ص: 2

ص: 3

امام خمینی:

نماز یک کارخانۀ انسان سازی است. (1)

امام خامنه ای:

از کودک دبستانی تا پژوهشگر دوره های عالی، هریک فراخور ذهن و معرفت خود، می توانند در راه شناختن نماز قدم هایی بردارند و با ناشناخته هایی آشنا شوند. حتی عرفای بزرگ نیز برای سالکان وادی معرفت، اسرار الصلاة نوشته و آموخته اند؛ یعنی اعماق این اقیانوس همچ-نان ناشناخته و پیمودنی است(2)

ص: 5

امام سجاد(ع) می فرمایند:

حَقُّ الصَّغیرِ رَحمَتُهُ فی تَعلیمِهِ وَ العَفوُ عَنهُ وَ السِّترُ عَلَیهِ وَ الرِّفقُ بِهِ وَ المَعونَهُ لَهُ... وَ الصِّغارُ بِمَنزِلَةِ أولادِکَ؛ (1)

حق خردسال، مهربانی در آموزش او، بخشیدن او و پوشاندن [اشتباهات] او، مداراکردن او و یاری کردن اوست... و حق هم کیشان تو این است که... خردسال [آن ها] به جای فرزندان تو باشند.

دعای شهید ثانی برای توفیق در تربیت و آموزش شاگردانش:

اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُبِکَ أَنْ أَضِلَّ أَوْ أُضَلَّ أَوْ أَزَلْ أَوْ أَزْلٍ وَ أَجْهَلَ أَوْ یُجهَلَ عَلَیَّ اللَّهُمَّ أنفَعنِی بِمَا عَلَّمتَنِی وَ عَلَّمنِی مَا یَنفَعُنِی وَ زِدنِی عِلْماً وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی کُلِّ حَالٍ؛(2)

خدایا به تو پناه می برم که مبادا گمراه کنم یا گمراه شوم؛ بلغزانم یا بلغزم؛ ستم کنم یا ستم ببینم؛ دیگران را به نادانی کشانم یا خود دچار آن شوم. بار خدایا، مرا با علمی که به من آموختی، سودمند گردان و مرا به علمی رهنمون ساز که مرا سودمند افتد. خدایا، بر مراتب علم و آگاهی من بیفزا. سپاس حقیقی در تمام حالات از آنِ خداوند متعال است.

ص: 6

موفقیت های این اثردرجشنواره ها وهمایش های علمی پژوهشی

کسب رتبه برتر درهمایش آثارپژوهشی حوزه علمیه خراسان (1388)

کسب رتبه برتر درهمایش تبلیغ دینی (1389)

کسب رتبه اول درجشنواره تبلیغ مطهر (1389)

کسب رتبه اول درجشنواره روانشناسی ومشاور(1389)

کسب رتبه شایسته تقدیر درجشنواره کشوری علامه حلی (1389)

ص: 7

ص: 8

7.1. صبر و حوصله47

فصل دوم: فرهنگ سازی51

1.2. تداوم مربیان54

2.2. تهیۀ امکانات55

3.2. تمرین55

4.2. پاسخ دادن به کنجکاوی های کودک56

5.2. حضور در نمازهای جمعه و جماعت56

6.2. طولانی نکردن نمازهای جماعت یا مراسم مذهبی57

1.6.2. درک کودکان و نوجوانان از مفهوم مسجد و نمازجماعت58

7.2. ارتباط خانه و مدرسه62

8.2. ارتباط با خانواده های مذهبی63

9.2. همنشینی با دوستان نمازخوان64

10.2. معرفی کردن نماز به عنوان دارویی آرامبخش و درمانی مؤثر64

11.2. تشویق و تحسین70

2.11.1. نوع پاداش ها71

2.11.2. طبقه بندی پاداش ها72

12.2. تبشیر78

فصل سوم: روش شناسی81

1.3. شیوۀ تداعی معانی در آموزش نماز83

1.1.3. اصول تداعی معانی83

2.1.3. استفاده از بهترین زمان و مناسب ترین مکان برای القای آموزه های دینی95

3.1.3. توأم کردن نماز با تجربه های متنوع و خوشایند برای کودکان و نوجوانان97

4.1.3. استفادۀ بهینه و مناسب از فضای مسجد و نمازخانه برای القای آموزههای دینی98

2.3. روش القای غیرمستقیم100

1.2.3. آموزش غیرمستقیم101

ص: 10

2.2.3. روش گفت وگو، روش استفهامی (غیرمستقیم)102

3.2.3. راهکارهای القای غیرمستقیم108

3.3. روش الگویی: الگوسازی و الگوپذیری117

1.3.3. تثبیت فرهنگ نماز118

2.3.3. مؤثربودن صفای دل در تربیت کودک132

3.3.3. جمع بندی132

4.3. روش دعا و نماز برای نمازخوان شدن فرزندان134

نماز اول135

نماز دوم137

فصل چهارم: برنامه شناسی139

1.4. بررسی روایات141

دستۀ اول142

دستۀ دوم143

دستۀ سوم146

جمع بندی148

2.4. مراحل آموزش نماز و اهداف و محتوای آن150

1.2.4. مرحلۀ زمینه سازی150

2.2.4. مرحلۀ ابتدایی150

3.2.4. مرحلۀ میانی150

4.2.4. مرحلۀ پایانی151

3.4. ویژگیهای برنامۀ آموزش نماز در سیرۀ معصومان(علیهم السلام)152

4.4. جمع بندی154

5.4. تمرین نماز قضا156

پیوست ها159

1. پاسخ به چند پرسش161

ص: 11

2. استفتائات شرعی167

3. نمونۀ چند طرح درس171

1.3. مَثَل171

2.3. داستان173

کتابنامه205

ص: 12

فقط تعریفی کلی که تا حدّ زیادی، پذیرفتنی است، به عنوان مبنا و محور بحث ذکر می کنم: «تربیت عبارت است از هرگونه فعالیتی که معلمان، والدین یا هر شخص دیگری به منظور اثرگذاری بر شناخت، نگرش، اخلاق و رفتار یک فرد دیگر، بر اساس اهداف ازپیش معیّن شده انجام می دهد(1)

البته اهداف و محتوای تربیت برای هر فرد و گروه و مکتبی متفاوت است. همچنین طبق این تعریف، «مربی» تنها به معلم و استاد دانشگاه اطلاق نمی شود و «متربّی» به دانش آموز. همچنین محیط تربیت نیز اعم از مدرسه و دانشگاه و محیط های آموزشی است و شامل مدرسه، دانشگاه، خانه، محل کار و حتی کوچه و خیابان می شود.

آموختن آمده است(1) البته آموختن در معنای متعدّی آن، بدین معناست. آموختن در معنای لازم، به معنای یادگرفتن و تعلّم است. دراصطلاح، تعاریف متعددی برای آموزش بیان کرده اند. راغب در مفردات می نویسد: «اَلتَّعلیِمُ اختُصَّ بِما یَکوُنُ بِتَکرِیر وَ تکثیرٍ حتّی یَحصُلَ مِنهُ اَثَرٌ فی نَفسِ المُتَعَلِّم(2) (=آموزش آن است که با تمرین و تکرار زیاد، اثری از آن در ذهن و نفس دانش آموز پدید می آید.)

کلمۀ «آموزش» معادل واژۀ انگلیسی Instruction یا Teaching است. این دو واژه در انگلیسی به معنای آموزش و تعلیم و تدریس آمده است. تدریس و آموزش دراصطلاح، باهم متفاوت اند. آموزش، دراصطلاح به چند معنا آمده است:

1. تحریک و راهنمای یادگیری؛

2. هنر کمک کردن به یادگیری توسط دیگری؛(3)

3. فراهم آوردن اوضاع و احوالی که یادگیری را برای دانش آموزان و دانشجویان، در داخل وخارج مدرسه، آسان می سازد(4)

می توانیم آموزش را این چنین تعریف کنیم: «هر گونه فعالیتی که

ص: 15

ازسوی یاد دهنده به منظور ایجاد یادگیری در یادگیرنده، صورت پذیرد(1)

باید به این نکته توجه کنیم که «آموزش» غیر از «یادگیری» است. یادگیری، هدف آموزش است. آموزش، کار مربی است و یادگیری کار متربّی. از تعامل مربی و متربی، «یادگیری» حاصل می شود. البته نه هر آموزشی، همواره یادگیری را به دنبال دارد و نه هر یادگیری، به ضرورت، نیازمند آموزش است؛ بلکه برخی از انواع آموزش، به یادگیری می انجامد. این نوع از آموزش را «آموزش مؤثر» می نامند.

ازسوی دیگر، برخی از انواع یادگیری بر آموزش استوار نیست؛ بلکه خودِ یادگیرنده به آموختن اقدام کرده، یادگیری را در خود ایجاد می کند. این نوع یادگیری را می توان یادگیری «خودآموز» یا «خودآموزی» نامید. باوجود این، «آموزش» دراصطلاح، به آموزشی گفته می شود که به نوعی یادگیری در یادگیرنده منتهی می شود، هرچند به صورت ضعیف. آموزشی که به یادگیری نینجامد، آموزش نیست. بنابراین، نه آموزش با یادگیری مساوی بوده و نه یادگیری با آموزش بی ارتباط است و نسبت بین این دو، عموم و خصوص من وجه است که گاه، ملازم یکدیگرند.

با توجه به تعاریف بالا می توانیم بگوییم: منظور از تربیت، رشد و

ص: 16

شکوفاسازی همۀ ابعاد انسانی است؛ ولی آموزش، بیشتر در بُعد شناختی و عقلانی مطرح است. مراد از آموزش در اینجا، وسیله و زمینه ساز پرورش است.

روان شناسی جدید نیز مؤثر است. این یافته ها برمبنای روش شناسی تجربی و به پشتوانۀ مکاتب و نظریه های روان شناسی ازجمله تئوری رفتارگرایی، شناخت گرایی، پدیدار شناسی و... شکل گرفته است. در این نوشتار، تلاش کرده ام از این یافته های روان شناسی نیز به درستی استفاده کنم.(1)

مبانی آموزشی همان واقعیتِ خارجی موجود در طبیعت و انسان است که ممکن است در علوم دیگر، به اثبات رسیده باشد؛ نظیر واقعیت های روان شناسی، جامعه شناسی، انسان شناسی و حتی فیزیکی، زیستی و... .

لغت به معانی متعدد آمده است، ازجمله: قاعده، قانون، شیوه، اسلوب، سبک، منوال.

روش، دراصطلاح نیز به چند معنا، ازجمله معانی زیر آمده است:

1. راه منظم و سیستماتیکِ بررسی حقایق و مفاهیم؛ (1)

2. تعیین طریق انجام دادن فعالیت یا امر؛ (2)

3. راهی که به منظور دستیابی به حقیقت در علوم باید پیمود؛(3)

روش به سه چیز اطلاق می شود:

1. مجموعه راه هایی که انسان را به کشف مجهولات و حل مشکلات هدایت می کند؛

2. مجموعه قواعدی که هنگام بررسی و پژوهش واقعیات، باید به کار برد؛

3. مجموعه ابزار یا فنونی که آدمی را در این مسیر، از مجهولات به معلومات راهبری می کند.(4)

بنابراین می توانیم بگوییم: روش عبارت است از راه به کارگیری قواعد و شیوه ها و فنون آموزشی که مربّی برای رسیدن به هدف آموزشی خود، از آن ها بهره می گیرد. دراین صورت، شیوه ها و فنون و گاه برخی از اصول، از اجزای روش به حساب می آید. گاهی از این اصول به «اصول» یا «قواعد روشی» تعبیر می کنند.

ص: 19

ممکن است بپرسند: مگر روش با شیوه چه تفاوتی دارد که آن را جزئی از روش می دانید؟ برای پاسخ به این پرسش، ابتدا لازم است معنای شیوه را روشن سازیم؛ سپس به مقایسۀ آن با روش بپردازیم.

روابط گزاره ها تشخیص می دهند، این نوشته را به شاگردی بپذیرند و نقاط کور این قلم را یادآورد شوند و تصحیح فرمایند.

3.2. در فرهنگ اسلام، به رهبر آسمانی و معلم و مربی و پدرِ همسر نیز پدر می گویند.(1) ازآنجایی که تعلیم و تربیت کودکان در مراکز آموزشی و تربیتی به مربیان تربیتی سپرده شده است، همت مربیان این کودکان باید بر این باشد که برای آنان، هم مربی باشند و هم نقش پدر و مادری دلسوز را ایفا کنند. براین اساس، مربی می تواند خود را مخاطب آیات و روایات معصومان(علیهم السلام) و سخنان بزرگان بداند. (2)

درادامه، هنگام نقل سخنان و مطالب اولیای الهی و بزرگان دین، تاآنجاکه امکان داشته است، از تغییر واژه های والدین، مادر، پدر و معلم به مربی، پرهیز کرده ام. البته در برخی از بخش ها به جهت ارتباط جامعۀ هدف این تحقیق، یعنی مربیان، با نوشتار حاضر، این عبارت ها را درکنار هم آورده ام.

4.2. شروط و شاخصه های متعددی در منابع دین، برای فردی ذکر شده است که می خواهد به نام اسلام اظهارنظر کند. با توجه به منطبق نبودن این قلم با حتی برخی از آن شروط، آنچه در این مکتوب ارائه می کنم، تنها تلاشی خام برای ایجاد زمینۀ توجهِ والدین و مربیان تربیتی به این موضوع است.

5.2. در تألیف این کتاب تلاش کرده ام از منابع و اطلاعات منتشرشده

ص: 21

دربارۀ آموزش و تربیت و نماز استفاده کنم. امیدوارم با نقد و اصلاح شما بتوانم به نظامی مطلوب در تربیت دینی کودکان و به خصوص آموزش نماز نزدیک شوم.

6.2. از استاد بزرگوار، حجت الاسلام والمسلمین دکتر احمد ضرابی که امکان این تحقیق را برای حقیر فراهم آوردند، کمال تشکر و قدردانی را می کنم.

امیدوارم خداوند ما را از کسانی قرار دهد که مصداق این آیۀ شریفه هستند:

تِلْکَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذِینَ لا یُرِیدُونَ عُلُوّاً فِی الْأَرْضِ وَ لا فَساداً وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ؛ (1)

سعادتِ موعود را که عظمت آن را توصیف کرده ایم، برای کسانی قرار می دهیم که به دنبال ریاست و برتری در زمین و تغییر طرح و برنامۀ خداوند در زندگی نیستند. البته که این سرانجام، به اهل تقوا اختصاص دارد.

سیدکاظم کاظمی یزدی

مشهدمقدس، جوار عالم آل محمد(صلی الله علیه و آله وسلم)علی بن موسی الرضا(علیه السلام)

زمستان1389

ص: 22

ازسوی دیگر، از مسائل مهم تربیت اسلامی، کشف اصول، فنون، روش ها، زمینه ها و بسترهای آموزش در سیرۀ معصومان(علیهم السلام) است. آیا آنان اصول و روش ها و زمینه های ویژه ای را در آموزش احکام و معارف دینی به کار می برده اند؟ اگر به کار برده اند، این ها کدام اند؟

معصومان(علیهم السلام) اسوه های کاملی برای بشر هستند. ما انسان ها می توانیم با پیروی از راه و روش آنان، دنیا و آخرت خویش را تأمین کنیم. معصومان(ع) با شناختی که از خدا و انسان و هستی دارند، حقیقت را دریافته اند و بر اساس آن عمل می کنند. گرچه آنان بیشترین همّ خویش را صرف تعالی روح و آباد سازی آخرت می کنند، از دیدگاه آنان، زندگی این جهانی نیز بخشی از حقیقت است که باید در راستای آخرت از آن بهره جست. امام صادق(ع) می فرماید:

لیس منّا من ترک دنیاه لآخرته و لا آخرته لدنیاه؛ (1)

کسی که دنیایش را به خاطر آخرتش و آخرتش را به خاطر دنیایش ترک کند، از ما نیست.

همۀ علوم آنان، الهی یا فراگرفته از پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله وسلم)است. این باعث شده است زمینه ها و علت هایی که آنان به عنوان علت های ناقصه و تامه در امر آموزش معارف دین، به آن توجه کرده اند و نیز شیوه های آموزشی آنان و اصول و فنونی که در آموزش به کار برده اند، به گونه ای باشد که بیشترین و بهترین تأثیر را در مخاطب بگذارد؛ چون برخاسته

ص: 24

از شناخت حقیقی از انسان و روابط انسانی است. (1)

بخشی از احکام است که به امور سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، تجاری و احوالات شخصی مردم ناظر است؛ مانند ازدواج، طلاق، خریدوفروش، رهن و اجاره، آبیاری و... با توجه به گسترۀ اسلام، تربیت اسلامی نیز سه بخش خواهد داشت: تربیت اعتقادی، تربیت اخلاقی، تربیت احکامی (تربیت عبادی و تربیت معاملی). در این کتاب، به بخشی از تربیت اسلامی یعنی تربیت عبادی می پردازیم.

الأعمال؛ (1)

ایمان به ادعا و آرزو نیست، بلکه ایمان چیزی است که کاملاً در قلب جایگزین می شود و اعمال و رفتار، آن را تصدیق می کنند.

بنابراین، ایمانی که در رفتار و گفتار فرد تأثیر نگذارد و موجب صدور عمل صالح از او نشود، یا آن قدر ضعیف است که نمی تواند منشأ اثر شود، یا اصلاً وجود ندارد. به همین سبب، پیامبر(ص) می فرماید:

لا یقبل الایمان بلا عمل؛ (2)

ایمان بدون عمل پذیرفته نیست.(3)

عمل بدون ایمان نیز پذیرفته نیست. امام علی(علیه السلام)می فرماید:

اگر ایمان تنها کلام بود، (خداوند) روزه و نماز و حلال و حرام مقرر نمی کرد.(4)

و امام صادق(علیه السلام)هم دراین باره می فرماید:

ملعون کسی است که بگوید: «ایمان تنها گفتار است و عمل در آن نیست.» (5)

ایمان واقعی چنان که ازاین روایات برمی آید، خودبه خود در رفتار فرد تأثیر می گذارد و او را به سوی عمل نیکو هدایت می کند. اما این رابطه، یک جانبه نیست: درهمان حال که ایمان، عمل صالح را به دنبال دارد،

ص: 28

عمل صالح نیز مستلزم ایمان و تقویت کنندۀ آن است. امیرمؤمنان(ع) می فرماید:

بالإیمان یستدلّ علی الصالحات و بالصّالحات یستدلّ علی الایمان؛ (1)

ایمان به اعمال نیکو رهنمون است و اعمال صالح به ایمان.

خداوند نیز در قرآن می فرماید:

وَ إذا تُلیت عَلَیهِم آیَاتُهُ زادَتهُم إیماناً؛ (2)

هرگاه آیات قرآن بر آنان تلاوت می شود، بر ایمانشان می افزاید.

اکنون باید ببینیم مراد از «عمل صالح» چیست. مراجعه به روایات نشان می دهد که مراد از عمل صالح، پیروی از دستورهای خداوند است. در روایتی از امام صادق(علیه السلام)آمده است:

و مَن عمل بما أمر الله عزّ و جلّ فهو مؤمن؛ (3)

هرکه به دستورهای خدا عمل کند، مؤمن است.

در تفسیر منسوب به امام حسن عسکری(4) نیز عمل صالح را به انجام دادن واجبات و دوری از محرمات تفسیر کرده اند. پیروی از دستورهای خدا و عمل کردن به واجبات و دست برداشتن از محرمات، چیزی جز عبادت و بندگی خداوند نیست؛ البته عبادت و بندگی در مقام عمل. در تربیت دینی نیز آنچه مطلوب است، همین است که فرد

ص: 29

در مقام عمل، چنان رفتار کند که شایستۀ عبد و بندۀ خداست.

از آنچه گفتیم معلوم می شود:

1. ثمرۀ درخت ایمان، عمل صالح است و ایمانی که میوۀ آن عمل صالح نباشد، ارزشی ندارد؛

2. رابطۀ ایمان و عمل صالح، دو جانبه است. عمل صالح ثمرۀ ایمان است؛ ایمان نیز با عمل صالح رشد می کند و قوی می شود؛

3. عمل صالح، اطاعت از دستورهای خداست و اطاعت از دستور خدا، همان عبادت اوست.

شود؛ بلکه تنها به کارهایی اطلاق می شود که به خودی خود بیانگر عبودیت و بندگی است. به عبارت دیگر، عبادت به معنای دوم به کارهایی اطلاق می شود که انسان ازآن جهت که بندۀ خداست، آن ها را انجام می دهد. درواقع، این افعال «به منظور اظهار عبودیت و بندگی و نهایت خضوع و تسلیم دربرابر خداوند و به قصد تقرب به او انجام می شود.»(1) بدین ترتیب، عبادت طیف وسیعی از اعمال و رفتار را شامل می شود: از خوردن و آشامیدن گرفته، تا نماز و دعا و ذکر. هرکدام از این اعمال اگر به قصد اطاعت از خدا انجام شوند، عبادت هستند. ازاین رو، در روایات آمده است:

نوم المؤمن عبادة؛ (2)

خواب مؤمن عبادت است.

عبادت در معنای دوم، با ایمان ارتباط قوی تری دارد؛ تأثیر بیشتری نیز در تقرب انسان به خدا و تقویت ایمان می گذارد و زمینه را برای تحقق عبادت به معنای وسیع کلمه، یعنی انجام دادن همۀ کارها به قصد تحصیل رضای خدا، فراهم می آورد.

در این کتاب، مراد از «عبادت»، همین معنای دوم است و مراد از «تربیت عبادی»، آموزش عبادات به معنای دوم، به متربیان و متعهد کردن آنان به انجام دادن آن هاست. هدف این است که ببنیم در سیرۀ معصومان(ع):

ص: 31

1. آموزش نماز چه جایگاهی دارد؟

2. برنامه شناسی: چگونه نماز را آموزش می دادند؟

3. زمینه سازی: به چه عواملی به عنوان تسهیل کننده و زمینه ساز آموزش نماز توجه می کردند؟

4. فرهنگ سازی: چه عواملی را سبب تثبیت و درونی سازی فرهنگ نماز می دانستند؟

5. برنامه شناسی: از چه سنّی آموزش نماز را شروع می کردند؟

6. روش شناسی: روش آنان در آموزش نماز چه بود؟

7. برنامه شناسی: چگونه دیگران را به ادای نماز، متعهد و پایبند می کردند؟

نماز یکی از ارکان اسلام است که بر آن بسیار تأکید کرده اند؛ تاجایی که آن را ستون دین و رأس اسلام به حساب آورده اند.(1) ازاین رو، در سیرۀ معصومان(ع) نیز به آموزش آن توجه فراوان کرده اند. حضرت امام خمینی دراین باره می فرماید: «در اسلام، از نماز، هیچ فریضه ای بالاتر نیست.» (2)

قرائت و هم عمل. ازاین رو، آموزش آن نیازمند روشی خاص است. معصومان(علیهم السلام) روشی اصلی و اساسی برای آموزش نماز به کار گرفته اند: روش عملی. آنان به جای توضیح و بیان شفاهی دربارۀ شیوۀ نماز خواندن، آن را دربرابر مخاطبان انجام می دادند و از آنان می خواستند تا به همان شکلی نماز بخوانند که دربرابرشان انجام داده اند. از پیامبر(علیهم السلام) روایت شده است که ایشان در مقام آموزش نماز، می فرمودند:

صلّوا کما رأیتمونی اُصلّی؛ (1)

چنان که دیدید من نماز می خوانم، نماز بخوانید.

به نظر می رسد این روش در مقایسه با روش بیان شفاهی، مؤثرتر وکم هزینه تر است؛ زیرا در توضیح شفاهی، ممکن است مخاطب مراد گوینده را به درستی درنیابد یا مربی نتواند مراد خود را به درستی بیان کند؛ اما در آموزش عملی، نارسایی به کمترین مقدار می رسد. به علاوه، در این روش، مخاطب دچار خستگی نیز نمی شود.

مالک بن حویرث می گوید:

ما که چند جوان همسال بودیم، نزد پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم)رفتیم و بیست شب نزد پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم)ماندیم. پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم)مهربان و نرم خو بود. هنگامی که فهمید قصد داریم به سوی خانواده مان برگردیم، از خانواده مان پرسید و جواب دادیم. آن گاه فرمود: «به سوی خانوادۀ خود برگردید و در خانواده هایتان نماز را بر پا دارید و به آنان بیاموزید و آنان را به [نماز] امر کنید.» (1)

مباح. واجبات و محرمات لازم الاتباع هستند و مخالفت با آن ها جایز نیست؛ مستحبات و مکروهات بهتر است رعایت شوند، بااین حال مخالفت با آن ها عقابی به دنبال ندارد؛ مباحات نیز در اختیار خود فرد است و می تواند دربارۀ انجام دادن یا انجام ندادن آن ها تصمیم بگیرد.

سیرۀ تربیتی معصومان(ع) نشان می دهد که در محدودۀ مستحبات و مکروهات و مباحات، باید مدارا کرد. معصومان(علیهم السلام) در آموزش نماز به کودکان، توانایی کودکان را درنظر می گرفتند؛ ازاین رو در آموزش نماز و عادت دادن کودکان به نماز، بر آنان سخت نمی گرفتند و رعایت کردن بسیاری از آداب و مستحبات نماز را از آنان نمی خواستند. سهل گیری آنان در تربیت عبادی کودکان، سهل گیری در نمازجماعت و مانند آن، نشان می دهد که رعایت مستحبات برای کودکان لازم نیست. (1)این موضوع در روایات متعددی آمده است که ائمه(علیهم السلام) به کودکان دستور می دادند نماز ظهر و عصر را باهم و نماز مغرب و عشا را نیز باهم بخوانند؛ (2)درحالی که بزرگ سالان این چهار نماز را در چهار وقت جداگانه می خواندند.

ص: 36

ص: 37

احتمال بروز رفتارها و حالات نامطلوب را افزایش می دهد.

نظام تربیتی اسلام، با حساسیت بسیار به هر دو وجه توجه کرده است. روش زمینه سازی با دو وجهی که دارد، از روش های مبنایی و اساسی محسوب می شود. طبق این روش، مربی باید با نگاهی بلند، پیشاپیش، موقعیت هایی را درنظر آورد که متربی در آن قرار خواهد گرفت و آثار موقعیت های مزبور را بر او، ارزیابی کند و براساس این ارزیابی، به طور مقتضی، در موقعیت های اولیه دست ببرد. (1)

ازاین رو با توجه به همین حقیقت، باید بگوییم: مهم ترین عامل برای بی توجهی کودکان به آموزش نماز، زمینه سازی نکردن مربیان است. همان گونه که نقاشی بدون رنگ زمینه و کشاورزی بدون شخم زمین، مطلوب نیست، آموزش نماز نیز بدون زمینه سازی، بازده ندارد. بنابراین مربی باید دراین باره «زمینه شناس و زمینه ساز» باشد.

برای فراهم ساختن زمینۀ آموزش نماز، توجه به نکاتی لازم است:

صورت، او خواهد توانست به احکام و دستورات خداوند، ازجمله نماز، عمل کند. برای رسیدن به این هدف، ضروری است خدا را دوست داشتنی و مهربان و بخشنده و صمیمی تر از پدر و مادر معرفی کنیم.

مهربان تر از مادر، مهربان تر از بابا

مهربان تر از آبی، با تمام ماهی ها

مهربان تر از گل ها، با دو بالِ پروانه

مهربان تر از باران، با درخت و با دانه

مهربان تر از خورشید، با گُل و زمینی تو

تو خدای ما هستی، مهربان ترینی تو (1)

همچنین ضروری است این تصویر در ذهن کودک مستقر شود که خدا او را دوست دارد و می خواهد او فردی بزرگ، ارزنده، خوشبخت و سعادتمند شود. با کودکان، دست کم تا شش سالگی باید دائماً از مهر و عنایت خدا، از لطف و کرامت او سخن گفت، نه از خشم و غضب و جهنم و عذاب او.

به نام خدای بزرگ که پ-روانه را آف-رید

به روی دو تا بال او، خط و خالِ زیبا کشید

خدایی که با یاد او لبِ غنچه ها باز شد

نوک زرد بلبل از او، پُر از شعر و آواز شد

خدایی که پرواز را به گنجشک آموخته

لباسی هم از جنس پَر، برای تنش دوخته (2)

برای چشاندن محبت خدا، از هر وسیلۀ حقی می توانیم استفاده کنیم

ص: 40

و می توانیم داستان ها و قصه هایی دراین باره بسازیم. همچنین باید درنظر داشته باشیم که تصور و سخن والدین و مربیان دربارۀ خدا در کودک مؤثر است. اینکه خدا را فردی خشمگین معرفی کنیم یا رحیم، در برداشت کودک مؤثر خواهد بود. (1)

امام صادق(علیه السلام)به یکی از اصحاب خویش به نام مُدرِک بن هزهاز می فرمایند:

رَحِم اللهُ امرءاً اِجتَرَّ مودَّة الناس اِلینا، فَحَدَّثَهم بما یَعرِفون و تَرَکَ ما یُنکرون؛ (1)

ای مُدرِک، به یاران ما سلام برسان و بگو: «رحمت خدا بر کسی که مودّت مردم را به سوی ما بکشد: به آنان سخنانی از ما بگوید که آن را می شناسند و می پذیرند و آنچه را حالت انکار دارند و نمی پذیرند، نگوید.»

کودکان و نوجوانان، باید شیرینی کلام اهل بیت(علیهم السلام) و عمق حکمت های آنان را دریابند تا ازطریق سخنانشان، شیفتۀ شخصیت ایشان شوند. اصولاً کودکان به کسانی علاقه مندند که اعجاب و تحسین آن ها را برمی انگیزند و راه و روش قهرمانان را دارند. اگر بتوانیم پیشوایان مذهب را به همان گونه ای که بودند، بزرگ و عظیم معرفی کنیم، شرح ایثارگری های آنان را به زبان ساده و فهمیدنی برای کودک بیان کنیم، در طفل علاقه ای قلبی به آن ها پدید می آید و دوستدار آن ها خواهد شد. همچنین جنبۀ همانندی در کودک، وادارش می سازد که عملاً از راه و روش ایشان تبعیت کند.(2) رسول خدا(ص) می فرمایند:

أدِّبوُا اولادَکُم عَلی حُبّی وَ حبِّ اهل بیتی وَ القُرآنِ؛ (3)

فرزندانتان را با محبّت من و محبّت خاندان من و محبّت قرآن تربیت و تأدیب کنید.

ص: 42

سعدی اگر عاشقی کنی و جوانی

عشق محمد بس است و آل محمد (1)

ایجاد محبت و عشق را باید از مراحل ساده و بسیط و عاطفی شروع کرد و در مراحل بعدی، با بصیرت و شناخت بیشتر، آن را تعمیق کرد؛ تاآنجا که حب، جزء سرشت انسان شود و محبت اهل بیت(علیهم السلام)، جزء دین مسلمان و شیعه درآید. امام صادق(ع) می فرمایند:

هَل الدّینُ الاّ الحُبّ؟ (2)

آیا دین جز محبّت است؟

و امام باقر(علیه السلام)می فرمایند:

اَلدّینُ هُو الحُبُّ و الحُبُّ هو الدّین؛(3)

دین همان محبت است و محبت همان دین است.

روشن است که محبّت راستین، به عمل و تبعیت هم می انجامد و فرد را از عُصیان و تخلف دور می سازد.(4) یکی از راه های ایجاد محبت اهل بیت(علیهم السلام) در افراد و به خصوص کودکان، زمینه سازی برای زیارت قبور آن هاست. زیارت، علاوه براینکه تکلیف ما دربرابر امامان(علیهم السلام) است، نقش محبت آفرینی هم دارد.(5) رسول خدا(ص) می فرمایند:

الزّیارهُ تُنبِتُ المَوَدَّةَ؛ (6)

زیارت و دیدار، مودّت و دوستی به بار می آورد.

اگر محبت و معرفت باشد، شوق زیارت هم در پی آن است و اگر به زیارت رویم، خود زیارت، محبت آور است: زیارت و محبت در یکدیگر

ص: 43

تأثیر متقابل می گذارند. نزدیکی مادی و فیزیکی، قرابت روحی را هم به دنبال می آورد. برعکس، گریز و دوری از چنین مراکز و مکان هایی، روح را هم بیگانه و ناآشنا و گریزان می سازد. گاهی که نگاه به حرم و مزار بیفتد، چشمۀ محبت می جوشد. پس، از تأثیر «تلاقی نگاه و حرم» نباید غافل شویم.(1)

مردم، کمک به آنان را مقدر می فرماید: هرکسی که از نیت صحیح و کامل برخوردار باشد، کمک خداوند به او به صورت کامل انجام می گیرد و هرکس در نیتش قصور داشته باشد، به همان مقدار کمک به او کاهش می یابد.

ملااحمد نراقی  دربارۀ خصوصیات معلم و مربی می گوید:

معلم [و مربی] باید قصدش از آموختن، قرب به خدا و ارشاد و رسیدن به ثواب باشد، نه جاه و ریاست و شهرت. (1)

پس برای دعوت کودکان و نوجوانان به نماز، در درجۀ اول باید به نیت خود توجه کنیم:

1. ببنیم که آیا فرزند خود را برای خاطر خدا به نماز فرا می خوانیم یا برای خاطر چیزهای دیگر؟

2. آیا در دعوت فرزند خود به نماز، بیشتر نگران آبروی خود هستیم؟

3. آیا با خود فکر می کنیم که اگر فرزند من نماز نخواند، دیگران دربارۀ من چه خواهند گفت؟

4. آیا در دعوت متربی خود به نماز، خودمان مطرح هستیم و احساس می کنیم اگر فرزند ما، نماز نخواند نشانۀ بی عرضگی ما یا بی حرمتی به خواست ماست؟

در چنین وضعیتی، نمی توانیم دعوت کنندۀ خوبی برای نماز باشیم. ازسویی، عمل ما به سطح متعالی انگیزش ها متعلق نبوده و نمی تواند

ص: 45

قربةً الی الله باشد. ازسوی دیگر، این احساس به متربی ما دست می دهد که ما او را برای خاطر خودمان به نماز دعوت می کنیم، نه برای خاطر خدا و خود نماز و خود فرزند. ما به عنوان مربی، باید پیوسته به گونه ای عمل کنیم که او را در سطوح پایین انگیزشی نگه نداریم. باید او را متوجه خدا کنیم و بگوییم نماز را باید به گونه ای به جا بیاورد که خدا آن را بپذیرد.

برای نمونه، اگر می بینیم فرزندمان در وضوگرفتن سهل انگاری می کند، می توانیم به شکل ظاهری او را از خواندن نماز باز داریم و به او بگوییم:

خدا باید نماز تو را بپذیرد و یکی از شروط آن، صحت وضو است. اگر وضو را به درستی به جا نیاوری، خداوند نماز تو را نخواهد پذیرفت.

با چنین عبارتی، متربی خود را متوجه هدف اصلی عمل عبادی خواهیم کرد. چنین توصیه هایی اگر با آرامش و خیرخواهی انجام گیرد، به متربی القا خواهد کرد که نماز را برای کسی غیر از خدا نمی خواند. (1)

آیت الله حائری شیرازی(2) در توصیه به والدین و مربیان تربیتی می فرمایند:

بچه ها را وقتی تربیت می کنی، حرف تو راگوش می کنند؛ اما باید مواظب باشی که این بچه بندۀ تو نیست. بالاخره باید کاری بکنی که این

ص: 46

کار را برای تو انجام ندهد، برای خدا انجام بدهد. بچه را از خودت به خدا منتقل کنی.

اما پدر باید بداند معبود این بچه نیست و اگر بچه فقط به نیت رضایت پدر این کار را بکند، عادت بکند، کوچک بار می آید. باید بنشیند با بچه اش صحبت کند که «پسرم، [دخترم،] نماز خواندی؛ برای چه خواندی؟» بعد یادش بدهد که آن کسی که به تو چشم داد، دست داد، پا داد، زبان داد، به ما علاقه دارد. خوشش می آید صدای ما را بشنود و ما را مورد نوازش و لطف قرار بدهد. به ما گفته: «بیایید با من حرف بزنید.»

ماهم دراین ساعت معین می آییم بااوصحبت می کنیم، روبه او می کنیم .این نیت لله باشد.

شمابایدقصد قربت رادربچه ها ایجادکنید که وقتی دارند کاری می کنند، واقعا رضای خدا درنظرشان باشد.

به گونه ای به فرزندمان بگوییم که نشان دهیم همیشه در محضر خالق عالَم هستیم. به همین جهت، باید از تندگویی، پرخاشگری، عصبانیت و بی ادبی پرهیز کنیم. انسان وقتی در محضر برزگی است، اگر از چیزی ناراحت شود، سعی می کند ناراحتی خود را بروز ندهد. (1)

کوفت و منتظر ماند. حضرت با تأخیر در را گشود و در بیان علت تأخیر، فرمود که به آراستن سر و موی پرداخته است.

در توصیه به مسلمانان نیز همواره با اصرار گفته اند که مستحب است در دیدار با برادارن و هم کیشان، بهترین و نظیف ترین لباس ها را به تن کنند و با آراستگی، ظاهر شوند. این توصیه ها عمومی است، اما مربیان را به طور مضاعف خطاب می کند. ظاهر آراسته، لباس مناسب، موی شانه زده، دندان های تمیز، بوی خوش و... که تصویرگر چهره ای دوست داشتنی از مربی برای متربی است، زمینه ساز آموزش نماز است. (1)

انسان ها را به سوی خود می کشاند و پراکنده ها را به هم متصل می سازد.

من حسنت خلقه کثر محبوه و انست النفوس به؛ (1)

آن که خوش خلق باشد، دوستان فراوانی خواهد داشت و دیگران نیز با او اُنس می گیرند.

به شیرین زبانی و لطف خوشی

توانی که پیلی به مویی کشی

از بررسی زندگی پیامبران، به ویژه پیامبر اسلام(ص) و ائمه(ع) نیز چنین استفاده و استنباط می شود که آن بزرگواران، برای رسیدن به هدف های تربیتی خود، از اخلاق اجتماعی و اصول انسانی و حسن خلق بهره می گرفته اند. شیوۀ رفتار آنان با مردم و به ویژه کودکان، چنان بوده است که در ژرفای جان آنان نفوذ می یافتند و به سرعت، آنان را به سوی هدف های خود جلب و جذب می کردند. قرآن به روشنی می فرماید:

فبما رحمة من الله لنت لهم و لو کنت فظاً غلیظ القلب لانفضوا من حولک؛ (2)

به سبب رحمت الهی است که با مردم نرمخو شده ای که اگر خشن و سنگ دل بودی، از اطراف تو پراکنده می شدند.

فراموش نکنیم کودکان و نوجوانان در یادگیری و کسب عادات مطلوب ازجمله نماز، بیش ازآنکه از زبان منطق و استدلال متأثر باشند، وجودشان آکنده از عواطف و احساسات بوده، مستعد پذیرش ازطریق مهر و محبت اند.

ص: 50

چندان درشتی کن که از تو سیر گردند و نه چندان نرمی که بر تو دلیر شوند. (1)

به گواهی تاریخ اسلام، بیشترین گروندگان به اسلام، با همین روش به اسلام جذب شده اند. مولوی داستان حلم علی(علیه السلام)را در برخورد با عمروبن عبدُود در شعری زیبا سروده است:

او به تیغ حلم چندین خلق را

واخرید از تیغ، چندین خلق را

تیغ حلم از تیغ آهن تیزتر

بل ز صد لشکر ظفرانگیزتر(2)

نوۀ امام خمینی ، خانم مریم پسندیده، می گوید:

تازه به تکلیف رسیده بودم و به حضرت امام خمینی(ره) در نماز اقتدا کردم. پس از اِتمام نماز، مادرم گفت: «دخترم، به شکل صحیحی اقتدا نکردی.» از امام پرسیدم. آن بزرگوار پانزده دقیقه برایم توضیح داد. (3)

بسیاری از والدین و مربیان می گویند: «از بس بچه ها را به نماز سفارش کردیم، خسته شدیم.» در پاسخ آن ها باید بگوییم: مسائل حیاتی و سرنوشت ساز را باید مستمراً و با زبان های گوناگون و متنوع و شیوه های مختلف مطرح کنیم. چطور ما از توصیه دربارۀ غذا و هوا هیچ گاه خسته نمی شویم و حیات بچه ها را با غذا و هوا مرتبط می دانیم؟ باید باور کنیم که غذای بچه ها و اکسیژنِ جان آنان و خوشبختی دنیا و آخرتشان، به رابطۀ آن ها با آفریدگار مهربان بستگی دارد. باید با دلسوزی، به دنبال

ص: 52

راه های جدید و بیان های جذاب و ابتکار در طرح مسئله باشیم. خداوند به پیامبر اکرم(ص) می فرماید:

و أمر اهلک بالصلاة و اصطبِر علیها لا نَسئَلُک رزقاً نحنُ نَرزُقُک و العاقبةُ للتَّقوی؛ (1)

ای پیامبر، خانواده ات را به نماز سفارش کن و بر انجام دادن آن شکیبا باش. ما از تو روزی نمی خواهیم؛ بلکه ما به تو روزی می دهیم و عاقبت نیک با تقواست.

خداوند در آیات قبل، به نماز خواندن شخص پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم)فرمان داده است و این آیه به نماز همسر و فرزندان و اهل خانه فرمان می دهد. از این آیه می آموزیم:

1. والدین بیش ازآنکه نگران وضع مادی خانواده باشند، باید به فکر معنویت و نماز آنان باشند؛

2. پرورش نسل نمازگزار نیازمند برنامه ای مستمر است؛

3. خداوند به نماز ما نیازی ندارد. ما به او نیازمندیم؛

4. والدین و مربیان، بهترین الگوی فرزندان در آداب دینی هستند.

ابوسعید خِذری می گوید:

پس از نزول این آیه، پیامبر اکرم(ص) تا نه ماه، وقت نماز که می رسید، در خانۀ زهرا(سلام الله علیها)و علی(ع) را می زد و می فرمود: «نماز، نماز، رحمت خدا بر شما باد.» (2)

ص: 53

ص: 54

آدمی در جهان هستی، تنها موجودی است که به واسطۀ نفحت فیه من روحی اشرف مخلوقات گشته است و به وسیلۀ بازتاب عینی همان روح در حیات مادی، یعنی عقل، راه تکامل خویش را باز یافته است. او با پذیرش تعالیم انبیا و مربیان الهی، سِره را از ناسره و حق را از باطل باز می شناسد و رفتاری منطبق با اصول وحی الهی، در زندگی دنیوی خویش انجام می دهد تا خوشبختی دنیا و آخرت را به دست آورد.

در چنین نگرشی، کارِ اصلی و ویژۀ فرهنگ، باید ساختن انسان باشد؛ چراکه فرهنگ اگر انسان را ساخت، همه چیز را ساخته است و اگر انسان را خراب کرد، همه چیز را تباه کرده است. به همین دلیل، حضرت امام خمینی(ره) می فرمایند:

فرهنگ کارخانۀ آدم سازی است؛(1) چنانچه انبیا هم برای همین معنا آمده اند... یک انسانِ ساخته شده ممکن است یک عالَم را تربیت بکند. یک انسان غیرسالم و فاسد عالَم را به فساد می کشد. (2)

ص: 56

به همین دلیل، «انسان» به عنوان موضوعِ اصلی فرهنگ، بیشترین اهمیت را دارد. هنر مربیانی که می خواهند فرهنگ سازی کنند، این است که زیباترین شکل و شیوۀ آموزش نماز را متناسب با رغبت های فراگیران خود جست وجو کرده، براساس آن اقدام کنند. در چنین صورتی، نماز نماد باشکوه نیایش و فرهنگ غالب تمامی کودکان و نوجوانان ما خواهد شد و تمامی مردم، داوطلبانه و از سرِ عشق و علاقه، این فرهنگ را برخواهند گزید.

امروزه بزهکاری و به ویژه بزهکاری نوجوانان، ذهن اندیشه وران را در سراسر جهان به خود معطوف کرده است. اگر فرهنگِ نمازخواندن را گسترش دهیم، می توانیم مانع بروز بزهکاری شویم یا آن را به میزان بسیاری کاهش دهیم. (1)

برای اینکه کودکان از ابتدا، مؤمن و خداپرست تربیت شوند، لازم است بین جسم و جان آن ها نیز ازنظر ایمانی، هماهنگی برقرار باشد. به همین جهت، اسلام ازطرفی پدران و مادران و مربیان را مکلف کرده است که فرزندان را به خدا متوجه کنند و خداپرستی و تعالیم دینی را به آنان بیاموزند و ازطرف دیگر، دستور داده است اطفال را به نماز و

ص: 57

عبادات تمرینی وادارند. (1)

در اینجا به برخی عواملی اشاره می کنیم که در فرهنگ سازی نماز در کودکان نقش عمده ای دارد:

نزد خداوند عزّوجلّ، محبوب تر از عملی نیست که بر آن مداومت شود؛ هرچند اندک باشد.

البته معنای مداومت این نیست که با تکرار ملال آور خواسته های خود، روح متربی را آزرده کرده و شیرینی عبادت و نماز را در کام او تلخ کنیم. بسیاری از جنبه های مداومت می تواند نامرئی و غیر مستقیم باشد. برای نمونه، تشویق کودکان خردسال زیر هفت سال برای اقامۀ نماز درکنار مربیان و سایر فرزندان، گرچه به شکل تقلید، یکی از راه های تمرین اقامۀ نماز است.

امام جماعت، از بس نماز صبح را طول می دهد، نمی توانم در جماعت شرکت کنم.» آن حضرت درحالی که بسیار ناراحت به نظر می رسید، خطاب به اصحاب فرمود: «برخی از شما، مردم را از دین فرار می دهید. هرکس امام جماعت می شود، باید نماز را کوتاه کند؛ زیرا در میان نمازگزاران، ناتوان و بیمار و گرفتار وجود دارد.» (1)

امام علی(ع) ضمن بخش نامه ای به فرمانداران شهرها دربارۀ نماز، طولانی نمازگزاردن امام جماعت را راهزنی و فتنه انگیزی می نامند! و از آن ها می خواهند:

صلّوا بهم صلاة أضعفهم و لا تکونوا فتّانین؛ (2)

نمازتان با مردم همچون نماز ناتوان ترین آنان باشد و در طول دادن نماز، عاملِ به فتنه افتادن مردم نباشید.

ایشان در عهدنامۀ مبسوط خود برای مالک اشتر، دربارۀ چگونگی امام جماعت و نمازگزاردن با مردم، چنین می فرماید:

در امامت جماعت با مردم چنان نماز گزار که نه با طولانی کردن نماز، آن ها را بِرمانی و نه با کاستن از آن، نماز را ضایع کنی؛ زیرا در میان نمازگزاران، کسانی یافت می شوند که بیمارند یا کار دارند. هنگامی که رسول خدا(ص) خواست مرا روانۀ یمن کند، از او پرسیدم که چگونه با آنان نماز گزارم؟ فرمود: «مانند ناتوان ترین شان با آنان

ص: 62

نماز گزار و با اهل ایمان، مهربان باش.»(1)

براساس این روایات، آن کس که امام جماعت کودکان می شود یا دربین مأمومان، کودکی یا نوجوانی به او اقتدا کرده است، به طریق اولی باید مراعات آنان را بکند و از طولانی کردن نمازجماعت بپرهیزد.

این خطاب، یا فقط جنبۀ لفظی دارد و درک صحیحی از این واژه وجود ندارد، یا آن را محل زندگی خدا می دانند. کودکان مایل هستند علت شرکت بزرگ سالان را در چنین محیط هایی بدانند: آیا این امر، عادت و مایۀ لذت بردن از اوقات است یا انجام وظیفه؟ درمجموع، کودکان در این سنین، اهمیت های دینی این مکان های مقدس را درک نمی کنند.

این ویژگی ها تا حدود ده سالگی ادامه می یابد. ازاین به بعد، کودکان مقاصد معنوی مکان های مقدسِ عبادی را به دنبال فهم بیشتر مسئلۀ عبادت، از نمای فیزیکی آن تاحدودی تمیز می دهند. مسئلۀ عبادت و وظیفه است که باعث رفتن بزرگ سالان به این مکان های مقدس می شود. کودکان معتقدند این کار باید ادامه یابد؛ زیرا آموختن معارفی از دین، در زندگی به بزرگ سالان کمک خواهد کرد. در این دوره، کودکان احساس می کنند رفتن آنان به این مکان ها عاملی خواهد شد که شخصیت اخلاقی و معنوی بهتری پیدا کنند؛ پس جنبه های اخلاقی این مسئله درنظر آنان اهمیت بیشتری می یابد.

دانش آموزان در این محدودۀ سنی که تا سیزده سالگی ادامه می یابد، از رفتن به مساجد برای عبادت لذت می برند. از حدود نه سالگی به بعد، لذت های عقلانی از داستان ها و مراسم دینی فزونی می یابد. همچنین آنان متوجه لذت اجتماعی می شوند که از دیدار دوستانشان و نیز روابط دوستانه با برخی بزرگ ترها در چنین محیط هایی حاصل می شود. آنان در این سنین، شروع می کنند به انتقاد از مراسم مذهبی و عبادی طولانی و خسته کننده و نامناسب.

ص: 64

از حدود سیزده سالگی به بعد، این مفهوم پیشرفت بسیاری می کند. ازنظر آنان، عامل اعتقاد و ایمان، بزرگ سالان را به این مراکز می کشاند. آنان به این محیط ها بیشتر به عنوان محل اجتماع مؤمنان و معتقدان به دین نظر می کنند تا ساختمان یا مؤسسه. به اعتقاد این گروه سنی، مشارکت در مراسم عبادیِ محیط های مقدس، همچون مساجد، باعث تقویت ایمان و نزدیک تر شدن آنان به حالت معنوی و ارزش های اخلاقی می شود.

آنچه در توضیح این سه دوره دربارۀ مفهوم مکان های خاص مراسم عبادی مطرح کردم، با ویژگی های کودکان و نوجوانان مطابقت دارد. (1)

در اینجا، به دو نمونه از مطالبی اشاره می کنم که با استفاده از آن ها، می توان به طور مقدماتی، آموزش های ساده ای را به کودکان کم سن وسال تر دربارۀ مسجد و وظایف روحانیان داد. شایان توجه است که تمرین های پس از درس، این مطالب را تکمیل می کند. (2)

معصومه خانم می آید. او خدمتگزار مدرسه است.

خانم احمدی می آید. او معلم آن مدرسه است.

آقای قاسمی می آید. او ثروتمند است و فروشگاهی بزرگ دارد.

آقای دکتر صادقی می آید. او پزشک بیمارستان است.

آقاصفر هم می آید. او کارگر شهرداری است.

حمید و امیر هم می آیند. آن ها دوستان من هستند.

همه باهم می آیند و بسیاری از مردم دیگر.

آن ها در خانۀ بزرگی جمع می شوند؛ این خانه مسجد نام دارد.

اما چرا دور هم جمع می شوند؛ چه پیر و چه جوان و چه کودک، با هر شغلی که دارند؛ مانند برادر و خواهر؟

چه کسی آن ها را گرد هم می آورد؟

چه کسی است که همۀ آن ها را هدایت می کند؟

اول با دقت و تمیز وضو می گیریم؛ سپس کفش هایمان را در می آوریم و با نام خدا، داخل مسجد می شویم.

مواظب هستیم تا مسجد آلوده نشود.

اینجا خانۀ خداست؛ چون در آن به یاد خدا نماز می خوانیم و دعا می کنیم.

گوشه ای از مسجد، جامُهری است. از آنجا مُهر بر می داریم.

همۀ مردمی که مسلمان هستند، در صف های مرتب و منظم نشسته اند. کنار آن ها می نشینیم.

مثل اینکه همه منتظر کسی هستند؟ او کیست؟

بله او آمد. لباس بلند و مخصوصی پوشیده است. او روحانی محل است.

جلوی همه در جای مخصوصی، خیلی مؤدب می نشیند. اسم آن جای مخصوص، محراب است. سپس برمی خیزد و به دنبال او، همه برمی خیزند.

نماز را شروع می کند و همه نیز با او نماز می خوانند.

راستی، روحانیان چه کسانی هستند؟ چگونه روحانی می شوند؟

آن ها چه می کنند؟

آن ها چه وظایفی دارند؟

همه چیز را به دقت ببینید و بپرسید که چه نام دارند و برای چه هستند؟

حالا مسجد محلۀ خودتان را نقاشی کنید.

چه چیزهایی در همۀ مسجدها وجود دارد؟

روحانی مسجد شما چه نام دارد؟

یکی از روحانیان را دعوت کنید تا دربارۀ خودش برای شما توضیحاتی بدهد.

از او بخواهید که بگوید وظایف شما در داخل مسجد چیست؟

آیا می دانید جایی که روحانیان درس می خوانند و روحانی می شوند، چه نام دارد؟

آیا می دانید به روحانی که در مسجد، جلوی همه نماز می خواند، چه می گویند؟

نمی توان از آن چشم پوشی کرد. تربیت به طور ذاتی به یکپارچگی همۀ نهادهای تربیتی و به خصوص دو نهاد خانه و مدرسه محتاج است. به همین دلیل، آموزش وپرورش باید برنامه های آموزش نماز در خانواده را حمایت کند. ازسوی دیگر، چگونه ممکن است کودک در مدرسه از راه های مختلف، پیام های مربوط به نماز را دریافت کند، ولی در خانواده چنین فضایی فراهم نباشد و او نمازخوان پرورش یابد؟

والدین و مربیان می توانند ازطریق مدرسه، در جریان کامل محتوای آموزشی کتاب های درسی نماز قرار گیرند و در منزل نیز در راستای آن محتواها، به تقویت رفتار فرزندان خود بپردازند. در محیط خانه و مدرسه، عوامل تأثیرگذار در القای ارزشی معنوی و رساندن پیام و بیان روح نماز، اگر عملاً یکدیگر را نفی کنند یا در برنامه ها و اظهار مطالب، هرکدام راه و هدفی متفاوت و مغایر با یکدیگر بپیمایند، در ذهن کودک و نوجوان تناقض به وجود می آورند و پیام منجر به ایجاد انگیزه، شوق، اراده و عمل نمی شود.

در مدرسه، هنگامی که کودک و نوجوان، هنگام شنیدن اذان، مشاهده کنند معلمان و مربیان بدون هیچ تکلفی، مشتاقانه به سوی نماز می شتابند، براثر احساس همانندسازی، به شوق و رغبت درمی آیند و به اقامۀ نماز، گرایش فزون تری پیدا می کنند. بهتر است در مدرسه قبل از شروع نماز یا حتی قبل از رفتن به نماز هفتگی جمعه، برنامه هایی تدارک شود که زمینۀ احساس خوشایند برای دانش آموزان باشد، تا عزم و اراده و رغبت و انگیزۀ لازم برای انجام دادن این فریضه با آرامش

ص: 69

خاطر، در آنان پدید آید. (1)

تأثیر دوستان و اطرافیان در ذهن و روان یعنی در بینش و گرایش انسان ها، به استدلال و استنادِ به دلیل و برهان، نیازی ندارد. تأثیر و تأثر انسان ها، پدیده ای بدیهی است و همۀ اندیشمندان و هنرمندان و شعرا در این مسئله متفق اند. ازاین رو، بر گزینش دوست و همراه تأکیدهای فراوان می کنند؛ چراکه اثرگذاری مزبور بسیار ناپیدا و مرموز است.

از قرین بی قول و گفت وگوی او

خُو بدزدد دل، نهان از خوی او

چون که او افکند بر تو سایه را

دُزدد آن بی مایه از تو مایه را (1)

یاری بجویید.) (1)

پرواضح است کودکی که با نماز و عبادات اُنس نگرفته و کام روحش با شیرینی نماز برداشته نشده است و به این منبع یاری رسان در زندگی متصل نشده، هرگز نخواهد توانست مسیر پُرفرازونشیب زندگی را به سلامت طی کند و شمیم خوش سعادت را استشمام کند. وظیفۀ ما به عنوان والدین و مربیان تربیتی است که زمینه های این احساس و تجربۀ دینی خوشایند را در دوران کودکی فرزندانمان، برای آنان آماده کنیم: قدرت صبر بر ناملایمات و ناکامی ها و حل مشکلات با نماز و نیز بهره مندی از توفیقات و کسب موفقیت ها با نماز.

برای این منظور:

1. برای آنان از سیرۀ پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم)و امامان معصوم(علیهم السلام) و بزرگان علم و دین بگویید که هروقت برایشان مشکلی روحی یا اجتماعی یا اقتصادی و حتی علمی پیش می آمد، وضو گرفته و از نماز کمک می گرفتند. در حدیث آمده است که وقتی مشکلی برای اعضای خانوادۀ پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم)پیش می آمد، حضرت می فرمود:

برخیزید، نماز بخوانید. این دستور خدای من است(2)

همچنین نقل کردن داستان زندگی بزرگان، بسیار مفید است:

ص: 72

ابوعلی سینا بعد از پنج سالگی، به دلیل نبوغ فراوانش، به خواندن علم ادب، صرف، نحو و لغت و... مشغول شد و هم زمان به حفظ قرآن کریم روی آورد. او قبل از ده سالگی به این کار توفیق یافت و حافظ کل قرآن شد. سپس نزد اساتید دیگری به تحصیل ریاضیات پرداخت و حساب، جبر، هندسه و... را فرا گرفت و در نزد استادی دیگر، به تحصیل فقه پرداخت و آن را نیکو فراگرفت. او نزد استاد ابوعلی ناتلی، شروع به خواندن فلسفه کرد و بعد از مدتی، همانند استادش و بالاتر از او شد، چنان که هنگام درس، از استاد اشکال می گرفت و استاد از جواب باز می ماند و او خود جواب را تشریح می کرد.

اساتید او را از شرکت در کلاس درس بی نیاز دانستند و گفتند: «خودت مطالعه کن.» ابوعلی سینا می گوید: «همین طور پیش می رفتم و هرگاه در مسئله ای حیران بودم یا نمی توانستم قضیه را بفهمم، به مسجد پناه می بردم و نماز می گزاردم و خالق کل هستی را ستایش می کردم و معمای من، حل شده، مشکل برطرف می شد.» (1)

بوعلی سینا ماه ها و سال ها به دنبال کتابی می گشت و آن را پیدا نمی کرد. دراین باره مسافرت ها کرد و به جست وجوی وسیعی دست زد؛ اما هرچه گشت، کمتر یافت. روزی بالاخره روانۀ مسجد شد و دو رکعت نماز خواند. پس از نماز، دست به درگاه بی نیاز بلندکرد و از خدا خواست تا این کتاب را به او برساند. از مسجد بیرون آمد و به سوی منزل حرکت کرد. در راه چشمش به پیرزنی افتاد که مقداری اشیای کهنه و قدیمی در روی زمین پهن کرده بود تا بفروشد.

ص: 73

ازجمله چند کتاب قدیمی درکنار بساط دیده می شد.

بوعلی آن کتاب ها را وَرانداز کرد و ناگهان دید آن کتابی که ماه ها و سال ها به دنبالش می گشته است، در میان آن کتاب های کهنه است. آن را برداشت و از پیرزن پرسید: «آن را به چند می فروشی؟» پیرزن گفت: «این که قابلی ندارد. چند دِرهم بده.» بوعلی پول کتاب را داد و پرسید: «این اشیا را از کجا آورده ای؟» پیرزن گفت: «این کتاب ها از جدّ ما که ملّا بود، در خانه مانده است و آورده ام که بفروشم.» به این ترتیب با توجه به خدا و کمک گرفتن از نماز، بوعلی سینا به راحتی به مرادش رسید. (1)

2. دراین زمینه خودمان برای آن ها الگو باشیم و برای رفع برخی از مشکلات و کسب توفیقات اجتماعی و اقتصادی یا حتی معنوی، از نماز کمک بگیریم.

3. خاطره ها و تجربه های خود را دراین باره برای آنان بازگو کنیم.

4. در فیلم ها و سریال هایی که اخیراً از صداوسیما پخش می شود، به نقش نماز در حل بحران های زندگی شخصیت های اصلی داستان توجه ویژه ای می کنند.(2) در این گونه مواقع، باید فرصت را غنیمت بشمریم و از شیوۀ تداعی معانی(3) استفاده کنیم و با طرح پرسش هایی (4)دراین زمینه،

ص: 74

ذهن کودک را به اثر و نقش نماز در حل مشکلات معطوف کنیم.

البته در همۀ فیلم ها و سریال های ایرانی که با رویکرد اجتماعی و خانوادگی تولید می شود و متناسب سن کودک نیز هست، از استفادۀ درست از شخصیت های منفی داستان دراین جهت نیز غفلت نورزید و تبعات محرومیت و بی توجهی آنان از این منبع یاری رسان، یعنی نماز، را در قالب جملاتی کوتاه در حین تماشای فیلم به او یادآوری کنید.

5. هنگام مواجهۀ کودک با مشکل و مسائل خاص خود در دوران کودکی، درکنار آموزش سایر روش های مهارت حل مسئله، مانند فکرکردن و مشورت خواستن از بزرگ سالان و...، او را به کمک گرفتن از خداوند با نماز توصیه کنید. داستان زیر که تجربۀ یکی از مدیران مدارس راهنمایی است، به همین موضوع اشاره می کند:

سال تحصیلی 1376-1377 بود. آن سال من مدیر آموزشگاه راهنمایی حاجیه مریم اکبری روستای اسحاق آباد بخش زبرخان (نیشابور) بودم.

ص: 75

در کلاس اول راهنمایی، دانش آموزی داشتیم که فرزند شهید بود. با توجه به اینکه من بومی روستا بودم، کاملاً از وضعیت خانوادگی او خبر داشتم. پدر دخترک هنگامی که او دوران شیرخوارگی را می گذراند، به شهادت رسیده بود. بعد از مدتی، مادرش در یکی از روستاهای اطراف ازدواج می کند و دخترک را به پدربزرگ و مادر بزرگ داغدیده اش می سپارد. متأسفانه مدتی بعد، مادر به خاطر ازدواج ناموفق و اختلاف با همسر دوم خویش، خودکشی می کند. چند سال بعد عمۀ دخترک که معلول بود، فوت می کند و مدتی بعد هم مادربزرگش را از دست می دهد. او می ماند و پدربزرگ رنجدیده اش.

بااینکه ده یازده سال بیشتر نداشت، اما می شد در چشمان معصومش، دریای پرتلاطم غم و اندوه را مشاهده کرد. کودکی بود با کوله باری از رنج و غصه که زمانه تاکنون به او روی خوش نشان نداده بود. آخر او هم حق داشت. یک نوجوان با این همه مشکل چطور می تواند کنار بیاید؟! از اول سال که وارد مدرسۀ راهنمایی شد، به شدت دچار افسردگی بود و بسیار گوشه گیر و کم حرف. یادم نمی آید در آن مدت، لبخندی بر لب او دیده باشم.

با هیچ کس رابطۀ دوستی برقرار نمی کرد. همیشه با دخترعمویش، که هم کلاسیِ هم بودند، همراه بود. معلمان نیز از وضعیت درسی او راضی نبودند. وقتی با پدربزرگش صحبت کردم، گفت: «در منزل هم همین گونه است. یکجا می نشیند و صحبتی نمی کند. فقط هنگامی که به منزل عمویش می رود، با دخترعموهایش بازی می کند. حق دارد. من که پدربزرگ او هستم، طاقت این همه داغ را ندارم؛ او که بچه

ص: 76

است. نه مهر مادر را حس کرده و نه گرمای دست پدر را. حالا هم شما هر کاری صلاح بدانید، در خدمتیم.»

از ایشان خواستم سرگرمی های بیشتری برایش فراهم کنند؛ اجازه بدهند بیشتر به منزل عمویش برود و با دخترعموهایش ارتباط داشته باشد. از معلم راهنمایی محترم شاهد هم کمک خواستم. ایشان هم گفتند: «مسئلۀ درسی فعلاً مهم نیست. سعی کنید اول از حالت گوشه گیری و انزوا در بیاید.» ایشان هم با دخترک صحبت کردند و گفتند: «اگر در مدرسه بیشتر فعالیت کنی و درس هایت بهتر بشود، جایزه داری.»

همان روز، جلسۀ شورای دبیران را تشکیل دادم و از همکاران خواستم سر کلاس بیشتر به او توجه کنند و او را وادار به صحبت و فعالیت نمایند. به خاطر ضعف درسی هم سرزنشش نکنند و هروقت کوچک ترین پیشرفتی داشت، به بهترین شکل تشویقش کنند.

روز بعد هم با خود دانش آموز صحبت کردم و گفتم: «من خودم اهل همین روستا هستم. می دانم مشکلات زیادی داری و می دانم پدرت شهید شده. اما مایۀ افتخار تو و همۀ ماست. او به خاطر سعادت جامعه و حفظ اسلام، جانش را از دست داده است. تو هم باید بکوشی تا نامش همیشه زنده بماند و به وجودش افتخار کنی. می دانم که دلت برای مادر، پدر، عمه و مادربزرگت تنگ شده؛ ولی گریه و ناراحتی که فایده ندارد. ازاین به بعد هروقت یادشان افتادی و دلت برایشان تنگ شد، نماز بخوان؛ چون نماز واقعاً آرامش بخش است. از همین امروز این کار را امتحان کن. از فردا هم مسئول انتظامات سالن آموزشگاه هستی. دوست دارم اسم دانش آموزان شلوغ و بی انضباط را به من بدهی. ضمناً درس هایت را هم بیشتر بخوان؛ می دانم موفق می شوی.»

ص: 77

مدتی از این قضیه گذشت. دخترک وظایفش را به خوبی انجام می داد. ارتباطش با دانش آموزان بهتر و بیشتر شده بود. در درس هایش هم کمی پیشرفت کرده بود. مهم تر از همه این بود که از انزوا در آمده بود.

پدر بزرگش می گفت: «بیشتر وقت ها او را مشغول نماز می بینم. وقتی از او می پرسم چرا این قدر نماز می خوانی؟! می گوید: ’بابابزرگ، نماز آرامم می کند.‘ در خانه هم دوست دارد فعالیت کند و در کارها به من کمک نماید.»

ازآن به بعد، مسئولیت هایش را افزایش دادم و بیشتر به او توجه کردم. همکاران هم با توجه به اینکه دخترک، فرزند شهید بود، بیشتر احساس مسئولیت می کردند و توجه زیادی به او داشتند و این باعث شد که روحیه اش روزبه روز بهتر شود. حالا از آن روزها چند سال می گذرد. دانش آموزِ خوب من بزرگ شده است. شنیده ام مدتی است با آقایی محترم ازدواج کرده. امیدوارم همیشه خوشبخت باشد و هنوز هم اگر ناملایمات زندگی بر او چیره شد، خواندن نماز او را آرام کند. (1)

ص: 78

نگیرد. بهتر است تشویق هایمان، هم مادی و هم معنوی باشد و تشویق های مادی، به صورت نامنظم صورت پذیرد. تشویق منظم مادی برای عبادت کودکان، سبب تاجرانه شدن عبادت آنان می شود؛ درحالی که مطلوب، عبادت آزادگان است. مولا علی(علیه السلام)می فرمایند:

اِنَّ قَوماً عَبَدُوا الله رَغبَةً فتَلک عِبادَةُ التجّار... وَ اِنّ قوماً عَبَدوا... شکراً فَتِلکَ عِبادةُ الاَحرار؛ (1)

همانا عبادت گروهی که خدا را به امید پاداش پرستیدند، عبادت تاجران است... و عبادت گروهی که برای سپاسگزاری پرستیدند، عبادت آزادگان است.

رفتارگرا که بر پاداش برای تقویت و ایجاد رفتارهای معین مبتنی است، برای کودکان پیش دبستانی و دبستانی و گاهی دورۀ راهنمایی تحصیلی، مفید و مؤثر است.

براساس این شیوۀ رفتارگرایی، با ایجاد محرک های پاداش، به تقویتِ رفتاری می پردازیم که می خواهیم ایجاد شود. مثلاً برای ایجاد رفتار نماز در کودکان و نوجوانان، باید محرک پاداش، به تقویت و ایجاد چنین رفتاری منجر شود و باید پاداش را بلافاصله بعد از انجام دادن رفتار ارائه کنیم.(1) پاداش هایی که برای کودکان نمازخوان و نمازگزار درنظر می گیریم، باید متعدد و متنوع باشد. مربیان می توانند به تناسب، نوعی از آن را برای کودک استفاده کنند. پاداش ها می توانند صورت نقد یا نسیه، مادی یا غیر مادی داشته باشند. درهرحال، این مهم است که به نوعی، از نگاه کودک نیز پاداش به حساب آیند و آنان را به ادامۀ راه وادارند.

دشمنی با کسی که به آن ها بدی کند، سرشته شده است.

بدین سان، یکی از پاداش های ما درقبال نماز کودکان، این است که برای او حرمت بیشتری قائل شویم و به او تفهیم کنیم که این امر در اِزای نمازخواندن اوست.

گروهی را می آورد که آنان را دوست می دارد و آنان نیز او را دوست می دارند... .

در این آیه، یُحِبُّهُم قبل از یُحِبُّونَه آمده است؛ یعنی ابتدا از ابراز محبت خدا و سپس از ابراز محبت آدمی به خدا سخن می گوید. این، نشان می دهد که اِبراز محبت مربی، به دل بستگی متربی جهت می دهد و حاصل آن، ظهور شیفتگی عمیق در متربی به مربی است. هنگامی که این شیفتگی حاصل شد، می توان با اِبراز محبت، فرد را به انجام دادن برخی اعمال و با منع محبت، او را به ترک اعمالی دیگر برانگیخت.

پس به زبان آوردن مهر و محبت، مایۀ تحکیم پیوند تربیتی است و حفظ این پیوند، لازمه و زمینۀ تأثیرگذاری مربی و متربی است. ازاین رو، در توصیه های اسلامی، بر به زبان آوردن محبت تأکید کرده اند(1) کودک نیز انسانی کوچک است و بیش از دیگران به محبت احتیاج دارد. ازاین روست که خداوند محبت به کودکان را زمینۀ بهره مندی از رحمت خود دانسته است. امام صادق(علیه السلام)می فرمایند:

إنَّ اللّه لَیرحَمُ العَبدَ لِشِدَّة حُبِّهِ لِوَلَدِهِ؛(2)

خداوند بنده اش را به واسطۀ شدت محبتی که به فرزند خود دارد، مشمول رحمت خود قرار می دهد.

مربی با بیان محبتِ پیشی جویندۀ خویش به متربی، او را دل بستۀ

ص: 84

خویش می کند. این دل بستگی، بسیار قدرتمند و کارساز است و می توان با تکیه بر آن، فرد را آماده و بلکه طالب به دوش گرفتن تکالیف ساخت. انسان ها به ویژه کودکان، در قبال شخصی که به آن ها محبت می کند، احساس احترام داشته و محبت کننده را دوست دارند و مطیع فرمان او هستند. امام علی(علیه السلام)دراین زمینه می فرمایند:

قُلوبُ الرجال وحشیّةٌ فمن تألّفها أقبلت علیه؛(1)

دل های مردم رمنده اند. هرکس به آن ها محبت کند، به او روی خواهند آورد.

مولا(علیه السلام)در جایی دیگر نیز می فرمایند:

بالبرّ یُستَعبَدُ الحُرَّ؛ (2)

محبت و نیکی کردن (3)به دیگران، آنان را به تسلیم وا می دارد.

و همچنین می فرمایند:

أحسِن إِلی مَن شِئتَ تَکُن أَمیرَهُ؛(4)

به هرکه خواهی، نیکی کن تا امیرش باشی.

چون که آوازش خوش و مظلوم شد

زو، دلِ سنگین دلان چون موم شد

بوسیدن و بوسه زدن کودک نیز حتی به بهانۀ تشویق او، امری است

ص: 85

که کودک را از محبت سیراب می کند و او را راضی می سازد. پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم)می فرمایند:

اکثروا مِن قُبلةِ اَولادکم، فإنَّ لکم بکلِّ قُبلَةِ دَرَجَة فی الجنَّة ما بین کل درجة خَمس مئَة عام؛ (1)

فرزندان خود را زیاد ببوسید؛ زیرا با هر بوسه، مقام و مرتبه ای برای شما در بهشت فراهم می شود که فاصلۀ میان هر مقام، پانصد سال است.

البته باید مراقب باشیم که محبت را هیچ گاه وجه المعامله قرار ندهیم. این درست نیست که بعضی والدین و مربیان، محبت خود را وسیلۀ نفوذ در فرزند قرار دهند. مثلاً به او بگویند: «این کار را بکن تا مامان [یا مربی] تو را دوست بدارد.» یا «اگر فلان کار را انجام دادی، بابا [یا مربی] تو را دوست ندارد.» یا «چون این عمل را انجام داده ای، تو را اصلاً دوست نداریم.»

این عمل چند عیب دارد:

1. به اصل طبیعیِ ضرورت محبت والدین و مربیان به فرزند، لطمه وارد می سازد و امکان تردید و سلب را در آن به وجود می آورد. این نه به صلاح والدین و مربیان است و نه به صلاح فرزند. رشتۀ محبت را نباید هیچ گاه برید یا در معرض بریدن قرار داد. اگر کودک رشتۀ محبت والدین و مربیان خود را منقطع ببیند، امکان دارد در دام های فساد گرفتار شود.

2. با چنین برنامه ای، کودک به تدریج عادت می کند که کارها را برای

ص: 86

جلب رضایت والدین و مربیان و دیگر انسان ها انجام دهد؛ نه بر طبق وظیفه و برای جلب مصالح واقعی خود و دیگران. معیار خوبی و بدی کارها را دوست داشتن یا دوست نداشتن دیگران می شناسند؛ درصورتی که معیار خوب و بد باید خیر و صلاح واقعی خود و اجتماع و نیز جلب رضای خدا باشد، نه خواست مردم و جلب رضای آنان.

3. چنین برنامه ای ممکن است کودک را به تملّق گویی و نفاق و فریبکاری وادارد. امکان دارد برای اینکه محبت والدین و مربیان را از دست ندهد، به فریب دادن آنان و دروغ متوسل شود. بنابراین، والدین و مربیان نباید هیچ گاه محبت خودشان را در گرو اطاعت فرزندانشان قرار دهند و درصورت نافرمانی، او را به سلب محبت تهدید کنند. (1)

بشارتی که پیامبران از آن بهره جسته اند، دامنه ای گسترده دارد و تنها درخور انسان های برجسته نیست، بلکه نفوس ضعیف را نیز مخاطب ساخته است. نفوس ضعیف کسانی اند که عبادتشان عبادت تجار نامیده شده است. بنابراین انبیا مردم را به بهشتی بشارت داده اند که در آن، هرچه میل داشته باشند و هرچه چشم ها را در آن، شیفتگی نگریستن باشد، مهیاست:

...وَ فیها ما تشتَهیه الاَنفُسُ و ما تَلَذُّ الاَعیُن. (1)

این، نکتۀ درخور تأملی است و نباید از آن غفلت کنیم. غالباً در جریان تربیت، ایدئال گرایی و بلندپروازی، ما را به خود مشغول می کند؛ اما طبق این بیان، باید بشارت ها را چنان گسترده به کار بگیریم که هرکسی را در هر مرتبه ای دربرگیرد. خداوند برای همه کس از «رضوان» سخن نمی گوید؛ برخی را نیز با وعدۀ خوراکی های لذیذ (2)و پوشیدنی های زیبا و خیره کننده(3) و تفرجگاه های روح نواز (4)و نظیر آن امیدوار می کند.

در پایان متذکر می شویم که تبشیر و تشویق، باوجود آنکه ظاهراً باهم شبیه هم اند، متفاوت اند. تبشیر پیش از عمل یا همراه عمل است و تشویق پس از عمل. ازاین رو تبشیر، ناظر به آینده و تشویق متوجه

ص: 91

گذشته است. در مقایسه، تأثیر تشویق سریع تر از تبشیر است؛ اما ازسوی دیگر، کسی که پذیرش تبشیر را دارد، از پختگی ویژه ای برخوردار است؛ زیرا حرکت دادن با تبشیر، مستلزم نوعی کفّ نفس و آینده بینی است.

ازاین رو، هرگاه فرد در سنین پایین باشد، باید دامنۀ تبشیر برای او کوتاه تر باشد. بهره گرفتن از بشارت ها و وعده های بلنددامنه برای کسانی ممکن است که دوران کودکی را پشت سر گذاشته و به میزان مطلوبی از کفّ نفس و آینده بینی دست یافته باشند.

ص: 92

ص: 93

مجاورت تبدیل پذیر می دانند؛ زیرا درهرصورت، از راه مجاورت، تجارب مشابه و متضاد با یکدیگر پیوستگی پیدا می کنند. مثلاً دو امری که باهم تضاد داشته باشند، معمولاً در ذهن ما به صورت مجموعه ای در می آیند که همواره مجاور یکدیگرند. ما غالباً می گوییم: «حلال و حرام، سفید و سیاه، پیری و جوانی، رذیلت و فضیلت.» (1)

در بسیاری از آیات قرآن و احادیث ائمه(علیهم السلام)، با توجه به اصل مجاورت، نماز با طهارت و وضو، بهشت، مسواک زدن، استعمال عطر، لباس زیبا، زیبایی، میوۀ تازه، زینت، ایمان، چشمۀ آب گرم، تقرّب به خدا، خوب حرف زدن و کار نیک همراه شده است. در برخی آیات و احادیث نیز با توجه به اصل تضاد، نماز با عذاب، بلا، گناه، آتش، جهنم و شیطان به کار رفته است. آیات و احادیث زیر نمونه هایی از بیان مطالب برمبنای اصل مجاورت است. خداوند در قرآن می فرماید:

وَ أَوحَینا إلَیهِم فِعلَ الخَیراتِ وَ إِقامَ الصَّلَاة؛(2)

انجام دادن کارهای نیک و برپاداشتن نماز را به آن ها وحی کردیم.

یا می فرماید:

و قولوا للنّاسِ حُسناً وَ أقیموا الصلاة؛ (3)

با مردم با خوش زبانی سخن گویید و نماز را بر پا دارید.

ص: 97

امام صادق (علیه السلام) می فرمایند:

لا صلاة إلا بِطَهُور؛ (1)

هیچ نمازی درست نیست؛ مگر با طهارت (وضو، غسل، تیمم).

امام حسن(علیه السلام)جامه های زیبای خود را موقع نماز بر تن می کرد. وقتی کسانی از آن حضرت، علت را جویا شدند، ایشان فرمودند:

إنَّ اللهَ تَعالی جَمیلُ یُحِبُّ الجَمالَ، فَأَتَجَمَّلُ لِرَبّی وَ هُوَ یَقُولُ خُذُوا زینَتَکُم عِندَ کُلِّ مَسجِدٍ(2) فَأُحِبُّ أن ألبَسَ أجوَدَ ثیابی؛ (3)

خداوند زیباست و زیبایی را دوست دارد. به این جهت خود را در پیشگاه خدا زینت می کنم. خداوند امر فرموده است: «با زینت های خود در مساجد حاضر شوید.» پس دوست می دارم که بهترین لباسم را به تن کنم.

امام صادق(علیه السلام)می فرمایند:

رَکعَتانِ یُصَلِّیهما مُتَعَطِّرٌ أفضَلُ مِن سَبعینَ رَکعَةً یُصَلیها غَیرُ مُتَعَطِّرٍ؛ (4)

دو رکعت نماز با عطر، بهتر است از هفتاد رکعت نماز کسی که عطر نزده است.

پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم)می فرمایند:

أَطْرِفُوا أَهَالِیکمْ فِی کلِّ یوْمِ جُمُعَة بشی ء من الْفَاکهَة حَتَّی یفْرَحُوا بِالْجُمُعَة؛(5)

ص: 98

روز جمعه برای خانوادۀ خود میوۀ تازه بخرید، تا برای آمدن به نمازجمعه خرسند گردند.

پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم)می فرمایند:

رَکعَتانِ بِسِواکٍ أفضَلُ مِن سَبعینَ رَکعَةً بِغَیرِ سِواکٍ؛ (1)

دو رکعت نماز با دندان های مسواک زده، نزد خداوند از هفتاد رکعت نماز بدون مسواک بهتر است.

امام کاظم(علیه السلام)می فرمایند:

الصَّلَواتُ المَفروضاتُ فی أوَّلِ وَقتِها إذا اُقیمَ حُدودُها أطیَبُ ریحاً مِن قَضیبِ الآس حینَ یؤخَذُ مِن شَجَرِةِ فی طیِبِه و رِیحِهِ و طَراوَتِهِ، فَعَلَیکُم بِالوَقتِ الأوَّلِ؛(2)

هنگامی که نمازهای واجب در اول وقت و با رعایت حدودشان، برپا داشته می شوند، از برگ شاخۀ بریده شدۀ درخت آس (3)با همۀ عطر و بو و تازگی اش، خوش بوترند. پس بر [نماز] اول وقت مداومت ورزید.

پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم)می فرمایند:

هروقت گرما و شدت آن بر شما سخت گرفت، به وسیلۀ نماز آن را خنک کنید؛ زیرا گرما و حرارت از جوشش جهنم است. (4)

ص: 99

پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم)تعلیم و تربیت کودکان را با خاطرت شیرین و فراموش نشدنی همراه می ساختند. برای نمونه، به آنان سلام می کردند؛ به آنان مهر و محبت می کردند یا در بازی آن ها شرکت می جستند. گاهی در نماز و درحال سجده، آن قدر سجده را ادامه می دادند تا کودکانی که بر پشت حضرت سوار شده بودند، به آرامی پایین بیایند؛ زیرا متوجه بودند که نباید خاطرۀ بدی از نماز در ذهن آن ها باقی بماند.(1)

به همین دلیل، برخورد الگوها، مانند پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم)و والدین، با کودکان و احترام گذاشتن به آن ها می تواند برمبنای اصل مجاورت، سبب شکل گیری احساسات مثبت دربارۀ الگوها و الگوپذیری کودکان شود. به عبارتی دیگر، با دیدن الگو یا شنیدن نام او، احساسات مثبت در او برانگیخته می شود که این خود می تواند زمینه ساز توجه به الگوهای رفتاری برای تقلید و الگوپذیری باشد.

خداوند در سورۀ اعراف آیۀ 31 می فرماید: «به هنگام رفتن به مساجد، زینت های خود را برگیرید.» در رسالۀ عملیه نیز می خوانیم: «به هنگام روی آوردن به مسجد، عطرزدن و پوشیدن لباسِ خوب، مستحب است.» این مسئله براساس اصل مجاورت است.

قرآن با توجه به اصول سه گانۀ بالا، آیات بشارت را درکنار آیات انذار و آیات رحمت را درکنار آیات عذاب و صفات کفرپیشگان را درکنار

ص: 100

مؤمنان آورده است.(1) به طور کلی، اقامۀ نماز، عالی ترین رفتار معنوی و مذهبی محسوب می شود و برای افزایش این رفتار با استفاده از قوانین شرطی شدن، نماز را با محرک های خوشایند و مطبوع همراه می کنند. این عمل دو تأثیر دارد:

1. یاد نماز حالتی مطبوع را برای کودک یادآوری می کند؛

2. اگر رفتارهای ابتدایی مربوط به اقامۀ نماز را با تشویق و پاداش های مطبوع همراه کنیم، مطمئناً پاسخی به نام اقامۀ نماز را در کودک افزایش می دهد. البته عکس این مسئله نیز صادق است: اگر اقامۀ نماز با محرک های ناخوشایند و نامطلوب همراه شود، احتمال دوباره نمازخواندن کاهش می یابد و ازنظر عاطفی نیز کودک احساسی نامطبوع از نماز خواهد داشت.(2)

به همین دلیل، اگر والدین بهترین و شادترین و خوش ترین روحیات و رفتارها را با کودکان داشته و آراسته ترین ظاهر را هنگام اقامۀ نماز داشته باشند و بهترین لباس ها را بر تن کنند و بهترین زینت ها را هنگام اقامۀ نماز، همراه بردارند و خود را معطر کنند، کودکان نیز به نماز، رغبت و علاقه پیدا می کنند.(3) همراهی نماز با روحیۀ شاد والدین، آراستگی آن ها، زینت داشتن، عطرزدن، لباس تمیز و مسواک زدن باعث

ص: 101

می شود نماز به عنوان محرکی شرطی، جانشین محرک های اصلی مانند مسواک زدن، عطرزدن و ... شود. ایجاد علاقه به نماز، براساس همراهی نماز با محرک های خوشایند ایجاد می شود و شکل می گیرد.

نقل و نمایش قصه ها و خاطرات زیبا و نیز همراهی نماز با تجارب خوشایند، در علاقه مندشدن کودک به نماز مؤثر است.(1) حفظ و فراگیری اشعاری که به طور زیبا و لطیف، مضامین دینی مانند نماز را دربرمی گیرد و خواندن آیات قرآن با صوت و آهنگ زیبا، زمینۀ علاقه مندی کودکان را به مسائل معنوی ایجاد می کند.(2) امکانات رفاهی مساجد و نمازخانه ها مثل تهویۀ مطبوع در گرما و سرما، آب گرم و سردِ سالم و تمیز و بهداشتی، در احساسات افراد دربارۀ نماز تأثیر مثبت می گذارد.(3)

خوشایندکردن مراسم مذهبی و نمازجماعت نیز باعث علاقه به نماز می شود. (4)به همین دلیل، چقدر زیباست که روحانی، در جیبش تعدادی شکلات داشته باشد و هر بچه ای که به مسجد می آید، دستی به سرش

ص: 102

بکشد و پیشانی او را ببوسد و شکلاتی در دهانش بگذارد. (1)

برمبنای احادیث و سخنان ذکرشده، هرگاه عطر، گلاب، سجادۀ زیبا، بیسکویت، بوسه، صوت زیبا، نمایش، قصه، تهویۀ مطبوع و مسواک زدن، تمیزی و نظم، نیکی به دیگران و کلاً تجارب خوشایند با نماز همراه شود، براساس اصل مجاورت، نماز (محرکِ شرطی) محرک دیگر (پاکی، نظم، عطر، زیبایی) را تداعی می کند. مجاورت نام ها و واژه هایی مانند نماز و عمل نمازخواندن، با زیبایی ها و امور خوشایند باعث می شود کودکان دربارۀ نام و عمل نمازخواندن شرطی شوند و احساسات و نگرش مثبت به عمل نمازخواندن پیدا کنند.

همچنین ناراحت کردن کودکان به هنگام نماز، ایجاد صداهای ترسناک قبل از نماز، نزاع های خانوادگی هنگام اقامۀ نماز، مجبورکردن فرزندان به نماز و استفاده از تنبیه بدنی و کلمات تند که بار عاطفی دارد، خشونت و تهدید، امرکردن کودکان به نماز موقع کسالت و خواب آلودگی، رفتارهای ناشایست در موقع اقامۀ نماز مانند آروغ زدن، بینی گرفتن، بازی با محاسن و ریش و اعضای بدن، فشار ادرار و مدفوع در حالت نماز، نمازخواندن با لباس مندرس و... باعث تداعی رفتارهای ناشایست با نماز و درنتیجه شکل گیری نگرش منفی دربارۀ نماز می شود. احادیث و سخنان زیر نشان دهندۀ تأثیر منفی این عوامل درهنگام نمازخواندن است که می تواند باعث یادگیری و نگرش و

ص: 103

احساس منفی دربارۀ نماز شود.(1) امام علی(علیه السلام)می فرمایند:

لا یَبعَثُ الرَّجُلُ فی صَلاتِهِ بِلِحیَتِهِ وَ لا بِما یَشغَلُهُ عَن صَلاتِهِ؛(2)

مرد، در نماز با ریشش و آنچه او را از نماز به خودش مشغول می دارد، بازی نمی کند.

امام باقر(علیه السلام)می فرمایند:

لا تَقُم إلی الصَّلاةِ مُتَکاسِلاً و لا مُتَناعساً و لا مُتَثاقلاً فَإنَّها مِن خِلالِ النِّفاقِ...؛ (3)

با حال کسالت و خواب آلود و سنگین به نماز نایست که این ها از خوی منافقان است... .

پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله وسلم)می فرمایند:

إیّاکُم و شِدَّةَ التَّثاؤُبِ فِی الصَّلاةِ، فَإنَّهما عَوَّةُ الشَّیطانِ، و إنَّ اللهَ یُحِبُّ العُطاسَ و یَکرَهُ التَّثاؤُبَ فِی الصَّلاةِ؛ (4)

مبادا در نماز زیاد خمیازه بکشید که صدای

ص: 104

شیطان است. همانا خداوند عطسه را دوست و خمیازه را در نماز ناپسند دارد.

ایشان می فرمایند:

لا یأتِ أحَدُکُمُ الصَّلاةَ و هُوَ حاقِنٌ؛ (1)

کسی از شما درحالی به نماز نایستد که بول خود را نگه داشته است.

امام صادق(علیه السلام)دربارۀ کسی که به پدر و مادر خود نگاه تند و خشم آلود کند، می فرمایند:

مَن نَظَرَ إلی أبَوَیهِ نَظَرَ ماقِتٍ و هُما ظالِمانِ لَهُ لَم یَقبَلِ اللهُ لَهُ صَلاةً؛ (2)

کسی که به پدر و مادرش کینه توزانه بنگرد، حتی اگر بر او ستمکار باشند، خداوند نمازی را از او نمی پذیرد.

پیامبر خدا(ص) می فرمایند:

خَمسَةٌ لَیسَ لَهُم صَلاةٌ: إمرَأةٌ سَخِطَ عَلَیها زَوجُها... و مُصارِمُ لا یَتَکَلَّمُ أخاهُ فَوقَ ثَلاثَةِ ایامٍ...؛ (3)

پنج نفر نمازی ندارند: زنی که شوهرش بر او خشمگین است... و شخصی که با برادرش قطع رابطه کرده است... .

آموزش و نکوهش کودکان در امر عبادت، به ویژه نماز، و سخت گیری بر آن ها و مقایسۀ آن ها با دیگران و به رخ کشیدن نماز دیگران، باعث نمازگریزی و شکل گیری احساس ناخوشایند دربارۀ نماز و احساس

ص: 105

تکلیف شاق و سخت دربارۀ نماز می شود. (1)صحبت کردن یک سویه دربارۀ مجازات اعمال در جهان آخرت و خشم خدا، نگرش منفی دربارۀ نماز ایجاد می کند. در روایات اسلامی آمده است:

به موسی(علیه السلام)وحی شد: «عشق و علاقۀ مرا در دل های بندگان من وارد کن.» پرسید: «چگونه؟» فرمود: «با یادآوری نعمت های من.» (2)

برشمردن نعمت های الهی و سخن گفتن از نیکی و نیز بخشش و احساس به کودکان، مناسبت ترین روش برای آشناساختن دل ها با پروردگار است.(3) در روایات اسلامی آمده است که پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم)آن قدر به احساسات کودکان اهمیت می دادند که مواظب بودند حتی در موقع بازی، آن ها ناراحت نشوند. روزی پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم)درحال اقامۀ نماز و سجده بودند. نوۀ خردسال ایشان، امام حسین(علیه السلام)، بر پشت آن حضرت نشست تا از پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم)سواری بگیرد. به همین دلیل، سجدۀ حضرت طولانی شد. وقتی صحابه علت طولانی شدن سجده را از حضرت پرسیدند، پیامبر اکرم(ص) فرمودند:

ص: 106

فرزندم مرا سواری خود قرار داده بود. ناپسند شمردم قبل از آنکه نیازش رفع شود، او را با عجله پایین آورم. (1)

روان شناسان معتقدند ارضانشدن نیاز باعث احساس ناکامی و ناکامی باعث پرخاشگری و احساسات منفی می شود. پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم)با ارضای نیاز کودک، مانع ایجاد ناکامی و شکل گیری نگرش منفی دربارۀ نماز و نمازگزار شدند. پیامبر با مهربانی، به امام حسین(علیه السلام)اجازه دادند پس از سواری گرفتن پیاده شود؛ زیرا ایشان می دانستند حرکات خشن و آمرانه و تند، نگرش کودکان را به نماز تغییر می دهد. به همین دلیل، زمانی که کودکان مشغول نماز، نقاشی، دیدن برنامۀ دلخواه تلویزیون و انجام دادن تفریح هستند، نباید با اجبار و اصرار، آن ها را به نماز دعوت کنیم؛ زیرا سبب شکل گیری احساس ناکامی و نگرش منفی به نماز می شود.

گاهی در مراسم عزاداری و نیز در مساجد، صدای بلندگو را بسیار بلند می کنند که موجب آزار و اذیت دیگران می شود. این گونه رفتارها باعث خدشه دارشدن نگرش و دیدگاه جامعه، به خصوص کودکان، به مراسم دینی ازجمله اقامۀ نماز می شود. حضرت لقمان(علیه السلام)به فرزندش توصیه می کند که از فریاد ناهنجار بپرهیزد؛ زیرا تداعیگر صدای حِمار است. (2)

تداعی معانی، یعنی همراه شدن آموزش با خاطره ای. این خاطره

ص: 107

می تواند خوشایند یا ناخوشایند باشد. ممکن است مربی آموزش نماز را با تنبیه و دادوفریاد (1)همراه کند. دراین صورت، هرگاه کودک تنبیه شود یا دادوفریاد بشنود، نماز در ذهنش تداعی خواهد شد و هرگاه کسی از نماز بگوید، تنبیه بدنی را به یاد خواهد آورد. بدین سبب خواهد کوشید هرگز به نماز نیندیشد.(2)

مربی دیگر، هنگام هدیه دادن یا خاطرۀ خوش دیگر، کودکش را به نماز فرامی خواند. ازاین پس، هرگاه کودک مزبور به نماز بیندیشد، خاطره های خوش برای او تداعی می شود و هرگاه خاطره های خوشی برایش پیش آید، نماز را به یاد می آورد. پس ناخود آگاه از شنیدن واژۀ نماز لذت می برد و به سوی نماز کشیده خواهد شد.

ص: 108

توصیه می کنم آموزش ارزش های دینی را با خاطره های خوش همراه کنیم. مربیان محترم نیز به خوبی می توانند از شیوۀ تداعی معانی استفاده کنند. پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم)برای تشویق امام حسن و امام حسین به نماز، بارها سجادۀ آنان را پهن می کردند و برای ترغیب هرچه بیشترشان، علاوه بر تشویق کلامی، مقداری شیرینی در زیر جانمازشان می گذاشت که بعد از ادای نماز بخورند. حضرت آیت الله بروجردی علت نماز شب خواندن خود را چنین بیان می کنند:

من خواندن نماز شب را مدیون والدینم هستم؛ زیرا هر روز قبل از اذان صبح اگر از خواب برمی خاستم و جانماز را پهن می کردم، بعد از نماز یک پنج قرانی زیر جانمازم بود. اما اگر بعد از نماز صبح برمی خاستم، از پنج قرانی خبری نبود و همین باعث تشویق من شد تا قبل از اذان صبح برخیزم و در همان کودکی به نماز شب روی آورم. اما حالا که لذت معنوی آن را درک کرده ام، هرگز حاضر به ترک آن نیستم. (1)

این داستان از حضرت آیت الله بروجردی نشان می دهد که والدین ایشان با استفاده از تکنیک شرطی عاملی،(2) پیامد نماز را با همراهی

ص: 109

پنج قرانی برای فرزندشان، خوشایند کرده اند و به این طریق، نمازشب خواندن در ایشان شکل گرفته است. بعدها تقویت های درونی جانشین تقویت بیرونی (پنج قرانی) شده است.

برمبنای آنچه گفتم، باید زیباترین و خوشایندترین اوقات کودکان ما در کانون خانواده و مدرسه، زمانی باشد که ما بزرگ ترها، یعنی والدین و مربیان، آمادۀ اقامۀ نماز می شویم. زمان اقامۀ نماز که می رسد، باوجود فشار کاری و خستگی که در چهرۀ مربی نمایان است، چهره اش باید شاداب و باطراوات شود و هنگام وضوگرفتن، خشم و عصبانیتش از برخی فرزندان، فروکش کند(1) و چهره ای متبسم و مهربان بیابد. آنگاه که به نماز ایستاد، آن چنان باشد که گویی گمشده اش را یافته است: آرام و باصلابت، متین و مطمئن و استوار. کودک وقتی این حالت را مشاهده کند، در روح و روانش احساسی بسیار لطیف و خوشایند جلوه گر شده، به نماز و نمازگزار علاقه مند می شود. این است که انسان باید

ص: 110

لطیف ترین و عارفانه ترین حالت و زیباترین صورت را در نماز داشته باشد.(1)

الْقَلْبَ اِذا اُکرِهَ عَمِی؛(1)

دل ها را میل و روی آوردن و پشت کردن است. از راه میل و روی آوردن دل ها به سوی دل ها آیید؛ چراکه دل وقتی به کاری مجبور گردد، کور شود.

امام رضا(ع) نیز دراین باره می فرمایند:

انَّ لِلْقُلُوبِ اقبالاً وَ ادباراً وَ نَشَاطاً وَ فُتُوراً...؛ (2)

برای قلب ها، حالت های صفا و کدورت و نشاط و سستی وجود دارد. هرگاه حالت اقبال و آمادگی برایتان ایجاد شد، از این فرصت، برای عبادت و ذکر خدا استفاده کنید.

آیا ما مراقب اِقبال و اِدبار قلب ها هستیم و ظرفیت کودکان را که در لحظه ها و موقعیت های گوناگون در نوسان است، رعایت می کنیم؟ زمان شادابی کودک، وقتی است که به او هدیه ای می دهیم، یا زمانی که در حضور تعداد بسیاری کودک دیگر، به او به عنوان برگزیدۀ تحصیلی و اخلاقی و ورزشی جایزه می دهیم. این، بهترین موقعیت برای القای درگوشیِ ارزش هاست؛ زیرا او در این زمان، بهترین موقعیت و شیرین ترین خاطره ها را سپری می کند و هیچ گونه مقاومتی نخواهد کرد.

زمانی که به اتفاق کودک به اردوهای دسته جمعی، مسافرت، پارک، دریا، جنگل، سینما، استخر و رستوران می رویم یا زمانی که کودک را به مهمانی می بریم و خودرو و وسایل دلخواه او را می خریم، کودک بسیار خوش حال است. بهترین زمان و مناسب ترین مکان برای القای

ص: 112

آموزه های دینی به او، همین موقعیت هاست؛ البته بدین شرط که در القای مطالب دینی زیاده روی نکنیم.

علاوه براین ها، آموزش ارزش ها باید با موقعیت های گوناگون تناسب داشته باشد. برای نمونه، زمان هدیه دادن، خرید خودرو یا منزل، حضور در رستوران و...، با آموزش شکرکردن خداوند تناسب دارد. زمان حضور در کوه و جنگل و دریا، هنگام آموزش قدرت و عظمت خداوند است. زمان مسافرت، موقعیت خوبی برای دیدار از مکان های مقدس، زیارتگاه ها، مقبرۀ بزرگان دینی و علمی، شاعران و اندیشه وران وارسته است. مربیان می توانند در چنین لحظاتی با ذکر جمله هایی کوتاه، ارزش ها را به کودکان خود القا کنند.

دلیل استفاده از موقعیت های زمانی و مکانی خوب، این است که کودک بهترین و شیرین ترین لحظات زندگی خود را می گذراند و اگر در آن هنگام، یکی از ارزش های دینی را به اختصار به او القا کنیم، آن را بدون کمترین مقاومت روانی خواهد پذیرفت. مثال: فرزند شما در درس هایش موفق بوده است و اکنون که کارنامۀ قبولی خود را آورده است، او را با جایزۀ مناسب تشویق می کنید. لحظه ای که هدیه را به او می دهید، بهترین لحظات خود را می گذراند و آمادگی دارد که ارزش احترام به مربیان را به او گوشزد کنید.

را با موقعیت های خوشایند و دوست داشتنی همراه کنیم. در این موقعیت، بازآفرینی آموخته ها راحت تر و لذت بخش تر خواهد بود. برای نمونه، اقامۀ نماز همراه با اعضای خانواده و فامیل، همراه با بچه ها و بزرگ سالان، اقامۀ نماز در نمازجمعه، برپایی نماز در مدارس همراه با معلمان و مربیان و... می تواند برای کودکان و نوجوانان بسیار خوشایند و دوست داشتنی باشد.

در خانواده و مدرسه باید بهترین وضعیت عاطفی و روانی و نهایت خوش رویی اولیا و مربیان به هنگام نماز فراهم باشد؛ تاجایی که کودکان در انتظار وقت نماز و نمازخواندن والدین و مربیان باشند. با رعایت این نکات، کودکان و نوجوانان با نماز خو می گیرند و شیفتۀ آن خواهند شد. (1)

توصیه هایی دراین باره:

1. برگزاری برنامه های تفریحی کودکان در نمازخانه یا مسجد؛ (1)البته با رعایت قداست و حرمت حریم مساجد؛

2. اجرای برنامه های متنوع و شاد؛

3. اجرای نمایشنامه و تئاتر و سرود؛

4. رعایت تمیزی و نظافت؛

5. آذین بندی و زیباسازی در و دیوارها در عین رعایت اصل سادگی؛

6. نصب جملات زیبا و تأثیرگذار، بی آنکه تنها جملات سیاسی و مکرر و معمولی را به کار گیریم؛

7. استفاده از رنگ های آرامش بخش، همچون آبی و نیلی و فیروزه ای؛

8. بهره گیری از شیوۀ معماری مبتنی بر طبیعت آفرینش. اَشکال هلالی و قوسی در بنای مساجد و نمازخانه ها (2)نمای آرامش بخش و جلوۀ خاصی به ساختار ظاهری آن می بخشد؛

9. معطرکردن فضای این اماکن به بوی خوش عُود و عطر و گُلاب؛

ص: 115

10. پخش طَنینِ دل نشین اذان یا اجرای آن توسط مُؤذنی خوش صدا؛

11. حضور فعال مربیان و معلمان در نمازجماعت. این امر موجب همانندسازی رفتار کودکان با مربیان می شود؛

12. برخورد مربیان، معلمان، ائمۀ جماعات و خادمان نمازخانه ها و مساجد با کودکان با چهره ای گشاده و متبسّم، توأم با محبت، احترام و درهمان حال توجه دادن به رعایت شئون مسجد و وظایفشان در قبال این اماکن مقدس؛

13. اجتناب از توبیخ و تنبیه کودکان و دانش آموزان در محیط نمازخانه و مسجد؛

14. تهیه کردن لذتی مادی یا معنوی، مانند غذا و شربت و چای یا تشویق و تأییدی برای کودکان پس از پایان این مراسم، تا شرکت آنان در چنین جلساتی لذت بخش و شیرین باشد؛

15. واگذاری مسئولیت ادارۀ نمازخانه به خود کودکان؛

16. سپردن مسئولیت هایی در ادارۀ امور مساجد و نمازخانه ها و نیز مراسم گوناگون دینی، متناسب با سن آن ها. این گونه، حضور خویش را در مسجد و نمازخانه فعال و مؤثر می بینند. درمقابل به دلیل این حضور فعال و مؤثر باید از آنان قدردانی کنیم. (1)

ص: 116

پرواضح است که این قبیل کودکان و دانش آموزان، ماه ها بلکه سال ها قبل از سن تکلیف، آمادگی روانی لازم را برای نماز خواندن پیدا می کنند. همچنین نماز خواندن برای آنان زیبا و خوشایند جلوه گر می شود؛ چراکه نمازخانه و نمازخواندن را دوست دارند. آری، هنگامی که مکان مقدسی چون مسجد و نمازخانه، حواس مختلف کودکان و نوجوانان (بینایی، شنوایی، بویایی و ...)(1) را به نیکوترین وجه متأثر کند، یقیناً همۀ وجودشان آکنده از احساسات زیبا دربارۀ نمازخانه و مسجد خواهد شد.

ندارند. از این سن به بعد، با توجه به افزایش مقاومت روانی آنان، باید از شیوۀ القای غیرمستقیم استفاده کنیم.

استفاده از روش های غیر مستقیم در آموزش ارزش های دینی بسیار مفیدتر و مؤثرتر از روش های مستقیم است. در چنین آموزشی، مربی بی آنکه مستقیماً متربی را خطاب کرده، امر و نهی و توصیه کند و به طور مستقیم به بحث دربارۀ موضوعی بپردازد، این آموزش را به طور غیرمستقیم انجام می دهد. باید به غیر مستقیم بودن آموزش به عنوان اصل در آموزش ارزش های دینی، توجه کنیم:

برتری خود و گاه، تحقیر وی را دارد. آموزش غیرمستقیم چنین توهم و اثر سویی را به دنبال ندارد. ازاین رو، معلم باید به طریقی، اعتماد دانش آموز را به خیر خواهی و دلسوزی خویش جلب کند و تواضع و متانت را در این راه افزایش دهد. بهتر است تذکرات اخلاقی مستقیم را به طور انفرادی و در بیرون کلاس بیان کند.

می توانیم متناسب با موضوع های آموزشی، شیوه های گوناگونی را برای آموزش غیرمستقیم به کار بگیریم. استفاده از هنر و داستان گویی و کتاب هایی که ارزش های اخلاقی را در قالب داستان و حتی ضرب المثل های شیرین فارسی ارائه می کنند، بسیار مؤثر است. علاوه براین، بیان فرازهایی آموزنده از شرح حال بزرگان، دانشمندان، قهرمانان و... ازجملۀ دیگر روش های غیر مستقیم به شمار می رود.

در آموزش غیرمستقیم، باید از نتیجه گیری های صریح و توصیۀ آن ها به دانش آموزان اجتناب کنیم و این امر را برعهدۀ خود آنان قرار دهیم تا آموزش از حالت غیرمستقیم خارج نشود.

فراوان کوشش کرد تا طرف مقابل، مطالب را از خود بداند؛ یعنی احساس کند از درون خودش جوشیده است و از بیرون به او القا نشده است. این گونه، با تمام وجودش آن را قبول کرده، از آن دفاع می کند.

قرآن مجید بسیاری از حقایق مربوط به معارف دینی و اخلاقی و اجتماعی را در قالب پرسش طرح کرده، دو طرف مسئله را در اختیار شنونده (یا مخاطب) می گذارد تا با فکر خود، یکی را انتخاب کند. این روشِ غیرمستقیم، برنامه های تربیتی را بسیار تأثیرگذارتر می کند؛ زیرا انسان به طور معمول به افکار و برداشت های خود از مسائل مختلف، بیش از هرچیز اهمیت می دهد.

گاهی که مسئله به صورت مطلبی قطعی و جزمی مطرح می شود، فرد درمقابل آن، مقاومت به خرج می دهد و همچون فکری بیگانه به آن می نگرد؛ ولی هنگامی که به صورت پرسش مطرح می شود و فرد پاسخ را از درون وجدان و قلب خود می شنود، آن را فکر و تشخیص خود می داند و به عنوان فکر و طرحی آشنا به آن می نگرد؛ ازاین رو، درمقابل آن مقاومت نشان نمی دهد. این طرز تعلیم، مخصوصاً دربرابر افراد لجوج و همچنین دربرابر کودکان، مؤثر است.(1) در قرآن، از این روش فراوان استفاده شده است. به چند نمونه از آن اشاره می کنم:

افمن یخلق کمن لا یخلق افلا تذکرون؛ (2)

آیا کسی که می آفریند، همچون

ص: 120

کسی است که نمی آفریند؟ آیا متذکر نمی شوید؟

هل یستوی الّذین یعلمون و الّذین لا یعلمون؛(1)

آیا دانایان با نادانان مساوی اند؟

علاوه بر قرآن کریم، معصومان(علیهم السلام) نیز در برخورد با نوجوانان و جوانان و حتی بزرگ سالان، این گونه عمل کرده، از امر و نهی زیاد پرهیز می کردند. حُریز می گوید:

اسماعیل فرزند امام صادق(علیه السلام)مقداری پول داشت. وقتی مردی از قریش عازم یمن بود، اسماعیل خواست پول خود را به آن مرد بدهد تا برای او کالایی خریداری کند [تجارت کند]. با امام مشورت کرد. امام نفرمود: «این کار را نکن.» بلکه فرمود: «عزیزم، آیا نشنیده ای او شراب خوار است؟» اسماعیل عرض کرد: «مردم چنین می گویند.» امام فرمود: «خداوند می فرماید:

یُؤمِنُ بِاللهِ وَ یُؤمِنُ لِلمُؤمِنینَ؛ (2)

هرگاه مؤمنان نزد تو شهادت دادند، آن ها را تصدیق کن.» (3)

چنان که در این سیره مشاهده می کنیم، امام فرزند خویش را به طور مستقیم منع نکردند؛ بلکه با مطرح کردن یک پرسش و نیز با بیان یک استدلال، به صورت غیر مستقیم او را از این کار باز داشتند. امام صادق(علیه السلام)وقتی می خواهند به فرزند خود بگویند: «لباست بلند است، آن را کوتاه

ص: 121

کن.» به جای امر کردن، می گویند:

یا بُنَیَّ ألا تطهر قمیصک؛ (1)

عزیزم، آیا پیراهنت را پاکیزه نمی کنی؟

امام رضا(علیه السلام)نیز این گونه عمل می کنند:

عده ای در خراسان خدمت امام رسیدند و عرض کردند: «گروهی از اهل بیت شما کار زشتی انجام می دهند. ای کاش آن ها را نهی می کردید.» امام فرمودند: «من این کار را نمی کنم.» پرسیدند: «چرا؟» امام فرمودند: «از پدرم شنیدم که فرمود: ’نصیحت خشن است [و بر دیگران سخت می آید.]‘» (2)

ازاین رو، معصومان(علیهم السلام) دیگران را کمتر به صورت مستقیم از کاری نهی می کردند؛ بلکه به شیوه های گوناگون آن ها را از کار خلاف باز می داشتند.

عایشه می گوید:

هرگاه به رسول خدا(ص) خبر می رسید که کسی، فلان حرف را

ص: 122

زده است، پیامبر(ص) به او نمی گفت: «چرا؟» بلکه به صورت کلی می گفت: «چرا بعضی این گونه حرف می زنند؟» (1)

ابن عباس می گوید:

فضل بن عباس روز عرفه کنار پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم)ایستاده بود و به زن ها نگاه می کرد. پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم)چندین بار با دست خویش، روی او را از زن ها برگرداندند؛ ولی این جوان دوباره به طرف زن ها برمی گشت. پیامبر(ص) فرمودند: «پسر برادر، هرکس در این روز، مالک چشم و گوش و زبان خود باشد، خدا او را می آمرزد.» (2)

شاید بتوانیم بگوییم: معصومان(علیهم السلام) در برخورد با کودکان، حتی به صورت غیرمستقیم، کمتر آن ها را نهی می کردند.

مردی در میان مسلمانان بود که شاخۀ یکی از درختان خرمای او بالای خانۀ مرد فقیر عیالمندی قرار گرفته بود. صاحب نخل هنگامی که بالای درخت می رفت تا خرماها را بچیند، گاهی چند دانۀ خرما در خانۀ مرد فقیر می افتاد و کودکانش آن را برمی داشتند. آن مرد از نخل فرود می آمد و خرما را از دستشان می گرفت (و آن قدر بخیل و سنگ دل بود که) اگر خرما را در دهان یکی از آن ها می دید، انگشتش را در داخل دهان او می کرد تا خرما را بیرون آورد.

مرد فقیر به پیامبر(ص) شکایت آورد. پیغمبر(صلی الله علیه و آله وسلم)صاحب نخل را ملاقات کرد و فرمود: «این درختی که شاخه هایش بالای خانۀ فلان

ص: 123

کس آمده است، به من می دهی تا درمقابل آن، نخلی در بهشت از آنِ تو باشد؟» مرد گفت: «من درختان نخل بسیاری دارم و خرمای هیچ کدام به خوبی این درخت نیست (و حاضر به چنین معامله ای نیستم.)» کسی از یاران پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم)این سخن را شنید. عرض کرد: «ای رسول خدا، اگر من بروم و این درخت را از این مرد خریداری و واگذار کنم، شما همان چیزی را که به او می دادید، به من عطا خواهی کرد؟» فرمود: «آری.»

آن مرد رفت و صاحب نخل را دید و به او گفت: «آیا می خواهی آن را بفروشی یا نه؟» گفت: «نمی فروشم، مگر آنکه مبلغی را که گمان نمی کنم کسی بدهد، به من بدهی.» گفت: «چه مبلغ؟» گفت: «چهل نخل.»

خریدار تعجب کرد و گفت: «عجب بهای سنگینی برای نخلی که کج شده، مطالبه می کنی! چهل نخل؟!» سپس بعد از کمی سکوت گفت: «بسیار خوب، چهل نخل به تو می دهم.»

مرد سپس خدمت پیامبر(ص) آمد و عرض کرد: «ای رسول خدا، نخل به ملک من در آمد و تقدیم (محضر مبارکتان) می کنم.» رسول خدا(ص) به سراغ خانوادۀ فقیر رفت و به صاحب خانه گفت: «این نخل از آنِ تو و فرزندان تو است.» (1)

ص: 124

چنان که از این داستان روشن می شود، پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم)نه کودک را از این کار منع کردند و نه به پدر سفارش کردند که او را از این کار منع کند؛ بلکه زمینه ای فراهم کردند که کودک به خواسته اش برسد. اگر پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم)گاهی کودکان را نهی می کردند، آن ها را به طور کامل باز نمی داشتند؛ بلکه راه هایی برای آن ها باز می گذاشتند یا راه دیگری ارائه می کردند. عموی ابو رافع بن عمرو می گوید:

در کودکی به نخل های انصار سنگ می زدم تا خرما بیفتد و بخورم. انصار به پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم)شکایت بردند. آن حضرت به سراغ من آمدند و فرمودند: «چرا به نخل ها سنگ می زنی؟» گفتم: «برای اینکه خرما بخورم.» فرمودند: «به نخل ها سنگ نزن، بلکه از آنچه زیر آن ها ریخته است، بخور.» و دستی بر سرم کشیدند و فرمودند: «خدایا، شکم او را سیر کن.» (1)

گاهی معصومان(علیهم السلام) به جای نهی کردن کودکان، آن چیز را از دسترس آنان دور می کردند یا از بین می بردند. امام صادق(علیه السلام)از پدران خود نقل می کنند:

علی(ع) کودکی را دیدند که سرش را با پوششی پوشانده بود که تیغی آهنی در آن بود. امام آن را گرفتند و دور انداختند؛ چون کراهت داشت کودک چیزی آهنین بپوشد. (2)

ممکن است به نظر آید این بحث با وجوب نهی ازمنکر مخالف است. باید توجه کنیم:

ص: 125

1. اینجا سخن از کودکان و نوجوانانی است که هنوز به سن تکلیف نرسیده اند. نهی ازمنکر دربارۀ آن ها، از واجبات اسلام نیست؛

2. این گونه برخوردها، حتی با جوانان و بزرگ سالان، در سیرۀ معصومان(علیهم السلام) فراوان مشاهده می شود؛ ولی درخصوص اموری است که به حدّ حرام قطعی نرسیده و از مکروهات یا امور قبیح عرفی و خلاف ادب است؛

3. این گونه برخورد به معنای ترک نهی ازمنکر نیست؛ بلکه نهی کردن از منکر است به شیوه های خاص. گاه ممکن است این شیوه ها تأثیر بیشتری از نهی مستقیم داشته باشد، یا دست کم آثار سویی که نهی مستقیم در پی دارد، در آن ها وجود نداشته باشد. برای نمونه، برخورد مستقیم پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم)با فضل بن عباس را در عرفات، می توان ازاین قبیل دانست.

در اینجا با ذکر چند نمونه به دو روش گفت وگو با فرزند دربارۀ نماز اشاره می کنم که روش گفت وگوی صحیح یا القای(1) صحیحِ آن را مشخص کرده ام:

ص: 126

به جای گفتن:بگوییم:

این طرز نمازخواندن غلطه.طرز درست نماز خواندن چطوره؟

زود باش، وقت نماز دیر شد.فکر می کنی الآن وقت چیه؟

صد بار گفتم: «نمازت را به موقع بخون.»من دربارۀ چی بارها به تو تذکر داده ام؟

یادت باشه صبح زود بیدار شی که نمازت قضا نشه.

فردا صبح باید کی بیدار شی؟

کدوم کارو صبح زود باید انجام بدی؟

این قدر نمازت رو سریع نخون.چطور می تونی نمازت را با آرامش بخونی؟

ثواب خواندن نماز در مسجد خیلی بیشتر از خونه است.خواندن نماز، کجا ثواب بیشتری داره؟

این طرز نمازخواندن را خدا قبول نمی کنه.فکر می کنی خدا کدوم نماز رو بیشتر قبول می کنه؟

این وضویی که گرفتی، باطله. زود باش دوباره وضو بگیر.می تونی یک بار برام وضوی صحیح بگیری؟

اگه نمازت را به موقع بخونی، جایزه می گیری.وقتی نمازت را به موقع می خونی، چه احساسی داری؟

اگه نمازت را ترک کنی، خدا هم باهات قهر می کنه.اگه نمازت رو ترک کنی، چی می شه؟

اگه نمازت رو نخونی، خدا تو رو به جهنم می بره.

خدا منتظر شنیدن صدای یکی از فرشته های زیبای خودشه. او را زیاد منتظر نگذار.

کسی که نماز می خونه، نباید گناهی مرتکب بشه یا کار زشتی انجام بده.کسی که اهل نمازه، باید از چه کارهایی دوری کنه؟

ص: 127

در داستان، الگوها و شخصیت ها و حوادث و پیام ها، تأثیر بسیاری در ذهن و اندیشۀ کودک به جای می گذارند. ازنظر روانی، قوت طرح و فضای قصه، شخصیت کودک را متأثر می سازد و او را آن چنان در خود فرو می برد که کودک، اغلب بی آنکه حس کند، در قالب قهرمان یا راوی داستان می رود و به شکلی با آن گره می خورد که گویی خودش ماجراها و صحنه های قصه را یکی پس از دیگری پشت سر می گذارد. در آن هنگام، ضربۀ کاری اما نامحسوس و پیام مدنظر القا می شود. (1)

دل نشینی ها و انتظارآفرینی های قصه گنجانده شود تا امکان قصه شدن را پیدا کند؛

5. حرکت کلی پیام نهایی داستان، باید در راه هدفی شایسته و خداپسندانه باشد تا بتوانیم بار مثبتی به آن ها بدهیم.

در انتخاب و تنظیم داستان های دینی باید خصوصیات داستان خوب و قالب های جذب آن را درنظر بگیریم. ازآن پس نیز مربی است که با تدبیر و خلاقیت خود، آن را به خوبی می پروراند و با توجه به مقتضای سن و حالات مخاطبان خود، آن را بازگو می کند. ازاین رو، لازم است تا معلمان با راه و رسم داستان گویی آشنایی پیدا کنند و آن ها را به کار بندند. همچنین لازم است از دانش آموزان نیز بخواهند تا این روش ها را الگوی خود قرار دهند و داستان هایی پیدا کنند یا بسازند و به تدریج در کلاس بازگو کنند و معلم نیز بر شیوۀ اجرای آن ها نظارت کند.

نباید فراموش کرد که اگر از دین تنها تعداد زیادی داستان و افسانه تحویل مغز و ذهن لطیف و پذیرای دانش آموزان بدهیم، ممکن است چندی بدان سرگرم و دل خوش باشند؛ اما درهنگام رشد عقلی و فکری، آن ها را به دور اندازند و اصول دین را از ریشه خرافه بپندارند. ازاین رو، باید ابتدا در عین استفاده از روش داستان، زمینۀ بیان واقعیات پاک دینی را برای دانش آموزان فراهم کرد و کاملاً مواظب بود که داستان ها و مطالب و مفاهیم دینی از بدآموزی و خرافه بودن به دور باشند، تا هم از رسوخ واقعیت های نادرست در ذهن کودکان و هم تردیدهای آیندۀ آنان

ص: 131

جلوگیری کنیم. (1)

تنها نوح(ع) و پیروانش را نجات دهد، مشکل می نماید.

برای فراگیران باید داستان هایی را نقل کنیم که تصورات آنان را تغذیه کند و آن ها را غنی سازد. این داستان ها را باید متناسب با اهداف آموزش دینی و در راستای آن گزینش کنیم. ازآنجاکه هدف اساسی از این آموزش در دورۀ ابتدایی، نخست جذب آنان برای پرورش و سپس تلاش در پروش آنان است، باید از داستان هایی استفاده کنیم که چهره ای زیبا و دل نشین و مهربان را از خدا و پیامبران و امامان(علیهم السلام) به نمایش می گذارد؛ به خصوص که داستان های مذهبی، با جنبه های احساسی بیشتر از جنبه های شناختی سروکار دارند.

2. مناسب نبودن طرح داستان هایی این چنینی که سیمای خداوند را قرین با عذاب های پی درپی بدکاران معرفی می کند، تنها به سبب خام بودن و محدودیت قضاوت های کودکان پیش از اواسط دورۀ راهنمایی نیست؛ بلکه مشکل دیگری را نیز در پی دارد: کودکان با دو دسته از داستان ها و ماجراهای تاریخی برخورد خواهند کرد:

دستۀ نخست، داستان هایی است که در آن ها چهره ای محبت آمیز و سرشار از عشق و علاقۀ خداوند به داستان ها تصویر می شود، به خصوص آنچه به دنیای پس از اسلام و برداشتن عذاب های الهی مربوط است که به سبب پیشوایی انسان ها توسط پیامبر رحمت، حضرت محمد(صلی الله علیه و آله وسلم)مقرر شده است؛

دستۀ دیگر، داستان هایی است که برخلاف دستۀ پیشین، چهره ای خشمگین و همراه با عذاب های سخت را ترسیم می کند.

ص: 133

ازآنجاکه کودکان قدرت ندارند در دانسته های خود، از دستۀ نخست به دستۀ دیگر منتقل شوند و دربارۀ هر دسته، جدا از دستۀ دیگر قضاوت و بررسی کنند، هرکدام از این گروه از داستان ها، ظرف ذهنی آن ها را پُر ساخته، آنان را در قضاوت دچار توقف و سردرگمی می سازد. ازاین رو پیشنهاد می کنم که طرح داستان های دستۀ دوم را که قوۀ قهریه و غضبیه را به نمایش می گذارد، به زمانی موکول کنید که قدرت نگرش مقایسه ای و تطبیقی دانش آموزان به وجود آمده باشد. به این ترتیب، آموزش، راه صحیح خود را خواهد پیمود. این زمان، از اواسط دورۀ راهنمایی به بعد است.

به این ترتیب، آن ها، یا خدا را این گونه تصور می کنند که چهرۀ او با نِمود بیشتر خشمگینی و سخت گیری در گذشته، به چهره ای مهربان و بخشنده به خصوص پس از اسلام مبدل شده است، یا معتقد می شوند که خدای دیروز و امروز و فردا یکسان است، ولی در هر واقعه ای به طور خاص با ویژگی معینی شناخته شده است.

با این توضیحات، مشخص می شود که به طور کلی، یکی از وظایف عمدۀ آموزش دینی این است که دانش آموزان را مجهز سازد تا به داستان های دستۀ دوم از خلال دستۀ اول بنگرند و با ارزش های اسلامی دربارۀ آن ها قضاوت کنند. «لذا تازمانی که به این مهم دست نیافته اند و به مفاهیم واقعی دینی نزدیک نشده اند، طرح چنین داستان هایی را باید

ص: 134

به تأخیر انداخت.»(1) خطر بی توجهی به این نکته در محیط هایی افزون تر می شود که کودکان با مذهب، انس و الفت کمتری دارند و حالات منفی و انتقادی در آن ها غلبۀ بیشتری دارد.

از داستان های مناسب کودکان در تاریخ پیامبران، می توان به شکستن بت ها و در آتش افکنده شدن و تجدید بنای کعبه در تاریخ حضرت ابراهیم(علیه السلام)و ماجرای حضرت یوسف(علیه السلام)، حضرت موسی(علیه السلام)، حضرت عیسی(علیه السلام)، تاریخ زندگی پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله وسلم)و ائمۀ اطهار(علیهم السلام) اشاره کرد. ازجمله داستان های نامناسب در این سنین، می توان غرق شدن عالم در تاریخ حضرت نوح(علیه السلام)، عذاب های الهی سخت برای اقوام گذشته، حبس شدن حضرت یونس(علیه السلام)در شکم ماهی و ذبح حضرت اسماعیل(علیه السلام)توسط حضرت ابراهیم(علیه السلام)را نام برد.

3. داستان های دینی و وقایعی که به تاریخ پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم)و تاریخ اسلام مربوط می شود، در موقعیت خاص خود واقع شده اند و اوضاع و احوال و نیز ادبیات آن، متفاوت از آن چیزی است که کودکان به آن خو کرده اند. ازاین رو، باید زمینه هایی را در دانش آموزان فراهم کنیم تا درک درستی از آنچه می شنوند و می خوانند، داشته باشند. معلمان باید نکاتی را دربارۀ زندگی، آداب و رسوم، خوراک، پوشاک و نوع معماری ساختمان های دوران های اشاره شده در این داستان ها بیان کنند، تا زمینۀ لازم برای طرح آن ها برای کودکان فراهم شود.

ص: 135

بدون توجه به این مسئله، کودکان همان تجربیات محدود خویش را به کار می گیرند و به تفسیر آنچه به آنان آموزش داده می شود، می پردازند. این کاستی، آموزش را مختل می کند و مانع رسیدن به اهداف مدنظر می شود؛ مثلاً کودکان جنگ ها و درگیری های رخ داده را با همان تکنولوژی و ادوات معاصر خود تصویر می کنند.

ازطرفی هم اگر صحنه های مربوط به آن ها را در قالب تصاویر و با توصیف جزئیات این رخدادها مطرح کنیم، بی آنکه زمینۀ آشنایی کودکان با آن دوران مهیا شده باشد، ابهام و سردرگمی را به همراه خواهد داشت. کودکانی که در تصاویر کتاب دینی، مردم صدر اسلام را با لباس هایی بلند و ساختمان ها و محیط زندگی متفاوت و بیگانه از فرهنگ خود مشاهده می کنند، با پرسش ها و ابهام های متعددی مواجه می شوند. معلم می تواند این پرسش ها را با توضیحاتی دربارۀ فرهنگ خاص مردم آن روزگار، مرتفع سازد.

ص: 136

ماه قشنگ امشب، مهمان خانۀ ماست

یک آسمان ستاره در انتظار فرداست

من می کنم دوباره رخت سفید بر تن

چون تا طلوع خورشید، نه ساله می شوم من (1)

نمونۀ دیگر، درس نماز و تسبیح الهی:

خورشید زیبا دوباره سر زد

پرنده شب دوباره پر زد

خروس خانه ترانه سر داد

وقت سحر را به من خبر داد

آمدم بیرون در هوای باز

وضو گرفتم برای نماز

دیدم نشسته گنجشکی زیبا

بر روی شاخه، آرام و تنها

جیک و جیک می کرد در آن صبح زود

گویی که او هم فکر خدا بود (2)

نمونۀ دیگر:

سجاده ای از گل

من نماز را در چهارچوب قفس زندگی ام قاب می گیرم

دوست دارم آسمان را مانند چادر نماز سر کنم

و در کوچه پس کوچه های قلبم

به دنبال اذان می روم

دوست دارم سجاده ای از گل را بسازم

ص: 138

دوست دارم قبله ام را عطرآگین کنم

و با مرواریدهای اشکم

نقشی از نماز کشم

و آن را به دیوارۀ قلبم آویزان کنم (1)

نمونۀ دیگر:

باز هنگام غروب

باز هنگام غروب، لحظۀ پاک دعا

می وزد بوی اذان در میان کوچه ها

می روم پهلوی حوض، باز می گیرم وضو

چون که دارد با خدا، این دلِ من گفت وگو

می شوم گرم نماز بر سر سجاده ام

من برای پَرزدن، بازهم آماده ام (2)

فیلم و کارتون (1)و نرم افزارهای آموزشی به جهت جذابیت، و نمایشنامه(2) به سبب صحنه پردازی ها و نورپردازی های زیبا، کودکان را جذب می کند و سبب تثبیت آموزه های دینی و اخلاقی می شود. استفاده از نرم افزارها و سی دی های ارزشمندی که در زمینۀ آموزش نماز به صورت کارتونی و فیلم آموزشی آماده شده و در دسترس است، عاملی برای آموزش نماز و تثبیت آن به عنوان ارزشی دینی، در کودکان است.(3)

ص: 140

دوگانۀ مربیان با الگوها (1)باعث می شود که کودک احساس کند الگوهای مناسب، آنان هستند و در آینده هم سراغ ایشان برود.

علاوه براین، مربیان و والدین باید الگوی خوبی برای فرزندان باشند:(2) به مسائل دینی و انسانی اهمیت دهند؛ عبادت هایشان را به موقع و با کیفیت انجام دهند؛ برای خدمت به دیگران بشتابند؛ حقوق دیگران را رعایت کنند؛ به بزرگ سالان احترام بگذارند؛ از محرمات الهی بپرهیزند؛ اهل نماز اول وقت و راز و نیاز با خدا باشند و... . اگر چنین شود، این گونه رفتارها بهترین آموزش است.

پیامبر اکرم(ص) طوری رفتار می کردند که نور چشم اطرافیان بودند. آنگاه وقتی می فرمودند: «نماز نور چشم من است.»(3) برای دیگران نیز، نماز دوست داشتنی و دل نشین می شد. در تاریخ می خوانیم که صاحب بن عباد، مرد بسیار با سخاوتی بود. او گفته است:

من این سخاوت را از مادرم آموخته ام؛ زیرا هر روز که مادرم به مدرسه روانه ام می کرد، پولی به من می داد و می گفت: «این پول را صدقه بده.» این کار او سبب شد تا با بخشش خو بگیرم و سَخی شوم.

ص: 142

او با این کار ساده به من فهماند همان طورکه باید به فکر خود باشم، باید به فکر دیگران نیز باشیم.

هرقدر الگوهای بزرگ سال برای بچه ها مطلوب تر و محبوب تر باشند، میزان تأثیرپذیری بیشتر و پایدارتر می شود. بچه ها رفتار الگوهای مطلوبشان را بسیار دوست دارند و مایل اند با آنان همانندسازی کنند و رفتاری همسان رفتار الگوهای خود داشته باشند. بچه ها هرقدر بیشتر پدر، مادر، دایی، خاله، عمه، عمو و معلم خودشان را قلباً دوست داشته باشند، به صورت ارادی و غیرارادی بیشتر تلاش می کنند که رفتاری نظیر رفتار آن ها داشته باشند یا به گونه ای بیندیشند و بگویند و عمل کنند که بدیشان توجه کرده و تأییدشان کنند. این، گرایشی کاملاً طبیعی و فطری است.

اگر پدر و مادر و معلم و مربی، دلشان می خواهد که فرزندان و شاگردانشان به باورها و رفتارهای مطلوب آن ها توجه کامل کنند و وجودشان متصف به ویژگی های مدنظر بشود، در درجۀ اول، باید همواره سعی کنند رفتارشان محبت آمیز باشد تا قلوب آنان را مُسخّر کنند. هراندازه پیوندهای عاطفی میان ایشان بیشتر باشد، همانندسازی ها افزون تر می شود. در این وضعیت، دیگر نیاز چندانی به پند و اندرز مستقیم نخواهد بود.

کودکان عمیقاً به رفتار الگوهای مطلوبشان علاقه مند بوده، دربارۀ آن ها کنجکاو هستند و در سَر، اندیشۀ بازنمایی چنین رفتاری را پرورش می دهند. باید توجه کنیم که به گفتۀ موریس دبس:

ص: 143

کنجکاوی کودک دارای رنگی از یگانگی عاطفی است. یگانگی عاطفی عبارت از نوعی احساس یگانگی نموداری با فعالیت های دیگران است. ساده ترین نمونۀ این احساس یگانگی در تماشاگران فوتبال دیده می شود. کسانی که عمیقاً جریان بازی را دنبال می کنند، بی اراده و درضمن تماشای بازی، حرکت پا و بدن بازیکنان را با پا و بدن خود در هوا مجسم می کنند. در اینجا، همدلی، واکنشی انفعالی و احساس یگانگی، واکنشی حرکتی است. (1)

بدیهی است در این وضعیت، کسی که به فوتبال یا بازیگر فوتبال علاقه ای ندارد، رفتاری بی تفاوت یا کم تفاوت خواهد داشت. کودک هم دقیقاً همین طور است: وقتی به الگوی محبوبی علاقه مند شد، تلاش می کند وجود خود را متصف به صفات او کند و از خود رفتاری نشان دهد که الگویش آن را تأیید کند.

کودک و نوجوان دربارۀ رفتار بزرگ سالانی همچون پدر و مادر و الگوهای رفتاری بسیار مؤثر همانند دایی، عمه، عمو، خاله و معلم، کنجکاو می شود. این کنجکاوی، بی هدف و بی نتیجه نیست؛ بلکه متضمن مشارکت فعالانۀ او به صورت بالقوه یا بالفعل در اعمال و رفتار الگوهاست. زمانی که کودکان و نوجوانان الگوهای رفتاری مطلوب خویش را در موقعیت های مختلف درحالت اقامۀ نماز مشاهده می کنند، احساس خوشایندی سراسر وجودشان را فرامی گیرد و عمیقاً دربارۀ

ص: 144

رفتار آن ها کنجکاو می شوند و با توجه به اینکه فطرتی مستعد و نیازمند نیایش دارند، با شور و شوق و احساسی زیبا و توصیف ناپذیر به نماز می ایستند.

مشاهدۀ رفتار معلمان و دبیران و مربیان محبوبی که هنگام اذان در کلاس و مدرسه و خانه بی هیچ شائبه ای اقامۀ نماز می کنند، بی تردید حس کنجکاوی و همانندسازی کودکان و نوجوانان را برمی انگیزد و در آنان، احساس خوشایندی دربارۀ نماز به وجود می آورد و این احساس را تقویت می کند.

دربارۀ تأثیر نقش الگو در شکل گیری شخصیت انسان، فراوان سخن گفته اند. این خاطره از یکی از عارفان بزرگ، شاهد نیکویی بر این موضوع است:

روزی از سهل شوشتری که از عرفای بزرگ و اهل کرامات بود، پرسیدند: «چگونه به این مقام و مرتبه رسیدی؟»

او پاسخ داد: «من در کودکی نزد دایی ام زندگی می کردم. وقتی هفت ساله بودم، نیمه شب ادرار به من فشار آورد. به ناچار از رختخواب برخاستم و به دستشویی رفتم. وقتی برگشتم که بخوابم، دایی ام را دیدم که روبه قبله نشسته، عبایی به دوش کشیده، عمامه ای دور سرش پیچیده و مشغول نمازخواندن است. از حالت او خوشم آمد. کنارش نشستم تا نمازش تمام شد. آنگاه از من پرسید: «پسر، چرا نشسته ای؟ برو بخواب.»

گفتم: «از کار شما خوشم آمده و می خواهم پهلوی شما بنشینم.»

ص: 145

گفت: «برو بخواب.»

رفتم و خوابیدم. شب بعد نیز از خواب بیدار شدم. وقتی از دستشویی برگشتم، باز هم دایی مشغول نمازخواندن بود. کنارش نشستم. به من گفت: «برو بخواب.»

گفتم: «دوست دارم هرچه شما می گویید، من هم تکرار کنم.»

دایی ام مرا روبه قبله نشانید و گفت: «یک مرتبه بگو: یا حاضرُ یا ناظر.»

من هم تکرار کردم. سپس دایی گفت: «برای امشب کافی است. حالا برو بخواب.»

این کار چند شب تکرار شد و هر شب عبارت: یا حاضرُ یا ناظر را چند بار تکرار می کردم. کم کم وضوگرفتن را هم آموختم و پس ازآنکه وضو می گرفتم، هفت بار می گفتم: یا حاضرُ یا ناظر.

بالاخره کار به جایی رسید که من بدون اینکه نزد دایی بروم، خودم قبل از اذان صبح بیدار می شدم و پس از نماز، تسبیح به دست می گرفتم و پیوسته تکرار می کردم: یا حاضرُ یا ناظر و از این کار حظّ روحانی می بردم، تااینکه به این مقام و مرتبه رسیدم.

در اینجا لازم است به چند نکتۀ بسیار ظریف و مهم توجه کنیم:

1. کودک به الگوی رفتاری خود (دایی) به دلیل رفتار عاطفی متقابلی که با او داشته است، عمیقاً علاقه مند بوده و شخصیت (دایی) برایش بسیار مطلوب و محبوب بوده است؛

2. کودک به لحاظ علاقه مندی به این الگوی محبوب و شخصیت مطلوب، دربارۀ رفتار او (نماز در نیمه شب) فوق العاده کنجکاو می شود؛

ص: 146

3. کودک سعی می کند با اشتیاق فراوان، همانند سازی کند و رفتاری از خود نشان دهد که مانند رفتار دایی یا الگوی محبوبش باشد؛

4. بالاخره علاقه و شوقی که وجود کودک را فراگرفته و اخلاصی که در او هست، سبب می شود که احساس عمیق و خوشایندی دربارۀ نماز در وجود او پرورش یابد و اقامۀ نماز برایش لذت بخش باشد؛

5. الگوی بزرگ سال و مربی وارسته، یعنی دایی کودک، نیز نقش مهمی در خوشایندجلوه دادن چنین تجربۀ نیکویی داشته است:

1.5. مربی (دایی) همواره با چهره ای گشاده و متبسم با کودک مواجه شده است و زمانی که در نیمه شب، کودک برحسب اتفاق، دایی خود را در حالت نماز و نیایش مشاهده می کند، او را با سیمایی منور و متبسّم و مهربان می یابد؛

2.5. وقتی که الگوی محبوب کودک، دیگربار براثر اصرار کودک برای همراهی و همگامی، با وی مواجه می شود، برای او تجربه ای بسیار خوشایند فراهم می کند؛

3.5. برای اولین نماز کودک، آن هم در نیمه شب، برنامه ای بسیار آسان و مختصر و دوست داشتنی و لذت بخش فراهم می کند. مربی بزرگوار با علم به اینکه دورۀ کودکی، دورۀ بازی و آقایی و مهرطلبی است و طولانی شدن نماز ممکن است از خوشایندی آن برای کودک بکاهد، به کمترین زمان و ساده ترین و عمیق ترین بیان: یا حاضرُ یا ناظر، اکتفا می کند و کودک با احساسی زیبا و لطیف و آرزوی تکرار دوبارۀ چنین تجربه خوشایندی از اقامۀ نماز، درکنار الگوی محبوب، درحالی که

ص: 147

رفتار تشویق آمیز و تأییدگرانۀ دایی یا مربی بزرگ خود را همراه دارد، به خواب می رود.

واقعیت این است که در درجۀ اول، خانواده یا گروه مرجع نخستین (1)و الگوهای رفتاری با باورهای قوی و رفتارهای مستمر خود، صفات اخلاقی مهم و رفتارهای مطلوب را به کودکان می آموزند. به عبارت دیگر، کودکان و نوجوانان نظام ارزش ها و رفتارهای الگوهای بزرگ سال را به عنوان هدف رفتاری مطلوب می پذیرند؛ به خصوص زمانی که رفتار الگوها ترسیمی از شیوۀ متعالی زندگی بوده، پاسخی باشد برای نیازهای فطری کودکان.

کودکان آنچه ما می خواهیم، نمی شوند؛ بلکه آنچه ما انجام می دهیم می شوند. (2)

از همین روست که در توصیه های تربیتی اسلام، اصلاح و تربیت مربی

ص: 148

را مقدم بر تربیت متربی دانسته اند. مولا علی(علیه السلام)می فرمایند:

مَن نَصَبَ نَفسَهُ لِلنّاس إماماً فَلیَبدَأ بِتَعلیمِ نَفسِهِ قَبلَ تَعلیمِ غَیرِهِ، وَ لیَکُن تأدیبُهُ بِسیرَتِهِ قَبلَ تأدیبِهِ بِلِسانِهِ، و معلّمُ نَفسِهِ و مؤَدِّبُها أحقُّ بِالإجلالِ مِن مُعلِّمِ النّاسِ و مؤَدِّبِهِم؛(1)

هرکس خود را پیشوای مردم قرار دهد، باید پیش از تعلیم دیگران، به تعلیم خویش مبادرت کند و پیش ازآنکه با زبان و گفتارش تربیت کند، باید با رفتار و کردارش به تربیت دیگران بپردازد. کسی که آموزگار و مربی خویش باشد، بیشتر از کسی که آموزگار و مربی مردم باشد، سزاوار تجلیل است.

جاحض که از اندیشمندان و ادبای بزرگ عرب است، دربارۀ نقش الگویی مربی برای متربی می گوید:

عقبة بن ابی سفیان به مؤدِّب (مربی) فرزندانش گفت: «نخستین وظیفۀ تو در اصلاح فرزندانم این است که قبلاً خویشتن را اصلاح کنی؛ زیرا چشمان آن ها به تو دوخته است و رفتار و کار نیک درنظر آن ها، رفتاری است که تو آن را نیک می دانی و رفتار زشت از دیدگاه آن ها رفتاری است که تو آن را زشت تلقی می کنی. (2)

خواجه عبدالله انصاری دربارۀ اهمیت نقش الگویی مربی، تمثیل جالبی ذکر می کند:

دود از آتش چنان نشان ندهد و خاک از باد؛ که ظاهر از باطن و شاگرد از استاد.(3)

ص: 149

امام صادق(علیه السلام)نیز می فرمایند:

کوُنوُا دُعاةً لِلنّاسِ بِغَیرِ السِنتِکُم؛ لِیَرَوا مِنکُمُ الوَرَعَ وَ الاِجتِهادَ وَ الصلاةَ و الخَیر، فَإنَّ ذالِکَ داعِیَةٌ؛ (1)

مردم را با غیر زبانتان [با عملتان]، [به سوی خدا] بخوانید. باید مردم از شما پرهیزکاری، تلاش خستگی ناپذیر و نماز و خوبی ببینند که این، دعوت کردن است.

ازاین رو، مربیانی که خود به ارزش ها عمل می کنند، نیاز چندانی به گفتار و تذکر ندارند. مربی اگر عمل نکند، گفته هایشان هیچ گونه اثری نخواهد داشت.

خُشک ابری که بُود زآب تُهی

ناید از آن، صفتِ آب دهی

اگر ما خشک ابری بدون باران باشیم، چگونه می توانیم بر سر دیگران بباریم؟ به همین دلیل، خدا شدیداً به خشم می آید:

کَبُرَ مَقتاً عِندَ اللهِ أَن تَقُولُوا ما لا تَفعَلوُنَ؛ (2)

[بترسید که] این عمل که [به وعدۀ دروغ و دعوی باطل] سخن بگویید و خِلاف آن کنید، بسیار سخت خدا را به خشم و غضب می آورد.

کودکان و نوجوانان، حساس و زودشکن هستند. مشاهدۀ فاصلۀ میان

ص: 150

گفتار و کردار در خانواده و جامعه، موجب رمیدن آنان است. آن ها کمتر می توانند به تحلیل عمیق بپردازند و مرز میان راه و منتسبان به راه را دریابند. سعدی نیز یکی از مفاسد دوگانگی رفتار و گفتار مربی را تنزل از مقام رفیع انسانی به مقام حیوانی معرفی می کند و می گوید:

دو کس رنج بیهوده بردند و سعی بی فایده کردند: یکی آن که اندوخت و نخورد و دیگر آن که آموخت و نکرد.

علم چندان که بیشتر خوانی

چون عمل در تو نیست، نادانی

نه محقق بود، نه دانشمند

چارپایی بر او کتابی چند

آن تهی مغز را چه علم و خبر

که بر او هیزم است یا دفتر (1)

این طور نیست که اول بگویند، بعد عمل کنند؛ اول عمل می کنند، بعد می گویند. وقتی انسان بعدازآنکه خودش عمل کرد، گفت، آن گفته اثرش چندین برابر است. (1)

بزرگی سراسر به گفتار نیست

دوصد گفته چون نیم کردار نیست (2)

اگر عملی با سخنی همراه نباشد، اثری بر آن مترتب نیست و به فرمودۀ رسول گرامی اسلام، به شخصی تیرانداز می ماند که بدون تیر، به تیراندازی مشغول است:

یا اباذر، مثل الّذی یدعو بغیر عملٍ کمثل الّذی یرمی بغیر وتر.(3)

تا تیر در چلۀ کمان نباشد، عمل تیراندازی بیهوده است. گفته های خالی از عمل نیز بی اثر و عقیم است و در قلب ها نفوذ نمی کند. امام صادق(علیه السلام)می فرمایند:

ان العالم إذا لم یعلم بعلمه زلّت موعظته عن القلوب کما یزلّ المطر عن لصفا؛(4)

چنانچه عالِم به علم خود عمل نکند، مواعظ او با سرعت از قلب ها زایل می شود؛ چنان که باران از جای صاف و صیقلی می لغزد و زایل می شود.

ص: 152

و به گفتۀ سعدی:

عالمی را که گفت باشد و بس

هرچه گوید، نگیرد اندر کس (1)

منظور از بی اثربودن گفتار عالم بی عمل، نداشتن اثر مثبت است؛ اما درجهت عکس، بسیار مؤثر است اثرهای تخریبی فراوانی دارد که در پی می آید:

یعنی مردم و مخاطبان، به مشاهده های خود بیشتر توجه می کنند تا شنیده ها. در علم روان شناسی ثابت کرده اند که بخش عمده ای از یادگیری انسان، از راه چشم صورت می گیرد. بنابراین، بر اولیا و مربیان و معلمان جامعه لازم است که بیشتر به عمل بپردازند تا به سخن و آنچه می خواهند بگویند، در رفتار نشان دهند. او درادامۀ سخن خود، مثالی می آورد:

هر پزشکی که خود چیزی میل کند و مردم را از آن منع نماید و بگوید: «آن را نخورید؛ چون سم کشنده است.» مردم او را به سفاهت و نادانی متهم می کنند و آن چیز را مفیدترین اشیا می دانند. پزشک می خواهد با این نهی، مردم را از آن دور کند؛ درحالی که با خوردن خود، مردم را بیشتر به سوی آن تحریک و تشویق می نماید. نسبت مخاطب به واعظ، مانند گِل نسبت به نقش و سایه نسبت به چوب است. گِل چگونه می تواند از چیزی که نقشی از آن نیست، نقش بپذیرد یا درحالی که چوب خمیده است، سایۀ آن استوار باشد. به همین دلیل است که گفته اند:

لا تنه عن خلق و تأتی مثله

عار علیک اذا فعلت عظیم (1)

ص: 154

بنابراین، اولین اثر این رفتار این است که باعث تنفر از برنامۀ تربیتی مدنظر می شود؛ بلکه متربیان را درجهت عکس آن ترغیب می کند. کسی که به سخنان خویش ایمان ندارد و در عمل چنان نمی نماید که می گوید، اعتبار خویش را نزد مخاطبانش از دست می دهد. همچنان که خود او برای گفتار خویش ارزشی قائل نیست، دیگران نیز به سخنان وی توجهی نمی کنند و گفته ها و نصیحت های او را در همان جلسه به فراموشی می سپارند. به گفتۀ لسان الغیب شیرازی:

عنان به میکده خواهیم تافت از این مجلس(1)

که وعظ بی عملان واجب است نشنیدن (2)

متربی در فراگیری برنامه های مربّی سست و متزلزل می شود.

از اموری که به این اعتماد ضربه می زند و پایه های آن را سست می کند، تضاد در گفتار و رفتار مربی است. مشاهدۀ دوگانگی در گفتار و کردار مربی، تربیت پذیر را سرگردان می کند و او را با این پرسش روبه رو می سازد که کدام یک از گفتار و کردار مربی صحیح است؟ اگر گفتارش درست است، چرا او به گونۀ دیگر عمل می کند؟ اگر رفتارش با واقعیت مطابق است، چرا در سخن گفتن به بیراهه می رود؟

بدین ترتیب، اعتماد متربی از مربی سلب می شود. این بی اعتمادی، ناخودآگاه به سایر امور نیز سرایت می کند و او را در ابعاد گوناگون شناختی و رفتاری و... با نوعی تزلزل و شک روبه رو می سازد. این پیامد خطرناک، زمانی تقویت می شود که آن دوگانگی را بارها از مربی یا مربیان مختلف مشاهده کند و دروغ پردازی آنان برایش روشن شود. امیرمؤمنان(علیه السلام)دراین باره می فرمایند:

من عُرف بالکذب قلّ الثقة به؛ (1)

هرکس به دروغ گویی شناخته

ص: 156

شد، اعتماد مردم به او کم می شود.

چنین فردی حتی اگر راست هم بگوید، مانند چوپان دروغ گو، سخن راست او نیز اعتماد دیگران را جلب نمی کند.

من عرف بالکذب لم یقبل صدقه؛ (1)

کسی که به دروغ گویی شناخته شد، سخن راستش پذیرفته نمی شود.

من کثر کذبه لم یصدّق؛ (2)

آن که زیاد دروغ بگوید، تصدیق نمی شود.

حتی در کلام دیگری، امام(علیه السلام)کذّاب و مرده را برابر می دانند؛ چراکه برتری انسان زنده بر مرده به این است که به زنده می توان کاری را واگذار کرد یا چیزی از او خواست، برخلاف مرده که چنین کاری از دستش بر نمی آید. اگر نتوان به فردی اعتماد کرد، مرده است؛ هرچند ازنظر ظاهری زنده باشد و نفس بکشد. کذّاب (3)چنین است:

الکذاب و المیت سواء فان فضیلة الحی علی المیت الثقة به، فاذا لم یوثق بکلامه، بطلت حیاته. (4)

به هرروی، این بی اعتمادی رفته رفته به ابعاد دیگر زندگی متربیان گسترش می یابد و روابط آنان را با دیگران تحت تأثیر قرار می دهد؛ همان گونه که در باورها و آموزه های خویش نیز، سست و متزلزل می شوند.

باطن به گونه ای دیگر عمل کرد؛ یا در مقام حرف، می توان سخنی گفت و قولی داد که در مقام عمل، پایبندی بدان لازم نیست.

این نتیجه گیری را معلم و مربی به او نمی گویند، بلکه او خود به آن می رسد؛ چراکه او همواره مربی را الگو و سرمشق می بیند و بی آنکه مربی بخواهد، از گفتار و کردار او الگوبرداری می کند. نحلاوی در کتاب اصول التربیة الاسلامیة و اسالیبها، یکی از ویژگی های معلم را صداقت در دعوت دانسته، علامت آن را مطابقت عمل او با علمش می داند. دراین صورت، شاگردان مربی، در گفتار و کردار از او تبعیت می کنند. سپس می گوید:

اگر عمل او با سخنش مطابق نباشد، دانش آموزان به جدیت نداشتن او در تحقق گفته هایش یا اعتقادنداشتن او به گفته هایش، پی می برند. (1)

او دربارۀ پیامد این صداقت نداشتن می گوید:

صداقت نداشتن مربی، گاهی ریا را به متربیان تعلیم می دهد؛ بی آنکه خود مربی متوجه آن باشد؛ زیرا متربیان، به ویژه مبتدیان، همان گونه که از کلام مربی خود تأثیر می پذیرند، از رفتار او نیز متأثر می شوند. پس مربی در آنچه می گوید و عمل می کند، الگوی متربیان است. او با صداقت نداشتن، به متربیان خود بدی می کند و به جای اینکه به تزکیه و تهذیب اخلاقی آن ها بپردازد، آنان را به انحطاط می کشاند. (2)

ص: 158

با گفتن یک دروغ کوچک، اگرچه به شوخی باشد، زمینۀ دروغ بعدی فراهم می شود و نفس، آمادگی دروغ پردازی های بیشتر و بزرگ تر را در خود می یابد و رفته رفته و براثر تکرار آن، این حالت در نفس رسوخ می کند و به صورت عادت و ویژگی شخصیتی فرد در می آید.

انجام دادن آن، فرهنگ رفتاری نماز را بی هیچ گونه تحمیل یا الزامی، الگوسازی می کنند.

ضرب المثلی عربی می گوید:

اگر پدر پیاز و مادر سیر باشد، چگونه می توان انتظار داشت که فرزند آنان، رایحۀ خوبی داشته باشد. (1)

حجت الاسلام استاد حسین انصاریان به والدین و مربیان تربیتی چنین توصیه می کنند:

کودکان عکس برداران عجیبی هستند. آنان تمام رفتار و کردار و حالات و اخلاق و حرکات بزرگ ترها را تقلید می کنند: اگر نماز بخوانید، روزه بگیرید، قرآن تلاوت کنید، خوش رو باشید، محبت کنید، وقار و ادب نشان بدهید، همه و همه را تقلید و پس از مدتی، قدم این حقایق در سرزمین وجود آنان ثابت می شود. عزیزان، تربیت اولاد صالح و فرزندی که اهل عبادت و کار خیر باشد، نه تنها بهرۀ دنیایی، بلکه سود برزخی و قیامتی دارد. سعی کنید از این تجارت با منفعت، غافل نمانید.(2)

تو سعی کن که به روشن دلی رسی صائب

که سیل، واصلِ دریا چو شد، زلال شود (3)

ص: 163

می کنند که آنان را در تربیت تمامی ابعاد انسانی کودک، به خصوص تربیت بُعد معنوی و مأنوس کردن با نماز یاری کند.

تکیه بر تقوا و دانش در طریقت کافری است

راهرو گر صد هنر دارد، توکل بایدش (1)

وَ لِلْمُؤْمِنِینَ یوْمَ یقُومُ الْحِسَابُ؛(1)

پروردگارا، مرا برپادارندۀ نماز قرار ده و از فرزندان من نیز. پروردگارا، دعای مرا بپذیر. پروردگارا، روزی که حساب بر پا می شود، بر من و پدر و مادرم و بر مؤمنان ببخشای.

پس از پایان نماز اول، نماز دوم را شروع کند. در رکعت اول، یک بار سورۀ حمد و ده بار این آیۀ شریفه را قرائت کند:

رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَ ذُرِّیاتِنَا قُرَّةَ أَعْینٍ وَ اجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِینَ إِمَاماً؛(2)

پروردگارا، به ما از همسرانمان و فرزندانمان آن دِه که مایۀ روشنی چشمان [ما] باشد و ما را پیشوای پرهیزکاران گردان.

و در رکعت دوم از نماز دوم، یک بار سورۀ حمد و ده بار این آیۀ کریمه را بخواند:

رَبِّ أَوْزِعْنِی أَنْ أَشْکرَ نِعْمَتَک الَّتِی أَنْعَمْتَ عَلَی وَ عَلَی وَالِدَی وَ أَنْ أَعْمَلَ صَالِحاً تَرْضَاهُ وَ أَصْلِحْ لِی فِی ذُرِّیتِی إِنِّی تُبْتُ إِلَیک وَ إِنِّی مِنَ الْمُسْلِمِینَ؛ (3)

پروردگارا، بر دلم بیفکن تا نعمتی را سپاس گویم که به من و به پدر و مادرم ارزانی داشته ای و کار شایسته ای انجام دهم که آن را خوش داری و فرزندانم را برایم شایسته گردان. درحقیقت، به درگاه تو توبه آوردم و من از فرمان پذیرانم.

ص: 166

پس از سلامِ نماز دوم، ده بار این آیۀ شریفه را تکرار کند:

رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَ ذُرِّیاتِنَا قُرَّةَ أَعْینٍ وَ اجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِینَ إِمَاماً؛(1)

پروردگارا، به ما از همسرانمان و فرزندانمان آن دِه که مایۀ روشنی چشمان [ما] باشد و ما را پیشوای پرهیزکاران گردان.(2)

بعد از نماز جعفر طیار(علیه السلام)برای هدایتش (کودک یا نوجوان کاهل نماز) دعا کنید و در سجدۀ آخر، برای این مقصد دعا نمایید و تباکی کنید (اشک بریزید.) (1)

ص: 168

ص: 169

روایات متعدد و به اجماع همۀ مسلمانان اعم از شیعه و سنی، پیش از رسیدن به بلوغ، نماز بر کودک واجب نیست. ازاین رو، نمی توان به ظاهرِ این روایات اخذ کرد. پس مراد از «وجوب» در این روایات چیست؟

چنان که فقهای بزرگ شیعه متذکر شده اند، وجوب در این روایات به معنای استحباب است؛ یعنی کودکی که به شش سالگی می رسد و می تواند نماز را بفهمد، خوب است نماز بخواند. البته بر او واجب نیست. به همین سبب، هیچ یک از فقها به وجوب نماز بر کودک نابالغ فَتوا نداده اند. (1)دلیل و حکمت این استحباب را بیان خواهیم کرد.

دستور می دهیم. شما فرزندان خود را در هفت سالگی به نمازخواندن دستور بدهید.

6. عن النبی(صلی الله علیه و آله وسلم)قال:

مروا صبیانکم بالصلاة اذا کانوا أبناء عشر سنین؛(1)

فرزندان خود را زمانی که ده ساله شدند، به نمازخواندن دستور بدهید.

7. قال علی(علیه السلام):

علّموا صبیانکم الصلاة و خذوهم بها اذا بلغوا ثمانی سنین؛ (2)

فرزندان خود را نماز بیاموزید و در هشت سالگی آن ها را برای نماز، مؤاخذه کنید.

8. معاویة بن وهب قال:

سألت ابا عبد الله(علیه السلام)فی کم یؤخذ الصبیّ بالصلاة؟ فقال: فیما بین سبع سنین و ستّ سنین؛(3)

در چه سنی، کودک دربارۀ نماز بازخواست شود؟ بین سنین شش و هفت سالگی.

9. عن الرضا(علیه السلام)قال:

یؤخذ الغلام بالصلاة و هو ابن سبع سنین؛ (4)

کودک در هفت سالگی برای نماز بازخواست می شود.

مفاد سه روایت نخست از این روایات این است که کودک را به نمازخواندن دستور دهید؛ اما در سن آن اختلاف دارند: روایت اول، زمان

ص: 173

آن را هنگام تشخیص دست راست از چپ می داند و این روایت شامل پنج تا شش سالگی می شود. روایت دیگر، هفت سالگی و روایت بعدی نیز ده سالگی را برای این کار معین کرده است.

روایات 7 و 8 و 9 نیز بازخواست کودک دربارۀ نماز را خواسته است و سن آن را شش و هفت، هفت و نیز هشت سالگی بیان کرده است. دربارۀ تعلیم هم روایتی آمده است؛ اما سِنّی برای آن بیان نشده است. روایات «امر» و «اخذ»، با یکدیگر دربارۀ سن امر و اخذ اختلاف دارند؛ اما این اختلاف براساس قاعدۀ حمل مطلق بر مقید و قاعدۀ «تعدّد شرط و وحدت جزا» رفع می شود. حاصلِ آن این است که زمان مناسب برای امر، از پنج سالگی به بالاست و برای مؤاخذه از شش هفت سالگی به بالا. بنابراین می توان در هریک از این سنین، به این کار اقدام کرد.

در این روایات، توجه به این نکته لازم است که امر و دستور، با مؤاخذه و بازخواست تفاوت دارد. امر و دستور لزوماً مؤاخذه و بازخواست را به دنبال ندارد. همچنین روایات امر و روایات مؤاخذه در سنین شش و هفت به بعد، با یکدیگر مشترک هستند؛ اما در سن کمتر از آن، فقط امر به نماز آمده است. از این دو مطلب معلوم می شود در سنین کمتر از شش و هفت سالگی، مؤاخذه ای در کار نیست و تنها می توان کودک را به نمازخواندن امر کرد.

روایات دیگری که در آن ها هفت سال اول زندگی کودک را دورۀ بازی

ص: 174

و پادشاهی(1) کودک دانسته اند نیز همین معنا را می رساند. در دورۀ بازی نمی توان به آموزش جدی پرداخت و از کودک دربارۀ نماز بازخواست کرد. اما از این سنین به بعد، بعضی از روایات «امر» و بعضی دیگر «مواخذه» را تجویز کرده اند.

اینکه در بعضی روایات دربارۀ سنین شش و هفت و بعد از آن، گفته اند کودک به نماز امر شود و در بعضی دیگر، اجازۀ مؤاخذه داده اند، تعارض در مدلول این روایات ایجاد نمی کند؛ زیرا این روایات مصداق قاعده ای اصولی هستند: هرگاه برای یک شرط در روایات متعدد، مشروط های متعددی بیان شد، درصورت تحقق شرط، همۀ مشروط ها تحقق می یابند.

بنابراین دربارۀ این روایات باید بگوییم: با ورود کودک به شش یا هفت سالگی، هم امر و هم مؤاخذه جایز است. تعلیم نیز از چنان گستره ای برخوردار است که از پنج شش سالگی تا زمان بلوغ و بعد از آن را شامل می شود. نهایت اینکه تعلیم در بعضی سنین، چندان جدی نیست؛ اما در بعضی سنین، جدی و همراه با مؤاخذه است. با وجود این، در روایات مؤاخذه، این مطلب هنوز مبهم است که آیا مؤاخذه تنها در حد بازخواست لفظی است یا تنبیه بدنی را نیز شامل می شود. این ابهام از آنجا ناشی می شود که مؤاخذه در زبان عربی می تواند عِقاب (تنبیه

ص: 175

بدنی) را نیز شامل شود.(1) به این پرسش، در بررسی روایات دستۀ سوم پاسخ خواهیم داد.

از مجموع روایات دستۀ دوم استفاده می شود:

1. آموزش مستقیم نماز از پنج یا شش سالگی شروع می شود. کودک در این سن می تواند نماز را بفهمد؛

2. در این مرحله، آموزش چندان جدی نیست؛ مؤاخذه ای در کار نیست و کودک درکنار بازی، با نماز آشنا می شود؛

3. مرحلۀ دوم آموزش نماز که از هفت سالگی آغاز می شود، جدی است و الزام و بازخواست و مؤاخذه در کار است. روایاتی که هفت سال دوم را دورۀ تأدیب و تعلیم و اطاعت تلقی کرده اند نیز مؤید این مطلب هستند.

11. عن النبی (صلی الله علیه و آله وسلم)قال:

أدّب صغار أهل بیتک بلسانک علی الصلاة و الطهور، فإذا بلغوا عشر سنین فاضرب و لا تجاوز ثلاثاً؛ (1)

خردسالان خانواده ات را با زبان، نماز و طهارت بیاموز و هنگامی که به ده سالگی رسیدند، آنان را بزن؛ اما از سه ضربه تجاوز نکن.

12. عن النبی:

علّموا الصبی الصلاة ابن سبع سنین و اضربوه علیها ابن عشر سنین؛ (2)

کودک را در هفت سالگی نماز بیاموزید و در ده سالگی برای نماز بزنید.

در این دسته از روایات، اجازه داده اند کودکان را از نه یا ده سالگی برای آموزش نماز و اقامۀ آن، درصورت لزوم، تنبیه کنیم. از این سنین، آموزش نماز وارد مرحلۀ جدی تری می شود که علاوه بر مؤاخذۀ لفظی، می توان کودک را تنبیه نیز کرد. اینکه در روایت اول، نه سالگی و در روایت دوم ده سالگی را برای شروع تنبیه ذکر کرده اند، موجب تعارض دو روایت نیست؛ زیرا چنان که قبلاً گفتیم، این دو روایات با یکدیگر جمع می شوند و نتیجه این می شود که هرگاه کودک به نه یا ده سالگی رسید، می توان او را برای نماز تنبیه کرد.

به علاوه، با توجه به اینکه براساس این روایات، تنها در نه یا ده سالگی می توان کودک را تنبیه کرد و قبل از آن تنبیه روا نیست، به ویژه

ص: 177

که روایت 11 صریحاً این را بیان کرده است، معلوم می شود که مراد از «مؤاخذه» در روایات دستۀ دوم، تنها مؤاخذۀ لفظی است، نه چیزی بیش ازآن. روایاتی که در آن ها توصیه کرده اند با کودکان از سر لطف و رحمت رفتار شود و با آن ها به زبان کودکی گفت و گو شود نیز این نکته را تأیید می کنند که تا قبل از نه و ده سالگی باید با تشویق و ترغیب(1) و اموری ازاین قبیل، کودک را به سوی نماز هدایت کنیم.

دربارۀ ده سالگی، روایت 6، امر به نماز و روایت 11 و 12، تنبیه بدنی و روایات دستۀ دوم مؤاخذه را به مفهوم اولویت توصیه کرده اند. در این سن، از هر سه می توان استفاده کرد. به طور کلی، هریک از مراحل بالاتر، مراحل پایین تر را در دل خود دارد. مثلاً در هفت سالگی که مؤاخذه را توصیه کرده اند، به نماز هم می توان امر کرد.

استاد بزرگوار، علامه امینی در شرح روایات دستۀ سوم، روایات 10 و 11 و 12، می نویسد:

اسلام در موارد خاصی تنبیه بدنی کودک را تجویز کرده است:

1. دعوت او به نماز از راه های دیگر (مثل تشویق) ممکن نباشد؛

2. این تنبیه خیلی مختصر و در حدّ هشدار باشد، نه به صورت خشونت؛ مبادا موجب عقده یا دیه گردد.(2)

ص: 178

تفاوت فردی کودکان در رشد ذهنی است.(1) در این مرحله، آموزش نماز تا حدی، صورت جدی به خود می گیرد و نماز کودکان تا حدی تحت نظر قرار می گیرد و کودک برای آن، مؤاخذۀ کلامی نیز می شود.

وقتی سه سال و هفت ماه و بیست روزه شد، به او می گویند: «هفت بار بگو: محمد رسول الله.» وقتی چهار ساله شد، به او می گویند: «هفت بار بگو صلی الله علی محمد و آل محمد.» آن گاه که پنج سالش تمام شد، از او می پرسند: «دست چپ تو کدام و دست راست تو کدام است؟» اگر جواب صحیح داد، او را رو به قبله می کنند و می گویند: «سجده کن.» و رهایش می کنند تا شش ساله شود.

زمانی که شش سالش تمام شد، رکوع و سجود را به او می آموزند و به نمازش وامی دارند تا هفت ساله شود. وقتی هفت سالش تمام شد، به او می گویند: «دو دست و صورتت را بشوی.» آن گاه به او می گویند: «نماز بخوان.» تا نه سالش تمام شود. در آن هنگام، وضو را به او می آموزند و برای آن، او را می زنند و نماز را به او می آموزند و بر آن، او را می زنند. هرگاه وضو و نماز را آموخت، خداوند والدینش را مشمول رحمت خود می کند. (1)

در این روایت، کارهایی را بیان کرده اند که باید در هریک از سه مرحله انجام شود. بااین حال، از این روایت استفاده می شود قبل از آنکه آموزش نماز را به صورت مستقیم شروع کنیم، باید مبانی اعتقادی را به کودک تلقین کنیم: توحید و نبوّت پیامبر اسلام. براساس این روایت، یک مرحله به مراحل آموزش نماز اضافه می شود.

ص: 181

به همان صورت سابق، از او می خواهیم برای نماز، دست و صورتش را نیز بشوید. البته این شست وشو وضو نیست؛ زیرا در وضو ترتیب خاص و شستن دست از آرنج و مسح و سر و پا لازم است؛ درحالی که در این سن، فقط شستن دست ها تا مچ و شستن صورت را از کودک می خواهیم. کودک این کار را تا نه سالگی یعنی به مدت دو سال تمرین می کند و برای آن مؤاخذه اش می کنیم و چیزی بیش ازاین از او انتظار نداریم.

ص: 183

که کودک توان معرفت خدا را همچون بزرگ سالان ندارد، اما توان درک محدود از خداوند را دارد. ازاین رو کودک قبل از آموزش نماز، باید تاحدودی با معبود خود آشنا شود (مرحلۀ زمینه سازی).

2. ایجاد عادت به نماز اگر تنها متوجه آن باشد که کودک، اعمال و اوراد نماز را در مواقع معین و با رعایت شروط لازم بیاموزد و به آن خو بگیرد، با هدف نماز که یاد خدا و تقویت عبودیت است، منافات دارد؛ زیرا چنین فردی همانند ماشینی خواهد شد که در مواقع خاصی، اعمالی را بدون اراده و آگاهی تکرار می کند. درست است که کودک از چنان رشدی برخوردار نیست که بتواند رموز و اسرار نماز را درک کند و چنان انتظاری از کودک، معقول هم نیست؛ اما این، مجوّز ایجاد عادت مکانیکی نماز در کودک نیست. برای مصون ماندن از این آسیب، در این روایات راه حلی ارائه شده است و آن اینکه زمانی نماز را به کودک بیاموزیم که توان فهم اجمالی نماز را داشته باشد.

کودکی که می تواند دست چپ و راست خود را تشخیص دهد، می تواند تصوری هرچند مبهم از اصل نماز داشته باشد: اظهار خضوع و خشوع دربرابر خالق یکتا. ازاین رو توصیه کرده اند در پنج تا شش سالگی که کودک از چنین فهمی برخوردار می شود، آموزش نماز را شروع کنیم. در این سن، کودک فقط با روح عبودیت و عصارۀ نماز آشنا می شود که سجده درمقابل خداوند یکتاست. کودک یک سال بر همین منوال، عمل و تمرین می کند.

به علاوه، در طول مدت آموزش نماز، فواید و آثار و اسرار نماز نیز در

ص: 185

حد فهم کودک بیان می شود؛ چنان که امام صادق(علیه السلام)قبل از حلول ماه رمضان، دربارۀ این ماه و فضایل آن با فرزندان خود گفت وگو می کرد. بدین ترتیب، تمرین نماز و عادت به آن، با آگاهی و فهمِ نماز همراه می شود و آثار سوء تربیت مبتنی بر عادت، از بین می رود.

3. تنبیه یکی از عوامل مؤثر در ایجاد عادت است. این ابزار را اگر زمانی به کار بگیریم که فرد تنبیه شده، از قدرت درک و فهم برخوردار است و همراه با آن، آگاهی دادن هم در کار باشد، عادتِ آگاهانه در او ایجاد می شود. درغیراین صورت، عادت ایجاد شده، مکانیکی و در حد بازتاب های شرطی خواهد بود.

آیت الله صافی گلپایگانی(حفظه الله):

مسئلۀ کتک زدن و تأدیب مناسب، آن هم نه شدید، در بعض موارد [برای واداری کودک به نماز] و درصورتی که از همۀ امکانات ملاطفت آمیز استفاده شد و اثر نکرده باشد، به حکم:

آخر الدواء الکیّ؛

آخرین درمان داغ کردن است.

لازم می شود. مع ذلک، اگر به صورتی که اثر سوء باشد و طفل به لجاجت و مقاومت وادار شود، نباید به آن متوسل شد. غرض این است که طفل تربیت اسلامی و انسانی پیدا نماید و برای این منظور، پدر و مادر باید از لطائف و دقایق تربیتی مناسب استفاده کنند؛ خصوصاً که

ص: 186

تربیت طفل کار بسیار لطیف و دقیق است. باید ظرافت ها و لطافت هایی که لازم است، همه به کار گرفته شود. (1)

ازاین رو معصومان(علیهم السلام) آموزش نماز را به صورت کامل و با استفاده از تنبیه بدنی، تنها در نه تا ده سالگی و بعدازآن، آن هم درصورت ناکارآمدی سایر روش ها، اجازه داده اند. علت این است که در این سنین، قدرت فهم کودک، بسیار افزایش یافته است.(2)

دکتر سیدمحمدباقر حجتی دربارۀ حدود تنبیه فرزند می نویسد:

این تنبیه بدنی، طبق موازین و قوانین فقهی، نباید از حدود ایجادِ درد تجاوز کند و نمی تواند به سرحدّ جرح و قتل و حتی ایجاد سرخی در بدن برسد و باید روی هم رفته، تنبیه مذکور بسیار خفیف و سبک باشد؛ زیرا کودک در این سن وسال و حتی پنج سال پس ازآن، مکلف و مسئول نیست. (3)

4. نماز عصارۀ اسلام و مظهر مسلمانی است و چنان که در قرآن آمده است، «امری عظیم»(4) است. ازاین رو نمی توان انتظار داشت که یک شبه یا یک ساله، کودک به آن عادت کند. کودک باید به تدریج آن را بیاموزد و به رموز آن پی ببرد و خود را به آن خو دهد. شاید بدین سبب است که معصومان(علیهم السلام) زمانی حدود هشت سال را برای این امر اختصاص

ص: 187

داده اند و توصیه کرده اند که آموزش نماز، از سجده شروع شود و به تدریج به نماز کامل برسد.

در این فرایند، به موازات رشد کودک، آموزش نماز جدی تر و کامل تر می شود و بالاخره در نه تا ده سالگی به اوج خود می رسد؛ زیرا این سنین در روند شکل گیری شخصیت کودک بسیار مهم است. در نه تا پانزده سالگی اگر عادت به نماز ایجاد نشود، عادات دیگری جای آن را می گیرد و ایجاد عادت به نماز به مراتب مشکل تر خواهد شد.(1)

نیست؛ چنان که الزامی نیز وجود ندارد.

3. مرحلۀ متوسطه (شش تا نه یا هفت تا ده سالگی). فعالیت های آموزشی در این مرحله عبارت اند از:

1.3. در شش سالگی، رکوع و سجود را آموزش می دهیم؛

2.3. از هفت تا نه سالگی، شستن دست و صورت قبل از نماز و انجام دادن رکوع و سجود را به کودک آموزش داده، او را تمرین می دهیم؛

3.3. در این مرحله، مراقبت و نظارت می کنیم تا کودک اعمال مذکور را تمرین کند و درصورت لزوم، او را مؤاخذۀ لفظی می کنیم.

4. مرحلۀ نهایی که از نه یا ده سالگی شروع شده، به سن بلوغ ختم می شود. فعالیت های آموزشی این مرحله عبارت اند از:

1.4. آموزش کامل وضو و نماز؛

2.4. مراقبت و نظارت به منظور ادای فریضۀ نماز و درصورت لزوم، تنبیه بدنی و مؤاخذه کردن.

موجبات سرخوردگی او را از مذهب فراهم آورد و روح کودک را آزرده سازد و حتی در مواردی ممکن است نتایجی معکوس به بار آورد؛ ولی پس از این سنین، اِعمال فشار به صورتی اندیشیده و بجا، عیبی نخواهد داشت. (1)

جالب اینجاست که دراحکام شرعی سفارش کرده اند بچه ها را با نماز قضا آشنا کنید و زمانی که به هر دلیل نمازشان ترک می شود، نمازشان را در خارج وقت به صورت قضا بخوانند.

مستحب است بچۀ ممیز را، یعنی بچه ای که خوب و بد را می فهمد، به نمازخواندن و عبادت های دیگر عادت دهند؛ بلکه مستحب است او را به قضای نمازها هم وادار نمایند.(1)

ص: 191

ص: 192

ص: 193

ذهنی را برای انجام دادن کامل آن ها، پیدا نکرده اند. انجام وظایف دینی نیز مانند انجام فعالیت های ورزشی است: کسی که سابقه ای طولانی در فوتبال یا وزنه برداری یا دو میدانی دارد، می تواند مدت بیشتری فوتبال بازی کند یا مسیر طولانی تری را بدود یا وزنۀ سنگین تری بردارد؛ درحالی که فرد تازه کار ممکن است دچار مشکلاتی بشود. وظایف دینی نیز دقیقاً از همین قاعده پیروی می کنند. ازاین رو نباید از کودکان همان را انتظار داشته باشیم که از فردی سال خورده انتظار داریم. اگر کودک مجبور شود آن انتظارات را برآورد، چه بسا آثار نامطلوبی در او بگذارد.

پرسش دوم: عباداتِ تمرینی کودک مانند نماز، روزه، تشرف به حرم، شرکت در مراسم دعا و... چه تأثیری در تربیت او دارد؟

پاسخ: عبادات تمرینی کودک و دعا و نیایش کودک در پیشگاه خداوند، اثر درخشانی در روان طفل می گذارد. ممکن است کودک الفاظ و عبارات نماز را نفهمد؛ ولی:

1. معنای توجه به خدا، راز و نیاز با خدا، استمداد از خدا، عرض دعا و تمنا در پیشگاه خداوند را درک می کند؛

2. امیدوار بار می آید؛

3. دلش به خداوند و رحمت نامحدود او مطمئن می شود؛

4. در باطن خویش، تکیه گاهی برای خود احساس می کند؛

5. حالت امیدواری و اطمینان و توجه به قدرت نامحدود الهی، بزرگ ترین سرمایۀ سعادت در تمام دوران زندگی او خواهد بود؛

6. در مواقع سخت، در پیشامدهای ناگوار، می تواند از آن نیروی نهانی

ص: 195

استفاده کند، به آن متکی و مطمئن باشد و در جزر و مدّ حوادث، با خاطری آرام، شخصیت خود را حفظ کند.(1)

اَلَّذینَ آمَنوُا وَ تَطمَئِنُّ قُلُوبُهُم بِذِکرِ اللهِ، أَلا بِذِکرِ اللهِ تَطمَئِنُّ قُلُوبُ؛(2)

مؤمنان واقعی با یاد خدا دلی آرام و مطمئئن دارند. آگاه باشید که دل های مردم تنها با یاد خداوند قرار و اطمینان پیدا می کند.

پرسش سوم: این همه تأکید برای نمازخواندن کودکانی که هنوز به سن تکلیف نرسیده اند و دوران آزادی آن هاست، چه معنایی دارد؟

از خود نشان می دهد و با دقت به نظاره می نشیند.

پرسش چهارم: منشأ کاهلی و سستی در نماز و سبک شمردن آن چیست؟ چرا برخی کودکان و نوجوانان دربارۀ نماز سهل انگارند و از اوقات نماز محافظت نمی کنند؟

پاسخ: با نگاهی اجمالی به روایات نماز، از میان علل فراوانی که وجود دارد، دو علت از همه بیشتر خود را نشان می دهد:

1. کاهلی و سهل انگاریِ خود والدین و مربیان در برپایی نماز و رفتار نامناسب آن ها در برخورد با فرزندان: کودکان ما همان نمازی را می خوانند که ما می خوانیم و همان انتظاری را از نماز دارند که مربیانشان دارند. اگر ما به نماز به چشم تکلیف می نگریم و نوع نمازخواندن ما نشانگر این است که نماز باری سنگین بر دوش ماست، دیگر نباید انتظار داشته باشیم که فرزند ما عاشقانه به نماز بنگرد و به عنوان رابطۀ با خدا، نماز بخواند. باید بپذیریم که نماز ما دربرابر دیدگان تشنۀ کودکان، نمازی بی روح و خشک است و برای کودک و نوجوان جاذبه ندارد. ازسوی دیگر، برخورد برخی مربیان با نمازخواندنِ کودکان، زننده و بعضاً نفرت زاست.

2. برخی از مربیان، در زمان کودکی شان، به اقامۀ نماز و مراقبت از اوقات آن عادت داده نشده اند و اکنون که پا به سن گذاشته اند و مشغله های فراوان کاری و مادی با نقابی زیبا آن ها را محاصره کرده است، اقامۀ نماز برایشان دشوار می نماید. اینان قیاس به نفس کرده، گمان می کنند که دستوردادن به کودکان برای اقامۀ نماز، زودهنگام است و واداشتن آن ها به نماز، مانع آزادی شان می شود. اینان با خود

ص: 197

می گویند آن گاه که کودکان بالغ شدند، آموزش نماز به آنان را شروع می کنیم. آیا این والدین و مربیان سخن مولا علی(علیه السلام)را نشنیده اند:

نماز را در کودکی به فرزندانتان تعلیم دهید و هنگام بلوغ، آنان را به نماز وادار کنید. (1)

پرسش پنجم: چرا فرزند برخی از شخصیت های دینی یا خانواده های مذهبی، کاهل نماز یا بی نماز می شوند؟

پاسخ: برای پاسخ به این پرسش، نخست نگاه قرآن و حدیث را به مسئلۀ وراثت بازگو می کنم: وراثت(2) با همۀ نفوذ و اهمیتی که دارد، تحت تأثیر عوامل دیگر قرار می گیرد و گرفتار شدت و ضعف یا حتی دگرگونی می شود؛ به گونه ای که فردی با زمینه های وراثتی ناسالم می تواند به سلامت گراید و به عکس، فردی با وراثت درست، به نادرستی و اختلال شخصیتی میل کند. خداوند در کتاب آسمانی خود به این حقیقت با این بیان رمزگونه اشاره می فرماید:

یُخرِجُ الحَیَّ مِنَ المَیِّتِ وَ یُخرِجُ المَیِّتَ مِنَ الحَیَّ؛ (3)

زنده را از مرده بیرون می آورد و مرده را از زنده.

در روایات دربارۀ معنا و مصداق بیرون آوردن زنده از مرده و مرده از

ص: 198

زنده، چنین آمده است:

یخرج المؤمن من الکافر و یخرج الکافر من المؤمن؛

مؤمن را از کافر بیرون می آورد و کافر را از مؤمن.

رسول خدا(صلی الله علیه و آله وسلم)نیز می فرمایند:

السَّعیدُ قَد یَشقَی وَ الشَّقیُّ قَد یَسعَدُ؛(1)

گاهی خوشبخت بدبخت می شود و بدبخت به راه خوشبختی گام بر می دارد.

یعنی گاهی انسانی که از وراثت نیکو بهره مند است، تحت تأثیر عوامل دیگر مانند عوامل محیطی،(2) راه نادرست پیش می گیرد و دارای شخصیت ناسالم می شود. گاهی نیز انسانی که از زمینه های وراثتی ناسالم برخوردار است، تحت تأثیر عوامل دیگر، راه درست پیش می گیرد و خود را خوشبخت می سازد.(3) ممکن است فرزندی در خانواده ای اصیل

ص: 199

و مذهبی متولد شود (وراثتی سالم)؛ تربیت او با استمداد از خداوند آغاز شود و ادامه یابد؛ در محیطی سالم رشد کند و از تلاش تربیتی والدین و مربیان نیز برخوردار باشد. بااین حال نتوان گفت که فرزندی صالح و سالم بار آمده است.

علت این امر را سِوای عوامل محیطی، باید در نبود عاملی کلیدی و مؤثر در تربیت جست وجو کرد: نادیده انگاشتن ارادۀ فرزند. فرزند من و شما اراده و اختیار دارد. او باید انتخاب کند: انتخاب میان راه و چاه، صلاح و فساد، خوبی و بدی، درستی و نادرستی، ایمان و کفر و... . درواقع، تصمیم نهایی با اوست. این، واقعیتی است که ما مسلمانان نیز بدان اعتراف می کنیم: آدمی مختار آفریده شده است. إنِّا هَدَیناهُ السَّبِیل إِمَّا شَاکِراً وَ إِمَّا کَفُوراً(1) انسان در تعیین سرنوشت خود، در تصمیم خود، در اتخاذ راه و روش زندگی خود آزاد است؛ برخلاف حیوان که محکوم به غریزه است(2)

اگر قرار باشد فرزند به اجبار صالح و سالم باشد، او را به جبر و بی اراده بودن محکوم کرده ایم؛ درحالی که خداوند، انسان را آزاد (3)

ص: 200

آفریده است مولا علی(علیه السلام)نیز با نهی از بندگی اغیار می فرماید:

...وَ قَد جَعَلَکَ اللهُ حُرّاً؛ (1)

خداوند تو را آزاد آفریده است.

ممکن است همین، راز ناباب بودن و اهل نبودنِ فرزند برخی از شخصیت های دینی و خانواده های مذهبی باشد: نادیده گرفتن اختیار و ارادۀ فرزند. (2)

فرزندان ما آن می شوند که خود تصمیم می گیرند؛ نه آنکه ما می خواهیم. نقش والدین و مربیان دراین میان، جهت دهی و توجیه آن ها در تصمیم گیری است.

ص: 201

باید مطابق درک و فهم و ذهنیات او از نماز، جاذبه های خوب به طفل نشان داد که خودش رغبت به نماز پیدا کند.

مسلماً وضع محیط خانه، مدرسه، معلم و معاشرین بچه و رفت وآمدهای خانوادگی، همه در ترغیب طفل به نماز و آداب و اخلاق خوب، مؤثر است. درمورد معلم گفته اند:

درس معلم ار بود زمزمۀ محبتی

جمعه به مکتب آورد طفل گریزپای را

در احادیث شریفه است:

أَطرِفُوا أَهالیِکم فی یَومِ الجُمُعةِ بِشَیءٍ مِنَ الفاکِهَة کَی یَفرَحُوا بِالجُمُعةِ؛

در روزهای جمعه برای اهل منزل و خانواده از میوه ها (و هرچیزی که تحفه است) تحفه ببرید تا به روز جمعه فرحناک و علاقه مند باشند.

در تربیت اولاد باید انواع تدبیرهای لازم را به کار گرفت و آهسته آهسته و به تدریج جلو رفت؛ نه تندی اِعمال کرد و نه کندی و مسامحه نمود. مسئلۀ کتک زدن و تأدیب مناسب، آن هم نه شدید، در بعض موارد و درصورتی که از همۀ امکانات ملاطفت آمیز استفاده شد و اثر نکرده باشد، به حکمِ

آخر الدواء الکیّ؛

آخرین درمان داغ کردن است.

ص: 203

لازم می شود. مع ذلک اگر به صورتی که اثر سوء باشد و طفل به لجاجت و مقاومت وادار شود، نباید به آن متوسل شد. غرض این است که طفل تربیت اسلامی و انسانی پیدا نماید و برای این منظور، پدر و مادر باید از لطایف و دقایق تربیتی مناسب استفاده کنند؛ خصوصاً که تربیت طفل کار بسیار لطیف و دقیق است. باید ظرافت ها و لطافت هایی که لازم است، همه به کار گرفته شود.

گفتنی است که از عوامل سوء تربیت، اختلاف پدر و مادر در کیفیت تربیت فرزند است که اگر مثلاً مادر به پدر دربرابر فرزند اعتراض کند که چرا او را زده است، بسیار اثر سوء و منفی خواهد داشت. همۀ این نکات را هم مادر و هم پدر درنظر بگیرند. (1)

پرسش دوم: آیا جایز است که آدمی، عیال و فرزند خود را قبل از تکلیف یا بعدازآن، برای نماز بیدار کند، یا نه؟

پاسخ آیت الله گلپایگانی: ظاهراً علاوه بر جواز، ممدوح است. مگر آنکه ازجهت خارج، موجب اذیت یا موجب ضرر باشد؛ مثل اینکه مریض باشند. (2)

ص: 204

پرسش سوم: اگر فرزندِ مکلف انسان خواب باشد، آیا بیدارکردن او برای نماز صبح واجب است؟

پاسخ آیت الله مکارم شیرازی: اگر علم به رضایت او دارد، او را بیدار کند و همچنین اگر می داند ادامۀ این وضع باعث سهل انگاری او در امر نماز می شود. در غیر این دو صورت، جایز نیست. (1)

پرسش چهارم: اگر بیدار کردن فرزند مکلف برای نماز موجب ناراحتی او شود و از نماز زده شود، بیدارکردن او چه حکمی دارد؟

پاسخ آیت الله مکارم شیرازی: در این فرض جایز نیست؛ ولی باید تدریجاً او را توجیه کند تا رضایت به بیدارکردن بدهد. (2)

پرسش پنجم: آیا دانش آموزان را، چه به سن تکلیف رسیده باشند و چه نرسیده باشند، می توان جهت اقامۀ نمازجماعت و شرکت در آن اجبار کرد؟

پاسخ حضرت آیت الله العظمی خامنه ای: شایسته است با بیان ثواب شرکت در جماعت، آنان را به این کار تشویق نمود.

پاسخ حضرت آیت الله العظمی بهجت: خیر، با مهربانی موجبات هدایت آن ها فراهم شود.

پاسخ حضرت آیت الله العظمی صافی گلپایگانی: ترغیب و تشویق دانش آموزان جهت اقامۀ نمازجماعت، بسیار خوب است.

پاسخ حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی: اجبار وجهی ندارد؛ ولی تشویق شایسته است.

ص: 205

پاسخ حضرت آیت الله العظمی نوری همدانی: براساس مقررات مدرسه عمل شود. (1)

پرسش ششم: خواندن نمازجماعت با دانش آموزان دورۀ راهنمایی که اکثراً به سن بلوغ نرسیده اند، در صفوف مختلف صحیح است یا خیر؟

پاسخ حضرت آیت الله العظمی خامنه ای: اشکال ندارد.

پاسخ حضرت آیت الله العظمی صافی گلپایگانی: اگر آداب نمازجماعت را مراعات کنند، اشکال ندارد.

پاسخ حضرت آیت الله العظمی نوری همدانی: اشکال ندارد. (2)

پرسش هفتم: آیا دانش آموزان کمتر از پانزده سال می توانند در مدرسه به عنوان امام جماعت نماز بخوانند؟

پاسخ حضرت آیت الله العظمی نوری همدانی: امام جماعت باید بالغ باشد؛ ولی اقتداکردن بچۀ ممیز که خوب و بد را می فهمد، به بچۀ ممیز دیگر اشکال ندارد.

پاسخ حضرت آیت الله العظمی جواد تبریزی(ره): برای امثال خودشان درصورتی که قرائتشان صحیح باشد، مانعی ندارد. (3)

ص: 206

را تأمین می کند. اقیانوس این همه راه دور را می پیماید تا طراوت خود را ارزانی این میوۀ کوچک کند. آفرینش ردای خدمت به سیب را پوشیده است؛ اما به ناگاه، سیب ارتباطش را با اصل خود از دست می دهد: از شاخه می بُرد و بر زمین می افتد.

به ناگاه درمی یابد که همۀ آفرینش دشمن او شده اند. خاک، تا دیروز تن نازنین او را نیرو می داد؛ اما امروز آن را می پوساند. سیب در آب می پلاسد و خورشید او را به گند می کشد؛ چنان که سیب دیگر سیب نیست؛ ماده ای فاسد و پوسیده و گندزده است که نگاه آدمی از حضورش می گریزد.

سیب را بو کنیم. از سیب درس بگیریم. همۀ درس ها را نمی شود از کلاس آموخت. سیب کلاسی دیگر است و محصل این کلاس، خوب می فهمد که تا در دنیا ارتباطش را با اصل خود حفظ کند، تمام آفرینش مطیع و در بند اویند. همین که رُخ از اصل خود برتابید، تمام آفرینش را به مبارزه طلبیده است و دیر یا زود طعم تلخ شکست و فساد و پوسیدگی را خواهد چشید.

ص: 208

خوردند. حسن و علی رضا مأمور شدند که آشغال ها را جمع آوری کرده، مسجد را تمیز کنند.

حالا همه درمقابل قبله نشسته بودند. احمد آیه ای از قرآن را قرائت کرد: اقم الصلاة لدلوک الشمس(1)مرتضی ترجمۀ آیات را خواند و مربی بحث را شروع کرد:

بسم الله الرحمن الرحیم، الحمد لله بنعمته تتم الصالحات.

هرگاه پروردگار نعمتی به پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم)عطا می کرد، این گونه خدا را حمد می کردند. بیایید تا خدا را به خاطر اینکه چنین مسجدی را درکنار مدرسۀ ما قرار داده است، سپاس بگوییم:

الحمد لله، الحمد لله بنعمته تتم الصالحات... .

بچه ها، می دانید سیبی که خوردید، چه خواصی دارد؟

محسن: آقا خوشمره است.

مهدی: ویتامین دارد.

رضا: پوست هایش خاصیت دارد.

مربی: اجازه بدهید... سیب دندان هایتان را عین مسواک تمیز می کند؛ دهانتان را خوش بو می کند؛ به هضم غذا کمک می کند و کار روده ها را آسان می کند. این ها جدای از فواید و خواصی است که خود

ص: 210

سیب برای ما دارد. اصلاً سیب برای ما آن قدر مهم است که به لطف پروردگار مهربان، در هر ماه از سال پیدا می شود.

چه خوب است که شما به جای استفاده از موادی که معمولاً در بازار فروخته می شود و نه تنها خاصیتی ندارد، بلکه برای شما مضر است، هر روز یک دانه سیب بخورید. سیب قسمتی از ویتامین های لازم برای بدن شما را تأمین می کند.

راستی، می دانید اگر سیب زبان می داشت، به ما چه می گفت؟

محسن: آقا می گفت: «مرا بخورید.»

رضا: نخیر، می گفت: «مرا نخورید.»

مربی: اتفاقاً من یک دانه سیب را که خراب بود، پوسیده شده بود و شما اصلاً میل ندارید که آن را بخورید، نگه داشته ام. حسن آقا می خواست آن را دور بیاندازد؛ اما من گفتم باشد تا با این سیب صحبت کنیم؛ حرفش را بزند، بعد...

این هم آن سیب...

مربی آن سیب را نشان داد. بچه ها با دیدن سیب خندیدند و دربارۀ آن با همدیگر شوخی کردند.

مسعود: آقا این که پوسیده!

مربی: بله، ولی اول که پوسیده نبود.

محسن: آقا چقدر زشته!

مربی: اول که زشت نبود.

مرتضی: آقا، گندیده!

ص: 211

مربی: اصلاً ما نگهش داشتیم تا بپرسیم راز پوسیدگی این سیب چیست. بگذارید تا از خودش بپرسیم تا داستان زندگی اش را برای ما بگوید.

حسین: آقا، سیب که حرف نمی زند؟

مربی: ولی هرچیزی با زبان خاصی حرف هایی برای گفتن دارد. یک کوه را می بینیم و خیال می کنیم گنگ و خاموش است؛ ولی همین کوه برای زمین شناس، ساعت ها حرف می زند. هر شاخه برای خودش داستانی دارد و هر برگ آن قدر می تواند برای شما داستان بگوید که هفته ها شما را سرگرم کند.

مکتشفان و محققان از کسانی بوده اند که در کودکی به داستان خیلی علاقه داشته اند و حالا طبیعت با زبان خودش ساعت ها با آن ها راز دل می کند و برایشان قصه ها و داستان های بلند و شیرین تعریف می کند. بگذارید تا حرف های دل این سیب را برای شما ترجمه کنم. اجازه بدهید تا امروز این سیب برای ما قصه بگوید. اجازه هست؟

بچه ها: بله آقا!

مربی: سیب می گوید: من سیبم. به قیافه ام نگاه نکنید. روزگاری شاداب و سرحال بودم. در ناز و نعمت به سر می بردم. خدمتکاران فراوانی داشتم. خورشید که میلیاردها بار از من بزرگ تر بود در خدمت من بود. از آن دورها، میلیون ها کیلومتر دورتر، انرژی و نیروی خود را با تمام وجود برای من می فرستاد. برگ های درخت که آن ها هم در خدمت من بودند، این انرژی را می گرفتند و با تبدیل آن، برای من نیروی لازم را تأمین می کردند. زمین با همۀ بزرگی اش به من خدمت

ص: 212

می کرد. خاک، موارد لازم برای رشدم را بی منت به من تقدیم می کرد. اقیانوس ها از آن دورها، این راه دراز را طی می کردند تا من تشنه نمانم. طبیعت تمام وجود خود را به من تقدیم کرده بود. می دانید چرا؟ به من نگاه کنید. این شاخۀ کوچک را می بینید؟ من با کمک این شاخۀ کوچک، با اصل خودم رابطه داشتم. همۀ طبیعت در خدمت من بود؛ چون من با تمام وجود، به اصل خودم وابسته بودم. درخت تمام وجود من بود. اما روزی رسید که به خود مغرور شدم؛ گناه کردم؛ حاضر نشدم توبه کنم. اصولاً احساس کردم که حالا که خورشید در خدمت من است و ماه و زمین و اقیانوس، دیگر به درخت نیازی ندارم. از درخت که اصل من بود، بریدم. آرام روی همان خاکی افتادم که خدمتکار من بود. خورشید مثل همیشه گرم و مهربان به نظر می رسید. رودخانۀ کنار درخت مثل همیشه جاری بود. اما یک وقت احساس کردم که زمین دشمن من شده است. باکتری هایش به جانم افتادند و حریصانه مرا ذره ذره می بلعیدند.

گفتم: «زمین! تو دوست من هستی. تو که تابه حال با من مهربان بودی. چی شده...؟!»

زمین گفت: «تو دیگر ارزشی نداری. تو صاحب داشتی؛ اصالت داشتی. من به خاطر اصل تو به تو خدمت کردم. اما تو به تنهایی هیچ چی نیستی، عددی نیستی، ... من حاضر نیستم به موجود پوچ و بی هویتی مثل تو خدمت کنم. تو امروز خاری هستی که وجودت برای دنیا ضرر دارد. باید نابود شوی.»

ص: 213

ترسیدم. غلت زدم و غلت زدم تا به رودخانه افتادم.

گفتم: «رودخانۀ مهربان، تو تمام وجودت را تقدیم من می کردی. کمکم کن. نگذار از بین بروم.»

رودخانه گفت: «من از تو بیزارم. تو موجودی نادانی. ریشۀ خودت را کنده ای.»

رودخانه شروع کرد به پوساندن من. به زحمت خودم را از رودخانه بیرون کشیدم. رو به آفتاب کردم.

گفتم: «آفتاب مهربان، تو خیلی به من لطف داشتی. کمکم کن.»

آفتاب با حرارتش مرا داغ کرد. احساس کردم تمام وجودم درحال سوختن است. هیچ کس به من کمکی نکرد. هیچ کس دیگر به من اعتنا نکرد. همه می خواستند مرا نابود کنند. همه می خواستند مرا فاسد کنند. از آن روز به بعد، دیگر رنگ خوبی و خوشی را ندیدم. کنار این همه آب، کنار این همه کود و خاک و آفتاب، روزبه روز پوسیدم تا اینکه به شکل امروز در آمدم. از آن روز که از اصل خودم جدا شدم، تنهای تنها مانده ام. تااینکه به تنهایی و مخفیانه، با سیب های دیگر همراه شدم. همه مرا از خود می راندند. می ترسیدند که از من بو بگیرند و بپوسند. حالا می دانم که به درد نمی خورم؛ فاسد شده ام؛ کسی مرا دوست ندارد؛ هیچ خاصیتی ندارم. اجازه بدهید تا بروم. دوست دارم در تنهایی خودم بپوسم.

محسن: آقا، دلمان براش سوخت. گناه دارد. چه داستان تلخی!

مربی: بگذارید تا حرف های آخرش را بزند. می گوید: بچه ها من

ص: 214

سوختم؛ نابود شدم. شما مراقب باشید. من اصل خودم را رها کردم؛ شما رها نکنید. امروز دنیا دشمن من است؛ اما دیروز خدمتکار من بود. امروز دنیا خدمتکار شماست؛ اما اگر از اصل خودتان جدا شوید، فردا دشمن شما خواهد شد.

خوب! سیب حرف هایش را زد. حالا نوبت شماست. اگر سؤالی دارید، بپرسید.

مرتضی: یعنی آقا دنیا الان خدمتکار ماست.

مربی: یعنی نیست؟ شما به هرچیزی نیاز داشته باشید، در طبیعت هست. اگر تشنه باشید، آب هست. اگر گرسنه باشید، غذا هست. می توانید در طبیعت، لباس و خانه و انواع و اقسام وسایل زندگی را پیدا کنید. پس دنیا با همۀ وجودش در خدمت شماست؛ از خورشید که آن دورها می درخشد تا زمین که زیر پای شما پهن شده است.

حمید: آقا، اصل ما چیه؟

مربی: آفرین، این، سؤال و بحث مهم امروز ماست. به نظر شما، اصل ما چیست؟

دانش آموزان: خدا.

مربی: درست است. خدا خالق ما، اصل ما و ریشۀ وجود ماست.

انا لله و انا الیه راجعون؛

ما از خداییم و به سوی او بر می گردیم.

اوست که به طبیعت امر کرده است تا خدمتکار ما باشد. طبیعت به خاطر امر خداست که برای ما تسخیر شده و به خاطر امر خدا مطیع و

ص: 215

خدمتکار ماست. اما این خدمت تا زمانی است که رابطه مان را با اصل خودمان حفظ کنیم. یادتان هست که سیب چطوری با اصل خودش رابطه داشت؟

محمود: آقا با همان شاخۀ کوچک.

مربی: شاخه ای که ما را با اصلمان ارتباط می دهد چیست؟

دانش آموزان: نماز... دعا... قرآن... .

مربی: پس شما می دانید که چطور باید با خدا رابطه داشته باشید. این خیلی خوب است. اصلاً ما اینجا جمع شده ایم تا در خانۀ خدا رو به سوی خدا تعظیم کنیم؛ عظمت او را بستاییم و بگوییم: «خداوندا، ما بندۀ توییم. آمده ایم تا بندگی مان را ثابت کنیم. آمده ایم تا به شاخۀ نماز چنگ بزنیم و حبل المتین ایمان را به دست بگیریم.

ما سیب هایی هستیم که خودمان را به درخت توحید پیوند زده ایم و به هیچ قیمتی، این پیوند را از دست نمی دهیم؛

چراکه اگر این پیوند را از دست بدهیم، دنیا دشمن ما خواهد شد.»

دشمنی دنیا با ما آشکار نیست. مثل سرگذشت همان سیب، ذره ذره ما را می پوساند؛ به طوری که یک دفعه می بینیم در فساد و جنایت غرق شده ایم. وقتی رابطه مان را با خدا از دست بدهیم، دنیا به تعبیر ائمۀ(علیهم السلام) مثل آب شور دریا می شود.

آدمی که خدا را از دست بدهد، مثل آدم تشنه ای است که می خواهد با آب شور دریا تشنگی اش را رفع کند. آب شور دریا را هرچقدر بنوشد،

ص: 216

تشنه تر می شود تا بمیرد. آدمی که خدا را از دست بدهد، این گونه، گندیده و پوسیده و فاسد در درگاه خدا حاضر خواهد شد. هرکسی که خدا را ترک کند، به دنبال دنیا می دود؛ اما دنیا مثل سایه اش از او دور می شود. دنیا مثل سایۀ شماست. اگر از او دور شوید، به دنبال شما می آید. برعکس اگر به دنبالش بدوید، از شما فرار می کند.

حسن: آقا، بعضی ها خیلی پول دارند و نماز نمی خوانند.

مربی: سیب هم اول هرچه به دست می آورد، از کود و انرژی و آب، ازطریق شاخه ای به ظاهر باریک بود. اما وقتی به زمین افتاد، آن همه کود و انرژی و آب که به دست آورده بود، از دست رفت. نتیجۀ آن همه ثروت چه شد؟

دانش آموزان: فاسد شد.

مربی:

آدمِ بی ارتباط با خدا ممکن است خیلی چیزها به دست آورد؛ اما چون از جای درست به دست نیاورده است، مثل همان سیب، همان ثروت، او را فاسد می کند.

مربی: یک نکتۀ دیگر هم هست و آن شباهت عجیب ما به صفر است. به نظر شما، صفر چه ارزشی دارد؟

دانش آموزان: هیچ چی آقا...

مربی: صفر به تنهایی پوچ و تهی است. اگر هزار صفر را کنار هم بگذاریم، ذره ای ارزش ندارند. اما هر تعداد صفری را که بعد از یک قرار

ص: 217

دهیم، ارزش پیدا می کند، معنا پیدا می کند. این صفر، هویتی دارد که آن صفر اول از آن محروم بود.

دنیا، پول، خانه، مقام، کار، درس، هنر، دوستی... هرکدام یک صفر است و به تنهایی هیچ ارزشی ندارد. همین چیزها وقتی برای رضای خدا و در راه خدای یکتا استفاده شود، هرکدام برای خود ارزشمند است.

درس اگر برای کسب مقام و رتبه و مدرک خوانده شود، پوچ و بی ارزش است. همین درس را اگر به این دلیل بخوانیم که خدا به ما دستور داده است که به جست وجوی دانش بپردازیم، آن وقت برای یک ساعت تفکر در همین درس، پاداش شصت یا هفتاد سال عبادت را به دست می آوریم. حالا درنظر بگیرید آن که هزاران ساعت را در طول عمرش به مطالعه پرداخته است، به چه ثواب عظیمی دست پیدا می کند.

دوستیِ بی محتوا بی معناست. دوستی برای رضای خدا با دوستان خدا یکی از فروع دین است. کار، برای انسان و حیوان مشترک است؛ اما کاری که برای رضای خدا برای خانواده باشد، مانند جهاد در راه خداست.

هنر برای هنر کاری بیهوده است. هنر برای خدا، معرفت را برای بشر ماندگار می کند و برای صاحب هنر تازمانی که این معرفت در قالب هنر او ماندگار باشد، پاداش و ثواب هست. پول و مال، امانتی است ازجانب خدا که فرد اگر آن را در راه درست به کار بگیرد، می تواند به بالاترین مقام ها در دنیا و آخرت برسد و اگر از آن به شیوۀ بد استفاده کند، مثل همان آب شور، ثروتمند آن قدر آن را می بلعد تا بمیرد.

ص: 218

رکعت از نماز شما به جماعت چیزی بیش از 960 سال عبادت حساب می شود و هر نماز چهاررکعتی شما در جماعت بیش از 3840 رکعت ثواب دارد. حالا به نظر شما بنده ای که اکثر نمازهایش را به جماعت خوانده است، در روز قیامت چه جایگاهی دارد؟

...اگر امروز، به خانه که می رویم، به ناگاه از بلندگوی مسجد اعلام شود که هرکس تا پنج دقیقۀ دیگر به مسجد برسد، ده هزار تومان جایزه می گیرد، به نظر شما چه کار می کنیم؟

حسین: آقا به سرعت به طرف مسجد می دویم.

مربی: پس چرا عده ای برای کسب ثواب بیش از 6720 رکعت نماز در مغرب و عشا و بیش از 7680 رکعت نماز در ظهر و عصر و بیش از 1920 رکعت نماز در صبح که هر رکعتی از آن، بلکه هر کلمه ای از آن، بلکه ارزش هر حرفی از آن، از همۀ دنیا بیشتر است، قیام نمی کنند؟

این سستی ما، عاقبت به خیری را از ما می گیرد. این کندی در امر الهی، موجب حسرت و ندامت ما خواهد شد. مراقب باشید که ما عین لشکر ذی القرنین افسوس نخوریم و پشیمان نشویم.

دانش آموزان: آقا می شود قصه اش را بگویید.

ص: 220

بی معناست. این پشیمانیِ دیگر چه معنا می دهد؟»

گروهی به ندای غیبی اعتنایی نکردند و بازگشتند. عده ای هم مقداری ریگ برداشتند و در جیب هایشان ریختند. گروهی هم کیسه هایشان را پر از شن و ریگ کردند و جملگی به امید رسیدن به روشنایی، وادی به وادی، سرزمین تاریکی را پشت سر گذاشتند. راه دراز بود و پرنشیب وفراز. طولانی بودن راه باعث شد گروهی از کسانی که جیب ها و کیسه هایشان را پر کرده بودند، مأیوس شوند و ریگ ها را بر زمین بریزند.

به هرحال کاروان از سر زمین تاریکی گذشت و به روشنایی رسید. اینجا بود که همگان دریافتند آنچه ریگ و شن می پنداشتند، درحقیقت گوهر و جواهر و یاقوت است. این خبر که درمیان لشکر پیچید، گروهی که چیزی برنداشته بودند، پشیمان بودند. افسوس می خوردند که چرا دست کم یک مشت ریگ با خود بر نداشته اند. کسانی که ریگ هایشان را بر زمین ریخته بودند، پشیمان بودند که به چه آسانی این همه ثروت را از کف داده اند. آن هایی که با خود چیزی آورده بودند نیز پشیمان بودند که چرا بیشتر برنداشته اند. به هرحال، راه برگشت بسته بود و پشیمانی سودی نداشت.

شما، همان لشکر ذی القرنینید. در دنیا شمایید و یک اقیانوس ثواب. این دریا پایانی ندارد. هرچه بردارید، کم است. هرچه برای وادی نور (بهشت) گرد آورید، ممکن است که بازهم به کسانی که بیشتر از شما برداشته اند، غبطه بخورید.

ممکن است با کسانی برخورد کنید که شصت سال عمر کرده اند، اما

ص: 222

در نامۀ عملشان ثواب میلیون ها سال عبادت ثبت شده است. ممکن است با کسی برخورد کنید که در هر روز، برایش ثواب بیش از پنج هزار رکعت نماز مستحبی ثبت شده باشد. اصلاً ممکن است این آدم خود شما باشید.

محسن: آقا، این غیرممکن است. چطور روزی پنج هزار رکعت نماز بخوانیم.

مربی: نه تنها ممکن است، بلکه شما بیش از آن را می توانید انجام دهید. امام جعفر صادق(علیه السلام)به ما تذکر داده اند که تسبیحات مادر گرامی شان حضرت فاطمۀ زهرا(سلام الله علیها)بیش از هزار رکعت نماز مستحب برای ایشان ارزش دارد. ایشان فرموده اند که اگر تسبیحی بالاتر از این تسبیحات بود، پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله وسلم)آن را به فرزند گرامی شان می آموختند.

رضا: آقا چطور باید تسبیحات را بخوانیم؟

مربی: بسیار ساده است. بعد از هر نماز، قبل ازاینکه از جای خود بلند شوید، این ذکرها را بگویید:

الله اکبر 34 مرتبه، الحمد لله 33 مرتبه، سبحان الله 33 مرتبه.

برای شمارش می توانید از بندهای انگشتان دستانتان استفاده کنید. شما ده انگشت دارید و در هر انگشت سه بند که مجموع آن سی بند می شود. با کمک آن ها، ذکر را آرام و شمرده تکرار می کنید تا دست های شما هم روز قیامت به نفع شما شهادت بدهند و بگویند: «او با

ص: 223

کمک ما ذکر می گفت.» (1)

خب، بچه ها سخت است؟

دانش آموزان: نه...

مربی: این کار سخت تر است یا برداشتن ریگ توسط لشکر ذی القرنین؟

دانش آموزان: این کار خیلی آسان تر است.

مربی: تازه شما دغدغۀ حمل این همه ثواب را ندارید. فرشتگان آن ها را برای شما حمل می کنند. چه کارهایی ثواب بسیار دارد: دعا، نماز اول وقت، تسبیحات فاطمۀ زهرا(س). این طور است که ما رابطه مان را به ساده ترین شکل ممکن با خداوند حفظ می کنیم. این گونه است که ما

ص: 224

فاسد نمی شویم، نمی پوسیم؛ بلکه به کمال خود در دنیا می رسیم و صاحب بهترین ارزش ها و فضایل می شویم. آن وقت درحالت کمال، به محضر پروردگار می شتابیم. کوچه باغ ذکر و نماز را پشت سر می گذاریم تا به بهشت برین وارد شویم.

خب، خسته نباشید. یک نماز دیگر هنوز داریم. مطمئن هستم این نمازی که می خوانید، با نماز قبلی کلی فرق دارد. حالا می دانید که چرا نماز می خوانید؛ با کی گفت وگو می کنید و چطور باید نماز بخوانید.

بگذارید تا قبل از نماز دیگر، دست به دعا برداریم و از او مدد بگیریم:

خدایا، می دانیم که بهشتمان را نباید به دنیا بفروشیم، پروردگارا توفیق نماز اول وقت، توفیق دعا، توفیق ذکر را به ما عطا کن تا لیاقت بهشت را پیدا کنیم.

خدایا به ما توفیق بده تا همیشه ارتباطمان را با تو حفظ کنیم و عاقبت به خیر از دنیا برویم.

خدایا، دعای فرشتگان را در حق ما مستجاب کن.

خدایا، ما را در ردیف صالحان و شهدا و صدیقان قرار بده.

خدایا، علم ما را زیاد کن؛ عمل صالح ما را بیشتر کن و ما را به انسان های صالح ملحق کن.

خدایا چنان کن سرانجام کار

تو خشنود باشی و ما رستگار

دانش آموزان: الهی آمین.

مکبّر: قد قامت الصلاة.

ص: 225

برنامه هستید؟ برای اینکه معلوم شود کدام یک از شما حواسش جمع تر است، من از یک تا سه می شمارم. شما با شنیدن عدد سه، بلند بگویید: «یا اللّه»

مربی: یک، دو، سی (1)

یک، دو، سیزده

یک، دو، سه «یا اللّه»

خیلی متشکرم. حالا یک گل زیبا برای بچه های آماده و باهوش.

چند سؤال می کنم و پاسخ ها را در گلبرگ ها می نویسم.

1. چشم، چشم، دو ابرو... درکدام قسمت بدن قرار دارد؟ «صورت»

2. مقابل بیداری چیست ؟ «خواب»

3. به آنچه به چیز دیگر اضافه شود، چه می گویند؟ «مضاف»

این گل زیبای ما یک پیام

ص: 227

دارد. پیام آن یک کلمه است. شما باید حرف دوم کلمه های درون گلبرگ های گل را کنار هم قرار دهید تا پیام گل را به دست آورید.

حالا یک سؤال:

آیا می توانید رابطۀ «وضو» را با این سه کلمۀ درون گلبرگ ها، بیان کنید؟ (1)

اجازه دهید قدری شما را راهنمایی کنم:

ما وقتی وضو می گیریم، چند عضو را باید بشوییم؟(2)

بله، سه عضو که من آن ها را روی تابلو می نویسم. این سه عضو به ترتیب عبارت اند از:

1. صورت: اولین عضوی که باید شسته شود، صورت است که در گلبرگ آن را به دست می آوریم؛

2. دست راست: دومین عضو در وضوگرفتن، شستن دست راست از آرنج تا نوک انگشتان دست است؛

3. دست چپ: سومین عضو هم دست چپ است که همانند دست راست باید بشوییمش.

حالا به نظر شما، چند تا دیگر از کارهای وضو مانده است که شستنی نیستند؟

ص: 228

بله، مسح که ترتیب آن چنین است: سر، پای راست، پای چپ.

حالا که با ترتیب وضوگرفتن آشنا شدید، باهم شعری زیبا می خوانیم و یک وضوی نمایشی می گیریم.

اول صلوات بفرستید:

«اللهم صل علی محمد و آل محمد»

با نام خدا می گیرم وضو

نیت می کنم از برای او

دست و پاهایم، صورت و مویم

می کنم تمیز قبل از وضویم

گِردی صورت حالا می شویم

بالا به پایین از زیر مویم

حالا نوبت شستن دست هاست

اول کدوم دست، اول دست راست

از روی آرنج تا سر انگشت

می شویم با آب، یک مشت و دو مشت

مثل دست راست، دست چپم را

بالا به پایین، می شویم آن را

می کشم یک بار، مسح سرم را

به جلوی سر، دست ترم را

بعد از مسح سر، مسح هر دو پاست

اول کدام پا، اول پای راست

جای مسح سر، انگشت تا مچ است

پایین به بالا، بکش کف دست

با دست راستم، روی پای راس-ت

این دست چپم، پای چپ اینجاست

آماده هستیم، برای نماز

با یاد خدا، می کنیم آغاز

در دست من چند کارت (1)هست که روی هر کدام کلمه ای نوشته ام.از دوستانی که به خوبی توانستند تا این قسمت از برنامه به سؤال های من

ص: 229

جواب دهند، تقاضا می کنم جلو بیایند تا ادامۀ برنامه را اجرا کنیم. (1)

هر کدام از این افراد باید یک کارت بردارند و با توجه به کلمه ای که درونش نوشته ام، بگویند که برای آن، لازم است باوضو باشیم، یا بهتر است (2)باوضو باشیم. (3)

جاهایی که لازم است وضو داشته باشیم:

1. خواندن نماز واجب، بدون وضو درست نیست.

2. دست زدن به نام خدا، بدون وضو جایز نیست.

3. به خط های قرآن، حق نداریم بدون وضو دست بزنیم.

جاهایی که لازم نیست، بلکه بهتر است باوضو باشیم:

1. برای خواندن قرآن بهتر است باوضو باشیم؛

2. برای رفتن به زیارت معصومان(علیهم السلام) و حرم آنان بهتر است باوضو باشیم؛

3. موقع خواندن دعاهایی مانند دعای توسل، بهتر است باوضو باشیم؛

4. موقع خوابیدن، بهتر است باوضو باشیم.

این خواب برای خودش داستان هایی دارد. اگر آمادۀ شنیدن داستان هستید، صلواتی محمدی بفرستید.

«اللهم صل علی محمد و آل محمد»

ص: 230

وحیده تکالیف مدرسه اش را آماده می کرد. در همین لحظه، در چوبی اتاق باز شد و پدربزرگ وارد شد.

وحیده وقتی دید دست های پدربزرگ از آب وضو خیس است، زود بلند شد و حوله را به او داد. پدربزرگ مهربان حوله را گرفت و از وحیده تشکر کرد. پدربزرگ سراغ قرآن روی طاقچه اش رفت و آن را برداشت و کنار پنجره نشست و با صدای زیبا مشغول خواندن قرآن شد.

پس از خواندن قرآن، آن را بوسید و بالای طاقچه گذاشت.

آن گاه گوشه ای دراز کشید و به خواب رفت. حالا دیگر وقت اذان بود. صدای مؤذن از مسجد به گوش می رسید. وحیده وضو گرفت و لباس مدرسه اش را پوشید.

سجاده و چادرنمازش را برداشت و آمادۀ رفتن به مدرسه شد. ناگهان پدربزرگش را دید که کنار حوض داخل حیاط، مشغول وضوگرفتن است. تعجب کرد. آخر پدربزرگش همین چند دقیقه پیش وضو گرفته بود. همچنان با تعجب از پشت پنجره پدربزرگ را نگاه می کرد که مادربزرگش سراغش آمد.

- وحیده، مادر، به چی زل زده ای؟

- مادربزرگ، پدربزرگ مگر چند بار وضو می گیرد؟

- چطور دخترم؟

- مادربزرگ، آخه پدربزرگ همین چند دقیقه قبل وضو گرفته بود؛ ولی درحال وضوگرفتن است.

مادربزرگ دستی بر سر وحیده کشید و گفت: «عزیزم، وضوی قبلی پدربزرگ با خوابیدن باطل شد. برای همین دوباره وضو می گیرد.»

ص: 231

وحیده حالا فهمید که اگر انسان وضو بگیرد و بخوابد و بعد از خواب بلند شود، باید برای خواندن نماز دوباره وضو بگیرد.(1)

حالا سراغ کلمۀ بعدی می رویم که با این تصویر ارتباط دارد.(2)

به این تصویری که می کشم دقت کنید: آب + = آب سیب

راهنمایی می کنم. یکی از سه کلمه ای که در ابتدای درس گلبرگ ها نوشتیم، کلمۀ «مضاف» بود.

آب مضاف یعنی آبی که مطلق نیست، از چیزی گرفته شده است یا چیزی به آن اضافه شده است، مانند آب سیب.

آیا می توان با آن وضو گرفت؟ «خیر»(3)

تا الان دربارۀ وضو صحبت کردیم. خداوند هم در قرآن دربارۀ آن پیامی داده است که از داخل گلبرگ های این گل به دست می آید:

ص: 232

اول به سؤال ها پاسخ دهید تا من آن را داخل گلبرگ ها بنویسم. سپس ترجمۀ آیه را به دست آوریم.

سؤال ها:

1. چه چیز تمیز است و نجس نیست؟پاک (6 و 3 و 8)

2. به سِرّ یا مطلب پوشیده و پنهان چه می گویند؟راز (4 و 5 و 10)

3. وعدۀ سوم غذایی چه نام دارد؟شام (1 و 7 و 2)

4. چه کلمه ای به معنای بی نقش و نگار است؟ساده (12 و 13 و 15 و 11)

5. اول و آخر زندگی چیست؟زی (14 و 9)

حالا اگر حروف را به ترتیبِ خانه های جدول کنار هم قرار دهید، کلام خدا به دست می آید: «شما را پاکیزه سازد.»(1)

بله، می توانیم با وضوی زیبایی که می گیریم، با پاکیزگی و زیبایی با خدای مهربان خویش صحبت کنیم.

در پایان برنامه، شعری زیبا تقدیم شما دسته گل های زیبا می کنم.

تیک و تیک و تیک

صبح شد بچه ها

با نام خدا

برخیزید از جا

برخیزید از جا

ص: 233

با لب خندان

سلام به بابا

سلام به مامان

شست وشوی دست

شست وشوی رو

با آب تمیز

بگیرید وضو

با نماز صبح

با شکر خدا

می شود شروع

روز خوب ما (1)

دهند، اسامی شان را برای مسابقه می نویسیم.

1. آبی که اگر نجاست به آن برسد، نجس نمی شود؟«کُر»

2. آن چیست که اگر نباشد، شک ایجاد می شود؟ (ر)«شُکر»

[مربی در اینجا، مختصری دربارۀ شک صحبت می کند.]

3. شکر دارد، ولی مزۀ شیرینی ندارد؟«تشکر»

حالا متوجه شدید دربارۀ چه چیزی می خواهیم صحبت کنیم؟ «تشکر»

اگر کسی به شما هدیه ای بدهد، مثلاً سیبی بدهد، شما در جواب چه می گویید؟ می گویید: «متشکرم»

وظیفۀ ما دربرابر نعمت ها و کارهای نیک، تشکر است.

پدر و مادرچرا؟ «به دلیل تربیت نیکو و مواظبت از ما.»

تشکر از معلمچرا؟ «به دلیل آموزش دانش.»

خداوند عالم چرا؟ «به دلیل نعمت های فراوان.»

تشکر از خداوند به جهت نعمت هایی ازقبیل اعضای بدن سالم. شما اگر به بیمارستان ها بروید، تازه می فهمید اگر هزار بار خداوند را شکر کنید، بازهم کم است.

[مربی از دانش آموزان سؤالی می پرسد.]

سؤال: حال این شکر گزاری و سپاس و تشکر، چگونه باید باشد؟

[مربی از سیبی استفاده کند که ترسیم کرده است: سیبی با رنگ قرمز و برگ هایی سبز و فانتزی.]

بله، ما دو نوع تشکر داریم:

1. تشکر زبانی: همان لفظ تشکر و ممنون زبانی می شود. اگر بخواهیم

ص: 235

خدا را شکر کنیم، سجدۀ شکر انجام می دهیم و با زبان «شکراً لله» یا «الحمد لله » یا... می گوییم.

معما: هرکس گفت امام هشتم(علیه السلام)امام چندم است؟ آفرین، از کجا فهمیدی امام هشتم است. معلوم می شود که حواستان جمع است.

امام رضا(علیه السلام)می فرمایند:

سجده کردن بعد از نماز واجب، سپاسگزاری به درگاه خداست دربرابر توفیقی که برای ادای فریضه نماز به بنده عطا شد؛ بنابراین:

«هرکسی توفیق نمازخواندن ندارد.»

کوتاه ترین ذکری که در سجدۀ شکر کافیست بیان شود، شکراً لله است؛ آن هم سه مرتبه. [مربی شکراً لله را زیبا و بزرگ روی تخته بنویسد.]

شکر مایۀ فزونی نعمت است. سجدۀ شکر باعث می شود اگر نماز نقص و کمبودی داشته باشد، با این سجدۀ شکر برطرف شده و نماز کامل شود. (1)

2. تشکر عملی: تنها تشکر زبانی کافی نیست و با عمل است که این شکرگزاری کامل می شود. مقام عمل از زبان بالاتر است. کسی شما را دوست دارد و به زبان می گوید و عملاً هم ثابت می کند. این دوست داشتن، ارزشمند است.

حالا سؤالی دیگر:

چگونه از خداوند عالم تشکر کنیم؟

ص: 236

با انجام دادن دستورهای خداوند که البته مهم ترینِ آن دستورها، نماز است. نماز تشکر از خداوند عالم است.

امام حسین(علیه السلام)حتی در روز عاشورا در معرکۀ جنگ از یاد خدا غافل نشدند و نماز را ادا کردند. این، تشکر عملی از خداوند است؛ اگرچه در همان حال، دشمن به سمت امام(علیه السلام)تیر پرتاب می کرد تا امام(علیه السلام)را به شهادت برساند.

درسی که از عاشورا می توان گرفت، اجرای دستور خداست. یعنی نماز در میان عبادات، مانند ستون است.

[مربی تصویری از خیمه ترسیم می کند تا توضیحات منطبق با تصویر باشد. علاوه براین، می شود درصورت امکان، از خود خیمه استفاده کرد. در فضاهای اردوگاهی، از این گونه امکانات به راحتی می توان برای آموزش بصری چنین مفاهیمی استفاده کرد.]

«نماز ستون دین است.» (1)

ص: 237

اگر ستون این خیمه نباشد، دیگر خیمه ای در کار نیست. نماز هم این گونه است که اگر در دین نباشد، دین ناقص است. بنابراین در هیچ حالی نباید این شکرگزاری را فراموش کنیم و باید نماز را بر هر کاری مقدم کنیم. در حالات امام خمینی نگاه کنید. خانم فریده مصطفوی، دختر امام، می گوید:

خاطره:

امام برای من تعریف کرد: یک بار که مأموران شاه مرا گرفته بودند و با ماشین از قم به تهران می بردند، در مسیر راه من گفتم: «نماز نخوانده ام. جایی نگه دارید برای وضو و نماز.»

مأموران شاه اجازه ندادند.

من گفتم: «شما مسلح هستید و من یک نفرم.»

ولی فایده ای نداشت. به ناچار گفتم: «اقلاً نگه دارید تا با تیمم نماز بخوانم.»

نگه داشتند؛ اما به من اجازۀ پیاده شدن ندادند. همان جا داخل ماشین تیمم کردم و پشت به قبله نماز خواندم؛ آن هم توی ماشین درحال حرکت. (1)

ص: 238

این امر نشان دهندۀ اهمیت نماز است.

داستان:

بحث ما دربارۀ چه چیزی بود؟

[مربی دقیقاً مثل همین را روی تخته ترسیم کند.]

در تاریخ افراد زیادی داشته ایم که براثر ناشکری، دچار غرور شده اند؛ مثل قارون.

قارون که عموزادۀ حضرت موسی(علیه السلام)بود، می گفت: «این اموال و نعمت ها را به نیروی علم خودم اندوخته ام.» او این گونه از یاد خدا غافل شد. خدا او را با نعمت فراوان آزمایش کرد؛ اما او در این آزمایش مردود شده، عاقبت بدی نصیبش شد: خودش و خانه اش در زمین فرو رفتند.

حالا به این داستان گوش کنید:

پادشاهی طوطی زیبا و سخن گویی داشت. یک روز طوطی از پادشاه درخواست کرد اجازه دهد به مسافرت برود و از پدر و مادرش خبر بگیرد. پادشاه هم اجازه داد. طوطی رفت و بعد از مدتی از سفر برگشت، اما با یک سوغاتی. هرکس گفت آن سوغاتی چه بود؟ «سیب»

[مربی هم زمان با شروع داستان، کلمۀ شکر را به طوطی تبدیل کند.]

ص: 239

پادشاه ناراحت شد و گفت که در کاخ ما انواع میوه ها هست. طوطی گفت: «اما قربان، این هدیۀ پدر و مادرم است. آن ها از من تشکر کردند که به دیدن آنان رفتم و این سیب معجزه آسا را به من دادند و گفتند این سیب را هرکس بخورد، جوان می شود. پادشاه ظالم خوش حال شد و باعجله سیب را خورد.

حالا به نظر شما چه اتفاقی افتاد؟

پادشاه بر زمین افتاد و دل خود را گرفت و دستور داد جلاد سر طوطی را جدا کند. جلاد با شمشیر بُرّان آمد.

[نقطۀ اوج داستان اینجاست. مربی تاج شاهنشاهی را می کشد.]

جلاد تا خواست سر طوطی را از بدن جدا کند، شاه مُرد و طوطی نجات پیدا کرد. شادی و خوش حالی همه جا را فرا گرفت که شاه ظالم از بین رفته است. همه از طوطی تشکر کرده، خدا را شکر کردند. طوطی متعجب بود که چرا پادشاه با خوردن سیب جان داد. فهمید شبی که در جنگل خوابیده بود، ماری خواست او را نیش بزند. آن مار اشتباهی سیب را داخل دهانش کرده بود و آن سیب به زهر آغشته شده بود. درنتیجه پادشاه ظالم با خوردنش جان داد و مردم به شکرانۀ ازدنیارفتن شاه، جشن بر پا کردند.

ص: 240

حالا یک سؤال: پادشاه دچار چه اشتباهی شد که مُرد؟

اول اینکه سیب را نشسته خورد. اگر آن را می شست، اثر زهر از روی سیب از بین می رفت.

دوم اینکه براثر غرور و ناسپاسی، مثل خیلی دیگر از پادشاهان، سرانجام بدی به سراغش آمد.

[مربی هم زمان خنجری آغشته به خون را داخل تاج می کشد.]

درست مثل شاه ایران که براثر کجروی ها و ناسپاسی ها، عاقبت از کشور فرار کرد و در نهایتِ خواری مُرد. امیدوارم ما همه همیشه شاکر نعمت های خداوند باشیم. امام حسین(علیه السلام)دربارۀ شکر می فرمایند:

شکر نعمت گذشته، باعث افزایش نعمت های زودرس بعدی می شود.

حفظ نعمت انقلاب اسلامی و قدردانی از بنیان گذار آن بر ما واجب است. امام خمینی باعث پیشرفت و آسایش در مملکت ما شد. باید شکرگزار چنین موقعیتی باشیم. به امید تعجیل در فرج امام زمان(عج) و انقلاب جهانی آن حضرت. صلواتی عنایت فرمایید.(1)

زیر را کامل کنید؟

...برتر از گوهر آمد پدید. (1)

جواب کلمه ای سه حرفی است. همۀ مردم دوست دارند آن را به دست آورند؛ اما آن را به کسی می دهند که خواسته باشد و برایش زحمت بکشد و عرق بریزد. متوجه شدید؟ بیشتر راهنمایی می کنم. یکی از درس های شماست که مطمئن هستم آن را دوست دارید. از قدیم گفته اند: «فضل و... است مایۀ مرد.» (2)

[مربی آن قدر راهنمایی می کند تا بچه ها به کلمۀ «هنر» برسند.]

هنر برتر از گوهر آمد پدید، یعنی چه؟

بله، مال دنیا و پول و طلا و جواهر با خرج کردن تمام می شود؛ اما هنر با خرج کردن نه تنها تمام نمی شود، بلکه اضافه هم می شود.

هنرمند بر تجربه اش افزوده می شود.

خب عزیزانم، شما به چه هنرهایی علاقه دارید؟

[مربی پاسخ بچه ها را خوب گوش کرده، آن ها را تشویق می کند.]

مربی: یکی از هنرهای زیبا و پر طرف دار، هنر نقاشی است.

ص: 242

شما چقدر با هنرمندان این رشته آشنا هستید؟ چند نقاش معروف دنیا را می شناسید؟

[مربی اسامی چند تن از هنرمندان نقاش را بر روی تابلو می نویسد یا با راهنمایی کردن، از بچه ها می پرسد.]

1. کمال الملک؛

2. پیکاسو؛

3. داوینچی؛

4. ونگوگ؛

5. فرشچیان؛

6. حسین بهزاد.

خوب، یک نقاش دیگر را نگفتید. این نقاش خودم هستم! [مربی نام خود را می گوید.]

این چیست؟

بارک الله، قفل است. حتماً می پرسید قفلِ چی؟ این قفل مشکلات است. گرفتاری ها، پریشانی ها، خشم، دعوا، قهر و همۀ بدی ها.

ص: 243

عزیزانم قفل مشکلات چگونه باز می شود؟

چطور می توان قفل بدی ها را باز کرد و به سوی خوبی ها رفت؟

هر قفلی با مخصوص باز می شود.

برای رسیدن به کلید خوبی ها و بازکردن قفل بدی ها به چند سؤال من پاسخ دهید.

1. بالاتر از آن رنگی نیست؟ «سیاه»

لطیفه:

به کلاغی گفتند: «اسمت چیست؟»

گفت: «طوطی»

گفتند: «پس چرا سیاهی؟»

گفت: «چون در زغال فروشی کار می کنم.»

2. به صورت و رُخ گفته می شود؟ «چهره»

3. موجود بدجنسی که کارش گول زدن آدم هاست؟ «شیطان»

4. بیست و هشتمین حرف الفبای فارسی؟ «م» من و تو؟ «ما» از خزندگان است؟ «مار»

5. آتش به عربی؟ «نار» صفت بچه های کوچک و دوست داشتنی؟ «ناز» اگر یک «م» بین «ن» و «ا» اضافه کنیم؟ «نماز»

با این چهار کلمه (سیاه، چهره، شیطان، نماز) جمله بسازید.

ص: 244

[مربی به بچه ها فرصت دهد تا جملاتشان را بگویند. در همین اثنا، پای تابلو دایره های زیر را رسم کند و هرکس بهترین جمله را گفت، به او جایزه بدهد.]

نماز چهرۀ شیطان را سیاه می کند.

بچه ها، شما با بزرگ ترین نقاش عالم آشنا شدید.

قال رسول الله: الصلاة تسودُّ وَجه الشیطان؛ (1)

نماز چهرۀ شیطان را سیاه می کند.

[مربی همراه بچه ها شعر زیر را بخواند:]

برو گمشو شیطونک

برو گمشو حیوونک

راه ما راه تو ن-یست

راه ما از تو جداست

راه ما راه خ-داس-ت

راه ت-و راه خطاست

نماز کلید قفل همۀ مشکلات است و ما را به سوی خوبی ها می برد و چهرۀ شیطان را سیاه می کند.

به من بگویید حالا چقدر هنر نقاشی را دوست دارید؟ اگر قسمتی از

ص: 245

نقاشی تان اشتباه شود، چه می کنید؟ از چه وسیله ای استفاده می کنید؟ «پاک کن»

نماز هم مثل پاک کن است.

امام علی(علیه السلام)می فرمایند: «خداوند نماز را برای پاک کردن انسان از کبر و غرور واجب کرده است.»(1)

انسان برای نماز وضو می گیرد؛ ظاهرش را از آلودگی ها پاک می کند؛ لباس پاکیزه می پوشد؛ در مکان پاک می ایستد؛ رو به قبله یعنی خانۀ توحید می ایستد و صورت را از همه بر می گرداند و فقط رو به خدا می کند؛ آنگاه وقتی زنگ تلفن خدا به صدا درآمد، نماز خود را آغاز می کند. راستی تلفن خدا چیه؟

«اذان» اذان شعار توحیدی مسلمانان است. معنای آن اعلام یکتایی خداوند، رسالت پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم)و ولایت حضرت علی(علیه السلام)است. آنگاه نماز را فقط برای خدا به پا می کنیم. نماز را با بسم الله، نام و یاد خدای مهربان آغاز می کنیم و از او در تمام کارها مدد می جوییم و به او توکل می کنیم.

رکوع، خم شدن دربرابر عظمت او و اظهار کوچکی دربرابر خداست. در سجده، سر بر خاک می گذاریم؛ یعنی ای خدای مهربان، ما همگی از خاک آفریده شده ایم و روزی هم به خاک برمی گردیم.

خسته شدید؟

ص: 246

حکایت:

شخصی باعجله و شتاب نماز می خواند. پیرمردی با کفش محکم بر سرش کوبید که چرا نمازت را این قدر تند می خوانی. بیچاره نمازش را دوباره خواند.

پیرمرد گفت: «حالا بگو ببینم نماز اولت بهتر بود یا نماز دومت که با آرامش خواندی؟» گفت: «نماز اول، چون آن را برای خدا می خواندم؛ ولی نماز دوم را از ترس کفش شما خواندم.» (1)

بچه ها هر کاری بهترین دارد، مثلاً:

ورزش قهرمانی

کنکور نفر اول

المپیک مدال طلا

نماز ؟

[مربی طرح زیر را می کشد و کم کم آن را کامل می کند.]

بهترین نماز آن است که در مسجد و با جماعت اقامه شود.

داستان طناب سفید:

پیرمرد دلش گرفته بود. نمی دانست ناراحتی اش را به چه کسی بگوید. فکر می کرد هیچ کس در دنیا نیست که بتواند کمکش کند. همسرش درحال پختن نان بود. رو به همسرش کرد و گفت:

«زن، به ظهر چقدر مانده؟» زن یک لحظه دست از کار کشید و سر

ص: 247

به آسمان بلند کرد. خورشید به وسط آسمان رسیده بود. گفت: «چیزی به ظهر نمانده.» مرد آه سرد و بلندی کشید چوب دستی اش را از کنار دیوار برداشت و با آن، راه خود را به سوی چاه خانه باز کرد. مرغ و خروس ها که زمین را نوک می زدند، با دیدن چوب دستی پیرمرد به گوشه ای پریدند. عصایش به سنگ چین چاه در گوشۀ خانه برخورد. چوب دستی اش را به کنار دیوار تکیه داد. طناب چاه را به دست گرفت و سطل را به داخل چاه انداخت و مقداری آب بالا کشید.

صدای اذان در مدینه پیچید. دل پیرمرد لرزید. آستین هایش را با عجله بالا زد و آب بر صورت و دست های لاغرش ریخت و وضو گرفت. به همسرش گفت: «نمی دانم چرا هروقت صدای اذان را می شنوم، به یاد حرف پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم)می افتم.»

«کدام حرف؟»

«اوه اوه، مگر چند بار برایت نگفته ام؟ پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم)فرموده است هرگاه در نمازجماعت تعداد نمازگزاران از ده نفر بگذرد، اگر همۀ درختان قلم و همۀ دریاها مرکب و جن و انس نویسنده شوند، نمی توانند ثواب حتی یک رکعت آن را بنویسند.»

پیرمرد با خود فکر می کرد: «خوشا به حال کسانی که هروقت بخواهند، می توانند به مسجد بروند. من هم دوست دارم پشت سر رسول خدا(ص) نماز بخوانم؛ اما کسی نیست که دستم را بگیرد و مرا به مسجد ببرد.» بعد درحالی که قطرات اشک بر روی ریش های جوگندمی اش می چکید، با زحمت فراوان راه مسجد را در پیش گرفت.

ص: 248

وقتی به مسجد رسید، نماز شروع شده بود. اما انگار آن روز با روزهای دیگر فرق داشت. با خودش فکر کرد: «چطور ممکن است کسی نتواند راه حلی برای گرفتاری من پیدا کند؟ تا کی باید به نمازجماعت نرسم؟»

آنگاه درگوشه ای از مسجد، انتهای صف نماز ایستاد و تکبیرة الاحرام را آهسته گفت. پیرمرد بعد از نماز، خود را به حلقۀ یاران پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم)رسانید. آن ها برای پیرمرد جا باز کردند. چوب دستی اش را روی حصیر مسجد، کنار پایش نهاد و نشست.

«السلام علیک یا رسول الله(ص) من نابینایم؛ اما گوش هایم تیز است. صدای اذان را که می شنوم، دلم برای آمدن به مسجد پر می کشد؛ اما به تنهایی نمی توانم به مسجد بیایم.» همه ساکت بودند. پیرمرد ادامه داد: «یک روز و دو روز که نیست.»

پیامبر(ص) با مهربانی پیرمرد را نزدیک خود خواند و جملاتی را آرام در گوشش زمزمه کرد. ازآن پس مردم که به مسجد می رفتند، نگاهشان به طناب سفید بلندی می افتاد که از در خانۀ پیرمرد تا در مسجد کشیده شده بود.

ص: 249

10.امینی، ابراهیم، اسلام و تعلیم و تربیت، ج2، چ6، تهران: انتشارات انجمن اولیا و مربیان، 1384.

11.انصاریان، حسین، نظام خانواده در اسلام، چ13، قم: ام ابیها، 1379.

12.آموزگار، محمد، جلوه های معرفت، راه های ارائۀ اصطلاحات و مفاهیم قرآنی در راستای درونی کردن ارزش ها در نسل جوان، چ2، مشهد: ضریح آفتاب، 1380.

13.باقرزادۀ بابلی، عبدالرحمان، داستان های آموزنده و شنیدنی از رفتار فرزانگان با کودکان و تأثیر تربیتی آن، چ1، قم: دارالکتاب جزایری، 1380.

14.باقری، خسرو، نگاهی دوباره به تربیت اسلامی، کاوشی برای تدوین چارچوب نظری تربیت اسلامی، ج1، چ15، تهران: مدرسۀ برهان، 1385.

15.باهنر، ناصر، آموزش مفاهیم دینی، همگام با روان شناسی رشد، تهران: چاپ و نشر بین الملل، 1378.

16.پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، دوفصلنامۀ تربیت اسلامی، ش1، س1، پاییز و زمستان1384.

17.پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، دوفصلنامۀ تربیت اسلامی، ش3، س2، پاییز و زمستان1385.

18.پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، دوفصلنامۀ علمی تخصصی مطالعات اسلام و روان شناسی، ش2، س1، بهار و تابستان1387.

19.ثابت، حافظ، تربیت جنسی، قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1387.

20.جوادی آملی، عبدالله، زن در آینۀ جلال و جمال، چ3، قم: اسراء، 1377.

21.حائری شیرازی، محمدصادق، مثل ها و پندها، ج2، چ1، تهران: پیام آزادی، 1376.

22.حجتی، سیدمحمدباقر، اسلام و تعلیم و تربیت، قم: بوستان کتاب قم، 1386.

ص: 251

23.حسینی (ژرفا)، سیدابوالقاسم، مبانی هنری قصه های قرآن، چ1، قم: پارسایان، 1377.

24.حسینی زاده، سیدعلی، سیرۀ تربیتی پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم)و اهل بیت(علیهم السلام)، ج1، چ6، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1386.

25.حسینی زاده، سیدعلی، سیرۀ تربیتی پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم)و اهل بیت(علیهم السلام)، ج4، چ3، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1385.

26.حسینی شاهرودی، سیدمرتضی، کوی نیک نامان، ج1، چ1، مشهد: آفتاب دانش، 1382.

27.حیدری ابهری، غلام رضا، خداشناسی قرآنی کودکان، پاسخ به چهل پرسش کودکان و نوجوانان دربارۀ خدا، چ4، قم: جمال، 1386.

28.داوودی، محمد، سیرۀ تربیتی پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم)و اهل بیت(علیهم السلام)، ج2، چ4، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1386.

29.دبیرخانۀ تبیین اندیشه های دفاعی امام خمینی، سیری در اندیشه های دفاعی امام خمینی،ج2، چ1، تهران: دفاع، 1378.

30.دهنوی، حسین، نسیم مهر، پرسش و پاسخ تربیت کودک و نوجوان، گفت وگوی رادیویی، ج1، چ18، قم: خادم الرضا(علیه السلام)، 1386.

31.زرهانی، سیداحمد و عزیزالله تاجیک اسماعیلی، نگاهی به نقش های تربیتی خانه و مدرسه، چ5، تهران: انجمن اولیا و مربیان، 1383.

32.زرهانی، سیداحمد، منشور تربیتی لقمان، چ5، تهران: انجمن اولیا و مربیان، 1381.

33.ستاد اقامۀ نماز خراسان، آهنگ رویش.

34.سروش، محمدعلی، شعله های سرد، بررسی حسادت در قرآن و حدیث، چ1، قم: دارالحدیث، 1385.

35.سوقندی، محمدرضا، نماز در آینۀ تمثیل، 114 مثل و نکته پیرامون نماز، چ2، مشهد: انصار، 1380.

ص: 252

36.سیاح، احمد، فرهنگ بزرگ جامع نوین، عربی به فارسی، ج2، تهران: اسلام، 1380.

37.شجاعی، محمدصادق، دیدگاه های روان شناختی آیت الله مصباح یزدی، چ1، قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1385.

38.شیخ الاسلامی، جعفر، نور زندگی، مجموعۀ عملی اخلاقی برای کودکان و نوجوانان، ج2، چ1، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیۀ قم، 1384.

39.شیخ الاسلامی، جعفر، نور زندگی، مجموعۀ عملی اخلاقی برای کودکان و نوجوانان، ج3، چ1، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیۀ قم، 1384.

40.صافی، احمد، سیمای معلم؛ تکریم شخصیت، صلاحیت ها، مهارت ها، خاطرات و تجارب معلمان، چ3، تهران: انجمن اولیا و مربیان، 1381.

41.صافی گلپایگانی، جامع الاحکام، قم: مؤسسۀ تحقیقات و نشر معارف اهل بیت(علیهم السلام).

42.قائمی امیری، علی، پرورش مذهبی و اخلاقی کودکان، چ6، تهران: امیری، 1376.

43.عزیزی، عباس، جامع آیات و احادیث موضوعی نماز، ج1و2، قم: بلوغ، 1379.

44.فلسفی، محمدتقی، کودک ازنظر وراثت و تربیت، گفتار فلسفی، ج2، چ10، قم: فرهنگ اسلامی، 1387.

45.قائمی امیری، علی، حدود آزادی در تربیت، چ2، تهران: انجمن اولیا و مربیان، 1383.

46.قائمی مقدم، محمدرضا، روش های آسیب زا در تربیت از منظر اسلامی، چ3، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1385.

47.قرائتی، عبدالعلی، منطق آموختن، چ2، تهران: نیما، 1351.

48.کردستانی، ابوالقاسم، منتخب الاحادیث، گزیده ای از کلمات نورانی معصومین(علیهم السلام) پیرامون مسائل مختلف، چ1، تهران: پیام آزادی، 1382.

ص: 253

49.کریمی، عبدالعظیم، اثرات پنهانِ تربیت آسیب زا، چ8، تهران: انتشارات انجمن اولیا و مربیان، 1384.

50.کریمی، یوسف، روان شناسی تربیتی، چ2، تهران: ارسباران، 1381.

51.گروه نویسندگان، خانواده و نماز، چ5، تهران: انجمن اولیا و مربیان، 1384.

52.گریوانی، مسلم، خدایی که در این نزدیکی است، چگونه خدا را به فرزندان خود معرفی کنیم؟، چ1، مشهد: ضریح آفتاب، 1388.

53.لودین، شهین، کاربرد دریچه های پنهان تربیت، چ1، تهران: واسع، 1383.

54.ماهنامۀ آموزشی اطلاع رسانی کودک، ش56، دی1388.

55.مجتهدی، سیدمرتضی، اسرار موفقیت، ج1، چ3، قم: حاذق، 1379.

56.محبی، سیدعبدالله و مسلم فتحی، رویکرد مقایسه ای به جدیدترین استفتائات آموزشی مدیریتی، چ1، تهران: عابد، 1384.

57.محدثی، جواد، عشق برتر، راه های ایجاد محبت اهل بیت(علیهم السلام) در کودکان و نوجوانان، چ4، قم: بوستان کتاب، 1383.

58.محسن قرائتی، آشنایی با نماز برای نوجوانان، به تدوین جواد محدثی، چ1، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1368.

59.محسن قرائتی، پرتویی از نور، گزیدۀ تفسیر نور، چ1، تهران: درس هایی از قرآن، 1388.

60.محمدی، علی، شرح اصول فقه مرحوم مظفر، ج3، چ6، دارالفکر، 1380.

61.محمدی ری شهری، محمد و عبدالهادی مسعودی، فرهنگ نامۀ ادب، به ترجمۀ حمیدرضا شیخی، چ1، قم: دارالحدیث، 1385.

62.محمدی ری شهری، محمد، الصَّلاةُ فِی الکِتابِ وَ السُّنَّةِ، به ترجمۀ عبدالهادی مسعودی، چ1، قم: دارالحدیث، 1377.

ص: 254

63.محمدی ری شهری، محمد، جشن تکلیف، یک دورۀ فشردۀ معارف اسلامی برای جوانان، چ2، قم: دارالحدیث، 1375.

64.محمدی ری شهری، محمد، حکمت نامۀ کودک، ویژۀ زوج های جوان و مربیان امور تربیتی، به ترجمۀ عباس پسندیده، چ1، قم: دارالحدیث، 1385.

65.مروج طبسی، محمدجواد، حقوق فرزندان در مکتب اهل بیت(علیهم السلام)، چ9، قم: بوستان کتاب، 1387.

66.مطهری، مرتضی، اسلام و تعلیم و تربیت.

67.معاونت تبلیغات و ارتباطات اسلامی ادارۀ علوم قرآن و حدیث آستان قدس رضوی، در چشمه سار زلال وحی، جزوۀ تربیت کودک، ش13.

68.معاونت فرهنگی و تبلیغی دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیۀ قم، ره توشۀ راهیان نور، ویژۀ دانش آموزان ابتدایی، متون آموزشی طرح هجرت، ش70، چ1، آیۀ حیات، 1386.

69.مقدس پور، علی، اصول و روش های آموزش مفاهیم دینی به کودکان دبستانی، پایان نامۀ کارشناسی ارشد علوم تربیتی، قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی.

70.منوچهری صفا، مرضیه و شاهین نوش آبادی، پنجره ای رو به آفتاب، ویژه نامۀ خاطره ها و تجربه های آموزش نماز و ترویج نماز دورۀ راهنمایی، چ2، تهران: علم و دانش، 1388.

71.موسوی، سیدمحسن، ماه در آب، مثل های فارسی در آینۀ حدیث، به ترجمۀ حمید فرخیان، چ1، قم: دارالحدیث، 1383.

72.میرزایی سیچانی، حسین، شکوفایی در فراغت، چ2، مشهد: رضوی، 1388.

73.نجفی، گودرز، راز نیایش، فواید طبی و درمانی نماز، چ1، سازمان تبلیغات اسلامی، 1380.

ص: 255

74.نیک خو، مهدی، گلبرگ زندگی، بررسی جنبه های گوناگون رشد و تربیت کودک، چ1، قم: بوستان کتاب، 1386.

75.واحد برنامه ریزی و خدمات پژوهشی مرکز مشاورۀ حوزۀ علمیۀ خراسان، تنبیه و تشویق کودک، بایدها و نبایدها.

76.واسطی، عبدالحمید، نگرش سیستمی به دین، بررسی هویت استراتژیک دین، مشهد: مطالعات راهبردی علوم و معارف اسلامی، 1388.

77.وحیدی، محمد، دانستنی های لازم از نماز، قم: بوستان کتاب، 1378.

ص: 256