فعالیت علمی و فرهنگی علمای شیعه در عصر پهلوی

کد: 1004

نویسنده: امید عبداللهی

ناشر: دفتر عقل

تهیه کننده: مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

لیتوگرافی: سروش مهر

چاپ: صدف

نوبت چاپ: اول / 1385

شمارگان: 1400

بها10000 تومان

حق چاپ برای ناشر محفوظ است

نشانی: قم، بلوار امین، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

پست الکترونیکی: Email: IRC@IRIB.ir

تلفن: 2919670-0251 دورنگار: 2915510

شابک: - -514-964ISBN: 964-514- - \

ص:2

دینی به نقاط دوردست کشور برای ترویج دین و هدایت مردم، خدمات گوناگون اجتماعی و فرهنگی، مبارزه با انحراف های دینی و اجتماعی، وارد شدن به عرصه سیاست و مبارزه با روشن فکران و احزاب منحرف، مقابله با مسئله کاپیتولاسیون در عرصه داخلی و توجه ویژه به مسئله فلسطین در سطح بین المللی را می توان از جمله فعالیت های روحانیت در این دوران دانست که ثمره این فعالیت ها و مبارزات، رخ دادن مهم ترین و اثرگذارترین انقلاب قرن به دست معمار کبیر انقلاب، امام خمینی رحمه الله است.

با سپاس از تلاش پژوهشگر ارجمند، جناب آقای امید عبداللهی، امید است این نوشتار، دست مایه مناسبی برای دست اندرکاران رسانه باشد تا با بهره گیری از آن در معرفی هر چه بهتر نهاد مقدس روحانیت گام بردارند.

انّه ولیّ التوفیق

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص:4

صورت منظم و به طور مشخص تا پیروزی انقلاب اسلامی پی نگرفته و بیشتر، زمان یا جنبه خاصی را بررسی کرده اند. ازاین رو، بررسی فعالیت های عالمان شیعه در تمام جنبه های آن به ویژه در عصر پهلوی ضرورت دارد.

این پژوهش می کوشد فعالیت های عالمان شیعه را در جنبه های فرهنگی، علمی، سیاسی و اجتماعی در دوران پهلوی بررسی کند. در ابتدای بحث به طور کوتاه و بسیار مختصر به وظایف علما از دیدگاه روایات و احادیث می پردازیم. سپس به اختصار، از مشروطیت و شرایطی که به دنبال آن به وجود آمده است، گزارشی بیان می کنیم. آن گاه در دو بخش به فعالیت های علما در عصر پهلوی می پردازیم. در بخش اول، فعالیت های علمی و فرهنگی عالمان شیعه را در عصر پهلوی بررسی می کنیم. بخش دوم نوشتار حاضر، فعالیت های سیاسی و اجتماعی علما را از آغاز دوره پهلوی تا پیروزی انقلاب اسلامی ایران دربرمی گیرد که در آن به رویکرد مبارزاتی علما و حضور آنها در صحنه های مختلف و در نهایت، جریانی که به انقلاب اسلامی انجامید، خواهیم پرداخت. در این بحث، تفاوت های انقلاب اسلامی با دیگر جنبش ها و انقلاب های جهان را نیز بررسی خواهیم کرد.

با توجه به اهمیت بحث های رسانه ای، به نقد عملکرد صدا و سیما در مورد روحانیت و حضور روحانی در برنامه های صدا و سیما، توجه و پیشنهادهایی نیز در این زمینه بیان شده است.

بدون شک، با وجود تلاش و دقتی که پژوهشگر به خرج داده است، این نوشتار نمی تواند خالی از اشکال باشد. ازاین رو، هرگونه پیشنهاد و طرح اشکال و ایراد منصفانه را با جان و دل خواهیم پذیرفت؛ چون به تبیین درست تر نقش این نهاد خواهد انجامید.

ص:6

زیر فصل ها

فصل اول: کلیات

فصل دوم: خاستگاه فعالیت عالمان شیعه

فصل سوم: فعالیت های اجتماعی و خدماتی حوزه علمیه

فصل چهارم: فعالیت های علمی و فرهنگی حوزه علمیه

فصل پنجم: مبارزه با انحراف های اجتماعی (کشف حجاب و متحدالشکل کردن لباس)

فصل ششم: مبارزه با جریان های فکری منحرف

به دیگر سخن، همه اموری که بر عهده پیامبران بوده است، اکنون وظیفه فقیهان عادل به شمار می آید. این وظایف را در سه محور زیر دسته بندی می کنیم:

جزو وظایف علما برمی شمارد و آن را عهدی می داند که خدا از علما گرفته است. ازاین رو، هرچند این روایت بیشتر در مورد بیان وظایف حاکم مورد استناد قرار می گیرد، صراحت حضرت را در بیان وظایف اجتماعی عالمان نمی توان نادیده گرفت.

این سخنان هرچند مغرضانه و از روی عناد بیان شده، بیانگر جایگاه علما در بین مردم است. کوتاه سخن اینکه جایگاهی که عالمان شیعی در متن جامعه ایران داشتند و رابطه تنگاتنگ میان آنان و قشرهای مختلف جامعه، سبب شد آنها به کانونی برای بیان اعتراض های اجتماعی تبدیل شوند و در کنار دیگر قشرهای جامعه، در سنگری واحد بر ضد استبداد به پا خیزند.

بی خردی، استبداد و بی کفایتی عین الدوله سبب شده بود درک درستی از باورهای دینی مردم نداشته باشد. ازاین رو، به رفتارهای عجولانه و خشونت آمیز با روحانیت دست می زد و به هر بهانه ای آنان را آزار می داد. برای مثال، به فلک کردن طلاب علوم دینی(1) می توان اشاره کرد. البته مردم عادی هم از این آزارهای عین الدوله در امان نبودند و حتی مساجد و اماکن مذهبی نمی توانست مکان امنی برای معترضان باشد.(2)

رفتارهای خشونت بار یاد شده، علما را به اعتراض واداشت. در نخستین اقدام، علما راهی حرم حضرت عبدالعظیم حسنی شدند. پای بند نبودن شاه به وعده هایی که به متحصنان داده بود، اعتراض های مردمی را به سطح خیابان ها کشاند. مقابله با اعتراض های مردمی و کشته شدن طلبه ای جوان، چهره خشن استبداد حاکم را روشن کرد و همین امر، مخالفت ها را شدیدتر و آشکارتر ساخت. این کار، مهاجرت علما را به قم در پی داشت و سرانجام با حمایت علما، جهت خواسته های عمومی مردم تغییر کرد؛ یعنی خواستار تغییر نظام به شکل مشروطه و تأسیس مجلس ملی شدند.

صرف نظر از اینکه ایده مشروطیت از کجا آغاز شد، با همت مردم و تلاش و

ص:13

پی گیری عالمان برجسته ای چون آیت اللّه محمد طباطبایی، آیت اللّه بهبهانی، شیخ فضل اللّه نوری و دیگر علما، دولت مجبور به عقب نشینی شد، خواسته های مردم را پذیرفت و فرمان مشروطیت صادر گردید. مقاومت نظام استبدادی ریشه دار ایران در مقابل نهضت و سپس رفتارهای افراطی و ناصحیح فاتحان تهران که با نام مشروطیت صورت می گرفت، از حوادث بعدی فراروی روحانیت بود.

روحانیان و حتی مذهب از عرصه سیاسی مشروطه داشتند، با بهره گیری از ضعف برخی روحانیان فریب خورده، موفق شدند ابتدا روحانیان آگاه و سپس حتی خود آن فریب خورده ها را از صحنه کنار بزنند و همین مسئله، خود، زمینه را برای فعالیت دیگر مخالفان علما فراهم آورد.(1)

4. فرزندان واقعی مشروطیت چون شیخ فضل اللّه نوری نه تنها از صحنه کنار زده شدند، بلکه به دلیل تلاششان برای برگرداندن نهضت به مسیر درست آن، آماج تبلیغات منفی و تهمت های ناروا قرار گرفتند.(2)

5. فاتحان تهران که عرصه را برای رسیدن به مطامع خود باز می دیدند، به قتل عام مخالفان خود پرداختند. در این بین، افراد برجسته ای به بهانه مخالفت با مشروطه به اعدام محکوم شدند. اعدام شیخ فضل اللّه نوری، یکی از بزرگ ترین خیانت های فاتحان تهران بود.(3)

6. عملکرد نادرست مشروطه خواهان، زمینه های ناامیدی را در بین مردم و دلزدگی نیروهای مذهبی را از سیاست فراهم آورد.(4)

پس از جریان هایی که در خلال مشروطیت روی داد از جمله شهادت شیخ فضل اللّه نوری و برخی نیروهای مذهبی، اندک اندک علما و نیروهای مذهبی از اوضاع پیش آمده ناامید شدند. ازاین رو، دوره ای طولانی از سیاست گریزی در بین علما و مذهبی ها آغاز شد. علت این امر هم کاملاً روشن بود؛ زیرا آنها بعد از مدت ها

ص :15

تلاش و مجاهدت، توانسته بودند نهضتی را به پیروزی برسانند، ولی پس از پیروزی نهضت، نخستین قربانیان آن بودند. همچنین آنها با جریان حاکم بر جامعه پس از شکل گیری نهضت مشروطه سازگاری نداشتند؛ چون در واقع به قول شیخ فضل اللّه نوری، آنچه حاکم شده بود، قوانین فرنگی بود، نه قوانین اسلامی.

امام خمینی رحمه الله در این باره می فرماید:

... بعد از آنکه مشروطه خواهان در دادگاه های کذایی یکایک مخالفان مشروطه منحرف شده را محکوم به اعدام کردند، نیروهای مذهبی و علما هم کم کم صحنه سیاست را ترک گفته و به امور دیگری همچون مجالس وعظ، سخنرانی و... پرداختند و تا مدت ها از ورود به بحث های سیاسی امتناع ورزیدند و از طرفی هم در این گیر و دار، عده ای فرصت را غنیمت شمرده و سعی در سست کردن اعتقادات مذهبی مردم و در واقع دین گریزی در جامعه را داشتند(1) و مخالفت علما با مشروطه (منحرف شده) را بهانه قرار داده و به دین برچسب کهنه پرستی، استبداد و ضد دموکراسی را می کوبیدند.(2)

البته زمزمه هایی هم از دین گریزی در بین سیاست مداران به گوش می رسید، ولی به یقین، شاکله اصلی جامعه، همچنان بر باورهای مذهبی خود پای بند بودند و حضور گسترده آنها در مراسم مذهبی، عزاداری ها و مساجد، همه و همه گواه این مطلب بود. برای مثال، سوءاستفاده رضاخان از مذهب و شرکت در مراسم های مذهبی برای عوام فریبی، خود، بیانگر عمیق بودن ریشه های اعتقاد دینی در جامعه آن زمان است.(3)

به طور کلی، عوامل انحراف مشروطیت از مسیر اصلی بدین شرح است:

ص :16

1. وجود عوامل بیگانه و روشن فکرنماهایی که دست پرورده تمدن غرب بودند. با میدان یافتن بیش از حد آنها که غالبا تربیت دینی محکمی نداشتند و تنها همّ و غمشان، محدود ساختن سلطنت بود،(1) دین و مذهب هم در صحنه سیاست محدود شد.

2. متحد نبودن علما و ساده لوحی برخی از آنها، برانگیزاننده تفرقه بود. این گروه به جای همراهی و هم گامی با دیگر علمای آگاه، فریب روشن فکران را خوردند و برای پیروزی تفکر آنها تلاش می کردند. نتیجه کار، شکست سازمان روحانیت در این گیرودار بود؛ زیرا روشن فکران با تبلیغات گسترده توانستند روحانیان را از صحنه خارج کنند.(2)

3. برخی از علما به جای اینکه مانند شیخ فضل اللّه برای اصلاح نهضت کمر همت ببندند، با ناامیدی، صحنه مبارزه را ترک کردند و راه را برای فعالیت هر چه بیشتر مشروطه خواهان غرب زده باز گذاشتند.(3)

جریان مشروطیت، درس ها و عبرت هایی برای عالمان دینی در پی داشت که به صورت کوتاه به چند نکته می توان اشاره کرد.

همان گونه که در مشروطیت و دیگر حرکت های تاریخی گذشته اتفاق افتاده بود، تا زمانی که علمای شیعه با هوشیاری و آگاهی کامل در سایه رهبری مقتدر و در صف واحدی گام برداشته اند، به پیروزی رسیده اند و برکات آن شامل همه مردم شده است. نمونه آن، قضیه تحریم تنباکو است که میرزای بزرگ با رهبری حکیمانه اش، خواسته مردم را محقق ساخت. برعکس، در صورت وجود اختلاف و تفرقه و نبود

ص :17

رهبری واحد، شکست حتمی است؛ چنان که در نهضت مشروطه شاهد این موضوع بودیم.(1)

امام خمینی رحمه الله که بیشترین درس و عبرت را از نهضت مشروطه فراگرفته و در راه پیشبرد انقلاب اسلامی به کار بسته است، می فرماید:

تاریخ، درس عبرت است برای ما. شما وقتی تاریخ مشروطیت را ورق می زنید، می بینید که مشروطه بعد از اینکه ابتدا پیش رفت، دست هایی آمد و تمام مردم ایران را به دو دسته تقسیم کرد... . ما باید از این تاریخ درس عبرت بگیریم که مبادا یک وقتی در بین شما آقایان روحانیون بیفتند اشخاصی یا در بین مردم وسوسه کنند و خدای نخواسته آن امری که در مشروطه افتاد، در ایران اتفاق بیفتد.(2)

دومین درسی که علما از مشروطیت گرفتند، نوع تعامل با منورالفکرها یا به اصطلاح روشن فکران غرب زده بود. با تجربه ای که از نهضت مشروطه به دست آمد که عده ای از روحانیان، دنباله رو تفکر روشن فکران بودند و همین امر به دو دستگی آنها انجامید، روحانیان در روابط خود با روشن فکران، دقت بیشتری به خرج دادند.

بعد از مشروطه، روشن فکران در عرصه سیاسی کشور در برخی مقاطع نقش برجسته ای داشتند.(3) با این حال، در جریان انقلاب اسلامی، موضع گیری قاطع امام خمینی رحمه الله در مقابل آنان، عناصر افراطی آنها را از صحنه سیاسی کشور خارج کرد. برای مثال، برخورد ایشان با ابوالحسن بنی صدر، از جمله موارد بسیار ارزنده در تعامل

ص :18

با روشن فکران تربیت یافته غرب بود.

افزون بر اینها، علما دریافتند که هرگز از مردم و قدرت عظیم آنها نباید غافل شوند. در جریان مشروطیت اگر برخی علما صحنه را خالی نکرده بودند، مردم را رها نمی کردند و بیشتر بر قدرت آنها تکیه می کردند، احتمال انحراف نهضت کمتر می شد. حتی آنها می توانستند به کمک مردم، جریان های ناسالم و منحرف را کنار زنند و بر فضای ناسالم آن زمان چیره شوند. علما بعد از مشروطیت بیشتر متوجه این مسئله شدند و نظر خود را بعد از یک دوره رکود، متوجه این پایگاه عظیم اجتماعی کردند. آثار این توجه را می توان در نهضت ملی شدن صنعت نفت و ده ها جریان دیگر و نیز پیروزی انقلاب اسلامی مشاهده کرد.(1)

ص :19

علیه السلاموارد ایران شد. پس از زیارت، عده ای از علمای قم که از مقام علمی و معنوی شیخ آگاه بودند، به دیدار او رفتند و از وی خواستند به شهر قم هم مسافرت کند. گویا این عده، از قبل برای نگه داشتن شیخ برنامه ریزی کرده بودند، ولی مقصود خود را از شیخ پنهان نگه داشتند. هنگامی که شیخ وارد قم شد و نماز را در حرم اقامه کرد، شخصی به نام شیخ الواعظین به توصیه علما به منبر رفت و مردم را برای نگه داشتن شیخ تحریک و تشویق کرد. در نهایت، اصرار مردم برای نگه داشتن ایشان در قم کارگر افتاد و ایشان که پیش تر قصد ماندن در ایران را هم نداشت، در قم ماند و حوزه علمیه قم را احیا کرد.(1)

توجه و عنایت مردم به علمای بزرگ و به ویژه شیخ عبدالکریم، در زمانی که شانزده سال از نهضت مشروطیت می گذشت، گویای این مسئله بود که پایه های مذهبی و دینی در میان مردم هنوز هم به اندازه گذشته، محکم و استوار است و بحث دین گریزی در بین عامه مردم تصور غلطی بوده است.

داشت و حجره های تاریک و نم ناک، مکان مناسبی برای مطالعه طلبه ها نبود. با همت شیخ و کمک مردم و بازاریان و خود طلبه ها، این ساختمان به شکل مناسبی بازسازی شد. عزم عمومی و همکاری مردم، از برکات حضور شیخ در میان مردم به شمار می آمد.(1)

افرادی نظیر شهید سیدمحمد حسینی بهشتی، بانی اصلاحات جدید در حوزه گشتند.(1)

در واقع، بحث اصلاحات در ساختار علمی و فرهنگی حوزه، حرکت پویایی داشته و در زمان کنونی هم تحولاتی در این ساختار به وجود آمده است. البته باید گفت حرکت اصلاحات کنونی در حوزه، بسیار کند است و افزون بر آن، در زمان حاضر، مشکلاتی دامن گیر حوزه شده است که پیش تر وجود نداشت. برای آشنایی با این مشکلات که باید هر کدام بررسی و اصلاح شود، به گوشه هایی از پیام مقام معظم رهبری به حوزه توجه می کنیم. ایشان کاهش محصولات علمی، فقهی، کلامی و حتی اخلاقی حوزه علمیه را برای استفاده عموم مردم، از کاستی های حوزه های کنونی می داند و از این نظر، حوزه را عقب تر از زمان خود می شمارد:

به حق باید به این نکته توجه کرد که در مقایسه با گذشته، اکنون محصولات حوزه بسیار اندک است و هنوز هم همان کتاب های سابق در حوزه تدریس می شود. هرچند وجود بسیاری از کتاب های گذشته به عنوان منبع درسی ضروری است، نیاز به کتاب های جدیدتر هم احساس می شود.(2)

از دیگر مشکلات حوزه علمیه، استفاده نکردن بهینه از نیروی انسانی کنونی است؛ یعنی با وجود نیروهای فراوان در حوزه علمیه، این افراد در جای درست به کار گماشته نمی شوند.(3) از دیگر معایب، اینکه علوم حوزوی از نظر محتوایی گسترش نمی یابد و مسائل حل نشده فقهی و کلامی بسیاری وجود دارد.(4)

ص :23

دو - دوره سطح: پس از دوره مقدماتی آغاز می شود که در آن، فقه، اصول، منطق، فلسفه، کلام و در کنار آنها، عقاید، تفسیر و اخلاق هم به صورت آزاد آموزش داده می شود.(1)

سه - دوره خارج: آخرین دوره ای که پیش روی طلاب قرار دارد، دوره خارج است. در این دوره، برعکس دوره های پیشین که طلبه از کتاب های مشخصی برای تحصیل استفاده می کند، کتاب خاصی تدریس نمی شود، بلکه تدریس در این دوره درباره موضوع های گوناگون فقهی و اصولی و برپایه منابع مختلف صورت می گیرد.

در این دوره، نقش طلاب بسیار پررنگ تر است و از نظر پژوهشی و مباحثه فعال تر می شوند و می توانند در مباحث، اظهارنظر کنند. هر طلبه ای که موفق شود این دوره را بپیماید، پس از کسب شرایطی، به درجه یا رتبه اجتهاد می رسد.(2)

این روند تربیت مجتهد، از آغاز تأسیس حوزه های علمیه شیعه تاکنون همچنان ادامه داشته است. هرچند با گذر زمان و بر پایه مقتضیات، در برخی اجزای آن تغییر و تحولاتی به وجود آمده، ولی چارچوب اصلی خود را حفظ کرده است، و مجتهدان و علمای ارزشمندی به جامعه تحویل داده اند.

با توجه به مباحث و مسائل ارائه شده و نوع علاقه و استعداد، هر طلبه می تواند در این فرآیند آموزشی، به مدرّس و استاد علوم دینی تبدیل شود(3) یا اینکه با گرایش

ص :25

به مباحث اخلاقی، راهی به سوی عالِم اخلاق شدن بگشاید. تربیت علمای اخلاق، از جمله جنبه های مثبت حوزه علمیه به شمار می آید.

از دیگر ویژگی های حوزه های علمیه، تربیت مبلّغان دینی است که وجهه اجتماعی حوزه را روشن تر می سازد؛ زیرا روابط تنگاتنگی میان مردم و حوزه علمیه ایجاد می کند و زمینه حضور عالمان دینی را در متن اجتماع فراهم می آورد. این سنّت از زمان رسول اللّه صلی الله علیه و آله وجود داشته و ایشان افرادی را برای تبلیغ دین به نقاط مختلف می فرستادند تا افزون بر ارشاد و راهنمایی مردم، به بیان احکام دینی بپردازند. حوزه های علمیه با حفظ این شیوه نیکو، در کنار آموزش طلاب، دوره های خاصی را برای آشنایی آنها با راه و روش تبلیغ در نظر گرفته اند و هر طلبه افزون بر آموزش علوم دینی، به صورت بالقوه مبلّغ دینی نیز خواهد بود. ازاین رو، حوزه های علمیه همواره تبلیغ دین و احکام اسلام را وظیفه اصلی خود می دانند. گفتنی است بحث تبلیغ در زمان آیت اللّه العظمی بروجردی شکل منسجمی به خود گرفت که در قسمت بعد بیشتر به آن می پردازیم.

حوزه های علمیه و علمای شیعه، افزون بر بهره گیری از مبلّغان که عموما کارشان ایراد خطبه و بیان مواعظ است، از راهکارهای دیگری نیز در امر تبلیغ استفاده می کنند. از جمله این راهکارها، نگارش کتاب های مختلف، مثل کتاب های احکام و رساله های عملیه مجتهدان است(1) که در ادامه به آن خواهیم پرداخت.

صدرالدین صدر و آیت اللّه محمدتقی خوانساری، رهبری حوزه علمیه قم را بر عهده گرفتند. این سه عالم بزرگوار، پیشینه فراوان و جایگاه اجتماعی مناسبی در بین مردم داشتند. از آنجا که اداره حوزه به دست فقیه اعلم صورت می گرفت، حضور سه عالم هم تراز در رأس هرم مدیریت، مشکلاتی را به وجود می آورد. به همین علت، به سرعت این مسئله بر سر زبان ها افتاد که باید مرجعیت واحدی، زعامت حوزه را بر عهده گیرد.(1)

افزون بر این مشکل که بیشتر جنبه داخلی داشت، از جنبه بیرونی هم شیعیان با مشکلات فراوانی روبه رو بودند. در آن دوران، ایران به دست بیگانگان اشغال شده بود و عده ای با سوءاستفاده از این وضعیت، به فرهنگ اسلامی می تاختند. البته این مشکل فقط مختص ایران نبود، بلکه دامن گیر دیگر کشورهای اسلامی منطقه هم شده بود. امام خمینی رحمه الله در این زمینه می فرماید:

در این روزها که آتش فتنه جهان را فراگرفته و دود تاریک آن به چشم تمام جهانیان رفته و کشورهای اسلامی نیز با سختی ها و بدبختی هایی مواجه شده اند، بی خردانی چند پیدا شده اند که با تمام قوا، نیروهای خود را صرف در فسادانگیزی و فتنه انگیزی و تفرق کلمه و برهم زدن اساس جمعیت می کنند.

امروز که دنیای آتش خیز به ناچار دست خود را طرف دین و روحانیت دراز کرده و خواهد کرد و از نیروهای معنوی استمداد می کند، بعضی از نویسندگان ما حمله به دین و دین داری و روحانیت را بر خود لازم دانسته، بدون آنکه خودشان نیز مقصودی جز فتنه انگیزی داشته باشند، با قلم های

ص :27

ننگین خود، اوراقی سیاه کرده و بین توده تقسیم کرده اند.(1)

در چنین شرایطی، نه تنها حوزه علمیه در معرض نابودی قرار داشت، بلکه شیعیان نیز اوضاع نابسامانی داشتند و حمله بر ضد اسلام و شیعیان شدت گرفته بود. راه نجات تشیع، استحکام و قدرت یافتن حوزه علمیه بود که مرجعیتی واحد می توانست این امر را محقق سازد. شخصیتی که در آن زمان از نظر علمی و پایگاه اجتماعی مورد توجه قرار گرفت، آیت اللّه العظمی بروجردی بود. علما و مدرسان حوزه معتقد بودند در صورت پذیرش مرجعیت عامه از سوی ایشان، اختلاف ها پایان می پذیرد و سدی در مقابل هجمه به روحانیت و فرهنگ شیعه به وجود می آید.(2) هنگامی که آیت اللّه العظمی بروجردی در بیمارستان فیروزآباد قم بستری بود، علما و مدرسان فرصت را غنیمت شمردند و برای دعوت از ایشان و ماندگار کردن ایشان در حوزه علمیه قم تلاش فراوانی کردند. در این بین، روح اللّه خمینی، مشهورترین و فعال ترین کسی بود که بر ماندن ایشان اصرار می کرد.(3)

به گفته همسر امام خمینی رحمه الله، «امام گاهی پنجاه تا شصت نامه برای علمای سراسر کشور می نوشت تا از آقای بروجردی بخواهند که به قم تشریف بیاورند.»(4) علاوه بر علما، مردم و بازاریان نیز به ایشان ارادت داشتند. ازاین رو، هنگام بستری بودن ایشان در بیمارستان، آنان نیز هم گام با علما، برای ماندن آیت اللّه

ص :28

بروجردی در قم تلاش می کردند.(1) در نهایت، تلاش علما و مردم به ثمر نشست و آیت اللّه بروجردی چون احساس وظیفه کرد، با وجود مخالفت های مردم بروجرد، به قم آمد و در آنجا ماندگار شد.

وجود عواملی چون مقام علمی و اجتماعی والای ایشان در بین مردم، تلاش های فراوان علما و به ویژه امام خمینی؛ که معتقد بود باید آیت اللّه العظمی بروجردی را تقویت کرد تا حوزه قم و علمای ایران قوّت پیدا کنند(2) و رحلت آیت اللّه ابوالحسن اصفهانی و حسین قمی - از مراجع نجف -، به تثبیت مرجعیت آیت اللّه العظمی بروجردی انجامید. تثبیت مرجعیت در حوزه علمیه قم سبب شد مرجعیت شیعه از نجف به قم انتقال یابد و قدرت مرجعیت شیعی به بالاترین حد خود برسد. ازاین رو، این دوره، نقطه عطفی در تاریخ تشیع و مقدمه ای برای تحول های بعدی به شمار می آید. یکی از این تحول ها، مقابله مردم با سیاست اسلام زدایی خاندان پهلوی بود.(3)

ص :29

سنّت تبلیغ فقط جنبه داخلی نداشت؛ زیرا آیت الله العظمی بروجردی به اعزام مبلّغ به خارج از کشور هم اهتمام می ورزید. در زمان ایشان، بحث اعزام مبلّغ به خارج از کشور رونق یافت و این مبلّغان، مشکلات مسلمانان خارج از کشور را در زمینه مسائل و احکام دینی برطرف می ساختند. ایشان، آقایان مهدی حائری را به امریکا، محمدی گلپایگانی و محققی را به هامبورگ و صدر بلاغی را به عنوان نماینده سیار به اروپا فرستاد.(1)

تبلیغ، عامل تحکیم روابط بین مردم و روحانیت و افزایش سطح آگاهی های دینی مردم بود. روحانیت نیز با خواست ها و مشکلات مردم آشنا شد و همین مسئله، اعتماد و احترام متقابلی بین مردم و روحانیت به وجود آورد. همچنین روحانیت به واسطه پشتوانه مردمی، صاحب نیروی عظیمی شد که در تحولات کشور نقش بسزایی ایفا کرد.(2)

بود. شیخ عبدالکریم حائری با یاری مردم و با بهره گیری از افراد متخصص و متعهد، بیمارستانی مجهز تأسیس کرد تا گامی جهت رفع مشکلات نیازمندان باشد.(1)

نکته دیگر اینکه حوزه های علمیه در سراسر کشور، با کمک مردم و افراد نیکوکار، مدارس متعددی تأسیس کردند تا طالبان علوم دینی بتوانند به راحتی با ورود به این مدارس، به تحصیل علوم دینی بپردازند.

را بر عهده گرفت و تألیف کتاب کشف الاسرار را در سال 1322 به پایان رساند. ایشان به دلیل پرهیز از شهرت طلبی و نیز برای اینکه کتاب، جوابیه ای از سوی حوزه به کتاب حکمی زاده تلقی شود، از ذکر نام خود خودداری کرد.(1) مهم ترین مسئله ای که در این کتاب بررسی شده، بحث اسلام سیاسی است که امام خمینی رحمه اللهآن را در قالب بحث ولایت فقیه مطرح کرد. در این کتاب، به مبانی فقهی و کلامی ولایت فقیه اشاره شده است.

از دید حضرت امام خمینی رحمه الله ، بهترین نوع حکومت، حکومتی است که بر اساس احکام خدا و عدل الهی تشکیل شود.(2) ایشان در آن شرایط با وجود اینکه روحانیت در انزوای سیاسی به سر می برد، با جسارتی کم نظیر، بحث ولایت فقیه و حکومت دینی را مطرح کرد و حکومت را از آنِ فقیه دانست. ایشان برای اثبات گفته خود، به آیات و روایات فراوانی استناد کرد. پیش از امام خمینی رحمه الله، افرادی مانند علامه حلی، محقق کرکی، نراقی و صاحب جواهر این بحث را مطرح کرده بودند، ولی اهمیت کار ایشان از این نظر است که بحث یاد شده را در دوره ای مطرح کرد که روحانیت از نظر سیاسی به انزوا کشیده شده بود.

منتشر شده و افکار عده نسبتا زیادی از جوانان را به خود متوجه کرده و شاید عده ای باشند که واقعا باور کرده باشند که ماتریالیسم دیالکتیک، عالی ترین سیستم فلسفی جهان و ثمره مستقیم علوم و خاصیت لاینفک آنهاست و دوره حکمت الهی سپری شده است، لازم بود تمام محتویات فلسفی و منطقی این رسالات تجزیه و تحلیل شود تا ارزش واقعی آن به خوبی واضح گردد.(1)

با توجه به اوضاع آن زمان، این کار با استقبال حوزویان روبه رو شد و بسیاری خواستار چاپ این مقاله ها به صورت کتاب شدند. علامه طباطبایی به دلیل کثرت مشاغل تدریسی و تألیفی، این کار را به عهده استاد مرتضی مطهری گذاشت که از شاگردان برجسته اش بود. استاد مطهری هم پس از جمع آوری مقاله ها، به دلیل سنگین بودن محتوای آن، تعلیقاتی بر آنها افزود تا متن آن برای عموم آسان شود. این کتاب در پنج جلد به چاپ رسید. نخستین جلد در سال 1332 و آخرین آن در سال 1350 چاپ و منتشر شد.(2)

کتاب های فراوان دیگری نیز در عصر پهلوی به چاپ رسیده است که اکنون مجال پرداختن به آنها نیست.

مذهبی پا به عرصه فرهنگی کشور نهاد.(1) بیشتر این نشریه ها، سیاسی بودند و وابستگی حزبی داشتند. برای مثال، روزنامه منشور برادری به مدیریت سیدهاشم حسینی و وابسته به فداییان اسلام بود یا روزنامه آیین برادری که صاحب امتیاز آن محمدباقر خدام محمدی و وابسته به حزب برادران بود.(2)

از سوی دیگر، بسیاری از روزنامه ها و مجله هایی که روشن فکران اداره می کردند، رابطه چندانی با مذهب نداشتند و به سنگری برای تبلیغات بر ضد روحانیت تبدیل شده بودند. ازاین رو، در چنین شرایطی، چاپ و انتشار مجله ها و روزنامه هایی از سوی حوزه علمیه، برای پاسخ به برخی شبهه ها لازم و ضروری می نمود. بیشتر مجله های مذهبی آن زمان، پی گیر مسائل سیاسی بودند و هیچ کدام نمی توانستند به این امر پاسخ دهند. بعدها و به تدریج، به موازات نهضت ملی شدن صنعت نفت، نشریه ها و مجله های متعددی به میدان آمد که البته بانی هیچ کدام از آنها حوزه علمیه نبود، ولی افراد محقق و متدین و گاهی برخی طلاب در آنها مقاله می نوشتند. از جمله این نشریه ها به پرچم اسلام، آیین اسلام، نوای حق و مجله مسلمین می توان اشاره کرد. گفتنی است ارتباط طلاب با این نشریه ها، مستمر و گسترده نبود. تعداد این طلبه ها هم انگشت شمار بود و علمای بزرگ کمتر مطالب خود را در اختیار این مجله ها می گذاشتند. این در حالی بود که علمای اهل تسنن در کشور مصر، مجله الازهر را که بیانگر دیدگاه ها و افکار علمای آنها بود، منتشر می کردند. این مجله با شمارگان بسیار بالایی به صورت ماهانه چاپ می شد. برخی طلاب لزوم انتشار مجله از سوی حوزه علمیه را با یکی از علمای وقت مطرح کردند. عده ای از بازاریان روشن فکر تهران نیز به قم آمدند و نظر مساعد خود را برای تأمین هزینه های چاپ چنین نشریه ای بیان

ص :37

داشتند. همچنین طلاب یاد شده نزد آیت الله العظمی بروجردی رفتند و مطلب را با ایشان در میان گذاشتند. ایشان نه تنها مخالفت نکرد، بلکه از این مسئله استقبال و طلاب را تشویق کرد و اظهار داشت در صورت پیش آمدن هر گونه مشکل از سوی دولت، آنها را یاری خواهد کرد.(1)

بدین ترتیب، زمینه برای انتشار مجله ای از سوی علما فراهم شد و مجله مکتب اسلام(2) به عنوان نخستین ماه نامه وابسته به حوزه علمیه به چاپ رسید. افرادی چون آیت اللّه ناصر مکارم شیرازی، آیت اللّه جعفر سبحانی و امام موسی صدر جزو نخستین هیئت تحریریه این مجله بودند. این مجله مدت ها انتشار می یافت و شمارگان آن به رقم چهل هزار نسخه رسید و از مجله الازهر هم پیشی گرفت.(3) همین مسئله، راه را برای ورود جدی تر علما به دنیای مطبوعات گشود.(4) پس از آن، مجله های متعددی چون: مکتب تشیع با تلاش حجت الاسلام علی اکبر هاشمی رفسنجانی، مکتب قرآن، مکتب انبیا و مانند آن به چاپ رسید.

4. توسعه مراکز علمی، فرهنگی و مذهبی

در آن زمان، حوزه علمیه قم، بزرگ ترین کانون علمی شیعیان به شمار می آمد، ولی مدارس و مراکز علمی و مذهبی متعدد قم و شهرستان ها، یا به دست رضاخان، تعطیل و به تیمارستان، بیمارستان و دبیرستان تبدیل شده یا به دلیل بی توجهی، متروک مانده بودند. ازاین رو، آیت الله العظمی بروجردی به بازسازی این مراکز پرداخت. برای

ص :38

مثال، مدرسه خان در قم که ویران و به انبار کسبه قم تبدیل شده بود، به شکل بسیار زیبایی بازسازی شد و فعالیت خود را از سر گرفت. افزون بر بازسازی مدارس پیشین، مراکز علمی جدیدی در داخل و خارج از کشور بنا شد. برای مثال، آیت اللّه العظمی بروجردی، مدرسه ای را در نجف اشرف تأسیس کرد و بانی توسعه دارالشفا در شهرستان های مختلف شد.

همچنین کتاب خانه های متعددی وابسته به حوزه علمیه، تأسیس گردید. کتاب خانه مدرسه فیضیه، در زمان شیخ عبدالکریم حائری تأسیس شد و در زمان آیت اللّه بروجردی توسعه یافت. آیت اللّه العظمی بروجردی، کتاب خانه ای را نیز در مسجد اعظم و کنار شبستانِ آن تأسیس کرد که به مکان مهمی برای مراجعه طلاب و علم آموزان تبدیل شد. همچنین کتاب خانه آیت اللّه مرعشی نجفی در قم، در حال حاضر یکی از معتبرترین کتاب خانه های خاورمیانه به شمار می آید.

از زمان تأسیس حوزه علمیه قم، مساجد بسیاری در داخل و خارج ساخته شد. آیت اللّه العظمی بروجردی پس از اینکه نامطلوب اوضاع حجره های اطراف حرم حضرت معصومه علیهاالسلام را دید، آنها را تخریب کرد و مسجد بزرگی را بنا نهاد که اکنون به نام «مسجد اعظم» شناخته می شود. این مکان علاوه بر مسجد بودن، مکانی برای تدریس مدرسان نیز به شمار می آید. ایشان همچنین بنا به درخواست مسلمانان هامبورگ آلمان و به کمک آنها، مسجد بزرگی نیز در این شهر ساخت.

تأسیس مدارس جامعه تعلیمات اسلامی و آموزشگاه های اتحادیه دینی از دیگر

ص :39

فعالیت های علما در راستای توسعه مراکز علمی، فرهنگی و مذهبی بود. گفتنی است نظام آموزشی در ایران، پیش تر به شکل مکتب خانه ای بود. در مکتب خانه، دانش آموزان علاوه بر خواندن و نوشتن، با قرآن و مسائل دینی هم آشنا می شدند. نخستین مدارس به سبک غربی را میسیونرهای مذهبی امریکایی در سال 1255ق در ارومیه تأسیس کردند. پس از آن، کم کم با حمایت دولت بر تعداد مدارس به سبک غربی افزوده شد. مهم ترین مشکل این مدارس آن بود که از آموزش قرآن و مسائل دینی در آنها خبری نبود و دانش آموزان با تحصیل در این مدارس، پیشینه فرهنگی و مذهبی خود را فراموش می کردند و بیشتر با آموزه های غربی آشنا می شدند. ازاین رو، نیروهای مذهبی و علما به فکر چاره جویی افتادند.

مدارس جامعه تعلیمات اسلامی و آموزشگاه های اتحادیه دینی در همین راستا و به دست یکی از علمای مبارز و باتجربه به نام حاج عباس علی سبزواری (اسلامی) بنا نهاده شد. وی پس از کسب علم از محضر برخی علمای بزرگ، به تبلیغ و ترویج آموزه های دینی در کشور هندوستان پرداخت. او پس از بازگشت از هندوستان، همواره به دنبال این بود که بتواند مراکزی برای تعلیم و تربیت دینی جوانان تأسیس کند. البته در ابتدای ورودش به ایران که هم زمان با تبلیغات ضددینی رضاخان بود، چندان مورد استقبال قرار نگرفت و حتی نتوانست خانه ای اجاره کند. بعدها بانی مجالس وعظ، متوجه مشکل شیخ می شود و ایشان را در خانه خود جای می دهد.

ص :40

شیخ کار خود را با مجالس سخنرانی آغاز کرد. پس از توجه به این مجالس و بعد از آشنایی با دو نفر به نام های یوسف زاده و محمدرضا رجایی، هسته مرکزی جامعه تعلیمات اسلامی را شکل داد. آنان به تعلیم قرآن و مسائل دینی و اعتقادی به سبک نوین در مساجد می پرداختند که این مسئله با استقبال فراوان جوانان و نوجوانان روبه رو شد. بعدها با حمایت برخی بازاریان تهران، نخستین مدرسه اسلامی دختران تأسیس گردید و پس از مدت کوتاهی، دبستان پسرانه اسلامی و سپس دبیرستان پسرانه جعفری در تهران ساخته شد.

بنابر گفته مؤسسان، هدف از تأسیس این مدارس، تبلیغ و ترویج دین اسلام و مذهب اثنی_'feعشری بر اساس احکام قرآن و سنّت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و امامان معصوم و تقلید از اعلم علمای امامیه بود. در این مدارس، از روش های نوین آموزشی برای تعلیم مسائل دینی و عقیدتی استفاده می شد. ازاین رو، به سرعت مورد توجه قرار گرفت و عده فراوانی برای همکاری در تأسیس شعبه هایی از آن اعلام آمادگی کردند. بعدها شعبه های متعددی از مدارس جامعه تعلیمات اسلامی در سراسر کشور تأسیس شد؛ به گونه ای که بر اساس آماری که ساواک ارائه داد، تعداد این مدارس تا سال 1355 به 183 مدرسه رسیده بود.

آموزشگاه های اتحادیه دینی را جمعیتی به همین نام تأسیس کرد. جمعیت اتحادیه دینی را آیت اللّه حاج شیخ جواد فومنی حائری در سال 1320 به منظور گسترش علوم دینی تأسیس کرد. ایشان اتحادیه دینی را با کمک متدینان و بازاریان مؤمن تشکیل

ص :41

داد و با کمک و حمایت های مالی آنها توانست نخستین دبستان را برای تربیت دختران در سال 1326 تأسیس کند. با استمرار فعالیت های ایشان و حمایت های مردمی، جمعیت اتحادیه دینی، مدارس متعدد دیگری برای تربیت کودکان تأسیس کرد. این مسئله، خود، منشأ خیر و برکت فراوانی برای مردم متدین بود که از فرستادن فرزندان خود به مدارسی که به سبک فرنگی اداره می شد، بیم داشتند.

به جز این مدارس، آموزشگاه های دیگری چون دبیرستان علوی (به همت حاج شیخ علی اصغر کرباسچیان معروف به علامه)، مؤسسه کمال یا مدارس عابدزاده نیز تأسیس شد که هر کدام از آنها در اسلامی کردن نسل جوان نقش بسزایی ایفا کردند.

لیسانس حقوق می گیرند، در حالی که از فقه اسلامی چیزی نمی دانند و این فاجعه آور است.(1)

در زمان آیت اللّه العظمی بروجردی، دولت راه را برای ورود طلبه ها به دانشگاه ها و به تبع آن، اداره های دولتی باز کرد. بدین ترتیب، هر طلبه ای می توانست در امتحان های مُدرّسی شرکت کند و از استادان خود گواهی بگیرد و وارد دانشگاه شود. این مسئله با مخالفت مسئولان حوزه علمیه روبه رو شد؛ زیرا می اندیشیدند ممکن است با این کار، نظام حوزه متلاشی شود. این امر با استقبال طلاب متدین نیز روبه رو نشد.(2)

پس از گذشت مدتی، دو مسئله سبب شد این مخالفت ها تا اندازه ای کم رنگ شود و نه تنها تعدادی از طلاب به دانشگاه ها روی آوردند، بلکه برخی نیز در مدارس به تدریس پرداختند یا اینکه در بخش های قضایی دولت جذب شدند. این دو مسئله عبارت بود از:

الف) ناتوانی مادی طلبه ها در اداره زندگی؛ یعنی با افزایش فشارهای اقتصادی بر آنها، به ناچار عده ای وارد این گونه مراکز دولتی شدند.

ب) برخی طلبه ها هم برای ایجاد تحول فرهنگی در این گونه مراکز، قصد ورود بدانجا را داشتند. ازاین رو، هنگامی که مراجع از این قصد آنان مطمئن شدند، به برخی از آنها اجازه ورود به این مراکز را دادند.(3)

با وجود اینکه عده این گونه طلبه ها بسیار کم بود، ولی در سطح دانشگاه ها و

ص :43

مدارس و حتی ارگان های دولتی به ویژه در بخش قضا منشأ تحول فرهنگی و علمی فراوانی شدند. آنها با طرح و تبیین مسائل دینی و علمی در دانشگاه ها و مدارس، محبوبیت های زیادی هم به دست آوردند. از جمله این افراد، شهید دکتر سیدمحمد حسینی بهشتی و استاد شهید مرتضی مطهری بودند که پایه گذار بسیاری از مباحث دینی جدید در سطح دانشگاه ها شدند و تأثیر فرهنگی عمیقی بر قشر جوان داشتند. همچنین برخی از استادان معتبری که از دل حوزه علمیه سر بر آورده اند و هم اکنون در دانشگاه ها تدریس می کنند، از جمله این افراد به شمار می آیند.(1) به نظر می رسد اگر مسئولان حوزه علمیه در آن زمان در مورد ورود علما به مراکز فرهنگی انعطاف بیشتری از خود نشان می دادند، روحانیت تحصیل کرده و متدین بیشتری می توانست وارد این عرصه شود.

عرصه سیاسی فراهم شد. بدین ترتیب، این فکر که روحانی سیاسی باید طرد شود، به کلی از میان رفت. این مسئله در استقبال کم نظیر مردم از مبارزه آیت اللّه سیدابوالقاسم کاشانی نمود یافت؛ چنان که بعدها ایشان با کمک مردم، یکی از ارکان اساسی نهضت ملی شدن صنعت نفت را تشکیل داد. در جریان انقلاب اسلامی هم همواره رابطه تنگاتنگی میان مبارزه فرهنگی و سیاسی برقرار بود. روحانیانی چون شهید مطهری و دکتر بهشتی با حضور در جبهه های فرهنگی و تشکیل کلاس های آموزشی تفسیر قرآن و نهج البلاغه، نوشتن کتاب های اسلامی و معرفی چهره واقعی اسلام در مساجد و حسینیه ها و دانشگاه ها، در کنار امام خمینی رحمه الله در سنگر مبارزه سیاسی حضور یافتند. در واقع، در جریان انقلاب اسلامی، مبارزه گسترده سیاسی علما با مبارزه فرهنگی ایشان پیوند تنگاتنگی داشت.

ص :45

ذکور ایران... در داخله مملکت مکلف» بودند «ملبس به لباس متحدالشکل شوند».(1)

وی قانون «متحدالشکل کردن لباس» را با هدف حذف یا کاهش قدرت و نفوذ مذهب و روحانیان(2) و قانون «کشف حجاب» را با هدف سست کردن بنیان های مذهبی در اقشار جامعه برقرار کرد. البته به قول امام خمینی رحمه الله، مسئله کشف حجاب مانند متحدالشکل کردن لباس، دستورهایی بود که رضاخان از اربابان خارجی خود می گرفت.(3)

مجالس روضه خوانی هم بسیار کم بود و ادامه تحصیل برای بسیاری از طلبه ها دشوار می نمود.(1)

رضاخان بدون توجه به خواست و باورهای مذهبی مردم، بر مسئله کشف حجاب، پافشاری و در نهایت، این مسئله را با نام ایجاد آزادی برای زنان، اجباری کرد. وی در مجلس شورای ملی، با برداشتن چادر از سر دختر و همسرش، بی حجابی را رسمی کرد.(2) پس از صدور حکم رضاخان، پاسبانان به آزار زنان می پرداختند و چادر از سرشان می کشیدند. حتی تصور این مسئله هم برای بسیاری از زنان پرهیزکار ایرانی بسیار وحشتناک بود. در نتیجه، شماری از زنان به دلیل ترس از برخورد با مأموران سکته کردند؛ بچه های برخی از زنان حامله از ترس، سقط شدند و زنان و دختران بسیاری دچار آسیب های روحی و روانی شدند. به طور کلی، در چنین فضایی، خانواده های مذهبی احساس امنیت نمی کردند.(3)

پس از آن، رضاخان به بهانه فعال کردن نیمی از جمعیت غیرفعال جامعه، مسئله ورود زنان بی حجاب را به اداره ها و نهادهای دولتی و غیردولتی مطرح کرد.(4) در واقع، این کار، نه تنها به فعال شدن جمعیت غیرفعال جامعه نیانجامید، بلکه کار نیمه دیگر جامعه؛ یعنی مردان را هم مختل ساخت. امام خمینی رحمه اللهدرباره اوضاع آن زمان می گوید:

اگر شما خانم ها آن زمان را یاد ندارید و شاید در بین شما خانم ها، کم

ص :48

باشد که آن زمان اسفبار را به یاد داشته باشد، در آن زمان به اسم اینکه می خواهیم نیمی از جمعیت ایران را فعال کنیم، آن شقی جنایت کار (رضاخان) دست به یک جنایت زد و آن جنایت کشف حجاب بود و به جای اینکه نیمی از جمعیت ایران را فعال کند، آن نیم دیگر را که نیمه مردان بودند، به طور بسیار زیادی از فعالیت انداختند. آنهایی که در ادارات بودند، سایر افرادی را هم که در ادارات بودند، از کارهای خودشان بازداشتند و آنهایی که در خیابان ها رها بودند، جوان های ما را به فساد کشاندند و فعالیت جوان های ما را از دست آنها گرفتند.(1)

برجسته، موجب شگفتی رضاخان شد؛ زیرا او پیش از اعلام رسمی شدن بی حجابی، فضا را به گونه ای آماده ساخته بود که کسی جرئت مخالفت با این قضیه را به خود ندهد. رضاخان در واکنش به این تلگراف، از سوی رئیس الوزرا، جوابیه ای محکم و گستاخانه برای شیخ فرستاد.(1) بعضی ها هم می گویند رضاخان پس از ارسال تلگراف، خود، به خانه حاج عبدالکریم در قم رفت و ایشان را تهدید کرد که اگر از رفتارش دست برندارد، حوزه قم را با خاک یکسان خواهد کرد.(2) او حتی تعدادی از روحانیان را به بهانه تحریک کردن شیخ تبعید کرد. شیخ هم بعد از این جریان ها، مصلحت را در این دید که چون زمینه اجتماعی برای برخورد مستقیم و جدّی با این قضیه وجود ندارد، به شکل دیگری، با این معضل روبه رو شود.

شکل دومِ برخورد شیخ این بود که برای کاهش فشار بر روحانیان، این مسئله را به رژیم تحمیل کرد که روحانیان در صورت داشتن جواز اجتهاد از طرف مراجع، بتوانند با عمامه و عبا در مجامع عمومی ظاهر شوند. خود ایشان در موارد متعددی برای طلبه ها جواز اجتهاد صادر می کرد. بدین ترتیب، آنها از پوشیدن لباس و کلاه شاپوری معاف شدند. ایشان همچنین همواره حکومت را به رعایت حال مردم و روحانیت توصیه می کرد.(3)

ص :50

شیخ تشخیص داده بود استبداد و خفقان رضاخان به گونه ای است که مبارزه مستقیم با او در آن زمان و از طرف شخصی مانند ایشان که عامل حفظ و بقای حوزه علمیه و مصالح مسلمانان بود، ممکن است آسیب جبران ناپذیری به اساس دین وارد سازد. از این رو، سیاست خود را بر کاهش فشار از روی دوش مردم و روحانیانی قرار داده بود که درگیر این معضل بودند.

دسته دوم، علمایی بودند که مسئله کشف حجاب و وجود انحراف های اخلاقی، چنان آنها را ناراحت کرده بود که هیچ گونه ملاحظه ای را روا نمی دانستند. این دسته از علما، به مقابله سرسختانه با قوانین یاد شده پرداختند و از بیان سخنرانی، اعلام اعتراض و مهاجرت برای مقابله با این مسائل استفاده کردند. برای مثال، حاج حسین قمی در حال اعتراض از مشهد به تهران آمد و در جوار حضرت عبدالعظیم حسنی منزل گزید و مردم هم دسته دسته به سوی ایشان رفتند. همین مسئله سبب شد مأموران رضاخان با محاصره حرم حضرت عبدالعظیم حسنی، از ورود مردم به آنجا جلوگیری کنند. هنگامی که مردم مشهد از قضیه آگاه شدند، اجتماع بزرگی در صحن نو حضرت رضا علیه السلام برپا کردند. در این هنگام، دستور رسید مردم را به توپ ببندند. در نتیجه، تعدادی از مردم به خاک و خون کشیده شدند. در پی این واقعه، مرحوم حجت الاسلام بهلول، واعظ معروف خراسان، از مردم داغدار خواست در مسجد گوهرشاد جمع شوند. این بار هم به دستور رضاخان، جمع شدگان در مسجد گوهرشاد، در حالی که مشغول دعا و مناجات بودند، به مسلسل بسته شدند و فاجعه معروف مسجد گوهرشاد روی داد.(1) پس از این واقعه، تمام علمایی که در این قیام

ص :51

دخالت داشتند و سرشناس بودند، دستگیر و در تهران، محاکمه شدند.(1)

ابوالقاسم رئیس العلمای کرمانشاهی و از نوادگان مرحوم آیت اللّه محمدباقر بهبهانی بود که از طلاب نجف و از شاگردان آقا ضیاء عراقی به شمار می رفت. وی در مجلس جشن بی حجابی در سال 1314، همراه با همسرش شرکت کرد و قصیده ای طولانی را با مطلع «به شرع احمد مرسل، حجاب لازم نیست» خواند. سپس به تهران آمد، عمامه و قبا را برداشت و کراوات و زنار بست و ریشش را تراشید. بدین ترتیب، به خدمت دولت پهلوی درآمد و بارها وکیل و سناتور شد.(1)

دسته سوم، عده ای بودند که نه فریب خورده بودند و نه اعتقادی به بی حجابی داشتند و نه اینکه برای به دست آوردن مقام و منصب، با بی حجابی موافق بودند. آنها چون شجاعت و جسارت لازم را برای ایستادگی در مقابل این مسئله نداشتند، تحت تأثیر فشارها و خفقان حاکم، به این مسئله تن دادند. این عده که به شدت از دیکتاتوری رضاخان واهمه داشتند، به زور موظف می شدند با همسران بی حجاب خود در جشن ها شرکت کنند.(2)

جامعه را به گونه ای آماده کرده بود که کمتر کسی توان اعتراض یا همراهی با روحانیت را داشت. به جز در موارد محدودی، مردم از روحانیت فاصله گرفتند(1) و به قول امام خمینی رحمه الله، «دین داران نیز در این کوران بی دینی، خود را باختند و از روحانیان کناره گرفتند و یا دست کم با مقاصد آنها همراهی نکردند».(2)

پذیرش کشف حجاب برای مردم و عالمان دینی بسیار سخت بود، ولی با توجه به دیکتاتوری رضاخانی و هماهنگ نبودن مردم با علما، قشر مذهبی نتوانست کار زیادی از پیش ببرد و قانون کشف حجاب به قوّت خود باقی ماند.(3)

با سقوط رضاخان، مردم آرام آرام به سوی مذهب و تمام ارزش های ممنوع شده آن روی آوردند. زنانی که تحت فشار، حجاب را کنار گذاشته بودند، دوباره به سمت حجاب بازگشتند. حوزه علمیه نیز با رهایی از زیر فشار دیکتاتوری، نفس راحتی کشید و به بازسازی خود پرداخت. روحانیت هم حضور خود را در صحنه های مختلف جامعه فعال تر کرد و مذهب، وجود مقتدرانه اش را در مصاف و مبارزه بیش از پیش به نمایش گذاشت.

ص :54

سفاهتش از خون او گذشتند. وی نیز توبه نامه ای نوشت و آن را امضا کرد.(1) بعدها امیرکبیر بر پیروان باب سخت گرفت و علی محمد شیرازی (باب) را تیرباران کرد. این سخت گیری ها بدان دلیل بود که افراد دیگری نیز ادعای بابیت می کردند. بدین ترتیب، حساسیت هایی که در جامعه بر ضد بابیت وجود داشت، سبب شد تا مدت ها کسی ادعای بابیت نکند.(2)

فرقه بابیت همچنان به حیات خود ادامه داد تا اینکه حسین علی بها که داعیه جانشینی باب را داشت، فرقه بهاییت را تأسیس کرد که امتداد همین فرقه بود. وی مانند باب، عقاید خود را در قالب نوشته هایی منتشر کرد. آموزهای بها تا اندازه ای با آنچه باب می گفت، متفاوت بود، ولی حمایت های خارجی که از بها صورت می گرفت، بسیار گسترده تر بود. ابتدا، دولت روسیه به طور آشکار از او حمایت کرد و حتی وی به تحت الحمایگی دولت تزار درآمد.(3) بعدها بها و جانشینانش از حمایت های بی دریغ و گسترده انگلستان بهره بردند و حتی فرزند بها به نام عبدالبها، لقب «نایت هود» را از سوی دولت بریتانیا دریافت کرد.(4) نکته قابل توجه، نزدیکی و ارتباط بهاییان و صهیونیست ها بود. بهاییان هم مانند صهیونیست ها، فلسطین را ارض مقدس خود می دانستند، ولی با این حال، از تسلط صهیونیست ها بر فلسطین حمایت می کردند و روابط صمیمانه ای بین سران بهاییت و صهیونیست ها برقرار بود. دولت اسرائیل هم با حمایت از بهاییان، اجازه تأسیس مراکز بهایی را در فلسطین صادر

ص :56

کرد.

(1)

در زمان پهلوی، جریان بهاییت به دلیل تسامح رژیم، بیش از پیش پایه های خود را در ایران محکم کرد و «محافل» و «بیت العدل»های خود را دایر ساخت.(2) آنها افزون بر اینکه از حمایت های شخص رضاشاه بهره می بردند،(3) حمایت های خارجی را هم پشت سر خود می دیدند. به همین دلیل، قدرت و نفوذشان به شدت گسترش یافت و با گستاخی تمام، در مقابل علما و روحانیان شیعه ایستادند. این گروه، از مبلّغان زن برای ترویج بهاییت استفاده می کردند و در برخی مناطق، فعالیت هایی بر ضد مسلمانان انجام می دادند.(4) این مسئله با زعامت آیت اللّه العظمی بروجردی هم زمان بود. ازاین رو، ایشان برای مقابله با این فرقه، مبلّغانی را به مناطق مورد نظر فرستاد. روحانیان برجسته ای چون امام خمینی رحمه الله، آقای فلسفی و آیت اللّه مشکینی، از جمله روحانیان فعالی بودند که آیت اللّه العظمی بروجردی را همراهی می کردند. برای مثال، آقای فلسفی به دستور ایشان به منبر رفت و به طور مفصل در مورد بهاییت صحبت کرد که سخنان وی به طور مستقیم از رادیو پخش شد. آیت اللّه العظمی بروجردی از شاه خواست فعالیت های این گروه را غیرقانونی اعلام و جلسه های آنها را تعطیل کند. همچنین بهاییانی را که در اداره ها و پست های دولتی نفوذ کرده بودند، بیرون براند. ایشان بر سر اهمال کاری محمدرضاشاه در برخورد با بهایی ها، برخوردهای

ص :57

تندی با او داشت و دیگر به شاه اجازه نداد به ملاقاتش بیاید.(1)

در نهایت، راهکارهایی را که آیت اللّه العظمی بروجردی برای مقابله با بهاییت برگزیده بود، به ثمر نشست. از یک طرف، به دلیل روشنگری های ایشان و دیگر علما، تعدادی از بهایی ها توبه کردند و از کار خود دست برداشتند. از طرف دیگر، به دلیل فشارهایی که بر دربار و بهاییان وارد شد، فعالیت گسترده آنان محدود شد.(2)

پول های گزاف می کردند... . عشقی دارند خاصه جان و مالشان را نثار بیگانه کنند.(1)

در چنین فضای مسمومی، دیگر مجالی برای نیروهای مذهبی باقی نمانده بود و این نیروها که از مشروطه هم سرخورده شده بودند، به انزوای کامل کشیده شدند. با روی کار آمدن رضاخان و سرکوب نیروهای مذهبی و اجرای سیاست سکولاریزم فرهنگی، اوضاع وخیم تر شد. در نتیجه، افرادی نظیر آخوندزاده که افکار ضددینی شان کاملاً مشهود بود، مجال قدرت نمایی بیشتری یافتند.(2) ترویج بی بند و باری و فساد و رفتارهای مغایر باورهای دینی مردم و پای مال کننده ارزش های اسلامی و قرآنی،(3) جامعه را به سوی فروپاشی فرهنگی پیش می برد.

با گسترش لاابالی گری و بی قیدی در مسائل دینی و مذهبی و رواج تجدّدخواهی، قشر مذهبی و روحانیان منزوی شدند و با وجود تلاش های جسته و گریخته، نتوانستند کاری کنند.

پس از گذر از خفقان رضاخانی، روحانیان و نیروهای مذهبی جان تازه ای گرفتند. علما در نخستین گام برای حذف قوانین ضداسلامی، خواستار حذف قانون کشف حجاب و قوانین ضداسلامی دیگر شدند.(4) در این دوران، ایستادگی علما و مردم در مقابل اشاعه لاابالی گری و ابتذال، حالت جدی تری به خود گرفت. آیت اللّه العظمی بروجردی در نخستین ملاقات با شاه، در اعتراض به انتشار عکس های نامناسب از

ص :59

ملکه، به او تذکر داد که مسائل اسلامی را بیشتر رعایت کند. نتیجه آنکه سیاست مبارزه علمای شیعه با استبداد رضاخان و سکولاریزم و تجددخواهی، تضاد و تعارض جدی بین دین و دولت ایجاد کرد که سرانجام با برتری اندیشه و حرکت دینی بر سکولاریزم، به نقطه اطمینان و مرحله جدیدی وارد شد.

می کردند. این گروه که با تسامح دولت نیز روبه رو بودند، مراکز متعددی در تهران و شهرستان ها دایر کردند و طرفدارانی را هم به سوی خود کشاندند.(1) این فرقه با تضعیف روحانیت، همواره در پی به دست آوردن جایگاه اجتماعی مناسب برای خود بود.

تضعیف مذهب شیعه، زمینه را برای ظهور افکار انحرافی دیگری چون مکتب های هندی و بودایی نیز فراهم ساخت، ولی جبهه ای قدرتمند در مقابل این انحراف ها وجود داشت که سنگ بنای آن را حاج شیخ عبدالکریم حائری نهاده بود. ایشان با تأسیس حوزه علمیه قم، بزرگ ترین بنیاد فرهنگ دینی را در مقابل تمام انحراف ها و دین ستیزی ها، به وجود آورد. حوزه و علمایی که تربیت یافتگان آن بودند، سدّ محکمی در مقابل افکار انحرافی به شمار می آمدند که با تبلیغات و فعالیت های فرهنگی، پایه های مذهب جعفری را در ایران تثبیت کردند. البته ثمره تشکیل حوزه علمیه قم، در دهه های بعد مشهودتر بود.(2)

ترویج و تبلیغ زردشت و باستان گرایی، مذهب شیعه را از جامعه حذف کند.(1) او حتی فامیل پهلوی را هم در همین راستا برگزید.(2)

جلال آل احمد در شرح آن دوران می گوید:

در دوره بیست ساله (رضاخان) از نو سر و کله «فروهر» بر در و دیوارها پیدا می شود. بعد سر و کله «ارباب گیو»، «ارباب رستم» و «ارباب جمشید» پیدا می شود، با مدرسه هایشان و انجمن هایشان و تجدید بنای آتشکده ها در تهران. آخر اسلام را باید کوبید و چه جور... به هر حال در آن دوره بیست ساله، از ادبیات گرفته تا معماری و از مدرسه گرفته تا دانشگاه، همه مشغول زردشتی بازی و هخامنش بازی بودند.(3)

ترویج و تبلیغ مظاهر غیراسلامی چون آتش پرستی و احیای برنامه های چهارشنبه سوری، اعتراض علما و قشر مذهبی را برانگیخت، ولی در مجموع، حرکت اعتراض آمیزی از سوی مراجع وقت بر ضد رضاخان شکل نگرفت. علت این امر را می توان چنین بیان کرد:

1. جوّ خفقان ایجادشده از سوی رضاخان، مانع از شکل گیری اعتراض های جدی می شد؛ چون او این گونه اعتراض ها را به شدت سرکوب می کرد.

2. پایگاه سنتی شیعیان در عراق بود و بیشتر علمای بزرگ و مراجع شیعی در آنجا مستقر بودند. خود عراق هم در آن زمان درگیر مسائل

ص :62

سیاسی بود. از این رو، مجالی برای علمای ساکن عراق، برای پرداختن به مسائل ایران باقی نمی ماند.(1)

3. از دیگر عوامل شکل نگرفتن قیام جدی از سوی مراجع، توافق نکردن بر سر مرجعیت بود که سبب می شد این رکن سنّتی شیعه نتواند به موضع یکسانی در برابر رضاخان و قیام بر ضد او برسد.(2)

به تدریج و با برداشته شدن این موانع، زمینه برای فعالیت علما مناسب تر شد. در زمان آیت اللّه العظمی بروجردی که مرجعیت و زعامت ایشان تثبیت گردید، بر ضد احیای سنّت های غیراسلامی که همچنان رژیم پهلوی در پی ترویج آن بود، تلاش هایی صورت گرفت. ایشان در موارد بسیاری، اعتراض خود را به وسیله نمایندگانش یا از راه نامه به اطلاع شاه می رساند و وی را از انجام اموری که با روح اسلام شیعی تضاد داشت، برحذر می داشت. برای مثال، در یک مورد که عده ای قصد داشتند بساط آتش پرستی را ترویج کنند، آقای فلسفی از طرف ایشان مأمور شد به شاه هشدار دهد که در نهایت از این کار جلوگیری شد. ایشان در قضایای مشابه دیگری نیز با پیغام دادن یا فرستادن نمایندگانی، از فعالیت افرادی که در پی ترویج و احیای سنّت های غیراسلامی بودند، جلوگیری کرد.(3)

ص :63

در نهایت درنتیجه این تلاش ها، جریان های فکری منحرف هیچ کدام نتوانستند در جامعه ایران رخنه کنند و به حیات خود ادامه دهند. بدین ترتیب، شکوه بهاییت با فعالیت های وسیع آیت اللّه العظمی بروجردی شکسته شد.(1) صوفی گری نیز در لباس جدید خود نتوانست جایگاه مناسبی در ایران بیابد و لژهای ماسونی، جاذبه های فرهنگی خود را از دست داد. البته برخی باقی مانده های این نحله به صورت گروه های مختلف سیاسی باقی ماندند. پس از سقوط رضاخان، جامعه مذهبی، خود را بازسازی و سنّت های غیراسلامی رایج شده را تا حد زیادی از صحنه جامعه پاک کرد. ازاین رو، مراسم روضه خوانی و سوگواری دوباره رایج شد.(2) روحانیت شیعه هم به جز عده اندکی، به دلیل هم دردی و هم گامی با مردم، جایگاه پیشین خود را در میان اقشار مختلف جامعه بازیافت. به قول مقام معظم رهبری:

اگر جمعی از معممین سرسپرده و آخوندهای درباری به طمع حطام ناپایدار دنیا بر سر سفره ستم کاران نشسته و قولاً و عملاً آنها را تأیید کردند، اکثریت علما و روحانیون، فضلا و طلاب جوان در حصار مناعت و پرهیزکاری و پاک دامنی باقی مانده و اراده و توان مبارزه صادقانه و قدرتمندانه را حفظ کردند و اعتماد راسخ به روحانیت شیعه را در دل آحاد مردم زوال ناپذیر ساختند.(3)

مقام معظم رهبری، مبارزه رژیم پهلوی با روحانیت و مذهب را آزمایش سختی

ص :64

برای روحانیت می داند که از آن سربلند بیرون آمدند. ایشان جریان ضد مذهب و مبارزه روحانیت با این جریان را مایه شکوفایی فکر اسلامی، پربارشدن فقه قرآن و ژرف اندیش شدن روحانیان مبارز می داند که زمینه را برای تشکیل حکومت اسلامی فراهم آورد.(1)

از آنچه گذشت، مهم ترین دلایل چیرگی روحانیت بر انحراف های فکری را می توان به شکل زیر بیان کرد:

1. مبارزه خستگی ناپذیر روحانیت؛

2. اعتماد و اطمینان مردم به روحانیت و اتحاد این دو نیرو؛

3. ریشه دار بودن باورها و خواسته های مذهبی در بین مردم. هرچند در مقاطعی، عده ای از مردم فریفته تبلیغات و عوام فریبی ها می شدند، ولی عمق باورهای مذهبی به اندازه ای بود که به میزان قابل توجهی از رخنه افکار انحرافی و مغایر با اصول شیعی و اسلامی جلوگیری کرد. همچنین وجود مراسم مذهبی، تکیه ها و عزاداری های مذهبی، از ارکان حفظ و بقای ارزش ها و باورهای دینی در بین مردم به شمار می آمد.

ص :65

اسلامی درباره این افراد می فرماید:

جمعی از معممین سرسپرده و آخوندهای درباری، به طمع حطام ناپایدار دنیا بر سر سفره ستمگران نشسته و قولاً و عملاً آنها را تأیید کردند.(1)

الف) شیوه نظامی

ب) شیوه سیاسی

ج) رویکرد غالب

مظفری در این جریان شرکت داشتند. این افراد دستگیر شدند، ولی به دلیل حمایت های برخی مراجع و مردم، تبرئه و آزاد گردیدند.(1)

دومین مسئله ای که سبب واکنش نظامی فداییان اسلام شد، مسئله برگزاری انتخابات دوره شانزدهم مجلس شورای ملی بود. در آن هنگام، عبدالحسین هژیر، وزیر دربار وقت حاضر بود برای کسب رضایت انگلیسی ها به هر کاری تن دهد. ازاین رو، با دخالت در انتخابات کوشید نمایندگان موافق با انگلستان وارد مجلس شوند تا «قرارداد گس - گلشاییان» را به تصویب برساند. فداییان اسلام با بسیج نیروهای مردمی می خواستند جلو این کار را بگیرند. آنان برای رسیدن به مقصود خود، راه پیمایی ترتیب دادند. مردم در این راه پیمایی، قرآن با خود حمل می کردند، ولی هژیر دستور داد به سوی راه پیمایان تیراندازی کنند. فداییان اسلام، هژیر را به دلیل وابستگی شدید به بیگانه و صدور فرمان تیراندازی به سوی مردم، به اعدام محکوم کردند. در 13 آبان ماه 1328، سید حسن امامی که در ترور احمد کسروی هم شرکت داشت، هژیر را ترور کرد. سید حسن چند روز بعد دستگیر و به اعدام محکوم و به دار آویخته شد. رژیم ابتدا جسد او را مخفیانه به خاک سپرد، ولی فداییان اسلام، محل دفن وی را شناسایی کردند، جسدش را بیرون آوردند و با تجلیل فراوان در مزار ابن بابویه در شهر ری به خاک سپردند.(2)

اقدام بعدی فداییان، ترور حاجی علی رزم آرا به دست خلیل طهماسبی بود. دلایل متعددی برای انگیزه قتل رزم آرا آورده شده است، ولی آن گونه که از شواهد برمی آید، این مسئله با نهضت ملی کردن صنعت نفت ارتباط تنگاتنگی داشت. رزم آرا که در آن

ص :70

دوران نخست وزیر ایران بود، از جمله مخالفان اصلی ملی شدن صنعت نفت به شمار می آمد. ازاین رو، اعضای جبهه ملی دست به دامن نواب و یارانش شدند تا آنها وی را از میان بردارند. نواب هم با این شرط که ملیّون به «اجرای احکام اسلام و بنیان گذاری حکومت اسلامی» پای بند باشند، این مسئله را پذیرفت.(1) از قراین درمی یابیم که فداییان ابتدا می خواستند با صدور اعلامیه و اخطار، رزم آرا را وادار به عقب نشینی کنند، ولی او که اسیر تکبر و قدرت خود شده بود، سرنوشتی جز مرگ نصیب خود نساخت و در 16 اسفند 1329، استاد خلیل طهماسبی(2) از اعضای فداییان اسلام، با شلیک سه گلوله به حیات وی پایان داد.(3)

اقدام شهید طهماسبی باعث شد کفه ترازو در مجلس شورای ملی به نفع جبهه ملی سنگینی کند و در مجموع، تأثیر اساسی و مهمی در ملی شدن صنعت نفت داشت. پس از روی کار آمدن دکتر محمد مصدق، روابط جبهه ملی با فداییان اسلام رو به سردی گرایید. حتی ملیّون، عده ای از فداییان و خود نواب صفوی را دستگیر و تا مدتی زندانی کردند. با اعتراض های متعددی که بر ضد این عمل ناجوان مردانه جبهه ملی انجام شد، در نهایت، نواب و یارانش در 14 بهمن 1331 از زندان آزاد شدند.

نواب پس از آزادی اعلام کرد که «برنامه ما از این پس اتحاد ممالک اسلامی است.»(4) همان گونه که از سخن نواب مشخص می شود، فداییان اسلام در مورد مسائل

ص :71

جهان اسلام نیز بسیار حساس بودند. ازاین رو، هنگامی که حسین علاء، نخست وزیر وقت پس از پیوستن به پیمان سنتو(1) اعلام کرد در کنفرانس بغداد در 21 نوامبر 1955 شرکت خواهد کرد، فداییان تصمیم به قتل وی گرفتند. آنان جوانی به نام ذوالقدر را مأمور این کار کردند، ولی ترور موفقیت آمیز نبود. پس از این اقدام، فداییان اسلام، یک به یک شناسایی و دستگیر شدند. حکم اعدام نواب و یارانش هم از سوی شاه پذیرفته شد و آنان در تاریخ 27 دی 1334 تیرباران شدند.(2)

فداییان اسلام، عده ای روحانی جوان و بااخلاص بودند که انگیزه ها و دغدغه های دینی و فرهنگی، آنها را گرد هم آورده بود و بعدها گرایش های سیاسی هم پیدا کردند. توجه به مسائل جهان اسلام و استعمارستیزی آنان، منافع اسلامی و ملی کشور را تأمین می کرد. برای نمونه، قتل هژیر سبب خنثی شدن نقشه دربار و انگلیس برای انتخابات انتصابی شد و قتل رزم آرا نیز نقش بسزایی در ملی شدن صنعت نفت ایران داشت.

در این میان، نقدی که بر عملکرد این گروه می توان وارد کرد، هماهنگ نبودن آنان با مرجع وقت تشیع، آیت اللّه العظمی بروجردی است. این مسئله سبب شد فداییان، پایگاه اجتماعی چندان محکمی در بین مردم نداشته باشند. نقد بعدی این است که فداییان در بسیاری از موضع گیری هایشان، از راهکار نظامی و ترور استفاده می کردند و ملاحظات زمانی را در نظر نمی گرفتند.

ص :72

همین دلیل، اقدامات خود را بر پایه مخالفت با بنیاد حاکمیت و براندازی حکومت پهلوی بنا نهادند.(1)

در این رویکرد، مبارزه علما رنگ و بوی سیاسی و فرهنگی داشت و توجه به قانون و حقوق مردم، این مبارزه را مشروعیت می بخشید. برای نمونه، یکی از مراجع تقلید در نامه ای به اسداللّه عَلَم، خواستار توجه به قانون و حقوق مردم شد:

آقای نخست وزیر! به جناب عالی تذکر می دهم که در دنیای امروز این وضع که چند نفر خود را صاحب اختیار و حاکم بر مقدرات بیست میلیون مردم بشمارد و برای آنها قوانین و تصویب نامه خلق الساعة جعل نمایند، مطابق هر مبنا و قاعده و منطقی و از نظر تمام ملل متمدن جهان، غیرصحیح و تحمیلی و بی احترامی به عقاید و حقوق افراد است.(1)

افزون بر اینها، علما چون از قدرت مردم در به وجودآوردن تحولات عظیم اجتماعی آگاه بودند، می کوشیدند در مبارزه خود، حمایت های مردمی را به همراه داشته باشند. ازاین رو، مبارزه را به سطح جامعه کشاندند و با بسیج عمومی مردم، قدرت قابل ملاحظه ای از نظر اثرگذاری بر اوضاع جامعه به دست آوردند. این کار همان نکته ای است که حضرت امام خمینی رحمه الله در راهی که برای مبارزه خود برگزیده بود، همواره به آن توجه داشت.

ص :75

در میان علما، عده ای هم با نظام پارلمانی مخالفت می ورزیدند، ولی در نفی مجلس کاری نمی کردند، کسانی چون شیخ فضل اللّه نوری هم که بعدها در جبهه مخالف با مشروطه خواهان قرار گرفت، با اساس مشروطه موافق بود. او تنها با نوع اعمال مشروطیت و فاصله گرفتن آن از مشروعیت دینی مخالفت می ورزید.(1)

در نهایت با تمام فراز و نشیب ها بعد از تشکیل مجلس، روحانیت به عنوان یکی از پنج طیفی که در مجلس بودند، نمایندگانی را راهی مجلس کردند. آیت اللّه بهبهانی و آیت اللّه طباطبایی در جریان تشکیل اولین مجلس و در جلسه های اولیه آن حضور مؤثر و فعالی داشتند.(2) از آن به بعد هم، علما به صورت مستمر در مجالس بعدی حضور یافتند و حتی بعد از جوّسازی های فراوانی که بر ضد روحانیت بیدار مشروطه وجود داشت، حضور علما در مجلس ادامه یافت. برای مثال، افرادی چون شهید سیدحسن مدرس، پنج دوره پیاپی در مجلس حضور داشت و پس از او هم افرادی چون آیت اللّه سید ابوالقاسم کاشانی در مجلس دوران پهلوی حضور مؤثر و پررنگی داشتند.

مدرس از دومین دوره مجلس توانست به عنوان نماینده مردم تهران وارد مجلس شود. او از همان ابتدای ورود رضاخان به صحنه سیاسی کشور، مهم ترین و جدی ترین معترض او به شمار می آمد. در چند مورد هم، مدرس با توجه به نفوذ کلام و بیان شیوایش در مجلس، برنامه های رضاخان را با شکست روبه رو ساخت. یکی از این برنامه ها، تغییر رژیم از مشروطه به جمهوری بود. جمهوری مورد نظر رضاخان، بهانه ای بیش برای در دست گرفتن کامل قدرت نبود و افراد آگاه می دانستند در صورت به وجود آمدن حکومت جمهوری، باید شاهد حاکمیت مطلق رضاخان باشند. رضاخان با توجه به نفوذی که در میان نمایندگان داشت، کوشید این مسئله را در مجلس مطرح سازد، ولی مدرس به اتفاق جمعی از یارانش در مجلس که در اقلیت هم بودند، به مخالفت با این قضیه پرداختند. در نهایت این مقاومت ها به ثمر رسید و مدرس موفق شد در نخستین جبهه سیاسی، رضاخان را شکست دهد و از تغییر نظام جلوگیری کند.(1)

همچنین مدرس در اقدامی دیگر کوشید به اتفاق یارانش، شرایط استیضاح سردار سپه را فراهم سازد. این بار، رضاخان که قدرت بیشتری به دست آورده بود، با اعمال فشار، استیضاح را مسکوت کرد و در غیبت مخالفان، قضیه را در مجلس فیصله داد.(2)

رضاخان با وجود همه اقتدارش، از نفوذ کلام مدرس و قدرت بیان او وحشت داشت و تلاش می کرد از مقابله مستقیم با او بپرهیزد.(3) به همین دلیل، در چند مورد، برای بیرون کردن مدرس از صحنه به حیله متوسل شد. برای مثال، در قضیه کسب

ص :78

فرماندهی کل قوا، با فریب کاری، مدرس را مغبون ساخت. «نقشه تسلیم شدن به مدرس، نقشه اغفال حریف، اغفالی که به هیچ وجه مدرس خیال آن را نمی کرد (توسط رضاخان) به اجرا گذارده شد... و قضیه به اینجا منتهی شد که (رضاخان) صورتا رئیس دولت باشد و تمام کارهای کشور مخصوصا امر وزارت داخله با نظر مدرس انجام گیرد».(1)

پس از گذشت اندک زمانی، مدرس به فریب کاری رضاخان پی برد. ازاین رو، در جریان تغییر حکومت از قاجار به پهلوی، به همراه عده اندکی، در صف اول مخالفان رضاخان قرار گرفت. وی چون می دانست رضاخان با اعمال فشار و نفوذ در میان نمایندگان، می تواند آرای موافق آنها را برای تغییر رژیم به دست آورد، تلاش کرد با اعلام غیررسمی بودن مجلس، به دلیل استعفای مستوفی الممالک، رئیس مجلس، از ادامه یافتن بحث تصویب انتقال حکومت جلوگیری کند. در این میان، رضاخان از راه سوء قصد به جان ملک الشعرای بهار که به اشتباه، شخصی به نام حاجی واعظ به جای او کشته شد و نیز وارد آوردن فشارهای همه جانبه، چنان مقدمات رسیدن به سلطنت را فراهم آورده بود که کمتر کسی تصور مخالفت با چنین امری را به ذهنش راه می داد. بنابراین، تلاش مدرس و عده اندکی از نمایندگان به نتیجه نرسید و مدرس، مجلس را با حالت قهر ترک کرد. در غیاب وی، مجلس شورای ملی در تاریخ 9 آبان 1304، تغییر سلطنت را از سلسله قاجار به پهلوی به تصویب رساند.(2)

پس از ماجرای تغییر سلطنت و به پایان رسیدن دوره پنجم مجلس، مدرس باز هم توانست در دوره ششم برای پنجمین بار پی در پی به مجلس

ص :79

راه یابد. به سلطنت رسیدن رضاخان سبب نشد که مدرس از مخالفت های خود با او کوتاه بیاید؛ زیرا وی مرد تسلیم شدن نبود. مدرس در این باره می گفت:

من در این کشمکش (با رضاخان) چشم از حیات خود پوشیده ام و از مرگ باکی ندارم، اما آرزو دارم که اگر کشته شدم، خونم مفت نریزد و فایده ای در راه حصول به آزادی داشته باشد.(1)

رضاخان یک بار تصمیم به ترور مدرس گرفت، ولی موفق نشد.(2) درنهایت، پس از دوره ششم، با اعمال فشارها و تقلب در آرا، مدرس حتی یک رأی هم از حوزه تهران به دست نیاورد. رضاخان پس از کنار زدن مدرس از صحنه مجلس و سیاست، او را در تاریخ 16 مهر 1307 به خواف تبعید کرد(3) و پس از گذشت ده سال، مسموم کرد و به شهادت رساند.(4)

آیت اللّه کاشانی از دیگر روحانیانی بود که در مجلس حضور پررنگ و فعالی داشت. وی مانند مدرس، در جریان های سیاسی و اجتماعی معاصر خود نقش بسزایی داشت و در برهه ای از زمان نیز ریاست مجلس را بر عهده گرفت. درباره فعالیت ها و عملکرد ایشان، در قسمت مربوط به ملی شدن صنعت نفت به طور مفصل بحث خواهیم کرد.

افزون بر این دو، روحانیان دیگری هم از همان آغاز تأسیس مجلس حضور داشتند. برای نمونه، در نخستین مجلس دوره مشروطیت، پنج روحانی در مجلس

ص :80

حضور یافتند.(1)

بودن به اسلام زدند.(1) علما آیه «وَ شاوِرْهُمْ فِی اْلأَمْرِ وَ أَمْرُهُمْ شُوری بَیْنَهُمْ» (آل عمران: 159) را نظریه سیاسی اسلام می دانند و تشکیل مجلس شورا را توجیه می کنند. علمای مخالف و موافق تشکیل مجلس شورا، همواره بهترین نوع حکومت و مطلوب ترین نوع آن را حکومت معصوم می دانند. البته در نبود چنین حکومتی، آنان به دو دسته مخالف و موافق نظام پارلمانتاریسم تقسیم می شوند.

موافقان، مجلس شورا را جای گزین قدرت امام معصوم می دانند که وظیفه قانون گذاری و نظارت بر اعمال حکومت را بر عهده دارد.(2) ازاین رو، به جز در مواردی که مشکل یا مسئله ای در انتخابات وجود داشت، همواره مردم را به شرکت در انتخابات و انتخاب اصلح تشویق می کردند. علامه نایینی می نویسد:

اولین وظیفه ای که در عهده دین داری و وطن خواهی ایرانیان است، این است که در مسئله انتخابات، چشم و گوش خود را باز کنند، اغراض شخصیه و... را در این مرحله کنار بگذارند، فارغ از پیوندهای خویشاوندی و قومی در انتخابات رأی بدهند و یک رژیم مشروطه پارلمانی، بدون شرکت همگان از جمله شهروندان نامسلمان در انتخابات، تحقق نخواهد پذیرفت.(3)

حمایت علمای شیعه از انتخابات آزاد و حضور مردم در صحنه سیاسی، با دموکراسی و پارلمان غربی تفاوت های اساسی داشت. از جمله اینکه علما به برقراری آزادی در چارچوب های دین و سنت اسلام معتقد بودند و نظریه آزادی مطلق و بدون قید و شرط دینی را برداشتی نادرست یا مغالطه می دانستند:

ص :82

مغالطه اول درباره اصل آزادی است. این دسته ظالم پرستان برای انحراف اذهان، آزادی را به آزادی از حدود و مقررات دینی تأویل کرده و ملازم با هم رنگی در رسوم و آداب اروپاییان و مسیحیان شمرده اند.(1)

این دسته از علما، با تأکید بر آزادی، عدالت و استیفای حقوق ملت، در این نکته اشتراک نظر داشتند که آزادی و مساوات را باید در چارچوب شرع مقدس اسلام تفسیر کرد و آزادی لجام گسیخته و مطلق غربی، به طور کلی منتفی است.

ص :83

حمایت گسترده روس ها را پشت سر خود می دید، با اعتبار و قدرتی مضاعف و در قالب حزب توده سر برآورد.(1)

حزب توده که ریشه خارجی داشت و برخاسته از حزب کمونیست بود، آموزه های غیردینی و حتی ضددینی و الحادی را تبلیغ می کرد. موضع گیری های سیاسی آن در سطح منطقه و جهان نیز تابع سیاست های دولت شوروی بود. ازاین رو، از همان آغاز پیدایش، با دین و نیروهای مذهبی سر ناسازگاری داشت.(2)

روشن فکران وابسته به حزب توده، در پی القای مستقیم یا غیرمستقیم آموزه های مارکسیستی خود به مردم، به ویژه جوانان و دانشگاهیان بودند. چون این آموزه ها با ریشه های فرهنگی و مذهبی جوانان تعارض عمیقی داشت، نیروهای مذهبی و علما در کنار درگیری سیاسی با رژیم، میدان دیگری برای درگیری فکری و فرهنگی با این گروه گشودند. تلاش علما در این عرصه، حفظ نیروهای خودی و مبارزه با مظاهر بیگانه پرستی بود.(3) نیروهای مذهبی، به بسیاری از ادعاهای حزب توده پاسخ می دادند، ولی روشن فکران در مقابل آن، سکوت اختیار می کردند. پس از مدتی، جبهه فکری یاد شده به رکود کشیده شد و مبارزه این دو گروه تنها

ص :85

در عرصه سیاسی ادامه یافت.(1)

بازگشت دوباره استبداد انجامید.(1)

قرارداد دارسی را لغو کرد. لغو این قرارداد، سود چندانی برای ایران در پی نداشت؛ زیرا دیری نپایید که رضاخان، قرارداد جدیدی را با این شرکت امضا کرد که در ظاهر مناسب تر بود، ولی به علت طولانی ترکردن قرارداد، ضررش بیشتر به نظر می رسید. بر اساس این قرارداد، ایران، حق رویالتی(1) چهار شلینگ در هر تن می گرفت به اضافه بیست درصد نفع شرکت در سال به علاوه مبلغ 750000 پوند در سال. جنبه منفی قرارداد این بود که این توافق جدید، قرارداد دارسی را برای سی سال بیشتر از قرارداد قبلی یعنی تا سال 1993م. تمدید کرد.

قرارداد دارسی، حتی پس از بازنگری دوم هم اجحافی بزرگ در حق ایران بود؛ چون سود حاصل از درآمدهای نفتی ایران به عنوان یک منبع سرشار ملی، نصیب شرکت دارسی می شد و ایران درصد بسیار کمی از این درآمدها را دریافت می کرد. برای مثال، بین سال های 1945 تا 1950م. شرکت نفت انگلیسی 250 میلیون پوند درآمد خالص داشت، حال آنکه رویالتی ایران نود میلیون پوند بود؛ یعنی درآمد دولت انگلستان از درآمد مالیات، بیشتر از درآمد کل ایران بود.

شرکت نفت انگلیس و ایران، در پی اعتراض ها و نارضایتی های داخلی، برای دیگر بار با دولت ایران برای عقد یک قرارداد الحاقی (s.a) وارد مذاکره شد. دو طرف تصمیم گرفتند قراردادی الحاقی به نام گِس - گلشاییان به قرارداد 1933 اضافه شود و سهم رویالتی ایران افزایش یابد. شخص محمدرضا شاه درصدد بود لایحه گس - گلشاییان را به هر ترتیبی شده از تصویب مجلس پانزدهم بگذراند، در حالی که این لایحه به هیچ صورت تأمین کننده منافع ملی ایران نبود. این مسئله، از دید نخبگان سیاسی کشور در دو جبهه ملی و مذهبی پنهان نماند. ازاین رو، دو جبهه مهم

ص :88

و جدی برای احقاق حقوق ملی ایران(1) تشکیل شد. جبهه اول، جبهه ملی بود که پس از سال ها کناره گیری از صحنه سیاسی کشور، دوباره به رهبری دکتر محمد مصدق تولد یافت و در این راه، عده دیگری از آزادی خواهان نیز او را همراهی می کردند. جبهه دوم، جبهه مذهبی به رهبری آیت اللّه کاشانی بود که در این راه عده ای از طلاب و روحانیان و نیروهای مذهبی همراه وی بودند.(2)

دکتر مصدق که توانسته بود با عده ای از یارانش به مجلس شانزدهم راه یابد، با رد قرارداد الحاقی، پیشنهاد ملی شدن صنعت نفت را عنوان کرد و در این راه، از حمایت نیروهای مذهبی برخوردار شد. آیت اللّه کاشانی به محض عنوان شدن پیشنهاد ملی شدن صنعت نفت، در اعلامیه مفصلی، کوشش برای ملی شدن صنعت نفت را تکلیف دینی و وطنی ملت مسلمان ایران اعلام کرد. به دنبال آن، آیت اللّه العظمی خوانساری، آیت اللّه بهاءالدین محلاتی، آیت اللّه شاهرودی، حجت الاسلام سیدمحمود روحانی قمی و عده ای دیگر از علما و مراجع، از پیشنهاد ملی شدن صنعت نفت حمایت کردند.(3)

افزون بر این گونه تلاش های علما، عده دیگری از نیروهای مذهبی، برخی موانع موجود بر سر راه نهضت را از میان برداشتند. از جمله این موانع و شاید مهم ترین آنها، وجود سپهبد رزم آرا بود که به شدت در مقابل نهضت مردم ایستادگی می کرد. او حتی اندیشه ملی شدن صنعت نفت را به باد استهزا گرفت و فرمان حمله به مردم معترض را صادر کرد. رزم آرا، به دست یکی از جوانان متعهد و نیروهای مذهبی عضو

ص :89

فداییان اسلام ترور شد و پس از آن، راه برای ملی شدن صنعت نفت هموارتر گردید.

در روز 29 اسفند 1329، لایحه ملی شدن صنعت نفت به تصویب نهایی مجلس شورای ملی رسید. اندکی بعد از این قضایا، مصدق به نخست وزیری منصوب شد و مبارزه برای ملی شدن صنعت نفت را وجهه همت خود قرار داد.(1) در این راه، دشواری های فراوانی روبه روی دولت مصدق قرار داشت. برای نمونه، علاوه بر مشکلات داخلی، دولت به شدت از سوی دولت انگلستان زیر فشار قرار داشت و حتی به حمله نظامی هم تهدید شده بود. در این شرایط، نیروهای مذهبی به عنوان حامیان شماره یک دولت وارد میدان شدند. تظاهرات مردمی شکل گرفت و برخی روحانیان در حمایت از دولت مصدق سخنرانی کردند. آیت اللّه کاشانی درباره اعلام جهاد سخن گفت و اظهار داشت که در این راه از مسلمانان دیگر کشورهای اسلامی هم برای حمایت از مردم ایران یاری خواهد طلبید.(2)

همچنین در جریان بیرون کردن کارکنان انگلیسی و خلع ید شرکت نفت انگلیس از سوی دکتر مصدق و پس از آن، هنگام نیاز دولت به فروش اوراق قرضه برای جلوگیری از کاهش درآمدهای نفتی و نظایر آن، باز هم علما و در رأس آنها آیت اللّه کاشانی در اعلامیه های متعددی، ملت را به همکاری و حمایت از دولت مصدق تشویق کردند.(3) برای مثال، ایشان در جریان خرید اوراق قرضه، فتوایی با این محتوا صادر کرد:

خریداری اوراق قرضه ملی که از هر جهت معتبر و سفارش مورد اطمینان

ص :90

است و به وسیله این حکومت ملی و مورد اعتماد خودتان به مصارف مقتضی و ضروری مقدمات کار نفت خواهد رسید، فرض ذمه آحاد مسلمان ایران است.(4)

توجه و اهمیتی که روحانیت برای منافع ملی و همچنین مصلحت مردم قائل بود، در واقعه 30 تیر آشکارا دیده شد. واقعه 30 تیر بدین شکل اتفاق افتاد که پس از اختلاف مصدق با شاه بر سر کسب مقام وزارت جنگ، مصدق از سِمَت خود استعفا کرد و قوام جای او را گرفت. این مسئله، سبب ناامیدی بسیاری از مردم در تداوم نهضت ملی شد. در این هنگام، آیت اللّه کاشانی با ترتیب دادن حرکت ها و بسیج های مردمی و با صدور اطلاعیه ها و پیام های پی درپی، به مقابله با دولت قوام پرداخت و تلاش کرد مصدق باز گردد. در نهایت، با وجود مقاومت دولت قوام و قتل عام عده ای از مردم، این دولت سقوط کرد و مصدق دوباره به نخست وزیری رسید. بر اساس شواهد و مدارک متعدد، در صورت نبود حمایت ها و مقاومت های نیروهای مذهبی به رهبری آیت اللّه کاشانی، امکانی برای بازگشت دوباره مصدق وجود نداشت.(5)

آیت اللّه کاشانی به دلیل برخورداری از پایگاه مردمی در عرصه نمایندگی و ریاست مجلس هم برای حفظ مصالح و منافع ملت مسلمان ایران تلاش می کرد و هم حامی درجه یک دولت مصدق در راه نهضت ملی به شمار می آمد. این حمایت ها ادامه داشت تا جایی که آیت اللّه کاشانی احساس کرد درخواست های مکرر مصدق برای افزایش اختیارات، سبب شکل گیری استبداد جدید دیگری می شود. سرانجام تداوم این تلاش ها با پیروزی دیگری برای نهضت ملی نفت هم زمان شد و آن

ص :91

پیروزی ایران در دادگاه بین المللی لاهه بود. بعد از مدت ها کش و قوس و با پی گیری های دکتر مصدق و حمایت های علما و مردم، در 30 تیر 1331، این دادگاه به نفع ایران به عدم صلاحیت خود در دعوا رأی داد.

مجلس از راه رفراندوم برآمدند که این مسئله با اعتراض بسیاری از علما، از جمله آیت اللّه العظمی بروجردی و آیت اللّه کاشانی روبه رو شد.(1)

در مجموع، اشتباه های جبهه ملی، در نهایت سبب عقیم ماندن نهضت ملی و سقوط این جبهه شد. برخی از این اشتباه ها بدین شرح بود:

1. جبهه ملی برای حل مشکل اقتصادی که به دلیل درگیری با انگلستان پیش آمده بود، سیاست بهره گیری از امکانات امریکا را به علت اختلاف میان امریکا و انگلستان در پیش گرفت که برای افکار عمومی در داخل ایران خوشایند نبود و با روح ملی گرایی این جبهه سازگاری نداشت.

2. نیروهای جبهه ملی، پیروزی های به دست آمده را فقط به حساب خود می گذاشتند. ازاین رو، می کوشیدند نیروهای مذهبی را کنار بزنند. بر این اساس، اختلاف میان مصدق و مجلس را بهانه قرار دادند و افزون بر بی توجهی به روحانیت و برخورد با برخی عناصر و نیروهای فعال مذهبی، نوک حملات خود را متوجه رهبر مذهبی نهضت کردند.(2) بنابراین، جبهه ملی در محاسبه خود دچار اشتباهی فاحش شد و از نقش مؤثر نیروهای مذهبی غافل ماند. در نتیجه، زمینه ضعف و سقوط دولت ملی فراهم شد.

در این میان، سرویس های جاسوسی انگلیس و امریکا که در موضوع نفت ایران به موضع مشترکی رسیده بودند، زمینه را مناسب دیدند و نقشه جدایی این دو گروه را با هدف سرکوب کردن نهضت ملی طراحی کردند. آنها با نفوذی که در حزب توده داشتند، به اختلاف میان این دو دامن زدند و در ظاهر به پشتیبانی از دکتر مصدق و در

ص :93

باطن برای درهم ریختن اساس هم بستگی مردم، در روزنامه های وابسته و رادیو، به هتاکی و تهمت زدن به آیت اللّه کاشانی پرداختند.(1) جبهه ملی هم با ناآگاهی از این دسیسه، در تهمت زنی و هتاکی به نیروهای مذهبی و آیت اللّه کاشانی، با حزب توده مسابقه می گذاشت.(2)

با فاصله گرفتن نیروهای مذهبی از دولت، زمینه برای کودتا علیه دولت ملی فراهم شد. آیت اللّه کاشانی وقتی از حرکت خزنده برای کودتا آگاه شد، با وجود همه تلاش هایی که برای بدنام کردن و حذف ایشان صورت گرفته بود، چون هیچ جای گزین مناسبی برای گروه حاکم نمی یافت، در نامه ای، خطر کودتا را به دکترمصدق گوشزد کرد. در بخشی از آن نامه آمده بود:

حضرت نخست وزیر معظم، جناب آقای دکتر مصدق، دام اقباله!

عرض می شود گرچه امکانی برای عرایضم نمانده، ولی اصلاح دین و ملت برای این خادم اسلام بالاتر از احساس شخصی است و علی رغم غرض ورزی ها و بوق و کرناهای تبلیغاتی، خودتان بهتر از هر کسی می دانید که همّ و غمم در نگه داری دولت جناب عالی است.... امریکا ما را در گرفتن نفت از انگلیسی ها کمک کرد و حالا به صورت ملی و دنیاپسندی می خواهد به دست شما این ثروت را به دست آورد و اگر واقعا با دیپلماسی نمی خواهید کنار روید، این نامه من سندی است در تاریخ ملت ایران که من شما را با وجود همه بدی های خصوصی تان نسبت به خودم، از وقوع حتمی یک کودتا آگاه کردم که فردا جای هیچ گونه عذر موجهی نباشد. اگر به راستی در این فکر اشتباه می کنم، با اظهار تمایل شما، سید

ص :94

مصطفی و ناصرخان قشقایی را برای مذاکره خدمت می فرستم.(1)

مصدق به جای توجه به هشدار آیت اللّه کاشانی، بدین شکل به ایشان پاسخ داد:

مرقومه حضرت آقا به وسیله حسن آقای سالمی زیارت شد. این جانب مستظهر به پشتیبانی ملت ایران هستم، والسلام.(2)

خلاصه اینکه عملکرد جبهه ملی در سه جهت تضعیف نیروهای مذهبی و سعی در حذف آنان، رفتار مستبدانه در حذف آزادی و دموکراسی و حرکت به سوی وابستگی اقتصادی به امریکا، به شکست این جبهه انجامید.(3) سرانجام دولت مصدق در کودتای 28 مرداد 1332 به رهبری سرلشکر زاهدی و با کارگردانی و بودجه سازمان جاسوسی امریکا (سیا)، سرنگون شد. البته سکوت مصدق در مقابل این قضیه هم در جای خود شگفت انگیز و توجیه ناپذیر می نمود.

سرلشکر زاهدی بدون هیچ گونه مقاومت جدی از سوی مردم، حکومت را در دست گرفت.(4) وی ابتدا برای مجاب کردن آیت اللّه کاشانی در مورد ادامه نهضت ملی و آزاد کردن زندانیان قول هایی داد، ولی بعدها روابط پنهانی او با انگلستان و دروغ بودن قول هایش بر آیت اللّه آشکار شد. ازاین رو، ایشان در شمار مخالفان دولت کودتا درآمد و افزون بر انعکاس اعتراض هایش در داخل، این اعتراض ها را به گوش سازمان ملل هم رساند.(5)

ص :95

می آمد که فرهنگ ها و تمدن های جوامع زیر سلطه امپریالیسم را تحقیر می کرد و شیوه زندگی امریکایی و جامعه مصرف انبوه را الگوی آنها قرار می داد. این طرح، گذار کشورهای تحت سلطه و نظام سرمایه داری وابسته را توجیه می کرد و در این راه، از تمام روش هایی که مارکسیسم برای تبیین نظریه اجتماعی خود بهره جسته بود، استفاده می کرد.(1)

پس از مرگ رضاشاه، نخست وزیری علی امینی از طرف امریکا بر شاه تحمیل شد. وی در تاریخ 17 اردی بهشت 1340 به قدرت رسید تا مجری این طرح در ایران شود. امینی در مدت یک سال و نیم صدارت خود، «تظاهرات» اصلاحات را در ایران رهبری کرد و در این مدت، حتی برخی اختیارات را از محمدرضاشاه گرفت؛ چون وی از حمایت شخص «کندی» بهره مند بود. در نهایت، محمدرضاشاه با توافق با بریتانیایی ها و صهیونیست ها و جلب رضایت کندی، توانست امینی را از سر راه بردارد(2) تا خود، نقش پررنگ تری در اجرای نقشه اصلاحات داشته باشد. شاه، اسداللّه علم را به نخست وزیری برگزید و «انقلاب سفید» خود را با نام لوایح شش گانه شاه و مردم، در 11 دی 1341 اعلام کرد که همان طرح اصلاحات امریکایی بود:

اصولی که من به عنوان پادشاه مملکت و رئیس قوای سه گانه به آرای عمومی می گذارم و بدون واسطه و مستقیما رأی ملت ایران را در استقرار آن تقاضا می کنم، به شرح زیر است:

1. القای رژیم ارباب رعیتی یا تصویب اصلاحات ارضی؛

2. تصویب لایحه قانون ملی کردن جنگل ها در سراسر کشور؛

3. تصویب لایحه قانونی فروش سهام کارخانجات دولتی به عنوان پشتوانه

ص :97

اصلاحات ارضی؛

4. تصویب لایحه قانونی سهیم کردن کارگران در منافع کارگاه های تولیدی و صنعتی؛

5. لایحه اصلاحی قانون انتخابات؛

6. لایحه ایجاد سپاه دانش به منظور اجرای تعلیمات اجباری.

در ابتدا آیت اللّه کمالوند (از علمای خرم آبادی) به نمایندگی از مراجع و علما با شاه مذاکره کرد، ولی شاه بر انجام این رفراندوم اصرار ورزید و به آیت اللّه کمالوند فهماند که بقایش در گرو اجرای این اصلاحات است.(1)

علما با آگاهی از ماهیت و اهداف این طرح، آن را فریب کاری و حرکتی بر ضد اسلام و قرآن و مخالف با موازین شرعی اعلام کردند. امام خمینی رحمه الله در بیانیه ای، به بررسی پی آمدها، مشکلات و موارد خلاف این لوایح پرداخت و در پایان چنین نوشت:

مقامات روحانی برای قرآن و مذهب احساس خطر می کنند و به نظر می رسد این رفراندوم اجباری، مقدمه ای برای از بین بردن مواد مربوط به مذهب است.(2)

علاوه بر امام خمینی رحمه الله، افراد دیگری چون آیت اللّه خوانساری، آیت اللّه بهبهانی و آیت اللّه غروی، با این مسئله مخالفت کردند. شاه که بر اجرای این طرح اصرار می ورزید، در 6 بهمن 1341، رفراندوم را به اجرا گذاشت و اعلام کرد که رفراندوم با اکثریت آرا به تصویب رسیده است. هم زمان، تبلیغات گسترده ای را بر ضد

ص :98

روحانیت آغاز کرد و از آنان به عنوان «ارتجاع سیاه» نام برد.(1)

شاه با این سیل تبلیغات می خواست با بیرون راندن روحانیت از صحنه و ایجاد جوّ منفی در مورد روحانیت، مانع اصلی را از سر راه بردارد، ولی تلاش علما و حوادث بعدی (فاجعه مدرسه فیضیه و...) تأثیر روانی این مسئله را به کلی خنثی ساخت.

ص :99

امام خمینی رحمه الله با عبرت گرفتن از حوادث پیشین و با آگاهی کامل وارد صحنه شد و جایگاه علما و شأن ایشان را در برخورد با روشن فکران مشخص کرد. ایشان معتقد بود علما، شایستگی رهبری نهضت ها را دارند، نه روشن فکران:

این ملاها هستند که جلو می افتند و کار انجام می دهند. اینها هستند که جانشان را فدا می کنند. گله من از روشن فکران که به اسلام خدمت می کنند، خصوصا آقایانی که در خارج کشور هستند، در عین حال که به آنان علاقه دارم، این است که این جناح بزرگی را که ملت پشت سرش ایستاده است، کنار نزنید. نباید خدمت های علمای اسلام و آخوند جماعت را نادیده بگیرند و بگویند ما اسلامِ منهای روحانیت می خواهیم.(1)

بُعد دیگر شخصیت امام که ایشان را از دیگران متمایز می ساخت، جسارت آن حضرت در مبارزه با اصل حکومت و از میان برداشتن آن بود. این جسارت در مقابله مستقیم برای ریشه کن کردن اصل نظام شاهنشاهی، مسئله ای بود که نه تنها معاصران امام به آن فکر نکرده بودند، بلکه رهبران هیچ کدام از نهضت های پیشین هم این ویژگی را نداشتند. مبارزه با کاپیتولاسیون و اصلاحات ارضی در ظاهر، مبارزه ای برای لغو یک قانون یا گرفتن یک حق بود، ولی امام به خوبی می دانست مبارزه ای که آغاز کرده است، نتیجه ای جز از بین رفتن یکی از دو طرف نخواهد داشت.(2)

مجموع این عوامل، سبب شد هیچ کس در مورد نقش رهبری و هدایت امام در جریان نهضت، کوچک ترین شکی به خود راه ندهد.

2. کاپیتولاسیون در ایران

برای نخستین بار، دولت روسیه، حق کاپیتولاسیون را در معاهده ترکمن چای در زمان قاجاریه به دست آورد و این آغازی برای اعطای این امتیاز به دیگر کشورها بود. پس از آن، کشورهای انگلستان، هلند و دانمارک با ذکر شرط «دولت کامله الوداد» و دولت های اسپانیا، فرانسه و امریکا با عقد قرارداد، صاحب این حق شدند.(1)

اندک اندک کاپیتولاسیون که قدرت اجرایی فراوانی در اختیار کنسول های خارجی قرار می داد، گسترش بیشتری یافت و کنسول ها حمایت های خود را افزون بر اتباع خارجی، به اتباع داخلی سرایت دادند و منشأ مشکلات فراوانی برای کشور شدند. کاپیتولاسیون، زمینه دخالت های نمایندگان سیاسی کنسولی و حتی پایین ترین افراد مرتبط با سفارت خانه کشورهای صاحب امتیاز را در کشور فراهم می ساخت.(2)

این قانون سبب شده بود مسائل اقتصادی کشور، تابع خواست و منافع بیگانگان قرار گیرد و آنچه می خواستند، وارد کشور یا از آن خارج می کردند و هیچ مانعی سر راه خود نمی دیدند.(3) کاپیتولاسیون سبب تمایل برخی دولتمردان به سوی کشورهای خارجی و حتی پذیرش تابعیت آنان برای برخورداری از مزایای بیشتر شده بود.(4) همچنین این قانون، اصل حاکمیت و استقلال ملت را متزلزل می کرد و به قوانین خارجی، اعتبار برون مرزی می داد.(5) البته سخت ترین و مهلک ترین ضربه کاپیتولاسیون،

ص :102

مشکلات فرهنگی و تحقیر ملتی بود که با پیشینه فرهنگی سترگ، باید در مقابل اتباع خارجی و جنایت های آنها سر تعظیم فرود می آورد.

سید مهدی فرخ درباره کاپیتولاسیون می نویسد:

حکومت کنندگان واقعی ایران، سفرای روس و انگلیس بودند و کنسول های این دو سفارت خانه، نمایندگان جباری بودند که می زدند، می سوزاندند و می کشتند و کسی را یارای مقاومت در برابر آنها نبود.(1)

قانون کاپیتولاسیون افزون بر ایران، در بسیاری از کشورهای دیگر، به ویژه در کشورهای آفریقایی و آسیایی وجود داشت. البته به دلیل مشکلات یاد شده، این قانون در بسیاری از کشورهای جهان لغو شد و در ایران هم، زمزمه های مخالفت با آن از زمان انقلاب مشروطیت آغاز گردید. سرانجام در آغاز زمام داری رضاخان، این قانون به صورت یک جانبه از سوی او ملغی گردید، ولی این حق بار دیگر در زمان پادشاهی محمدرضاشاه به امریکا اعطا شد. محمدرضاشاه به دنبال کسب کمک های مالی و نظامی امریکا در زمان ریاست جمهوری لیندن جانسون به آنجا سفر کرد. دولت امریکا، پرداخت وام و کمک های نظامی به ایران را به اعطای مصونیت از پی گیری قضایی به مستشاران امریکایی وابسته دانست.

در واقع، مستشاران نظامی امریکایی، از مصونیت های قابل توجهی که دیپلمات ها در کشورهای خارجی بر اساس کنوانسیون وین از آن برخوردارند، بهره مند می شدند، مانند: مصونیت از پی گیری قضایی و جزایی، اختیار در ادا نکردن شهادت و بسیاری

ص :103

مصونیت های دیگر که در قرارداد وین در 10 ماده بدان اشاره شده است.(1) این در حالی بود که مستشاران امریکایی، از نظر اخلاقی و رفتار اجتماعی در سطح پایینی بودند که مشکلات و دردسرهای فراوانی برای جامعه مسلمان و فرهنگی ایران ایجاد می کرد. شاه هنگام بازگشت از امریکا، این مسئله را به صورت جدی مطرح کرد و تحت فشارهای او، پس از اندک زمانی به تصویب مجلس سنا و درنهایت در تاریخ 21 مهر 1343 به تصویب مجلس شورای ملی رسید.(2)

امام خمینی رحمه الله درنهایت، نطق تاریخی و آتشین خود را در روز 4 آبان 1343 ایراد فرمود که بیانگر بسیاری از واقعیت ها و افشاگری ها بود. شایسته است بخش هایی از سخنان ایشان را که بیانگر موضع ایشان و بیشتر علما در مورد کاپیتولاسیون بود، بیان کنیم:

إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَیْهِ راجِعُونَ. من تأثرات قلبی خود را نمی توانم اظهار کنم. قلب من در فشار است... . با تأثرات قلبی روزشماری می کنم چه وقت مرگ پیش بیاید. ... قانون در مجلس بردند. در آن قانون، اولاً ما را ملحق کردند به پیمان «وین» و ثانیا اینکه تمام مستشاران نظامی امریکا با خانواده هایشان، با کارمندان فنی شان، با کارمندان اداری شان، با خدمه شان،(1) با هرکس که بستگی به آنها دارد، اینها از هر جنایتی که در ایران بکنند، مصون اند. اگر یک خادم امریکایی، اگر یک آشپز امریکایی، مرجع تقلید شما را در وسط بازار ترور کند، زیر پا منکوب کند، پلیس ایران حق ندارد جلو او را بگیرد. دادگاه های ایران حق ندارند او را محاکمه کنند و بازپرسی کنند. باید برود امریکا. آنجا در امریکا ارباب ها تکلیف را معیّن کنند... . اکنون من اعلام می کنم که این رأی ننگین مجلسین، مخالف اسلام و قرآن است و قانونیت ندارد. مخالف رأی ملت مسلمان است. وکلای مجلسین، وکیل ملت نیستند، وکلای سرنیزه هستند. رأی آنها در برابر ملت و اسلام و قرآن هیچ ارزشی ندارد و اگر اجنبی ها بخواهند از این رأی کثیف سوءاستفاده کنند، تکلیف ملت تعیین خواهد شد.(2)

افشاگری امام خمینی رحمه الله و اعلامیه های ایشان، تحرک و جنب وجوش را در بین دیگر علما و مردم برانگیخت و موجی از خشم و نفرت از رژیم شاهنشاهی و به ویژه

ص :105

دولت امریکا، سراسر ایران را فراگرفت. علما و روحانیان در شهرستان ها نیز با پشتیبانی و همراهی مردم، در تلگراف ها، نامه ها و طومارهای متعدد، خواستار الغای کاپیتولاسیون شدند.(1) واکنش شدید مردم، حسن علی منصور، نخست وزیر وقت را وادار کرد در یک سخنرانی در مجلس سنا، درصدد توجیه این مسئله برآید.(2) این توجیه ها اثر چندانی نبخشید و علما همچنان با استناد به آیه «نفی سبیل»، بر حرمت کاپیتولاسیون پا فشاری کردند.

نوشت:

وقایع اخیر که شما در گزارش رسمی از آنها مطلع خواهید شد، موجب خشنودی من شده است. سرانجام ما توانستیم از شر آن پیرمرد... که چوب لای چرخ ما می گذاشت، راحت شویم. «کله گنده»(1) محلی دستور اخراج او را داده بود. در حال حاضر، او در یکی از هتل های درجه دو ترکیه اقامت دارد.(2)

هر چند تبعید امام و دوری ایشان از وطن، سبب شد رژیم پهلوی تحت نفوذ دولت امریکا، راه را برای اجرای برنامه های خود و از جمله پیشبرد و اجرای طرح کاپیتولاسیون هموارتر بداند، ولی موج قیام مردمی پس از تصویب کاپیتولاسیون و تبعید حضرت امام، موازنه را به شکل قابل ملاحظه ای به سود نیروهای مذهبی رقم زد. مقام های وزارت خارجه که از عمق این مخالفت ها آگاه بودند، حاضر نبودند به صورت رسمی با اجرای این قرارداد موافقت کنند. ازاین رو، این قانون با دستور مستقیم محمدرضاشاه حالت رسمی یافت.

با وجود فریب کاری های رژیم شاه، خشم و نفرت مردم از کاپیتولاسیون که با تبعید حضرت امام، چندین برابر شده بود، خود را به صورت های گوناگون نشان داد.

گروهی از متدینان و جوانان پرشور در قالب هیئت های مؤتلفه اسلامی، به اعدام انقلابی خیانت کاران روی آوردند. در نخستین گام، حسن علی منصور که عامل اصلی کاپیتولاسیون و تبعید امام بود، به دست محمد بخارایی از اعضای هیئت مؤتلفه، در روز اول بهمن 1343، جلو در مجلس شورای ملی (محل احیای کاپیتولاسیون) ترور شد. البته هیئت های مؤتلفه، اعدام انقلابی شاه و افراد دیگری چون اقبال و دکتر ایادی

ص :107

را هم در دستور کار خود قرار داده بودند که موفق نشدند.(1)

خشم و ناراحتی از رفتارهای شاه و به ویژه تبعید امام، در بین مردم و روحانیان نیز بازتاب گسترده ای داشت. به محض اینکه کوچک ترین خبری از اوضاع امام در تبعید به گوش می رسید، دروس حوزه علمیه و بازارها تعطیل می شد و تجمع های متعدد شکل می گرفت. مردم به شیوه های گوناگون، اعتراض های خود را ابراز می داشتند، به گونه ای که دامنه این اعتراض ها، به مجامع بین المللی نیز کشیده شد.(2) در نهایت، شاه با مشورت مشاورانش برای کاستن میزان خشم و ناراحتی مردم، امام را در تاریخ 12 مهر 1343 از ترکیه به نجف اشرف منتقل کرد که از مهم ترین مراکز اسلامی بود. البته او هدف دیگری هم داشت و آن این بود که امام را تحت الشعاع علمای بزرگ نجف قرار دهد تا تحت تأثیر شخصیت علمی و اجتماعی آنها، بتواند ایشان را از یادها محو کند، ولی این هدف محقق نشد.(3)

جوان و دانشجو ایجاد کند و برنامه توهین به امام خمینی؛ هم در راستای همین برنامه ها بود.

در تاریخ 17 دی 1356، مقاله ای توهین آمیز بر ضد حضرت امام خمینی رحمه اللهدر روزنامه اطلاعات به چاپ رسید. در کتاب تهاجم به روحانیت و حوزه های علمیه در تاریخ معاصر درباره این مقاله چنین آمده است:

اگر از احتمالات و اظهارنظرهای مخالفان شاه صرف نظر کرده و تنها به گفته ها و نوشته های موافقان و مقربان آگاه رژیم استناد کنیم، دست کم دو نفر از آنها (سفیر انگلستان در ایران و سفیر ایران در انگلستان) نوشتن آن مقاله را به دستور مستقیم شاه می دانند. در این مقاله، قیام شکوهمند 15 خرداد 42، توطئه «استعمار سرخ و سیاه» معرفی شده بود که استعمارگران، امام را مناسب ترین فرد برای مقابله با انقلاب سفید انتخاب کرده و به این بهانه، ننگین ترین توهین ها را به ساحت آن مرجع بزرگ روا داشته بودند.(1)

درج این مقاله، واکنش های فراوانی در پی داشت. مردم با تعطیلی بازار و مغازه ها، با همراهی علما و فضلا و طلاب حوزه علمیه قم، تظاهرات گسترده ای را شکل دادند که با برخورد شدید مأموران انتظامی روبه رو شد و بسیاری از مردم به خاک و خون کشیده شدند. همین مسئله سبب شد که در سراسر ایران و به ویژه در تهران در حمایت از این قیام، حرکت های متعددی شکل گیرد. در واقع، این مسئله را باید نقطه عطفی در نهضت دانست؛ زیرا پس از این جریان، مردم به طور مستقیم در مقابل رژیم قرار گرفتند. از آن پس، ماهیت ضد مردمی رژیم برای مردم ثابت شد و شعار «مرگ بر شاه» از دهان

ص :109

تظاهرکنندگان به گوش رسید و خواسته حذف شاه عمومیت بیشتری یافت. همچنین این جریان سبب شد نهضت در میان توده های مردم و به ویژه جوانان عمق بیشتری پیدا کند. از طرفی، جایگاه و نفوذ امام در میان مردم بر همگان ثابت شد و سبب گردید آهنگ حرکت انقلاب، به صورت اربعین های پشت سر هم، با صورت و محتوای کاملاً اسلامی شتاب فزاینده و گسترده تری به خود بگیرد.(1)

موضع گیری مردم در برابر توهین به امام نشان داد که رژیم در محاسبه های خود دچار اشتباه شده است. رژیم گمان می کرد درج چنین مقاله ای، می تواند شخصیت امام را در میان مردم لکه دار سازد و بدین وسیله، مردم را به ایشان بی اعتماد کند، ولی این مسئله برای رژیم نتیجه عکس داشت؛ چون اعتراض و مخالفت با رژیم، حالت گسترده تری به خود گرفت.

بود، بلکه هر کدام از این دو دسته، در عین داشتن نقاط مشترک فراوان، یک جنبه از فعالیت هایشان در مقایسه با دیگر جنبه ها، پررنگ تر بود.

گروه اول: علما با سخنرانی های تند و رفتار پرخاشگرانه در برابر رژیم، مردم را تحریک می کردند و سختی زندان، شکنجه و تبعید را هم به جان می خریدند.(1) به علت رهبری یگانه امام خمینی رحمه الله ، بیشتر این افراد پیرو و شاگرد ایشان به شمار می آمدند. سید علی خامنه ای از ارکان اصلی مبارزه در مشهد بود که در این راه طلاب جوان زیادی را رهبری می کرد.(2) علی اکبر هاشمی رفسنجانی، آیت اللّه محمدرضا مهدوی کنی، آیت اللّه ابوالقاسم خزعلی، آیت اللّه سید محمود طالقانی، آیت اللّه محمدعلی گرامی، موحدی کرمانی، شهید هاشمی نژاد، شهید سیدعلی اندرزگو، مهدی شاه آبادی، موحدی ساوجی، صادق خلخالی، محمد یزدی، ربانی شیرازی، طاهری خرم آبادی، علی اصغر مروارید، جعفری گیلانی، محمدتقی عبدوست، فاکر، معادیخواه، شهید محمدعلی صدوقی، شهید اسداللّه مدنی، شهید قاضی طباطبایی، مرحوم آیت اللّه خادمی، شهید عبدالحسین دستغیب، آیت اللّه راستی کاشانی و... در این دسته بودند.(3)

نقطه ثقل فعالیت های گروه دوم، تشریح مبانی فکری اسلام بود و از این نظر، تأثیر فراوانی در پیروزی نهضت داشتند. برای مثال، اندیشه های شهید مطهری را در مبارزه با انحراف ها و تبیین خط مشی مبارزه فرهنگی و تبلیغی در پیروزی نهضت به هیچ عنوان نمی توان کم اثر دانست. تبیین جهان بینی

ص :111

اسلامی، نقد مارکسیسم و مقابله با اندیشه های انحرافی دیگر، بنیان گذاری مراکز فرهنگی و تشریح مباحث فلسفی و به طور کلی، مبارزه فکری و فرهنگی شهید مطهری، علامه طباطبایی، شهید بهشتی، علامه محمدتقی جعفری، محمدتقی فلسفی، شهید محمدجواد باهنر و... سبب شده بود این افراد، بُعد تئوریک مبارزه بر ضد رژیم را بر عهده بگیرند.(1)

وحدت را به آنها گوشزد کند.(1)

مرحوم سیدحسن مدرس و آیت اللّه کاشانی نیز با وجود درگیر بودن در مسائل داخلی، توجه به مسائل جهان اسلام را از یاد نبرده بودند. انقلاب اسلامی هم نه تنها می خواست مردم ایران را به راه مبارزه طاغوت بکشاند، بلکه بر آن بود تا دیگر ملت های جهان اسلام را برای مبارزه با جهان خواران با ملت ایران همراه سازد و زمینه را برای پدیدآوردن یک «اتحاد اسلامی» فراهم آورد. اعلامیه امام خمینی رحمه الله در نخستین سالگرد قیام خونین 15 خرداد 1342 که همراه با امضای چند تن از علما صادر شده بود، به خوبی به این مطلب اشاره داشت:

علمای اسلام وظیفه دارند از احکام مسلمه اسلام دفاع کنند. از استقلال ممالک اسلامی پشتیبانی نمایند. از ستم کاری ها و ظلم ها اظهار تنفر کنند. از پیمان با دشمنان اسلام و استقلال ممالک اسلامی اظهار انزجار کنند. ما برای دفاع از اسلام و ممالک اسلامی همواره مهیا هستیم. برنامه ما که برنامه اسلام است، وحدت کلمه مسلمین است، اتحاد ممالک اسلام است، برادری با جمیع فرق مسلمین است در تمام نقاط عالم.(2)

کند و مسلمانان جهان را دوشادوش یکدیگر به رویارویی با استکبار جهانی وادارد. با این حال، استعمار با ترفندها و نیرنگ هایی، این رسالت مقدس را با شکست روبه رو ساخت. آنان با پیش کشیدن جریان هایی، فرصت نهضت را از آیت اللّه کاشانی گرفتند و به مبارزه، جنبه ناسیونالیستی و پان ایرانیستی دادند.(1)

علمای فعال در جریان نهضت انقلاب اسلامی ایران و به ویژه امام خمینی رحمه الله، از همان سال های آغازین حرکتشان برای احیای ارزش های اصیل اسلامی، به دفاع از فلسطینیان و مقابله با صهیونیسم غاصب پرداختند:

بنای ما این است که در کنار برادران فلسطینی خود بایستیم و هر وقت هم قدرت پیدا کنیم، همان طور که آنها از حقشان دفاع می کنند، ما هم مثل برادر با آنها هم دوش و هم رزم خواهیم بود. بیت المقدس باید به مسلمین برگردد.(2)

امام، مسئله فلسطین را به یک ملت یا یک قوم خاص مربوط نمی دانست، بلکه آن را مسئله تمام مسلمانان می شمرد. ازاین رو، در برابر رویدادهای فلسطین، موضع گیری می کرد. برای مثال، در جریان آتش سوزی مسجدالاقصی، ایشان در بیانیه ای در آبان 1348، با محکوم کردن این عمل زشت فرمود:

تا زمانی که فلسطین آزاد نشده است، مسلمانان نباید مسجدالاقصی را تجدید بنا کنند و علایم این جنایت، باید همواره به عنوان مایه حرکتی برای آزادی فلسطین حفظ شود.(3)

ص :114

امام خمینی رحمه الله و دیگر علمای فعال در نهضت، از آغاز مسیر مبارزه با طاغوت تا رسیدن به پیروزی نهایی، هیچ گاه از مسئله دفاع از مردم فلسطین و مبارزه با صهیونیست ها غافل نشدند. ایشان پس از انقلاب هم مخالفت با اسرائیل را به عنوان یکی از استراتژی های جمهوری اسلامی مطرح ساخت و همچنان بر اتحاد مسلمانان برای درهم شکستن رژیم غاصب اسرائیل تأکید کرد. در این راستا، آخرین جمعه ماه مبارک رمضان هر سال را «روز قدس» نام گذاری کرد:

من از عموم مسلمانان جهان و دولت های اسلامی می خواهم که برای کوتاه کردن دست اسرائیل غاصب و پشتیبانان آن، به هم بپیوندند و جمیع مسلمانان جهان را دعوت می کنم آخرین جمعه ماه مبارک رمضان را که از ایام قدر است و می تواند تعیین کننده سرنوشت مردم فلسطین باشد، به عنوان «روز قدس» انتخاب و طی مراسمی هم بستگی بین المللی مسلمانان را در حمایت از حقوق قانونی مردم مسلمان فلسطین اعلام نمایند.(1)

توجه به مسئله فلسطین و مبارزه با صهیونیسم، افزون بر دیدگاه های امام خمینی رحمه الله، از دید دیگر علمای فعال در نهضت نیز دور نماند. آیت اللّه خامنه ای، شهید مطهری(2) و حجت الاسلام علی اکبر هاشمی رفسنجانی هم هیچ گاه توجه به مسئله فلسطین و خشم و انزجار از اسرائیل را مخفی نمی کردند.(3)

رفاقت و نزدیکی بین امریکا (حامی اصلی صهیونیست ها) و حکومت پهلوی سبب شده بود رژیم پهلوی به مهم ترین حامی و دوست اسرائیل در منطقه تبدیل شود. به همین دلیل، همکاری ایران و اسرائیل از همکاری ساده اقتصادی فراتر رفت و در قالب همکاری های استراتژیک گسترش یافت. ازاین رو، هرگونه مخالفت با رژیم اسرائیل، واکنش های شدیدی را از سوی رژیم ایران به دنبال داشت. پس از جنگ های شش روزه اسرائیل و اعراب، رژیم شاه در مقابل صدور اعلامیه از سوی امام خمینی رحمه الله و اعتراض های گسترده روحانیت و مردم، به مدارس دارالشفاء و فیضیه در قم هجوم برد و طلاب آنجا را مضروب کرد.(1) با این اوصاف، طبیعی بود که قشر مذهبی ایران، با وجود دغدغه ای که در مورد مسائل فلسطین داشتند، از این رهگذر هم به مخالفت با رژیم پهلوی بپردازند.

امام خمینی رحمه الله هم یکی از دلایل مهم مخالفت خود را با رژیم پهلوی، حمایت های بی دریغ این رژیم از صهیونیست ها می داند:

یکی از جهاتی که ما را در مقابل رژیم شاه قرار داده است، کمک او به اسرائیل است. من همیشه در مطالبم گفته ام که شاه از همان اول که اسرائیل به وجود آمد، با او همکاری کرده است و وقتی که جنگ بین اسرائیل و مسلمانان به اوج خود رسیده بود، شاه همچنان نفت مسلمین را غصب کرده و به اسرائیل می داد و این خود از عوامل مخالفت من با شاه بوده است. ملت مسلمان ایران هیچ گاه از اسرائیل پشتیبانی نکرده است و همیشه از این بابت مورد ظلم و تجاوز دستگاه شاه قرار گرفته است.(2)

ایشان، اسرائیل را خطری بزرگ برای اسلام و ایران می دانست و نفوذ کارگزاران اسرائیل را در ارکان قدرت ایران گوشزد می فرمود:

ص :116

اسرائیل نمی خواهد در این مملکت قرآن باشد. اسرائیل نمی خواهد در این مملکت علمای اسلام باشند... . اسرائیل می خواهد به دست عمال خود آن چیزهایی را که سد راه هستند، از سر راه بردارد. قرآن سد راه است، باید برداشته شود. روحانیت سد راه است، باید شکسته شود. مدرسه فیضیه و دیگر مراکز علم و دانش سد راه است، باید خراب شود... . دولت ایران به تبعیت از اغراض و نقشه های اسرائیل به ما اهانت کرده و می کند.(1)

هدف را باید در نظر داشت. هدف اسلام است، استقلال مملکت است، طرد عمال اسرائیل است، اتحاد با کشورهای اسلامی است. الان تمام اقتصاد مملکت در دست اسرائیل است. عمال اسرائیل اقتصاد ایران را قبضه کرده اند. اکثر کارخانجات در دست آنها اداره می شود؛ تلویزیون، کارخانه ارج، پپسی کولا و... .(2)

نمی توان مخالفت با اسرائیل را عامل اصلی مبارزه با رژیم شاه دانست، ولی بدون شک، با توجه به نزدیکی منافع و مصالح این دو رژیم، مخالفت با اسرائیل، یکی از پایه های مهم مبارزه با رژیم پهلوی بود. گوشزد کردن خطر اسرائیل و نفوذ کارگزاران اسرائیلی در ایران، برای رژیم شاه بسیار ناخوشایند بود. ازاین رو، سخنرانی واعظان را به بیان نکردن مخالفت با رژیم اسرائیل مشروط کرده بود.

برای رهایی از چنگال ابرقدرت های چپ و راست می جنگند، اعلام می نمایم.(1)

این مطلب، شعار نبود و پس از پیروزی انقلاب اسلامی هم ادامه یافت و منشأ اختلاف ایدئولوژیکی حکومت نوظهور ایران با ابرقدرت ها گردید. برای نمونه، هم زمان با هجوم شوروی به افغانستان و اشغال این کشور، عالمان دینی با صراحت از مردم مظلوم افغانستان حمایت کردند. امام خمینی رحمه الله هم در این مورد به صورت جدی موضع گیری کرد:

من بار دیگر اشغال سبعانه افغانستان توسط چپاولگران و اشغالگران شرق متجاوز را محکوم می کنم.(2)

بدین ترتیب، باید دانست جنبه مبارزه با استبداد داخلی، برای روحانیت و نیروهای مذهبی اهمیت فراوانی داشت، ولی این امر سبب غفلت آنان از مسائل جهانی مسلمانان نمی شد. حتی گاه اینها کاملاً درهم گره می خورد و لازم و ملزوم همدیگر می شد. برقراری وحدت میان مسلمانان، حمایت از نهضت های آزادی بخش و مردم محروم و مستضعف در همه نقاط جهان، از آموزه های مذهبی عالمان شیعه در طول مبارزه و فعالیت هایشان بر ضد حکومت پهلوی و پس از آن بوده و هست.

ص :118

در طی یک حرکت هدف مند و برنامه ریزی شده، روحانیون انقلابی را به همه جای میهن اسلامی گسیل داشت تا مردم را به حضور همه جانبه در مبارزات تشویق کنند و همین مسئله باعث شد که این حرکت روز به روز فراگیرتر شود و زمینه برای شکل گیری نهضت فراهم گردد».(1)

نخستین حربه ای که رژیم شاهنشاهی از آن استفاده کرد، زور و خشونت بود که ویژگی همه حکومت های استبدادی است. پس از تحریم رفراندوم از سوی علما، دژخمیان رژیم در تاریخ دوم فروردین، هم زمان با 25 شوال و سالروز شهادت امام صادق علیه السلام، با به هم ریختن مجلس عزای امام ششم، حادثه آفریدند و مردم هم وحشت زده مدرسه فیضیه را ترک گفتند. در این حال، دژخیمان رژیم با قساوت و وحشی گری توصیف ناپذیری به علما و طلاب حمله کردند و فیضیه را به خاک و خون کشیدند.

در ادامه این گونه برخوردها، پس از دستگیری امام و اعتراض مردم به این امر، رژیم شاهنشاهی فاجعه 15 خرداد را آفرید. فجایع و کشتارهای متعدد دیگری چون فاجعه 17 شهریور، کشتار مردم آذربایجان، کشتارهای رژیم در ماه محرم، کشتار 19 دی ماه و...، به همراه دستگیری، شکنجه، تبعید و ترور افراد سرشناس و رهبران فکری نهضت، بخش کوچکی از سرکوب های رژیم بود. این سرکوب ها سبب می شد روح هم دردی به شکل بی سابقه ای در میان مردم تقویت شود. ازاین رو، سرکوب هر قیامی، مردم شهرهای دیگر را برای ابراز هم دردی با قربانیان این قیام ها، به خیابان ها می کشاند. در واقع، قیام های مردم، حالت زنجیره ای و به هم پیوسته به خود گرفت که برآیند آن، نهضت را به سوی قیام سراسری و فراگیر مردمی کشاند.(1)

وقتی رژیم شاهنشاهی از سرکوب و کشتار نتیجه ای نگرفت، به جنگ روانی و فریب کاری و نمایش تبلیغاتی دست زد که از آن جمله می توان موارد زیر را نام برد:

الف) نسبت دادن مبارزه و مخالفت مردم و روحانیت به فئودال ها. رژیم

ص :121

با این کار می خواست نهضت را از راه خود منحرف سازد و به آن برچسب فئودالی بودن بزند.(1)

ب) سوءاستفاده از حس وطن دوستی مردم و بیان اینکه علما با کشورهای عربی در ارتباط هستند و نقشه هایی را برای خیانت به مملکت طراحی کرده اند.(2)

ج) پخش ورق پاره هایی با نام های غیرواقعی برای تخریب روحانیت.(3)

د) بزرگ نمایی شخصیت شاه برای کاهش میزان مخالفت ها.(4)

ه) ادعای ایجاد فضای باز سیاسی همراه با تبلیغات وسیع در مورد اجرای آن.(5)

این برنامه ها هم برای رژیم نتیجه ای نداشت؛ چون بسیاری از مسائل مطرح شده، برای مردم باورکردنی نبود و این موارد، خود، به حرکت نهضت سرعت بخشید.

روز، ریشه های پوسیده دودمان پهلوی از این کشور کنده شد و مردمی ترین انقلاب جهان به رهبری حضرت امام خمینی رحمه الله به ثمر نشست. در این میان، این نکته ظریف را نباید از نظر دور داشت که پیروزی نهضت اسلامی برآیند تمام تلاش ها و فعالیت هایی بود که علما و مراجع بزرگ از گذشته های دور انجام داده بودند. اگر آیت اللّه عبدالکریم حائری، مرکزی را به نام حوزه علمیه قم تأسیس نمی کرد؛ اگر آیت اللّه العظمی بروجردی در اصلاح و تحکیم پایه های حوزه و روحانیت قدم برنمی داشت؛ اگر تلاش امثال علامه محمدحسین نایینی، شیخ فضل اللّه نوری، سیدحسن مدرس و سیدابوالقاسم کاشانی نبود، شاید حتی سخن گفتن از انقلاب اسلامی هم امری دور از ذهن و تصور می نمود. در واقع، نهضت امام خمینی رحمه الله را باید در امتداد تمام این کوشش ها و البته جامع ترین و کامل ترین آنها دانست که ثمره عملی تمام آنها را در قالب جمهوری اسلامی نمایان ساخت.

قانون الهی که صلاح کشور و مردم بر آن است، اداره شود و چنین حکومتی بدون نظارت فقها امکان پذیر نیست.(1)

حکومت موردنظر امام، با آنچه در بسیاری از کشورهای اسلامی دیگر وجود داشت، متفاوت بود. ایشان به دنبال این بود که با عمل به سخنان خود در مورد تشکیل حکومتی اسلامی بر اساس موازین شرعی، اصل دخالت مردم بر سرنوشت خود را هم رعایت کند. ازاین رو، نظریه جمهوری اسلامی را مطرح و ماهیت آن را چنین بیان کرد:

ماهیت جمهوری اسلامی این است که با شرایطی که اسلام برای حکومت قرار داده است، با اتکا به آرای عمومی ملت، حکومت تشکیل شده و مجری احکام اسلامی باشد... . ما خواستار «جمهوری اسلامی» می باشیم. جمهوری، فرم و شکل حکومت را تشکیل می دهد و اسلامی، یعنی محتوای آن فرم که قوانین الهی است.(2)

نظریه جمهوری اسلامی ایران که برای حفظ دستاوردها و عمل به احکام اسلامی مطرح شد، هم قالب و محتوای اسلامی داشت و هم ساختار آن با جمهوریت و دخالت مردم بر سرنوشت خود هماهنگ بود.

ص :124

ما یک مأموریت محوری برای رسانه ملی قائل هستیم که الزاماتی دارد و این مأموریت ملی، اهداف کلانی را هم با خودش همراه دارد. به نظر ما، آن مأموریت محوری عبارت است از مدیریت فکر، فرهنگ، روحیه، اخلاق رفتاری جامعه، جهت دهی، فکر عمومی، فرهنگ عمومی، آسیب زدایی از فکر و فرهنگ و اخلاق جامعه.(1)

صدا و سیما، هم از نظر زمان گسترده ای که مخاطبان به استفاده از آن اختصاص می دهند و هم از نظر نوع ارتباط نسبتا عمیقی که مخاطبان با این رسانه برقرار می سازند، تأثیر فراوانی بر افکار عمومی دارد. به همین علت، انتقال بسیاری از آگاهی ها و اطلاعات به مخاطبان، می تواند یکی از کارهای مثبت رسانه ملی باشد. البته در مراتب بالاتر، رسانه ملی می تواند ابزار قدرتمندی برای فرهنگ سازی به شمار آید. امام خمینی رحمه الله، صدا و سیما را دانشگاهی عمومی می داند و می فرماید:

اهمیت رادیو - تلویزیون بیشتر از همه است. این دستگاه ها، دستگاه های تربیتی هستند. باید تمام اقشار ملت با این دستگاه ها تربیت شوند. یک دانشگاه عمومی است. دانشگاه ها، دانشگاه موضعی است. این یک دانشگاه عمومی است؛ یعنی دانشگاهی است که در تمام سطح کشور گسترده است.

یک - تبیین نقش برجسته علما در ایجاد تحولات اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و علمی

در این نوشتار کاملاً آشکار بود که علما در دهه های اخیر، تأثیر شگرفی در تحولات اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و علمی کشور ایران داشته اند. متأسفانه گاه افرادی در برخی جریان ها که علما نقش مؤثری در آن بر عهده داشته اند، قصد کم رنگ کردن این فعالیت ها را دارند.(1)

دو - بررسی جنبه های گوناگون فعالیت های عالمان شیعه

اساس وظایفی که برای علما ذکر می شود و نیز بر پایه آنچه عالمان شیعه انجام داده اند و بخشی از آن در این نوشتار آمده است، فعالیت های این بزرگواران جنبه های فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و علمی فراوانی داشته است. ازاین رو، باید به تمام این جنبه ها توجه کرد.

سه - توجه دادن به دسیسه های روزافزون بیگانگان

با وجود فعالیت های مثبت عالمان شیعه، گاه شاهد بوده ایم که عده اندکی که در کسوت روحانیت بوده اند، دچار لغزش هایی شده اند. گروهی هم مغرضانه یا ناآگاهانه به بهانه وجود چنین اشخاصی، کل سازمان روحانیت را زیر سؤال بردند یا برخی محرومیت ها و محدودیت ها را به پای دین و روحانیت گذاشته اند تا شاید روحانیت و به تبع آن، اسلام را لکه دار کنند. رسانه ملی باید در این زمینه شفاف سازی کند.

مخاطب نخواهد بود و حتی در جذب مخاطب هم عاجز خواهد ماند؛ زیرا قالب خشک و بی روح، هیچ جذابیتی در بین مخاطبان ندارد. ازاین رو، باید به برنامه ها و به ویژه برنامه هایی که در زمینه های دینی ساخته می شود، طراوت تازه ای بخشید و با بهره گیری از فن آوری جدید، آن را باب طبع مخاطب ساخت.

دو - تنوع

باید برنامه هایی تولید شود که به فراخور نوع نیاز و علاقه مخاطب، مورد استفاده قرار گیرد. برنامه های ساخته شده در زمینه فعالیت های عالمان شیعه، می تواند قالب های متنوعی داشته باشد مانند: سریال، نماآهنگ، سرود، مستند و... .

از برنامه های موجود در صدا و سیما، این خلأ احساس می شود و سبب کاهش سطح محتوایی برخی برنامه ها شده است.

در ابتدای این گونه فیلم ها، مختصری از گذشته فرد را بیان و آنها را بهتر و بیشتر معرفی کنند.

نکته دیگر اینکه فیلم سازی درباره زندگی بسیاری از علمای دیگر که نام برخی از آنها در بخش های پیشین ذکر شده، باید در دستور کار قرار گیرد.

ب) برخی برنامه های آموزشی که بیانگر نقش علمی و فرهنگی عالمان شیعه است، در راه فرهنگ سازی مثبت، نقش بسزایی ایفا کرده اند. از جمله این برنامه ها، باید به برنامه «درس هایی از قرآن» حجت الاسلام محسن قرائتی اشاره کرد. این برنامه که سال های زیادی است دوام دارد، با طرح مباحث متعدد قرآنی، در جذب مخاطب و فرهنگ سازی، موفقیت چشم گیری داشته است. برنامه های دیگری در زمینه آموزش علوم دینی، اصول عقاید، بازی با کلمات و... از جمله برنامه های موفق رسانه در این زمینه هستند. البته تعداد چنین برنامه های موفقی در صدا و سیما اندک است. اگر برنامه های موازی هم وجود دارد، چندان جذاب نیست.

ج) تعداد برنامه هایی که بیانگر نقش اجتماعی علما باشند، بسیار اندک است. لازم است برنامه سازان به این نوع برنامه ها توجه بیشتری نشان دهند. تنها برخی برنامه های اجتماعی و گاه خانوادگی، بخشی از زمان خود را به این امر اختصاص داده و با حضور روحانیان در مورد نقش و کارکرد دین و روحانیت در اجتماع و زندگی اجتماعی به بحث و گفت وگو پرداخته اند. البته برنامه هایی به شکل مستقل هم وجود داشته اند که برای نمونه، می توان به برنامه «اخلاق در خانواده» اشاره کرد که تا چند سال پیش به صورت مداوم از تلویزیون پخش می شد و مسائل خانوادگی را از دیدگاه اسلام بررسی می کرد. این برنامه جنبه کارکردی اثرگذاری داشت.

د) بسیاری از برنامه های رسانه درباره فعالیت های علما قالب سنتی دارند و به جز برخی از آنها که به دلیل توانایی مجری و مباحث مطرح شده، جذاب هستند، بقیه مخاطب پسند نیستند. اگر هم فرض بر این باشد که عموم مردم، مخاطب این برنامه ها

ص :130

هستند، رغبت چندانی در میان این افراد برای بهره گیری از این برنامه ها دیده نمی شود.

ه) نوع نگاه رسانه و جامعه به روحانیت باید تا حد زیادی اصلاح شود. برای مثال، بیشترین حضور روحانی در برنامه ها، مربوط به پخش مراسم مذهبی و به ویژه ایام سوگواری ها و ولادت امامان است؛ در صورتی که در بسیاری از برنامه های فرهنگی، علمی و اجتماعی هم می توان و باید از حضور روحانیت بهره گرفت. همچنین در سخن علما نباید فقط جنبه امر و نهی وجود داشته باشد؛ زیرا با این نوع نگاه، آنها گروهی صرفا نصیحت کننده و موعظه گر معرفی می شوند. معرفی روحانیت با این چهره تک بعدی، بسیار ناپسند است.

و) این برنامه ها بیشتر به تعریف و تمجید می پردازند و تا حد توان از هرگونه نقد در آنها پرهیز می شود. نقد و بررسی به برطرف ساختن اشکال ها و افزایش غنای درونی کار کمک می کند و به بسیاری از نقدهای غیرمنصفانه نیز پاسخ می دهد. بیان یک جانبه و بدون نقد بسیاری از مسائل، آنها را به صورت سطحی و غیرجذاب باقی می گذارد. برای مثال، می توان نقش علما را در نهضت ملی شدن صنعت نفت بررسی و نقد کرد.

زندگی آنان، مثلاً بخش مبارزات را پوشش داده است. در این میان، شایسته است زندگی بسیاری از علمایی که در این پژوهش هم از آنها نام برده شده است، به تصویر کشیده شود. توجه به زندگی افرادی چون شیخ عبدالکریم حائری و آیت اللّه العظمی بروجردی، نه تنها جذاب و مقبول مردم است، بلکه نکته های آموزنده و بسیار سودمندی خواهد داشت.

دو - بررسی خدمات اجتماعی، فرهنگی و علمی علما

افزون بر زندگی علما در عصر پهلوی، می توان سریال ها و فیلم های داستانی مستقلی درباره خدمات اجتماعی، فرهنگی و علمی این بزرگواران تهیه کرد.

دو - ساخت برنامه های مستند از زندگی بزرگان حوزه؛ چه آنهایی که در قید حیات هستند (با حضور مستقیم در محل زندگی آنها) و چه کسانی که در قید حیات نیستند (گفت وگو با خانواده و دوستان آنها).

سه - ساخت برنامه های مستند هفتگی درباره روحانیانی که در عرصه های مختلف انقلاب اسلامی فعال بوده اند؛ بدین ترتیب که هر هفته به بررسی و معرفی شخصیت یکی از آنها پرداخته شود.

چهار - ساخت برنامه های مستند درباره تهاجم هایی که بر ضد روحانیت و نهاد دین بعد از زمان مشروطیت وجود داشته است. در این زمینه می توان با روحانیان و افرادی که به صورت مستقیم یا غیرمستقیم از این برنامه ها آگاه بوده اند، گفت وگو کرد.

روحانیت و سازمان روحانیت، این مسئله می تواند زمینه ای برای توجه خود قشر روحانی به این اشکال ها باشد.

دو - برگزاری سمینارها و میزگردهای رادیو و تلویزیونی با حضور کارشناسان، با هدف بررسی علت توجه یا روی گردانی مردم به علما در دوره های مختلف و بررسی آسیب ها و انحراف هایی که سازمان روحانیت و به ویژه روحانیت جوان را تهدید می کند.

7. چه میزان با فعالیت های سیدحسن مدرس در دوران رضاخان آشنایی دارید؟

8. مبارزات امام خمینی رحمه الله در چه زمانی و در مخالفت با چه جریانی آغاز شد و چه پی آمدهایی داشت؟

9. به جز امام خمینی رحمه الله، کدام روحانیان فعال دیگری را در جریان انقلاب می شناسید؟

رابطه ای وجود داشت؟

11. جمهوری اسلامی ایران تا چه اندازه می توانست پاسخ گوی خواسته علما در راه تحقق اهداف اسلامی شان باشد؟

ص :136

20. --------------------------، چهارده قرن تلاش شیعه برای ماندن و توسعه، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1382.

21. حسینی تهرانی، سیدحسین، رساله نوین، تهران، صدرا، 1406ق.

22. حکیمی، محمود، داستان هایی از عصر رضاشاه، تهران، امیرکبیر، 1372.

23. خامنه ای، علی، خاطرات و حکایت ها، تهران، مؤسسه فرهنگی قدر ولایت، 1374.

24. خلیل اللّه مقدم، احمد، تاریخ جامع ملی شدن صنعت نفت، تهران، نشر علم.

25. خمینی، احمد، دلیل آفتاب، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی رحمه الله، 1375.

26. خمینی، روح اللّه ، کشف الاسرار، بی جا، بی نا.

27. -----------------------، صحیفه نور، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1370.

28. -----------------------، ولایت فقیه، تهران، امیرکبیر، 1357.

29. خوش نیت، مجتبی، نواب صفوی، اندیشه ها، مبارزات و شهادت او، نشر منشور برادری، 1360.

30. دانشجویان پیرو خط امام، اسناد لانه جاسوسی، تهران، مرکز نشر اسناد لانه جاسوسی امریکا.

31. دوانی، علی، زندگی نامه زعیم بزرگ عالم تشیع آیت اللّه بروجردی، تهران، مطهر، 1372.

32. ----------------، مفاخر اسلام، تهران، امیرکبیر، 1363.

33. ----------------، نهضت روحانیون در ایران، بنیاد فرهنگی امام رضا علیه السلام، 1360.

34. دین و دوران، خلاصه آثار شهید مطهری، دفتر ششم، انتشارات دانشگاه امام صادق علیه السلام، 1381.

35. رازی، گنجینه دانشمندان، قم، محمدشریف رازی.

36. روحانیت و نهضت ملی شدن صنعت نفت، قم، دارالفکر، 1358.

37. روحانی، حمید، نهضت امام خمینی، تهران، واحد فرهنگی بنیاد شهید، 1364.

38. روزنامه اطلاعات، 4 بهمن ماه 1341.

39. روزنامه جمهوری اسلامی، شماره 5963، 1378.

40. سازمان ملی اسناد ایران، شماره تنظیم 7-116001، پاکت شماره 198.

41. سعید وزیری، ایرج، نظام کاپیتولاسیون و الغای آن در ایران، تهران، انتشارات وزارت خارجه، 1355.

42. شمیم، علی اصغر، ایران در دوره سلطنت قاجار، تهران، مؤسسه انتشارات مدیر، 1375.

43. شهرام نیا، امیر، پارلمانتاریسم، تهران، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1379.

44. شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، قم، نهاوندی، 1380.

45. شیخ فرشی، فرهاد، تحلیلی بر نقش سیاسی عالمان شیعه در پیدایش انقلاب اسلامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1379.

ص :138

46. طاهری، صدرالدین، یک بررسی تحلیلی از زندگی سیاسی مدرس، تهران، خدمات فرهنگی رسا، 1373.

47. صدا و سیما در کلام امام خمینی، تهران، روابط عمومی صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، 1363.

48. طباطبایی، محمدحسین، اصول فلسفه و روش رئالیسم، با تعلیقات استاد مطهری، تهران، نشر صدرا، 1372.

49. -------------------------------، المیزان فی تفسیر القرآن، نشر بیروت.

50. عراقی، مهدی، نگفته ها و خاطرات، مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، 1370.

51. عماداللهی، فیاضی، زندگی نامه و شخصیت علمی - اجتماعی آیت الله عبدالکریم حائری، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1378.

52. عمید زنجانی، عباس علی، انقلاب اسلامی و ریشه های آن، تهران، نشر کتاب طوبی، 1376.

53. -------------------------------------، فقه سیاسی، تهران، مؤسسه انتشارات امیرکبیر.

54. عنایت، حمید، مقاله Revelation in iran 1977- Religion as politicall ideullogy.

55. فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، گردآورنده: مؤسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی، تهران، اطلاعات، 1382.

56. فلسفی، خاطرات و مبارزات، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1376.

57. فومنی حائری، ستم ستیزان نستوه، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، 1377.

58. کدیور، محسن، نظریه های دولت در فقه شیعی، تهران، نشر نی، 1376، ص 184.

59. کدی، نیکی، ریشه های انقلاب اسلامی در ایران، تهران، قلم، 1369.

60. کرباسچی، غلام رضا، تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی، تهران، نشر مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1380.

61. کرمی پور، حمید، جامعه تعلیمات اسلامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1380.

62. کسروی، احمد، تاریخ مشروطه ایران، تهران، امیرکبیر، 1363.

63. کلینی، اصول کافی، تهران، علمیه الاسلامیة، 1363.

64. گروهی از هواداران نهضت اسلامی ایران در اروپا، روحانیت و اسرار فاش نشده نهضت ملی شدن صنعت نفت، تهران، انتشارات دارالفکر، 1358.

65. مجله حوزه، شماره 43 و 44.

66. مجله یاد، سال اول، شماره 4، زمستان 1365.

67. مجله یاد، سال چهاردهم، شماره چهارم، بهار 1368.

ص :139

68. محبوبی اردکانی، حسین، تاریخ مؤسسات تمدن جدید در ایران، تهران، نشر دانشگاه تهران، 1374.

69. مدرسی، علی، مدرس شهید نابغه ملی ایران، اصفهان، نشر بدر، 1358.

70. مصباح، محمدتقی، مباحثی درباره حوزه، قم، مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی رحمه الله، 1376.

71. مطهری، مرتضی، نهضت های اسلامی در صد سال اخیر، تهران، صدرا، 1371.

72. مقالات تقی زاده، گردآورنده: ایرج افشار، تهران، نشر شکوفان، 1356.

73. مکی، حسین، تاریخ بیست ساله ایران، تهران، انتشارات ناشر، 1363.

74. ----------------، مدرس قهرمان آزادی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1358.

75. من و برادرم (خاطرات اشرف پهلوی)، به کوشش: محمد طلوعی، نشر علیم، 1375.

76. نایینی، محمدحسین، تنبیه الامة و تنزیه الملة، قم، أحسن الحدیث، 1377.

77. نجفی، موسی، مقدمه تحلیلی تاریخ تحولات سیاسی ایران، تهران، نشر منیر، 1378.

78. نشریه جام جم، 5/10/1379.

79. واحدی، سید محمود، خواندنی ها، سال دوازده - شماره پنجاه و دو.

80. ------------------------، خواندنی ها، سال شانزده - شماره دو.

81. ------------------------، خواندنی ها، سال شانزده - شماره سه.

ص :140