ص:2

ص:3

ص:4

بخش اول: رسانه دینی

دین، رسانه و مسئله جنسیت1

سمیه امامی / مهدی راثی

نقش مفهومی دین در رسانه و فرهنگ مصرف28

حسین بافکار / حجت الاسلام محمدحسین درافشان

رادیو و مدل آیینی در توسعه ارتباطات دینی (مطالعه موردی شبکه معارف صدا)44

دکتر ناصر باهنر / علی جعفری

معیارهای خبر و اطلاع رسانی در قرآن کریم71

علیرضا پویا

تحلیل فقهی مسئله اشاعه فحشا و تطبیق آن با فعالیت های رسانه ای102

مجید تلخابی / علی تقیخانی

حمایت کیفری از مالکیت فکری، حریم خصوصی و اخلاق و عفت عمومی در قلمرو آثار سمعی و بصری120

دکتر علی مراد حیدری / علی جعفری

رسانه ملی و بایسته های دینی

ص:5

147

دکتر علی دارابی

بررسی تطبیقی مبانی نگرش به زن در رسانه ها با رویکرد دینی و غیردینی180

سلمان رضوانی

پارادایم اسلامی در ارتباطات207

محمدباقر زکی

تبیین جایگاه رسانه ملی در ساختار مهندسی فرهنگی کشور به منظور مواجهه پویا با تهاجم فرهنگی غرب220

دکتر مهدی سبحانی نژاد / محمد نوروزی

دین و مدیریت پیام (نگاهی به استراتژی های فرهنگی رسانه)253

محمد سلیمی

دین و سرگرمی رسانه ای281

سید حسین شرف الدین

ضرورت ابداع ژانرهای مذهبی جدید تلویزیونی (ارائه دعای کمیل از تلویزیون )323

دکتر اصغر فهیمی فر

دین و دترمینیسم تکنولوژیک و رسانه360

حسین کاجی

مدل اسلامی تبلیغات382

محمد کاویانی

زیبایی شناسی تلویزیون: نظریه دینی فیلم416

سید حمید میرخندان (مشکوه)

درآمدی بر ساختار روایت دینی439

غلام رضا یوسف زاده

ص:6

بخش دوم: دین رسانه ای

مبانی ضرورت تبلیغ دین از رسانه های نوین457

حجتالله بیات

منو گرافی فضای سایبر شیعی (وضعیت فعلی، ضرورت بازنگری در رویکردها و اتخاذ راهبردهای مناسب)487

عیسی جهانگیر

مقایسه تأثیر پیام دینی ارتباطات سنتی و ارتباطات رسانه ای بر مخاطبان در شهر قم516

مرضیه حاجی هاشمی

تلویزیون مذهبی؛ تبلیغ دین یا عبادت مجازی548

محمدرضا رضایی بایندر / ثریا احمدی

پسااستعمارگری در بازی های دیجیتال: شالوده شکنی (سوء)بازنمایی مسلمانان589

مسعود کوثری / مقداد مهرابی

بررسی نقش رسانه ها در ایجاد و تقویت اصول دینی (بررسی موردی دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی - واحد خورسگان)617

قنبر لائی / نیلوفر باقری رنائی

حضور رسانه «منبر» در رادیو و تلویزیون632

سید سجاد مدنی مبارکه

ضوابط شفاف و غیر شفاف در تولید برنامه های دینی تلویزیون ایران664

دکتر مهدی منتظرقائم / بشیر معتمدی

ادبیات نظری666

نقش رسانه ها در توسعه فرهنگ دینی (بررسی فعالیت های رسانه ای در افغانستان)705

نصرالله نظری

دین رسانه ای (دین الکترونیک)736

دکتر یونس نوربخش / محمد مهدی مولایی

ص:7

ص:8

می باشد که توسط گروه هنر، ارتباطات و رسانه تهیه و تدوین گردیده است . در انتخاب این مقالات تلاش گردیده تا از یک سو دیدگاهی دینی داشته باشیم و از سوی دیگر در حوزه رسانه به علوم مربوط به آن بپردازیم.

با عنایت به موارد پیش گفته ، تلاش بر آن است که این مجموعه الگویی مبتنی بر متون معتبر اسلامی و شیعی، برای تاثیر گذاری مطلوب بر رسانه های همگانی، بخصوص رادیو و تلویزیون فراهم آورد تا با تکیه بر نظریات جدید رسانه ای، راهی بسوی رسانه دینی بگشاید.

در پایان لازم است ضمن قدردانی از همه اساتید و پژوهشگران که در صدد تولید علم و اندیشه در مقوله رسانه و دین بوده اند از تلاش عزیزانی که با برگزاری دومین همایش بین المللی دین و رسانه فضا را برای ارائه آثار فرهیختگان این عرصه فراهم نمودند.

ونیز همراهی دانشکده صداوسیما ، دفتر مطالعات و برنامه ریزی رسانه ها _ وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی _ در برگزاری این همایش یاری نمودند ، تقدیر نمائیم.

شایسته است از سایر عزیزانی که به دلیل رعایت اختصار نامی از آنها برده نمی شود ولی در برگزاری همایش و آماده سازی کتاب همایش نقش موثر ایفا نمودند تقدیر و تشکر نمائیم.

امید است اثر حاضر بتواند بخشی از خلاء موجود در مباحث دین و رسانه را جبران نموده و با ورود بیشتر اندیشمندان و پژوهشگران در باب دین و رسانه شاهد آثار عمیق تری در این زمینه باشیم. انشاء… .

گروه هنر، ارتباطات و رسانه

مقدمه

یک تقسیم بندی کلی درباره مباحث مربوط به «دین و رسانه» که در ادبیات رسانه ای ما نیز سابقه دارد، تقسیم موضوع به دو حوزه کلی «دین رسانه ای» و «رسانه دینی» است. این تقسیم به گونه ای، خود را در دو محور پیشنهادی دومین همایش بین المللی «دین و رسانه» می نمایاند. اکنون چاپ مجموعه مقالات همایش در قالب کتاب نیز بر اساس همین پیشنهاد در دو بخش دین رسانه ای و رسانه دینی صورت می گیرد.

حوزه مباحث دین رسانه ای به بررسی حضور دین _ به طور کلی _ در رسانه می پردازد. این حضور گاه به شکل جزئی است و شامل برخی جنبه های دین و گاهی حتی برخی گزاره های خاص در یک جنبه از دین می شود. شاید تعبیر «دین در رسانه» برای این امر مناسب باشد. گاه این حضور به شکل تام و تمام است و شامل دین با تمامیت خود می شود که از آن به عنوان «دین رسانه ای» می توان یاد کرد. در هر صورت، هر مبحث را با تسامح می توان زیر عنوان «دین رسانه ای» گنجاند. بخش قابل ملاحظه ای از مباحث «دین و رسانه» در مطالعات رسانه ای به همین حوزه اختصاص دارد

ص:11

که در ادبیات رسانه ای ما نیز که متأثر از این فضای عمومی است، این سیطره به چشم می خورد.

به هر تقدیر، در این حوزه، برخی از موضوعات به اصل حضور دین در رسانه اختصاص دارد و اینکه آیا انعکاس دین در رسانه ممکن است و در صورت تحقق چنین امری، به طور کلی بر سر دین چه خواهد آمد. این سنخ مباحث که از ویژگی داشتن نگاه کلی برخوردار است، به طور عموم می تواند ادیان مختلف ابراهیمی و حتی ادیان غیر ابراهیمی را شامل شود و در واقع، مباحث مشترک و بین الادیانی در مطالعات رسانه ای است.

برخی از موضوعات نیز در این حوزه، ناظر به حضور بعضی از جنبه ها و ساحت های دین را مانند عقاید، اخلاق و فقه در تقسیم قدما یا جهان بینی و ایدئولوژی در تقسیم متأخران، یا مبانی معرفتی، اهداف، نظام ها و احکام در تقسیم جدیدتر) در رسانه است. برخی مباحث نیز به برخی موضوعات جزئی تر در ساحت های گفته شده اشاره دارد. این سنخ مباحث بسته به اینکه از دین چه تعریفی ارائه و چه ساحت هایی برای آن گفته شود و مهم تر اینکه چه ویژگی ها و گستره هایی در هر یک از این ساحت ها ترسیم شود، شکل می گیرد. آن چه در مطالعات رسانه ای کشور در این حوزه ضرورت دارد، بررسی شیوه ارائه دین در رسانه با توجه به گستره ها و ویژگی های اسلام است. به طور منطقی، چنین حوزه ای از بحث کمتر صبغه ترجمه ای دارد و بیشتر ماهیت تولید دانش خواهد داشت. جای امیدواری است که بیشتر مقالات ارائه شده در همایش، بیانگر حضور دین در رسانه با توجه به ویژگی های اسلام است.

در حوزه رسانه دینی، بخشی از مباحث می تواند به مفهوم شناسی و استلزامات رسانه دینی اختصاص داشته باشد. در کشور ما، تعریف های

ص:12

مختلفی برای رسانه دینی ارائه شده است: تعاریف ناظر به پیام (با تنوع تعریفی که از پیام دینی دارند)، تعاریف ناظر به سازمان رسانه ای، تعاریف ناظر به مخاطب و تعاریفی که بین دو مؤلفه از مؤلفه های یاد شده جمع کرده اند.

فارغ از اینکه رسانه دینی چه مفهومی دارد و اساساً چنین تعبیری درباره رسانه های جدید به طور کلی یا برخی رسانه های جدید، درست است یا خیر، یکی از حیطه های قابل طرح، «دانش دینی رسانه ای» است. این حیطه از بحث به دنبال بررسی اثرگذاری آموزه های دینی (در ساحت های پیش گفته شده) در مطالعات و مباحث رسانه ای است.

این بحث که از اساس، آیا دانش دینی رسانه ای، امری معنادار و قابل تحقق است، در حال حاضر به طور عام در علوم انسانی و به طور عام تر از آن، در علم به طور مطلق در جامعه علمی کشور بررسی می شود. این بحث در وهله نخست به این امر می پردازد که آیا تعبیر «علم دینی» مفهوم دارد و سخن گفتن از علم دینی تا چه اندازه علمی است؟ در وهله دیگر، بر فرض پاسخ مثبت به پرسش اول، به طور کلی، دین در چه حیطه هایی از علم (چه علوم طبیعی و چه علوم انسانی) و در بحث ما در چه حیطه هایی از علم ارتباطات و رسانه اثر می گذارد؟ سپس باید دریافت در علم ارتباطات و رسانه، نسبت آموزه های دینی (در همه ساحت های اسلام) با مباحث مختلف ارتباطات و رسانه چیست؟

این حیطه از مباحث از نظریه ها و الگوهای ارتباطات گرفته تا بحث های نظریه های رسانه و تأثیر رسانه، کارکردهای رسانه، سازمان و مدیریت رسانه ای و بحث های هنری رسانه دامن می گستراند. به گونه ای که در

ص:13

هریک از این سرفصل های کلی نیز می توان عنوان های جزئی و تفصیلی تری در نظر گرفت. در این حیطه حتی روش های پژوهش در ارتباطات و رسانه نیز می گنجد.

در مجموعه مقالات ارائه شده در همایش، یک مقاله به اصل علم دینی ارتباطات به عنوان پارادیم اسلامی ارتباطات پرداخته و بخش عمده مقالات را در حیطه اخیر می توان جای داد.

این مباحث را می توان تلاشی برای ترسیم و تولید دانش دینی رسانه ای دانست که از رهگذر آن، مقدمات نظری برای تحقق رسانه دینی یا دست کم، رسانه ای غیر متنافی و نامتناقض با دین (نزد آنان که به رسانه دینی معتقد نیستند) با درجات و مراتب مختلفی که امکان تحقق خارجی دارد، فراهم می شود.

پژوهش درباره دانش دینی رسانه ای را به طور منطقی می توان پایه ای برای مباحث دین رسانه ای دانست. با دانش رسانه ای متناسب با دین می توان چگونگی و ویژگی های تبلیغ آموزه های اسلام را (با بار مفهومی که تبلیغ و بلاغ در فرهنگ اسلامی دارد) در رسانه های جدید به صورت بایسته بررسی و تحقیق کرد و به مزیت های نسبی رسانه ها و محدودیت های واقعی آنها دست یافت. در هر صورت، هر پژوهشگری برای بررسی انعکاس دین در رسانه به عنوان پروژه ای برای تحقق و فراتر از بحثی توصیفی، از دانش دینی رسانه ای، بی نیاز نیست.

باید اذعان داشت که مباحث دانش دینی رسانه ای که شامل طیف وسیع و متنوعی از مباحث بنیادین تا مباحث نزدیک به کاربرد است در حوزه نظر

ص:14

و نظریه پردازی قراردارد و تا عمل و کاربرد می شود، در مرحله عمل فاصله دارد. نزدیک کردن پژوهش ها در حوزه دین و رسانه _ به طور کلی _ به عمل و کاربرد آنها در سازمان رسانه ای، حوزه دیگری از بحث است که به بررسی و پژوهش های جداگانه ای نیاز دارد.

سید حمید میرخندان (مشکوه)

ص:15

ص:16

دین، رسانه و مسئله جنسیت

سمیه امامی*

مهدی راثی**

چکیده

«دین» و «جنسیت» از مهم ترین ابعاد هویت هر فردی هستند که با فرآیند جامعه پذیری شکل می گیرند. جنسیت، مفهومی جامعه شناختی است و به رفتارها و ویژگی های شخصیتی و انتظارات مرتبط با جنس زیستی فرد، در یک فرهنگ معین گفته می شود. این ویژگی ها را از طریق فرآیند جامعه پذیری و کنش های اجتماعی می توان آموخت.

دین و رسانه از ابزارهای مهم جامعه پذیری افراد به شمار می روند؛ زیرا در شکل گیری هویت جنسیتی افراد نقش مهمی ایفا می کنند. تلویزیون در جایگاه رسانه ای صوتی و تصویری، با جذب مخاطبان بیشتر، از اثرگذارترین رسانه ها محسوب می شود و نقش آن در جامعه پذیری افراد، بیشتر از دیگر رسانه هاست. هدف این مقاله، بررسی ویژگی ها، رفتارها و نقش های جنسیتی نمایش داده شده در مجموعه های تلویزیونی منتخب سیمای جمهوری اسلامی ایران و مقایسه آنها با ویژگی های جنسیتی مطرح شده در اسلام است. در این مقاله با استفاده از دیدگاه های گوناگون در حوزه جنسیت، رسانه و دین، از جمله آرای گافمن و بم به تحلیل محتوای مجموعه های تلویزیونی منتخب می پردازیم.

ص:18

نتایج به دست آمده نشان می دهد در مجموعه های تلویزیونی، بیشتر از نقش ها و ویژگی های جنسیتی قالبی و کلیشه ای مردان و زنان استفاده می شود. زنان، بیشتر در موقعیت های خانوادگی و مردان در موقعیت های بیرون از خانه نمایش داده می شوند. مردان بیش از زنان در نقش های اصلی حضور دارند. مردان با ویژگی هایی همچون استقلال، سلطه، قاطعیت، خطرپذیری و زنان با ویژگی هایی مانند فرمان بُرداری، ساده و احساساتی بودن، انفعال، ملایمت و مهربانی نمایش داده می شوند. در مجموع، ویژگی ها و نقش های جنسیتی نمایش داده شده، با آموزه های دینی اسلام و واقعیت های اجتماعی، کمتر هم خوانی دارد.

کلید واژگان

جنسیت، نقش های جنسیتی، رسانه، تلویزیون، اسلام.

1کارشناس ارشد پژوهش علوم اجتماعی و مدرس دانشگاه پیام نور تبریز.

2* کارشناس ارشد روان شناسی تربیتی و مدرس دانشگاه پیام نور تبریز.

3

ص:19

مناسبات جنسیتی، معمولاً مردان به صورت انسان هایی مسلط، فعال، مهاجم و مقتدر نشان داده می شوند و نقش های متنوع و مهمی را ایفا می کنند که موفقیت در آنها مستلزم مهارت حرفه ای، کفایت، منطق و قدرت است.

در مقابل، زنان معمولاً تابع، منفعل و تسلیم پذیرند و در نقش های کم اهمیت و بیشتر در مشاغل فرعی ظاهر می شوند که جنسیت، عواطف و پیچیده نبودنشان، این ویژگی ها را بر آنها تحمیل کرده است.(1)

مطالعه چگونگی بازنمایی جنسیت در برنامه های تلویزیونی اهمیت بسیاری دارد. محتوای برنامه های تلویزیونی و چگونگی بازنمایی جنسیت در آنها بازتاب دهنده فرهنگ نیز نگرش جامعه نسبت به مسئله جنسیت است. البته این برنامه ها به طور متقابل بر فرهنگ جامعه نیز اثر می گذارند. یکی از مشخصه های جامعه و نظام ما، اسلامی بودن آن است. ازاین رو، بررسی محتوای برنامه های تلویزیونی در زمینه چگونگی نمایش جنسیت و نقش های جنسیتی، به ما کمک می کند تا نقش های نمایش داده شده در برنامه های تلویزیونی را با نقش های جنسیتی مطلوب اسلامی و وضعیت موجود زنان و مردان در جامعه مقایسه کنیم. واقعی جامعه و آموزه های اسلامی دریابیم. در آن گاه میزان تناسب تصویرهای پخش شده در این برنامه ها را با تصویرهای این مقاله سعی شده است چگونگی نمایش جنسیت در مجموعه های تلویزیونی و میزان تناسب و هماهنگی آنها با آموزه های اسلامی بررسی و تحلیل شود.

می کند.(1) در تعریف جنس، به آن دسته از تفاوت های بیولوژیکی و آناتومیکی توجه می شود که زنان و مردان را از هم متمایز می سازد. درصورتی که جنسیت، انتظارات اجتماعی از رفتار مناسب هر جنس است، جنسیت را تفاوت های اکتسابی فرهنگی بین مردان و زنان می توان دانست.(2)

اصطلاح جنسیت فقط زمانی استفاده می شود که به جنبه های اجتماعی، فرهنگی و روان شناختی مربوط به زنان و مردان توجه شود. جنسیت و اجزای آن مانند کلیشه های نقش جنسیتی، هنجارهای جنسیتی، نقش های جنسیتی و هویت نقش جنسیتی در پیوستاری از زنانگی و مردانگی، متغیر هستند و جنسیت باید مستقل از جنس زیستی فرد باشد.(3) جنسیت به عنوان یک دوگانگی اجتماعی، با یک دوگانگی طبیعی تعیین می شود. می توان جنس را ظرف و جنسیت را مظروف در نظر گرفت. مظروف ممکن است در برخی موارد، متغیر باشد، ولی ظرف، ثابت است؛ چون قسمتی از طبیعت است و طبیعت تغییر نمی کند.(4)

کودکان با فرآیند جامعه پذیری و کنش های اجتماعی، موقعیت های مناسب خود را به عنوان زن و مرد فرا می گیرند و به تدریج، اطلاعاتی درباره نوع شغل متعلق به هر جنس، ظاهر جسمانی، گرایش ها، علایق و ویژگی های روانی به دست می آورند و چگونگی برقراری روابط اجتماعی را می آموزند. هویت جنسیتی، احساس ذهنی مردانگی یا زنانگی و مجموعه ای از ویژگی ها، گرایش ها و رفتارهایی است که هویت اجتماعی و شخصیت فرد را می سازد. از نظر ویژگی های شخصیتی، تفاوت بین هویت جنسیتی مردان و زنان، با مقایسه میزان وجود ویژگی های ابزاری مردانه، مانند قاطعیت و اعتماد به نفس یا ویژگی های عاطفی زنانه، مانند پرورش، حمایت و محبت در آنها مشخص می شود. همچنین هویت جنسیتی روی گرایش ها و رفتارهای متفاوتی متمرکز می شود که هر جامعه مرتبط با هر جنس دارد و محدوده ای را که افراد جامعه، نقش های جنسیتی متفاوت را به

ص:22

رسمیت می شناسند یا آن نقش ها را ایفا می کنند، ارزیابی می کند.

بنابراین، هویت جنسیتی، یک احساس بنیادی مردانگی یا زنانگی مبتنی بر ویژگی های مجزا و جهت گیری های رفتاری است. این مفهوم از هویت جنسیتی، این امکان را فراهم می کند که مردان و زنان، هویت هایی را هم با جنبه مردانه و هم با جنبه زنانه توسعه دهند و شیوه های متعددی برای تنظیم این هویت ها وجود دارد.(1)

نقش جنسیتی، مربوط به هویت جنسیتی و تا حدودی مشتق از آن است. به نظر جان مانی، «هر آنچه یک فرد، برای شناساندن خود به عنوان یک پسر یا مرد و یا یک دختر، یا زن می گوید یا انجام می دهد...»، نقش جنسیتی است. نقش جنسیتی شامل رفتارها و نگرش هایی است که برای مردان و زنان در فرهنگ خاص، مناسب قلمداد می شود. نقش جنسیتی، گروه بندی افراد بر اساس جنس و وظایفی است که به واسطه جنسیت به وجود می آید و این تقسیم بندی، جنبه های فرهنگی و اجتماعی دارد تا بیولوژیکی.(2)

آنچه دوام این نقش های جنسیتی تفکیک شده را فراهم می سازد، وجود نهادهایی مانند خانواده، مدرسه، گروه هم سالان و رسانه هاست. این نهادها، نقش های جنسیتی را به عنوان یک هنجار نشان می دهند و از دختر و پسر انتظار دارند با این هنجارها هم نوا باشند. هم نوایی، پاداش و تأیید دیگران را به همراه دارد، اما ناهم نوایی موجب تنبیه، نارضایتی دیگران و ناکامی در رسیدن به اهداف است. این هنجارها بدین گونه در کودک، درونی و در بزرگ سالی جزو صفات ثابت و پایدار او می شوند.(3) درصورتی که مرز نقش های جنسیتی، تبدیل به مرزی کاملاً مشخص و غیرقابل جابجایی شود، کلیشه های جنسیتی شکل می گیرند.

کلیشه های جنسیتی، تصویر ذهنی یکنواخت و قالب بندی شده ای از رفتارهای ویژه زنان و مردان ترسیم می کنند بدون آنکه بررسی و آزمون شوند. بر اساس کلیشه های جنسیتی، زنان و

ص:23

مردان در جامعه، ویژگی ها، رفتارها و حالت های روانی خاصی دارند و به طور معمول، وظایف آنها با یکدیگر، متفاوت است. کلیشه سازی از طرفی ویژگی ها و توانایی هایی را به زنان نسبت می دهد که در مردان نشانه ای از آنها نیست و از سوی دیگر، توانایی ها و ویژگی هایی را به مردان نسبت می دهد که زنان از آن بی بهره هستند. ازاین رو، زنان و مردان برای جلوگیری از طرد جامعه، معمولاً در چارچوب هنجارهای اجتماعی مبتنی بر کلیشه های جنسیتی خود رفتار می کنند و شیوه بیان احساسات، حالات روانی و حتی علایق خود را در این چارچوب قرار می دهند. کلیشه های جنسیتی در روند جامعه پذیری که هر نوزادی از زمان تولد در معرض آن قرار می گیرد، از نسلی به نسل دیگر منتقل می شود.(1)

مقایسه کلیشه های جنسیتی در تحقیقی جامع در میان دانشجویان 30 کشور مختلف، در مورد صفات توصیف کننده زنان و مردان در جنبه های کلیشه های جنسیتی به ویژه درباره صفاتی که زنانه یا مردانه تلقی می شوند، عمومیت فرهنگی شگفت آوری را نشان داده است.(2)

هنگامی که از افراد خواسته می شود درباره زنی عادی فکر کنند، صفاتی چون لطیف، پرحرف، منفعل، ظریف، احساسی و علاقه مند به امنیت به ذهن آنها خطور می کند و زمانی که درباره یک مرد عادی فکر می کنند، ویژگی هایی مانند رازدار، پرخاشگر، مستقل، مسلط، غیر احساسی و جاه طلب به ذهن آنها می رسد. هر جنس با فقدان نسبی ویژگی های جنس دیگر نشان داده می شود. اگرچه برخی ویژگی ها، رفتارهای نقشی، مشاغل و نمود فیزیکی زنان و مردان را می توان از هم جدا کرد، هیچ یک از آنها ویژگی انحصاری یک جنس نیست. ویژگی مهم ره یافت چند جزئی جدید به کلیشه های نقش جنسیتی، تأکید بر نسبی بودن ویژگی ها برای زنان و مردان است.(3)

درباره اینکه افراد چگونه خودشان را از نظر مردانگی و زنانگی توصیف می کنند،

ص:24

مدل های متفاوتی وجود دارد. یک مدل، تصور ساده از مردانگی و زنانگی را مطرح می کند. در این مدل، رفتارها، گرایش ها و علایقی که معمولاً با زنانگی و مردانگی ارتباط دارند، ویژگی های انحصاری زنان و مردان هستند. به عبارت دیگر، زنان و مردان نه تنها از نظر ویژگی های اصلی شخصیتی با هم تفاوت دارند، بلکه این ویژگی ها مخالف یکدیگر تصور می شوند. برای مثال، مردانگی با ویژگی های رقابتی بودن، پرخاشگری و استقلال نشان داده می شود و مخالف این ویژگی ها، زنانگی را می سازد. بنابراین، زنانگی با فقدان رقابت، پرخاشگری و استقلال نشان داده می شود.(1)

مدل دوم، تصوری خنثی از مردانگی و زنانگی را مطرح می سازد. در این چشم انداز، زنانگی ویژگی های شخصیتی مخالف با مردانگی ندارد. ویژگی های روان شناختی مردانگی و زنانگی با دو بعد مستقل در نظر گرفته می شود که هم می توانند جدا از هم باشند و هم تداخل داشته باشند. در این مدل، زن یا مرد بودن به عنوان دو قطب انحصاری که در تمام عمر ثابت هستند، دیده نمی شوند؛ بلکه هویت جنسیتی افراد، در طول دوران زندگی تغییر می کند و هر فردی می تواند هم ویژگی های زنانه و هم مردانه داشته باشد.

بم معتقد است رشد هویت در مردان و زنان، با انواع نقش های جنسیتی متفاوت (مردانه، زنانه، دوجنسیتی و نامتمایز) جنبه های بسیار گوناگونی خواهد داشت، به گونه ای که فردی با نقش جنسیتی مردانه، بر جنبه های ابزاری (حیطه های شغلی یا ایدئولوژیکی) هویت و فردی با جهت گیری نقش جنسیتی زنانه، بر جنبه های بیانی (حیطه های بین فردی) هویت متمرکز خواهد بود.(1)

صفت های ابزاری با ورود هدفمند به دنیای بیرون از خانواده، بر محور پیشرفت گرایی و خودمختاری است. این صفت ها به عنوان صفت مردانگی در نظر گرفته می شوند. صفت های بیانی، گرم و هیجانی و با مسئولیت پذیری در خانه همراه است که حمایت و پرورش دهندگی را فراهم می کند و به عنوان صفات زنانگی در نظر گرفته می شود.(2) بم معتقد است کلیشه های فرهنگی در شکل دادن به هویت جنسیتی فرد مهم هستند.

بم آزمونی به نام «فهرست نقش جنسی بم» (BSRI)(3) را توسعه داد. هدف مشخص بم، سنجش حیطه ای بود که در تعریف های هر فرهنگ، از ویژگی های مطلوب زنانه و مردانه، در خودتوصیفی یک شخص ارایه می شود. ازاین رو، بم، زنانگی و مردانگی را بر حسب مطلوبیت اجتماعی مرتبط با جنسیت، تعریف می کند.

فهرست نقش جنسی بم، از این نظر با ابزارهای پیشین تفاوت دارد که او، فرض دو قطبیتی را بررسی می کند. به نظر وی، ساختارهای زنانگی و مردانگی از لحاظ مفهومی و نظری متمایزند. ایجاد فهرست نقش جنسی، شامل یک مقیاس زنانگی و مردانگی مجزا می شود که بم بر حسب ویژگی های مطلوب فرهنگی برای دو جنس تعریف می کند. از نظر او، هر فردی می تواند واجد تعدادی از ویژگی های هر دو مقیاس باشد. این آزمون شامل صفت های مطلوب زنانگی از نظر اجتماعی مانند مهربان و دل سوز، خون گرم و حساس در برابر نیازهای دیگران، انعطاف پذیر، صفت های مردانگی مانند جسور، پرخاشگر، خطرپذیر و دارا بودن توانایی های رهبری و ریاست و صفات خنثی مانند شاد و صادق می شود.

طبقه بندی آندره میشل برای کلیشه های جنسیتی

آندره میشل در کتاب پیکار با تبعیض جنسی، با بررسی پژوهش هایی که در سطوح بین المللی و برای یونسکو انجام شده است، نمونه هایی از تصورات قالبی مشترک در دنیا، درباره زنان و مردان را بیان می کند. از نظر میشل، کلیشه های جنسیتی به چهار دسته کلی تقسیم می شوند:

1. نقش های مختلف در درون خانواده: مادر نقش خدمت رسان خانوادگی و وابسته به همسر را بر عهده دارد و پدر نقش نان آور و تکیه گاه.

2. ویژگی های شخصیتی: پسران و مردان، آفریننده، تصمیم گیر و اهل عمل هستند، (فعال)، ولی دختران، وابسته و نظاره گر (منفعل).

3. نقش های اجتماعی و سیاسی: زنان اگر در سطوح اجتماعی هم فعال باشند، در سطوح کوچک و محلی فعالند، ولی مردان مسئولیت دارند یا رهبر سیاسی هستند.

4. نقش حرفه ای: مشاغل به دو بخش زنانه و مردانه تقسیم شده اند. زنان، منشی یا پرستار هستند و مردان، کارفرما یا پزشک.(1)

آن تفاوت ها را محترم شمرده و تولید می کنند».

نقطه کانونی بحث نظری گافمن در تبلیغات جنسیتی، مفهوم «نمایش جنسیت» است. بدین معنا که «جنسیت در موقعیت های اجتماعی از طریق آنچه او «نمایش» می نامد، بیان می شود.» نمایش ها درباره هویت اجتماعی شخص، سخن می گویند و از این نظر، نقش آگاهی بخش برای دیگران دارند. نمایش ها قسمتی از آن چیزی هستند که ما به عنوان «رفتار بیانگرانه» بازمی شناسیم و از این طریق، به انتقال داده ها و دریافت آنها گرایش دادند؟

گافمن شش الگوی دیداری از نمایش های جنسیتی در تبلیغات، تشخیص داده است که با آنها تفاوت های میان زن و مرد بازنمایی می شود. این الگوها عبارتند از:

1. مناسکی شدن فرمانبری: در این حالت، زنان وضعیتی را به وجود می آورند که انقیاد آنها را در برابر کنترل دیگران نشان می دهد. از این نظر، زنان، بیشتر رفتارهای دلجویانه ای همچون لبخند زدن را به نمایش می گذارند و حالت های ناتوانی بروز می دهند. زنان نسبت به مردان حالات لطیف تری را به خود می گیرند. همچون حالات ترس و انحنای ظریف زنانه. این مسائل در تصویرها، این گونه نشان داده می شود که زن سعی می کند موافقت مرد را جلب کند. از این نظر، زنان غالباً به صورت کاراکترهای لوده و عروسک گونه مردان کاملاً جدّی نمایش داده می شوند.

2. اندازه نسبی: این الگو به این مسئله اشاره دارد که به طور کلی، زنان در تبلیغات و رسانه های دیداری، کوتاه تر از مردان تصویر می شوند و این امر، نماد اقتدار کمتر است. فقط هنگامی که مردی از نظر اجتماعی، کم رتبه تر (پست تر) از زن باشد، کوتاه تر از او نشان داده می شود.

3. رتبه بندی کاری: به این امر اشاره دارد که چگونه مردان کنش های دیگران را کنترل می کنند، درحالی که زنان کنترل می شوند. بنابراین، مردان غالباً در نقش های مدیریتی به نمایش در می آیند، به ویژه در نقش هایی که شغلی، به زنان آموزش می دهند. زنان بیشتر در حال دریافت کمک از مردان نمایش داده می شوند. این نوع از فرودستی، هنگامی فعال تر می شود که گروه زنان، هدف هستند. مردان کمتر در مهد کودک یا

ص:28

آشپزخانه نشان داده می شوند یا هنگامی که آنها در این عرصه های زنانه به تصویر درمی آیند، این امر، واقع گرایانه نیست.

4. لمس زنانه: به این مسئله اشاره دارد که در تصویرهای تبلیغاتی و رسانه های دیداری، زنان اشیا را لمس و نوازش می کنند، ولی هرگز اشیا را چنگ نمی زنند یا نمی قاپند. در مقابل، مردان، اشیا را دست کاری می کنند یا به آنها شکل می دهند. مصادیق این امر، می تواند در تصویرها، به شکل لمس کردن لباس ها، نوازش یک کودک، به کار بردن لذت جویانه یک محصول و... از سوی مردان باشد. از سوی دیگر، مردان در چنین موقعیت هایی نشان داده نمی شوند، بلکه دست مردان، صرفاً ابزاری است که با آنها محصول هایی را تولید می کنند، دست شریکی را می گیرند، محاسبه می کنند یا بیس بال بازی می کنند.

5. عقب نشینی مقبول: زنان غالباً با درگیری روان شناختی، از موقعیت های اجتماعی عقب نشینی می کنند یا کنار نهاده می شوند. بدین گونه که مردان، غالباً هدایت کارها را بر عهده می گیرند تا زنان را از این موقعیت ها حذف کنند. گافمن در تبلیغات دیداری مشاهده کرد که «زنان بیش از مردان، به درگیری هایی داخل می شوند که آنها را به طور روان شناختی از موقعیت های اجتماعی حذف می کند.» گافمن درگیری، پنهان کاری عاطفی و وابستگی فیزیکی به دیگران را نشانه های این نوع عقب نشینی برمی شمارد که در تصویرهای زنان در رسانه ها به صورت از دست دادن کنترل احساسات و اشک ریختن، بی خودی خندیدن، پنهان کردن چهره پشت دستان از روی ترس، کم رویی، دست پاچگی یا اضطراب نمایش داده شود.

از نظر گافمن، شکل ملایم تر نمایش های عقب نشینی می تواند با گرداندن زیرکانه سر یا چشم ها (یا از گوشه چشم نگریستن)، هنگامی که فرد مجذوب دیگری شده و از خود بی خود شده است، در تصویرهای رسانه ای نشان داده شود. همچنین فرد می تواند در پس یک در، یک کتاب، یک شیء یا یک مرد پناه گیرد. این گونه نمایش ها، عقب نشینی نام گرفته است؛ چون فرد دخیل در آنها، در برابر هرکس که در موقعیت، حاضر است، عقب نشینی و کناره گیری می کند.

ص:29

6. خانواده: این الگوی تحلیلی، زنان را بیشتر در موقعیت های خانوادگی و مردان را بیرون از خانه نشان می دهد. بر اساس مشاهده گافمن در تبلیغات (و به طور کلی، رسانه های دیداری)، معمولاً مردان یا در خانه نیستند یا از آن فاصله دارند. گافمن معتقد است فاصله، کارکردی ویژه را نشان می دهد. نقش مرد، نظارت و حمایت است. برای مثال، در تبلیغات، پدر، مکان کوچکی در خانه دارد؛ زیرا زمانی طولانی در بیرون خانه کار می کند. این بحث، مسئله تمایزیابی جنسیتی را از طریق نقش اجتماعی بیان می کند.

با این دیدگاه، گافمن مشاهده کرد که در تبلیغات، مردان بیشتر در حال انجام دادن کارهای بسیار کوچک درون خانه نشان داده می شوند. از نظر او، این مسئله ممکن است به این دلیل باشد که خانه به طور سنتی، یک «حوزه زنانه» تلقی می شود. بنابراین، بر این مسئله تأکید می کند که در فضای خانه، مرد به یک فرمان بر تبدیل می شود. در این جای گزینی، او ممکن است به «وظایف زنانه» تن دهد. بنابراین، در تبلیغات، زنان را در جایگاه سازندگان خانه نشان می دهند. درحالی که مردان فقط در نقش دستیار و کمک کار زنان در آشپزخانه نشان داده می شوند. در اینجا، هنگامی که پرسیده می شود کارشناس امور مربوط به منزل کیست؟ پاسخ عملاً ثابت شده است. در تبلیغات، بیشتر این گونه نشان می دهند که زنان در امور مربوط به پخت و پز، نظافت و خرید اقتدار دارند. این امر به جنسیتی شدن حوزه ها اشاره دارد بدین معنا که زنان به حوزه خانه و مردان به حوزه کار و سیاست در بیرون خانه تعلق دارند.

گافمن بر اساس این الگوهای تحلیلی، اثر بدیع و بی نظیر خود، تبلیغات جنسیتی را خلق کرده است. الگوی تحلیلی گافمن، امروزه در جنبه های مختلف گسترش یافته و پژوهش های نظری گوناگون را سامان داده است. ازاین رو، برخی بر آن بوده اند که چارچوب تحلیلی تبلیغات جنسیتی را تداوم بخشند و برخی دیگر کوشیده اند آن را به فراسوی حوزه غیرکلامی بسط دهند.(1)

در این میان، اگرچه الگوی گافمن بر تحلیل تصاویر تبلیغاتی تمرکز داشته است، دیگر پژوهشگران شاخه ارتباطات و رسانه های جمعی نیز از این الگو گافمن بهره فراوان برده اند.

آیات بسیاری در قرآن، آفرینش زنان و مردان را یکسان می دانند و تأکید دارند که زنان خلقتی مشابه مردان دارند و از این نظر، تفاوتی میان آنها نیست. به عبارت ساده تر، در هیچ آیه ای از قرآن بیان نشده است که مردان از نظر خلقت، مرتبه ای بالاتر از زن دارند یا زنان شأن نازل تری نسبت به مردان دارند. برای مثال، خداوند در آیه 11 سوره شورا می فرماید: «شکافنده آسمان ها و زمین، برای شما از جنس خودتان زوج هایی قرار داد.» یا در آیه 21 سوره روم می فرماید:

و از نشانه های خداوند این است که برایتان از جنس خودتان همسرانی آفرید تا اینکه در کنار او آرامش بیابید و میان شما دوستی و مهر و محبت قرار داد. به درستی که در آن، نشانه هایی است برای گروهی که می اندیشند.

در آیات دیگر نیز خداوند مردان و زنان را یکسان مورد خطاب قرار می دهد.(1)

در احادیث بسیاری، احترام به زنان و محبت به آنان تأکید و توصیه شده است. در این قسمت به چند نمونه از آنها اشاره می شود. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرموده : «تکریم نمی کنند زنان را، مگر افراد بزرگوار و تحقیر نمی کنند آنها را مگر فرومایگان.»(2) امام صادق علیه السلام نیز می فرماید: «هرکس محبتش نسبت به ما اهل بیت زیاد شود، محبتش نسبت به زن (همسر) زیاد می شود.»(3) در آیه 19 سوره نساء نیز توصیه شده است که «با همسر خود به نیکویی رفتار کنید.» همچنین به مردان توصیه شده است که «در امور خانه به همسرانشان کمک کنند.» حضرت علی علیه السلام هرگاه فراغتی می یافت در کارهای خانه به حضرت زهرا علیها السلام کمک می کرد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرموده است:

خدمت کردن به خانواده، کفاره گناهان کبیره است و آتش غضب خداوند را خاموش می سازد. به همسرش خدمت نمی کند، مگر کسی که راست گو یا

ص:31

شهید یا کسی باشد که خداوند، خیر دنیا و آخرت را برای او اراده کرده است.(1)

در اسلام، تأمین مخارج زندگی و معاش خانواده بر عهده مرد است و ارزش تلاش و کار برای کسب روزی حلال، همانند جهاد در راه خدا ذکر شده است.(2) همچنین احترام، حسن معاشرت و خوش رفتاری با همسر، نفی خشونت، عیب پوشی، عفو، گذشت و مسئولیت پذیری در خانه، از مهم ترین ویژگی های مردان در خانواده است که در اسلام به آنها توصیه شده است.

امام صادق علیه السلام فرمود:

بهترین زنان شما، بامحبت ترین زنان، نسبت به شوهرانشان و مهربان ترین مادران نسبت به فرزندانشان هستند. آنهایی که مطیع همسرانشان باشند و در برابر مردان دیگر عفیف.(3)

مهربانی، پاک دامنی، حیا، تواضع در برابر شوهر، سازگاری با شوهر، صبر، عفو، خوش رفتاری، عیب پوشی، قناعت و تلاش برای تربیت صحیح فرزندان از جمله مهم ترین ویژگی های ذکر شده برای زنان شایسته در احادیث و روایات هستند.

مهم ترین ویژگی دیدگاه اسلام درباره کار زن در منزل، تفکیک دو نوع کارکرد زنان در خانه است. اسلام بر حضور زن در خانه تأکید دارد (هرچند او را به این حضور محدود نمی کند)، ولی انتظار آن صرفاً به امور مادی خانه مربوط نمی شود. در خانواده مطلوب اسلامی، زن می تواند اَعمالی را انجام دهد که به اساس ساختارهای ذهنی روحی و روانی و مهرورزی و محبت برمی گردد.

با تکیه بر روایات اسلامی، حضور شایسته زن در خانه با برجسته مسلط، موظف به انجام آنهاست و ما از آن به کارکردهای مادی زنانه یاد می کنیم، به دیگری بسپارد یا حتی بابت انجام این کارها مزد طلب کند. کارکرد دوم زنان در خانواده با نقش آنها در کانون خانواده به منزله محور آرامش ساختن نقش زن در خانه، منافات دارد با کسی که دایم در آشپزخانه مسئول سیر کردن شکم های گرسنه شوهر و فرزندان خویش است. زن

ص:32

به عنوان کسی که به اختلاف های خانوادگی دامن می زند و سوژه سلب آرامش نمایش داده شود، نمی تواند حضور شایسته ای در خانه داشته باشد. اگر رسانه ها همیشه چنین تصویری از زنان نمایش دهند؛ نگاه منصفانه ای به نقش زن ندارند. بازنمایی عادلانه و منصفانه نقش زنان در خانه، متضمن تمایز اساسی میان کارکردهای مرد و زن در خانه است که اسلام توجه ما را به آن جلب می کند.(1)

تک همسر به نمایش درمی آید و تنها صورت قابل قبول «سالار» در خانواده، پدرسالار مهربان و عادل است. از سوی دیگر، میزان مشورت و هم فکری در میان همه اعضای خانواده، _ نه فقط در میان زن و شوهر _ در سطح پایینی قرار دارد. خشونت نیز فقط از طرف پدر بر خانواده اعمال نمی شود، بلکه همه اعضای خانواده در آن سهیم هستند، گرچه در کل، میزان خشونت بالا نیست.(1)

3. سیاست جنسیت در تلویزیون ایران، عنوان تحقیقی است که محمد رضایی و عباس کاظمی انجام داده اند. در این تحقیق، سه مجموعه تلویزیونی که در سه ماهه دوم سال 1383، پخش شده اند، با روش تحلیل محتوای کیفی بررسی شده است. محور تحلیل این نمونه ها، مفهومِ حضور شایسته زنان، در سیر داستانی این مجموعه ها بود که پس از بررسی، دیدگاه های برخی نظریه پردازان اسلامی و اهداف و برنامه های تلویزیون در سال 1383 تحلیل شده است. نویسندگان نتیجه می گیرند که کمیّت حضور زنان در این مجموعه ها، حاکی از حضور پررنگ آنهاست، ولی چگونگی حضور و شایسته آنها، با الگوها و اهداف سیمای جمهوری اسلامی ایران منطبق نیست.

در هیچ یک از این مجموعه ها، مادر، نقشی اصلی ندارد. در بیشتر مواقع، نقش مادران یا حاشیه ای یا نقشی مکمّل است. در این مجموعه ها، به زنان در روابط زناشویی چندان اعتنا نمی شود. در حقیقت، با وجود حضور زن و شوهرها، عموماً رابطه زناشویی، محور اصلی داستان نیست. زنان به ندرت در موقعیت های شغلی به تصویر درآمده اند و بیشتر حضوری حاشیه ای دارند. اتفاق های اصلی داستان، در محیط های کاملاً مردانه رخ می دهد. ازاین رو، حاشیه ای بودن نقش های زنانه، امری طبیعی محسوب می شود. همان طور که انتظار می رفت، زنان، بیشتر از مردان در فضای آشپزخانه دیده شدند. در این مجموعه ها، مردان حضوری نسبتاً مشابه با زنان در منزل دارند، ولی بیش از دو برابر آنها، در محل های کار دیده می شوند.(2)

4. طاهره میرساردو و مستوره صداقت، تحقیقی با عنوان مقایسه نقش و منزلت

ص:34

زنان و مردان در سریال های تلویزیونی با استفاده از روش تحلیل محتوا انجام داده اند. نتایج این تحقیق، جوان گرایی نقش های اول زن را در سریال های تلویزیونی نشان می دهد. تعداد بازیگران زن، کمتر از نصف بازیگران مرد است. مردان منزلت شغلی بالاتری نسبت زنان دارند. سریال های در دست مطالعه، تأیید و تثبیت کننده نقش های قالبی شده بر اساس جنس، در فرهنگ جامعه برای مردان و زنان هستند. همه زنان مورد مطالعه در سریال های ایرانی، از نظر اقتصادی به پدر یا همسر خود وابسته هستند. مسلط ترین نقش برای زنان، خانه و برای مردان، محل کار و بیرون از خانه است. همه صحنه های سریال های مورد مطالعه، حاکی از بی اقتدار بودن زنان، انفعال و وابستگی آنان است.

واحد ثبت، جزئی از محتواست که در فرآیند کدگذاری، طبقه بندی می شود.(1) در این پژوهش، واحد ثبت، صحنه است. صحنه، مجموعه ای از نماهای فیلمبرداری یا تصویربرداری شده تلویزیونی، در ارتباط با هم است؛ بدون آنکه در مکان و زمان رخداد آن، کوچک ترین تغییری داده شده باشد. بدین ترتیب، صحنه، کوچک ترین واحد بنیانی فیلم داستانی یا برنامه تلویزیونی است.(2) واحد تحلیل در این تحقیق، یک سریال و خط داستانی آن در نظر گرفته شده است.

شاخص های متغیرهای تحقیق، با توجه به آنچه در مباحث نظری آورده شد، ساخته شده اند. در هر مجموعه تلویزیونی، همه مجموعه و شخصیت نقش ها تحلیل شده است.

زنان در 16/74 درصد و مردان در 13/77 درصد از صحنه ها حضور دارند. از مجموع 31 نقش زن، 18 نفر شاغل، 4 نفر در حال تحصیل و بقیه خانه دار هستند. از 61 نقش مرد، 58 نفر شاغل، 2 نفر در حال تحصیل و یک نفر معلول است. مردان بیشتر در مشاغل دارای با منزلت اجتماعی بالا از قبیل: استاد دانشگاه، پزشک، قاضی، پلیس، تاجر، مهندس راه سازی و... حضور دارند. یک نفر از زنان شاغل، وکیل و یک نفر مهندس است. بقیه زنان شاغل در این مجموعه ها، به مشاغلی چون دبیری، پرستاری، نویسندگی، منشی گری، خدمت کاری و... اشتغال دارند. در مجموع، زنان در مشاغلی با منزلت اجتماعی پایین تر از مردان مشغول به کار هستند. پاسخ های به دست آمده برای پرسش های تحقیق به شرح زیر است:

پرسش 1. آیا در مجموعه های تلویزیونی مورد مطالعه، زنان و مردان در تیپ بندی جنسیتی متناسب با جنس خود قرار دارند؟

برای تعیین تیپ بندی جنسیتی مردان و زنان، از ویژگی ها و صفات فهرست نقش جنسی بم استفاده شده است. ویژگی های مطلوب زنان از نظر اجتماعی، شامل صفت های مهربان، حساس، دل رحم و دل سوز، خون گرم، هم درد، حساس نسبت به نیازهای دیگران، مشتاق برای تسکین احساس های ناخوشایند دیگران، درک کردن دیگران، با عاطفه و دوست داشتن زیاد کودکان است. ویژگی های مطلوب مردانه از نظر اجتماعی، شامل قاطع، داشتن توانایی های رهبری و ریاست، سلطه گر، شخصیت قوی، پرخاشگر، روی حرف خود ایستادن، مستقل، دفاع از باورها و عقاید خود، نیرومند و قوی و خطرپذیر است.

میزان نمایش ویژگی های مطلوب مردانه و زنانه به تفکیک جنس

ویژگی های مطلوب جنسیتی

مرد

زن

تعداد صحنه

درصد

تعداد کل صحنه ها(مردان)

تعداد صحنه

درصد

تعداد کل صحنه ها(زنان)

مردانه

463

78/55

830

239

94/29

798

ص:37

زنانه

357

43

830

502

9/62

798

همچنان که در مباحث نظری ذکر شده است، هر فردی می تواند هم ویژگی های زنانه و هم مردانه داشته باشد و زن یا مرد بودن به عنوان دو قطب انحصاری که در تمام عمر ثابت هستند، دیده نمی شوند. نتایج به دست آمده نشان می دهد که مردان و زنان هم ویژگی های زنانه و هم مردانه دارند. در بیشتر صحنه های مجموعه های مورد بررسی، مردان ویژگی های مردانه بیشتر و زنان ویژگی های زنانه بیشتری دارند. به عبارت دیگر، مردان و زنان در تیپ بندی جنسیتی متناسب با جنس خود قرار دارند، ولی هم مردان و هم زنان تا حد زیادی از ویژگی های متناسب با جنسیت خود فاصله گرفته و به ویژگی های جنسیت دیگر نزدیک شده اند. دلیل این امر، به تفاوت بسیار در تیپ بندی جنسیتی زنان و مردان در دو مجموعه «مرگ تدریجی یک رؤیا» و «ترانه مادری» بر می گردد.

در مجموعه «مرگ تدریجی یک رؤیا»، ویژگی های زنانه بازیگران مرد، بیش از ویژگی های مردانه آنها و ویژگی های مردانه زنان بازیگر، بیش از ویژگی های زنانه آنهاست؛ زیرا در 2/69 درصد از صحنه ها، مردان ویژگی های زنانه و در 2/29 درصد از صحنه ها ویژگی های مردانه دارند. زنان نیز در 48 درصد صحنه ها، دارای ویژگی های مردانه و در 27/42 درصد از صحنه ها دارای ویژگی های زنانه هستند. زنان به ویژه در برخی نقش های اصلی این مجموعه، پرخاشگر، قاطع، جسور، جاه طلب، مستقل، خشن، سلطه گر و خطرپذیرند و کارهایی را که بیشتر مردانه هستند، مانند سیگار کشیدن، مصرف مشروبات الکلی، دعوا و کتک کاری انجام می دهند و کمتر مهربان و دل سوز و باعاطفه اند. نقش های اصلی مردان در این مجموعه، عاطفی، دل سوز و مهربان، انعطاف پذیر و نسبت به نیازهای دیگران، حساس هستند و کمتر ویژگی های مردانه دارند. بنابراین، در این مجموعه، مردان در تیپ بندی جنسیتی زنانه و زنان در تیپ بندی جنسیتی مردانه قرار دارند. برای نمونه، ویژگی های تعدادی از نقش های اصلی این مجموعه را برمی شماریم.

مارال که نقش اصلی زن در مجموعه «مرگ تدریجی یک رؤیا» است، زنی آرام و غیرمنطقی است که بر باورها و عقاید خود پافشاری می کند. او ادعا می کند زنی روشن فکر

ص:38

است که باید در دنیای آزاد زندگی کند و به سبب شغل خود که نویسندگی است، به زندگی زناشویی اش توجه کافی ندارد و وقت کافی برای کودک شیرخوارش نمی گذارد. این زن معتقد است نگه داری از کودک و حتی شیر دادن به آن، برایش قید و بند ایجاد می کند و او می خواهد از این قید و بند آزاد شود. او شخصیتی وابسته دارد و به شدت تحت تأثیر اطرافیان قرار می گیرد و در نهایت از شوهرش طلاق می گیرد.

یکی دیگر از نقش های اصلی زن در این مجموعه ساناز، است. او زنی قاطع، سلطه گر، پرخاشگر، جسور، بلندپرواز، دروغ گو، بی عاطفه و بددهان است که به دلیل منافع شخصی حاضر هر کاری انجام دهد. سیگار می کشد، مشروبات الکلی مصرف می کند، کتک کاری می کند و در زندگی خواهرش، مارال دخالت می کند. ازدواج او نیز به علت ویژگی های شخصیتی اش به طلاق انجامید.

در مجموع، زنان خانه دار در این سریال، مانند مهری و شیرین، ویژگی های مطلوب زنان از نظر اجتماعی را دارند. مهربان، عاطفی، دل سوز و منفعل هستند و به کارهای خانه و بچه داری مشغول هستند.

حامد، نقش اصلی مرد در این مجموعه، مردی مهربان، آرام، منطقی و معقول، عاطفی و تسلیم پذیر در برابر خواسته های همسرش، مارال است. نمونه دیگر از مردان در این مجموعه، نقش آراس است. او نیز مردی عاطفی، مهربان، دل سوز و دل رحم و حساس نسبت به نیازهای دیگران است.

در مجموعه «ترانه مادری»، در بیشتر صحنه ها، مردان ویژگی های مردانه و زنان ویژگی های زنانه دارند. برای مثال، فرخ که نقش اصلی مرد در این مجموعه است، مردی سلطه گر، جاه طلب، پرخاشگر، خطرپذیر، دروغ گو و مستقل است. فرخنده نیز یکی از نقش های اصلی زن در این مجموعه را به عهده دارد. او زنی عاطفی، مهربان، دل سوز، احساساتی و مضطرب است که تقریباً در تمام صحنه ها مشغول آشپزی و انجام کارهای خانه است. فرخنده پسر خواهرش را که بر اثر انفجار مین کشته شده است، به عنوان فرزند خود بزرگ کرده است. او همیشه نگران از دست دادن اوست و از شدت محبت، او را پسری لوس و وابسته بار آورده است که به تنهایی توانایی انجام کاری را ندارد.

ص:39

پرسش 2. آیا ویژگی ها و نقش های جنسیتی زنان و مردان در مجموعه های تلویزیونی مورد مطالعه، با آموزه های اسلامی، سازگار است؟

نتایج به دست آمده از تحلیل محتوای دو مجموعه تلویزیونی نشان می دهد که مردان در 5 درصد از صحنه ها و زنان در 13 درصد از صحنه ها، ویژگی ها و نقش هایی مغایر با آموزه های اسلامی از جمله، بی توجهی به مسائل تربیتی فرزندان، پرخاشگری و ایجاد نزاع و کشمکش با همسر، ترجیح منافع شخصی بر مصالح خانوادگی، ایجاد اختلال در فضای صمیمی خانواده و اهمال در انجام وظایف مهم خانوادگی به بهانه دغدغه های خارج از خانه، دخالت در زندگی دیگران، سخن چینی، غیبت، دروغ گویی، مصرف مشروبات الکلی و... داشته اند.

بر خلاف آموزه های اسلامی، زنان به ویژه در مجموعه «مرگ تدریجی یک رؤیا» نه تنها مایه ایجاد آرامش در خانواده نیستند؛ بلکه موجب ایجاد نزاع و اختلاف در خانواده می شوند که در نهایت هم کارشان به طلاق می انجامد. برای مثال، مارال که نقش اصلی را در این مجموعه دارد، زنی تحصیل کرده و نویسنده است که به دلیل مسائل شغلی، از انجام وظایفش در خانواده سرباز می زند، به همسر خود بی اعتنا است، به او بی احترامی می کند و حتی به کودک شیرخوار خود توجه نمی کند. سه زن از نقش های اصلی این مجموعه، از سیگار و مشروبات الکلی استفاده می کنند. دخالت زنان در زندگی دیگران، دروغ گویی و ترجیح منافع شخصی بر منافع خانوادگی، بارها زنان در این مجموعه اتفاق می افتد. ویژگی ها و نقش های جنسیتی، در سریال «ترانه مادری» نسبت به مجموعه «مرگ تدریجی یک رؤیا»، کمتر با آموزه های اسلامی مغایر است. در این مجموعه، مردان بیش از زنان ویژگی هایی چون دروغ گویی، دسیسه چینی و فریب کاری دارند.

پرسش 3. آیا میزان حضور زنان و مردان در مجموعه های مورد مطالعه، به ویژه در نقش های اصلی، متفاوت است؟

از مجموع 1076 صحنه، زنان در 16/74 درصد و مردان در 13/77 درصد از صحنه ها

ص:40

حضور دارند. زنان، 31 نقش و مردان 61 نقش دارند که از آن زنان 12 نقش اصلی و 18 نقش اصلی برای مردان است. بنابراین، می توان نتیجه گرفت که زنان هم از نظر تعداد صحنه ها و هم از نظر تعداد نقش های اصلی، کمتر از مردان حضور دارند.

پرسش 4. آیا میزان حضور زنان و مردان در صحنه های داخل و خارج خانه، متفاوت است؟

8/51 درصد از صحنه هایی که مردان در آن حضور دارند، در بیرون از خانه و 19/48 درصد در داخل خانه اتفاق می افتد. درحالی که 03/64 درصد از صحنه های زنان در داخل خانه و 19/48 درصد در بیرون از خانه رخ می دهد. در 39/7 درصد از صحنه ها، زنان مشغول کارهای خانه، مانند آشپزی، شستن ظرف ها و مراقبت از کودک هستند. مردان در 92/1 درصد از صحنه ها، در حال انجام کارهای خانه هستند که آن هم به دلیل نبودن زنان است.

بنابراین، نتایج به دست آمده نشان می دهد که زنان، بیشتر در داخل خانه و مردان در بیرون از خانه نمایش داده می شوند. درحالی که نزدیک به 100درصد مردان و حدود 50 درصد از زنان شاغل هستند، منزلت اجتماعی مشاغل مردان، بسیار بالاتر از مشاغل زنان است. زنان در مشاغلی همچون منشی گری، دبیری و پرستاری مشغول به کار هستند؛ درحالی که مردان مشاغلی با منزلت اجتماعی بالاتر و درآمد بیشتر مانند استاد دانشگاه، قاضی، تاجر و... دارند.

در این مجموعه ها، به ویژه در «مرگ تدریجی یک رؤیا»، تعداد زنان شاغل بیشتر است. این زنان شاغل و تحصیل کرده که از کلیشه های جنسیتی سنتی فاصله گرفته اند، در زندگی خانوادگی خود دچار مشکل می شوند و نمی توانند بین کار بیرون از خانه و زندگی خانوادگی خود تعادل ایجاد کنند. فاصله گرفتن از کلیشه های جنسیتی سنتی، پی آمدهای منفی بسیاری برای زنان، دارد که طلاق، نمونه ای از آنهاست. در این مجموعه ها، راه حل چنین مشکلاتی، بازگشت زنان به کلیشه های جنسیتی سنتی است.

پرسش 5. آیا میزان عقب نشینی مقبول زنان و مردان در مجموعه های مورد مطالعه، متفاوت است؟

چنان که در مباحث نظری بیان شد، عقب نشینی مقبول، از جمله الگوهای دیداری نمایش های جنسیتی است که گافمن مطرح کرده است. این الگوی دیداری، شامل رفتارهایی مانند گریه، ترس و اضطراب، کم رویی، از دست دادن کنترل احساسات و

ص:41

پنهان کاری عاطفی می شود. نتایج تحلیل محتوای به دست آمده از این دو مجموعه تلویزیونی نشان می دهد که زنان در 5/11 درصد و مردان در 73/3 درصد از صحنه ها چنین رفتارها و ویژگی هایی دارند. بنابراین، زنان بیش از مردان، وارد درگیری هایی می شوند که آنها را به طور روان شناختی از موقعیت های اجتماعی حذف می کند.

است. ازاین رو، زنان نسبت به مردان، حضوری کم رنگ تر و حاشیه ای در این مجموعه ها دارند.

زنان بیشتر در فضای داخل خانه و مردان بیشتر در فضای بیرون از خانه به نمایش در می آیند. زنان در بیشتر موارد، خانه دار هستند. این مجموعه ها، بیشتر به پی آمدهای منفی اشتغال و تحصیل زنان پرداخته اند؛ بدین گونه که حضور زنان در خارج از خانه، مانع از انجام دادن نقش های جنسیتی سنتی زنان و سبب ایجاد مشکلات خانوادگی می شود. در ضمن منزلت اجتماعی مشاغل زنان، پایین تر از مشاغل مردان است. چنان که آندره میشل در طبقه بندی خود از کلیشه های جنسیتی، به آن اشاره می کند، زنان در مشاغلی چون پرستاری، منشی گری و معلمی و مردان در مشاغلی چون پزشکی و نقش های مدیریتی فعالیت می کنند.

زنان بیش از مردان، رفتارها و ویژگی هایی را که گافمن آنها را «الگوی دیداری عقب نشینی مقبول» می نامد، مانند ترس و اضطراب، گریه و کم رویی از خود نشان می دهند. بدین ترتیب، از موقعیت های اجتماعی عقب نشینی می کنند یا کنار نهاده می شوند.

در مجموع، نتایج به دست آمده، با نتایج تحقیق های پیشین و مباحث نظری مطرح شده در این پژوهش، هماهنگ است. چنان که بم مطرح می کند، زنانگی و مردانگی ویژگی های انحصاری ندارند و هر فردی می تواند درجه هایی از ویژگی های زنانه و مردانه را داشته باشد. ویژگی ها و صفت های مطرح شده در فهرست نقش جنسی بم نیز تا حد زیادی در مورد زنان و مردان در مجموعه های مورد مطالعه، صادق است.

طبقه بندی آندره میشل از کلیشه های جنسیتی، مانند ویژگی های شخصیتی مردان و زنان _ مردان فعال و زنان منفعلند _ در نقش های اجتماعی، سیاسی و حرفه ای با نتایج این تحقیق، هماهنگ است.

«الگوهای دیداری» گافمن نیز با نتایج این تحقیق، هم خوان و سازگار است. مردان نقش های جدّی تری نسبت به زنان دارند. مردان بیشتر نقش هایی را بازی می کنند که دیگران را تحت تأثیر قرار می دهند و کنش های دیگران را کنترل می کند، درحالی که زنان تحت کنترل قرار می گیرند و فرمان بُردارند. زنان، بیشتر در خانه به ویژه در آشپزخانه و در حال انجام دادن کارهای خانه و مردان در فضای بیرون خانه به نمایش درمی آیند. زنان، بیش از مردان از موقعیت های اجتماعی

ص:43

عقب نشینی می کنند یا کنار نهاده می شوند.

با توجه به نتایج این پژوهش ها، تلویزیون ایران با وجود تحولات شگرف در برنامه سازی هنوز نتوانسته است واقعیت های مربوط به زنان و مردان را آن گونه که در جامعه شاهد آن هستیم، نشان دهد. تصویر زنان و مردان در مجموعه های تلویزیونی، با واقعیت های جامعه و مبتنی بر ارزش ها و آموزه های دینی جامعه ایرانی، هماهنگ نیست.

در عصر حاضر، رسانه ها در تغییر باورها و نگرش های افراد جامعه نقش مهمی ایفا می کنند و هنجارها و ارزش های مطرح شده در آنها، با تکرار در رسانه و به مرور زمان، به دیدگاه افراد تبدیل می شود. ازاین رو، لازم است تولیدکنندگان برنامه های تلویزیونی برای نمایش تصویر واقعی نقش های زنان و مردان تلاش بیشتری کنند.

تهیه کنندگان و برنامه سازان مجموعه های تلویزیونی باید تلاش کنند به محورهای مربوط به برنامه های خانواده، حفظ و گسترش منزلت زن در جامعه _ که در کتاب اهداف، محورها، اولویت ها و سیاست های تولید، تأمین و پخش سال 1383 به آنها اشاره شده است _ برای بازنمایی شایسته زنان توجه کنند. از جمله این محورها، به تبیین جایگاه والای مادر در تربیت دینی خانواده، بیان نقش ارزشمند همسری زن در رشد همدلی و هماهنگی در خانواده و بیان نقش والای زن در رشد جامعه می توان اشاره کرد.(1)

الگوی زن ایرانی، الگوی زنی است که در عرصه های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی، فعال است و در خانه نیز نقش خود را در مقام مادر و همسر ایفا می کند و در تلفیق نقش خود در خانواده و نقش اجتماعی خویش توفیق یافته است. در مجموعه های تلویزیونی، زنان و مردان باید به گونه ای به تصویر که نه تنها در داخل، بلکه در سطح جهانی نیز آن گونه که در جامعه حضور دارند، نمایش داده شوند.

فهرست منابع

الف) فارسی

اعزازی، شهلا، «تحلیل ساختاری جنسیت»، مجموعه مقالات اولین کارگاه آموزش تحلیل جنسیتی، گردآوری و تنظیم: نسرین جزنی، تهران، دانشگاه شهید بهشتی، 1380.

خدابخشی کولایی، آناهیتا، مقایسه نقش جنسیتی آندروژن با نقش های جنسیتی مردانه و زنانه و بررسی رابطه آنها با منبع کنترل درونی و بیرونی و حرمت نفس در دانشجویان دختر و پسر دانشگاه علامه طباطبایی تهران، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه علامه طباطبایی، 1381.

رایف، دانیل، استفن لیسی و فردریک جی فیکو، تحلیل پیام های رسانه ای: کاربرد تحلیل محتوای کمّی در تحقیق، ترجمه: مهدخت بروجردی علوی، تهران، سروش، 1381.

رضایی، محمد و عباس کاظمی، «سیاست جنسیت در تلویزیون ایران»، پژوهش زنان، دوره ششم، شماره 3، 1387.

صادقی فسایی، سهیلا و شیوا کریمی، «تحلیل جنسیتی بازنمایش ساخت خانواده در سریال های تلویزیونی ایرانی (بررسی سریال های گونه خانوادگی سال 1383)»، مطالعات زنان، سال 4، شماره 3، 1385.

صادقی فسایی، سهیلا و شیوا کریمی، «کلیشه های جنسیتی سریال های تلویزیونی ایرانی»، پژوهش زنان، دوره سوم، شماره 3، 1384.

ص:45

صمدی، روشن، فرهنگ فن سینما و تلویزیون، تهران، انتشارات علم، 1376.

عبدی، بهشته، «بررسی رابطه بین نقش های جنسیتی، وضعیت های هویت شغلی با ترس از موفقیت دانشجویان دختر و پسر سال چهارم رشته های فنی و مهندسی دانشگاه های دولتی تهران»، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه تربیت معلم تهران، 1380.

گافمن، اروینگ، تبلیغات جنسیتی، تهران، گام نو، 1380.

میرساردو، طاهره و مستوره صداقت، «مقایسه نقش و منزلت زنان و مردان در سریال های تلویزیونی»، فصل نامه پژوهش و سنجش، سال پانزدهم، شماره 51، 1386.

میشل، آندره، پیکار با تبعیض جنسی (پاک سازی کتاب، خانه، مدرسه و جامعه ظ، ترجمه: محمدجعفر پوینده، تهران، نگاه، 1376.

ب) لاتین

Connell،R.W،Gender،Cambridge،UK،Polity Press، 2002.

Delphy، Christine، :“Rethinking sex and gender”،in Gender، Stevi Jackson Sue Scott(eds)،London and newyork، Routledge، 2002.

Jackson، Stevi Sue Scott، “Introduction :The gendering of sociology،in: Gender، Stevi Jackson Sue Scott (eds)، “London and Newyork،Routledge، 2002.

Kulis،Stephen et al، Gender labels and gender identity as predictions of drug use among ethnically diverse Middle School students، Yought society، Vol.33، No.3، 2002.

Paludi،Michele A. James A. Doyle، Sex and Gender، Newyork، McGraw-Hill.

نقش مفهومی دین در رسانه و فرهنگ مصرف

حسین بافکار

حجت الاسلام محمدحسین درافشان

چکیده

رسانه و دین، با تعامل مناسب، با همدیگر و هدایت فرهنگ مصرف جامعه، می توانند مفهوم زندگی را برای مردم، پرمعنا سازند، ولی بیشتر رسانه ها، مردم را به سوی مصرف گرایی، هدایت و از دین و معنویت تهی می کنند. البته به گفته دین پژوهان غربی رسانه، امروزه افزایش بی معنایی در مدرنیته و ناتوانی فزاینده فرهنگ مصرف گرایی در پر کردن خلأ معنوی جامعه، شرایط ورود دین به عرصه زندگی فردی و اجتماعی و آشتی دین و رسانه را فراهم کرده است. اقدام سه دین صاحب کتاب (اسلام، مسیحیت و یهودیت) برای احیای بنیادگرایی نیز به روند ورود دین به عرصه رسانه، سرعت بخشیده است.

آشتی دین و رسانه، پیام شادی بخشی برای دین داران است، ولی به دلیل تفاوت ماهوی پیام دین داران و درک نادرست صاحبان رسانه به نظام سرمایه داری وابسته اند از «رسانه دینی» و «مصرف دینی»، نباید چندان به این آشتی کنان دل خوش بود؛ چنان که تجربه های پیشین تعامل دین و رسانه نیز این فرضیه را تقویت می کند. دین در تعامل گذشته خود با رسانه، نه تنها موفق نبود، بلکه به ابزاری برای مشروعیت بخشی به تبلیغ های مصرف گرایی تبدیل شد. درحقیقت، دین، در تعامل با رسانه، زمانی بر فرهنگ مصرف جامعه اثر مثبت خواهد داشت که در مرحله نخست، مدیریت ارزشی بر رسانه حاکم شود. در مرحله بعد، رسانه باید با رعایت اصول اخلاقی حاکم بر رسانه دینی، بیانگر و ترویج کننده الگوی مصرف دینی در جامعه باشد. برای تحقق این

ص:47

شرایط، دولت نیز باید به پیوستار «رسانه، دین و فرهنگ مصرف» بپیوندد؛ البته دولتی که مشروعیت خود را از دین گرفته باشد. در این میان، دولت جمهوری اسلامی ایران، الگویی کامل از این پیوستار است که در برابر دیدگان تیزبین دین پژوهان رسانه، در بوته آزمون قرار دارد و برای موفقیت در این آزمون، باید از راهکارهای مناسب، از جمله پای بندی اصول تبلیغ اسلامی در تبلیغات کالا استفاده کند.

کلید واژگان

دین، رسانه، فرهنگ مصرف.

مقدمه

رسانه و دین، با تعامل مناسب با همدیگر و هدایت فرهنگ مصرف در جامعه، می توانند مفهوم زندگی را برای مردم، پر معنا سازند، ولی امروزه بیشتر رسانه ها، مردم را به سوی مصرف گرایی، هدایت و از دین و معنویت تهی می کنند.

در حقیقت، رسانه با قرار دادن مخاطبان در فضایی «آکواریومی» و «گل خانه ای» سبب می شود آنها جز با نقشه رسانه زندگی نکنند. در چنین شرایطی، اندیشه «نقش مفهومی دین» در «رسانه» و هدایت «فرهنگ مصرف جامعه»، بیش از پیش تقویت می شود.

سرمایه داری و نظم اجتماعی و اخلاقی موجود، می خواهند مدرنیته را با ارزش ها و احکام متون مقدس (دین) هم سو سازند. در این میان، فرهنگ مصرف گرایی به علت مرکزیت آن در هویت یابی مدرن، هدف اصلی بنیادگرایی است».(1)

بر این اساس سخنان، در جوامع امروزی، «رسانه»، «دین» و «فرهنگ مصرف» رابطه ای تعاملی با یکدیگر دارند و مصرف مناسب، در تعالی جامعه نقش کلیدی ایفا می کند.

حال با رویکرد جدید به دین، این پرسش اساسی مطرح می شود که آیا هر رسانه ای که ادعای دینی بودن داشته باشد، می تواند جامعه را به سوی مصرف متعالی هدایت کند؟!

بی شک پاسخ منفی است و تجربه های گذشته هم این موضوع را ثابت می کند.

و آنان که رنج می بردند، از دردها رهایی خواهند یافت. افراد پیس و طاس که تنها و گوشه گیرند، درمان و گرسنگان سیر خواهند شد».(1)

در حقیقت، دین، در این دوره، نه تنها چتری از تقدس در مصرف ایجاد کرد، بلکه خود به صورت «کالایی» در بازار مصرف گرایی به فروش گذاشته شد. در غرب، نسل جدیدی که تحت تأثیر فرهنگ مصرف گرایی دینی رشد کرده اند، به صورت کالا درآمده است و به او همچون دیگر کالاهای قابل خرید نگاه می شود. فرآیند تجاری شدن، بسته بندی و قیمت گذاری در بازار دین، تقریباً همه چیز _ از صلیب (نماد دین) گرفته تا بلور _ را شامل می شود.(2) به این ترتیب، به دلیل تفاوت ماهوی پیام دین در رسانه و درک نادرست صاحبان رسانه از دین، بازاندیشی درباره نقش تعاملی رسانه با دین و فرهنگ مصرف، نیازمند واکاوی عمیق درباره ویژگی های «رسانه دینی» و «مصرف دینی» است. در ادامه، ویژگی های هر دو مقوله، از دیدگاه اسلامی به اختصار، بررسی می شود.

واقعیت ها، واژگون نمایی حوادث، تحلیل های اشتباه و ده ها فریب رسانه ای دیگر، به طراحی تبلیغ، موعظه، ابلاغ، انذار و تبشیر می پردازد و از همه ابزارهای رسانه ای و شیوه های تبلیغاتی، برای رسیدن به هدفش به درستی بهره می گیرد: «وَأَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ وَالْمِیزَانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ؛ و با آنها کتاب و میزان فرستادیم تا مردم، قسط وعدل را به پا دارند». (حدید: 25)

اگر رسانه دینی در هدف و محتوا، «حق محور» باشد، در مرحله بعد در شیوه ها و ابزارها هم حق را مقدّم می دارد و با استحکام، اتقان و استدلال در عرصه خبررسانی و خبرسازی گام برمی دارد. در این صورت، رسانه توان هدایت گری خود را بدون آسیب، به ظهور می رساند.(1) قرآن کریم از این جهت استوار است و هیچ ضعفی در امر هدایتگری ندارد:

الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَنزَلَ عَلَی عَبْدِهِ الْکِتَابَ وَلَمْ یَجْعَل لَّهُ عِوَجَا قَیِّمًا لِّیُنذِرَ بَأْسًا شَدِیدًا مِن لَّدُنْهُ وَیُبَشِّرَ الْمُؤْمِنِینَ. (کهف: 1 و 2)

ستایش مخصوص خدایی است که کتاب را بر بنده اش فرستاد و هیچ گونه کژی در آن راه نداد؛ [کتابی] راست و درست، تا [گناه کاران] را از جانب خود به عذابی سخت بیم دهد و به مؤمنان مژده دهد.

رسانه دینی، به دلیل محتوای بر حق و عدالت محور خود می تواند رسانه های رقیب و انحراف گستر را به مبارزه بطلبد و آنها را از عرصه رقابت حذف کند:

«قُلْ هاتُوا بُرْهَانَکُمْ؛ بگو برهانتان را بیاورید». (انبیا: 24)

به یقین، مخاطبان نیز با آگاهی یافتن از محتوای رسانه های ترویج کننده انحراف، به «رسانه دینی» که حق محور و عدالت گستر است، اعتماد خواهند کرد.

بر خلاف رسانه های انحراف گستر که قصد الینه(1) کردن مخاطب خود را دارند و سعی می کنند او را در فضایی قرار دهند که جز به اشاره آنها نخورد، نپوشد، سخن نگوید و حتی فکر نکند، رسانه دینی، به ویژه قرآن، وظیفه خود را روشنگری می داند: «هَ_ذَا بَیَانٌ لِّلنَّاسِ وَهُدًی وَمَوْعِظَةٌ لِّلْمُتَّقِینَ؛ این، کتاب روشنگری برای مردم و مایه هدایت و اندرز برای پارسایان است». (آل عمران: 138)

بر اساس این آیه، رسانه دینی باید مخاطب خود را به اندیشه وادارد و او را به مسیر درست هدایت کند و از سرگرم کردن وی با لهو و لعب و مصرف گرایی بپرهیزد.

رسانه دینی نباید فضای «گل خانه ای» و «آکواریومی» برای مخاطب ایجاد کند و او را مصرف کننده ای ابدی ببیند و ارزشش را معادل دارایی اش بداند. همچنین نباید جهان را برای وی به صورت یک بطری بزرگ، سیب بزرگ یا پستانکی بزرگ برای اشتهای سیری ناپذیرش بنمایاند و سوپر مارکت ها و پاساژهای شیک و لوکس را به جای بهشت واقعی به او بقبولاند. در حقیقت، رسانه دینی باید با روشنگری و افشاگری، با رسانه های انحراف گستر به مبارزه برخیزد و ستم بی اندازه ای را که به بشر امروز روا داشته می شود، به تصویر کشد تا او را از خواب غفلت بیدار سازد.

یا دیجیتال، باید عامل تولید، تقویت، توزیع و انتقال نور و رحمت به جامعه جهانی باشد.

ندهند یا تهدیدهای واهی را پشت سر گذارند. ازاین رو، در برابر شبهه ها و هجوم ها علیه دین، نهایت لطفی که می کنند، «سکوت» است. «[در این حالی است که] رسانه دینی در مسیر دفاع از دین، به سبب اتهام ها و غوغاسالاری رسانه ای، عرصه را خالی نمی کند و مقاوم و پایدار و هوشمندانه و با شیوه ای حرفه ای، خواسته خود را به کرسی می نشاند».(1)

متغیرهای بسیاری اثرگذارند، ولی مهم ترین اصول حاکم بر مصرف کالا، از دیدگاه اسلام، به این شرح است:

علیه السلام در این باره می فرماید: «الرّضا بالکفاف مِن دعائم الایمان؛ یکی از ارکان ایمان، رضایت داشتن به حد کفایت است».(1)

دلیل آنکه مصرف در حدّ کفاف، یکی از ارکان دینی معرفی شده، آن است که سبب بقای منابع و امکانات و در نتیجه، فراوانی آنها در سطح جامعه می شود. روشن است که اگر اقتصاد کشور بر پایه فراوانی امکانات و منابع تنظیم شود، دست یابی به رفاه در آن کشور آسان تر خواهد بود. امام سجاد علیه السلام درباره حد کفاف در مصرف و تأثیر آن بر حفظ منابع می فرماید:

هزینه های مالی باید بر اساس حد کفاف تنظیم شود. این شیوه موجب بقای منابع و امکانات، فراوانی کالاها و نعمت ها و سلامت اجتماعی است.(2)

امام کاظم علیه السلام نیز در این باره می فرماید: «فَمَن عَقِلَ قَنَعَ بِما یَکفیه وَ مَنْ قَنَعَ بِما یکفیهِ اِستغنی؛ هرکس عاقلانه بیندیشد، به زندگی در حد کفایت، قانع است و هرکس به زندگی قانع باشد، بی نیاز خواهد بود».(3)

بر اساس این حدیث، اعتدال، جوهره عقلانیت و به بیان دقیق تر، عین عقلانیت است. بنابراین، مصرف عاقلانه، همان مصرف در حدّ کفایت است و امکانات مالی انسان و میزان مصرف او باید تناسب داشته باشد.

همچنین حدّ کفاف مصرف باید به گونه ای تنظیم شود که به محیط زیست انسان و دیگر جانداران آسیب نرساند؛ زیرا با مصرف بی رویه چیزی باقی نمی ماند.

«مَنُ اقْتَصَرَ عَلَی الکَفافِ تَعجَّل الرّاحَةَ وَ تَبَوَّ أَخَفْضَ الدَّعَةِ؛ کسی که به حد کفاف زندگی بسنده کند، در آسایش شتاب کرده و در راحتی زندگی فرود آمده است».(1)

متأسفانه انسان امروزی حتی با مصرف بیش از حدّ هم به آسایش لازم نمی رسد؛ زیرا پیوسته زیر فشار تبلیغات زهرآگین رسانه های تبلیغاتی است. ورنون کلمن می نویسد:

در بیست سال اخیر، سازمان های تبلیغاتی دریافته اند که با توسل به ظاهرپرستی می توانند انواع کالاهایی را که در واقع نیازی به آنها ندارید، به شما بفروشند. وقتی صبح از خواب برمی خیزید، صورتتان را با صابون مخصوص گران قیمتی می شویید که تولیدکنندگان آن می گویند صورت شما را خوش بو خواهد کرد. تقریباً به هر کاری دست می زنید؛ آن هم نه برای اینکه خودتان می خواهید، بلکه از ترس شرمندگی یا ناخوشایندی ظاهرتان نزد دیگران درحالی که این همه، ساخته سازمان های تبلیغاتی است که غرورهای طبیعی و جزئی را به اضطراب های مهم تبدیل کرده اند تا بتوانند از آن سود ببرند.(2)

توسعه می شود. از سوی دیگر، امکان استفاده دیگران از امکانات موجود از بین می رود و فاصله طبقاتی در جامعه ایجاد می شود. امام علی علیه السلام نیز فقر را نتیجه اسراف می داند و می فرماید: «سَبَبُ الْفَقْرِ الاسرافُ؛ عمصرف بی رویه عامل فقر است».(1) زیاده روی در مصرف، افزون بر نابودی منابع و امکانات و ایجاد فقر، هلاکت فرد و جامعه را نیز در پی خواهد داشت: «وَ أَهْلَکْنَا الْمُسْرِفینَ؛ و ما اسراف کنندگان را هلاک کردیم». (انبیا: 9) تحمیل هزینه های اضافی بر زندگی، نابسامانی و ناهنجاری، وابستگی اقتصادی، کاهش لذت مطلوبیت و... از دیگر آثار منفی اسراف است.

بنابراین، رسانه زمانی می تواند ادعای تعامل با دین را داشته باشد که در مرحله نخست، از نظر ساختاری، مدیریت ارزشی بر آن حاکم باشد و در مرحله بعد، با رعایت اخلاق و اصول ارزشی حاکم بر رسانه دینی، الگوی مصرف دینی را در جامعه تبیین و ترویج کند. این شرایط در صورتی امکان پذیر است که «دولت» نیز به پیوستار «رسانه، دین و فرهنگ مصرف» بپیوندد؛ البته دولتی که مشروعیت خود را از دین بگیرد. خوشبختانه نظام جمهوری اسلامی در ایران با داشتن حکومت دینی و در اختیار گرفتن رسانه ملی و فرهنگ مصرف جامعه، الگوی کاملی از این پیوستار را به جهانیان عرضه کرده است.

در حقیقت، ایران اسلامی، در پی دفاع از توانایی دین در اداره تمام امور بشری، اعم از فردی و اجتماعی است. در قبال فرهنگ مصرف هم رسالتِ رسانه دین محور، تبیین الگوی مصرف اسلامی است که باید به مهم ترین ویژگی این نوع مصرف (اعتدال)، در قالب های متفاوت برنامه ای مانند نمایش، سرگرمی، سخنرانی، میزگرد، فیلم و سریال بپردازد. در این زمینه، باید به تبلیغات بازرگانی در رسانه ملی که اثرگذارترین برنامه در فرهنگ مصرف جامعه است، بیش از همه توجه کرد تا این آگهی ها بر پایه موازین اسلامی و هم سو با آموزه های دینی باشد و سبب رشد جامعه و ارتقای سطح فرهنگ ملی شود. بهتر است این اصول بر تبلیغات بازرگانی رسانه دین محور حاکم شود.

2. ترویج روحیه خوداتکایی ملی

در رسانه دین محور، تبلیغات باید بر اصول خودکفایی و خوداتکایی ملی مبتنی باشد تا حس نوآوری و توان مندی را در افراد جامعه قوت بخشد. این رسانه باید کالاهای ساخت صنعتگران داخلی را به گونه ای مطلوب در برابر دیدگان عموم قرار دهد و امکان رقابت واحدهای تولیدی و تخصصی را برای تولید کالای با کیفیت بالا ببرد. همچنین فن آوری، تولید و صنعت کشور را ارتقا بخشد تا در مسیر توسعه ملی گام بردارند.(1)

بر این اساس، تبلیغات تجاری نباید مُدگرایی و تقلید کورکورانه و نابخردانه از شیوه مصرف غربی را تشویق و ترویج کند. امام صادق علیه السلام می فرماید:

جامعه اسلامی تا زمانی که الگوی مصرف بیگانگان را تقلید نکند، در مسیر سعادت و نیک بختی است، ولی آنگاه که به شیوه بی دینان لباس بپوشد و خوراک خورد، به ذلت می افتد.(2)

را می گیرد؛ زیرا تبلیغ کالاهای لوکس و غیرضروری، ترویج مصرف گرایی و برانگیختن مردم به مصرف بیشتر است. از آنجا که تمام افراد جامعه توان پاسخ گویی به چنین افزون خواهی هایی را ندارند، دچار حرص و آز، مشکلات عصبی و روانی می شوند؛ از زندگی لذت نمی برند؛ همیشه در برابر آنچه دارند، ناسپاسند و نوعی اضطراب و تشویش دارند که پی آمد آن افزایش جرم و اختلاس است.

یقین، هر الگویی هنگامی بیشترین اثر را دارد که احترام، قدرت و مقام آن در مرتبه، بالاتر باشد؛ به خاطر رفتاری که می آموزد، پاداش گرفته باشد؛ اطلاعات مفیدی درباره شیوه رفتار بدهد و جذاب و با کفایت باشد.

فهرست منابع

٭ قرآن کریم.

حکیمی، محمدرضا، الحیاة (جلد 3، 4 و 6)، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

رسولی محلاتی، سید هاشم، ترجمه و شرح غررالحکم و دررالکلم آمدی (موضوعی)، جلد 2، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1383.

زورق، محمدحسن، مبانی تبلیغ، تهران، سروش، 1380.

زیبایی نژاد، محمدرضا، فقه و اطلاع رسانی (مجموعه مقالات رویکرد اخلاقی رسانه ها)، جلد 1، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1375.

طباطبایی، سید محمدحسین، فلسفه اقتصاد اسلام، قم، چاپ حوزه، چاپ اول، 1361.

عابدی میانجی، محمد، اصول محتوایی رسانه از دیدگاه قرآن (ویژه نامه رسانه 76)، قم، دفتر فرهنگ کوثر، 1387.

کلمن، ورنون، فشار روانی زهرآگین اندوه قرن بیستم، ترجمه: محمدرضا نیکخو و دیگران، تهران، آزاده، 1373.

محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه (جلد 1)، قم، دارالحدیث.

نوریان، مجید، الگوی مصرف در اسلام و غرب، قم، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما، چاپ اول، 1383.

ص:64

هوور. استوارت ام. و دیگران، بازاندیشی درباره رسانه، دین و فرهنگ، ترجمه: مسعود آریایی نیا، تهران، سروش، چاپ اول، 1382.

رادیو و مدل آیینی در توسعه ارتباطات دینی (مطالعه موردی شبکه معارف صدا)

دکتر ناصر باهنر*

علی جعفری**

چکیده

بررسی «ارتباطات به مثابه آیین»، دیدگاه مهمی در مطالعات ارتباطی معاصر به شمار می آید. مفهوم پردازی اولیه این ایده که در اندیشه های ارتباط شناسانه جان کری تولید شد، بعدها در بررسی های جدّی تر و جدیدتر متفکرانی چون استوارت ام هوور، نات لاند بای و بابی سی الکساندر ادامه یافت و سرانجام در کتاب قابل اعتنای اریک دبلیو رودنبولر با عنوان ارتباطات آیینی: از گفت وگوهای روزمره تا جشن های رسانه ای شده به اوج خود رسید. این رویکرد مطالعاتی با وجود نو پا بودن، در شاخه های مختلفی از مباحثه های فرهنگی و ارتباطی جریان یافته است که «ارتباطات رسانه ای شده در شکل آیین»، «کارکردهای آیینی فرهنگ رسانه ای شده»، «آیین های سیاسی، بدیعی، مدنی»، «صور ارتباطات آیینی در زندگی دنیوی روزمره» و نیز «برداشت های آیینی از فرهنگ و ارتباطات» از آن جمله اند.

مقاله پیش رو با تأکید بر حوزه پژوهشی «ارتباطات رسانه ای شده در شکل آیین»، در پی بهره گیری از سازوکارهای ارتباطات آیینی در توسعه فرهنگ و ارتباطات دینی جمهوری اسلامی ایران است و بدین منظور در رویکردی سیاست گذارانه، الزامات رسانه ای تمسک به دیدگاه آیینی را در برنامه ریزی

ص:66

فرهنگی _ ارتباطی شبکه معارف صدای جمهوری اسلامی ایران بررسی می کند. تجربیات نظری و مهارتی برآمده از یک دهه تکاپوی رسانه ای _ مذهبی رادیو معارف، میدان تحقیق قابل اعتنایی را برای پی گیری انواعی از مطالعات آیینی ارتباطات به وجود آورده است. این امر افزون بر ارتقای فرآیندهای سیاست گذارانه تولید و پخش این رادیوی دینی، در راستای افزایش دانش آیینی نسبت به رسانه های ایرانی و توجه به کارکردهای تحلیلی آن نیز فرصتی مغتنم است.

بر این اساس، بخش نخست نوشتار به مرور کلی نظریه آیینی ارتباطات ناظر به «ارتباطات رسانه ای شده در شکل آیین» اختصاص خواهد داشت. بخش دوم، ویژگی سازمان های رسانه ای در مدل آیینی را در مقایسه با مدل های رقیب دیگر (مدل انتقالی و مدل توجه) بررسی خواهد کرد تا از خلال آن، شاخص های اصلی پرداخت آیینی کلان به رسانه ها، به ویژه در حوزه سیاست گذاری به دست آید. مسئله اصلی مقاله در بخش سوم، عملیاتی کردن شاخص های پیش گفته ناظر به یک رادیوی اختصاصاً دینی در اوضاع فرهنگی _ ارتباطی ایران است. مقاله در بخش چهارم از منظری آسیب شناسانه به مطالعه تطبیقی رادیو معارف با شبه مدل آیینی پیش ساخته می پردازد و با ارائه برخی پیشنهادهای راهبردی رسانه ای جهت نزدیک تر کردن شبکه معارف صدا به وضعیت مطلوبِ توسعه ارتباطات دینی جمهوری اسلامی ایران به پایان خواهد رسید.

کلیدواژگان

ارتباطات، توسعه، رادیو، دین، ارتباطات آیینی، شبکه معارف صدای جمهوری اسلامی ایران.

ص:67

1استادیار دانشکده معارف اسلامی و فرهنگ ارتباطات دانشگاه امام صادق7 و مدیر گروه ارتباطات و دین.

2دانشجوی دکترای فرهنگ و ارتباطات دانشگاه امام صادق7.

عمل ابلاغ اطلاعات، بلکه بازنمود باورهای مشترک [است]. اگر الگوی اولیه ارتباط با دیدگاه انتقالی، گسترش پیام ها در واحد جغرافیایی به منظور مهار کردن است، [در] «الگوی جدید» [ارتباط]، مراسم مقدسی است که انسان ها را با رفاقت و اشتراک گرد هم می آورد».(1)

«مطالعات آیینی ارتباطات» به جز مزیت های ذاتی ارتباط شناختی آن، از حیث قرابت و هم سازی با «ارتباطات دینی» نیز اهمیت دارد. اصلی ترین زمینه های شکل گیری «آیین»، رفتارهای مذهبی اند ... [هرچند] وسعت و گستره رفتار آیینی، بسیار فراتر از این حوزه خاص است و بیشتر گروه ها به نوع و شکلی اعمال آیینی دارند.»(2) «کاربرد نخستین آیین، نشان می دهد که آیین، پیوندی با جهان های قدسی، فراطبیعی ... دارد.»(3) در هر حال، هم منشأ بسیاری از آیین های مهم و ارتباطات متناسب با آن، خصوصاً در ایران، مذهب است و هم «وجوه آیینی ارتباطات مذهبی» به مراتب، از انواع دیگر ارتباط، غنی تر و بیشتر می نماید. این واقعیت، اولویت و اهمیت بهره گیری از رویکرد آیینی در مطالعات فرهنگ و ارتباطات ایرانی را حداقل در حوزه و مسائل مذهبی گوشزد می کند.

«رادیو معارف»، از مهم ترین وسایل ارتباط جمعی دینی در تاریخ ارتباطات اجتماعی ایران است. این شبکه رادیویی، غیر از تمایزات پررنگ خود در قیاس با دیگر رسانه ها و خصوصاً رادیوهای فارسی زبان که به نوعی هویت مذهبی _ رسانه ایِ منحصربه فرد دامن می زند، توانسته است با استمرار روابط رو به پیش خود با بخش قابل توجهی از شنوندگان رادیویی، در استمرار هویت متفاوت خود نسبتاً پرتوان ظاهر شود. از این نظر، در مجموعِ گذشته و حال ارتباطات دینی ایران، رادیوی معارف، نه تنها یک تجربه عقیم نیست، بلکه تکاپوی بیش از یک دهه آن (1377_ 1388) بستر گسترده و متنوعی را برای شکل گیری خوشه ای از مطالعات ارتباطات دینی فراهم کرده است. به نظر می رسد تمرکز مطالعات ارتباطی و رسانه شناختی بر این رسانه می تواند در راستای جمع بندی برخی مسائل و مباحثات حوزه ارتباطات و دین در ایران مؤثر واقع شود.

مقاله پیش رو به دنبال مطالعه رادیو معارف از منظر «ارتباطات آیینی» است و در این راستا از یک سو در پی ارائه نوعی الگوی مطلوب برای فرآیندهای ارتباطی اصلی این رادیو

ص:69

بر مبنای تلقی آیینی از ارتباطات رسانه ای است و از سوی دیگر، دغدغه مقایسه وضع موجود را برای آسیب شناسی و بهسازی در مقایسه با الگوی مطلوب دارد. مسئله اصلی ما این است که برای توسعه «استفاده آیینی شده» از رادیو دینی کدام تمهیدات و راهبردهای ارتباطی را می توان در نظر گرفت و اینکه «رادیو معارف» به سان رسانه ای با ظرفیت های آیینی بسیار بالا تا چه میزان و در کجا می تواند و باید در راستای بهره برداری عملی از ظرفیت آیینی خود تغییر کند.

بر این اساس، در ادامه ضمن مرور اجمالی «سیر تطور مطالعات آیینی در ارتباطات»، «ارتباطات رسانه ای شده در شکل آیین» و «استفاده آیینی شده از رسانه ها» تلاش خواهیم کرد راهبردهایی را برای تقویت و توسعه استفاده آیینی مخاطبان رادیو معارف از این رسانه در دو حوزه مخاطب شناختی و نحوه ارائه پیام فراهم آوریم. مقاله، در بخشی از مبانی خود، وضع موجود این رادیو را بر اساس شاخص های به دست آمده بررسی خواهد کرد.

محوریت استعاره «انتقال» شکل می گرفت. مکتب انتقالی که با عناوینی مثل «فرآیند نگر»، «دستوری» و «الگوی خطی» نیز شناخته می شود، حاوی نخستین رویکردهای علمی به ارتباطات است. دانش ارتباطات به طور سنتی، تعریف خاصی از ارتباطات انسانی بیان داشته و آن زمانی است که فردی، چیزی را برای فرد دیگری بیان می کند. در این تعریف ساده و ابتدایی، یک مدل سه عنصری شامل فرستنده، پیام و گیرنده ترسیم می شود که قرن ها بیانگر مدل ارتباطات میان فردی بوده است.

کار نظری آغازین در این زمینه، حاصل تلاش های استادان علم معانی و بیان روم و یونان باستان است که بر آموزش روحانیان و سخنوران تأکید می ورزیدند و دیدگاهی یک سویه از ارتباطات را منعکس می کردند. در این دیدگاه، شخص اعمال ویژه ای را به ترتیبی خاص در یک سخنرانی اجرا می کند و پاسخ های مورد نظر ارائه شده از سوی شنوندگان را دریافت می کند. ارسطو در همه نوشته های خود درباره کاربردها و تأثیرات ارتباطات انسانی، از مدل (سخن گو _ پیام _ مخاطب) یا (بازیگر _ اجرا _ مخاطب) استفاده کرده است.

با توسعه الفبا و سیستم های نگارش، همان ترکیب (نویسنده _ پیام _ خواننده) به کار گرفته شد و حتی با توسعه مطبوعات چاپی، رادیو، فیلم و تلویزیون، دیدگاه پیشین درباره ارتباطات انسانی برای بیان پدیده های جدید ارتباطی نیز اعمال شد. در آنها این تصور غالب بود که ارتباطات چهره به چهره، همه عناصر مورد نیاز ارتباطات انسانی را داراست. مکتب فرآیند نگر متوجه این نکته اساسی شد که برای فرستادن یک پیام، نخست باید آن را در قالبِ رمزگانیِ مناسبِ مجرایِ مربوط ریخت. بنابراین، بسته به اینکه مجرای ارتباط، دیداری یا شنیداری باشد، اندیشه ها را در قالب اشاره ها، گفتار، نوشتار، تصاویر و ... می توان رمزگذاری کرد.

جیمز دبلیو کری از اندیشمندانی است که به صورت جدیدی به تأسیس و توسعه ایده شناختی دیگری غیر از «مکتب انتقالی» در ارتباطات دست زد. تأثیرات عمیق او در مطالعات ارتباطی، آن قدر هست که دوران پس و پیش از او را از یکدیگر متمایز کند. «کری» معتقد بود در مقابل دیدگاه انتقالی ارتباط که با عباراتی مثل «ابلاغ کردن»، «فرستادن»، «منتقل کردن» یا «اطلاع رسانی» بیان می شود و از «جغرافیا» یا «حمل و نقل» سرچشمه گرفته است، از دیدگاه دیگری می توان سخن گفت. تعریف ارتباط

ص:71

در مفهوم جدید آن به جای تأکید بر استعاره انتقال به عباراتی نظیر «قسمت کردن»، «مشارکت»، «اتحاد»، «رفاقت» و «اعتقادی مشترک داشتن» بر می گردد.(1)

از نظر کری، در تعریف جدید، از همسانی دیرین و ریشه های همسان عبارات «مشارکت»، «اشتراک» و «ارتباط» بهره گرفته شده است. بنابراین، «ارتباط، نه به گسترش پیام ها در بُعد مکان، بلکه به حفظ جامعه در بُعد زمان معطوف است؛ نه عمل ابلاغ اطلاعات، بلکه بازنمود باورهای مشترک [است]. اگر الگوی اولیه ارتباط با دیدگاه انتقالی، گسترش پیام ها در واحد جغرافیایی به منظور مهار کردن است، در الگوی جدید، مراسم مقدسی است که انسان ها را با رفاقت و اشتراک گرد هم می آورد.»(2) پس کنش متقابل اجتماعی از راه پیام، سازوکاری است که فرد به مدد آن، عضوی از یک فرهنگ یا جامعه خاص می شود (فیسک). مثلاً جوانانی که به وسیله نوع خاصی از کنش مذهبی در قالب «هیئت عاشورایی»، علاقه مند و البته وابسته به یکدیگرند، درحقیقت، در پی بیان هویت خود هستند که از این راه به تقویت آن دست می زنند و هیئت را به یکی از سازوکارهای تعامل با دیگر هویت ها و جمعیت های متشکل دیگر تبدیل کرده اند.

«کری» معتقد است که عالی ترین تجلی ارتباط را نه در انتقال اطلاعات هوشمندانه، بلکه در ایجاد و ابقای دنیایی «منظم»، »بامحتوا» و «فرهنگی» می بیند که بتواند به منزله ناظر و مهارکننده محصول کردارهای بشر عمل کند.(3) این دیدگاه را می توان مدل «بیانگر» ارتباط خواند؛ زیرا تأکیدش بر ارضای درونی فرستنده است و نه ابزاری برای هدف.(4)

«کری» بحران به وجودآمده در پارادایم انتقال را محصول زیر سؤال رفتن اصل تأثیر قطعی و قدرت زیاد پیام فردی برای اعمال نظارت بر پیام گیر می داند. از چنین چشم اندازی، ارتباطات از نظر وی فرآیندی است که به وسیله آن واقعیت شکل می گیرد، نگه داری می شود و تغییر ماهیت می دهد. به عبارت دیگر، می توان گفت

ص:72

در چنین جایگاهی، واقعیت به شکل نمادین تولید می شود. بر همین اساس، «کری» یادآوری می کند که واقعیت اجتماعی، «نظمی آیینی» است؛ یعنی «واقعیت» از طریق مشارکت مردم در تجربه زیبایی شناختی، عقاید دینی، ارزش های فردی و نظریه های عقلانی و احساس ساخته می شود و این واقعیت ساخته شده، «فرهنگ» عمومی را شکل می دهد.(1) لُبِ استدلال «کری» در این نکته برجسته می شود که «ارتباطات، فرهنگ است.» به عبارت دیگر، بدون ارتباط، نه فرهنگ وجود خواهد داشت و نه واقعیت اجتماعی، معنا دار خواهد بود. برای «کری»، مطالعات رسانه ای و مطالعات فرهنگی یک چیز است. (انگ، به نقل از: مطالعه تطبیقی نظریه کاشت و دریافت در ارتباطات، ص7).

نمی خورد؛ چه اینکه تا مرز یکسان انگاشتن آن با فرهنگ پیش رود. از همین رو، برای مطالعه واحدهای محدود و مشخص کنش ارتباط، مدل ها و چارچوب های مفهومی نسبتاً ساده ای کفایت می کند. در «مکتب ارتباطات به مثابه فرهنگ» که ارتباطات، واقعیتی پیچیده، متکثر و پر از عناصر ریز و درشت معنایی و انسانی است، ناگزیر از حرکت به سوی چارچوب های مفهومی پیچیده تری هستیم تا توان تبیین و ترسیم واقعیت موجود را به دست آورد و بر آن مستولی شود. در غیر این صورت، «تلقی فرهنگی از ارتباط» با وجود دقت نظری و شناختی، به دلیل نبود شبه مدل ها یا مفاهیم بایسته فقط در حد ایده باقی می ماند. در این وضعیت دشوار، تمرکز «اریک دبلیو رودنبولر» بر مفهوم محوری «آیین»، تلاشی راه گشا شمرده می شود. اینکه «آیین» بتواند در مواجهه مطالعاتی با واقعیت پهن دامنه و هم پوشان ارتباطات و فرهنگ، چارچوبی مفهومی برای آن ایجاد کند و فارغ از مفاهیم منحصراً ارتباطی یا منحصراً فرهنگی در شناخت هم زمان فرهنگ و ارتباطات، واجد کارکرد عنوان و مزیت های آن شمرده شود، پیشرفتی بنیادین است.

از نظر او، مفهوم آیین، می تواند با عنوان نوعی ابزار در خدمت رشته ای مطالعاتی [در اینجا ارتباطات] قرار گیرد. وی در همین زمینه می نویسد:

این مفهوم، هم به تفکر ارتباطی ما شکل می دهد و هم در مجادله با سایر رشته های علوم انسانی به کمک ما خواهد آمد. نخست همچون شکل دهنده به تفکر ما، اگر آیین را به عنوان شکلی از ارتباطات بپذیریم و آن را به برنامه آموزشی خود اضافه کنیم، محدوده های فعلی حوزه خود را توسعه داده ایم. در این صورت، توجه ما به صور ارتباطات که به طور بنیادی در نظم اجتماعی، حفاظت از آن و سازگاری با آن تنیده است، جلب خواهد شد. این بدان می ماند که به نظاره بیشترین بخش از کل گستره ارتباطات، حضور فراگیر آن به مثابه جنبه ای از کنش اجتماعی و بنیانی برای تمامی فرآیندهای اجتماعی بپردازیم. دوم، آیین می تواند همچون ابزاری برای پیشبرد مقاصد ما در مجادله با دیگر رشته های علوم انسانی به کار آید. چنانچه آیین، جنبه یا

ص:74

بخشی اساسی از تمامی کنش های اجتماعی باشد و اگر آیین به وسیله تمهیدات ارتباطی عمل می کند، پس ارتباطات بخشی از کلیه فرآیند های کنش اجتماعی است. در این صورت، این امکان وجود دارد که پژوهشگران ارتباطات بتوانند در تمامی حوزه های علوم انسانی همکاری کنند.(1)

با توجه به این مقدمات مشخص می شود که پس از تکاپوهای اجمالی جیمز کری که قدم های مؤثر، ولی آغازین شمرده می شد، شاید هیچ اثری به اندازه کتاب ارتباطات آیینی از گفت وگوهای روزمره تا جشن های رسانه ای شده نوشته اریک دبلیو رود نبولر نمی توانست جریان مطالعات «فرهنگ و ارتباطات» از طریق تبیین قابلیت های نظری و عملی رویکرد آیینی، توسعه نظری دهد. کتاب وی که می کوشد گزارش جامعی از مجموعه مطالعات مؤثر و قابل تأمل در عرصه مطالعات دینی ارتباطات را همراه نقد آن ارائه کند، نهایتاً در پی تبیین و توسعه همان ایده اولیه «کری» است، چنان که خود می گوید:

تاکنون چیزهایی راجع به «کری» گفته شده، اما تشریح کامل ارزش اندیشه وی مستلزم توضیح موشکافانه بیشتری است. توضیحات «کری» راجع به دیدگاه هایش نسبتاً اندک و بیشتر بدون مثال است. بنابراین، ضرورتاً عقیده او را بر اساس هدفی که دنبال می کنم، پرداخت خواهم کرد.(2)

تلاش رودنبولر در تبیین و تشریح ایده کری بر سه محور شکل گرفته است:

الف) مطالعه تأثیرات ارتباطات در مکتب انتقال محوریت دارد؛ توجه را از معنای آن دور می کند؛ یعنی به جای پرداختن به جوهر ارتباط، مطالعه اثرات آن، ما را مشغول به چیزهایی می کند که می ت_وانند خارج از خود ارتباط، دیده یا واقع شوند.

ب) وقتی توجه به خصوصیات ارتباطات مؤثر جلب شد، متونی که برای اغواگری طراحی شده اند و آنها که اثرات بیم آفرین اقناعی تولید می کنند و آنهایی که برای مخاطب جالب هستند، بیشتر مورد توجه خواهند بود و به ندرت، متون از منظر غنای زیبایی شناختی، امکانات تأویلی یا اهمیت تاریخی برای بررسی انتخاب خواهند شد.

ج) در این شرایط، ارتباط بیشتر عمل انگاشته می شود تا تعامل و بیشتر محرک تلقی می شود تا یک فرآیند. وقتی کسی دل بسته نتایج ارتباطات می شود، برایش ساده تر خواهد بود که چیزها را به صورت واحدهای کمّی آنها ببیند. وقتی انتظار داریم موضوعات انسانی از الگوی برخاسته از عمل ماده و انرژی تبعیت و چنان عمل کنند که پدیده های طبیعی می کنند، از بنیانی ترین سطوح درباره آنها دچار سوء فهم شده ایم.(1)

و واقعیت سازی آیین ها

از نظر رودنبولر، کری اشاره می کند که هر لحظه ارتباط در آن واحد، واجد هر دو الگو: «الگویی از» و «الگویی برای» واقعیت است:

همان طور که یک موعظه [در قالب یک آیین مذهبی] هم به این موضوع می پردازد که دنیا چگونه می گذرد و هم به اینکه ما چگونه باید در آن عمل کنیم، هر ذره ارتباطات هم همین طور عمل می کند. جنبه های ارتباطاتی محاورات بین فردی ما، اظهاراتی فقط توصیفی راجع به اینکه ما چه کسی هستیم و نسبت به یکدیگر در چه موقعیتی هستیم، نیستند، بلکه زمینه ای نمادین ایجاد می کنند که در بستر آن «اینکه چه کسی هستیم» و اینکه «چه موضعی به طرف مقابل داریم»، خودش تعریف می شود. آنچه رسانه ها به عنوان اخبار عرضه می کنند، فقط توصیف ساده اخبار نیست، بلکه آنها این را که اخبار [(بخوانید وقایع)] چه هستند، خلق می کنند.

جاذبه های نهفته در تبلیغات تجاری هم تصاویر گیرایی از دنیای خیالی هستند، دنیایی خیالی که با آن معامله دنیای طبیعی، مسلّم و موجود می شود و بدین ترتیب، به تحقق آن تخیل دعوت می شود.(1)

درحقیقت، رودنبولر در این بخش توضیح می دهد که واقعیت سازی و اثربخشی نمادین چنان در ذره ذره ارتباطات معمول ما حضور دارد که هر واحد ارتباطات را به سان یک آیین درمی آورد. او چنان که در بخش اول کتاب خود، آیین را این گونه تعریف کرد که «آیین، اجرای داوطلبانه رفتاری است که به شکلی سزاوار به منظور تأثیرگذاری نمادین یا مشارکت در زندگی جدی طراحی شده است»، در بخش آخر نتیجه می گیرد هر واحد ارتباط هم می تواند به واسطه قابلیت خود در تأثیرگذاری نمادین از جنس آیین حساب شود و می توان آن را با همین عنوان خطاب کرد.

یکی از توجهات جدّی رودنبولر به «جنبه های آیینی ارتباطات رسانه ای» افزون بر بررسی همین جنبه در ارتباطات میان فردی یا گروهی است. وی مباحثات خود را در این حوزه ذیل چهار عنوان پی گرفته است:

1. رخدادهای رسانه ای و آیین های رسانه ای شده؛

2. استفاده آیینی شده از رسانه؛

3. آیین های فعالیت های رسانه ای؛

4. تلویزیون به منزله دین.

ادبیات جمع آمده ذیل هر یک از این عنوان ها عموماً ناظر به «ارتباطات تلویزیونی» است. این واقعیت، در عناوین اول و چهارم، بیش از بقیه آشکار است. تلویزیون هم به دلیل نقش بلامنازع تصویر در واقعیت ارتباطی آن و هم تأثیرات مخاطب شناختی و نیز گستره عظیم مخاطبان، بیش از دیگر انواع ارتباطی، واجد وجوه آیینی بوده است. از همین رو، در مطالعات آیینی رسانه ها اولویت اولِ توجه را به خود اختصاص داده است. صاحبان این قلم در طول مطالعات خویش تاکنون به موردی برنخورده اند که در آن، به رخدادهای رسانه ای که پدیدآورنده آیین های رسانه ای بوده اند و هستند، توجهی در حوزه ارتباطات رادیویی شده باشد. رخدادهای رسانه ای آیینی آنجا تجلی می کند که پوشش زنده تلویزیونی به شکل بخش کلیدی از برگزاری مراسم واجد کارکرد می شود.(1) پخش مستقیم مراسم تدفین امام خمینی رحمه الله ، مسابقه تیم ملی فوتبال ایران و امریکا، مراسم رژه افسران دانشگاه امام علی علیه السلام در حضور فرماندهی کل قوا و...، از مصداق های برجسته رخدادهای رسانه ای و آیین های رسانه ای شده در تلویزیون ایران هستند. به دلیل قابلیت های بسیار کمتر رادیو در قیاس با تلویزیون، این رسانه صوتی در ایران و حتی جهان با عنوان رسانه دارای مزیت در این کارکرد شناخته نمی شود. بنابراین، بررسی رادیو معارف نیز از این منظر، وجهی نخواهد داشت.

ص:78

عنوان چهارم (تلویزیون به منزله دین) نیز به دلیل سیاق ذاتاً تلویزیونیِ مباحث آن، از حوزه بررسی آیینی رادیو خارج است. اساس تشبیه تلویزیون به دین و شباهت کارکردهای اجتماعی آنها در تکرار مداوم الگوهایی (اسطوره ها، ایدئولوژی ها، حقایق، روابط و غیره) نهفته است که برای تعریف دنیا و مشروعیت بخشی به نظم اجتماعی به کار می آید.(1) مبنای استدلالی دیدگاه پیش گفته قائم به نظریه ای در مطالعات ارتباطی است که به نظریه «کاشت» موسوم است. انتقادهای بسیاری از این نظریه شده و بسیاری از گزاره های بنیادین آن زیر سؤال رفته است.(2) به نظر می رسد نظریه کاشت، حتی اگر از عهده پاسخ گویی به انتقادهای فراوان برآید، باز نخواهد توانست شاهدی غیر از جامعه امریکا یا جامعه ای نسبتاً مشابه، مثل کانادا برای خود دست و پا کند. چنان که مک کویل اذعان می دارد، دلایلی در دست است که ما را درباره اینکه آیا اثر موسوم به «کاشت»، غیر از ایالات متحده در جاهای دیگری هم اتفاق می افتد یا نه، دچار تردید می کند.(3) مفروضات اصلی نظریه کاشت عبارتند از:

1. تلویزیون، رسانه منحصربه فرد است؛

2. تلویزیون، سازنده جریان های اصلی فرهنگی است؛

3. تلویزیون به جای نگرش ها و عقاید خاص، مفروضات بنیادین را درباره زندگی در ذهن مردم کشت می کند؛

4. تلویزیون، رسانه جامعه پذیری محافظه کارانه است؛

5. تأثیر آشکار و قابل ملاحظه تلویزیون بر فرهنگ نسبی است؛

6. فن آوری های نوین، نفوذ تلویزیون را افزایش می دهد؛

7. تحلیل کاشت بر همگن سازی گسترده و فراگیر تلویزیون تأکید می کند.(4)

عنوان سوم در ارتباطات رسانه ای شده به شکل آیین؛ یعنی «آیین های فعالیت های

ص:79

رسانه ای»، مباحثاتی درباره حوزه های مختلف کار رسانه ای، به ویژه حوزه خبر و اطلاع رسانی است. در این مطالعات به سازوکارها و فرآیندهای تولید و توزیع رسانه ای از منظری آیینی نگریسته می شود. رفتارهای آیینی روزنامه نگاران، توافق های نمادین آنها، نقش اسطوره ها و اسطوره سازی در کار خبر، روش های استخدام و ترفیع و مدیریت، از موضوعات مورد توجه در این عنوان است. وقتی روزنامه نگاری از قواعد یک ژانر عدول کند، به محصول کار او و ارزش آن به دیده تردید نگاه می شود. نوشتن روزنامه نگار انه بر اساس قواعد، فعالیتی اجتماعی و پیروی از قواعد نمادین به منظور مشارکت در زندگی جدّی است. این فعالیت با اقتدار اخلاقی حمایت می شود. به بیان دیگر، این فعالیت، فعالیتی آیینی است.(1)

«رادیو معارف» از نظر «آیین های فعالیت رسانه ای»، رسانه ای قابل توجه است. این شبکه به دلیل نداشتن «موسیقی سازی» و صداهای زنانه پررنگ و متنوع، محتوای کاملاً متفاوت آن با فضای عمومی بیشتر شبکه های رادیویی فارسی زبان، به علت تمرکز بر مطالب مذهبی، لحن حوزوی و شبه حوزوی اکثریت کارشناسان و مجریان، وابستگی نسبتاً بالای آن به گفتمان مرجعیت تقلید و روحانیت حوزه علمیه قم و لزوم کسب حمایت عمومی علما یا دست کم مخالف نبودن ایشان، اتکای فراوان به انعکاس رسانه های سنتی دینی (منبر، روضه و مَدرَس)، کاربرد نشانه های کلامی و غیر کلامی خاص و تمایز در مراوده های عمومیِ مجریان با شنوندگان در برنامه های تلفنی، انعکاس نوع خاصی از اخبار ناظر به شخصیت ها و وقایع مذهبی با عنوان «اخبار معارفی»، وضعیت کاملاً متمایز میان برنامه ها یا آرم های برنامه ای در این شبکه در قالب تک خوانی یا جمع خوانی اشعار و نواهای مذهبی و مواردی از این دست، خود، به یک ژانر رسانه ای تمام عیار تبدیل شده است. این ژانر که در یک دهه به شکل کاملاً محسوسی، نهادینه شده و جاافتاده شمرده می شود، قواعد نمادین منحصربه فرد و بسیار جدّی دارد که هر نوع عدول از آن می تواند با برداشته شدن عنوان «معارفی» و با خوردن برچسب

ص:80

«برنامه غیر معارفی»، مساوی باشد.

این وضعیت نمادین و آیینی با وجود معماری سنتی و قدمت ساختمان پر از طاق و ستون رادیو و نیز ظواهر اسلامی فعالان حرفه ای، کارشناسان و کارمندان و حتی خدمه، بسیار تقویت شده است. بررسی رادیو معارف از نظر «آیین های فعالیت رسانه ای»، از مباحث بسیار مهمی است که با وجود جذابیت و گیرایی، موضوع اصلی مقاله پیش رو را تشکیل نمی دهد. آنچه از نظر ارتباطات رسانه ای شده در شکل آیین مورد نظر نوشتار ماست، «استفاده آیینی شده از رسانه» است که به دلیل اهمیت، در عنوان جداگانه ای بحث و بررسی خواهد شد.

لحظه های خاصی وجود دارد. این لحظه های خاص می توانند به شکلی آیینی، انتقال از یک بخش شبانه روز به بخش دیگر، روزهای مهم هفته و روزهای ویژه از سال را مشخص کنند. برای مثال، تماشای اخبار شامگاهی می تواند بخشی از انتقال آیینی از کار روزانه به اوقات فراغت شبانه یا از تبدیل شدن یک مقطع فعالیت فردی اعضای خانواده به مقطع با هم بودن و تجمع بزرگ تر آنها باشد.(1)

اگرچه ماهیت رادیویی ارتباط در شبکه معارف، در تضعیف جنبه های آیینی آن تأثیر ذاتی دارد، مذهبی بودن این رادیو و برخی خصوصیات بیانی و نشانه شناختی دیگر که توصیفات آن در بخش «آیین های فعالیت های رسانه ای شده» گذشت، خود، در ارتقای ظرفیت های آیینی این رسانه نقش اساسی داشته است. کارکرد چنین ظرفیت های آیینی رادیو معارف را فارغ از میزان به فعلیت رسیدن آنها در فراهم آوردن فرصت استفاده آیینی شنوندگان و حفظ بخش قابل توجهی از ایشان در فضای رقابت رسانه ایِ امروز ایران نمی توان نادیده گرفت. به نظر می رسد رادیو معارف با وجود حذف موسیقی که خود به حذف بسیاری از امکانات صوتی و ریتمی در ارتباطات رادیویی انجامیده است، به دلیل داشتن قابلیت استمرار ارتباطات در طول زمان، در میان تعجب بسیاری از اهالی رادیو، هویت رادیویی جدّی به شمار می رود. این گونه است که وجوه آیینی حتی می تواند خلأ «موسیقی» را به منزله یکی از پایه های اصلی ارتباطات رادیویی تا اندازه زیادی پر کند.

با وجود اذعان به تولد و رشد نسبی این هویت رادیویی، اهداف و سیاست گذاری ارتباطی این شبکه همچنان به سوی رویکردی غیر آیینی تمایل دارد و اهداف و سیاست های اصلی آن، عمدتاً بر «مکتب انتقالی ارتباطات» سامان می یابد.(2) این واقعیت آسیب زا، هم در توسعه نیافتن سطح مخاطبان این رادیو و محدود ماندن آن به حداکثر ده درصد از مجموع شنوندگان داخلی رادیو نقش داشته است و هم منشأ بسیاری از انتقادات برآمده از تماس های تلفنی شنوندگان با این شبکه رادیویی است. بنابراین، فعال شدن برخی وجوه آیینی در این رادیو به جز برخی ویژگی های ذاتی آن، بیشتر به شیوه مواجهه و

ص:82

استفاده شنوندگان مربوط است. این مقاله در ادامه به بررسی و پیشنهاد مؤلفه ها و راهبردهایی خواهد پرداخت که امید است در توسعه و تسهیل استفاده آیینی از این رادیو و افزایش و به فعلیت در آوردن ظرفیت های موجود آن مؤثر افتد.

1. توجه به تنوع و تکثر گروه واره ها، انجمن ها و صنوف مذهبی (برنامه سازی اختصاصی)

وقتی بقای جامعه (در اینجا، بدنه مذهبی تر ایرانی) نسبت به بسط اطلاعات (در اینجا محتوای عقایدی، احکامی و اخلاقی اسلام) اولویت تامی پیدا کند، مسئله اول رادیوی دینی در سیاست های بخش مخاطب، توجه به تحکیم، استمرار و توسعه هویت های مذهبی ایران در شکل گروه ها، گروه واره ها، انجمن ها و صنوف گوناگون است؛ زیرا استمرار جامعه مذهبی، به حفظ و بسط همین تجلیات جمعی و گروهی هویت مذهبی ایرانیان بستگی تامی دارد. در این حالی است که انتقال اطلاعات، دانش و محتوای مذهبی با جهت گیری فردی، لزوماً این نیاز را برآورده نمی کند.

به طور طبیعی، در هر جامعهای، گروه ها، انجمنها و صنوف مختلفی به علل طبیعی و تقسیم کار و عواملی دیگر وجود دارند که روزبه روز به علت پیچیدهتر و تخصصی شدن فعالیتها به شعبه های بیشتری تقسیم میشوند. در چنین اوضاعی، وقتی رادیو می خواهد حوزه دین را به این تنوع انجمنی پیوند دهد و کارکردهای رسانهای را برایشان پوشش دهد، به علت اینکه از نظر هرکدام از این انجمنها، اولویت نوع خاصی از پیامآفرین، شیوههای ارائه و محتوای دینی در استفاده از رادیوی مذهبی، متفاوت است، باید به ماهیت و چگونگی گروه وارهای مذهبی توجه داشته باشد. البته در جوامعی که تلقی آنها از دین، یک «مذهب خصوصی» و مربوط به احوال شخصیه است، به ربط دادن حوزه دین به چنین تنوع انجمنی ضرورتی احساس نمیشود و یک رادیوی دینی، حداکثر برای شمار خاصی از افراد که همه بدنه مذهبی جامعه را تشکیل میدهند یا اقلیتی که مذهبیتر از بقیه هستند، برنامهسازی میکند.

در جامعهای مثل ایران که طبق قانون اساسی، قانون مندیها، توصیهها و الزامات دین اسلام، بخش وسیعی از حوزههای سیاست، اقتصاد، فرهنگ و عرصههای دیگر را تشکیل میدهد، لازم است که به هر گروه یا گروه واره طبیعی یا صنفی در چارچوب گزارههای دینی هم نگریسته شود. در این حالت، هر گروه یا گروه واره طبیعی یا صنفی به تناسب هویت انجمنیاش، نیازهای دینی خود را دارد و تأمین این نیازهای دینی، در کارآمدی

ص:84

گروه ها و انجمنهای اجتماعی در راستای اهداف توسعه مؤثر خواهد بود. بر این اساس، میتوان ماهیت همه این تشکلها و انجمنها را دینی هم تصور کرد و برای هرکدام برنامه اختصاصی تدارک دید، مانند: برنامههای دینی مختص کشاورزان، کارگران، رانندگان، خانهداران، صنعتگران، دانشجویان، مدیران، کارمندان، ورزش کاران، روحانیون و ... (بر مبنای تقسیمبندی صنفی) یا برنامههای دینی مختص کودکان، نوجوانان و جوانان، بزرگ سالان، سالمندان و ... (بر مبنای تقسیمبندی سنی) و یا برنامه اختصاصی زنان و مردان یا دختران و پسران (بر مبنای تقسیمبندی جنسی).

این نوع از برنامهسازی «اختصاصی» با برنامهسازی «تخصصی» که امروزه در رادیو معارف دنبال میشود، متفاوت است. در تقسیمبندی تخصصی موجود، در کل، برنامههایی برای همه مخاطبان به صورت مشترک (همه انجمنها) البته در سطوح مختلف معرفتی ساخته میشود، ولی به گروه واره ای ویژه اختصاص ندارد، چنان که برنامههای رادیو معارف به سطوح تخصصی، نیمهتخصصی و عمومی تقسیم میشوند.(1) این کار، نوعی تقسیمبندی طولی تخصصی، در مقابل تقسیمبندی عرضی اختصاصی مورد نظر ماست. البته تقسیمبندی اختصاصی به معنای نادیده گرفتن برنامهسازی تخصصی نیست و نباید باشد؛ چون پس از تقسیمبندی اختصاصی میتوان به بخش های مختلف مخاطبان یک انجمن در سطوحِ متفاوت تخصص توجه کرد. در نهایت، هرچند تقسیمبندی تخصصی نیز در راستای توجه به نیازهای مخاطبان انجام میشود، کافی نیست و بدون جهتگیری اختصاصی در برنامهسازی که با کمی تسامح آن را میتوان نوعی قالب محتوایی دانست، مدل آیینی تحقق نخواهد یافت.

یکی از دلایل تأکید بر مدل آیینی در رادیوی دینی، قابلیت بیشتر رسانه رادیو در میان وسایل ارتباط جمعی برای پرداختن به تکثر و تنوع گروه وارهای مورد نظر در این مدل است. «در جامعهای که مثل جامعه ایران، پیچیدگی های خاصی وجود دارد، رادیو امکان مناسبی برای بزرگداشت تفاوتهاست. این عبارت، کلید بقای رادیوست و نکتهای درون خود دارد. در صورتی

ص:85

که رادیو در این راه گام بر دارد، آنگاه در زمره رسانههای اصلی قلمداد میشود؛ منتها رسانه اصلی تفاوتها، نه رسانه اصلی یکسانساز».(1)

سازوکارهایی، نوع دیگری از ارتباطات غیر آنتنی وجود دارد که لزوماً در خدمت آنتن قرار نمی گیرد. در این اوضاع، پی گیری و رفع نیازهای غیر مشترک تک تک شنوندگان نیز مورد توجه است. به عبارت دیگر، هدف اصلی از ارتباطات غیر آنتنی، استفاده از اطلاعات برآمده از آن برای بهبود وضعیت آنتن نیست، بلکه خود ارتباط غیر آنتن موضوعیت دارد؛ چه اینکه بخش قابل توجهی از اشتراک معنی و پیوند مشترک فرستنده و گیرنده از این طریق حاصل می شود.

افزون بر اهمیتی که ارتباطات غیر آنتنی در رادیویی آیینی دارد، نکاتی به نظر میرسد که وجود چنین ارتباطاتی را در یک رادیوی آیینی مذهبی اهمیت بیشتری میبخشد.

بر اساس تجربیات نویسندگان مقاله، اگر به میزان ارتباط (به معنی اشتراک در معنا) بر قرارشده میان تکتک برنامههای پخش شده از رادیو معارف با هریک از مخاطبان، عددی از صفر تا صد اختصاص یابد، به احتمال زیاد در تعداد زیادی از برنامهها، تفاوت، تنوع و پراکندگی نمراتْ زیاد خواهد بود. احتمال اینکه این اتفاق درباره برنامههای ساخته شده بر اساس نیازهای مشترک مخاطبان و همگانیترین علایق آنان نیز بیفتد، زیاد است. با وجود اشتراک در علایق، به نظر میرسد زمینههای مذهبی و فرهنگی مختلف و حتی متضاد، عامل بروز دیدگاه های گوناگون باشند و از همین رو، از برقراری ارتباط کامل جلوگیری کنند. تنوع دیدگاه ها، شخصی بودن مسائل و دغدغههای مذهبی، احتمالاً امکان مطرح کردن آنها را در آنتن به حداقل میرساند و لازم است ارتباطات غیر آنتنی به کمک فراگرد اشتراک معنا در ارتباطات دینی بشتابد.

شنوندگان، یک پیش فرض اصلی است و برنامه های تلفنی، بهترین زمینه را برای تحقق این اصل فراهم می آورند. برنامه های تلفنی رادیو، در یک تقسیم بندی کلی به بیانگرانه، ابرازگرایانه و اقرارگرایانه تقسیم می شوند.(1)

عظیم، تأثیر گذار و جذب گروه واره های منفی مذهبی در برنامه های تلفنی اقرارگرایانه مورد غفلت دست اندرکاران رادیو بوده است. این در حالی است که رادیو، به دلیل نبود تصویر، بهترین زمینه حضور هویت های منفی را بدون کمترین هزینه اجتماعی و اخلاقی فراهم می آورد. برنامه هایی برای عاق والدین ها، رباخواران، دروغ گوها، زخم زبان زنندگان، جمع کنندگان مال حرام، آنها که خمس و زکات نمی دهند و ... با حضور صاحبان این هویت ها می تواند به جمع جذاب ترین و مؤثرترین برنامه های رادیو بپیوندد.

حرکت به سوی بسته های برنامه ای چندکارکردی (همراهی ارشاد، آموزش سرگرمی و اطلاع رسانی در چارچوب یک برنامه )

یک رادیوی دینی _ آیینی افزون بر آنکه می تواند جنبه اختصاصی داشته باشد و مجموعه های هویتی مذهبی را خطاب قرار دهد، درچارچوب برنامه سازی اختصاصی نیز قادر است هم زمان به انواع کارکردهای رسانه ای توجه کند. برنامه سازی غیر اختصاصی، معمولاًَ یک و حداکثر دوکارکردی است؛ زیرا به جای اتکای ارتباطی به یک چارچوب هویتی، بر محوریت نوعی محتوای خاص ساخته می شود. چون این محتوا معمولاً تک کارکردی است، امکان پی گیری هم زمان کارکردها را از برنامه ها سلب می کند. این واقعیت، یکی از علل اصلی افول بهره های آیینی برنامه ها را فراهم می آورد. پس در وضعیت آیینی، رادیو باید به سوی قالب هایی حرکت کند که یارای حضور و بروز با هم کارکردهای مختلف را داشته باشد. لازمه این کار، عبور از قالب های سنتی برنامه سازی و برساختن بسته های برنامه ای چند کارکرده اختصاصی یک رادیوی دینی است.

برای مخاطبان غیر اختصاصی ساخته شده است و فقط 6/17 درصد از آنها به مخاطبان اختصاصی تعلق دارد که محوریت تمرکزشان به ترتیب در 8/2، 5/4، 3/10 درصد، مخاطبان اختصاصی جنسی، اختصاصی سنی و اختصاصی صنفی _ پایگاهی است (جدول شماره 1).

جدول شماره 1_ برنامه از جهت مخاطبان آن

ردیف

رده متغیر

فراوانی

درصد

1

غیر اختصاصی

384

4/82

2

اختصاصی جنسی یا ترکیب آن با غیر اختصاصی

13

8/2

3

اختصاصی سنی یا ترکیب آن با غیر اختصاصی

21

5/4

4

اختصاصی صنفی یا ترکیب آن با غیر اختصاصی

48

3/10

5

جمع

466

100

البته برنامههای اختصاصی در همه محتواها به چشم نمیخورند. جدول شماره 2 نشان میدهد که همان اندک برنامههای اختصاصی نیز فقط به دو محتوای احکام و مناسک عملی و اجتماعیات محدود می شوند و بقیه موضوعات (اعتقادی، علوم قرآنی و حدیثی، تاریخ، اخلاق و محتواهای ترکیبی) از برنامههای اختصاصی تهی بودهاند. در دو محتوایی نیز که در آنها برنامههای اختصاصی هست، این فقط اجتماعیات است که همه برنامههای آن اختصاصی است وگرنه در احکام و مناسک عملی، فقط 30 درصد برنامهها اختصاصی اند و بقیه (70 درصد) به صورت غیر اختصاصی ساخته شدهاند.

از 30 درصد برنامههای اختصاصی در محتوای احکام و مناسک عملی، 11 درصد اختصاصی جنسی (مربوط به روابط زن و مرد)، 4/3 درصد اختصاصی سنی (مربوط به پدران و مادران) و 3/15 درصد اختصاصی صنفی (فقط مربوط به قنادان، پرستاران و پزشکان) است. از برنامههای محتوای اجتماعیات که همه آنها اختصاصی است، 2/36 درصد اختصاصی سنی (مربوط به پدران و مادران) و 8/63 درصد اختصاصی پایگاهی

ص:90

(مربوط به مسائل خانوادهها) است. بنابراین، در محتوای اجتماعی، برنامه اختصاصی جنسی وجود ندارد.

ص:91

جدول شماره 2_ تقاطع برنامه از جهت مخاطبان آن و متغیر محتوای برنامه

ردیف

X1

اعتقادیات

علومقرآنی و حدیثی

احکام

اجتماعیات

تاریخ

اخلاق

سایر

جمع

X3

1

غیراختصاصی

100

100

3/70

0

100

100

100

4/82

2

اختصاصی جنسی یا ترکیب آن با غیر اختصاصی

0

0

11

0

0

0

0

8/2

3

اختصاصی سنی یا ترکیب آن با غیر اختصاصی

0

0

4/3

2/36

0

0

0

5/4

4

اختصاصی صنفی یا ترکیب آن با غیر اختصاصی

0

0

3/15

8/63

0

0

0

3/10

5

جمع

100

100

100

100

100

100

100

100

00/0 = Sig352/278= EC

یکی از مسائلی که در درک میزان توجه شبکه معارف به تنوع گروه وارهای مذهبی توجه بیشتری را میطلبد، این است که در همین برنامههای اختصاصی حداقلی مربوط به محتوای احکام و محتوای اجتماعیات نیز تنوع چندانی به چشم نمیخورد. در این باره مواردی که به نظر میرسد، چنین است:

1. افزون بر اینکه در محتوای اجتماعیات، برنامه اختصاصی جنسی وجود ندارد و در محتوای احکام نیز موارد آن بسیار کم است، همین موارد اندک فقط شامل احکام روابط زن و مرد میشود. در این حالت، از بقیه هویتهای جنسی، مثل دختران و پسران و ... غفلت میشود.

2. برنامههای اختصاصی سنی فقط دربرگیرنده مخاطبان بزرگ سال (پدران و مادران) بوده، هیچ برنامهای برای مخاطبان سنین کودکی، نوجوانی، جوانی و پیری مشاهده نشده است.

3. درباره توجه به «هویت های منفی دینی» تقریباً هیچ نشانی از این نوع برنامه ها یافت نشد.

4. درباره «ارتباطات غیر رسانه ای با شنوندگان» هنوز با آرمان های آیینی مطلوب فاصله بسیار زیادی داریم. برای رادیو معارف، ارتباطات غیررسانه ای با شنوندگان هنوز به یک اولویت مهم تبدیل نشده است. به نظر می رسد برای پرداخت به مشکلات و پرسش های شخصی شنوندگان، تأسیس واحدی به نام ارتباطات مردمی که در آن جمعی

ص:92

از کارشناسان حوزوی و دانشگاهی به صورت فردی و حتی چهرهبهچهره به بررسی مشکلات افراد، به ویژه جوانان و خانوادهها بپردازند، لازم است. با جلب رضایت علما و کارشناسان معتمد در شهرهای مختلف کشور میتوان مخاطبان هر شهر را در این گونه مسائل به کارشناس و عالم نماینده رادیو معارف در آن شهر ارجاع داد.

11

جمع

535

100

2. در رادیو معارف چنان که آمد، به دلیل نبود سیاست گذاری مبتنی بر هویت های دینی، نه تنها برنامه هایی چندکارکردی به چشم نمی خورد، بلکه حتی توجه به برخی کارکردها مثل سرگرمی دینی، بسیار اندک و اطلاع رسانی، پایین است. جدول شماره 3 نشان می دهد که نمایش نامه، دوستان و خبر در مجموع فقط کمتر از 23 درصد برنامه ها را تشکیل می دهد.

فهرست منابع

آشنا، حسام الدین، «مجموعه گفت وگو با صاحب نظران پیرامون حال و آینده رادیو»، مجله رادیو، تهران، مرکز تحقیق و توسعه صدا، 1383.

ادگارو کویک، اندرو و پیتر، مفاهیم کلیدی در نظریه فرهنگی، ترجمه: ناصرالدین علی تقویان، تهران، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، 1388.

بیات، حجت الله، «رادیو معارف، رسانه ای تأثیرگذار با کارکردهای پیدا و پنهان»، مجله رادیو، تهران، 1382.

جعفری، علی، «تأملی بر جایگاه موسیقی در رسانه دینی؛ بررسی انتقادی وضعیت موسیقیایی رادیو معارف»، پژوهش و سنجش، تهران، 1386.

____________، «درآمدی بر مخاطب شناسی رسانه های مدرن دینی ایران با تأکید بر مخاطبان رادیو معارف»، مرکز توسعه و تحقیق صدا، 1388، در دست چاپ.

رودنبولر، اریک دبلیو، ارتباطات آیینی در گفت وگوهای روزمره تا جشن های رسانه ای شده، ترجمه: عبدالله گیویان، تهران، دانشگاه امام صادق علیه السلام ، 1387.

کرایسل، آندرو، درک رادیو، ترجمه: معصومه عصام، تهران، مرکز تحقیق و توسعه صدا، 1381.

کری، جیمز، ارتباطات و فرهنگ، ترجمه: مریم داداشی، تهران، نشر نقطه، 1376.

الکساندر، بابی سی، «تلویزیون دینی مناسک جبران گر در نمایش بزرگ تر اجتماعی»، ترجمه: مسعود آریایی نیا، در: رسانه، دین و فرهنگ، تهران، سروش، 1385.

لاندبای، نات، «شبکه تجلیات جمعی»، ترجمه: مسعود آریایی نیا، رسانه، دین و

ص:95

فرهنگ، تهران، سروش، 1385.

مک کویل، دنیس، درآمدی بر نظریه ارتباطات جمعی، ترجمه: پرویز اجلالی، تهران، مرکز مطالعات رسانه ها، 1385.

مهدی زاده، سید محمد، مطالعه تطبیقی نظریه کاشت و دریافت در ارتباطات، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات صدا و سیما، 1384.

میرعابدینی، احمد، «انقلاب آیینی و رسانه های جمعی بعد از انقلاب اسلامی»، مجله رسانه، تهران، بهار 1388.

معیارهای خبر و اطلاع رسانی در قرآن کریم

علیرضا پویا*

چکیده

امروزه انتشار خبر و اطلاع رسانی گسترده و سریع، آثار و فواید زیادی برای جامعه بشری دارد. با این حال، خطری که پدید آمده این است که اخبار و اطلاعات آنچنان برق آسا و با حجم زیاد انتشار می یابد که بسیاری از مردم، به مصرف کننده بی اراده اطلاعات تبدیل شده اند و کمتر می توانند درباره صحت و سقم و ماهیت اخبار تأمل کنند. برخی از صاحب نظران این حوزه معتقدند توجه به ارزش های خبری، به عنوان معیارهای مطلوب (استاندارد) اخبار، کم و بیش برای درک ارزش های واقعی و کیفیت اخبار کفایت می کند. این ارزش ها عبارتند از: دربرگیری، شهرت، اختلاف و درگیری ، استثنا و شگفتی ، فراوانی تعداد، مجاورت و تازگی. ولی در جامعه اسلامی، «محتوا و ارزش های خبری» و «نحوه ارائه خبر» با جوامع دیگر، متفاوت است و باید بر مبنای آموزه ها و ارزش های اسلامی باشد. قرآن کریم به مثابه قانون اساسی اسلام، دربردارنده کلیات و راهبردهای اساسی برای هدایت انسان و حل مشکلات جامعه اسلامی در حوزه های مختلف، از جمله عرصه خبر و اطلاع رسانی است. از مطالعه قرآن کریم، معیارهایی برای پخش خبر به دست می آید، که می توان آنها را معیارهای اصولی قرآن برای گزینش و پخش خبر در رسانه های جمعی نامید. به طور کلی می توان گفت خبر و خبررسانی از دیدگاه علم ارتباطات، قواعد و

ص:97

ضوابط ثابتی ندارد و بر اصول و منطق روشنی _ جز نیاز و خواست مخاطبان _ استوار نیست. به همین دلیل، به آسانی می توان جهت آن را متناسب با مذاق مردم، صاحبان رسانه و مدیران خبر، تغییر داد؛ درحالی که قرآن در خبررسانی، بر معیارها و اصولی ارزشمدارانه در جهت تأمین نیاز و مصالح مخاطب تکیه دارد. از دیدگاه قرآن، خبر، هویتی تعریف شده دارد و به دلیل اهمیت آن در جامعه، نباید با دیگر کارکردهای رسانه ای مقایسه شود.

کلید واژگان

قرآن کریم، اطلاع رسانی، رسانه های جمعی، مخاطبان، خبر و خبررسانی، محتوا و ارزش های خبری، نحوه ارائه خبر.

1*رئیس مرکز تحقیقات سازمان صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران.

مقدمه

در عصر ارتباطات و انفجار اطلاعات، هنوز هم بسیاری از دانش ها برای بشر دست نایافتنی است و بعضی دانش های کسب شده یا انتشار یافته، نه فقط مفید نیست، بلکه از جهاتی مشکل ساز نیز شده است. مقایسه زندگی امروز بشر با گذشته، نشان می دهد که پیشرفت های علمی، به ویژه تکنولوژی های جدید، موجب آسایش و راحتی بیشتر در امور مادی شده، ولی نگرانی و اضطراب، فزونی یافته و آرامش و راحتی روان کاهش یافته است.

یکی از شاخه های نسبتاً جدید علوم انسانی، مباحث ارتباطات و رسانه های جمعی است که اکنون با همه شئون زندگی فردی و اجتماعی مردم مرتبط است و خبررسانی، یکی از کارکردهای مهم رسانه های جمعی در دوران حاضر است. امروزه انتشار خبر و اطلاع رسانی گسترده و سریع، آثار و فواید زیادی برای جامعه بشری دارد. با این حال، خطری که پدید آمده این است که اخبار و اطلاعات آنچنان برق آسا و با حجم زیاد انتشار می یابد که بسیاری از مردم به مصرف کننده بی اراده اطلاعات تبدیل شده اند و کمتر می توانند درباره صحت و سقم و ماهیت اخبار تأمل کنند. صاحب نظران عرصه ارتباطات و وسایل ارتباط جمعی، چاره درخور توجهی برای این مشکل مطرح نکرده اند و از آنجا که بیشتر رسانه های جمعی دنیا در اختیار سرمایه داران و سیاست مداران است، بر فرض که چاره ای هم باشد، حل مشکل در عمل بسیار دشوار است. بدتر از این وضعیت، این است که صاحب نظران و پژوهشگران نیز سعی می کنند در همین چارچوب، یعنی ساختار شکل گرفته و پرمخاطره کنونی، به توسعه این دانش بپردازند. توجیه علمی چنین چیزی، این است که علوم انسانی باید کارکردگرا باشند و

ص:99

کارکرد هر چیز به شرایط زمانی و مکانی آن برمی گردد. به این ترتیب، با القای نوعی نسبیت گرایی، پذیرش این امر، هر چند مخاطره آمیز باشد، پذیرفته و منطقی می شود. پی آمد این وضعیت، آن است که گاه تجربه فردی یا گروهی، معیار صحیح و غلط بودن امور اساسی که نیازمند دقت های علمی است، می شود. به این صورت، تجربه گرایی بر علوم انسانی چیره می گردد و مباحث ارزشمدارانه و مبتنی بر نیازهای اصولی انسان، در عمل از یاد می رود.

برای برون رفت از چنین وضعیتی، رجوع به منابع اصیل دینی بسیار کارساز است؛ چرا که با تکیه بر مباحث بنیادین و معرفت شناسانه، می توان اصولی را پی ریزی کرد که از استحکام لازم برخوردار باشند و با تغییر شرایط زمانی و مکانی، دستخوش تغییرات ماهوی نشوند. یکی از صاحب نظران مسلمان پاکستانی در مقاله ای با عنوان «پروتکل خبری به سوی چهار چوبی اسلامی» نوشته است: تکنولوژی از شیوه جدیدی برای تحمیل دستور کار اجتماعی و فرهنگی خود برخوردار است. همان طور که مهمانداران زن هواپیما، اجازه یافتند به همراه هواپیما وارد جهان اسلام شوند،بدون اینکه با سؤال و محدودیتی روبه رو گردند، روزنامه نیز مورد استقبال پیروان کور و مشتاق (غرب) قرار گرفت. در سراسر جهان اسلام، مسلمانان نه تنها دریافت کننده مطبوعات چاپی و خبرگزاری ها (و دیگر تحولات تکنولوژی الکترونیک غرب) شدند، بلکه نام ها و دیدگاه های روزنامه های خود را نیز از غرب گرفتند. به علاوه تعریفشان از اخبار را نیز از غرب گرفتند و می توان افزود غرب در مورد تعریف خبر، چیزی بیشتر از «امری شگفت یا امری کنجکاوی برانگیز» برای عرضه نداشت.

.....مسلمانان زمانی که از مطبوعات غربی آزار می بینند درد می کشند، اما خودشان چارچوبی برای روزنامه نگاری ندارند؛ تعریفی از خود برای اخبار ندارند؛ ملاک های خاص خود را که بر اساس آنها درباره انتشار اخبار قضاوت کنند، در دست ندارند. آنها همه این موارد را از غرب به عاریت گرفته اند. آنان احساس می کنند چیزی در جایی به خطا رفته است، اما نمی توانند آن را مشخص کنند؛ زیرا همه ملاک های عاریتی مورد استفاده آنها به خلاف احساس آنهاست. از این جهت، ایجاد مرکزی برای روزنامه نگاری اسلامی به همت

ص:100

علما و روزنامه نگاران اسلامی، امری جدی است. بدین شیوه چارچوب روزنامه نگاری اسلامی می تواند از راه تعامل میان محققان و دست اندرکاران این حرفه، متحول شود. تا وقوع چنین امری، مسلمان ها همچنان به انتشار روزنامه ها و مجله ها ادامه خواهند داد؛ اما آنها از رسانه های اسلامی بی بهره خواهند بود و بازنده این امر، تمامی جهان خواهد بود.(1)

و مردم آن عصر نازل نشده، بلکه کتابی است جهانی و برای همیشه، که مقید به زمان و مکان خاصی نیست و به قوم یا حادثه خاصی اختصاص ندارد؛ همچنان که در آن آمده است: «اِنْ هو اِلا ذِکْرٌ للعالَمینَ» و نیز «تَبارکَ الّذی اَنْزَلَ الْفُرقانَ علی عَبْدِهِ لِیَکُونَ لِلْعالَمینَ نَذیرا» و نیز «وَ اِنَّه لَکتابٌ عَزیزٌ لا یَأتیه الباطِل مِنْ بین یَدَیْهِ و لا مِنْ خَلْفِه».(1)

آیت الله جوادی آملی (دامت برکاته) نیز درباره پاسخ گویی قرآن به نیازهای جدید، نوشته است: «پیشرفت علم و نیاز انسان به معارف عمیق، سبب می شود استعداد ویژه و برتری برای طرح مسائلی نو پدید آید؛ مسائلی که در زمان های پیش مطرح نبوده است و به مقتضای دوام فضل و احسان مبدأ جود، اگر سؤال با زبان حال و آمادگی باشد، باید به آن پاسخ داده شود: «واتیکم من کلّ ما سألتموه» (ابراهیم: 34). پس به ناچار، قرآن که تنها مرجع همیشگی برای هدایت مردم است، باید برآورده کننده همه نیازها و مشکلات بشر باشد و به هر پرسش جدیدی، پاسخی نو بدهد.» ایشان سپس روایتی با این مضمون نقل می کند که امام رضا علیه السلام از پدرشان موسی بن جعفر علیه السلام نقل فرموده است: مردی از امام جعفر صادق علیه السلام پرسید: چگونه است که هر چه قرآن بیشتر مورد بررسی قرار می گیرد، بر تازگی آن افزوده می شود؟ حضرت پاسخ داد: زیرا خداوند، قرآن را برای زمان خاص و مردم به خصوصی نازل نفرموده است. بنابراین قرآن در هر زمان، و تا روز قیامت برای هر قوم و گروهی از مردم تازه است.(2)

جمعی برمی گردد؛ چرا که بخش عمده ا ی از تولید و انتشار اطلاعات در دوران ما، در رسانه های جمعی صورت می گیرد. امروزه موفقیت دولت ها را در عرصه های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و نظامی، معطوف به ایفای نقش مناسب رسانه ها به ویژه در اطلاع رسانی می دانند ، به گونه ای که رسانه ها در این عرصه از حالت پشتیبانی کننده خارج شده و نقشی پیشرو و خط مقدمی یافته اند. با این همه، و آنچه درباره خبر و خبررسانی در علم ارتباطات مطرح شده است، بیش از آنکه بر تئوری ها و چارچوب های نظری بنیادین رسانه ای مبتنی باشد، بر تجربه های عملی دهه های قبل استوار است.

نویسندگان روزنامه نگاری نوین بر همین اساس نوشته اند: «با گذشت سال ها تحقیق در زمینه خبر، هنوز سؤال «خبر چیست » وجود دارد. ظاهراً اشکال عمده ، نداشتن یک تئوری جامع و مانع بوده است که بتواند اخبار را صرف نظر از موضوع های مختلف سیاسی ، اقتصادی ، فرهنگی و... دربربگیرد».(1)

یکی از صاحب نظران در عرصه ارتباطات، در تبیین خبر مورد نظر در رسانه های جدید گفته است: خبر، گزارشی از رویدادهای واقعی و عینی است که دارای یک یا چند ارزش خبری باشد. چگونگی ارائه این گزارش ، تحت تأثیر عوامل درون سازمانی و برون سازمانی شکل می گیرد. وی آنگاه توضیح داده است که از تعریف پیشنهادی فوق چنین برمی آید:

1. رویدادهای دنیای خارج، واقعی و عینی است و تخیلی نیست .

2. رویداد باید حاوی یک یا چند ارزش خبری باشد.

3. ارزش های خبری مهم عبارتند از: دربرگیری ، برخورد، شهرت ، عجایب و استثناها، تازگی ، هم جواری .

4. خبر، گزارشی است از یک رویداد، ولی خود آن رویداد نیست .

5. عوامل مختلف می تواند بر چگونگی انتخاب و نحوه گزارش خبر یک رویداد، اثر بگذارد.

6. خبر یک رویداد هیچ گاه از «عینیت » مطلق برخوردار نیست . آنچه به عنوان خبر عرضه می شود، تنها شمایلی از واقعیت هاست .(2)

ارزش های خبری

ارزش های خبری ، معیارهای گزینش و پخش خبر به شمار می آیند؛ زیرا حجم زیادی از اخبار درباره اتفاقات ساده یا حوادث غیرمعمول و پیچیده است که همه آنها را نمی توان به عنوان خبر از رسانه های جمعی پخش کرد؛ چرا که اولاً رسانه ها در پخش خبر محدودیت دارند، ثانیاً همه حوادث اطراف ما برای مخاطبان، مهم نیستند؛ مصالح و منافع صاحبان رسانه ها نیز پخش هر خبری را تجویز نمی کند. بنابراین خبرنگاران و بنگاه های پخش خبر، به ناچار باید دست به انتخاب بزنند و این ارزش های خبری است که به آنان قدرت انتخاب می دهد.

اهمیت شناخت ارزش های خبری در این است که هم در شناخت و فهم خبر (سوژه یابی ) و هم در تنظیم آن، خبرنگار را یاری می دهد. همچنین می توان از آن، به عنوان معیارهایی برای مقایسه ، ارزش گذاری و گزینش رویدادهای روز _ از جهات اولویت گذاری ، جا در صفحه ، اندازه تیتر و ... _ بهره برداری کرد.(1)

عده ای معتقدند هفت ارزش خبری را می توان برشمرد که معیار مطلوب (استاندارد) در سراسر جهان شناخته شده اند و اطلاع از آنها کم و بیش برای درک ارزش های خبری کفایت می کند. این ارزش ها عبارتند از:

اشخاص ، اشیا و نهادهایی که شهرت دارند، از ارزش خبری برخوردارند. این ارزش خبری به خودی خود کاملاً گویاست .

6. مجاورت (1)

مخاطبان رسانه ها ترجیح می دهند ابتدا از خبرهای مربوط به محله ، شهر، کشور و کشورهای هم جوار خود آگاه شوند. مجاورت، به لحاظ ارزش خبری ، در دو شکل، گزینش می شود: جغرافیایی و معنوی . مجاورت جغرافیایی مثل شهر، کشور، و منطقه مجاور، و مجاورت معنوی مثل مشابهت های فرهنگی ، عقیدتی ، قومی ، اجتماعی و مانند آنها.

7. تازگی(2)

دانستن اینکه رویداد در چه زمانی رخ داده است ، در جهان رقابت های خبری ، اهمیت ویژه ای دارد. اگر خبر دیروز را امروز چاپ کنیم ، تازگی خود را از دست داده است و خواننده رغبتی به خواندن آن نشان نمی دهد. پس هر اندازه که فاصله وقوع رویداد و درج آن به عنوان خبر، نزدیک تر باشد، خبر، تر و تازه تر خواهد بود. برای آنکه مخاطب، نیاز خبری خود را به سرعت برطرف کند، باید به سرعت هر چه تمام تر به او خبر داده شود تا ضمن برطرف کردن نیاز خبری اش ، مانع رفتن او به سوی دیگر منابع خبری شویم .(3)

تأکید شده که در بیان این حوادث، واقع گویی به طور کامل رعایت شده است: «لَقَدْ کانَ فی قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لِاُولی الاَلْبابِ ما کانَ حَدیثاً یُفْتَری وَ لکِنْ تَصْدیقَ الَّذی بَیْنَ یَدَیْهِ؛ در سرگذشت آنان، درس عبرتی برای صاحبان اندیشه است. اینها اخبار دروغ نیست، بلکه در انطباق با مفاد کتاب های پیشین است».

این آیه، آخرین آیه از سوره یوسف است که پس از بیان اخبار گوناگون و اعجاب برانگیز از وقایع گذشته، سرانجام بر عبرت آموزی از اخبار، به واسطه واقعی بودن آنها، تأکید می کند. از اینکه در پایان نقل حوادث، واقعی و آموزنده بودن اخبار، کنار هم و در آخرین آیه آمده، می توان فهمید که اخبار مفید و اثربخش برای مخاطبان اخبار واقعی است؛ زیرا اخبار دروغ و غیرواقعی، اولاً به دلیل انطباق نداشتن با واقعیت ها سازنده نیست، ثانیاً به دلیل اینکه غیرواقعی است نمی تواند اعتماد مخاطبان را جلب کند و ازاین رو اثربخش نیست.

نکته دیگری که در آیه به آن اشاره شده، تعارض نداشتن این اخبار با خبرهای درست و منطبق با واقعیت است؛ که قبلاً مخاطبان دریافت کرده اند. قرآن این اخبار را منطبق با اخبار واقعی معرفی می کند. اینکه مردم از هر طریقی به اخبار اعتماد کنند و آن را بپذیرند و از آن تأثیر بگیرند، برای خبرگو بسیار مهم است.

است. بررسی آیات قرآن نشان می دهد که می توان برای تفاسیر خبری مبنای ثابتی در نظر گرفت، به گونه ای که بدون تزلزل و تعارض در تفسیر خبر، مفسران خبره اخبار، بر اساس دیدگاه اسلامی به صورت هماهنگ و یک پارچه عمل کنند؛ آن گونه که حتی مرور زمان، تفاسیر خبری را از اتقان و استحکام خارج نکند و اعتماد مخاطبان نیز پایدار بماند. البته در این صورت، مفسران خبر باید با جهت گیری های بنیادین و مبنای فکری اسلام آشنا باشند تا مسیر تفسیر و تحلیل را بر آن مبنا طی کنند.

بر همین اساس، قرآن کریم تفسیر درست خبر را حق نامیده و چنین تفسیری را از هر گونه اعوجاج و سستی و بطلان به دور دانسته است. به این ترتیب، حق گویی به تفسیر و تحلیل صحیح خبر مربوط است و نوعی قضاوت و اعلام نظر حکیمانه و عادلانه درباره مفاد خبر است. ازاین رو، حق گویی در برابر باطل گویی قرار دارد و به همین دلیل، قرآن کریم فاصله گرفتن از حق گویی را رفتن به سوی باطل دانسته و این دو را مقابل هم معرفی کرده است:

«یا اَهْلَ الْکِتابِ لِمَ تَلْبِسُونَ الْحَقَّ بِالْباطِلِ وَ تَکْتُمُونَ الْحَقَّ وَ اَنْتُمْ تَعْلَمُونَ؛ ای اهل کتاب چرا حق را با باطل مشتبه می کنید و حقیقت را پوشیده می دارید درحالی که می دانید؟». (آل عمران: 71)

در اینجا بحث از بطلان حق با باطل، به صورت نشان دادن باطل در پوشش حق در تفسیر خبر است که قرآن، اهل کتاب را به خاطر این کار سرزنش کرده است. در تفسیر المیزان آمده است: «لبس (به فتح لام) که فعل مضارع تلبسون از آن مشتق شده به معنای القای شبهه و آرایش باطل به صورت حق و یا بر عکس آن است».(1)

از کاربرد وصف «حق» در آیات دیگر، این موضوع روشن تر می شود که حق گویی در خبر، تفسیر صحیح و به دور از اعوجاج خبر است: «اِنَّ هذا لَهُوَ الْقَصَصُ الْحَقُّ؛ همانا این داستان بر مبنای حق است» (آل عمران: 62).

در چند آیه پیش از این، قرآن کریم با تمثیل خلقت حضرت عیسی به خلقت حضرت

ص:108

آدم، به تبیین و تشریح این مسئله پرداخته و همان جا فرموده است:

«اَلْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُنْ مِنَ الْمُمْتَرینَ؛ اینها حقیقتی است از جانب پروردگار تو، بنابراین از تردیدکنندگان مباش» (آل عمران: 60).

سپس با فاصله یک آیه، می فرماید: «اِنَّ هذا لَهو القَصَص الحقُّ.» یعنی تبیین این ماجرا مطابق حق است.

این برداشت از آیات، که حق گویی در اخبار به معنای تفسیر و تحلیل صحیح است، با معنای لغوی و بیان مفسران نیز سازگار است. در جلد 5 مجمع البحرین آمده است که حق در لغت، امر ثابت و زایل نشدنی است و با صدق و کذب سازگار نیست.

همچنین در برخی آیات، مثال های قرآنی با مبنای حق معرفی، و چنین چیزی بهترین تفسیر، بیان شده است که نشان می دهد حق، بیان تفسیری صحیح است؛ زیرا نقش مثال در تشریح و تبیین حوادث است.

«وَ لا یَاْتُونَکَ بِمَثَلٍ اِلّا جِئْناکَ بِالْحَقِّ وَ اَحْسَنَ تَفْسیراً؛ آنان هیچ مثلی برای تو نمی آورند مگر اینکه ما حق را برای تو می آوریم و برترین تفسیر را ارائه می کنیم» (فرقان: 33).

توجه به توضیحات مفسر المیزان در این باره، موضوع را روشن تر می کند. در تفسیرالمیزان درباره این آیه آمده است:

«کلمه مثل به معنای وصف است و معنای آیه این است که اینان هیچ وصف حالی از حقیقت درباره تو یا غیر تو نمی کنند، مگر آنکه ما در آن خصوص آنچه را که حق است برایت می آوریم و بهترین تفسیر از آن مسئله را در اختیارت می گذاریم. چون آنچه آنان می گویند یا باطل محض است که حق، آن را دفع می کند و یا حق است و آنان از جای خود منحرفش کرده اند که «تفسیر اَحْسَن» ما آن را رد نموده، به جای خود برمی گرداند و استوارش می کند».(1)

در توضیح روشنی که در تفسیر المیزان در این خصوص آمده، بر دو نکته تکیه شده است: یکی وجه تفسیری داشتن «حق» و دیگری استواری «حق». این دو وجه، روشن می کند که حق گویی در خبر، به جنبه تفسیر و تحلیل آن مربوط است، نه اصل خبر که چون صدق و کذب پذیر است استواری ندارد.

3. موثق بودن خبر (مستند بودن)

موثق بودن خبر، به این معناست که خبر، منبع شناخته شده و قابل اعتماد با نقل صحیح دارد و خبر مستند به خبری اطلاق می شود که منبع شناخته شده دارد و به درستی انتشار یافته است. از این رو، خبری که منبع شناخته شده ای ندارد (خبر مجهول و بی نام و نشان) یا منبع غیرمعتبری دارد (خبری که منبع قابل اعتمادی ندارد) یا فرد یا کانال مطمئن و قابل اعتمادی آن را نقل نکرده است، موثق نیست:

«یا اَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اِنْ جاءَکُم فاسِقٌ بِنَبَاٍ فََتَبیَّنوُا؛ ای مؤمنان! اگر فاسقی خبری آورد، درباره آن تحقیق کنید» (حجرات: 6).

این آیه بر اهمیت وثاقت و صلاحیت خبرگزار تأکید دارد و فاسق را منبعی غیرمعتمد معرفی می کند که خبر او بدون جست وجو و بررسی، شایسته اعتنا و اعتماد نیست. از این آیه چند نکته استفاده می شود: اول اینکه خبر باید مستند به منبع و متکی به نقل کننده خبر باشد؛ دوم اینکه منبع خبر باید قابل اطمینان و معتبر باشد، و سوم اینکه اگر در وثاقت منبع خبر تردیدی وجود داشت باید پیش از انتقال خبر تا ترتیب اثر دادن به آن، فحص و بررسی شود تا پس از حصول اطمینان نسبت به صحت خبر، به آن ترتیب اثر داده شود.

«اَحْسُنُ القَصَص»، یعنی بهترین سرگذشت ها. از این آیه فهمیده می شود که هر خبری مفید نیست. خبر، خوب و بد، و خوب تر و بدتر دارد. یعنی هر قصه ای یا هر خبری، غفلت زدا و هشداردهنده نیست؛ اخبار مفید و خبرگوی دانا و آگاه است که خبرش موجب رشد و کمال مخاطب و زدودن غفلت از وی می شود.

اگر «قصص» به معنای قصه ها باشد که اغلب چنین گفته اند _ از آیه برداشت می شود که خود اخبار باید نیکو و مفید باشند تا سبب رشد مخاطب شوند. اما اگر «قصص» مصدر و به معنای حکایت کردن باشد، قصه گویی در این اخبار نیکو شمرده شده است که در آن صورت، باز هم به مفید بودن خبر باز خواهد گشت؛ زیرا در همین نقل ماجرای حضرت یوسف، داستانی با محتوای عشق زمینی، فریبندگی و تحریک کنندگی زیاد، در نهایت عفت و رعایت حیا، در گفتار و بیانی تذکربخش و سرانجام هدایت گر بیان شده است.

خدا بر شما نبود، جز مواردی انگشت شمار، شیطان را پیروی می کردید.

از هشداری که در پایان آیه آمده می توان فهمید که موضوع مهم است و در صورت رعایت نکردن راهبرد اشاره شده در آیه، لغزش پیش خواهد آمد و پی آمدهای سنگینی برای مردم خواهد داشت. علامه طباطبایی رحمه الله در تفسیر المیزان درباره این آیه نوشته است: «در اِذا جاءَهُمْ اَمْرٌ مِنَ الاَمِنِ اَوِ الخَوفِ اَذاعُوا بِهِ، کلمه اذاعه که مصدر اذاعوا می باشد، به معنای اشاعه و انتشار دادن است و در این آیه، اشاعه دهندگان خبر سرزنش شده است و اینکه در ذیل آیه شریفه فرمود: و لو لا فضل الله ... دلالت دارد بر اینکه مؤمنین از ناحیه این اشاعه در خطر گمراهی قرار داشته اند. ...

با این استظهاری که ما کردیم، روشن می شود که منظور از خبری که راجع به خوف و امن به آنان [می رسید] و آن را اشاعه [می دادند] اراجیفی [بود] که به وسیله کفار و ایادی آنها برای ایجاد نفاق و خلاف در بین مؤمنین، ساخته و پرداخته می شد و مؤمنین ضعیف الایمان آن را منتشر می کردند و فکر نمی کردند که انتشار این خبر باعث سستی عزیمت مسلمانان می شود. چیزی که هست، خدای تعالی آنان را از این عمل که پیروی شیطان هایی است که آورنده این اخبار هستند، حفظ کرد و نگذاشت آن صحنه سازان، مؤمنین را به خواری و ذلت بکشانند.(1)

و زلیخا او را تعقیب کرده است و اگر پیراهن او از روبه رو پاره شده باشد یوسف دروغ گوست.

«وَ اِنْ کانَ قَمیصُهُ قُدَّ مِنْ دُبُرٍ فَکَذَبَتْ وَ هُوَ مِنَ الصّادِقینَ؛ و اگر پیراهن یوسف از پشت پاره شده، آن زن دروغ می گوید و یوسف از راست گویان است». (یوسف: 27)

در آیه دیگر، کسانی که خبر دروغ و تهمت ناروایی را افشا نکرده اند سرزنش می شوند. موضوع چنین بوده است که عده ای به زن بی گناهی تهمت می زنند و خبر آن منتشر می شود. خدا کسانی را که به چنین خبری ترتیب اثر داده و سعی نکرده اند دروغ بودن آن را افشا کنند، سرزنش می کند:

«لَوْلا اِذْ سَمِعْتُمُوهْ ظَنَّ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بِاَنْفُسِهِمْ خَیْراً وَ قالُوا هذا اِفْکٌ مُبینٌ؛ چرا هنگامی که این (تهمت) را شنیدید، مردان و زنان با ایمان نسبت به خود (و کسی که همچون خود آنها بود) گمان خوب نبردند و نگفتند این دروغی بزرگ است» (نور: 12).

مرا از شر مردم ستمگر نجات بده.

نکته مهم در آیه این است که پیامبر خدا با دریافت خبر هشدارآمیز، به موقع و با تصمیمی درست، خود را از خطر دور می سازد و در عین حال، از دعا و توکل بر خدا نیز غافل نمی شود.

دانشمندان، مردم را از گفتار زشت و حرام خواری باز نمی دارند» (مائده: 63).

از مفاد این آیه درمی یابیم که وقتی صاحبان اندیشه و قلم، وظیفه دارند از گفتار زشت و گناه آلود دیگران جلوگیری کنند، پیش از دیگران، خود آنها باید از این شیوه بپرهیزند.

در آیه ای دیگر، به کارگیری الفاظ ناپسند حتی در برابر دشمنان، منع، و حکمت آن نیز بیان شده است: «وَ لا تَسُبُّوا الَّذینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ الله فَیَسُبُّوا اللهَ عَدْوًا بِغَیْرِ عِلْم؛ شما مؤمنان، به آنان که غیرخدا را می خوانند دشنام ندهید تا مبادا آنها از روی ستیزه جویی و نادانی، خدای یگانه را دشنام گویند» (انعام: 108).

این آیه با بیانی لطیف و محتوایی ارزشمند، به مسلمانان دستور می دهد در برخورد با دشمنان، الفاظ بد و دشنام به کار نبرند؛ چرا که ممکن است واکنش دیگران در برابر چنین چیزی، توهین به مقدسات مسلمانان باشد. به این ترتیب، استفاده از واژه های زیبا و مؤدبانه در گفتار، بسیار مهم است و در اخبار، تفاسیر خبری و تحلیل ها، به ویژه هنگام طرح دیدگاه های متفاوت، باید ادب و احترام نسبت به مخالفان رعایت شود.

علامه طباطبایی در تفسیر این آیه نوشته است: «این آیه یکی از ادب های دینی را خاطر نشان می سازد که با رعایت آن، احترام مقدسات جامعه دینی محفوظ مانده، دستخوش اهانت و ناسزا یا تمسخر نمی شود؛ زیرا این معنا غریزه انسانی است که از حریم مقدسات خود دفاع کرده، با کسانی که به حریم مقدساتش تجاوز کنند به مقابله برخیزد و چه بسا شدت خشم، او را به فحش و ناسزا به مقدسات آنان وادار سازد».(1)

ندارد و کمترین بدآموزی را القا نمی کند. ازاین رو، ذهن و تخیل مخاطب، به جای درگیر شدن با تصورات پنداری یک ماجرای وسوسه انگیز، به سوی نتیجه و هدف ماجرا که سرانجام خوب نیکوکاری است، هدایت می شود. به تعبیر علامه طباطبایی رحمه الله : «با اینکه قصه حضرت یوسف، قصه ای عاشقانه است، طوری بیان شده که ممکن نیست کسی چنین داستانی را عفیف تر و پوشیده تر از آن نقل کند».(1)

اهمیت چنین سبکی در بیان اخبار، در این است که اولاً مخاطب در همین نقطه حساس ماجرا، توجه می یابد که یوسف با یاد خدا و یادآوری عاقبت کار، جلوی خطای خود را گرفت، ثانیاً با شنیدن ماجرا، به فکر خود جهت الهی می دهد و وسوسه نمی شود. آیه این است: «وَ غَلَّقَتِ الاَبْوابَ و قالَتْ هَیتَ لکَ قال مَعاذَاللهِ اِنّه رَبّی اَحْسَنَ مَثوایَ اِنَّهُ لایُفْلِحُ الظّالِمُونَ؛ و (آن زن) درها را بست و گفت: بیا (به سوی آنچه برای تو مهیاست). یوسف گفت: پناه می برم به خدا، بهترین مقام نزد پروردگار من است، او ستمکاران را رستگار نمی کند» (یوسف: 23).

وجود دارد)، با شدت و قبح افزون تری مردود خواهد بود.

این آیه، به این نکته بسیار مهم اشاره کرده است که بدگویی درباره دیگران، نتیجه تشکیل جامعه را که همکاری، هماهنگی، برقراری ارتباط و تشریک مساعی با یکدیگر، و نیازی فطری است، ضایع می کند؛ چرا که در اثر شیوع بدگویی ها میان افراد جامعه، همه به یکدیگر بدبین می شوند. در این صورت، مردم به هم اعتماد ندارند تا مشارکت و هم فکری، و به یکدیگر کمک کنند. گسترش بی اعتمادی عمومی و کاهش علاقه افراد جامعه به یکدیگر که در اثر بدگویی اتفاق می افتد، اگر در قالب خبررسانی و در چارچوب فعالیت های رسانه ای (اعم از تصویری، صوتی، مکتوب و غیره) صورت گیرد، بی تردید آثار تخریبی بیشتری دارد و کمترین بی دقتی و تسامحی در آن، زیان هایی جبران ناپذیر به جامعه وارد می کند.

مسئولیت جمعی مسلمانان درباره یکدیگر اشاره می کند تا کسی تصور نکند اگر به حریم دیگران تجاوز کند، خود از آسیب در امان می ماند. به این ترتیب، هر گونه کم توجهی به معیارهای اخلاقی و حرمت شکنی در جامعه، به همه زیان می رساند و به همین دلیل باید به لحاظ عوارض عمومی و فراگیر آن، از وقوع چنین اموری جلوگیری کرد.

«خدایا! به من نشان بده که مردگان را چگونه زنده می کنی؟» فرمود: «مگر ایمان نیاورده ای؟» عرض کرد: «ایمان آورده ام، اما می خواهم قلبم آرامش یابد.» فرمود: «در این صورت، چهار نوع پرنده را انتخاب کن و آنها را (پس از ذبح کردن) قطعه قطعه کن (و در هم بیامیز)؛ سپس بر هر کوهی، قسمتی از آن را قرار بده؛ بعد آنها را بخوان، به سرعت به سوی تو می آیند و بدان خداوند قادر و حکیم است.

از مفاد این آیه معلوم می شود که تصویری شدن خبر، به فهم بهتر و باور بیشتر مخاطب کمک می کند. زیرا طبق بیان آیه، درخواست ابراهیم علیه السلام برای ایمان آوردن و باور داشتن نیست، بلکه برای اطمینان خاطر بیشتر و رفع تردید است.

نویسنده تفسیر المیزان در تحلیل این موضوع که چگونه تصویر، اطمینان خاطر می آورد و تردیدها را برطرف می کند، معتقد است هر چند آدمی به احکام کلی عقل واقف است، حس واهمه، از پذیرش آن سر باز می زند و نفس انسان را در مخالفت با حکم عقل برمی انگیزد و موجب دردسر و تردید می شود. در چنین شرایطی، تصویر، تردید و ابهامات برانگیخته، حس واهمه را از بین می برد و آرامش خاطر پدید می آورد.

گفتار مرا نپذیرند و تکذیب کنند.

در آیه بعد، خداوند فرموده است: ما با تأیید این خواسته موسی، او را تقویت کردیم: «قال سَنَشُدُّ عضُدَکَ بأخیکَ؛ فرمود: به زودی بازوان تو را به وسیله برادرت محکم می کنیم». (قصص: 35)

محکم کردن بازوی موسی به وسیله هارون، کنایه از تقویت موسی در امر ابلاغ پیام است. از این درخواست موسی، و تأیید و تأکید خداوند بر همراهی هارون و تقویت کار موسی، درمی یابیم که زبان فصیح و گویا در کار خبررسانی، نقش مؤثر و مهمی دارد؛ چنان که موسی به هنگام رفتن برای دعوت و ابلاغ وحی، از خداوند، گشایش زبان و فصاحت کلام را درخواست می کند. در آیه هم آمده است که دلیل درخواست زبان گویا و کلام فصیح این است که مردم سخن او را بفهمند:

«قالَ رَبِّ اشرَح لی صَدری وَ یَسِّرلی اَمری وَ احلُل عُقدَةً مِن لِسانی یَفقَهُوا قَولی؛ (موسی) گفت: پروردگارا سینه ام را گشاده کن و کارم را تسهیل فرما و گره از زبانم بگشای، تا سخنانم را بفهمند». (طه: 25 _ 28)

مذاکره با یوسف درباره تعبیر خواب است که در آیه بعد آمده است:

یُوسُفُ اَیُّهَا الصِّدیق اَفْتِنا فی سَبْعِ بَقَراتٍ سِمانٍ یَأْکُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجافٌ وَ سَبْعِ سُنْبُلاتٍ خٌضْرٍ وَ اُخَرَ یابِساتٍ لَعَلی اَرْجِعُ اِلَی النّاسِ لَعَلَّهٌمْ یَعْلَمونْ. (یوسف: 46)

یوسف، ای مرد بسیار راستگو! درباره این خواب اظهار نظر کن که هفت گاو چاق را هفت گاو لاغر می خورند و هفت خوشه تر و هفت خوشه خشکیده؛ تا من به سوی مردم بازگردم، شاید از تعبیر خواب آگاه شوند.

این گزیده گویی در خبر، افزون بر اینکه در میان آیات دیده می شود، در ضمن یک آیه از قرآن نیز وجود دارد. برای مثال، در ادامه نقل ماجرای حضرت سلیمان و ملکه سبا، آمده است که حضرت سلیمان از اطرافیان خود پرسید: چه کسی می تواند تخت این ملکه را نزد من بیاورد؟ در آیه دیگر آمده کسی که علم کتاب نزد او بود گفت: من پیش از آنکه چشم برهم زنی (کنایه از سرعت در کار) آن را نزد تو می آورم. در این آیه دیگر مطرح نشده که سلیمان گفت تو بیاور و او هم تخت را آورد و مطالب دیگری از این دست، بلکه بدون ذکر موارد اضافی آمده است که سلیمان تخت را نزد خود دید و خدا را سپاس گفت:

«قالَ الَّذی عِنْدَهُ عِلْم مِنَ الکتابِ اَنَا اتیکَ بِهِ قبلَ اَن یَرْتَدَّ اِلَیکَ طَرُفکَ، فَلَمّارَاهُ مُسْتَقَرّاً عِنْدَه قالَ هذا مِنْ فضلِ رَبّی؛ کسی که نزد او علمی از کتاب بود گفت: من آن را پیش از آنکه چشم برهم زنی نزد تو می آورم. هنگامی که سلیمان تخت را نزد خود دید گفت: این از فضل پروردگار من است». (نمل: 40)

آغاز گردیده و با دیگر انبیا ادامه یافته است:

«سلامٌ عَلی نُوحٍ فِی الْعالَمین، اِنّا کذلِکَ نَجْزی المُحْسِنین، اِنَّهُ مِنْ عِبادِنا الْمؤمِنینَ؛ سلام بر نوح در میان جهانیان. ما این گونه نیکوکاران را پاداش می دهیم، چرا که او از بندگان با ایمان ما بود». (صافات: 79 _ 81)

پس از حضرت نوح، به حضرت ابراهیم علیه السلام اشاره شده و آمده که وی از پیروان حضرت نوح بوده است. در آیات بعد، موقعیت زمان حضرت ابراهیم و اتفاقات دوران وی مطرح شده و پس از 28 آیه، در همین سوره، دوباره آیاتی که درباره حضرت نوح آمده بود، برای حضرت ابراهیم تکرار شده و عین سه مطلب، اینجا بازگو شده است؛ یکی سلام بر پیامبر، دوم جزا دادن به افراد نیکوکار، و سوم اینکه وی از بندگان مؤمن بوده است.

«سَلامٌ علی اِبْراهیمَ، کذلِکَ نَجْزی المُحْسِنینَ، اِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الْمؤْمِنینَ؛ سلام بر ابراهیم. این گونه نیکوکاران را پاداش می دهیم، او از بندگان با ایمان ما است». (صافات: 109 _ 111)

در ادامه، درباره دیگر پیامبران الهی توضیحاتی آمده است؛ تا آنکه سخن به موسی و برادرش هارون می رسد. باز هم به همان ترتیب، ضمن بیان اخبار آنان، عین همان چند جمله تکرار و برجسته شده اند:

«سلامٌ عَلی مُوسی و هرونَ، اِنّا کذلِکَ نَجزی الْمُحْسِنینَ، اِنَّهُما مِنْ عِبادِنَا المُؤمنینَ؛ سلام بر موسی و هارون. ما این گونه نیکوکاران را پاداش می دهیم، آن دو از بندگان مؤمن ما بودند». (صافات: 120 _ 122)

این برجسته سازی تا آخر سوره ادامه می یابد و سرانجام آنچه با تکرار و برجسته سازی درباره هر یک از پیامبران آمده بود، به صورت جمع در آخر نیز آورده شده است و سوره صافات این گونه خاتمه می یابد:

«وَ سلامٌ عَلی المُرْسَلینَ، والْحَمْدُللهِ رَبِّ الْعالمینَ؛ و سلام بر رسولان. حمد و ستایش مخصوص خداوندی است که پروردگار جهانیان است». (صافات: 181 و 182)

19. جلب توجه مخاطبان و ایجاد جذابیت در خبر

اگر گزارش خبر به گونه ای صورت گیرد که توجه مخاطبان را جلب کند، اطلاع گیری برای آنان، جذاب می گردد و تحریک می شوند و برای دریافت خبر انگیزه بیشتری پیدا می کنند؛ چنان که سرتاسر قرآن کریم از زیبایی های لفظی و کلامی و آهنگی موزون و جذاب، آکنده است. با این حال، در برخی آیات قرآن به جلب نظر مخاطبان توجه ویژه شده و با روش های مختلفی این کار صورت گرفته است. در چند آیه قرآن، بیان خبر، با پرسش آغاز شده است که این کار سبب جلب توجه مخاطب، پیش از بیان خبر می شود. برای مثال در برخی آیات، پیش از بیان خبر، عبارت «هَلْ اَتاکَ؛ آیا به تو رسیده است؟ (آیا شنیده ای؟)» آمده است. جالب اینکه در شش آیه قرآن، این کلمه در ابتدای آیات آمده و در تمامی شش مورد بعد از آن، خبری بیان شده است. برای مثال در سوره «طه»، از ابتدا تا هشت آیه، سخن از توحید و صفات الهی است. از آیه نهم، اخبار و وقایع زمان حضرت موسی علیه السلام بیان شده و پیش از آغاز بیان این اخبار، پرسش مذکور مطرح شده است:

«وَ هَلْ اَتیکَ حدیث موسی: و آیا حکایت موسی به تو رسیده است؟» (طه: 9)

در چند آیه از سوره «ص» نیز، که از ماجرای دو نفر خبر داده می شود که برای حَکَم قرار دادن حضرت داوود علیه السلام نزد وی می روند، باز هم خبر با پرسش آغاز شده است: «وَ هَلْ اَتیکَ نَبَؤُاْ الخَصْمِ اِذْ تَسَوَّرُواْ المِحْرابَ؛ و آیا خبر شاکیانی که از دیوار محراب بالا رفتند، به تو رسیده است؟» (ص: 21)

در این آیه، کلمه ای که بعد از «هل اتیکَ» آمده، «نَبَأَ» است که معادل خبر است بدون طرح پرسش نیز ممکن بود این خبر آورده شود، ولی این شیوه ورود به اعلام خبر و آغاز آن، با پرسش، سبب افزایش توجه مخاطب و تقویت انگیزه برای اطلاع از مفاد خبر می شود.

قرآن کریم به این امور توجه دارد و در اخبار مهم، به شیوه ا ی خاص، ابهام زدایی کرده و محتوای پیام را برای مخاطب، قابل پذیرش ساخته است. در آیه اعلام وجوب روزه برای مسلمانان، با ملاحظه اینکه به هر حال روزه داری در آغاز برای آنان تکلیفی دشوار بوده و خودداری از خوردن و آشامیدن نیز از اموری است که طبع اولیه انسان به آن گرایش ندارد، بیان این خبر با سبکی خاص صورت گرفته است؛ اولاً چینش کلمات مناسب اعلام چنین خبری است؛ ثانیاً توضیحات بیان شده، مخاطب را به گونه ای با خبر آشنا می کند که موجب علاقه مندی و پذیرش می شود:

یا اَیُّهَا الَّذینَ امَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیامُ کَما کُتِبَ عَلَی الَّذینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ، اَیّاماً مَعْدُوداتٍ فَمَنْ کانَ مِنْکُمْ مریضاً اَوْ عَلَی سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ اَیّامٍ اُخَرَ وَ عَلَی الَّذینَ یُطیقُونَهُ فِدْیَةٌ طَعامُ مِسکینٍ فَمَنْ تَطَوَّعَ خَیْراً فَهُوَ خَیْرٌ لَهُ وَ اَنْ تَصُومُوا خَیْرٌ لَکُمْ اِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمونَ، شَهْرُ رَمَضانَ الَّذی اُنْزِلَ فیهِ القُرءانُ هُدًی لِلنّاسِ وَ بَیِّناتٍ مِنَ الهُدی وَ الْفُرْقانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمْ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ وَ مَنْ کانَ مریضاً اَوْ عَلَی سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ اَیّامٍ اُخَرَ یُریدُ اللهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَ لا یُریدُ بِکُمُ الْعُسْرَ. (بقره: 183_185)

ای اهل ایمان! روزه بر شما مقرر شد چنان که بر امت های گذشته مقرر شده بود، باشد که پرهیزکار شوید. روزهای برشمرده را ]روزه بدارید[ و هر که از شما بیمار یا در سفر باشد، چند روزی از روزهای دیگر ]روزه بگیرد[، و بر کسانی که روزه طاقت فرساست در عوضِ ]هر روز[، تهی دستی را طعام دهند، و هر که با میل، کار خیری کند آن برایش بهتر است، و روزه گرفتن برای شما بهتر است، اگر می دانستید. ماه رمضان، ماهی است که قرآن به عنوان راهنمای مردم و حجت های روشنگر و فارق میان حق و باطل در آن نازل شده است؛ پس هر که از شما این ماه را دریافت ]و در سفر نبود[ روزه بگیرد و هر که بیمار یا در سفر بود، به همان تعداد در روزهای دیگر ]قضا کند[. خدا برای شما آسانی می خواهد و سختی نمی خواهد.

در این آیات، برای ایجاد زمینه پذیرش در مخاطب، نکاتی هست که به آنها اشاره می شود:

ص:125

1. ابتدای آیه به دسته بندی مخاطب پرداخته و خبر وجوب روزه را خطاب به مؤمنان مطرح ساخته است. مخاطب قرار دادن مؤمنان، تعیین نقش و توجه به آنها و تذکر این نکته است که بدون ایمان، تکلیف کردن معنا ندارد.

2. کلمه «نوشته شده» به کار رفته است، نه کلمه «واجب شده» که دارای لطافت خاصی در بیان آیه است.

3. اشاره به این موضوع که روزه گرفتن بر پیشینیان نیز لازم بوده است، احساس تعهد و سختی پذیرش کار دشوار را کاهش می دهد.

4. به این موضوع اشاره شده که روزه برای مدت تعیین شده و محدودی، لازم است.

5. گفته شده که اگر کسی مریض یا در سفر بود، روزه گرفتن بر او لازم نیست و می تواند در وقت دیگری روزه بگیرد.

6. اشاره شده که اگر کسی اساساً توان روزه گرفتن ندارد، به جای آن به تهی دستان کمک کند.

7. وعده داده شده است که روزه گرفتن برای شما فایده دارد.

8. ضمن بیان اهمیت ماه رمضان که باید در آن روزه گرفت، گفته شده که قرآن، به عنوان راهنمای انسان و ملاک تمیز حق از باطل، در این ماه نازل شده است.

9. در پایان، نکته مهم دیگری مطرح شده است که این مطالب را تکمیل می کند و تأثیر زیادی در پذیرش مخاطب دارد و آن اینکه خداوند برای شما آسانی را می خواهد نه سختی.

_ خودداری از تجسس در حریم خصوصی افراد

_ کسب اعتماد مخاطبان؛

_ رعایت اصول امنیتی.

این جهت گیری ها در پخش خبر از منظر قرآن، از دیدگاهی جامع درباره این مقوله حکایت می کند که در بطن آن، نگاه قرآن به انسان قرار دارد. به همین دلیل، چنان که در دیگر موارد تجویزی، حرمت گذاری به انسان و توجه به مسیر کمال وی مورد نظر است، در اینجا نیز همین ملاحظه وجود دارد. از همین رو، پی آمدهای خبر و تأثیر آن بر مخاطبان، مهم دانسته شده است. در اینجا، خبررسان فقط مسئول رساندن خبر به مخاطبان برای تأمین حس کنجکاوی و رضایت آنها نیست، بلکه در قبال آثار خبر بر مخاطبان نیز مسئولیت دارد. این در حالی است که اطلاع رسانی به مخاطب و کسب رضایت او، که برای علم ارتباطات اهمیت زیادی دارد، از نظر قرآن جزئی از هدف خبررسانی است. به طور کلی می توان گفت خبر و خبررسانی از دیدگاه علم ارتباطات قواعد و ضوابط ثابتی ندارد و بر اصول و منطق روشنی جز نیاز و خواست مخاطبان استوار نیست. به همین دلیل، به آسانی می توان جهت آن را متناسب با مذاق مردم، صاحبان رسانه و مدیران خبر تغییر داد.

به این ترتیب، تفاوت مهم دیدگاه قرآن کریم با علم ارتباطات، درباره خبررسانی در این است که قرآن بر معیارها و اصولی ارزشمدارانه در جهت تأمین نیاز و مصالح مخاطب تکیه دارد. درحالی که در علم ارتباطات، خبر، وضعیتی ناپایدار دارد و تغییر جهت در آن به آسانی توجیه می شود. این تفاوت آنجا به خوبی آشکار می گردد که خبر از دید رسانه های جمعی غرب، به عنوان سرگرمی مطرح می شود، درحالی که از دیدگاه قرآن، خبر، هویتی تعریف شده دارد و به جهت اهمیت آن در جامعه نباید با دیگر کارکردهای رسانه ای مانند سرگرمی مقایسه شود. از دیدگاه قرآن، جنبه اصلاح گری، سازندگی و آموزندگی خبر بسیار مهم است، ولی در خبررسانی رایج، این گونه امور جزو اهداف و اولویت های خبر به شمار نمی آیند. نویسندگان کتاب عصر تبلیغات گفته اند که نمایش خبر شهری سیل زده، به علت سرگرم کنندگی آن، به مراتب مهم تر از نمایش خبر ساختن سدّی است که مانع سیل

ص:127

می شود. هیجان آور بودن خبر، به دلیل جذب مخاطب برای این رسانه ها عنصری کلیدی است؛ هر چند این هیجان، کاذب یا برای مخاطبان زیان آور باشد؛ یعنی ملاک، صلاحدید جامعه نیست، بلکه خوشامد جامعه است. مثال های فراوانی برای تبیین اولویت های خبر و ارزش های خبری از این دست وجود دارد که صاحب نظران علم ارتباطات به آنها اشاره کرده اند. هر چند آنان پس از بیان این مسائل، به توجیه موضوع می پردازند یا اعلام می کنند که فعلاً راهی برای برون رفت از این وضعیت وجود ندارد. این نویسندگان نوشته اند: گزارشگر اخبار، تحت فشارهای متعددی قرار دارد. گزارش ها باید تا وقت موعود تهیه شوند، اطلاعات مورد نیاز ممکن است موجود نباشد، عقاید تبلیغات گران و گروه های سیاسی باید در نظر گرفته شود، در آن روز ویژه ممکن است خبر زیاد یا کم باشد و در پخش موضوع باید تعادل رعایت بشود. با تمام دشواری هایی که این گونه فشارها ایجاد می کند، روزنامه نگار با یک فشار دیگر نیز روبه روست که شاید معاش وی بدان بسته باشد: توان گزارش خبری در جلب و حفظ توجه بینندگان . همه برنامه های تلویزیونی ، از جمله اخبار شب ، باید بکوشند تا میزان محبوبیت و شمار بینندگان خود را بالا ببرند. بنا بر نتایجی پژوهشی که در آن ، دلایل تماشای اخبار بررسی شده است، بیشتر بینندگان مایلند سرگرم و مشغول باشند؛ به دست آوردن اطلاعات، تنها یک انگیزه ثانوی برای تماشای اخبار است . چنان که مدیر بنگاه خبری بریتانیا (B.B.C) اظهار داشته است ، اخبار تلویزیونی نوعی سرگرمی است .

خلاصه اینکه ارزش های خبری(1) که کم و بیش معیارهای گزینش و انتشار خبر در خبررسانی توسط وسائل ارتباط جمعی هستند، به گونه ای تعریف و تبیین شده اند که خبرنگار و مدیر خبری را لزوماً به سوی تهیه اخبار سازنده و آموزنده هدایت نمی کند. توجه به هفت ارزش خبری معروف و شناخته شده که صاحب نظران حوزه خبر و خبرنگاران با آن آشنایند و در عمل، مبنای گزینش، ترجیح و انتشار خبرهستند، به خوبی این موضوع را روشن می کند. آنها عبارتند از: دربرگیری، شهرت، برخورد و درگیری، استثنا و شگفتی،

ص:128

بزرگی و فراوانی، مجاورت و تازگی. کافی است به این معیارها، الزام خبرنگاران و مدیران خبر به رعایت مصالح صاحبان سرمایه و سیاست مداران را نیز بیفزاییم. آنگاه درمی یابیم که جریان غالب حاکم بر خبررسانی رسانه های جمعی در جهان امروز، در یک سطح، جذب مخاطبان و در سطح بالاتر، القای نظرها و تحقق اهداف پنهان صاحبان رسانه ها و سیاستمداران است.

رویکرد قرآن در ارزش های خبری، ضمن در نظر داشتن جلب توجه مخاطب، با ایجاد سرگرمی و هیجان صرف و یا تأمین مصالح حاکمان و صاحبان قدرت و سرمایه، تناسبی ندارد؛ بلکه رویکرد اساسی، رساندن اطلاعات مفید و مورد نیاز به جامعه با حفظ صداقت، و ترجیح منافع و مصالح مردم است.

منابع

٭ قرآن کریم .

بدیعی ، نعیم و حسین قندی ، روزنامه نگاری نوین ، تهران ، انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی ، 1380.

پراتکانیس ، آنتونی و آرنُسون ، الیوت ، عصر تبلیغات، ترجمه : دکتر کاووس سیدامامی و محمدصادق عباسی ، تهران ، انتشارات سروش ، 1380.

جوادی آملی، عبدالله، قرآن حکیم از منظر امام رضا علیه السلام ، دفتر انتشارات اسلامی، 1382.

خالدبیگ، پروتکل خبری به سوی چارچوبی اسلامی، 2001، www.albalagh.net/cgi-bin/search .

شکرخواه ، یونس ، خبر، تهران ، مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ها، 1378.

طباطبایی ، محمدحسین ، تفسیر المیزان ، نرم افزار نورالانوار، قم ، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی ، 1371.

ص:131

تحلیل فقهی مسئله اشاعه فحشا و تطبیق آن با فعالیت های رسانه ای

مجید تلخابی*

علی تقیخانی*

چکیده

نقل برخی از اخبار منجر به انتشار و اشاعه مطالبی می شود که خلاف عفت و اخلاق عمومی است و موجب زیر سؤال رفتن هنجارها و ارزش های اخلاقی می شود. بنابراین، انتشار این گونه اخبار، ممنوع تلقی می شود. در بررسی این عنوان که یکی از تکالیف مبدأ خبر است، بیش از هر چیز، شناخت مفهوم اشاعه فحشا ضرورت دارد.

با فرض ممنوعیت اشاعه فحشا، پرسشی که مطرح می شود، این است که آیا چاپ و انتشار عکس ها و مطالب قبیح و ضد اخلاقی و نیز نمایش دادن فیلم ها و نمایش نامه های خلاف عفت و اخلاق عمومی، حتی اگر به منظور نشان دادن نتیجه سوء و نکبت بار این اعمال و در راستای بیدار ساختن جامعه صورت گیرد، ممنوع است یا خیر؟

از یک سو، رسانه ها می خواهند محدودیتی در انتشار اخبار نداشته باشند و صاحب نظران حتی در مواردی، فایده هایی همچون توجه دادن نسل جوان، ایمن نبودن شخص مرتکب فحشا و بازدارندگی را بر آن مترتب می دانند. از سوی دیگر، ادله حرمت اشاعه فحشا به صورت مطلق وارد شده است. لازم است مشخص شود تقابل فواید اطلاع رسانی منکرات و اطلاق ادله ناهیه از اشاعه فحشا به چه صورت باید حل شود. از همین رو، در این مقاله، به تبیین مفهوم اشاعه فحشا و تعیین مرزهای آن می پردازیم.

ص:132

کلید واژگان

رسانه، اشاعه فحشا، خبرنگار، تجسس.

1عضو شورای علمی گروه فقه و حقوق ارتباطات پژوهشکده باقرالعلوم7 و دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق پژوهشکده امام خمینی=.

2عضو شورای علمی گروه فقه و حقوق ارتباطات پژوهشکده باقرالعلوم7 و دانشجوی دکتری حقوق خصوصی دانشگاه تهران.

زشتی آن بزرگ باشد.(1) در قرآن مجید نیز گاهی در همین معنای وسیع به کار رفته است، مانند: «والذین یجتنبّون کبائر الاثم والفواحش؛ کسانی که از گناهان بزرگ و از اعمال زشت و قبیح اجتناب می کنند».

ابن منظور در تعریف این واژه می نویسد:

فحشا به معنای گفتار و رفتار ناپسند و قبیح است و در احادیث بسیار دیده می شود که لفظ فاحشه به کار رفته است و منظور از آن، گناه و معصیتی است که زشتی و قبحش بسیار است.(2)

همچنین ابن کثیر می نویسد: «در بسیاری از موارد، فاحشه به معنای عمل منافی عفت استعمال می شود». نظیر چنین تعریفی در مصباح المنیر نیز آمده است و جوهری صریحاً متذکر می شود که فحشا به معنای فاحشه و معادل آن است. فیروزآبادی، فاحشه را به معنای گناهان دارای قبح شدید و هر آنچه خدا از آن نهی کرده است، دانسته و فحشا را به معنی ندادن زکات تعریف کرده است.(3) نویسنده مجمع البحرین به این نکته اشاره دارد که فحشا به هر دو معنا (گفتار و رفتار قبیح و ناپسند و نیز بخل و خسّت) به کار رفته است.(4)

نویسنده التحقیق فی کلمات القرآن الکریم در این باره می نویسد:

ریشه اساسی این کلمه، زشتی آشکار است و فرق این ماده با کلمات قبح، هجن، سوء، کراهت، فضح، ضرّ و فساد در این است که قبح در برابر حسن است، ولی با این قید که در ظاهر باشد، اعم از اینکه در گفتار باشد یا رفتار و هجن و قبح و ناپسندی در عیب است، نه به طور مطلق. سوء، چیزی است که در حد ذات خود نیکو نیست، چه در صورت یا در غیر آن و در جایی که معلوم باشد.ضرّ در برابر نفع قرار دارد و در جایی است که معلوم نباشد و گاهی به خودی خود مطلوب می باشد. فساد، اختلال در عمل یا رأی و در برابر صلاح می باشد. فضح، برملا شدن بدی و ظهور و اشتهار آن را گویند. کراهت در قبال حب، به معنی چیزی است که مطلوب

ص:134

نیست. آشکارسازی گفتار بد، ابراز بخل و خسّت، تعدّی از حق در مقام رفتار و عمل همگی از مصادیق ریشه و اساسی است که ذکر شد و عصیان اگر آشکار و شدید باشد، فاحشه و فحشا خوانده می شود. بدی، منکر، ظلم، زنا، گناه و .... همگی از مصادیق فحشا و فاحشه می باشند، ولی معادل دقیق آن نیستند.(1)

آن دسته از نامسلمانان را مذمت می کند که شیوع افعال قبیح و رواج آنها در بین مسلمین را دوست دارند تا بدین سبب، اعتبار مسلمانان ساقط شود و دین اسلام از درجه عزت و رفعت فرود آید و مورد رغبت دیگر ملل قرار نگیرد و محتمل است که منظور از فاحشه، اقوالی باشد که بر قباحت و افتضاح کسی دلالت می کند که به این اقوال متصف گردد. (1)

علامه طباطبایی در تفسیر این آیه می نویسد:

اگر این آیه، راجع به اِفک نازل شده باشد و متصل به آنها باشد و مربوط به نسبت زنا به مردم دادن و شاهد نیاوردن باشد، قهراً مضمونش، تهدید تهمت زنندگان است. چون افک از مصادیق فاحشه است و اشاعه آن در میان مؤمنین به خاطر این بوده که دوست می داشتند عمل زشت و ظاهر فاحشه ای در بین مؤمنین شیوع یابد. پس مقصود از «فاحشه»، مطلق فحشا است؛ چون زنا و قذف و امثال آن و دوست داشتن اینکه فحشا و قذف در میان مؤمنین رواج یابد، موجب حد نمی شود. البته اگر لام در «الفاحشه» را برای عهد بدانیم و مراد از فاحشه را هم قذف تنها بگیریم و حبّ شیوع را کنایه از قصد شیوع و خوض و دهن به دهن گرداندن قذف بدانیم، در آن صورت، ممکن است عذاب را حمل بر حد کرد، ولی سیاق آیه با آن سازگاری ندارد. علاوه بر این، قذف به مجرد ارتکاب، حد می آورد و جهت ندارد که ما آن را مقید به قصد شیوع کنیم و نکته ای هم که موجب این کار باشد، در بین نیست.(2)

این کلام، ناظر به کلام مفسرانی است که فاحشه را به معنای زنا دانسته اند و اشاعه فحشا را بر خصوص قذف منطبق ساخته و نتیجه گرفته اند که منظور از عذاب دنیا همان حدّ قذف است.(3) نویسنده تفسیر کبیر، منظور آیه را عام و شامل هر گونه اشاعه فحشا می داند و می نویسد:

ص:136

اگرچه آیه در مورد قذف عایشه وارد شده، امّا ملاک عمومیت وارد است، نه خصوصیت مورد (ملاک عمومیت، لفظ آیه است، نه خاص بودن سبب نزول آن) بنابراین، باید آیه را به طور عام تفسیر کرد. (1)

نکته قابل توجه این است که آنچه به حسب ظاهر در آیه مورد نهی قرار گرفته است، علاقه و تمایل به اشاعه فحشاست، درحالی که صرف علاقه و تمایل داشتن، تا وقتی که به اقدام عملی در این جهت نیانجامد، نباید مستوجب عقاب شمرده شود. ازاین رو، برخی مفسران به این نکته توجه کرد ه اند. صاحب کتاب روحالمعانی در همین باره می نویسد:

منظور از علاقه داشتن به شیوع، خود اشاعه است و قرینه این تفسیر، ترتّب عذاب بر آن است؛ زیرا عقاب، تنها بر اشاعه مترتب می شود، نه بر علاقه و محبت به اشاعه که اختیاری نیست. بر فرض هم که بپذیریم منظور از علاقه و محبت مذکور، علاقه و محبتی است که تحت اختیار شخصی بوده و بپذیریم که بر چنین محبتی عذاب و عقاب مترتب می گردد، خواهیم گفت عذاب و عقاب چنین محبتی اخروی است، نه دنیوی (مثل حد و...). به همین خاطر گفته شده: ذکر محبت در آیه از قبیل آن است که به جای ذکر شیء (اشاعه)، مقتضی آن (محبت) ذکر شود.(2)

در کلمات فقهای سلف ما به پیروی از متن روایات، عنوان اشاعه فحشا برای گناهانی مثل قذف، تهمت و غیبت _ که در آن اعمال بدِ منتسب به دیگران منتشر و نقل و بازگویی می شود _ به کار رفته و دیده نشده است که اشاعه فحشا به معنای امروزین (نشر مطالب موهن و مستهجن و خلاف اخلاق و عفت عمومی) به کار رود. شاید دلیل این نوع کاربرد، محدود بودن مصداق اشاعه فحشا در آن روزگاران به نقل و بازگویی زبانی باشد. در هر صورت، این عنوان اشاعه فحشا بر انتشار اخبار خلاف عفت و اخلاق منطبق است.

1. عن محمد بن الفضیل عن ابی الحسن موسی بن جعفر علیهما السلام قال: قلت له: جعلت فداک الرجل من اخوانی بلغنی عنه الشیء الذی اکرهه فاساله عنه فینکر و ذلک وقد اخبرنی قوم ثقات؟

فقال: یا محمد کذّب سمعک و بصرک عن اخیک و ان شَهِدَ عندک خمسون قسامه انّه قال قولاً وقال لک، لم اقله فصدِّقه وکذِّبهم ولاتذیعَنَّ علیه شیناً تشینه به وتهدم به مروءته فتکون من الذین قال الله عزوجلّ: «إِنَّ الَّذِینَ یُحِبُّونَ أَن تَشِیعَ الْفَاحِشَه فِی الَّذِینَ آمَنُوا لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ فِی الدُّنْیَا وَالْآخِرَه.

محمدبن فضیل از حضرت موسی بن جعفر علیه السلام نقل کرده است:

به حضور امام عرض کردم: قربانت گردم، خبری از مردی از برادران من به من رسیده است که خوشایند نیست. از خود او می پرسم، منکر می شود، با اینکه ناقلان خبر، اشخاص موثق و مورد اعتمادند. حضرت فرمود: ای محمد، گوش و چشمت را در مورد برادرت تکذیب کن، اگرچه پنجاه نفر پیش تو گواهی داده باشند. اگر او گفت من نگفته ام، او را تصدیق و آن پنجاه نفر را تکذیب کن و چیزی را علیه او شایع نکن تا او را لکه دار سازی و شخصیت او را خراب کنی و جزو اشخاصی باشی که خداوند در حق آنها فرمود: «آنانی را که دوست دارند کار منکری در میان اهل ایمان اشاعه و شهرت یابد، در دنیا و آخرت، عذابی دردناک خواهد بود».

2. من قال فی مؤمنٍ مارَاه عیناه و سمعته اذناه فهو من الذین قال الله عزوجل: «إِنَّ الَّذِینَ یُحِبُّونَ أَن تَشِیعَ الْفَاحِشَه فِی الَّذِینَ آمَنُوا لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ فِی الدُّنْیَا وَالْآخِرَه».

هر کس درباره مؤمنی چیزی را بگوید که با دو چشمش دیده و با دو گوشش شنیده باشد، از جمله اشخاصی است که خداوند عزوجل در مورد آنها فرموده است: «آنانی را که دوست دارند کار منکری در میان اهل ایمان اشاعه و شهرت یابد، در دنیا و آخرت، عذابی دردناک خواهد بود».

3. من قال فی مومن مالا رأه عیناه ولا سَمِعَتْه اذناه کان من الذین قال الله عزوجل:

ص:138

«إِنَّ الَّذِینَ یُحِبُّونَ أَن تَشِیعَ الْفَاحِشَه فِی الَّذِینَ آمَنُوا لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ فِی الدُّنْیَا وَالْآخِرَه».

هر کس درباره مؤمنی، چیزی را که ندیده و نشنیده است، بگوید، از جمله افرادی است که خداوند درباره آنها فرموده است: «آنانی را که دوست دارند کار منکری در میان اهل ایمان اشاعه و شهرت یابد، در دنیا و آخرت، عذابی دردناک خواهد بود».

این دو روایت شامل حال کسی است که اسرار مؤمنی را تفتیش می کند و قهراً چیزهایی را که او می خواست مخفی کند، شایع می سازد.

4. «من اذاع فاحشهً کان کمبتدیها.» هر کس کار زشتی را شایع کند، مانند کسی است که آن عمل زشت را مرتکب شده است.

از مجموع روایات اسلامی و تفسیرهایی که درباره آنها صورت گرفته است، چنین برمی آید که افشای برخی مسائل خصوصی حتی با وجود رضایت دارنده حریم خصوصی، مجاز نیست؛ زیرا اشاعه فحشا محسوب می شود. همچنین است افشای آنچه به مسائل جنسی انسان مربوط می شود؛ زیرا حفظ عورت از واجبات است.

صاحب جواهر در توصیف انسان عادل، تعبیری به کار برده است که ذکر آن در این مقام، بجا به نظر می رسد:

عادل، یعنی کسی که عیب ها و لغزش های خود را می پوشاند تا دیگر مسلمانان نتوانند بر آن اطلاع یابند و نه کسی که هیچ عیب یا لغزشی نداشته باشد. بله، بهتر آن است که عیبی در او نباشد و لغزشی از او سر نزند، اما اگر عیب یا لغزشی باطناً از او سربزند، بر او واجب است که آن را از دیگران بپوشاند؛ زیرا اشاعه فحشا، ممنوع است و ستر عورت، واجب.(1)

این گونه مسائل، افکار نابالغ را تحریک می کند و سبب گمراهی آنان می شود. افراد هنگام مشاهده یا مطالعه عکس ها، تصویرها و مطالب خلاف اخلاق از خود فارغ می شوند و چنین تصور می کنند که این تصویرها، واقعی و حقیقی اند. بدین ترتیب، امیال و خواسته های غریزی آنان تحریک می شود و درصدد برمی آیند به هر صورت ممکن، آنها را ارضا کنند. در این مسیر، بسیار امکان دارد که به انواع اعمال منحرف دست بزنند. پرفسور کنستان چنین تلقینی را «عامل جرم زای فوق العاده قوی» نامیده است.(1)

«به این ترتیب، شرح و توضیح جزئیات مسائل منافی عفت، خود، یک راه آموزش انحرافات به حساب می آید. نوشته های خلاف اخلاق به منزله امراضی خطرناک و مسری اند که جامعه را به وادی نیستی می کشانند.»(2) با توجه به اینکه این مسئله، مقدمه ارتکاب جرم محسوب می شود، قانون گذار باید آن را در ردیف جرایم قرار دهد.

بر اساس تعالیم مقدس اسلام، انتشار مطالب شهوت آمیز، حرام بوده و مستوجب عقاب است. مطبوعات به دلیل تأثیر مهمی که بر افکار عمومی دارند، از جایگاه خاصی برخوردارند. پس منطقی است که قانون گذار حساسیت بیشتری در مورد آنها نشان دهد و برای منع مطبوعات از اقدام به این گونه اعمال، تضمین لازمی را در قوانین پیش بینی کند. در ماده 28 قانون مطبوعات چنین آمده است:

انتشار عکس ها و تصاویر و مطالب خلاف عفت عمومی، ممنوع و موجب تعزیر شرعی است و اصرار بر آن موجب تشدید تعزیر و لغو پروانه خواهد بود.

بر اساس این ماده، اگر مدیر روزنامه ای به انتشار عکس ها و مطالب خلاف عفت عمومی اقدام کند، به مجازات تعزیری محکوم خواهد شد. هرگاه مدیر روزنامه به انتشار عکس ها و مطالب خلافت عفت عمومی اصرار داشته باشد، علاوه بر لغو پروانه انتشار، مجازات تعزیری شدیدتری در مورد او اعمال می شود. قانون مجازات اسلامی در بند 1 و 3 ماده 640، انتشار عکس ها و مطالب خلاف عفت و اخلاق عمومی را جرم دانسته است و مفاد ماده و دو بند ذکر شده به شرح ذیل است:

ص:140

ماده 640: اشخاص ذیل به حبس از سه ماه تا یک سال و جزای نقدی از یک میلیون پانصد هزار ریال تا شش میلیون ریال و تا هفتاد و چهار ضربه شلاق یا به یک یا دو مجازات مذکور محکوم خواهند شد:

بند 1 _ هر کس که نوشته یا طرح گراور، نقاشی تصاویر، مطبوعات اعلانات، علایم، فیلم، نوار، سینما و یا به طور کلی، هر چیز که عفت و اخلاق عمومی را جریحه دار نماید، برای تجارت یا توزیع به نمایش و معرض انظار عمومی گذارد، یا بسازد یا برای تجارت و توزیع نگاه دارد.

بند 3 _ هر کس اشیای فوق را به هر نحوی از انحا منتشر نماید یا آنها را به معرض انظار عمومی بگذارد.

منع اشاعه فحشا تا اندازه زیادی به آثار اجتماعی هتک ستر توجه دارد، ولی وجوب پوشاندن عیب ها و لغزش های خود از دیگران و به عبارت دیگر، وجوب ستر عورت (عورت به معنای اعم کلمه) امری است که امروزه در بحث از حریم خصوصی به عنوان یکی از حقوق بشر یاد می شود که قابل سلب و اعراض نیست. این امر جدا از آثار اجتماعی هتک ستر درصدد دفاع از کرامت انسان و مانع از آن است که انسان خود علیه کرامت خویش اقدام کند.

1. سبب آسیب زدن به آبرو و اعتبار انسان شود.

2. سبب انزجار و بیزاری عموم از یک شخص شود.

3. سبب تحقیر و توهین یک شخص شود.

4. سبب شود دیگران، شخصی را تمسخر کنند.

5. شخصی را منحط و فاسد جلوه دهد.

بنابراین، هتک حرمت شامل انتساباتی است که به دروغ، شخصی را متهم به ارتکاب یک جرم می کند یا اینکه وی را بی صلاحیت یا ناتوان جلوه می دهد یا دچار یک بیماری مشمئزکننده معرفی می کند یا اینکه وی را مرتکب یک خطای اخلاقی جدی معرفی می کند.

نکته قابل توجه این است که صرف داشتن هدف و نیت سوء برای تحقق هتک حرمت کافی نیست و ضوابط ارائه شده برای احراز هتک آمیز بودن یک بیان، جنبه نوعی دارد؛ یعنی حتی گوینده یک مطلب قصد توهین نداشته باشد، ولی در واقع، سبب هتک حرمت شود، مسئول خواهد بود. برعکس، اگر قصد توهین داشته باشد، ولی در واقع، هتک حرمتی محقق نشود، مسئولیتی متوجه او نخواهد شد.

برای احراز هتک آمیز بودن یک بیان و کلماتی که در آن به کار رفته اند، ابتدا به قوانین مراجعه می شود. در صورتی که برای آن کلمات، معنای خاصی در قانون مقرر شده باشد، همان معانی ملاک تصمیم گیری قرار می گیرند. در غیر این صورت، هیئت منصفه یا دادرس باید معنای طبیعی و معمولی کلمات یاد شده برای «یک خواننده یا بیننده عادی، متعارف و منصف» را در نظر بگیرد. چنین فرض می شود که آن فرد، نه بی جهت ظنین و مشکوک و نه ساده و بی تجربه است، بلکه انسانی است که به تهمت تمایل ندارد و هنگام مواجهه با معانی غیرهتک آمیز، معنای بد را برنمی گزیند.

شخص دیگر تحقق می یابد.»(1) در قوانین جزایی، توهین به عنوان رفتار مجرمانه شناخته شده و فصل پانزدهم قانون مجازات اسلامی (هتک حرمت اشخاصی) به بیان احکام آن پرداخته است. بر اساس ماده 608 این قانون، «توهین به افراد از قبیل فحاشی و استعمال الفاظ رکیک چنانچه موجب حد قذف نباشد، به مجازات شلاق تا 74 ضربه و یا پنجاه هزار تا یک میلیون ریال جزای نقدی خواهد بود».

برای آنکه «توهین» تحقق یابد، وجود سه عنصر لازم است:

1. وجود بیانی موهن: یعنی عبارتی که به حیثیت خواهان آسیب بزند یا او را در معرض تنفر و انزجار عمومی قرار دهد. معیار موهن بودن آن، بیان قضاوت «یک خواننده یا بیننده عادی، متعارف و منصف» است.

2. انتشار بیان موهن: یعنی بیان موهن به اشخاصی غیر از کسی که بیان درباره اوست، صورت گرفته باشد. قواعد هتک حرمت، از آبرو و اعتبار اشخاص نزد دیگران حمایت می کند، نه نزد خود انسان ها. بنابراین، اگر مطلب توهین آمیز به خود شخصی که نسبت های غیر واقع به او داده شده است، ارسال شود، توهین محقق نمی شود.

3. علم به وهن آور بودن: یعنی گوینده باید از موهن بودن عبارت واقعاً آگاه باشد یا آگاه فرض شود. برای مثال، ناشر یک کتاب یا مدیر مسئول یک روزنامه نسبت به محتوا و مفاد بیانی که از طریق کتاب یا روزنامه صورت می گیرد، آگاه فرض می شود. البته در هتک حرمت مدنی، وجود این شرط، ضروری نیست.(2)

هتک حرمت از آبرو و شهرت اشخاص زنده حمایت می کنند و در صورت آسیب زدن به این حیثیت ها، شخص متضرر حق اقامه دعوا می کند. بر این اساس، برخی حقوق دانان معتقدند اشخاص مرده هم مشمول حمایت های قواعد هتک حرمت می شوند و شخصیت و اعتبار آنها در وارثان و افراد خانواده شان تداوم می یابد. از این رو، در صورت انتشار مطالب اهانت آمیز در مورد اشخاص مرده، خویشان نزدیک متوفی می توانند برای دفاع از آبرو و اعتبار وی دعوای هتک حرمت اقامه کنند. این دعوا صرفاً جنبه مدنی دارد و ضمانت اجرای آن به منبع انتشار مطالب اهانت آمیز و اعلام خلاف واقع بودن مطالب یاد شده محدود است. بی توجهی به این گونه هتک حرمت ها و منع مطلق تعقیب کیفری و مدنی سبب می شود بلافاصله پس از فوت اشخاص، انواع اتهام ها در مورد آنها مطرح شود و داغ غم خویشان متوفی که در سوگ او هستند، چندین برابر گردد. تفاوت دیگر این است که هتک حرمت به مقدسات صرفاً هتک حرمت کیفری است و هتک حرمت مدنی در مورد آنها معنا ندارد.

ب) معین بودن شخص مورد هتک

به این معنا که تا شخص مورد نظر معلوم نباشد، نمی توان ادعا کرد که حرمت وی هتک شده است. چنین شرطی درباره رفتار هتک آمیز غیبت نیز در نظر گرفته شده است، ولی این شرط مانع از وقوع هتک به نسبت برخی جمع ها و گروه ها نمی شود.

بنابراین، در مورد وسایلی همچون رادیو، تلویزیون، سینما، تئاتر و... ابهام وجود داشت که قانون گذار در سال 1375، عبارت «هر وسیله دیگر» را اضافه کرد، و بسیاری از ابهام های موجود در این زمینه برطرف شد.

عمومی، ظاهراً مقصود از مواردی که نشر امر موجب اشاعه فحشا می شود، شایع کردن مسائل جنسی است، به گونه ای که در آیه 19 سوره مبارکه نور نهی شده است. ظاهراً مقصود از اشاعه فحشا، ترویج منکرات (زنا و لواط) است. بنابراین، اگر کسی از طریق اوراق چاپی یا خطی و توزیع آن یا انتشار مطالبی مبنی بر فاحشه بودن یا زناکار بودن کسی کند و این عمل سبب ترویج فحشا شود، گرچه زناکار بودن منتسب الیه را در دادگاه ثابت کند، به کیفر مندرج در این ماده برای افترا محکوم می شود. بدیهی است در این صورت، به حد قذف محکوم نمی شود. تشخیص اینکه آیا انتشار اسناد موجب اشاعه فحشا شده یا نه، با در نظر گرفتن مقتضیات زمانی و مکانی با دادگاه است.

عده دیگری رابطه مصلحت و اشاعه فحشا را در قالب تخصیص تعریف می کنند و معتقدند بحث اشاعه فحشا یک مسئله عام است که تمام افراد را شامل می شود. مسئله مصلحت نیز در واقع یک بحث خاص است که دایره این شمول را تنگ تر می کند و مانع انتشار و عمومیت حکم حرمت اشاعه فحشا در موارد مصلحت می شود.

نتیجه گیری

از آیات و روایات، ممنوعیت اشاعه فحشا را می توان برداشت کرد. چاپ و انتشار عکسها و مطالب مستهجن و ضداخلاقی اشاعه فحشا، محسوب می شود و ممنوع است. درباره نمایش دادن نتیجه سوء و نکبت بار این اعمال چنانچه در راستای بیدار ساختن و توجه دادن نسل جوان صورت گیرد، مسئله قابل بحث و تأمل است. در صورتیکه مصلحت اقتضا دارد که این مطالب از طریق رسانهها پخش شوند و نسبت به تأثیر مثبت پخش و اشاعه این مطالب یقین حاصل شود، عقل حکم میکند پخش و انتشار این مطالب تخصصا از عمومات آیات و روایات دال به حرمت اشاعه فحشا خارج باشند و در نتیجه، پخش آنها کاملا مجاز و مشروع تلقی شوند.

فهرست منابع

٭ قرآن کریم.

آقایینیا، حسین، جرایم علیه اشخاص، تهران، میزان، چاپ دوم، 1386.

ابنمنظور، جمال الدین بن مکرم، لسانالعرب، قم، نشر ادب الحوزه، 1405ه . ق.

امیرعلایی، شمسالدین، اثر «مطبوعات و ادبیات سینما و تئاتر و مرور ارتکاب جنایات»، مجموعه حقوقی، سال ششم، شماره 4، 1321.

پاد، ابراهیم، حقوق کیفری اختصاصی، (جلد 1)، تهران، بی نا، چاپ سوم، 1352.

رازی، فخرالدین، مفاتیح الغیب (تفسیر کبیر) جلد 23، قاهره، بی تا، بی نا.

راغب اصفهانی، معجم مفردات الفاظ القرآن، تحقیق: ندیم مرعشی، بی جا، مطبعه التقدم العربی، 1392ه . ق.

آلوسی، روحالمعانی، جلد 18، بی جا، بی نا، بی تا.

زمخشری، محمود، الکشاف عن حقایق التنزیل (جلد 3)، قم، نشر ادب الحوزه.

طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن (جلد 15)، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، 1412ه . ق.

طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، (جلد 4)، بیروت، مؤسسه الاعلمی، 1415ه . ق.

طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین (جلد 4)، بی جا، بی نا، بی تا.

فیروزآبادی، مجدالدین، قاموس المحیط، قاهره، مطبعه السعاده، 1962م.

قانون مجازات اسلامی جمهوری اسلامی ایران.

ص:150

کینیا، مهدی، مبانی جرمشناسی، تهران، دانشگاه تهران، چاپ چهارم، 1373ه . ق.

گروهی از نویسندگان، مسئولیت مدنی رسانههای همگانی، تهران، معاونت تنقیح قوانین و مقررات ریاست جمهوری، 1381.

مصطفوی، حسن التحقیق فی کلمات القرآن الکریم (جلد 9)، تهران، انتشارات مصطفوی، 1372.

معین، محمد، فرهنگ فارسی (جلد 2)، تهران، امیرکبیر، 1353.

موسوی خویی، سید ابوالقاسم، مصباح الفقاهه، جلد 1، مؤسسه نشرالفقاهه، چاپ اول، بی تا.

نجفی، محمدحسن، جواهرالکلام، جلد 13، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ سوم، بی تا.

Rogers، winfieldand jolowicz. On tort (low of tort)، sweets Maxwell 17 reved edition، 2006.

حمایت کیفری از مالکیت فکری، حریم خصوصی و اخلاق و عفت عمومی در قلمرو آثار سمعی و بصری

دکتر علی مراد حیدری*

علی جعفری**

چکیده

حمایت کیفری در قالب جرم انگاری و تعیین مجازات، همچنان یکی از مهم ترین روش های مقابله با هنجار شکنی است. در قلمرو فعالیت های مربوط به آثار سمعی و بصری نیز قانون گذار با توجه به چالش های فرهنگی و اجتماعی فراروی توسعه این فعالیت ها مداخله کیفری را لازم دانسته است. حمایت کیفری قانون گذار در مورد آثار سمعی و بصری به ویژه در سه زمینه به عمل آمده است:

1. حمایت از مالکیت فکری صاحبان این آثار و جلوگیری از تکثیر غیرمجاز آنها؛

2. حمایت از حق خلوت افراد و جلوگیری از تعرض به حریم خصوصی اشخاص، خانواده ها و اماکن اختصاصی و ...؛

3. حمایت از اخلاق و عفت عمومی و جلوگیری از نقض ارزش های اجتماعی و وسیله سوء استفاده قرار دادن آثار سمعی و بصری مبتذل و مستهجن.

حمایت کیفری مورد اشاره به ویژه در « قانون نحوه مجازات اشخاصی که در امور سمعی و بصری، فعالیت غیر مجاز می نمایند»، مصوب 1379 و اصلاحی 1387

ص:152

تجلی پیدا کرده است. با وجود این، در حمایت کیفری از مالکیت فکری، حریم خصوصی و اخلاق و عفت عمومی در قلمرو آثار سمعی و بصری اشکال هایی وجود دارد. برخی از این اشکال ها عبارتند از: ابهام در شیوه مسئولیت کیفری اشخاص حقوقی، حمایت ناقص از حقوق مادی صاحبان آثار و حمایت نکردن از حقوق معنوی این اشخاص، میزان پایین جزای نقدی پیش بینی شده در قوانین، تبعیض جنسیتی در حمایت از جنبه هایی از حریم خصوصی و هم پوشانی و تعارض های موجود بین این قانون با قوانین مرتبط با امور سمعی و بصری به ویژه قانون جرایم رایانه ای، قانون حمایت حقوق پدیدآورندگان نرم افزارهای رایانه ای، قانون مجازات اسلامی و... .

کلید واژگان

آثار سمعی و بصری، مالکیت فکری، حریم خصوصی، اخلاق و عفت عمومی.

1استادیار دانشگاه حضرت معصومه 3 و عضو شورای علمی گروه فقه و حقوق ارتباطات پژوهشکده باقرالعلوم 7 قم.

2عضو شورای علمی و مدیر گروه فقه و حقوق ارتباطات پژوهشکده باقرالعلوم7 قم.

مقدمه

امروزه رسانه در قالب ابتدایی خود یعنی مطبوعات محدود نمانده است و صورت های دیگری از رسانه رواج یافته که به دلیل قدرت بالای اثرگذاری، افکار عمومی را به خود معطوف کرده است. گسترش رسانه های دیداری و شنیداری (سمعی و بصری) یا مختلط (متن _ صدا و تصویر) در قالب نوار کاست، سی دی، دی وی دی یا حتی حامل های اطلاعاتی نظیر فلش مموری، در کنار ایجاد جذابیت ها و تسهیلات دیگر، چالش های فرهنگی، اجتماعی، اخلاقی و حتی مالی نیز مطرح کرده است تا جایی که در حال حاضر، دخالت مسئولان فرهنگی و مدیریت فعالیت هایی که در زمینه امور سمعی و بصری صورت می گیرد، ضرورتی اجتناب ناپذیر است. مالکیت تولید کنندگان آثار سمعی و بصری، تهدید حریم خصوصی اشخاص در روند تولید این آثار و به مخاطره افتادن اخلاق و عفت عمومی، مهم ترین چالش هایی است که در فعالیت های مربوط به امور سمعی و بصری قابل بررسی است.

اصطلاح «اثر سمعی و بصری» در قوانین ایران تعریف نشده است. در قسمت ششم بند اول ماده سوم «طرح مقررات نمونه سازمان جهانی مالکیت معنوی»(1) «اثرسمعی و بصری» بدین صورت تعریف شده است:

اثری مشتمل بر مجموعه تصاویرهای مرتبط و حاوی صدا که به قصد هر گونه نمایش با ابزار متناسب ایجاد می شود.

شرط صدادار بودن اثر در تعریف ماده 2_112 قانون فرانسه از اثر «سمعی و بصری»

ص:154

حذف گشته و اثر «سمعی و بصری» این گونه تعریف شده است:

آثار سینمایی و دیگر انواع آثاری که متشکل از رشته متحرکی از تصاویر با صدا یا بدون صدا و مجموعاً موسوم به سمعی بصری هستند.(1)

ابزارهای کنترل و اداره این گونه فعالیت ها، متعدد و متنوع و غالباً هدایت کننده یا پیشگیرانه است. با این حال، در مواردی، استفاده از ابزارهای کیفری ضرورت پیدا می کند. استفاده از ابزارهای کیفری جهت مدیریت فعالیت های سمعی و بصری عمدتاً در وضع «قانون نحوه مجازات اشخاصی که در امور سمعی و بصری فعالیت های غیرمجاز می نمایند»، تجلی یافته است.

این قانون، نخستین بار در سال 1372 به تصویب رسید، ولی به دلیل برخی نارسایی ها، در سال 1387 اصلاح شد. اصلاحیه جدید با وجود نقاط قوت، ایرادها و نواقصی هم دارد. در این مقاله سعی شده است محتوای این قانون _ به ویژه اصلاحات جدید _ و همچنین دیگر قوانین مرتبط با امور سمعی و بصری نقد و ارزیابی شود.

نمایش های هنرمندان بازیگر، صدای ضبط شده، برنامه های رادیویی؛

اختراعات در همه زمینه های فعالیت انسان؛

کشفیات علمی؛

طراحی های صنعتی؛

علایم تجارتی، علایم خدماتی، نام های تجارتی و عناوین؛

حمایت در برابر رقابت نامطلوب؛

دیگر حقوقی که ناشی از فعالیت معنوی در قلمرو صنعتی، علمی، ادبی و هنری است.(1)

چنین رویکردی در بعضی از قوانین داخلی از جمله در ماده 2 قانون «حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان» مصوب 11/10/1348 نیز مشاهده می شود. «مالکیت فکری یا مالکیت معنوی، رابطه حقوقی معنوی و مادی خاصی است بین پدیده آورنده اثر و آفرینه فکری که به موجب آن، صاحب اثر باحفظ شخصیت و اعتبار معنوی خود، بهره برداری مادی از آن را در حدود قانون دارد»(2)

مالکیت معنوی دارای دو شاخه اصلی با عنوان مالکیت ادبی و مالکیت صنعتی است و به طور کلی، مالکیت فکری، دو گونه حق برای پدید آورنده نسبت به پدیده فکری ایجاد می کند:

حق مادی که به پدیدآورنده، حق انحصاری استفاده از منافع اقتصادی اثر را در مدت معینی اعطا می کند. این حق همانند دیگر حقوق، قابل نقل و انتقال است.(3)

حق معنوی که به دارنده اثر _ به ویژه اثر ادبی _ حق افشای آن اثر، حق حرمت نام و عنوان پدیدآورنده، حق تمامیت اثر، حق عدول و حق دسترسی به اثر را اعطا می کند.(4)

«این حق، دایمی و غیرقابل انتقال است».(5)

از جمله تغییراتی که در اصلاحیه سال 1387 در قانون نحوه مجازات به عمل آمد،

ص:156

تصریح به نوع خاصی از حق مادی صاحبان آثار سمعی و بصری در قالب «حق تکثیر» و حمایت کیفری از مالکیت فکری در قالب جرم انگاری تضییع حقوق صاحبان این آثار است. در توضیح باید گفت متن سابق ماده (1) این قانون بدین صورت بود.

هر شخصی که مبادرت به هر گونه اعمالی برای معرفی آثار سمعی و بصری غیرمجاز به جای آثار مجاز نماید و یا موجب تضییع حقوق صاحبان اثر شود... برحسب مورد، علاوه بر مجازات جعل و پرداخت خسارات وارده در جایی که تضییع حق، موجب خسارت مالی است، در صورت مطالبه به صاحبان اثر، به جریمه نقدی از دو میلیون ریال تا بیست میلیون ریال محکوم می شود.

اشاره قانون گذار به «تضییع حقوق صاحبان اثر»، مبهم و قابل انعطاف بود و هر گونه ایراد خسارت به صاحب اثر را در برمی گرفت. در اصلاحیه سال 1387، با افزودن عبارت «با تکثیر بدون مجوز آثار مجاز» قبل از عبارت «موجب تضییع حقوق صاحبان اثر شود»، شیوه تضییع حقوق صاحبان اثر را به «تکثیر (copy) بدون مجوز اثر» مقید کرد. این تعبیر بدان معناست که این قانون، دیگر روش های منجر به تضییع حقوق همچون نشر، عرضه یا اجرا را در برنمی گیرد.

همچنین به موجب قانون اصلاحی جدید، شرط حمایت از اثر سمعی و بصری، «مجاز» بودن آن اثر است که با افزودن این قید، هرگونه ابهامی از عبارت کلی «موجب تضییع حقوق صاحبان اثر شود» در قانون قبلی زدوده شده است. نکته دیگر این است که با وجود حمایت کیفری قانون گذار از حق تکثیر، این حمایت با توجه به مبلغ پایین جزای نقدی پیش بینی شده _ که در اصلاحیه سال 1387 نیز بدون توجه به نرخ تورم بدون تغییر باقی مانده است _، حمایتی ناکافی و غیر مؤثر است. این نکته نیز قابل توجه است که هر چند غالباً «تکثیر» غیرمجاز آثار سمعی و بصری است که خسارت های عمده به صاحبان آثار وارد می کند، بهتر بود قانون گذار، مطلق نقض مادی و حقوق معنوی پدید آورنده را مشمول حمایت کیفری قرار می داد.

به هر حال، حکم ماده (1) بر مجازات تکثیر کننده غیرمجاز آثار سمعی و بصری بدین جهت است که مالکیت(1) تهیه کننده اثر از حرمت برخوردار است و به مقتضای قاعده تسلیط، حق

ص:157

مطلق تصرف و انتفاع از آن را _ جز در مواردی که قانون استثنا کرده باشد _ به صاحب آن می دهد. این حق در انحصار مالک است و مالک می تواند از تصرف و انتفاع دیگران جلوگیری کند. با این وصف، هر گونه تصرف یا انتفاع از جانب دیگران، مصداق «خوردن مال به باطل» است که مورد نهی آیه کریمه «ولاتأکلوا أموالکم بینکم باالباطل» (نساء: 29) قرار گرفته است.

این گفته از این جهت تقویت می شود که اطلاق کلمه «باطل»، بیانگر انحصار نداشتن آن «در اعمالی است که تحت عناوین ممنوعه مانند سرقت، ربا، قمار، ظلم، تدلیس و غصب در لسان شارع آمده است و شامل کلیه تصرفاتی می گردد که بدون جهت و فاقد استحقاق و هر نوع مبادله و رضایت می باشد»..

بدین ترتیب، «نهی از أکل مال به باطل، اختصاص به تملک، تصاحب و دارا شدن بدون جهت یا غیر عادلانه ندارد، بلکه کلیه موارد تصرفات غیر مالکانه را دربر می گیرد و قاعده حاصل از آیه، بسی عام تر از قاعده حقوقی دارا شدن بلا جهت می باشد. به گونه ای که آیه شامل هر گونه دارایی است که به نحوی سبب غیرشرعی و نامعتبر دارد، مانند استیفای بدون جهت حقوقی که عرف و قانون برای اشخاص به طور مستحدثه به رسمیت می شناسد و سابقه ای در گذشته بر آن متصور نیست»..(1)

از سوی دیگر، نهی آیه کریمه از «خوردن مال به باطل»، دو اثر تکلیفی و وضعی دارد. اثر وضعی آن در قالب بطلان معامله و تملک و اثر تکلیفی، در قالب حرمت چنین عملی نمایان می شود. بدین ترتیب، تکثیر غیرمجاز آثار سمعی و بصری که با فروش و توزیع آن در بازار سبب تضییع حقوق صاحب اثر می شود، عمل حرامی است که به مقتضای قاعده «التعزیر لکل عمل محرم» و قاعده «التعزیر بما یراه الحاکم»، مجلس شورای اسلامی به عنوان نهادی که شأن قانون گذاری حاکم اسلامی به آن تفویض شده است، حق جرم انگاری این عمل را دارد.

حمایت کیفری از مالکیت فکری آثار سمعی و بصری صرفاً به جرم انگاری تعدّی به این

ص:158

مالکیت محدود نبود، بلکه قانون گذار در گامی جدید، برای تضمین هر چه بیشتر مالکیت فکری صاحبان این آثار، برای اشخاص حقوقی نیز مسئولیت کیفری قائل شده است. تصریح به مسئولیت کیفری اشخاص حقوقی،(1) اولین تغییری بود که در اصلاحیه قانون سال 1387 نسبت به قانون سال 1372 اعمال شد. در متن ماده (1) قانون مصوب 1372 آمده بود: «هر شخصی که مبادرت به هر گونه اعمالی نماید .... به جریمه نقدی... محکوم می شود.» با توجه به متن این ماده، در مورد مسئولیت کیفری اشخاص حقوقی تردید وجود داشت که قانون گذار در سال 1387، متن آن ماده را بدین شکل تغییر داد: «هر شخص حقیقی یا حقوقی که مبادرت به هر گونه اعمالی برای معرفی آثار... نماید... به جریمه نقدی از... محکوم می شود.»

بدین ترتیب، قانون گذار با تصریح به مسئولیت کیفری اشخاص حقوقی و تعیین مجازات جزای نقدی، به اختلاف نظرها در مورد مسئولیت کیفری اشخاص حقوقی در نظام حقوقی ایران(2) پایان بخشیده و گام اساسی در به رسمیت شناختن مسئولیت کیفری برای این اشخاص برداشته است. با وجود این نوآوری، ابهام موجود این است که با توجه به اینکه ارتکاب جرم در راستای منافع اشخاص حقوقی نیز در عمل، به دست اشخاص حقیقی اداره کننده آن صورت می گیرد، در چنین موردی، آیا فقط مجازات بر شخص حقوقی اعمال می شود یا بر شخص حقیقی نیز همان مجازات قابل اجراست؟

این ابهام در قانون جرایم رایانه ای مصوب 1388 برطرف شده و تبصره 2 ماده 19 این قانون در بحث «مسئولیت کیفری اشخاص»، پس از حکم به مسئولیت کیفری اشخاص حقوقی تصریح کرده است: «مسئولیت کیفری شخص حقوقی، مانع مجازات مرتکب نخواهد بود».

نکته دیگری که باید به آن توجه کرد، این است که ماده (2) قانون نحوه مجازات، در مورد فعالیت تجاری در زمینه آثار سمعی و بصری مقرر کرده است:

هرگونه فعالیت تجاری در زمینه تولید، توزیع، تکثیر و عرضه آثار، نوارها و لوح های فشرده صوتی و تصویری، نیاز به اخذ مجوز از وزارت فرهنگ و

ص:159

ارشاد اسلامی دارد. متخلفان از این امر به جریمه نقدی از ده میلیون (10.000.000) ریال تا یک صد میلیون (100.000.000) ریال محکوم می شوند».

تبصره (2) این ماده نیز اعلام داشته است: «در خصوص شخصیت های حقوقی، بالاترین مقام اجرایی تصمیم گیرنده، مسئول خواهد بود.» ظاهر تبصره این است که اساساً تمام مسئولیت کیفری بر عهده شخصی حقیقی تصمیم گیرنده است و شخص حقوقی هیچ مسئولیتی ندارد. در مورد تبصره ماده (2)، دو برداشت امکان دارد:

اول اینکه تبصره 2، هم ناظر به ماده (2) و هم ناظر به ماده (1) است. چنین برداشتی درست نیست؛ چون نه با شیوه قانون نویسی سازگاری دارد و نه در چنین صورتی، بر مسئولیت کیفری قائل شدن برای اشخاص حقوقی در ماده (1) اثری باقی می ماند. برداشت دوم این است که اشخاص حقوقی در مورد معرفی آثار غیر مجاز به جای آثار مجاز و نیز تکثیر بدون مجوز آثار مجاز، مسئولیت کیفری دارند، ولی در مورد فعالیت تجاری بدون مجوز در زمینه تولید، توزیع، تکثیر و عرضه آثار سمعی و بصری، مسئولیت کیفری ندارند. این برداشت نیز چون دو موضع گیری متفاوت در یک قانون و در موضوع های مشابه به شمار می رود، چندان مطلوب و پسندیده نیست.

در مورد حمایت کیفری از مالکیت فکری در قلمرو آثار سمعی و بصری، قوانین متعددی در ایران وضع شده است. بر اساس بند 3 ماده 2 «قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان» (مصوب 11/10/1348)، یکی از اثرهای مورد حمایت این قانون عبارت است از اینکه «اثر سمعی و بصری به منظور اجرا در صحنه های نمایش یا پرده سینما یا پخش از رادیو یا تلویزیون که به هر ترتیب و روش نوشته یا ضبط یا نشر شده باشد.»(1)

بر اساس ماده 23 همان قانون، «هرکس تمام یا قسمتی از اثر دیگری را که مورد حمایت این قانون است، به نام خود یا به نام پدید آورنده، بدون اجازه او و یا عالماً عامداً به نام شخص دیگری غیر از پدیدآورنده، نشر یا پخش یا عرضه کند، به حبس تأدیبی از 6 ماه تا 3 سال محکوم خواهد شد».

ص:160

در مورد آثار صوتی، ماده 3 «قانون ترجمه و تکثیر کتب و نشریات و آثار صوتی» (مصوب 6/10/1352) نیز مقرر کرده است:

نسخه برداری یا ضبط یا تکثیر آثار صوتی که بر روی صفحه یا نوار یا هر وسیله دیگر ضبط شده، بدون اجازه صاحبان حق یا تولید کنندگان انحصاری یا قائم مقام قانونی آنان برای فروش، ممنوع است.

از سوی دیگر، مطابق تبصره 10 ماده 2 آیین نامه اجرایی مواد 2 و 17 «قانون حمایت از حقوق پدید آورندگان نرم افزارهای رایانه ای، «آثار و محصولات نرم افزاری نوشتاری، صوتی و تصویری که با کمک نرم افزار پردازش شده و به صورت یک پدیده مستقل، تهیه و ارائه شود نیز مشمول این آیین نامه خواهد بود»

با توجه به اینکه «قانون نحوه مجازات اشخاصی که در امور سمعی و بصری فعالیت های غیر مجاز می کنند» «آثار سمعی و بصری» را در نظر قرار داده است، این سؤال و ابهام وجود دارد که اگر کسی مثلاً یک نوار موسیقی را بدون اجازه صاحب آن در سطح وسیعی تکثیر کند و به فروش رساند، مشمول کدام قانون است؛ قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان، قانون ترجمه و تکثیر آثار صوتی یا قانون نحوه مجازات اصلاحی 1387؟ یا اگر کسی مثلاً یک سی دی حاوی نمایش کارتون و انیمیشن را که با ترکیب (mix) تصویر، صدا و آهنگ و با استفاده از ترفندهای رایانه ای تهیه شده است، تکثیر کند، مشمول قانون حمایت از حقوق پدید آورندگان نرم افزارهای رایانه ای است یا قانون نحوه مجازات اصلاحی 1387؟

متأسفانه وضع و تصویب قوانین موازی و هم پوشانی مقررات مختلف، ظاهراً به معضلی در نظام حقوقی ایران تبدیل شده و در هر موردی، قاضی غیر مجتهد، به ناچار باید با در نظر داشتن قواعد اصولی در باب اطلاق و تقیید، عام و خاص، ناسخ و منسوخ، مقدم و مؤخر، مجمل و مبین و... به استنباط حکم بپردازد؛ امری که با کمی دقت قانون گذار، نیازی به آن احساس نمی شود.

2. حمایت کیفری از حریم خصوصی(1)

ص:161

یکی ازمهم ترین اقدامات قانون گذار در قلمرو امور سمعی و بصری، حمایت کیفری از حریم خصوصی افراد در قبال فعالیت های غیرمجاز است.

«ارائه تعریف دقیقی از «حریم خصوصی»، ناممکن است. حقوق دانان معتقدند حق تنها ماندن، شالوده حریم خصوصی است. فیلسوفان درصدد آن هستند که بگویند حریم خصوصی غالباً به معنای غیرقابل دسترس بودن از درک و اطلاع و نظارت دیگران است. برای کسانی که در حوزه سیاست گذاری حمایت از اطلاعات و ارتباطات الکترونیکی فعالیت می کنند، حریم خصوصی به معنای کنترل فرد بر اطلاعات شخصی خویش است. مسلماً، بیرون از محدوده تنگ مباحث آکادمیک، تعریف ساختاری و دقیق حریم خصوصی، از اهمیت کمتری نسبت به مطالبات واقعی برای حمایت از حریم خصوصی برخوردار است. در عین حال، خلوت، تنهایی، ناشناختگی، محرمیت، محجوب ماندن، خصوصی بودن، رازداری، آزادی عمل و مصونیت، محاسن اجتماعی حریم خصوصی است».(1) از حق حریم خصوصی به عنوان یکی از مهم ترین حقوق بشر، در ماده 12 اعلامیه حقوق بشر، ماده 17 میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی، ماده 18 اعلامیه حقوق بشر اسلامی حمایت شده است. بند ب ماده 18 اعلامیه حقوق بشر اسلامی اعلام کرده است:

هر انسانی حق دارد که در امور زندگی خصوصی خود در مسکن، خانواده، مال و ارتباطات استقلال داشته باشد و جاسوسی یا نظارت بر او یا مخدوش کردن حیثیت او جایز نیست و باید از او در مقابل هرگونه دخالت زورگویانه در این شئون حمایت شود.(2)

«از حیث تاریخی، حق حریم خصوصی را محصول طبیعی تساهل مذهبی دانسته اند که در نتیجه جنگ های مذهبی در غرب به وجود آمده بود و به تدریج، این تساهل و مدارا از حوزه مذهب به حوزه های سیاسی نیز تسری یافته و نهایتاً به تحمل هر عقیده ای منتهی گردید و پس از چندی، از قلمرو «عقاید» به «افعال»، «اموال»، «ابدان» و سایر متعلقات شخصی تسری یافت و فیلسوفانی نظیر جان استوارت میل، توماس هابز و جان لاک، به

ص:162

شدت از حریم خصوصی دفاع کردند».(1)

«در مورد حریم خصوصی، دیدگاه های مختلفی وجود دارد و بعضی معتقدند حق خلوت (حریم خصوصی)، حقی اشتقاقی است و هر گونه نقض خلوت به عنوان تعرض به حقی بنیادین تر، بهتر قابل درک است. از نظر این گروه، هر منفعتی که به عنوان خلوت مورد حمایت قرار می گیرد، می تواند به همان صورت توسط دیگر منافع یا حق ها _ به ویژه حق بر اموال و امنیت بدنی _ به خوبی توضیح داده شده و مورد حمایت قرار گیرد».(2)

«در حقوق اسلامی نیز برخی معتقدند موضع اسلام در مواجهه با مقوله حریم خصوصی، موضع به اصطلاح «تحویل گرایانه» است. یعنی حریم خصوصی، در قالب احاله به حقوق و آزادی های دیگر نظیر حق مالکیت، منع تجسس، اصل برائت، منع سوء ظن و اشاعه فحشا و سبّ و هجو و قذف و نمیمه و غیبت و خیانت در امانت حمایت شده است».(3) به هر حال، «در فقه اسلامی، حریم خصوصی اشخاص از اهمیت بسزایی برخوردار بوده و این حق ازجانب شارع مقدس به رسمیت شناخته شده و مورد حمایت قرار گرفته است. در آیه 12 سوره حجرات، مؤمنین از تجسس نهی شده اند و در روایتی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده است که انی لَمْ أومر أن أنقّب عن قلوب الناس ولا أشق بطونهم».(4)

قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در اصل 25، بازرسی و نرساندن نامه ها، ضبط و فاش کردن مکالمات تلفنی، افشای مخابرات و به طور کلی، هر گونه تجسس را ممنوع کرده است مگر اینکه به حکم قانون صورت گیرد. به موجب بند 8 ماده واحده «قانون احترام به آزادی های مشروع و حفظ حقوق شهروندی» (مصوب 15/12/1385) نیز افشای مضمون نامه ها و نوشته ها و عکس های فامیلی و فیلم های خانوادگی و ضبط بی مورد آن از سوی مأموران هنگام بازرسی و معاینه محلی، ممنوع اعلام شده است. در فرمان هشت

ص:163

ماده ای امام خمینی رحمه الله خطاب به ارگان ها و سازمان های اجرایی (مورخ 24/9/1363)(1) و در قانون آیین دادرسی کیفری دادگاه های عمومی و انقلاب در امور کیفری (مصوب 1378) نیز به حریم خصوصی افراد توجه شده است.

حمایت کیفری از حریم خصوصی افراد در حیطه فعالیت های سمعی و بصری در بندهای ب و ج ماده 5 قانون نحوه مجازات، از مهم ترین اقدامات قانون گذار جمهوری اسلامی ایران در حمایت از حریم خصوصی و مهم ترین موضوعی است که در اصلاحیه سال 1387 در این قانون صورت گرفته است.

به موجب بند «ب» این ماده، «تهیه فیلم یا عکس از محل هایی که اختصاصی بانوان بوده و آنها فاقد پوشش مناسب می باشند، مانند حمام ها و استخرها و یا تکثیر و توزیع آن» مستوجب 2 تا 5 سال محرومیت از حقوق اجتماعی و 74 ضربه شلاق دانسته شده است. بر اساس بند «ج» این ماده نیز «تهیه مخفیانه فیلم یا عکس مبتذل از مراسم خانوادگی و اختصاصی دیگران و تکثیر و توزیع آن» مستوجب همان مجازات است.

در مورد تهیه فیلم یا عکس از محل های اختصاصی بانوان این بحث مطرح است که بر خلاف تصور اولیه، حریم خصوصی در اماکن عمومی نیز به رسمیت شناخته شده و قابل حمایت است. هرچند حمام ها، استخرها، سالن های ورزشی، آرایشگاه ها و محل هایی از این قبیل، اماکن عمومی هستند، ولی در زمان های خاصی ممکن است در عین حفظ ویژگی عمومیت، به بانوان اختصاص داده شود و از این جهت، حریم خصوصی بانوان محسوب گردد. چنین موضعی در حقوق بعضی از کشورها پذیرفته شده است و در مواردی که فرد در یک مکان عمومی ظاهر می شود، ولی انتظار منطقی و معقولی برای خصوصی بودن در آنجا وجود دارد، نظیر ساحل دریا که برای مردان و زنان تفکیک شده است، حریم خصوصی تلقی می شود. در انگلستان، یک بازیگر سینما به نام آماندا هلدن موفق شد از انتشار عکس های برهنه ای که از او هنگام اقامت در هتل گاردن گرفته شده بود، جلوگیری کند. در قضیه جمی تیک استون علیه شرکت ام . جی. ان (2002)، شبکه ای تلویزیونی تصویری از مجری تلویزیون را نشان داده

ص:164

بود که در یک باشگاه شبانه انتظار می کشید. دادگاه در مورد انتشار اخبار حضور وی در باشگاه شبانه رأی داد باشگاه شبانه، مکانی عمومی است و در مورد حوادثی که در آنجا اتفاق می افتد، ادعای حریم خصوصی قابل پذیرش نیست. با این حال، انتشار عکس های حضور وی در آنجا را نوعی دخالت در زندگی خصوصی وی دانست و گفت که چنین کاری ممنوع است.(1)

دادگاه اروپایی حقوق بشر نیز در دعوای پک علیه دولت انگلستان (2003) چنین حکم داد: «حوزه ای از تعامل فرد با دیگران حتی در یک مکان عمومی وجود دارد که در چارچوب زندگی خصوصی قرار می گیرد.»(2) بنابراین، حمایت از حریم خصوصی در اماکن نیز صرف نظر از مالکیت آن محل، نه تنها ممکن، بلکه ضروری است.

اشکال وارد بر بند (ب) ماده 5 این است که منع تهیه فیلم و عکس به محل های اختصاصی بانوان منحصر شده است. بدیهی است حمایت کیفری شدیدتر از حریم خصوصی بانوان با توجه به آثار منفی که تعدّی به این حریم دارد، اقدامی قابل توجیه است. حمایت نکردن از حریم خصوصی مردان، توجیه قابل قبولی ندارد؛ چون آثار منفی اخلاقی تهیه فیلم و عکس از محل های اختصاصی مردان یا تکثیر و توزیع آن هم به ویژه محل هایی که در آنجا غالباً پوشش مناسبی ندارند، قابل چشم پوشی نیست.

مطلب دیگر آن است که عبارت «و آنها فاقد پوشش مناسب می باشند» بر این امر دلالت دارد که تحقق جرم، مستلزم حضور بانوان در آن محل و نداشتن پوشش مناسب در زمان گرفتن فیلم یا عکس است به گونه ای که اگر در زمان گرفتن عکس یا فیلم، کسی از بانوان در آن محل نباشد یا در صورت حضور پوشش مناسب داشته باشند، جرم مورد نظر محقق نشده است. البته حضور، فیزیکی تهیه کننده فیلم یا عکس ضرورتی ندارد و چنانچه با کار گذاشتن دوربین مخفی و امثال آن نیز این عمل صورت گیرد، جرم محقق می شود. نوع محتوای عکس یا فیلم و اینکه در قالب تعاریف مستهجن یا مبتذل مورد تأکید در قانون نحوه مجازات جای گرفته باشد یا نه، تأثیری در وقوع جرم ندارد. همچنین واضح بودن یا نبودن تصویرها، قابل شناسایی بودن یا نبودن تصویرها و حتی تهیه فیلم یا عکس

ص:165

از خود شخص در این اماکن نیز جرم محسوب می شود.

در بند (ج) ماده 5 مورد بحث، تهیه مخفیانه فیلم یا عکس مبتذل از مراسم خانوادگی و اختصاصی دیگران و تکثیر و توزیع آن جرم انگاری شده است. به نظر می رسد برای افزودن قید «مخفیانه» برای تهیه فیلم و عکس در این بند _ بر خلاف بند الف _ دلیلی وجود ندارد؛ چون آنچه مهم است و باید از آن حمایت شود، حریم خصوصی مراسم خانوادگی افراد است، نه شیوه نقض این حریم. در ضمن، بر اساس اصل احترازی بودن قیود، این ماده، مفهوم مخالف خواهد داشت؛ یعنی اگر تهیه فیلم یا عکس از مراسم خانوادگی دیگران به صورت علنی _ هر چند بدون رضایت آنان _ صورت گیرد، جرم نیست. البته تفسیر کردن «مخفیانه» بودن به «عدم رضایت» افرادی که از آنها عکس یا فیلم گرفته می شود، تفسیری بر خلاف ظاهر ماده است.

اشکال دیگری که وجود دارد، مقید کردن فیلم یا عکس به قید «مبتذل» است که از دو جهت ایجاد ابهام کرده است: از یک سو، در مورد فیلم یا عکس «مستهجن»، ماده حکمی ندارد، در حالی که تهیه عکس یا فیلم با چنین محتوایی نیز _ به ویژه به صورت مخفیانه و با نصب دوربین مخفی و امثال آن _ عملاً امکان دارد و برای تسری حکم به این موارد، ناچاریم به قیاس اولویت تمسک بجوییم. از سوی دیگر، افراد غالباً تمایلی ندارند که از اماکن اختصاصی آنها نظیر منزل هیچ گونه عکس یا فیلمی بدون رضایت و آمادگی آنان گرفته شود، حتی اگر محتوای مبتذل یا مستهجنی هم نداشته باشد. بایسته بود قانون گذار از حریم خصوصی افراد در مقابل چنین تعدی هایی نیز حمایت می کرد.

اشکال دیگر این ماده، در مقید کردن تهیه عکس یا فیلم مبتذل از «مراسم» خانوادگی و اختصاصی دیگران است که برای چنین قیدی نیز دلیلی وجود ندارد. می دانیم که در غیر از حالت «مراسم» نیز افراد در منزل و مسکن خود به صورت راحت و بدون پوشش کامل زندگی می کنند که تهیه عکس یا فیلم در حالت های عادی نیز _ به ویژه از بانوان _ عملی ناپسند و ناقض حریم خصوصی است که باید قانون گذار از آن حمایت کند.

مطلبی که در پایان بحث از بند (ج) ماده 5 باید گفت، این است که حضور تعداد قابل

ص:166

توجهی از افراد در مراسم، اختصاصی بودن آن را از بین نمی برد و آنچه ملاک اختصاصی بودن است، امکان نداشتن حضور همه افراد و آزادی رفت و آمد عمومی است. این موضوع در یکی از پرونده های مطرح شده در دادگاه های انگلستان مطرح شد. در قضیه داگلاس علیه هِلو (2003) با اینکه چند صد نفر در مراسم عروسی مایکل داگلاس و کاترین زتاجونز حضور داشتند، با این حال، مراسم عروسی، خصوصی محسوب شد. دادگاه به دلیل انتشار تصویرهای محرمانه این زوج که شخصی بدون مجوز عکس برداری کرده و برای انتشار به مجله هلو فروخته شده بود، صاحب مجله را به پرداخت 14600 پوند به داگلاس محکوم کرد.(1)

نقص دیگری که در بند (ج) ماده 5 به چشم می خورد، حمایت نکردن از صدای افراد است. بدین معنا که در بند (ج) فقط تهیه عکس یا فیلم ممنوع انگاشته شده است و در مورد ضبط صدای افراد حکمی ندارد. این امر شاید بدین جهت بوده که فیلم و عکس، به قید «مبتذل» مقید است. باید توجه داشت که «صوت» نیز ممکن است در قالب «مبتذل» و حتی «مستهجن» تجلی پیدا کند. بر خلاف توجه نکردن بند (ج) به این مطلب و «رضایت» افراد موضوع عکس یا فیلم، در ماده 17 قانون جرایم رایانه ای آمده است:

هرکس به وسیله سیستمهای رایانهای یا مخابراتی، صوت یا تصویر یا فیلم خصوصی یا خانوادگی یا اسرار دیگری را بدون رضایت او منتشر کند یا در دسترس دیگران قرار دهد، به نحوی که منجر به ضرر یا عرفاً موجب هتک حیثیت او شود، به حبس از نود و یک روز تا دو سال یا جزای نقدی از پنج تا چهل میلیون ریال یا هر دو مجازات محکوم خواهد شد.

در این ماده:

1. صرف «انتشار یا در دسترس دیگران قرار دادن» صوت یا تصویر یا فیلم خصوصی یا اسرار دیگران جرم انگاری شده است.

2. این عمل در صورت «عدم رضایت» شخص موضوع فیلم یا عکس یا صدا، ممنوع شده است.

3. جرم ماده 17، مقید به نتیجه است بدین معنا که باید «منجر به ضرر یا عرفاً موجب

ص:167

هتک حیثیت او شود».

از جهت های مختلفی، بین بند (ج) ماده 5 قانون نحوه مجازات و ماده 17 قانون جرایم رایانه ای، رابطه عموم و خصوص برقرار است که در هر مورد باید قانون متناسب با آن اعمال شود.

3. حمایت کیفری ازاخلاق و عفت عمومی(1)

بی تردید، یکی از چالش های بالقوه ای که افزایش تولید آثار سمعی و بصری و گسترش استفاده از این گونه آثار در پی دارد، تولید و ترویج محتوای غیراخلاقی در فرآورده های سمعی و بصری است که تأثیر بسیار مخربی بر اخلاق و عفت عمومی و ارزش های اسلامی جامعه دارد. به همین جهت، قانون گذار به حمایت کیفری از اخلاق و عفت عمومی توجه داشته و نسبت به تولید، تکثیر و توزیع آثار سمعی و بصری مستهجن و مبتذل به شدت حساسیت نشان داده و با آن برخورد قاطعی کرده است.

ماده (3) قانون نحوه مجازات اشخاصی که در امور سمعی و بصری فعالیت غیر مجاز می نمایند، مقرر داشته است:

عوامل تولید، توزیع، تکثیر و دارندگان آثار سمعی و بصری غیرمجاز اعم از اینکه مجوز فعالیت از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی داشته و یا بدون مجوز باشند، با توجه به محتوای اثر، حسب مورد، علاوه بر ابطال مجوز، به یکی از مجازات های مشروحه ذیل محکوم خواهند شد:

الف) عوامل اصلی تکثیر و توزیع عمده آثار سمعی و بصری مستهجن در مرتبه اول، به یک تا سه سال حبس و ضبط تجهیزات مربوطه و یکصد میلیون (100.000.000) ریال جریمه نقدی و محرومیت اجتماعی به مدت هفت سال و در صورت تکرار، به دو تا پنج سال حبس و ضبط تجهیزات مربوطه و دویست میلیون (200.000.000) ریال جزای نقدی و محرومیت اجتماعی به مدت ده سال محکوم می شوند.(2)

ص:168

چنانچه عوامل فوق الذکر یا افراد زیر، از مصادیق مفسد فی الارض شناخته شوند، به مجازات آن محکوم می گردند:

1. تولیدکنندگان آثار مستهجن با عنف و اکراه؛

2 تولیدکنندگان آثار مستهجن برای سوءاستفاده جنسی از دیگران؛

3. عوامل اصلی در تولید آثار مستهجن.

تبصره1_ عوامل اصلی تولید آثار سمعی و بصری عبارت هستند از: تهیه کننده (سرمایه گذار)، کارگردان، فیلم بردار، بازیگران نقش های اصلی.

به موجب تبصره 2 این ماده، ملاک عمده محسوب شدن تکثیر و توزیع، آن است که تعداد نوار یا لوح فشرده و مانند آن بیش از ده نسخه باشد. طبق تبصره 5 این ماده، مراد از آثار سمعی و بصری مستهجن نیز آثاری است که محتوای آن، نمایش برهنگی زن و مرد یا اندام تناسلی یا نمایش آمیزش جنسی باشد. اطلاق تبصره علاوه بر نمایش صحنه واقعی برهنگی زن و مرد و امثال آن، نمایش ساختگی این صحنه ها در قالب انیمیشن و روش های مشابه را در بر می گیرد. هر چند با توجه به دیگر مواد این قانون، بعید است قانون گذار در زمان وضع این قانون چنین عقیده ای داشته باشد، این تفسیر با فلسفه وضع این قانون که حمایت از اخلاق و عفت عمومی جامعه است، سازگاری دارد و الفاظ متن ماده قانونی، مفید چنین برداشتی است.

در مورد بند الف ماده (3) در مقام مقایسه قانون مصوب 1372 و اصلاحی 1387 چند نکته قابل توجه است:

نکته اول اینکه در متن بند الف، صرف نظر از تغییرات جزئی در عبارات، تغییر دیگری دیده نمی شود. در مورد میزان جزای نقدی، قانون گذار سال 1387 بدون توجه به تغییر ارزش پول در 15 سال، همان مبالغ یکصد میلیون ریال و دویست میلیون ریال را تکرار کرده است که به هیچ وجه قابل توجیه نیست و به طور کلی، ذکر مبلغ عددی در متن قوانین، با توجه به کاهش ارزش پول، پس از چند سال از تصویب قانون، ویژگی بازدارندگی را از دست می دهد.

نکته دیگر اینکه قانون گذار در سال 1387، فقط «محرومیت اجتماعی» به مدت 7 سال

ص:169

برای بار اول و به مدت 10 سال برای بار دوم را به متن ماده اضافه کرده است. جالب این است که در نظام حقوقی ایران، مجازاتی به نام «محرومیت اجتماعی» وجود ندارد، بلکه آنچه وجود دارد، «محرومیت از حقوق اجتماعی» است که به عنوان مجازات تبعی و به حکم ماده 62 مکرر قانون مجازات اسلامی بر بعضی از محکومیت ها بار می شود. از آنجا که بر اساس بندهای سه گانه ماده 62 مکرر و با توجه به میزان این مجازات در بند الف ماده 3 قانون نحوه مجازات، مرتکب این اعمال در بار اول، مطلقاً و در بار دوم نیز به احتمال قوی، مشمول ماده 62 مکرر نمی شود، اقدام قانون گذار در سال 1387 برای تصریح به محرومیت از حقوق اجتماعی برای چنین افرادی که صلاحیت دخالت در بعضی امور تصمیم گیری و فرهنگی کشور را ندارند، اقدامی قابل توجیه و مورد تأیید است.

تغییر قابل توجهی که در اصلاحات سال 1387 در بند الف ماده (3) این قانون به عمل آمده، این است که از صدر بند الف این ماده، «عوامل اصلی تولید» حذف شده و در عوض، ذیل این بند قید شده است:

چنانچه عوامل فوق الذکر [یعنی عوامل اصلی تکثیر و توزیع عمده آثار سمعی و بصری مستهجن] یا افراد زیر از مصادیق مفسد فی الارض شناخته شوند، به مجازات آن محکوم می گردند:

1. تولیدکنندگان آثار مستهجن با عنف و اکراه؛

2. تولید کنندگان آثار مستهجن برای سوء استفاده جنسی از دیگران؛

3. عوامل اصلی در تولید آثار مستهجن.

در تبصره (1) این بند از ماده (3) نیز تهیه کننده (سرمایه گذار)، کارگردان، فیلم بردار و بازیگران نقش های اصلی به عنوان عوامل اصلی تولید آثار سمعی و بصری معرفی شده اند.

چند نکته در مورد این اصلاحات قابل توجه است:

نکته اول این که حذف «عوامل اصلی تولید» از صدر بند الف و ذکر «عوامل اصلی در تولید آثار مستهجن» در بند شماره 3 بند الف جز انقلاب صدر و ذیل عبارت، هیچ گونه اثری ندارد، مگر اینکه بگوییم در این قلمرو، «تولید عمده»، مفهومی ندارد و اگر کسی در یک مورد هم کارگردان یا تهیه کننده یا فیلم بردار یا بازیگر نقش اصلی این آثار باشد، عامل

ص:170

تولید است و «عمده» بودن، وصف توزیع و تکثیر است.

نکته دوم این که اضافه کردن دو مورد «تولیدکنندگان آثار مستهجن با عنف و اکراه» و «تولیدکنندگان آثار مستهجن برای سوء استفاده جنسی از دیگران» پس از اشعار ماده به افساد فی الارض، بدان معنا نیست که این اشخاص لزوماً مفسد فی الارض هستند، بلکه تصریح ماده به این که «چنانچه عوامل فوق الذکر یا افراد زیر از مصادیق مفسد فی الارض شناخته شوند، به مجازات آن محکوم می شوند»، دلالت بر این دارد که این افراد «ممکن است» مفسد شناخته شوند. که این مسئله دو اشکال دارد:

اشکال اول از نظر شکلی و نگارشی است که با چنین وصفی، چه فایده ای بر تفکیک افراد در صدر و ذیل بند وجود دارد به ویژه این که در تبصره (3) همین بند از ماده آمده است: «سایر عوامل تولید و...». «سایر عوامل تولید» با توجه به تبصره (1) این بند قابل تشخیص است، ولی «سایر عوامل تکثیر و توزیع» چه مفهومی دارد؟ اشکال دوم از نظر محتوایی است یعنی این افراد در چه صورتی مفسد فی الارض شناخته می شوند؟ به بیان دیگر، ملاک مفسد بودن افراد نام برده شده چیست؟

مستفاد از بند الف و تبصره (3) این بند آن است که عوامل تولید، تکثیر و توزیع آثار سمعی و بصری در مواردی ممکن است مفسد فی الارض شناخته شوند. به احتمال مفسد شناخته شدن تهیه، توزیع و تکثیر کنندگان آثار مبتذل نیز در بند ب ماده (3) اشاره شده است:

ب) تهیه و توزیع و تکثیرکنندگان نوارها و دیسکت ها و لوح های فشرده شو و نمایش های مبتذل چنانچه از مصادیق افساد فی الارض نباشند، در مرتبه اول به ... به عنوان تعزیر محکوم می شوند.

همچنین قانون گذار با تکرار مطلبی بدیهی، در تبصره 6 بند الف ماده (3) اعلام داشته است:

چنانچه تولید، تکثیر، توزیع و یا داشتن آثار مستهجن از مصادیق افساد فی الارض نباشد، مجازات مفسد فی الارض ندارد.

در مورد افساد در زمین گفته شده که این اصطلاح به معنای حلول افساد در زمین وفاسد شدن زمین است. بدین معنا که اصلاح و سامانی که در زمین است، تباه شود و از بین برود. البته مراد از زمین، خاک و سنگ و امثال آن نیست، بلکه مراد، محل استقرار و

ص:171

مکان زندگی است و فساد زمین به این است که صلاحیت و مناسبت آن برای زندگی از بین برود.(1) بنابراین، افساد فی الارض به معنای انجام اعمالی است که صلاحیت زمین برای زندگی امن و راحت را از بین می برد، فسادی که از نوع ظلم و تجاوز به جان و مال و حقوق و ناموس دیگران باشد. در صدق عنوان «فساد در زمین » شرط است که تجاوز جنبه شخصی نداشته باشد و حتی اگر در مورد یک نفر عملی شده باشد، باید متوجه همه ساکنان یک محل بوده و جنبه عمومی داشته باشد به گونه ای که موجب اخلال در امنیت محل شود.(2)

این دیدگاه با نظام حقوقی و قوانین جزایی ایران سازگاری دارد و با نظر به قوانینی که این اصطلاح در آنها به کار رفته _ اعم از قانون مجازات اسلامی و قوانین دیگر _، می توان گفت افساد فی الارض بدون اینکه منحصر به نوع خاصی از افعال مجرمانه باشد، اعمالی را د ربرمی گیرد که واجد جنبه عمومی باشد و یکی از ارکان حکومت و جامعه اسلامی را در ابعاد امنیتی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی نشانه رود.

نکته ابهام زا این است که آیا صرف احراز قصد عاملان برای ایجاد فساد و هدف قرار دادن پایه های فرهنگی، اقتصادی و امنیتی، برای مفسد شناخته شدن کافی است یا این که افساد عینی و خارجی، ضابطه افساد فی الارض است؟ در صورت اخیر نیز آیا شأنیت افساد کفایت می کند یا فعلیت افساد، شرط است؟

آنچه مسلّم است این که اثر سوء عمومی بدون قصد یا قصد ایجاد فساد بدون نتیجه مصون به عنوان افساد فی الارض نخواهد بود. احراز قصد افساد به ضمیمه شأنیت افساد آور بودن عمل، عنوان جرم افساد فی الارض را محقق می کند و در ما نحن فیه نیز چنانچه تولید، تکثیر یا توزیع کنندگان به قصد اشاعه فساد و فحشا در سطح جامعه و به صورت هدفمند و در مقیاس انبوه صورت گیرد که غالباً مستلزم شبکه ای بودن و سازمان یافتگی است، حکم به افساد فی الارض بی وجه نخواهد بود، اعم از این که اقدام به راه اندازی سایت اینترنتی با محتوای مستهجن و مبتذل کنند که تعداد زیادی از کاربران از آن دیدن

ص:172

کرده باشند یا این که قبل از مراجعه و بازدید تعداد قابل توجهی از کاربران، آن سایت، شناسایی و فیلتر شود. باز اعم از این که مثلاً افرادی به قصد افساد تعداد انبوهی از نوارها و سی دی های مستهجن را در سطح جامعه و بین جوانان توزیع کرده باشند یا بعد از تکثیر انبوه سی دی در داخل انبار و قبل از توزیع آن شناسایی شوند و از توزیع آن جلوگیری شود. چنانچه زن و مردی رابطه نامشروع برقرار کنند و بدون اطلاع آنها، کسی از عمل آنان، فیلم، تهیه کند و با تکثیر و توزیع آن در سطح عموم، عمل آن زن و مرد فساد اخلاقی عمومی ایجاد کرده باشد، به دلیل نبود قصد افساد، آنها را به جرم افساد فی الارض نمی توان محکوم کرد.

نکته دیگری که می توان به آن اشاره کرد، رابطه ماده (3) این قانون با ماده640 قانون مجازات اسلامی است که مقرر کرده است:

اشخاص ذیل به حبس از سه ماه تا یک سال وجزای نقدی از یک میلیون و پانصد هزار ریال تا شش میلیون ریال و تا 74 ضربه شلاق یا به یک یا دو مجازات مذکور محکوم خواهد شد:

1. هرکس نوشته یا طرح، گراور، نقاشی، تصاویر، مطبوعات، اعلانات، علایم، فیلم، نوار سینما ویا به طور کلی، هر چیز که عفت و اخلاق عمومی را جریحه دار نماید، برای تجارت یا توزیع به نمایش و معرض عمومی گذارد یا بسازد یا برای تجارت و توزیع نگاه دارد.

2. هر کس اشیای مذکور را به منظور اهداف فوق شخصاً یا به وسیله دیگری وارد یا صادر کند و یا به نحوی از انحا، متصدی یا واسطه تجارت و یا هر قسم معامله دیگر شود یا از کرایه دادن آنها تحصیل مال نماید.

3. هر کس اشیای فوق را به نحوی از انحا منتشر نماید یا آنها را به معرض انظار عمومی بگذارد.

4. هر کس برای تشویق به معامله اشیای مذکور در فوق ویا ترویج آن اشیا به نحوی از انحا اعلان و یا فاعل یکی از اعمال ممنوعه فوق و یا محل به دست آوردن آن را معرفی نماید.

ص:173

ماده 640 قانون مجازات اسلامی از جهات متعددی، اعم از ماده (3) قانون نحوه مجازات است. هم از جهت موضوع که اشیاء بیشتری را در برمی گیرد (نوشته یا طرح، گراور، نقاشی...). هم از جهت نوع رفتارهای مجرمانه که مصادیق بیشتری را شامل می شود (وارد یا صادر کردن، واسطه معامله شدن و...) و هم از جهت وصف موضوع که شامل هر چیزی است که اخلاق و عفت عمومی را جریحه دار کند. بنابراین، قانون نحوه مجازات نسبت به قانون مجازات اسلامی، خاص است و در مواردی که دو قانون با یکدیگر تعارض بدوی دارند، قانون نحوه مجازات مقدّم است.

چنانچه فردی سی دی هایی با محتوای مستهجن یا مبتذل تهیه یا تکثیر کند، قانون نحوه مجازات در مورد وی اعمال می شود. با وجود این، به موجب رأی وحدت رویه شماره 645 _ 23/9/1378، «نگه داری» اشیایی که عفت و اخلاق عمومی را جریحه دار می کند، تنها در صورتی که به منظور تجارت و توزیع باشد، جرم محسوب می شود. این در حالی است که به موجب تبصره 2 بند ب ماده (3) قانون نحوه مجازات، «دارندگان نوارها و دیسکت ها و لوح های فشرده مستهجن و مبتذل موضوع این قانون به جزای نقدی از پانصد هزار (500.000) ریال تا پنج میلیون (5.000.000) ریال و نیز ضبط تجهیزات محکوم می شوند.» بنابراین، از این جهت، قانون نحوه مجازات، عام و قانون مجازات اسلامی، خاص است. ضمن اینکه بر خلاف قانون نحوه مجازات که رسیدگی به جرایم آن در صلاحیت دادگاه انقلاب است، به موجب رأی وحدت رویه شماره رسیدگی به جرم ماده 640 قانون مجازات اسلامی در صلاحیت دادگاه عمومی است.(1)

از دیگر اقداماتی که قانون گذار برای حمایت از اخلاق و عفت عمومی در فعالیت ها و آثار سمعی و بصری انجام داده، برخورد جدّی با سوء استفاده جنسی و وسیله تهدید قرار دادن آثار سمعی و بصری است، به گونه ای که یکی از مهم ترین تغییرات اصلاحیه سال 1387 در قانون نحوه مجازات اشخاصی که در امور سمعی و بصری فعالیت غیرمجاز می کنند، وضع ماده 4 و 5 این قانون در برخورد با سوء استفاده هایی است که با وسیله قرار دادن آثار سمعی و بصری حاوی محتویات غیراخلاقی انجام می گیرد. وضع چنین موادی بنا به ضرورت

ص:174

اجتماعی است که به ویژه در سال های اخیر از بعضی هنرمندان، ورزشکاران و دیگر چهره های اجتماعی صورت گرفت و مداخله قانونی برای برخورد با چنین اعمالی را اقتضا کرد.

ماده (4) قانون نحوه مجازات در این زمینه مقرر کرده است:

هر کس با سوء استفاده از آثار مبتذل و مستهجن تهیه شده از دیگری، وی را تهدید به افشا و انتشار آثار مزبور نماید و از این طریق با وی زنا نماید، به مجازات زنای به عنف محکوم می شود، ولی اگر عمل ارتکابی غیر از زنا و مشمول حد باشد، حد مزبور بر وی جاری می گردد و در صورتی که مشمول تعزیر باشد به حداکثر مجازات تعزیری محکوم خواهد شد.

متن ماده، گویاست و حکم روشنی دارد بدین مضمون که اگر کسی با استفاده از اثر مبتذل یا مستهجن که قبلاً از دیگری تهیه شده است که به مناسبت حکم و موضوع، ناظر به آثار سمعی و بصری است و نه مثلاً خاطرات مکتوب یک شخص در شرح اعمال جنسی، وی را به افشا و انتشار آن آثار تهدید کند و در نتیجه چنین تهدیدی، فرد با اکراه، به انجام رابطه جنسی با تهدید کننده تن بدهد، برحسب نوع عمل جنسی انجام یافته، به مجازات آن محکوم می شود. در مورد این ماده، ذکر چند نکته ضروری است:

1. آنچه اهمیت دارد، این است که اثر مبتذل یا مستهجنی از تهدید شونده «تهیه شده» باشد و فرقی ندارد که تهیه کننده اثر، خود، تهدید کننده باشد یا شخص دیگری.

2. شیوه تهیه اثر سمعی و بصری اهمیتی ندارد. خواه مستقیم، از شخص تهدید شونده فیلم یا عکس گرفته شده باشد یا از طریق ورود و دسترسی غیرمجاز به سیستم رایانه ای یا این آثار سرقت فیلم ها و عکس های شخصی وی بدست آمده باشد.

3. محتوای تهدید باید صرفاً «افشا» و «انتشار» آثار مورد نظر باشد و برای مثال، چنانچه تهدید به امحا و از بین بردن این آثار باشد که برای تهدید شونده، ارزش خاص دیگری نظیر ارزش قضایی یا خاطراتی و.... داشته باشد، برقراری رابطه جنسی با چنین تهدیدی، مشمول این ماده نخواهد بود.

4. برای تحقق این جرایم باید رابطه جنسی صرفاً بین تهدید شونده و تهدید کننده برقرار شود وگرنه چنانچه شخص با تهدید به افشا و انتشار، خواهان برقراری رابطه جنسی بین تهدید شونده با شخص ثالثی گردد یا با تهدید یکی از بستگان فردی که اثر او تهیه شده است، با وی رابطه جنسی

ص:175

برقرار کند، از شمول ماده خارج است.

5. هر چند واژه «انتشار» بر عمومیت اطلاع رسانی اشعار دارد، ولی واژه «افشا»، اعلام برای چند نفر یا حتی یک نفر مثلاً همسر، پدر، برادر و... بزه دیده را نیز در برمی گیرد.

6. قانون گذار در این ماده، از بزه دیده که عمدتاً از جنس زن است، حمایت حداکثری به عمل آورده و بر خلاف دیگر مواردی که تهدید به ارتکاب جرم صورت می گیرد، ویژگی غیرقابل تحمل بودن را مفروض انگاشته و جرم ارتکابی را با عنوان «زنای به عنف» قابل مجازات دانسته است که فقط اکراه کننده قابل مجازات است و مکره هیچ مجازاتی ندارد. امری که تسالم بر آن چندان آسان نیست؛ چون اکراه امر بسیطی نیست که به نحو تضایف، تحقق اکراه در جانب مکره ملازمه با تحقق اکراه در جانب مکره داشته باشد و استبعادی ندارد که با وجود اجتماع شرایط اکراه و حکم به مکره بودن تهدید کننده، حکم به عدم تحقق اکراه بر تهدید شونده و مآلاً قابل کیفر دانستن او بدهیم. به ویژه که از شرایط تحقق اکراه رافع مسئولیت کیفری مکره این است که تهدید غیرقانونی و نامشروع باشد (محمدعلی اردبیلی، حقوق جزای عمومی، ج 2، ص 67) و اکراه به عمل خود مکره نیز مستند نباشد.

پس اگر کسی فیلم یا عکسی از رابطه نامشروع زنی به دست آورده و با تهدید به افشا و اطلاع به مقامات قانونی از وی درخواست رابطه نامشروع کند و وی نیز به چنین رابطه ای تن دهد، نمی توان چنین شخصی را مکره دانست و به عدم مجازات وی حکم داد؛ چون خود او نیز در ایجاد زمینه چنین تهدیدی نقش داشته و اکراه مستند به عمل خود اوست. با وجود این، ظاهر ماده (4) بیانگر این نکته است که تمام کیفر متوجه مکرِه بوده و مکرَه معاف از هر گونه مسئولیت و عقوبتی است.

آنچه در ماده (4) مورد حکم قرار گرفته، وسیله تهدید قرار دادن آثار مبتذل و مستهجن _ مطابق تعریفی که از این دو واژه شده _، به گونه ای است که به وقوع رابطه جنسی منتهی شود و مقید به این نتیجه خاص است، ولی در بند الف ماده 5 قانون مورد بحث نیز به وسیله تهدید قرار دادن آثار مستهجن توجه و تصریح شده است:

مرتکبان جرایم زیر به دو تا پنج سال حبس و ده سال محرومیت از حقوق

ص:176

اجتماعی و هفتاد و چهار ضربه شلاق محکوم می شوند:

الف) وسیله تهدید قراردادن آثار مستهجن به منظور سوء استفاده جنسی، اخاذی، جلوگیری از احقاق حق یا هر منظور نامشروع و غیرقانونی دیگر.

تقیید و انحصار آثاری که وسیله تهدید قرار می گیرد، به قید «مستهجن» بودن _ با تعریف ارائه شده در همین قانون _ قابل توجیه نیست و چه بسا اثر «مبتذل» و حتی غیرمبتذل خلاف عفت و اخلاق عمومی نیز وسیله تهدید قرار گیرد که قانون گذار باید به آن توجه می کرد.

نکته دیگر این است که تفاوت قسمت اول بند الف، «وسیله تهدید قرار دادن آثار مستهجن به منظور سوء استفاده جنسی» با ماده (4) این قانون به جهت مقید بودن به وقوع رابطه جنسی در ماده (4) و مطلق بودن از این نظر در بند الف است و نه درجه تهدید آمیز بودن و قابلیت تحمل تهدید؛ چون مقاومت در برابر تهدید به افشا و انتشار اثر مستهجن، از مقاومت در برابر تهدید به انتشار اثر مبتذل دشوارتر است.

در ضمن در مورد وسیله تهدید قرار دادن اثر مستهجن برای دیگر مقاصد سوء نظیر اخاذی، جلوگیری از احقاق حق نیز تحقق جرم، صرف نظر از وقوع نتیجه موردنظر است و چه تهدید کننده موفق به گرفتن مال، حق و یا خدمتی بشود یا نه، جرم، محقق است.

از دیگر اقدامات قانون گذار در حمایت از اخلاق و عفت عمومی، تسرّی حمایت کیفری به قلمرو ارتباطات الکترونیکی و سایت های کامپیوتری است. قانون گذار در ماده 10 «قانون نحوه مجازات اشخاصی که در امور سمعی و بصری فعالیت غیرمجاز می نمایند،» مقرر داشته است:

انتشار آثار مستهجن و مبتذل از طریق ارتباطات الکترونیکی و سایت های کامپیوتری یا وسیله و تکنیک مشابه دیگر، از مصادیق تکثیر و انتشار، محسوب و مرتکب حسب مورد به مجازات مقرر در این قانون محکوم می شود.

این ماده که در اصلاحات سال 1387 به قانون مورد بحث افزوده شده است، دامنه افعال مجرمانه را از نظر وسیله انتشار در حد قابل توجهی توسعه داده و از قالب انحصاری نوار یا لوح فشرده خارج کرده است و از این جهت، اقدام مهمی به حساب می آید. با این حال ماده 14 قانون جرایم رایانه ای که اخیراً تصویب شد، ماده (10)

ص:177

مورد بحث را نسخ کرده و همچنان معضل قوانین ناسخ و منسوخ در نظام حقوقی ایران ادامه یافته است. ماده (14) قانون جرایم رایانه ای، ذیل فصل چهارم با عنوان «جرایم علیه عفت و اخلاق عمومی» مقرر کرده است:

هر کس به وسیله سیستم های رایانه ای یا مخابراتی یا حامل های داده محتویات مستهجن را تولید، ارسال، منتشر، توزیع یا معامله کند یا به قصد ارسال یا انتشار یا تجارت تولید یا ذخیره یا نگه داری کند، به حبس از91 روز تا 2 سال یا جزای نقدی از 5 تا40 میلیون ریال یا هر دو مجازات محکوم خواهد شد.

ماده (14) از نظر افعال مجرمانه مصادیق بیشتری را در برمی گیرد، به گونه ای که «تولید»، «ارسال»، «انتشار»، «توزیع»، «معامله» یا «تولید، ذخیره و یا نگه داری» محتویات مستهجن یا مبتذل به قصد ارسال، انتشار و یا تجارت را نیز در بر می گیرد.

تکرار واژه «تولید»، در قسمت دوم ماده، غیرضروری است؛ چون در ابتدای ماده، «تولید» به نحو مطلق و با هر قصدی، جرم انگاری شده است و تولید به قصد ارسال یا انتشار یا تجارت را نیز در بر می گیرد. اشکالی که در ماده 14 وجود دارد، ذکر نشدن «تکثیر» محتویات مستهجن یا مبتذل است که با سیستم های رایانه ای انجام می گیرد. نکته قابل توجهی که در ماده 14 قانون جرایم رایانه ای وجود دارد و با ماده 3 قانون نحوه مجازات مرتبط است، تصریح ماده 14 به «حامل های داده» است که موارد گفته شده در قانون نحوه مجازات ( آثار سمعی و بصری نظیر سی دی، نوار و امثال آن) را نیز در بر می گیرد. بدین ترتیب و با عنایت به ماده 56 قانون جرایم رایانه ای، باید قائل به این بود که در عمل، بخش اعظمی از مفاد بندهای الف و ب ماده 3 قانون نحوه مجازات، منسوخ شده است مگر این که صرفاً به دلیل تفکیک ماده 3 بین «عوامل اصلی» و «سایر عوامل» تولید، تکثیر و توزیع آثار سمعی و بصری مستهجن، از این جهت، بند الف ماده 3 را خاص تلقی کنیم و عام مؤخر (ماده 14 قانون جرایم رایانه ای) را ناسخ آن ندانیم.

29. به موجب ماده 56 قانون جرایم رایانه ای، قوانین و مقررات مغایر با این قانون، ملغی است.

مربوط به امور سمعی و بصری اقدامات گوناگونی انجام داده اند. با پذیرش این واقعیت که مداخله کیفری و وضع قوانینی برای جرم انگاری و مجازات فعالیت های غیرمجاز همچنان یکی از راه های کنترل این گونه فعالیت هاست، قانون گذار را بر آن داشته تا از موضوع هایی که در معرض تهدید فعالیت های سمعی و بصری، به ویژه مقولاتی همچون مالکیت فکری، حریم خصوصی و اخلاق و عفت عمومی، حمایت کیفری به عمل آورد و تعدی به این امور را با واکنش کیفری پاسخ دهد. بدیهی است نفس چنین اقدامی، موجه و مورد حمایت است و نمی توان به استناد این ادعای غیرقابل قبول که مقولات فرهنگی را صرفاً باید با روش های فرهنگی کنترل و مدیریت کرد، حمایت کیفری قانون گذار در این قلمرو را از دست دهیم.

نکته ای که در این مقاله نیز به آن اشاره شد، اشکال هایی است که در حمایت کیفری قانون گذار وجود دارد و رفع این اشکال ها، امنیت فضای فعالیت های سمعی و بصری را برای تولیدکنندگان این گونه آثار، اشخاص و جامعه، بهتر تضمین می کند. مشخص کردن شیوه مسئولیت کیفری در موردی که شخص حقیقی در راستای منافع شخص حقوقی مرتکب جرم شود، گسترش دادن حمایت قانون گذار به تمام ابعاد حقوق مادی و معنوی صاحبان آثار سمعی و بصری، افزایش و به روز کردن میزان جزای نقدی برای متخلفان و همسان سازی قوانین و اعلام صریح نسخ یا ملغی شدن قوانین معارض سابق از جمله اقداماتی تقنینی است که امنیت فعالیت در تولید این آثار را هر چه بیشتر تضمین می کند.

امامی، اسدالله، حقوق مالکیت معنوی، تهران، میزان، 1386.

امانی، تقی، مالکیت معنوی، تهران، بهنامی، 1383.

انصاری، باقر، حقوق حریم خصوصی، تهران، سمت، 1386.

جعفری لنگرودی، محمد جعفر، اموال و مالکیت، تهران، گنج دانش، 1376.

حکمت نیا، محمود، مبانی مالکیت فکری، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1387.

خرازی، محسن، «کاوشی در حکم فقهی تجسس»، فصل نامه فقه اهل بیت، سال هفتم، شماره 26، تابستان1380.

صفایی، سیدحسین، «مالکیت ادبی و هنری و بررسی قانون حمایت از حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان»، فصل نامه حقوق و علوم سیاسی، شماره 6، تابستان1350.

عمید زنجانی، عباسعلی، آیات الاحکام، تهران، مجد، 1388.

قربانی، فرج الله، آرای وحدت رویه جزایی، تهران، فردوسی، 1387.

قیاسی، جلال الدین، «حق خلوت در سیاست جنایی اسلام»، پژوهش حقوقی، فصل نامه دانشگاه قم، سال اول، شماره1، 1387/

کری، پیتر و جو ساندر، حقوق رسانه، ترجمه : حمید ملک محمدی، تهران، میزان، 1386.

محسنی، مرتضی، دوره حقوق جزای عمومی (مسئولیت کیفری)، (جلد 3)، تهران، گنج دانش، 1376.

محمدی، پژمان، قراردادهای حقوق مؤلف، تهران، دادگستر، چاپ اول، 1386.

موسوی خمینی رحمه الله ، سید روح الله، صحیفه امام (جلد 17)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول (فرمان 8 ماده ای).

مهرپور، حسین، نظام بین المللی حقوق بشر، تهران، اطلاعات، 1388.

هاشمی شاهرودی، محمود، بایسته های فقه جزایی، تهران، میزان، 1378.

ب) لاتین

Stanford Encyclopedia of philosophy: Privacy، at: http:// Plato.

ص:180

Stanford. edu/entries/ privacy.

Staples، William، Encyclopedia of Privacy، London، Greenwood Press، 2007

wipo forum on private international law and intellectual property Geneva، January 30 and 31، 2001

ج) قانون

طرح حمایت از حریم خصوصی

قانون احترام به آزادی های مشروع و حفظ حقوق شهروندی.

قانون ترجمه و تکثیر کتب، نشریات و آثار صوتی.

قانون جرایم رایانه ای.

قانون حمایت حقوق پدیدآورندگان نرم افزارهای رایانه ای.

قانون مجازات اسلامی.

قانون نحوه مجازات اشخاصی که در امور سمعی و بصری فعالیت غیرمجاز می نمایند.

ص:182

رسانه ملی و بایسته های دینی

دکتر علی دارابی*

چکیده

با پیدایش و گسترش رسانه های جدید، ذهن بسیاری از پژوهشگران و متخصصان علوم دینی و شماری از متفکران حوزه علوم اجتماعی و ارتباطات، به این نکته معطوف شده است که نسبت میان دین و رسانه چیست؟ نحوه تعامل و پیوند این دو باهم چگونه است؟ آیا میان دو نهاد دین و رسانه، وفاق کارکردی و هم گرایی وجود دارد، و اگر چنین است چگونه می توان این مهم را تقویت کرد؟ یا هریک به نوعی در تقابل و تضاد با دیگری است؟ در این راستا، بسیاری از دست اندرکاران رسانه های گروهی، از جمله رسانه ملی، مایلند که بدانند چگونه می توان در عرصه رسانه، اخلاق و ارزش های دینی را رعایت کرد و صادقانه به نشر و تبلیغ دین پرداخت. به اعتقاد این گروه، که ما نیز در آن جای داریم، آن دسته از مواد و برنامه های رسانه ها که مشخصاً دینی هستند یا به دین می پردازند، می توانند با تأکید بر جنبه های معنوی و اخلاقی دین، فضاهای آرامش آور برای مخاطبان ایجاد کنند؛ ولی اگر در این مواد و برنامه ها، بیش از حد بر جنبه تنذیری ادیان تأکید، و از جنبه تبشیری غفلت شود، از کارکرد اخلاقی _ دینی رسانه ملی در دراز مدت کاسته خواهد شد، افزون بر این، حضور رقیبان نامحرمی که امروز در قالب شبکه های ماهواره ای، ایمان و عقاید جامعه دینی را نشانه گرفته اند، اهمیت این مسئله را دو چندان می کند. در نوشتار حاضر، به صورت مبسوط به این مقوله پرداخته می شود.

کلید واژگان:

ص:183

رسانه دینی، تعامل دین و رسانه، صداو سیما، شبکه های ماهواره ای، تهاجم فرهنگی.

1معاون محترم سیما و استاد دانشگاه.

حوزه های مختلف، قتل و جنایت، انواع سرقت، هم جنس بازی، گرایش های تند نژادی و نژادپرستی، آنومی، خودکشی، شکاف های قومی و فرقه ای و طبقاتی، ازدواج گریزی، سقط جنین، تشتت در مبانی حقوقی و قضایی و مانند آن را فراهم کند.

این بحث تا آنجا پیش رفته است که مراکز و مؤسسه های تربیتی در برخی کشورهای توسعه یافته و مهاجرپذیر، مانند ایالات متحده امریکا، کانادا، استرالیا و حتی آلمان، ایتالیا، فرانسه و انگلیس، کوشیده اند با وجود مقاومت ها و مخالفت های شدید، با پرداخت یارانه ها و هزینه های سنگین، مباحث دینی را به عرصه رسانه باز گردانند و حضور دین را در زندگی روزمره افزایش دهند.

بی تردید، نقش رسانه در ترویج اندیشه های معنوی و اخلاقی، به ویژه در حوزه دین، نقشی اساسی و بنیادی است. به همین دلیل، این کشورها، رسانه و از میان رسانه ها تلویزیون را برای تبلیغ سریع و گسترده گفتمان های مورد نظر خود برگزیده اند.

به موازت غرب، در حوزه کشورهای اسلامی نیز واکنش های گوناگونی در زمینه نقش رسانه در حوزه دین صورت گرفت. شاید در ایران پیش از انقلاب اسلامی، انتشار برخی مجله های اسلامی، به ویژه در حوزه های علمیه، و حضور برخی روحانیان صاحب نام در رادیو، نخستین تماس های حوزه دینی و رسانه های مدرن بود، ولی پس از پیروزی انقلاب، موضوع شکل دیگری به خود گرفت و مهم ترین رسانه کشور، یعنی صداوسیما مأموریت یافت اهداف و کارکردهای مورد نظر دین را تحقق بخشد. مطبوعات نیز کم و بیش در این حوزه به فعالیت پرداختند و هم زمان سینما، ویدئو، ماهواره و سرانجام اینترنت، تغییرات زیادی در حجم و کیفیت فعالیت های این حوزه ایجاد کردند.

به بیان دیگر، رسانه ملی به عنوان مهم ترین وسیله ارتباطی فرهنگی نظام جمهوری اسلامی، همچون دیگر نهادهای فعال در بخش فرهنگ و حتی همه نهادها و ابزارهای غیر فرهنگی مؤثر در بخش فرهنگ، به رعایت منطق و اهداف برآمده از مبانی نظری انقلاب اسلامی و متن سیاست های فرهنگی نظام جمهوری اسلامی ملزم شد.

در این راستا، بسیاری از دست اندرکاران رسانه های گروهی، از جمله رسانه ملی، مایلند

ص:185

که بدانند چگونه می توان در عرصه رسانه، اخلاق و ارزش های دینی را رعایت کرد و صادقانه به نشر و تبلیغ دین پرداخت. به اعتقاد این گروه، که ما نیز در آن جای داریم، آن دسته از مواد و برنامه های رسانه ها که مشخصاً دینی هستند یا به دین می پردازند، می توانند با تأکید بر جنبه های معنوی و اخلاقی دین، فضاهای آرامش آور برای مخاطبان ایجاد کنند، ولی اگر در این مواد و برنامه ها بیش از حد بر جنبه تنذیری ادیان تأکید، و از جنبه تبشیری غفلت شود، از کارکرد اخلاقی _ دینی رسانه ملی در درازمدت کاسته خواهد شد. افزون بر این، حضور رقیبان نامحرمی که امروز در قالب شبکه های ماهواره ای، ایمان و عقاید جامعه دینی را نشانه گرفته اند، اهمیت این مسئله را دو چندان می کند. مروری بر آمارهای ذیل، این نکته و جدی بودن این هشدار را اثبات می کند.

هزینه تجهیزات دریافت آنالوگ امواج ماهواره ای، شامل: ریسیور، ال ان بی، دیش، کابل، جک و... ارزان شده است؛ چنان که هزینه نصب آن در سال 1372، 000/000/6 میلیون ریال بود، ولی در سال 1376 به 000/000/1 میلیون ریال کاهش یافت. همچنین درحالی که هزینه تجهیزات دریافت دیجیتال امواج ماهواره ای و نصب، در سال 1377، 000/000/9 بود، در سال 1388 به کمتر ا ز 000/900 ریال رسید.

امروز با ارزان شدن هزینه خرید تجهیزات دریافت دیجیتال امواج ماهواره ای، شاهد آن هستیم که این تجهیزات در خانواده های کم درآمد در شهرها و حتی روستاها نیز استفاده می شود.

_ بر اساس آخرین آمارها، در کل جهان هم اکنون 18209 شبکه تلویزیونی فعالیت دارند که از این تعداد، 12595 شبکه عمومی است. 297 شبکه، مذهبی است و به تبلیغ ادیان اختصاص دارد و 204 شبکه ضد اخلاقی (آبونمان هستند) به اضافه 399 شبکه در زمینه سکس و مسائل جنسی (جمعاً 603 شبکه غیر اخلاقی) فعالیت دارند که تهدید بزرگی علیه اخلاق و ایمان مردم به شمار می روند و از این میزان، بالغ بر 63 شبکه به زبان فارسی است.

برابر آمار رسمی، بیش از 60 نهاد، مؤسسه، تشکل و دستگاه دولتی و غیردولتی، که از دولت بودجه و اعتبار می گیرند، در حوزه های دینی فعالیت می کنند. نقش این نهادها و اعتباری که دریافت می کنند، در گسترش و اشاعه دین چیست؟ چه نسبت و ارتباط معناداری اولاً با حوزه علمیه دارند؟ ثانیاً چه ارتباط نهادینه شده ای با رسانه ملی دارند و

ص:186

سهم آنها در ترویج مباحث دینی چه اندازه است؟

در این روند و با وجود بررسی هایی که در حوزه نظری انجام شده، این پرسش ها همچنان باقی مانده است؛ زیرا اولاً حوزه ها و مراکز و مؤسسه های دینی ما، آن چنان که بایسته است به موضوع نپرداخته اند و شاید موضوع، چنان که باید و شاید، برایشان مطرح نشده باشد. ثانیاً با وجود کارهای کمّی و در مواردی صوری که در دانشگاه ها و برخی مراکز تحقیقاتی انجام شده است، نیاز به برداشتن گام های مطمئن تری احساس می شود. ثالثاً دست اندرکاران رسانه ها با وجود تلاش فراوان در سی سال گذشته و تجربیات انبوهی که به دست آورده اند، نتایج این فعالیت ها را بررسی دقیق و موشکافی نکرده اند و مدل های مناسب بومی عرضه نشده است. در حقیقت، هرکس به گمان و ظن خود، فعالیتی دینی در عرصه رسانه انجام داده است.

حال در اینجا و به عنوان یک دغدغه که ضرورت دارد در باب آن جستارگشایی شود و صاحب نظران، اندیشمندان حوزه دین و رسانه و مراکز دینی پژوهش های متعددی در باب آن انجام دهند، این پرسش مطرح می شود که آیا رسانه باید دینی شود یا دین باید رسانه ای شود؟ در پاسخ به این پرسش، ضرورت دارد که دین، رسانه و رسانه دینی تعریف شوند.

در زبان عربی و فارسی و در معجم ها و کتاب های لغت، برای واژه دین معانی بسیاری بیان شده است، مانند : ملک و پادشاهی، طاعت و انقیاد، قهر و سلطه، پاداش و جزا، عزت و سرافرازی، اکراه و احسان، هم بستگی، تذلل و فروتنی، اسلام و توحید، عادت و روش، ریاست و فرمان برداری؛ دین نام آن چیزی است که انسان به آن اعتقاد دارد، و نام چیزی است که آدمی از رهگذر آن به تعبد می پردازد و... .(1)

در آیات قرآن نیز به معانی دین اشاره شده و این کلمه در آیات به کار رفته است که در هر آیه ای معنای مخصوص خودش را دارد؛ چنان که خداوند می فرماید: «هُوَ الّذی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی وَ دینِ الْحَقّ» ؛(2) در این آیه، به معنای کیش و شریعت آمده است. یا می فرماید: «فَاعْبُدِ اللّهَ مُخْلِصًا لَهُ الدِّینَ»(3)؛ و در اینجا دین به معنای توحید و یگانگی است و... . همین موارد استعمال واژه دین در قرآن، راهی برای شناسایی و به دست آوردن

از دیدگاه

شمرده می شود.

اندیشمندان مسلمان و غربی نیز تعریف های متعددی از دین کرده اند؛ شمار آنها به قدری است که بسیار مشکل می توان آنها را گردآوری و شمارش کرد. به بیان دیگر، ارائه تعریفی جامع و کامل از دین، کاری بسیار دشوار است؛ چرا که دین به درازای عمر انسان قدمت دارد و در شکل های گوناگون، از ابتدایی ترین صورت تا صورت متعالی و جامع، در جوامع گوناگون تبلور یافته است. بنا به اعتقاد علامه طباطبائی، دین، روش یا سنت اجتماعی است: «دین، راه زندگی است که آدمی در دنیا به ناچار آن را می پیماید.»(4) آیت الله جوادی آملی، دین را مجموعه عقاید، اخلاق، قوانین و مقرراتی می داند که برای اداره جامعه انسانی و پرورش انسان ها ضرورت دارد.(5) استاد جعفر سبحانی دین را معرفت و نهضتی همه جانبه به سوی تکامل معرفی می کند که چهار بُعد دارد: اصلاح فکر و عقیده،

ص:188

پرورش اصول عالی اخلاق انسانی، حُسن روابط افراد اجتماع، و حذف هرگونه تبعیض ناروا.(1) همچنین استاد محمدتقی مصباح یزدی معتقد است دین در اصطلاح، به معنای اعتقاد به آفریننده ای برای جهان و انسان و دستورهای عملی متناسب با این عقاید است؛ ازاین رو کسانی که به طور مطلق معقتد به آفریننده ای نیستند و پیدایش پدیده های جهان را تصادفی و یا صرفاً معلول فعل و انفعال های مادی و طبیعی می دانند، بی دین نامیده می شوند.(2)

در میان دانشمندان غربی، پاول تیلچ (Paul Tilich) فیلسوف و دانشمند مشهور آالمانی _ امریکایی، دین را غایت و نهایت هدف بشر در زندگی معرفی می کند.(3)

در اینجا و با توجه به این تعریف ها، می توان گفت که فقط تعریف دینِ اسلام، جامع تمام ادیان الهی است. به عبارت دیگر، اسلام کامل ترین مرتبه از دین الهی به شمار می رود و آن، مجموعه معارف، احکام و دستورالعمل هایی است که خاستگاه الهی دارد و برای هدایت انسان و رسیدن به سعادت دنیایی و آخرتی، به دست بشر رسیده است.(4)

یک سو، و نوع ارتباط آنها با منابع پیام و حتی نوع پیامی که منتقل می کنند، از سوی دیگر، با دیگر جوامع متفاوت است. به عبارتی دقیق تر، مفهوم رسانه در جوامع اسلامی با دیگر جوامع که البته منظور ما جوامع غربی است، هم تفاوت و هم تشابه دارد. تفاوت مفهوم آنها به این دلیل است که جوامع اسلامی، رسانه هایی مانند مسجد، حسینیه و تعزیه در اختیار دارند که در جوامع دیگر دقیقاً به همان شکل و شمایل وجود ندارد. تشابه آنها نیز ازاین روست که رسانه های جدید ارتباطی، مانند رادیو، تلویزیون، ماهواره، موبایل، اینترنت و غیره، امروزه در تمامی جوامع وجود دارند.

در جوامع اسلامی نیز رسانه های مرتبط با مسائل دینی، از اهمیت و احترام خاصی برخوردارند و کارکردهای آنها فراتر از رسانه هایی است که مشروعیتشان خاستگاه دینی ندارد. بنابراین، هنگامی که رادیو یا یک شبکه تلویزیونی، برنامه ای با محوریت دین پخش می کند، قطعاً اهمیت فراتری می یابد.

در یک جامعه دین محور مانند جامعه اسلامی، رسانه می تواند بهترین تکنولوژی و ابزار ارتباطی برای فریضه امر به معروف و نهی از منکر باشد؛ زیرا با استفاده از قابلیت های خود این امکان را دارد معروف را طراحی کند، به تصویر بکشد، معرفی کند و حتی امر به آن را نیز انجام دهد؛ یعنی هر دو نقش ساخته شدن و مشهور شدن، و همچنین نقش اِعمال کنترل غیررسمی را در کنار هم ایفا کند. گذشته از این، رسانه دینی در آگاهی بخشی و علم آموزی، باید تمامی ضوابط دینی و اخلاقی میان خود و مخاطب را رعایت کند. با توجه به این مباحث می توان گفت که رسانه های اسلامی در مقایسه با دیگر رسانه ها، کارکردهایی مشابه، با مبنایی متفاوت _ که همان آموزه اسلام است _ دارند؛ بدین معنا که در رسانه های اسلامی، مبنای تمامی کارکردها آموزه های دینی است و اگر دین را به معنای راه و رسم زندگی بدانیم، هیچ امری خارج از دین معنا ندارد. در این معنای اعم، اگر علوم اسلامی را به معنای تمامی علوم مورد نیاز جامعه اسلامی بدانیم، آنگاه نشریه های ورزشی، هنری و... را نیز می توانیم در معنای عام علوم دینی، جای دهیم و بگوییم که در یک کشور اسلامی ، تمام هدف ها و برنامه ها باید حول محور دین _ به معنای عام آن _ شکل بگیرد. از طرفی، دین معنای خاصی نیز دارد؛ مانند مناسک، احکام، معارف و اخلاق دینی. در این بخش هم رسانه می تواند با تحقیقات، اولویت بندی ها و سیاست گذاری های مناسب،

ص:190

پاسخ گوی نیازها و سلیقه های مختلف مخاطبان خود باشد. مثلاً اگر در جامعه ای، تقاضای آشنایی عمیق تر با معارف دینی وجود داشته باشد، رسانه هم باید به آن بپردازد؛ چه در قالب یک شبکه اختصاصی دینی، چه در قالب برنامه های متفاوت در شبکه های عمومی .

بدین صورت، هم نیازهای تخصصی مخاطبان و هم نیازهای عمومی آنها در قالب شادی، غم، داستان، سریال و غیره پاسخ داده می شود.

از این رسانه صوتی استفاده کردند. از آن زمان، همواره میان کلیسا و اصحاب رسانه مباحثی وجود داشته است؛ ولی با ورود رسانه های تصویری و قدرت فزاینده و آثار تخریبی آنها بر فرهنگ دینی، دغدغه ها درباره تعامل دین و رسانه، افزایش یافت. بیشتر تأملات درباره رابطه دین و رسانه نیز در این عقیده ریشه دارد که احتمالاً وسایل ارتباطی مدرن، با جا گرفتن در درون دین، در حال دگرگون کردن ماهیت آن هستند. یعنی بر اثر فرآیند رسانه ای کردن، ابزار و فرآیند های ارتباطی در حال دگرگون کردن دین هستند؛ زیرا این ظرفیت را دارند که بخش هایی از آن را دوباره سازمان دهی، و جایگزین کنند.

در سایه این تعامل، شش نظریه مهم مطرح شده است:

این پدیده ها را طرد می کردند. عالمان دینی از آن جهت که برای مثال سینما و تلویزیون را فرآورده های بی دینی، ابزار دست بی دینان، یا سبب بی دینی توده های مردم می دانستند، آنها را ضد ارزش و دست کم بی ارزش ارزیابی، و از توجه به آن پرهیز می کردند. از دیدگاه پژوهشگران دانشگاهی دین نیز، که بیشتر، وقت خود را صرف مطالعه متون دینی، فرآورده های متفکران و به عبارت دقیق تر جلوه هایی از فرهنگ والا می کردند، پدیده های رسانه ای، امری «مبتذل» و ازاین رو، خارج از حوزه مطالعات دانشگاهی دین بود.(1)

بنابراین، دیدگاه کارکردگرایانه می کوشد به سازشی مسالمت آمیز میان رسانه و دین برسد و نقشی تفکیک شده برای هریک داشته باشد. با پیدایش این دیدگاه، بحثی با عنوان کلیسای الکترونیکی در سال 1940 مطرح گردید که طی آن مبلغین کلیسایی به استودیوها آمدند و به اجرای برنامه های تلویزیونی و تبلیغات مذهبی مشغول شدند. آنها حتی شبکه های دینی راه انداختند و به معرفی رسالت مذهبی خود پرداختند و در واقع، نوعی دیدگاه کارکردگرایانه را میان این دو حوزه برقرار کردند.(1)

انتقال پیام دینی داشت و همه چیز را معطوف به یک قالب رسانه ای ندانست.(1)

در نهایت، و با توجه به اینکه این نظریه ها در جوامع غربی مطرح شده است و هریک به رسالت رسانه در این جوامع اشاره دارند، باید یادآور شد هیچ کدام از آنها، قابلیت توضیح تعامل دین و رسانه در جوامع اسلامی را ندارند و استناد به آنها راهگشا نخواهد بود. از این رو، ضرورت دارد در جهت تعامل دین و رسانه، الگوی بومی و با توجه به متعیرهایی چون مقتضیات دین و جوامع اسلامی، قانون اساسی و دیدگاه های حضرت امام رحمه الله و مقام معظم رهبری طراحی و عملیاتی شود.

ماهواره ای در دنیا وجود دارد، چرا از 110 شبکه رسانه ملی که به 32 زبان فراملی، برنامه تولید و پخش می کنند، چند شبکه به مسائل دینی نباید اختصاص یابد و چرا اصولاً حوزه علمیه، در مقام متولی معارف دینی، نباید شبکه مستقل از این میزان شبکه های رادیویی _ تلویزیونی داشته باشد؟

با توجه به اینکه رادیو معارف هم اکنون بیشتر، سخنرانی ها، مباحث اخلاقی و نیز درس های استادان حوزه علمیه قم را پخش می کند، شبکه سیمای قرآن در سراسر کشور فعالیت دارد، در شبکه خبر هم اخبار مستقل حوزه به اطلاع دوستداران می رسد، و در شبکه های سراسری نیز روحانیان حضور گسترده دارند و برنامه هایی اجرا می کنند، چه خلاء یا موضوع دینی را رسانه ملی پاسخ نداده است که این بزرگان طرح راه اندازی شبکه مستقل برای حوزه علمیه را مطرح می کنند؟

این در حالیست که سال 1387 رادیو معارف به زبان انگلیسی نیز در قم افتتاح شده است . این رادیو تلاش دارد معارف دینی را مطرح کند.

پاسخ گویی به شبه ها و پرسش ها، میان توانایی و کارآمدی مراکز دینی در پاسخ گویی، و حضور اثرگذار آنها در رسانه، نسبتی مستقیم قایل است. به بیان دیگر، هر میزان که حوزه های علمیه و مراکز دینی بتوانند با نظریه پردازی و تأمین نیازهای رسانه همراه بشوند، به همان میزان، حضور و تأثیر آنها بیشتر خواهد بود.

می ایستد نیم ساعت ، سه ربع ساعت ، از خدا و دین ، [و] اینها می گوید. خوب دیدید بازتاب هایش چه چیزی است . غالباً بچه ها از معلم دینی، گریزان ، [هستند] به خصوص اگر چنانچه او آدم خوش بیان و جذابی هم نباشد. این یک جور تبلیغ دین است .

یک جور دیگر هم این است که معلم فیزیک در اثنای کار علمی خودش ، مثلاً یک تک مضراب بزند، بگوید صنع الهی این است، _ یک کلمه _ ببینید این چقدر تأثیر دینی می گذارد. من دنبال این هستم . من می گویم در صدا و سیما معلم دینی نیاورید آنجا بگذارید مردم را متنفر کند. شما یک برنامه جذاب بگذارید، آن نکته را وسطش بزنید. آن خوب است».

حال با توجه به این مسئله، در نحوه طرح مباحث دینی در رسانه ملی، چه تغییراتی باید صورت گیرد؟

در جهت رعایت موازین اسلامی، راهنمایی و در نهایت، ملزم سازیم؛

_ با توجه به مبانی نظری رسانه ای و دینی مورد نظر، به سوی تقویت رسانه دین محور حرکت کنیم و از ظرفیت ویژه این ابزار ارتباطی، در جهت گسترش ارزش ها و هنجارهای دین اسلام بهره گیریم و در همه مراحل _ از تولید تا پخش _ نظارت داشته باشیم و فرآیندهای آن را هدایت کنیم.

حال با توجه به این سه وضعیت، و تأکید بر اینکه دیدگاه های مطرح شده هریک به تنهایی نقص دارند، به تشریح دیدگاه تعاملی می پردازیم که می تواند پیوند رسانه و دین را محکم تر سازد.

دیدگاه تعاملی که در پی تقویت جنبه دینی رسانه ملی است و ما باید درصددسازی آن باشیم، مبانی معرفتی _ شناختی خود را از این پنج محور می گیرد:

ب) مقتضیات زندگی در یک نظام اسلامی

دیگر از یکی حوزه هایی که رسانه ملی در برنامه های خود باید به آن توجه کند، مقتضیات حضور در یک نظام اسلامی است. مطابق با اصل دوم قانون اساسی، جمهوری اسلامی، نظامی است بر پایه ایمان به:

خدای یکتا (لا اله الا الله) و اختصاص حاکمیت و تشریع به او و لزوم تسلیم در برابر امر او؛

وحی الهی و نقش بنیادی آن در بیان قوانین؛

معاد و نقش سازنده آن در سیر تکاملی انسان به سوی خدا؛

عدل خدا در آفرینش و تشریع؛

امامت و رهبری مستمر، و نقش اساسی آن در تداوم انقلاب اسلامی؛

کرامت و ارزش والای انسان و آزادی آمیخته با مسئولیت او در برابر خدا، که از راه :

_ اجتهاد مستمر فقهای جامع الشرایط بر اساس کتاب و سنت معصومین سلام الله علیهم اجمعین،

_ استفاده از علوم و فنون و تجارب پیشرفته بشری و تلاش در پیشبرد آنها،

_ نفی هر گونه ستمگری و ستم کشی و سلطه گری و سلطه پذیری،

قسط و عدل و استقلال سیاسی و اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی و هم بستگی ملی را تأمین می کند.

تخریبی و ضد اسلامی جدّاً پرهیز کند».

در ادامه همین قسمت از مقدمه قانون اساسی، مبنای فکری پذیرش چنین تکلیفی برای رسانه ها، این گونه توجیه شده است: «پیروی از اصول چنین قانونی که آزادی و کرامت ابنای بشر را سرلوحه اهداف خود دانسته و راه رشد و تکامل انسان را می گشاید، بر عهده همگان است...».

ذکر «رادیو_ تلویزیون» در پرانتز و پس از «وسایل ارتباط جمعی» را، با توجه به مشروح مذاکرات مجلس در بررسی نهایی قانون اساسی در خصوص اصل 175، متن این اصل و اصلاحی که در بازنگری سال 1368 صورت گرفت، باید به معنای تأکید بر اهمیت و کارآیی خاص صدا و سیما از نظر نویسندگان قانون اساسی دانست. به بیان دیگر، سیاق مقدمه قانون اساسی، ذکر خاص بعد از عام است، نه تخصیص و محدود کردن مقصود از وسایل ارتباط جمعی در «رادیو_ تلویزیون».(1)

به همین دلیل، در اصول مربوط قانون اساسی، رسالت گرا بودن رسانه ها، هم از جنبه اثبات و هم از جنبه نفی، برای همه انواع وسایل ارتباط جمعی مطرح شده، نه فقط صدا و سیما.

از نظر ایجابی، بند دوم اصل 3، «بالا بردن سطح آگاهی های عمومی در همه زمینه ها با استفاده صحیح از مطبوعات و رسانه های گروهی و وسایل دیگر» را از جمله وظایفی معرفی می کند که «دولت جمهوری اسلامی ایران موظف است.... همه امکانات خود را» برای نیل به آن، به کار گیرد.(2)

از نظر سلبی نیز، به طور روشن تر، قانون اساسی در اصل یک صدوهفتادوپنجم «صدا و سیما» را به رعایت موازین اسلامی مکلف کرده است و تأکید می کند که آزادی رسانه ها تا جایی پذیرفته می شود که در چارچوب قابل قبول شرعی باشد.

بر اساس این اصل، «در صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، آزادی بیان و نشر افکار، با رعایت موازین اسلامی و مصالح کشور، باید تأمین گردد».

ص:201

برای اجرای همین اصل، قوانین رسانه ای، به تشریح و تفصیل رسالت های عقیدتی و اخلاقی نیز همت گمارده اند.

برای رشد و شکوفایی استعدادها و باروری خلاقیت های انسان، تا مرز خلیفه اللهی آماده [سازد]. رسالت ارشادی و پیامبرگونه این رسانه عمومی، حضور فعال در کلیه جریانات اجتماعی و ایجاد روحیه امید و اعتماد در جامعه است؛ همچنان که باید واقعیت های تلخ و خطراتی که امت را تهدید می کند پیشگویی کرده [،] به موقع هشدار دهد. مردم را به سوی خیر و کمال مطلق دعوت [کند] و در تنگناها و مشکلات، راهگشای روشنی بخش باشد. بدیهی است که صدا و سیما هرگز نباید خود را مرجع حل مشکلات قلمداد نماید، بلکه [باید] تنها با ایفای نقش ارشادی و آگاهی دهنده، زمینه ساز حرکتی شتابگیر و انقلابی در متن جامعه اسلامی باشد. در این راه، باید کلیه رویدادها و وقایع را آن گونه که هست به اطلاع مردم برساند و با بهره گیری از خلاقیت های هنری و اندیشه های پربار، به آموزش فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، علمی، فنی و هنری و بالا بردن سطح آگاهی و دانش جامعه بپردازد. همچنین با ارائه اندیشه و فرهنگ اسلامی در سطح جهانی، صدور انقلاب را عینیت بخشد.

رسالت دیگر رسانه ملی، پاسخ گویی به نیازهای تفریحی جامعه و بارور ساختن اوقات فراغت عمومی از طریق اجرای برنامه های سالم تفریحی است، تا در سایه شادابی تن و روان، سلامت و آرامش فکری جامعه تأمین گردد».

پهلوی است که همچون تزریق فساد به کالبد جامعه و به ویژه جوانان و زنان، عمل می کند. ایشان با درک این معنا، و به دلیل اهمیت این رسانه ها، تلویحاً ضرورت وجود رسانه ای دینی را نیز متذکر می شوند:

«یک وزارتخانه دست ما بدهید. یک چند ساعت از این رادیو، که دارد [با] موسیقی... بچه های ما را دارند سوق می دهند به فساد اخلاق، یک، دو و سه ساعتش را هم دست ما بدهید؛ اما آزادمان بگذارید، نه اینکه برنامه اش [را] هم خودتان بنویسید که این جوری برو بگو. ما را آزاد بگذارید، یک، دو سه ساعت از برنامه رادیو دست ما بدهید. ما برایش تعیین می کنیم برنامه را که او صحبت کند».(1)

ایشان در جایی دیگر، ضمن رد تقابل دین و رسانه، می فرمایند: «سینمای ما مرکز فحشاست. ما با سینما مخالف نیستیم، ما با مرکز فحشا مخالفیم. ما با رادیو مخالف نیستیم، ما با فحشا مخالفیم. ما با تلویزیون مخالف نیستیم، ما با آن چیزی که در خدمت اجانب برای عقب نگه داشتن جوانان ما و از دست دادن نیروی انسانی ماست، با آن مخالف هستیم».(2)

می کردند. بنابراین بود که رادیو_ تلویزیون و اینها که در سطح کشور _ در تمام سطح کشور _ انتشار پیدا می کند و مردم با گوششان و چشمشان مسائل را ادراک می کنند، و آن کسی که بی سواد است هم، در اینجا می تواند بفهمد [و] آن کسی هم که باسواد است، هست؛ این بسیار اهمیت دارد. هم برای آنها بسیار اهمیت داشت که مردم را در سطح وسیعی خواب کنند و غافل کنند و چپاول کنند، و هم حالاکه بحمدالله اسلامی شده است و وظایف اسلامی را می خواهد عمل بکند. حالا باید یک فکری برای رادیو _ تلویزیون بشود... _ چنانچه فکر شده است و می شود _، لکن بیشتر عنایت بشود که کسانی که در اینجا، سابق در خدمت طاغوت بودند و همه فسادها را می کردند، حالا باید اینها تصفیه بشوند. کسانی که تا دیروز بر ضد ملت و بر ضد انقلاب ما سخنرانی می کردند، نمایش می دادند، همه بساط را درست می کردند، و حالا آمدند و اظهار اسلام و دیانت می کنند، از اینها نمی توانیم ما بپذیریم. این هم باید تصیفه بشود. رادیو و تلویزیون یک دستگاهی است که هم در طرف تبلیغات فاسد اهمیت زیاد دارد و هم در طرف تبلیغات صحیح. این با آن طوری که از اول شاید آنهایی که درست کردند اینها را، نظر آموزشی داشتند به اینها، (به) این دستگاه ها. تمام مطبوعات (هم) این طور است؛ منتها اهمیت تلویزیون بیشتر از همه است، اهمیت رادیو _ تلویزیون بیشتر از همه است. این دستگاه ها، دستگاه های تربیتی است. باید تمام اقشار ملت با این دستگاه ها تربیت بشوند؛ یک دانشگاه عمومی است. دانشگاه ها دانشگاه های موضعی است؛ این یک دانشگاه عمومی است؛ یعنی دانشگاهی است که در تمام سطح کشور گسترده است. باید از آن، عمل دانشگاه را به آن اندازه ای که می شود، استفاده کرد. باید این دستگاه، دستگاهی باشد که بعد از چند سال، تمام قشر ملت را روشن کند؛ تمام را مبارز بار بیاورد؛ تمام را متفکر بار بیاورد؛ تمام اینها را مستقل بار بیاورد؛ آزادمنش بار بیاورد؛ از غرب زدگی بیرون کند؛ استقلال به مردم بدهد. این از همه چیزهایی که در این دستگاه ها هست مهم تر است؛ و این وظیفه دارد که با مردم حکم معلم و شاگرد داشته باشد. اشخاص نویسنده، اشخاص گوینده، اشخاص فهیم، اشخاص مطلع در اینجا صحبت بکنند. فرصت به آنها بدهند که در اینجا صحبت بکنند. زیادند اشخاص که پیشنهاد این معانی را می کنند؛ به اینها باید فرصت بدهند و آنها صحبت بکنند. به

ص:205

جای... چیزهایی که به درد ملت نمی خورد یا مضر به حال ملت است، یک چیزهای مفید را به مردم بدهند و یک غذای مفیدی به مردم بدهند؛ مردم را تغذیه کنند [با] غذاهای صحیح سالم. و من امیدوارم که این دستگاه هم همان طوری که وعده کردند که به تدریج درست بشود، قدم را یک خرده بلندتر بردارند و زودتر ان شاء الله تصفیه بشود و تعدیل بشود».(1) نکته های مهم در این فرمایش امام رحمه الله را می توان این گونه جمع بندی کرد:

_ لزوم تربیت محور بودن رسانه دینی، نه شخصیت محور بودن آن؛

_ لزوم ارتقای رسانه دینی به عنوان ابزار تفکر، نه ابزاری برای غفلت مردم؛

_ تأکید بر اینکه دست اندرکاران رسانه دینی باید از دین مداران جامعه باشند، نه از دین بازان ریاکار؛

_ لزوم عرضه غذای روح آدمی در برنامه های رسانه دینی در فرآیندی تدریجی.

دعوت کردیم، کسانی را وادار کردیم که دعوت کنند که اگر حرفی دارید بیایید در تلویزیون بگویید. مباحثه می کنیم با هم. تا حالاحاضر نشدند».(1)

چنان که شهید مطهری رحمه الله نیز فرمود: اسلام با تضارب آراء بارورتر می شود، شبهات در حوزه اسلامی درصورتی که به درستی و از سوی عالمان پاسخ داده شود، به مقدمه یقین در اصول و باورها مبدل می شوند، که در این عرصه جایگاه رسانه دینی برجسته می گردد.

دوم _ لزوم خدمت رسانه به مردم، همسو با تأکید بر تربیت گرایی آن

امام راحل رحمه الله ، رادیو و تلویزیون را معلمان جامعه و دانشگاه عمومی می دانست. بر این اساس، بزرگ ترین خدمت رسانه به مردم، تربیت آنان در همه حوزه هاست؛ چنان که ایشان در بیان وظیفه خطیر رسانه ها فرموده :

«آن که از همه خدمت ها بالاتر است، این است که نیروی انسانی ما را رشد بدهد و این به عهده مطبوعات است؛ مجله هاست؛ رادیو تلویزیون است؛ سینماهاست؛ تئاترهاست. اینها می توانند نیروی انسانی ما را تقویت کنند و تربیت صحیح بکنند و خدمتشان ارزشمند باشد».(2)

سوم _ توجه به ساختار دینی در فرهنگ سازی جامعه

در کنار توجه به محتوا، نکته مهمی دیگری که در فرهنگ سازی جامعه باید موردنظر باشد، توجه به ساختار دینی است. به طور طبیعی، در ساختار و سازمانی که افراد (به سبب دشمنی یا ناآگاهی) به جایگاه معنایی دین در رسانه توجه ندارند، بالاترین اتفاق، این است که رسانه (در اینجا رادیو و تلویزیون) به مشکل های صوری دین در قالب رسانه روی می آورد و به نظام های فکری و معناشناختی در حوزه تعامل دین و رسانه، در رسانه دینی توجه نمی کند. بنابراین، در صورتی می توان رسانه ای دینی را در تربیت جامعه مؤثر دانست، که اشخاص معتقد و متعهد به اسلام و انقلاب، در آن فعالیت کنند: «الان شما موظفید که همه این کسانی که در این کارها هستند، و رأس کار هستند در

ص:207

تلویزیون _ البته بنگاه بزرگی است _، مراقبت کنید که یک اشخاص متعهد باشند به اسلام و معتقد به جمهوری اسلامی باشند و بدانند که جمهوری اسلامی یعنی چه. محتوایش باید اسلامی باشد. باید آنها را در رأس کارها قرار بدهید؛ در سرتاسر ایران».(1)

یرانی است پرهیز شود. موسیقی، ابزاری است که می تواند حرام و می تواند حلال باشد. نوع حلال آن، به درستی شناسایی [شود] و برابر نظرات روشنگر امام راحل (طاب ثراه) در معرض استفاده قرار گیرد و دراین باره، بیشتر، هنر اصیل ایرانی که با ساخت روحی و عاطفی مردم ما هم خوان و هم نواست، [به] کار گرفته شود».

ه) لزوم تولید برنامه های کاملاً غنی و فاخر و) ضرورت ارتقای معرفت و ایمان مردم و پرهیز از قشری گری و برخوردهای احساسی

برای نمونه، حضرت آیت الله خامنه ای، ضمن تبیین اهداف کلان صداوسیما در ارتقای معرفت دینی روشن بینانه، ترویج رفتار دینی مخلصانه و ریشه دار کردن شناخت و باور مردم نسبت به ارزش ها و مبانی اصیل انقلاب و نظام، فرمودند: «مصونیت بخشیدن به ذهن جامعه در برابر تهاجم مخرب رسانه های بیگانه، ایجاد و تعمیق باور عمومی به کارآمدی نظام، حفظ و تقویت هم گرایی عمومی و هم دلی و محبت و وحدت، و آگاه سازی مردم درباره مقوله های حساس نظیر علم، امنیت، اقتدار ملی، پرورش نخبگان، کار و ابتکار، از اهداف کلانی است که صدا و سیما باید پی گیری کند».(1)

فرهنگی که شما ایجاد می کنید، مقاومت کند. امروز مهم ترین ابزار جنگ بین قدرت ها در دنیا، رسانه است و امروز حتی قدرت های بزرگ هم با رسانه ها دارند کار می کنند. امروز تأثیر رسانه ها و تلویزیون ها و هنرها و این شبکه های عظیم اطلاع رسانی اینترنتی و... از سلاح و از موشک و از بمب اتم بیشتر است. امروز دنیا، یک چنین دنیایی است. روزبه روز هم دارند این میدان را گسترش می دهند.

من به شما عرض کنم که جهت گیری اساسی صداوسیما باید درست نقطه مقابل همان جهت گیری هایی باشد که آنها دارند. آنها می خواهند فرهنگ ملت را از گرایش به ایمان، ارزش ها و گرایش به اصول اسلامی و استقلال هویت ملی برگردانند. شما باید درست نقطه مقابل این کار را، مورد اهتمام خودتان قرار دهید. آنها می خواهند وحدت ملی را از بین ببرند. آنها می خواهند اتکا به نفس جوانان را از بین ببرند. آنها می خواهند افق مقابل چشم نسل جوان ما را تیره و مبهم جلوه بدهند. آنها می خواهند حتی مدیرانِ ارشد سیاسی کشور را از اقدام شجاعانه در مسائل گوناگون منصرف کنند و آنها را بترسانند. از مهم ترین ابزارهای استکبار _ همین قدرت ها و سلطه های جهانی _ ترساندن است.

برنامه ریزی در صداوسیما باید با جهت گیری به سمت وحدت ملی، ایجاد امید، نشان دادن افق های روشنی که در پیش روی ملت ماست، شجاعت دادن به مجموعه مبتکر و محقق و فنّان کشور، شجاعت دادن به اداره کنندگان و مسئولان و تصمیم گیران کشور در زمینه های مختلف، ترغیب مردم به حضور در صحنه _ که حلاّل همه مشکلات، حضور و اراده مردمی و تصمیم مردمی است _ باشد. البته جان مایه همه اینها هم ایمان قلبی و دینی است».(1)

ج) یادآوری ارزش های انقلاب اسلامی.

ج) تأثیر فرهنگ غرب در جلوگیری از رشد و شکوفایی و احیای شخصیت واقعی زن مسلمان؛

د) نفی الگوپذیری از غرب برای دفاع از حقوق زن، به ویژه در فیلم ها و سریال های تلویزیونی.

و انبوهی از ارزش ها و بایدها و نبایدها را آشکار سازد. امروزه نغمه آزادی بیان را کسانی ساز می کنند که خود به پیچیده ترین ابزار ارتباطی، مسلح اند؛ بر رسانه های جمعی و افکار عمومی جهان، سلطه دارند و واژگانی را فریاد می زنند که در منافعشان ریشه دارد.

وقتی رسانه ها در مفهوم غربی شان پا به عرصه می گذارند، باید بپذیریم که ایده ها و آرمان های غربی نیز خود به خود بر رسانه ها سایه می اندازد و بی دلیل نیست که امروز خبرنگاران ما نیز، اینجا و آنجا از هر پدیده ناچیز سوژه می سازند و گاه برای جلب توجه مخاطب، اخلاق و ارزش های دینی را _ دانسته یا ندانسته _ زیر پا می گذارند.(1)

خلاصه کلام اینکه دین و ارزش های دینی، هنگامی در رسانه ها ارج و قدر می یابد که کارکردشان در نظام ارتباطی، به طور اصولی شناخته شود. برای این مهم، در گام نخست باید معضلات حوزه نظریه پردازی دینی و به طور کلی علوم انسانی را حل کرد؛ چنان که مقام معظم رهبری نیز بر این مهم تأکید فرمودند.

2. ابهام (برداشت ناصواب از دین) در ارزش های دینی و اخلاقی، و فقدان تعریفی واحد از آنها

تبیین و تدوین «رسانه دین محور»، ضرورت جامعه است. این امر، تا حدی به فقه و اخلاق و تا اندازه ای به فلسفه اخلاق، دانش ارتباطات و علوم وابسته باز می گردد. تا آنجا که می دانیم چنین کاری در جهان اسلام، به صورت متقن صورت نگرفته است، و چه نیکوست که جمهوری اسلامی در این زمینه نیز پیش گام شود.

اصولاً دو تصور از رسانه اسلامی وجود دارد: یکی آنکه تأثیر پسوند اسلامی این مقدار است که برخی برنامه های اسلامی از این رسانه پخش می شود؛ یعنی در تعدادی از برنامه هایش تبلیغ اسلام صورت می گیرد. در این تصور، فرض می کنیم وظیفه تهیه برنامه های اسلامی ، فقط به عهده گروه هایی مانند معارف اسلامی و مناسبت ها در صداوسیماست و گروه هایی مانند فیلم و سریال ، اجتماعی ، اقتصادی و... در این باره مسئولیتی ندارند. در تصور دوم ، وجود پسوند اسلامی به این معناست که مبانی و معارف اسلامی ، در تمام برنامه ها ساری و جاری است. در این صورت ، فقط گروه های معارف یا

ص:212

مناسبت ها عهده دار ساخت برنامه های اسلامی نیستند؛ که البته تصویر دوم صحیح است . یعنی تحکیم مبانی دین و تبلیغ اسلام، در همه بخش ها مورد توجه است و در کل رسانه ، به صورت هماهنگ صورت می گیرد. بر این اساس، همچنان که گروه معارف ، اسلام را تبلیغ می کند، در سریال ها نیز تبلیغ غیرمستقیم صورت می گیرد. (البته الزام نداریم برای آموزش آموزه های دینی، به یک سری بدآموزی ها روی آوریم که بدی را نشان دهد. به دیگر سخن، برای تعمیم و تشویق معروف، نیازی نیست که متناسب با آن، منکری را برجسته تر و بزرگ تر نشان دهیم).

از منظر دیگر نیز می توان این موضوع را تبیین کرد: برخی کارشناسان امور رسانه ها که برای رسانه های جمعی مانند رادیو و تلویزیون ، چند کارکرد، شامل آموزش و تربیت ، اطلاع رسانی ، و سرگرمی و تفریحی را مطرح می کنند، جداسازی اینها را از یکدیگر، در موفقیت رسانه برای رسیدن به اهداف خود و اثرگذاری آن، زیان بار می دانند. آنها معتقدند رسانه باید درحالی که برنامه سرگرمی پخش می کند، آموزش بدهد؛ یا آن گاه که آموزش می دهد، اطلاع رسانی کند. به بیانی دقیق تر، چون انگیزه مخاطب برای دیدن برنامه های سرگرمی ، قوی تر است ، آموزش و اطلاع رسانی در ضمن این گونه برنامه ها بهتر محقق می شود: سرگرمی یک انگیزه دهنده بزرگ است . وقتی مردم سرگرم می شوند، گوش می دهند. افزون بر این ، سرگرم کننده بودن پیام ، به این معنا نیست که آن پیام، اطلاع دهنده و قانع کننده و آموزش دهنده نیست . در حقیقت ، مقوله های هدف های ارتباطی ، مقوله هایی هم گرا و متداخل اند. هر هدفی می تواند به طور مقدماتی ، حکم یک مقصد اولیه را داشته باشد تا برخی از هدف ها یا تمامی هدف های دیگر را در کاربردهای علمی به کار گیرد. با این حال بنابراین، تعارض در بخش های مختلف و ناهماهنگی در کارکرد سیستمی رسانه ملی در این زمینه ، مانع گسترش و تأثیر فرهنگ اسلامی است ؛ در مقابل ، هماهنگی و کارکرد منظم بخش های مختلف رسانه ، ضریب موفقیت و اطمینان به اثرگذاری را افزایش می دهد.

3. مشکلات و معضل های اداری و اجرایی

مقررات و قوانین اداری _ اجرایی را می توان با یک سیستم منظم اداری، عملی ساخت، ولی

ص:213

ارزش ها و هنجارهای دینی و اخلاقی اصولا از این راه، تحقق پذیر نیستند.

دین در ماهیت خود، با اخبار و الزام های بیرونی همساز نیست و رسانه ها باید دارای اخلاق، آگاهی، آزادی و اختیار باشند.

معضل دیگر در جامعه ما، ناهماهنگی دستگاه های مختلف اجرایی کشور است که برای رسانه ملی، مشکل آفرین شده؛ مثلاً نبود اسناد بالادستی در حوزه موسیقی، که حوزه یا مجلس و شورای انقلاب فرهنگی آن را تأیید کرده باشند، منشأ انتقادهای مداوم و گرفتاری های رسانه ملی شده است.

پراکندگی در سیستم اجرایی و تصمیم گیری، به تناقض در سیاست ها و تصمیم گیری ها می انجامد و برنامه ها را دچار اختلال می کند. بنابراین، ضرورت دارد یک مرکز عالی و توانمند، برای سامان بخشیدن این سیاست ها تشکیل شود، که بتواند در عرصه ای چنین پیچیده، به امور نظم ببخشد.

تلویزیون) به شکل های صوری دین در قالب رسانه روی می آورد و به نظام های فکری و معناشناختی در حوزه تعامل دین و رسانه در رسانه دینی توجه نمی کند. بنابراین، در صورتی می توان رسانه ای دینی را در تربیت جامعه مد نظر قرار داد، که اشخاص معتقد و متعهد به اسلام و انقلاب، در آن فعالیت کنند: «الان شما موظفید که، همه این کسانی که در این کارها هستند، و رأس کار هستند در تلویزیون _ البته بنگاه بزرگی است _، مراقبت کنید که یک اشخاص متعهد باشند به اسلام و معتقد به جمهوری اسلامی باشند و بدانند که جمهوری اسلامی یعنی چه. محتوایش باید اسلامی باشد. باید آنها را در رأس کارها قرار بدهید در سرتاسر ایران».(1)

ج) پرهیز از عوام گرایی در طرح مباحث دینی.

د) تأکید بر عقلانیت در طرح مباحث دینی.

ه ) افزایش هم گرایی و هم دلی میان تشیع و تسنن، به منظور تقویت پاره فرهنگ ها در جهت فراگیریشان فرهنگ دینی و ملی.(2)

و) پرهیز از اشاعه اندیشه های تجدیدنظرطلبانه و متحجرانه و واپس گرا در طرح مباحث دینی.

ز) رعایت زبان رسانه، و جداسازی تلویزیون از رادیو در برنامه سازی و تولید برنامه ها، به ویژه برنامه های دینی.

_ پژوهشی در حوزه تعامل دین و رسانه، باید این کار را با جدیت دنبال کند .تأکید و برجسته سازی در بیان معارف دینی در قالب های هنری همچون فیلم، سریال و... .

ز) وجود دفتر همکاری رسانه با حوزه، با مشارکت و همراهی و هدایت جدی مراجع، یک ضرورت است.

ح) تجلیل شایسته از آثار و پدیدآورندگان و برنامه سازان معارفی با...

ط) در دانشکده صداوسیما، پایان نامه ها و رساله های مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری به این سمت هدایت شوند و مراکزی همچون پژوهشکده قم یا مرکز تحقیقات سازمان، ضمن حمایت مالی از این پایان نامه ها، آن را انتشار دهند.

فهرست منابع

٭ قرآن کریم.

اسماعیلی، محسن، «تعامل دین و رسانه از دیدگاه حقوق»، فصل نامه پژوهشی دانشگاه امام صادق علیه السلام ، شماره 21، بهار 1383.

اسمیت، فیلیپ، درآمدی بر نظریه های فرهنگی، ترجمه: حسن پویان، تهران، دفتر پژوهش های فرهنگی، مرکز بین المللی گفت وگوی تمدن ها، 1383.

امیر تیموری، محمدحسن، رسانه های آموزشی، شیراز، انتشارات ساسان، 1377.

پگاه حوزه، «ضرورت تبلیغ دین از رسانه های نوین»، خرداد و تیر شماره 92، 1386.

جوادی آملی، عبدالله، شریعت در آینه معرفت، قم، مؤسسه فرهنگی رجاء، 1372.

خبرگزاری فارس، 31 /4/ 1387.

خبرگزاری مهر، 29/7/1388.

خلف تبریزی، محمدحسین، برهان قاطع.

دارابی، علی، «بایسته های رسانه ملی در دهه چهارم انقلاب»، نشریه علمی _ ترویجی افق رسانه، شماره 79 _ 80، بهمن و اسفند 1387.

دارابی، علی، «توجه رسانه ملی به تهاجم فرهنگی»، روزنامه جام جم، تیر 1387.

دارابی، علی، «رسانه ملی؛ سیاست ها، تحولات و دستاوردها»، جام جم، کتاب سال 1386.

دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا (جلد 24).

روحانی، محمدرضا، «کارکردهای رسانه از دیدگاه امام خمینی رحمه الله »، روزنامه کیهان، شماره 19256، 25/9/1387.

ص:217

سبحانی، جعفر، مجلّه نقد و نظر، شماره 3.

سخنان مقام معظم رهبری در دیدار با رئیس، معاونان، مدیران و جمعی از دست اندرکاران سازمان صداوسیما، 11/9 /1383.

سخنان مقام معظم رهبری در جمع کارکنان صداوسیما، 8/2/1383.

شیرکوند، شهرام، «لزوم حاکمیت ارزش ها در رسانه»، روزنامه کیهان، شماره پیاپی 19364، 28/2/1388.

موسوی خمینی، سید روح الله، صحیفه امام رحمه الله .

طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان، (ج2،4،8،10و16)، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1372. 134.

علم الهدی، سید عبدالرسول، «بررسی نظری ارتباط دین و رسانه»، سایت خبری تحلیلی فرهنگ انقلاب اسلامی، 5/5/1387.

علی زاده، بیوک، فلسفه و اسلام (حیات تعقلی اسلام)، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، 1371.

، ژان، جامعه شناسی وسایل ارتباط جمعی، ترجمه:

و

، تهران، اطلاعات، 1387.

گیویان، عبدالله دین، «فرهنگ و رسانه»، فصل نامه رسانه، شماره 69، تابستان 1386.

مصباح یزدی، محمدتقی، آموزش عقاید، (جلد 1 و 2)، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، 1370.

مُعین، محمد، فرهنگ فارسی (جلد 2)، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1386.

هوور، استوارت. ام. و لاندبای، نات، بازاندیشی درباره رسانه، دین و فرهنگ، ترجمه: مسعود آریایی نیا، تهران، سروش، 1381 .

بررسی تطبیقی مبانی نگرش به زن در رسانه ها با رویکرد دینی و غیردینی

حجت الاسلام سلمان رضوانی*

چکیده

بررسی مقوله زن در رسانه بدون توجه به مبانی اندیشه ای نگرش به زن در رسانه، پژوهشگران این حوزه را به نتایج عمیقی رهنمون نمی سازد. مقاله حاضر می کوشد با مروری بر بعضی مبانی اندیشه ای نگرش به زن در رسانه های فعلی در سطح جهان که عمدتاً رویکرد غیردینی دارند، تحلیلی از چرایی وضعیت فعلی زن در رسانه ها ارائه دهد. همچنین با تطبیق آنها با مبانی اندیشه ای رسانه ای با رویکرد دینی، تفاوت و نتیجه این دو نگرش به زن در رسانه را واکاوی کند.

کلید واژگان

زن، رسانه، جنسیت، نگرش کالایی، نگرش ابزاری، نگرش مشتری محورِ رویکرد دینی، رویکرد غیر دینی

1خارج حوزه، کارشناسی ارشد تهیه کنندگی تلویزیونی.

مقدمه

از جمله محورهایی که رسانه های جمعی جهان به ویژه رسانه های تصویری مانند تلویزیون، از آن برای جذب مخاطب استفاده می کنند، «جذابیت جنسی» است که در کنار محور «خشونت» به عنوان دو رکن اساسی در جذب مخاطب نقش ایفا می کند.

با میان آمدن بحث جذابیت جنسی، موضوع «زن» نیز در نسبت با رسانه، جای خود را در مباحث رسانه ای باز می کند و بسیاری از صاحب نظران رسانه را به واکاوی نسبت بین «زن در رسانه» تشویق می کند. البته در این رهگذر، هرکدام از دریچه علاقه، مطالعات و زاویه نگاه خود به این موضوع می پردازند.

در مرحله بررسی و توصیف وضعیت زن در رسانه، نتایج بسیاری از پژوهش ها، توصیف سه نگاه اصلی به زن در رسانه هاست که عبارتند از:

_ نگاه رسانه ها به زن به عنوان «کالا»؛

_ نگاه رسانه ها به زن به عنوان «ابزار»؛

_ نگاه رسانه ها به زن به عنوان «مشتری».

به نظر می رسد این پژوهش ها در مرحله آسیب شناسی، به توصیف درستی از آسیب ها از حضور زن در رسانه دست یافته، ولی از ریشه یابی این آسیب ها غفلت کرده اند. به همین دلیل، این پرسش، بی پاسخ می ماند که چه عواملی سبب می شود نگاه رسانه ها به ویژه رسانه های تصویری به زن از این سه نگاه فراتر نرود و جایگاه زن تا این اندازه در رسانه ها تنزل یابد؟

ص:220

برای یافتن پاسخ این پرسش باید با بررسی مبانی فلسفی و اندیشه ای غرب، سرچشمه این نوع نگاه به زن در رسانه ها را در آنجا جست . تا چرایی این رویکرد مشخص نشود و تا این سطح از مباحث که مبادی و مبانی نگرش به زن در رسانه است، به خوبی منقّح نگردد، بحث از دیگر سطوح در موضوع زن و رسانه، کافی نخواهد بود.

این مقاله در بخش اول می کوشد با مروری بر بعضی مبانی فلسفی و اندیشه ای غرب، ریشه این سه نوع نگاه به زن در رسانه ها را تحلیل کند و در بخش دوم نیز با مروری بر برخی مبانی دین مبین اسلام در نگرش به زن، نگاهی تطبیقی به وضعیت زن در رسانه های غیر دینی و رسانه های با رویکرد دینی خواهد داشت و نتیجه این دو رویکرد را نسبت به زن در رسانه تلویزیون بررسی خواهد کرد.

«اومانیسم» است. اومانیسم که در واقع، یک جریان افراطی علیه تفریط گرایی مسیحیت قرون وسطایی بود، با شورش علیه اخلاق مسیحی، به دنبال استفاده از انواع لذت ها و زیبایی های مادی و این دنیایی بود و با روی برتافتن از آسمان و پرداختن به زندگی دنیایی و زمینی و اصالت دادن به غرایز انسان مادی و زمینی را تنها موضوع ارزشمند برای تلاش و تفکر می دانست(1) و انسان را مقیاس همه چیز قرار داد. از منظر تاریخی، انسان محوری یک جنبش ادبی، فرهنگی، فکری و آموزشی بود که در مراحل بعد، جنبه سیاسی _ اجتماعی به خود گرفت.(2)

خویش را برنامه ریزی کند. فرد به خودی خود، «ارزش برتر» تلقی می شود و جامعه در واقع، ابزاری برای رسیدن فرد به اهداف فردی اوست.

تدریجی و فزاینده نمادهای مقدس، آنها را تا حد نمادهای دنیایی تنزل داد.

او با بررسی تابلوهای حضرت مریم علیها السلام و حضرت عیسی شیرخواره علیه السلام (به عنوان دو شمایل و نماد مقدس) که در قرون متمادی به تصویر درآمده بودند، به این نتیجه می رسد که تغییر و تحوّلی تدریجی در این تابلوها رخ داده است و شمایل حضرت مریم علیها السلام ، رفته رفته به تصویری غیرمذهبی و این دنیایی تبدیل شده است. او در توضیح این مطلب بیان می دارد:

در ابتدای امر و در هنر بیزانس، تصویر حضرت مریم علیها السلام و کودکش در پیش زمینه ای تخت و طلایی کشیده شد و در تعامل با طرح واره هندسی، مستقیم، خشک و رسمی قرار داشت، ولی در دوره های بعدی، وقتی به دوره دوسیو [نقاش ایتالیایی 1318 _ 1255 م] می رسیم، در تابلوی حضرت مریم عذرا علیها السلام عمقی توخالی پدید می آید تا در نهایت، آندریاسولازیو در تابلوی حضرت مریم علیها السلام ، به توصیف زنی معمولی می پردازد که در دکور و منظری طبیعی، بچه ای معمولی را شیر می دهد.(1)

همچنان که گفته شد، تفکر اومانیستی غرب در نخستین گام خود با تکیه بر تناسب های اندام و فیزیک انسان و شیوه بیان فیگوراتیو و نیز با ترویج عشق زمینی و فرهنگ برهنگی، فرم و شکل متناسب با همان تفکر را به هنرهای بصری مغرب زمین بخشید؛ زیرا به طور معمول، فکر در شیوه ارائه خود، فرم و شکل را تعیین می کند، نه برعکس.

پیدایش رسانه های تصویری مدرن مانند سینما و تلویزیون در غرب که از بُعد بصری حامل همان تفکر اومانیستی غرب در نقاشی و تصویرگری بودند، با افزودن عنصر دیگری به نام «حرکت»، جذابیت فزاینده ای را به این رسانه ها بخشیدند. همین امر سبب شد انسان زمینی با تأکید بیشتر بر این خصوصیات، نگرش اومانیستی غربی را در همه ژانرهای سینما و قالب های تلویزیونی دنبال کند.

ص:224

نگاه و تفکر اومانیستی غرب به «انسان» به طور عام و فارغ از جنسیت او نگاهی کاملاً این دنیایی و زمینی دارد، ولی زن به دلیل ویژگی های جسمانی و جنسی خاصش، در رسانه های تصویری مدرن نیز همانند «نقاشی»، وضعیت ویژه ای یافت و این رسانه های تصویری مانند تلویزیون، برخورد متفاوتی با زن کردند.

برای مثال، رسانه تلویزیون با نمایش تمثالی از زنان در برنامه های خود که به طور اغراق شده ای، لاغر و خوش اندام و دارای پوستی کم عیب و زیبا هستند، تصویری خاص از زن نشان می دهد و در ذهن مخاطب خود این گونه القا می کند که هر زنی، این معیارها را نداشته باشد، دچار اختلال جسمی و شخصیتی است.

تأکید بر ویژگی های جسمانی زنان در تلویزیون چنین است که در حال حاضر، شبکه هایی به طور اختصاصی به این موضوع می پردازند و در تمام طول شبانه روز، زنانی را به تصویر می کشند که تمامی هنرشان در پرورش اندام متناسب خلاصه می شود. بسط این دل مشغولی ها و ترسیم چنین تصویری مادی و زمینی از زن در رسانه های تصویری به ویژه تلویزیون سبب شده است از یک طرف، زنان تا حدود زیادی از جنبه های مهم تر زندگی غافل شوند و از طرف دیگر، زن را برای بهره برداری های دیگری که در نهایت به اهداف طبقه سرمایه دار یاری می رساند، آماده سازند.

شبکه های ماهواره ای، این امر آشکار مشاهده می شود.)

2. مخاطب هم با همان نگاه لذت طلب، خواهان این جذابیت است و میل و ذایقه مخاطب فشار را بر رسانه ها، چند برابر می کند تا از این لذت بهره مند شود.

3. اقبال خود زنان به این رسانه ها به دلیل همان حسّ لذت طلبی و فشارهای جنبش های زنان، مانند جنبش فمینیسم که خواهان حضور گسترده تر زنان در رسانه تلویزیون و دیگر رسانه ها هستند، سبب شده است شاهد حضور لذت آفرین و جذاب زنان در رسانه ها باشیم.

4. رقابت رسانه ای که با ایجاد شبکه های جدید روز به روز داغ تر و داغ تر می شود و توصیه استفاده از جذابیت های جنسی زنان، نگاه ابزاری به آنان را سهل تر می سازد.

ص:226

این عوامل، نگاه ابزاری به زن در رسانه را تقویت می کند و در کنار عوامل دیگر، حضور زن را در رسانه به عنوان عامل اصلی جذابیت حفظ می کنند.

می پردازند و از طریق تصویرهای مستهجن، مخاطب جذب می کنند. علاوه بر این شبکه ها، بیش از 300 شبکه نیز فعالیت ضداخلاقی دارند. در دیگر شبکه های تلویزیونی نیز که بیش از 18 هزار شبکه هستند، غلبه مضمون های جنسی بر دیگر موضوع ها، آشکارا قابل مشاهده است.

در حالی که 56 درصد برنامه های تلویزیونی بین سال های 1997 - 1998 دارای مضمون های جنسی بوده، این میزان در سال 1999_ 2000 به 68 درصد رسیده است.(1)

این نگاه همان نگاه کالایی به زن در رسانه است که زن را به کالای لذت آفرین برای مخاطب تبدیل می کند. بر خلاف آنچه بسیاری از منتقدان یک طرفه برداشت می کنند که فقط زن، ابزار و کالایی است برای لذت جویی مردان، باید گفت زن نیز به همان میزان، مردان را ابزار لذت جویی خود قرار می دهد؛ زیرا اساساً فلسفه غرب چنین نگاه ابزاری به نوع انسان دارد.

بسیاری از صاحب نظران در توضیح اینکه چگونه زن در مرکز توجه رسانه ها به ویژه رسانه های تصویری قرار دارد، با کمک گرفتن از اصطلاح «Gaz» (شهوتِ دیدن) که به آن اشاره کرده اند فروید و بسیاری از روان شناسان، به اشتیاق دیداری مخاطب اشاره می کنند. اینان با تجزیه و تحلیل نگاه هایی که به زن در رسانه می شود، آنها را چنین دسته بندی کرده اند.

الف) نگاه خالق اثر به زن، مثل نگاه عوامل و سازندگان به شخصیت زن در درون اثر.

ب) نگاهی که بین شخصیت ها در درون اثر هنری رد و بدل می شود، مثل نگاه شخصیت مرد به شخصیت زن که نگاهی چشم چران و بدون طهارت است که رفته رفته و به مرور زمان، به عنوان یک فرهنگ در جامعه نیز پذیرفته شده است و به هنجار تبدیل می شود.

ج) نگاه تماشاگر به اثر هنری. مخاطب نیز به عنوان بیننده اثر و به عنوان کسی که در واقع، اثر برای او ساخته شده است، صاحب نگاه است و زن به عنوان موضوع نگاه در مقابل او قرار دارد. به دلیل اینکه نگاه هایی که در ابتدا به آنها اشاره شد، نگاه های چشم چرانی بوده است، طبعاً نگاه مخاطب نیز به همین ترتیب، چشم چران خواهد بود و نمی تواند از

ص:228

مخاطب، طهارت نگاه را انتظار داشت.

د) نگاه دیگری نیز وجود دارد که همان نگاه بین شخصیت های درون اثر و تماشاگر تلویزیون است که شخصیت درون اثر می کوشد با نگاه خود، مخاطب را متوجه خویش سازد که این نوع نگاه، بیشتر در آثار تلویزیونی و سینمایی، مشهود است.(1)

این انواع نگاه که ذکر شد، در رسانه ها طهارت خود را از دست داده اند و البته در هنر مغرب زمین به دلیل نگاه اومانیستی، مسبوق به سابقه است؛ چون همان طور که در ابتدا گفته شد، اساساً انسان، موضوع نگاه است و محوریت در این جهان با انسان است. برای مثال، جان برگر در روش های دیدن (1972) به نقاشی «سوزانا و ریش سفیدان» اثر جاکوپو تینتورتو اشاره می کند که حدود سال های 1560 م. کشیده است و آن را نمونه کامل یک چشم چرانی تصویری می شمارد.

درون مایه این تابلو که از یکی از حکایت های «عهد عتیق» سرچشمه می گیرد، دو پیرمرد را به تصویر کشیده است که مخفیانه به سوزانا نگاه می کنند که خودش را می شوید. همین قضیه، بهانه خوبی است برای نقاش تا میل خویش و البته مخاطب را از لذت تماشای برهنگی زنانه ارضا کند. البته نقاش کوشیده است تا حس لذت طلبی «سوزانا» را به عنوان موضوع نگاه، با نگاه کردن سوزانا به خودش در آینه تفسیر کند.(2)

آنچه صدای فمینیست ها را در اعتراض به این نوع نگاه به زن در رسانه های تصویری و دیگرآثار هنری، بلند کرد، نوع نگاه لذت جویانه نبود، بلکه انفعالی بود که برای زن تصویر می شد. آنان برای برون رفت از این انفعال محوریت زن در متن روایت و نقش فعال زن در داستان را پیشنهاد دادند. البته، باز هم آن نگاه ابزاری به زن در رسانه ها حذف نشد و همچنان زن به عنوان ابزار لذت و جذب مخاطب و سرمایه، در کانون توجه رسانه ها قرار داشت، آن هم با شدت بیشتر؛ چون با فشار فمینیست ها، حضور زن در رسانه ها بیشتر شد و زنان با سر دادن شعار آزادی و حقوق برابر و حتی برتری بر مردان کوشیدند حضور خود را جدّی تر و فعال تر نشان دهند. هرچند در نتیجه، هیچ تأثیری مشاهده نشد، بلکه روز به روز،

ص:229

تناقض آن شعار ها با وضعیت زن در رسانه، بیشتر آشکار شد. امروزه همچنان شاهد حضور جنسی زنان در رسانه بدون توجه به ویژگی های انسانی او هستیم و نتیجه این نگاه در بیرون از رسانه ها نیز آزار بیشتر جنسی زنان، انحراف های جنسی آنان و دیگر پی آمدهای منفی است.

فمینیست ها نمی توانستند «شعار آزادی و برابری جنسی» را در کلام اعلام کنند، ولی در عمل، شاهد آزارها و انحراف های جنسی زنان در جامعه باشند. ازاین رو، به جای شعار «چشمانت را پاک نگه دار» که روزگاری بر سر زبان های نظریه پردازان آنان بود، شعار «به من نگاه کن» را جای گزین کردند.(1) باید گفت تا زمانی که این حرکت های اصلاحی در دام اومانیسم و لیبرالیسم گرفتار باشد، نمی توانیم شاهد بهتر شدن اوضاع زنان در رسانه باشیم.

است، همانند سایه ای که به سایه ای دیگر پیوسته است. ارزش که قبلاً به مفهومی در عالم اعلی رقم زده شده بود، به دامان اراده انسان سقوط می کند، واقعیت متعالی وجود ندارد. تصور از خوب، غیرقابل تعریف و تهی است و انتخاب انسان است که می تواند آن را پر کند».(1)

نتیجه این نوع نگاه به «جهان»، «ارزش»ها و نسبت انسان با آنها این شد که «فرد»، مختار است هرگونه که می خواهد، زندگی کند و نظام ارزشی و اخلاقی باب میل خود را بنیان نهد، بدون آنکه این نظام ارزشی و اخلاقی نسبتی با ماهیت انسان داشته باشد. رهاورد این شاخصه فلسفی لیبرالیسم غرب، حذف ارزش های متعالی و سقوط ارزش ها به دامان اراده انسان بود و میل و اراده انسان توانست تنها مبانی ارزش گذاری باشد که خود این امر به نسبی گرایی ارزش ها انجامید. محصول این تفکر آن شد که به تعداد انسان های روی کره زمین و امیال نهفته در آنها، ارزش وجود داشته باشد. وجود این نوع نگاه نسبی گرا به ارزش ها در حوزه مسائل زنان در رسانه این گونه رخ نمود که زن در رسانه به عنوان واقعیتی جدا از ارزش ها تصویر شود و با رها شدن زن از قید ارزش های اخلاقی متعالی و جای گزینی نگاه محدود به ارزش های اخلاقی این جهانی، صاحبان رسانه بتوانند زن را به هر شیوه ای که بخواهند، تصویر کنند.

این تفکر فلسفی لیبرال، زمینه ای را به وجود آورد که رسانه ها نگاه متفاوتی به زن داشته باشند که از قضا، امکانات جدیدی را برای جذب مخاطب بیشتر برای آنها فراهم می کرد. اگر در گذشته، حتی در غرب، پوشش زن یک ارزش محسوب می شد، دیگر با حذف آن ارزش های متعالی، «برهنگی» ارزش به شمار می رفت. اگر در گذشته ای نه چندان دور، ارتباط جنسی فقط با جنس مخالف، آن هم در چارچوب شرع و قوانین اجتماعی، ارزش محسوب می شد، امروزه هم در جامعه غربی و هم در رسانه ها، ارتباط با جنس مخالف و حتی ارتباط با هم جنس می تواند ارزش (و چه بسا ارزش برتر) باشد و رسانه ها هم مجازند تا چه زن و چه مرد را هرگونه که می خواهند، فارغ از هرگونه ارزش گذاری تصویر کنند.

بنابراین، با حذف ارزش های معیار که روزگاری، اساس کار رسانه ها و دیگر نهادهای

ص:231

اجتماعی بود، آزادی تصویر زنان در رسانه از هرگونه محدودیتی رها گشت و رسانه ها مجاز شدند هرگونه که می خواهند، به تصویرپردازی از زن در رسانه دست بزنند. به جز آن، با نسبی شدن ارزش ها، همان نگاهی که رسانه ها به زن دارند، خود، ارزش برتر به شمار می رود و کسی نمی تواند هر نوع نگاهی به زن را ضد ارزش تلقی کند.

این نسبیت گرایی ارزش نگرش به زن در رسانه ها از یک سو و نیاز به جذابیت در تولید برنامه و آثار رسانه ای از سوی دیگر و رقابت رسانه ای از طرف سوم سبب می شود «زن» و ویژگی های جنسی او نقش ویژه خود را در رسانه ها حفظ کند و روز به روز تقویت شود. امروزه می توان ادعا کرد جذابیت جنسی زنان، اصلی ترین شیوه جذب مخاطب در رسانه ها به ویژه رسانه های تصویری است.

بی توجهی به دو عنصر مهم «نیاز» و «مصلحت» مخاطب، محدودیتی در تولید و پخش برنامه ها و آثار رسانه ای خود نداشته باشند و هر آنچه را مخاطب می خواهد، برایش تولید کنند. نامحدود بودن رسانه در تولید و پخش پیام های رسانه ای، میل و اشتهای مخاطب را نیز نامحدود و سیری ناپذیر بار می آورد و او انتظار دارد هر چیز حتی تصورناپذیری را از رسانه ها مشاهده کند.

البته گاهی رسانه ها توجه اندکی به « نیاز» و «مصلحت» مخاطب دارند که به دلیل نامحدود بودن میل مخاطب، در اصل قضیه هیچ تفاوتی ایجاد نمی کند. برای نمونه، برخی شبکه های تلویزیونی، نشانه های هشدار دهنده از نظر محدودیت تماشای برخی از برنامه ها و فیلم های سینمایی خود برای مخاطبان خود که در رده سنی خاصی قرار دارند، در نظر می گیرند و مشاهده این برنامه ها را از دایره نیاز و مصلحت این گروه از مخاطبان، خارج می دانند. بااین حال، این هشدارها، نه تنها مؤثر نیست، بلکه مخاطب را بیشتر تحریک می کند تا کنجکاوانه این برنامه ها را ببینند.

ازآنجاکه در این نگرش، «اخلاق» تابع امیال بشری است، بعد از مدت زمانی، این گونه برنامه ها نیز به هنجارهای اخلاقی تبدیل شدند و هیچ گونه منع و محدودیتی در تولید و پخش آنها وجود ندارد. همان طور که گفته شد، فلسفه لیبرال غرب برای امیال بشر حاکمیت مطلق قائل است و آنها را به رسمیت شناخته است و اساس ارزش ها می داند و در این میان، برای میل جنسی جایگاه ویژه ای قائل است.

منحصر نیست، ولی به دلایلی که پیش تر بدان ها اشاره شد، نگاه ابزاری به زن در قالب این نگرش فلسفی به ویژه در رسانه ها وضعیت ویژه ای می یابد. ازاین رو، به دلیل ویژگی جسمانی زن که صبغه جذابیت بصری دارد و کارکرد برجسته سازی که به یاری رسانه ها می آید، زن را تا مرحله بت واره ای Fitishesm(1) تنزل می دهد که می توان گفت اوج شیءشدگی زن در رسانه هاست. رسانه ها با نمایش اعضای بدن (حرکات، ویژگی های جنسی و جنسیتی) و حتی اشیای متعلق به زن که مورد توجه و موضوع تحریک جنسی است، نگاه بت واره ای به زن را تشدید می کنند و مخاطب رسانه ها به عنوان فردی بت واره پرست، با دل بستن به ویژگی های ظاهری و ارزش های مادی زن، از سایر ویژگی های انسانی او غافل می شود.

مک لوهان در اولین کتابش با عنوان عروس مکانیکی (1951م.) نوشته است:

تلاقی آگهی های بازرگانی در خصوص اتومبیل با جذابیت جنسی زنان از ما می خواهند تا به زنان همچون یک ماشین نگاه کنیم. اندام زن، اهرم های قدرتمندی هستند که به زن یاد داده اند تا از آنها به عنوان بخشی از ابزار موفقیت استفاده کند و اندام او در نگاه رسانه ای لزوماً با شخصیت منحصر به فرد او ارتباطی ندارد، بلکه صرفاً ابزاری است نمایشی برای رسانه ها به منظور هدایت کردن توجه مخاطبان به جنس مخالف.

اندام زن، بخش هایی از یک ماشین هستند. اهرم هایی که وقتی به کار می افتند، محصول نهایی شان، رضایت و جلب توجه مردان است.(2)

تعبیر مخاطب، مسامحه گونه است. امروزه هدف گیری رسانه ها، زن مخاطب را به عنوان یک انسان و به عنوان رکنی از ارکان جامعه نمی بیند، بلکه در هدف گیری آنها، زن، یک مشتری است تا یک مخاطب.(1) نگاه سودمحور رسانه ها که در پرتو تسلط نظام سرمایه داری و بر اساس مبانی فلسفی غرب شکل گرفته است، این نوع نگاه به زن در رسانه را تشدید می کند. نگاه اجمالی به فراوانی تبلیغات بازرگانی در شبکه های مختلف تلویزیونی (ماهواره ای) و دیگر رسانه ها مانند مجلات که در آن، انواع محصولات وخدمات مربوط به زنان پخش و منتشر می شود، این واقعیت را آشکار می سازد که توجه به افزایش سود مالی و جذب بالای مخاطب به منظور جذب بیشتر آگهی در درجه اول اهمیت قرار دارد. به این منظور، راضی نگه داشتن مشتری و استفاده از اصل «همیشه حق با مشتری است» (بخوانید: مخاطب) در دستور کار رسانه های غربی قرار دارد.

خانم اکرام عبدی در تحقیقی با عنوان «تصویر زن در رسانه های غربی» بیان می کند:

رسانه های غربی هنگامی که به زن می پردازند، او را به گونه ای مورد خطاب قرار می دهند که گویی «زن»، پوستی است که نیازمند ماساژ با انواع کرم، مژگانی نیازمند تقویت و تغذیه و... می باشد. این دید تحقیر آمیز که در اذهان زنان و دختران جوان رسوخ می کند، آنان را از عرصه هایی که در آنها به کمال می رسند، دور می کند و در نتیحه، باور می کنند علم و عقل برای آنها، اموری ثانوی هستند.(2)

با نگاهی اجمالی به رسانه های غربی به ویژه رسانه های تصویری به راحتی می توان دریافت که نگاه غالب رسانه ها به زن به عنوان مشتری برای کالا (لوازم آرایش، پوشاک، خوراک و...) یا خدمات (آرایش، تناسب اندام، و...) است. و اگر در برخی موارد هم به طرح مباحث جدّی تری مثل حقوق زنان می پردازند. باز، برای جذب مخاطبان (بخوانید: مشتری) بیشتر است. در این میان، پرداختن به مسائل جدّی زنان معمولاً در دستور کار رسانه های غربی قرار ندارد و اگر هم در حوزه مسائل جدّی زنان وارد می شوند، بیشتر به مباحثی جذاب از قبیل مسائل جنسی زنان می پردازند که برای بینندگان آن رسانه ها جذابیت

ص:235

بیشتری دارد.

حتی جنبش هایی که برای دفاع از حقوق زنان فعالیت می کنند، تحت تأثیر رسانه ها به جنبه های خاصی از مسائل زنان که تأمین کننده منافع آن هاست، توجه می کنند. به اعتقاد مردم امریکا، تصور ملازمت و پیوستگی حقوق زنان و آزادی جنسی را رسانه ها به جامعه القا کرده اند.(1)

به باور ام هوور و بلوم، «فمینیسمی که رسانه ها اشاعه داده اند، از لحاظ تاریخی، بیشتر به مسائل جسمانی زنان توجه داشته تا روح، ذهن و مسائل اقتصادی آنان».(2) همان طور که هوور و دیگر صاحب نظران به درستی اشاره کرده اند، مشکل رسانه ها در پرداختن به مسائل زنان این است که بیشتر به مسائل جسمانی زنان توجه داشته اند تا به مسائل روحی و ذهنی شان. البته باید دانست دلیل اصلی بی توجهی رسانه ها به مسائل جدّی زنان، نگاه فلسفی غرب است که به این جنبه ها نه تنها توجه ندارد، بلکه اساساً جنبه های روحانی بشر را قبول ندارد و همین امر سبب می شود رسانه ها هم تحت تأثیر این فضای اندیشه ای از طرح این گونه مسائل خودداری کنند.

بشر رخت بر بست، ولی در نگرش دینی، خداوند، محور هستی است، چنان که در قرآن کریم بیان شده است:

ذلِکُمُ اللّهُ رَبّکُمْ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ خالِقُ کُلّ ِ شَیْ ءٍ فَاعْبُدُوهُ وَ هُوَ عَلی کُلّ ِ شَیْ ءٍ وَکیلٌ. (انعام: 102)

این خدای یکتاست که پروردگار شماست. خدایی جز او نیست. او خالق همه چیز است. پس او را بپرستید که عهده دار همه چیز است.

به یقین، در رسانه ای با رویکرد دینی به جای محور قرار گرفتن انسان و رضایت او، رضایت خداوند متعال، شرط اصلی و معیار ارزش گذاری است.

تنها از خداوند متعال جدا نیست، بلکه خداوند حتی از رگ گردن به او نزدیک تر است:

نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَریدِ. (ق: 16)

ما از رگ گردن به او نزدیکتریم.

در مقام خلیفة اللهی انسان، فرقی بین زن و مرد نیست؛ چون معیار برتری انسان در نگاه دین اسلام، تقواست، نه جنسیت:

إِنّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللّهِ أَتْقاکُمْ. (حجرات: 13)

گرامی ترین شما نزد خداوند، پرهیزکارترین شماست.

انسان مطلوب در رسانه دینی، انسانی است که در ارتباط با خدا ارزش پیدا می کند، نه انسانی که بریده از خداست. با این بیان، زن نیز به عنوان انسانی که به مقام خلیفة اللهی رسیده است، دارای ارزش بالایی است و نمی توان این ارزشی را که خداوند متعال به او ارزانی داشته است، نادیده انگاشت.

نکته دیگری که در تفاوت دیدگاه اسلام و غرب باید یادآور شویم، نوع ارتباط فرد با جامعه است. در اسلام، ارتباط هر فرد با جامعه و دیگر افراد انسانی در چارچوب شریعت معنی پیدا می کند؛ یعنی هرکدام در جای خود ارزش و اهمیت دارند و هیچ کدام به نفع دیگری حذف نمی شود. در دیدگاه غرب، هر فرد، دیگر افراد را ابزاری برای رسیدن به امیال خود می داند و فرد بر جامعه مقدّم است. در نگاه دینی، این دیدگاه ابزاری جای خود را به دیدگاه «وظیفه محور» می دهد. در دیدگاه وظیفه محور، هر فرد ضمن کوشش در رسیدن به کمال های معنوی، بر اساس اصل «امر به معروف و نهی از منکر»، دیگران را به کمال رهنمون می سازد، چنان که خداوند در قرآن کریم می فرماید:

وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیَاء بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنکَرِ وَیُقِیمُونَ الصَّلاَةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَیُطِیعُونَ اللّهَ وَ رَسُولَهُ أُوْلَ_ئِکَ سَیَرْحَمُهُمُ اللّهُ إِنَّ اللّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ. (توبه: 71)

مردان و زنان باایمان، ولی (یار و یاور) یکدیگرند، امر به معروف و نهی از منکر می کنند، نماز را بر پا می دارند و زکات را می پردازند و از خدا و

ص:238

رسولش اطاعت می کنند. به زودی خداوند آنان را مورد رحمت خویش قرار می دهد. خداوند، توانا و حکیم است.

بر اساس این دیدگاه و با کنار رفتن دیدگاه ابزاری نسبت به انسان، نظریه «مسئولیت اجتماعی» جای گزین آن می شود.(1) به این ترتیب، رسانه دینی با رد نگاه ابزاری و جلوگیری از شیء شدگی انسان (انسان به طور عام و زن به طورخاص) بر ارزش های معنوی تأکید می شود؛ چون رسانه دینی در رویکرد اصلی خود، نه تنها از زن به عنوان ابزاری برای لذت و بهره برداری جنسی استفاده نخواهد کرد، بلکه بر اساس «اصل مسئولیت اجتماعی»، با نهادینه سازی متناسب ارزش های انسان و الهی، به زن و مرد در رسیدن به سعادت دنیا و آخرت یاری خواهد رساند.

در رسانه ای با رویکرد دینی، به جای محوریت انسان، روح خدامحوری بر برنامه ها حاکم است و ارزش انسان در میزان قرب به خداوند متعال سنجیده می شود، نه اینکه فرد به خودی خود، ارزش برتر تلقی شود. در ارزش گذاری دینی، بین زن و مرد تفاوتی نیست و انسان بماهو انسان، فارغ از ویژگی های جنسی مورد نظر است. پس در پرداختن به نقش زن در جامعه یا رسانه نیز فارغ از جذابیت جنسی او توجه خواهد شد. بر خلاف رویکرد رسانه های غیردینی که بر اساس نگرش اومانیستی، نگاهی ابزاری به انسان به طور عام و به زن به طور خاص داشتند، در نگرش دینی، نگاه ابزاری به زن و به طور کلی به انسان، منتفی است. رسانه نیز به جای نگاه ابزاری به زن برای جذب مخاطب می کوشد هم در نوع جذابیت ها، و هم در شیوه های جذب مخاطب و هم در شیوه نگاه به زن تجدیدنظر کند.

اگر جسم نقشی در انسانیت انسان می داشت _ به عنوان تمام ذات یا جزء ذات _ ممکن بود سخن از مذکر و مؤنث بودن قابل طرح باشد و [به] تبع آن باید بحث می شد که آیا این دو صفت، متساوی اند یا متفاوت؟ ولی اگر حقیقت هرکس را روح او تشکیل داد، جسم او ابزاری بیشتر نبود و این ابزار هم گاهی مذکر است و گاهی مؤنث _ و روح، نه مذکر است و نه مؤنث... . لذا قرآن کریم، حقیقت هر انسان را روح او دانسته و بدن را ابزار وی می داند... چه اینکه قرآن کریم، بدن را که فرع است، به خاک و گل نسبت می دهد و روح را که اصل است، به خداوند اسناد می دهد و می فرماید:

«قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی». (اسراء: 85)

و قهراً روح انسان منزه از ذکورت و انوثت است.(1)

از دیگر تفاوت های مبنایی اسلام و غرب، نوع نگاه این دو به «ذکورت» و «انوثت» است. بر اساس نگاه غرب، به دلیل اصالت «جسم»، بحث انوثت و ذکورت نیز به طور جدّی مطرح است و این بحث پیش می آید که آیا جنس مذکر ارزشمند است یا مؤنث یا اینکه مساوی اند یا متفاوت؟ به همین دلیل، بین مرد و زن فاصله ایجاد شده است.(2) دیگر نتیجه اصالت دادن به جسم، نسبت دادن ارزش ها به جسم است که به نسبی گرایی می انجامد و بر اساس این نگاه لیبرالیستی، تنوع ارزش ها سبب تنوع انسان های روی کره زمین می شود. این در حالی است که در نگاه اسلام، «ذکورت» و «انوثت» در ارزش ها و ارزشمند ها هیچ تأثیری ندارد.

به باور حضرت آیت الله جوادی آملی، «آن فصل از آیاتی که در قرآن، علم را ارزش می داند و جهل را ضد ارزش، ایمان را ارزش و کفر را ضد ارزش، عزت و ذلت، سعادت و شقاوت، فضیلت و رذیلت و... هیچ کدام از این اوصاف را نه مذکر می داند و نه مؤنث و همچنین آن فصل از آیاتی هم که عهده دار بیان موصوف این ارزش هاست، می گوید: موصوف این اوصاف هرگز «بدن» نیست»(3) بلکه موصوف

ص:240

این ارزش ها و ضد ارزش ها، «روح» است. پس بر خلاف نگاه غربی، اسلام، ارزش ها را به روح منتسب می کند، نه «جسم».

وقتی ارزش ها و ضد ارزش ها به انسان، منتسب شود (نه جنس مذکر و مؤنث)، در رسانه دینی بر خلاف رسانه های غیر دینی، از تصویر کردن جنس زن به عنوان موجودی اغواگر و پست، خودداری خواهد شد. همچنین رسانه دینی به جای گسترش دادن غرایز انسانی که با در هم آمیختن آن با «لذت گرایی»، بشر را به ورطه انحطاط و سقوط می کشاند و جنس زن را تا سطح کالا و ابزار شهوانی تنزل می دهد، به جنبه های روحانی و اصالت دادن به جنبه های مهم تر زندگی بشر می پردازد که انسان بر اساس آنها و برای عمل کردن به آنها برای رسیدن به سعادت حقیقی، آفریده شده است.

رسانه برآمده از نگاه دینی به زن، بر ویژگی های انسانی زن که منتسب به حقیقت روحانی اوست، تأکید دارد و ویژگی های جسمانی و جنسی زن را از کانون توجه رسانه ای دور می سازد. دغدغه های زن تصویر شده در این رسانه ها نیز از دغدغه های زن غربی که در حال حاضر در رسانه های غیردینی تصویر می شود، متفاوت خواهد بود.

وقتی زن از ابتلائات فعلی رسانه ها دور شود، در فضای امنی به جای تصویری زمینی و جسمانی از زن، جنبه های اصلی تر و مهم تر زندگی و وجود معنوی او تصویر خواهد شد و از دست به دست شدن زن به عنوان ابزاری برای لذت جویی در مناسبات رسانه ای جلوگیری می شود.

اللّهِ ذلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ وَ لکِنّ أَکْثَرَ النّاسِ لا یَعْلَمُونَ. (روم: 30)

به یکتا پرستی به دین روی آور. فطرتی است که خداوند همه را بدان آفریده است و در آفرینش خداوند، تغییری نیست. دین، پاک و پایدار است، ولی بیشتر مردم نمی دانند.

رسانه دینی با تمرکز بر جنبه ها و جذابیت های فطری بشر (اعم از زن و مرد)، زن را از کانون توجه رسانه ها به دلیل ویژگی های جسمانی اش دور خواهد کرد تا به عنوان یک انسان و فارغ از جذابیت های جنسی به او بپردازد.

بر خلاف رسانه های غیر دینی که فقط به «میل» مخاطب توجه می کنند، در رسانه دینی، دو محور «مصلحت» و «نیاز» مخاطب اگر مهم تر نباشند، دست کم به همان اندازه اهمیت خواهند داشت. پس در ترسیم تصویر زن به سه اصل، مصلحت، نیاز و میل مخاطب به طور یکسان توجه خواهد شد.

ایجاد چنین نگاهی (فطری) به عاملی دیگری بستگی دارد و آن، باز تعریف جذابیت های رسانه ای است؛ چون در حال حاضر، «جذابیت جنسی» اصلی ترین محور جذابیت های رسانه ای است و حتی در جامعه اسلامی ما نیز تلویزیون و در دیگر رسانه های تصویری مانند مجلات، روزنامه ها و سینما، نیز به نوعی از این جذابیت بهره برداری می کنند.

در رسانه ای دارای نگاه دینی، به دلیل نگاه انسانی (نه جنسی) به زن، وی به عنوان موضوعی جذاب برای دیده شدن و مخاطب به عنوان فردی چشم چران مطرح نخواهد بود و از شیء شدگی زن برای لذت جویی مردان جلوگیری می شود.

است.(1) در این میان، رسانه ها بر اساس همین رویکرد فلسفی، اشکال جدیدی از جوامع، خانواده و روابط اجتماعی، را ارایه می دهند. برای مثال، تغییر الگوهای خانواده و رشد خانواده های تک والدینی در غرب، رواج فرهنگ هم جنس گرایی، تغییر الگوهای اقتصادی و ترسیم چهره نازلی از زن از جمله رهاوردهای نسبی گرایی در غرب است. در مقابل، در رسانه ای با رویکرد دینی، بر ثبات ارزش ها و احکام دینی به ویژه در حوزه زن، خانواده و روابط اجتماعی تأکید می شود. این امر به ارتقای ارزش انسان بر اساس نظام اخلاقی و ارزش های ثابت الهی به طور عام و زن به طور خاص یاری می رساند و از کاهش ارزش زن یا دست به دست شدن او به عنوان کالا و ابزار لذت جویی در جامعه جلوگیری می کند.

مکن و همان گونه که خدا به تو نیکی کرده نیکی کن و هرگز در زمین در جست وجوی فساد مباش که خدا مفسدان را دوست ندارد.

در نگاه اسلام، بر خلاف نگاه غرب، هر انسان به جای اینکه به دنبال کام یابی دنیایی و رسیدن به امیال خود باشد، می کوشد با فاصله گرفتن از زمین، نگاهش به آسمان باشد و معیار فعالیت هایش به جای امیال انسانی و «خود»، «خدا» باشد.

به انسان به عنوان مخاطب خود، همیشه احترام آمیز است وضمن توجه دادن او به نعمت های این دنیایی، اساس را بر مباحث اصلی ومتناسب با فلسفه خلقت گذاشته است که همانا رسیدن به مقام قرب الهی است.

یا أَیّهَا اْلإِنْسانُ إِنّکَ کادِحٌ إِلی رَبِّکَ کَدْحًا فَمُلاقیهِ. (انشقاق: 60)

ای انسان، تو سعی کننده ای به سوی پروردگارت. پس او را ملاقات خواهی کرد.

رسانه دینی با پیروی از این آموزه ها، در برخورد با مخاطب و بررسی مسائل پیرامونش، به او به عنوان یک انسان محترم و با اهداف عالی می نگرد. در این میان، زن نیز از این نگاه مستثنا نیست.

زمینه ای را به وجود آورد که رسانه ها نگاه متفاوتی به زن داشته باشند که از قضا امکانات جدیدی را نیز برای جذب مخاطب بیشتر برای آنها فراهم می کند.

بر اساس این مبانی فلسفی در غرب که با نگاهی لیبرالی، حاکمیت مطلق برای امیال بشر قائل است و حتی «اخلاق» و «سیاست» را نیز با آن هماهنگ می سازد، به رسانه ها این آزادی عمل داده شده است که تا با مبنا قرار دادن «میل بشری» و بی توجهی به دو عنصر مهم «نیاز» و «مصلحت» مخاطب، در تولید و پخش برنامه ها و آثار رسانه ای خود هیچ گونه محدودیتی نداشته باشند.

دیدگاه فلسفی غرب، میل جنسی را سرچشمه لذت و خوشبختی فرد و منشأ پویایی او می داند. ازاین رو، دیگر انسان ها یا موجودات به مثابه «وسیله» یا «بازدارنده» ارضای تمنیّات شخصی فرد تلقی می شوند و در این میان، زن در برآوردن و ارضای این میل جنسی در رسانه نقش ویژه ای ایفا می کند.

در مقابل، بر اساس مبانی نگرش دینی، محوریت با خداوند متعال است. پس در رسانه ای با رویکرد دینی به جای محور قرار گرفتن انسان و رضایت او، رضایت خداوند متعال، شرط اصلی و معیار ارزش گذاری است. این نگاه هم در رسانه و هم در دیگر هنر ها رویکرد و مبنای اصلی به شمار می رود و از مبنا قرار دادن انسان خودداری می شود. ارزش انسان در خلیفة اللهی اوست و در این مقام خلیفة اللهی، بین زن و مرد تفاوتی نیست. بنابراین، نگاه ابزاری به زن در رسانه دینی وجود نخواهد داشت.

در نگرش دینی، اصالت با روح است. همین نگرش در رسانه دینی مبنای عمل قرار خواهد گرفت و نگاه جنسی به زن در رسانه دینی منتفی می شود و رسانه دینی بر این ویژگی تمرکز نخواهد کرد.

با اصالت داشتن ارزش های معنوی در رسانه ای با رویکرد دینی و ثبات داشتن این ارزش ها، نه تنها رسانه به دام نسبی گرایی نخواهد افتاد، بلکه با نشر ارزش های ثابت دینی و داشتن نگاه انسانی به زن به جای نگاه جنسیتی خواهیم کوشید به الگوی مناسب دینی در حوزه زنان نزدیک تر شود. افزون بر آن، در نگرش دینی، ضمن توجه به امیال بشری، مبنا را بر ویژگی های فطری بشر می گذارد و با کنترل امیال بشر از شی ءشدگی زن جلوگیری می کند.

رسانه ای با رویکرد دینی، در مقوله جنس، ضمن پذیرش ویژگی های جنسی و جسمانی

ص:246

زن، با تأکید بر انسانیت زن، به جای تأکید بر جنسیت زن که در رسانه های غیر دینی، مرسوم است، از جنسیت زن عبور می کند و اساس را بر پوشش و حجاب می گذارد. چنین رسانه ای به زن نه به عنوان مشتری، بلکه به عنوان مخاطبی محترم می نگرد.

رسانه دینی در مقوله «جنسیت» با تأکید بر منشأ وجودی واحد زن و مرد و اینکه هر دو آنها در مقام تکوین از یک حقیقت واحد برآمده اند، ولی در مقام تشریع، نقش های جنسیتی خاص و متفاوتی دارند، در پرداخت به نقش جنسیتی زن، نگاه متفاوتی از رسانه غیردینی خواهد داشت و به زن به عنوان یک انسان و در جایگاه خود، (نه فراتر و نه فروتر) خواهد پرداخت.

فهرست منابع

آربلاستر، آنتونی، ظهور و سقوط لیبرالیسم در غرب، ترجمه: عباس مخبر، تهران، مرکز،1376.

بیات، عبدالرسول، فرهنگ واژه ها، قم، مؤسسه فرهنگ و اندیشه دینی،1381.

جوادی آملی، عبدالله، زن در آیینه جلال و جمال، قم، اسراء، 1376.

رجبی، محمود، انسان شناسی، قم، مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی رحمه الله ، 1381.

زیبایی نژاد، محمدرضا، درآمدی بر نظام شخصیت زن در اسلام، دفتر مطالعات وتحقیقات زنان، قم، دارالثقلین، 1379.

عواض، عبدالرحمان، «بازنمایی تصویر زن در رسانه های عربی»، فصل نامه پژوهش و سنجش، سال یازدهم، شماره 38.

فصل نامه رسانه، سال هفدهم، شماره 2 .

مولانا، حمید، ارتباطات جهانی در حال گذار؛ پایان چند گونگی، تهران، سروش، 1384.

نجم عراقی ، منیژه ، زن و سینما ، تهران، انتشارات روشنگران و مطالعات زنان، 1376.

والکر، جان ا. و سارا چاپلین، فرهنگ تصویری مبانی و مفاهیم، ترجمه: سعید گرشاسبی، تهران، اداره کل پژوهش های صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، 1385.

هوور، استوارت ام. بازاندیشی در باره رسانه، دین و فرهنگ، ترجمه: مسعود آریایی نیا، تهران، سروش، 1382.

فلیکس هرندون و والری ج. اسمیت، «افسون زدایی از سکسوالیته توسط رسانه ها»، به نقل از: ماهنامه رواق هنر و اندیشه، شماره 44، ص 91.

پارادایم اسلامی در ارتباطات

محمدباقر زکی

پارادایم، نظریه، هستی شناسی، ارتباطات، قدسی، روش کیفی

زمینه های فرهنگی و اجتماعی، متمایز هستند، دانش ارتباطات غربی، توانایی تام و تمامی در بازگویی موضوع های متعارف در جهان اسلام ندارد. روایت دیگر از ناتوانی علم ارتباطات معاصر این است که محدودیت این دانش، تنها به تمایز مسئله و موضوع برنمی گردد، بلکه چنین محدودیتی، در اصل ساختار تئوریک علم ارتباطات به عنوان شاخه ای از علوم اجتماعی ریشه دارد. علوم اجتماعی معاصر از جمله ارتباطات مبتنی بر اصول معرفت شناختی، انسان شناختی و جهان بینی تنظیم شده اند که در آن، انسان، کنش انسانی و روابط اجتماعی به درستی تصویر و تعریف نشده است. از این رو، شناخت ارتباطات اجتماعی به عنوان بخشی از حوزه کنش انسانی، دچار فقر معرفتی و علمی است.

توضیح دوم در مورد نارسایی علم ارتباطات متضمن این نکته است که دانش ارتباطات معاصر به عنوان بخشی از علوم اجتماعی متعارف، حتی در همان خاستگاهش نیز در عرصه نظر و عمل با ابهام ها و چالش های نظری اساسی روبه روست. آنچه به عنوان تردیدها در مورد این دانش و دیگر دانش های اجتماعی معاصر، در حوزه فلسفه علوم اجتماعی رایج در غرب مطرح شد، گواه روشن بر این بیان دوم از محدودیت دانش ارتباطات است. دیدگاه های فلسفی متعارض در مورد علوم اجتماعی، نشان می دهد این دانش در خاستگاهش، غرب نیز با پرسش های اساسی رو به روست.

محدودیت دانش ارتباطات معاصر و نیز پرسش هایی که در برابر آن در میان اندیشمندان باختر زمین مطرح است، برخی محققان مسلمان را وا داشته است تا به تأسیس مطالعات ارتباطی با نگاه اسلامی یا تکمیل دانش معاصر ارتباطات بر اساس دیدگاه اسلام بیاندیشند.

حال پرسش این است که اگر الگویی اسلامی در مورد علم ارتباطات پی ریزی شود، چگونه می توان آن را تصویر کرد؟ به بیان دیگر، اگر بنا باشد علم ارتباطاتِ مبتنی بر مبانی اسلامی ساخته شود، تعیین و تعریف چه مفاهیمی در آن اجتناب ناپذیر می نماید؟

در هر کدام از تلاش های علمی که تاکنون در این مورد انجام شده اند، شیوه های مختلفی مطرح شده است. بیشتر این تلاش ها در راستای تدوین علوم اجتماعی بومی و

ص:251

اسلامی پی گرفته شده اند.(1) از آنجا که علم ارتباطات از نظر روش شناختی از عنوان عام علوم اجتماعی پیروی می کند، به طور طبیعی، تمام آنچه در مورد اسلامی سازی علوم اجتماعی مطرح می شود، علم ارتباطات را نیز دربرمی گیرد. هر آنچه تا کنون در این مسیر انجام شده است، به مثابه آغاز راهی پر فراز و فرود به سوی معرفی الگویی اسلامی از علوم اجتماعی و دانش ارتباطات اسلامی است؛ راهی که پویندگان آن با آزمون و خطا، هنوز محتاطانه، گام برمی دارند.

یکی از شیوه های پرداختن به دیدگاه اسلام در مورد علوم اجتماعی و علم ارتباطات، استفاده از مفهوم «پارادایم» و سنجش موضع اسلام در قبال دانش ارتباطات اجتماعی، در این قالب است. البته نگاه پارادایمی به علم، کاستی هایی دارد.

یکی از نقدهای جدًی بر این نگاه، به ملازمت آن با نسبیت برمی گردد. با وجود برخی پرسش هایی که از این منظر در برابر آن مطرح می شوند، می توان گفت استفاده از این مفهوم به عنوان یک آغازگر در مسیر تولید و تدوین الگوی ارتباطات اسلامی، کارآیی خواهد داشت. استفاده از نگاه پارادایمی در بررسی دیدگاه اسلام در این مورد، از دو جهت موجه می نماید. نخست اینکه استخراج الگوی اسلامی، به این شیوه، از متن و مبانی دین اقتباس می شود، متکی بر استنباط برداشت متفکران از معارف و مبانی دینی است. از آنجا که فهم و دسته بندی استنباطات متفکران از دین را در قالب پارادایم می توان عرضه کرد، الگوی اسلامی علم ارتباطات که بر اساس همان استنباطات تدوین می شود، با نگاه پارادایمی قابل بررسی است.

همچنان که پیش تر گفته شد، متفکران مسلمان تدوین الگوی علم ارتباطات اسلامی را به شیوه های مختلف پی گیری کرده اند. در یکی از این شیوه ها، تأسیس علوم اجتماعی اسلامی به این معناست که دین، به مثابه معرفت مقدّم بر علم، منشأ الهام برای نظریه ها، فرضیه ها و سبک تبیین است. این تفسیر از علم دینی، با نگاه پاردایمی به علم پیوندی تنگاتنگ دارد. البته پاردایم اقتباسی از دین به دلیل استحکام مبانی دینی، آن گونه که کوهن، آن را همواره در معرض تحول و انقلاب فرض کرده است، دچار تغییرهای شتابان

ص:252

و اساسی نخواهد شد. نهایت تحول معرفتی که ممکن است در آن رخ دهد، به تلقی های متفکران از دین و مبانی آن برمی گردد که فرض وقوع آن، نادر و محدود است.

برخی صاحب نظران از سطح انتزاع و گستره شمول مفهومی پارادایم ها سخن گفته اند؛ به این بیان که پارادایم ها، آن چنان عام و انتزاعی اند که مدلول های تجربی آنها را تنها در پرتو فرضیه های کمکی متعددی که راه عملی تعیین صدق آنها را نشان می دهند، می توان آشکار کرد.(1) ریتزر، جامعه شناس امریکایی، پس از بازگویی این نظریه ها به طور جداگانه، سرانجام به دسته بندی پاردایمی تئوری ها می پردازد. او در این راستا، نخست به تعریف پارادایم می پردازد و اظهار می کند که پارادایم عبارت است از تصور اساسی در مورد قلمرو موضوعی علوم. اینکه چه چیزی مطالعه شود، چه پرسش هایی پرسیده شود، چگونه پرسیده شود و چه قواعدی در پاسخ به پرسش ها به کار گرفته شود، همه در پرتو پارادایم تعریف و تعیین می شوند. پارادایم، گسترده ترین امر مورد اجماع و توافق در یک علم است و سبب تمایز یک اجتماع علمی از دیگری می شود. پارادایم دربردارنده نظریه ها، شیوه های تحقیق و ابزار آن است.(2)

تعریف های ارائه شده از پارادایم، نشان می دهد این اصطلاح شامل بخش های مهمی از یک علم می شود که عالمان و محققان، پیش از پرداختن به تحقیق و نظریه پردازی در حوزه مورد مطالعه، موضع خود را نسبت به آن موارد مشخص می کنند. همچنان که در برخی تعریف های پیشین از پارادایم اشاره شده بود، بخش زیادی از ساختار پارادایم، با اعتقاد محققان و توافق آنان بروز و ظهور پیدا می کند. حال پرسش این است: بخش های مهمی از یک علم که در پرتو پارادایم مشخص می شوند، کدامند و آنها را چگونه می توان معین کرد؟

در تعریف های پارادایم، به اجمال، به همه موارد مهمی اشاره شده است که ذیل پارادایم قرار می گیرند، ولی به نظر می رسد برخی مفاهیم، جایگاه محوری در پارادایم ها دارند، به گونه ای که ساختار و سرنوشت یک علم بر اساس نگاه عالمان به آن مفاهیم رقم می خورد.

مفاهیم تعین بخش در یک پارادایم شامل امور متعددی است که برخی از آنها در

ص:254

تعریف های پارادایم بازگو شده بود، ولی در این میان، مواردی چون «علم»، «انسان شناسی»، «تعریف مسئله» و «روش تحقیق»، موقعیت تعین بخش در علوم دارند. از همین رو، در این نوشته تلاش می شود با استفاده از روش پاردایمی، دیدگاه اسلام در ارتباطات بر اساس موضع گیری این آیین مقدس در همین موارد، توضیح داده شود؛ چون تفاوت پارادایم ها در یک علم، بیشتر به اختلاف نظر جوامع علمی در مورد همین مفاهیم برمی گردد.

بی کران قدسی مایه می گیرد.(1) علم الهی به معلومات از سنخ علم حضوری و شهودی است که انطباق معرفت با واقع در آن، اجتناب ناپذیر می نماید و در چنین علمی، نقص و خطایی راه ندارد. حال اگر علم الهی در عالی ترین منزلت معرفتی قرار دارد، دانشی نیز که به آن علم الهی متصل بوده و از وحی گرفته شده باشد، دانش برین و مطمئن خواهد بود. از این رو، در نگاه دینی در مقام پژوهش و تولید علم، لازم است به وحی و متون دینی به عنوان منبع دانش درجه اول نگریسته شود. بر اساس نگاه دینی می توان علوم اجتماعی و علم ارتباطاتی داشت که نظریه ها و فرضیه های آن ملهم از قرآن و روایات باشد.

علم و معرفت حصولی عقلی، در مرتبه دوم این سلسله مراتب معرفتی قرار می گیرد؛(2) یعنی با اینکه نسبت به معرفت شهودی در مرتبه نازلی قرار می گیرد، جایگاه برینی دارد. منزلت عقل و مدرکات آن در نگاه اسلام چنان است که به آن «پیامبر درونی انسان» گفته می شود و از این نظر، منزلتی رفیع دارد. از آنجا که در علم ارتباطات معاصر، اعتبار و پایایی علم بر اساس تجربه، آزمون می شود، ممکن است این پرسش مطرح شود که علم برگرفته از مبانی دینی و مدرکات عقلی، چه نسبتی با تجربه پیدا می کند؟ دغدغه برای تولید دانشی که مقبولیت جهانی بیابد، بیشترین نقش را در طرح چنین پرسشی دارد؛ به این معنا که اگر بناست پارادایم دینی در مورد ارتباطات ارایه شود، بهتر است با ملاک های متعارف قابل ارزیابی باشد و تجربه از این نظر چنین جایگاهی دارد.

از نظر معرفت شناختی، دانش برگرفته از علم الهی و وحی و نیز مدرکات عقلی منزلت رفیعی در اسلام دارند. با این حال، ارتباط آن دو را با تجربه می توان به عنوان آزمون فهم محقق از متون دینی و نیز محک درستی و نادرستی مدرکات عقلی تعریف کرد؛ به این معنا که تجربه در نسبت به علمِ برگرفته شده از دین، به عنوان سنجشگر فهم و تلقی عالم از متون دینی عمل می کند، نه آنکه خود بر آن تقدّم اعتبار داشته باشد. مدرکات عقلی نیز با وجود معتبر بودن، اگر آزمون تجربی شوند، در راستای تعمیق و تدقیق مدرکات عقلی صورت می گیرد.

ص:256

در نگاه اسلام، علم حسی و دانش تجربی در مرتبه نازله نسبت به علم الهی و معرفت حصولی قرار دارد.(1) اگر دیدگاه های معاصر در مورد آمیختگی تجربه با نظریه و حتی منفک نبودن آن از جهت گیری ارزشی را در نظر بگیریم، برتری معرفت متصل به علم الهی نسبت به علم تجربی، در حوزه علوم انسانی، بیشتر نمایان می شود و موجه می نماید. اگر فرض بر این است که علم تجربی مدعی عینیت در دانش، نمی تواند در ورای بینش نظری و جهت گیری ارزشی محققان، تحقق یابد؛ در این صورت، چه بهتر که اساس دانش در جایی استحکام یابد که اتقان خدشه ناپذیری دارد و این، همان معرفت وحیانی است.

دیگر امتیاز پارادایم اسلامی در مورد علم، ملاک ارزیابی و سنجش علم و معرفت مقبول در آن پارادایم است. در نگاه دینی، دانشی که برگرفته از متون دینی و وحی باشد، از نظر ثبوت و نفس الامر، وثیق و خالی از خطاست. آزمون آن به وسیله تجربه نیز در واقع، سنجش درستی و نادرستی فهم عالم از مبانی و متون دینی است، نه چیزی فراتر از آن. آنچه جای ارزیابی و سنجش دارد، یافته های حاصل از استنباطات عقلی محقق و نیز دریافت های به دست آمده از طریق تجربه است. در پارادایم متعارف علوم اجتماعی و علم ارتباطات، صحت و خطای یافته های علمی، بر اساس انطباق داشتن یا نداشتن فرضیه و نظریه علمی با واقعیت و از طریق آزمون تجربی سنجیده می شود. در مقابل، در دیدگاه اسلام، در درستی علم و گزاره های علمی، صرف انطباق علم با واقعیت کفایت نمی کند، بلکه علاوه بر آن، برخورداری علم از حقیقت نیز اهمیت دارد. انطباق علم با واقعیت به مدد تجربه تعیین می شود، ولی این کار به تنهایی کافی نیست.

در نگاه اسلام، بررسی سازگاری یافته علمی با حقیقت نهایی و نهانی پدیده مورد مطالعه اجتناب ناپذیر می نماید. مثلاً در مطالعه انسان و کنش های او، اگر تنها به انطباق با واقعیت و آزمون تجربی یافته ها بسنده شود و در نتیجه، محقق، او را حیوانی در نظر بگیرد مثل دیگر حیوانات و تنها تفاوتشان را در مرتبه و درجه بداند و به ماهیت حقیقی انسان و ابعاد معنوی و غیرمادی اش توجه نکند؛ درخواهیم یافت این دستاورد علمی، ناقص و دچار خطاست. در لزوم بهره مندی گزاره علمی از حقیقت به دو دلیل مهم استناد می شود. یکی اینکه انطباق یافتن علمی با واقعیت، ملاک کافی برای درستی علم نیست؛ چون ممکن

ص:257

است گزاره هایی با «واقعیت منطبق باشند، ولی با تفسیر درست یا حقیقی پدیده مورد نظر هماهنگ نباشند... . دلیل دوم اینکه واقعیت ممکن است مصنوع دست بشر باشد و واقعیتی فاسد و تباه شده به شمار رود.»(1) «حقیقت صرفاً انطباق با امور واقعی نیست؛ زیرا ممکن است آن امور واقعی را انسان ها ایجاد کرده باشند و بنابراین، ممکن است در جایگاه شایسته شان نباشند. بدین تعبیر، امور واقعی می توانند کاذب باشند».(2)

این نوع نگاه به علم مستلزم دلالت های ضمنی مهم دیگری نیز است. از جمله اینکه در نگاه اسلامی، میان ارزش و دانش ارتباط مستحکمی وجود دارد. البته مقصود از این سخن، آمیختگی دانش و ارزش نیست. با اینکه در مورد آمیختگی دانش و ارزش نیز با دیدگاه های متفاوتی روبه رو هستیم؛ ارتباط میان دانش ارتباطات و ارزش های انسانی و اسلامی به این معناست که علم در منظومه فکری اسلام، تنها به روایتگری و حکایت امور نمی پردازد، بلکه فراتر از آن، در قد و قامت یک دانش انتقادی ظاهر می شود و واقعیت ها را با چشم حقیقت بین بررسی می کند. به این ترتیب، عالم می تواند در برابر موضع گیری کند. این موضع گیری، در حوزه علوم انسانی و ارتباطات، ممکن است حتی به تغییر واقعیت بیانجامد. در اینجاست که تمایل عالم به تفسیر وقایع، با تعهد به تغییر آن همراه می شود.

پارادایم های غیر دینی، درست از همین جا آشکار می شود. در دیگر پارادایم های علوم اجتماعی، انسان تنها بر اساس بعد مادی وجودش تعریف می شود و محققان بر همین اساس، به تحلیل کنش انسانی می پردازند. تعریف واقعیت اجتماعی به عنوان «شیء»(1) به همان تلقی مادی از انسان و نیز تعریف شیء انگارانه از کنش های او برمی گردد. رویکرد اثبات گرایی بر چنین ایده ای تأکید دارد. اعتقاد به همانندی میان علوم تجربی و انسانی مستلزم آن است که درباره انسان و کنش های او همچون پدیده های مادی بررسی و پژوهش صورت بگیرد. از این رو، تبیین های علمی برخاسته از این رویکرد، تنها بر محور رابطه علیت بازگو و تعریف می شوند؛ تبیینی که در آن به ماهیت جبری روابط اجتماعی و انفعال انسان در آن، اذعان شده است.

با آنکه مکتب های علمی در حوزه علوم اجتماعی دچار تحول های جدّی شده اند، ولی انسان شناسی مادی اندیشانه وجه مشترک همه آنهاست. همچنین رویکرد تفسیری که در راستای تکمیل و تصحیح رویکرد اثبات گرایی عنوان می شود، با وجود اهتمام به قابلیت و خلاقیت انسانی، همواره کنش های انسانی را با فرض تک ساحتی بودن انسان تعریف و تبیین می کند. این رویکرد دیگر مثل پوزیتیویسم به تبیین مکانیکی رفتارهای انسانی نمی پردازد، ولی همچنان بر جنبه مادی انسان تأکید می کند. از این رو، در دسته بندی کنش های انسانی، کنش عقلانی به مثابه عملی تعریف می شود که بر اساس عقلانیت ابزاری انجام می گردد و عقلانیت دیگری ورای عقلانیت ابزاری در آن قابل تصور نیست.

رویکردهای انتقادی در علوم اجتماعی، با وجود ادعای برتری نسبت به اسلاف خویش، در بخش انسان شناسی همچنان مادی بودن انسان و نیازهای او را مفروض می دارند؛ به این معنا که همه تمایلات، کنش ها و نگرش های انسان ها به یک سرانجام و غایت مادی منتهی می شود، نه چیزی فراتر از آن. انسان در این رویکرد، موجودی تصویر می شود که تنها به منافع مادی، سلطه بر دیگری و هژمونی فکری می اندیشد. از این رو، روابط اجتماعی در قالب تضاد و کشمکش عنوان و تعریف می شود و ارتباطات متعارف و فعالیت های رسانه ای همه در راستای

ص:259

نفوذ و سلطه، توصیف و تبیین می شوند.

این در حالی است که در پارادایم اسلامی، انسان، متفاوت از آنچه گفته شد، تعریف می شود. در این پارادایم، انسان یک موجود مادی ناب نیست، بلکه شخصیت وجودی او ترکیبی است از تمایلات مادی و گرایش های معنوی و الهی. آنجا که سخن از بعد الهی و معنوی وجود اوست، همواره مورد مدح و ستایش است(1) و در مواردی که به بعد مادی و تمایلات مادی او اشاره می شود، سخن از ذم و نکوهش او به میان می آید.(2) بنابراین، از آنجا که مادی نیست، شناخت او نیز تنها با مدل تجربی ناب فراهم نمی آید. اگر کسی از این مسیر به شناخت انسان دست یابد، معرفتی ناقص و ناتمام برایش حاصل خواهد شد. از همین رو، در این پارادایم، نگاه «شی ء انگارانه» به انسان و کنش هایش پذیرفته نمی شود. همچنین در این پارادایم، کنش های انسان در ورای اختیار و گزینش گری او تبیین نمی شود؛ چون در نگاه دینی، با وجود اذعان به اثرگذاری محیطی و اجتماعی بر انسان، ظرفیت و خلاقیت او نیز مطرح است. در این پارادایم، نگاه تفسیری به کنش انسانی نیز تنها بر پایه تمایلات، علایق و منافع مادی و دنیوی بازگو نمی شود، بلکه ضمن توجه به این موارد، دلایل و انگیزه های معنوی به عنوان محرّک های محتمل بررسی می شوند.

همه می دانیم که در هر پارادایمی، برخی موضوع ها و مسائل جایگاه محوری دارند؛ حال آنکه همان مسائل در پارادایم دیگری چندان مطرح نیستند و به گونه ای کاملا ً متفاوت مطرح می شوند. دو پارادایم «نظم» و «ستیز» در علوم اجتماعی، نمونه های آشکار این تفاوت در مسئله شناسی هستند.

در پارادایم «نظم»، مسئله شناسی حول مفهوم محوری نظم می چرخد، در حالی که در پارادایم تضاد، در همه موارد، مسائل مورد بحث بر پایه مفهوم محوری «کشمکش» تعریف می شوند. در حوزه مطالعات ارتباطات، با وجود تعدد و تفاوت در پارادایم های رایج در آن، محور مشترک همه آنها در مسئله شناسی این است که آن را بر اساس ملاک های مادی و علایق دنیوی پی گیری کنند. البته این نوع نگاه به نوع تلقی مادی اندیشانه این پارادایم ها در حوزه انسان شناسی برمی گردد.

همان گونه که بیان شد، تلقی تک ساحتی از انسان در حوزه انسان شناسی بر بسیاری از امور از جمله در نوع نگاه به علم و مسئله شناسی اثر می گذارد و آن را منطبق با همان تلقی خاص رقم می زند. امروزه بیشتر بحث های علم ارتباطات متعارف در زمینه اقناع و نفوذ مطرح می شوند. البته اقناع و نفوذ در پارادایم های غالب ارتباطات را همواره در جهت سلطه و منافع این جهانی انسان تعریف می کنند.

در پارادایم اسلامی و الهی، مسئله شناسی در عرصه ارتباطات به تبعیت از ارزش های دینی و نیز پیش فرض های مقبول در انسان شناسی و معرفت شناسی دنبال می شود. به این معنا که مسئله شناسی یا بر اساس ارزش ها و هنجارهای دینی صورت می گیرد یا به عنوان پرسش های علمی مطرح می شود. در موردی که مسئله شناسی متأثر از ارزش ها و هنجارهای دینی پی گیری می شود، دغدغه عالمان در روند پژوهش یا توصیف و تبیین نابهنجاری ها و سرانجام، ارائه راه حل علمی برای هنجارمند کردن آنهاست، یا اینکه گذار از وضعیت موجود و رسیدن به یک وضعیت آرمانی. در هر دو مورد، جهان بینی نقش تعیین کننده دارد؛ چون هم ارزش های دینی از جهان بینی اسلامی اقتباس می شود و هم وضعیت آرمانی از دین الگوبرداری می شود.

ص:261

در مواردی که مسئله شناسی در ارتباطات مبتنی بر پرسش های علمی و پژوهشی انجام می شود، به دلیل پیروی این پرسش ها از پارادایم اسلامی، باز هم روند تعریف و مسئله شناسی منطبق با نگاه دینی در مورد انسان و کنش های او صورت می گیرد.

ص:263

تبیین جایگاه رسانه ملی در ساختار مهندسی فرهنگی کشور به منظور مواجهه پویا با تهاجم فرهنگی غرب

دکتر مهدی سبحانی نژاد*

محمد نوروزی**

چکیده

1. عمده ترین مؤلفه های مبین مهندسی فرهنگی شامل: طراحی نظام مدیریت فرهنگی، دست یابی به نظام مدیریتی پیوسته، منسجم، هدفمند و قوی متناسب با اهداف و سیاست های فرهنگی کشور، فرآیند سامان دهی محتوایی و شکلی فرهنگ، ارتقا و به روزسازی آن برای پاسخ گویی به نیازهای موجود و مواجهه با سایر فرهنگ ها یا به عبارتی «بازپژوهی» و «نظریه پردازی» در حوزه فرهنگ اسلامی _ ایرانی به منظور دست یابی به مبانی، چارچوب، ساختار و شاخص های دقیق، روشن و روزآمد فرهنگ ایرانی _ اسلامی است، و مراحل تاریخی آن در ایران شامل: سال های 20 _ 1347 (دوره برنامه ریزی فرهنگی گسسته )، سال های 47 _ 1357 (برنامه ریزی فرهنگی در قالب برنامه ریزی پیوسته ) و پس از پیروزی انقلاب اسلامی (سامان دهی جامع امور فرهنگی) که از آن پس شوراهای مختلف و از جمله شورای عالی انقلاب فرهنگی و مرکز مطالعات راهبردی شورای عالی انقلاب فرهنگی،

ص:264

عهده دار این امر در کشور بوده اند؛

2. عمده ترین مؤلفه های بنیادی مطرح در مهندسی فرهنگی کشور شامل: دست یابی به نقشه مطلوب برای اصلاح، تکمیل و ارتقای فرهنگ جامعه که بتواند چیستی و چگونگی اصلاح فرهنگ را تبیین و راهبردهای اساسی، کلان، عملیاتی و وحدت بخشی را در عرصه اصلاح فرهنگ ارائه نماید. برای حصول این امر، مؤلفه های اساسی این فرآیند شامل: جامعیت و تخصص، آرمان گرایی، واقع بینی، آینده نگری، مشارکت، اجماع، انسجام، استناد، مراتب متکامل و اکمال متقابل بوده است؛

3. عمده ترین مؤلفه های مبین تهاجم فرهنگی غرب شامل: تضاد ذاتی فرهنگ مادی غرب و فرهنگ اسلامی، مقابله با فرهنگ اسلام، نابودی فرهنگ انقلاب و نظام مبتنی بر آن، درگیری فرهنگ دینی انقلاب و نظام اسلامی با فرهنگ غربی، تقابل فرهنگ اسلامی و فرهنگ غربی، استعمار سیاسی و اقتصادی به همراه استعمار فرهنگی، بی اعتقاد کردن مردم به فرهنگ و تاریخ خود، نابودی فرهنگ و ایدئولوژی اسلامی، تخلیه مردم از اعتقاد، ایمان و حسن ظن به فرهنگ خود، انطباق با الگوی غربی، اسلام زدایی، بی اعتقاد کردن نسل جوان به انقلاب اسلامی، ضربه به اصل نظام، موجه جلوه دادن فساد و اشاعه آن، القای فرهنگ بیگانه و تثبیت آن فرهنگ است؛

4. درباره جایگاه رسانه ملی در مهندسی فرهنگی کشور و مواجهه پویا با تهاجم فرهنگی باید توجه کرد که دو رویکرد در این خصوص شامل: فعالیت رسانه مساوی و عین مهندسی فرهنگی و دوم رسانه، کارگزار و عامل مهندسی فرهنگی بوده است. در دید اول، ورود رسانه به عرصه زندگی افراد بشر به خودی خود موجب تغییر و تحول فرهنگی می شود و در دیدگاه دوم، رسانه به مثابه مجری و تنها مجرای انتقال فرهنگ به شمار می آید. این نظر از دیدگاهی ریشه می گیرد که بین رسانه و پیامی که از طریق آن منتقل می شود تفکیک قائل است. بر اساس این دیدگاه، رسانه ابزار است و محتوای آن را پیامی مشخص می سازد که از طریق آن منتقل می شود. کارکردهای رسانه در مهندسی فرهنگی را نیز می توان شامل کارکردهای: آموزشی، توزیعی، تعمیم و یکپارچه سازی، برجسته سازی، پالایشی و جامعه پذیری و فرهنگ پذیری دانست.

کلیدواژگان

رسانه ملی، مهندسی فرهنگی، تهاجم فرهنگی، مواجهه پویا، غرب.

1استادیار گروه علوم تربیتی دانشگاه شاهد تهران.

2کارشناس مدیریت و برنامه ریزی آموزشی دانشگاه شاهد.

مقدمه

مهندسی فرهنگی، درحقیقت تلاش در جهت تقویت اجزای اصلی فرهنگ اسلامی و ملی کشور و پاسداشت آن در برابر نفوذ و تأثیر فرهنگ مخرب غربی در پرتو چینش مناسب و تعیین جایگاه صحیح همه ابعاد و ویژگی های فرهنگی جامعه ماست. دست یابی به نتیجه و تحقق این امر، نیازمند طرح مهندسی فرهنگی است. گفتمان فرهنگ نزد مقام معظم رهبری، برترین گفتمان تلقی می شود. مهندسی فرهنگی درحقیقت بیانگر تلاش رهبر معظم انقلاب و نهادهای مسئول به منظور ارتقای فرهنگ اسلامی _ ملی در کشور، جلوگیری از ایجاد بحران های فرهنگی و هویتی، ممانعت از نفوذ فرهنگ غربی به ایران، تحقق آرمان ها و اهداف انقلاب اسلامی، رشد کیفی شاخص های فرهنگی در کشور و نوسازی فرهنگی کشور است. درحقیقت دست یابی به این اهداف نیازمند مهندسی فرهنگی و مدیریت راهبردی فرهنگی است.

مهندسی فرهنگی؛ طراحی، نوسازی و بازسازی سیستم فرهنگ و مهندسی فرهنگی کشور به مفهوم مهندسی کلان کشور، نظام ها، سازمان ها، سیاست ها، قوانین و سازوکارها در جهت اهداف فرهنگی است.(1)

کلمات فرهنگ و مهندسی از دیرباز در میان ایرانیان (در همه ادوار تاریخی) جایگاه

ص:266

ویژه ای داشته و با آنان عجین بوده است. این کلمات در میان ادبا و شعرا نیز جلوه و برجستگی خاصی داشته اند؛ زیرا مضامینی که از به کارگیری این کلمات به ذهن متبادر می شود، حاکی از دقت، محاسب بودن، خط کش و میزانی است که برای حرفه مهندسی و مفهوم آن به کار می بردند و نیز فرهنگ را به هنر، نویسندگی و دانش و جوهر دریا تشبیه نموده اند. درباره مهندسی نیز این اشعار قابل توجه است. همچنین دانشمندان، محققان و نویسندگان اعصار گذشته در کنار تعلیم و تحصیل علوم مختلف، غالباً در حاشیه یا اصل آثار خود به علوم ریاضی و جبر و مثلثات و هندسه و هیئت می پرداختند. اگرچه شهرت بسیاری از آنها در علوم دیگر است، دقت و کنکاش در احوالات علمی و مباحثشان، نشان دهنده آن است که تحصیل و تحقیق و تعلیم علوم ریاضی نیز جزو برنامه های اصلی آنان بوده است.

در پیشینه دانشمندان و محققان و اندیشمندان ایرانی درباره مهندسی، طی ادوارگذشته باید اذعان داشت که تعلیم و تدریس علوم مختلفِ مرتبط با مهندسی از قبیل ریاضیات، جبر و هندسه بیش از دوهزار سال در ایران سابقه فعالیت دارد و از گذشته های دور، دانشمندان بسیاری در این رشته ها تبحر داشته اند و دانشگاه های متعددی نیز در ایران در این رشته ها فعال بوده اند. از جمله دانشگاه جندی شاپور که مرکز علمی بزرگی بود و پیش از ظهور اسلام، دانشمندان ایرانی در آن به تدریس علوم، ریاضیات و نجوم اشتغال داشتند، و حتی بسیاری معتقدند که چرتکه، نخستین وسیله محاسبه در قدیم به دست ایرانیان اختراع و به کار گرفته شده است، و اهمیتی که ایرانیان قدیم برای ریاضی قائل بودند بسیار زیاد بوده است؛ به طوری که در دوره پیش از ظهور اسلام، به ویژه در عهد ساسانی به پیشرفت های قابل توجهی دست یافته بودند و در ادوار مختلف تاریخی دانشمندان بزرگی از این مرز و بوم برخاسته اند که در ذیل، تنها به تعدادی از آنها اشاره می شود:

1. خوارزمی: از بزرگ ترین علمای ریاضی دنیای قدیم بوده است و مؤلفان لاتین وی را الگوریسم می نامند. کتاب حساب او تأثیر عمیقی در شناساندن علم حساب به دنیای مسیحی داشته است و وی در تکمیل علم جبر و مقابله سهم بزرگی در میان دانشمندان عالم دارد؛

2. ابوعبدالله محمد بن عیسی ماهانی: بر هندسه اقلیدسی و برخی آثار ارشمیدس شرح نوشته است و در علم جبر مطالعه های عمیق انجام داده است؛ چنان که معادله هایی از جبر

ص:267

به نام او مشهور است؛

3. ابوالوفا بوزجانی(اهل تربت جام): یکی از بزرگ ترین ریاضی دانان و منجمان دوره اسلامی بوده است. کتابی که او در علم حساب نوشته است، نخستین بار مورد توجه دانشمندان اروپایی قرار گرفت؛

4. ابوریحان بیرونی: ریاضی دان و منجم بسیار بزرگ ایران که بی تردید یکی از بزرگ ترین دانشمندان جهان شمرده می شود. وی کتب قانون مسعودی و التفهیم لاوائل صناعة التنجیم را در حساب و هندسه و نجوم و هیئت و نیز کتابی در ذکر بهترین طریقه ساختن اسطرلاب که از جمله آثار او در ریاضی است تألیف نموده است؛

5. حکیم خیام نیشابوری: وی علاوه بر شاعری، استاد بسیار بزرگی در علم ریاضی است. اصلاح تقویم شمسی ایرانی در سال 467 و ایجاد تقویم جلالی با همکاری ابوالعباس لوکری و الخازنی که هنوز هم مبنای سال شماری در ایران است؛

6. شیخ الرئیس ابوعلی سینا: رساله های متعددی در علم ریاضی دارد. در این فن چنان که شاگرد او ابو عبید جوزجانی گفته است مطالبی تازه و مسائلی نو داشته است. وی در هریک از اختصارات هندسه و حساب و موسیقی که در کتاب شفا گنجانیده زیاداتی دارد؛

7. خواجه نصیرالدین طوسی: در دوران حمله مغول، بزرگ ترین کسی که توانست سند استادی علوم ریاضی را چنان که در ایران پیش از مغول بود بگیرد و از زوال و انحطاط فوری آن جلوگیری کند، خواجه نصیر طوسی بود بزرگ ترین کار وی نوشتن تحریرات ریاضی است. زحماتی که خواجه نصیر طوسی در تنقیح و اصلاح و تحریر آثار ریاضی دانان بزرگ دنیای پیش از خود کشید، علوم ریاضی را برای علمای عهد خود و کسانی که پس از او سرگرم مطالعه و تحقیق در ابواب این علم بودند، سهل الوصول ساخت.

درباره تعریف فرهنگ باید گفت که فرهنگ از جمله واژه هایی است که در حوزه های تخصصی، همچون جامعه شناختی، انسان شناسی، باستان شناسی، مردم شناسی، مباحث تربیتی و اخلاقی و... به عنوان کلیدواژه تبیین و توصیف بسیاری از کنش ها، حالات، آداب و رسوم، خلقیات، شعایر، آیین ها و نمادهای فردی و اجتماعی است که در کالبد جوامع امروزی جریان دارد یا اساساً به گذشته تاریخی یک تمدن و

ص:268

جامعه پیوسته است. اما جان مایه های آن در فرهنگ امروزی است. در انواع تخصص ها مطرح شده است که واژه فرهنگ، تعاریف متعددی دارد و نمی توان به همه آنها پرداخت. درعین حال، فرهنگ در انواع برداشت ها به مثابه یک امر و کل پویا و در حال تغییر و تکاپو به یک حقیقت و عنصر روحی وحدت بخش و هویت بخش تبدیل شده است. لذا هویت و انسجام درونی و برونی افراد، جوامع، تاریخ ها، به حضور بالنده و فعال حقیقت فرهنگ بستگی دارد؛ زیرا فرهنگ، یک پدیده انسانی است و دارای ابعاد، سطوح و حوزه های متعددی دارد.(1)

ادوارد تایلر، مردم شناس انگلیسی معتقد است که در فرهنگ، مجموعه دانش و افکار و آرا و هنر و اخلاق و قوانین و مقررات و سایر استعدادها و عاداتی که انسان به منزله عضو یک جامعه کسب کرده، متجلی است. ازآنجاکه انسان مانند سایر حیوانات، پیوسته درصدد آن است که وضع خویش را اصلاح کند، ناگزیر است با اختراع روش های نوینی برای تأمین احتیاجاتش، خویشتن را با اوضاع مختلف تطبیق دهد. فرهنگ را می توان مجموعه مساعی بشر برای تطبیق یافتن با محیط خودش و اصلاح طرز زندگی اش دانست.(2)

در کنفرانس جهانی مکزیکو، فرهنگ را چنین تعریف کرده اند: فرهنگ را می توان کل پیچیده از خصیصه های متمایز روحانی، مادی، فکری و عاطفی دانست که ویژگی های یک جامعه یا گروه اجتماعی به شمار می آیند و نه تنها هنر و ادبیات، بلکه شیوه های زندگی، حقوق اساسی انسان ها، نظام ارزشی، نسبت ها و باورها را در بر می گیرد. این فرهنگ است که به انسان این توانایی را می بخشد که خود تأمل کند و به طور مشخصی به موجودی تبدیل شود که شایسته نام آدمی است؛ یعنی موجودی خردگرا و برخوردار از وجدان اخلاقی. انسان از طریق فرهنگ، ارزش ها را بررسی و از میان آنها انتخاب می کند. انسان به واسطه فرهنگ، خود را بیان می کند، از خود آگاه می شود و می فهمد

ص:269

که موجودی ناقص است.(1)

فرهنگ یک نظام و کلیت پیچیده و درهم تنیده ای است که بشر در ارتباط با حقایق و موضوعات شش گانه، یعنی خدا، ماورای طبیعت، تاریخ، جامعه، انسان و طبیعت به دست آورده است. این محورها در سه بعد: الف) روحی و روانی؛ ب) ذهنی و ادراکی؛ ج) رفتاری و عینی شکل گرفته اند. محورهای ارتباطی که به ظهور فرهنگ یک جامعه انجامیده است یا موضوع ارتباطش جنبه معنوی و روحی و عاطفی دارد. آن نیز به صورت شفاف یا ملموس ظهور می یابد که به فرهنگ معنوی آن موسوم است یا حیث تصرفی و مادی یافته و به صورت ابزارها و تکنیک های غلبه و با سلطه بر طبیعت تحقق عینی می یابد یا به صورت دانش ها و علوم، ناظر بر این حیث عادی نمودار گشته است که در کل به فرهنگ مادی آن موسوم است.(2)

دانش و علوم پایه همچون ریاضی، شیمی، فیزیک، علوم عقلی و فلسفی و... همه در مفهوم و گستره فرهنگ می باشند. در یک تفکیک کلان دیگر، فرهنگ ها، در همه تمدن های تاریخ بشری با توجه به دو حیث فرهنگ مادی و معنوی، یا از خاستگاه و مبنای وحیانی سیراب شده اند و حرکت و تحول فرهنگی را در جهت تکامل الهی پیش می برند و پرستش و توحید را جهت گیری حاکم بر فرهنگ می دانند و دین را منطق این حرکت تکاملی و انبیا و امامان را محورها و سرسلسله جنبان این حرکت تکاملی بشر می دانند یا ازخاستگاه بشری و مادی الهام گرفته، در جهت توسعه پرستش مادی موج طغیان و عصیان را در برابر حق پرستی و خداپرستی راه انداخته اند که فهم و علم بشری را منطق حاکم بر حرکت تمدن مادی، و فلاسفه و دانشمندان را هدایتگران این فرهنگ سکولار و مادی قرار داده اند.

فرهنگ ها و تمدن ها به دو حوزه اساسی فرهنگ و تمدن دینی و فرهنگ و تمدن سکولار و مادی تقسیم شده است که بعضی از اندیشمندان از آن به فرهنگ (پیشرو) و فرهنگ (پیرو) یادکرده اند. با توجه به بیان فوق، فرهنگ سه حوزه انسانی، اجتماعی و تاریخی دارد. حاصل ضرب و تقسیم آن با ابعاد سه گانه

ص:270

گرایشات، بینش ها و کنش ها در محورهای ارتباطی بیان شده، تلقی حداکثری ما را از فرهنگ بیان می کند و اساساً بدون تصویر چنین گستره ای، مهندسی فرهنگی به نحو جامع محقق نخواهد شد، و طبعاً نمی توان دامنه وسیع موضوعات و عناصر فرهنگی را درون نقشه جامع فرهنگی قرار داد.

مهندسی فرهنگی، در یک کلام، عبارت است از ارائه یک نقشه و طرح کلی و جامع از نظام فرهنگی جامعه با ایجاد نسبت و ربط منطقی میان متغیرهای فرهنگی برای تحقق دو امر اساسی: یکی ایجاد و تأسیس نهادها و ساختارهای فرهنگی؛ و دوم ترمیم و اصلاح و تغییر نظام فرهنگی.

واژه مهندسی فرهنگ، اساساً با توجه به حوزه و گستره شمول، با مهندسی فرهنگ متفاوت است. زیرا اساساً مهندسی فرهنگ، موضوعاً به خود فرهنگ به عنوان بعدی از سه بعد سیاست، فرهنگ و اقتصاد می پردازد. مهندسی آن نیز به عوامل و عناصر و متغیر درونی و بیرونی خود فرهنگ معطوف است. در مهندسی فرهنگ، کلمه فرهنگ به مهندسی اضافه شده است و ترکیبی اضافی پدید آمده است. مهندسی را به هر معنایی تفسیر کنیم، منظور این است که خود مقوله فرهنگ باید هندسه پذیر باشد و اندازه مطلوب ما را بگیرد. بنابراین مهندسی فرهنگ، یک کار فکری و تدبیر وسیع مبتنی بر یک سلسله مبانی نظری در مقوله فرهنگ می طلبد. (1)

در مهندسی فرهنگی، اساساً سعی می شود همه ابعاد فرهنگی و سطوح و حوزه ها؛ چه سیاسی، چه اقتصادی و... مورد توجه قرار گیرد. مفهوم نظام مندی موضوعات مبین آن است که مقایسه و سنجش میان انواع موضوعات فرهنگی و برقراری نسبت و ربط منطقی میان آنها که به طبقه بندی طولی و عرضی و شامل و مشمول و از حیث گستره و عمق و دقت، منتهی می شود که در نوع و شکل مهندسی فرهنگ اثر می گذارد. از همین رو این نگرش سیستمی در نظام مندکردن موضوعات فرهنگی حضور فعال دارد، و نظام مندی، درحقیقت ایجاد یک ساختار منطقی برای تعیین و مشخص کردن جایگاه و محل استقرار یک موضوع در میان انواع موضوعات فرهنگی است که به ارزش گذاری و کمیت گذاری موضوعات فرهنگی در سطوح و ابعاد و حوزه های متفاوت می انجامد. البته منطق و الگوی حاکم بر نظام مندی موضوعات، ناشی

ص:271

از طبقه بندی و نسبت کمی و کیفی مؤلفه های فرهنگی است. از همین رو اگر متغیر فرهنگی مربوط به بعد روحی و گرایشی باشد و در مهندسی فرهنگی جایگاه محوری داشته باشد، طبعاً موضوع و عناصر مؤلفه فوق نیز چنین منزلتی خواهد داشت. میان این الگوی طبقه بندی مؤلفه ها و موضوعات مهندسی فرهنگی رابطه دوسویه برقرار است.

نظام مندی موضوعات، در نهایت ایجاد نوعی هماهنگی و توازن کمی و کیفی میان نسبت تأثیر موضوعات فرهنگی در برایند کل مهندسی فرهنگی است. تعاریف مختلفی برای مهندسی فرهنگی شده است. از جمله اینکه می توان مهندسی فرهنگی را به معنای مهندسی وظایف فرهنگی حکومت مورد توجه قرار داد و برای آن مدل طراحی کرد. در این مدل، حکومت وظایف فرهنگی بر عهده دارد و برای ایفای آن سیستم طراحی می کند و در ضمن برای فعالیت سایر سیستم های فرهنگی چارچوبی تعیین می کند و در آن چارچوب رابطه این سیستم با سایر سیستم های فرهنگی را تنظیم می کند.

با عنایت به مطالب فوق، مسئله اساسی پژوهش حاضر، تبیین مهندسی فرهنگی و تاریخچه موضوعی آن در ایران، مؤلفه های بنیادی مطرح در مهندسی فرهنگی، تهاجم فرهنگی غرب و مؤلفه های اساسی آن و نهایتاً تعریف رسانه ملی و تصریح جایگاه آن در نظام مهندسی فرهنگی کشور بوده است.

در این راستا چهار سؤال اصلی ذیل طرح و بررسی شده است:

1. مهندسی فرهنگی چیست و تاریخچه موضوعی آن در ایران کدام است؟

2. مؤلفه های بنیادی مطرح در مهندسی فرهنگی کشور چه باید باشند؟

3. تهاجم فرهنگی غرب چیست و مؤلفه های اساسی آن کدام اند؟

4. رسانه ملی و جایگاه آن در نظام مهندسی فرهنگی کشور چگونه باید باشد؟

با توجه به روش پژوهش، جامعه پژوهش شامل کلیه اسناد، مدارک و منابع مرتبط با جایگاه رسانه ملی در ساختار مهندسی فرهنگی کشور به منظور مواجهه پویا با تهاجم فرهنگی غرب است. ازآنجاکه در پژوهش حاضر کلیه منابع و مراجع موجود فیش برداری و در راستای هدف پژوهش مورد استفاده قرار گرفته، نمونه گیری انجام نشده و کلیه منابع و مراجع مرتبط و در دسترس مزبور، بررسی و تحلیل شده است.

هدفمند و قوی هستیم که بتواند اهداف و سیاست های فرهنگی کشور را به نحوی مناسب محقق کند. اما در مهندسی فرهنگ، به هیچ وجه در پی رسیدن به یک نظام مدیریتی نیستیم، بلکه منظور از آن سامان دهی محتوایی و شکلی فرهنگ، و ارتقا و به روزسازی آن برای پاسخ گویی به نیازهای موجود و فرارو و نیز مواجهه یا رقابت با سایر فرهنگ هاست.

مهندسی فرهنگی، «طراحی» جامع و منسجم «نظام» (مدیریت) فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، بر اساس مبانی نظری و مدل دقیق، روشن و روزآمد و همچنین تعیین مناسبات آن با سایر نظام ها (سیاسی، اقتصادی، مدیریتی و حقوقی) است. مهندسی فرهنگ عبارت است از «بازپژوهی» و «نظریه پردازی» در حوزه فرهنگ اسلامی _ ایرانی به منظور دست یابی به مبانی، چارچوب، ساختار، شاخص های دقیق، روشن (متمایز) و روزآمد برای فرهنگ ایرانی _ اسلامی.

شناخت مقوله فرهنگ و گرایش های فرهنگی، نقاط ضعف فرهنگی، ترسیم حد مطلوب فرهنگ، تنقیح قوانین و مقررات فرهنگی موجود و احیاناً اصلاح آنها یا تدوین قوانین فرهنگی جدید، پای بندی کامل و دقیق به مقررات قانونی فرهنگی، بازنگری قوانین موجود فرهنگی از نظر قطعیت اجرا و حتمیت ضمانت اجرا، از اقدامات اساسی و مهمی است که به منظور حراست از هویت فرهنگ ملی و دینی کشور ضروری است. به ویژه اینکه امروزه بحث تنوع فرهنگی به صورت جدی در همه محافل علمی و سیاست گذار جهان مطرح شده است و بسیاری از سازمان های جهانی از جمله یونسکو به این بحث وارد شده اند.

از همین روی مهندسی فرهنگی و مدیریت فرهنگی ضروری است؛ یعنی برنامه ای منسجم که کلیه دستگاه های فرهنگی بتوانند با استفاده از آن برنامه، در سطح خرد و کلان، منطقه ای، ملی و فراملی، منسجم و یک پارچه عمل کنند. ارائه تعریفی جامع از مهندسی فرهنگی و تبیین همه ابعاد مهندسی به مجال زیادتری نیازمند است؛ اما با قدری تسامح می توان مهندسی را به مفهوم برقراری کارکرد مؤلفه های یک سیستم و روابط و تعامل میان این مؤلفه ها دانست به نحوی که کارکرد یا رفتار مطلوبی را در سیستم فراهم کند. با این تعبیر، کاربرد مهندسی در بسیاری از عرصه های مادی و غیر مادی می تواند

ص:274

وجاهت داشته باشد و بلکه موضوعی جدی علمی، پژوهشی و اجرایی در آن عرصه شمرده شود. اگر بتوان دخالت در نظام فرهنگی جامعه را مبتنی بر رویکرد مهندسی دانست، در آن صورت می تواند با سنجیدگی علمی و اراده آگاهانه در امور فرهنگی جامعه دخالت کند.(1)

از نظر زمانی ، سال های 47 _ 1320 را باید دوره برنامه ریزی فرهنگی گسسته در ایران به شمار آورد. در این دوره، برنامه ریزان فرهنگی مبادرت به اخذ تصمیم در حوزه های گوناگون فرهنگی کردند. بدون اینکه اصول سیاست همگنی را مورد نظر قرار دهند و بر پایه الگوی کلانی که نقشه عملیات اجرایی را مشخص کند، رفتار نمایند. گفتنی است که علی رغم وجود سیاست فرهنگی مکتوب و نظام برنامه ریزی همه جانبه، ایدئولوژی فرهنگی حکومت و تسلط گفتمان تجدد، تا حدود زیادی به مجموعه تصمیمات و اقدام غیرهمبسته، جهت گیری تقریباً واحدی می بخشید و آنها را در راستای نسبتاً یکسانی قرار می داد.(2)

از سوی دیگر، در فاصله سال های 47 _ 1357 برنامه ریزی فرهنگی در قالب برنامه ریزی پیوسته صورت پذیرفت. در سال 1347 شورای عالی فرهنگ و هنر وقت، مبادرت به تهیه متنی در زمینه سیاست فرهنگی کشور کرد که پس از بحث و گفت وگوی کارشناسان و صاحب نظران، در سال بعد، به تصویب رسید و ملاک تصمیم گیری در همه عرصه های فرهنگی شد. متن سیاست فرهنگی ایران دارای یک مقدمه و هفت فصل بود. در بخشی از مقدمهه متن سیاست فرهنگی به اهمیت تدوین آن اشاره شده بود. ضرورت های نوینی که در متن سیاست فرهنگی مورد توجه قرار گرفت، بدین قرار بود: «با تحولات عظیم اجتماعی و اقتصادی سال های اخیر، اکنون جامعه ما به فرهنگی نیازمند است که بر مبانی فرهنگ ملی استوار باشد و ایرانیانی را که از این پس در یک جامعه صنعتی زندگی خواهند کرد به کار آید.» در ادامه متن سیاست فرهنگی بر این مهم پافشاری شده است که برای پاسخ گویی به نیازهای جدید جامعه ایرانی، اجرای برنامه ای جامع و دقیق در پیروی از یک سیاست کلی ضرورت پیدا می کند.

اصول چهارگانه ای برای سیاست فرهنگی کشور تعیین شد که عبارت بودند از: فرهنگ

ص:275

برای همه، توجه به میراث فرهنگی، فراهم آوردن بیشترین امکانات برای ابداع و نوآوری فکری و هنری و شناساندن فرهنگ ایران به جهانیان و آگاهی از مظاهر فرهنگ های دیگر. آنچه در رژیم گذشته در تدوین اصول فرهنگی از آن غفلت شد توجه واقعی به نیازهای فرهنگی جامعه بود. ایران، کشوری اسلامی است که با سابقه ای درخشان رکن مهم تمدن اسلامی شمرده می شود. لیکن در طراحی اصول سیاست فرهنگی کشور ایران، هیچ یک از معیارهای اسلامی نه تنها مورد توجه قرار نگرفته است، بلکه با تأکید بر فرهنگ جامعه صنعتی، فرهنگ جامعه اسلامی را در محاق برده بود.(1)

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، شورای عالی انقلاب فرهنگی به عنوان عالی ترین مرجع سیاست گذاری و مدیریت فرهنگی از سال 1363 تشکیل شد، و اصول سیاست فرهنگی کشور پس از بحث و بررسی بسیار به تصویب نهایی رسید. افزون بر این مصوبه، مصوبات دیگری نیز با هدف سامان دهی امور فرهنگی به تصویب رسید: از جمله شاخص های فرهنگی جمهوری اسلامی ایران و سیاست های مقابله با تهاجم فرهنگی. در مصوبه اهداف، جایگاه و وظایف شورای عالی انقلاب فرهنگی این چنین آمده است: «شورای عالی انقلاب فرهنگی به عنوان مرجع عالی سیاست گذاری، تعیین خط مشی، تصمیم گیری، هماهنگی و هدایت امور فرهنگی، آموزشی و پژوهشی کشور در چارچوب سیاست های کلی نظام است.» بنابراین مأموریت شورای عالی فرهنگی، تصحیح و ارتقای فرهنگ و سازماندهی امور فرهنگی برای حفظ استقلال، تحکیم و تعمیق فرهنگ دین باوری در جهت تحقق تمدن نوین اسلامی تعریف شده است.(2)

در طول سال های پس از انقلاب، شورای عالی، طرح ها و برنامه های متعددی را بررسی کرده و به تصویب رسانده است که از جمله آنها می توان به شیوه نامه رصد فرهنگی کشور اشاره کرد. تلاش شورای عالی، همواره تعیین سیاست های کلان و پرهیز از ورود به حوزه اجرا بوده است. همچنین با تأسیس هیئت نظارت و بازرسی،

ص:276

شورای عالی انقلاب فرهنگی نظارت بر حسن اجرای مصوبات را در دستور کار خود قرار داد. گذشته از مصوبات و سیاست های کلان، شورای عالی انقلاب فرهنگی، مؤسسات و نهادها و شوراهای متعددی را تأسیس کرد که هریک در فرهنگ کشور نقش مهمی ایفا کرده اند و می کنند. همچنین در راستای طراحی و برنامه ریزی برای مطالعات راهبردی، این شورا مرکز مطالعات راهبردی شورای عالی انقلاب فرهنگی را تأسیس کرده است.(1)

، نباید تخصص علمی درباره هر بُعد از فرهنگ را تحت الشعاع خود قرار دهد. هرکدام از لایه ها و ابعاد فرهنگ در این نقشه، باید مستند و متکی به دانش تخصصی خود مطرح شوند و اتقان و استحکام علمی داشته باشند؛

شمرده شود؛

در عرصه عمل کارساز باشند؛ از همین رو یک پارچگی و انسجام از اصول و شرایط لازم برای این مهم اند. درعین حال باید رهنمودها و راهکارهای ارائه شده، به مبانی نظری، یافته های پژوهشی و دلایل پذیرفته و اطمینان بخشی مستند باشند. مشهورات و استدلال های تمثیلی و خطابی، نباید در این امر مهم جایگاهی داشته باشند. ازاین رو روش شناسی مهندسی فرهنگ و ترسیم و تعیین قواعد و اصولی که در فرآیند مهندسی فرهنگ می تواند و باید مبنا و چارچوب قرار گیرد اهمیت خاصی دارد. گام نخست برای رعایت اصل استناد، تنقیح منابع و روش های دست یابی به راهبردهای اساسی و راهکارهای کلانی است که نتیجه این فرآیند خواهد بود. اصل انسجام و یک پارچگی نیز تا حدود زیادی تابع اصل استناد است؛ ولی توجه به آن به منزله اصلی مستقل برای پرهیز و پیشگیری از گسست و پراکندگی ضروری است؛

در بخش های مختلف رخ می دهد، ملاحظه می کند. این اصل، فرآیند مهندسی فرهنگ را به صورت فرآیندی حلقوی و به هم پیوسته ترسیم می کند و نه فرآیندی خطی. درحقیقت در هر حلقه از این فرآیند، همه مراحلی که برای تدوین نقشه اصلاح فرهنگ مورد نیاز است، به صورت تکامل یابنده و اصلاح شونده تکرار می کند و گام های مختلف را رقم می زند.(1)

مؤثر خطرناک و کارآمد و نیز با بهره گرفتن از علم و تکنولوژی تشکیل داده است تا جمهوری اسلامی را هدف یک یورش همه جانبه فرهنگی قرار دهد. مقابله با این تهاجم بسیار خطرناک و ویرانگر، نیازمند هوشیاری است» (سازمان مدارک فرهنگ انقلاب اسلامی، 1375، ص15).

الف) اهداف اصلی دشمن در تهاجم فرهنگی

اهداف دشمن در تهاجم فرهنگی گوناگون است. مهم ترین آنها عبارتند از:

1. اسلام زدایی:

استعمار فرهنگی در طول سالیان دراز در کشور ما یک اسلام زدایی و اصالت زدایی به وجود آورده است که همه اصالت های اسلامی به تدریج مورد تهدید و به اصطلاح مورد تهمت و برچسب بی اعتباری قرار گرفته و سعی شده است تا بنیان های پوسیده فرهنگ غربی جای آنها را پر کند (سازمان مدارک فرهنگ انقلاب اسلامی، 1375، ص 15).

2. بی اعتقاد کردن نسل جوان به انقلاب اسلامی:

هدف قدرت های استکباری از تهاجم فرهنگی علیه انقلاب اسلامی بی اعتقاد کردن نسل نو، به دین، اصول انقلابی و تفکر فعالی است که دشمنان اسلام را به هراس انداخته و قلمرو قدرت آنها را در معرض خطر قرار داده است؛

3. ضربه به اصل نظام:

هدف این است که از راه مطبوعات، رادیو و تلویزیون، سالن های فرهنگی و جشنواره ها که مهره هایی از عناصر ضد انقلاب ممکن است در آن جاها حاضر باشند به اصل انقلاب ضربه بزنند.(1)

ب) مراحل تهاجم فرهنگی

با توجه به مطالب فوق می توان گفت که در تهاجم فرهنگی سه مرحله زیر را می توان از هم تفکیک کرد:

4. موجه جلوه دادن فساد و اشاعه آن:

قدرت های سلطه گر، بزرگ ترین عامل توجیه و نشر فسادند؛ فساد اخلاقی، فساد جنسی، فساد اعتقادی و... ما باید در کشور خود، مبارزه ای جدی را با فساد آغاز کنیم.

امام خمینی رحمه الله نیز درباره استقلال فرهنگی می فرمایند: «استقلال فرهنگ،

ص:282

استقلال جامعه، بی شک بالاترین و والاترین عنصری که در موجودیت هر جامعه دخالت اساسی دارد، فرهنگ آن جامعه است. اساساً فرهنگ هر جامعه هویت و موجودیت آن جامعه را تشکیل می دهد و با انحراف فرهنگ، هرچند جامعه در بعدهای اقتصادی، سیاسی، صنعتی و نظامی قدرتمند و قوی باشد، ولی پوچ و پوک و میان تهی است. اگر فرهنگ جامعه ای وابسته به فرهنگ مخالف باشد و از آن مرتزق گردد، ناچار دیگر ابعاد آن جامعه به جانب مخالف گرایش پیدا می کند و سرانجام در آن مستهلک می شود و موجودیت خود را در تمام ابعاد از دست می دهد. استقلال و موجودیت هر جامعه از استقلال فرهنگ آن نشئت می گیرد و ساده اندیشی است که گمان شود با وابستگی فرهنگی، استقلال در ابعاد دیگر یا یکی از آنها امکان پذیر است. بی جهت و از روی اتفاق نیست که هدف اصلی استعمارگران که در رأس تمام اهداف آنان است، هجوم به فرهنگ جوامع زیر سلطه است».(1)

ب) مراحل تهاجم فرهنگی

با توجه به مطالب فوق می توان گفت که در تهاجم فرهنگی سه مرحله زیر را می توان از هم تفکیک کرد:

1. الغای فرهنگ خودی:

هدف از این مرحله قطع رابطه فرهنگی مردم با گذشته پرافتخار خویش است. این مرحله با ظرافت و دقتْ طراحی و اجرا می شود. فرق اساسی آن با تهاجم نظامی، مشخص نبودن چهره مهاجم است. افرادی که قبلاً تعلیم دیده اند با القای شبهات و وسوسه های شیطانی، مردم را به میراث علمی و فرهنگی خویش بی اعتنا و دلسرد می کنند. برای مثال، ملت ایران در گذشته مفاخری در دانش طب داشت که از آن جمله می توان به ابوعلی سینا اشاره کرد. آثار ارزشمند وی چون قانون ده ها بار در اروپا تجدید چاپ و سال ها در مراکز علمی آنها تدریس شده است. اما مهاجمان فرهنگی در اذهان مردم، طب قدیم را با خرافه همسان کرده بودند. دشمن برای رسیدن به اهدافش در این مرحله اقداماتی از قبیل

ص:283

دین زدایی، تغییر خط و زبان و تحقیر فرهنگی را مورد توجه قرار داده است؛

2. القای فرهنگ بیگانه:

در اجتماعی که ارزش های فرهنگی آن فراموش شوند و مفاخر فرهنگی با عنوان الگو و اسوه مورد توجه قرار نگیرند، باورها و ارزش های دینی سست گردند، ویژگی های استقلال فرهنگی مانند دین، زبان، خط و ... از بین بروند یا تحقیر شوند و روحانیت و رهبران دینی منزوی گردند، زمینه برای پذیرش ارزش ها و الگوهای دیگران آماده می شود. در چنین جامعه ای به راحتی می توان فرهنگ بیگانه را ترویج کرد. نگاهی به بعضی از کشورهای همسایه یا مروری به وضع اجتماعی کشورمان در دوران پهلوی نشان می دهد که چگونه ارزش های غربی، به سهولت جانشین ارزش های اصیل اسلامی می شود؛

3. تثبیت فرهنگ بیگانه:

به کار گماردن افراد وابسته و ایجاد نهادها و تأسیسات مختلف بین المللی و ملی و در رأس آنها ایجاد دولت های وابسته، از اقداماتی است که در این مرحله انجام می شود. بنابراین ایجاد مؤسسات فرهنگی بین المللی مانند سپاه صلح، باشگاه های لاینز و روتاری را باید با دید سیاست تثبیت فرهنگی ارزیابی کرد. در سطح ملی نیز روی کار آوردن دولت های وابسته و اقدام هایی نظیر تأسیس مدارس به سبک غربی، رواج بی حجابی و آداب و رسوم غربی و اقدام هایی مشابه تحت عناوینی چون اصلاحات، مدرنیسم، نوسازی و... با حمایت و قدرت دولت وابسته، از این گونه هستند؛ شیوه ای که در زمان حکومت رضاخان و پسرش، محمدرضا شاه دقیقاً در پیش گرفته شد. استعمار می خواهد فرهنگ را که عامل مقاومت در برابر سلطه بیگانه است، از حالت پویا به حالت ایستا درآورد. در این صورت برای مقاومت و مبارزه در برابر این سلطه، ملت های زیر سلطه متوجه ریشه خویش می گردند؛ یعنی از همان جایی شروع می کنند که استعمار آن را ویران کرده و این مبارزه ای است که از فرهنگ جامعه آغاز می شود.

فرهنگی کشور چگونه باید باشد؟».

کامل کردن فعالیت دیگر سازمان ها و نهادها دارد فعالیت فرهنگی انجام می دهد. بدین معنا صدا و سیما در یک جا به صورت مستقل و مستقیم و در جایی دیگر به صورت مکمل و غیرمستقیم در حوزه فرهنگ فعالیت می کند و بر آن تأثیر می گذارد. ازآنجاکه همه این فعالیت ها سازمان یافته و هدفمندند و با هدف تأثیرگذاری بر فرهنگ جامعه انجام می شوند، فعالیت این رسانه مترادف و مساوی با مهندسی فرهنگی معرفی می شود؛

دیدگاه دوم، بر آن است که اگرچه کار رسانه به کلی فرهنگی است و به صورت سازمان یافته و هدفمند برای تأثیرگذاری بر فرهنگ جامعه انجام می شود، رسانه به مثابه یک مجری و کارگزار عمل می کند و تنها مجرایی برای انتقال فرهنگ به شمار می آید. این نظر از دیدگاهی ریشه می گیرد که بین رسانه و پیامی که از راه آن منتقل می شود تفکیک قائل است. بر اساس این دیدگاه، رسانه ابزار است و محتوای آن را پیامی مشخص می سازد که از راه آن منتقل می شود. این پیام، که مستقل از خود رسانه است، می تواند بر فرهنگ مردم تأثیر بگذارد و آن را دچار تغییر و تحول سازد. خود رسانه به خودی خود و جدا از پیامی که از مجرای آن منتقل می شود تأثیری ندارد؛ چنان که احداث یک ایستگاه تلویزیونی یا رادیویی فقط درصورتی که به کار گرفته شود و پیامی به وسیله آن منتقل شود، می تواند گذرا باشد. در غیر این صورت تأثیری به بار نخواهدآورد.(1)

در مهندسی فرهنگی نیز رسانه آنچه را در سطحی کلان و خارج از محدوده عمل و حوزه فعالیت رسانه، نظریه پردازی و طراحی شده است عملیاتی و اجرا می کند. پس در این اقدام، رسانه مجری و کارگزار به شمار می آید و فعالیت آن نه مساوی با مهندسی فرهنگی بلکه فقط دربرگیرنده بخشی از مقوله مهندسی فرهنگی، آن هم در مرحله عمل و اجراست. البته این بخش از فعالیت بسیار مهم است و اگر نادیده گرفته شود یا حاشیه ای و فرعی تلقی شود، اساساً تحقق اهداف مهندسی فرهنگی دشوار می گردد.

ویژگی هایی که مهندسی فرهنگی از یک سو و رسانه از سوی دیگر دارد، دیدگاه دوم را تأیید می کند. اول آنکه مهندسی فرهنگی فعالیتی است که از حوزه نظر و طراحی شروع

ص:286

و به حوزه عمل کشیده می شود. طرح نظریه فرهنگی و طراحی فرهنگ مطلوب بر اساس آن، با هدف مهندسی کردن فرهنگ جامعه، خارج از مسئولیت های صدا و سیما است. نظریه پردازی بر عهده نخبگان فکری و فرهنگی جامعه قرار دارد و طراحی فرهنگ بر اساس این نظریه ها نیز در نهادهای تصمیم گیر و برنامه ریز انجام می شود. صدا و سیما نیز ممکن است در این زمینه وظایفی داشته باشد؛ اما همه آن را بر عهده ندارد؛ دوم آنکه مهندسی فرهنگی یک جریان و برنامه مستمر است که گذشته، حال و آینده را در بر می گیرد؛ اما رسانه ها به شدت در قید زمان حاضر هستند و می کوشند تا به اقتضائات و نیازهای زمانی پاسخ گویند که در آن به سر می برند. بنابراین رسانه ملی در بحث مهندسی فرهنگی فقط با بخشی پیوند می خورد و همراه می گردد که با زمان حاضر مرتبط است؛ نکته سوم این است که رسانه ها به شدت تحت تأثیر تحولات اجتماعی هستند و برای آنکه از این تحولات عقب نمانند و در مواجهه با گرایشات غالب بر جامعه به حاشیه رانده نشوند با آنها همراه می شوند. ازاین رو تأثیرپذیری آنها بسیار زیاد است.

این در حالی است که مهندسی فرهنگی، طراحی و برنامه ریزی برای تأثیرگذاری بر تحولات است و مهندسی با اتکا به طرحی کلان، سازمان یافته و هدفمند انجام می شود و به پیش می رود. ازاین رو فعالیتی اساسی برای تأثیرگذاری بر تحولات اجتماعی و فرهنگی به شمار می آید؛ حال آنکه رسانه ها تحت تأثیر تحولات اجتماعی اند و بیشتر واکنشی عمل می کنند و عکس العملی در برابر امر واقع شده می باشند؛ نکته چهارم آن است که طرح کلان مهندسی فرهنگی اساساً نمی تواند به وسیله یک نهاد یا سازمان انجام شود، بلکه فعالیتی جمعی است و فقط با مشارکت جمعیِ مجموعه ای از نهادهای مؤثر بر فرهنگ جامعه باید اجرا گردد. ازاین رو رسانه ها به هر میزان که در فرهنگ تأثیر داشته باشند، نمی توان فعالیتشان را مترادف و مساوی با مهندسی فرهنگی دانست. در واقع رسانه ها بخشی از این حرکت جمعی را بر عهده دارند و به پیشبرد آن کمک می کنند؛

باید آن را فراگیرترین و گسترده ترین نهاد مؤثر در عملیاتی کردن طرح مهندسی فرهنگی شناخت. این رسانه کارکردهایی دارد که بر اساس آنها می تواند در اجرای مهندسی فرهنگی آن چنان مؤثر عمل کند که جانشین دیگری برای آن متصور نیست. ازاین روست که امروزه هر طرح فرهنگی حتی اگر سازمان ها و نهادهای دیگر متولی اجرای آن باشند برای عملیاتی شدن به رسانه ملی نیاز دارد. کارکردهای رسانه ملی را که در مقوله مهندسی فرهنگی اهمیت بسزا دارد، می توان به شرح زیر خلاصه کرد:

در وضعیتی که آموزش یکی از ضروریات اجرای مهندسی فرهنگی است، سازمان ها و نهادها و مجموعه ابزارهایی که امکان آموزش را فراهم می کنند اهمیت بسیار می یابند. از همین رو صدا و سیما که وسیله ای برای آموزش افراد جامعه در سطحی وسیع و گسترده به شمار می آید، جایگاه ویژه ای در مقوله مهندسی فرهنگی می یابد. این رسانه با اهمیتی که در آموزش افراد جامعه دارد می تواند امکان اجرا شدن طرح های درنظرگرفته شده در مهندسی فرهنگی را فراهم سازد؛

است که عمومی شود و همه افراد جامعه آن را بپذیرند. در این صورت است که یک ارزش می تواند به منزله ارزشی فرهنگی شناخته و تثبیت شود. درصورتی که ارزشی عمومیت پیدا نکند و درون جامعه سراسری نشود، امکان تبدیل شدن آن به ارزشی فرهنگی فراهم نمی شود. در امر مهندسی فرهنگی به شدت به ابزارهایی نیاز است که بتوانند در عمومی کردن ارزش های ایجاد شده مؤثر واقع شوند. یکی از این ابزارها رسانه ملی است. رسانه ملی با پخش برنامه های خود می تواند ارزش های مدنظر را در سراسر جامعه عمومیت بخشد؛ به گونه ای که همه افراد جامعه آن ارزش ها را به مثابه بخشی از فرهنگ بپذیرند. ازاین رو رسانه ملی در عمومی کردن ارزش های فرهنگی که در مسیر مهندسی فرهنگی ایجاد می شوند تأثیر بسزایی دارد.

مهم ترین پی آمد عمومی شدن یک ارزش فرهنگی و تبدیل شدن آن به بخشی از فرهنگ یک جامعه یک پارچه سازی و ایجاد انسجام فرهنگی و اجتماعی در جامعه است. زمانی که یک ارزش فرهنگی عمومیت پیدا کرد و در بین همه افراد جامعه پذیرفته شد، به بخشی از فرهنگ آن جامعه تبدیل می شود. در این صورت همه افراد جامعه که آن ارزش فرهنگی را پذیرفته اند منطبق بر ارزش های واحدی عمل و زندگی می کنند. این امر پیوندی معنوی و نامحسوس بین افراد جامعه ایجاد می کند و باعث هویت جمعی و در نتیجه یک پارچگی و انسجام فرهنگی و اجتماعی ایجاد می شود. رسانه ملی با عمومیت دادن به یک ارزش فرهنگی، تأثیر بسیاری در ایجاد انسجام و یک پارچگی فرهنگی بر جای می گذارد و موجب می شود مهندسی فرهنگی امکان دست یافتن به اهداف خود را بیابد؛

پذیرش مردم واقع شود و درعین حال از پذیرفته شدن بعضی از ارزش ها جلوگیری شود. در این زمینه صدا و سیما سهم بسزایی دارد. این رسانه با تمرکز بر یک ارزش یا تحول فرهنگی و اهمیت بخشیدن به آن، توجه مردم را به سوی آن جلب می کند. پس از جلب توجه نیز با تأکید بر اهمیت، آثار و پی آمدهای آن، افراد جامعه را به سمت پذیرفتن آن تحول و ارزش ایجاد شده تشویق و ترغیب می نماید. در نتیجه این تشویق و ترغیب است که مردم ارزش های ایجادشده را می پذیرند، و این ارزش ها به بخشی از فرهنگ جامعه تبدیل می شود؛

6. کارکرد در روند جامعه پذیری و فرهنگ پذیری:

امروزه رسانه ها یکی از ابزارهایی هستند که از آنها بسیار استفاده می شود. به ویژه تلویزیون به عضوی از خانه و حتی جزئی از کار و زندگی روزانه مردم تبدیل شده است. در چنین وضعیتی بخش مهمی از اوقات مردم، به ویژه جوانان و نوجوانان را رسانه تلویزیون پر می کند. رسانه، ضمن آنکه اوقات مردم را پر می کند به مرجعی مطمئن برای به دست آوردن اطلاعات و آگاهی و تشخیص خوب از بد تبدیل شده است؛ به گونه ای که مخاطبان، به ویژه جوانان و نوجوانان آنچه را از صدا و سیما پخش می شود موضوعی معتبر می شمرند. ازاین رو این رسانه به ابزاری تأثیرگذار بر خلقیات و رفتار افراد تبدیل شده است. با توجه به چنین جایگاهی، رسانه ها اهمیت بسزایی در روند جامعه پذیری و فرهنگ پذیری افراد جامعه یافته اند. رسانه ها با پر کردن اوقات مردم و پخش برنامه های مختلف، مستقیم یا غیر مستقیم افراد را تحت تأثیر قرار می دهند و افکار، اندیشه ها و رفتارهای آنها را شکل می دهند. بنابراین در فرهنگ پذیری افراد جامعه، رسانه ها تأثیر فراوانی دارند و به این روند جهت داده اند.

در مهندسی فرهنگی آنچه با عنوان فرهنگ مطلوب به مردم معرفی می شود، در مسیر فرهنگ پذیری افراد جامعه است که به فرهنگ عام تبدیل می شود. رسانه ها، با توجه به تأثیر خود در روند فرهنگ پذیری افراد می توانند فرهنگ مهندسی شده را در روند فرهنگ پذیری افراد جامعه وارد کنند و آنها را به سمت پذیرش این فرهنگ سوق دهند. در نتیجه افراد با پذیرش فرهنگی که رسانه ها ترویج می کنند، استقرار و تثبیت فرهنگ مهندسی شده را به مثابه فرهنگ جامعه عملی می سازند. فرهنگ مهندسی شده، اگر نتواند در روند فرهنگ پذیری افراد جامعه وارد شود، عملاً از تبدیل شدن به فرهنگ مسلط جامعه باز می ماند؛ اما با ورود به روند فرهنگ پذیری افراد، امکان تبدیل شدن به فرهنگ غالب و مسلط را می یابند. برای دست یابی به چنین وضعیتی در روند مهندسی فرهنگی به شدت به رسانه ها به مثابه ابزار و وسیله ای که در روند فرهنگ پذیری افراد جامعه تأثیرگذارند نیازمندیم. با توجه به کارکرد رسانه ها در روند فرهنگ پذیری افراد می توان با استفاده از آنها فرهنگ مهندسی شده را به افراد عرضه کرد و با وارد کردن آن در روند فرهنگ پذیری افراد

ص:292

جامعه، آن را به تدریج به فرهنگ مسلط و غالب تبدیل نمود.(1)

با عنایت به مجموعه مباحث فوق باید اذعان داشت که در بررسی رابطه بین مهندسی فرهنگی و رسانه ، آشکار است که رسانه ها پل بین مردم و طراحان مهندسی فرهنگی اند. طراحان مهندسی فرهنگی، طراحی نقشه کلان فرهنگی را برعهده دارند؛ اما برای عملیاتی و اجرایی شدن این طرح کلان فرهنگی در سطح جامعه، به شدت به ابزارهای واسط و رابط بین خود و مردم، چون رسانه صدا و سیما نیازمندند. از طریق رسانه ملی آنچه طراحی شده است به اجتماع راه می یابد. رسانه ها با آموزش، توزیع و تعمیم ارزش های فرهنگی، از یک سو و پالایش فرهنگ جامعه و از سوی دیگر، امکان اجرای طرح های کلان مهندسی فرهنگی را در جامعه فراهم می سازند. بنابراین رسانه ها، اگرچه خودْ طراح روند مهندسی فرهنگی نیستند؛ سهم بزرگ و مهمی در عملی شدن این جریان دارند؛ طوری که اساساً تحقق اهداف مهندسی فرهنگی بدون آنها ناممکن است.

از طرف دیگر اگر کارکرد رسانه ها به درستی در مسیر مهندسی فرهنگی تعریف و جایگاه مناسب و شایسته ای برای آن در طراحی کلان فرهنگی در نظر گرفته نشود، و در نتیجه بین رسانه ها و جریان مهندسی فرهنگی ناهماهنگی یا تعارض و تضاد وجود داشته باشد، دست یابی به اهداف مهندسی فرهنگی مقدور نخواهد شد. ازاین روست که ضمن آنکه باید به رسانه ها به منزله ابزاری مهم برای عملی کردن مهندسی فرهنگی توجه شود، لازم است در طرح کلان فرهنگی نیز جایگاه آن به طور دقیق و با در نظر گرفتن ویژگی های آنها تعریف شود، تا هم از رخ دادن تناقض ها جلوگیری شود و هم از توانایی های رسانه ها به مثابه وسیله و ابزاری مؤثر در مهندسی فرهنگی به خوبی استفاده شود.

در مهندسی فرهنگی، اساساً باید به ابزار و تکنولوژی هایی که به منزله لوازم و ضروریات زندگی وارد زیست فرهنگ انسانی می شوند و خود موضوع سازی فرهنگی می کنند توجه کرد. این گونه موضوعات فرهنگی، اخلاقیات و آداب و سلوک ویژه ای را

ص:293

دامن می زنند؛ لذا بعضی از موضوعات فرهنگی، برآمده از ساختارها و نهادهای تولیدی و ابزارها و تکنولوژی تولید هستند. مدگرایی، سطحی زدگی، فقر روانی، تحول زیباشناسی فردی و شدت هیجانات مادی، همه مواردی هستند که ساختار و نهادهای توزیع کالا می توانند با بهره گیری از رسانه به منظور توسعه مصرف انبوه به کار گیرند و به این ترتیب نظام مصرفی جامعه، دگرگون می شود. رسانه ها می توانند در خدمت فرآیند فرهنگ مصرفی، عملاً به مصرف توجه و آن را شدت بخشند یا هدایت کنند. در عصر ارتباطات، رسانه های ارتباط جمعی اثربخشی بسیار زیادی بر حوزه فرهنگ عمومی جوامع داشته و دارند. رسانه های دیداری و شنیداری، در عرصه ارتقای سطح نگرش انسان ها به زندگی بر پایه نظام ارزش جوامع مختلف، نقش مهمی دارند. صدا و سیما به منزله رسانه فراگیر ملی می تواند با برنامه ریزی صحیح و دقیق، در راستای دین داری و مواجهه پویا با عناصر تهاجم فرهنگی گام های مؤثری بردارد.

دارای عقبه علمی _ فکری مناسب و اتاق های فکر برای تأمین دانش و بصیرت مدیریت راهبردی فرهنگی کشور باشد.(1)

رسانه ها باید کمک دهند تا انسان ازخودبیگانه شده را به خود آورد و نظام مفاهیمی را که منطق استعماری در وجدان او به وجود آورده است نابود سازد. اعتبار نظام های نمادیِ قبل از تسلط استعماری را تجدید و به جامعه، فریادها، سرودها و تصاویری را که استعمارگران دزدیده اند بازگرداند.(2) اینها عملی نخواهد شد مگر با ابزارهای فرهنگی ای چون رسانه ملی و همچنین تدوین فرهنگ ملی و به بیان دقیق تر با مهندسی فرهنگی که تنها وسیله رهایی از استعمار و فرهنگ های بیگانه است. با برنامه ریزی دقیق و کار و تلاش بیشتر باید فرهنگ ملی را با بهره گیری از ابزارهای فن آورانه نوین مانند رسانه ملی تقویت و به جامعه معرفی کرد؛ یعنی آنچه دارند را شناساند و توسعه داد.

فرهنگ ایرانی _ اسلامی قدرت و غنای کافی دارد، و این را طی تاریخ طولانی خود ثابت کرده است، و با وجود همه حملات توانسته است خود را حفظ کند. رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار جمعی از ایران شناسان و استادان زبان و ادبیات فارسی درباره زبان فارسی فرمودند: «زبان فارسی یک زبان زنده، شیرین، گسترده و برخوردار از خصوصیات برجسته زبان شناسی است که هیچ محدودیتی ندارد و تمامی مفاهیم مهم، ظریف، دقیق و جدید را می توان با آن بیان کرد. این باور حقیقی وجود دارد که در میراث های فرهنگی ملت ها آنچه که به زبان فارسی در دسترس انسان ها وجود دارد از بسیاری از زبان های دیگر بیشتر است و زبان فارسی رایج، حدود 1200 سال ذخیره فرهنگی برجسته دارد که می توان از آن برای پیشبرد فرهنگ بشری استفاده کرد و به آن غنا بخشید»،(3) و این با ابزاری محکم و قوی چون رسانه ملی میسر و تحقق یافتنی است؛ چراکه به وسیله رسانه فرهنگی متناسب با طرح و چارچوب مهندسی فرهنگی جامعه استوار

ص:295

خواهد ماند. در نتیجه برای تحقق چنین هدفی برنامه ریزی و داشتن برنامه از ضروریات است، و در این برنامه باید به الگوهای ملی اندیشید و با ایمان به خود و قدرت دگرگونی و سازندگی خود آن را ممکن ساخت.

گفتنی است که باید بین تهاجم فرهنگی و تبادل فرهنگی فرق قائل شد و نباید این دو را با هم خلط کرد؛ زیرا تبادل فرهنگی، همیشه وجود داشته است؛ به این ترتیب که فرهنگ ها، درعین حال که اختصاصی هستند، از هم تأثیر می پذیرند، و این مسئله با زیر سلطه قرار دادن فرهنگی دیگر یا از خود بیگانه شدن آن فرق دارد. با درک حساسیت تحولات فرهنگی برای حفظ انسجام درونی جامعه، اهمیت و ضرورت تحول همه جانبه در شیوه مدیریت فرهنگی جامعه روشن می شود، وگام اول آن این است که به مدد فرهنگ سازی برای مفهومی با عنوان «مهندسی فرهنگی»، برای همه مدیران و افراد با نفوذ جامعه در تمامی عرصه های اقتصادی، سیاسی، قضایی، پزشکی، انتظامی و... این باور ایجاد شود که ایجاد تغییرات آگاهانه و مستمر در فرهنگ جامعه، در گرو اصلاح کارکرد فرهنگی همه بخش های کشور است تا ضمن پی گیری تحقق اهداف سازمانی خویش، داده و ستده خود را با فرهنگ بهبود بخشند.(1)

مبانی و اصول فرهنگی جامعه اسلامی ایران، استحکام لازم را برای در امان ماندن از آسیب های اجتماعی و فرهنگی برآمده از هجوم تفکر و فرهنگ غربی دارد و با ایمان به همین استحکامِ مبانی فکری و فرهنگی، می توان امیدوار بود که به اصل و جوهره فرهنگ عمومی و ملی خدشه ای وارد نمی شود.

جایگاه رسانه ملی در زمینه توسعه فرهنگی جامعه، تحقق مهندسی فرهنگی ای که منبعث از اصول و مبانی فرهنگ اسلامی و ملی باشد و در راه رفع معضلات فرهنگی و آسیب های اجتماعی رفیع است. با تقویت باور به داشته های فرهنگی، سرمایه های اجتماعی و سرمایه گذاری بر پتانسیل های موجود فرهنگی، گسترش مشارکت اجتماعی و ارج نهادن به بُعد فرهنگی در توسعه و ارتقای هویت ملی و فرهنگی به منظور کاهش آسیب های اجتماعی و

ص:296

فرهنگی می توان گام های بسیار مؤثری بر اساس الگوی نهایی مهندسی کشور برداشت.(1)

رسالت اصلی نظام مهندسی فرهنگی، ایجاد جامعه ایدئال با الهام از آیات الهی است. تحقق این نظام مستلزم تدوین و تحقیق مراحل و مقدماتی است که باید به نحو مناسب و با اتقان و تأمل انجام شود. سامانه ای که بتواند متولی مهندسی جامعه الهی باشد، باید اولاً از ظرفیت تمامی مجموعه های موجود استفاده نماید؛ ثانیاً آنها را به نحو مناسبی به هم پیوند دهد تا در سیری چندمرحله ای و در سطوح مختلف با هدف مشترک و با هماهنگی فعالیت نمایند؛ ثالثاً طرح ها و برنامه ها باید با نظام هوشمندانه و توسعه پذیری مدیریت و کنترل گردد.(2)

درخصوص موقعیت ویژه فرهنگی جامعه ایران می توان گفت فرهنگ ایرانی __ اسلامی به لحاظ داشتن ماهیتی دینی و اخلاقی از جمله فرهنگ های پویا و متعالی است که مدار و محور اساسی آن توجه به بُعد مادی و معنوی بشر به صورت توأمان می باشد. البته در اینجا نباید از مسئله ای مهم غفلت ورزید و آن اینکه هجوم فرهنگ غربی در بخش هایی از جامعه تأثیر هرچند اندک به جا گذاشته است که بی شک باید با شناخت صحیح و دقیق عوامل آن به منظور پیرایش فرهنگ جامعه از این آسیب ها، به ویژه رسوخ تفکر و فرهنگ غربی تلاش نماییم.(3)

نکته آخر اینکه رسانه ملی به عنوان ابزاری پویا در خدمت توسعه فرهنگی جامعه تنها زمانی مؤثر خواهد بود که در بخش مهندسی فرهنگی نقایص کار مشخص گردد. باید بدانیم این فرهنگ اصیلی که همگی به آن اعتقاد داریم و می خواهیم آن را اجرا کنیم در کجا و کدام زمینه ایجاد شود که ضعیف نباشد؛ زیرا اگر زمینه ضعیف باشد، نمی تواند مهندسی فرهنگی را برتابد. بنابراین آنجا باید تقویت شود. نقاط ضعف را باید پیدا کنیم. نقاط ضعف های بسیاری هم در بحث های فرهنگی وجود دارد. این بخش همان اتاق فکری است که باید مهندسی فرهنگی را کمک کند. با استفاده از نخبگان

ص:297

جامعه و صاحب نظران باید نقاط ضعف در جایی کاملاً رده بندی و اولویت های آن هم باید مشخص شود. این قطعاً یکی از وظایف مهندسی فرهنگی است. (1)

فهرست ارجاعات

«رویکرد مهندسی در کنترل پدیده های اجتماعی» (سرمقاله)، ماهنامه تدبیر، شماره 154، اسفند 1383.

آشوری، داریوش، تعریف ها و مفهوم فرهنگ، تهران، انتشارات آگاه، 1380.

اجلالی، پرویز، سیاست گذاری و برنامه ریزی فرهنگی در ایران، تهران، 1379.

اکبری، محمدعلی ، «تجربیاتی از برنامه ریزی فرهنگی در ایران «، 1320_1357، فصل نامه شورای فرهنگ عمومی، شماره 33، 1381.

ایلگتون، تری، «منازعات فرهنگی مدرن»، ترجمه: رضا مصیبی، مجله ارغنون، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1380، ش 18.

بنیانیان، حسن، مهندسی فرهنگی از نظر تا عمل در جامعه ایران (خلاصه مقالات نخستین همایش ملی مهندسی فرهنگی)، 1385 .

مجموعه مصوبات شورای عالی، پایگاه اطلاع رسانی شورای عالی انقلاب فرهنگی: به آدرس www.ianculture.org می باشد.

پیام انقلاب، سخنرانی مقام معظم رهبری در دوران ریاست جمهوری در مقر سازمان ملل.

ذوعلم، علی، ماهنامه اندیشه و تاریخ سیاسی ایران معاصر، شماره 58، 1385.

رضاییان، علی، تجزیه و تحلیل و طراحی سیستم، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها (سمت)، 1380.

ص:299

روزنامه جمهوری اسلامی، 27/5/1370.

روزنامه کیهان، 19/11/ 1372.

زمانی، حسین و وحیده تقی زاده، ضرورت طراحی نظام مهندسی فرهنگی جهت اعتلای نظام اسلامی (خلاصه مقالات نخستین همایش ملی مهندسی فرهنگی)، 1385.

زیگلر، ژان، غارت آفریقا یا استعمار دوباره، ترجمه: عباس آگاهی، مشهد، آستان قدس رضوی، 1365.

شاه محمدی، عبدالرضا، «جایگاه رسانه و فرهنگ در فرآیند جهانی شدن»، فصل نامه پژوهش و سنجش، سال یازدهم، شماره 37، بهار 1383.

شمسینی غیاثوند، حسن، مهندسی فرهنگی از دیدگاه مقام معظم رهبری (خلاصه مقالات نخستین همایش ملی مهندسی فرهنگی)، تهران، دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی.

صادقی رشاد، علی اکبر، دو هفته نامه مهندسی فرهنگی، شماره دوم، 1385.

علی محمدی، محمدحسین، تحلیلی مقدماتی بر تهاجم فرهنگی (مجموعه مقالات راه های مقابله با تهاجم فرهنگی)، تهران، دانشگاه آزاد واحد رودهن، 1373.

غلامی، رضا، «مقاله پژوهشی در مهندسی فرهنگی»، 1387.

سخنرانی مقام معظم رهبری در سال 1381.

سخنرانی مقام معظم رهبری در سال 1383.

فرهنگ و تهاجم فرهنگی، تهران، انتشارات سازمان مدارک فرهنگ انقلاب اسلامی، 1375.

قاسمی، حاکم، ماهنامه اندیشه و تاریخ سیاسی ایران معاصر، شماره 58.

کینگ، ساموئل، جامعه شناسی، ترجمه: مشفق همدانی، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1341.

مجموعه مصاحبه های رهبر انقلاب اسلامی در دوران ریاست جمهوری، سال 1364.

محمدیان، دوهفته نامه مهندسی فرهنگی، شماره 5، دی 1385.

مخبر، محمدرضا، «نقش مهندسی فرهنگی در کاهش آسیب های اجتماعی»، دوهفته نامه مهندسی فرهنگی شورای عالی انقلاب فرهنگی، شماره 5، 1385.

مطهری، مرتضی، خدمات متقابل اسلام و ایران، تهران، انتشارات صدرا؛ 1374.

ص:300

موسوی خمینی، روح الله، صحیفه نور (جلد 15).

نفوذ و استحاله، تهران، انتشارات معاونت سیاسی نمایندگی ولی فقیه، 1378.

شمسینی غیاثوند، حسن، مهندسی فرهنگی از دیدگاه مقام معظم رهبری، (خلاصه مقالات نخستین همایش ملی مهندسی فرهنگی)، ص 41.

«رویکرد مهندسی در کنترل پدیده های اجتماعی» (سرمقاله)، ماهنامه تدبیر، ش 154،

عبدالرضا شاه محمدی، «جایگاه رسانه و فرهنگ در فرآیند جهانی شدن»، فصل نامه پژوهش و سنجش، سال یازدهم، ش 37، صص 14 _ 16.

دین و مدیریت پیام (نگاهی به استراتژی های فرهنگی رسانه)

محمد سلیمی

مقدمه

مدیریت استراتژیک پیام، اساسی ترین مسئله کلان و دل مشغولی رسانه هایی است که برای خود رسالتی فرهنگی _ اجتماعی قائل اند یا دست کم تأثیر بر فرهنگ و افکار عمومی، از دغدغه های اساسی آنها شمرده می شود. تحقق اثربخشی مدیریت پیام بنابر اقتضائات خود، سازوکارها و نیز فرآیندهای ویژه ای را می طلبد. از مهم ترین مراحل مدیریت پیام، پس از تعیین اهداف و چشم اندازها، ابداع و تدوین استراتژی های نیل به آنهاست. چه اینکه استراتژی ها، عملیات و تلاش های گسترده و گوناگون رسانه را با یکدیگر هماهنگ و همسو می سازد و مدیران را از سردرگمی ها حفظ می کند و آنان را به اثربخشی و بهینه سازی فعالیت ها و نیز پیشگیری از انحرافات خزنده قادر می سازد. افزون بر اینها آینده نگری و آینده سازی، دست یابی به نتایج بلندمدت و اساسی و پیشگیری از انحرافات خزنده، تنها با ترسیم استراتژی های روشن و اجرای برنامه های استراتژیک میسر خواهد بود.

از طرفی قائل بودن به دین به منزله یکی از اصلی ترین مؤلفه های یک فرهنگ اصیل و قوی، برای رسانه بزرگی مانند رسانه ملی، استلزامات خاصی را به بار می آورد و درصورتی که در جایگاه حقیقی خود قرار گیرد به منزله روحی در کالبد رسانه، به همه سطوح مدیریت و سازوکارهای مدیریت پیام ها _ از اهداف، سیاست ها و استراتژی ها گرفته تا اجرایی ترین تکنیک ها و قالب های برنامه سازی _ رنگی الهی می بخشد. ازآنجا که گرایش غالب رسانه های جهان از بدو پیدایشْ تاکنون گرایش دینی نبوده است و مقاصد بنیان گذاران و گردانندگان آنها غالباً از بینشی سکولار نشئت می گرفته، اصلاح همه سازوکارها و شیوه های مدیریت پیام ها در رسانه ملی، متناسب با مبانی دینی و مؤلفه های فرهنگ خودی، به بازنگری، پالایش و

ص:303

بازآفرینی اساسی و مستمر نیازمند است، و در این میان تدوین استراتژی ها اهمیت ویژه ای دارد.

در این نوشته پس از یادآوری برخی مفاهیم و مقدمات، به مهم ترین استراتژی های مورد نیاز رسانه ملی در حوزه فرهنگ و بخش های فرعی آن خواهیم پرداخت.

گفتنی است به جهت اعمال دقت بیشتر، این استراتژی ها، با نگاهی تطبیقی، هم از منظر دین و هم با توجه به بینش سکولار بررسی شده است.

نگرش ما را به جهان شکل می دهد و به شیوه زندگی فردی و جمعی اشاره دارد».(1)

این تعبیر کلی تر؛ یعنی نوع نگاه به جهان و عمل بر اساس آن، در کنار تعابیر عمیق تری از فرهنگ در دیدگاه دانشمندان اسلامی؛ مانند: «والاترین عنصری که در موجودیت هر جامعه دخالت اساسی دارد.»(2) یا «روح یک ملت که ضامن بقای آن است»(3) و...، این حقیقت را آشکار می سازد که فرهنگ، هنگامی شکل می گیرد که غالب اعضای یک جامعه _ به هر طریق _ بر نگرش ها، تمایلات، ارزش ها و رفتارهای خاصی به تفاهم و اشتراک می رسند. بنابراین فرهنگ یک جامعه را می توان در یک بیان بسیار کلی شامل «پذیرفته شده ها» یا «ارتکاذات» آن جامعه دانست.(4)

در اینجا بجاست به برخی از مهم ترین ویژگی های فرهنگ، شامل «گستردگی یا اجتماعی بودن»، «ریشه دار بودن»، «پایداری و تغییرات بسیار کند» و «قابلیت اکتساب و گسترش» اشاره کرد که بسیاری از صاحب نظران این حوزه به غالب این نوع ویژگی ها اذعان و تأکید کرده اند. به همین جهت _ چنان که خواهیم دید _ باید در بحث استراتژی های رسانه در قبال فرهنگ، این ویژگی ها مد نظر قرار گیرد.

تعیین کننده ای متأثر سازد، لازم است تلقی ما از جایگاه و کارکرد دین در بحث مدیریت پیام روشن باشد. به طور کلی درباره دین و جایگاه و کارکرد آن دیدگاهی کلی وجود دارد.

البته در این دیدگاه نیز همواره دو رویکرد کلی وجود داشته است که به جهت اهمیت آن در بحث های بعدی، لازم است به آن اشاره شود.

الف) رویکرد جزئی نگر:

بسیاری از دین داران به دلایل گوناگون، تا حدی مشمول این دیدگاه قرار می گیرند. این گونه دین داران گرچه سعی می کنند همه تصمیمات فردی و اجتماعی خود را در چارچوب دستورات دینی اخذ کنند و طبق آن حرکت کنند، نگاهشان به مسائل و امور معمولاً نگاهی جزئی است و از ارتباط دستورات دینی و نیز موضوعات و مسائل عینی با یکدیگر به منزله یک مجموعه یا نظام مرتبط غافل می مانند. از همین رو برای ارزیابی اعمال و امور فردی و اجتماعی، تنها به تطبیق جزءبه جزء آنها با احکام و دستورات دینی بسنده می کنند و از سنجش آمال، مطلوب ها و سمت گیری های کلی زندگی خویش با دستورات و تعالیم دینی باز می مانند. در این نگاه، فرد یا جامعه در واقع اهداف خود را جست وجو می کند؛ اما به جهت علایق و پای بندی های دینی می کوشد احکام دینی را حتی الامکان نقض نکند. طبیعی است که این نگاه از ساختن سیستم و نظام و جهت دهی و هم سوسازی موضوعات گوناگون در جهتی مطلوبِ دین ناتوان می ماند. به همین دلیل همان طور که تجربیات اجتماعی و تاریخی نیز نشان می دهد این دیدگاه ناچار به دلیل ناتوانی از تطبیق و بیانات و معضلات پیچیده و به هم تافته اجتماعی با دین، عملاً در نظام سازی ها، تصمیم گیری ها و مدیریت اجتماعی تبعیت و حاکمیت مشی و روش دیگران را پذیرفته یا آنکه به انزوا دچار می شوند.

ب) رویکرد کلی نگر (نظام گرا):

این دیدگاه افزون بر قبول ضرورت پای بندی به همه تعالیم دین در حوزه های فردی و اجتماعی، شرط لازم را برای تحقق احکام و ارزش های دینی، نگاه نظام مند و کلی نگر می داند؛ زیرا اولاً با آنکه هریک از احکام و دستورات دینی در حقیقت خود اموری ثابت و لایتغیراند که بر اساس علم و حکمت بالغه خداوند انشا گردیده اند، همه در رتبه ای واحد و

ص:307

برخوردار از یک درجه از اهمیت و اولویت نیستند؛ بلکه برعکس، این عقاید، ارزش ها و دستورات دینی، سیستمی منسجم و فرهنگی جامع را تشکیل می دهد که هریک جایگاهی خاص و نقشی معین دارند، و همگی در راستای تحقق هدفی معین، یعنی تعالی و تقرب انسان به خداوند هستند. از همین رو اصل و فرع بودن و اهم و مهم بودن و تقدم و تأخر داشتن نیز در آنها به تناسبْ موضوعیت می یابد. پس ضمن توجه به احکام و روابط فردی، نباید از اهمیت اصول و مبانی جمعی غافل شد؛ ثانیاً در تعیین تکالیف فردی و نیز اجتماعی نمی توان از تفاوت موقعیت ها چشم پوشید. چه بسا اموری از منظر تعالیم و احکام فرعی دین فی نفسه مباح و بی اشکال باشند؛ اما در موقعیت زمانی و مکانی خاص و برای فرد یا جامعه ای معین _ بنابر دستورات کلی و اساسی تر _ امری واجب و ضروری شود یا پرداختن به امری واجب به سبب تزاحم با اوجب آن، نه تنها ضروری نیست، بلکه گناهی نابخشودنی شمرده می شود؛(1) چراکه اساساً امور اجتماعی، اموری چندبعدی و مرکب از اجزا و عوامل متعدد و به هم پیوسته فرض می شوند. بنابراین تحقق تعالیم و نشر معارف دینی، نیازمند نظام سازی و برنامه ریزی، اتخاذ شیوه های مناسب و رعایت استلزامات آن است. در این دیدگاه، بر خلاف دیدگاه پیش، از اهداف و مطلوب ها گرفته تا استراتژی ها، خط مشی ها و سیاست ها و روش های عملکرد و بسیاری از مصادیق، متناسب با مبانی و آموزه های توصیفی، تکلیفی و ارزشی دینی تعیین می شود، و هماهنگی نظام اداره در همه سطوح و ابعاد دین هماهنگ می گردد؛ گرچه عیناً از دین اخذ نشده باشد. نمونه بارز این نگرش را که از اصول اساسی مباحث بعدی است می توان در سیره و روش امام خمینی رحمه الله و تأکیدات مکرر و رهنمودهای روشن ایشان در زمینه هایی مانند جدا نبودن دین از سیاست و حکومت، پیوستگی مسائل معنوی، اجتماعی و عینی به یکدیگر و لزوم درک ضرورت ها و اولویت ها در اجرای فرایض دینی ملاحظه کرد.(2)

استراتژی یا راهبرد، کلی ترین شیوه نیل به هدف است. از همین رو می توان استراتژی را روح کلی حاکم بر تصمیمات چندگانه دانست.(1) استراتژی، هنگامی ضرورت می یابد که سازمان با مسائل متعدد و گوناگونی روبه رو بوده، درعین حال مسیر وصول به هدف نیز پیچیده، چندبعدی و بغرنج باشد و لازم باشد تصمیمات و فعالیت های گوناگون در اوضاع ناپایدار زمانی و محیطی با یکدیگر هماهنگ شوند. از همین رو استراتژی، نقش کلیدی در راهبری راه کارهای گوناگون و در نتیجه نیل به اهداف سازمان ایفا می کند. یک نکته مهم و اساسی درباره تدوین هر نوع استراتژی، ارتباط ارگانیک استراتژی با نگرش ها و بینش هاست.

در توضیح این مسئله باید گفت به طور کلی هر فعالیت، بلکه هر حرکت، دارای مقصد، هدف و سرانجامی است و خواسته یا ناخواسته به مقصدی می انجامد. این اصل در فعالیت های انسانی که غالباً آگاهانه و ارادی است بروز بیشتری دارد، و چنان که محرز است، اهداف انسان ها نیز از انگیزه ها و علایق درونی آنان نشئت می گیرد و هر فرد و نیز جامعه دارای نظامی خاص از انگیزه ها و ارزش هاست که در آن هر جزء دارای میزان و حد معینی از ارزش است. این نظام از انگیزه ها و ارزش ها در مکتب و عقیده فرد ریشه دارد. یعنی در واقع این نگرش ها، جهان بینی ها یا ایدئولوژی های اساسی انسان هاست که جایگاه و ارزش هر چیز را در مجموعه زندگی آنها تعیین می کند و در نتیجه رفتاری بر رفتار دیگر ارجحیت می یابد و فعالیتی بر فعالیتی اولویت می یابد و... ؛ هرچند این تأثیرها (تأثیر بینش ها و ایدئولوژی ها بر ارزش ها و سپس رفتارها) در بسیاری موارد ناخودآگاه یا ناخواسته و غیر ارادی است. حال اگر پیام رسانی و مدیریت پیام زا را به منزله یکی از شئون انسان ها یا سازمان های رسانه ایِ تحت اختیار انسان در نظر بگیریم، طبعاً این فرآیند نیز از قاعده فوق مستثنا نیست، و غالباً استراتژی ها و مجموعه پیام های انتخاب شده به دست فرد یا سازمان های رسانه ای نمودی از اهداف، بینش ها و به تعبیری نمودی از ایدئولوژی آنهاست. به همین جهت بسیاری از صاحب نظران جدید رسانه ای اذعان می کنند که نه فقط فعالیت های مدیریتی رسانه ای، بلکه «همه متن های رسانه ای به گونه ای ایدئولوژیک

ص:309

هستند»(1) و از نگرش ها و بینش های خاصی سرچشمه می گیرند. البته این ایدئولوژی می تواند در سطحی بسیار کلی و عام درباره عقاید کلی، نسبت به جهان هستی و مبدأ و مقصد بوده، یا در سطحی خاص تر ناظر به شیوه هایی خاص از زندگی اجتماعی، مانند مکتب سرمایه داری، نظام لیبرالیستی و پارلمانتاریستی و ... باشد(2) که باید گفت این نگرش ها نیز به نوعی به همان معنای اول؛ یعنی عقاید اساسی برمی گردد.

استراتژیک را در همه زمینه ها به ویژه در ارتباط با فعالیت های فرهنگی رسانه ایجاب می کند.(1) بنابراین اگر در گذشته و هم زمان با تکوین و گسترش رسانه های نوین، به دلیل برخی تبلیغات و طرح بعضی شعارها گمان می رفت رسانه ها به مثابه نهادهایی بی طرف عمل می کنند، امروز فعالیت بسیاری از رسانه های بزرگ و حتی بین المللی مانند BBC، CNN و BBG در امریکا با انگیزه های سودآوری و منفعت اقتصادیِ صرف و جهت گیری های سیاسی _ اقتصادی به نفع نظام سرمایه داری است. همچنین پیوستن افقی و عمودی این رسانه ها به هم و تشکیل سامانه های بزرگ رسانه ای، مبتنی بر استراتژی ها و اهداف خاص و شکل گیری امپریالیسم فرهنگی به خوبی نشان می دهد که اِعمال مدیریت، کنترل و نظارت استراتژیک بر پیام های رسانه ها، امری غیرقابل اجتناب و از ویژگی های اصلی رسانه های مدرن است.(2)

به طور کلی به کارگیری الگوی کلی مدیریت استراتژیک در فرآیند مدیریت پیام، مراحل زیر را ایجاب می کند:

شناخت و تعیین مأموریت ها و چشم انداز و اهداف رسانه؛

شناخت وضعیت موجود (وضعیت فرهنگی و اجتماعی مخاطبان و نیز توان و استعدادهای رسانه)؛

تعیین شیوه های نیل به اهداف و مطلوب ها (استراتژی های اصلی)؛

تولید مناسب پیام ها (با رعایت مؤلفه های فنی، هنری و محتوایی)؛

پخش مناسب پیام ها (انتخاب زمان، چینش حجم، تکرار مناسب و ...)؛

بازخوردگیری (از طریق نظرسنجی و اثرسنجی).

طبعاً طی مراحل یادشده نیازمند سازوکارهای مشخصی مانند انجام پژوهش های لازم، پرورش و تأمین نیروهای مناسب و... است که به برخی از آنها مانند تدوین اسناد بالادستی درباره چشم اندازها و اهداف و سیاست ها در رسانه ملی (صدا و سیما) پرداخته شده است.(3)

ص:311

اما ازآنجاکه از یک سو به استراتژی به منزله شیوه کلی رسانه برای نیل به اهداف، کمتر توجه شده است و از سوی دیگر با توجه به اهمیت اساسی نقش زیربنایی فرهنگ در مقام والاترین عنصر دخیل در موجودیت هر جامعه و نیز کارکرد چشمگیر رسانه ملی در فرهنگ سازی، در این نوشته به استراتژی های اصلی و فرعی آن در زمینه فرهنگ _ مبتنی بر بینش و آموزه های دینی _ توجه می کنیم.(1)

طریق ممکن، رویکردی است که غالباً با شعار مخاطب محوری (مشتری مداری) و درحقیقت در راستای تأمین اهداف و منافع صاحبان و گردانندگانْ به دست بسیاری از رسانه ها اعمال می شود و ریشه در بینشی سکولار و دنیاگرایانه دارد؛ چراکه در این بینش (سکولار) ارزش اصلی و یگانه، بهره مندی یا لذت است و چنانچه دین و خداپرستی را از نظام ارزشی حذف کنیم، چیزی برتر از لذت باقی نمی ماند.(1) در این استراتژی بسیار عام، لذت بردن مخاطبان از دیدنی ها و شنیدنی ها، مقصود اصلی مخاطبان فرض می شود، و رسانه در پی ایجاد جذابیت ها، پاسخ گویی به امیال یا تحریک آنهاست. به همین جهت بهره گیری هرچه بیشتر از انواع جذابیت های مادی مانند سکس آشکار و پنهان، خشونت، ترس و... به گونه ای روزافزون اعمال می شود و این حقیقت را آشکار می سازد که این رسانه ها بنابر اصل، نه تنها مسئولیت و رسالتی در قبال تعالی و کمال مخاطبان برای خود قائل نیستند، که درباره گسترش ناهنجاری های اخلاقی و اجتماعی نیز دغدغه ای ندارند.

البته پاسخ گویی به تمایلات مخاطبان، سرگرم سازی یا تحریک هوس ها و امیال در آنها، نه به انگیزه لطف یا خدمت، بلکه تنها وسیله ای برای تأمین منافع گردانندگان آنهاست؛ که در دیدگاه سکولار باید به جز منافع خود به چیز دیگری نیندیشند. برخی از نویسندگان غربی(2) در این زمینه می گویند: «این گونه رسانه ها که برای ما سرگرمی تولید کرده و یا اطلاع رسانی می کنند نه به آن جهت است که انسان هایی لطیف و مهربان هستند، بلکه به آن جهت است که مبالغ هنگفتی پول را دنبال می کنند.» ازآنجاکه به طور طبیعی تکرار استفاده از هر نوع جذابیت مادی، پس از مدتی آن را عادی خواهد کرد. این گونه رسانه ها ناچاراند برای حفظ یا جذب مخاطبان بیشتر جذابیت های غلیظ تری را طرح کنند و مرزهای جدیدی را درنوردند و برخی هنجارها و ساختارهای پیشین را زیر پا گذارند. نتیجه طبیعی این مرزشکنی های مداوم، ابتذال اخلاقی، فساد و گسترش جرائم و

ص:313

در نتیجه تخریب اصالت های فرهنگی است. این پی آمدها به آن جهت است که در کنار تحریکات عمومی روزافزون رسانه ای، امکان اشباع و ارضای همگانیِ امیال، حتی برای عده ای خاص نیز وجود ندارد. از همین رو تمایل مخاطبان به فراتر رفتن از مرزها و حقوق خود به شکل جرایم گوناگون یا فسادهای اخلاقی، نتیجه طبیعی همین فرآیند است. به ویژه درباره رسانه های دیداری _ شنیداری مانند سینما و تلویزیون، باید گفت که نگاهی اجمالی به تاریخ رسانه ها سیر فزاینده و تدریجی استفاده روزافزون از جذابیت های منفی و ناسالم و ناهنجاری های اجتماعی متأثر از آن را به خوبی نشان می دهد. این فرآیند که دور حساسیت زدایی نامیده شده است،(1) رسانه هایی را که قرار بود در خدمت بشر و جامعه بشری باشند عملاً به طور چشم گیری در جهت افول ارزش های اخلاقی و انسانی و سوق دادن مخاطبان به ورطه لاقیدی و انحطاط اخلاقی کشانید. با این نوع عملکرد، رسانه های مزبور غالباً تهیه کننده محور می شود، و میدان اصلی به دست برنامه سازانی خواهد افتاد که بتوانند برنامه های جذاب تری را تولید و مخاطبان بیشتری را جذب کنند و بدین سان، هدایتِ فرهنگ جامعه به جای نخبگان متفکر و مهذب، بازیچه کسانی شد که تنها دغدغه آنها، تولیدات جذاب تر و جلب مشتریان بیشتر بود. بی جهت نیست که در دهه های اخیر، جوامع غربی با ملاحظه آثار فرهنگی مخرب این رسانه ها، سعی کرده اند با وضع قوانین و مقررات بسیار، این حرکت لجام گسیخته را تا حدی محدود و مقید سازند(2) و تا جای ممکن استفاده بی حساب از جذابیت هایی چون سکس و خشونت و هیجان را خصوصاً برای کودکان محدود کنند. اما از آنجا که سیاست کاربران مزبور مخاطب محوری و سودانگاری بوده است، توفیق چندانی به دست نیاورده اند.

تفکیک قائل شود و به این جهت تمایلات و جذابیت های غیر حقیقی را در همه زمینه ها، با وضع قوانین و چارچوب هایی در ساختار رسانه ممنوع کند و به جز رعایت مرزهای یادشده فعالیت در سایر زمینه ها را کاملاً آزاد بگذارد.

طبعاً اتخاذ چنین استراتژی ای در قبال فرهنگ، تنها می تواند با نگرشی حداقلی به دین _ یعنی نگرشی که دین را تنها به یک مجموعه محدود از قوانین و احکام خشک، ایستا و منفک تنزل می دهد _ سازگار باشد. از همین رو در مدیریت بر اساس این استراتژی، نمی توان موضعی فعال و پویا اتخاذ کرد و برای توسعه و تعالی ارزش ها، بینش ها و الگوهای رفتاری، برنامه های حساب شده ای تنظیم و اجرا کرد، و ساختار رسانه شکل دیوان سالارانه و بوروکراتیک به خود خواهد گرفت، و ناظران و ارزیابان نقش خاصی را در سازمان پیدا خواهند کرد؛ اما باز هم جهت بخشی و تأثیرگذاری بر فرهنگ جامعه، عملاً درون همین ساختارهای ناکارآمد به دست عناصر و جریاناتی _ غیر از مدیران اصلی _ مانند خوانندگان، کارگردانان، نویسندگان، تهیه کنندگان و... خواهد افتاد. نتیجه چنین وضعیتی، بروز تشتت و عقب ماندگی و آشفتگی فرهنگی است که زمینه را برای تسلط فرهنگی قوی تر آماده می سازد.

سقوط ارزش های اخلاقی نباشند. طبعاً این استراتژی از نگاهی جامع و نظام گرا به دین و مکتب الهی نشئت می گیرد؛ زیرا در این نگرش اصیل به دین، هدف غایی، کمال و تقرب انسان ها به مبدأ خیرات و خوبی هاست، و همه زمینه ها و امکانات و فعالیت ها متناسب با این مهم به خدمت گرفته می شوند. از همین رو رسانه ای که مبنای حرکت خود را دین حداکثری و جامع قرار داده است، نه با لذت گرایی لجام گسیخته میانه ای دارد و نه رسیدن به هدف را از راه تحریک و تهییج هوس ها، امیال و افکار عمومی مجاز می شمارد؛ چه اینکه این رسانه نمی تواند به هیچ یک از ابعاد روحی، فکری و رفتاری مخاطبان بی اعتنا باشد یا ابعاد فرهنگی، سیاسی و اقتصادی زندگی مخاطبان را در کیفیت پیام های خویش لحاظ نکند. در این دیدگاه، رسانه باید تلاش خود را به آن دسته از تمایلات و خواسته های مخاطبان معطوف کند که در جهت رشد و تعالی آنها و همسو و منطبق با نیازهای حقیقی و فطری آنهاست. (شکل 1)

افزون بر آن، رسانه می تواند با برنامه ریزی مناسب، به مرورِ زمان، باورها، تمایلات و سلایق مردم را به سمت نیازهای حقیقی سوق دهد و مذاق ها و امیال آن را در این جهت توسعه بخشد و به بیان دیگر منطقه اشتراک بین تمایلات گذرا را با نیازهای حقیقی و فطری وسعت دهد. گفتنی است که تکیه بر منطقه اشتراک فوق به آن معنا نیست که رسانه تکامل گرا می تواند همه تمایلات و خواسته های مطرح در این محدوده را پاسخ گوید، بلکه هر رسانه در هر زمان مقدورات و استعدادهای بالفعل و معینی دارد، و کیفیت نیروهای انسانی، دانش ها، گرایش ها و مهارت ها،

ص:316

ساختارها، امکانات و تجهیزات سخت افزاری و نرم افزاری و ... اجازه پاسخ گویی به حد معینی از این تمایلات و خواسته های منطقی مخاطبان را خواهد داد. از همین رو یک رسانه تکامل گرا باید منطقه اشتراک بین سه دایره (تمایلات مقطعی و گذرا، نیازهای حقیقی و توان رسانه) را وجه اهتمام خویش قرار دهد و برای گسترش آن سرمایه گذاری کند. (شکل 2)

گفتنی است در رسانه ای با این استراتژی، تغییر و تحولات فرهنگی، با محوریت و درایت عالمان و روشنفکران حقیقی جامعه و مدیران و هنرمندان متعهد و آشنا با فرهنگ اصیل آن رقم خواهد خورد. بنابراین ویژگی های استراتژی های یادشده را می توان در جدول زیر خلاصه کرد.

جدول مقایسه ای ویژگی های استراتژی فرهنگی رسانه

میل گرایی (جذابیت محوری)

کمال گرایی (روشنگری)

ساختارگرایی

تمرکز بر تمایلات و سلایق مقطعی

تمرکز بر هماهنگی نیازهای حقیقی و تمایلات

تمرکز بر نیازهای حقیقی کلی

تمرکز بر قالب ها و روش ها

تمرکز بر هماهنگی قالب و محتوا

تمرکز بر ساختارها و محدودیت ها

مخاطب محوری (جهت تأمین منافع)

مخاطب محوری

ساختارمحوری

نگاه ابزاری به انسان ها

نگاه انسانی و اخلاقی

نگاه کنترلی و آمرانه

ص:317

لذت بخشی

تعالی بخشی

کنترل بیرونی و محدودیت

محوریت تهیه کنندگان

محوریت صاحبان اندیشه و عالمان متعهد

محوریت ناظران و ارزیابان

این طبقه بندی را نیز برخی به درختی زنده تشبیه کرده اند که بینش ها و مفروضات اساسی، نقش ریشه، و ارزش ها و نهادهای مشترک، نقش ساقه یا تنه و رفتارها و جلوه های ظاهری، شاخ و برگ ها و میوه های آن درخت را تشکیل می دهند.

از آنجاکه انسان ها بنابر قاعده کلی و نگرش اسلامی نیز دارای حداقل سه بعد بینش (تفکر و جهان بینی)، گرایش (ارزش دوستی ها) و بعد ظاهری (اعمال مجسم و عینی) هستند، این طبقه بندی را با کمی تفاوت در تعبیر و تفسیر، می توان طبقه بندی ای منطقی و هماهنگ دانست و آن را مبنای تنظیم استراتژی های فرهنگی قرار داد.(1)

البته فرهنگ از زاویه دیگری نیز قابل تقسیم است، و آن تقسیم از زاویه امور اجتماعی ای است که متعلق فرهنگ می باشند. به این معنا که برخی از اندیشمندان سعی کرده اند تا همه امور اجتماعی را به گونه ای منطقی طبقه بندی کنند.

ص:319

در این زمینه برخی امور اجتماعی را به امور فرهنگی، سیاسی و اقتصادی تقسیم کرده اند(1) و برخی امور اجتماعی (یا جامعه) را دربردارنده چهار حوزه امور سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی دانسته اند(2) که به دلیل تکرار امور اجتماعی در مقسم و اقسام (در طبقه بندی دوم)، طبقه بندی اول، منطقی تر است.

حال اگر فرهنگ را از آن جهت که به هریک از این حوزه ها تعلق می گیرد و به بیان دیگر هریک از این حوزه ها، خود فرهنگ (یا بهتر بگوییم دارای ارتکاذات و پذیرفته شده های) خاص خود را دارد، می توان گفت فرهنگ را از این زاویه نیز می توان به سه بخش کلی زیر تقسیم کرد و آن را ابعاد فرهنگ نامید.

این دو طبقه بندی از امور فرهنگی می تواند با بهره گیری از تعالیم و رهنمودهای اسلامی با یکدیگر ترکیب شوند و نُه حوزه جزئی تر به وجود آورند؛ چراکه هریک از ابعاد فرهنگ، مانند فرهنگ سیاسی در حوزه خود بینش ها، ارزش ها و جلوه های رفتاری خاصی دارد:

_ بینش های سیاسی

_ بینش های فرهنگی

ص:320

_ بینش های اقتصادی

_ ارزش های سیاسی

_ ارزش های فرهنگی

_ ارزش های اقتصادی

_ رفتارهای سیاسی

_ رفتارهای فرهنگی

_ رفتارهای اقتصادی

در هر زمان ارائه کند که این الگوها افزون بر درک اوضاع اجتماعی، تکنولوژیک و... مبتنی بر اصول و معیارهای معین و الهام گرفته از تعالیم الهی است که انسان ها را به حداکثر بهره مندی مادی و معنوی و رشد و تعالی در همه ابعاد نایل می سازد. مثلاً رسانه در زمینه پوشش و آرایش، سعی می کند مروج الگوهایی از پوشش و آرایش برای اقشار مختلف باشد که ضمن حفظ اصولی چون سادگی، متانت و وقار، عدم تبرج و میانه روی اقتصادی و... بالاترین کارآمدی و زیبایی را نیز داشته باشد.

ج) استراتژی رسانه در ارتباط با بینش های اساسی و اعتقادی

ازآنجاکه فطرت و عقلانیت انسان ها با خداپرستی و یکتاپرستی سرشته شده است، و پیروی از لوازم آن مانند عدالت خواهی، ظلم ستیزی و ظلم گریزی، نیکی، احسان و گذشت و... در عمیق ترین لایه های وجود انسان ریشه دارد، ترغیب انسان ها به شرک و دنیاپرستی و نفی ارزش های اصیل الهی از راه روش های استدلالی و عقلی و به دور از مغالطه ها و سفسطه ها و روش های مزورانه میسر نیست. به بیان دیگر، تأثیرگذاری بر ضمیر خودآگاه انسان ها برای کشانیدن آنان به راه های باطل بسیار مشکل و در برخی موارد غیرممکن است. به همین دلیل، رسانه های سکولار غالباً از پرداختن مستقیم به بحث های عقلانی و اعتقادی برای ترویج دنیاگرایی دوری می کنند. آنچه صورت می گیرد اعمال راه ها و روش هایی است که به صورت غیر مستقیم اهمیت دنیا و پرداختن به بهره مندی های دنیایی را در چشم مخاطبان بزرگ می کند و آخرت گرایی، خداپرستی و سایر ارزش های دینی را به فراموشی می سپارد. به همین جهت تحریک تمایلات طبیعی، تنوع گرایی و ترویج لذت گرایی های مفرط در اولویت اول قرار می گیرند، و ترویج ارزش های الحادی و سپس بینش های مادی در رتبه های پایین تری طرح می شوند، و رسانه سکولار در زمینه بینش های اعتقادی ناگزیر از اعمال استراتژی نفوذ و اقناع غیرمستقیم و وارد شدن از راه ضمیر ناخودآگاه و تأثیرگذاری غیرمستقیم است که ماهیت حقیقی این روش، همان فریب و اِغفالی است که در قرآن کریم و معارف اسلامی با عناوین و تعابیر گوناگونی چون غرور، اشتغال به دنیا و... درباره آن هشدار داده شده است. درحالی که رسانه دینی در زمینه بینش های اساسی و اعتقادی می تواند با زبان فطرت و عقلانیت با مخاطبان سخن بگوید و با پیام رسانی های روشن و درعین حال جذاب، منطق دینی و عقلانیت مخاطبان را شکوفاتر کند و با تکیه بر ضمیر خودآگاه و تعقلی مخاطبان، روز به روز قدرت تحلیل و تعقل آنان در این حوزه افزایش دهد و بصیرت آنان را بالا ببرد. البته باید یادآور شد که این استراتژی (شکوفاسازی عقلانیت و منطق الهی و فطری) به معنای محدود کردن فعالیت های مربوط به این حوزه در ساختارهای برنامه ای خاصی مانند سخنرانی و گفت وگو و نظیر آن نیست،

ص:323

بلکه همه ساختارهای گوناگون برنامه ای، اعم از برنامه های نمایشی و غیر نمایشی می توانند به تناسب و کم و بیش جلوه هایی از تحقق این استراتژی باشند. بنابراین حتی برنامه هایی مانند برنامه «راز بقا» و «حیات وحش» که زیبایی ها و وقایع طبیعت را گزارش می کنند، می تواند به گونه ای تولید و با نریشن هایی پخش شود که خود بنیادی بودن، ازلی بودن، خودکار بودن و حاکمیت قوانین جبری و مادی صرف را بر طبیعت القا نمایند یا آنکه قدرت و عظمت الهی را در آفرینش این همه زیبایی و عجایب، ملموس و محسوس کند و حاکمیت، مشیت و سنت های الهی را به نمایش گذارد. نتیجه این بحث را در جدول زیر می توان ملاحظه کرد:

استراتژی های فرعی فرهنگی

الف) استراتژی رسانه در قبال فرهنگ اقتصادی

رسانه های مادی و سکولار _ بر اساس استراتژی کلی خود که همان جذابیت گرایی (میل گرایی) بود _ در بخش فرهنگ اقتصادی، راهبردی جز تحریص و تحریک اقتصادی ندارند. بد نیست به طور گذرا اشاره کنیم که این مسئله امری است که در نگاهی کلی تر لازمه چرخش نظام سرمایه داری است، و چنان که ایده پردازان نظام سرمایه داری اذعان می کنند، نیاز مادی، تنها منشأ و موتور حرکت فعالیت های انسان است، و انسان نیازمند برای پاسخ گویی به نیاز خویش به حرکت در می آید و تلاش می کند. پس بر پایه این دیدگاه، اگر بناست رشد و توسعه ای در اقتصاد صورت گیرد، باید نیازهای بشر را بیش از پیش تحریک کرد تا برای پاسخ گویی به آنها تلاش کند. نیز اگر تحریک این نیازها، حالت تورمی و کاذب نیز به خود بگیرد اهمیتی ندارد؛ چراکه با این کار افراد تلاش می کنند و ثمره تلاش آنان از یک سو گردش کارخانه ها و مراکز تولیدی و از سوی دیگر درآمد و ایجاد قدرت خرید بیشتر برای کالاهایی است که سرمایه گذاران مایل به بازاریابی آنها هستند. به همین جهت تبلیغات مصرفی، نقشی بس بزرگ در نظام های مادی ایفا می کند. البته اینکه تحریص و تحریک نیازها به اَشکال گوناگون چگونه آرامش روحی را از مردم سلب می کند و عوارض نامطلوبی مانند ایجاد فاصله فاحش طبقاتی در جامعه و در نتیجه گسترش ناهنجاری های دیگر را به دنبال دارد، از حوصله این بحث خارج است و در منابع و مباحث اقتصادی به طور مبسوط به آن پرداخته شده است. اما در اینجا تنها به تلازم این تحریک و تحریص با نظام اقتصادی _ سرمایه داری اشاره می شود؛ درحالی که در نظام اسلامی و مبتنی بر فرهنگ غنی اسلام، تحریک بی حساب و بی ضابطه به مصرف، نه تنها مطلوب نیست، بلکه به جهت آثار زیان بار روحی و اخلاقی، کاملاً مذموم است. درعین حال استفاده نکردن از مواهب و نعمت های دنیوی نیز به صورت معتدل و متناسب با ظرفیت ها و تعالی فرد و جامعه، امری پسندیده و لازم است که باید نظام دینی و به تبع آن رسانه دینی همواره در مسیر تنظیم و تعدیل الگوهای تولید، توزیع و مصرف سعی نماید و متناسب با سطح تکنولوژی و توان جامعه و نیز رعایت جوانب دیگری چون تعدیل طبقات، گسترش انفاق ها و رفع فقر و... زمینه های مناسبی را برای کار و تلاش معتدل، توزیع معتدل

ص:325

درآمدها و مصرف بهینه (ارائه الگوی صحیح و معتدل برای مصرف) ایجاد کند. از همین رو بجاست رسانه ملی نیز استراتژی «تعدیل» را که همان تنظیم الگوی تولید، توزیع و مصرف جامعه متناسب با رشد و تعالیِ متوازن کل جامعه است در همه زمینه ها تبلیغ و ترویج نماید. الگوهایی که نه متضمن اسراف و تبذیر و تضییع فرصت ها و امکانات باشند و نه به زهدگرایی منفی، انزوا و خمودی فرد در جامعه بینجامند.

طبیعی است که رسانه سکولار نیز در این راستا «تعمیق هویت مادی» که در رأس آن هویت شغلی و اقتصادی است قدم برمی دارد.

گفتنی است برخی گرایش های افراطی در فرهنگ عامه درباره اینکه متولدان فلان ماه یا فصل سال کدام ویژگی های اخلاقی و روحی را دارند یا دارای چه سرنوشت و بخت هایی هستند و یا متولدان یک مکان یا هریک از نژادها و اقوام چه ویژگی هایی دارند همه نشئت گرفته از همین برجسته سازی هویت مادی است؛ درحالی که در یک رسانه دین مدار، «تعمیق هویت الهی»، اصل و اساس است و همان گونه که پیامبران بزرگ الهی در معرفی و بیان هویت خود در نخستین و اساسی ترین گام، خود را بنده خداوند معرفی می کردند(1) و سپس به رسالت الهی خود اشاره می نمودند. در یک جامعه اسلامی مطلوب نیز «از خدا بودن و خدا را پرستیدن و بازگشتن به سوی او»،(2) اساسی ترین اصل هویتی برای هر فرد و نیز جامعه الهی است، و همین نیز مایه جلب رحمت الهی و سعادت ابدی است. همچنین پیوستگی هر فرد با جامعه به صورت مساوی، در ردیف سایر بندگان خداوند که محور پیوستگی آنان نیز همین خداپرستی است، هویت جمعی او را معین کند. بنابراین سایر ویژگی های فردی، قومی و نژادی و... در رتبه پایین تر و تحت الشعاع این هویت الهی قرار می گیرند و البته ملاک برتری نیستند. بنابراین یک رسانه دین مدار با برگزیدن استراتژی «تعمیق هویت الهی» باید به ترویج و تعمیق ارزش های الهی و نفی ارزش های کاذب مانند تفاخرهای قومی، نژادی، طبقاتی و... بپردازد که در این صورت ارزش هرکس متناسب با ارزش های الهی مانند (میزان زهد و تقوای فردی و اجتماعی، خدمت به جامعه، ایثار، فداکاری و...) بازتعریف خواهد شد.

ارزش نمی یابد. در فرهنگ سیاسی نیز اصالت به آرا و به بیان دیگر رأی محوری و اکثریت گرایی به جای حق محوری و حق گرایی، اساسی ترین اصل در فرهنگ سیاسی نظام سکولار در قالب بینش دموکراسی است. چه کسی باید حاکم باشد؟ کسی که بتواند آرای بیشتری به دست آورد و بر این اصل، هیچ چیز یا هیچ حق دیگری تقدم نخواهد داشت؛ نه ارزش های الهی و نه اخلاقی، و این اصل؛ یعنی رأی محوری باید به منزله یک فرهنگ در نظام جامعه نهادینه شود. درحالی که در نظام الهی گرچه رأی و خواسته اکثریت، اهمیت و ارزش دارد، کیفیت و اعتبار چنین امری خود مبتنی بر اصول و حقوق اساسی تری تعیین می شود و قیود بسیاری خواهد داشت. آرای جمع، نه تنها به آن دلیل که رأی اکثریت است محترم می باشد بلکه به دلیل حق حاکمیت مردم بر سرنوشت خویش اهمیت می یابد. از همین رو اکثریت، مجاز نخواهند بود هرگونه که خواستند بر اقلیت حکومت کنند یا هرگونه که خواستند تصمیم گیرند و عمل کنند. در یک دیدگاه الهی بلکه بر اساس یک دیدگاه عقلانی تصمیمات یک نظام حاکم، حتی اگر مبتنی بر اکثریت آرا باشد، اگر متضمن تبعیض، ظلم و ستم، تجاوز، تعدی به حریم خصوصی و صدها ناحق دیگر باشد، پذیرفته نیست. بنابراین رأی محوری مطلق، مادام که به اصولی برگرفته از حق محوری استوار نباشد کاملاً مردود است.

فرهنگ سیاسی در یک نظام الهی بر پایه مشارکت هرچه بیشتر مردم حول اقامه حدود و حقوق الهی و اهتمام به حل امور و مشکلات عمومی شکل می گیرد، و مردم که اساسی ترین اصل هویتی خود در جامعه را بندگی حق می دانند با احساس مسئولیت درباره همنوعان خود در حفظ، اداره و تعالی جامعه تلاش و مشارکت می نمایند، و آرای آنان، برخاسته از این احساس مسئولیت و انگیزه الهی است؛ نه تمایلات، منافع و برخورداری های مادی. از همین رو به طور طبیعی استراتژی رسانه دین مدار در زمینه فرهنگ سیاسی، ترویج بصیرت، مسئولیت و مشارکت اجتماعی حول محور حق گرایی و به بیان دیگر ارتقای فرهنگ مسئولیت شناسی دینی است. بر اساس این استراتژی، رسانه وجدان های جمعی را برابر ایفای مسئولیت های الهی خود در جامعه و جهان بیدار می کند و آنان را حول این محور منسجم، همفکر و یک دل می سازد.

ص:328

به طور کلی استراتژی های مربوط به ابعاد فرهنگ برای رسانه دین مدار و سکولار در قالب جدول زیر قابل ملاحظه است:

استراتژی های فرهنگی رسانه سکولار و رسانه دین مدار درباره ابعاد فرهنگ

ابعاد فرهنگ

استراتژی رسانه سکولار

استراتژی رسانه دین مدار

فرهنگ اقتصادی

تحریص و تحریک

تعدیل ( الگوی تولید، توزیع و مصرف)

فرهنگ اجتماعی

تعمیق هویت مادی

تعمیق هویت الهی

فرهنگ سیاسی

ترویج رأی محوری

ترویج مشارکت و مسئولیت اجتماعی دینی

فهرست منابع

٭ قرآن کریم.

آردیوید، فرد، مدیریت استراتژیک، ترجمه: علی پارساییان و سید محمد اعرابی، تهران، دفتر نشر پژوهش های فرهنگی، 1381.

آشوری، داریوش، تعریف ها و مفهوم فرهنگ، تهران، آگه، 1380.

اهداف، محورها، اولویت ها و سیاست های تولید تأمین و پخش برنامه، مرکز طرح و برنامه ریزی سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی، سال های 83 و 84 و 85.

برد، باچهلولز، «بحران هویت در امریکا در عصر مصرف گرایی»، نشریه سیاحت غرب، شماره 78.

بلیغ، ناصر، ضوابط برنامه سازی در رادیو، تلویزیون انگلستان، ترجمه: دکتر، تهران، تحقیق و توسعه صدا، 1380.

پهلوان، چنگیز، فرهنگ شناسی، تهران، قطره، 1382.

د.فلور، ملوین، شناخت ارتباطات جمعی.

سلیمی، محمد، «مدیریت پیام و جهت گیری های سکولاریستی»: رسانه، تلویزیون و سکولاریسم، مجموعه مقالات همایش دوم رسانه تلویزیون و سکولاریسم، قم، انتشارات مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما، 1388.

صادقی، هادی، «عقلانیت سکولار» مجموعه مقالات دومین هم اندیشی سراسری رسانه

ص:330

تلویزیون و سکولاریسم، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما، 1388.

مؤسسه تحقیقاتی فرهنگی مفید، طرح جامع فرهنگ عمومی، قم، مؤسسه تحقیقاتی فرهنگی مفید، 1372.

مریجی، شمس الله، سکولاریسم، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1382.

موسوی خمینی، سید روح الله، صحیفه نور جلد 15، تهران،

ویلسون، براین، فرهنگ و دین، ترجمه: بهاءالدین خرمشاهی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1374.

یونسکو، گزارش جهانی فرهنگ 2000، نمایندگی سازمان یونسکو در ایران.

Curron James and David Morley، Media and Cultural Theory، 2004.

Rayner Philip، As Media studies، the essential introduction

Philip Rayner، Peter Wall…(As media studies) the Essential introduction)، Routledge، 2004.

ص:332

دین و سرگرمی رسانه ای

سید حسین شرف الدین*

1عضو هیئت علمی موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی=.

فراغتی توده ها، طیف گسترده ا ی از نهادها، سازمان ها، مکانیسم ها، اقدامات و امکانات را، در گستره جهانی، ملی، منطقه ای و محلی، متناسب با اوضاع و شرایط عام اجتماعی پدید آورده است. افزون بر آن، وجود برخی داعیه های روان شناختی، جامعه شناختی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی، اولاً نیاز به فراغت را به یکی از نیازهای کانونی گریزناپذیر تبدیل کرده و ثانیاً، تفریح و سرگرمی را در قالب شکل ها و صورت های نسبتاً متعین، به عنوان مناسب ترین و مطلوب ترین گزینه ها برای پوشش اوقات فراغت، در فهرست نیازها و ارزش های تمدنی جای داده است. این شرایط، از یک سو فرآیند ظهور و شکوفایی رسانه های جمعی مدرن، به ویژه تلویزیون را، به عنوان برخی از مظاهرتکنولوژیکی و فرهنگی جهان جدید، سرعت بخشید. از سوی دیگر، اقدام همه جانبه در جهت تأمین این نیاز را، یکی از اساسی ترین و محوری ترین وظایف سازمانی و حرفه ای آنها تعیین کرد. این نوشتار در صدد است تا در حد توان، اولاً به تعریف فراغت، و قلمرو معنایی، جایگاه، ضرورت، و اهمیت عصری آن بپردازد؛ ثانیا مقوله سرگرمی را، به عنوان عام ترین فعالیت تمهید شده برای این مقطع، واکاوی و تحلیل کند؛ ثالثاً نقش رسانه ها و مشخصاً تلویزیون را _ به عنوان پرمصرف ترین و فعال ترین رسانه جمعی _ در تأمین این امکان توضیح دهد؛ رابعاً دیدگاه اسلام را در خصوص سرگرمی، با توجه به مرجعیت هنجاری و نقش هدایتی آن در سیاست های کلان سیمای ملی و نحوه برخورد با این مقوله، به اختصار بیان کند.

کلید واژگان:

فراغت، کار، تفریح، سرگرمی، رسانه، کارکرد، ورزش، اسلام، سیمای ملی.

اوقات فراغت و سرگرمی

دو واژه «اوقات فراغت» و «سرگرمی» در بسیاری از گفت وگوها و حتی آثار علمی، به گونه ای تفکیک ناپذیر به هم پیوند خورده اند. برخی دیکشنری های انگلیسی زبان نیز واژه فراغت ( / free time/pasttime Leisure) را معادل سرگرمی یا اشتغال به فعالیت های تفریحی (Recreation/entertainment/amusement) قرار داده اند. به نظر می رسد که اوقات فراغت، ظرف زمانی اشتغال به سرگرمی و فعالیت های سرگرم کننده است، یا فراغت از الزام به انجام دادن فعالیت های رسمی، جدی و متوقع علاقه میان ظرف و مظروف، احتمالاً مصحح این اطلاق و این همانی است. نسبت و نحوه ارتباط میان کار و فراغت از یک سو، و سرگرمی و فراغت از سوی دیگر، از موضوعاتی است که بخشی از ادبیات جامعه شناسی فراغت را به خود اختصاص داده است. فراغت در لغت به معنای آسایش، آرامش، فرصت و مجال، خلوت، فراغت بال،آسایش خیال، راحتی فکر، عاری بودن از تشویش، غفلت، فراموشی و... است. سرگرمی نیز به معنای سرگرم بودن و مشغولیت به فعالیت هایی از قبیل ورزش، بازی، مطالعه، تماشای تلویزیون و غیره است.(1) سرگرمی هر چند در لغت، مطلق اشتغال را شامل می شود، در بیشتر کاربردهای آن، نوعی تخصیص ضمنی و انصراف به فعالیت های غیر جدی و تفریحی، لحاظ شده است. در منابع علمی، به جزئیات بیشتری از بارهای معنایی آنها اشاره شده است. اوژه، یکی از پژوهشگران این عرصه می نویسد: منظور

ص:335

از فراغت، سرگرمی ها، تفریحات و فعالیت هایی است که به هنگام آسودگی از کار عادی، با شوق و رغبت به سوی آن روی می آورند.(1) دومازیه، جامعه شناس فرانسوی و مؤلف کتاب به سوی یک تمدن فراغت، فراغت را چنین تعریف می کند: «مجموع فعالیت هایی که شخص پس از رهایی از تعهدات و تکالیف شغلی، خانوادگی و اجتماعی، با میل و اشتیاق به آن می پردازد و غرضش استراحت، تفریح، توسعه دانش خود یا به کمال رساندن شخصیت خویش، یا به ظهور آوردن استعدادها، خلاقیت ها و یا بالاخره بسط مشارکت آزادانه در اجتماع است».(2)

در کتاب رفتارهای فرهنگی ایرانیان، در تعریفی نسبتاً جامع، اوقات فراغت این گونه تعریف شده است: فعالیتی که اعضای جامعه، فارغ از اجبارهای محیط کار و الزامات زندگی، از طریق آن، استعدادهای خود را توسعه بخشیده، شخصیت خود را گسترش می دهند؛ فعالیت هایی که هدف اقتصادی ندارند و بیشتر در راستای پیوند با دیگران ( نفس رابطه اجتماعی )، تحقق امری اخلاقی، هنری، عام المنفعه، دینی و... به صورت اختیاری انجام می شوند. اوقات فراغت، در مقابل زمانی قرار می گیرد که فرد در الزامات اجتماعی نظام تقسیم کار، درگیر است.(3) ازاین رو، اوقات فراغت به زمانی اطلاق شده است که فرد، 1) مشغول یکی از فعالیت های شغلی، تحصیلی و خانه داری؛ 2) در حال رفت و آمد به محل تحصیل و کار؛ 3) و در خواب نیست.(4) برخی فرهنگ نویسان نیز با بیان مجموعه فعالیت های مربوط به فراغت، به توضیح تفصیلی آن پرداخته اند: فراغت از «Leisiree» مصدر قدیمی مبدل شده به اسم مصدر، و از ریشه لاتینی « Licer» به معنای « مجاز بودن» گرفته شده است. فراغت در برابر کار قرار می گیرد، ولی تعریف آن، بدون توجه به مجموعه حیات اجتماعی، سطح فنون، شیوه زندگی، و مدل های اجتماعی _ فرهنگی مسلط، ممکن نیست. همچنین، شکل های کلی تولید، سازمان اقتصادی، و شیوه های توزیع عادلانه در آمدها، با صورت، مدت و کیفیت گذران اوقات فراغت، رابطه ای نزدیک دارد.

ص:336

گذران اوقات فراغت، فقط زمان آزاد شده از بارکار نیست، بلکه فعالیتی غیراجباری است.(1) فراغت همچنین در تأمین نیازهای مختلف، نقش تعیین کننده دارد. نیازهایی که هنگام گذران اوقات فراغت، ارضا می شوند، عبارتند از: استراحت، رفع خستگی، تفریح، سرگرمی، ایجاد تنوع و تفنن، گسترش استعدادهای شخصی، فرهنگ، شکوفایی فردی و اجتماعی، بازی خلاقانه به منظور بازیابی نوعی تعالی بدون توجه به ابعاد مادی، جشن و شادمانی، تشریفات رسمی و تمتع جمعی.(2) فعالیت هایی که معمولا در اوقات فراغت صورت می گیرد، به اعتبارها و انواع مختلفی تقسیم شده اند. برای مثال، شاوچینگ سیه و همکارانش، فعالیت فراغتی را به پنج دسته تقسیم کرده اند: 1. فعالیت های اجتماعی، مانند چت کردن، صحبت کردن با تلفن، شرکت در میهمانی و جمع دوستان؛2. فعالیت های مربوط به یادگیری، همچون جست و جوی اطلاعات در اینترنت، رفتن به کتابخانه، رفتن به فروشگاه های کتاب، خواندن روزنامه و مجله؛ 3. فعالیت های تفریحی، مثل گوش دادن به موسیقی، تماشای تلویزیون، رفتن به سینما؛ 4. فعالیت های ابزاری- فعال، نظیر انواع فعالیت های ورزشی؛ 5. فعالیت های مربوط به رشد و پیشرفت، مانند شرکت در سخنرانی ها و انجمن ها.(3)

سازمان ملی جوانان نیز در گزارش خود در باره اوقات فراغت، به چهارشیوه معمول گذراندن این اوقات (با تأکید بر جامعه ایران) اشاره کرده است: «الف) شیوه های فردی و غیرفعال، مثل تماشای تلویزیون، گوش دادن به رادیو، استفاده از رایانه و اینترنت، استفاده از مطبوعات و مکتوبات، استراحت و دراز کشیدن؛ ب) شیوه های جمعی و غیر فعال، مثل تماشای مسابقات ورزشی، صحبت کردن با افراد خانواده؛ ج) شیوه های فردی و فعال مثل انجام دادن امور خیریه، بازدید از موزه ها و نمایشگاه ها، قدم زدن در پارک و خیابان، کارهای هنری، رفتن به قهوه خانه، شرکت در پایگاه های بسیج؛ د) شیوه های جمعی و فعال، مثل بازی و ورزش،رفتن به سینما، رفتن به گردش و مسافرت های سیاحتی و زیارتی، گفت و گو و دیداربا دوستان و اقوام».(4)

نسبت میان کار و فراغت

پس از روشن شدن معنای فراغت و نسبت آن با مقوله سرگرمی، نحوه ارتباط میان فراغت و کار، یا زمان اشتغال به فعالیت های الزامی و فعالیت های غیر الزامی، موضوعی است که طرح آن در ادامه این بخش، ضرورت دارد.

در سنجش نسبت میان کار و فراغت و در پی آن، کار و تفریح و سرگرمی، نظریه های مختلفی بیان شده است که در مجموع، در قالب سه الگو می گنجد: تداوم یا استمرار، تباین، و تداخل.(1)

پارکر در بیانی جامع، رویکردهای مختلف درباره نسبت میان کار و فراغت را چنین توضیح داده است:یکی از رویکردها که اتفاقاً موافقان زیادی هم دارد، این است که کار در زندگی، امری جدی و مهم است، و فراغت، امری فرعی یا حتی موهوم رویکرد دیگر، بر آن است که فراغت، هدف و مقصود زندگی است و کار، تنها ابزار و وسیله ای برای رسیدن به این هدف رویکرد سوم با مقبولیت بیشتر، معتقد است که کار و فراغت از عناصر قابل جمع و آشتی پذیر زندگی اند مانند هنرمندی که کار و فراغت او به هم در آمیخته اند. اهمیت نسبی کار و فراغت در نظر افراد، به انتخاب آنان درباره درآمد بیشتر یا فراغت بیشتر بستگی دارد. در جوامع غیر صنعتی، مردم در صورت داشتن درآمد کافی برای تأمین ضروریات خود، تمایلی به جست وجوی کار دوم ندارند، ولی در جوامع با اقتصاد پیشرفته، مردم معمولاً، کار دوم یا اضافه کاری را بر فراغت بیشتر ترجیح می دهند.

برخی اندیشمندان، میل مفرط به فراغت را محصول کراهت، سرخوردگی، بی معنایی کار، احساس غیر مفید بودن، و احیاناً خاصیت از خودبیگانه کنندگی کارمی دانند. این وضعیت نه فقط کار، که فراغت را نیز بی خاصیت کرده است: ترتیب دادن کار به گونه ای که به صورت امری بی معنا، کسالت آور، ابلهانه یا عذاب آور برای کارگر در آید، چیزی از جنایت کم ندارد. در آن صورت، به اشیا بیش از افراد توجه خواهد شد و کمبود زیان بار مهر، و درجه جان فرسایی از تعلق به بدوی ترین جنبه های زندگی این جهان، حاصل آن خواهد بود. به همین قیاس، تلاش برای فراغت به عنوان جانشین کار، ناتوانی کامل از درک یکی

ص:338

از اساسی ترین حقایق موجودیت آدمی به شمار می آید؛ چرا که کار و فراغت، اجزای مکمل فراگرد زندگی واحدی هستند و بدون نابود ساختن لذت کار و خوشی فراغت، نمی توان آنها را از یکدیگر جدا ساخت.(1) از این رو، کار مطبوع، مفید و لذت بخش، نه فقط نیاز طبیعی به فراغت و تفریح را تا حد زیاد کاهش می دهد، که خود به نوعی عین فراغت و تفریح است. شهید مطهری نیز کار مفید را یکی از عوامل بسیار مؤثر در شکوفایی استعدادها و معنادارساختن زندگی می داند.(2) برخی نیز فراغت را به رهایی از کارهای الزامی، غیر شخصی، توان فرسا و دیوان سالارانه محدود ساخته اند، نه مطلق کار.(3) ذکر این نکته لازم است که تفکیک کار از فراغت، همواره و در همه عرصه ها، به راحتی ممکن نیست. بدیهی است که برخی کارها شبه فراغت و برخی فراغت ها شبه کار به شمارمی آیند. ( Stokowski،1994:7 ). به بیان یکی از جامعه شناسان، تمایز میان زمان کار ( Work time)، زمان تعهدشده ( Committed time)، و زمان فراغت ( Leisure time) گاه بسیار مشکل است. برای مثال، طبخ روزمره غذا برای اهل خانه، ممکن است از نظرکدبانوی خانه، یک کار واقعی و سخت باشد، درحالی که همین کار برای کسانی که الزامی به انجام دادن روزمره آن ندارند، ممکن است نوعی سرگرمی لذت بخش قلمداد گردد. از این رو، یک فعالیت ممکن است برای یکی، دادن کار تلقی شود و برای دیگری کار تلقی نشود. برای نمونه،رنگ آمیزی خانه برای رنگکار استخدام شده، کار به شمارمی رود، ولی برای اعضای خانه عموماً نه. همچنین این کار برای برخی افراد [ مثلاً اعضای خانه که در روز تعطیل به رنگ آمیزی خانه می پردازند ] نه «زمان تعهد شده »، بلکه یک فعالیت فراغتی لذت بخش خواهد بود. تماشای یک مسابقه فوتبال حرفه ای، برای بیشتر مردم سرگرمی است، ولی برای گزارشگران روزنامه که باید گزارشی از آن تهیه کنند و نیز برای خود بازیگران، سرگرمی نیست. شاغلان به کارهای حرفه ای و مدیریتی، ممکن است زمان فراغت خود را به انجام دادن فعالیت های مربوط به کارشان اختصاص دهند؛. برای مثال یک بازرگان

ص:339

ممکن است در خانه نیز با مشتریان خود سرگرم تعامل باشد. برخی مشاغل در همه زمان ها، مسئولیت های کاری مربوط را در بردارند. پزشک و پلیس چنین موقعیتی دارند. برخی افراد همچون آهنگ سازان حرفه ای، ممکن است آنچنان از کار خود لذت ببرند که اساساً آن را یک فعالیت تفریحی احساس کنند.(1)

احساس نیاز افراد به فراغت و تفریح، و نوع اشتغالی که برای پرکردن آن طلب می کنند، نیز متناسب با موقعیت آنان، متفاوت است. برخی افراد به دلیل شرایط کاری، وضعیت جسمی، سن، و عواملی از این دست، به آرامش و استراحت جسمی نیاز دارند و برخی به دلیل شرایط خاص، به آرامش و آسایش فکری. بچه ها فراغت خود را با بازی، و بزرگ ترها به گونه ای دیگر آن را پرمی کنند. بعضی کارها برای برخی خستگی آور، و برای برخی نشاط آفرین است. نفس تنوع و تفاوت میان کار دائم با فعالیت موردی و تفریحی، به صورت بالقوه می تواند مایه رضایت خاطر و آرامش روحی باشد. برخی این تنوع را در مطالعه، برخی درتماشای تلویزیون، برخی درگشت و گذار در پارک و خیابان، برخی در ورزش، برخی در عبادت و راز و نیاز عاشقانه و برخی در خواب و استراحت جست وجو می کنند. ازاین رو، فراغت به عنوان یک دوره زمانی خاص و متغیر در پیوستار زندگی، با طیفی از فعالیت ها و اشتغالات مطلوب پوشش می یابد. برخی از این اشتغالات، ممکن است از شمول عنوان سرگرمی مصطلح، خارج باشد. براین اساس، فراغت را می توان جست وجوی یک وضعیت خرسند کننده، دارای مطلوبیت ذاتی، و عاری از هر نوع الزام اخلاقی یا حقوقی تلقی کرد. از ظاهر برخی سخنان، چنین برمی آید که تفریح، تنها فعالیت مطلوب اوقات فراغت است: جست وجوی خرسندی ( contentment)، لذت (pleasure)، و شادمانی (delight) یکی از ویژگی های اساسی فراغت در جامعه مدرن است... جست وجوی تفریح در اوقات فراغت، آنچنان اساسی است که اگر در وضعیتی شادکامی و لذت جویی عینیت و تحقق نیابد، فراغت تغییر ماهیت می دهد. در شرایط ملال آور و فاقد ویژگی های سرگرم کننده، فراغت به طور کامل تغییر

ص:340

ماهیت می دهد و به امری رنج آور و محروم کننده تبدیل می شود.(1)

به کارهای جدی بگذرانند. گویی در انسان حالتی یا نیازی هست که او را به انجام دادن کارهای سرگرم کننده، غیر جدی، خنده آور، مهمل و خلاصه بیهوده ترغیب می کند. حتی در ساعت هایی که مشغول کارهای جدی و تولیدی خویش است، لحظاتی را به لغو و بازی و شوخی می گذراند. همچنین شوخی ها و سرگرمی هایی وجود دارد که هدف معلومی ندارند و منفعتی به دنبال نمی آورند، بلکه مانع کار جدی و فعالیت تولیدی و اقتصادی و عبادی نیزمی شوند. این گونه تمایل ها، تقریباً در همه مردم و در طول تمام عمر هر فرد، از کودکی تا کلان سالی، هست. بنابراین، یک مسئله تعلیم وتربیتی است و برای حل آن باید اندیشید.(1) اگر در منشأ و خاستگاه روانی یا اجتماعی سرگرمی اختلاف نظر باشد، در تلقی آن به عنوان یک جزء تفکیک ناپذیر زندگی، تقریباً اتفاق نظر وجود دارد. ازاین رو، میل و رغبت به بازی و تفریح را، می توان آشکارا در زندگی انسان ها، از اقوام بدوی گرفته تا جوامع کاملاً پیشرفته، در تمام مقاطع سنی و در میان عموم طبقات اجتماعی، مشاهده کرد؛ هر چند صورت های این فعالیت های انسانی، همواره تحت تأثیر عواملی، دستخوش تغییر شده است. این سنخ فعالیت ها جزو نیازهای متعارف زندگی عادی انسان ها بوده و در جلوه ها و مظاهر مختلفی، گاه در قالب انجام دادن مراسم آیینی، به شکل های متنوع خودنمایی کرده و معمولاً با هدف تأمین غایات و حصول نتایجی صورت می پذیرفته است. به اعتقاد برخی نویسندگان، بازی، انسان را در کلیه مراحل حیاتش همراهی می کند. بازی نمایانگر حالات و تأثرات، شادی و رنج و الم زندگی است که انسان یا خود به خود، یا در مراحل تکامل یافته تر فرهنگی، به صورت حساب شده به آن می پردازد. چنین بوده و چنین نیز باقی خواهد ماند؛ هر چند با پوششی جدید. انسانی که از مشکلات کار، رهایی یافته است، انسانی که دارای اوقات فراغتی است که تا به حال تصور آن نیز ممکن نبود، انسانی که قله های فرهنگی فتح نشده را تسخیر می کند، به این عنصر بازی ها- غالباً به صورت تصعید شده و احیاناً به شکلی کاملاً جدید- به مثابه بخشی جدایی ناپذیر از زندگی اش نیازمند است. حتی می توان گفت که همیشه نیز چنین بوده است، و این واقعیت دارد. ولی

ص:342

اکنون این نیاز نه فقط از نظر کمّی، بلکه از لحاظ کیفی نیز دچار تحول شده است.(1)

مک لوهان نیز در بیانی مشابه، ضرورت کارکردی بازی و سرگرمی در زندگی انسان مدرن را این گونه توضیح می دهد: از نظر روانی، بازی ها و لذت بردن ها زمانی مورد توجه انسان قرار می گیرند که بتوانند در زندگی روزمره بازتابی داشته باشند و نقش آرام کننده برای او در پی بیاورند. ازاین رو، باید گفت که یک انسان یا جامعه، بدون بازی و سرگرمی، در ورطه مدهوش کننده اتومات و خودکاری اسیر می شود. این هنرها و تفنن ها هستند که او را از زیر فشارهای معمول مادی می رهانند و اجازه می دهند با آرامش تمام، به تفکر بپردازد. هیچ نقش و مشغولیتی مثل بازی ها وجود ندارد که بتواند به عنوان یک شکل هنر گروهی، وسیله همکاری مستقیم را در زندگی جمعی جامعه فراهم آورد. بازی هایی که یک ملت به آن می پردازند، بسیار گویا و بیانگر هستند؛ آنها درست مثل دین، بهشتی مصنوعی می آفرینند که بینش های ایدئالی و اتوپیایی در آن جای زیاد دارند و مکملی بر مفاهیم زندگی معمولی انسان ها می شوند. از نظر انسان غربی فردگرا، هماهنگی با جامعه، نوعی تحمیل الزام های اجتماعی جامعه به فرد است، ولی به طور کلی بازی ها این خاصیت را دارند که اصولاً انسان را برای پذیرش همین هماهنگی های اجتماعی آماده می سازند و ضمناً کاری می کنند که او احساس قید و الزام نسبت به محیط خود نکند. لوهان در ادامه می نویسد: اهمیت وجود بازی ها و تفنن ها را می توان از نیاز شدید جوامع بسیار تخصصی و صنعتی به آنها دریافت؛ زیرا بازی ها تنها شکل های در دسترس برای تعالی و تکامل روحی بشر هستند... انسان هایی هم که فاقد هنر یا هنرهای مردمی _ یعنی بازی ها _ هستند، هر چه بیشتر به سمت اتوماتیسم یا ماشینی شدن گرایش یابند، از خود بیگانه تر می شوند.(2)

در ادامه این بخش، به بیان مختصر ویژگی های سرگرمی و تمایزهای آن با دیگر فعالیت های انسانی، می پردازیم. گالینگود ضمن معرفی ویژگی های محصولات هنری سرگرم کننده، به برخی از مختصات سرگرمی و جایگاه آن در جهان معاصراشاره کرده

ص:343

است: اگر یک اثر هنری، به منظور برانگیختن احساسی خاص در مخاطب ساخته شود که این احساس قرار نباشد در زندگی روزمره او برون فکنی شود، بلکه فقط لذت بردن از آن مدنظر باشد، هدف این اثر هنری، تفریح و سرگرمی است... سرگرمی نه مفید، بلکه لذت بخش است؛ زیرا جداری نفوذناپذیر میان دنیای سرگرمی و دنیای روزمره وجود دارد و احساساتی که سرگرمی ها پدید می آورند، در همین منطقه نفوذناپذیر قرار می گیرند. این احساسات نیز باید مثل هر احساسی برون فکنی شوند، ولی آنها درون خود سرگرمی برون فکنی می شوند. این در واقع خاصیت سرگرمی است. سرگرمی، وسیله ای است برای برون فکنی احساسات، به گونه ای که مزاحم زندگی واقعی نشوند. برای تمایزگذاری میان سرگرمی و زندگی عادی، باید زندگی را به دو بخش تقسیم کنیم، که احساسات به وجودآمده در یک بخش، در بخش دیگر برون فکنی شود. در بخش اول، احساسات در خودشان تمام می شوند؛ در بخش دیگر، آنها فشار می آورند و پایان واقعی را فراتر از خودشان رقم می زنند. ما بخش اول را سرگرمی و بخش دوم را زندگی عادی می نامیم.(1) گالینگود در ادامه می نویسد: «هنرمند، به عنوان عرضه کننده سرگرمی، وظیفه شغلی خود می داند که با برانگیختن احساسات معینی درمخاطبان، آنها را سرگرم سازد و برایشان موقعیتی تصنعی ایجاد کند که در آن، این احساسات به نحوضروری برون فکنی شوند. تجربه سرگرم شدن، نه به خاطر شیرین ساختن یک معنا، بلکه به خاطر خودش اهمیت دارد. بنابراین، درحالی که جادو مفید است، سرگرمی نه مفید، بلکه لذت آور است. اما برعکس، اثر هنری _ یا چیزی که این گونه نامیده می شود _ از آنجا که سرگرمی خلق می کند، دقیقاً مفید است. بر خلاف هنر ناب، هنر سرگرم کننده به خودی خود ارزشمند نیست، بلکه وسیله ای برای رسیدن به یک نتیجه است».(2)

از نظر وی، سرگرمی، معنای ضمنی دو پاره کردن تجربه به دو بخش واقعی و تصنعی را در خود دارد. بخش تصنعی این تجربه، به این دلیل سرگرمی است که احساسات برانگیخته شده درآن، به بیرون از خود فرافکن نمی شوند. گالینگود معتقد است یکی از

ص:344

بیماری های روحی شایع در زمان حاضر، عطش دایمی به سرگرمی، ناتوانی در علاقه داشتن به حوادث روزمره و فعالیت های لازم برای زنده بودن، و روزمرگی اجتماعی است. شخصی که بیماری او وخیم گردیده، کم و بیش متقاعد شده که سرگرمی تنها چیزی است که به زندگی ارزش زیستن می دهد.

صدها عامل ریز و درشت دیگر.

انسان و جامعه معاصر، با وجود امکانات فراوان زیستی و قدرت فوق العاده در مهار و کنترل عوامل ناهمسو، به شدت در معرض ملالت، فرسودگی، اضطراب، و بحران های ذهنی و روانی قرار گرفته است. ترکیب این دو پی آمد تمدنی- یعنی افزایش زمان فراغت از یک سو، و فرسایش قهری ناشی از نحوه زیست جمعی مدرن ازسوی دیگر _ تفریح و سرگرمی را به یکی از کانونی ترین نیازها و ضرورت های فردی و اجتماعی بشر معاصر تبدیل کرده است. گزارش ذیل، روند کاهش ساعت های کار و در مقابل افزایش ساعت های فراغت در کشورهای صنعتی را بیان کرده است. همین وضعیت، به دلایل مختلف در کشورهای غیر صنعتی و درحال توسعه نیز تکرار شده است: جامعه صنعتی به تدریج دگرگون شد. پیشرفت های تکنولوژیکی از یک سو و مبارزات کارگران از سوی دیگر، رفته رفته منطق « زندگی برای کار » را به منطق « کار برای زندگی » تبدیل کردند. در سال 1850، کارگران در فرانسه 72 ساعت و در امریکا 63 ساعت در هفته کار می کردند. 50 سال بعد، در ابتدای قرن بیستم، این ارقام به ترتیب به 5/64 و 53 ساعت کاهش یافت و پس از جنگ جهانی دوم، به 44 ساعت در فرانسه و40 ساعت در امریکا رسید.

مطالعات جامعه شناختی کار، نشان می دهد که میزان ساعات کار سالانه، از بیش از 4000 ساعت در ابتدای قرن، به کمتر از 2000 ساعت در انتهای قرن کاهش یافته است و پیش بینی می شود این ساعت ها در مرفه ترین کشورهای صنعتی (ژاپن، سوئد و...)، در دهه آینده، به زیر 1500ساعت برسند. روشن است که به میزان کاهش ساعت های کاری، ساعت های بیشتری به اوقات فراغت افزوده می شد. میزان اوقات فراغت، به دلیل تغییرات دیگری نیز افزایش یافت: ممنوعیت کار کودکان، آموزش اجباری و رایگان، افزایش تدریجی سال های تحصیل و به تأخیر افتادن سن متوسط ورود به بازار (تنها در دهه اخیر، سن ورود به بازار از 16 سال به بالای 20 سال رسیده است)، افزایش امید زندگی (یعنی سن متوسط افراد که درطول قرن بیستم به طور دایم بالا رفت. برای مثال در کشورهای

ص:346

صنعتی، عمر متوسط افراد از حدود 50 سال درابتدای قرن، به بیش از 75 سال در انتهای قرن رسید) و در کنار آن افزایش سنی، ایجاد نهاد بازنشستگی (یعنی پرداخت مزدی ویژه پس از تعداد معینی سال کار) و کاهش تدریجی سن ورود به بازنشستگی از حدود 70 به 60 سال، باز هم بر تعداد سال ها و به همان میزان، بر رقم کمّی اوقات فراغت افزودند. امروزه، ساعت های کاری زیر 39 ساعت و حتی 35 ساعت در هفته، و هفته های کاری 5 و حتی 4روزه رایج شده است. 5 هفته مرخصی سالانه همراه با حقوق، و بازنشستگی های طولانی تر، میلیاردها میلیارد ساعت « اوقات فراغت» به وجود آورده اند که همه جوامع ناچارند برای پرکردن آنها برنامه ریزی کنند.(1)

گالینگود می نویسد: یکی از علایم بیماری زمان ما، رشد بی سابقه تجارت سرگرمی است؛ چیزی که به میلی سیری ناپذیر تبدیل شده است. طبیعت کار، به خودی خود در شرایطی که تمدن ما برای آن فراهم آورده است، تحمل ناپذیر به نظر می رسد. امروزه درخواست افزایش فراغت، درخواستی معقول و پذیرفته شده در سطح جهان تلقی می شود و معنای آن فرصتی برای سرگرمی است، و متقابلاً درخواست سرگرمی برای پرکردن این اوقات است. تقریباً در سرتاسر دنیا، ملال یا کاهش علاقه به زندگی، به مسئله دائمی ذهن انسان تبدیل شده است؛ تلاش های تب آلود برای برطرف کردن این ملال، به سرگرمی بیشتر با اعمال خطرناک و جنایی، منجر شده است. اینها نشان می دهد که تمدن ما در یک گرداب افتاده است، گردابی که از جهاتی، به نوع برخورد این تمدن با سرگرمی، مرتبط است.(2)

با الهام از مجموع مباحث طرح شده، ویژگی های اوقات فراغت در جهان معاصر را می توان این گونه خلاصه کرد:

تبدیل اوقات فراغت به بخشی از حقوق بشر و نیاز همگانی؛

افزایش نقش اوقات فراغت در آموزش و تکامل حیات مادی و معنوی انسان؛

ص:347

تغییر مفهوم اوقات فراغت، از باقی مانده زمان، به هر نوع فعالیت دلخواه و مورد علاقه (شغلی و غیر شغلی )؛

تعمیم گذران اوقات فراغت به تمام اوقات شبانه روز،تمام ایام هفته و فصول سال؛

غلبه اشتغالات فراغتی فردگرایانه بر اشتغالات فراغتی جمع گرایانه؛3

تنوع و همگرایی نسبی شیوه های گذران اوقات فراغت در مقیاس جهانی؛

افزایش نقش گذران اوقات فراغت در نظام تولید، توزیع و مصرف جامعه (صنعت اوقات فراغت)؛

ضرورت برنامه ریزی و مدیریت گذران اوقات فراغت در مقیاس ملی و محلی در جهت رفاه همگانی.

شده که دنیای مک ( McWorld) اوج شکوفایی طبیعی روند مدرن سازی نامیده شده است. این نیرو نشان دهنده سیاست غفلت و پی آمدهای ناخواسته ای است که در آن جست و جوهای ظاهراً بی خطر بازار برای سرگرمی، خلاقیت و منفعت، همه فرهنگ ها را به خطر می اندازد و پایه های استقلال را در افراد و ملل، به یکسان سست و مضمحل می سازد.»(1) و بنا بر گزارشی: پس از تسلیحات، بزرگ ترین تولید صادراتی ایالات متحده، مربوط به تفریحات و سرگرمی است. این امر، اهمیت سیاست گذاری در اقتصاد تفریحات و سرگرمی را نشان می دهد که جدا از مباحث زیباشناسی و محتوایی، باید تحلیل شود. به طور قطع، نگرانی هایی در مورد برنامه های معروف امریکایی مانند Bay watch and Friends وجود دارد. عموم اندیشمندانی که به نقد جایگاه سرگرمی و تفریح در جامعه مدرن پرداخته اند، نه به خود این مقوله یا ضرورت و اهمیت آن، بلکه به نحوه ارضا و عوارض وپی آمدهایش توجه کرده اند. بخش زیادی از خرده گیری های اصحاب مکتب فرانکفورت، از نخستین اندیشمندان منتقد نظام سرمایه داری، به صنعت فرهنگ و در پی آن به صنعت سرگرمی است که جایگاه محوری در جامعه مدرن دارد و اغراض اقتصادی و ایدئولوژیک را پی گیری می کند: «فریبکاری صنعت فرهنگ سازی در این امر نهفته نیست که عرضه کننده سرگرمی است، بلکه فریب اصلی آن است که صنعت، خوشی و لذت را تباه می کند؛ زیرا رخصت می دهد ملاحظات تجاری، این خوشی را درگیر کلیشه های ایدئولوژیک تمدنی و فرهنگی سازند که خود درگیر فرآیند نابودی نفس است. اخلاق و ذوق، سرگرمی بی قید و بند را به منزله امری بچگانه و ساده لوحانه نیمه کاره قطع می کنند _ ساده لوحی، به اندازه عقل گرایی روشنفکرانه بد محسوب می شود _ و حتی امکانات تکنیکی را محدود می سازند. صنعت فرهنگ سازی فاسد است: نه به این سبب که سرزمین معصیت است، بلکه از آن رو که معبدی است در خدمت لذت سطح بالا.(2)

کاستلز نیز لذت جویی افراطی و رهاشده از قید و بندهای اخلاقی را مهم ترین ویژگی

ص:349

خطرناک این صنعت می داند: لذت جویی در رأس امور شهر پست مدرن قرار گرفته است و این، یعنی باور لذت پرستی بدون هیچ عذر و بهانه اخلاقی و بدون احساس گناه. حکومت مطلق معانی، از این نگرانی که « چرامن این کار را انجام می دهم ؟» گرفته، تا جست وجو برای « پیام واقعی این بازی چیست؟» کنار گذاشته می شود. تا جای خود را به اولویت لذت به عنوان نیرویی محرک بدهد .(1)

الکسیس کارل نیز از موضعی آسیب شناسانه، به نحوه تعامل جامعه غرب با مقوله تفریح و سرگرمی، انتقادکرده و درباره پی آمدهای منفی این سبک زیستی هشدار داده است: «تفریح، باتلاقی است که زندگی وقتی هدف و نظم ندارد، در آن سرنگون می شود. ارضای وحشیانه شهوت ممکن است جلب نوعی اهمیت کند، ولی هیچ چیز، منطقی تر از یک زندگی که به تفریح بگذرد نیست. اگر زندگی، منحصر به رقصیدن و با اتومبیل به دور شهر گشتن و سینما رفتن و رادیو شنیدن است، چه سودی دارد ! تفریح بدون آنکه متضمن نفعی باشد، فرصت هایی را که کارگران به علت تکامل ماشین ها و بهبود تهیه محصول به دست آورده اند، عبث بر باد می دهد». با تلاش های انجام شده، حداقل چهار ساعت در روز به طول زندگی افزوده شده است؛ یعنی اوقات گران بهایی که اگر کسی آن را عاقلانه مصرف کند، می تواند تعلیم بگیرد و جسم و جانش را نیرومند کند، کسب شخصیت نماید و وظیفه انسانیت خود را انجام دهد. در حقیقت، تفریح تمام دقایق آزادی را که از کار دفتر و کارخانه باقی می ماند پایمال می کند. بسیاری از کارگران جوان هفته ای سه یا چهار شب را در سینما و موزیک هال و دانسینگ می گذرانند. مطالعه رمان های کم مایه و پرگوی های روزانه، بقیه وقت آزاد را پر می کند. گوش کردن به دروغ پردازی های رادیو و تلویزیون، وسیله دیگری برای تلف کردن عمر اوست. تلویزیون نیز مانند سینما و موزیک هال، کاهلی قطعی به کسانی می بخشد که با آن سرگرمند. تفریح با زندگی متباین است؛ زیرا زندگی عمل است. مع هذا تفریح در دید اکثریت محصلین مدارس و کارمندان جوان مغازه ها و دفاتر و کارخانه ها، گویی چون تنها شرط زندگی است.(2)

رسانه های جمعی و سرگرمی

رسانه های جمعی، بخش جدایی ناپذیر و همواره حاضر در زندگی روزمره انسان و جامعه معاصرند. آنها در شکل دادن به فرهنگ، شیوه زندگی، الگوهای ارتباطی، ساختار شخصیت، نظام رفتاری اعضای جامعه، و تفسیر محیط اطراف، نقش و تأثیر تعیین کننده دارند. رسانه ها در جامعه پذیر کردن افراد و انتقال میراث فرهنگی به نسل های بعد، نقش جدی ایفا می کنند. آنها در درک و توضیح رخدادها و شیوه برخورد با حوادث، به اعضای جامعه کمک می کنند، درشکل دهی و شناخت هویت افراد مؤثرند؛ در شناساندن و ارضای نیازهایشان دخیل اند؛ و همچنین بر واکنش به دیگر نهادهای اجتماعی اثرگذارند. و به طورکلی، رسانه ها کلیت زندگی اجتماعی را به روش های گوناگون و سطوح مختلف متأثر می سازند.

رسانه های جمعی مدرن، ویژگی ها و اقتضائاتی دارند که آنها را از دیگر نهادها و سازمان های اجتماعی، متمایز می سازد. توجه به این ویژگی ها، در ارزیابی ظرفیت ها، عملکرد و پی آمدهای آنها، به ما کمک خواهد کرد.

مک کوایل، اندیشمند ارتباطات، در بیان ویژگی های ارتباطات جمعی، به ویژه با توجه به الگوی غالب رسانه ای غرب، می نویسد: «منبع، یک فرد واحد نیست، بلکه سازمانی است رسمی؛ و فرستنده اغلب ارتباط سازی است حرفه ای.پیام، منحصر به فرد، متغیر و غیر قابل پیش بینی نیست؛ بلکه معمولاً ساخته و پرداخته، به معیار شده و تکثیر شده است. پیام، همچنین ثمره کار و کالایی دارای ارزش مبادله است و گوشه چشمی نمادین به ارزش مصرف دارد. رابطه میان فرستنده و گیرنده، یک جهتی و به ندرت دو طرفه، ضرورتاً غیر شخصی، و اغلب مستقل از اخلاق و قابل پیش بینی است؛ به این معنا که معمولاً فرستنده، مسئولیت تأثیرات خاص پیام به روی افراد را بر عهده نمی گیرد، او فقط پیام را در مقابل پول یا توجه، مبادله می کند. غیر شخصی بودن، تا حدودی از فاصله فیزیکی و اجتماعی میان فرستنده و گیرنده ناشی می شود، و تا حدودی از غیر شخصی بودن نقش ارتباط سازجمعی که معمولاً تحت سیطره هنجارهای بی طرفی و فاصله گذاری قرار دارد،

ص:351

متأثر است. فاصله اجتماعی موجود، به ایجاد رابطه ای نامتقارن می انجامد؛ زیرا فرستنده، هر چند به طور رسمی از هیچ قدرت و اختیاری در مورد گیرنده برخوردار نیست، اما معمولاً منابع، احترام، مهارت و اقتدار بیشتری در اختیار دارد. گیرنده، بخشی از گروه بزرگ مخاطبان است، تجارب مشترکی با دیگران دارد و واکنش های او قابل پیش بینی و الگودار است. ارتباط جمعی، اغلب در برگیرنده تماس هم زمان بین فرستنده و گیرندگان بسیار است که تأثیری فوری و در سطحی بسیار گسترده را امکان پذیر می کند و پاسخ فوری تعداد زیادی از مردم را در یک لحظه در پی دارد».(1)

رسانه های جمعی بخش چشمگیری از نقش ها و وظایف فرهنگی – اجتماعی را برعهده دارند.(2) یکی از کارکردهای چند گانه رسانه های جمعی ( ازجمله رسانه های تصویری همچون تلویزیون، سینما، رایانه، ویدئو و..)، که در مقایسه با دیگر کارکردها اهمیت بیشتری دارد. ایجاد سرگرمی به وسیله تولید و پخش برنامه های متنوع و مفرح است. هدف از این برنامه ها، پرکردن اوقات فراغت افراد، تجدید قوا، شکوفایی استعدادها، ارضای حس لذت جویی، تأمین نشاط و شادابی، رهانیدن موقت افراد از فعالیت ها و دغدغه های فرساینده روزمره، مهارت افزایی، انتقال فرهنگ، الگوسازی، تبلیغات و... است. از ابتدای ظهور این رسانه ها، کارکرد سرگرمی در جهت تأمین اهداف منظور، همواره جزو برجسته ترین، مهم ترین، مؤثرترین و پررونق ترین کارکردهای آنها به شمار آمده است و حتی برخی اندیشمندان از موضعی افراطی، فلسفه وجودی این رسانه ها را به تأمین همین کارکرد، محدود و منحصرکرده اند. تردیدی نیست که سرگرمی اگر تنها کارکرد رسانه ها نباشد، یکی از مهم ترین آنهاست. تحلیل های کارکردی که از نقش اجتماعی رسانه شده نیز، این ادعا را کاملاً تایید می کند. یکی از اندیشمندان ارتباطات، د ر این باره می نویسد: «تجزیه و تحلیل کارکردی ... بر نقش رسانه ها در حفظ نظم اجتماعی و ساختار اجتماعی تمرکز دارد. بعضی از محققان، به عامل سرگرم سازی (entertainment) اشاره کرده و گفته اند که رسانه ها می توانند آرامش بخش و شادی آفرین باشند و در نتیجه، مخاطب

ص:352

راحت تر با زندگی کنار می آید و همین امر به حفظ نظم جامعه کمک می کند. ناگفته نماند که تمایز آشکاری میان برداشت های اجتماعی و روان شناختی عملکردگرایی وجود دارد. اولی بر رسانه ها و نظام اجتماعی تأکید می کند و دومی بر اینکه چگونه رسانه ها بر زندگی روزمره مردم اثر می گذارند».(1) نظر به اهمیت و جایگاه محوری تلویزیون در تأمین این کارکرد، و برای پرهیز از کلی گویی، و بیشتر به دلیل ضیق مجال، ادامه بحث را به بررسی نقش رسانه تلویزیون در تأمین این مهم، محدود می سازیم.

لذت خود استفاده ببریم.(1)

پستمن در توضیح موقعیت اسطوره ای تکنولوژی مدرن، از جمله تلویزیون، می نویسد: «اگر به یک امریکایی معمولی پیشنهاد شود که برنامه های تلویزیونی، زودتر از ساعت پنج بامداد آغاز نشود و ساعت یازده شب هم پایان یابد و آگهی تجارتی نیز در کار نباشد، چنین پیشنهادی را مسخره می بیند، ولی نه از آن جهت که این پیشنهاد فرهنگی را تأیید نمی کند. چنین پیشنهادی را بی معنی و احمقانه می داند؛ زیرا به گمان او متضمن تغییر چیزی درطبیعت است. درست مثل اینکه پیشنهاد شود خورشید باید ساعت ده بامداد طلوع [کند]. پس مهم این است که ما از این پندار که تکنولوژی هایمان سرچشمه الهی دارند، دست بکشیم و باور کنیم که همه آنها برآمده از طرح ها و برنامه های خود ما و حاصل خلاقیت و بلند پروازی آدمی هستند و پتانسیل مثبت یا منفی شان کاملاً بستگی به این دارد که آگاه باشیم و بدانیم که این تکنولوژی ها با ما چه می کنند و چگونه».(2)

یکی دیگر از علمای ارتباطات، در بیان جایگاه تلویزیون درجامعه (امریکا) می نویسد: «کودکان تقریباً از زمان تولد، در معرض تماشای تلویزیون قرار دارند. اغلب خانواده ها بیش از دو دستگاه تلویزیون در اختیار دارند که در اتاق های محل زندگی خانواده گذاشته شده اند. معمولاً در طول روز، یک تلویزیون در یکی از اتاق های پذیرایی یا آشپزخانه، اتاق نشیمن و یا اتاق خواب والدین، تقریباً هفت ساعت مداوم روشن است. در این حال، خانه داری، صرف غذا، بچه داری، و مکالمه نیز جزئی از محیط تماشای تلویزیون است و همراه با آن انجام می شود. در این شرایط، حتی کمی تماشای تلویزیون توسط نوزادان نیز امری اجتناب ناپذیر محسوب می شود. علایم شنیداری در طول هفت ساعتی که تلویزیون روشن است، جزئی از محیط آن به حساب می آیند و علایم دیداری نیز حداقل بعضی از اوقات برای مشاهده وجود دارند. یعنی والدین اغلب اوقات در حال شستن، غذا دادن و یا بازی با نوزادان خود، به تماشای تلویزیون نیز مشغول هستند. گاهی اوقات نیز

ص:354

نوزادان «در حال تماشا » هستند».(1)

وقت و زمان اختصاص یافته به تماشای تلویزیون، تقریباً بر همه فعالیت های دیگر اثر می گذارد. و به بیان دیگر، کلیت زندگی افراد در جامعه مدرن، در شعاع موقعیت و جایگاه تلویزیون، معنا و مفهوم می یابد. به بیان برخی کارشناسان: «برای بسیاری از افراد، مدت زمانی که با تلویزیون می گذرانند، بسیار بیشتر از مدتی است که در تمام مدت عمر، با تمام هنرها و نمونه های دیگر ارتباطی سر می کنند. مطالعه، شنیدن موسیقی، رفتن به کنسرت، دیدن فیلم و تئاتر، و حضور در نمایشگاه ها و تالارهای هنری، در دسترس تمام طبقات اجتماع نیست و نحوه برخورد و تماس با آنها گاهی آنچنان پراکنده، فردی، گران، و ذهنی است که در بین توده های وسیع، مخاطبین بسیار کمی پیدا می کنند. تماشاگران برنامه های محبوب تلویزیونی، گاهی از رقم چند میلیون نیز تجاوز می کند. هیچ یک از آثار و پیام های وسایل ارتباط جمعی نمی تواند تا این حد، مخاطبین فراوان و از جهت زمان تماشا، متحد داشته باشد. حتی سینما که یک وسیله ارتباط مدرن جمعی است در رقابت با تلویزیون از جهت جلب تماشاگر احساس عجز می کند».(2)

گیدنز، جامعه شناس معروف انگلیسی در باره آثار کلان تلویزیون، برآن است که ظهور تلویزیون، بر الگوی زندگی روزانه به شدت تأثیر گذارده است؛ زیرا بسیاری از مردم، فعالیت های دیگر را پیرامون برنامه های تلویزیونی معین، تنظیم می کنند. یک بررسی علمی در یازده کشور، که ت_أثیر تماشای تلویزیون بر زندگی روزانه را، با مقایسه فعالیت کسانی که تلویزیون دارند و افرادی که تلویزیون ندارند مورد تحلیل قرار داده است، نشان می دهد که در تمام کشورها، کسانی که دارای تلویزیون بودند، وقت کمتری صرف سایر فعالیت های اوقات فراغت، [مانند] دیدار دوستان، گفت و گو، وظایف خانگی، و خوابیدن می کنند.(3)

شرایبر نیز در کتاب نیروی پیام با اشاره به جاذبه مسحور کننده برنامه های تلویزیون برای اکثریت، می نویسد: «برنامه خوب باشد یا بد، مردم جلوی تلویزیون می نشینند و حتی

ص:355

وقتی برنامه بیش از اندازه بد باشد، آنها شکایت می کنند، اما از تماشای آن چشم نمی پوشند.» وی در اثبات نظر خود، به نتایج تجربه هایی اشاره می کند که نشان می دهند تأثیر رسانه های جمعی و به ویژه تلویزیون برمردم، مانند مسمومیتی شبیه به مسمومیت مواد مخدراست ... اعتیاد به تلویزیون، در پدید آمدن «فرهنگ تماشا » وجانشینی فعالیت تماشا به جای بسیاری از فعالیت های مفید و ارزشمند زندگی، مثل ورزش، تفریح و گردش در اوقات فراغت، و آزمایش و مطالعه، مؤثر بوده است؛ تا جایی که به نظر می رسد هر قدر رسانه های جمعی بیشتر گسترش یابند، فاصله انسان با حرکت و زندگی و طبیعت نیز بیشتر می شود. حتی در کشورهای توسعه یافته که اتومبیل، مصرف کننده را از خانه اش بیرون کشید، لذات سمعی و بصری او را به آن باز گردانده و این بار شاید برای همیشه زندانی اش کرده است.(1)

چنان که در پیش تر بیان شد، بخش زیادی از اشتیاق وافر و میل سیری ناپذیر انسان معاصر به سرگرمی، معلول تلاش تبلیغاتی سازمان ها و صنایعی است که منافع اقتصادی و اغراض غالباً انحرافی و شیطانی خود را، از این طریق جست وجو می کنند. نگاهی اجمالی به هزینه های تولید و دریافتی های حاصل ازعرضه محصولات فرهنگی، صنایع تفریحی، بازی ها، ورزش ها، توریسم، و ده ها مقوله مورد استفاده در اوقات فراغت مؤید این ادعاست. این وضعیت، زمینه اعتراض های گسترده ای را فراهم ساخته است که در مباحث قبل به برخی از آنها اشاره شد. انگیزه های آشکار و پنهان اقتصادی، آشکارا در این گزارش های آماری انعکاس یافته است: «اقتصاد سیاسی بر این باور است که تولید فرآورده های رسانه ای نظیر اخبار، مطبوعات، سینما، تبلیغات، نمایش، موسیقی و نظایر آن، به لحاظ ساختاری، به عوامل اقتصادی و سیاسی، به ویژه به مالکیت خصوصی رسانه ها محدود است. اقتصاد سیاسی، محتوا، سبک و قالب این فرآورده ها را منوط به مالکیت تبلیغات و قدرت خرید مخاطب می داند و رسانه ها را هم یکی از عرصه های تجارت می پندارد. گراهام مورداک و پیتر گولدینگ، دوتن از تئوری پردازان برجسته اقتصاد سیاسی، براین باورند که

ص:356

مهم ترین جنبه گردش کار در رسانه ها، ایجاد سود است.»(1) صنعت ساخت بازی های ویدئویی و رایانه ای، در حال حاضر به گسترده ترین و سودآورترین حرفه ها در صنعت سرگرمی کودکان تبدیل شده است. در سال 1998، در آمد شرکت هایی که به تولید، طراحی و فروش بازی ها، سایت های بازی اینترنتی و نظایر آن در سراسر جهان اشتغال داشته اند، بالغ بر 180 میلیارد دلار بوده است. در سال 1998، در امریکا سهم سرگرمی های دیجیتال در بازار کودکان، بیش از درآمد ناخالص فیلم های هالیوود و ده برابر بیش از هزینه تولید فیلم های تلویزیونی کودکان بوده است».(2)

«مقایسه آماری برنامه های کودکان در هفت کشور آسیایی (چین، هند، مالزی، نپال، پاکستان، سری لانکا و تایلند) در 1994- 1995 نشان دهنده تفوق و غلبه برنامه های کارتونی و نمایشی است. با این حال، قریب 47 درصد از کل برنامه های کودکان را تولیدات خارجی تشکیل می دهد».(3) بازی های ویدئویی که پس از تلویزیون، پر طرف دارترین نوع سرگرمی به حساب می آید، به سرعت به دومین بخش بزرگ صنعت سرگرمی مبدل شده اند. در آمد حاصل از این صنعت در سال 1998، چیزی بالغ بر 3/6 تا 8/8 میلیارد دلار بود، درحالی که در همین سال کل فروش گیشه های بلیط فروشی فیلم های هالیوود، تنها به 2/5 میلیارد دلار رسید. بازی های ویدئویی که هم اینک با استفاده از رایانه و یا تلویزیون های خانگی بازی می شوند، چیزی بالغ بر30 در صد بازار اسباب بازی امریکا را به خود اختصاص داده اند. با توجه به فروش 181میلیون بازی رایانه ای در سال 1998، هر خانواده به طور متوسط دو بازی ویدئویی خریده است.(4) باید یادآوری کرد که متغیرهایی همچون سن، جنس، طبقه اجتماعی، سطح سواد، شغل، قومیت، موقعیت تمدنی، و امکانات در دسترس، در نوع تفریح و سرگرمی، مصداق های مورد استفاده، و مقدار زمان اختصاص یافته، مؤثر خواهند بود.

اوقات فراغت درایران

در ایران نیز همچون دیگر کشورهای در حال توسعه، موضوع اوقات فراغت و نحوه پوشش آن، به ویژه با معیارهای فرهنگ دینی، یکی از معضلات جدی شده است. وجود برخی زمینه ها و شرایط فرهنگی- اجتماعی، حساسیت این موضوع را در کشورمان شدت بخشیده و ضرورت سیاست گذاری، برنامه ریزی و اقدامات عملی برای بهره گیری بیشتر از این فرصت های بعضاً ناخواسته را، بیش از پیش مبرم و مؤکد ساخته است. افزایش روزافزون اوقات فراغت در ایران و بالطبع نیاز جدی و همگانی به عرضه خدمات تفریحی، ورزشی، و سرگرمی های مدرن، نتیجه قهری زمینه ها و شرایط ذیل است:

_ کمَیت قابل توجه تعطیلات و اوقات فراغت ( ملی، مذهبی، انقلابی، شغلی، موسمی، پایان هفته)؛

_ شهری شدن فزاینده و از دست رفتن بسیاری از فعالیت ها و اشتغالات سنتی؛

_ بالا بودن جمعیت جوان کشور که افزون بر زیادت نسبی اوقات فراغت، به اقتضای موقعیت سنی، به تفریح و سرگرمی نیز به طور طبیعی نیاز بیشتری دارند؛

_ بی کاری های آشکار و پنهان و خستگی های ناشی از آن، که اشتیاق و احساس نیاز به تفریح را بیشتر می کند؛

_ کاهش تحرک و پویایی در عرصه های کاری، غلبه روحیات کارمندی، ضعف وجدان کاری، بازده نزولی به دلیل تراکم نیروی انسانی در محیط های اشتغال، اشتیاق غالب به بطالت و تن آسایی، ضعف زیر ساخت های آموزشی و مهارتی مؤثر در کار یابی خلاق؛

_ نداشتن درک درست از اوقات فراغت، و یکی پنداشتن آن با تفریح و بیکاری و استراحت؛ و در نتیجه عدم بهره گیری مناسب و خلاق از این فرصت ها؛

_ ضعف برنامه ریزی همه جانبه نهادها و سازمان های مسئول و آشفته کاری های آشکار؛

_ کمبود امکانات فراغتی قابل استفاده برای عموم و توزیع نامناسب حداقل های موجود؛

_ بالا بودن هزینه برخی خدمات تفریحی به دلیل ورود بخش خصوصی، و ضعف توان مالی اکثریت؛

_ عرضه محور بودن خدمات فراغتی موجود، به جای تقاضامحوری و توجه به نیازهای

ص:358

متنوع مردم.

جالب اینکه در ایران نیز رسانه ها، به ویژه تلویزیون و برنامه های مفرح آن، بیشترین نقش را در پرکردن اوقات فراغت توده ها دارند. مطالعات تجربی صحت این ادعا را مدلل می سازد. محمد صادق دانشور، در بررسی چگونگی استفاده از اوقات فراغت در جمعیت ده سال به بالای تهران و حومه، درسال 1345، به این نتیجه رسید که حدود 4 درصد از این جمعیت، اوقات فراغت خود را با تماشای برنامه های تلویزیون می گذرانند. زهرا نجار در پژوهش خود در سال 1352، دریافت که حدود 15 درصد از مردم، در اوقات فراغت از تلویزیون استفاده می کنند. و به طور کلی ایرانیان، به بحث و گفت وگو بیشتر علاقه دارند که رادیو و تلویزیون پاسخ گوی این نیاز است. در پژوهشی دیگر در سال 1361، 41 درصد از عمده ترین فعالیت های پاسخ گویان، در فاصله بیدار شدن از خواب تا آغاز فعالیت های روزانه، تماشای تلویزیون بوده است.

بر اساس پژوهش سازمان ملی جوانان در سال 1376، حدود 91 درصد از جامعه آماری مورد بررسی، اولویت اول در گذران زمان فراغت خود را، تماشای تلویزیون گفته بودند که البته در میان دو گروه جنسی زن و مرد، تفاوت چندان زیادی دیده نشد.

فریدون تندنویس نیز در پژوهشی دریافت که 6/82 درصد از دانشجویان، روزانه تلویزیون تماشا می کنند. در یافته های این پژوهش، ادعا شده که نخستین فعالیت فراغتی برای دانشجویان 21 دانشگاه از 25 دانشگاه بزرگ کشور، «تماشای تلویزیون» بوده است. این فعالیت با کسب 2/16 درصد از کل امتیازات، در میان 19 فعالیت فراغتی، مقام نخست را آورده است. دانشجویان دختر، بیش از دانشجویان پسر به تماشای تلویزیون می پردازند و در تعطیلات تابستان، تماشای تلویزیون، نخستین فعالیت فراغتی دانشجویان دختر و پسر بیان شده است. تماشای فیلم های سینمایی و سریال های تلویزیونی در مجموعه برنامه های تلویزیون، رتبه اول را دارد و پس از آن، به ترتیب، اخبار، برنامه های سیاسی،گزارش های ورزشی و غیره جای می گیرند.(1)

ص:359

شهناز قلی زاده نیز در سال 1381 پژوهش درباره بررسی نقش صدا و سیما در پر ساختن اوقات فراغت نوجوانان انجام داده است. وی با روش نمونه گیری تصادفی و سیستماتیک، درباره 350 نفر از نوجوانان پسر و دختر 12 تا 27 ساله در مناطق شمال و جنوب تهران، به این نتیجه رسیده که بیشترین میزان اوقات فراغت، از آن جوانان20تا 23 ساله ساکن در شمال شهر، و کمترین میزان، متعلق به نوجوانان 12 تا15 ساله ساکن جنوب شهر است. متوسط زمان فراغت نوجوانان و جوانان در مناطق شمالی 201 دقیقه و در مناطق جنوبی 5/143 دقیقه در شبانه روز بوده است.

میزان اوقات فراغت افراد از 12 تا 24 سالگی افزایش، و از آن پس تا 27 سالگی کاهش یافته است. در هر دو منطقه شهر تهران، متوسط زمان فراغت افراد مجرد بیشتر از افراد متأهل بوده و همچنین متوسط زمان فراغت دختران در شبانه روز، در هر دو منطقه، بیشتر از پسران بوده است. گوش دادن به نوار موسیقی،تماشای تلویزیون، تماشای فیلم های ویدئویی، مطالعه روزنامه و مجله و کتاب، و رفتن به مجموعه های تفریحی، در میان نوجوانان و جوانان شمال تهران؛ و بازی و ورزش، گوش دادن به رادیو، فعالیت های هنری، قدم زدن در خیابان ها، و ایستادن سر کوچه، درمیان نوجوانان و جوانان جنوب شهر، بیشتر بوده است. نوجوانان و جوانان دختر در هر دو منطقه، بیشتر از پسرها از نحوه گذران اوقات فراغت خود ناراضی بودند. اوقات فراغت 75 درصد نوجوانان و جوانان، بین ساعات 18 تا 20 بود. انگیزه 62 درصد از نوجوانان تهرانی از تماشای برنامه های تلویزیونی، تفریح و سرگرمی بوده است. همچنین افراد مؤنث، بیش از افراد مذکر، سریال ها و فیلم های سینمایی ایرانی، برنامه های طنز و کمدی، و برنامه های خانواده را تماشا می کردند، درحالی که در تماشای سریال ها و فیلم های سینمایی خارجی، برنامه های ورزشی، مستند، سیاسی، آموزشی و اخبار، این رابطه برعکس بوده است. برنامه های مورد علاقه نوجوانان و جوانان به ترتیب، از این قرار بود: طنز (18%)، سریال(76%)، فیلم سینمایی(67%) وکمدی (55%). بر اساس نتایج به دست آمده، فیلم های سینمایی با 75% و انواع شوها با 60% بیننده، از

ص:360

جمله برنامه هایی بودند که نوجوانان و جوانان تهرانی دارای ماهواره، تماشا کرده اند.(1)

علل روی آوردن بیشتر مردم به تلویزیون را می توان در این عوامل خلاصه کرد:

_ کمبود امکانات تفریحی و فراغتی و سرگرمی های مفید دیگر، متناسب با حجم نیاز و علایق مصرف کنندگان؛

_ سلامت و مطلوبیت نسبی برنامه های تلویزیون، تنوع و جاذبه و برخی دیگر از ویژگی ها ( همچون دسترس آسان، هزینه پایین، امکان استفاده در خانه و غیر آن، که پیش تر بدان اشاره شد)؛

_ مشکلات خانم ها به عنوان نیمی از جامعه، برای حضور در اماکن عمومی تفریحی و ورزشی؛

_ اعتماد بیشتر به سیمای ملی، به عنوان یک رسانه دینی و تحت حاکمیت نظام اسلامی، برای استفاده کنترل ناپذیر کودکان و نوجوانان؛

_ کراهت از پذیرش برخی فعالیت های تفریحی و سرگرم کننده مدرن، به دلیل غفلت زایی؛

_ کانالیزه شدن تدریجی اوقات فراغت به سمت استفاده از رسانه ها و سیمای ملی، به دلیل کمبود دیگر امکانات، و ایجاد نوعی عادت وارگی؛

خانواده محوری و امکان بهره گیری از تلویزیون در جمع صمیمی خانواده، همراه با دیگر اشتغالاتی که معمولاً تماشای تلویزیون مانع از آن نمی شود.

برای رعایت اختصار، از بیان دیگر اقدامات و خدمات فراغتی که سازمان های دولتی مربوط، و بخش خصوصی، برای تأمین این مهم فراهم کرده اند، و نحوه استقبال از آنها، پرهیز می شود.

بیشتر از ضعف پای بندی آنها به شریعت و الزامات اخلاق ناشی می شد، عملکرد حاکمان گستاخ و هوا پرست، بافت سنتی جامعه که معمولاً فرصت اندکی برای این نوع اشتغالات فراهم می ساخت، ولی جنبه های افراطی و تفریطی را با مراجعه به اصول کلی شریعت و روح حاکم بر معارف وحیانی، می توان اصلاح و تعدیل کرد.

برخی نویسندگان، صحت این تلقی را با ارجاع به اقتضائات فرهنگ دینی توجیه می کنند: «همواره تنشی میان ارتباط مذهبی و سرگرمی وجود داشته است و دلیل آن را باید در ماهیت درونی مفهوم مشغولیت، جست و جو کرد که یکی از مؤلفه های محوری سرگرمی است و در بسیاری از موارد، بر مبنای گریز از تأمل در مسائل جدی، عمل می کند. مذهب، مستلزم تأمل عمیق، منضبط و تعهد به ارزش هایی است که پی آمدهای ازلی در پی دارند؛ درحالی که سرگرمی مستلزم فراغت هایی کوتاه از مشغله های فکری روزانه است. با این حال، گرچه سرگرمی می تواند شاد، اندوهناک یا صرفاً سرگرم کننده باشد، در همان حال، قادر است به اندازه بیشتر پیوندها و ارتباطات مذهبی، جدی و تفکر برانگیز باشد. صرف اندیشیدن به سرگرمی به عنوان جزئی طبیعی از زندگی از سوی یک فرهنگ، مستلزم وجود زمان آزادی است که فن آوری باید امکان آن را به عنوان اوقات فراغت فراهم ساخته باشد».(1)

در این بخش نیز به دلیل ضیق مجال، فقط به عرضه برخی شواهد معرّف دیدگاه اسلام در این خصوص، بسنده می شود.

- بنا بر شواهد تاریخی، دین، خود همواره یکی از مراجع هنجاری تعیین سرگرمی های مجاز و ممنوع بوده است. به بیان برخی جامعه شناسان :«کلیه جوامع بشری، حتی جوامعی که دارای وضع معیشت بسیار دشوار هستند، مقداری وقت برای استفاده از لذایذ زندگی در اختیار دارند. در جوامع اولیه، تفریحات بستگی کامل با مذهب داشت و غالب اوقات جزئی از مراسم مذهبی بود. همین اصل، در مورد گذشته بسیاری از ملل متمدن و حتی در مورد اکثر جوامع روستایی و طایفه ای امروزی نیز مصداق دارد و در بسیاری از موارد، در جوامع شهرنشین، ارتباط بین تفریح و مذهب، مشهود است. از دیر زمان، کاروان ها و جشن های مذهبی توأم با

ص:362

بازی و آواز و رقص و نمایش و مراسم سرور و شادمانی بوده و از این راه برای تفریح و سرگرمی توده ها امکانات فراوان به وجود آمده است.اجرای مراسم، به خصوص برای حوادث مهم زندگی خانوادگی یا اجتماعی از قبیل تولد، به سن بلوغ رسیدن، ازدواج، مرگ، بذرافشانی، درو و شکار، غالباً جنبه مذهبی به خود می گیرد و فرصتی برای تفریح و ابراز نشاط و شادمانی به افراد عادی می دهد».(1) از نظر دورکیم، جامعه شناس فرانسوی، فلسفه برخی مناسک و مراسم، توتمی تکرار شونده و دارای ویژگی یادبودوارگی، سرگرم کردن، خندانیدن، ایجاد شادمانی و خلق خوش در افراد است. این نمایش ها، ضمن آنکه سرشت کیش عبادی را بهتر به ما می فهمانند، عنصر مهمی از دین را نیز هویدا می سازند که عنصر تفریحی و زیباشناختی دین است. این نمایش ها که هیچ گونه مقصود سودجویانه ندارند، سبب می شوند افراد، دنیای واقعی را فراموش کنند و به جهان دیگری بروند که تخیلشان در آنجا آسوده تر است. این نمایش ها در واقع ابزار سرگرم کردن مردم اند. گاه حتی پیش می آید که جنبه خارجی شان نیز عیناً مثل یک سرگرمی است: همه می بینند که حاضران می خندند و آشکارا تفریح می کنند.(2)

- از منظر کارکردی، برخی از انواع سرگرمی و تفریح به نتایجی می انجامند که دین بر مطلوبیت آنها مهر تأیید نهاده است. ازاین رو، در صورتی که این فعالیت ها، تنها علل حصول آن نتایج باشند، از باب مقدمه، مجاز خواهند بود: تردیدی نیست که تفریح و ورزش و برخی از فعالیت های فراغتی، تنها به دلیل نقش مؤثری که در پرورش قوای جسمی، روحی، فکری و اخلاقی افراد دارند و آنها را برای ایفای نقش های برتر قوت و نیرو می بخشند، مطلوبیت دارند. توسعه امکانات برای فعالیت های تفریحی و نشاط آفرین، با هدف تأمین این نتایج ضروری، امروزه به یکی از الزامات گریز ناپذیر همه جوامع و دولت ها تبدیل شده است. بدیهی است که سرگرمی ها و اشتغالاتی که فاقد چنین آثار و پی آمدهایی باشند، یا بالاتر از آن، نتایج مخربی داشته باشند، از شمول این جواز خارج خواهند بود.

ص:363

- شواهد درون دینی متعددی نیز وجود دارد که موضع اسلام را در خصوص اوقات فراغت و تفریح، و اشتغالات مجاز و ممنوع این مقطع، روشن می سازد. یادآوری این نکته لازم است که سرگرمی و تفریح مطلوب از دیدگاه اسلام، ویژگی ها، ملاک ها، برتری ها و شاخص هایی دارد که بخشی از آنها از آیات و روایات، بخشی در تحلیل ها و استنباط های نظری اندیشمندان و اسلام پژوهان، بخشی در نظریه ها و استفتائات فقهی به صورت صریح یا ضمنی، و بخشی نیز به دلالت عقلی و با الهام گرفتن از روح کلی دین و اقتضائات فرهنگی _ تربیتی آن، استنتاج می شود. برخی از ملاک ها به موضوع و متعلق یا فعل و عمل سرگرمی مربوط است، و برخی به احوال کنش گران و فاعلان و نحوه تعامل آنها با این پدیده برای نمونه تنها به مواردی از آن، به اختصار و فقط برای تذکر، اشاره می شود :

- طراحی یک سبک زنده مؤمنانه آکنده از معنویت، آرامش، صفا، شور و... که بالطبع نیاز فردی و اجتماعی به سرگرمی های معمول را تا حد زیادی برطرف می سازد.

- توصیه به برنامه ریزی و تقسیم اوقات، و اختصاص زمانی به لذت جویی و کامیابی حلال.(1)

_ توصیه به تفریح و بازی برای فرح زایی و نشاط.(2)

- توصیه به چاره اندیشی برای رهایی از غم ها و هم های روزگار، که یکی از راه های آن، تمهیدات شادی آفرین و فرح بخش است.(3)

- توصیه به اینکه مؤمن باید در چهره خود شادی، غم و حزنش را در دل جای دهد.(4)