ص:2

جهاد اقتصادی از دیدگاه مقام معظم رهبری / علی رضا رنجبر1

1. چرا جهاد اقتصادی؟2

2. مبانی اندیشهای جهاد اقتصادی5

الف) فقه5

ب) بهرهگیری از مفهوم جهاد6

3. ضرورت های سیاسی و اجتماعی جهاد اقتصادی8

الف) توجه به اساسی ترین مسائل کشور8

ب) تحقق برنامه های پنج ساله توسعه (رسیدن به رشد اقتصادی بالای 8 درصد)9

ج) توجه و تأکید بر بهره وری در حوزه اقتصاد10

یک _ بهره وری در مصرف11

دو _ بهره وری در تولید11

د) تنوع و پیچیدگی شیوه های خصمانه دشمن15

ه) مقابله و مبارزه با دشمن16

و) پیمودن گام به گام مسیر پیشرفت19

یک _ گام بلند هدف مندکردن یارانه ها20

دو _ افزایش صادرات غیرنفتی21

سه _ مقابله هوشمندانه و مقتدرانه با تحریم ها22

چهار _ اشتغال زایی، ساخت مسکن شهری و روستایی و راه های ارتباطی23

ص:3

4. جهاد اقتصادی چیست؟25

5. شناخت جهاد اقتصادی از دیدگاه مقام معظم رهبری27

6. آثار جهاد اقتصادی29

الف) آثار سیاسی29

ب) آثار علمی و فرهنگی29

ج) آثار اقتصادی29

د) آثار اجتماعی29

7. الزامات جهاد اقتصادی30

الف) روحیه جهادی32

ب) استحکام معنویت و روح ایمان و دین داری در جامعه33

آثار ایمان37

ج) حفظ وحدت و انسجام اسلامی43

آثار وحدت و انسجام ملی46

یک _ ایجاد پیوند روحی و عاطفی46

دو _ آمیخته شدن جنبه های سیاسی و روزآمد با جنبه های عاطفی و احساسی47

سه _ حفظ ارزش ها و شعایر اسلامی از هجوم آفت ها و آسیب ها47

8. انتظارات در جهاد اقتصادی48

منابع54

جهاد اقتصادی؛ زمینه ساز تحول اقتصادی / غلامرضا سرآبادانی56

1. معنای جهاد59

الف) معنای لغوی59

ب) معنای فقهی59

2. حکم جهاد62

3. انواع جهاد از جهت نوع دشمن64

الف) جهاد با نفس (دشمن درونی)64

ب) جهاد با دشمن خارجی64

4. ابعاد جهاد65

ص:4

الف) شرایط جهاد65

یک _ شناخت درست دشمن65

دو _ فراهم کردن امکانات66

سه _ تضمین پیروزی66

چهار _ وعده دوزخ برای سرپیچی کنندگان67

ب) تقدس حرکت جهادی68

ج) تحمل سختیهای موجود در مسیر حرکت جهادی68

د) نتایج حرکت جهادی69

5. مفهوم جهاد اقتصادی70

6. ابعاد جهاد اقتصادی71

الف) شرایط جهاد اقتصادی71

ب) تضمین پیروزی جهادگران71

ج) مجازات متخلفان72

د) تقدس جهاد اقتصادی72

ه) ضرورت تحمل دشواری های جهاد اقتصادی72

7. نتایج مطلوب جهاد اقتصادی73

8. عرصه های جهادا قتصادی74

الف) اصلاح الگوی مصرف74

یک _ معنای الگوی مصرف74

ب) الگوی مصرف اسلامی77

یک _ مفهوم الگوی مصرف اسلامی77

دو_ چارچوب الگوی مصرف اسلامی77

اول _ سطح مصرف مجاز77

دوم _ سطح مصرف غیر مجاز82

سوم _ منطق منع از اسراف83

1. مفهوم اسراف در آیات قرآن84

2. مفهوم اسراف در روایات85

ج) محدودیت ها و قیود سطح مصرف مجاز86

ص:5

یک _ زهد و قناعت87

اول _ زهد87

دوم _ قناعت89

دو _ انفاق واجب و مستحب (مصرف عادلانه)91

د) راهبردهای جهادی اصلاح الگوی مصرف94

یک _ جهاد تولیدی96

دو_ جهاد مصرفکنندگان در عرصه مصرف98

نتیجه گیری100

منابع103

اخلاق اقتصادی، شرط لازم جهاد اقتصادی / غلامعلی معصومی نیا105

مقدمه107

1. جایگاه اخلاق در اقتصاد متعارف110

2. جایگاه اخلاق در نظام اقتصادی اسلام113

3. اخلاق اقتصادی در نظام اقتصادی اسلام: جبرانکننده کاستی های بازار114

4. جایگاه اخلاق در نظام اقتصادی اسلام118

الف) مورد اول: اخلاقیات تجارت120

یک _ ضوابط حقوقی120

اول _ ضوابط عام120

1. ممنوعیت اکل مال به باطل120

2. ممنوعیت ربا121

3. ممنوعیت غرر121

دوم _ ضوابط خاص122

سوم _ ضوابط اخلاقی حوزه تجارت122

1. اخلاقیات مربوط به سود123

2. نهی از دلالیهای مخل125

3. نفی رفتار انحصارگرایانه125

4. موارد دیگر126

ص:6

دو _ تحلیل جایگاه آموزه های اخلاقی127

سه _ نقش اخلاقیات اقتصادی یاد شده در تحقق اهداف نظام اقتصادی اسلام130

ب) مورد دوم: اخلاقیات اقتصادی در حوزه مصرف131

یک _ ضوابط فقهی و حقوقی131

دو _ اخلاقیات مصرف131

اول _ حد مصرف مطلوب132

دوم _ توسعه در زندگی132

سوم _ بالاتر از توسعه تا حد اسراف133

چهارم _ حد اسراف133

سه _ آثار اقتصادی133

چهار _ ارزشهای اخلاقی در حوزه مصرف135

اول _ زهد، قناعت، اقتصاد، اعتدال، تناسب، دوری از اتراف، اسراف و توجه به کرامت انسان135

دوم _ مواسات136

سوم _ شکر، اظهار نعمت (شکر عملی و زبانی بر نعمت ها)136

پنج _ تحلیل جایگاه آموزه های اخلاقی137

اول _ آموزه های اخلاقی عام138

1. انصاف139

2. احسان141

3. توکل142

4. اعتدال و رعایت حد وسط144

دوم _ آموزه های اخلاقی بخشهای مختلف146

1. اخلاقیات تولید146

2. اخلاقیات توزیع156

3. اخلاقیات محیط زیست158

نتیجهگیری161

منابع164

ص:7

تأملی بر جهاد اقتصادی در ایران با تأکید بر آموزه های قرآنی / محمدداوود محمدی و دکتر علیاصغر هادوینیا167

مقدمه169

1. آشنایی با مفهوم جهاد اقتصادی174

الف) جهاد اقتصادی؛ تلاشی مقدس175

ب) جهاد اقتصادی؛ جهادی نرم یا سخت؟177

ج) جهاد اقتصادی؛ جهادی دفاعی _ اجتماعی178

یک _ جهاد ابتدایی178

دو _ جهاد دفاعی179

اول _ جهاد دفاعی اجتماعی179

دوم _ جهاد دفاعی شخصی179

سه _ جهاد نفاقی179

د) جهاد اقتصادی؛ واجب کفایی یا عینی؟180

واجب عینی181

ه) جهاد اقتصادی؛ تقابل میان دو جبهه182

و) جهاد و قدرتمندی اقتصادی184

ز) جهاد اقتصادی؛ تغییر سریع185

ح) جهاد اقتصادی و طراحی نقشه راه186

ط) ایمان، لازمه جهاد اقتصادی و علم، ضامن موفقیت آن188

ی) اتحاد، شرط تحقق جهاد اقتصادی189

2. ارتباط جهاد اقتصادی با اقتصاد اسلامی191

الف) اهداف194

ب) اجزا195

یک _ مبانی اعتقادی195

اول _ خداوند195

دوم _ جهان196

سوم _ انسان196

چهارم _ جامعه196

ص:8

دو _ مبانی ارزشی196

سه _ اصول196

ج) سازوکارها197

3. مفاهیم قرآنی جهاد اقتصادی197

الف) جایگاه علم اقتصاد در ادبیات قرآنی198

ب) اهداف اقتصادی دولت اسلامی199

یک _ توسعه199

دو_ عدالت200

اول _ عدالت در تولید202

1. عدالت در امکانات202

2. سالم سازی درآمدها202

دوم _ عدالت در توزیع203

1. مالیات203

2. تأمین اجتماعی204

سه _ تولید206

اول _ عوامل تولید207

1. سرمایه207

2. منابع طبیعی208

3. نیروی انسانی209

4. مدیریت کسب و کار209

چهار _ بهرهوری210

پنج _ مصرف213

شش _ نهادهای حکومتی214

نتیجهگیری216

منابع220

ص:9

(مدظله) با توجه به سیاست های ستیزگرانه اقتصادی دشمنان جامعه اسلامی ایران را به جهادی اقتصادی فراخواند تا با اصل قرار گرفتن تفکر جهان شمولی اسلام، توجه به عدالت به مثابه جهت اصلی در حرکت های اقتصادی و اجتماعی، حرکت در جهت مردم سالاری دینی و همچنین حرکت در جهت رفاه عمومی و مبارزه با فقر الگوی رفتاری مناسب برای رسیدن به وضعیت اقتصادی مطلوب را ترسیم نمایند.

تبیین و تحلیل ابعاد مختلف این موضوع زمینه ساز این حرکت عظیم خواهد بود که مجموعه حاضر کوشیده است با این رویکرد بخشی از نیازهای اطلاعاتی و شناختی لازم در این زمینه را فراهم نماید.

انه ولی التوفیق

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص:11

ص:12

راه کارها را در قالب این آموزه ها ارائه کرده است. مقام معظم رهبری نیز با هدف سوق دادن فعالیت های اقتصادی کشور به سمت آرمان اقتصادی اسلام و ایجاد پیوند بین اقتصاد و اهداف متعالی اسلام همراه با تلاش در نهایت جان فشانی، سال 1390 را سال جهاد اقتصادی نامیدند و طی سخنانی دیدگاه های خویش را در این زمینه بیان فرموده است که در این مقاله به بررسی این دیدگاه ها پرداخته خواهد شد.

کلید واژگان: جهاد اقتصادی، ارزش های اسلامی

ص:14

شعارهای قبل متمایز میکند، این است که ایشان با توجه به سرفصلهای مهمی که بنا به فرموده ایشان برای انتخاب وجود داشت و از کارهای اساسی نیز به شمار می رود، جهاد اقتصادی را با توجه به نظر صاحبنظران از همه مسائل کشور مهم تر دانسته و با اولویت دادن به آن این شعار را برای سال انتخاب کرده است:

البته سرفصلهای مهمی وجود دارد که همه دارای اولویتند. مثلاً تحول نظام اداری یک کار لازم است که باید انجام بگیرد؛ تحول آموزش و پرورش یک کار بنیانی است؛ جایگاه علوم انسانی در دانشگاهها و مراکز آموزشی و تحقیق، یک کار اساسی است؛ مسائل مربوط به فرهنگ عمومی، مسائل مربوط به اخلاق جامعه، این کارها همهاش مهم و اساسی است؛ لیکن به نظر صاحبنظران، امروز در این برهه از زمان، مسئله اقتصاد از همه مسائل کشور فوریت و اولویت بیشتری دارد. (1)

این نوشتار با توجه به سخنان مقام معظم رهبری در روزهای آغازین سال، درصدد تحلیل سخنان ایشان در پاسخ به این پرسش هاست: چرا جهاد اقتصادی؟ منظور از جهاد اقتصادی چیست؟ الزامات جهاد اقتصادی چیست؟ چه انتظاراتی در این حرکت وجود دارد؟

سال جدید وجود داشته که بنا به فرموده مقام معظم رهبری، از مسائل اساسی و بنیادین کشور است. پیش از پاسخ به این پرسش که چرا امسال را سال جهاد اقتصادی نامیده اند، نباید در سایه جهاد اقتصادی و تمرکز بر مسائل اقتصادی، از دیگر سرفصلها غافل شد؛ زیرا بیشتر سرفصلهای اشاره شده، از موضوع های فرهنگی است و ضمن ضرورت اصل آن، از ضرورتهای جهاد اقتصادی نیز به شمار می آید. از جمله این موردها میتوان به اصلاح ساختار اداری در زمینه تسهیل ساختارها و سازوکارهای حمایتی در بخش تولید و تبیین توزیع امکانات و سرمایه و جایگاه علوم انسانی در دانشگاهها و مراکز آموزش و تحقیق اشاره کرد؛ زیرا اقتصاد، یک علم از زیرشاخههای علوم انسانی است. اگر ما بخواهیم اقتصاد اسلامی را به عنوان الگویی برای کشور و کشورهای منطقه و به فرموده ایشان، «الگویی که ملتها بتوانند ببینند که یک ملت در سایه اسلام و با مفاهیم اسلام چگونه میتواند پیشرفت کند» در نظر بگیریم، تولید علم و دانش مبتنی بر دانش بومی و آموزههای اسلامی، ضروری است. موضوع علوم انسانی به ویژه علم اقتصاد، در این سال از جنبه دیگری نیز اهمیت دارد و آن، انجام مطالعات علمی در زمینهها و ابعاد مختلف حقوقی و اقتصادی سرمایههای ملی و تولیدی است. همانطور که ایشان درباره نفت و گاز گفته است:

در این کار (نفت و گاز) بخشهایی وجود دارد که باید کارهای علمی صورت بگیرد. در خصوص مسئله نفت و گاز علاوه بر بخش های نفتی حتماً بایستی روی بخشهای اقتصادی و حقوقی _ حقوق نفت و گاز و اقتصاد نفت و گاز _ کار کنیم، فکر کنیم و در

ص:17

این زمینه مطالعاتی داشته باشیم.(1)

جنبه دیگر موضوع علوم و علوم انسانی _ اسلامی، جایگاه علم در اسلام و همچنین عزت و اقتداری است که به واسطه آن شامل حال ملت ایران خواهد شد. همان گونه که ایشان در این خصوص به نقل از معصوم علیه السلام فرمودند: «العلم سلطان؛ علم قدرت است.» دانش برای یک ملت و برای یک فرد مایه اقتدار است. «مَن وَجَده صَالَ و مَنْ لَم یَجِدهُ صِیلَ علیه»؛(2) کسی که این قدرت را پیدا کند، دست برتر را دارد و آن کسی است که نتواند قدرت علمی را به دست بیاورد، زیر دست میماند و دیگران بر او دست برتر را خواهند داشت، علم و فن آوری یک چنین خصوصیتی دارد».(3)

دیگر سرفصلهای بیان شده نیز از چنین اولویت و اهمیتی برخوردار است که مجال پرداختن به آن نیست و نشانه توجه دقیق و اندیشمندانه ایشان به مسائل اساسی کشور است. ایشان نیز به این موضوع اشاره کرده است:

البته (دشمنان) در عرصههای فرهنگی، هم فعالند، اما... در عرصه سیاسی هم فعالند. در عرصه انحصارات علمی هم فعالند، اما در عرصه اقتصاد فعالیت زیادی دارند.

اگر از ضرورت سرفصلهای دیگر بگذریم که به اجمال به آن اشاره شد، موضوع جهاد اقتصادی از دو زاویه قابل بررسی است:

ص:18

از دیدگاه امام خمینی رحمه الله ، آشنایی با روشهای برخورد با حیلهها و تزویرهای فرهنگ حاکم بر جهان، داشتن بصیرت و دید اقتصادی، اطلاع از کیفیت برخورد با اقتصاد حاکم بر جهان، شناخت سیاستها و حتی سیاست مداران و فرمولهای دیکته شده آنان و درک موقعیت و نقاط ضعف و قوّت قدرت های جهانی، از ویژگیهای مجتهد جامع است. «یک مجتهد باید زیرکی، هوش و فراست هدایت یک جامعه بزرگ اسلامی و حتی غیر اسلامی را داشته باشد و علاوه بر خلوص، تقوا و زهدی که در خور شأن مجتهد است، واقعاً مدیر و مدبّر باشد. حکومت در نظر مجتهد واقعی، فلسفه عملی تمامی فقه، در تمامی زوایای زندگی بشریت است. حکومت نشان دهنده جنبه عملی فقه در برخورد با تمامی معضلات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، نظامی و فرهنگی است. فقه تئوری واقعی و کامل اداره انسان اجتماع، از گهواره تا گور است. همه ترس استکبار از این است که فقه و اجتهاد جنبه علمی و عملی پیدا کند و قدرت برخورد در مسلمانان به وجود آورد».(1)

از این رو، جهاد اقتصادی یکی از مصادیق برخورد با مسائل دنیای مدرن از جنبه علمی و عملی فقه است که نشانه بصیرت در یافتن راه کاری عملی برای مقابله با استکبار است.

و اسطورهها برجسته میشوند و حتی رفتارهایی از انسان بروز میکنند که با شیوه حاکم بر زندگی در دوره صلح و آرامش یکسان نیست.

در این دوران، اولویتهای زندگی تغییر میکند و منطق دیگری بر رفتار اعضای جامعه حاکم میشود. از همگان انتظار میرود که قناعت و فداکاری داشته باشند. با توجه به خطر بیرونی، اختلافات داخلی کنار گذاشته میشود و انسجام بیسابقهای به وجود میآید. حضور در عرصه جهاد یک ارزش به شمار می رود، به گونه ای که عدول از آن، یک ناهنجاری و مسئولیت ناپذیری تلقی می شود. هویت ملی در معرض خطر قرار می گیرد. ازاین رو، اولویت های جامعه دگرگون و با توجه به اینکه آرامش ناشی از احساس نبود خطر بیرونی و اولویت یافتن رفاه و تجملگرایی و نوسازی که سبب حاکمیت شدید فردگرایی در جامعه به خطر می افتد، پیشرفت و موفقیت فردی به ویژه در امور اقتصادی _ به یک هدف تبدیل میشود. ازاین رو، جهاد میتواند سبب هم بستگی و هم دلی و از بین رفتن این گسست شود. هرچه افراد و اعضای جامعه بیشتر در عرصه مسائل و منافع ناشی از فردگرایی و تجمل گرایی شخصی وارد شوند، احساس گسست برای این افراد، بیشتر و ملموستر می شود.

با استفاده از مفهوم جهاد اقتصادی به این موردها می رسیم:

1. فعالیتهای اقتصادی به سمت آرمان اقتصادی اسلام جهت مییابد و به نوعی بین اقتصاد و اهداف متعالی اسلام پیوند برقرار میشود.

2. زمانی که از واژه جهاد استفاده میشود، تلاش در نهایت جانفشانی صورت می گیرد و انسان از تمام ظرفیت خود استفاده میکند.

ص:21

3. زمانی از واژه جهاد استفاده میشود که مانع بزرگی بر سر راه برای رسیدن به هدف وجود داشته باشد. ازاین رو، گام اساسی در راه شناخت مانع و برداشتن آن، برداشته خواهد شد.

سال را سال «جهاد اقتصادی» نامگذاری میکنم.(1)

آنچه که در این زمینه با عنوان شاخص وجود دارد و مهم است، رشد پرشتاب کشور به میزان تعیین شده در برنامه پنجم است که اعلام شده است: یعنی رشد حداقل 8 درصد.(1)

دو _ توجه و تکیه بر عزم و اراده ملت ایران در دست یابی به اهداف و آنچه تاکنون خواسته است؛ زیرا ایران دارای تمدنی باسابقه، ملتی فهیم و سختکوش و هوشیار است و نشان داده که در سختی ها، همچون کوهی استوار قد علم کرده و از جان خود نیز دریغ نکرده است. رشادتهای ملت ایران در هشت سال دفاع مقدس و عزم راسخ آنان در جهاد سازندگی و جهاد علمی، نمونههایی از این همت و عزم بلند است. مقام معظم رهبری نیز در این باره میفرماید:

خوش بختانه ملت ما با فرهنگ مجاهدت آشناست. ما از مجاهدت بیگانه نیستیم. ملت ما در میدانهای جهاد؛ هم جهاد نظامی در دوران هشت سال دفاع مقدس؛ هم جهاد سیاسی در طول این مدت؛ هم جهاد اقتصادی و علمی، یک ملت امتحان داده است. ما آشنا هستیم با جهاد. این جهادی که امروز باید انجام دهیم _ جهاد اقتصادی _ از جهادهایی که تاکنون ملت ایران انجام داده، مشکلتر نیست.(2)

نیز اشاره می کند و میفرماید:

آنچه در این زمینه به عنوان شاخص وجود دارد و مهم است، رشد پرشتاب کشور به میزان تعیین شده در برنامه پنجم است که اعلام شده است: یعنی حداقل رشد 8 درصد در این رشد سهم بیشتر مربوط به بهرهوری است.(1)

بهرهوری در دو جنبه باید اتفاق بیفتد:

خارج است. آنچه درباره این مفهوم میتوان گفت، این است که بهرهوری نوعی تفکر و دیدگاه است. بر این اساس، هر فرد میتواند کارها و وظایفش را هر روز بهتر از روز پیش انجام بدهد. اعتقاد به بهرهوری نیز به معنای داشتن ایمان راسخ به پیشرفت انسان ها و بر اساس هدف بهره وری در تولید است. میتوان گفت بهره وری به عنوان استفاده کارا از منابع (کار، سرمایه، زمین، مواد، انرژی و اطلاعات) در تولید کالا و خدمات است. بهره وری تنها انجام بهتر امور نیست. مهمتر از آن، انجام بهتر امور درست است. فرآیند تولید نظامی اجتماعی، پیچیده، مداوم و متحول است و روابط متقابل میان کار، سرمایه و محیط اجتماعی، به گونه ای که آنها در یک مجموعه کامل متوازی و هماهنگ شوند، اهمیت دارد.

نکته مهمی که درباره بهرهوری در زمینه مصرف و تولید باید به آن اشاره شود، اصل مشکل کم یابی در اقتصاد است و این اصل به این معناست که «ما درآمد یا ثروت کافی برای پاسخ گویی به هر نیاز خود نداریم و نمیتوانیم داشته باشیم».(1)

تمایز میان فقر و کمیابی، نکته مهمی است. کمیابی هم برای مستمندان و هم برای توانگران وجود دارد. کمیابی مشکل همه افراد است؛ زیرا هیچ گاه مقدار کافی از هر آن چیزی که مردم مایلند با قیمت صفر یا به رایگان به دست آورند، وجود نخواهد داشت و از آنجا که زمان برای آدمیان محدود است، حتی توانگرترین فرد روی زمین هم خواستهایی برآورده نشده

ص:26

خواهد داشت؛ زیرا کمیابی نتیجه وجود منابع کمیاب است.

«منابع را میتوان نهادهایی تعریف کرد که در تولید چیزهایی که خواستار آنها هستیم، به کار میروند که اگر این منابع، مولّد باشند، آنها را منابع تولید مینامیم. کل مقدار یا موجودی منابعی که اقتصاد داراست، معرف توانایی تولید اقتصادی کشور است».(1)

باید توجه داشت هر کالا یا خدمتی که از منابع کمیاب تولید شود، خود نیز کمیاب است. ازاین رو، ما ناچاریم بهترین شیوه استفاده از آن را برگزینیم؛ زیرا مقدار صرف هر کالای اقتصادی، بیشتر از آن مقداری است که به طور مستقیم از منابع رایگان از طبیعت به دست میآید. با توجه به آلودگی هوا و مشکلات جوّی که برای جامعه بشری امروزه پیش آمده است، حتی کالاهایی که در اقتصاد، کالای رایگان تصور می شد، مانند نور خورشید و هوا اکنون برای ما هزینه بر شده و اطلاق نام کالای رایگان بر آنها جای تأمل دارد. همچنین افزایش جمعیت و تولید، بسیاری از کالاهای رایگان را به کالای اقتصادی که هزینه در بردارد، تبدیل کرده است.

امروزه حیات در کره خاکی چهره نگران کنندهای به خود گرفته و هزاران هکتار از پوشش گیاهی جهان و نسل هزاران گونه از جانواران در خشکی و آب نابود شده است. آب، خاک و هوا که منشأ و لازمه حیات هستند، به آلاینده های فیزیکی، شیمیایی و زیستی آلوده شدهاند. آلودگیهای ایجاد شده، سالانه جان هزاران انسان را که یکی از منابع محسوب میشوند، در

ص:27

سراسر گیتی میگیرد یا به بیماریهای درمانناپذیر دچار میسازد.

افزون بر این خواستهای مادی که باید گفت پی آمد حاکمیت نظامهایی است که تنها به سرمایه و سود بیشتر میاندیشند و بر مبنای تفکر سکولار بنا شده اند، خواستهای معنوی نیز زندگی بشر را دستخوش بحران کرده است. اشتیاق به عشق بیشتر، محبت، قدرت، عدالت و انصاف، از جمله خواست های معنوی بشر است که زندگی مصرفی امروز، مصرف بیشتر و توجه به تجمل گرایی و عشق به کالای لوکس را جای گزین آن کرده است. بسیاری از افراد بشر به صورت گروهی زندگی میکنند، در حالی که می پندارند زندگی اجتماعی دارند. صرف بهرهمندی زیست اجتماعی با دیگران، ارزشمند نیست، بلکه زندگی اجتماعی برای انسان حکم ابزار را دارد.

زیست اجتماعی به عنوان یک آسیب مهم اجتماعی، زندگی انسانها را تهدید میکند و انسان را به مرتبه کمال نمی رساند. در زندگی، هدفی فراتر از تأمین نیازهای زیستی مورد نظر است و جای تأسف است که در زندگی جمعی، برخی انسانهای امروزی، هدفشان با زندگی جمعی حیوانات مشترک است؛ یعنی هدف رفع نیاز زیستی دارند.

افراد در دین اسلام، به برخورداری از روحیه سودرسانی به دیگران، نیکوکاری، ایثار، فداکاری و حمایت از گروههای آسیب پذیر تشویق می شوند. خداوند متعال در قرآن کریم میفرماید: «وَیُؤْثِرُونَ عَلَی أَنفُسِهِمْ وَلَوْ کَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ وَمَن یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُوْلَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ؛ و [دیگران] را بر خودشان مقدم میدارند، هرچند خود نیز محتاج باشند و کسانی که از بخل درونی

ص:28

خود جلوگیری میکنند، چنین افرادی رستگارانند». (حشر: 9)

است. سلطهگران و متجاوزان بینالمللی به نحو دیگری در فکر این هستند که به هر نقطهای از نقاط عالم که میتواند، دست بیندازند و منافع مشروع خودشان را تأمین کنند ولو به قیمت نابود کردن هویت و عزت ملت ها. اگر یک روز، مردم این منطقه و مردم بخشهای مختلف کشور در برابر زورگویی، پررویی و زیادهطلبی دولتهای غارت گر و متجاوز آن طور باید میایستادند، امروز در مقابل آن قدرتها، شکل ایستادگی، پیچیدهتر است، حساستر است، متنوعتر است. احتیاج دارد به یک مجاهدت پیچیده و عمیق.(1)

ایشان در جایی دیگر میفرماید:

من امسال را سال «جهاد اقتصادی» اعلام کردهام. این معنایش این است که ملت ایران در این برهه از زمان، جهادش به طور عمده در عرصه اقتصاد است.(2)

خوردن در تمام اقدامات قبلی خود، به تنها حربه باقی مانده یعنی فشار اقتصادی تمسک جستهاند.

گفتنی است در چند سده اخیر، اقتصاد در جهان نقش محوری یافته است و کشورهای استکباری سعی دارند با توانایی اقتصادی شان بر کشورهای دیگر استیلا پیدا کنند.

با این وصف، از دیدگاه مقام معظم رهبری، ریشه دشمنی استکبار با ملت ایران، طرفداری مردم ایران از حق، دفاع از استقلال کشور و تسلیم نشدن در برابر دشمنان است. راه مقابله و مبارزه با این وضعیت را نیز هم دلی، وحدت کلمه و مجاهدت عمومی میداند و می فرماید:

این دشمنان عنود از هر راهی که بتوانند، میخواهند به ملت ایران آسیب برسانند، آن هم به جرم طرفداری از حق، به جرم استقلال، به جرم تسلیم نشدن در مقابل زورگویی دشمنان. آنان میخواهند به ملت ایران تحمیل کنند و زور بگویند و ضربه بزنند. در مقابل این دشمنان با این اتحاد کلمه، با این هم دلی با این همکاری و با این مجاهدت عمومی میتوان ایستاد و بر آنان فایق آمد؛ همچنان که ملت ایران تا امروز بر دشمنان خود فایق آمده است و توانسته است عزت خود را تأمین کند.(1)

توجه به این نکته اهمیت دارد که این دشمنی و بلای عمومی، بلایی است که مسلمانان همیشه با آن روبه رو خواهند بود. خداوند در آیات 153 تا 158 سوره بقره، به این بلای عمومی اشاره فرموده است. این بلا، هر

ص:31

بلای عمومی یا وبا و قحطی نیست، بلکه بلایی عام است که مسلمانان، خود را به آن نزدیک کردهاند؛ بلایی است که به جرم پیروی از دین توحید و اجابت دعوت حق به آن مبتلا شدهاند.

ازاین رو، مسلمانان نباید هیچ یک از تاکتیکهای دشمن را از نظر دور بدارند و در برابر هر مکر و وسیلهای اعم از مبارزه جمعی و روانی باید وسیله محکمتری را فراهم سازند. در برابر منطق دشمنان، منطق نیرومندتر و در برابر سلاحهای آنان، سلاحهای برتر و حتی در برابر شعارهای آنان، شعارهای کوبندهتر فراهم سازند، وگرنه حوادث به سود دشمن تغییر شکل خواهد داد. ازاین رو، به جای تأسف خوردن در برابر حوادث دردناک و مفاسد وحشت ناکی که مسلمانان را از هر سو احاطه کرده است، باید به طور فعالانه دست به کار شوند و در مقابل طرحها و تزها و دکترینهایی که مکتبهای مختلف سیاسی و اقتصادی و اجتماعی ارائه میدهند، طرحهای اسلامی را به شکل روزآمد، در اختیار همگان قرار دهند. در برابر دشمنان نباید حالت دفاعی به خود گرفت، بلکه باید آمادگی خود را حفظ کرد؛ زیرا از نظر روانی اثر فوقالعادهای در کوبیدن روحیه دشمن دارد. اگر در این جهاد دچار سختی شویم، دشمنان ما نیز در این گرفتاری سهمی دارند. با این تفاوت که مسلمانان به کمک و رحمت پروردگار امید و اعتقاد دارند و آنان چنین امیدی ندارند.

مقام معظم رهبری در بیان علت دشمنی آنان میفرماید:

آنچه در ایران اتفاق افتاده است، درست نقطه مقابل هدفها و اطماع استکبار جهانی است. در اینجا نظامی متکی به مردم، به دلها، به

ص:32

ایمانها، به عاطفهها شکل گرفته است. با اهداف اسلامی، با اهداف قرآنی، با اهداف «ولله العزه و لرسوله و للمؤمنین.» با این اعتقاد و باوری که هیچگونه فشار و تحمیلی نمیتواند آنان را متزلزل کند، یک نظام این چنین نظام اسلامی، خود این ایستادگی، خود این مقاومت در مقابل طمعورزی بیگانگان، مراکز قدرت جهانی را به خشم میآورد.(1)

آنچه برای ملت مسلمان اهمیت دارد و به اتکای آن پاینده و استوار بوده، تحقق وعده الهی بر پیروزی گروه حق است. مقام معظم رهبری در این زمینه میفرماید:

سی سال است اینها دارند خشم خودشان را به نحوی ابراز میکنند، اما با اراده ملت ایران که متکی به اراده پروردگار متعال است و با اطمینان به وعده الهی دشمنان ناکام ماندهاند و ملت ایران روز به روز عرصههای پیشرفت و تکامل و تعالی را پیموده است.(2)

نامگذاری این سال به عنوان «جهاد اقتصادی»، همراهی با گامهایی است که تاکنون برداشته شده است. ایشان میفرماید:

اگر کشور عزیز ما بتواند در زمینه مسائل اقتصادی یک حرکت جهادگونه انجام دهد، این گام مفیدی را برداشته؛ با گامهای بلند بعدی همراه کند، بدون شک برای کشور و پیشرفت کشور و عزت ملت ایران تأثیرات بسیار زیادی خواهد داشت.(1)

ایشان در جمعبندی برنامههای سال 1389 با نگاهی کلان به همت و تلاش مضاعف در زمینههای فن آوری و اقتصادی اشاره کرد. همچنین با ابراز خرسندی از توجه ملت ایران به «همت مضاعف، کار مضاعف» در طول سال 1389 فعالیتهای اقتصادی را این گونه تشریح می کند که لازم است مقدمهای برای برداشتن گام بعدی باشد:

کار دشوار و سختی است، زمینه هم آماده نبود. بحمدالله این کار شروع شده است. همکاری ملت و دولت در این زمینه مهم انصافاً عالی بود.(1)

ایشان در ادامه به ذکر هدف های این موضوع نیز می پردازد و میفرماید:

اهداف مهم این کار در درجه اول، توزیع عادلانه یارانههاست ... با هدف مند کردن یارانهها، توزیع عادلانه انجام میگیرد، یعنی به همه به نسبت واحدی میرسد. این یک گام بلند در جهت عدالت اقتصادی است.(2)

در اقتصاد، سه محور اصلی وجود دارد که شامل مصرف منابع، تولید و توزیع می شود. در هدف مند کردن یارانهها نیز دو محور از محورهای اقتصادی، یعنی مصرف منابع و توزیع مورد توجه بوده است. میان نیازهای نامحدود انسان و کالاهای اقتصادی که محدود است، فاصله وجود دارد. چون منابع اقتصادی کمیاب است، باید با مدیریت درست، و از حیف و میل آن جلوگیری و شود. مدیریت منابع مبتنی است بر فعالیت تفکرآمیز ناظر به مجموعهای از انتخابها، که بیشترین میزان از تأمین نیاز ما مشکلات اساسی را با کمترین هزینهها فراهم میآورد.

در سالهای اخیر، یکی از اهرم های فشار غرب برای به زانو درآوردن این کشورها در تحریمهای اقتصادی به شمار می رود. شاهد این مثال، کشور عراق است که با توجه به صادر نکردن نفت، ضربه سنگینی را در برابر امریکا متحمل شد. ازاین رو، در این زمینه باید تدبیر لازم اندیشیده و گامهای اساسی نیز در کشور برداشته شود. مقام معظم رهبری نیز میفرماید:

بودجه کشور ما متأسفانه از دهها سال پیش به این طرف، وابستگی به نفت است. این روش را همه اقتصاددانهای دل سوز رد میکنند. این روش در کشور ما عادت شده است؛ نفت را استخراج کنند، بفروشند، از پول آن، کشور را اداره کنند؛ این شیوه غلطی است. من سالها پیش این را گفتهام که یکی از آرزوهای من این است که یک روز ما بتوانیم این کشور را جوری اداره کنیم که حتی اگر لازم بود، یک قطره نفت هم صادر نکنیم و کشور اداره شود. این چیزی است که تا امروز پیش نیامده است. البته کار آسانی هم نیست، کار بسیار مشکلی است. افزایش صادرات غیرنفتی موجب میشود ما به این هدف نزدیک شویم و این کار دارد انجام میگیرد. سال 89 گام مهمی در این زمینه برداشته شده است.(1)

خبرهایش به ما میرسد، صحبت میکردند، میگفتند که این تحریم ها، پنج شش ماهه ملت ایران را به زانو در میآورد؛ تصورشان این بود. دشمن نتوانست با این تحریمها به هدف خود دست پیدا کند. خوش بختانه با تلاش زیاد، با کار متراکم شبانهروزی، مسئولان در بخشهای مختلف توانستند از این عقبه عبور کنند.(1)

آگاهی برای مقابله هوشمندانه و مقتدرانه، شرط مهمی است. به طور طبیعی، هر قدر سطح اطلاعات و آگاهی مردم از فعالیتهای اقتصادی و آموزههای اقتصادی اسلام افزایش یابد، فعالیتها، هدف دار و جهتدار می شوند و با سرعت بیشتری به مقصد میرسند.

وظیفه متفکران اسلامی به ویژه در حوزه اقتصاد این است که اطلاعات لازم اقتصادی را که مبتنی بر آموزههای نورانی و ناب اسلام باشد، به زیبایی به مردم عرضه کنند تا سطح علم و آگاهی مردم رشد یابد تا بیجهت، موضعگیریهای منفی به وجود نیاید.

روستایی، شهری، در ایجاد بزرگ راهها و راههای مواصلاتی، در ایجاد ارتباطات الکترونیک و... که همه برای کشور کارهای زیرساختی و زیربنایی است، کارهای خوبی صورت گرفته است.(1)

در پایان این بحث باید به این نکته اشاره کرد که بنا بر تعالیم دینی، بر مسئولان جامعه اسلامی واجب است که برای برنامهریزی اقتصادی مترقی و ثمربخش و تعهدآمیز، مبارزه و تلاشی دامنهدار داشته باشند. همچنین در راه تعدیل و هماهنگی و تکاملپذیری توان اقتصادی و به جریان انداختن اموال به منظور تأمین و بالا بردن سطح زندگی انسانی همه شهروندان، بکوشند. با جلوگیری از فقرهای مرئی و نامرئی گوناگون مردم به تأمین وسایل آموزشی و پرورشی، مسکن، بهداشت، کار و ازدواج برای همه افراد جامعه بپردازند. جلوگیری از تفریط مالی زیانآور (فقر) و افراط مالی زیانآور (تکاثر) باید از موارد اصلی این برنامهریزی باشد، به گونه ای که اثری از آن در اجتماع نباشد. در زمینه رشد اقتصادی، تولید رفتار مناسب اقتصادی از سوی ثروتمندان، خودشناسی آنان و اصلاح نگرش دولت در دادن انواع امکانات اقتصادی به این اقشار ضرورت دارد. امکانات اقتصادی باید در اختیار کسانی قرار گیرد که پیش از این نیز قابلیت داشته اند؛ کسانی که مردم این سرزمین را دوست دارند و از امکانات قبلی به درستی استفاده و سودهای به دست آورده را نیز صرف سرمایهگذاریهای گسترده و پر بازده کرده اند.

ص:38

مبارزه با مفاسد اقتصادی و هجوم کالاها، خدمات و فرهنگ خارجی، باید محقق و اعتماد مردم جلب شود. چهرههای احترام برانگیز بخش خصوصی همراه با دادن پاداش و ایجاد انگیزه معنوی به مردم معرفی شوند. روشن فکران به عنوان سرمایههای کشور باید از توانایی خویش در نقد اندیشهها و رفتارها و ارائه راه کارهای اصلاحی و توجه دادن مردم و مسئولان به روشهای نیازمند اصلاح و بهبود بهره بگیرند و منافع ملی را گستردهتر و ژرفتر از دیگران تشخیص دهند. به دیگران معرفی کنند همچنین نخبگان باید برای آموزشهای درست و خردمندانه به همه مردم سرمایهگذاران و مدیران، برای تأمین استقلال اقتصادی کشور طراحی الگوهای بومی مناسب در راه استقلال کشور و توجه به حاکمیت سیاسی مستقل در تعیین راهبردها و سیاستها بکوشند.

وَهُوَ خَیْرٌ لَّکُمْ وَعَسَی أَن تُحِبُّواْ شَیْئًا وَهُوَ شَرٌّ لَّکُمْ وَاللّهُ یَعْلَمُ وَأَنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ» آمده است: که «این آیه منحصر به مسئله جهاد و جنگ با دشمنان نیست، بلکه از روی یک قانون کلی و عمومی پرده برمی دارد و تمام مرارتها و سختیهای اطاعت فرمان خدا را برای انسان سهل و گوارا میسازد؛ زیرا به مقتضای «وَاللّهُ یَعْلَمُ وَأَنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ» میداند که خدا بر همه چیز رحمان و رحیم است و نسبت به بندگان خود در هر یک از دستورهایش، مصالحی دیده است که مایه سعادت و نجات بندگان است».(1)

«جهاد، تنها به معنای جنگ و نبرد مسلحانه نیست، بلکه هر نوع تلاش و کوششی را که برای پیشبرد اهداف مقدس الهی انجام گیرد، شامل میشود. به این ترتیب، علاوه بر نبرد دفاعی و گاهی تهاجمی، مبارزات علمی، منطقی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی را نیز در بردارد».(2)

جهاد در فرهنگهای مختلف به معنای تلاش و کوشش است و در کاربرد شرعی، به هرگونه تلاش و بذل جان، مال و توان خویش در راه اعتلای کلمه اسلام و اقامه و برپایی شعایر ایمان گفته میشود. هدف از جهاد، حیات بخشیدن به جامعه است.(3) خداوند متعال در آیه 57 سوره نساء و همچنین آیات دیگر، یکی از مهمترین اهداف جهاد را رهایی مستضعفان جسمی و فکری از چنگال ظالمان و جوامعی برمیشمرد که فرصت به مردم نمیدهند تا راه خویش را به اختیار و اراده خود برگزینند و در مسیر کمال

ص:40

قرار گیرند. حیات و زندگی در جهان به تلاش و مبارزه دایمی با آفات و خطرها بستگی دارد. ازاینرو، هریک از موجودات به فراخور حال خود، از ابزار مناسب برای دفاع برخوردارند.

مقام معظم رهبری نیز در این زمینه میفرماید:

ممکن است جهاد به شکل قتال باشد، ممکن است جهاد مالی باشد، ممکن است جهاد علمی باشد، ممکن است جهاد فنی باشد. اینها انواع و اقسام جهاد و مبارزه است.(1)

انسان برای اعلای کلمه حق، اعلای کلمه اسلام، عزت بخشیدن به امت اسلامی و ملت مسلمان و مؤمن ایران تلاش می کند این تلاش میشود جهاد فی سبیل الله.(1)

د) در جهاد فی سبیل الله، وعده پیروزی خدا، برکات و عظمت وجود دارد. خدای متعال به آن تلاشی، به آن کاری، به آن نیت و عزمی که در این جهت باشد، حتماً برکت میدهد و کمک میکند، کما اینکه در این سی سال تا به امروز خدا به ما کمک کرده است. بدون اراده الهی امکان نداشت یک ملتی بتواند در مقابل استکبار جهانی بایستد.(2)

ه_) تلاش و خدمت در راستای خدمت به کشور و خدمت به مردم و رفع نیازهای اقتصادی آنان اگر با نیت الهی باشد و مورد توجه پروردگار، جهاد فی سبیل الله است و خداوند آن را به نتیجه میرساند.(3)

با توجه به این مبانی، در یک جمعبندی میتوان گفت: «جهاد اقتصادی عبارت است از رویارویی و مبارزه با دشمن در عرصه اقتصاد، با هدف اعلای کلمه حق و کلمه اسلام و عزت بخشیدن به امت اسلامی».

گفتنی است اقتصاد به قرینه کلمه جهاد صرفاً مسائل مالی و معیشتی نیست، بلکه تنظیم معیشت برای رشد معنوی جامعه را به عهده دارد.

ص:42

در گرو آن قرار می دهد.(1) بنابراین، اگر کسی یا جامعهای بخواهد رنگ عزت ببیند و لذت آن را بچشد، باید جهاد را برنامه و راه کار بشناسد و به آن عمل کند. از جمله آثار اجتماعی جهاد میتوان به دست یابی جوامع به حیات واقعی، طیب و پاک اشاره کرد.

به ویژه مسئله مهمی همچون جهاد اقتصادی. بر اساس آنچه پیش تر گفته شد، کشور در محیطی رقابتی و به یک شکل پیچیده و سریع در حال تغییر است و الگوها و رویکردهای مختلفی در رقابت در عرصههای اقتصادی، به ویژه تولید وجود دارد و نیازمند بهبود مستمر روشها و تاکتیکهای لازم در این رقابت است. تمام سعی دشمن نیز در رویارویی با کشور در عرصه اقتصاد، ایجاد رکود و شکست در این حوزه است.

شاهد مثال این موضوع، میدان گاز عسلویه است. همان طور که رهبر معظم انقلاب فرمود، کشور شریک در سایه حمایت کشورهای صنعتی بزرگ به بیشترین بهرهبرداری در این حوزه دست زده است. البته این موضوع به اینجا ختم نمیشود و فقط قصد بهرهبرداری نیست، بلکه در کنار آن، کارشناسی در ایجاد امکانات و تأسیساتی است که برای بهرهوری کشور از این میدان گازی لازم است.

مقام معظم رهبری ضمن اینکه شعار «جهاد اقتصادی» را مطرح می کند، به بیان ضرورت آن میپردازد و به ذکر الزامات خاص آن نیز توجه نشان می دهد. ازاین رو، مردم و همه مسئولان برای ورود به عرصه جهاد اقتصادی و ایجاد مزیت رقابتی، افزون بر توجه خاص به این الزامات به عنوان کشوری پیشرو همواره باید در جستوجو، دریافت و بهرهبرداری از بازخوردها باشند و همواره آن را سرلوحه همه فعالیتهای خود قرار دهند. ایشان معیار را مشخص کرده است و مردم و مسئولان باید در همین چارچوب حرکت کنند.

اکنون این الزامات را در چهار عنوان پی خواهیم گرفت.

ص:45

3. جدّیت و خستگیناپذیری از الزامات روحیه جهادی است.

همانگونه که جهاد سازندگی به فرمان امام خمینی رحمه الله _ به عنوان یک پدیده تاریخی _ شکل گرفت و تجربه ای از دنیاطلبی و آخرت خواهی به طور هم زمان بود، در عرصه جهاد اقتصادی نیز این امر میسر خواهد شد. برای تحقق این مهم، وجود انگیزه الهی در فعالیتهای مادی، خودباوری، اعتماد به نفس، جرئت در کار، نوآوری، خطرپذیری، پویایی و خلاقیت، اعتقاد به استقلال و لزوم خودکفایی در زمینه اقتصادی و پرهیز از وابستگی به بیگانگان ضرورت دارد.

مقام معظم رهبری نیز در بیان ویژگی کسانی که در جهاد علمی، قلههای بلند علمی را فتح کردند، به این نکته ها اشاره دارد:

دو سه نکته مهم در این قضیه پیشرفت و فن آوری وجود دارد که من مناسب میدانم عرض کنم. نکته اول اینکه بیشتر این دانشمندانی که این کارها را انجام میدهند، جوانند. نکته بعد اینکه مجموعهای که این کارهای عظیم و گسترده را انجام میدهد، دارای روحیه قوی، دارای اعتماد به نفس بالا، دارای خودباوری است که سرمایه اصلی این است.(1)

پیش آمدها نهراسد و هرگز دچار ضعف و زبونی نشود. بر اساس این اصل، در نظام اسلامی، کارها باید به کسانی واگذار شود که در اندیشه و عمل به اسلام ایمان آورده اند و عمل صالح انجام می دهند. اینگونه انسانها را با راهنمایی قرآن، با عنوانهایی همچون: صالحین، مخلصین و محسنین می شناسیم.

انگیزه ایمان آوردن، علم و معرفت یا کسب کمال است. اگر هر کدام از این دو انگیزه، ایمان باشد، ارزش دارد. انگیزه شیطانی ریا و حقهبازی در ایمان راه ندارد، مگر آنکه منظور، اظهار ایمان باشد که آن دیگر ایمان نیست، بلکه نفاق است. خداوند درباره این گونه افراد میفرماید: «قَالَتِ الْأَعْرَابُ آمَنَّا قُل لَّمْ تُؤْمِنُوا وَلَکِن قُولُوا أَسْلَمْنَا وَلَمَّا یَدْخُلِ الْإِیمَانُ فِی قُلُوبِکُمْ؛ اعراب گفتند: ایمان آوردیم. بگو: ایمان نیاوردید، بلکه بگویید: اسلام آوردیم و ایمان هرگز در دلهای شما وارد نشده است». (حجرات: 14)

منظور از ایمان در قرآن، ایمان به سه اصل توحید، نبوت و معاد است که اساسیترین آنها، ایمان به الله خواهد بود که اگر جامع و کامل باشد، ایمان به دو اصل دیگر را نیز تأمین میکند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز میفرماید: «ایمان آن است که به خداوند، فرشتگان او و کتابها و پیامبرانش و روز قیامت ایمان آوری و تقدیر را نیز باور کنی».(1)

ایمان دارای مراتب و درجاتی است که به تناسب هر رتبهای، شخص

ص:48

صعود یا سقوط میکند و به مقامات بهشتی یا درکات جهنمی می رسد. بنابراین، حتی اگر اصل ایمان، ضعیف باشد، اولین و کمترین چیزی است که از انسان پذیرفته و سبب سعادت وی میشود. البته بر هر مؤمن لازم است که مراتب عالیتری از ایمان را کسب کند. قرآن نیز تصریح دارد که ایمان قابل افزایش است. خداوند در این باره میفرماید:

هُوَ الَّذِی أَنزَلَ السَّکِینَةَ فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ لِیَزْدَادُوا إِیمَانًا مَّعَ إِیمَانِهِمْ. (فتح: 4)

اوست که آرامش بر دل های مؤمنان نازل کرد تا ایمانی به ایمانشان افزوده شود.

إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ إِذَا ذُکِرَ اللّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَإِذَا تُلِیَتْ عَلَیْهِمْ آیَاتُهُ زَادَتْهُمْ إِیمَانًا وَعَلَی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ. (انفال: 2)

مؤمنان، همان کسانیاند که چون خدا یاد شود، دلهایشان بترسد و چون آیات او بر آنان خوانده شود، بر ایمانشان بیفزاید و بر پروردگار خود توکل میکنند.

وَلَمَّا رَأَی الْمُؤْمِنُونَ الْأَحْزَابَ قَالُوا هَذَا مَا وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَصَدَقَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَمَا زَادَهُمْ إِلَّا إِیمَانًا وَتَسْلِیمًا. (احزاب: 22)

و چون مؤمنان دستههای دشمن را دیدند، گفتند: «این همان است که خدا و فرستادهاش به ما وعده دادند و خدا و فرستادهاش راست گفتند» و جز بر ایمان و فرمان بُرداری آنان نیفزود.

هر قدر انسان از راه حق، منحرف شود؛ به همان اندازه، خود را از محیط سعادت و کمال و انسانیت محروم کرده و به حیات و خوش بختی خود ضربه زده است.

ص:49

مردم تصور میکنند ایمان به خدا یا انجام دادن وظایف دینی و اطاعت اوامر الهی، کاری نیکو برای خداوند است. ازاین رو، حقی برای خود قایل می شوند و خود را طلب کار میدانند. خداوند با ذات قادر و غنی خود، مطلق، نامحدود و متناهی است. خداوند در قرآن میفرماید: «إِنَّ الَّذِینَ اشْتَرَوُاْ الْکُفْرَ بِالإِیمَانِ لَن یَضُرُّواْ اللّهَ شَیْئًا وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ؛ در حقیقت، کسانی که کفر را [به بهای] ایمان خریدند، هرگز به خداوند هیچ زیانی نخواهند رساند و برای آنان عذابی دردناک است». (آل عمران: 177)

ایمان سبب تقویت هم دلی و گذشت در برابر دیگران و همچنین صبر در دل مؤمن می شود. معنای صفت اسلام و حقیقت شرح آن، اعتراف به همه طاعات است که حکم آن شناخته شده و انجام آن لازم است. پس هرگاه شخصی چنین اعترافی کرد، بدون آنکه در دل به آن معتقد باشد، در خور نام مسلمان شود و سزاوار احکام ظاهری اسلام است که همان دوستی ظاهری و پذیرش شهادت او و نیز شمول احکام ارث می شود. همچنین در حقوق _ سود و چه در زیان _ با مسلمانان برابر می شود. تفاوت مرد مسلمان و مؤمن در این است که مسلمان در صورتی مؤمن خواهد بود که همراه با طاعت ظاهر، قلباً نیز مطیع و فرمان بُردار باشد. پس در صورتی که آنها را در ظاهر رعایت کند، فقط مسلمان است و اگر این کار را از دل و همراه با خضوع و قصد تقرب که برخاسته از معرفت و آگاهی است، انجام داد، مؤمن است. پس ممکن است بنده مسلمانی، مؤمن نباشد، ولی بنده مؤمن

ص:50

حتماً مسلمان است.(1) پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله میفرماید: «ایمان، شناخت دل، اقرار به زبان و عمل کردن با اندام هاست.»(2)امام علی علیه السلام نیز فرموده است: «ایمان و عمل دو برادر تواند و دو دوست که از یک جهت جدا نمیشوند. خدا هیچ یک از آن دو را بدون دوستش نمیپذیرد».(3)

همچنین امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: «صفت ایمان، اقرار در بندگی و خضوع در برابر خداست و تقرب جستن به درگاه او و انجام تمام واجبات با دانستن آنهاست».(4)

مقام معظم رهبری، استحکام معنویت و روح ایمان و تدیّن در جامعه را از الزامات جهاد اقتصادی معرفی و بر آن تأکید می کند که با ذکر آثار آن می توان به ضرورت بیشتر آن توجه کرد.

آثار ایمان

یک _ افزایش استقامت

با ایمان به هدف، هر قدر انسان، مشکلات و مصایب را بیشتر و نزدیکتر ببیند، پایداری و استقامت او بیشتر و در حقیقت، تمام نیروهای معنوی و مادی او برای رویارویی با خطر بسیج می شود.

دو_ از بین رفت ترس

ایمان با ترس از غیر خدا سازگار نیست. ازاین رو، خداوند در قرآن کریم

ص:51

میفرماید: «إِنَّمَا ذَلِکُمُ الشَّیْطَانُ یُخَوِّفُ أَوْلِیَاءهُ فَلاَ تَخَافُوهُمْ وَخَافُونِ إِن کُنتُم مُّؤْمِنِینَ؛ در واقع، این شیطان است که دوستانش را میترساند. پس اگر مؤمن هستید، از آنان مترسید و از من بترسید». (آل عمران: 175)

بنابراین، اگر در قلبی، ترس از غیر خدا پیدا شود، نشانه تکامل نیافتن ایمان و نفوذ وسوسههای شیطانی است؛ زیرا در عالم بی کران هستی، تنها پناه گاه، خداست و مؤثر به ذات، فقط اوست و دیگران در برابر قدرت او قدرتی ندارند. نتیجه می گیریم هر کجا ایمان نفوذ کرد، شهامت و شجاعت نیز به همراه آن نفوذ می کند. ازاین رو، مقام معظم رهبری میفرماید:

عزیزان من! این را همه بدانند، تدین جامعه، تدین جوانان ما، در امور دنیایی هم به ملت و هم به جامعه کمک میکند. خیال نکنند که متدین شدن جوانان اثرش فقط در روزهای اعتکاف و فقط در مساجد و یا شبهای جمعه در دعای کمیل است. اگر یک ملت، جوانانش، متدین باشند، از هرزگی دور خواهند شد؛ استعداد آنها به کار میافتد، کار میکنند، تلاش میکنند در زمینه علم، در زمینه فعالیتهای اجتماعی، در زمینه فعالیتهای سیاسی، کشور پیشرفت میکند. در اقتصاد هم همین جور است، روحیه معنویت و تدین نقش بسیار مهمی دارد.(1)

از دیدگاه قرآن، انحطاط، انسان را از رسیدن به هدف اصلی باز می دارد که همانا رسیدن به سعادت و کمال مطلوب است و تعالی، انسان را در رسیدن به کمال مطلوب، موفق میکند. هر مکتبی، تعریفی ویژه از سعادت

ص:52

و کمال مطلوب دارد؛ یعنی از دیدگاه قرآن، صراط مستقیم، مرز انحطاط و تعالی و راهی، کوتاه و بدون کژی است که خالی از غلو و تعقید و به دور از افراط و تفریط است و طریق وسط و اعتدال میان قوای غضبیه، شهویه و وهمیه به شمار می آید.

قرآن در پاسخ به اینکه چه عملی در صراط مستقیم است و چه عملی، خارج از آن و ملاک چیست، می فرماید: «إِنَّ اللّهَ رَبِّی وَرَبُّکُمْ فَاعْبُدُوهُ هَذَا صِرَاطٌ مُّسْتَقِیمٌ؛ در حقیقت، خداوند، پروردگار من و پروردگار شماست؛ پس او را بپرستید که راه راست این است». (آل عمران: 51)

اگر انسان، نیت، سخن، فکر و عمل خود را در مسیر رضای الهی به کار گیرد، در مسیر صراط مستقیم و در مسیر مقامی قدم برمیدارد و کسی که چنین نباشد و حرکات و سکنات او با عبودیت نباشد، در مسیر انحطاط است. خداوند در قرآن کریم می فرماید: «وَمَن یَعْتَصِم بِاللّهِ فَقَدْ هُدِیَ إِلَی صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ؛ و هر کس به خدا تمسک جوید قطعاً به راه راست هدایت شده است». (آل عمران:101)

ازاین رو، ریشه انحطاط را باید در گناه و پیروی نکردن از دستورهای خداوند و پیامبرش جستوجو کرد و ریشه تعالی را در اطاعت و سرپیچی نکردن از دستورهای خدا و پیامبرش. اسلام، دینی نیست که درباره امور دنیا و اجتماع بشری، بی اعتنا باشد. اسلام برای رساندن انسان به اجتماعی مطلوب و دنیایی سعادتمند، احکام و دستورهای فراوانی را فراروی او قرار داده است: «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَرَضِیتُ لَکُمُ الإِسْلاَمَ دِینًا». (مائده: 3)

ص:53

در اندیشه امام خمینی رحمه الله ، عامل اساسی عقب ماندگی مسلمانان، دوری آنان از اسلام اصیل است که بر اثر توطئه استعمار خارجی و استبداد داخلی شکل گرفته است. طبیعی است از نظر ایشان، راه حل اساسی، خروج از عقبماندگی، بازگشت به اسلام اصیل و اجرای قوانین اسلام در جامعه باشد:

اسلام است که شما را نجات میدهد از اینکه آزاد نباشید؛ از اختناق نجات میدهد. اسلام است که استقلال شما را بیمه میکند. روی به اسلام بیاورید. ... در سایه اسلام است که استقلال به معنای واقعی آن و آزادی به معنای منزه آن تحقق مییابد. اگر استقلال کشور را می خواهید، اگر قطع ایادی دشمن را میخواهید، اگر میخواهید آزاد باشید، اگر میخواهید که کشور مال خودتان باشد، بیایید با هم زیر پرچم اسلام باشیم. «وَاعْتَصِمُواْ بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعًا وَلاَ تَفَرَّقُواْ؛ امر خدا را اطاعت کنید، از آنچه نهی فرموده است که با هم اعتصام کنید به حبل الله.» (آل عمران: 103) حبل الله، اسلام است. صراط مستقیم، اسلام است.(1)

ایشان، اسلام را نه تنها مایه سعادت مسلمانان در دنیا و آخرت میداند، بلکه آن را برای رسیدن به زندگی انسانی لازم میشمرد:

ما معتقدیم تنها مکتبی که میتواند جامعه را هدایت کند و پیش ببرد، اسلام است و دنیا اگر بخواهد از زیر بار هزاران مشکلی که امروز با آن دست به گریبان است، نجات پیدا میکند و انسانی زندگی کند،

ص:54

انسان گونه، باید به اسلام روی بیاورد.(1)

یک صدایی بلند میشود، یک مسئله حاشیهای درست میکنند. ذهن ما متوجه آن میشود. این مثل آن میماند که در یک مسافرت مهمی، کاروانی، قطاری دارد و حرکت کند، هدفش رسیدن به نقطه خاص است؛ ناگهان ذهنها را مشغول کنند به یک حاشیهای در بیابان. از راه باز مانند. احیاناً امکان ادامه و حرکت هم از آنها گرفته شود. مسائل حاشیهای نباید به میان بیاید. (1)

ایشان ضمن این مهم به این نکته اساسی نیز اشاره می کند که مردم فهیم ایران، هوشمندند و قدرت تمییز مسائل حاشیهای از مسائل اصلی را دارند. باید به این موضوع نیز توجه داشت که این مسائل حاشیهای بر تصمیمگیریهای سیاسی و اقتصادی حاکم نگردد و مسائل حاشیه ای کانون توجه افکار عمومی قرار نگیرد.(2)

سید جمال الدین اسدآبادی، در بررسی مشکلات جامعه اسلامی، معتقد بود جامعه اسلامی دچار تفرقه شده و در نتیجه، ضعف و عقب ماندگی بر آنها چیره است. از نظر او و دیگر متفکران نوگرای دینی، جامعه اسلامی برای احیای مجد و عظمت از دست رفته باید با توجه و تأکید بر دین الهی، اختلافات ملی و مذهبی و فقهی خود را تحت شعاع آرمانهای دینی قرار دهد و از نو، وحدت و یگانگی اصولی را تحقق بخشد. اسلام، دین وحدت بخش است و تحقق امت اسلامی، هدف و استراتژی و برنامه درازمدت جوامع اسلامی است.

ص:56

امام خمینی رحمه الله ، تفرقه را عامل بسیار مهمی در پدید آمدن گرفتاری مسلمانان میداند و از آن با تعابیری مانند «اساس همه بدبختیها و عقب افتادگیها» و «رمز تمام گرفتاریها» یاد میکند:

ای مسلمانان جهان، شما را چه شد که در صدر اسلام با عده بسیار کم، قدرتهای عظیم را شکسته و امت بزرگ اسلامی _ انسانی ایجاد کردید؟ اکنون با وجود بیش از یک میلیارد جمعیت و دارا بودن گنجینه های بزرگ که بالاترین حربه است، در مقابل دشمن، اینچنین ضعیف و زبون شدید؟ آیا میدانید که تمام بدبختیهای شما در تفرقه و اختلاف در بین کشورهای شما و بالنتیجه بین خود شماست؟

ای مسلمانان جهان و پیروان این مکتب توحید، رمز تمام گرفتاریهای کشورهای اسلامی، اختلاف کلمه و عدم هماهنگی است. رمز پیروزی، وحدت کلمه و ایجاد هماهنگی است. خداوند متعال در یک جمله بیان فرموده است: «وَاعْتَصِمُواْ بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعًا وَلاَ تَفَرَّقُواْ»؛(1) اعتصام به حبل الله، بیان هماهنگی جمیع مسلمین است، همه برای اسلام و به سوی اسلام و برای مصالح مسلمین و گریز از تفرقه و جدایی و گروهگرایی که اساس همه بدبختیها و عقب افتادگیهاست.

«یکی از بزرگ ترین و اساسیترین مشکلات، عدم اتحاد بین مسلمین است که بعضی از به اصطلاح سران کشورهای اسلامی منشأ آن میباشند که مع الاسف برای رفع آن تاکنون اقدام چشمگیری نشده است، بلکه جنایت کاران سودجو که از اختلاف ملتها و دولتها به سود خودشان بهره برداری میکنند، به دست عمّال از خدا بیخبر خود به اختلاف دامن می زنند و هرگاه که شالوده وحدت بین مسلمانان ریخته میشود، با تمام قوا به مخالفت برمیخیزد و بذر اختلاف مینشاند».(1)

تردیدی نیست که پیامبر گرامی اسلام، پیامبر رحمت و وحدت بود و به اعتراف آیات شریفه قرآن کریم، تلاش وقفهناپذیر آن حضرت سبب شد اقوام پراکنده گرد هم آیند و بر محور دین خدا به اتحاد و اقتدار برسند.(2)

خداوند در این آیات، در کنار اشاره به تلاش رسول خدا صلی الله علیه و آله برای ایجاد وحدت، به شدت، مسلمانان را از پراکندگی نهی میکند و تفرقهگرایان را از رحمت خدا، محروم و بینصیب میداند.(3) امامان معصوم علیهم السلام نیز همواره با حرکت در مسیر مقدس رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله برای وحدت مسلمانان گام برمی دارند. حضرت علی علیه السلام در خطبه 127 نهج البلاغه، مثل کسی را که از وحدت دوری میجوید و خود را از فضای جامعه اسلامی جدا میسازد، مثل گوسفند میداند که از گله جدا شده است و عاقبتی جز اینکه خوراک گرگ شود، برای او تصور

ص:58

نمیشود.

مقام معظم رهبری با هوشیاری و توجه به این نکته مهم، حفظ وحدت را یکی از الزامات جهاد اقتصادی میداند و میفرماید:

یک شرط دیگر، حفظ اتحاد و انسجام ملی است. این اتحادی که امروز در میان مردم و در بین مردم و مسئولین وجود دارد، مردم به مسئولین خودشان علاقهمندند، به آنها اعتماد دارند، به آنها کمک می کنند، با آنها همراهی میکنند، بین خود مردم ما اتحاد و وحدت وجود دارد. باید باقی بمانند و روز به روز تقویت شوند. یکی از نقشه های بزرگ دشمنان ملت ایران، ایجاد تفرقه و شکاف در داخل بوده است. به بهانه قومیت، به بهانه مذهب، به بهانه گرایشهای سیاسی، به بهانه های گوناگون، اتحاد را باید حفظ کرد. خوش بختانه ملت ما آگاهند. همه کسانی که به کشورشان علاقهمندند، به نظام مردمسالاری دینی که مایه افتخار امروز ملت است، باید با هم هماهنگی داشته باشند. مسئولین کشور هم همین جور. آنها باید سعی کنند اگر گلهای از هم دارند که گاهی ممکن است این گلهها به حق هم باشند، این گله را در معرض افکار عمومی طرح نکنند. این ضربه به اتحاد ملی است. این را هم توجه داشته باشند.(1)

در سخنان ایشان چند نکته اهمیت دارد:

1. وحدت در میان ملت آگاه ایران وجود دارد و تقویت این وحدت و هم دلی ضروری است.

ص:59

2. بر هم زدن وحدت و ایجاد تفرقه، نقشه بزرگ دشمن است و از آنجا که در جهاد، رویارویی و مبارزه با دشمن، مفروض است، شناخت این نقشه ها و عکسالعمل به موقع، ضروری است.

3. ایشان به برنامههای مختلف دشمن در این زمینه اشاره فرموده است که میتواند در برنامه ریزی ها اهمیت داشته باشد.

4. وحدت مسئولان در تقویت وحدت ملی بسیار مهم و ضروری است.

به استناد آیههای قرآنی، هرگاه در جامعهای، تفرقه میان افراد به سنت تبدیل شود و یک دلی از دست برود، آن جامعه سیر نزولی را میپیماید و به سوی انحطاط میرود. بعضی از آیههای قرآن، وجود تفرقه و نزاع میان افراد جامعه را سبب انحطاط و شکست جوامع میداند و نسبت به آن هشدار می دهد: «وَأَطِیعُواْ اللّهَ وَرَسُولَهُ وَلاَ تَنَازَعُواْ فَتَفْشَلُواْ وَتَذْهَبَ رِیحُکُمْ وَاصْبِرُواْ إِنَّ اللّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ؛ از خدا و پیامبرش اطاعت کنید و با هم نزاع مکنید که سست شوید و مهابت شما از بین برود». (انفال: 46)

بر اساس راهنمایی عقل، همان طور که وحدت و یکدلی، قدرت و عظمت یک ملت را به همراه دارد، در مقابل، تفرقه و کشمکش، ذلت، خواری، سستی و ضعف آنان را در پی می آورد.

آثار وحدت و انسجام ملی

یک _ ایجاد پیوند روحی و عاطفی

انسان با احساس و عاطفه زندگی میکند و این نعمت بزرگ الهی در کنار عقل و خرد سبب رشد و کمال و شکوفایی استعدادها و رسیدن آزادی و رهایی از قیود و بندهاست؛ چون انسان، عقلانی مطلق، خشک و متعصب

ص:60

است و نمیتواند زندگی پویایی داشته باشد.

دو _ آمیخته شدن جنبههای سیاسی و روزآمد با جنبههای عاطفی و احساسی

از نتایج آمیختگی جنبههای سیاسی و روزآمد با جنبههای عاطفی و احساسی، بهرهوری شایسته از این عواطف و پیوند آن با ابعاد عاطفی انقلاب، برای استفاده منطقی، لازم و ضروری و انطباق اهداف انقلاب با مسائل روز جامعه است. مخاطبان برای فداکاری در راه دین و صیانت از مکتب اسلام مهیا می شوند و در این آمادگی، فکر روشن و احساس صاف، هر دو نقش دارند.

سه _ حفظ ارزشها و شعایر اسلامی از هجوم آفت ها و آسیبها

همیشه دشمنان اسلام سعی داشته اند از آثار شگرف و حرکتزای ارزشها و شعایر اسلامی در عرصههای حیات اجتماعی و سیاسی کاسته شود. این تهاجم در بستر تاریخ و از جانب قدرتهای استکباری و ایادی آنان در جوامع اسلامی صورت پذیرفته است و هم اینک نیز تداوم دارد. ازاین رو، توجه آگاهانه به ارزش ها و شعایر سبب میشود مردم از مجرای اصلی خود خارج نشوند و در دام استکبار و عوامل آن گرفتار نگردند.

به حکم این آیه قرآن، «إِنَّ هَذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَأَنَا رَبُّکُمْ فَاعْبُدُونِ» (انبیا:92)، همه مسلمانان یک امتند و دولت جمهوری اسلامی موظف است سیاست کلی خود را بر پایه اتحاد ملل اسلامی قرار دارد و کوشش پیگیر به عمل آورد تا وحدت سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جهان اسلام را تحقق بخشد. همه کسانی که بر محور توحید، نبوت و معاد متمرکز گشتهاند، امت

ص:61

واحده اسلامی را تشکیل میدهند. توجه به این نکته نیز بااهمیت است که هر جا مصالح عالی مطرح است، باید به حفظ آن مصالح همت گماشت و در این مسیر کوشید.

اساسی است که یکی از کارهای مهم دولت در این زمینه، ایجاد تعاونی است که به وسیله تعاونیها سرمایههای بزرگ تشکیل بشود و بتوانند در مسائل مهم اقتصادی کشور سرمایهگذاری کنند و گرههای مهم را باز کنند و دولت بتواند این کار را انجام دهد. بایستی زیرساختهای حقوقی و قانونیاش آماده شود، این یعنی حمایت از شکوفایی کار.

مسئولان

تشویق و کمک سرمایه گذاری خصوصی

صرفهجویی در مواد اساسی، از جمله صرفهجویی در مصرف آب. امروز 90 درصد آبی که در کشور مصرف میکنیم، در بخش کشاورزی مصرف می شود اگر دولت به توفیق الهی بتواند، شیوههای آبیاری کشاورزی را اصلاح کند. غیر از بخش کشاورزی، در همه بخشهای دیگر _ بخش خانگی، بخش صنعتی و بخشهایی که احتیاج به آب دارد _ ما فقط 10 درصد صرفهجویی کنیم، ببینید چه اتفاقی میافتد. در واقع، امکانات بهرهبرداری از آب در بخش کشاورزی دو برابر میشود که این بسیار چیز مهم و باارزشی است.

مردم و مسئولان

صرفهجویی در مواد اساسی

ما باید (مردم و مسئولان را) متوجه کنیم به اساسی ترین مسائل کشور. در رأس همه اینها به نظر من مسائل اقتصادی است.

نخبگان و اندیشمندان

توجه دادن به اساسی ترین مسائل کشور

مشارکت مستقیم مردم در امر اقتصاد لازم است. این نیازمند، توان مند شدن است، نیازمند اطلاعات لازم است. یا که اینها را باید مسئولان در اختیار مردم بگذارند و امیدوارم ان شا ءالله به این روند توسعه پیدا کند. البته رسانهها نقش دارند، رادیو و تلویزیون نقش

ص:63

دارند، میتوانند مردم را آگاه کنند. دولت هم باید فعال برخورد کند و بتواند ان شاءالله مسئله اقتصادی را پیش ببرند.

مسئولان و رسانهها

تلاشی در جهت مشارکت مستقیم مردم در امر اقتصاد

برای اقتصاد یک کشور، مهمترین بخشی که میتواند یک شکوفایی پایدار را به وجود بیاورد، تولیدات به خصوص آن بخش اقتصادی تولیداتی که متکی به دانش، متکی به علم است.

مسئولان

توجه به عرصه تولید دانش بنیان

امروز همه اجزای گوناگون ملت ما، مسئولان کشوری، مسئولین بخشهای گوناگون استانی در گوشه و کنار کشور و آحاد مردم، همه باید این تلاش را برای خدا در پیش گیرند. خدا هم برکت خواهد داد.

مردم و مسئولان

توجه به نیت الهی در کارها و ایجاد فرهنگ کار و تلاش ملی

علاج (مشکلات)، برگشتن و تکیه کردن به خود؛ استمداد از تواناییهای خود؛ این چشمه جوشان تمام نشدنی اراده انسانی و استعدادی که بحمدالله در ایران عزیز ما، در مردم ما در نسل جوان ما وجود دارد.

... (مسئولان) همین خط مستقیم تکیه به نیروی درونی و ذاتی خود و ایجاد استغنای از دیگران را با جدیت تمام دنبال کنند.

مسئولان

برگشتن و تکیه کردن به خود

باید مشکلات مردم حل شود. اینها همه اجزایی است از مجموعه یک جهاد عظیم و همه جانبه اقتصادی. با همکاری، هم دلی، احساس برادری، احساس عمل لله و کار برای خدا، این ملت میتواند جایگاه شایسته خود را پیدا کند.

مسئولان

کمک به حل مشکلات مردم

در این کار (نفت و گاز)، بخشهایی وجود دارد که

ص:64

باید کارهای علمی انجام بگیرد. در خصوص مسئله نفت و گاز علاوه بر بخشهای فنی، حتماً بایستی روی بخش های حقوقی و اقتصادی، حقوق نفت و گاز، اقتصاد نفت و گاز، کار کنیم و در این زمینه مطالعات علمی داشته باشیم.

مسئولان و متخصصان

انجام کارهای عملی در بخش منابع

آنچه من از مسئولین و مردم عزیز توقع دارم، این است که این شعار را جهاد اقتصادی را بشنوند، باور کنند و دنبال کنند.

مردم و مسئولان

تحقق جهاد اقتصادی

بیشتر دانشمندانی که این کارها را (در زمینه پیشرفت و فن آوری) انجام میدهند، جوانند... که حتماً بایستی به این جوان ها اعتماد بشود. البته اساتید کارکشته و مؤمن هم در این کار نیز مشغول هستند که بسیار مغتنم است.

مسئولان

اعتماد به جوانان

سرمایه اصلی، نیروی انسانی است. آنچه کشور ما دارد، این است. جوانهای ما با روحیه قوی در حال پیشروی در این می دانند و باور دارند که همه کارهایی که زیرساختهای آن در کشور آماده باشد، از دست آنها ساخته است.

مسئولان

توجه به نیروی انسانی به عنوان سرمایه اصلی

زنجیره علم، فن آوری، تولید محصول و تجاری سازی _ که این زنجیره بسیار مهمی است _ در حال شکل گیری است؛ یعنی دانش را تولید میکنند، آن را تبدیل به فن آوری می کنند، محصول را تولید می کنند، محصول را به بازار تجارت جهانی می آورند و برای کشور ثروت تولید می کنند. این، مسیر کشاندن تولید علم به ثروت ملی کشور است و پاسخ گویی به

ص:65

نیازهای ملت.

مسئولان

کشاندن تولید علم به ثروت ملی کشور است و پاسخ گویی به نیازهای ملت

ما باید بتوانیم قدرت نظام اسلامی را در زمینه حل مشکلات اقتصادی به همه دنیا نشان دهیم؛ الگو را بر سر دست بگیریم تا ملت ها بتوانند ببینند که یک ملت در سایه اسلام و با تعالیم اسلام چگونه میتواند پیشرفت کند.

مردم و مسئولان

نشان دادن قدرت نظام اسلامی در حل مشکلات اقتصادی

مشارکت مستقیم مردم در امر اقتصاد، لازم است. این، نیازمند توان مند شدن است، نیازمند اطلاعات لازم است که اینها را باید مسئولین در اختیار مردم بگذارند و امیدواریم ان شاءاللَّه این روند روزبه روز توسعه پیدا کند.

مردم و مسئولان

مشارکت مستقیم مردم در امر اقتصاد

مشارکت مستقیم مردم در امر اقتصاد، لازم است. البته رسانه ها نقش دارند، رادیو و تلویزیون نقش دارند. می توانند مردم را آگاه کنند؛ دولت هم باید فعال برخورد کند و بتوانند ان شاءاللَّه مسئله اقتصادی را پیش ببرند.

رسانهها و دولت

اطلاعرسانی و آگاه سازی

یکی از کارهای مهم در این باب، ایجاد تعاونی هاست که به وسیله تعاونی ها، سرمایه های بزرگ تشکیل بشود و بتوانند در مسائل مهم اقتصادی کشور سرمایه گذاری کنند و گره های مهم را باز کنند و دولت بتواند این کار را انجام دهد.

مردم و مسئولان

تشکیل سرمایههای بزرگ به وسیله تعاونیها

ص:66

ص:67

کوثری.

نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ ششم، 1379.

ص:69

و هوس رانی و به کار بستن مال برای تأمین نیازهای واقعی انسان هاست که میتواند روند تحولات اقتصادی در عرصه های تولید، توزیع و مصرف را تسریع کند. بنابراین، جهاد اقتصادی باید مشتمل بر برنامههایی برای مقابله با دشمن خارجی در عرصه اقتصادی و جهاد با نفس در این عرصه باشد.

جهاد اقتصادی از تقدس ویژه ای برخوردار است و این سبب میشود تحمل تنگناها و ناملایمات آسان تر شود و فضای معنوی و کار و تلاش پی گیری که ایجاد میشود، تأثیر بسیاری در تحقق الگوی تولید و مصرف اسلامی خواهد داشت. برای نمونه، روحیه دنیاگریزی به معنای دل نبستن به دنیا و به دنبال آن، روحیه اسرافگریزی و ایثارگری و ترجیح دادن دیگران بر خود، بر بخش عظیمی از جامعه حاکم میشود.

در الگوی مصرف اسلامی، قناعت، مقدمه زهد و زاهد بودن مقدمه پرهیز و خودداری از اسراف است و شرایط را برای انجام انفاق و تأمین زندگی فقیران و تحقق عدالت فراهم میکند. در این الگو، تنها سطح مصرف مجاز، مصرف کفافی یعنی تأمین نیازهای متعارف خود و خانواده و در صورت امکان کمک به مستمندان است. تحقق الگوی تولید و مصرف اسلامی، آثار بسیار مهمی در زمینه اقتصاد دارد که عبارتند از:

مصرف بهینه کالاها و خدمات (با پرهیز از اسراف و تبذیر)؛

مصرف بهینه با بهرهوری بالای منابع تولید؛

اقدام به سرمایهگذاری و تولید بیشتر و مصرف کمتر (با پرهیز از مصرفگرایی و حاکم کردن الگوی تولیدگرا)؛

ص:71

تحقق عدالت اقتصادی مورد تأکید اسلام در جامعه به ویژه در زمینه توزیع درآمد و رفاه (با تخصیص بخشی از مصرف کفافی به انفاق به دیگران).

1. معنای جهاد

زیر فصل ها

الف) معنای لغوی

ب) معنای فقهی

در این باره در روایات نیز آمده است که جهاد، «رکن چهارم ایمان»(1) و «بابی از ابواب بهشت»،(2) و «بعد از فرایض، برترین چیز است.»(3) و «برای بهشت، بابی است که باب مجاهدین نامیده میشود و زمانی که آن باب مفتوح میشود، مجاهدین وارد میشوند، در حالی که شمشیرهایشان به گردنشان آویخته است».(4)

بی شک، مورد اصلی جهاد، قتال ابتدایی با کفار بر سر اسلام است و این همان جهاد و قتالی است که در باره آن آیه قتال نازل شده است:

کُتِبَ عَلَیْکُمْ الْقِتَالُ وَهُوَ کُرْهٌ لَکُمْ وَعَسی أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئًا وَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَعَسَی أَنْ تُحِبُّوا شَیْئًا وَهُوَ شَرٌّ لَکُمْ وَاللَّهُ یَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لَاتَعْلَمُونَ. (بقره: 216)

بر شما کارزار واجب شده است، در حالی که برای شما ناگوار است و بسا چیزی را که خوش نمیدارید و آن برای شما خوب است و بسا چیزی را که دوست میدارید و آن برای شما بد است و خدا میداند و شما نمیدانید.

«به قتال ابتدایی ملحق میشود، قتال با کفاری که هجوم به مسلمین آوردهاند. اگرچه قتال با این شرایط دفاع محسوب میشود، ولی به هر حال یکی از انواع جهاد (جهاد دفاعی) به حساب آمده است».(5)

ص:74

جهاد دارای اقسامی است که عبارتند از:

1. جهاد ابتدایی که برای دعوت به اسلام است و شرایط خاص خود را دارد(1) و وجوب آن کفایی است.

2. اگر برخی کفار و دشمنان، مسلمانان را تهدید کنند، به گونهای که اصل اسلام در خطر باشد یا بخواهند بر سرزمین مسلمانان مستولی شوند، آنان را اسیر و اموال آنها را غارت کنند، جهاد دفاعی بر همه افراد، مرد و زن، سالم و مریض و غیره، واجب میشود و متوقف بر حضور امام علیه السلام و اذن او نیست. همچنین مختص کسانی نیست که مستقیماً مقصود تعدی دشمنان هستند، بلکه بر هر کسی که از وضعیت آنها اطلاع یابد، قیام واجب است، اگر علم به توانایی مقصودین [افراد در خط مقدم جبهه] برای دفاع از کیان اسلام نداشته باشد.(2)

معیار جهاد دفاعی، هجوم دشمن به سرزمین مسلمانان است، به گونهای که اصل اسلام را به مخاطره اندازند و بیم استیلای آنها بر مسلمانان برود. این معیار به جنگ نظامی اختصاصی ندارد و شامل هجومهای اقتصادی و فرهنگی و غیره نیز میشود، به ویژه آنکه امروزه دشمنان اسلام، یعنی استعمارگران و نظام سلطه به هجوم و لشکرکشی نظامی تمایلی ندارند و از طریق استیلای سیاسی، فرهنگی یا اقتصادی میتوانند به اهداف خود برسند. آسیبپذیری از جنبه اقتصادی میتواند نظام اسلامی را از ابعاد دیگر نیز در

ص:75

برابر دشمنان تهدید کند. دشمنان جمهوری اسلامی چون در رویارویی نظامی به نتیجهای دست نیافتند، جنگ اقتصادی با استفاده از تحریمهای مختلف و امثال آن را در پیش گرفتهاند. این جنگ تمامعیار اقتصادی، یک جهاد و دفاع تمامعیار اقتصادی را نیز میطلبد.

بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ، وَ مَأْواهُ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ. (انفال: 15 و 16)

ای کسانی که ایمان آوردهاید، هرگاه [ در میدان نبرد] به کافران برخورد کردید که [ به سوی شما] روی میآورند، به آنان پشت مکنید. هر که در آن هنگام به آنان پشت کند _ جز آنکه [ هدفش] کنارهگیری برای نبردی [ مجدد] یا پیوستن به جمع [ دیگر از هم رزمانش] باشد _ قطعاً به خشم خدا گرفتار خواهد شد و جایگاهش دوزخ است، و چه بد سرانجامی است.

در روایت مرسل کلینی از امیرالمؤمنین علی علیه السلام آمده است:

ولیَعلَمِ المُنهزِمُ أنَّه مسخِطٌ ربَّه و موبِقٌ نفسَه، له فِیالفِرارِ موجدة اللَّه و الذّلُ اللازمُ و العارُ الباقِی، و أنَّ الفارّ لَغیرُ مَزیدٍ فی عُمرِه، و لامحجُورٌ بَینَهُ و بینَ یومِه، و لایرضِی ربَّه، و لَموتُ الرجلِ مُحِقاً قبلَ إتیانِ هذِه الخِصالِ خَیرٌ مِنَ الرِّضا بِالتَّلبُّس بِها و الإقرارِ عَلَیها.

کسی که از جنگ فرار میکند، باید بداند که غضب خداوند و هلاکت خود را موجب شده است. در فرار او ذلت و ننگ ابدی است. باید بداند که او عمر خود را زیاد نمیکند و بین خود و امروزش مانع نمی شود و خدایش را راضی نمیکند. قطعاً مرگ فرد در حالی که برحق است، قبل از آمدن خصال ذکر شده، برتر از رضایت به این خصال و اقرار بر آنها است. (1)

ص:77

در قسمت گذشته، تعریف و انواع این جهاد را به تفصیل ذکر کردیم و آنچه در این بحث مورد نظر ماست، نوع دوم جهاد با دشمن بیرونی است که به جهاد دفاعی معروف است.

دو _ فراهم کردن امکانات

غافل شدن از دشمن و آمادگی نداشتن، انسان را در برابر دشمن آسیبپذیر میکند. پس لزوم آمادگی برای مقابله با دشمن قطعی است. ساز و برگ و عِده و عُده باید متناسب با توان دشمن و بیشتر از آن باشد؛ زیرا به تعبیر آیه شریفه، ممکن است برخی از توانایی های دشمن را نشناسیم. پس همواره باید بیش از مقداری که از دشمن شناسایی شده است، آمادگی داشت. این آمادگی باید در حدّی باشد که در قلب دشمن ترس و ناامیدی بیفکند و او را به فرار وادار کند.

سه _ تضمین پیروزی

یکی از مهم ترین ویژگیهای حرکت جهادی این است که موفقیتش حتمی است. خداوند وعده داده است که مجاهدین و کسانی را که در راه او جهاد میکنند و رضایت او را برنامه کاری خویش قرار دادهاند، به موفقیت برساند؛ زیرا یاری و همراهی خداوند با نیکوکاران حتمی است. خداوند در سوره عنکبوت میفرماید:

وَالَّذِینَ جَاهَدُوا فِینَا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنَا وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَالْمُحْسِنِینَ. (عنکبوت: 69)

و کسانی که در راه ما کوشیدهاند، به یقین، راههای خود را بر آنان می نماییم و در حقیقت، خدا با نیکوکاران است.

این آیه شریفه، به هر دو نوع جهاد، جهاد با نفس و با دشمن بیرونی اشاره دارد و برای هر دو وعده پیروزی داده است. در بسیاری از آیات دیگر، از جمله در سوره توبه نیز با اشاره به این مطلب میفرماید:

ص:80

لَکِنْ الرَّسُولُ وَالَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ جَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ وَأُوْلَئِکَ لَهُمْ الْخَیْرَاتُ وَأُوْلَئِکَ هُمْ الْمُفْلِحُونَ. (توبه: 88)

ولی پیامبر و کسانی که با او ایمان آوردهاند، با مال و جانشان به جهاد برخاستهاند. و اینانند که همه خوبیها برای آنان است. اینان همان رستگارانند.

در آیات متعددی از قرآن به این حقیقت اشاره شده است.(1)

چهار _ وعده دوزخ برای سرپیچی کنندگان

آنان که از فرمان جهاد سر باز میزنند، گرفتار عقوبتی بزرگ می شوند که بدترین آن، دوزخ است. قرآن در سوره توبه میفرماید:

فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ بِمَقْعَدِهِمْ خِلَافَ رَسُولِ اللَّهِ وَکَرِهُوا أَنْ یُجَاهِدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ فِی سبیل الله وَقَالُوا لَاتَنفِرُوا فِیالْحَرِّ قُلْ نَارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرًّا لَوْکَانُوا یَفْقَهُونَ. (توبه: 81)

بر جای ماندگان، از [ خانه ] نشستن خود، و مخالفت با رسول خدا، شادمان شدند، و از اینکه با مال و جان خود در راه خدا جهاد کنند، کراهت داشتند، و گفتند: «در این گرما بیرون نروید.» بگو: «_ اگر دریابند _ آتش دوزخ، سوزانتر است».

در آیات دیگری از قرآن نیز به سرپیچی کنندگان، عذاب و دوزخ وعده داده شده است.

ص:81

اللَّهِ وَلَا یَرْغَبُوا بِأَنفُسِهِمْ عَنْ نَفْسِهِ ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ لَایُصِیبُهُمْ ظَمَأٌ وَلَانَصَبٌ وَلَامَخْمَصَةٌ فِی سَبِیلِاللَّهِ وَلَایَطَئُونَ مَوْطِئًا یَغِیظُ الْکُفَّارَ وَلَایَنَالُونَ مِنْ عَدُوٍّ نَیْلًا إِلَّا کُتِبَ لَهُمْ بِهِ عَمَلٌ صَالِحٌ إِنَّ اللَّهَ لَایُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ. (توبه:120)

مردم مدینه و بادیهنشینان پیرامونشان را نرسد که از [ فرمان] پیامبر خدا سر باز زنند و جان خود را عزیزتر از جان او بدانند؛ چون هیچ تشنگی و رنج و گرسنگی در راه خدا به آنان نمیرسد و در هیچ مکانی که کافران را به خشم میآورد، قدم نمیگذارند و غنیمتی از دشمن به دست نمیآورند، مگر اینکه به سبب آن، عمل صالحی برای آنان [ در کارنامهشان] نوشته می شود؛ زیرا خدا پاداش نیکوکاران را ضایع نمی کند.

داده میشود و این جهاد دفاعی تا رفع خطر استیلای دشمن بر نظام اسلامی و تحقق امنیت و عدالت اقتصادی بر همگان واجب است. چنانچه در عرصه های مختلف تولید، توزیع و مصرف، مصداق جهاد با نفس نیز میتواند باشد؛ یعنی یکی از زمینههای تحقق جهاد اقتصادی، جهاد با نفس است. همچنین با مددگیری از بحثی که درباره ابعاد و شرایط جهاد داشتیم، به این ابعاد و شرایط و ویژگیها در جهاد اقتصادی، به طور مختصر اشاره میکنیم.

برای رضای خداوند، عامل بسیار نیرومندی در داشتن رفتارهای اقتصادی با کارآمدی و بازدهی بالاست و این امر، زمینهساز تحولی عظیم در اقتصاد و رسیدن به توسعه پایدار اقتصادی است. به عبارت دیگر، جهاد اقتصادی بین عرصه بینشی و اندیشه و عرصه

رفتار و عمل، پیوند ناگسستنی ایجاد میکند. در ادامه به برخی عرصه هایی که جهاد اقتصادی بیشتر میتواند مؤثر باشد، اشاره میکنیم.

تشکیل می دهد. اینکه در جامعه عقلانیت مصرفی حاکم شود یا عقلانیت تولیدی، فرهنگ و تحول آن تعیینکننده است. بنابراین، تحول مذهب و فرهنگ می تواند در جهت شکل گیری عقلانیت مصرفی یا عقلانیت تولیدی باشد. برای نمونه، اگر مذهب و فرهنگ به طرف اشرافیت، نفع پرستی شخصی و تجمل گرایی حرکت کند، عقلانیت مصرفی را در جامعه رواج خواهد داد و اگر به طرف یک مذهب مردمی و اعتدال گرا حرکت کند، عقلانیت تولیدی را ایجاد خواهد کرد.(1)

با توجه به معنای پیشگفته برای الگوی مصرف، الگوی مصرف از مقوله معنا و نوعی بینش و چارچوب ذهنی در فرد و جامعه است، در حالی که مصرف از مقوله رفتار است و نوع عملکرد فرد و جامعه در زمینه بهره برداری از منابع تولید و کالاهای تولید شده را نشان میدهد. بنابراین، آنچه از اعداد و ارقام و شاخص های کمی ارائه می شود، به صورت مستقیم، بیانگر نوع رفتار و مقدار مصرف است و به صورت غیر مستقیم، بیانگر الگوی مصرف حاکم بر فرد و جامعه است. در ضمن معلوم شد که الگوی مصرف بر مبنای فرهنگ دینی یا غیردینی فرد و جامعه شکل می گیرد و نباید از مسئله فرهنگ و تأثیر تغییرات آن در چگونگی شکل گیری الگوی مصرف غافل شد؛ یعنی تغییر فرهنگ میتواند الگوی مصرف را نیز تغییر دهد.

بنابراین، مقصود از اصلاح الگوی مصرف، اصلاح مبانی فکری و ارزشی

ص:89

و چارچوب های ذهنی فرد و جامعه و به عبارت دیگر، چارچوب های معنایی نامطلوب در مورد رفتارهای مصرفی و جای گزین کردن آن با چارچوب های مطلوب و مورد نظر (دینی و غیر دینی) است. به عبارت دیگر، فرهنگ مصرفی باید اصلاح شود و تغییر یابد تا رفتارهای مصرفی نیز تغییر کند. از این رو، باید گفت تغییر اساسی الگوی مصرف فقط در بلندمدت امکان پذیر است؛ چون مستلزم تغییر فرهنگ است و تغییر فرهنگ به مدت طولانی نیاز دارد. بنابراین، از ابزارهای اقتصادی در جهت تغییر الگوی مصرف باید به عنوان ابزارهای مکمل استفاده شود.(1)

طراحی جهاد اقتصادی، افزون بر آثاری که اشاره کردیم، در زمینههای مختلف اقتصادی، از جمله اصلاح نظام تولید و الگوی مصرف اثر فوق العاده ای دارد؛ زیرا بخش عمده راه حل اصلاح الگوی مصرف، ماهیت فرهنگی و اخلاقی دارد و تغییر آن به اصلاح فرهنگ و نظام ارزشی جامعه وابسته است. اصلاح قیمتها به عنوان ابزاری اقتصادی از این ساحت جداست. بر همین اساس، هدف مند کردن یارانهها که دولت به منظور ایجاد تحول در اقتصاد به ویژه تولید، توزیع و مصرف، طراحی و اجرا کرده، ابزاری اقتصادی است که تنها میتواند بخشی از مشکل را حل کند. طرح جهاد اقتصادی از نظر ایجاد تغییر در جنبه های فکری و ارزشی فرد و جامعه و پیوند دادن آن با حوزه رفتاری فرد و جامعه به آسانی میتواند الگوی

ص:90

مصرف جامعه و رفتارهای مصرفی آن را اصلاح کند. چون الگوی مصرف مطلوب، الگوی مصرف اسلامی است، ابتدا به صورت مختصر، الگوی مصرف اسلامی و جایگاه جهاد اقتصادی در راستای دست یابی به این الگو را بیان خواهیم کرد.

در اسلام، ضمن هم سویی با نظام تولید، زمینه را برای تحقق عدالت اقتصادی _ اجتماعی به عنوان یکی از مهم ترین اهداف در نظام اسلامی فراهم می کند.

درباره حدود سطح مصرف مجاز میتوان گفت ظاهر آیات قرآن و روایات این است که یک سطح مجاز در مصرف بیشتر وجود ندارد و آن، سطح کفاف است. پایین تر از آن، اقتار یا تقتیر (سختگیری و تنگگیری) است و بالاتر از آن، اسراف.

خداوند میفرماید: «وَالَّذِینَ إِذَا أَنفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَلَمْ یَقْتُرُوا وَکَانَ بَیْنَ ذَلِکَ قَوَامًا؛

و [بندگان خدا] کسانیاند که چون انفاق کنند، نه ول خرجی می کنند و نه تنگ میگیرند و میان این دو [ روش ] ، حدّ وسط را برمی گزینند.» (فرقان: 67) در این آیه شریفه، هم مصرف اقتاری و هم مصرف اسرافی نهی شده است. مصرف بین این دو حد که مصرف اعتدالی است، تأیید و مجاز شمرده شده است. نکته دیگر اینکه در این آیه شریفه، بین دو حد غیرمجاز، یک سطح مصرف مجاز بیشتر بیان نشده و آن، کفاف است. پس هرگونه مصرف مُجازی باید مشمول همان سطح کفاف باشد و در غیر این صورت، مجاز نخواهد بود. بنابراین، سطح مصرف کفاف شامل مصارف شخصی و غیر شخصی (انفاق به دیگران) و هرگونه خرج کردن درآمد فی سبیل الله می شود. البته در تخصیص درآمد به مصارف شخصی و انفاق به دیگران، اولویت با مصارف شخصی است؛ زیرا مصارف شخصی یعنی پاسخ گویی به نیازهای خود و خانواده (عیالات واجب النفقه) واجب است. انفاقات مستحب هستند،

ص:92

اما مواردی از انفاقات مثل زکات و خمس که واجب هستند، بر اساس فقه امامیه، بعد از پاسخ گویی به نیازهای داخلی مجاز است؛ زیرا حتی در مواردی که زکات بعد از رسیدن مال به حد نصاب معیّن واجب می شود، ظاهراً حد نصاب برای رعایت همین موضوع بوده است. پس نخست، فرد نیازهای خود را تأمین می کند و اگر چیزی مازاد باشد، نمی تواند اسراف کند، بلکه آن را انفاق، پس انداز یا سرمایه گذاری می کند. اگر بیش از نیازهای خودش، مازادی نباشد، معلوم می شود کفاف او به اندازه همان نیازهای خودش بوده است.

امام علی علیه السلام در روایتی می فرماید: «مافَوقَ الکِفافِ اِسرافُ؛ آنچه بیش از اندازه کفاف است، اسراف است.»(1)در این روایت، به حدّ پایین مصرف در الگوی اسلامی اشارهای نشده است، ولی حد بالا را ذکر کرده و هر مقدار بیش از کفاف را اسراف نامیده است فاصله بین کفاف و اسراف به نام سطح توسعه یا انفاق به دیگران را نیز ذکر نکرده است.

همچنین ایشان در نهج البلاغه، مردم را از اینکه در دنیا به دنبال روزی بیش از حدّ کفاف باشند، نهی می کند و میفرماید: «وَ لَاتَسْأَلُوا فِیهَا فَوْقَ الْکَفَافِ وَ لَاتَطْلُبُوا مِنْهَا أَکْثَرَ مِنَ الْبَلَاغِ؛ در دنیا، افزون بر آنچه شما را کفایت کند، نخواهید و بیشتر از آنچه شما را بسنده باشد، طلب نکنید».(2)

این کلام حضرت نشان می دهد که کَفاف حالتی است که مصرف فرد از

ص:93

حدّ نیازهای متعارف او فراتر نمی رود و سطح درآمد او نیز برای هزینه های متعارف زندگی او کافی است. البته درآمد فراتر از حد کفاف اشکال ندارد، اما مصرف بیش از حد کفاف چه مصارف شخصی و چه انفاق به دیگران، اسراف است. به همین دلیل، گفته شده است که در انفاقات هم باید حد کفاف رعایت شود.(1)

امام صادق علیه السلام می فرماید: «کُلُّ بِنَاءٍ لَیْسَ بِکَفَافٍ فَهُوَ وَبَالٌ عَلَی صَاحِبِهِ یَوْمَ الْقِیَامَة؛(2)هر ساختمانی که بیش از حد کفاف باشد، روز قیامت وبال [گردن] مالکش خواهد بود.» با توجه به اینکه اسراف، حرام است، از این روایت درمی یابیم هرگونه مصرف کالایی یا تخصیص درآمد به موردی مثل خانه، بیش از حد کفاف (بیش از شأن خود)، خارج از حق و بیش از حد مجاز شرعی بوده و مصداق اسراف و حرام است.

بر اساس آموزه های اسلامی، مصرف کننده، درآمد خود را در حد کفاف برای نیازهای خود و دیگران مصرف می کند. حتی گاهی با وجود نیازش، برای رسیدن به سعادت و لذت آخرت، کمتر از حدّ تأمین نیازهای خود مصرف می کند و مازاد آن را به نیازمندان اختصاص می دهد یا به پس انداز و سرمایه گذاری می پردازد. البته این نوع مصرف، استثنایی و نادر است و به عنوان بخشی از الگوی مصرف عمومی مطرح نیست؛ چون وارد مرحله ایثار میشود. مصرف توسعه ای فقط در بلندمدت معنا پیدا می کند؛ زیرا در

ص:94

بلندمدت همراه با افزایش درآمد افراد و جامعه سطح کفاف فرد و جامعه توسعه می یابد. در واقع، این سطح مصرف، توسعه و گسترش سطح کفاف است، نه چیزی بیش از سطح کفاف مصرف. در این صورت، اشکالی در مجاز بودن آن نیز نیست. به عبارت دیگر، فرد می تواند با تلاش بیشتر، سطح درآمد کفافی و سطح مصرف و سطح رفاه خود را افزایش دهد. امام صادق علیه السلام در پاسخ فردی که گفت وضع مالی خوبی دارم و می خواهم تجارت را ترک کنم، فرمود:

هیچ گاه آن را ترک نکن؛ زیرا ترک تجارت و فعالیت، عقل را از بین می برد و باز تلاش کن تا رفاه خانواده ات را از اینکه هست، بهتر برگردانی.(1)

دولت نیز باید تلاش کند سطح رفاه جامعه را افزایش دهد. خداوند در قرآن می فرماید:

لِیُنفِقْ ذُو سَعَةٍ مِنْ سَعَتِهِ وَمَنْ قُدِرَ عَلَیْهِ رِزْقُهُ فَلْیُنفِقْ مِمَّا آتَاهُ اللَّهُ لَایُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا مَا آتَاهَا سَیَجْعَلُاللَّهُ بَعْدَ عُسْرٍ یُسْرًا. (طلاق: 7)

بر توانگر است که از دارایی خود [به اندازه وسعش] هزینه کند و هر که روزی او تنگ باشد، باید از آنچه خدا به او داده است، خرج کند. خدا هیچ کس را جز [ به قدر] آنچه به او داده است، تکلیف نمیکند. خدا به زودی پس از دشواری، آسانی فراهم میکند.

نکات آیه

1. واژه انفاق شامل هر نوع خرج کردن برای خود و دیگران در امور

ص:95

مصرفی یا حتی سرمایهگذاری می شود.(1)

2. وسعت مطرح شده، معنایی در مقابل ضیق است، یعنی کسی که درآمد و ثروت دارد، بر خود و خانواده خود سخت نگیرد و خساست به خرج ندهد.

3. بر سطح مصرف کفاف در مقابل اقتار دلالت دارد؛ یعنی اگر درآمد فرد افزایش می یابد، می تواند سطح کفاف خود را نیز افزایش دهد.

4. وسعت به معنای توسعه در مصرف، در عرض مصرف کفافی نیست. روایات مشتمل بر این واژه نیز همین معنا را تعقیب می کنند که به آن می پردازیم.

5. مصرف مجاز فقط یک سطح، یعنی کفاف بوده و مشتمل بر مصرف توسعهای نیز است.

اسراف، مصرف بیش از حد کفاف است و چون کفاف معلوم است، اسراف نیز معلوم میشود. به جهت اهمیت بحث و روشن شدن برخی نکات در این بحث، توضیح مفصل تری درباره اسراف در پیش خواهیم داشت.

ناقص، نادرست و بیش از حد نیاز از کالاهای مصرفی(1) یا سرمایه ای می شود.(2)

یُسْرِفُوا وَ لَمْ یَقْتُرُوا وَ کَانَ بَیْنَ ذَلِکَ قَوَامًا؛ و آنان [عبادالرحمان] کسانی هستند که چون انفاق کنند، ول خرجی و زیاده روی نمی کنند و سخت گیری و تنگ نظری هم نمی کنند و میان این دو [ روش ] ، حدّ وسط را برمی گزینند». (فرقان: 67)

نکات آیه

1. کلمه انفاق به معنای بذل مال و صرف آن در رفع نیازهای خویش یا دیگران است.

2. کلمه اسراف به معنای مصرف بیش از حدّ (یعنی در غیر حق و بی جا) و گرایش به زیاده روی در مصرف است.

3. قتر به فتح قاف، به معنای خروج از حد به سمت کم روی است. پس قتر یا اقتار در انفاق به معنای کم رویی و سخت گیری بر خود و دیگران در مصرف است.

4. کلمه قَوام به فتح قاف، به معنای حدّ وسط و معتدل است و به کسر قاف (قِوام) به معنای مایه پایداری و استواری بودن است.(1) چنان که پیش از این گفتیم، آیه شریفه، حدّ مجاز مصرف، یعنی اعتدال و حد وسط (کفاف) و دو حدّ غیر مجاز آن (تقتیر و اسراف) را بیان کرده است.

آنها حق دارند در حدّ اقتصاد (حدّ میانه و متعارف) مصرف کنند و نباید مرتکب اسراف شوند.(1)

امام علی علیه السلام نیز می فرماید: «کلُّ ما زادَ عَلَی الاقتِصادِ اِسرافٌ؛ هرچه بیش از میانه روی و اعتدال باشد، اسراف است.»(2) ایشان در روایت دیگری می فرماید: «مافَوقَ الکِفافِ اِسرافٌ؛ آنچه بیش از اندازه کفاف است، اسراف است».(3)

در این روایات و امثال آنها، منظور از اسراف، زیاده روی و بیش از حدّ مصرف کردن است و منظور از حدّ نیز حدّ کفاف و تأمین نیازهای متعارف زندگی است. یعنی بعد از اینکه همه نیازهای شخصی، خانوادگی، انفاقی، اعم از انفاق واجب مثل حجّ، زکات و انفاق مستحب مثل هدیه و کمک به دیگران انجام شد، مازاد را باید پس انداز و سرمایه گذاری کند؛ زیرا مصرف مازاد وارد محدوده ممنوعه یعنی اسراف میشود.

کننده نیازهای شخصی نباشد، بلکه درصدی از سطح مصرف مجاز به تأمین نیازهای دیگران اختصاص یابد. در ادامه به این محدودیت ها خواهیم پرداخت.

یَفْرَحْ بِالآتی فَقَد أَخَذَ الزُّهْدَ بِطَرَفَیْهِ.(1)

تمام زهد در میان دو جمله از قرآن است. خداوند سبحان می فرماید: «این برای آن است که به سبب آنچه از دست داده اید، غمگین نشوید و به آنچه خدا به شما داده است، دلبسته و مغرور نباشید. بنابراین، هر کس بر گذشته تأسف نخورد و به آنچه به او روی می آورد، دلبسته نشود، زهد را از هر دو طرف [از ابتدا تا انتهای آن] در اختیار گرفته است.

بنابراین، می توان گفت زهد، ناچیز شمردن دنیا و نداشتن وابستگی به آن، برای دست یابی به آخرتی سعادتمند یا رسیدن به قرب و رضوان الهی است. این معنای زهد در حق کسی است که توانایی بهره برداری از آن برایش فراهم باشد. همچنین انگیزه فرد در محبت نداشتن به دنیا، میل به آخرت و محبت به خدا باشد؛ زیرا علمای اخلاق گفته اند که زهد در برابر حب به دنیاست؛ یعنی محبت به خدا و آخرت سبب بی میلی و بی رغبتی به دنیا و جای گزین محبت به دنیا می شود.

پس کسی زاهد است که حقیقت دنیا را خوب می شناسد و با اعتقاد کامل به خداوند، نعمت ها را ملک خداوند و امانتی در دست خویش و وسیله ای برای رسیدن به آخرت می داند و به نعمت های آن دل بسته نیست. چه هنگام محروم بودن از نعمت و چه هنگام برخورداری از آن، وضعیت روحی اش تفاوت نمی کند. بنابراین، زهد سبب کاهش مصرف نمیشود،

ص:102

بلکه زهد عاملی است که نمیگذارد مال و ثروت باعث تغییر رفتار فرد شود و او را به فساد وادارد و مقدمهای برای پرهیز از اسراف است. به طور کلی، بیرغبتی و دل نبستن به دنیا سبب میشود فرد در مصرف به تأمین نیازهای متعارف بسنده کند.

معنای اصطلاحی قناعت در علم اخلاق نیز آمده است.

قناعت صفتی است که موجب می شود شخص به مقدار نیاز و ضرورت بسنده کند و زاید بر آن را برای خود نطلبد. قناعت در برابر صفت حرص است. در تعریف «حرص» گفته می شود: «صفتی است که گردآوری دارایی بیش از نیاز را در پی دارد و به هیچ مقدار از آن بسنده نمی کند. حرص از شاخه های حب دنیا شمرده شده است و انسان را به جهت اشتغال به دنیا و گردآوری دارایی، از آخرت و عمل نیک باز می دارد. در مقابل آن، قناعت چون باعث اکتفا و رضایت به مقدار حاجت و ضرورت می شود، آدمی را توانا می کند تا در تحصیل سعادت اخروی بکوشد».(1)

قناعت، انسان را برای رسیدن به زهد یاری میکند؛ یعنی اگر کسی در مصرف، قانع باشد، میتواند زاهد باشد، وگرنه حرص به دنیا که ریشهاش در حبّ دنیاست، نمی گذارد انسان زاهد باشد. بنابراین، قناعت، نه سبب کم مصرفی می شود و نه سبب کاهلی در کسب ثروت از راه حلال و انفاق درآمد مازاد بر مصرف شخصی می شود.

امام علی علیه السلام در جایی دیگر می فرماید: «ما أَحْسَنَ بِالاِنْسانِ أَن یَقْنَعَ بِالْقَلیلِ و یَجُودَ بِالْجَزیلِ؛ چه انسان نیکویی است آن که هرگاه کم دارد، قانع است و هرگاه زیاد دارد، می بخشد.»(2) یعنی اگر درآمد کم دارد، در مصرف نیز به همان اندازه کم بسنده کند و اگر درآمد او زیاد است، به اندازه تأمین نیازهای

ص:104

متعارف خود، مصرف و مازاد آن را انفاق کند. بنابراین، بیان امام در این روایت، عصاره و خلاصه معنای قناعت است.

خود بفرستد».(1)

ظاهر روایت این است که واژه «لینفق» به معنای انفاق مصطلح یعنی بخشش نیست، بلکه به دو قرینه به معنای مصرف است. نخست آنکه انفاق را به میانه روی و بسنده کردن به حد کفاف مقید کرده است. دوم آنکه اگر انفاق به معنای بخشش باشد، جمله «و یقدم...» تکرار خواهد بود و تکرار، خلاف ظاهر است. بنابراین، واژه «لینفق» به معنای مصرف برای خودش و خانواده اش است و واژه «و یقدم» به معنای خرج کردن مال در راه خداوند است که شامل بخشش و انفاق هم می شود. همچنین کلمه «مِن» در واژه «منه» به معنای بعض بوده و ضمیر آن به کفاف برمی گردد. در غیر این صورت، باید به لفظ «مال» که مفعول «لینفق» بوده و در جمله اول در تقدیر است، رجوع کند، ولی تقدیر گرفتن، خلاف ظاهر روایت است. بنابراین، روایت به صراحت می گوید که انسان نباید همه درآمد خویش را خودش مصرف کند، بلکه به اندازه تأمین نیازهای متعارف شخصی مصرف کند و در صورتی که مازادی داشته باشد، تا تکمیل سطح کفاف، این مازاد را نیز به انفاق در راه خدا اختصاص دهد. البته انفاق ممکن است مستقیم و با دادن درآمد مازاد انجام شود و ممکن است مازاد را سرمایه گذاری کند و از سود و درآمد آن به نیازمندان انفاق کند یا در صورت امکان، برای فقیران کار ایجاد کند.

امام علی علیه السلام نیز در این زمینه فرمود:

ص:106

أِنَّ اللهَ سُبحانَهُ فَرضَ فِی أَموالِ الأغنِیاءِ أَقواتَ الفُقَراءِ، فَما جاعَ فَقیرٌ الاّ بِما مَنَعَ غَنِیٌّ وَاللهُ تَعالی سائِلُهُم عَن ذلک.(1)

خداوند نیاز (قوت) فقیران را در اموال اغنیا قرار داده است. پس هیچ فقیری گرسنه نمانده است، مگر به جهت خودداری غنی از پرداخت حقّ (قوّت) او و خداوند در قیامت از آنها بازخواست خواهد کرد.

این روایت به خوبی بیان می کند که یکی از حدود مصرف اغنیا این است که بخشی از درآمد کفافی خود را به فقیران و مستمندان انفاق کنند. پس اگر گرسنه و فقیر در جامعه یافت می شود، نشانه آن است که اغنیا حقوق فقیران را پرداخت نکرده و در مصرف اسراف کرده اند.

چنان که گذشت، مقصود از انفاق فی سبیل الله، خرج مال در راه هایی است که خداوند آن را واجب یا مجاز شمرده است.(2) بر این اساس، مسلمان حق ندارد مازاد بر نیاز مصرفی از درآمد خود را به انگیزه انباشتن ثروت و بدون پرداخت حقوق الهی نگه دارد. به عبارت دیگر، کنز مال که به معنای ذخیره و انباشت و راکد کردن آن و انفاق نکردن آن در راه خداست، در اسلام حرام شده است.(3) ازاین رو، آیات و روایاتی که درصدد بیان ممنوعیت کنز هستند، به نوعی، بیانگر اهمیت موضوع انفاقند. بنابراین، قناعت، زمینهساز و مقدمه تحقق زهد است؛ یعنی راه کار عملی و کاربردی رسیدن به

ص:107

زهد، قناعت است. آثار زهد و دل بسته نبودن به دنیا عبارتند از:

1. انسان زاهد، در مصرف اسراف نمیکند.

2. انسان زاهد، دیگران (نیازمندان) را در درآمد و مصرف خویش شریک میکند؛ یعنی زمینه ساز اجرای عدالت اقتصادی در جامعه میشود.

3. انسان زاهد، از کنز و راکد کردن مال پرهیز می کند و مازاد بر مصرف شخصی را انفاق می کند یا در سرمایهگذاری و تولید به کار میگیرد. ازاین رو، زهد سبب افزایش تولید نیز میشود.

پس الگوی مصرف اسلامی، ذاتاً برای جلوگیری از مصارف بیرویه و تضییع کالاها و خدمات بوده و سبب استفاده بهینه از منابع تولید شده و ذاتاً الگویی عدالتمحور است.

باید در مسیر پیشبرد جنگ به کار گرفته شود. این امری عقلایی و مورد تأیید شرع است. خداوند در قرآن میفرماید:

وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَمِنْ رِبَاطِ الْخَیْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَعَدُوَّکُمْ ... . (انفال: 60)

و هرچه در توان دارید، از نیرو و اسبها آماده و بسیج کنید تا با این [ تدارکات ] ، دشمن خدا و دشمن خودتان و [ دشمنان ] دیگری را جز ایشان _ که شما نمیشناسیدشان و خدا آنان را میشناسد _ بترسانید و هر چیزی در راه خدا خرج کنید، پاداشش به خود شما بازگردانیده میشود و بر شما ستم نخواهد رفت.

عبارت «ما أستطعتم»، یعنی آنچه در توان دارید، از امکانات بالقوه و بالفعل، نرمافزاری و سختافزاری باید در حرکت جهادی بسیج و از آن استفاده شود؛ زیرا حیات کشور و نظام و اسلام به موفقیت در جهاد وابسته است. ازاین رو، باید همه امکانات در دولت و بخش خصوصی و تمامی امکانات بالفعل و بالقوه در جهاد اقتصادی بسیج شود و در اولویت قرار گیرند. طبیعی است جهاد اقتصادی باید شامل همه عرصههای اقتصادی از تولید، توزیع و مصرف شود. ازاین رو، باید اولویت بندی در مسائل اقتصادی بنا بر میزان امکانات و استعدادها و تواناییها صورت گیرد، چون در این مجال کوتاه، پرداختن به همه مسائل امکانپذیر نیست، به برخی موارد اشاره میکنیم.

نکته دیگر این است که از نظر گستردگی مسائل و مشکلات در عرصه مسائل اقتصادی، امکان نتیجهگیری و به نتیجه رسیدن جهاد در یک سال

ص:109

وجود ندارد و باید این حرکت در سال های متوالی ادامه یابد تا به نتیجه مطلوب برسد.

است، یعنی ابتدا باید ظرفیتها و امکانات به مرداد

اختصاص یابد؛ زیرا:

1. بر اساس قانون شرع و قوانین مدنی و آداب و رسوم عرفی در ایران، تأمین معاش و نفقه زن و فرزند بر عهده مرد است؛ یعنی وقتی مرد ازدواج میکند، باید نفقه زن و فرزندان خود را بپردازد. این امر بدون داشتن شغل و درآمد مناسب امکانپذیر نیست. پس بی کار بودن مردان و به جای آن، شاغل شدن زنان سبب میشود جوانان امکان ازدواج نداشته باشند. بنابراین، باید در کوتاهمدت و میانمدت، اولویت اشتغال را به مردان داد.

2. عرصههایی مثل آموزش و پرورش و دانشگاه، پزشکی و پرستاری و امثال اینها وجود دارد که حضور زنان در آنها ضروری است. در کوتاه مدت نیز میتوان زنان را در این عرصهها استخدام کرد، ولی در بقیه امور باید اولویت را به مردان داد؛ زیرا بر اساس آنچه گذشت، با اشتغال مردان و فراهم شدن امکان ازدواج، زندگی زنان نیز تأمین میشود. این در حالی است که با اشتغال زنان و بی کاری مردان، مثل شرایط کنونی، این امر محقق نمی شود. ضمن اینکه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «جَهادُ المَرئةِ حُسنُ التَّبَعُّلِ؛ جهاد زن، نیکوشوهرداری کردن است.» این روایت به معنای این است که زن در خارج از خانه هیچ کاری نکند، بلکه به معنای توجه به اولویت هاست؛ یعنی بهترین خدمتی که زن در عرصه جهاد اقتصادی میتواند ارائه بدهد، شوهرداری خوب و تربیت فرزندان خوب است. این اولین و اساسیترین اقدام در راستای جهاد اکبر است.

3. در بلندمدت و پس از اشتغال مناسب مردان، میتوان زنان را در همه عرصههایی که علاقهمند باشند، استخدام کرد. غرض این است که حرکت

ص:111

جهادی در این عرصه، این نوع تصمیمگیری را میطلبد. نباید به برخی شعارها مثل تساوی حقوق زن و مرد که امروزه مطرح هست و ما نیز تاکنون چشمبسته به آنها پاسخ مثبت دادهایم، دل خوش کرد. برای گرامی داشت حقوق زنان، دختران ما به دانشگاه رفتند و پسران بازماندند؛ زنان را استخدام کردیم و پسران و مردان بی کار ماندند؛ آمار ازدواج پایین آمد و مفاسد اجتماعی بر اثر بی کاری گسترش یافت. باید دید اولویت جامعه و اقتصاد و فرهنگ چیست. اگر تصمیم بگیریم جهاد اقتصادی بر پا کنیم و از ابزار و روشی که دشمن میگوید و حاصل فکر خودمان نیست، استفاده کنیم، جهادی اتفاق نمیافتد و اصلاً جهاد، بیمعناست.(1)

صورت داشتن درآمد مازاد بر نیازهای فوق انفاق آن است. پس قناعت لازمه و مقدمه رسیدن به زهد است.

4. انفاق به دیگران (مصرف عدالتمحور)، به این معنا که فرد باید بخشی از مصرف کفافی خود را به انفاق و یاری دیگران اختصاص دهد.

نتیجه اینکه قناعت، مقدمه زهد است و زاهد بودن مقدمه پرهیز و خودداری از اسراف است و شرایط را برای انجام انفاق و تأمین زندگی فقیران فراهم میکند.

با این توضیح درمی یابیم که رسیدن و دست یابی به الگوی مصرف اسلامی به معنای دست یابی به روش و بینشی جامع و کامل و همه جانبه در مصرف است. یکی از بهترین اقدامات برای دست یابی به این الگو، توجه به جهاد اقتصادی است.

جهاد اقتصادی میتواند با ایجاد تحول عمیق و انجام اصلاحات جدّی در بینش و نگرش افراد نسبت به جایگاه ثروت در زندگی انسان و مبارزه جدّی با تمایلات نفسانی، او را به الگوی مورد نظر اسلام برساند. جهاد اقتصادی تقدس ویژه ای دارد که سبب می شود تحمل تنگناها آسان تر باشد و با استفاده بهینه از وقت و امکانات موجود، کارهای بسیار بزرگ و غیر عادی به سرعت عملی شود.

بنابراین، جهاد اقتصادی از نظر شرایط ویژه آن و ایجاد فضای معنوی، زمینه سازی برای کار و تلاش و پیوند دادن بین عرصه فکری و بینشی فرد و جامعه و عرصه رفتاری و عملی فرد و جامعه سبب اصلاح رفتاری در زمینه مصرف می شود و در تحقق الگوی مصرف اسلامی در جامعه تأثیر بسیاری

ص:113

خواهد داشت، یعنی روحیه دنیاگریزی به معنایی که ذکر کردیم و به دنبال آن روحیه اسرافگریزی و روحیه ایثارگری و ترجیح دادن دیگران بر خود، بر بخش عظیمی از جامعه حاکم میشود. جهاد اقتصادی با محقق کردن الگوی مصرف اسلامی میتواند آثار بسیار مهمی در اقتصاد داشته باشد. این آثار عبارتند از:

1. مصرف بهینه کالاها و خدمات (با پرهیز از اسراف و تبذیر)؛

2. مصرف بهینه و با بهرهوری بالای منابع تولید؛

3. اقدام به سرمایهگذاری و تولید بیشتر و مصرف کمتر (با پرهیز از مصرفگرایی و حاکم کردن الگوی تولیدگرا)؛

4. تحقق عدالت اقتصادی مورد تأکید اسلام در جامعه به ویژه در زمینه توزیع درآمد و رفاه (با تخصیص بخشی از مصرف کفافی خود به انفاق به دیگران).

اقتصادی در فرد و جامعه، به اصلاح فرهنگ و آداب و رسوم برگرفته از دین و امثال آن بستگی دارد. اگر فرهنگ اصلاح شود، عقلانیت اقتصادی فرد و جامعه نیز قابل اصلاح خواهد بود. عقلانیت اقتصادی در زمینههای تولید، توزیع و مصرف روی رفتارهای اقتصادی فرد اثر مستقیم خواهد داشت.

4. جهاد اقتصادی در صورت مقرون بودن با جهاد اکبر و معارضه با تمایلات نفسانی، تأثیر مثبتی در عرصه بینشی و مبانی فکری و ارزشی دارد و عقلانیت اقتصادی فرد و جامعه را اصلاح میکند و در عرصه رفتاری و عملکردی نیز مؤثر خواهد بود. در واقع، در کیفیت و کمیت شاخصهای اقتصادی که زمینهساز تحقق توسعه اقتصادی است، تغییرات اساسی به وجود میآید.

5. جهاد اقتصادی با اصلاح سامانههای تولید، توزیع و مصرف، زمینه را برای تحقق عدالت اقتصادی نیز فراهم خواهد کرد.

6. موضوع اشتغال و رفع بی کاری در شرایط امروز جامعه ما که جامعهای جوان است، فقط با یک برنامه جهادی و اولویتبندی در استخدام زن و مرد، از نظر جایگاه قانونی و اجتماعی آنها که اولویت را به استخدام مردان بدهد، قابل حل است.

7. در بحث مصرف نیز اصلاح بینش و عقلانیت مصرفی افراد و جامعه میتواند رفتارهای مصرفی با رویکرد اسلامی و در جهت رونقبخشی به تولید داخلی و تبدیلکردن رفتارهای مصرفگرا به رفتارهای تولیدگرا و سرعتبخشی به فرآیند سرمایهگذاری در جامعه ایجاد کند. این فرآیند از

ص:115

طریق ایجاد فرهنگ با رویکرد قناعتگرایانه و زهدگرایانه، به معنایی که ذکر کردیم و به دنبال آن، پرهیز از اسراف، قابل تحقق است.

ص:116

فروردین 1388.

شهید صدر، اقتصادنا، ترجمه: عبدالعلی اسپهبدی، قم، بوستان کتاب، 1357.

حر عاملی، وسائل الشیعه، بیروت، مؤسسه آل البیت، 1409ه .ق.

شیخ قمی، عباس، سفینة البحار، بیروت، الوفاء، بی تا.

کلینی رازی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، قم _ تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1367.

مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، قم، دارالکتب الاسلامیه، چاپ سی ونهم، 1386.

نجفی، محمدحسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، تهران، دارالکتب الاسلامیه، سازمان انتشارات فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ ششم، 1379.

هادوی نیا، علی اصغر، انسان اقتصادی از دیدگاه اسلام، سازمان انتشارات فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1386.

یوسفی، احمدعلی، اقتصاد علوی، سازمان انتشارات فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1387.

غنی نژاد احری، موسی، مقدمه ای بر معرفت شناسی علم اقتصاد، تهران، مؤسسه عالی پژوهش در برنامه ریزی و توسعه، 1376.

اخلاق اقتصادی، شرط لازم جهاد اقتصادی

غلام علی معصومی نیا٭

1استادیار دانشکده علوم اقتصادی دانشگاه علامه طباطبایی.

است. تدوین قوانین و مقررات و نظارت دقیق بر اجرای آنها نیاز دیگر انسان است، اما چون انسان باید «انسان» باشد، نیاز مهم تری دارد که عبارت از ارزش های اخلاقی است. اخلاق بهترین عاملی است که از درون، انسان ها را به گونه ای می سازد که وقتی به فعالیت اقتصادی می پردازد، تنها خود و منافع مادی خود را در نظر نمی گیرد، بلکه مصالح معنوی خود و مجموع منافع و مصالح جامعه ای را که در آن زندگی و فعالیت می کند، در نظر دارد.

در مقاله حاضر، تعالیم اخلاقی اسلام در حوزه اقتصاد، در دو بخش عام و خاص، به همراه آثار اقتصادی هر یک بیان شده است. این تعالیم افزون بر اینکه فعالیت های اقتصادی سالم و مفید را تشویق می کند، به دنبال این است که انسان را به کمالات معنوی برساند. در یک جمع بندی کلی می توان گفت اقتصاد اسلامی، اقتصادی اخلاق مدار است که همه عناصر کارآمد علم اقتصاد متعارف، از قبیل کارآیی، رشد، رفاه، استقلال اقتصادی، خودباوری را در بردارد و انسان ها را به گونه ای تربیت می کند که از عناصر مخرب آن دوری می کنند. در چنین وضعیتی ضمن اینکه نیاز به دخالت دولت به شدت کاهش می یابد، نتایج بهتری حاصل می شود.

هدف، مقدس باشد، جهاد در راه آن در هاله ای از تقدس قرار دارد و از ارزش بسیار بالایی برخوردار است. اگر ملت در همه سطوح از همه امکانات استفاده و با همت جمعی فعالیت کنند، دیری نمی پاید که نشانه های دست یابی به اهداف نظام اقتصادی اسلام، همانند رشد، عدالت، کارآیی و استقلال اقتصادی هویدا می شود. عملی شدن جهاد اقتصادی در گرو تحقق اموری است که به نظر می رسد با توجه به وضعیت کنونی کشور ما، سه امر از بقیه مهم تر است:

1. ایجاد روحیه جهادی در میان عموم، با استفاده از آموزه های اخلاقی اسلام که از ظرفیت بسیار بالایی برخوردار است.

2. اهتمام فرهیختگان برای تدوین الگوی اسلامی _ ایرانی پیشرفت برای درازمدت و طراحی برنامه های عملیاتی، متناسب با برنامه پنجم توسعه در همه زمینه ها در کوتاه مدت؛ چون جهاد بدون داشتن برنامه ای جامع و مدون، به سرانجام نیکو نخواهد رسید.

3. تقویت مدیریت اقتصادی و نظارت مستمر در همه سطوح. روشن است که پس از ایجاد روحیه جهادی و تدوین نقشه راه، اگر فرماند هانی لایق وجود نداشته باشند، تلاش ها ابتر خواهد ماند و شکست حتمی است.

مقاله حاضر، به موضوع اول، یعنی بیان قسمتی از تعالیم اخلاقی اسلام می پردازد. نهادینه شدن این آموزه ها و التزام همه آحاد جامعه به آن، افزون بر دست یابی به رشد و رفاه، اقتصاد را به تجلی گاه کمالات معنوی و ارزش های انسانی تبدیل می کند.

مکارم اخلاقی در دین جایگاه والایی دارد، به گونه ای که حضرت

ص:122

رسول الله صلی الله علیه و آله ، هدف بعثت خود را تتمیم مکارم اخلاقی برشمرد. همچنین ملاک کمال ایمان را پای بندی به ارزش های اخلاقی دانسته است.(1) ازاین رو، اقتصاد نیز از جایگاه ویژه ای در بین تعالیم دینی برخوردار است، تا آنجا که فرموده اند اگر نان نباشد (کنایه از وجود وضعیت اقتصادی مناسب)، نماز، روزه و همه فرایض الهی آسیب جدّی خواهد دید.(2) اندک توجهی به تعالیم اقتصادی اسلام بیانگر این نکته است که یکی از ویژگی های مهم آموزه های اقتصادی اسلام، آمیخته شدن با ارزش های معنوی و اخلاقی و هم سو شدن این دو است. بر این اساس، اسلام نه مانند کلیسای قرون وسطا، مردم را صرفاً به ریاضت اقتصادی دعوت می کند و نه مانند دنیای غرب پس از رنسانس تنها رشد اقتصادی را در نظر می گیرد، بلکه سفارش به کار و تلاش و ارتقای سطح معیشت را با معنویت در هم می آمیزد. کارگزاران اقتصادی در صورت رعایت اخلاق اقتصادی اسلام می توانند ضمن به دست آوردن منفعت شخصی، منافع جامعه را حفظ کنند. در نتیجه، منافع اجتماعی،(3) حداکثری خواهد بود. از آنجا که پشتوانه اخلاقیات اسلامی، اعتقاد به خداوند و معاد است، حتماً تلاش در راه تبیین و گسترش اخلاق اقتصادی اسلام سودمند خواهد بود.

در این مقاله برآنیم گزارشی کوتاه از آموزه های اخلاقی را به همراه آثار اقتصادی آنها بیان کنیم. بخشی از این تعالیم، فرابخشی و قسمت دیگر، ناظر

ص:123

به حوزه ای معیّن هستند. در این مقاله، این فرضیه ها را در نظر می گیریم. پای بندی به تعالیم اخلاقی اسلام در حوزه اقتصاد این آثار را دربردارد:

1. اقتصاد را به تجلی گاه ارزش های انسانی و وسیله رسیدن انسان ها به سعادت ابدی تبدیل می کند.

2. بر خلاف تصور برخی، نه تنها مانع شکوفایی اقتصاد نمی شود، بلکه انگیزه فعالان عرصه اقتصاد را بالا می برد، چه اینکه تلاش برای رشد و تولید را وظیفه مسلّم فرد می داند.

3. افزایش کارآیی و عدالت، دو هدف عمده نظام های اقتصادی به شمار می آید. در اقتصاد متعارف، در بسیاری موارد، جمع این دو را ناممکن می دانند. التزام به تعالیم اخلاقی تا حد بسیاری، تعارض میان این دو را منتفی می کند.

4. بخش عمده ای از نارسایی ها سازوکار بازار یا قیمت ها را جبران می کند.

عمده آثاری که بیان خواهد شد، این موردها را اثبات می کند.

اقتصادی ایجاد شده است. در پایان دهه 1970، یک سری اصطلاحات مربوط به کسب و کار، مانند ارائه تبلیغات غیر واقعی، کلاه برداری در معاملات، ائتلاف غیر طبیعی بنگاه ها برای وضع قیمت و امثال آن، مطالعه و بررسی شد، ولی در دهه 1980، مجامع علمی آن را به عنوان رشته ای علمی تأیید کردند و کارگاه ها و سمینارها و کلاس های درسی فراوانی درباره آن در دانشگاه های معتبر تشکیل شد.(1) همچنین بنگاه ها و شرکت های معتبر، کمیته هایی با نام اخلاق کسب و کار راه اندازی کردند. رعایت اخلاق به خود شرکت ها واگذار شد، ولی در مواردی هم از مقررات دولتی استفاده می شد.(2)

می دانیم که کسب حداکثر منفعت مادی، روح حاکم بر فعالیت ها را در دنیای سرمایه داری تشکیل می دهد. روی آوردن جدید به اخلاق، تأیید دیگری بر این است که حاکمیت ارزش های اخلاقی در عرصه اقتصاد، نه تنها سبب آسیب به فعالیت ها نخواهد شد، بلکه ضمن تأمین منافع مادی فعالان، رفاه و منافع جامعه را نیز به طور چشم گیری افزایش می دهند. در این صورت، اعتماد مصرف کنندگان و صاحبان نیروی کار به تولیدکنندگان افزایش می یابد و حتی سود مادی آنها را نیز افزایش می دهد. برای نمونه، زمانی که مردم نسبت به نبود تقلب، رشوه، کالاهای غیر استاندارد، تبلیغات

ص:125

کاذب، زیان به محیط زیست و امور مشابه در بنگاه اطمینان پیدا کردند، به آن اعتماد می کنند و محصولات آن را بیشتر می خرند. اجرای امور یاد شده، به صورت قوانین مدنی و جزایی لازم است، ولی روشن است که اگر کارگزاران روحیه اخلاقی را بر خود حاکم کنند، کارآیی بیشتری خواهند داشت.

مشاهده می کنیم که دنیای سرمایه داری پس از تجربه های طولانی جدایی اقتصاد از اخلاق، به لزوم پیوند اخلاق و اقتصاد پی برد و یکی از احکام روشن عقل سلیم، لزوم استفاده از تجربه هایی است که به بهایی گزاف به دست آمده اند. البته رویکرد جدید نیز به آسیب شناسی نیاز دارد. مشکل اصلی این رویکرد، بی توجهی اخلاق اقتصادی به عنوان شرط لازم رسیدن انسان به کمال است. از همین روست که آموزه های اخلاقی با نام هایی چون «اخلاق حرفه ای»، «اخلاق کسب و کار» و «اخلاق تجارت» مطرح می شود که بهتر است آنها را تحت عنوان کلی «اخلاق انتفاعی» مندرج کنیم.(1) این عمل اخلاق را از جایگاه رفیعش تنزل می دهد. جالب این است که بدانیم

ص:126

یهودیان نیز مرتکب همین مسئله شدند. آنها با وجود اینکه دینشان الهی است، ولی بر اثر دنیاطلبی مفرطی که عالمان یهود به آن دچار شدند، آن چنان دچار تحریف شدند که تورات کنونی حتی اثر اطاعت خداوند را در بهبود وضعیت اقتصادی و ثروتمند شدن و به زیر سلطه درآوردن دیگران خلاصه کرده است.

اسلام از ابتدای ظهور، سفارش به فعالیت های اقتصادی را با فضایل اخلاقی به عنوان نمود شکوفایی جنبه الهی و افلاکی انسان در هم آمیخت و به او فهماند که می تواند با انجام فعالیت اقتصادی، ضمن تأمین نیازهای مادی بر کمالات معنویش بیفزاید.

1. دسته ای را ابتدا حضرات معصومین علیهم السلام بیان کرده اند.

2. در بسیاری موارد در جواب سؤال های مردم، ضوابطی را بیان فرموده اند.

این در حالی است که قریب به اتفاق آموزه های اخلاقی را خود ائمه علیهم السلام بیان کرده اند. امامان معصوم علیهم السلام بیش از آنکه درصدد بیان ضوابط و مرزهای قانونی باشند، در پی تربیت اخلاقی جامعه بوده اند. تا زمانی که مکارم اخلاقی در جامعه ای نهادینه نشود، انسان به مقام شایسته و در شأن خود بار نمی یابد.

«حرص»،(1) «بخل»،(2) «ظلم»(3) و دیگر رذایل اخلاقی سامان می دهند و عمده فعالیت های اقتصادی شان صرفاً بر اساس رسیدن به سود شخصی خواهد بود، هرچند تعقیب سود شخصی سبب رسیدن آسیب به دیگران شود. تعقیب سود شخصی به معنای یاد شده، از نظر نظام سرمایه داری، ارزش به شمار می آید. بر اساس مبانی نظام سرمایه داری، مصرف کنندگان مجازند بر اساس تمایلاتشان مصرف کنند و تولیدکنندگان مجازند آنچه را برای جواب گویی به تمایلات مصرف کنندگان لازم است، بر مبنای سود شخصی تولید کنند. در این صورت، سازوکار بازار، قیمت مناسب را تعیین خواهد کرد. در طول زمان، مشکلات این سازوکار آشکار شد؛ چون تبلیغات بی حد و حصر تقاضای کاذب ایجاد کرد و این امر سبب هدر رفتن منابع کم یاب شد. تمرکز ثروت در دست گروهی معدود به کمبود تقاضا و مازاد عرضه و به دنبال آن، رکود عمیق انجامید. سرمایه داران بزرگ، بخشی از پس انداز خود را صرف کالاهای غیر ضروری کردند و در نتیجه، تعادل بین پس انداز و سرمایه گذاری به هم خورد. سازوکار بازار آزاد در موارد زیادی عوارضی منفی برای اقتصاد ایجاد کرد که به «موارد شکست بازار» مشهور است و در کتاب های اقتصاد بخش عمومی به تفصیل آمده است. تئوری پردازان اقتصاد متعارف برای جبران موارد شکست بازار، دخالت دولت را تجویز کردند که به این ترتیب، نظام سرمایه داری لیبرال به نظام سرمایه داری مقرراتی تبدیل

ص:129

شد. دخالت دولت در شرایط یاد شده امری حتمی بود، ولی هزینه بسیاری دربرداشت.

در برابر نظریه سازوکار بازار، نظر مارکسیست ها قرار دارد که برنامه ریزی مرکزی و سلطه دولت را جای گزین سازوکار بازار کرده اند. نارسایی این نظر نیز در مدت زمانی که مارکسیست ها حاکمیت داشتند، آشکار شد. بروز طبقه ای مستبد در حاکمیت کشورهای مارکسیستی که عمده امکانات را زیر سلطه خود درآوردند و منافع خود را تأمین کردند، ثمره این نظر بود. طبقه یاد شده، مرکز قدرتمندی را تشکیل داد که همه امکانات جامعه را در اختیار گرفت و هرچه مانع منافعش می شد، از سر راه برداشت. این پی آمدها انگیزه فعالان اقتصادی را کاهش داد و سبب عقب ماندگی کشورهای کمونیستی شد. به این ترتیب، در این کشورها عدالت آسیب دید و کارآیی خدشه دار شد.

دخالت دولت در اقتصاد بر اساس پیشنهاد کینز این مزیت را داشت که مشارکت مردم در فرآیند بازار را حذف نکرد، اما همان گونه که اشاره شد، هزینه های دولت را افزایش داد و روشن است که هزینه های دولت تحمیلی بر دوش عموم مردم است. انحصار دولت به شیوه ای که مارکسیست ها مطرح کردند، مشارکت مردم در فرآیند تصمیم گیری های اقتصاد را به کلی نفی می کند. نتیجه اینکه:

1. حاکمیت نظام بازار به تمرکز ثروت، هدر رفتن منابع و عوارض منفی می انجامد.

2. پی آمدهای منفی حذف سازوکار بازار و جای گزینی نظام متمرکز

ص:130

، دست کمی از صورت قبل ندارد، چه اینکه بدترین تمرکز را سبب می شود و انگیزه فعالیت های اقتصادی را از بین می برد.

بنابراین، مناسب ترین راه، طراحی سازوکاری است که امتیازهای نظام بازار را حفظ کند و در عین حال، اقتصاد را از پی آمدهای منفی آن حفظ سازد. اسلام این کار را با اخلاقی کردن اقتصاد به خوبی انجام داده است. اسلام در درجه اول، انگیزه های درونی افراد را تصحیح و با ترسیم افق های انسانی بلند و بیان اهداف معنوی به عنوان نهایی ترین مقصد، او را از دایره تنگ تعقیب منافع صرفاً مادی خارج می کند. التزام به این امر، مشکل پی آمدهای منفی را تا حد زیادی حل و بین منافع افراد و جامعه هماهنگی ایجاد می کند و با کنترل تمایلات و جهت دهی تقاضا به سمت کالاهایی که نیاز واقعی انسان را برطرف می کنند، کارآیی را تضمین می کند. اسلام افزون بر این، در همه عرصه ها، همراه با آموزه های اقتصادی، تعالیم اخلاقی متناسبی را ارائه فرموده است. البته روشن است هرچه جامعه تربیت اخلاقی شود، به دلیل قدرت گرایش های طبیعی و هواهای نفسانی انسان، همواره گروهی وجود دارند که علیه مصالح جامعه فعالیت می کنند. اسلام برای رفع این کاستی در کنار تعالیم اخلاقی، دخالت و نظارت دولت بر اساس مصالح عموم را تجویز کرده است. سیره حکومتی حضرت رسول الله صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین علی علیه السلام مؤید این نکته است. به فرموده امام باقر علیه السلام ، امیرالمؤمنین علی علیه السلام در زمان حکومت خود، صبح ها از

ص:131

دارالاماره بیرون می آمد و بازارها را بازرسی و بازاریان را نصیحت می کرد.(1) همچنین آن حضرت در بازار راه می رفت و اگر کسی کم فروشی یا در معامله غش می کرد، با تازیانه ای که در دست داشت، تأدیب می فرمود.(2)

2. حقوق به مجموعه ای از قواعد الزام آور گفته می شود که به منظور ایجاد نظم و استقرار عدالت بر زندگی اجتماعی انسان حکومت می کند و اجرای آن از طرف دولت تضمین می شود، ولی هدف اخلاق، دست یابی انسان به کمال است و ضامن اجرای احکام اخلاقی خود فرد است، اعم از اینکه الزام آور باشد یا نباشد. دولت در این باره مسئولیت ترویجی و فرهنگ سازی دارد، نه مسئولیت اجرا و مجازات متخلف.(1)

3. «نظام اقتصادی اسلام، مجموعه ای از الگوهای رفتاری و روابط اقتصادی، در سه حوزه تولید و توزیع و مصرف است که از کتاب و سنّت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و ائمه معصومین علیهم السلام و عقل استنباط می شود. این الگوها، چگونگی پیوند شرکت کنندگان در نظام اقتصادی به یکدیگر و به منابع اقتصادی را تبیین کرده و بر اساس مبانی بینشی و اصول راهبردی معیّنی در جهت اهداف اقتصادی اسلام سامان یافتهاند».(2)

برای روشن شدن جایگاه اخلاق در نظام اقتصادی اسلام لازم است مجموعه اجزا و عناصر تشکیل دهنده نظام اقتصادی اسلام را در نظر بگیریم، اجزای اخلاقی به معنای یاد شده را از اجزای غیر اخلاقی تفکیک و جایگاه و تأثیر آموزه های اخلاقی را تحلیل کنیم. البته از آنجا که بخش عمده تعالیم اقتصادی اسلام، همراه با اخلاقیات است، تفکیک، مشکل و در مواردی، محال است. بررسی کل اقتصاد با نگاه یادشده به درازا می کشد. از این رو،

ص:133

برای نمونه، در دو بخش تجارت و مصرف، تعالیم اخلاقی همراه با بیان جایگاه آن در نظام اقتصادی اسلام ذکر می شود و در بقیه بخش ها تنها خود اخلاقیات می آید و تحلیل آن به خواننده واگذار می شود؛ زیرا روش واحد است.

امثال آنها که از نظر عرف و عقلا گرفتن مال از طریق آنها بلاوجه و باطل است و هر نوع معامله چون خرید و فروش، اجاره، صلح بر اشیایی که منفعت عقلایی ندارند، معاملات بر ذمّه ای که به دید عقلا، توان پرداخت آنها نیست و بلاوجه اند، از نظر اسلام، همگی اکل مال به باطل و حرام هستند.(1)

عقلا، غرض شارع برای رفع منازعات،(1) این قاعده را عام و همه معاملات غرری را حرام و باطل می دانند.

1مبادله را لازم دانسته و به سازوکار قیمت ها نیز بها داده است. حضرت علی علیه السلام سفارش تجار را به مالک فرموده است.(1) حضرت رسول صلی الله علیه و آله در برابر کسانی که از ایشان تقاضا کردند برای کالاها قیمت گذاری کند، مقاومت کرد و فرمود: «قیمت ها را خدا تعیین می کند.»(2) اسلام ضوابطی شرعی و اخلاقی برای فعالان در بازار وضع فرموده است که با رعایت این ضوابط، عرضه و تقاضا درست شکل می گیرد و در نتیجه، قیمت ها عادلانه خواهد بود. برخی ضوابط اخلاقی را ذکر می کنیم:

بلکه هدیه ای الهی است و نفع آن برایتان از سودهای به ظاهر فراوانی که از هر راه دیگری نصیبتان می شود، بیشتر است. به دلیل اهمیت موضوع، برخی ارزش های اخلاقی را بیان می کنیم:

الف) کراهت شکایت از کمی سود

شکایت از کمی سود مذمت شده است؛ زیرا هم حاکی از وجود روحیه حرص و طمع و هم نارضایتی از مقدرات الهی است. از امام باقر علیه السلام نقل شده است که:

پیامبر فرمود: زمانی خواهد آمد که مردم از خداوند شکایت می کنند. راوی سؤال کرد: چگونه شکایت می کنند؟ فرمود: شخص می گوید: به خدا سوگند از فلان وقت تاکنون سودی نصیب من نشده است و نمی خورم و نمی آشامم، مگر از سرمایه ام. وای بر تو، آیا اصل مال و فرع آن جز از خداست؟(1)

ب) نکوهش تبلیغاتی که سبب غیر طبیعی شدن بازار می شود

امام صادق علیه السلام فرموده است:

حضرت رسول الله صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس به خرید و فروش می پردازد، باید پنج خصلت را رعایت کند و در غیر این صورت، نه بخرد و نه بفروشد: ربا، سوگند، پوشاندن عیب (کالا)، ستودن کالا هنگام فروش و مذمت کالا هنگام خرید.(2)

به این ترتیب، بر خریداران و فروشندگان لازم است اطلاعات لازم را

ص:138

در اختیار طرف مقابل قرار دهند.

ج) مداخله نکردن در معامله دیگران

این امر هم ذاتاً صفت اخلاقی مذمومی است و هم موجب ساختگی شدن قیمت می شود. ازاین رو، رسول اکرم صلی الله علیه و آله از این خصلت نهی فرمود.(1)

نمونه، هنگامی که مصادف فهمید کالایش، نایاب یا کمیاب است، به اتفاق دوستانش هم پیمان شدند آن را به دو برابر قیمت بفروشند. وقتی امام صادق علیه السلام از این امر آگاه شد، با او برخورد کرد و فرمود: «جنگیدن با شمشیرها از طلب حلال راحت تر است.»(1) به این ترتیب، آن حضرت، تبانی برای ایجاد انحصار فروش را ناپسند دانست. استفاده از اضطرار فروشنده نیز نکوهش شده است. (انحصار خرید)(2)

با در نظر داشتن ضوابط حقوقی و اخلاقی، دست مایه لازم برای تبیین جایگاه آموزه های اخلاقی فراهم شده است. ابتدا تأثیر ضوابط حقوقی را به اختصار مرور می کنیم؛ زیرا بررسی تفصیلی به درازا می کشد. ممنوعیت اکل مال به باطل، زمینه ایجاد قسمت عمده مفاسد اقتصادی را سد می کند و معاملات نافع به حال عموم را جای گزین مبادلات مضر می سازد و رابطه میان ثمن و مثمن را در مبادلات، به صورت عاقلانه سامان می دهد. ممنوعیت ربا سبب می شود صاحبان ثروت نتوانند صرفاً به یمن برخورداری از پول فراوان و بدون مشارکت در فعالیت های اقتصادی بر ثروت خود بیفزایند. ممنوعیت غرر نیز فضای بازار را شفاف می کند و جلوی خدعه و فریب را در معاملات می گیرد. از مهم ترین آثار ضوابط خاص بیع، تقویت فضای عقلانیت در بازار است. آگاهان می دانند که عمده این ضوابط، تأکیدی هستند؛ یعنی عقلا آنها را فهمیده اند و شرع بر فهم آنان صحه گذاشته است و مواردی را که قبول نداشته ، یادآوری فرموده است. انواع خیارات با ایجاد فضای اطمینان و شفافیت، درجه بالایی از کارآیی را در معاملات به ارمغان می آورند. بازاری که بر اساس ضوابط حقوقی یاد شده شکل می گیرد، بازاری است که فضایی سالم دارد و حقوق افراد در آن رعایت می شود، ولی چند ملاحظه را باید در این باره در نظر گرفت:

1. انسان ها به مقتضای طبیعت، هنگامی که منافعشان مطرح می شود، همواره درصدد دور زدن قانون هستند. بسیاری افراد در این هنگام از هر ابزاری برای دور زدن قانون استفاده می کنند.

2. در این فضا، انجام فعالیت ها به انگیزه کسب سود با رعایت موازین یاد

ص:141

شده، هیچ اشکالی ندارد. روشن است اگر صرفاً تعقیب منافع، هدف فعالیت ها باشد، محاسن یاد شده وجود دارد، اما فضای بازار تا حد زیادی خشک و بی روح می شود. در هر حوزه تنها قانون مبنا قرار گیرد، این خاصیت وجود دارد. زندگی بر اساس قانون، حرکت روی مرز است و اندک عامل انحرافی می تواند انسان ها را به بی راهه بکشاند. ازاین رو، در چنین شرایطی باید قوّه قهریه ای در جامعه حاکم باشد تا ضامن اجرای قانون شود و جلوی تخلف مردم را از قانون بگیرد. بیشتر اوقات، جامعه از نبود قانون آسیب نمی بیند، بلکه مشکل اصلی و منشأ بیشتر فسادهای موجود در همه زمینه ها و از جمله اقتصاد، فرار مردم از پای بندی به قانون است. توجه داریم که مشکل یاد شده در مورد یک جامعه مؤمن، کمتر است؛ زیرا اعتقاد به ذات ربوبی و حیات اخروی تا حد زیادی مردم را از درون متعهد می کند، ولی مرزبودن قانون باز هم تا حد بسیاری مشکل آفرین است: «إِنَّ الْإِنسَانَ لَیَطْغَی أَن رَّآهُ اسْتَغْنَی». (علق: 6)

حال دستورهای اخلاقی اسلام درباره مبادلات را در نظر می گیریم. بر اساس سفارش های فراوان، بازار مسلمانان، محل فعالیت های اقتصادی پرنشاط است، ولی در عین حال به دنبال سود بالا نیستند و از این بالاتر، گرفتن سود از مؤمنان را پس از کسب سود در حدّ رفع نیاز برای خود روا نمی دانند. آنها از تبلیغات غیر واقعی دوری می کنند و معاملات را با ذکر و یاد خداوند انجام می دهند. همچنین هرگونه تبانی عرضه کنندگان و تقاضاکنندگان علیه یکدیگر و سوءاستفاده از اضطرار دیگران امری کاملاً مرجوح است. در بازار اسلامی، تبلیغات کاذب نباید وجود داشته باشد.

در تحلیلی دقیق می توان گفت که جایگاه تعالیم اخلاقی در بازار اسلامی

ص:142

نسبت به مقررات حقوقی موقعیت روح نسبت به بدن است. بازاری را که صرفاً بر اساس ضوابط فقهی یاد شده، شکل گرفته است، می توان «بازار رقابت سالم» نامید. در مقابل، «بازار رقابت کامل» که در اقتصاد متعارف مطرح است، بر اثر آزادی بی حد و حصر گروهی محدود، خاستگاه انحصارات ظالمانه شده است. در این صورت، بازار، تجلی گاه «همکاری و همیاری مسئولانه» و در بسیاری اوقات، مظهر ایثار خواهد بود. حاکمیت ارزش های اخلاقی، بهترین ضامن اجرا برای مقررات حقوقی و بلکه فراتر از آن بوده است و جامعه را از حرکت بر روی مرز خارج می سازد و وارد حریم امن الهی می کند و در نتیجه، از خطرهایی که برشمردیم، مصون خواهد بود. از سفارش های بسیار اکید در کتاب و سنت درباره دستورهای اخلاقی فهمیده می شود که وضعیت ایدئال بازار اسلامی از منظر کتاب و سنت همین است. توجه به این مطلب ضرورت دارد که بازار رقابت کامل و بازار رقابت سالم، دو سیستم اقتصادی هستند با تمامی اجزای آن و به حوزه تجارت که فعلاً مورد بحث است، اختصاصی ندارد. از آنجا که حوزه مبادلات از مهم ترین عرصه های تجلی آثار هر یک از دو سیستم یاد شده است، در اینجا به آن اشاره شد. افزون بر مواردی که درباره تجارت بیان شد، اگر دستورهای اخلاقی عامی را که قابل تطبیق بر مبادلات است، در نظر بگیریم، امر از این هم آشکارتر می شود. توکل، شکر، انصاف، تقوا، دعا، رضا به قضای الهی، صداقت، احسان، امانت داری، حُسن خلق، رفق و مدارا، وفای به عهد، جود و سخاوت، موردهای اخلاقی مهمی هستند که رعایت آنها بازار را بیش از پیش لطیف می سازد و بدیهی است تمایز این بازار با

ص:143

بازاری که در آن، صرفاً مرزهای حقوقی، مبنای مبادلات است، بسیار زیاد خواهد بود.

ب) مورد دوم: اخلاقیات اقتصادی در حوزه مصرف

با در نظر داشتن تحلیلی که در قسمت قبل ارائه شد، تحلیل حوزه مصرف راحت تر خواهد بود. در اینجا نیز مرز اخلاقیات را از ضوابط فقهی و حقوقی تفکیک و با مقایسه آن، دو جایگاه اخلاق را در نظام اقتصادی اسلام تحلیل می کنیم.

البته این ارزش ها عمومیت دارند و منحصر به مصرف نیستند، ولی ذکر آنها در اینجا برای تأکید است. ممکن است بسیاری در ابتدا بپندارند مصرف با امور معنوی چه ارتباطی دارد؟ کتاب و سنت با تأکید بر لزوم رعایت این ارزش ها هنگام مصرف، انسان را به فکر وادار می کنند و به او می فهمانند که از خوردن و آشامیدن و لباس پوشیدن نیز می توان برای رسیدن به کمالات انسانی بهره گرفت.

سطوح مصرف را می توان این گونه ارزش گذاری کرد:

اول _ حد مصرف مطلوب

اسلام، رفع نیازهای ضروری و بالاتر از آن حد کفاف، یعنی سطحی را که شئون اجتماعی انسان اقتضا می کند، لازم می داند. امام صادق علیه السلام درباره مقدار زکاتی که می توان به فقیر داد، فرمود: «به اندازه ای به او می دهد که بتواند بخورد، بنوشد، هرچه نیاز دارد بپوشد، ازدواج کند، صدقه دهد، حج به جا آورد و دین خود را ادا کند».(1)

دوم _ توسعه در زندگی

آن میزان از مخارج مصرفی که از حد کفاف بالاتر است و توسعه بر خانواده محسوب می شود، در آیات و روایات توصیه شده است (تشخیص این امر عرفی است).

ص:146

سوم _ بالاتر از توسعه تا حد اسراف

درباره این سطح از مصرف، سفارش های اکیدی برای قناعت شده است.

چهارم _ حد اسراف

اسلام، اسراف،(1) تبذیر،(2) اتلاف اموال(3) و اتراف(4) را تحریم کرده است. از چشم و هم چشمی در مصرف نیز به شدت نهی شده است. این امور، انسان را از مقام انسانیت خود تنزل می دهد و از او موجودی می سازد که فقط دنبال ارضای لذت های حیوانی خویش است. این امور نیز موارد اعتدال هستند که به عنوان ارزش های اخلاقی عام ذکر کردیم، ولی به دلیل اهمیت خاص آنها در بخش مصرف بر روی آنها تأکید خاص شده است.

مصرف در اقتصاد است. پیش از این نیز گفته شد که هدف اصلی فعالیت ها از نظر اقتصاد سرمایه داری، بردن بیشترین تمتع و لذت است. نمود این اندیشه در تحلیل انگیزه های مصرف کننده بارزتر است. امروزه در بسیاری موارد، سودطلبی شرکت هاست که به مصرف کننده جهت می دهد و با تبلیغات سنگین برای او نیازهای کاذب ایجاد می کند. ازاین رو، اصل «حاکمیت مصرف کننده»، شعاری برای پوشش دادن منفعت طلبی صاحبان سرمایه شده و از واقعیت فاصله گرفته است.

آموزه های اسلام در زمینه مصرف پی آمدهای منفی یاد شده را ندارد. تحریم اسراف و اتراف و نکوهش مصرف بیش از حد کفاف، تقاضا برای کالاهای تجملی و به دنبال آن، سرمایه گذاری برای تولید این کالاها را کاهش می دهد. در نتیجه، سرمایه ها برای تولید کالاهای اساسی به کار خواهد رفت و تشویق انفاق و ایثار، نیازمندان را قادر به خرید این کالاها می سازد. افزایش مصرف نیازمندان، بهره وری آنان را افزایش می دهد و این سبب افزایش تولید می شود. می توان گفت چنین رشد اقتصادی معقول است. رشد مطلوب این نیست که تولید ناخالص ملی (GNP) افزایش یابد، بلکه ترکیب تولید هم اهمیت دارد. تعالیم اخلاقی از سویی سبب افزایش تولید کالاهای اساسی می شود، ولی از دیگر سو، سبب کاهش تولید کالاهای غیر ضروری می شود. می توان گفت اقتصاد با چنین رشدی نسبت به اقتصادی که منابع به صورت مطلق استفاده می شود، ثبات بیشتری دارد و ادوار تجاری کم تأثیرتر است.

چهار _ ارزش های اخلاقی در حوزه مصرف

این ارزش ها را به اعتبار تأثیر به سه قسمت تقسیم می کنیم:

دست دیگران است. قناعت در روایات، پاک ترین زندگانی،(1) سبب عزت،(2) عفت نفس،(3) بی نیازی(4) و حیات طیبه(5) شمرده شده است. انسان های قانع، انسان های آزاده ای هستند که حاضر نیستند برای رسیدن به امکاناتی اندک، کرامت انسانی خود را فدا کنند، بلکه پس از تلاش، با امکانات در دسترس، زندگانی را سپری می کنند. امامان معصوم علیهم السلام در این زمینه فرموده اند که انسان قانع در آرامش به سر می برد(6) و غصه بی جا نمی خورد.(7)

زبانی نیز روحیه بندگی را در انسان تقویت می کند. اظهار نعمت، انسان را به یاد منعم حقیقی می اندازد.(1) رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «خداوند زیباست، زیبایی را دوست دارد و دوست دارد اثر نعمت را بر بنده اش ببیند».(2)

اخلاقیات دسته اول افزون بر رفع نیازها، انسان را مدیر نفس خود می کند. رعایت مواسات در مصرف، انسانیت را در انسان شکوفا و شکر و اظهار نعمت مصرف را بستر عبودیت پروردگار می کند. بر این اساس، جایگاه اخلاق در نظام اقتصادی اسلام آشکار می شود. بدون ارزش های اخلاقی و صرفاً وجود ضوابط حقوقی نصاب مقبولی به شمار می آید، ولی انسان ها می توانند با رعایت این ضوابط، مصرف منافی با شأن انسان داشته باشند (با پرخوری و زیاده روی و چشم و هم چشمی و مانند اینها)، اما موازین اخلاقی جلوی هر مصرفی را که با کمال بالای انسان منافات دارد، سد می کند. این اخلاقیات در تحقق اهداف نظام اقتصادی اسلام نقش بسزایی دارد که تحلیل آن از آنچه گذشت، آشکار است و نیازی به تکرار نیست. تحلیل جایگاه اخلاق در دیگر اجزای نظام اقتصادی اسلام از تحلیل دو قسمت گذشته یعنی بازار و مصرف روشن است. در پایان یادآور می شویم آموزه های اخلاقی اسلام بر مبانی خداشناسی و انسان شناسی دقیقی استوار است که لازم است در جای خود تبیین شود.

تولید و تجارت مربوط می شود.

انصاف اقتضا می کند کسانی هم که توانایی تأمین همه نیازهای خود را ندارند، تأمین شوند. در تجارت و مبادلات نیز باید این اصل حاکم باشد. امام باقر علیه السلام به شخصی که قصد تجارت داشت و از حضرت درخواست سفارش کرد، فرمود: «برای مردم مپسند، مگر آنچه را برای خودت می پسندی.»(1) این امر سبب خواهد شد که کسی در مبادلات از اضطرار دیگری سوءاستفاده نکند. نتیجه حاکمیت انصاف در مبادلات، طبیعی بودن عرضه و تقاضا خواهد بود. اگر عرضه و تقاضا شکل طبیعی خود را داشته باشد و عرضه کنندگان و تقاضاکنندگان منصفانه رفتار کنند، قیمت هایی که در بازار شکل می گیرد، عادلانه خواهد بود. قیمت ها در چنین شرایطی، بیانگر ارزش واقعی کالاها و خدمات است و سبب اطمینان همگان و شفافیت بازار خواهد بود. برخی دستورهای خاص در نصوص دینی ذکر شده است، مانند اینکه انسان وارد معامله دیگران نشود، از اضطرار آنها سوءاستفاده نکند، سوگند نخورد، گران فروشی نکند، هنگام بروز شرایط خاص با تبانی با دیگران انحصار خرید یا فروش ایجاد نکند و مانند آنکه می توان همه این موردها را مصادیق انصاف دانست.

اصل انصاف در تولید هم باید مبنای عمل قرار گیرد. تولیدکننده با انصاف همان گونه که دوست ندارد از فعالیت های تولیدی دیگران آسیب ببیند، مراقب است در روند فعالیت های خود به دیگران ضرر نرساند، هرچند سودش کاهش یابد یا اگر از سر ناچاری عوارض منفی ایجاد کرد،

ص:154

آن را جبران کند. در حوزه مصرف نیز این اصل بسیار راه گشاست. برای نمونه، هنگام بروز شرایط ویژه از قبیل کمبود، افراد منصف به صرف داشتن پول به خرید زیاد و ذخیره برای آینده که نتیجه آن دامن زدن به بحران است، اقدام نخواهند کرد، بلکه خود را در ردیف دیگران قرار می دهند و جامعه را در گذر از بحران یاری می کنند. حاصل آنکه حاکمیت اصل «انصاف» هم اقتصاد را در برابر بسیاری عوارض منفی، بیمه می کند و هم نظام اقتصادی را در جهت رسیدن به یکی از اهدافش که توزیع عادلانه است، یاری می کند. روشن است که رعایت عدل و انصاف از سخت ترین کارهاست و برای نهادینه کردن آنها در عموم مردم باید فرهنگ سازی شود.

انسان محسن، هرچه توان اقتصادی اش افزایش یابد، توانایی بیشتری برای احسان و ایثار دارد. در نتیجه، وجود روحیه احسان، نه تنها از انگیزه او برای فعالیت نمی کاهد، بلکه برای دست یابی به این فضیلت انسانی، تلاش خود را مضاعف می کند. حاکمیت این ارزش سبب می شود جامعه اسلامی بتواند بحران ها را پشت سر بگذارد که نظیرش در جامعه نوپای مدینه، در آغاز هجرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله روی داد. مهاجران، خانه و زندگی خود را در مکه رها و بدون هرگونه امکانات زندگی به مدینه هجرت کردند. مردم مدینه بسیاری از امکانات خود را با محبت و طیب خاطر، در اوج نیاز در اختیار آنها گذاشتند و آنان را از بی خانمانی نجات دادند. خداوند آنان را به دلیل این عمل ستوده است.(1)

همچنین ایشان گروهی را مشاهده کرد که از زراعت دست کشیدند و پرسیدند: کیستید؟ گفتند: ما توکل کنندگانیم. فرمود: نه، بلکه سر بار مردم هستید.(1)

گروهی دست از کار کشیده و در گوشه مسجد نشسته بودند، در حالی که سالم بودند. حضرت علی علیه السلام پرسید: کیستید؟ گفتند: ما توکل کنندگانیم. فرمود: نه، بلکه سر بار مردم هستید. سپس حضرت پرسید: اگر اهل توکل هستید، توکل شما را به چه مرحله رسانده است؟ گفتند: اگر بیابیم، می خوریم، وگرنه صبر می کنیم. حضرت فرمود: نزد ما سگان چنین می کنند.(2) توکل به حوزه ای خاص محدود نمی شود و در همه بخش های اقتصاد معنادار است. ازاین رو، در شمار اخلاق عام ذکر شد.

آثار اقتصادی

توکل سبب می شود کارگزاران اقتصادی در سخت ترین شرایط دست از فعالیت بر ندارند. در این راستا از آنجا که معمولاً کشاورزی با سختی همراه است، امام جعفر صادق علیه السلام ، کشاورزان را مصداق بارز کسانی می داند که خداوند دستور داد باید بر خداوند توکل کنند.(3) همچنین توکل،

ص:157

سرمایه ای است که جامعه اسلامی را از دام خودباختگی می رهاند و در مسیر صحیح قرار می دهد. انسان متوکل به دنبال این نیست که برای کسب سود در مبادلات از هر طریق اقدام کند. او اطمینان دارد که اگر بر اساس موازین الهی به تجارت بپردازد، خداوند روز ی اش را تضمین خواهد کرد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «هر کس بر خداوند توکل کند، رزق او را کفایت می کند و از ناحیه ای که وی نمی پندارد، او را روزی می دهد.»(1) اثر توکل در مصرف نیز این است که انسان حاضر نیست برای رفع نیازهای مصرفی خود به هر کاری دست بزند.

زمانی که بر او تنگ می گیرد، صرفه جویی می کند».(1)

سفارش به اقتصاد و میانه روی، کمالات انسانی را افزایش می دهد و انسان ها را عاقل می کند.

آثار اقتصادی

میانه روی هم سبب جلوگیری از اسراف و هم سبب معطل نماندن منابع می شود. برای نمونه، میانه روی در تولید و نیروی کار از یک طرف جلوی اسراف منابع محدود و و فرسوده شدن نیروی کار بر اثر کار بیش از حد را می گیرد و از دیگر سو، مانع راکد ماندن منابع و سرمایه های مالی و فیزیکی و بی کاری نیروی کار می شود. نصوصی که فرموده است: «اوقات خود را بین کار و عبادت و لذت های حلال تقسیم کنید»،(2) به خوبی مؤید این مطلب است. اعتدال در مصرف هم جلوی اسراف در مصرف و فقر ناشی از آن را می گیرد و هم مانع بروز مشکلات ناشی از برآورده نشدن نیازهای متعارف می شود. زیاده روی در انفاق، انسان را از تأمین مخارج ضروری افراد تحت تکفلش باز می دارد و کوتاهی در انفاق علاوه بر ریشه دار شدن رذایل اخلاقی همچون حرص و بخل سبب برآورده نشدن نیازهای طبقات پایین و تعمیق شکاف طبقاتی می شود.(3)

دوم _ آموزه های اخلاقی بخش های مختلف

در اینجا به بیان موارد عمده اخلاقیات اسلامی درباره هر بخش می پردازیم. بر اساس تقسیم بندی متعارف، اقتصاد دارای سه حوزه است: تولید، توزیع و مصرف. مبادله و تجارت تولید خدمت و توزیع محصول است. ازاین رو، زیرمجموعه تولید و توزیع است، ولی به دلیل نقش و اهمیت بسیار و وجود دستورهای اخلاقی ویژه آن، جداگانه مطرح خواهد شد. از آنجا که مسئله محیط زیست اهمیت بسیاری دارد، برخی تعالیم اخلاقی مربوط به آن نیز مطرح خواهد شد. آشکار است که هدف ما تبیین ساختار اقتصاد اسلامی نیست، بلکه درصدد بیان اصول اخلاقی اسلام در موارد عمده هستیم.

اسلام، آباد کردن زمین را وظیفه الهی انسان می داند(1) و آبادانی بدون تولید امری ناممکن است. امیرالمؤمنین علی علیه السلام سالیان بسیاری، بیش از نیاز شخصی خود فعالیت می کرد که برخی آثار آن تا امروز نیز باقی است که دلیل باارزش بودن تولید است. درباره کار نیز چنین است؛ چون تولید بدون کار، ناممکن است. در دنیای امروز برای کار کردن ارزش مثبت در نظر گرفته می شود، وگرنه در گذشته، در بسیاری جوامع، کار کردن ناپسند بود. در فرهنگ های عبری و رم، کار، نفرین و لعنتی الهی بود که انسان به دلیل عصیان آدم علیه السلام در بهشت، متحمل آن شده و ویژه برده ها و انسان های پست است. کار نزد یونانیان نیز یک نفرین به شمار می آمد و کار یدی، خاص بردگان بود. در قرون وسطا تحت تأثیر مسیحیت، هر چند کار، تنبیه خدا به دلیل وجود آدم علیه السلام به شمار می رفت، اما از آن جهت که سبب بی نیاز شدن از دیگران می شود، مثبت تلقی می شد. افکار مسیحیت ابتدا کار را به دلیل دوری از دل بستگی به امور دنیوی نمی پذیرفت، ولی بعدها راهبان دیرهای مسیحیت، مردم را به کاردستی و کشاورزی و کسب و کار فرا می خواندند. البته با ظهور لوتر و کالون، انقلابی نسبت به نگرش به کار در غرب رخ داد. لوتر که کشیشی آگوستینی بود، بر خلاف کلیسای کاتولیک می گفت که کار، انجام وظیفه در برابر خداوند است. کالون عقیده داشت که آدم بی کار، فردی نفرین شده است. کار مظهر اراده الهی است و همه حتی ثروت مندان باید کار کنند. به این ترتیب، تحولی در شیوه نگرش

ص:161

به کار، پدید آمد. در نگرش جدید، کار ارزش الهی پیدا کرد، ولی با گذشت زمان و وقوع انقلاب صنعتی، اخلاق کار به سوی دنیوی شدن گرایش یافت و از ارزش های معنوی تهی شد. از نظر یهودیان نیز کار تنها از آن نظر که جلوی فقر را می گیرد، ضروری تلقی می شد. در ایران باستان، احتمالاً کار تحت تأثیر تعلیمات زردشت ارزش مثبت یافته است. وی بر این باور بود که فضیلت از آن کسی است که بیشتر کار کند، جهد ورزد، شخم زند و محصول بردارد.(1)

اسلام نیز کار را دارای ارزش ذاتی می داند. از منظر اسلام، کار کردن جزو عبادت های بزرگ شمرده می شود: امام صادق علیه السلام فرمود: «اَلْکادُ عَلَی عِیالِه کَالمُجاهِدِ فِی سبیل الله.»(2) هر کس برای خانواده اش کار و تلاش کند، مانند کسی است که در راه خداوند جهاد کند. حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و امامان علیهم السلام کار می کردند که برخی از موارد آن نقل شده و مشهور است.(3) در روایات آمده است که حضرت آدم علیه السلام ، کشاورز؛ ادریس علیه السلام ، خیاط؛ نوح علیه السلام ، نجار؛ ابراهیم علیه السلام ، چوپان؛ سلیمان علیه السلام ، زنبیل باف؛ موسی علیه السلام شبان و لوط علیه السلام ، زارع بود.(4) خداوند در قرآن کریم، کار کردن را مصداق جست وجو

ص:162

از فضل خود شمرده است.(1) بر خلاف لیبرال سرمایه داری که کار را فقط دارای ارزش دنیوی می داند، اسلام، کار را در ردیف بزرگ ترین عبادات می شمارد که می تواند ضامن سعادت ابدی انسان باشد.

ب) دستورالعمل های اخلاقی

به دست آوردن سود در فعالیت های تولیدی، مشروع است، ولی اصالت ندارد. تأکید اسلام بر آن است که کسب سود فعالیت ها و از جمله فعالیت های تولیدی، هدف مند باشد. انسان مسلمان به دنبال سود است تا در درجه اول بتواند وظایف مالی خود را انجام دهد. اولیای دین به ما آموخته اند که انگیزه ما از تولید، خدمت به خلق خدا باشد. امام سجاد علیه السلام بارها می فرمود: «من برای سوداندوزی، کشاورزی نمی کنم، بلکه برای اینکه نیازمندان و پرندگان از آن استفاده کنند».(2)

به نیروی کار نیز سفارش های بسیاری شده است. لازم است کسی که برای دیگران کار می کند، خود را امانت دار بداند(3) و درصدد کسب رضایت فرد یا افراد یا مؤسسه ای باشد که برای آنها کار می کند.(4) اگر هدف از کار،

ص:163

تأمین زندگی باشد، لازم است میانه روی رعایت شود.(1) به این ترتیب، هم نشاط و تحرک در کارها وجود دارد و هم فعالان اقتصادی، اسیر آز و طمع نخواهند بود، در حالی که می دانیم حرص و طمع در اقتصاد رایج، تشویق شده است. نیروی کار باید برای کسب روزی «اجمال در طلب» داشته باشد.(2) اجمال در طلب، یعنی تلاش عفیفانه برای کسب درآمد. لازم است نوع کار متناسب با شأن انسان باشد تا کرامت انسانی او حفظ شود. برخی از عبادت و خواب شبانه خود نیز می کاهند تا بتوانند مخارج زندگی خود را تأمین کنند. آنها می پندارند اسباب تأمین روزی دست آنهاست. این گونه امور با اجمال در طلب منافات دارد، هم ناشی از ضعف اعتقادی است و هم ریشه در حرص و طمع دارد. ازاین رو، امام صادق علیه السلام فرمود: «اگر صنعت گران همه شب را بیدار بمانند، درآمدشان حرام است.»(3) البته این

ص:164

منافاتی با تلاش و کار بسیار به انگیزه های دیگر (غیر از تأمین روزی) از قبیل خدمت به جامعه اسلامی و انجام مأموریتی ندارد که خداوند برای آبادانی زمین به عهده انسان گذاشته است.(1) همان گونه که در سیره امیر مؤمنان علی علیه السلام مشاهده می کنیم.

سفارش مهم دیگر، رعایت استانداردهاست. حضرت رسول الله صلی الله علیه و آله فرمود: «خداوند دوست دارد هنگامی که بنده ای کاری را انجام می دهد، آن را متقن انجام دهد.»(2) یکی از مصادیق بارز اتقان، رعایت استانداردهاست. لازمه این امر، حساب شده بودن برنامه ریزی ها و دقت در اجرای آنهاست.

آثار اقتصادی

ترویج فرهنگ کار و تلاش بر اساس آموزه های اسلام افزون بر استقلال اقتصادی و حفظ عزت و کرامت جامعه اسلامی سبب رسیدن به اشتغال کامل می شود. به دلیل اهمیتی که برای مقوله کار ذکر شد، در جامعه اسلامی، تا آنجا که زمینه برای انجام کار مفید وجود دارد، کسی بی کار نخواهد ماند، مگر زمان کوتاهی که به دنبال تغییر شغل است. ابن عباس می گوید: «هنگامی که حضرت رسول الله صلی الله علیه و آله به کسی علاقه مند می شد، می پرسید: آیا شغلی دارد؟ اگر می گفتند: نه. می فرمود: از چشمم افتاد».(3)

ص:165

در فرهنگ اسلامی، حتی اگر فردی نیاز مادی نداشته باشد، باز هم باید کار کند.(1) نهادینه سازی بینش یاد شده سبب اوج گیری جهاد اقتصادی و همگانی شدن فرهنگ کار و تلاش سبب آبادانی زمین و تأمین رفاه و آسایش جامعه اسلامی می شود. جامعه اسلامی، جامعه ای پر نشاط و فعال است و فعالیت های تولیدی اش به حدّی است که عموم مردم در آسایش به سر می برند. در این صورت، مردم توان انفاق و ایثار و جهاد مالی را می یابند. در این زمینه، نمونه های بسیاری در سیره معصومان وجود دارد. برای نمونه، حضرت علی علیه السلام در مدت 25 سال، فعالیت تولیدی بی شماری چون چاه کنی و ایجاد نخلستان داشت و تقریباً همه آنها را صرف نیازمندان یا وقف عام می کرد.(2) به این ترتیب، فعالیت های اقتصادی، کارآیی و عدالت را هم زمان ارتقا می بخشد.

ج) تأثیر و نقش عوامل غیر مادی در تولید

بسیاری از دستورهای اخلاقی که در کتاب و سنت وارد شده است، افزون بر آثار معنوی و تربیتی، آثار اقتصادی نیز دارند که با محاسبات مادی نمی توان آن را به اثبات رساند. پذیرش این نکته که عنصری غیر مادی می تواند در رشد اقتصادی، نقش مثبت یا منفی داشته باشد، برای کسانی که

ص:166

در برابر وحی سر تسلیم ندارند، مشکل است. این قبیل افراد، تنها عوامل مادی و سیاست گذاری ها را اثرگذار می دانند و عوامل غیر مادی را انکار می کنند یا کاری به آن ندارند. این گونه تفکر سابقه دیرینه ای دارد، ولی در زمان حاضر، یکی از پیش فرض های اصلی نظام سرمایه داری را تشکیل می دهد. اصالت حس و تجربه، مبنای معرفت شناسی علوم رایج در غرب بوده و هست.

این در حالی است که همه مکتب های الهی به دنبال این هستند که به بشر بفهمانند عوامل بسیاری وجود دارند که مادی نیستند، ولی بیشترین اثر را بر امور مادی دارند. این امر یکی از ویژگی های اصلی ادیان الهی است، به گونه ای که ایمان به غیب یکی از ویژگی های اصلی مؤمنان شمرده شده است. برخی از این عوامل مانند تقوا، ثبات قدم در راه خدا، استغفار، شکرگزار بودن، امانت داری و مانند اینها تأثیر اقتصادی مثبت دارند و برخی عوامل از قبیل رباخواری و ناسپاسی دارای پی آمدهای منفی هستند.

برنامه ریزی دقیق برای اشتغال و تولید و عمل به این برنامه ها لازم است، اما کافی نیست و باید جامعه اسلامی به این امر توجه داشته باشد که تعالیم اخلاقی، شرط دیگر رسیدن به نعمت های پایدار و رشد اقتصادی است. خداوند در قرآن کریم در موارد متعددی سرگذشت اقوام و جوامعی را گوشزد می کند که همه عناصر مادی رشد را فراهم آوردند و مدتی در وفور نعمت به سر بردند، ولی به واسطه یک یا چند مورد فساد اخلاقی دچار قهر الهی شدند.

آثار اقتصادی

ص:167

1. به فرموده قرآن کریم، رعایت تقوا در جامعه سبب وفور نعمت های پایدار می شود: «وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُری آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ». (اعراف: 96)

برکات آسمان، شامل باران، برف، سرما، گرما و غیر این موارد، هر کدام به مقدار لازم و به موقع و برکات زمین شامل گیاهان، میوه ها، امنیت اقتصادی و مال می شود.(1) این موارد چگونگی تأثیر از رمز و رازهایی است که فقط خداوند از آن آگاه است.

2. ثابت قدم بودن بر اعمال و اخلاقیاتی که لازمه ایمان به خدا و آیات اوست، سبب نزول آب فراوان و گواراست: «وَ أَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَی الطَّرِیقَةِ لَأَسْقَیْناهُمْ ماءً غَدَقاً.» (جن: 17) بعید نیست که آب فراوان، کنایه از روزی گسترده باشد، چه اینکه آب مایه اصلی آن است.

3. استغفار جامعه، آثار و برکات اقتصادی بسیاری دارد: «فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کانَ غَفَّاراً یُرْسِلِ السَّماءَ عَلَیْکُمْ مِدْراراً وَ یُمْدِدْکُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنِینَ وَ یَجْعَلْ لَکُمْ جَنَّاتٍ وَ یَجْعَلْ لَکُمْ أَنْهاراً». (نوح: 11 _ 13)

بر اساس این آیه، استغفار سبب نزول باران های پی درپی، افزایش دارایی ها، افزایش نیروی انسانی کارآمد و فراوانی محصولات کشاورزی می شود.

4. شکر خداوند عامل افزایش نعمت هاست: «وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّکُمْ لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ؛ این وعده الهی است که اگر شکرگزار باشید (اعم از شکر زبانی و عملی

ص:168

که غرض از آن استفاده از نعمت هاست، در مسیر درست) حتماً نعمت ها را افزایش می دهیم». (ابراهیم: 7)

5. عوامل دیگری مانند امانت داری،(1) انفاق،(2) صله رحم،(3) حُسن خلق،(4) دعا، نماز شب(5) نیز وجود دارند که در منابع دینی سبب توسعه رزق شمرده شده اند.

6. در مقابل، اموری وجود دارد که سبب کاهش روزی و سلب شدن امکانات اقتصادی می شود. خداوند در قرآن کریم، قوم سبا را دارای تمدن و امکانات اقتصادی زیادی معرفی کرده است، اما خداوند بر اثر ناسپاسی، سیل بزرگی فرستاد که به سیل عَرِم مشهور شد که سبب شکسته شدن سد معروف «مآرب» و نابودی کشاورزی آنها شد. در قرآن کریم آمده است که این امر به آنان اختصاص ندارد و به صورت سنت در مورد همه زمان ها جاری است.(6) امور دیگری همانند خوردن مال حرام(7) و رباخواری(8) نیز چنین پی آمدی دربردارند.

اساس سفارش های کتاب و سنت، مسلمان درآمد خود را در این زمینه ها صرف می کند: تأمین خود و خانواده، زکات و خمس و دیگر مالیات های واجب، انفاق در راه خدا برای تأمین نیازمندانی که درآمد آنها کفاف هزینه هایشان را نمی دهد.(1) قرآن کریم، ترک انفاق را مستلزم هلاکت به دست خود دانسته است.(2) علاوه بر این، مسلمان باید بخش دیگری را نیز برای سائلان، یعنی نیازمندانی که نیاز خود را ابراز می کنند و محرومان، یعنی کسانی که از سر عفت نفس نیاز خود را ابراز نمی کنند، در نظر بگیرد: «وَ فِی اَموالِهِم حَقٌ مَعلوُمٌ لِلسائِلِ وَ الْمحرومِ.»(3) عدالت اقتضا می کند کسانی که توانایی تأمین همه نیازهای خود را ندارند، تأمین شوند. اسلام این امر مهم را بر دوش دولت اسلامی و توانگران قرار داده است. البته وضعیت مطلوب اسلام این است که هر فرد در اوج نیاز، دیگران را بر خود ترجیح و امکاناتش را در اختیار آنان قرار دهد: «وَ یُؤْثِرُونَ عَلی أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ.» (حشر: 10) امام صادق علیه السلام به ابان بن تغلب فرمود:

اگر مالت را دو نیم کنی و نیمی را به برادرت دهی، به این آیه عمل نکرده ای؛ زیرا در این صورت، تازه با او یکسان شده ای. در صورتی در حق او ایثار کرده ای که از نیمه دیگر به او اعطا کنی.(4)

ص:170

آثار اقتصادی

توزیع درآمد به این شیوه، افزون بر تأثیر عمیقی که در روح و شخصیت افراد دارد، دارای آثار توزیعی فراوانی است. در اقتصاد متعارف، کسانی متقاضی به شمار می آیند که واجد دو عنصر باشند: تمایل و نیاز؛ توانایی و قدرت خرید. بنابراین، افرادی که نیاز دارند، اما توانایی ندارند، در دایره تحلیل ها و الگوهای اقتصادی قرار نمی گیرند. ساختار تأمین اجتماعی هم که در کشورهای غربی رایج شده، معلول بروز بحران های گسترده ای است که سرمایه داری لیبرال را تا مرز سقوط پیش برد. در این شرایط، سرمایه دارها برای نجات خود به تأمین اجتماعی تن دادند، در حالی که در جامعه اسلامی، همه افراد بر اثر حاکمیت ارزش های یاد شده تا حد کفاف متقاضی بالفعل می شوند و این از روز نخست در متن تعالیم الهی اسلام گنجانده شده است. امام صادق علیه السلام درباره مقدار زکاتی که می توان به فقیر داد، فرمود:

مسلمانان به اندازه ای به او می دهد که بتواند بخورد، بنوشد، هرچه نیاز دارد، بپوشد، ازدواج کند، صدقه دهد، حج به جا آورد و دین خود را ادا کند.(1)

این شیوه توزیع درآمد در دیگر بخش های اقتصاد نیز دارای آثار مثبت بسیار است که تحلیل آن روشن است.

پیشرفت های علمی و فنی در زمینه های گوناگون اسباب رفاه بشر را فراهم آورده است، ولی بلندپروازی های او دردسرها و دل مشغولی های جدیدی برای نوع بشر ایجاد کرده است، به گونه ای که او همواره احساس ناامنی می کند. از بین رفتن جنگل ها، آلودگی منابع آب، استفاده بی رویه از منابع فسیلی که سبب آلوده شدن هوا می شود و تخریب لایه ازن، تنها نمونه هایی از این موردها هستند. طُرفه آنکه برخی دانشمندان محیط زیست با فرافکنی درصدد برآمدند بحران زیست محیطی را به آموزه های دینی نسبت دهند.(1) ذکر مواردی از آنچه در منابع دینی آمده است، حقیقت را روشن می کند.

قرآن کریم از افساد در زمین نهی فرموده است: «وَلاَ تُفْسِدُواْ فِی الأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاَحِهَا.» (اعراف: 56) فساد و افساد عمومیت دارند و شامل هرگونه اخلال در محیط زیست می شوند. خداوند در مورد گروهی که در ظاهر، سخنان خوب بر زبان می آورند، ولی قلبشان بر خلاف آن است، فرموده است: «وَإِذَا تَوَلَّی سَعَی فِی الأَرْضِ لِیُفْسِدَ فِیِهَا وَیُهْلِکَ الْحَرْثَ وَالنَّسْلَ وَاللّهُ لاَ یُحِبُّ الفَسَادَ.» (بقره: 205) از نظر قرآن کریم، هر اقدامی سبب از بین بردن کشاورزی و نسل های آینده شود، از قبیل آلوده کردن هوا، آب ها، از بین بردن جنگل ها، مراتع و زمین های کشاورزی، مصداق آشکار فساد است.

امام صادق علیه السلام فرمود: «زندگی بدون سه چیز گوارا نیست: هوای پاکیزه، آب شیرین فراوان و زمین حاصل خیز.»(2) حضرت رسول الله صلی الله

ص:172

علیه و آله فرمود:

اگر در دست یکی از شما، نهالی بود که اراده کاشتن آن را دارید و قیامت به پا شد، (علایم قیامت آشکار شد) و توانستید آن را بکارید، این کار را انجام دهید.(1)

در موارد متعددی، کندن درختان را مشروط به کاشتن نهالی به جای آن فرموده است.(2) حرمت اسراف و تبذیر و اتلاف نیز عمومیت دارد و شامل منابع طبیعی و محیط زیست می شود.

آثار اقتصادی

این قبیل تعالیم بیش از آنکه جنبه درمان بحران محیط زیست را داشته باشد، از وقوع آن پیش گیری می کند. توسعه اقتصادی به هر صورت، مطلوب اسلام نیست. از آنجا که امکانات موجود اعم از هوا، آب ها و منابع بر اساس توحید در مالکیت ملک خداوند هستند و انسان، امانت دار است، فقط در محدوده ای مجاز است که خداوند تعیین فرموده است، نه آنکه به صورت دلخواه در آنها تصرف کند. ضوابطی که بیان شد، به علاوه برخی ضوابط حقوقی، از قبیل حرمت اضرار سبب می شود استفاده از منابع چنان سامان دهی شود که هیچ گونه آثار خارجی منفی برای افراد و محیط زیست نداشته باشد. (فرضیه چهارم) در قسمت های قبل گذشت که رشد اقتصادی، یکی از اهداف نظام اقتصادی اسلام است، اما نه به هر قیمت، بلکه لازم

ص:173

است در روند رشد به ارزش های دیگر آسیبی وارد نشود. عدالت،(1) رعایت حقوق دیگران، اخلال نکردن در فرآیندهای طبیعی که خداوند برای موجودات و از جمله انسان تنظیم فرموده است و مانند اینها اموری هستند که در مسیر رشد اقتصادی باید به آن توجه شود. خداوند آنچه در آسمان و زمین است، مسخرّ انسان فرموده است.(2) اسراف و تبذیر و اتلاف و مانند آن را ممنوع کرده است. وضعت کنونی که بشر را گرفتار کرده، نتیجه طبیعی حاکمیت تفکرات اومانیستی است که نقش خداوند را در اداره عالم و انسان انکار کرد و برای انسان نقشی خدایی قایل شد. چنین انسانی در برابر خود حد و مرزی قایل نیست و تنها «امیال نفسانی» او کیفیت استفاده از امکانات را تعیین می کند. او در این مسیر، به همین صورت پیش رفت، ولی ناگهان، خود را گرفتار پی آمدهای مخرب آن دید؛ پی آمدهایی که اگر چاره نشود، راه را برای ادامه التذاذ او خواهد بست. در اینجا بود که از سر ضرورت به فکر تغییر مسیر افتاد. این همه در حالی است که اگر بشر از همان ابتدا، خود را بنده خدا می دانست و بر اساس امیال عمل نمی کرد، هنگام استفاده از منابع، مصلحت نوع انسان ها را در نظر می گرفت و با چنین بحران هایی روبه رو نمی شد.

تعالیم اخلاقی اسلام در زمینه های مختلف اقتصادی، هم انگیزه لازم برای انجام فعالیت های اقتصادی و به کارگیری تمامی ظرفیت های اقتصاد را فراهم می کند و هم بر اثر آمیختگی با ارزش های معنوی، مانع بروز مفاسد اقتصادی می شود که همواره عامل بازدارنده مهمی بوده و هست. عدل و انصاف، ایثار و توکل و اعتدال از مهم ترین اصول اخلاقی هستند که می توانند در همه حوزه های اقتصاد اعم از تولید، توزیع، تجارت و مصرف مبنای تنظیم روابط و فعالیت ها قرار گیرند. انصاف و ایثار، نه تنها میان منافع افراد و جامعه، هماهنگی ایجاد می کند و مانع ایجاد عوارض منفی می شود، بلکه سبب می شود فعالان اقتصادی به صورت داوطلبانه، مصالح عمومی را بر منافع شخصی خود ترجیح دهند. توکل بر نیروی لایزال خداوند، پشتوانه ای نیرومند برای دست اندرکاران بخش های مختلف به ویژه در کشورهایی است که عقب نگاه داشته شده اند و به آنان اطمینان می دهد که می توانند عقب ماندگی های خود را جبران کنند. (فرضیه دوم)

اعتدال و حد وسط از یک سو، جلوی رکود را می گیرد و از دیگر سو، مانع هدر رفتن منابع می شود. سفارش های مربوط به کار و تولید، جامعه را از رخوت خارج می کند، در مسیر پیشرفت همه جانبه قرار می دهد و با رشد تولیدات، رفاه عمومی را افزایش می دهد. از آنجا که جامعه اخلاق مدار اسلامی باور دارد اراده الهی، اثرگذار حقیقی است، حتی در امور اقتصادی نیز اطاعت پروردگار و رعایت حدود او را اثرگذار می داند و در برابر شکستن حریم الهی سبب رکود تلقی می کند. (فرضیه اول)

اخلاقیات توزیع موجب می شود مواهب رشد نصیب همه شود و آنان را

ص:175

قادر به تقاضای نیازهای واقعی خود سازد که سبب کارا شدن تخصیص منابع می شود. (فرضیه سوم)

روح کلی ارزش های اخلاقی در تجارت را می توان سالم سازی رقابت از انواع انحرافات ناشی از رذایلی چون حرص و طمع دانست که عرضه و تقاضا و بازار را غیر واقعی می کند و بر بخش های دیگر آثار مخربی دارد. (فرضیه چهارم)

اسلام، مصارف ضروری و از آن بالاتر، مصارفی را که با شأن و موقعیت انسان تناسب دارد، لازم دانسته و تجمل گرایی را مذمت، قناعت در مصرف را تشویق و اسراف و تبذیر را تحریم فرموده است. بر اثر این آموزه ها، کالاهای تولید شده که تأمین کننده نیاز واقعی هستند، مصرف می شوند که نویددهنده ادامه فعالیت های تولیدی مفید و زنده ماندن اقتصاد است و از صرف منابع برای تولیدات غیر لازم که در حقیقت، هدر دادن منابع است، پیش گیری خواهد شد که این پی آمدها، فرضیه های دوم و سوم و چهارم را اثبات می کنند.

سفارش های اولیای دین در زمینه اهمیت دادن به محیط زیست و دوری از فساد در زمین از وقوع بحران های زیست محیطی جلوگیری می کند. درباره اخلاق اقتصادی اسلام و تحلیل آثار آن در بخش های مختلف، هنوز در ابتدای راه هستیم. بسیاری از تعالیم بازگو نشدند. درباره مواردی هم که تعرض شد، تحلیل های گسترده تری لازم است؛ زیرا ارزش های اخلاقی اسلام از سوی خداوندی صادر شده است که اسرار آشکار و نهان همه عالم و انسان را می داند. یکی از کارهای لازم دیگری که لازم است صورت

ص:176

گیرد، طراحی الگوهای عملیاتی متناسب با هر بخش و فرهنگ سازی برای اجرای آن است. بر اثر رویکرد جدید به اخلاق اقتصادی، تجربه های عملی بسیاری به دست آمده است. استفاده از این تجربه ها، ما را در طراحی الگوهای عملیاتی کمک می کند. اگر همه فرهیختگان جامعه با استفاده از همه ابزارها به گسترش این تعالیم بپردازند، امید است جامعه اسلامی با توجه به امکانات گسترده و وجود استعدادهای انسانی فراوان، به موفقیت های بسیار چشم گیر دست یابد و بتواند الگویی موفق برای امت های اسلامی باشد.

منابع

٭ قرآن کریم.

ایروانی، جواد، اخلاق اقتصادی در قرآن و حدیث، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، چاپ اول، 1384.

حرّ عاملی، محمد بن الحسن، وسائل الشیعه، قم، تحقیق مؤسسه آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، 1373.

حسینی، سید رضا، الگوی تخصیص درآمد و رفتار مصرف کننده مسلمان، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول، 1379.

دادگر، یدالله، «اخلاق بازرگانی (و کسب و کار) از منظر اقتصاد و اقتصاد اسلامی»، فصل نامه پژوهش نامه بازرگانی، شماره 38، 1388.

سن، آمارتیا، اخلاق و اقتصاد، ترجمه: حسن فشارکی، تهران، شیرازه، چاپ اول، 1377.

طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ناشر دارالصعب، 385ه .ق.

فراهانی فرد، سعید، «محیط زیست: مشکلات و راه های برون رفت از

ص:178

منظر اسلام»، فصل نامه تخصصی اقتصاد اسلامی، شماره 22، تابستان 1385.

فصل نامه پژوهش نامه بازرگانی، مؤسسه مطالعات و پژوهش های بازرگانی، شماره 38، بهار 1385.

قدیری اصلی، باقر، سیر اندیشه اقتصادی، تهران، دانشگاه تهران، چاپ هشتم، 1368.

قراملکی، فرامرز و همکاران، اخلاق حرفه ای در تمدن اسلام و ایران، تهران، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، چاپ اول، 1386.

مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1403 ه .ق / 1983م.

مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، چاپ دوم، 1403ه .ق.

محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، قم، دارالحدیث، 1416ه .ق.

معصومی نیا، علی، بررسی و مقایسه عملکرد بازار کالا و خدمات در سیستم اقتصادی اسلام و سرمایه داری، پایان نامه کارشناسی ارشد اقتصاد نظری، قم، دانشگاه مفید، 1377.

معیدفر، سعید، بررسی میزان اخلاق کار و عوامل فردی و اجتماعی مؤثر بر آن، تهران، مؤسسه کار و تأمین اجتماعی، 1380.

میر معزی، سید حسین، اقتصاد کلان با رویکرد اسلامی، تهران، سازمان پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول، 1384.

______________________ ، نظام اقتصادی اسلام، دفتر دوم (اهداف و انگیزه ها و اهداف، تهران، مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، چاپ

ص:179

اول، 1378.

نجفی، مهدی، «اخلاق و کارآیی در بازار سهام از دیدگاه اسلام»، فصل نامه تخصصی اقتصاد اسلامی، شماره 18، تابستان 1384.

نمازی، حسین و یدالله دادگر، ارتباط اقتصاد متعارف با اقتصاد ارتدوکس و اقتصاد مدار، تهران، شرکت سهامی انتشار، چاپ اول، 1385.

نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل (جلد سیزدهم)، قم، مؤسسة آل البیت، چاپ دوم، 1408ه .ق.

ص:180

موضوع در سه بخش بررسی مفاهیم واژه جهاد اقتصادی، ارتباط جهاد اقتصادی با اقتصاد اسلامی و مبانی قرآنی جهاد اقتصادی در ابعاد مختلف مورد بررسی قرار گیرد.

مقدمه

شارع مقدس همواره بر تلاش هدف مند برای تعالی اسلام و جامعه اسلامی و برپایی عدالت و توازن اجتماعی تأیید کرده، به گونه ای که در آیه 25 سوره حدید، یکی از هدف های رسالت انبیا را برپایی عدالت اقتصادی اجتماعی دانسته است: «لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَیِّنَاتِ وَ أَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ وَ الْمِیزَانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ؛ با اینکه ما رسولان خود را همراه با معجزات روشن گسیل داشتیم، و با ایشان کتاب و میزان نازل کردیم تا مردم را به عدالت خوی دهند». (حدید: 25)(1)

خداوند در این آیه، تلاش و رسالت عظیم پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را در راستای هدف و تحولی بزرگ می داند که همان عدالت اجتماعی _ اقتصادی است و تمام همت و کوشش مضاعف انبیا و پیروان آنها را در این راستا می داند. همچنین در آیات دیگر، مسیر و سازوکار این تلاش و همت مضاعف را برای رسیدن به تعالی جامعه اسلامی چنین بیان می کند:

ص:183

وَ جَاهِدُواْ فی اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ هُوَ اجْتَبَئکُمْ وَ مَا جَعَلَ عَلَیْکمُ ْ فی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ مِّلَّةَ أَبِیکُمْ إِبْرَاهِیمَ هُوَ سَمَّئکُمُ الْمُسْلِمِینَ مِن قَبْلُ وَ فی هَذَا لِیَکُونَ الرَّسُولُ شَهِیدًا عَلَیْکمُ ْ وَ تَکُونُواْ شُهَدَاءَ عَلی النَّاسِ فَأَقِیمُواْ الصَّلَوةَ وَ ءَاتُواْ الزَّکَوةَ وَ اعْتَصِمُواْ بِاللَّهِ هُوَ مَوْلَئکمُ ْ فَنِعْمَ الْمَوْلی وَ نِعْمَ النَّصِیرُ. (حج: 78)

و در راه خدا کارزار کنید، چنان که سزاوار کارزار کردن برای اوست، او شما را برگزید و در این دین برای شما دشواری ننهاده است. آیین پدرتان، ابراهیم است و او شما را از پیش و هم در این قرآن، مسلمان نام داد تا این پیامبر بر شما گواه باشد و شما بر مردم گواه باشید. پس نماز گزارید و زکات دهید و به خدا تکیه کنید که او مولای شماست و چه خوب مولا و چه خوب یاوری است.

در این آیه شریفه، خداوند به مسلمانان دستور داده است که برای رسیدن به سعادت دنیا و آخرت باید در امور مادی (مسائل اقتصادی و دنیوی) و معنوی (مسائل اخروی و عبادی) مجاهدت کنند تا اینکه حق جهاد را ادا کنند. بنابراین، با جمع تلاش مادی و معنوی و استمرار آن برای تحقق حق جهاد، شاید بتوان استنتاج کرد که در این آیه، خداوند به جهاد اقتصادی با رویکرد اخروی دستور الزامی داده است.

مقام معظم رهبری بر این باور است که:

ممکن است یک وقت این جهاد به شکل قتال باشد، ممکن است جهاد مالی باشد، ممکن است جهاد علمی باشد، ممکن است جهاد

ص:184

فنی باشد؛ همه اینها جهاد است؛ انواع و اقسام جهاد و مبارزه است.(1)

مردم مسلمان ایران به امر خداوند برای تعالی جامعه با جهاد علیه باطل و طاغوت، نظام مقدس جمهوری اسلامی را بنیان نهادند. با تغییر نوع نظام حکومتی، نخبگان علمی _ اجرایی کشور باید ساختارهای کلی (بینشی و ارزشی) کشور را متحول سازند. البته لازمه این تحول، تغییر اساسی مسائل کشور در پرتو جهان بینی و ایدئولوژی اسلامی و قرآنی است. همچنین این تحول جز با تغییر علمی عناصر اثرگذار در عملکرد جامعه میسر نیست. پس الگوهای علمی، اسلامی _ ایرانی، مهم ترین اصل برای پیشرفت تحقق این رکن است، ولی رسیدن به این الگو، ایجاد مفاهیم و ادبیات علمی تخصصی در بستر زمان طی چندین نسل پدید می آید. البته اسلام دارای الگوهای مطلوب و اهداف متعالی بسیاری است که این الگو در بسیاری از موارد به ویژه موارد فردی وجود دارد، ولی در موردهای اجتماعی، به ویژه در اقتصاد کم رنگتر است که نیازمند کارهای علمی نخبگان جامعه اسلامی ایرانی است.

در دهه اول انقلاب که دهه جنگ و دفاع بود، همه توان اجرایی و علمی کشور صرف جنگ شد و هیچ فرصتی برای طراحی الگوی مطلوب پدید نیامد. در دهه دوم که دوران بازسازی آثار جنگ و مسائل پس از آن بود، دولت برای رفع سریع مشکلات مردم کوشید و در این راستا، به علت کمبود ادبیات تخصصی اقتصاد اسلامی بومی و با توجه به ضرورت و

ص:185

فوریت بازسازی کشور، از الگو های رایج اقتصادی بهره جستند که پی آمدهایی نیز برای جامعه اسلامی داشت. در دو دهه اول، با توجه به فراز و نشیب های اقتصادی بسیار، با وجود دغدغه مسئولان و نخبگان، هیچ گاه فرصت کافی برای کالبدشکافی مدل های اجرایی جامعه در راستای معیارهای اسلامی _ ایرانی پیش نیامد.

در دهه سوم، نخبگان علمی _ اجرایی در زمینه اقتصاد کشور به ضرورت تولید و تبیین مفاهیم اسلامی _ اقتصادی با رویکرد اختصاصی جامعه ایرانی، بیش از پیش پی بردند. حلقه های ارتباطی در زمینه علم اقتصاد اسلامی در درون نخبگان ایرانی شکل گرفت و به تبادل دستاوردهای علمی _ اقتصادی با دیگر جوامع اسلامی پرداختند. تشکیل مفهوم و مبانی الگوی پیشرفت اسلامی _ ایرانی و آمادگی فرهنگی اجتماعی در زمینه اقتصادی که در اقتصاد به عنوان توسعه مفهوم سرمایه های اجتماعی(1) از آن یاد می شود، به رویکرد های اصلاح الگوی مصرف، همت و کار مضاعف برای انجام جراحی در اقتصاد ایران و تغییر فضای فکری _ عقیدتی در اقتصاد انجامید.

اکنون که در آغاز دهه چهارم انقلاب اسلامی هستیم، نام گذاری شایسته رهبر فرزانه به نام «جهاد اقتصادی»، سرمشقی برای این دهه است. حرکت به سوی این الگو می تواند یکی از اهداف جهاد اقتصادی باشد؛ زیرا هرچه بیشتر به این الگو نزدیک شویم، بهتر می توانیم پرسش های پاسخ داده نشده

ص:186

در سطح جامعه و نظام را حل کنیم. ازاین رو، شاید بتوان این دهه را دهه «جنگ تحمیلی اقتصادی» نامید.

بدیهی است مسائل اقتصادی، با توجه به علم بومی شناخته و حل می شوند و از طرفی نیز با تأکید به الگوی پیشرفت مسائل و مشکلات اولویت می یابند و همه اینها در شناسایی، عملیات و پیروزی در جهاد اقتصادی شریکند. به هر رو، موانعی در اقتصاد بومی (ایرانی _ اسلامی) وجود دارد که جهاد اقتصادی، شاه کلید حل آنهاست.

از جنبه نظری نیز فرصتی فراهم شده است تا ادبیات انقلاب اسلامی را در چارچوب اقتصادی احیا کنیم و از این فرصت برای نقد بهتر علم اقتصاد، بومی کردن علم اقتصاد و البته اصلاح الگوی پیشرفت بهره ببریم و افقی را پیش روی نظام اقتصاد کشور قرار دهیم. از ارزیابی های شتاب زده، مصادره شدن پیام های استراتژیک به دست احزاب، سیاست مداران و افراد جلوگیری کنیم. ازاین رو، باید در تبیین هرچه بهتر مفاهیم اقتصاد اسلامی و طراحی الگوی اقتصاد اسلامی در راستای الگوی پیشرفت اسلامی _ ایرانی کوشا باشیم.

با توجه به اهمیت موضوع و چگونگی بیان آن، در این مقاله کوشیده ایم مباحث در سه بخش بررسی مفاهیم واژه جهاد اقتصادی، ارتباط جهاد اقتصادی با اقتصاد اسلامی و مبانی قرآنی جهاد اقتصادی تنظیم شود. همچنین در همه بخشها کوشیده ایم مطالب ارائه شده با رویکرد به اقتصاد ایران باشد.

1. آشنایی با مفهوم جهاد اقتصادی

واژه «جهاد» از ریشه «جَهْد یا جُهْد» به معنای مشقّت و زحمت و همچنین به معنای توان و طاقت است و «ج_ه_اد» و «م_ج_اه_ده» یعنی به کار بستن توان در دفع دشمن.(1) البته این کوشش ب_ه ص_ورت های م_ختلف انجام می گیرد؛ زیرا حمله و هجوم دشمن به شیوه های مختلف است.

«جهاد» از واژگان مهم قرآنی است که 108 بار در قرآن بیان شده است و مفاهیم بسیاری را برای احیا و استمرار دین مبین اسلام دربردارد. بدیهی است این امر اهمیت و ظرافت های موجود در فهم صحیح این واژه مقدس قرآنی را می رساند.

ج_هاد افزون بر معنای لغوی، اصطلاحی شایع در فرهنگ اسلامی است و در تعریف آن چنین گفته اند: «اَلْج_ِه_ادُ ش_َرْع_اً ب_َذْلُ النَّف_ْسِ وَ الْم_الِ وَالْوُس_ْعِ ف_ی اِع_ْلاءِ ک_َلِم_َةِ الاِْس_ْلامِ وَ اِق_ام_َةِ ش_َعائِرِ الاْیمانِ.»(2) م_ع_ن_ای ش_رع_ی و اص_ط_لاح_ی ج_ه_اد ع_ب_ارت از ن_ث_ار ج_ان و مال و توان در راه اعتلای اسلام و بر پا داشتن شعارهای ایمان است.

در قرآن کریم برای تحریک به جهاد بر دو ارزش روحی تکیه شده است: یکی اینکه راه، راه خداست، دیگر اینکه انسان های بیچاره و بی پناهی در چنگال ستمگران گرفتار مانده اند. خداوند در آیات 39 تا 41 سوره حج می فرماید:

ص:188

أُذِنَ لِلَّذینَ یُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ إِنَّ اللَّهَ عَلی نَصْرِهِمْ لَقَدیرٌ الَّذینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ بِغَیْرِ حَقٍّ إِلاَّ أَنْ یَقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوامِعُ وَ بِیَعٌ وَ صَلَواتٌ وَ مَساجِدُ یُذْکَرُ فیهَا اسْمُ اللَّهِ کَثیراً وَ لَیَنْصُرَنَّ اللَّهُ مَنْ یَنْصُرُهُ إِنَّ اللَّهَ لَقَوِیٌّ عَزیزٌ الَّذینَ إِنْ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ وَ لِلَّهِ عاقِبَةُ الْأُمُورِ.

به مؤمنان به موجب آنکه مظلوم واقع شده اند، اجازه داده شد که با دشمن جنگ جو بجنگند. خداوند بر یاری مؤمنان تواناست، همان ها که از خانه های خود به ناحق بیرون رانده شده و جرمی نداشته اند، جز آنکه گفته اند پروردگار ما خداست و اگر نبود که خداوند شر بعضی مردم را به وسیله بعضی دیگر دفع می کند، صومعه ها، دیرها، کنشت ها و مساجد که در آنجا فراوان یاد خدا می شود، منهدم می شود. خداوند، کسانی که او را یاد می کنند، کمک می کند. همانا خداوند، نیرومندترین فرد است؛ آنان را که اگر در زمین مستقر سازیم، نماز را به پا می دارند، زکات را می پردازند، به معروف فرمان میدهند و از منکر باز می دارند. پایان کارها از آن خداست. (1)

در ادامه به مهم ترین مفاهیمی می پردازیم که از جهاد و ارتباط آن با اقتصاد می توان برداشت کرد.

«جهاد به معنای تلاش ساده نیست و هر تلاشی را نمی توان جهاد نامید. هر تلاش اقتصادی را نیز نمی توان جهاد اقتصادی نامید. جهاد نوعی تلاش هدف مند مقدس است که بر گرفته از روحیه فرهنگ اسلامی می باشد.»(1) هدفی که بسیار مقدس است و مسلمان برای رسیدن به آن به طراحی نقشه و الگو می پردازد و از هیچ چیزی حتی مال و جان خویش دریغ نمی کند. به پاس آن هدف والا و تلاش مضاعف نیز پاداش و فوز عظیم به او تعلق خواهد گرفت. در مقابل، اقتصاد که به معنای تخصیص بهینه منابع کمیاب به خواسته ای نامحدود بشر تعبیر شده است،(2) نوعی تلاش هدف مند مادی است.

در واقع، جهاد اقتصادی، ترکیب و هم پوشانی دو مجموعه یاد شده است و جهاد که مفهومی معنوی و فرهنگی دارد، قادر خواهد بود بر اقتصاد اثر بگذارد. برآمد این دو حیطه فعالیت، تلاش هدف مند مادی مقدس یا به عبارتی، جمع بین تلاش دنیا و آخرت است. اقتصاد اسلامی در پی توسعه همه جانبه و عدالت محور است که رفاه اسلامی دارد. ازاین رو، می توان گفت آنچه جهاد اقتصادی در پی آن است، همان اهداف اقتصاد اسلامی و تحقق آن در جامعه است.

بنابراین، یکی از ضروریات در جهاد اقتصادی، داشتن روحیه جهادی (تلاش مادی و معنوی) در مسئولان و اقشار مردم است. به یقین، در جهاد

ص:190

اقتصادی، موانع بزرگی سر راه پیشرفت اقتصادی ملت ما ظاهر خواهد شد که فقط با روحیه جهادی و خستگی ناپذیری میتوان این موانع را برطرف کرد. البته داشتن روحیه خودباوری و اینکه ما هم می توانیم پیشرفت کنیم و حتی از غرب جلوتر حرکت کنم، یکی از ضروریات است. پیشرفت هایی در عرصه های پزشکی، صنعتی، هسته ای، هوا و فضا نمونه هایی از این پیشرفت است.(1)

مقرّب درگاه احدیت باشد و به حق، شایسته جانشینی او باشد.(1)

در منابع دینی، ارزش علم و عالم هم ردیف شهید میدان جنگ و حتی بالاتر دانسته شده است. بر اساس این تقسیم بندی، برخی گزاره ها و مفاهیمی مانند جهاد علمی، فنی، فرهنگی و اقتصادی را اگر نتوان به میزان جهاد اصغر و جهاد اکبر ارزش گذاری کرد، دست کم در درجه ای نزدیک به اینها می توان قرار داد.(2)

در ادبیات کشور ما هم مفاهیم جهادی مانند جهاد کشاورزی، جهاد علمی فن آوری و جهاد سازندگی مطرح است. ازاین رو، جهاد اقتصادی، نه تنها واژه جدیدی نیست، بلکه در راستای استمرار پیشرفت کشور است که در واقع، جهادی در راستای تولید علمی _ اقتصادی در پرتو فرهنگ اسلام است.

جهاد برای گسترش مرزهای اسلام و دعوت از انسان های دیگر کشورها (غیر اسلامی) برای به عضویت درآمدن در جامعه اسلامی به دستور امام معصوم علیه السلام است.

دو _ جهاد دفاعی

در این نوع جهاد، مخالفان خارج از مرزهای جغرافیای اسلام سعی در شکستن حریم امنیتی جامعه اسلامی دارند که به دو دسته اجتماعی و فردی تقسیم می شوند:

اول _ جهاد دفاعی اجتماعی

دفاع از حریم جغرافیای جامعه اسلامی است. زمانی که دشمن (مخالفان جامعه اسلامی)، حریم سرزمین های اسلامی را شکستند، بر هر مسلمانی واجب می شود که به دفاع (جهاد دفاعی) از مرزهای جامعه اسلامی بپردازد.

دوم _ جهاد دفاعی شخصی

دفاع (جهاد) از حریم خانوادگی و شخصی است. اگر درگیری میان حق و باطل در میان یکی از اعضای خانواده صورت گرفت، سرپرست یا هر عضوی از خانواده باید به دفاع از حریم خانواده بپردازد. ارزش این نوع جهاد نیز برابر جهاد دفاعی اجتماعی است.(1)

سه _ جهاد نفاقی

اگر در درون مرزهای جغرافیای اسلام، گروهی از افراد جامعه اسلامی از

ص:193

فضای جامعه اسلامی و اطاعت معصوم خارج شدند و سعی در تفرقه و نفاق در بدنه جامعه مسلمانان داشته باشند، برخورد شدید و جهاد با آنها واجب است، مانند ماجرای جمل، نهروان و خوارج.(1)

جامعه اسلامی ممکن است از سوی مخالفان به وسیله انواع حیله های (جنگ و قدرت نرم) سیاسی، اقتصادی و فرهنگی یا در نهایت، با جنگ و قدرت فیزیکی تهدید شود. این امر سبب بروز مشکلاتی برای مسلمانان در زمینه رشد و گسترش فضای دینی و اقتصادی می شود و کاهش عزت و اقتدار جامعه اسلامی را در پی دارد. در چنین شرایطی، جهاد دفاعی اجتماعی بر مسلمانان واجب می شود که با جان و مال و همت مضاعف خود از کیان اسلام و اقتدار جامعه اسلامی حفاظت کنند و در این جهت، از هیچ کوششی فروگذار نباشند. جهاد اقتصادی نیز با توجه به شرایط زمانی و مکانی جامعه اسلامی ما نیز از چنین حکمی مستثنا نخواهد بود.

کمیت (شمار نیروها، ادوات و تجهیزات دشمن) و کیفیت (درجه دانش و مهارت فنی نیروهای انسانی، فیزیکی و...) جبهه باطل، حدود کمیت و کیفیت واجب کفایی را مشخص می سازد. اگر در شرایطی، دنیای کفر در برابر جامعه اسلامی صفآرایی کند، تمام جهان اسلام باید هماهنگ و متحد به پا خیزند و در برابر آنها به جهاد بپردازند و با تمام وجود بکوشند.

در واقع، اطمینان از شکست کامل جبهه کفر حدود واجب کفایی را مشخص می سازد. ازاین رو، مشغولیت گروهی در جهاد کفایی، مسئولیت را از دوش دیگران _ تا کسب یقین قطعی از برتری حق علیه باطل _ برنمی دارد.

در بحث جهاد اقتصادی نیز دنیای مخالفان اسلام برای نابودی همه جانبه جامعه اسلامی متحد شده اند. ازاین رو، این دفاع اجتماعی و واجب کفایی تنها با اتحاد همه اعضای جامعه تحقق خواهد پذیرفت.

واجب عینی

زمانی است که امام معصوم علیه السلام به فرد یا گروه خاصی دستور جهاد بدهد. ازاین رو، این حالت تنها بر گروه خاصی واجب می شود تا در مقابل دشمن ایستادگی کنند. (1)

خطاب مقام معظم رهبری، خطاب عام است، ولی به طور منطقی نقش نخبگان کشور _ چه نخبگان حکومت، مثل نخبگان قوای سه گانه و مجمع تشخیص مصلحت نظام و چه نخبگان بیرون از حکومت، مثل دانشگاه،

ص:195

حوزه علمیه و صاحب نظران و حتی صاحب نظران ایرانی خارج از کشور _ بسیار خطیرتر است و در رأس فرمان رهبر قرار می گیرند. آنها به عنوان گروه خاصی مسئولیت های ویژهای، مانند تشکیل گفتمان ملی در راستای طراحی الگوی اسلامی _ ایرانی، برای هرچه بهتر انجام شدن این جهاد مقدس خواهند داشت.

ملزم به امر جهاد باشد، این مهم باید به بهترین وجه تحقق یابد».(1)

امروز نیز تعامل و تقابل میان مسلمانان و غیر مسلمانان در همه عرصه ها، از جمله اقتصاد که شریان های زندگی اجتماعی به آن بستگی دارد، اثر شگرفی در سرافرازی و عزت جامعه اسلامی دارد. ازاین رو، تصدیق دو اصل کل یوم و کل ارض، ما را به وقوع امر خطیر جهاد رهنمون می سازد.

از تقدس واژه جهاد، تقدس جامعه اسلامی (جهان اسلام) و الحاد جامعه کفر به صورت ضمنی استنباط می شود و هدف مندی تقابل و درگیری این دو جبهه را می رساند. حضور فیزیکی یا معنوی دشمن، شرط تحقق جهاد است. بنابراین، می توان برداشت کرد که جهاد، تقابل میان عالم اسلام و عالم کفر است. در طول تاریخ، مثال فراوانی هست که نشان می دهد عامل پیشرفت و ترقی اسلام نیز برخاسته از این تقابل هاست. این تقابل های پرهزینه (مالی و جانی) سبب شد تا دستاوردهای عظیمی (پیشرفت و ارتقای رفاه مادی و معنوی) نصیب جامعه اسلامی شود. پافشاری بر پاسداری از کیان اسلام، به پیشرفت و ترقی و استقلال جامعه اسلامی می انجامد و روحیه فرهنگ توانستن و اتکا به نفس را به مسلمانان می آموزد.

مسلمانان در طول تاریخ در سایه اسلام برای رسیدن به این پیشرفت، همتهای بلند و رشادتهای بزرگی داشته و از هر وسیله مجازی برای تحقق اهداف خود بهره برده اند. ازاین رو، در گفتمان دینی ما، جهاد، برخورد

ص:197

پر صلابت با مانع و رفع آن است. البته جهاد امروز از نظر فنی، علمی، نظامی و اقتصاد، از جهاد در زمان گذشته بسیار پیچیده تر است.

کالاهای غیر نفتی و کاهش حجم دولت شده است. ازاین رو، می تواند وارد جهش بزرگ و جهاد اقتصادی شود. مهم ترین نتیجه این جهش بزرگ، اشتغالزایی (بزرگ ترین دستاورد اقتصادی _ اجتماعی) است؛ زیرا بی کاری عامل بسیاری از آسیبهای جامعه چون افزایش طلاق، کاهش ازدواج، اعتیاد و فقر می شود.

با بررسی سیر تاریخی اقتصاد ایران، مسیر رشد و توسعه بخشهای مختلف را مشاهده می کنیم. ازاین رو، در وضعیت کنونی، یکی از نقاط قوت آن، بهینه سازی ظرفیتهای معادن و انجام عملیات تبدیلی در مواد اولیه و معادن است. همچنین در حوزه ای دیگر که کشور ما امتیازی نسبی دارد، حوزه کشاورزی و دامداری است. با توجه به نعمتهای خدادادی کشورمان در این دو حوزه، باید با اجرای طرحهای آبیاری صنعتی و با صنعتی کردن کشاورزی کوشید. ازاین رو، می توان در کشاورزی و دامداری تحولی اساسی ایجاد کرد تا ایران جزو صادرکنندگان عمده محصولات کشاورزی و دام داری باشد. پس اقتصاد ایران می تواند طرحهای عظیم کالبدشکافی، اصلاح و تحول اقتصادی را بپذیرد.

روی دست بگذارند، حیات معنوی جامعه آسیب میبیند. همچنین خداوند می فرماید: «خدا فریاد به بدگویی را دوست نمی دارد، مگر از کسی که مظلوم واقع شده است.» (1)بدیهی است این بیان، نوعی تشویق به قیام مظلوم است.

ازاین رو، اگر روحیه حرکت هماهنگ انفعالی (روحیه جهادی) وجود نداشته باشد، قطعاً جامعه اسلامی قادر به برخورد و رفع مانع نخواهد بود. روحیه جهادی (کوشش مضاعف و سریع)، ملزومات فیزیکی (تشکیلاتی) و غیر فیزیکی (فرهنگی) دارد که پیش از این، در بطن جامعه باید به صورت ظرفیت بالقوه ای ایجاد شود تا در زمان لازم بالفعل شوند.

جامعه اقتصادی _ اجتماعی ایران در مقایسه با گذشته، به اندازه کافی تجربه دارد. رفتارشناسی ملت ایران نشان می دهد که همواره موج نخست اقدامات، موجی اصلاحی است، اما اگر به نتیجه نرسد، به انقلاب می انجامد. امروزه مشخص شده است که در بیست سال گذشته، ساختارهای دولتی، به تنهایی پاسخ گو نبوده و به ساختار و اقداماتی جهادی (دولتی _ مردمی) نیاز است. هم اکنون که موج اصلاحات در زمینه فرهنگ و اقتصاد جواب نداده است، ما باید وارد موج جدید فرهنگی _ اقتصادی شویم.

شناسایی باید کاملاً همه عوامل و تحرکات و حتی سابقه تاریخی و قدرتمندی دو طرف بررسی شود. این شناسایی مستمر (اعلام دایمی آماده باش) سبب افزایش سطح هوشیاری نیروها میشود. در نهایت، این هوشیاری دقیق سبب طراحی نقشه راه و الگوی پیشرفت برای چیدمان بهینه آرایش جهادی با هدف اثرگذاری دقیق و تخصیص کارآمد نیروها خواهد شد. هرچه این الگوی پیشرفت، دقیقتر و بر اساس واقعیتها و نمودارهای رشد و پیشرفت منطقه و دخیل کردن عوامل اثرگذار داخلی و خارجی و توانایی های خود باشد، قطعاً به پیروزی نزدیک تر خواهد شد.

در سند چشم انداز جمهوری اسلامی ایران، در افق 1404 هجری شمسی آمده است:

با اتکال به قدرت لایزال الهی و در پرتو ایمان و عزم ملی و کوشش برنامه ریزی شده و مدبّرانه جمعی و در مسیر تحقق آرمان ها و اصول قانون اساسی، در چشم انداز بیست ساله؛ ایران کشوری است توسعه یافته با جایگاه اول اقتصادی، علمی و فن آوری در سطح منطقه، با هویت اسلامی و انقلابی، الهام بخش در جهان اسلام و با تعامل سازنده و مؤثر در روابط بین الملل.(1)

در واقع، تجربه های این چند دهه، ظرفیتی برای تحقق چشم انداز است و نام گذاری امسال نیز نوعی انتقاد از وضعیت موجود _ کاهش رشد اقتصادی _ است.

جهاد اقتصادی که مورد نظر مقام معظم رهبری است، هدف گذاری برای

ص:201

تحقق شاخصه های پیش بینی شده در چشم انداز و برنامه های پنج ساله است؛ چون در بسیاری از موارد، مانند حوزه اشتغال، امور اداری و نظام بانکی، از برنامه ها عقب هستیم.

اگر همه بخش های جامعه بسیج بشوند و حرکتی جهادی را آغاز کنند، می توان به آنچه در برنامه پیش بینی شده است، رسید. بنابراین، باید برای تحقق اهداف پیش بینی شده کوشید تا اهداف و سیاست ها، عملیاتی شود.

در قلمرو اقتصاد روی دهد، با معنویت همراه خواهد شد.

مقام معظم رهبری، موفقیت در جهاد اقتصادی را نیازمند توجه به پیشرفت علم و فن آوری در کشور می داند. بازدید ایشان در روزهای اول سال از تأسیسات و فعالیت های منطقه مهم عسلویه، مؤید این نکته بود. همچنین ایشان بر پیوند و هماهنگی پژوهش های علمی و دانشگاهی با عرصه اقتصاد و بازار از طریق «تجاری سازی» دستاوردهای علمی تأکید کرد؛(1) چون فرد در هر طبقه و شغلی، باید در فضای اقتصاد اسلامی فعالیت و همت مضاعف کند. ازاین رو، تا سرمایه گذاری های اجتماعی(2) و عمومی و منابع انسانی(3) و تخصصی برای جهاد اقتصادی در فضای اقتصاد اسلامی شکل نگیرد، جهاد اقتصادی تحقق نخواهد یافت.

برای نهادینه سازی فرهنگ جهاد، به کار فرهنگی نیاز است که رسانه ها متولی رسمی فرهنگ سازی و دانشگاه و آموزش و پرورش نیز دارای مسئولیت رسمی هستند. البته معمولاًً فرهنگ سازی غیر رسمی در جامعه ماندگار تر است. ازاین رو، وظیفه رسانه ها، پاسخ گو کردن بخشهای گوناگون در عرصه جهاد اقتصادی است.

داشته باشند. اتحاد، شرط اساسی در پیروزی است. همچنین عدالت که از دستاوردهای اساسی جهاد اقتصادی است، زمانی تحقق می یابد که مردم در پی تحقق عدالت باشند. حتی پیامبران نیز در صورت همکاری نکردن امت، قادر به تحقق عدالت نیستند. ازاین رو، اگر همه مردم بر جهاد تأکید کنند، عدالت محقق می شود.

«جهاد اقتصادی» با اهمیت و جامعیتی که دارد، می تواند هدف مشترکی برای همه قشرها و گروه ها باشد و سبب جلب توجه مردم و بسیج ملت برای رسیدن به آن هدف شود.

اسلام، دین وحدت، تعامل و همبستگی میان مسلمانان به ویژه کارگزاران است. با این ویژگی، اسلام با قدرت و عظمت پیش می رود. در مقابل، با نزاع و اختلاف، هیبت و قدرت مسلمانان ضعیف می شود و نمی توانند کارآیی لازم را داشته باشند.

وحدت میان مردم و وحدت میان ارکان حکومتی یعنی مجلس، دولت، قوه قضاییه و دیگر دستگاه ها، لازمه جهاد است. همه باید بسیار بکوشند و از مسائل اختلافی پرهیز کنند و زمینه هایی را که سبب اختلاف بین ارکان کشور می شود، برطرف کنند. اگر در یک جبهه و جهادی، توان افراد متفرق باشد، پیروزی ممکن نیست. ازاین رو، همه باید دست به دست هم بدهند و تلاش کنند تا از یک سو، استعداد و فرصتهای اقتصادی کشور، شکوفا و از سوی دیگر، نقیصه هایی که در حوزه اقتصادی وجود دارد، رفع شود.

هر مسئولی باید جایگاه خود را در جهاد گسترده اقتصادی تشخیص بدهد و متناسب با آن به وظیفه خود عمل کند. بنابراین، متخصصان و

ص:204

صاحب نظران اقتصادی و کسانی که به گونه ای می توانند در فرهنگ سازی در جامعه اثرگذار باشند، باید تبیین و تشریح این امر مهم را وظیفه خود بدانند و با انواع شیوه ها و ابزارها، به حرکت مردم در مسیر «جهاد اقتصادی» سرعت ببخشند.

طراحی (ساختار) الگوی اقتصادی، نیازمند فهم دقیق گزاره های اثباتی است.

در طرف دیگر نیز سازوکارها و روش های آن مطرح است. مطلق ساختار فکری (ایدئولوژی) بنیانها و مبانی ارزشی اقتصاد را پایه ریزی می کنند و اقتصاد دستوری (بایدها و نبایدها) نیز برخاسته از همین مبانی ارزشی است. قوانین، اصول کلی و خط مشی اساسی هر الگوی اقتصادی (رژیم یا نظام اقتصادی) نیز حاصل تعامل مبانی ارزشی هر جامعه است.(1)

ص:206

اندیشههای نهادینه شده اثرگذار در اقتصاد در هر جامعه (مبانی و سازوکارها)، نوع خاصی از رفتار و منش اثرگذار در اقتصاد را در پی دارد. ازاین رو، این تفاوت و نگرش ها و اندیشه ها سبب طراحی الگوی متفاوتی خواهد شد یا به عبارتی، سبب تفاوت در اهداف (چشم اندازها) خواهد شد. ازاین رو، تعارض آشکار الگوهای اقتصادی، اثرپذیری علم اقتصاد از فرهنگ جهان شناسی و ایدئولوژیکی فضای حاکم بر جامعه را می رساند. پس با اجرای مبانی، الگوها و اهداف اقتصاد سرمایه داری اومانیستی در جامعه، فضایی برای طرح خواسته های مبتنی بر ورود معنویت در اقتصاد و تغییر فضای گفتمان موجود نمی ماند.

دین اسلام (دین خاتم)، کامل ترین دین است.(1) ازاین رو، مسئول هدایت انسان ها در همه عصرهاست. این مسئولیت خطیر، برنامهای دقیق و اصول راهبردی در قالب مدل می خواهد تا بتواند پیروانش را در مسیر درست هدایت کند و دین اسلام نیز با منابع غنی (قرآن و سنت، عقل و اجماع) می تواند این الگوی مطلوب و اصول راهبردی را ارائه دهد و هنجارها و روابط اثباتی گزاره های این الگو را تعریف کند. ازاین رو، در فضای گفتمان دین و اقتصاد و تعامل بین آنها، اصول راهبردی اقتصاد در پرتوی تعالیم الهی کشف می شود که ثمره بحث و بررسی آن مباحثی چون بانک داری

ص:207

اسلامی، بورس اسلامی، توسعه عدالت محور و رفاه اسلامی است.

در جامعه اسلامی، تنها الگوی اقتصادی که برخاسته از فرهنگ دینی (اقتصاد اسلامی) باشد، توان پاسخ گویی همه خواسته های مسلمانان را دارد و هر گونه تغییر و تحول روابط اقتصادی نیز باید بر اساس مبانی الگوی اقتصاد اسلامی باشد. بر این اساس، جهاد اقتصادی در جامعه اسلامی، نیازمند سازوکارهای اقتصادی _ اسلامی است و نمیتوان در جامعه ای خواستار جهاد اقتصادی شد، ولی رویکردها و سازوکارهای غیر متناسب در پیش گرفت.

با بررسی سخنان رهبری درمی یابیم ایشان هیچ گاه موافق جداسازی سازوکارهای فرهنگ از اقتصاد و سیاست نبوده است. جهاد اقتصادی از یک سو، جهشی در اقتصاد و از سوی دیگر، اخلاقی کردن یا فرهنگی ساختن فضای کسب و کار اقتصاد ملی است که فرهنگ و ارزش های انقلاب در اقتصاد بیشتر راه پیدا کند. بنابراین، هر نظام اقتصادی رویکردها و سازوکارهای خاص خود را _ که برخاسته از اهداف و اجزای آن است _ برای حل مسائل اقتصادی دارد. بر اساس نیاز و رویکرد مقاله، اقتصاد اسلامی را بر اساس سه مشخصه یاد شده، از میان دیگر نظام ها بررسی می کنیم.(1)

با وجود اهمیت اهداف اقتصادی در چگونگی شکل گیری و چینش صحیح عناصر و نحوه فعالیتهای اقتصادی آن، هنوز در ادبیات اقتصاد اسلامی اختلاف نظرهایی است. به نظر گروهی، حاکمیت سیاسی اسلام، تحکیم ارزشهای معنوی و اخلاقی، برپایی عدالت اجتماعی، نفی وابستگی اقتصادی، خودکفایی و اقتدار اقتصادی، توسعه و رشد و رفاه عمومی جزو این اهداف است.(1) ویژگی مشترک اهداف بیان شده عبارتند از رضایت الهی، قرب خداوند و مقام عبودیت برای بندگان او.

دوم _ جهان

همه جهان هستی رو به سوی خدا دارند. همه هستی برای انسان ها آفریده شده است. جهان شامل دنیا و آخرت است. دنیا محل کشت و آزمایش و آخرت محل درو و پاداش است.

سوم _ انسان

انسان دارای دو بُعد روح و جسم است. هدف از خلقت انسان، تکامل روح و جسم او است. جسم انسان در مسیر تکامل، ابزاری در خدمت تکامل روح قرار می گیرد. انسان، خلیفه خدا روی زمین و مسئول در برابر خدای تعالی است. انسان برای تکامل خود، افزون بر عقل، به وحی نیز نیاز دارد.

چهارم _ جامعه

هم جامعه و هم فرد اصالت دارد. در جوامع انسانی، سنتهای الهی حاکم است که توجه به آنها تأثیر فراوانی در جهت گیریهای اقتصادی دارد.

دو _ مبانی ارزشی

مفاهیم مبنایی دارای ماهیت ارزشی، فرهنگ ساز، جهت دهنده و اثرگذار بر رفتارهای اقتصادی انسان هاست. دیدگاه ارزشی هر مکتب اجتماعی درباره مفاهیمی مانند زهد و قناعت، توکل به خدا، تقدیر الهی و رزق مقدر و دنیا و آخرت، سازنده پیکره اصلی فرهنگ اقتصادی آن مکتب است. به دنبال آن، رفتارهای اقتصادی خاصی در عرصه های گوناگون اقتصادی به مردم می آموزد و برنامه و سیاست های ویژه اقتصادی را به مسئولان اقتصادی القا میکند.

سه _ اصول

ص:210

مقصود، رویکرد های حاکم و جهت دهنده تدابیر و رفتارهای اقتصادی است. این اصول برای دست یابی به اهداف اقتصادی و حل مشکلات و معضلات اقتصادی بر مبنای اعتقادی مبتنی هستند، همانند اصل آزادی مسئولانه، اصل رقابت مسئولانه، اصل توزیع عادلانه، اصل حضور مسئولانه دولت در اقتصاد.(1)

می پردازیم.

کمال گام بردارد.

رفاه اجتماعی نیز کمک کند.

در فرهنگ اسلامی، «عمران» مناسب ترین واژه معادل توسعه است. عمران و آبادانی یکی از اهداف خلقت بیان شده است.(1) ابن خلدون، مفسر تاریخ، از آن به «علم عمران» یاد می کند. عمران هم مفهوم کمّی و هم کیفی از جنبه اسلامی دارد. امام علی علیه السلام می فرماید: «خداوند آدم را بر روی زمین فرود آورد تا زمین خدا را با نسل خویش آباد کند»(2) یا آمده است که «به وسیله امام زمان عج الله تعالی فرجه الشریف ، زمین آباد می شود.»(3) بدیهی است توسعه در فرهنگ اسلامی، نه تنها جزو اهداف خلقت است، بلکه ابعاد و آسیب های آن را نیز مشخص کرده است.

در اسلام به همان اندازه که حرص و ثروت اندوزی، مذموم و مردود است، تنبلی و بی کارگی و کَل بر دیگران بودن، منکَر و قبیح است. اسلام، کار و تلاش مفید را پایه پیشرفت معرفی کرده است و پیشرفت را بدون رعایت قوانین اقتصادی و همت و تلاش مضاعف ممکن نمی داند.(4)

ظلمی نباشد، مبعوث شدند.(1) یکی از مهم ترین اهداف انقلاب اسلامی هم ایجاد عدالت به ویژه عدالت اجتماعی بود. در نظام حقوقی، عدالت را به مفهوم برابری می دانند که در برخی موارد، مفهوم تساوی را نیز می توان برای آن به کار برد، ولی همیشه بدین مفهوم نیست.(2)

مفاهیم مرتبط با عدالت در سه حیطه عدالت الهی، عدالت فردی و عدالت اجتماعی، دسته بندی می شوند. در اقتصاد نیز مفهوم عدالت باید در همه روابط و اجزای اقتصادی (تولید، توزیع، مصرف و نظارت) تجلی یابد. از آنجا که تحقق عدالت یکی از مهم ترین اهداف رسالت انبیا برای همه مراحل زندگی بشریت است، نمی توان عدالت را تنها در برخی بخش های اقتصاد (مانند فقط طرف توزیع) جاری دانست. بدیهی است با شکوفا شدن اقتصاد اسلامی در کشور و رسیدن به همه اهداف مورد نظر اقتصادی، عدالت اجتماعی (بهره مندی همه مردم از مواهب زندگی) نیز محقق خواهد شد.

در این مجال، با توجه به اهمیت عدالت اقتصادی، عدالت در تولید و توزیع را بررسی خواهیم کرد. قبل از آن لازم است اشاره کنیم که اهمیت پیش گیری، اولی تر از درمان است و عدالت در فضای تولیدات اقتصادی، از فقر و اختلاف طبقاتی و بروز مشکلات اقتصادی پیش گیری می کند. پس در اقتصاد اسلامی، عدالت تولیدی از عدالت توزیعی بااهمیتتر خواهد بود.(3)

اول _ عدالت در تولید

زیر فصل ها

1. عدالت در امکانات

2. سالم سازی درآمدها

شود. ازاین رو، اگر درآمدهای افراد بر اساس حق و شایستگی، استعداد و تلاش آنها باشد، فاصله طبقاتی شدیدی در جامعه اسلامی ایجاد نمی شود و حق مظلومی نیز پای مال نمی گردد.

متأسفانه در جامعه کنونی ما، شرایط و روابط ناسالم اقتصادی سبب تشکیل پروندههای بزرگ فساد مالی شده است که این امر به فقر و اختلاف بین دهک های جامعه دامن می زند. بر اساس تجربه های اقتصاد ایران، رفع این معضل دو راه کار دارد:

الف) تیزهوشی و همت مضاعف و کار جهادی دولت و دستگاه قضایی می تواند نقطه عطفی در از بین رفتن آن باشد؛

ب) تقویت روحیه معنوی مردم و تفهیم آثار دنیوی و اخروی مخرب درآمد های حرام.

یکی از راه های تحقق جهاد اقتصادی که می تواند به عدالت اقتصادی منجر شود، سالم سازی درآمدهاست.

افق مالیاتی که اسلام در ثروت ها و درآمدها معین کرده است، دامنه ای وسیع و گسترده دارد. برخی از آنها مانند خمس،(1) زکات(2) و حق معلوم،(3) واجب و برخی مانند انفاقات(4) و صدقات،(5) شاخص دین باوری، نوع دوستی، رشد اجتماعی و دست یابی به مراتب عالی تر کمال و سعادت هستند.(6)

تشویقها و تهدیدهای دین(7) درباره کمک های مالی، در تعدیل ثروت و زدایش فقر، نقش مهمی دارد(8) و با کاهش افسردگی، خستگی و فشار معیشتی فقیران، ایجاد عدالت اقتصادی اجتماعی را ممکن می سازد و سرانجام همه موظفند از اصل اموال خود، برای رفع کمبودهای فردی و اجتماعی هزینه کنند تا حداقل سطح زندگی، ایجاد و نیازهای اولیه رفع شود.(9)

در نظام اقتصادی اسلام، سیاست گرفتن مالیات، سبب ایجاد سازوکاری می شود که به کاهش قدرت اقتصادی قشر متمول جامعه می انجامد و آنها را به دهک های متوسط سوق می دهد.

تأمین اجتماعی با مفاهیمی مانند رفاه اجتماعی، خدمات اجتماعی، تعاون اجتماعی، بیمه های اجتماعی و کمک های اجتماعی هم معناست. تأمین اجتماعی از وظایف اقتصادی و مالی دولت اسلامی(1) در حمایت از دهکهای پایین جامعه و گروههایی است که به هر دلیلی (سوانح طبیعی مانند سیل، زلزله و توفان، مشکلات اجتماعی مانند جنگ و ورشکستگی اقتصادی، قادر به ادامه مسیر صحیح زندگی خود نباشند و به کمک دولت نیاز داشته باشند.

اندیشمندان مسلمان، تأمین اجتماعی را تأمین کامل وسایل زندگی عموم افراد دانسته اند که دارای دو اصل اساسی؛ اصل کفالت همگانی و اصل سهیم بودن جامعه در درآمدهای عمومی است.(2) بر این اساس، تأمین اجتماعی عمومی در جامعه بر عهده دولت و نیز افراد جامعه است. هرگاه کمبودی در جامعه مشاهده شود، همگان وظیفه دارند برای رفع آن به پا خیزند و دولت و مردم در این وظیفه مشترکند، اگرچه مسئولان وظیفه بیشتری دارند.(3)

دولت اسلامی با دو رویکرد پیش گیری از حوادث و کوشش و کمک برای جبران خسارت های طبیعی و اجتماعی، درصدد اجرای بهتر تأمین اجتماعی است.(4) حمایت از اقشار پایین جامعه و طبقات یا گروههایی که به

ص:219

کفالت اجتماعی _ اقتصادی نیاز دارند، سبب بهبود و ارتقای توان اقتصادی آنها می شود و آنها را به سطح بالاتری منتقل می کنند. مالیات از جهت پایین آوردن قدرت اقتصادی طبقات بالاتر و تأمین اجتماعی در افزایش قدرت اقتصادی طبقات پایین تر، دو ابزار سیاست گذاری دولت اسلامی برای رفع فقر و نابرابری اجتماعی _ اقتصادی است.

و...)، تحریم ثروت اندوزی، تحریم تمرکز ثروت در دست عده ای معدود.(1)

در این مجال به عوامل تولید و بهره وری در تولید اشاره خواهیم کرد.

کسب و کار و توجه به ظرفیت های اقتصادی ایرانیان خارج از کشور، از دیگر موضوعات قابل توجه در سال جهاد اقتصادی است. به یقین، سیاست خارجی فعال و پویا میتواند این ضعف را از بین ببرد و ظرفیت لازم را برای جذب سرمایه گذاران خارجی ایجاد کند. همچنین سیاست داخلی مبتنی بر برابری و رعایت حقوق مردم می تواند ضریب امنیت کشور را بالا ببرد.

طبیعی است که رعایت اصول اقتصادی در استخراج و به کارگیری آن در صنایع مختلف بالاسری و زنجیره های تولید نه تنها سبب بهره وری و افزایش سوددهی، بلکه سبب ایجاد اشتغال و حمایت از تولید داخلی می شود.

در سالی که به نام جهاد اقتصادی نام گذاری شده، پسندیده است که در فضا هایی که مزیت نسبی داریم، بر اساس الگو های اقتصاد اسلامی تلاش کنیم تا به اهداف سند چشم انداز نیز بیشتر نزدیک تر شویم.

کار هر گونه تلاش بدنی یا ذهنی انسان در مسیر تولید است. کار به فعالیت انسانی گفته می شود که بی خطر است، ولی به مدیریت، تیزهوشی و خطرپذیری نیاز دارد.

خداوند در قرآن کریم، حرفهها و فعالیتهای اقتصادی زیادی مانند کشاورزی،(1) دام پروری،(2) کشتی رانی(3) و جهانگردی(4) را بر شمرده است. بیان این نوع فعالیتها، راهنمایی برای شروع خلاقیت و استعداد انسان ها در ایجاد کسب و کار و کسب روزی حلال مبتنی بر تولید کالا وخدمات است.

خلاقیت در اقتصاد و مدیریت درست آنکه به نتیجه عام المنفعه برای جامعه اسلامی برسد، یکی از عوامل تولید به شمار می رود. در واقع، خلاقیتها و مدیریتهای کسب و کار کوچک، چرخ های اقتصاد بزرگ را می چرخاند. دولت نیز با حمایت از طرح های زود بازده و صنایع کوچک به عنوان جوانههای فضای اقتصاد ایران سبب رشد و اشتغالزایی می شود.

با توجه به این تعریف، بهرهوری و کارآیی همانند عدالت، روح فرهنگ اسلامی است. در فرهنگ غنی اسلام، در عبادات، معاملات، سیاست، اصول بهرهوری در لابه لای قوانین و احکام، حتی در تنظیم وقت(1) برای عبادات و اعمال گنجانده شده(2) و پیروی از حق (تعهد به ارزش ها)(3) به همراه دانش و تخصص(4) را اصلی در بهرهوری دانسته است. همچنین انسان را از نقطه مقابل آن، یعنی افراط و تفریط در همه موارد، به ویژه در زمینه های اقتصادی بر حذر داشته است.(5) برقراری کارآیی اقتصادی در دو نوع ایستا و پویای آن، با روح حاکم بر فضای نهادهای نظام اقتصادی اسلام ناسازگار نیست؛ زیرا در کارآیی اقتصادی ایستا که دربردارنده کارآیی تکنیکی نیز هست، بهترین تخصیص منابع موجود بین تمامی انواع مورد استفاده در زمان مشخص دنبال می شود. منظور این است که حصول کارآیی اقتصادی، یعنی حالتی که هیچ تخصیص مجددی از منابع برای افزایش محصول یک یا چند کالای نهایی بدون کاهش هم زمان محصول یک یا چند کالای نهایی دیگر ممکن نباشد. این بیان به منزله حیف و میل کردن منابع و استفاده بهینه از آنهاست که مورد توصیه اسلام است.(6) در کارآیی پویا نیز آن دانش فنی و ابداع موجب می شود با استفاده از منابع تولید معین، رشد اقتصادی بیشتری

ص:225

حاصل شود. در نظام اقتصادی اسلامی که نظامی آموزشی دارد که قلم عالم را از خون شهید برتر می داند،(1) این نکته به خوبی در نظر گرفته شده است.

متأسفانه در فضای اقتصادی ایران، هنوز از بسیاری منابع اقتصادی بهره برداری نشده است و بخش هایی از منابع اقتصادی هدر می رود. جایگاه کشور با توجه به استعدادها و ظرفیت هایی که دارد، باید ارتقا پیدا کند و از رشد اقتصادی 8 درصدی برخوردار شویم.

از لوازم ایجاد فضای پرتحرک مجاهدت اقتصادی و تمرکز واقعی در این امر، پرهیز از موضوعات حاشیه ای است که متأسفانه در سال های گذشته سبب فرسایش بخشی از توان ملی کشور شد. برنامه های دستگاه قضایی، اجرایی و مقننه با یکدیگر نباید تعارضی داشته باشد.(2)

کار جهادی، ساختارهای خود را می خواهد؛ چون برخی ساختارهای ما پاسخ گوی نیازهای زمانه نیست و قدیمی است و به تحول نیاز دارد. این زمان، بهترین فرصت است که دولت ساختارهای ناکارآمد را کنار بگذارد و با کسب مجوز از مجلس، ساختارهای متناسب با جهاد اقتصادی را جای گزین کند. مجلس نیز باید چارچوب مناسبی برای حرکت روان دولت در این عرصه ایجاد کند.

مصرف، مهم ترین مؤلفه تقاضای کل است و در اقتصاد کلان نقش بسزایی دارد. در این میان، تنظیم مصرف فردی به معنای هدایت مصرف کل جامعه است. حرمت اسراف از آموزه هایی است که به تنظیم رفتار «انسان اقتصادی مسلمان» در این گستره می پردازد. در بسیاری از روایات، اسراف مال درباره مصرف به کار رفته که به معنای استفاده ناقص و نادرست از کالای مصرفی است. «مؤمنان آنانی هستند که وقتی خرج می کنند، اسراف نمی کنند و بخل هم نمی ورزند. بلکه حدّ وسط را رعایت می کنند.»(1) «بخورید و بیاشامید، ولی اسراف نکنید.»(2) انسان به عنوان خلیفه خدا در زمین است. ازاین رو، صفات ناپسندی مانند تجاوز از حد (اسراف) با ساحت قدسی انسان سازگار نخواهد بود.

«اسرف از گناهان کبیره است»(3) و مال ما در حقیقت، مال خداوند(4) است که به امانت(5) نزد ماست تا از آن استفاده بهینه(6) کنیم. این در حالی است که در کشور اسلامی ما، هر سال میلیاردها تومان سرمایه در اسراف ها، چه در مواد غذایی و چه در مصرف انرژی و دارو و کالاهای لوکس و دیگر کالاها، دور ریخته می شود. آمار رسمی نشان می دهد که مصرف دارو در کشور ما بیشتر از کشور هفتصد میلیونی هند است. مصرف انرژی در کشور ما به

ص:227

اندازه بیست برابر استاندارد است(1) که سبب تضعیف قدرت اقتصادی می شود.

رعایت صحیح الگوی مصرف در جامعه از زیر بناها و حلقه واسط تولید و رشد اقتصادی است؛ زیرا اگر تولید به صورت مطلوب صورت گیرد و فقط به مقدار نیاز لازم از سیستم توزیع برای جامعه تولیدکننده مصرف با صادرات باعث رونق اقتصادی، ارزش افزوده بیشتر و اشتغالزایی می شود. ازاین رو، رعایت الگوی صحیح مصرف به عنوان یکی از عوامل رشد و جهش اقتصادی در تحقق جهاد اقتصادی نقش بسزایی دارد.

اقتصادی، رفع موانع دل سردکننده ناشی از دیوان سالاری، اعلام آمارهای دقیق و انضباط در اجرای قوانین از جمله اموری است که بر عهده مسئولان قرار دارد. ازاین رو، برای تمرکز بر موضوع جهاد اقتصادی باید کمیسیون ویژه ای، متولی این امر شود تا در طول سال جاری طرح های مؤثر نظیر تسهیل فضای کسب و کار را ارائه و تشکیلات متناسب با جهاد اقتصادی را تعریف کند. ازاین رو، ضروری است که با تجربه اجرای قانون هدف مند کردن یارانه ها، در چند ماه گذشته در تنظیم این امر چنان عمل شود که کاستی های احتمالی در اجرای آن، مرتفع و زمینه حمایت های واقعی از بخش های کشاورزی، دام پروری، صنعت، سلامت و حمل و نقل با سهمی مشخص فراهم آید.

دستگاه های نظارتی باید به فراخور این حرکت جهادی و جهشی، عملکرد خود را تنظیم کنند تا هم دستگاه ها پاسخ گو باشند و هم از کم کاری بپرهیزند و جلوی بسیاری از سوءاستفاده ها هم گرفته شود. دستگاه های نظارتی از جمله کمیسیون اصل نود، سازمان بازرسی کل کشور و دیوان محاسبات باید به صورت جدی وارد عمل شوند و جهادی نظارت داشته باشند. بهترین کار این است که همه بخشها جهاد اقتصادی را تعریف و دستور کار و برنامه ریزی های خود را در این زمینه اعلام کنند. همچنین چگونگی گزارش دهی خود را برای افکار عمومی بیان کنند. اگر دولت و مسئولان می خواهند در اجرای جهاد اقتصادی موفق باشند، باید کارهای خود را بر اساس راهبرد ترسیم شده به دست مقام معظم رهبری متحول کنند.

نتیجه گیری

اقتصاد ایران در سه دهه بعد از پیروزی انقلاب، فراز و فرودهای بسیاری مانند شرایط بحرانی جنگ تحمیلی و دوران سازندگی، تغییر و تحول بعد از آن، سند چشم انداز، اجرای سیاست های اصل 44، طراحی الگوی اسلامی _ ایرانی، پیشرفت تحریم های سخت اقتصادی بین المللی علیه ایران را به خود دیده و الگوهای اقتصادی غربی و غیر بومی متعددی را در قسمت های مختلف تجربه کرده است.

تجربه های گذشته و نتایج نامناسب این الگوها سبب تغییر ساختار کلان اقتصاد ایران شده است. تغییرات ساختاری مانند طرح های عظیم عمرانی، طرح تحول اقتصادی، تحول در سیستم مالی و تغییرات انگیزشی و رفتاری (فرهنگی)، اصلاح الگوی مصرف، همت و کار مضاعف سبب نام گذاری سال جهاد اقتصادی از سوی مقام معظم رهبری شد.

«جهاد اقتصادی»، عنوان جامعی است که عناوین سال های قبل مانند نوآوری و شکوفایی و اصلاح الگوی مصرف و همت مضاعف، کار مضاعف را دربردارد و مکمّل آنهاست و همه آن مفاهیم ارزشمند می تواند در این مسیر به کار گرفته شود. همچنین صرفاً جهاد اقتصادی به مفهوم پیشرفت اقتصادی و حرکت رو به رشد متغیرهای کمی اقتصادی نیست، اگرچه نفس این نوع پیشرفت، امری پسندیده است.

جهاد اقتصادی در چارچوب انگاره حرکت جهادی و بر اساس فهم دقیق مفاهیم اقتصاد اسلامی قابل تبیین و تفسیر است. اقتصاد اسلامی به طور موازی و هماهنگ، پیشرفت اقتصادی را همراه با رشد معنویت و

ص:230

توسعه مکارم اخلاقی تعریف کرده است و برای اجرای دقیق آن برنامه ریزی می کند. ساده اندیشی است که برخی افراد در میان آمارها و داده های اقتصادی غرق می شوند و حرکت های این آمارها را شرح و بسط می دهند، ولی برای رشد مکارم اخلاقی و معنویت شاخص سازی نمی کنند و همچنان خلأ این محور اصلی اقتصاد اسلامی را نادیده می گیرند. برای نمونه، ستانده های اجرای نهاد زکات در جامعه، صرفاً آثار توزیعی و عدالت گستری آن نیست، بلکه مهم تر از این متغیرها، تحقق تزکیه و رضایت خدا و رسول اوست. بنابراین، در حرکت های مبتنی بر اقتصاد اسلامی علاوه بر رشد شاخص های اقتصادی، سرمایه های معنوی اجتماعی نیز تکاثر می یابد.

جهاد اقتصادی زمانی در مسیر صحیح خود قرار می گیرد که عملکرد نهادهای اقتصادی از انباشت ثروت در دست عده ای محدود جلوگیری کند،(1) دسترسی امکانات تولید(2) و رشد اقتصادی را برای همه میسر سازد و درآمدها(3) و برخورداری ها را بر اساس تلاش هر یک از عوامل تولید ارزش گذاری کند. اگر همین امر محور حرکت جهادی در اقتصاد قرار گیرد، برای آن می توان شاخص سازی کمّی و معیارهای ارزیابی تعریف کرد.(4)

اقتصاد اسلامی درصدد اجرای علوم اقتصاد برخاسته از طبیعت در فضای مدل، چارچوب و سازوکارهای اسلامی است. بدین سان هم سبب

ص:231

افزایش تولید، بهره وری و رشد ملی می شود و هم به رعایت اصول اسلامی کمک می کند که در نهایت، همه نیازهای مادی و معنوی انسان را در مسیری صحیح هدایت می کند. ازاین رو، باید از اجرای چنین نظامی، توسعه عدالت محور، رشد و رفاه مادی _ معنوی (کمّی و کیفی) را انتظار داشت. پس بدیهی است که جهاد اقتصادی در شرایط کنونی اقتصاد ایران، تنها در قالب طراحی و اجرای دقیق برنامه های اقتصاد اسلامی می گنجد.

خوش بختانه سیاست گذاری های مهمی مانند چشم انداز بیست ساله و قوانینی مانند قانون برنامه پنجم توسعه و سیاست های کلی اصل 44 و قانون اجرایی و نیز قانون مهم هدف مندسازی یارانه ها، با همه آثار و جنبه های مهم اقتصادی که دارد، پشتیبان جهاد اقتصادی است.

در این باره، بهبود یافتن فضای کسب و کار کشور، خصوصی سازی اثرگذار، مدیریت مؤثر کلان اقتصادی کشور، افزایش سرمایه انسانی و اجتماعی، بهبود یافتن نهادها و قواعد کنش بین کارگزاران اقتصادی در کوتاه مدت که همانا مجاری اثر گذاری عوامل تولید در کشور است، به تلاش جدّی برای رسیدن به اهداف سند چشم انداز نیاز دارد.

این تلاش ها باید با بسیج تمامی نیروی های اقتصادی کشور با سرعت و بیش از گذشته صورت پذیرد. آن گونه که تجربه کشورهای صنعتی نشان می دهد، با شناسایی مزیت ها و تقویت آنها می توان در کمتر از یک دهه از طریق جهاد اقتصادی، نه تنها از کشورهای رقیب سند چشم انداز 1404 پیشی گرفت، بلکه در جرگه کشورهای صنعتی قرار گرفت.

جهاد اقتصادی، هشدار به رسالتی نو و از مأموریت های اقتصادی انقلاب

ص:232

است که در قالب رویکرد دهه چهارم انقلاب معرفی شده است؛ زیرا مقطعی نبودن و استمرار آن در طول دهه چهارم، منجر به تحقق سند چشم انداز 1404 و خنثی کردن فشارهای اقتصادی علیه ایران می شود. همچنین اگر جمهوری اسلامی بخواهد فرهنگ خود را در عرصه دنیا صادر کند، باید بنیه اقتصادی دینی نیرومندی داشته باشد.

منابع

٭ قرآن کریم.

٭ نهج البلاغه.

«آثار و پی آمدهای لقمه حرام»، نشریه

، قم، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما، بهمن و اسفند 1385، شماره 63.

«اخلاق و عرفان اسلامی، تقرب به خدا، گرایش فطری انسان»، فصل نامه معرفت، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله ، 1376، شماره 23.

ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول، ترجمه: میر محمدصادق خوانساری، تهران، مکتبه الصدوق، 1303 ه .ق.

پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، مبانی اقتصاد اسلامی، تهران، سمت، 1379.

پیغامی، عادل، مباحثی در مرزهای دانش اقتصاد اسلامی، تهران، دانشگاه امام صادق علیه السلام ، 1387.

تفضلی، فریدون، تاریخ عقاید اقتصادی، تهران، نی، 1372.

حجتی، محمدباقر، ترجمه منیه المرید شهید ثانی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1367.

حسینی شیرازی، سید محمد،

، قم، مطبعه سید الشهداء، 1404 ه .ق.

حکیمی، محمدرضا و محمدعلی حکیمی، الحیاة، تهران، دفتر نشر

ص:234

فرهنگ اسلامی، چاپ ششم، 1370.

دادگر، یدالله و محمدباقر نجفی، مبانی فقهی پیشرفته اقتصاد اسلامی، قم، نجبا، چاپ اول، 1380.

دانش نامه امام علی علیه السلام ، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1380.

دفتر تبلیغات اسلامی شعبه خراسان، پدیده شناسی فقر و توسعه، قم، بوستان کتاب، 1380.

رجایی، محمدکاظم، معجم موضوعی آیات اقتصادی قرآن، با همکاری گروه اقتصاد مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله ، قم، مرکز انتشارات، 1386.

شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، بیروت، مؤسسه آل البیت، چاپ اول، 1413 ه .ق.

طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه: سید محمدباقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1374.

فراهانی فرد، سعید، سیاست های اقتصادی در اسلام، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1381.

فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، قم، هجرت، 1410ه .ق.

فلوزا، دنیز، اقتصاد معاصر، ترجمه: منوچهر فرهنگ، تهران، 1376.

مؤسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامی، معجم فقه الجواهر، بیروت، الغدیر، 1376.

ص:235

متن آموزشی سطح یک غرب شناسی (ویرایش دوم)، تهران، بسیج دانشجویی دانشگاه امام صادق علیه السلام ، 1383.

مجد سرایی، حمید، ترجمه شرح لمعه شهید ثانی، قم، حقوق اسلامی، 1382.

مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دارالاحیاءالتراث، چاپ سوم، 1403 ه .ق.

محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، ترجمه: عبدالرحمان خازنی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1346.

مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، قم، صدرا، 1385.

___________ ، نظام حقوق زن در اسلام، تهران، صدرا، 1376.

هادوی تهرانی، مهدی، مکتب و نظام اقتصادی اسلام، قم، مؤسسه فرهنگی خرد، چاپ اول، 1378.

هادوی نیا، علی اصغر، فلسفه اقتصاد در پرتوی جهان بینی قرآن کریم، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1387.

یوسفی، محمدرضا و احمدعلی یوسفی، نظام اقتصاد علوی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ سوم، 1387.

خبرگزاری ایکنا:

.

خبرگزاری فارس:

.

سازمان بهره وری ملی ایران:

.

سایت اسلام وب:

.

سایت اطلاع رسانی رسا نیوز:

ص:236

.

سایت رهبری:

.

سایت مجمع تشخیص مصلحت نظام:

.

کمیته ملی انرژی:

ص:237

r.