ص :2

فهرست مطالب1

دیباچه1

پیش گفتار3

بخش اول5

اخلاق فردی5

فصل اول: دعا و نیایش6

1. حقیقت نیایش6

2. شرایط نیایش6

الف) حمد الهی و درود فرستادن بر پیامبر و خاندانش6

ب) ولایت پذیری7

ج) حقانیت در دعا8

د) امیدواری به رحمت خدا9

3. آداب نیایش11

الف) افتادگی در نیایش11

ب) پافشاری بر خواسته ها13

ج) دعا برای دوستان14

4. صلوات؛ برترین نیایش15

الف) پاداش صلوات15

ب) نقش صلوات در برآورده شدن دعا15

ص :3

ج) آسیب صلوات فرستادن: صلوات ابتر17

5. برآورده نشدن دعا17

الف) دلایل برآورده نشدن دعاها17

ب) افرادی که دعایشان برآورده نمی شود18

ج) کارساز بودن دعای مظلوم20

فصل دوم: هم نشینی با قرآن22

اهمیت هم نشینی با قرآن22

الف) مایه رستگاری22

ب) ارتقای درجه بهشتیان22

ج) کج فهمی، آفت تلاوت قرآن23

د) منزلت حافظ قرآن24

ه) امامان، بهترین مفسران قرآن25

فصل سوم: اخلاص26

1. ویژگی مسلمان راستین26

2. تلاش بی ثمر، نتیجه دوری از اخلاص27

3. کم بودن تعداد28

فصل چهارم: خوش خلقی و نیکو سیرتی29

1. اهمیت و ضرورت خوش خلقی29

الف) برترین پند29

ب) مولای مهربان29

2. آثار خوش خلقی30

الف) حل اختلاف30

ب) هدایت دیگران31

ج) راهنمایی به حق32

ص :4

د) فشار قبر، عاقبت بدخلقی33

3. آداب خوش رفتاری35

الف) احترام به همگان35

ب) پاسخ شایسته تر در برابر خوش رفتاری دیگران36

ج) خوش خلقی در مقابل بدخلقی36

فصل پنجم: دوری از گناه38

1. ضرورت دوری از گناهان (کبیره و صغیره)38

2. دستورالعملی برای دوری از گناه38

3. ضرورت دوری از مجلس گناه39

4. بهشت، پاداش ترک گناه40

5. ضرورت ترس از گناه42

6. دوری از گناه، نشانه شجاعت42

7. برتری ترک گناه بر کسب ثواب43

8. شیطان، زمینه ساز گناه44

9. مسئولیت اعضای بدن در برابر گناه45

10. مسئولیت انسان در برابر گناه46

11. چهره گناه کاران در قیامت47

12. شراب خواری، بزرگ ترین گناه48

13. اهل بیت:، شفیع توبه کاران48

14. یاد خدا موجب دوری از شیطان49

15. مراحل توبه حقیقی50

16. وضو و نماز، عامل آمرزش گناهان51

17. نگه داری زبان، نشانه مسلمانی51

18. ضرورت حفظ زبان52

ص :5

19. حفظ زبان و ورود به بهشت52

20. بدزبانی، بدترین گناه53

21. دوری از هم نشین دشنام گر54

22. نکوهش هم نشینی با فرد بدزبان55

23. جلوه زشت ناسزاگویی55

24. ضرورت دوری از بدزبانی و فحش57

فصل ششم: اندیشیدن58

1. ارزش اندیشه مفید58

2.کم ارزشی عبادت بدون اندیشه58

3. وسواس، زاییده اندیشه نادرست59

فصل هفتم: دانش اندوزی60

1. دانش واقعی60

2. حقیقت علم61

3. بی ارزشی علم بدون عمل61

4. ضرورت مراجعه به دانایان62

5. ضرورت وجود کارشناس دین62

6. امام، کانون علم الهی64

7. نشانه های دانشمند دینی66

8. پاداش عالمان دینی67

9. ارزش جلسه های علمی68

10. ارزش تعلیم به دیگران68

11. جایگاه معلم70

12. احترام به اهل علم70

13. جوینده حق، یابنده است71

ص :6

14. شیوه پرسشگری علمی74

فصل هشتم: موفقیت در آزمون های الهی و سختی های زندگی75

1. دنیا، کانون ابتلا و آزمون75

2. گستردگی بلایا75

3. بلا، هدیه الهی76

4. فلسفه امتحان الهی77

5. پاداش موفقیت در آزمون الهی77

6. دلداری دادن مصیبت دیدگان78

7. مضمون نوحه ها نباید باطل باشد79

فصل نهم: حیا، عفت و حجاب80

1. ضرورت جلوگیری از اختلاط زن و مرد80

2. ضرورت حجاب زن80

3. پرهیز از شوخی با نامحرم81

4. رعایت حریم خانوادگی افراد81

5. پسندیده ترین صفت زن مسلمان83

6. الگوی عفاف و عفت84

7. فاطمه84

8. زشتی چشم چرانی85

فصل دهم: امانت داری88

1. لزوم رد امانت به صاحبانش88

2. امانت داری حتی برای دشمن89

3. خدا، برترین امانت دار89

4. وصیت پیامبر: رعایت امانت91

فصل یازدهم: قناعت92

ص :7

1. ضرورت قناعت92

2. برکت آور بودن قناعت93

3. قناعت موجب بی نیازی است95

4. پاداش قناعت96

5. قناعت، بهترین ثروت96

فصل دوازدهم: ساده زیستی98

1. ضرورت ساده زیستی98

2. ساده زیستی در دنیا98

3. ضرورت دوری از تجمل گرایی99

4. ساده زیستی رهبران دینی100

5. نقش زمان در ساده زیستی101

6. امام علی102

7. نهایت ساده زیستی برای خاندان پیامبر103

8. توصیه به ساده زیستی103

9. پرهیز از تجمل گرایی104

10. افراط و تفریط در ساده زیستی105

فصل سیزدهم: سخت کوشی برای گذران زندگی107

1. اهمیت کار و تلاش107

2. ارزش و اهمیت شغل و حرفه108

3. تلاش برای رفع حوایج خانواده108

4. پاداش کار و تلاش109

5. برتری مزد کار بر صدقه109

6. کار، مایه بی نیازی110

7. کار و تلاش، سیره معصومان111

ص :8

8. مسئولیت مرد در تأمین مخارج112

9. کسب و کار، سبب استجابت دعا112

10. لزوم بستن قرارداد با کارگر113

11. احترام به کارگر114

فصل چهاردهم: دوری از بخل و تنگ نظری115

1. دوری از بخل115

2. ارزش دوری از بخل116

3. حقیقت بخل116

4. بخل، بدترین درد117

5. پاداش دوری از بخل117

6. پی آمد بخل ورزی118

فصل پانزدهم: بهداشت فردی121

1. ضرورت آراستگی و بهداشت فردی121

2. پرهیز از بوی نامطبوع121

3. آراستگی، مایه عفاف همسران122

4. آثار آراستگی122

فصل شانزدهم: گذشت و عفو124

1. مؤمنان اهل گذشت هستند124

2. ارزش گذشت124

3. گذشت، مایه هدایت125

4. امنیت آوری عفو126

5. گذشت از خطاکار127

6. عفو، سیره معصومان128

7. زیبایی گذشت از دیگران128

ص :9

بخش دوم130

اخلاق خانوادگی130

فصل اول: نیکی به پدر و مادر131

1. نیکی به پدر و مادر، نشانه ایمان131

2. ضرورت نیکی به پدر و مادر131

3. ارزش نیکی به پدر و مادر132

4. پاداش نیکی به پدر و مادر132

5. نیکی به پدر و مادر، کفاره گناهان133

6. سرعت استجابت نفرین پدر134

7. رضایت مادر و عاقبت به خیری136

8. درشت سخن نگفتن با والدین137

9. لزوم مدارا با والدین138

فصل دوم: ازدواج و همسرداری139

1. ضرورت همتایی همسر139

2. ایمان، بالاترین ملاک انتخاب همسر142

3. جهیزیه ساده145

4. ارزش خانه داری146

5. تلاش برای ازدواج فرزندان148

6. زینت برای همسر148

فصل سوم: تربیت فرزند150

1. ضرورت در نظر گرفتن نیازهای روحی کودکان150

2. ضرورت آموزش کودک151

3. احترام به کودک151

4. محبت به کودک152

5. بازی با کودک152

ص :10

6. بوسیدن کودک153

7. شاد کردن فرزندان به ویژه دختران154

فصل چهارم: صله رحم156

1. آثار صله رحم156

2. صله رحم در همه حال157

3. آثار منفی قطع رحم159

4. موارد جواز قطع رحم163

بخش سوم165

اخلاق اجتماعی165

فصل اول: رعایت حقوق برادران دینی166

1. حقوق برادران دینی166

2. شیعه واقعی و رعایت حقوق برادران دینی166

3. ضرورت حل مشکلات مؤمنان167

4. ارزش حل مشکلات مؤمنان168

5. پاداش حل مشکلات مؤمنان170

6. رفع مشکل مالی مؤمنان171

7. احترام به برادر دینی173

8. خوش اخلاقی و مصافحه با برادران دینی175

9. برخی حقوق مؤمنان نسبت به هم175

10. برابری مؤمنان177

11. کمک به برادران دینی در سفر178

12. تشییع جنازه برادران دینی179

فصل دوم: قهر و آشتی180

1. ارزش آشتی دادن دو مؤمن180

2. پافشاری نکردن در قهر181

ص :11

3. جواز دروغ برای آشتی دادن181

4. قهر با کسانی که گوش شنوا ندارند182

5. هوشیاری مسلمانان در برابر اختلاف افکنی بیگانگان183

فصل سوم: رعایت حق الناس و حفظ بیت المال186

1. ضرورت ادای حق الناس186

2. عدالت در تقسیم بیت المال188

3. استفاده غیرشخصی از بیت المال193

فصل چهارم: دفاع از ستم دیده و یاری نکردن ستمگر195

1. شتاب در کمک به ستم دیده195

2. کمک به ستم دیده، شرط خدمت در دستگاه ستمگر198

3. امام علی200

4. حاکم اسلامی و دفاع از حق ستم دیده202

5. همکاری نکردن با ستمگر202

فصل پنجم: دستگیری و انفاق به نیازمندان جامعه204

1. اهمیت دستگیری از نیازمندان204

2. مقدم داشتن نیازمندان بر خود205

3. کمک به محرومان، توشه سفر آخرت207

4. پاداش کمک به محرومان208

5. اهل بیت211

6. انفاق در عین نیازمندی213

7. منت نداشتن، شرط قبولی کمک به محرومان215

8. درخواست کمک فقط در موارد خاص216

9. کمک پیش از درخواست217

10. حفظ آبروی نیازمندان218

ص :12

11. ارزش کمک پنهانی219

12. درخواست نکردن از همگان220

13. ضرورت قدردانی نیازمندان221

14. نیازمندان باید شاکر باشند222

15. رفع کامل نیازمندی افراد223

16. کمک در حد توان224

17. ضرورت انفاق از مال حلال224

فصل ششم: یتیم نوازی226

یتیم نوازی علی226

فصل هفتم: همسایه داری230

1. آزار نرساندن به همسایه230

2. مقدم داشتن همسایه230

3. حدود همسایه231

4. تنبیه کردن مسالمت آمیز همسایه232

فصل هشتم: مهمان نوازی234

1. اهمیت مهمان نوازی234

2. رفتار نیکو با مهمان234

3. پیامبر، الگوی مهمان نوازی236

احترام گزاردن به خواست میزبان236

5. رعایت بی تکلفی در مهمانی237

6. نسپردن کار به مهمان237

7. رعایت تفاوت های مهمانان238

8. تعارف کردن به مهمان239

9. پذیرفتن دعوت فقیران239

ص :13

10. دوری از مهمانی اشرافی240

فصل نهم: امر به معروف و نهی از منکر241

1. اهمیت امر به معروف و نهی از منکر241

2. غافل نبودن موعظه کننده از اصلاح خویش242

3. ملایمت در امر به معروف242

فصل دهم: بی نیازی از دیگران244

1. تعریف بی نیازی244

2. پرهیز از اظهار نیاز245

3. کار، وسیله ای برای بی نیازی247

4. توکل بر خدا، مایه بی نیازی از مردم247

فصل یازدهم: دوستی و دوست یابی249

1. آثار دوستی مؤمنان249

2. ویژگی دوستان خوب249

3. وظایف دوست250

4. بدرقه دوست250

5. ارزش دوستی با خاندان وحی251

6. پرهیز از دوستی با پنج گروه252

فصل دوازدهم: شوخی و بذله گویی254

1. مزاح غیر حرام254

2. مزاح در شب شهادت255

3. شوخی پسندیده255

4. شوخی، نشانه خوش خلقی257

5. پرهیز از شوخی گناه آلود258

فصل سیزدهم: اخلاق اقتصادی259

ص :14

1. درست کاری، شرط تجارت پیشگی259

2. سفارش هایی به تاجران260

3. پرهیز از گران فروشی260

4. نظارت بر بازار262

5. آموزش احکام به بازاریان263

6. پرهیز از احتکار263

کتاب نامه266

ص :15

ص :16

ص :18

موفقیت در آزمون های الهی، حیا و پاک دامنی، امانت داری، ساده زیستی، تلاش و سخت کوشی، دوری از بخل، آراستگی و بهداشت و گذشت هستند. در بخش دوم نیز موضوع اخلاق خانوادگی را در چهار فصل با عنوان های نیکی به پدر و مادر؛ ازدواج و همسرداری؛ تربیت فرزند و صله رحم بررسی می کنیم. در بخش پایانی، اخلاق اجتماعی معصومین را برشمرده ایم. در این بخش، این عنوان ها بررسی می شود: رعایت حقوق برادران دینی، قهر و آشتی؛ تلاش در حل مشکلات مؤمنان؛ وفای به عهد و پیمان، رعایت حق الناس و حفظ بیت المال؛ دفاع از مظلوم؛ دستگیری از نیازمندان؛ یتیم نوازی؛ همسایه داری؛ مهمان نوازی؛ ارشاد و امر به معروف و نهی از منکر؛ بی نیازی از دیگران؛ دوست یابی؛ شوخی و مزاح و اخلاق اقتصادی.

ص :20

فصل اول: دعا و نیایش

زیر فصل ها

1. حقیقت نیایش

2. شرایط نیایش

3. آداب نیایش

4. صلوات؛ برترین نیایش

5. برآورده نشدن دعا

مرد نخست پروردگار خود را ستایش کرد و پس از آن، بر پیامبر خدا و خاندان گرامی اش درود فرستاد و آن گاه خواسته هایش را به زبان آورد. مرد غرق در نیایش با معبود خویش بود که صدای دل نشین پیامبر خدا، شیرینی راز و نیازش را دو چندان کرد. نگاهش در نگاه مهربان پیامبر گره خورد. پیامبر به او فرمود: «هر چه می خواهی از پروردگارت بخواه که شیوه ای را در نیایش برگزیدی که به استجابت ختم می شود و هر آنچه بخواهی، مستجاب خواهد شد».(1)

عیسی علیه السلام وضو ساخت و به نماز ایستاد و پس از نماز برای فرد دعا کرد. پس پروردگار به عیسی علیه السلام فرمود: این بنده من، از دری که باید از آن در به سوی من می آمد و راز و نیاز می کرد، نیامده است. او مرا می خواند، ولی در دلش نسبت به پیامبری تو شک وجود داشت. ازاین رو، اگر آن قدر با من به راز و نیاز بپردازد و گردنش را به قدری خم کند که بشکند و اگر آن قدر دست به دعا بردارد که انگشتانش بریزند، دعایش را هرگز به اجابت نخواهم رساند. پس از آن، عیسی علیه السلام از مرد پرسید: آیا تو خدای خود را می خوانی، ولی در مورد پیامبرش در دل خود شک می پروری؟ مرد سر به زیر انداخت و با شرمساری پاسخ داد: ای روح خدا! به خدایت سوگند همین گونه است که می گویی و من درباره پیامبری تو شک دارم. حال از تو می خواهم تا دعا کنی تا پروردگار این شک را از دل من بزداید. عیسی علیه السلام مهربان تر از آن بود که خواهش مرد را نپذیرد. پس از دعای عیسی علیه السلام ، مرد توبه کرد. پروردگار هم توبه او را پذیرفت و آن مرد نیز مانند دیگر افراد خانواده اش، مستجاب الدعوة شد. از آن پس، هرگاه چهل روز به نیایش می پرداخت، سبد نیازش پر از گل بوته های اجابت می شد».(1)

محمد بن مسلم، پاسخ خود را یافته بود. او دانست که بدون پذیرش ولایت، دعای کسی مستجاب نخواهد شد.

معرض خطر طاغوتیان قرار دهد، نام مرا به عنوان یکی از شیعیان فاش کرده است تا مرا از میان بردارد. هرگاه از کنارش می گذرم یا هرگاه مرا در جایی می بیند، فریاد می زند: این رافضی (شیعه)، دارایی های مردم را جمع می کند و نزد مولایش جعفر بن محمد علیه السلام می برد».

امام صادق علیه السلام دوباره مرا تسکین داد و با تبسمی شیرین، چراغی روشن فرا راه من برافروخت و فرمود: «ای یونس بن عمار! نگران نباش. از او آسیبی به تو نخواهد رسید. آن گاه که شب پرده بر رخ شهر می کشد و چشم ها در خواب فرو می روند و تو برای برپا داشتن نماز شبت برمی خیزی، دست به دعا بردار و او را نفرین کن که دعای کسی که حق با اوست، مستجاب می شود. نخست پروردگار خویش را ستایش کن و آن گاه بگو: پروردگارا! فلانی نام مرا فاش ساخته و آزرده خاطرم کرده است. او بر آن است تا مرا از میان ببرند. پروردگارا! او را هدف تیری از بلا قرار ده تا آتش ستم او را از سر من بردارد. مرگش را برسان و مرا از شر او نجات ده. ای خدا! از تو می خواهم که در استجابت دعای من شتاب ورزی».

دعا را آموختم، آن گونه که امام به من آموخته بود. همان شب با چشمی اشک بار دست به دعا برداشتم و آنچه را امام فرموده بود، از خدا خواستم و صبح روز بعد به سمت کوفه به راه افتادم. از خانواده ام درباره آن دشمن پرسیدم. گفتند که به سختی بیمار است. چندی نگذشت که صدای شیون و زاری از خانه اش بلند شد و دعای من به اجابت رسید.(1)

علی بن موسی الرضا علیه السلام بروم، شاید مشکلم را برطرف سازد. نزد امام رفتم و گفتم: «چند سال است که حاجتی دارم و بسیار هم دعا کرده ام، ولی دعایم مستجاب نمی شود. کم کم در دلم شک راه یافته است، چه کنم؟» امام نگاه تندی به من کرد و برآشفت. فرمود: «ای احمد بن محمد! مراقب باش که شیطان بر تو پیروز نشود و تو را از رحمت پروردگارت ناامید نسازد. مگر نمی دانی که پروردگار، گاه برآوردن نیاز مؤمن را به تأخیر می اندازد تا او بیشتر به راز و نیاز بپردازد؛ چرا که خداوند بزرگ گفت و گوی بندگان را با خود دوست دارد. به خدا سوگند، دیر برآورده شدن نیازهای بندگان که از خدای خود چیزی خواسته اند، برای آنان بهتر از زود برآورده شدن آنهاست. دنیا چه ارزشی دارد که مؤمن به خاطر آن از خدای خود ناامید شود. نیکوست که نیایش او در حال آسایش و دوری از مشکلات، همانند نیایش او در سختی ها باشد و اگر هم برآورده نشد، سبب ناامیدی او نشود. بنابراین، افسرده نشو که دعا در پیشگاه پروردگار سترگ و بلند مرتبه، بسیار ارزشمند است. بردبار باش و برای به دست آوردن روزی حلال کوشش کن. به پیوند با بستگانت پای بند باش و به کسی ستم مکن؛ زیرا ما خاندانی هستیم که حتی بریدن از بستگان را به کسی که از او بریده اند، سفارش نمی کنیم. هر که به ما بد کند، پاسخش را با نیکی می دهیم. به خدا سوگند، از این روش، جز خوبی و نیکی نمی بینم. بدان کسی که در این دنیا از نعمت های بی شمار بهره مند است، اگر درخواستی از خدا کند و دعایش برآورده شود، بر اثر آزمندی و فزون خواهی، بیشتر درخواست می کند و این سبب می شود که نعمت های پروردگار در نظرش کم ارزش جلوه کنند. این کار سبب می شود که دیگر از نعمتی سیر نشود و بیشتر بخواهد. وقتی هم که بر نعمت های او افزوده شد،

ص :26

حقوقی که باید ادا کند، افزایش می یابد. بنابراین، از شکر این همه نعمت، ناتوان می ماند و به آزمایش و فتنه مبتلا می شود و به خطر می افتد. حال بگو بدانم اگر من چیزی به تو بگویم، آن را باور می کنی و می پذیری؟»

پاسخ گفتم: «بی شک خواهم پذیرفت ای پسر رسول خدا! اگر من به شما اطمینان نداشته باشم، پس سخن چه کسی برایم حجت باشد. تو حجت پروردگار بر مایی و سخن تو بی شک درست خواهد بود». امام به من فرمود: «اگر به سخن من این گونه اطمینان داری، بایستی به سخن خدا بیشتر اطمینان داشته باشی؛ زیرا او به وعده خود پای بند است و وفا می کند. مگر خود او نفرموده است: «هنگامی که بندگان من از تو در مورد من بپرسند، به آنان بگو من نزدیکم و نیایش نیایش کننده را آن گاه که مرا می خواند، پاسخ می گویم.» (بقره: 186) مگر خود او نفرموده است: «از رحمت پروردگار ناامید نشوید.» (زمر: 53) و نیز اینکه: «خداوند به شما وعده آمرزش و فزونی می دهد.» (بقره: 68) بنابراین، دلبستگی ات را به پروردگارت استوارتر ساز و در دل خود نسبت به او شک و تردید راه مده و دروازه دلت را برای وارد شدن چیزی به جز خیر و نیکی مگشا. بدان که این، تنها راه آمرزیده شدن و برآورده شدن دعاهاست».(1)

مردم به خواب. اینک درهای مهرورزی تو بر روی بندگان نیازمندت باز شده است. به درگاهت آمده ام تا بر من مهربانی کنی و از اشتباه هایم درگذری و در گستره رستاخیز، جمال تابناک جدّم، محمد صلی الله علیه و آله وسلم را بر من بنمایانی».

زلال اشک از چشمانش به دامان جاری بود و چنین دعا می کرد: «ای سرآمد آرزوهای دیرینه ام! ای خدا! آیا با همه امیدی که به مهربانی تو دارم، باز مرا در آتش عذاب خود خواهی سوزاند؟... ای خدا! تو از هرگونه عیب و کاستی به دوری. مردم چنان تو را معصیت می کنند که گویا می پندارند تو آنان را نمی بینی و تو آن چنان بردباری که گویا آنان تو را نافرمانی نکرده اند. به قدری به آنان مهربانی نشان می دهی، گویا تو به آنان نیازمندی با اینکه تو آفریننده ای و از هر آفریده، بی نیاز. اکنون چه کسی جز تو از گناهان من می گذرد؟ به جز تو به که پناه آورم؟ وای بر من، آیا هنگام آن نرسیده که شرم کنم و به سوی تو روی آورم؟»

آن قدر گریست که از هوش رفت و بر زمین افتاد. جلو دویدم و کنارش نشستم و سرش را بر روی زانویم گذاشتم و از حال خوش او به قدری منقلب شدم که اشک از چشمانم باریدن گرفت و بر صورت نورانی او چکید. چشمانش را گشود و برخاست. نشست و پرسید: «کیست که به خلوت من و پروردگارم آمده است؟» گفتم: «فرزند رسول خدا! کاووس یمانی هستم. اگر شما چنین با خدای خود نیایش می کنید، ما روسیاهان چه کنیم؛ شما که پدرت، حضرت حسین علیه السلام و مادرت، فاطمه علیهاالسلام و جدّت، رسول خداست؟»

امام سجاد علیه السلام با بغض سنگینی در گلو فرمود: «چه دور رفتی ای کاووس! از پدر و مادر و جدّم، رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم سخن مگو که پروردگار سترگ، بهشت را برای بندگان نیکوکار و فرمانبردارش آفریده است؛ چه برده ای سیاه باشد یا

ص :28

بزرگی از خاندان قریش. مگر نشنیده ای که خداوند می فرماید: «پس آن گاه که در صور دمیده شود، خویشاوندی بر جای نمی ماند و از پدران و حسب و نسب پرسش نمی شود (مؤمنون: 101)».(1)

شگفت زده شدند. پس پرسیدند: «چرا بار اول که دعا فرمودید، باران نیامد،ولی بار دوم بارید؟» پیامبر فرمود: «من، بار اول دعا کردم، ولی در نیایش خود پافشاری نکردم؛ زیرا تصمیم من بر آن جدّی نشده بود. بار دوم، بر خواسته خود پا فشردم و آن گونه شد که دیدید».(1)

است و هر که او را خرسند کند، مرا خرسند کرده است. ای جابر! خدا را گواه می گیرم که من با دشمنان آنان، دشمن و با دوستان آنان، دوست هستم. ای جابر! برای اجابت دعایت اسم های آنان را بخوان و بر آنان درود فرست که نام آنها نزد پروردگار، زیباترین و محبوب ترین نام هاست».(1)

ص :32

به آن عمل نکردید و در دل گفتید: قرآن را می شنویم و می پذیریم، ولی در عمل با آن مخالفت ورزیدید. چهارم اینکه گفتید ما از آتش دوزخ و خشم پروردگارمان می هراسیم، ولی با این حال با گناهان خود به سوی آتش غضب پروردگار گام برداشتید. پنجم اینکه گفتید به بهشت اشتیاق داریم، ولی در همه حال آن گونه رفتار کرده اید که شما را از بهشت دور می سازد. این علاقه نیز برای رسیدن به بهشت به کار نمی آید. ششم اینکه نعمت پروردگارتان را خوردید، ولی شکرگزار نبودید. هفتم، با اینکه پروردگار به شما به دشمنی با شیطان دستور داد و فرمود: شیطان، دشمن شماست، پس شما نیز او را دشمن دارید، ولی شما به زبان با او دشمن بودید، ولی در عمل با او دوستی برقرار کردید. هشتم، عیب های مردم را دیدید و از عیب های خودتان بی خبر ماندید و دیگران را به خاطر عیب هایشان سرزنش کردید، در حالی که خود بدان سرزنش، سزاوارتر بودید. اکنون چگونه می خواهید دعایتان مستجاب شود. شما درهای نیایش و راه های استجابت دعا را بسته اید. از خدا بترسید و کردارتان را اصلاح کنید و امر به معروف و نهی از منکر را به پا دارید تا خداوند نیز دعای شما را برآورده کند.»

مرد با شنیدن این حقایق تلخ، سرافکنده بر جای خود نشست.(1)

امام دستور داد تا به او نیز کمک کنند و بار دیگر شتران به حرکت درآمدند. پس از مدتی، گدایی دیگر به سوی کاروان امام آمد. امام صادق علیه السلام را که دید، از او کمک مالی خواست، ولی امام این بار کمکی نکرد و فقط برای آن مرد دعا کرد. مردگرسنه بود و برای رفع گرسنگی از امام کمک خواسته بود، ولی امام گفته بود: خداوند سیرت کند. مرد راه خود را گرفت و رفت. آن گاه امام رو به کاروانیان کرد و گفت: «دوستان! بدانید که اگر می خواستم به این نفر آخر هم کمکی بکنم، توانایی آن را داشتم، ولی می هراسم تا مانند کسانی شویم که دعای آنان مستجاب نمی شود. آنها افرادی هستند که پروردگار از دعای آنان روی برمی تابد که سه نفرند: یا کسی است که خدا به او مال و دارایی می دهد، ولی وی آن را در راه درست مصرف نمی کند و در نتیجه نیازمند می شود و آن گاه که نیازمند شد، دست به دعا برمی دارد و از خدا درخواست مال و دارایی می کند. یا آن شخص کسی است که با زنی ناشایسته و بی ایمان ازدواج می کند، ولی او بدون اینکه از او جدا شود، دعا می کند که پروردگار راهی برای رهایی از مشکلش برای او قرار دهد. یا آن کسی است که پیوسته همسایه خود را به سبب آزارهایش نفرین می کند که خدایا همسایه ام را نابود کن. با اینکه می تواند خانه خود را تغییر دهد، این کار را نمی کند و فقط می خواهد با دعا، مشکل خود را حل کند».(1)

امام با این سخن به همراهیان خود فهماند که دلیل کمک نکردن به آخرین گدا، ترس از برآورده نشدن دعاست؛ زیرا گدا کسی بوده که مال خود را در راه های بیهوده مصرف کرده و نیازمند شده است. امام نیز به او کمکی نمی کند تا مبادا دعای او نیز مانند دعای مرد گدا اجابت نشود.

ص :35

درود فرستی و داوود بن علی را به عذاب گریزناپذیر خود گرفتار سازی».

اندکی نگذشت که روز فرا رسید. همان روز برای امام صادق علیه السلام خبر آوردند که سحرگاه، داوود بن علی هلاک شده است.(1)

ص :37

عمر طولانی داشته باشی؟» مرد پاسخ داد: «آری.» امام فرمود: «برای چه دوست داری بیشتر در دنیا بمانی؟» پاسخ داد: «برای تلاوت کردن سوره توحید.» امام اندکی ساکت ماند و پس از ساعتی به او فرمود: «هر یک از دوستان ما بمیرد، در حالی که تلاوت قرآن را خوب نمی داند، در عالم قبر (دوزخ) به او خواهند آموخت تا درجه او به خاطر قرآن ارتقا یابد؛ زیرا بهشت به اندازه آیات قرآن است و به او گفته می شود: بخوان و بالا برو. او نیز قرآن می خواند و بالا می رود».(1)

کمیل شد و بدون مقدمه و پرسشی به او فرمود: «ای کمیل! قرآن خواندن او تو را نفریبد؛ زیرا او اهل دوزخ است. چه بسیارند قاریانی که قرآن، آنها را لعنت می کند. به زودی آنچه را در مورد او گفتم، بر تو آشکار خواهد شد.» کمیل شگفت زده شد؛ زیرا امام او را از اسرار درونی و آنچه در دل داشت، باخبر ساخت. کمیل با خود می اندیشید که مردی با این صدای دل نشین و آوای زیبا، باید اهل دوزخ باشد.

مدتی از این ماجرا گذشت و این پرسش در ذهن کمیل باقی ماند تا اینکه خوارج علیه امیرالمؤمنین علی علیه السلام دست به شورش زدند و با امام جنگیدند. امام با آنها رویارویی کرد و در آن جنگ بسیاری از آنان کشته شدند، در حالی که حافظان قرآن نیز در میان آنها بودند. آتش جنگ که فرو نشست، امام علی علیه السلام ، کمیل را فرا خواند و با شمشیرش که خون آلود بود، به سر یکی از کشتگان خوارج اشاره کرد و فرمود: «ای کمیل! این همان کسی است که در آن شب قرآن می خواند و تو به حال خوش و تلاوت زیبایش غبطه خوردی».

کمیل که گویی به دریایی از ایمان به خدا در اعتماد رهبر خویش دست یافته بود، دست رهبر فرزانه خویش را بوسید و از کرده خود استغفار کرد.(1)

حفظ دارم.» امام نگاهی عمیق به او کرد و فرمود: «دستت را در مقابل سوره بقره به تو بخشیدم (و آن را قطع نمی کنم)».(1)

امام صادق علیه السلام چیزی بر گردنت نهاد که تو هرگز توان انجام آن را نداری.» گویا مرد دانسته بود که جماعت صوفیان، افرادی ظاهرساز و ریاکارند و خویش را از جامعه مسلمانان راستین دور کرده اند. سفیان پرسید: «آن چیست که فکر می کنی هرگز توان انجامش را ندارم؟» مرد پاسخ داد: «همان سه چیزی که دل هیچ مسلمان واقعی بدان خیانت نمی کند: خالص کردن عمل برای خدا، خیرخواهی برای پیشوایان مسلمانان و پیوستن به جماعت مسلمانان».(1)

«مژده بهشت را برای چه می خواهم؟ به خدا سوگند، فداکاری و جنگم، تنها به خاطر (دفاع از) قبیله و بستگانم بوده است و اگر به خاطر قوم و قبیله ام نبود، هرگز در این نبرد حاضر نمی شدم».

زخم های بسیار، وی را بی تاب کرده بود و از درد به خود می پیچید. پس برای پایان دادن به دردهای جسمانی، خنجرش را کشید و رگ گردن خود را زد و به زندگی خویش پایان داد.(1)

فصل چهارم: خوش خلقی و نیکو سیرتی

زیر فصل ها

1. اهمیت و ضرورت خوش خلقی

2. آثار خوش خلقی

3. آداب خوش رفتاری

بیدار کند، در کنارش نشست تا غلام از خواب بیدار شود. وقتی بیدار شد، با مهربانی به او فرمود: «ای غلام! به خدا حق تو نیست که هم شب را بخوابی و هم روز را، بلکه بایستی شب استراحت کنی و روزت را به انجام کارها اختصاص دهی».(1)

پس گیرید تا دعوا پایان یابد و اختلاف بالا نگیرد.» افراد قبیله مخالف در برابر پیشنهاد عاقلانه او آرام شدند وخشمشان فروکش کرد و حتی از حق خود و زیانی که به آنها رسیده بود، گذشتند. بدین گونه آتش کینه و دشمنی میان دو گروه از مسلمانان فروکش کرد.(1)

ب) هدایت دیگران

هرگاه امام کاظم علیه السلام را می دید، زبان به دشنام می گشود. حتی گاهی به امیرالمؤمنین علی علیه السلام نیز ناسزا می گفت. روزی امام به همراه یاران خویش از کنار مزرعه او می گذشتند. او مثل همیشه ناسزا می گفت.

یاران امام برآشفتند و از امام خواستند تا آن مرد بد زبان را ادب کنند. امام با این کار مخالفت کرد وآنان را از انجام چنین کاری بازداشت.

روزی امام به سراغ مرد رفت تا او را در مزرعه اش ملاقات کند، ولی مرد عرب، از کار زشت خود دست برنمی داشت و به محض دیدن امام، ناسزا می گفت. امام نزدیک او رفت و از مرکب خود پیاده شد. به مرد سلام کرد. مرد بر شدت دشنام های خود افزود. امام با خوش رویی به او فرمود: «هزینه کشت این مزرعه چه قدر شده است؟» مرد پاسخ داد: «یکصد دینار.» امام پرسید: «امید داری چه اندازه از آن سود ببری و برداشت کنی؟» مرد با گستاخی و طعنه پاسخ داد: «من علم غیب ندارم که چه مقدار قرار است عایدم شود.» امام پرسش خود را چنین تکرار کرد: «من نگفتم چه سودی به تو خواهد رسید، بلکه پرسیدم تو امید داری چقدر سود عایدت شود؟» او که از پرسش های امام گیج شده بود، پاسخ داد: «فکر می کنم دویست دینار محصول از این مزرعه برداشت کنم».

ص :47

در این هنگام، امام کیسه ای به مبلغ سیصد دینار طلا بیرون آورد و به مرد داد و فرمود: «این را بگیر و کشت و زرعت نیز برای خودت باشد. امیدوارم پروردگار آنچه را امید داری از کشت و کارت سود ببری، عاید تو سازد.» مرد سرافکنده و بهت زده، کیسه سکه های زر را از امام گرفت و پیشانی امام را بوسید و از رفتار زشت خود، پوزش خواست. امام با بزرگواری، اشتباه او را بخشید.

چند روزی گذشت تا اینکه روزی مرد به مسجد آمد و هنگامی که نگاهش به امام کاظم علیه السلام افتاد، گفت: «پروردگار می داند که رسالت خویش را کجا و بر دوش چه کسی قرار دهد.» سخن او موجب تعجب یاران امام شد. می خواستند بدانند چه چیز موجب تغییر رویه او شده است. از او پرسیدند: «چه شد؛ تو که پیش تر غیر از این می گفتی؟» مرد عرب سر به زیر انداخت و گفت: «درست شنیدید و همین است که اکنون گفتم و جز این هرگز چیز دیگری نمی گویم.» آن گاه دست به دعا برداشت و برای امام دعا کرد. مرد از مسجد خارج شد و امام نیز به سوی خانه خویش به راه افتاد. در بین راه، رو به دوستان خود کرد و فرمود: «حال بگویید کدام یک از این دو راه بهتر بود؛ آنچه شما می خواستید یا آنچه من انجام دادم. مشکل او را با آن مقدار پول که می دانید، حل کردم و به وسیله آن، خود را از شر او آسوده ساختم».(1)

ج) راهنمایی به حق

خانواده ای یهودی در همسایگی امام حسن مجتبی علیه السلام در مدینه زندگی می کردند. دیوار خانه امام که چسبیده به خانه آنان بود، شکافی برداشته بود و نجاست به دیوار خانه امام سرایت می کرد. مرد یهودی از این موضوع خبر

ص :48

نداشت. روزی زن او برای کاری به خانه امام آمده و شکاف دیوار و وضع بد آن را دیده بود. هنگامی که زن به خانه خود رفت، جریان را برای همسرش تعریف کرد. مرد یهودی از اینکه امام در این مورد چیزی نگفته بود، شرمنده شد. نزد امام آمد و از امام پوزش خواست. امام فرمود که اشکالی ندارد و از جدّش، رسول خدا شنیده است که باید به همسایه احترام گذاشت. مرد با دیدن رفتار خوش امام، دست زن و بچه خود را گرفت، نزد امام آمد و همگی مسلمان شدند.(1)

د) فشار قبر، عاقبت بدخلقی

نامش سعد بن معاذ بود و همه او را به جان فشانی و فداکاری در راه خدا و رسول او می شناختند. در جنگ های زیادی در رکاب رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم شمشیر زده و جنگیده بود. برای پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم خبر آوردند که سعد بن معاذ از دنیا رفته است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم چهره درهم کشید و در غم از دست دادن سرباز فداکار، درنگی کرد. سپس از جای برخاست و به اتفاق یاران و صحابه خویش به سوی خانه او به راه افتادند. وقتی به خانه اش رسیدند، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم دستور داد برای غسل و کفن و دفن او آماده شوند. در حالی که خود نظارت داشت، سعد را غسل دادند و کفن کردند. پس آن را در تابوتی نهادند و برای دفن، به سوی گورستان حرکت کردند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم در تشییع او، کفش در پا و عبا بر دوش نداشت و گاهی سمت راست تابوت و گاه سمت چپ آن را می گرفت. نزدیک قبر که رسیدند، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم ، خود، داخل قبر او رفت و دستور داد تا مصالح مربوط به ساخت قبر و گذاشتن لحد را بیاورند. سپس پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم با دست خود لحد بر قبر نهاد و خاک بر آن ریخت. حتی

ص :49

به دقت خرابی های قبر را تعمیر کرد و پس از آن فرمود: «می دانم که این قبر نیز به زودی فرسوده و کهنه خواهد شد، ولی خداوند دوست دارد که هرگاه مؤمنی کاری انجام می دهد، محکم و استوار و بدون نقص باشد.»

مادر سعد که در بین تشییع کنندگان فرزندش حضور داشت، با دیدن چنین خدمات و تکریم هایی از سوی پیامبر نسبت به فرزند خویش پنداشت که فرزند او برترین خلق بوده و به بهشت خدا روانه شده است. ازاین رو، با صدایی آمیخته با گریه فریاد کشید: «ای سعد! بهشت بر تو گوارا باد!» پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: «ساکت باش مادر سعد! و این گونه با جزم و یقین از جانب پروردگار خویش سخن مگو که اکنون فرزندت، سعد گرفتار فشار و عذاب قبر است و بر اثر آن در ناراحتی و فشار به سر می برد.» سپس از گورستان بازگشت.

در راه بازگشت، برخی افراد از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم پرسیدند: «ای فرستاده خدا! شما کارهایی برای سعد در تشییع پیکر او انجام دادید که تا به حال، ندیده بودیم. چرا پا برهنه و بدون عبا او را تشییع فرمودید؟» پیامبر پاسخ داد: «دیدم که ملایکه خدا نیز بدون ردا و پاافزار بودند. خواستم از آنان پیروی کنم.» پرسیدند: «چرا گاه سمت راست و گاهی سمت چپ او می رفتید؟» فرمود: «چون دستم در دستان جبرئیل بود و گاه سمت راست تابوت و گاه سمت چپ آن را می گرفت.» گفتند: «ای رسول خدا! شما خود بر وی نماز خواندید و با دست خود او را درون قبر گذاشتید و با دست مبارک خویش، قبر او را ساختید، ولی فرمودید که او فشار قبر دارد. چرا؟» پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: «آری! این کارها را کردم، ولی سعد در خانه، با خانواده اش بداخلاق بود و فشار قبر او نیز به خاطر بدخلقی با خانواده اش است».(1)

ص :50

ب) پاسخ شایسته تر در برابر خوش رفتاری دیگران

انس بن مالک در خانه امام مجتبی علیه السلام نشسته و با امام گرم گفت وگو بود. در میان صحبت آنها، یکی از کنیزان وارد اتاق شد و شاخه گلی را که در دست داشت، به امام تقدیم کرد. امام گل را گرفت و لبخندی به او زد و با مهربانی فرمود: «تو را در راه خدا آزاد کردم.» انس از سخن امام تعجب کرد و پرسید: «شما چگونه او را در مقابل شاخه گلی بی ارزش، آزاد می کنید؟» چرا که ارزش یک کنیز صدها دینار بوده است. امام با تبسمی برخاست و پاسخ داد: «خداوند بزرگ این گونه بر ما پسندیده است. در قرآن کریم می فرماید: «اذا حییتم بتحیة فحیوا بأحسن منها؛ هرگاه کسی به شما نیکی کرد، او را با نیکی و رفتار شایسته ای پاسخ گویید.» آن کنیز می خواست با کار خود، مرا خوشحال کند. دیدم بهترین چیز که می تواند او را خوشحال کند، آزادی اش است. بنابراین، او را در راه خدا آزاد کردم».(1)

ج) خوش خلقی در مقابل بدخلقی

از سوی بیابان های مدینه می آمد. از سر و وضعش معلوم بود که بادیه نشین است. او شنیده بود که اموال فراوانی از صدقات و غنیمت نزد پیامبر جمع می شود و پیامبر آن را بین مسلمانان تقسیم می کند. با این حال، تاکنون سهمی را از بیت المال دریافت نکرده بود. با شتاب، شتر خود را می راند و به سوی مسجد پیامبر حرکت می کرد.

به مسجد رسید. از شتر خود پیاده شد و با عجله به سوی مسجد رفت. خود را به پیامبر رساند و گریبان ایشان را گرفت و فریاد کشید: «محمد! دستور بده تا از مال خدا که در دست توست، به من هم بدهند.» او چنان سخت لباس پیامبر را کشید که کناره های ردای پیامبر گردن ایشان را آزرد و اثر آن بر

ص :52

گردن ایشان ماند. با این حال، پیامبر با خوش رویی، در چهره مرد اعرابی نگریست و دستور داد تا سهم اش را به وی پرداخت کنند.(1)

ص :53

آمد تا چاره ای برای مشکل خویش بیابد. به امام گفت: «یابن رسول الله! من شخص گناه کاری هستم و نمی توانم خود را از بند معصیت رهایی بخشم. مرا پندی دهید تا بتوانم خویش را در برابر گناه نگاه دارم».

امام به او فرمود: «به پنج سفارش عمل کن. آن گاه هر گناهی خواستی، انجام بده: اول، از روزی خدا نخور. دوم، از ولایت و قلمرو سلطنت پروردگار بیرون برو. سوم، جایی را پیدا کن که خدا تو را نبیند. چهارم، آن هنگام که ملک الموت برای ستاندن جان تو آمد، اگر توانستی، او را از خود دور کن و آخر اینکه وقتی، تو را ندا دادند داخل دوزخ شو، داخل آتش نرو. آن گاه هر گناهی که مایلی، انجام بده».(1)

کسی که در چنین مجلسی و بر سر چنین سفره ای بنشیند».(1)

خود بازگشت. همسایه اش به خانه او آمد. وقتی دیدارکنندگان ابوبصیر رفتند و او با همسایه اش تنها شد، رو به ابوبصیر کرد و گفت: «ای ابوبصیر! آیا سخنمرا به امام صادق علیه السلام رسانیدی؟» ابوبصیر سری تکان داد و گفت: «آری!» سپس سخنان امام را برای او بازگفت. مرد همسایه وقتی پیام امام را شنید، منقلب شد. در حالی که می گریست، گفت: «ای ابوبصیر! تو را به خدا سوگند می دهم آیا خود امام این سخنان را فرمود؟ او پاسخ داد: «آری! به خدا سوگند که امام، خود، در مورد تو چنین فرمود.» مرد اشک از چشمانش سترد و گفت: «به خدا همین تضمین امام برایم کافی است.» سپس از جایش بلند شد و خداحافظی کرد و به خانه خود رفت.

مرد همسایه چند روز بعد، ابوبصیر را به خانه خود دعوت کرد و به او گفت: «ای ابوبصیر! من از راه خویش بازگشته و توبه کرده ام و همه دارایی ام را در راه خدا داده ام. اکنون حتی لباسی برای پوشیدن ندارم. اگر برایت ممکن است، لباسی به من قرض بده.» ابوبصیر لباسی به او داد. مرد ترک دنیا گفته و پیمانی که امام صادق علیه السلام با او بسته بود، سخت او را به بازسازی امر آخرتش وا داشته بود.

مدت زیادی نگذشت که مرد همسایه در بستر بیماری افتاد. وضع او وخیم شد و در آستانه مرگ قرار گرفت. ابوبصیر به عیادتش رفت و دید نفس های آخرش را می کشد. مرد به محض دیدن ابوبصیر، به او گفت: «ای ابوبصیر! امام به وعده خود عمل کرد.» و پس از ساعتی دیگر از دنیا رفت. ابوبصیر از ماجرای شگفت آن مرد اندوهناک شد و تصمیم گرفت به دیدار امام برود. امام به محض دیدن او فرمود: «ای ابوبصیر! ما به پیمان خود وفاداریم.» ابوبصیر گفت: «آری! او نیز به پیمان خود وفا کرد و همه چیز را

ص :57

کنار گذاشت.» امام با شنیدن این سخن شادمان شد.(1)

کدام یک از ما توان و قدرت بیشتری دارد؟» پیامبر فرمود: «دوست دارید من به شما بگویم که کدامتان نیرومندتر است؟» پاسخ گفتند: «آری یا رسول الله! چه بهتر که رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم بین ما داوری کند.» پیامبر فرمود: «در بین شما از همه نیرومندتر کسی است که هرگاه از چیزی خوشش آمد، علاقه به آن چیز، او را به گناه و سرکشی وا ندارد و آن گاه که عصبانی شد، توفان خشم، او را از دایره حق خارج نکند و کلمه ای را به ناحق یا دشنام برزبان جاری نسازد و هرگاه قدرت یافت، آن را بیش از اندازه حق خود به کار نگیرد و به دیگران ستم روا مدارد».(1)

آلوده نمی کند. به یقین، دومی از اولی، بهتر و نیکوتر است».(1)

ایجاد نمی شود. آیا شما از اینکه این حالت، نشانه نفاق در ما باشد، نگران نیستید؟ پیامبر با لبخندی سرشار از رضا فرمود: نه، هرگز. این نشانه نفاق در شما نیست، بلکه وسوسه های شیطان است که شما را به سوی دنیا تشویق می کند. به خدا سوگند، اگر شما همان حالت را که می گویید در حضور من پیدا می کنید، نگه دارید و ادامه دهید، به مقامی دست می یابید که فرشتگان دست در دست شما می نهند و روی آب راه می روید. بدانید که مؤمن، همواره درخطر سقوط در پرتگاه گناه است. ازاین رو، بسیار توبه کنید. مگر این سخن خداوند را نشنیده اید که می فرماید: «خداوند توبه کنندگان و پاکان را دوست دارد.» (بقره: 222) و خداوند می فرماید: «از پروردگار خویش درخواست آمرزش کنید و به سوی او بازگردید (هود:90)».(1)

«مگر نشنیده ای که خداوند می فرماید: «اِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ اُولئِکَ عَنْهُ مَسْئُولاً»؛ به درستی که گوش و چشم و قلب همگی در برابر اعمال خود باید پاسخ گو باشند.» مرد سرش را پایین انداخت و گفت: «آری! به خدا سوگند که حق با شماست. من تاکنون این آیه را از قرآن و از عرب و عجم نشنیده بودم. از این پس این کار را ترک خواهم کرد.» امام دستی به شانه او زد و فرمود: «برخیز و غسل توبه کن و نماز بگزار؛ زیرا به این گناه عادت کرده ای و اگر در این حالت از دنیا بروی، در بدترینحال از دنیا رفته ای. از کار خود توبه کن و از پروردگار بخواه که توبه تو را بپذیرد و دیگر چنین کاری را انجام مده».(1)

را مجازات می کند، در حالی که خودش به او کمک کرده است.» ابوحنیفه صحبت امام را قطع کرد و گفت: «این دو صورت که محال است.» امام فرمود: «بلی، پس فقط یک صورت باقی می ماند که بنده خود به تنهایی گناه را انجام دهد و خود نیز مسئولیت آن را بر عهده گیرد».(1)

گندیده و مغروران و فخرفروشان در پوششی آتشین وارد محشر می شوند».(1)

افتاد. خدمت پیامبر رسید و گفت: «ای رسول خدا! من گناهی مرتکب شده ام. در پناه خدا و سایه سر این دو آقازاده، آمده ام تا از گناه من درگذرید و از خدا برای من درخواست بخشش کنید».

رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم با لبخند نگاهی به مرد کرد، ولی به اندازه ای از این کار مرد خوشش آمد که نتوانست جلوی خنده خود را بگیرد و تبسمش تبدیل به خنده شد. دستش را جلوی دهانش گرفت. سپس به مرد فرمود: «برو در پناه خدا! خدا از گناه تو درگذشت.» آن گاه به حسن علیه السلام و حسین علیه السلام فرمود: «این مرد به خاطر بخشایش خدا از گناه خود، شما دو نفر را شفیع خود قرار داد و خدا نیز از گناه او گذشت.» در این لحظه این آیه بر پیامبر نازل شد: «و اگر گناه کاران که بر اثر گناه خود ستم کردند، به نزد تو (ای پیامبر) می آمدند و ازخدا طلب آمرزش می کردند و پیامبر هم برای آنها استغفار می کرد، خدا را توبه پذیر و مهربان می یافتند (نساء: 64)».(1)

مبعوث کرده، همین گونه است که می گویید.» پیامبر فرمود: «شیطان برای ناقص کردن یا جلوگیری از کردار خیر سراغ شما می آید. وقتی در این میدان بر شما پیروز نشد، از راه القای باطل، به ذهن شما هجوم می آورد تا شما را گمراه سازد. هرگاه چنین شد، خدای را به یگانگی یاد کن تا از لغزش هایی که او برای شما به وجود می آورد، در امان باشی».(1)

کنی و آخر اینکه همان گونه که لذت گناه را به تنت چشانیده ای، مزه عبادت را نیز بچشانی. اگر چنین کردی، از توبه کنندگان به شمار می آیی».(1)

می خواهد درس دیگری به او بیاموزد و بی صبرانه منتظر پاسخ بود، گفت: «فدایت شوم! شما بهتر می دانید!» امام فرمود: «مسلمان راستین کسی است که مسلمانان از گزند زبان او در امان باشند».(1)

باشم و شایسته انفاق دیگران باشم، چه کنم؟» پیامبر فرمود: «ستم دیده را یاری کن.» مرد دوباره پرسید: «اگر خودم ناتوان تر از او بودم، چه کنم؟» پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: «نادانی را راهنمایی کن.» مرد که در پی پاسخی مناسب با توان خود بود، پرسید: «اگر خودم از او نادان تر بودم، چه کنم؟» فرمود: «در این صورت، زبانت را حفظ کن و جز در موارد خیر، آن را به کار نگیر. حال خوشحال نمی شوی که با داشتن یکی از این صفات وارد بهشت پروردگارت شوی؟»(1)

نزد او به نیکی یاد می کنند، او بدگویی می کند و آنها را ناسزا می گوید و... .(1)

روز به بعد دیگر کسی او را با امام ندید.(1)

گفتند: «السام علیکم.» عایشه می دانست در عربی سام به معنای مرگ است. آنها توطئه کرده بودند تا با این کار، این فرهنگ را خدشه دار کنند، ولی پیامبر با آرامش و بدون عصبانیت، فقط در پاسخ آنها می گفت: «علیکم.» عایشه با دیدن این برخورد، عصبانی شد و پس از اینکه نفر سوم به پیامبر چنین گفت، بیرون آمد و بر سر آنها فریاد کشید: «مرگ بر خودتان باد ای یهودیان که برادران خوک ها و میمون ها هستید».

پیامبر از این سخن همسر خود ناراحت شد و با چهره ای درهم کشیده به او فرمود: «ای عایشه! اگر ناسزا گفتن را به صورتی مجسم می کردند و تو آن را می دیدی، بسیار در نظرت زشت جلوه می کرد. نرمش و مدارا با هیچ چیز همراه نشده، مگر آنکه آن را زینت داده است و از هیچ چیز جدا نشده، مگر آنکه آن چیز را زشت و ناپسند ساخته است.» عایشه با ناراحتی گفت: «ای رسول خدا! مگر ندیدید که این یهودیان شما را چگونه خطاب می کردند؟» پیامبر فرمود: «تو هم مگر نشنیدی که من در پاسخ آنها چه می گفتم؟ می گفتم علیکم؛ بر شما باد. هرگاه مسلمانی بر شما سلام کرد، شما نیز به او بگویید سلام علیکم، ولی اگر کافری بر شما سلام کرد، بگویید علیکم».(1)

ص :72

امام صادق علیه السلام پرسید: «آیا اهل اندیشه در مسایل دینی و عبادی نیز هست؟» اسحاق پاسخ داد: «خیر، با اینکه بسیار عبادت می کند، ولی اهل اندیشه نیست.» امام فرمود: «پس با این حساب، کردار نیک او سبب بالا رفتن او نمی شود».(1)

است.» هشام که می دانست توطئه ای در کار است و هیچ آیه ای از قرآن چنین دلالتی ندارد، گفت: «کدام آیه را می گویی؟» ابوشاکر گفت: «آنجا که نوشته است: «وَ هُوَ الَّذی فِی السَّماءِ اِلَهٌ وَ فِی الْأَرْضِ اِلهٌ» بنابراین، در آسمان یک خدا وجود دارد و در زمین هم خدای دیگری هست».

هشام مدتی اندیشید و به او گفت که به پرسش او پاسخ خواهد داد. به فکر فرو رفت. مطمئن بود که هرگز چنین نیست و ابوشاکر تأویلی واژگونه از آیه به کار برده است. نمی دانست که مراد آیه چیست و چگونه بایستی به او پاسخ گوید. او چند روزی به این موضوع فکر کرد، ولی نتوانست پاسخی مناسب بیابد. ازاین رو، برای انجام حج و شرف یابی به محضر استاد بی همتای خویش امام صادق علیه السلام بار سفر بست و به مکه آمد و از آنجا ره سپار دیدار با امام صادق علیه السلام شد. وقتی خدمت امام رسید، ماجرا را بیان کرد.

امام پس از پذیرایی از هشام، به او فرمود: «این سخن تنها از یک انسان پست و بی دین برمی آید. هنگامی که به کوفه بازگشتی، از او بپرس تو را در کوفه به چه نام می خوانند. پاسخ خواهد داد فلان نام. دوباره از او بپرس تو را در بصره به چه نام می خوانند. پاسخ خواهد داد فلان نام. سپس به او بگو پروردگار ما نیز چنین است. نام او در آسمان «اله» است و در زمین نیز «اله» است. همچنین در هر مکان او اله است».

هشام خرسند از اینکه پاسخ مناسبی به دست آورده است، پس از اندکی درنگ در مدینه، راه شهر خود را در پیش گرفت. هنگامی که به کوفه رسید، نزد ابوشاکر رفت و پاسخ را با او در میان گذاشت و او را قانع کرد. ابوشاکر به او گفت: «من مطمئن هستم که این پاسخ از خودت نبود و آن را از حجاز برای من آورده ای».(1)

ص :79

بحث کن، ولی من به تو سفارش می کنم که حواس خود را خوب جمع کنی، تا مبادا سخنان او در تو تأثیر بگذارد. مراقب باش تا نلغزی و سرافکنده نشوی. مهار سخن خود را محکم نگه دار و مواظب باش زمام آن را از دست ندهی».

ابن ابی العوجاء برخاست و با گام هایی مطمئن، به سوی امام حرکت کرد. امام با خوش رویی او را پذیرفت و با او به مناظره نشست. ساعتی گذشت و ابن ابی العوجاء شرمنده و شکست خورده از نشست علمی برخاست و سرافکنده به سوی دوستش برگشت، ولی او بیشتر از خجلت زدگی، شگفت زده بود. به ابن مقفّع گفت: «این شخص بالاتر از بشر است و اگر در دنیا روحی باشد و بخواهد در جسدی آشکار شود یا بخواهد پنهان گردد، همین مرد خواهد بود.» ابن مقفّع پرسید: «او را چگونه یافتی؟» پاسخ داد: «نزد او نشستم و هنگامی که همگان رفتند و من و او تنها ماندیم، سخن آغاز کرد و گفت: اگر حقیقت آن چیزی باشد که این حاجیان گفتند و رفتند، آن گونه که حق هم همین است، پس در این صورت، آنان رستگارند و شما در هلاکت هستید. اگر حق با شما باشد که چنین نیست، آن گاه شما با این مسلمانان برابرید. پس در هر دو صورت، مسلمانان زیانی نکرده اند. من به او گفتم: خدایت تو را رحمت کند. مگر ما چه می گوییم و این مسلمانان چه می گویند؟ سخن ما با آنها یکی است. او پاسخ داد: چگونه سخن شما که به خدا ایمان ندارید، با مسلمانان یکی است. در حالی که شما به خدا، روز جزا و وجود فرشتگان معتقد نیستید و همه آنها را انکار می کنید.

گویا نوبت من شده بود تا اعتقاداتم را بیان کنم. پس گفتم: اگر مطلب همان است که مسلمانان می گویند و به خدا ایمان و اعتقاد دارند، چه مانعی وجود

ص :81

دارد که خدای آنها خود را بر آنان پدیدار سازد و سپس آنان را به پرستش خود فرا خواند؟ چرا خود را از آنان مخفی می دارد؟ از آنان می خواهد که خدای ندیده را پرستش کنند و به جای خود، فرستادگانش را به سوی مردم روانه داشته است. اگر او خود را به بندگانش نشان می داد که مردم بیشتر ایمان می آوردند و به او نزدیک تر می شدند.

او نگاهی به من کرد و فرمود: وای بر تو، چگونه خدا بر تو پنهان شده با وجود اینکه قدرت خود را در وجود و خلقت تو نشان داده است. تو که پیش تر هیچ نبودی و سپس پیدا شدی، کودک شدی، بزرگ گشتی و پس از ناتوانی، توان مند گردیدی. بیمار شدی و او تو را سلامتی داد و تندرست شدی. خشمگین شدی و دوباره آرامش یافتی و... او پشت سر هم نشانه های خدایش را برایم برشمرد، به گونه ای که دیگر توان پاسخ دادن نداشتم. من سکوت اختیار کرده بودم و او مرتب دلایل محکم و پیچیده می آورد. پس از مدتی من یقین کردم که دیگر قدرتی بر پیروزی بر او ندارم و او به زودی بر من چیره می شود. ازاین رو، سخنش را قطع و خداحافظی کردم. بازگشتم تا مبادا چیرگی او بر من ثابت شود».(1)

امام به او فرمود: «وای بر تو! آیا تو هرگز دانشمند دینی دیده ای؟ دانشمند دینی کسی است که نسبت به دنیا بی رغبت، شیفته آخرت و عمل کننده به سنت رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم باشد. آیا آن دانشمندانی که تو از آنان سخن می گویی، این گونه اند؟»(1)

مرتبه بیشتر گردانید».(1)

پرسش هایش سبب ناراحتی حضرت فاطمه علیهاالسلام شده است. ازاین رو، خجالت زده شد و به حضرت گفت: «ای دختر رسول خدا! مرا ببخشید، دیگر نمی پرسم.» حضرت با چهره ای گشاده فرمود: «هیچ نگران نباش و باز همبپرس. من با کمال میل همه آنها را پاسخ خواهم داد. آیا اگر کسی مبلغ صد هزار سکه بگیرد که بار سنگینی را بر بالای بام ببرد، از حمل آن بار خسته می شود؟» زن پاسخ داد: «خیرخسته نمی شود؛ زیرا در برابر این کار اندک، دستمزدی سترگ می ستاند.» حضرت فرمود: «خدا در برابر پاسخ گفتن به هر مسئله ای، حتی بیشتر از اینکه میان زمین و آسمان آکنده از درّ باشد، به من پاداش خواهد داد. با این حال، چگونه از پاسخ دادن به مسئله ای خسته شوم». آن گاه حضرت سخنی را از پدر بزرگوار خود نقل کرد و فرمود: «از پدرم شنیدم که فرمود: دانشمندان امت من در روز رستاخیز محشور می شوند و پروردگار به اندازه دانش هر یک و اندازه تلاش شان در راه هدایت مردم برایشان ثواب و پاداش در نظر می گیرد و به هریک از آنان هزار هزار لباس از نور ارزانی می دارد. سپس منادی پروردگار ندا درمی دهد: ای کسانی که پیروان آل محمد صلی الله علیه و آله وسلم را با دانش خود سرپرستی کردید. در آن هنگام که دست آنان از پیشوایشان کوتاه بود، به یاری آنان شتافتید و آنان را در پرتو دانش خود به حق و حقیقت رهنمون شدید و دین دارشان کردید! اکنون دستور می دهم به همان اندازه که به آنان یاری رساندید، به شما از نور خلعت بدهند. به هر یک از آنان هزاران خلعت داده می شود. سپس پروردگار دستور می دهد تا باز هم به آنان پاداش دهند تا دو برابر شود. همچنین از سوی خداوند خطاب می رسد حال به اندازه شاگردانشان نیز که آنان را تربیت کرده اند، به آنها پاداش بدهید».

حضرت فاطمه علیهاالسلام ادامه داد: «ای بنده خدا! یک نخ از آن خلعت ها از هزار هزار برابر آنچه خورشید بر آن می تابد پرارزش تر است؛ زیرا دارایی های دنیایی همراه با

ص :85

سختی است، ولی نعمت های اخروی از هر عیب و کاستی و رنجی خالی است».(1)

بودند. دانشمندی از شیعیان راستین امام وارد مجلس شد. او پیش از این، در مناظره ای با دشمنان اهل بیت علیهم السلام، آنان را رسوا ساخته بود. به محض ورود او به مجلس، امام از جایش برخاست. به سویش رفت و دست او را گرفت و با خود به بالای مجلس آورد. سپس در کنار خود نشانید و با او سرگرم صحبتشد. این موضوع، ناراحتی عده ای از نزدیکان امام را برانگیخت و با هم شروع به زمزمه کردند. یکی از بستگان امام با ناراحتی زمزمه کرد: «چرا به او بیشتر از ما احترام می گذارید؟» امام فرمود: «اگر با قرآن داوری کنم، راضی می شوید؟» گفتند: «آری!» امام این آیه را تلاوت کرد: «ای کسانی که ایمان آورده اید! هنگامی که به شما گفتند در مجلس جا برای دیگران باز کنید، باز کنید تا خداوند (رحمتش را) برایتان گسترده سازد و چون گفته شد برخیزید، برخیزید تا خداوند به مراتبی (منزلت) مؤمنان و کسانی که علم یافته اند را بالا برد.» (مجادله: 11) و نیز فرموده است: «آیا کسانی که می دانند با آنان که نمی دانند برابرند؟» (زمر:9) سپس فرمود: «خداوند، مؤمن دانشمند را بر مؤمن غیردانشمند مقدم داشته است. همچنان که مؤمن را بر غیرمؤمن برتری داده است. پس چرا شما انکار و اعتراض می کنید؟ خدا به این مؤمن دانشمند برتری داده است. شرف مرد به دانش اوست، نه به حسب و نسب او. او نیز با بیان دلایلی محکم که خدا به او آموخته، دشمنان ما را شکست داده است. پس ما چرا به او احترام نگذاریم؟»(1)

که او نسبت به عقاید خود دچار تردید شده بود و در جست وجوی رسیدن به حقیقت، از هیچ تلاشی خسته نمی شد. گاه با مسلمانان درباره پرسش هایی که در ذهنش ایجاد می شد، بحث می کرد، ولی هنوز فکر می کرد به هدف خود دست نیافته است و آنچه را می خواهد، بایستی جای دیگری جست وجو کند.

روزی از روی اتفاق، شیعیان، او را به یکی از شاگردان امام صادق علیه السلام به نام هشام بن حکم که در مباحث اعتقادی، چیره دست بود، معرفی کردند. هشام در کوفه دکانی داشت. بریهه با چند تن از دوستان مسیحی خود به دکان او رفت. هشام در دکان خود به چند نفر قرآن یاد می داد. وارد دکان او شد و هدف خود را از حضور در آن جا بیان کرد. بریهه گفت: «من با بسیاری از دانشمندان مسلمان بحث و مناظره کرده ام، ولی به نتیجه ای نرسیده ام. اکنون آمده ام تا درباره مسائل اعتقادی با تو گفت وگو کنم».

هشام با رویی گشاده گفت: «اگر آمده اید و از من معجزه های مسیح علیه السلام را می خواهید، باید بگویم من قدرتی بر انجام آن ندارم.» شوخ طبعی هشام آغاز خوبی برای شروع گفت وگو میان آنان شد. ابتدا بریهه پرسش های خود را درباره حقانیت اسلام مطرح کرد و هشام با حوصله و صبر، آنچه در توان داشت، برای او بیان کرد. سپس نوبت به هشام رسید. هشام چند پرسش درباره مسیحیت از بریهه پرسید، ولی بریهه درماند و نتوانست پاسخ قانع کننده ای به آنها بدهد.

فردا دوباره به دکان هشام رفت، ولی این بار تنها وارد شد و از هشام پرسید: «آیا تو با این همه دانایی و برازندگی، استادی هم داری؟» هشام پاسخ داد: «البته که دارم!» بریهه پرسید: «او کیست و کجا زندگی می کند؟ شغلش چیست؟» هشام دست او را گرفت و کنار خودش نشاند و ویژگی های اخلاقی و منحصر به فرد امام صادق علیه السلام را برای او گفت. او از نسب امام، بخشش، دانش، شجاعت و عصمت او بسیار سخن گفت. سپس به او نزدیک شد و گفت: «ای بریهه! پروردگار هر حجتی را که بر مردم گذشته آشکار کرده است،

ص :88

بر مردمی نیز که پس از آنها آمدند، آشکار می سازد و زمین خدا هیچ گاه از وجود حجت خالی نمی شود».

بریهه آن روز سراپا گوش شده بود و آنچه را می شنید، به خاطر می سپرد. او تا آن روز این همه سخن جذاب نشنیده بود. به خانه بازگشت، ولی این بار، با رویی گشاده و چهره ای که آثار شادی و خرسندی در آن پدیدار بود، همسرش را صدا زد و به او گفت که هر چه سریع تر آماده سفر به سوی مدینه شود. فردای آن روز به سوی مدینه حرکت کردند. هشام نیز در این سفر آنان را همراهی کرد. سفر با همه سختی هایش به شوق دیدن امام آسان می نمود.

سرانجام به مدینه رسیدند و بی درنگ به خانه امام صادق علیه السلام رفتند. پیش از دیدار با امام، فرزند ایشان، امام کاظم علیه السلام را دیدند. هشام داستان آشنایی خود با بریهه را برای امام کاظم علیه السلام تعریف کرد. امام به او فرمود: «تا چه اندازه با کتاب دینت، انجیل آشنایی داری؟» پاسخ داد: «از آن آگاهم.» امام فرمود: «چقدر اطمینان داری که معانی آن را درست فهمیده ای؟» گفت: «بسیار مطمئنم که معنای آن را درست درک کرده ام.» امام برخی کلمات انجیل را از حفظ برای بریهه خواند. شدت اشتیاق بریهه به صحبت با امام، زمان و مکان و خستگی سفر را از یادش برده بود. او آن قدر شیفته کلام امام شد که از باورهای باطل خود دست برداشت و به اسلام گروید. هنوز به دیدار امام صادق علیه السلام شرف یاب نشده بود که به وسیله فرزند او مسلمان شد. آن گاه گفت: «من پنجاه سال است که در جست وجوی فردی آگاه و دانشمندی راستین و استادی فرهیخته مانند شما هستم».(1)

ص :89

است.» سخن او به گوش امام باقر علیه السلام رسید. امام در پاسخ به فرد پرسش کننده در مورد گفته مغیره پاسخ داد: «گوینده این سخن، حتما داستان حبیب نجار را که مؤمنی پاک و شایسته در زمان حضرت عیسی علیه السلام بود، نشنیده است. او به دلیل یک بیماری سخت دستش از کار افتاده و معیوب شده بود. با این حال، با همان وضع، قوم خود را به خداپرستی و دوری از شرک راهنمایی می کرد. در مقابل، مردم سرکش و طغیان گر قومش، وی را سرزنش می کردند و آن قدر از سخنان او به تنگ آمدند که دست به خون او آغشتند و او را به شهادت رساندند. گویا هم اینک دارم او را در این وضع می بینم که قوم خود را ارشاد می کند و آنان او را سرزنش می کنند. بدانید که مؤمن، به هر گونه بلا گرفتار می شود و امکان دارد به هر گونه مرگی بمیرد...».(1)

می رفت، می فرمود: «کسی که هرگز زیانی به او نمی رسد، خدا به او توجهی ندارد و لطف خود را از او دور داشته است».(1)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم متوجه نبودن او شد. از یاران خود درباره او پرسید. پاسخ گفتند: به سوگ فرزندش نشسته است. پیامبر دستور داد او را به مسجد بیاورند. سراغ مرد رفتند و وی را به مسجد آوردند. پیامبر او را در آغوشگرفت و به او تسلیت گفت و فرمود: «بدان که بهشت برین، هشت در دارد و دوزخ، هفت در. آیا دلت نمی خواهد که فرزند تو جلوی تمام هشت در بهشت ایستاده باشد و بگوید من وارد بهشت نمی شوم مگر اینکه با پدر و مادرم داخل شوم».

مرد با شنیدن این سخن برق شادی در چشمانش درخشید و خرسند شد و غم خویش را فراموش کرد. همه حاضران نیز به حال او رشک بردند. یکی پرسید: «ای رسول خدا! این فرمایش شما فقط برای این مرد است یا هر که چنین کند، همین پاداش را می بیند؟» پیامبر به آنان رو کرد و فرمود: «این که گفتم برای تمام مردم است».(1)

این را بدان که صبر در سختی ها و مصیبت ها همانند سر در بدن است. هرگاه در پیکری سر نباشد، ارزشی هم در آن نیست و مرداری بیش نخواهد بود. درمراحل گوناگون زندگی نیز اگر انسان بردباری نداشته باشد، آن را تباه خواهد ساخت و بهره لازم را برای آخرت خود، از آن برداشت نخواهد کرد».(1)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم به زنان خود فرمود: «حجاب خود را در برابر او کامل کنید.» ام سلمه با تعجب پرسید: «همگان می دانند که او نابیناست و هیچ جا را نمی بیند. حجاب ما در برابر او چه معنایی دارد؟» پیامبر فرمود: «او نابیناست، ولی آیا شما هم نابینا هستید و او را نمی بینید؟ زنان نیز بایستی چشمان خود را از نامحرمان بپوشانند».(1)

گرفته بود. گاهی برای سرکشی به نخل خود، به باغ مرد نصارا می آمد. سمره مردی چشم چران بود و همه این را می دانستند.

او سرزده وارد باغ می شد و سراغ درخت خود می رفت. نه اجازه ای می گرفت و نه هنگام ورود دیگران را آگاه می کرد. مرد نصارا از این رفتار سمره به تنگ آمده بود. روزی جلو او را گرفت و گفت: «ای سمره! اینجا ملک و حریم من است، ولی تو مرتب ناگهانی وارد باغ می شوی و این کار تو اصلاً خوشایند من نیست. از این به بعد، هرگاه خواستی وارد شوی، بایستی اول اجازه بگیری.» سمره با بی اعتنایی پاسخ داد: «این راه به درخت من منتهی می شود و از آن من است. حق دارم هر گونه که می خواهم وارد شوم».

مرد که سخن و اعتراض خود را بی نتیجه می دید، نزد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم رفت و از این کار او شکایت کرد و گفت: «ای رسول خدا! سمره بدون اجازه من وارد باغ می شود و خانواده من از تیررس چشم چرانی او در امان نیستند. شما به او بفرمایید بدون اعلام وارد حریم من نشود».

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم دستور داد سمره بن جندب را بیاورند. او را خدمت پیامبر آوردند. وقتی سمره نزد پیامبر آمد، حضرت به او فرمود: «صاحب باغ از تو شکایت دارد و می گوید تو بی خبر و سرزده وارد باغ او می شوی و بدون اجازه وارد حریم او می شوی به طوری که خانواده او فرصت نمی کنند خود را از تو بپوشانند. از این پس، هنگام ورود اجازه بگیر و بدون اطلاع وارد نشو!» سمره پاسخ خود را تکرار کرد و دستور پیامبر را نپذیرفت و گفت این حق اوست که از راه خود بدون اجازه عبور کند. پیامبر به او فرمود: «پس درخت خود را به او بفروش.» سمره نپذیرفت. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم قیمت را تا چند برابر بالا برد، ولی او باز هم راضی به فروش نمی شد. حضرت با آرامی و نرمش به او فرمود: «اگر از این درخت در مقابل قیمتی که به تو پیشنهاد کردم، بگذری، در بهشت خانه ای را برای تو تضمین می کنم.» سمره باز هم با بی شرمی

ص :98

نمی پذیرفت و می گفت نه حاضر است درخت را بفروشد و نه حاضر است هنگام ورود اجازه بگیرد.

پیامبر از پافشاری او بر اشتباه خود ناراحت شد و فرمود: «تو انسان زیان رسان و انعطاف ناپذیری هستی. در اسلام هم نه زیان دیدن مورد قبول است و نه زیان رساندن.» سپس به صاحب باغ گفت: «برو درختش را از ریشه بکن و جلویش بینداز».

مرد به کمک چند نفر درخت را از جای درآورد و آن را چند نفری آوردند و پیش پای سمره انداختند. پیامبر به سمره فرمود: «حالا برو درختت را هر جا که می خواهی، بکار».(1)

داده است. پیامبر بسیار خرسند شد و فرمود: «فاطمه علیهاالسلام ، پاره تن من است».(1)

فاطمه علیهاالسلام غمگین است. پیامبر از او پرسید: «دخترم! چرا اندوهگین هستی؟» فاطمه علیهاالسلام پاسخ داد: «پدر جان! از روز قیامت می هراسم که همه در آن روز برهنه محشور می شوند. من از این مسئله بسیار اندوهگین و ناراحت هستم و از برهنگی روز رستاخیز بسیار نگرانم».

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم سرش را پایین انداخت و فرمود: «آری دخترم! به راستی روز رستاخیز روزی هولناک و سهمگین است.» پس از اندکی سکوت دوباره فرمود: «ولی دخترم! اکنون فرشته وحی بر من نازل شد و از سوی پروردگار برایم پیغام آورد. آن روز که زمین شکافته و مانند پشم حلاجی می شود، نخستین کسی که از خاک برمی خیزد، من خواهم بود. پس از من، جدّت، ابراهیم علیه السلام و پس از ابراهیم علیه السلام ، همسر ارجمند تو، علی علیه السلام . سپس پروردگار مهربان، جبرئیل امین را با هزار فرشته به سوی تو می فرستد و بر فراز آرامگاه تو هفت فراز از نور برمی آورد. سپس اسرافیل با سه جامه نورانی در بالای سرت می ایستد و با نهایت احترام می گوید: ای دختر گران قدر محمد! برخیز که هنگام برانگیخته شدن تو فرا رسیده است. و تو در کمال آرامش و امنیت از هر نگاه در پوششی کامل برمی خیزی. اسرافیل جامه هایی را که با خود آورده است، به تو می دهد و تو آن را بر تن می کنی».(1)

شد و میله ای آهنی که کناری افتاده بود، برداشت و به سرعت بیرون دوید.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم به اندازه ای از این رفتار زشت و بی شرمانه حکم خشمگین بود که دنبال او دوید تا او را بگیرد و مجازات چشم چرانی اش را به او نشان دهد. حکم با دیدن رخسار برافروخته و عصبانی پیامبر پا به فرار گذاشت. پیامبر فرمود: «اگر دستم به او می رسید، چشمانش را با این میله از کاسه سرش بیرون می کشیدم. چه کسی مرا به دستگیری این سوسمار دور شده از رحمت خدا کمک می کند؟» عده ای در پی او رفتند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم او و فرزندش، مروان را به سرزمین طائف راند و به آنجا تبعید کرد، ولی پس از پیامبر، آن دو دوباره به مدینه بازگشتند.(1)

در حکایتی دیگر نقل شده است فردی خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم آمد و گفت: «فلانی، چشم چران است و همواره به زنان نامحرم می نگرد و حتی اگر امکان گناه هم برایش فراهم شود، از آن روی گردان نیست.» رنگ چهره پیامبر به سرخی گرایید و به اندازه ای عصبانی و خشمگین شد که فریاد زد: «بروید او را نزد من آورید».

وقتی او را نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم آوردند، برخی دوستانش میانجی شدند تا بتوانند او را نجات دهند. سپس برای کارهای او بهانه های گوناگون می آوردند. یکی از آنها گفت: «ای رسول خدا! او از شیعیان شماست و شما و علی بن ابی طالب را بسیار دوست می دارد و با دشمنان شما نیز دشمن است.» پیامبر رویش را از آنان برگرداند و فرمود: «نگو او از شیعیان ماست. هرگز چنین نیست و این ادعای دروغی است؛ زیرا شیعه ما کسی است که از ما پیروی کند و این کار که او انجام

ص :102

می دهد، هرگز از کردار ما نیست».(1)

ص :103

دلیل آن را از ایشان پرسید. پیامبر فرمود: «می ترسم شب بمیرم و این امانت به عهده من بماند و به دست صاحبش نرسد».(1)

ایشان را در این سفر همراهی کنند. کاروان به راه افتاد و از مدینه خارج شد. در بین راه به امام خبر دادند که راهزنانی در بین راه کمین کرده اند تا اموال کاروانیان را چپاول کنند و احتمال حمله آنها به کاروان امام نیز وجود دارد.هم سفران امام از شنیدن این خبر ناگوار هراسان شدند و به خود لرزیدند. خدمت امام آمدند و گفتند که شاید حرامیان به خاطر پاس داشت مقام فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم متعرض امام نشوند و بهتر است که همگی اموال خود را به امام امانت دهند تا از دستبرد در امان بماند. امام به آنها فرمود: «شما از کجا می دانید. شاید آنان می خواهند فقط اموال مرا تصاحب کنند و با شما کاری نداشته باشند. بنابراین، بهتر است که همه اموال خود را زیر خاک پنهان کنید تا پس از رفتن دزدان، آن را از خاک بیرون آورید و به راه خود ادامه دهید».

همه به هم نگاهی کردند و پیشنهاد امام به نظرشان مناسب آمد و همه پسندیدند. امام دوباره به آنها فرمود: «البته بهترین راه این است که اموالمان را به کسی بسپاریم که امانت داری او از همه بهتر است.» این سخن، تعجب همه کاروانیان را برانگیخت. چه کسی است که امانت داری اش حتی از امام هم بهتر است. پرسیدند: «یابن رسول الله! آن شخص کیست؟» امام با آرامش فرمود: «او پروردگار متعال و تواناست؛ اموالتان را به او بسپارید، ولی با خود شرط کنید که اگر اموالتان در پناه خدا امان یافت، پس از بازگشتن به وطن، یک سوم آن را در راه او انفاق کنید.» همگی پذیرفتند و با خدای خویش عهد کردند که اگر اموالشان به سلامت از دست دزدان در آمد، یک سوم آن را انفاق کنند.

در این میان، سوارانی تیزتک به قافله یورش بردند و به تاخت، قافله را محاصره کردند. آنان تا امام صادق علیه السلام را در میان کاروانیان دیدند، با احترام بسیار گفتند: دیشب خواب رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم را دیده اند که به آنان دستور داده است خدمت امام صادق علیه السلام برسند و هر دستوری امام به آنها داد، اطاعت کنند.» سپس از امام خواستند برای حفظ امنیت ایشان و همراهانشان

ص :106

از دستبرد دیگر راهزنان، آنان را تا مقصد همراهی کنند.

امام رو به آنها کرد و فرمود: «خدا پشتیبان ماست. شما از همین جا بازگردید.» طراران خداحافظی کردند و راه خود را در پیش گرفتند. در کاروان، افرادی نیز به قصد تجارت آمده بودند. در آن سفر، سودی بالغ بر ده برابر سرمایه خود به دست آوردند و همان گونه که عهد کرده بودند، وقتی به مدینه رسیدند، یک سوم آن را به فقیران دادند.(1)

امیرالمؤمنین علی علیه السلام به بازار بازگشت و جامه ای دیگر به چهار درهم خرید و آن را پوشید.

در راه بازگشت، دوباره همان کنیز را دیدند که گریه می کند. پیامبر از او پرسید: «چرا به خانه ات بازنگشتی؟» عرض کرد: «ای رسول خدا! مدت زیادی است که به بازار آمده ام و دیر کرده ام. می ترسم به خاطر دیر کردنم مرا بزنند.» پیامبر فرمود: «بیا با هم برویم. خانه تان را به من نشان ده».

هر سه به سوی خانه کنیز حرکت کردند. کوچه های مدینه را پشت سر گذاشتند. کنیز ایستاد و گفت: «همین خانه است.» رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم در را به صدا درآورد و با صدای بلند گفت: «سلام خدا بر شما اهل خانه باد.» پاسخی نشنید. برای بار دوم در زد و به اهل خانه سلام کرد، ولی باز هم پاسخی نیامد. پیامبر برای بار سوم به اهل خانه سلام داد. مردی از خانه بیرون آمد و تعظیم کرد. پاسخ داد: «سلام و درود خدا بر فرستاده خدا باد!» پیامبر به او فرمود: «چرا اول پاسخ ندادید! آیا صدای مرا نمی شنیدید؟» مرد پاسخ داد: «چرا یا رسول الله! صدای شما را می شنیدیم و همان ابتدا متوجه شدیم که شما هستید.» پیامبر با تعجب پرسید: «پس چرا همان بار اول پاسخ ندادید؟» مرد گفت: «دوست داشتیم سلام شما را به خود مکرر بشنویم.» پیامبر فرمود: «این کنیز شما مدت زیادی است به بازار آمده و دیر کرده است. من اینجا آمده ام تا از شما درخواست کنم او را به خاطر دیر کردنش بازخواست نکنید.» مرد که علاقه بسیاری به رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم داشت، دست بر سینه نهاد و گفت: «ای رسول خدا! به میمنت قدوم شما به خانه ما، این کنیز از همین لحظه در راه خدا آزاد است».

پیامبر لبخند زد و به فکر فرو رفت. از اینکه قناعت او در پوشیدن یک لباس، سبب آزادی یک کنیز و پوشانیدن یک برهنه شده بود، احساس

ص :110

خرسندی کرد. سپس دستش را به آسمان بلند کرد و گفت: «خدا را شکر! چه دوازده درهم بابرکتی بود. دو برهنه را پوشانید و یک کنیز را در راه خدا آزاد کرد».(1)

پیشه خود سازد، خدا او را بی نیاز خواهد گردانید».(1)

شخصی را نزد چوپان گله فرستاد تا مقداری شیر از او بگیرد. او نزد چوپان آمد. وقتی چوپان از درخواست پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم آگاه شد، بی درنگ، شیر گوسفندان را در ظرفی دوشید و همه آن را برای پیامبر فرستاد. چوپان به اندازه ای خوشحال شده بود که یکی از گوسفندان خود را نیز به فرستاده پیامبر داد تا برای ایشان ببرد و غذایی برای پیامبر تهیه کند. در پایان نیز عذرخواهی کرد که بیش از این گوسفند و شیر چیز دیگری در بساط ندارد تا برای ایشان بفرستد. فرستاده پیامبر به سوی کاروان خود بازگشت و ظرف شیر و گوسفند را به پیامبر داد. پیامبر از این رفتار چوپان خوشش آمد و دست به دعا برداشت و فرمود: «پروردگارا به او بسندگی و قناعت ارزانی دار».

یکی از اصحاب جلو آمد و پرسید: «ای رسول خدا! شما در مورد آن شتربانی که از دادن شیر به ما دریغ ورزید، دعایی فرمودید که همه ما دوست داریم آن دعا را در مورد ما نیز بکنید و از خدا خواستید که پروردگار مال و فرزندانش را بیشتر کند، ولی درباره این چوپان که هم شیر به ما داد و هم گوسفندی برای شما هدیه فرستاد، دعایی می کنید که حتی ما نیز آن را ناخوش می داریم. دلیل آن چیست؟» پیامبر فرمود: «بدانید اگر انسان مال کمی داشته باشد، ولی بدان قانع باشد، بهتر است از اینکه مال زیادی داشته باشد و آن مال سبب غفلت او گردد.» سپس دست به دعا برداشت و فرمود: «بار خدایا! به محمد و دودمان او بسندگی در زندگی عنایت بفرما».(1)

ص :113

ابن مسعود پس از سلام و احوال پرسی، به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم گفت: «ای رسول خدا! چرا خود را آزار می دهید. به ما اجازه دهید تا اتاق خوابی با همه امکانات و وسایل آن برای شما فراهم سازیم.» پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم با تبسمی شیرین فرمود: «ابن مسعود! وسایل آسایش این دنیا برای من اهمیتی ندارد؛ زیرا من مسافری هستم که از استراحتی کوتاه در سایه درختی برمی خیزم و به سوی مقصد خود به راه می افتم».(1)

همچنین در حکایتی دیگر آورده اند در روزهای بیعت با امیرالمؤمنین علی علیه السلام ، مردم مانند «شتر تشنه به سوی آب» هجوم آورده بودند. خانه علی علیه السلام پس از سالیان سال رونق گرفته بود و مردم دسته دسته به دیدار امام می آمدند. چند روزی گذشت و سوید بن عقله با تنی چند از دوستان خود به دیدار امام علی علیه السلام آمد. او را در اتاقی دید که جز یک حصیر که کف آن افتاده بود، هیچ چیز دیگری دیده نمی شد. پس از اندکی صحبت، سوید به امام علی علیه السلام گفت: «یا امیرالمؤمنین! چرا این قدر خانه شما ساده است و من جز این حصیر که روی آن نشسته اید، چیزی دیگری نمی بینم. چرا مقداری وسایل برای خود تهیه نمی کنید؟»

امام علی علیه السلام فرمود: «ای پسر عقله، انسان عاقل در خانه ای که باید از آنجا کوچ کند، اسباب و وسایل آسایش جمع نمی کند. ما خانه امن و راحتی پیش روی داریم که بهترین اسباب و وسایل خود را به آنجا می فرستیم. دیری نمی گذرد که از اینجا می رویم و در آن سرا اقامت می گزینیم».(1)

در زمانی زندگی می کرد که مردم فقیر بودند و فقر و بیچارگی همه جا را فراگرفته و دامن گیر همگان شده بود. وقتی که مواهب دنیایی از سوی پروردگار شامل همگان شد، نیکان نیز از آن بهره می گیرند، نه اینکه این آراستگی و زینت فقط مخصوص منحرفان و گنه کاران باشد؛ زیرا مؤمنان نیز شایسته نعمت های خدا هستند و آراستگی نیز نعمتی است الهی. ای ثوری! یقین بدان من با این سر و وضع و با این کار، هرگز حق الهی را زیر پا ننهاده ام».(1)

6. امام علی علیه السلام ، الگوی ساده زیستی

در گوشه ای از بازار کوفه ایستاد. ذوالفقار را از نیام کشید و فریاد برآورد: «چه کسی حاضر است این شمشیر را از من خریداری کند.» صدا آشنا بود. لحظه ای همهمه دادوستدهای مردم در بازار فروکش کرد و سرها به طرف صدا چرخید. امیرالمؤمنین علی علیه السلام بود که به بازار آمده بود. افراد دور امام جمع شدند. یکی جلو آمد و پرسید: «ای امیرالمؤمنین! چه شده است که به خاطر آن می خواهید شمشیرتان را بفروشید؟» امام فرمود: «به خدا سوگند، اگر به اندازه خرید یک پیراهن پول داشتم، هرگز شمشیرم را نمی فروختم».

مرد بسیار تعجب کرد که آیا به راستی خلیفه مسلمانان توان خریدن یک پیراهن را ندارد و مجبور است شمشیرش را بفروشد تا پیراهنی تهیه کند. گفت: «ای امیرمؤمنان! من حاضرم به صورت نسیه، پیراهنی به شما بفروشم و شما هر وقت سهم خود را از بیت المال دریافت داشتید، پول آن را به من برگردانید.» امام پذیرفت و پیراهنی نسیه از مرد خریداری کرد و پس از تقسیم بیت المال به مردم، مبلغ پیراهن را از سهم خود به مرد پرداخت.(2)

ص :118

صلی الله علیه و آله وسلم نشسته بود که گروهی از مسلمانان نزد پیامبر آمدند. پیامبر در سیمایشاننگریست و پرسید: «اینها کیستند؟» پاسخ دادند: «گروهی از مؤمنان هستند.» پیامبر به آنها رو کرد و فرمود: «ایمان شما به چه پایه ای رسیده است؟» پاسخ گفتند: «ایمان ما بدان جا رسیده است که در مقابل روزها استقامت می کنیم و آن گاه که آسایش روزی مان شود، شکر به جای می آوریم و هرآنچه پروردگار بر ما مقدر سازد، می پذیریم».

پیامبر با شنیدن سخنان آنان، خوشحال شد و در وصفشان فرمود: «اینان بردباران و دانایانی هستند که به خاطر این رفتارشان به پیامبران الهی شباهت یافته اند.» سپس به آنها رو کرد و فرمود: «اگر این گونه هستید که می گویید، پس از این، باید به خاطر داشته باشید هرگز خانه ای را که در آن سکونت نمی کنید، نسازید و مالی را که نیازی به آن ندارید، نیندوزید. شما زندگی ساده برای خود مهیا کنید و همواره از خدایی که همگی به سوی او بازمی گردیم، بترسید و پرهیزگار باشید».(1)

کرد و از صاحب آن پرسید: «آیا جنس زین اسب تو از دیباج است؟» مرد پاسخداد: «بله یا امیرالمؤمنین!» امام به دلیل قیمتی بودن زین اسب، از آن روی گرداند و سوار آن نشد و مرکبی دیگر انتخاب کرد.(1)

عیالت خجالت نمی کشی؟ چرا به آنان رحم نمی کنی و نسبت به آنان دل سوزنیستی؟ آیا می پنداری پروردگاری که این همه نعمت پاک و حلال را بر تو ارزانی داشته است، دوست ندارد تو از آن استفاده کنی؟ بدان که تو بسیار کوچک تر از آن هستی که بخواهی در برابر خدای خویش این گونه بیندیشی!»

عاصم خجالت زده پاسخ داد: «ای پیشوای مؤمنان! من از شما پیروی می کنم. شما چرا لباس خشن به تن می کنید و غذای ساده می خورید و به زندگی ساده بسنده کرده اید؟» امام فریاد کشید: «وای بر تو! تو خود را با من مقایسه می کنی؟ من مانند تو نیستم و وظیفه ای دیگر دارم. من پیشوای مسلمانان هستم. باید خوراکم و پوشاکم را تا حد ضعیف ترین و فقیرترین آنهایی که در دورترین نقاط سرزمین اسلام زندگی می کنند، پایین بیاورم تا او بگوید رهبر و پیشوای من نیز مانند من می خورد و می پوشد. این وظیفه رهبری و زمام داری من است و تو هرگز چنین وظیفه ای نداری.» سخنان امام سخت در عاصم تأثیر گذاشت و از آن پس شیوه درست ساده زیستی را برگزید.(1)

ص :122

را بردارد و آن را تا خانه امام حمل کند. امام دستش را گرفت و فرمود: «خیر! سرپرست خانواده شایسته تر است که آن را برای خانواده خود حمل کند و خود را به خاطر آنان به زحمت بیاندازد».(1)

امام با دیدن حالتش متوجه شد وی از اینکه در حال حمل بار امام را ملاقات کرد، خجالت می کشد و برای اینکه مرد احساس خجالت نکند، گفت: «برای خانواده ات آذوقه خریده ای و به خانه می بری؟ به خدا سوگند، اگر اهل مدینه نبودند و بر من خرده گیری نمی کردند، من نیز دوست داشتم چیزی برای خانواده ام از بازار بخرم و با دست خود آن را به خانه ببرم».(1)

کم ارزش است، بیاور.» مرد انصاری به خانه خود بازگشت و نگاهی به خانه ساده خود انداخت و چشمش به گلیمی افتاد که کف حجره پهن بود و کاسه اینیز در گوشه اتاق بود. گلیم را زیر بغلش زد و کاسه را هم برداشت و نزد پیامبر آورد. حضرت که بیرون مسجد در جمع یاران و اصحاب خود بود، فرمود: «چه کسی حاضر است اینها را خریداری کند؟» مردی از اصحاب گفت: «یا رسول الله! من حاضرم آنها را به یک درهم بخرم.» پیامبر نگاهی به جمع کرد و فرمود: «کسی نیست که بیشتر بخرد؟» مرد دیگری گفت: «ای رسول خدا! من آنها را به دو درهم می خرم.» پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم ، کاسه و گلیم را در مقابل دو درهم به او فروخت و دو درهم را به مرد انصاری داد و فرمود: «با یک درهم آن غذایی برای خانواده ات تهیه کن و با درهم دیگر، تبری بخر و با آن کار کن».

مرد غذایی خرید و تبری و تبر را نزد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم آورد. حضرت به او فرمود: «حال با این تبر به بیابان برو و هیزم جمع کن و آن را در بازار بفروش.» مرد تبر را گرفت و خداحافظی کرد و همان روز به صحرا رفت و کندن هیزم را آغاز کرد. او پانزده روز به کار و تلاش خود ادامه داد و در نتیجه آن، اندکی وضع زندگی اش بهبود یافت. پس از آن خدمت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم رسید تا نتیجه کار خود را به او اعلام کند. پیامبر از بهبود وضع او خوشحال شد و فرمود: «این کار و تلاش بهتر از آن است که روز رستاخیز بیایی، در حالی که زخم صدقه بر چهره ات باشد».(1)

جاری بود و به سختی کار می کردند. محمد بن منکدر با خود گفت: «پیرمردی از بزرگان قریش را ببین که چگونه در این هوای سوزان در پی مال دنیاست.» تصمیم گرفت نزد امام برود و او را نصیحت کند. نزدیک آمد و به امام سلامکرد و گفت: «آیا سزاوار است مرد شریفی مثل شما در این هوای گرم، در پی طلب دنیا باشد؟ اگر در این حال، مرگت فرا برسد، خدای خود را چگونه دیدار خواهی کرد؟» امام دست از کار کشید و عرق خود را سترد و فرمود: «به خدا سوگند، اگر در این حال بمیرم، در حال فرمانبرداری و عبادت خدای خود جان سپرده ام. آیا تو فکر می کنی عبادت فقط نماز و ذکر و دعاست؟ کار و تلاش و تأمین مخارج زندگی از راه حلال خود نوعی عبادت است؛ زیرا من می خواهم با این کار و کوشش، خود را از تو و دیگران بی نیاز سازم. آری! فقط آن گاه از فرا رسیدن مرگ باید بترسم که در حال انجام گناه باشم و در حالت نافرمانی خدای خود از دنیا بروم. پروردگار مرا موظف ساخته است که باری روی دوش دیگران نباشیم. اگر کار نکنیم باید دست نیاز به سوی دیگران دراز کنیم.» محمد بن منکدر که سرافکنده شده بود، گفت: «خدایت رحمت کند! من می خواستم شما را موعظه کنم، ولی شما مرا موعظه کردید».(1)

خود و خانواده اش کار کند و زحمت بکشد و حتی از گرمای هوا رنج ببرد».(1)

می آمد و از ایشان درس زندگی می آموخت، ولی امام مدتی او را ندید. از احوال او پرسید. گفتند او تجارت را رها کرد و به گوشه ای خلوت رفته و مشغول عبادت شده است.

امام برآشفت و فرمود: «وای بر او، آیا نمی داند کسی که در طلب روزی حلال خود کوشش نکند، دعایش مستجاب نمی شود و عبادتش پذیرفته نیست؟» سپس فرمود: «گروهی از اصحاب پیامبر هنگامی که آیه 2و3 طلاقنازل شد، دست از کار کشیدند و به گوشه خانه ها خزیدند و گفتند خدا روزی ما را می رساند.» آیه نیز چنین بود: «وَ مَنْ یتَّقِ اللّهَ یجْعَلْ لَهُ مَخْرَجًا وَ یرْزُقْهُ مِنْ حَیثُ لا یحْتَسِبُ؛ و هر کس از خدا پروا کند، (خدا) برای او راه بیرون شدنی قرار می دهد و از جایی که حسابش را نمی کند، به او روزی می رساند.» (طلاق: 2و3) وقتی پیامبر شنید، فرمود: هر کس چنین کند، دعایش مستجاب نمی شود. به همین دلیل، شما نیز باید در راه زندگی خود تلاش کنید».(1)

چه به او بدهیم، راضی می شود.» امام برآشفت و با ناراحتی گفت: «مگر من بارها نگفته ام که هر کس را خواستید برای کار بیاورید، ابتدا مزد او را تعیین کنید و قرارداد ببندید. سپس او را به کار بگیرید. کسی که بدون قرارداد قبلی کار می کند، امکان دارد که سه برابر مزد هم به او بدهید و او هنوز خیال کند مزدش را کم داده اید، ولی اگر مزدش را پیش تر تعیین کنید، وقتی که مزدش را بپردازی، از تو خشنود خواهد شد؛ زیرا به وعده خود عمل کرده ای و اگر بیشاز مقدار قرارداد، چیزی به او بدهی، هر چه کم و ناچیز باشد، خوشحال می شود و سپاس گزار خواهد بود».(1)

از من کمکی می خواهد، گویی پاره ای آتش به جانم افتاده است و او را از خود می رانم.» پیامبر بی درنگ فرمود: «از من دور شو که به آتش عذاب تو نسوزم! به خدایی که مرا به هدایت و کرامت برانگیخت، سوگند اگر دو هزار سال بین رکن و مقام گریه کنی، آن قدر که اشک چشمانت، درختان را سیراب کند، ولی در حالت بخل بمیری، خدا تو را با صورت به آتش می افکند. وای بر تو مگر نمی دانی که بخل، کفر است و کفر در آتش. وای بر تو، مگر نمی دانی که خدا فرموده است: «هر کس بخل ورزد، به خود بخل کرده است.» (محمد: 38) و نیز در جای دیگر می فرماید: «کسانی که خداوند آنها را از بخل و حرص خویش بازداشته است، از رستگارانند.»(حشر: 10) از من دور شو».(1)

سخن را در دست گرفت و بدون اینکه به کس دیگری اجازه سخن گفتن بدهد، بی درنگ از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم بسیار تعریف و تمجید کرد. ناگهان رنگ پیامبر به سرخی گرایید و رگ های پیشانی اش از ناراحتی متورم شد. حضرتخواست تا به او اشاره ای کند که دیگر بس کند یا او را سرزنش کند که در این لحظه، جبرئیل امین بر پیامبر نازل شد و به پیامبر گفت: «پروردگار سلامت رساند و فرمود او مردی است که هرگز بخل نمی ورزد و هر چه دارد، با گشاده دستی به دیگران می دهد».

خشم پیامبر با شنیدن این جمله فرو نشست. نگاهش را از زمین برداشت و به او فرمود: «اگر جبرئیل به من خبر نداده بود که تو مردی بخشنده و دوری گزین از بخل هستی، تو را از خود می راندم و عبرت دیگران می کردم.» مرد پرسید: «ای رسول خدا! آیا پروردگار از این صفت بی زار است؟» فرمود: «آری.» مرد گفت: «قسم به خدایی که یگانه است و تو را به پیامبری برگزیده، حال که چنین است، هرگز هیچ کس را از مال خود محروم نخواهم ساخت».(1)

پیامبر که از پرسش دوباره او تعجب کرده بود، به او فرمود: «ای ثعلبه! مگر من الگو و سرمشق تو نیستم؟ آیا دوست نداری مانند پیامبر خدا باشی. به خدا سوگند، اگر بخواهم کوه های زمین برای من به طلا و نقره تبدیل می شود و هر جا بروم، دنبالمن می آیند، ولی همان گونه که می بینی، به آنچه دارم، راضی و قانع هستم.» ثعلبه سکوت کرد و چیزی نگفت. پس از اندکی از جایش برخاست و خداحافظی کرد و رفت.

مدتی بعد برای بار سوم با همان قیافه نزد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم آمد و گفت: «ای رسول خدا! اگر دعا کنید که خدا ثروتی به من بدهد، من حتماً در راه خدا انفاق هم می کنم و به فقیران و مستمندان هم می دهم.» پیامبر که می دید ثعلبه دست بردار نیست و از خواسته خود درنمی گذرد، با بی میلی به او نگریست. دست به دعا برداشت و گفت: «پروردگارا! به ثعلبه ثروتی رحمت فرما!» برق شادی در چشم ثعلبه درخشید و سپاس گزاری کرد و از پیش پیامبر رفت.

به زودی گوسفندی خرید و خدا به آن برکت داد. گوسفند او در مدت کوتاهی زیاد شد و تا آنجا پیش رفت که خانه او گنجایش آن همه گوسفند را نداشت. ازاین رو، مجبور شد مدینه را ترک گوید و به اطراف شهر برود. پیش تر او اهل نماز جماعت بود و تمام نمازهایش را پشت سر رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم به جای می آورد، ولی زیادی گوسفندان و زحمت نگه داری و چرای آنان به گونه ای وقت و توان او را می گرفت که دیگر نمی توانست از بیرون شهر، خود را به نماز جماعت رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم برساند. تنها روزهای جمعه فرصت می کرد داخل شهر بیاید و در مسجد، پیامبر را دیدار کند.

وضع دگرگون شد و گوسفندان او همین طور بیشتر می شدند. گله او به قدری بزرگ شد که ثعلبه حتی در کنار مدینه هم امکان ماندن نداشت و به بیابان های دوردست کوچ کرد. این گونه شد که ثعلبه فرصت نماز جمعه را هم از دست داد و ارتباط او با پیامبر خدابه طور کلی قطع شد. پیامبر که احوال او

ص :135

را پیوسته از دور و نزدیک زیر نظر داشت، کسی را فرستاد تا همان گونه کهثعلبه هنگام بیان درخواست خود شرط گذاشته بود، حق محرومان و زکات ثعلبه را بگیرد و نزد پیامبر آورد.

وقتی قاصد پیامبر نزد ثعلبه رفت و پیام رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم را به او ابلاغ کرد. ثعلبه جمله زشتی گفت و آن را انکار کرد. او گفت: «مگر ما کافریم که بایستی از مال مان جزیه به دیگران بدهیم.» او از پرداختن حق محرومان شانه خالی کرد و زکاتش را نپرداخت.

پیک پیامبر نزد ایشان آمد و آنچه شنیده بود، خدمت پیامبر عرض کرد. رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم چهره درهم کشید و از این نامردی ثعلبه ناراحت شد و زیر لب گفت: «وای بر ثعلبه! وای بر ثعلبه!» در همین هنگام آیه ای بر پیامبر نازل شد: «بعضی از آنان با خدا پیمان بستند که اگر خدا به آنها ثروتی از کرم خود بدهد، حتما صدقه و زکات می دهند و هر آینه از نیکوکاران خواهیم شد، ولی همین که لطف او شامل حال شان گردید، بخل ورزیدند و از دین خدا روی برتافتند. به خاطر این پیمان شکنی و دروغ گویی، نفاق در قلب آنان تا روز قیامت جای گزین شده است (توبه:75)».

ثعلبه به مال اندک خود قناعت نورزید و مال بیشتری خواست، ولی این زیاده خواهی او را نابود کرد. دیری نگذشت که زندگی ثعلبه دگرگون شد. گوسفندانش از میان رفتند و او در فقر و بدبختی، دنیا را بدرود گفت.(1)

ص :136

مسلمانان حاضر شوم و مردم با من به سخن بنشینند و من نیز برایشان صحبت کنم، از خوردن آن معذور بودم.»

ابوایوب از آن غذا خورد و از آن پس غذایی که در آن سیر و پیاز فراوان باشد، برای پیامبر نفرستاد.(1)

صورت خود را شانه بزند، برخی از بیماری ها از او دور می شوند».(1)

ص :139

حاضر شدند که یکی از آنها می گفت: خدایا! حق مرا از این مرد بگیر! پروردگار بزرگ فرمود: حق برادرت را بده! او گفت: پروردگارا! دیگر چیزی از کردار نیک من باقی نمانده است که بخواهم حق او را بدهم. سپس صاحب حق به پروردگار گفت: حال که چنین است. پس خدایا! از گناهان من بردار و بر گناهان او بیفزا».

در این لحظه، اشک در چشمان پیامبر حلقه زد و فرمود: «آن روز، روزی است که مردم احتیاج دارند گناهانشان را کسی حمل کند. پروردگار به آن کس که حقش را می خواهد، می فرماید: چشمت را برگردان و به سوی بهشت نگاه کن و ببین چه می بینی. او صورتش را به سوی بهشت برمی گرداند و آنچه از نعمت در آن مهیا شده است، می بیند. سپس با تعجب می پرسد: خدایا! اینها برای کیست؟ می فرماید: تو می توانی! باز او می پرسد: من چگونه می توانم به آن دست یابم؟ خداوند می فرماید: با گذشت از برادرت. او نیز می گوید: خداوندا! من از او گذشتم. سپس خداوند به او می فرماید: حال دست برادرت را بگیر و هر دو وارد بهشت شوید.» سپس پیامبر اشک را از چشمانش پاک کرد و فرمود: «پس شما نیز پرهیزگار باشید و از هم دیگر بگذرید و گذشت کنید».(1)

آنجا می گذرد. مرد شامی به محض اینکه امام را شناخت، زبان به یاوه گویی و دشنام باز کرد. امام ایستاد و از مرکب خود به زیر آمد. مرد همچنان دشنام می داد. امام درنگ کرد تا مرد ساکت شود. سپس به او سلام کرد و با لبخندی به چهره او فرمود: «ای مرد! گویا در این شهر غریبی. گمان می کنم اشتباهی رخ داده است. اگر احتیاجی داری، من آن را برآورده کنم. اگر گم شده ای، تو را راهنمایی کنم. اگر بارت سنگین است، برای حمل آن مرکبی در اختیارت بگذارم. اگر لباس نداری، تو را بپوشانم. اگر گرسنه ای، سیرت کنم. اگر نیازمندی، بی نیازت کنم. اگر آواره ای، به تو پناهگاهی دهم و اگر درخواستی داری، آن را اجابت کنم. می توانی وسایل و اثاثیه سفرت را به خانه من بیاوری و تا آن روز که در این شهر هستی، پیش من بمانی. من توان آن را دارم که با تمام وجود و کمال میل از تو پذیرایی کنم و امکانات آسایش تو را فراهم آورم. من در این شهر، خانه ای وسیع با همه امکانات در اختیار دارم.»

مرد شامی بدون اینکه حرف دیگری بزند، شرمنده سر به زیر انداخت و با شنیدن سخنان مهرآمیز امام، خجالت زده شد و زیر لب گفت: «گواهی می دهم که تو خلیفه خدا بر روی زمین هستی. تاکنون تو و پدرت را دشمن ترین خلایق نزد خود می شمردم، ولی اکنون تو را محبوب ترین می یابم.» آن گاه سرافکنده همراه امام به خانه ایشان آمد و تا هنگامی که در مدینه به سر می برد، مهمان سفره امام بود. پس از آن در شمار برترین دوستان امام قرار گرفت.(1)

نمی شنید. امام از جایش برخاست که ببیند آیا اصلاً غلام داخل خانه است یا نه. بیرون آمد و دید غلام نشسته و به دیوار تکیه کرده و هیچ نمی گوید. امام از او پرسید: «چرا پاسخ نمی دهی؟ شاید با تو کاری داشته باشم؟» غلام پاسخ داد: «به خاطر دو چیز: اول اینکه حوصله پاسخ دادن نداشتم؛ زیرا می دانستم که اکنون با من کاری دارید. دوم اینکه یقین داشتم اگر پاسخ ندهم، شما مرا توبیخ نمی کنید؛ زیرا همواره گذشت شما بیشتر از تنبیه تان است.» امام خوشحال شد و با مهربانی گفت: «پس خدای را سپاس که علی علیه السلام را از کسانی قرار داده است که بندگان خدا از شر او در امان هستند و گذشتشان بیشتر از خشمشان است.» آن گاه برای خوشحال کردن غلام چرب زبان به او فرمود: «برو که تو را برای خشنودی پروردگار خویش آزاد کردم».(1)

او از روحیه گذشت امام خبر نداشت. امام برخاست و مهربانانه به او فرمود: «من در عوض تو را شادمان می کنم و تصمیم دارم برای خوشحالی ات، تو را آزاد کنم. تو در راه خدا آزادی، برو».(1)

ریخت و آن را نزد پیامبر فرستاد.

پیامبر از آن غذای مسموم خورد و مسموم شد. حضرت دستور داد زن را دستگیر کردند و به حضور ایشان آوردند. پیامبر از او پرسید: «چرا چنین کردی؟» زن از ترس جان خود به دروغ گفت: «من با خویش گفتم کسی که این غذا را می خورد، اگر پیامبر خدا باشد، هرگز گزندی به او نخواهد رسید و اگر پادشاهی ستمگر باشد، مردم از دست او آسوده خواهند شد».

پیامبر که در وضع وخیمی به سر می برد، با دیدن ترس او و دروغ گویی اش به خاطر حفظ جان، از خطای او گذشت و دستور داد او را بدون هیچ گزندی آزاد سازند. مدت ها بعد، آثار آن سم در وجود حضرت از بین نرفت تا آنکه به رحلت ایشان انجامید.(1)

ص :145

می شود. درست مانند روزی که از مادر متولد شده ای».

برق شادی از چشمان مرد جهید، ولی آهی کشید و گفت: «ای رسول خدا! پدر و مادر پیری دارم که بسیار به من خو کرده اند و نمی توانند از من جدا شوند و به من اجازه رفتن به جهاد را نمی دهند. چه کنم؟» پیامبر فرمود: «پس در این صورت، نزد پدر و مادرت بمان. سوگند به خدایی که جانم در دست اوست، انس گرفتن یک شبانه روز آنها با تو و آرامش شان در کنار تو، از جهاد یک سال برتر است».(1)

را داده باشی و آن را جبران کنی، به او نیکی کن؛ زیرا خاله همانند مادر است».(1)

پیری داشتم که نسبت به من بسیار مهربان بود و مرا بسیار نصیحت می کرد، ولی من هرگز به پندهای او گوش نمی دادم. هرگاه مرا نصیحت می کرد،آزرده خاطر می شدم و به او توهین می کردم. روزی مقداری پول پیدا کردم. خواستم که آن را خرج کنم، ولی پدرم مانع شد و خواست جلوی مرا بگیرد که او را به زمین زدم.

او دست هایش را روی زانو گذاشت و خواست بلند شود، ولی از شدت درد و ناتوانی نتوانست. کیسه پول را برداشتم و رفتم، ولی شنیدم که می گفت به خانه خدا خواهد رفت و مرا نفرین خواهد کرد. او چند روز روزه گرفت و مشغول خواندن نماز شد. سپس بار سفر بست و عازم زیارت خانه خدا شد. او پس از طواف، پرده خانه خدا را گرفته بود و مرا نفرین می کرد. به خدا قسم که هنوز نفرین او به پایان نرسیده بود که فلج شدم.» سپس لباس خود را کنار زد و پاهایش را به امام علی علیه السلام و امام حسین علیه السلام نشان داد. جوان ادامه داد: «بعدها از این رفتار خود بسیار پشیمان شدم و پیش پدرم رفتم و از او درخواست پوزش کردم، ولی او نپذیرفت. سه سال از این موضوع گذشت تا اینکه سال سوم، هنگام موسم حج سراغ او رفتم و خواستم به حج برود و در همان محلی که مرا نفرین کرده است، برایم درخواست بخشش کند. او نیکی کرد و پذیرفت. با هم به سوی مکه حرکت کردیم تا به بیابان سیاک رسیدیم. شبی مهتابی بود و ما بر پشت شترهایمان نشسته و آرام به راه خود ادامه می دادیم. ناگهان پرنده ای شکاری از کنارمان به هوا برخاست و سر و صدایی کرد. شتر پدرم رم کرد و او را به زمین زد. بدن او به سنگ ها و صخره ها برخورد کرد و از دنیا رفت. به سرعت از شترم پیاده شدم و دیدم که جان داده است. با سختی بسیار و با گریه از عاقبت شوم خودم، او را به خاک سپردم. پس از دفن او به راه خود ادامه دادم و اکنون در اینجا مشغول زاری هستم. نفرینی گریبان گیر من شد که هرگز نتوانستم دعای خیر پدرم را جای گزین آن کنم».

امام که در این مدت سکوت کرده بود و به سخنان جوان گوش می داد، سر

ص :151

بلند کرد و فرمود: «غصه نخور جوان! اکنون فریادرس تو فرا رسید.رسول خدا دعایی به من آموخته است که آن را به تو می آموزم. در آن اسم اعظم خدا نهفته است و هر کس بخواند، دعایش مستجاب و گناهش آمرزیده می شود.» سپس امام دعایی به او آموخت. جوان نیز توبه اش پذیرفته شد و به دست امام شفای خود را بازیافت.(1)

خدایی که طاعت اندک را می پذیری و از گناهان بسیار می گذری، توبه مرا نیزبپذیر که تو خدای بخشنده و مهربان هستی.» جوان با سختی این کلمه ها را تکرار کرد. پیامبر باز از او پرسید: «حال بگو بدانم چه می بینی؟» جوان که چهره اش به روشنی گراییده و حالش اندکی بهتر شده بود، گفت: «اکنون مرد سفیدرو و خوش چهره ای را می بینم که بسیار هم خوش بوست. او که لباس زیبا و سفیدی هم بر تن دارد، کنار من نشسته است و آن مرد سیاه چهره از من دور می شود.» پیامبر به او فرمود: «این دعا را که گفتم باز هم تکرار کن.» جوان بار دیگر دعا را خواند. پیامبر پرسید: «حالا چه می بینی؟» جوان گفت: «دیگر آن مرد سیاه را نمی بینم و اکنون فقط مرد سفیدپوش در کنار من است.» جوان این جمله را گفت و با آرامش از دنیا رفت.(1)

او پوزش خواست.(1)

جان! علی بن ابی طالب کسی است که تو از خویشاوندی و فضیلت او در اسلام به خوبی آگاهی و من نیز از خداوند خواسته بودم که تو را به همسری بهترین و برترین فرد نزد خدا درآورد که در شأن تو باشد. حال او از تو خواستگاری کرده است. خودت چه می گویی؟»

فاطمه علیهاالسلام ساکت ماند و سرش را از حیا و عفت پایین انداخت. رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم ، رضایت را از سیمای فاطمه خواند. سپس از جای خویش برخاست و فرمود: «اللّه اکبر! سکوت زهرا علیهاالسلام نشان از رضایت او دارد.» در این لحظه، جبرئیل امین بر پیامبر نازل شد و گفت: «ای محمد! فاطمه علیهاالسلام را به ازدواج با علی علیه السلام درآور! خداوند فاطمه علیهاالسلام ، را برای علی علیه السلام پسندیده و نیز علی علیه السلام را به خاطر هم شأنی برای فاطمه علیهاالسلام برگزیده است».

پیامبر با خوشحالی نزد علی علیه السلام بازگشت، دست او را گرفت و فرمود: «به نام خدای خود و با توکل و خواست و نیروی او برخیز!» سپس دست او را کشید، به خانه خود برد و فرمود: «بار خدایا! این دو نفر محبوب ترین آفریدگان تو نزد من هستند، آنان را دوست بدار و خیر و برکت و فرزند به آنان عنایت کن و حافظ و نگه داری بر آنان بگمار. من این دو و فرزندانشان را به تو می سپارم».(1)

در حکایتی دیگر آمده است مدینه همچنان سوگوار امیرالمؤمنین علی علیه السلام بود که قدرت به دست بنی امیه افتاد. امام مجتبی علیه السلام مجبور شد صلح را بپذیرد. فرمانداری شهر پیامبر، به مروان بن حکم، دشمن سرسخت خاندان پیامبر رسیده بود. معاویه به مروان دستور داده بود که دختر عبدالله بن جعفر، داماد امیرالمؤمنین علی علیه السلام را به عقد یزید درآورد و برای این منظور از او خواستگاری کند. معاویه به مروان گفته بود که بنی هاشم هر شرطی گذاشتند،

ص :156

بپذیرد تا با این وصلت، بنی امیه، خود را به بنی هاشم نزدیک کند.

مروان پس از دریافت نامه، برای خواستگاری نزد عبدالله بن جعفر رفت و از دختر او برای یزید بن معاویه خواستگاری کرد. عبداللّه در پاسخ گفت: «اختیار دختران ما با حسن بن علی علیه السلام است. باید نزد او بروی.» مروان نزد امام مجتبی علیه السلام رفت و موضوع را با حضرت در میان نهاد. امام مجتبی علیه السلام فرمود: «من باید نظر خود را در جمع اعلام کنم. هر که را می خواهی، دعوت کن.» مروان، بزرگان بنی هاشم و بنی امیه را دعوت کرد. وقتی همگان حاضر شدند، کسی را نزد امام مجتبی علیه السلام فرستاد تا در مجلس شرکت کند. امام در مجلس حاضر شد. پیش از اینکه کسی حرفی بزند، مروان برخاست و گفت: «معاویه به من فرمان داده است تا دختر عبداللّه را برای یزید خواستگاری کنم. او برای این وصلت هر چه مهریه تعیین شود، می پذیرد. تمام قرض های عبدالله بن جعفر پرداخته می شود؛ زیرا این وصلت پیوند میان بنی هاشم و بنی امیه است. بدانید که یزید فردی بی نظیر است. به خدا سوگند، افتخار شما به یزید بیشتر از افتخار او به شماست. به برکت سیمای او از ابر، درخواست باران می شود.» سپس سر جایش نشست و مهار سخن را به دست امام مجتبی علیه السلام داد.

امام پس از حمد و ستایش پروردگار فرمود: «نخست، ما درباره مهریه، هرگز از سنت رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم تجاوز نمی کنیم. در مورد قرض های پدر دختر هم باید بگویم چه وقت دختران ما قرض پدران خویش را پرداخته اند که چنین پیشنهادی به ما می شود. درباره وصلت دو طایفه نیز دشمنی ما و شما بر سر موضوع خداست. پس دنیا نمی تواند عامل پیوند ما شود. اینکه گفتی افتخار ما به وجود یزید بیشتر از افتخار او به ماست، باید بگویم اگر خلافت بالاتر از نبوت است، ما باید به یزید افتخار کنیم، ولی اگر نبوت بالاتر از خلافت

ص :157

است، این یزید است که باید به ما افتخار کند. درباره طلب باران به برکت سیمای یزید هم باید بگویم این مقامی است که خدا فقط به محمد صلی الله علیه و آله وسلم و خاندان او داده است. صلاحدید ما در این است که دختر عبدالله با پسر عموی خود، قاسم بن محمد بن جعفر ازدواج کند؛ زیرا هم شأن اوست نه هم شأن یزید. اکنون من آن دو را به عقد هم درمی آورم و مهریه اش را هم مزرعه ای که در مدینه دارم، قرار می دهم که برای آنها کافی است و از دیگران بی نیاز می شوند.» مروان که از زخم کلمات برنده امام به خود می پیچید، گفت: ای بنی هاشم! آیا این گونه به ما پاسخ می دهید و با صراحت کارشکنی می کنید؟» امام مجتبی علیه السلام در پاسخش فرمود: «آری! هر یک از گفته های تو را با یک گفته پاسخ داده ام و آنچه حق بود، گفتم و عمل کردم».(1)

جویبر نشست و به چهره او نگاه کرد. جویبر جوانی سیاه پوست، فقیر و کوتاه قد بود که چهره اش نیز چندان زیبا نبود. پیامبر با مهرورزی به او فرمود: «ای جویبر! خوب است ازدواج کنی تا به کمک همسرت برای مشکلات دنیا و آخرتت چاره بیابی».

جویبر با تعجب پاسخ داد: «یا رسول الله! پدر و مادرم به فدای تو باد! چه کسی به من روی خوش نشان می دهد؟ من که نه حسب و نسبی دارم و نه مال و جمالی. کدام زن حاضر می شود با من ازدواج کند؟» رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: «جویبر! پروردگار به برکت اسلام، ارزش افراد را چیزی جز اینها که تو گفتی، قرار داده است. او آنان را که در عهد جاهلیت بالانشین بودند، به زیر آورد و آن را که خوار و بی ارزش بودند، بالا برد. او به وسیله اسلام، افتخار به حسب و نسب را از میان برداشت و اکنون سیاه و سفید، قریشی و عرب با هم یکسانند؛ زیرا همگی فرزندان آدم هستند و او آدم را از خاک آفرید. پس هیچ کس بر دیگری برتری ندارد مگر به وسیله پارسایی. من امروز کسی را از تو برتر می دانم که تقوایش بیشتر از تو باشد.» سپس دست بر زانوی جویبر زد و فرمود: «برخیز! هم اکنون به خانه زیاد بن لبید، رییس قبیله بنی بیاضه برو و بگو من فرستاده پیامبر هستم و آن حضرت فرموده که دخترت، ذلفا را به همسری من درآوری».

جویبر مات و مبهوت برخاست و به سوی خانه زیاد بن لبید به راه افتاد. در زد و اجازه ورود خواست. در خانه زیاد، افراد زیادی از بستگان و قبیله او حضور داشتند. سلام کرد و در گوشه ای نشست. پس از لحظاتی سکوت به زیاد بن لبید گفت: «من از سوی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم برای بیان مطلبی آمده ام. آن را خصوصی به تو بگویم یا در جمع؟»

ص :159

زیاد به حاضران نگاهی کرد و گفت: «چرا خصوصی! آشکارا بگو. من پیام رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم را برای خود افتخار می دانم.» جویبر گفت: «پیامبر پیغام داده است که دخترت، ذلفا را به ازدواج من دربیاوری».

جمله جویبر چون آب سردی بود که بر سر آنها پاشیده شد. زیاد با تعجب پرسید: «آیا پیامبر تو را فقط برای همین کار اینجا فرستاده است؟» جویبر سری تکان داد و گفت: «آری! من هرگز سخن دروغ به پیامبر نسبت نمی دهم.» زیاد گفت: «ای جویبر! ما دختران خود را هرگز به غیر از جوانان انصار که اهل مدینه اند و هم شأن ما هستند، نمی دهیم. تو باز گرد. من خود خدمت پیامبر خواهم رسید و سخنم را با ایشان در میان خواهم گذاشت».

در این هنگام، ذلفا از اتاق زنان متوجه گفت وگوی آنان شد. وقتی جویبر بیرون رفت، ذلفا، پدر خود را صدا زد و به او گفت: «پدر جان! این چه سخنی بود که در پاسخ او گفتی؛ چرا او را این گونه از خود راندی؟» زیاد دندان هایش را برهم فشرد و گفت: «مگر نشنیدی که این جوان برای خواستگاری تو آمده بود. پیامبر او را فرستاده بود که تو را به عقدش دربیاورم؟» ذلفا گفت: «به خدا قسم که دروغ نمی گفت. او پیغام رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم را آورده بود. این کار تو بی اعتنایی به سخن رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم بود. زود کسی را بفرست تا پیش از آنکه او نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم برود و قضیه را خبر دهد، او را برگرداند. خودت نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم برو و از ایشان در این مورد سؤال کن».

زیاد بی درنگ کسی را در پی جویبر فرستاد تا او خبر را نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم نبرد. خود نیز به سرعت نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم رفت و گفت: «ای رسول خدا! پدر و مادرم به فدایت! جویبر پیامی از سوی شما برایم آورده بود. اکنون نزد شما آمده ام تا بگویم ما دخترانمان را به طایفه انصار می دهیم و

ص :160

رسم داریم که جز با هم شأن خود وصلت نکنیم.» پیامبر فرمود: «ای زیاد! جویبر، جوانی مؤمن است و بهترین هم شأن برای دختر مؤمن، جوان مؤمن است. دخترت را به عقد او درآور و او را رد مکن!»

زیاد با فکری آشفته به خانه بازگشت و آنچه را شنیده بود، به دخترش گفت. ذلفا در چهره پریشان پدرش نگریست و گفت: «پدر جان! بایستی به دستور پیامبر خدا گردن نهی وگرنه کافر هستی.» جویبر را به خانه زیاد برگردانیده بودند او در اتاقی تنها نشسته بود. زیاد نزد او رفت و دستش را گرفت و به اتاق بزرگی آورد که افراد قبیله اش در آن جمع بودند. آن گاه دخترش را به عقد او درآورد. او مهریه و جهیزیه را هم از مال خویش در نظر گرفت.

جویبر در گوشه ای ساکت نشسته بود و هیچ نمی گفت. از او پرسیدند: «آیا خانه ای داری که عروس خویش را به آنجا بری؟» پاسخ داد: «نه، ندارم.» زیاد که می خواست برای دخترش سنگ تمام بگذارد، تصمیم گرفت خانه ای مناسب برای او مهیا سازد. ساز و برگ عروسی مهیا شد و لباس های نو و قیمتی بر اندام او پوشانیدند و آن دو را به ازدواج یکدیگر در آوردند.(1)

عدد تشک، چهار عدد بالش، پرده پشمی، یک تخته حصیر، یک آسیاب دستی، یک تشت مسی، یک مشک، یک عدد کاسه بزرگ چوبی، یک تنگ آب، یک خمره، یک آفتابه، دو کوزه سفالی، یک سفره چرمی، یک مقنعه، مشک مخصوص آب آشامیدنی و مقداری عطر.

علی علیه السلام به همراه تنی چند از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم به بازار رفت و وسایل جهیزیه را خرید. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم آنها را دید و برای برکت و فزونی زندگی آن حضرت دعا کرد.(1)

خواسته ای دارد، ولی روی گفتن آن را ندارد. فاطمه علیهاالسلام پس از تمام شدنسخنانش بدون درنگ از پدر خداحافظی کرد و سخنی درباره آنچه می خواست، به میان نیاورد و به خانه بازگشت.

صبح روز بعد پیامبر به خانه او آمد و در آستانه در ایستاد و به اهل خانه سلام کرد. آن گاه وارد شد و کنار دختر و دامادش نشست. به فاطمه علیهاالسلام رو کرد و پرسید: «فاطمه جان! دیروز چه می خواستی که پیش من آمدی؟» حجب و حیا به او اجازه نداد سخنی بگوید. در این میان، علی علیه السلام گفت: «ای رسول خدا! او آن قدر از چاه آب می آورد که جای بند مشک روی دستش باقی می ماند. به قدری آسیاب را می گرداند که دستانش تاول می زند. من به او پیشنهاد کردم که نزد شما بیاید. شاید خادمی برای او بگیرید تا او کمتر به زحمت بیفتد.» رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: «می خواهم مطلبی به شما یاد دهم که از خادم بهتر است. هنگام خواب 34 مرتبه الله اکبر، 33 مرتبه الحمدالله و 33 مرتبه سبحان الله بگویید. این ذکر صدتاست، ولی هزار حسنه دارد. فاطمه جان! اگر این ذکرها را بگویی، خداوند خواسته های دنیا و آخرتت را برآورده می کند.» در این لحظه، اشک در چشمان پیامبر جمع شد و فرمود: «فاطمه جان! به خدا سوگند، هم اکنون چهارصد نفر فقیر در مسجد هستند که نه غذا دارند و نه لباس! و همگی حاضرند در خدمت تو باشند. می ترسم اگر کنیز داشته باشی، از پاداش سترگ کار و تلاش در خانه باز بمانی و به ثواب خانه داری نرسی و نتوانی حق شوهر خود را آن گونه که لازم است، ادا کنی.» سپس با آن دو خداحافظی کرد و رفت.

آن گاه امام علی به فاطمه علیهاالسلام رو کرد و فرمود: «تو برای نیازهای دنیوی نزد رسول خدا رفتی، ولی خداوند ثواب آخرت را به ما ارزانی داشت».(1)

ص :163

سپس پرسش های خود را که از پیش آماده کرده بود، پرسید. هنگامی که پرسش ها تمام شد و پاسخ ها را گرفت و برخاست که برود، امام به او فرمود: «فردا نیز به همراه دوستت به اینجا بیا».

روز بعد حسن زیات بصری به همراه دوستش به دیدار امام آمد و وارد اتاق دیگری شد که امام در آن نشسته بود. اتاق امام هیچ امکاناتی نداشت. امام را دید که پشمینه بر تن دارد و بر حصیری داخل اتاق نشسته است. امام به او فرمود: «ای برادر بصری! اتاقی را که تو و دوستت دیشب دیدی، اتاق همسرم بود که اسباب و اثاثیه اش هم متعلق به او بود. او خودش را برای من زینت کرده بود. پس من هم بایستی خودم را برای او زینت می کردم. پس گمان به دل خویش راه مده. اینجا هم که می بینی اتاق من است.» حسن زیات گفت: «فدایت شوم! سوگند به خدا که دیشب با دیدن آن وضع به شما بدگمان شده بودم و اکنون بدگمانی از دلم بیرون رفت و دریافتم که حقیقت همان است که شما می فرمایید».(1)

ص :165

دستور داد تا آن را بین آن دو تقسیم کند که هیچ کدام آزرده خاطر نشوند.(1)

کودکان مهربانی می کردید».

مرد یهودی با دیدن رفتار مهربانانه پیامبر با کودکان و لطافت آیین اسلام نسبت به کودک نزد پیامبر شهادتین را بر زبان جاری ساخت.(1)

می گفت: «ای کودک شکم برآمده، بالا بپر. ای طفل ریز چشم من».(1)

همچنین روایت شده است جابر بن عبدالله انصاری خدمت رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم رسید و اجازه خواست داخل خانه شود. پیامبر او را به داخل فراخواند. جابر وارد خانه شد و پرده در اتاق را کنار زد و دید پیامبر، چهار دست و پا روی زمین راه می رود، در حالی که حسن علیه السلام و حسین علیه السلام را بر پشت خود سوار کرده و با آنها مشغول بازی است. او شنید که پیامبر می گفت: «مرکب شما مرکب خوبی است و بار مرکب هم بار خوبی است.» جابر سلام کرد و اجازه ورود خواست. پیامبر پاسخ سلامش را گفت و آن دو کودک را پس از اندکی بازی از پشت خود به زیر آورد و به اتاق دیگری فرستاد و با عبدالله مشغول گفت وگو شد.(2)

گذاشت. دهان خود را بر دهان او گذاشت و بوسید.(1)

در حکایتی آمده است کودکی در آغوش پیامبر بود و ایشان او را می بوسید و نوازش می کرد. مردی خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم رسید و با پیامبر مشغول گفت وگو شد.

پس از چندی سخن گفتن، مرد در رفتار پیامبر نسبت به آن کودک دقت کرد. به نظر او چندان شایسته نبود که مرد کاملی تا این اندازه به کودکی خردسال محبت نشان دهد. به همین خاطر به پیامبر رو کرد و با طعنه گفت:

«من که هرگز کودک خویش را نبوسیده ام.» پیامبر از این گفتار مرد ناراحت شد. مرد خداحافظی کرد و رفت و پیامبر در اعتراض به این شیوه رفتار او گفت: «درچشم من، این مرد از اهل دوزخ است که هرگز به کودکی محبت نکرده و او را نبوسیده است».(2)

ابتدا باید سوغات را به دختر داد و بعد به پسر. به درستی که هر کس دختر خود را شاد کند، مثل این است که اسیری از اولاد اسماعیل علیه السلام را آزاد کرده است و هر کس پسر خود را خوشحال کند و نگذارد که چشم او به دست دیگران باشد، مانند این است که از خوف پروردگار خویش در راز و نیاز گریسته است. هر کس از ترس خدا گریه کند، پروردگار او را وارد بهشت خود می کند».(1)

ص :171

زد: «محمد را نزد من بیاورید! مهدی را به سوی من فرا خوانید» و فرزندان خود را با این القاب فراخواند. وقتی مهدی آمد، منصور به امام رو کرد و گفت: «آن حدیثی را که درباره صله رحم نقل کرده بودید، دوباره برای مهدی بازگویید.» امام فرمود: «آری، پدرم از پدر و جدش از امیرالمؤمنین علی علیه السلام و او نیز از رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم روایت کرد که ایشان فرمود: چون مردی که از عمرش سه سال مانده است، اگر صله رحم کند، خداوند سی سال بر عمر او می افزاید و چه بسا مردی که سی سال از عمر او باقی است، ولی به خاطر قطع رحم، خدا، عمر او را سه سال کاهش می دهد. سپس این آیه را تلاوت کرد: «یمْحُوا اللّهُ ما یشاءُ وَ یثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکِتابِ؛ خداوند آنچه را بخواهد از میان می برد و آنچه را که بخواهد استوار می گرداند و ام الکتاب نزد اوست (رعد: 29)». منصور گفت: «این حدیث نیکوست، ولی منظور من این نبود».

امام فرمود: «پدرم از پدرش و از جدش و امیرالمؤمنین علی علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم نقل کرده است که فرمود: صله رحم، خانه ها را آباد می کند و عمر را فزونی می بخشد. حتی اگر صله رحم کنندگان مردمان خوبی نباشند.» منصور دوباره گفت: «درست است، ولی منظور من این حدیث هم نبود.» امام فرمود: «صله رحم، حساب روز قیامت را آسان می کند و از مرگ بد و ناگهانی دور می دارد.» منصور با خوشحالی گفت: «آری! منظورم همین حدیث بود.» البته هدف منصور این بود که همه این احادیث را بشنوند.(1)

وهرجا مرا دیدند، ناسزا گویند. آیا من نیز این اجازه را دارم که ارتباطم را با آنان قطع کنم؟»

رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم کمی او را دلداری داد و به او فرمود: «خیر! هر کس از تو برید، تو به او بپیوند و هر کس تو را از چیزی محروم کرد، تو او را از آن محروم مکن و هر کس به تو ستمی روا داشت، تو به او مهربانی نشان بده و نادیده بگیر که اگر چنین کردی، پروردگار، تو را بر آنان پیروز می کند».(1)

همچنین روایت شده است فردی دوستدار امام صادق علیه السلام بود و برای حل هر مشکلی، نزد ایشان می آمد و از امام کسب تکلیف می کرد. او و پسر عمویش، عبدالصمد بن مفاق سال ها رابطه ای با هم نداشتند. خدمت امام صادق علیه السلام رسید و گفت: «ای فرزند رسول خدا! پسرعمویی دارم که هر چه تلاش می کنم ارتباط فامیلی را با او مستحکم نگاه دارم، او روی برمی تابد. چندین مرتبه من این پیوند را برقرار کرده ام، ولی او از من دوری می گزیند. آیا شما اجازه می دهید که من هم او را به حال خود واگذارم و اکنون که او چنین می خواهد، من هم با او قطع رابطه کنم؟»

امام صادق علیه السلام در پاسخ فرمود: «اگر تو صله رحم را رعایت کنی، ولی او رعایت نکند، پروردگار پیوند رحمت خود را همچنان بر شما مستدام می دارد، ولی اگر تو هم بخواهی از او ببری و او را ترک کنی، خدا نظر رحمت خویش را از هر دو شما برمی دارد».(2)

ص :174

می رساند و چه بسیارند افراد پارسا و پرهیزکاری که ادعای ایمان و تقوا نیز دارند، ولی از خاندان خویش بریده اند و صله ارحام به جا نمی آورند. همین سبب می شود که خدا نظرش را از آنها بردارد و مرگ آنان زودتر فرا رسد».(1)

در روایت آمده است فردی به همراه دوستش، یعقوب نزد امام کاظم علیه السلام آمد تا هم خستگی سفر حج را از تن بیرون کند و هم با امام دیداری تازه سازد. وارد خانه امام شدند. پس از سلام و احوال پرسی، امام رو به یعقوب کرد و فرمود: «ای یعقوب! تو دیروز به مدینه آمدی و با برادر خود، اسحاق در فلان محل دیدار کردی، ولی با هم درگیر شدید و به هم دیگر دشنام دادید. شما هرگز نباید مرتکب چنین کار زشتی بشوید. ناسزا گفتن به دیگران از شیوه من و پدران من نیست و از شیعیان ما به دور است که به یکدیگر ناسزا بگویند و ما هرگز به آنها اجازه چنین کاری را نمی دهیم. تو باید از پروردگار خویش پروا داشته باشی و پارسایی پیشه سازی. ای یعقوب! به خاطر این کارت و قطع رحمی که با او انجام دادی، مرگ بین شما فاصله می اندازد. برادرت، اسحاق در حین سفر پیش از آنکه به شهر و خانه و کاشانه خود برسد، از دنیا خواهد رفت و تو نیز از این رفتارت و قطع رحم با او پشیمان خواهی شد. شما با هم قطع رابطه کردید. به همین دلیل، خداوند عمر شما را کوتاه کرد.» یعقوب که دست و پای خود را گم کرده بود پرسید: «فدایت شوم! اجل من کی سر خواهد رسید؟» امام فرمود: «اجل تو نیز رسیده بود، ولی به خاطر اینکه تو در فلان منزلگاه به عمه ات خدمت کردی و با هدیه ای، او را خوشحال ساختی و به او سر زدی، خدا به خاطر آن، بیست سال بر عمر تو افزود.» شعیب که متحیرانه به گفت وگوی او و امام گوش می داد، پس از مدتی یعقوب را در مکه دید و

ص :176

حال برادرش را پرسید. او پاسخ داد: «همان طوری که امام فرموده بود، برادرم پیش از رسیدن به خانه اش از دنیا رفت. وی در همین راه به خاک سپرده شد و هرگز خانواده خود را ندید».(1)

همچنین روایت شده است علی بن جعفر، برادر امام کاظم علیه السلام به مکه رفته بود تا حج عمره به جای آورد. برادرزاده امام کاظم علیه السلام که محمد بن اسماعیل نام داشت، نزد علی بن جعفر آمد و گفت: «عموجان! من خیال رفتن به بغداد را دارم و دلم می خواهد با عمویم، موسی بن جعفر علیه السلام خداحافظی کنم. دوست دارم تو نیز همراه من باشی.» علی بن جعفر پذیرفت و به اتفاق هم به دیدن امام کاظم علیه السلام رفتند.

اندکی از مغرب گذشته بود. در زدند. امام در خانه را گشود و با برادر خود سلام و احوال پرسی کرد. علی بن جعفر خم شد و دست امام را بوسید و گفت: «برادرزاده شما، محمد بن اسماعیل از راه دوری آمده است و می خواهد به بغداد برود. اکنون آمده است تا با شما خداحافظی کند.» امام فرمود: «اکنون کجاست؟» محمد برای رعایت ادب در گوشه تاریکی از کوچه ایستاده بود. علی بن جعفر او را صدا زد. محمد نزدیک آمد و سلام کرد و دست و پیشانی امام را بوسید و گفت: «فدایت شوم، مرا پندی دهید.» امام فرمود: «به تو سفارش می کنم در مورد ریختن خون من از خدا بترسی.» محمد تعجب کرد و عرض کرد: «مولای من! هر کس به شما بدی کند، خداوند شر او را به خودش برگرداند.» وی به بدخواهان امام نفرین کرد و دوباره دست امام را بوسید. سپس گفت: «اکنون مرا نصیحت کنید.» امام دوباره همان جمله را گفت و او نیز همان پاسخ را داد. برای بار سوم نیز این قضیه به همین شکل تکرار شد. محمد به

ص :177

کناری رفت و امام به علی بن جعفر فرمود: «تو همین جا بمان.» سپس به داخل خانه رفت و کیسه ای صد دیناری به او داد و فرمود: «این را به محمد بده و بگو آن را در سفر به همراه داشته باشد.» علی کیسه را ستاند و بیرون آمد، ولی امام دوباره پیش از بیرون رفتن او را صدا زد و صد دینار دیگر به او داد و فرمود:«این کیسه را هم به او بده.» به امام گفت: «قربانت شوم! اگر به آنچه به او فرمودی، از او می ترسی، پس چرا او را در این سفر یاری می کنید؟»

امام که می دانست محمد بن اسماعیل نزد هارون الرشید خواهد رفت و سخن چینی خواهد کرد، گفت: «اگر من به او بپیوندم، ولی او حق خویشی را ادا نکند و از من ببرد، خدا عمرش را کوتاه خواهد کرد.» سپس کیسه بزرگی که سه هزار درهم در آن بود، آورد و فرمود که این کیسه را هم به او بدهد. علی خداحافظی کرد. در راه بازگشت کیسه صد دیناری را به او داد و گفت که آن را امام داده است. او بسیار خوشحال شد و امام را دعا کرد. کیسه دوم و سوم را هم به او داد و شادمانی او بیشتر گردید و امام را فراوان دعا کرد. او با علی بن جعفر خداحافظی کرد و به بغداد رفت.

پس از مدتی درنگ در بغداد، سرانجام فریب خورد و نزد هارون الرشید از امام بدگویی کرد و حتی هارون الرشید را امیرالمؤمنین نامید. هارون الرشید از خوش خدمتی محمد بن اسماعیل خرسند شد و صد هزار درهم برای او فرستاد، ولی پروردگار او را به بیماری سختی دچار کرد. در نتیجه آن بیماری، او هلاک شد و نتوانست از هدیه هارون الرشید بهره مند شود.(1)

در حکایت دیگری آورده اند امام صادق علیه السلام به سختی نفس می کشید و در بستر آرمیده بود. زهری به امام خورانیده و او را مسموم کرده بودند و ایشان

ص :178

واپسین لحظه های عمر شریف خود را می گذراند. جمعی از یاران، بستگان و دوستان امام جمع شده بودند و می گریستند.

امام به سختی به فرزند خود، امام کاظم علیه السلام فرمود: «به حسن رفطس هفتاد دینار بدهید. به فلانی این مقدار و... .» سپس وصیت خود را به فرزندش بازگوکرد. یکی از خدمت کاران امام به اسم ساعد با گریه به امام گفت: «آیا به کسی پول می دهید که به روی شما شمشیر کشیده است و قصد کشتن شما را داشت؟» امام چشمانش را به طرف او گردانید و فرمود: «آیا دوست نداری من از کسانی باشم که پروردگار در مورد آنان می فرماید: «وَ الَّذینَ یصِلُونَ ما أَمَرَ اللّهُ بِهِ أَنْ یوصَلَ وَ یخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَ یخافُونَ سُوءَ الْحِسابِ؛ آنان (مؤمن) کسانی هستند که پیوندهایی را که خداوند به آن امر کرده است برقرار می کنند و از پروردگارشان می ترسند و از سختی روز حساب بیم دارند». (رعد:21)

آری ای ساعد! خداوند بهشت را آفرید و بوی آن را خوب و مطبوع گردانید. بوی دل انگیز بهشت که از فاصله دو هزار سال به مشام می رسد، به مشام دو دسته نمی رسد: دسته ای که عاق پدر و مادر شده اند و دسته ای که صله رحم را قطع کرده اند».(1)

ندارم. او هر چه می خواهد، بگوید. وقتی من به گفته او اعتقادی ندارم. گفته او چه تأثیری در من دارد؟»

امام از پاسخ جسورانه او ناراحت شد و فرمود: «پس یا با او هم نشین باش یا ما را ترک کن؛ زیرا این دو با هم جمع نمی شود. آیا نمی ترسی که پروردگارعذابی نازل کند و هر دو به آتش قهر خدا گرفتار شوید؟ مگر نشنیده ای آن گاه که سپاهیان فرعون در رود نیل به موسی و پیروان او رسیدند، جوانی از همراهان موسی به سوی لشکریان فرعون آمد تا پدر خود را که جزو آنها بود، نصیحت کند و او را به سوی پیروان موسی فراخواند، ولی هر چه می گفت، در پدر اثر نمی کرد و پسر هم این را می دانست، ولی همچنان ماند و به کار خود ادامه داد. موسی و همراهانش به ساحل رسیدند، ولی او در میان بستر رودخانه مانده بود و به پدرش پند می داد که ناگاه عذاب خدا نازل شد و پدر و پسر با هم از بین رفتند. بعدها جریان را برای موسی علیه السلام تعریف کردند و از او پرسیدند که آیا جوان هم از اهل عذاب بود که از بین رفت یا از اهل رحمت؟ موسی علیه السلام پاسخ داد: از اهل رحمت چون با پدرش هم عقیده نبود، ولی وقتی که عذاب نازل شود، آنان نیز که با گناه کاران نزدیکی دارند، به آتش بدی آنان از بین می روند».(1)

ص :180

بسیارند.» امام پس از تمام شدن صحبت او فرمود: «آیا آنان نسبت به هم مهربان هستند. آیا به درد هم رسیدگی می کنند؟ آیا نیکوکاران نسبت به اشتباه برادران دینی خود گذشت نشان می دهند؟ آیا نسبت به هم دیگر همکاری و برادری دارند و یکدیگر را در مشکلات یاری می دهند؟»

مرد که با این پرسش ها اندکی در گفته ها و اعتقاد خود نسبت به هم شهریان خود شک کرده بود، پاسخ داد: «البته این ویژگی ها که شما فرمودید، در میان آنها نیست.» امام فرمود: «پس اینها پیروان راستین ما نیستند. پیرو واقعی کسی است که این ویژگی ها را نسبت به برادران خود داشته باشد».(1)

هستم، ولی این پول را از تو هرگز نمی گیرم».(1)

گفته امام صادق علیه السلام سبب شد تا او که از وضعیت مالی برادر مؤمن خویش آگاه بود، اجازه ندهد وی برای حل مشکل خود، خانواده اش را بی سرپناه سازد و با بازگرداندن سکه ها، مشکل او را حل کرد.

شده است.» نجاشی همان لحظه دفتردار خود را به حضورش خواست. وقتی آمد، نجاشی به او گفت: «این مبلغ بدهی سعید را از حساب او بیرون بیاور ودر حساب خودم بنویس. این کار را برای مالیات سال بعد او نیز انجام بده.» آن گاه به سعید رو کرد و پرسید: «آیا توانستم تو را شادمان سازم؟» وی پاسخ داد: «آری» و از نجاشی سپاس گزاری کرد.

نجاشی هنگام بازگشت سعید دستور داد تا یک غلام، یک کنیز، یک مرکب ممتاز و یک دست لباس به او بدهند. نجاشی با بخشیدن هر یک از این هدایا، از سعید می پرسید: «آیا توانستم تو را شادمان کنم؟» سعید نیز پاسخ مثبت می داد. سپس به او گفت: «اکنون این فرش نفیس را که هنگام تحویل نامه امام به من روی آن ایستاده بودی، بردار و ببر. از این پس هرگاه حاجتی داشتی، نزد من بیا تا آن را برآورده سازم.» سعید فرش را نیز گرفت و شادمان از نزد نجاشی خارج شد. سپس بی درنگ به مدینه نزد امام صادق علیه السلام رفت و ماجرا را تعریف کرد.

امام از شنیدن این خبر شادمان گردید. سعید به امام گفت: «ای فرزند رسول خدا! گویا رفتار نیک نجاشی سبب خوشحالی شما نیز شد.» امام فرمود: «آری! به خدا سوگند، نجاشی با برطرف کردن مشکل تو، خدا و رسول خدا را نیز شادمان گردانید».(1)

همچنین گفته اند پیشه صفوان شتربانی بود. او از شاگردان و تربیت یافتگان محضر امام صادق علیه السلام بود. نزد مولای خویش نشسته بود که مردی مکی حضور امام آمد و سلام کرد. سپس گفت: «ای فرزند رسول خدا! به مدینه آمده ام، ولی مشکلی برایم پیش آمده است که نمی توانم کرایه مرکبی را که اجاره کرده ام، بپردازم».

ص :185

امام به صفوان رو کرد و فرمود: «برخیز و برادرت را یاری کن!» صفوان بی درنگ برخاست و همراه مرد مکی به راه افتاد. مشکل او را حل کرد ودوباره به خدمت امام بازگشت. امام پرسید: «چه کردی؟» صفوان گفت: «به یاری خدا، مشکل او حل شد.» امام خدا را شکر کرد و فرمود: «اگر تو برادر مسلمان خود را یاری کنی، نزد من بهتر از آن است که هر هفته دور خانه خدا طواف کنی.» سپس فرمود: «مردی حضور امام حسن بن علی علیه السلام آمد و گفت: پدر و مادرم به فدایت! مرا در مشکلی که دارم، کمک کنید. امام مجتبی علیه السلام کفش خود را پوشید و همراه آن مرد از خانه بیرون آمد. در میانه راه از جلو مسجد گذشت. برادرش، امام حسین علیه السلام را دید که در مسجد مشغول نماز است. امام حسن علیه السلام از مرد پرسید: تو که از این مسیر آمدی، چرا ابتدا از برادرم کمک نخواستی؟ مرد پاسخ داد: پدر و مادرم فدایت شوند! همین کار را کردم، ولی او در مسجد معتکف بود و نمی توانست از مسجد خارج شود. امام مجتبی علیه السلام فرمود: اگر حسین علیه السلام تو را در این امر یاری می کرد، برتر از اعتکاف یک ماه بود».(1)

را شاد گرداند.» سپس امام فرمود: «مؤمنی در کشور یکی از طاغوت های ستمگر زندگی می کرد. آن طاغوت او را سرزنش می کرد و آزار می داد و اینموضوع سبب شد که آن مؤمن از آن سرزمین به وادی مشرکان پناه برد و به سرزمین کافران بگریزد. وقتی وارد آن سامان شد، مشرکی را دید. مرد مشرک از او پذیرایی کرد و به او که در آن کشور غریبه بود، جا و غذا داد. پس از مدتی، آن مرد مشرک از دنیا رفت. پروردگار به آن مشرک فرمود: به بزرگی و شکوهم سوگند، اگر در بهشت جایی برای انسان مشرک بود، تو را در آن جای می دادم که بهشت بر کسی که بر شرک بمیرد، حرام است. سپس پروردگار به آتش دوزخ فرمود: ای آتش او را بترسان، ولی مسوزان. آتش نیز چنین کرد، ولی روزی او هر روز می رسید.» عبدالله پرسید: «سرورم! آیا غذای او از بهشت به او می رسید؟» امام پاسخ داد: «از هر جا که خداوند اراده کند».(1)

اسامه آرامش یافت. امام از خانه او خارج شد و بی درنگ قرضش را پرداخت و پس از آن، اسامة بن زید از دنیا رفت.(1)

در حکایتی دیگر آمده است دوشادوش امام گرد خانه خدا طواف می کرد و تسبیح پروردگار می گفت. در کنار صف های طواف کنندگان، یکی از دوستان نیازمند خود را دید که برای حاجتی به او اشاره می کرد و پولی قرض می خواست، ولی او همچنان به طواف خود ادامه می داد. قصد داشت پس از تمام شدن طواف، سراغ او برود و مشکلش را حل کند. آن مرد منتظر ایستاده بود و در هر دور به او اشاره می کرد که به سراغش برود. در این میان، امام صادق علیه السلام متوجه موضوع شد و پرسید: «ای ابان بن تغلب! آیا این مرد با تو کاری دارد که مدام اشاره می کند؟» ابان پاسخ داد: «آری! سرورم. او منتظر است طواف من به پایان برسد و نزد او بروم و نیازش را با قرض برطرف سازم.» امام بی درنگ به او فرمود: «پس نزد او برو.) ابان پرسید: «پس طواف من چه می شود؟» امام فرمود: «اشکالی ندارد. آن را بشکن و برو مشکل او را حل کن.» ابان به سوی آن مرد رفت و مشکل او را حل کرد. مرد تشکر کرد و رفت. ابان نیز به سوی امام برگشت و در مورد رفع نیاز مؤمن از حضرت پرسید. امام فرمود: «ای ابان! از این سخن درگذر که تو توان انجام کامل آن را نداری».

اشتیاق ابان به دانستن ارزش این کار بیشتر شد و پرسش خود را تکرار کرد. امام با دیدن شوق او به دانستن پاسخ گفت: «ای ابان! آیا حاضر بودی که نصف همه دارایی هایت را به آن مردی که چند لحظه پیش نزد او رفتی، بدهی؟» چهره ابان دگرگون شد و امام از تغییر حالت او فهمید که او آمادگی چنین کاری را ندارد. امام فرمود: «آیا نمی دانی که پروردگار از مؤمنانی که

ص :188

ایثارگرند و دیگران را بر خود ترجیح می دهند تا مشکلشان را برطرف سازند، به بزرگی یاد کرده است و می فرماید: «وَ یؤثِرُونَ عَلی أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ؛ آنان (انصار) مهاجران را بر خود مقدم می دارند هر چند خود به آن نیاز داشته باشند (حشر:9)». ابان پاسخ داد: «آری! پروردگار چنین فرموده است.» امام فرمود:«پس آگاه باش که اگر تو نصف اموالت را به او بدهی، هنوز او را بر خودت ترجیح نداده ای، بلکه بین او و خودت به مساوات رفتار کرده ای. وقتی نسبت به او ایثار کرده ای که نصف دیگر اموالت را نیز به او داده باشی».(1)

بنشیند. مرد با شرمندگی گفت: «ای رسول خدا! جا زیاد است و نیازی نیست که شما برخیزید و برای من جا باز کنید. من همین جا می نشینم.» حضرت او را کنار خود نشانید و فرمود: «همانا حق مسلمان بر مسلمان این است که وقتی برادر مسلمانش می خواهد کنار او بنشیند، به احترام او به پا خیزد و برای او جا باز کند و او را با احترام بنشاند».(1)

در حکایتی دیگر آورده اند: اسحاق بن عمار با خود گفت خوب است نزد مولای خویش برود و دیداری تازه کند. راه خانه امام صادق علیه السلام را در پیش گرفت. در زد و وارد شد. امام صادق علیه السلام با چهره ای ناراحت نگاه تندی به او کرد و پاسخ سلامش را داد. از امام پرسید: «سرور من! چرا به من این گونه می نگرید؟ مگر من چه کرده ام؟» امام با خشم به او نگاه کرد و فرمود: «ای اسحاق بن عمار! به من خبر رسیده است تو با برادران دینی خود رفتار نامناسبی داری. ای اسحاق! شنیده ام از رفت و آمد و دیدار با آنان کناره می جویی.» اسحاق با ناراحتی و پریشانی عرض کرد: «فدایت شوم! من از شهرت می ترسم و این ملاقات نکردن با آنها به خاطر این است که مشهور نشوم».

امام فرمود: «آیا تو از بلا نترسیدی؟ مگر نمی دانی که هر گاه دو نفر مؤمن با هم دیگر دیدار کنند و با هم دست بدهند، خداوند، رحمت و برکت خود را بر آنها فرو می فرستد که 99 قسمت از آن رحمت مخصوص آن مؤمنی است که برادر مؤمنش را بیشتر دوست می دارد. وقتی دو نفر مؤمن کنار هم می ایستند یا با هم دیده بوسی می کنند، رحمت خدا شامل حال هر دو آنها می شود. هنگامی که با هم برای گفت وگو می نشینند، برخی از فرشتگان نگاهبان آنها به برخی دیگر می گویند: از اینها کناره بگیریم. شاید اینها میان خود رازی داشته باشند که

ص :190

خداوند، آن را از ما پوشانیده است. ای اسحاق! اگر فرشتگان نگاهبان هم نشنوند، خداوند متعال از دیدار آنها خشنود می شود و از درون آنها آگاهی می یابد».(1)

اصحاب شد. پیامبر از درگذشت خود در آینده ای بسیار نزدیک خبر داد و به مردم فرمود تا گوش بسپارند و سخنان او و سفارش هایش را به کار بندند. پیامبر فرمود: «مبادا بر هم دیگر دل سوزی نداشته باشید. مبادا به ضعیفان، ترحم نکنید و به بزرگان احترام مگذارید. دانشمندان مسلمان را بیشتر احترام کنید. حقوق مسلمانان را رعایت کنید. مبادا به آنها زیان برسانید یا خوارشان کنید. هم دیگر را فقیر نکنید تا سبب خارج شدن آنان از دین گردد. درِ خانه خود را به روی دیگر برادرانتان نبندید و از وضع زندگی و مشکلات معیشتیهم باخبر باشید. بر یکدیگر سخت نگیرید. مردم! شاهد باشید که من وظیفه و رسالت خود را به انجام رسانیدم و برای شما خیرخواهی کردم.» این آخرین سخنی بود که پیامبر در حضور مسلمانان بالای منبر گفت. آن گاه از منبر پایین آمد و به خانه رفت و بیماری ایشان تشدید شد تا اینکه از دنیا رفت.(1)

حکایت کرده اند چهارده نفر از دوستان امام صادق علیه السلام تصمیم گرفتند دسته جمعی به دیدار امام بروند. به در خانه امام رسیدند و در زدند. امام آنان را به حضور پذیرفت. سپس سرگرم گفت وگو شدند. در خلال گفت وگو، امام عطسه ای کرد، ولی هیچ یک از آنان چیزی نگفت. معمول بود که وقتی مؤمنی عطسه کرد، می گفتند: «یرحمک الله؛ خدا، تو را بیامرزد.» ازاین رو، امام پرسید: «آیا سکوت می کنید و هیچ نمی گویید؟ بدانید که چهار حق از حقوق مؤمن بر دوش دیگر برادران مؤمنش است: اول اینکه هرگاه بیمار شد، از او عیادت کنند. دوم اینکه هنگامی که از دنیا رفت، در تشییع جنازه او شرکت کنند. سوم اینکه هرگاه عطسه کرد، پاسخ عطسه او را با دعایی بگویند و چهارم

ص :192

اینکه هر گاه او، آنان را دعوت کرد، دعوتش را اجابت کند».(1)

سخنانی فرمود. او با خود اندیشید که آیا فقط آنچه را امام به او فرموده است، بدون کم و کاست به آن دو بگوید یا اینکه می تواند از خود نیز چیزی به آن بیفزاید تا سبب آشتی آنان بشود. به همین دلیل از امام پرسید: «ای فرزند رسول خدا! آیا من تنها آنچه را اکنون گفتید، به آنها بگویم یا اینکه می توانم برای آشتی دادن آنها چیزی بدان بیفزایم؟»

امام لبخندی زد و فرمود: «اشکالی ندارد. برای اینکه میان آنها صلح برقرار کنی، چیزی به آنچه گفتم، بیفزای؛ زیرا در این صورت، سخن تو دروغ نخواهد بود و دروغ برای آشتی دادن دو مؤمن اشکالی ندارد».(1)

کشید. چرا هنگامی که یکی از شما کار ناپسندی مرتکب می شود، دانایان، اورا پند نمی دهند و با سخنان خوب، او را از آن باز نمی دارند و اندرزش نمی دهند؟» حارث که به خوبی منظور امام را دریافته بود، گفت: «زیرا اگر ما آنها را نصیحت کنیم، از ما نمی پذیرند و هیچ گونه حرف شنوی از ما ندارند. ما باید با آنها چه کنیم؟» امام فرمود: «اگر چنین است، با آنها قهر کنید و ارتباط خود را با آنان ببرید».(1)

با هم به یادشان آورد. هر کدام در تأیید اشعار روز بعاث چیزی گفتند و کار بهکشمکش و بگو مگو انجامید. یکی از آنها که اوس بن قرظی نام داشت، گفت: «ما حاضریم صحنه آن روز را تکرار کنیم و قدرت خود را به شما نشان دهیم.» یکی دیگر از خزرجیان که جبار بن صخر نام داشت، برخاست، در مقابل او سینه سپر کرد و گفت: «ما نیز حاضریم.» نزاع بالا گرفت و هیجانی درون آنها افتاد و فریادهای پیوسته «مسلح شوید! مسلح شوید!» از دو طرف شنیده شد. اوس و خزرج مسلح شدند و قرار گذاشتند برای جنگ به منطقه حرّة بروند. خبر نزاع آنان در شهر پیچید و هواداران هر گروه به قبیله خود پیوستند و راه حرّة را در پیش گرفتند. بدین ترتیب، زمینه های جنگی خونین میان آن دو قبیله فراهم شد. خبر به گوش پیامبر رسید. ایشان به همراه گروهی از اصحاب خویش، به سرعت، خود را به آنان رسانید. آن گاه در برابر دو گروه ایستاد و فریاد برآورد: «ای مسلمانان! شما را به خدا، آیا به یاد روزهای جاهلیت خود افتاده اید، در حالی که من بین شما هستم؟ آیا شما پس از آنکه پروردگار هدایتتان کرد و مایه عزت و سربلندی شما را فراهم آورد و پیوندهای جاهلی تان را برید و از کفر و بت پرستی نجات تان داد، می خواهید روش های جاهلیت را در پیش گیرید؟»

سخنان پیامبر سبب سرافکندگی هر دو قبیله شد و آنان را از خواب غفلت بیدار کرد. پس سر تسلیم فرود آوردند و سلاح های خود را بر زمین انداختند. آنان در اندیشه فرو رفتند و دیدند که از نیرنگ فتنه گرانه یهودیان به روی برادران خود شمشیر کشیده اند. سپس پشیمان از گرفتار شدن در دام این فریب بزرگ، از نیمه راه حرّة به مدینه بازگشتند.

پروردگار، آتش فتنه را با سخن شیرین و دل نشین پیامبر سرد کرد و این آیه نازل شد: «(ای پیامبر) بگو: ای اهل کتاب، چرا مردمی را که ایمان

ص :200

آورده اند، از راه خدا بازمی گردانید (و فتنه انگیزی می کنید) و راه الهی را منحرف می جویید، در حالی که خودتان (بر حقانیت دین اسلام و پیامبر) گواهید و خداوند از کارهایی که می کنند، بی خبر نیست.» (آل عمران: 99).

آیه درباره پیر فرتوت یهودی بود که فتنه به پا کرد. همچنین آیه ای در مورد اوسیان و خزرجیان بر پیامبر نازل شد و فرمود: «ای کسانی که ایمان آورده اید، اگر گروهی از مردمانی که کتابشان داده اند، فرمان ببرید (و گفتارشان را بپذیرید)، شما را از ایمان تان به کفر برمی گرداند؟» (آل عمران:100)

بدین گونه پیامبر آنان را پند داد و دوباره میان آنان صلح و صفا برقرار ساخت.(1)

ص :201

ستمی روا داشته ام، برخیزد و حق خود را بگیرد؛ زیرا قصاص در این دنیا نزد من بهتر از کیفر در آخرت است که در مقابل پروردگار و فرشتگان او انجام شود».

هیچ کس سخنی نمی گفت، ولی صدایی از آخر مجلس، سکوت را شکست. سوادة بن قیص بود. برخاست و گفت: «ای رسول خدا! پدر و مادرم فدایت باد! وقتی که از سفر طائف بازمی گشتید، من به استقبال شما آمدم. شما بر شتر خود سوار بودید و عصایتان را بلند کردید که به شترتان بزنید که به سینه من خورد. من نفهمیدم که از عمد بود یا خطا.» پیامبر به او نگریست و فرمود: «به خدا پناه می برم از اینکه کسی را به عمد بزنم.» سپس به بلال حبشی گفت: «به خانه فاطمه برو و عصای مرا بیاور.» بلال اطاعت کرد و از مسجد بیرون دوید. در کوچه فریاد می کشید: «ای مردم! هر کس حقی بر گردن خود دارد، پیش از روز قیامت آن را پرداخت کند. اکنون پیامبر اسلام، خود را در معرض قصاص قرار داده است و حقوق مردم را پیش از روز رستاخیز می پردازد».

به خانه فاطمه علیهاالسلام رسید و در زد. فاطمه علیهاالسلام پشت در آمد. بلال گفت: «پدرت عصای خود را می خواهد.» فاطمه علیهاالسلام پرسید: «ای بلال! پدرم آن را برای چه کاری درخواست کرده است؟ امروز که روز سفر او نیست که نیاز به آن داشته باشد تا بخواهد آن را به همراه خود ببرد». بلال گفت: «ای فاطمه! آیا نمی دانی که پدرت بالای منبر است و با مردم خداحافظی می کند؟» اشک از دیدگان فاطمه علیهاالسلام سرازیر شد و با ناله فرمود: «ای وای از این اندوه! ای پدر! پس از تو چه کس به حال فقیران و دردمندان رسیدگی کند؟ پس از تو بی پناهان به که پناه برند؟ ای حبیب خدا! ای محبوب دل ها!» سپس به داخل خانه رفت و عصای پدرش را آورد و آن را به بلال داد. بلال عصا را گرفت و به سمت مسجد دوید و عصا را به پیامبر داد.

ص :203

پیامبر، سوادة را صدا زد. او پیش آمد و مقابل پیامبر ایستاد و گفت: «پدر و مادرم به فدای تو باد.» سپس پیامبر به او فرمود: «جلوتر بیا و مرا قصاص کن تا راضی شوی» و عصا را به او داد. پیرمرد عصا را گرفت و گفت: «پدر و مادرم فدایت شوند، سینه ات را باز کن.» پیامبر پیراهن خود را از روی سینه اش کنار زد. پیرمرد گفت: «آیا اجازه می دهید لب هایم را بر روی سینه مبارکتان بگذارم و آنجا را ببوسم؟» حضرت اجازه داد و او در برابر چشمان حیرت زده مردم که منتظر بودند قصاص پیامبر را ببینند، خم شد و به سینه پاک پیامبر را بوسه زد و گفت: «بار خدایا! می خواستم با این کار از آتش عذاب به تو پناه ببرم.» پیامبر فرمود: «ای سوادة بن قیص! قصاص می کنی یا می بخشی؟» با چشمانی اشک بار گفت: «ای رسول خدا! بخشیدم». پیامبر نیز دست به سوی آسمان برداشت و فرمود: «پروردگارا! سوادة بن قیص را ببخش، آن گونه که او پیامبر تو، محمد صلی الله علیه و آله وسلم را بخشید».(1)

پس او را به گوشه ای رها کرد و با شمشیر خود، ضربه های محکمی به ظرف های طلا و نقره زد و آن را قطعه قطعه کرد. آن گاه قنبر را دنبال سران قبایل فرستاد و به هر کدام قطعه ای از آن داد تا به انصاف میان افراد قبیله خودتقسیم کنند.(1)

در حکایتی دیگر آورده اند گرد و غبار فقر بر چهره اش نشسته بود. عصازنان وارد خزانه بیت المال شد و سراغ برادر خود، امیرالمؤمنین علی علیه السلام را گرفت. کنار امام نشست و سفره دل گشود و از وضع نابسامان زندگی خود گلایه کرد. گفت: «از بیت المال مبلغی به من وام بده تا من قرض خویش را بپردازم.» امام از او پرسید: «ای عقیل! قرض تو چه قدر است؟» عقیل گفت: «صد هزار درهم است.» امام فرمود: «من چنین مبلغی ندارم، ولی می توانی صبر کنی تا سهم من نیز از بیت المال برسد. هر چه سهم من شد، به تو می دهم.» عقیل ناراحت شد و گفت: «بیت المال در دست توست و تو مرا به سهم خودت وعده می دهی؟ حال مگر سهم تو چقدر هست که بخواهی با آن قرض مرا بپردازی؟ اگر همه آن را هم بدهی، گوشه ای از قرض مرا نمی پردازد.» امام فرمود: «من و تو هر دو مانند دیگر مسلمانان هستیم و با دیگران فرقی در بیت المال نداریم. آیا تو می خواهی من در بیت المال را به روی تو بگشایم و بر خدا توکل کنم و هر چه خواستی، به تو بدهم؟» سپس رویش را برگرداند و فرمود: «اگر خواستی، تو شمشیرت را بردار و من نیز شمشیر خویش را برمی دارم و با هم به حیره می رویم. آنجا بازرگانان ثروتمندی دارد. به یکی از آنان یورش می بریم و اموالش را می ستانیم و بازمی گردیم.» عقیل با شگفتی پرسید: «آیا دزدی کنیم؟» امام فرمود: «اگر از

ص :205

یک نفر دزدی کنی، برتر از آن است که از همه مسلمانان دزدی کنی».(1)

حکایت شده است علی بن ابی رافع نگهبان خزانه بیت المال بود و امام علی علیه السلام به او اعتماد فراوانی داشت. در بیت المال، گردن بندی از جنگ بصره به غنیمت گرفته شده بود که جنس آن از مروارید و گران قیمت بود. یکی از دختران امیرالمؤمنین علی علیه السلام ، کسی را نزد علی بن ابی رافع فرستاد و به او پیغام داد که شنیده ام در خزانه بیت المال، گردن بند مرواریدی هست. من آن را چند روزی امانت می خواهم تا روز عید قربان به گردن خود بیاویزم و سپس آن را صحیح و سالم به بیت المال بازگردانم. فرستاده او نزد علی بن ابی رافع آمد و او نیز اشکالی در این کار ندید. به شرط اینکه گردن بند را سالم بازگرداند، آن را به فرستاده او داد تا برایش ببرد و گفت تا سه روز دیگر باید آن را برگرداند.

امام آن روز به دیدار دخترش رفت و دید گردن بندی که در بیت المال بود، به گردن او آویخته است. با تعجب پرسید: «دخترم! این گردن بند چگونه به دست تو رسیده است؟» پاسخ داد: «پدر جان! من آن را از خزانه دار شما، علی بن ابی رافع برای سه روز امانت گرفته ام تا روز عید قربان به گردن آویزم و سالم بازگردانم.» امام بسیار ناراحت شد و کسی را در پی علی بن ابی رافع فرستاد. تا چشم امام به وی افتاد، بر سرش فریاد کشید: «ای پسر ابی رافع! آیا به مسلمانان خیانت می کنی؟» خزانه دار دست و پایش را گم کرد و با تعجب و پریشانی گفت: «پناه می برم به خدا از اینکه بخواهم به مسلمانان خیانت کنم ای امیرمؤمنان!» امام فرمود: «پس چگونه گردن بندی را که در بیت المال مسلمانان بود، بدون اجازه من و مسلمانان به دخترم امانت دادی؟» او گفت:

ص :206

«ای امیرمؤمنان! آخر او دختر شماست و از من خواست که گردن بند را سه روز به او امانت دهم تا در روز عید قربان از آن استفاده کند و صحیح و سالم بازگرداند. من نیز پذیرفتم و با ضمانت خودش، آن را به او دادم. پس از سهروز آن را به جای اول آن باز خواهم گرداند.» امام رویش را از او برگرداند و گفت: «همین امروز بایستی آن را سر جای اصلی اش برگردانی و اگر بار دیگر چنین اشتباهی از تو سر بزند، کیفر سختی خواهی دید. اگر دختر من این گردن بند را به ضمانت نگرفته بود، دست او را به عنوان نخستین زن هاشمی که دزدی کرده است، قطع می کردم».

دختر امام این سخن را شنید و از اتاق کناری صدا زد: «ای امیرمؤمنان! من دختر شما و پاره تن شما هستم. چه کسی از من شایسته تر به استفاده از این گردن بند است؟» امام به سوی اتاق رو کرد و فرمود: «دخترم! انسان نباید به خاطر خواهش های نفسانی و خواسته های دل خود از دایره حق بیرون رود. آیا همه زنان مهاجر که با تو یکسانند، در این عید، خود را به چنین گردن بندی آراسته اند که تو بخواهی چنین کنی و در ردیف آنان قرار گیری و از ایشان کمتر نباشی؟»(1)

حکایت می کنند بانویی سال خورده و از ارادتمندان امیرالمؤمنین علی علیه السلام بود که در مکه می زیست. دنبال او آمدند و گفتند که معاویه به حج آمده و تو را نزد خود احضار کرده است.

از جای برخاست و با فرستادگان معاویه نزد او رفت. معاویه با دیدن وی پرسید: «می دانی چرا احضارت کردم؟» با شجاعت پاسخ داد: «فقط خداوند از غیب آگاه است.» معاویه درشتی او را به روی خود نیاورد و گفت: «می خواهم

ص :207

بدانم چرا علی علیه السلام را دوست داری و مرا دوست نداری و به او اظهار محبت می کنی و با من دشمنی؟» پاسخ داد: «علی علیه السلام را دوست می دارم؛ زیرا با زیردستان خود عادل بود و در تقسیم هر چیزی از بیت المال میان آنان برابری را رعایت می کرد و همگان نزد او برابر و یکسان بودند. با تو دشمنی می کنم؛زیرا به خاطر دنیا، خون دیگران را ریختی و بنا بر هوا و هوس شیطانی خود، حکمرانی کردی، ولی علی علیه السلام در دوران خلافت خود به هیچ کس ستم نکرد و حق هیچ کس را پای مال نکرد».(1)

روایت شده است امام علی علیه السلام ، اهالی کوفه را به هفت گروه تقسیم کرد. برای هر گروه و قبیله ای نیز سرگروهی گمارد و برای تقسیم بیت المال، سهم هر گروه و قبیله را به سرگروهشان می داد تا میان آنها تقسیم کند.

روزی به امیرالمؤمنین علی علیه السلام خبر دادند که مالی از اصفهان رسیده است. امام به خزانه بیت المال رفت. مردم به همراه سران گروهشان در بیت المال جمع شدند و همگی هجوم آورده بودند تا ببینند امام چه سهمی از بیت المال به آنها می دهد. امام با دیدن ازدحام بیش از اندازه مردم، چند تکه نخ را به هم گره زد و رشته بزرگی درست کرد. سپس آن را دور تا دور کیسه و آنچه از اصفهان رسیده بود، قرار داد و دایره بزرگی دور آن کشید.

آن گاه در برابر مردم ایستاد و فرمود: «هیچ کس حق ندارد از این نخ ها جلوتر بیاید.» مردم پشت خط به انتظار نشستند تا امام، خود، آن را تقسیم کند. سپس امام سرگروه ها را صدا زد و آنان را به آن سوی نخ فراخواند. پس از آن، هر چه درون کیسه ها بود، به هفت قسمت تقسیم کرد و به آنها داد. پس از تقسیم اموالی که رسیده بود، یک قرص نان از میان کیسه ها باقی ماند. امام آن

ص :208

قرص نان را هم به هفت قسمت مساوی تقسیم کرد و هر تکه را روی هر سهم گذاشت. سپس بین سرگروه ها قرعه انداخت و نام هر کسی درمی آمد، سهم او را می داد و او را به سوی گروه خود می فرستاد. امام همه سهم ها را تحویل دادو مردم دسته دسته از خزانه بیرون آمدند و رفتند. امام نیز پس از همه از خزانه خارج شد و خدا را شکر کرد و به خانه رفت.(1)

در حکایت دیگری آورده اند سرمای زمستان همه جا را فرا گرفته بود. در شبی سرد و زمستانی به خانه امیرالمؤمنین علی علیه السلام رفت. در زد و وارد شد. دید امام چادر شبی کهنه به خود پیچیده و در گوشه ای نشسته است و از سرما می لرزد.

سلام کرد، روبه روی امام نشست و به امام عرض کرد: «ای امیرمؤمنان! پروردگار برای شما و خانواده تان، سهم و حقی از بیت المال قرار داده است که می توانید با استفاده از آن به راحتی، زندگی خود را بگذرانید. چرا این اندازه به خود و خانواده تان سخت می گیرید و چنین از سرما می لرزید؟»

امام با بی میلی به چهره اش نگاه کرد و چادر شب وصله دار را نشان داد و فرمود: «ای هارون! به خدا سوگند، از بیت المال شما حتی دانه ای بی ارزش برنمی دارم و این قطیفه وصله دار را که می بینی، هنگام هجرت، با خود از مدینه آورده ام و جز این چیز دیگری ندارم».(1)

ص :210

شد، به خاطر حرف تو، او را آتش خواهم زد».

امیرالمؤمنین علی علیه السلام با دیدن بی شرمی جوان، سخت خشمگین شد. جلو آمد و شمشیرش را از نیام کشید. گریبان جوان را محکم گرفت، به سوی خود کشید و به او فرمود: «من تو را امر به معروف و نهی از منکر می کنم و دستور الهی را به یاد تو می آورم، ولی تو از فرمان پروردگار سرپیچی می کنی؟ توبه کن وگرنه تو را خواهم کشت».

جوان که امام را ندیده بود و نمی شناخت، با بی شرمی به امام توهین کرد. در این میان، رهگذران جمع شدند و به امام سلام کردند. جوان با شنیدن نام امیرالمؤمنین متوجه شد که با امام خویش گلاویز شده است. با شرمندگی صدایش را پایین آورد، سر به زیر انداخت و گفت: «ای پیشوای مؤمنان! از اشتباه من درگذر! من از دستور شما اطاعت می کنم و به خاطر بی ادبی ام پوزش می خواهم».

امام، او را رهاکرد و با مهربانی از اشتباهش گذشت. سپس به او فرمود که به خانه برود. به زن نیز سفارش کرد که احترام شوهر خویش را حفظ کند و از فرمان او سرپیچی نکند.(1)

حکایت کرده اند آرام و غمگین گام برمی داشت. امام صادق علیه السلام را دید، در حالی که ظرفی خرما جلویش گذاشته بود و خرما می خورد. جلو آمد و سلام کرد. امام پاسخ سلامش را گفت و ظرف خرما را جلو کشید و فرمود: «بشار! بنشین و با ما خرما بخور.» کنار امام نشست، ولی دست به خرما نبرد و با آهی گفت: «فدایت شوم! میل ندارم. در راه که می آمدم، صحنه ای دیدم که سخت مرا پریشان و آزرده خاطر کرد.» امام پرسید: «مگر چه دیده ای؟» پاسخ داد: «در راه که می آمدم، دیدم که مأموران حکومتی، زنی را در میان کوچه کتک

ص :212

می زنند و به سوی زندان می برند. زن هر چه فریاد می زد و کمک می خواست، کسی اعتنا نمی کرد.» امام با تعجب پرسید: «مگر آن زن چه کرده بود؟» گفت: «نمی دانم، ولی مردم می گفتند: آن زن از آنجا می گذشته است که پایش می لغزد و به زمین می خورد و در پیش چشم مأموران حکومتی، ستمگران را نفرین می کند. مأموران خشمگین می شوند و آن را توهین به خود می پندارند. او را می زنند و به زندان می برند».

امام از شنیدن خبر ستم به آن زن مظلوم، اشک در چشمانش حلقه زد و بر محاسنش جاری شد. سپس بغض خود را فروخورد و فرمود: «بشار! برخیز، با هم به مسجد سهله برویم و برای رهایی آن زن دعا کنیم.» کسی را نیز فرستاد تا از آن زن خبری بیاورد.

امام به همراه بشار مکاری، به سوی مسجد شتافت. وارد مسجد شدند و هر دو به نماز ایستادند. پس از پایان نماز، برای آزادی آن زن دعا کردند و به سجده افتادند. سپس امام با شتاب گفت: «برخیز!» آن زن را آزاد کردند. هر دو از مسجد خارج شدند. در آستانه در مسجد، فرستاده امام آمد و خبر آزادی زن را داد. امام از او پرسید: «او چگونه آزاد شد؟» پاسخ داد: «نمی دانم مولای من! هنگامی که من رسیدم، آن زن را آزاد کرده بودند. گویا او را نزد حکمران شهر برده بودند. او از زن پرسیده بود چه کردی که مأموران تو را به اینجا آورده اند؟ زن ماجرا را تعریف کرده بود. سلطان به او گفته بود ما را حلال کن و دویست درهم نیز به او داده بود، ولی زن نپذیرفته و بیرون آمده است».

امام پرسید: «او دویست درهم را نگرفته بود؟» پاسخ داد: «نگرفته است.» امام بی درنگ هفت سکه طلا به بشار داد و فرمود: «بشار! این هفت دینار را بگیر و زود به آن زن برسان که سخت به آن نیازمند است و سلام مرا نیز به او

ص :213

برسان.» بشار بی درنگ حرکت کرد. زن را یافت و سلام امام را رساند و سکه ها را به او داد. زن که مؤمنه ای پاکدامن بود، وقتی شنید امام سلامش رسانیده است، از فرط شادی از حال رفت. وقتی به هوش آمد، با ناباوری پرسید: «آیا امام به من سلام رسانیده است؟» سپس از بشار درخواست کرد پاسخ سلام او را به امام برساند و به ایشان بگوید که او کنیز و خادم امام است و به دعای خیر او نیازمند است. بشار با شادمانی نزد امام بازگشت و ماجرا را بازگفت. امام نیز خشنود شد و برای آن زن مؤمن دعا کرد.(1)

تا کفاره این کارت باشد. وقتی قدرتی به دست آوردی بدان خدای تو نیز در روز قیامت قدرت دارد و بدان که نیکی های تو می گذرد و ممکن است دیگران آن را فراموش کنند، ولی نزد خدا و برای روز قیامت تو باقی خواهد ماند!»(1)

راویان گفته اند بارها نزد مولای خود امام کاظم علیه السلام آمده بود تا همکاری خود را با دستگاه حکومتی قطع کند، ولی امام به او اجازه نمی داد؛ زیرا می دانست که او از دوستدارن راستین اهل بیت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم است.

بار دیگر خدمت امام خویش آمد، در حالی که جانش از دیدار دشمنان امام به لب آمده بود. پس از امام اجازه خواست که دیگر به دربار هارون الرشید نرود و استعفا بدهد. امام با مهربانی به او فرمود: «این کار را مکن! ما به تو علاقه داریم. کار کردن تو در دربار خلیفه، وسیله راحتی برادران دینی توست. امید است که خداوند، ناراحتی ها را به وسیله تو برطرف کند و آتش دشمنی و توطئه آنان را خاموش سازد.» او که نمی خواست سخن امام را قطع کند، سراپا گوش بود. امام به او فرمود: «ای علی بن یقطین! بدان که کفاره خدمت در دربار ستمگران، گرفتن حق محرومان است. تو چیزی را برای من ضمانت کن. من در مقابل سه چیز را ضمانت می کنم. تو قول بده که هر وقت یکی از مؤمنان به تو مراجعه کرد، هر حاجتی داشت، برطرف کنی و حق او را بستانی و با احترام با او برخورد کنی. من نیز ضمانت می کنم که هیچ وقت زندانی نشوی، هرگز با شمشیر دشمن کشته نشوی و هیچ وقت به فقر و تنگ دستی گرفتار نیایی. بدان هر کس حق ستم دیده ای را بگیرد و دل او را شاد کند، اول، خدا؛ دوم، پیامبر خدا و سوم، همه ما امامان را خشنود کرده است».(2)

ص :215

3. امام علی علیه السلام ، الگوی دفاع از ستم دیدگان

از سویی از ستم کارگزاران معاویه به تنگ آمده بود و از سوی دیگر، سوگوار مولای خود علی علیه السلام بود. نزد معاویه رفت تا از ستم کارگزارانش به او شکایت کند. به سرزمین شام رفت. وقتی وارد شد، معاویه او را شناخت. سودة بنت عمارة، زنی پاک دامن بود که در جنگ صفین حاضر بود و لشکریان امام را علیه لشکریان معاویه می شوراند. با دیدن او، خاطره دلاورمردی های سپاهیان امیرالمؤمنین علی علیه السلام در جنگ صفین در خاطر معاویه زنده شد و یک بار دیگر آتش کینه اش نسبت به امام و دوستداران او در دلش زبانه کشید. ازاین رو، وقتی سودة را دید، نه تنها به شکایت های او رسیدگی نکرد، بلکه با طعنه به او گفت: «نکند فراموش کرده ای که در جنگ صفین چگونه لشکریان علی را علیه ما برمی انگیختی؟» سودة با شهامت پاسخ داد: «پروردگار درباره ستمی که به ما کردی، از تو بازخواست خواهد کرد و از آنچه باید نسبت به ما مراعات کنی، ولی آن را پای مال می کنی. افرادی که از سوی تو بر ما حکمرانی می کنند، پیوسته بر ما ستم روا می دارند. آنان ما را بسان خوشه های خشکیده گندم درو می کنند و ما را به خواری می کشانند تا آنجا که طعم مرگ را در کام ما شیرین کرده اند. این بشربن ارطاة که از سوی تو بر ما حکومت می کند، جوانان و مردان بی گناه ما را از دم تیغ می گذراند و دارایی مان را به تاراج می برد. به سبب رعایت مصالحی، با او نمی جنگیم، ولی اگر تو به داد نرسی، ما نیز در برابر او می ایستیم و با شما چون پیش تر دشمنی خواهیم کرد».

معاویه با عصبانیت فریاد کشید: «مرا به قدرت قبیله ات تهدید می کنی؟ می خواهی دستور دهم تو را بر شتری چموش سوار کنند و پیش بشر بن ارطاة بفرستند تا او هر چه خود تصمیم گرفت، درباره تو عملی سازد؟» سودة با دیدن

ص :216

تهدید معاویه که سنگ دلی و کینه توزی اش نسبت به دوستداران علی علیه السلام واقعیمی نمود، اندکی ساکت شد و سر به زیر انداخت و زیر لب سرود: «درود خدا بر آن پیکری که وقتی در خاک قرار گرفت، عدالت و برابری نیز با او دفن گردید. آن پیکری (علی علیه السلام ) که با حق هم پیمان بود. جز با عدالت و برابری حکومت نمی کرد و با ایمان به پروردگار و حقیقت پیوندی ناگسستنی داشت.» معاویه شنید و پرسید: «منظورت کیست؟» سودة با شجاعت پاسخ داد: «به خدا سوگند، منظورم امیرالمؤمنین علی علیه السلام است.» سپس خاطره ای از حکومت آن عدالت گستر و مدافع حقوق ستم دیدگان بیان کرد و گفت: «به یاد دارم که در حکومت علی علیه السلام ، یکی از مأموران جمع آوری صدقات و زکات به ما ستم روا داشت. شکایت او را نزد امیرالمؤمنین علی علیه السلام بردیم. وقتی رسیدیم، او مشغول نماز بود. وقتی چشمش به ما افتاد، با خوش رویی دست از نماز کشید و پرسید: کاری داشتید؟ من گفتم: آری! سپس از ستم مأمور او شکایت کردم. به محض اینکه سخنم را شنید، اشک از چشمانش جاری شد. دست به دعا برداشت و فرمود: بار الها! تو گواهی که من هیچ گاه نگفته ام این مأموران به آفریدگان تو ستم روا دارند یا حق تو را پای مال کنند. سپس پوستی برداشت و بر آن برای کارگزار خود نگاشت: به نام خداوند بخشایشگر مهرورز، کسی از شما شکایت کرده است. در معاملاتتان، پیمانه و ترازوهایتان را میزان کنید و از اموال مردم کم نکنید و در روی زمین فساد نورزید و... همین که نامه ام به دستت رسید، جمع آوری مالیات ها را متوقف کن تا کسی بفرستم آن پست را از تو تحویل بگیرد. سپس نامه را به من داد تا به او بدهم. امام او را در همان لحظه از پست خود برکنار کرد».

معاویه که تحت تأثیر قرار گرفته بود، برای اینکه متهم نشود، مجبور شد دستور دهد به خواسته های سودة عمل کنند و او را به وطنش بازگردانند.(1)

ص :217

ناراحت شد و چون از او انتظار کمک به ستمگران را نداشت، فرمود: «اگر تو برای نویسندگی و دیگران و امثال تو نیز برای کارهای دیگر گرد این ستمگران جمع نمی شدید، آنها نمی توانستند حق ما را بگیرند و به ما ستم کنند.» جوان آهی کشید و گفت: «آیا اکنون راهی هست که من خود را از این وضع رقت انگیز برهانم؟» امام پرسید: «اگر راه آن را به تو بگویم، حاضری به آن عمل کنی؟» جوان با خوشحالی گفت: «بله یابن رسول الله!» امام فرمود: «هر چه از این راه به دست آورده ای، به صاحبان آن بازگردان و اگر صاحبش را نمی شناسی، به فقیران صدقه بده. در عوض من هم با تو پیمان می بندم که بهشت خداوند از آن تو باشد».

جوان که راه حل مشکلش را یافته بود، به کوفه بازگشت و به دستور امام عمل کرد. حتی لباسی برای خود باقی نگذاشت و همه دارایی اش را بازگردانید. مدتی گذشت و جوان بر اثر بیماری سختی بستری شد. جوان گاه از هوش می رفت و دوباره به هوش می آمد. دوستش که برای عیادت او رفته بود، می شنید که هر بار به هوش می آمد، می گفت: «به خدا سوگند، جعفربن محمد به پیمان خود وفا کرد.» جوان پس از چندی، از دنیا رفت. وقتی دوستش نزد امام صادق علیه السلام رفت، امام بی درنگ به او فرمود: «ما در مورد دوست تو به وعده خود عمل کردیم».(1)

ص :219

بازگشت. معلی در راه پرسید: «فدایت شوم، آیا همگی اینان که شما در این دل شب برایشان نان می آوری، امامت شما را قبول دارند و از پیروان شما هستند؟» امام فرمود: «خیر، همه آنها از پیروان ما نیستند، ولی انسان که هستند. البته اگر از پیروان ما بودند، ما به آنها بیشتر کمک می کردیم».(1)

وقتی خواستند روزه خود را افطار کنند، مستمندی در خانه آمد و با صدایبلند از پشت در گفت: «سلام خدا بر شما ای خاندان رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم . من نیازمندی از مسلمانان هستم. اگر ممکن است غذایی به من بدهید که امیدوارم پروردگار از خوراکی های بهشت به شما ارزانی دارد.» خانواده علی علیه السلام سهم غذای خود را برداشتند و به آن فقیر دادند و آن شب، روزه خود را فقط با آب افطار کردند.

روز دوم نیز روزه گرفتند و فاطمه علیهاالسلام از قسمت دوم آرد، پنج گرده نان پخت. هنگام افطار شد و همگی سر سفره نشستند، ولی پیش از اینکه روزه خود را افطار کنند، یتیمی پشت در خانه آمد و سلام کرد و غذا خواست. خانواده امام همگی با اشتیاق، غذای خود را به یتیم دادند و روزه دوم را نیز با آب افطار کردند. گرسنه خوابیدند. صبح گرسنه از خواب برخاستند و روزه سوم را نیز آغاز کردند و در حالی که ضعف و ناتوانی وجودشان را فرا گرفته بود، نذرشان را به جا آوردند. فاطمه علیهاالسلام با زحمت فراوان، باقی مانده آرد را نیز خمیر کرد و پنج نان پخت و با هر رنجی بود، آن روز را تا هنگام افطار گذراندند. فاطمه علیهاالسلام سفره گسترد و نان ها را جلو اعضای خانواده گذاشت، ولی آن شب نیز پیش از اینکه افطار کنند، صدای کسی از پشت در خانه بلند شد که می گفت: «من مردی اسیر و درمانده هستم و غذایی برای خوردن ندارم. کمکم کنید.» آنها با شوق فراوان افطار روز سوم را نیز به مرد دادند. سپس با آب افطار کردند و با گرسنگی خوابیدند.

صبح روز بعد، امیرالمؤمنین علی علیه السلام دست حسن علیه السلام و حسین علیه السلام را گرفت و پیش پیامبر برد. آن دو از شدت گرسنگی ناتوان شده بودند و دست و پایشان می لرزید و به سختی راه می رفتند. پیامبر در چهره های رنگ پریده عزیزان خود نگریست و با نگرانی پرسید: «یا علی! این چه حالتی است که در

ص :222

شما می بینم. برای من بسیار دشوار است که شما را در این حالت دیدار کنم.» سپس همگی به سوی خانه فاطمه علیهاالسلام به راه افتادند. وقتی وارد خانه شدند، دیدند فاطمه علیهاالسلام در محراب عبادت بر سجاده خود ایستاده است، در حالی که پاهایش از شدت گرسنگی می لرزد و چشمانش به گودی نشسته است. اشک در دیدگان رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم جمع شد. به سوی پاره تن خود فاطمه علیهاالسلام دوید و نالید: «به خدا پناه می برم از تماشای رنج شما.»

در این لحظه، جبرئیل امین بر پیامبر نازل شد و گفت: «ای رسول خدا! پروردگار به تو، به سبب داشتن چنین خاندانی تبریک می گوید.» سپس سوره هل اتی را بر او نازل فرمود.(1)

واگذاری.» زهری از خدمت امام مرخص شد و رفت. امام نیز به راه خود ادامه داد.

روز بعد، زهری امام را دید. با تعجب از امام سجاد علیه السلام پرسید: «ای فرزند پیامبر خدا! دیشب شما را تنها دیدم که در کوچه های مدینه می رفتید و به من فرمودید که قصد سفر دارید، ولی می بینم هنوز به سفر نرفته اید.» امام فرمود: «آری، سفری که از آن سخن گفتم، سفر آخرت بود و توشه ای که گفتم نیز توشه آخرت. آن را به فقیران دادم تا در وقت مرگ دستم خالی نباشد».(1)

فراخواند. وقتی نزد پیامبر آمد، حضرت از او پرسید: «آیا این درخت خرما را که شاخه هایش کج شده و به خانه همسایه رفته است، به من می دهی تا در بهشت، درختی از درختان آن برای تو ضمانت کنم؟» مرد پاسخ داد: «نهنمی دهم! من درختان زیادی دارم، ولی خرمای این درخت کج شده از همه آنها بهتر است.» حضرت فرمود: «اگر من در مقابل آن، باغی را در بهشت برای تو ضمانت کنم، چه؟» مرد سرش را بالا انداخت و گفت: «نمی دهم!» و برخاست و رفت. یکی از اصحاب پیامبر جلو آمد و گفت: «ای رسول خدا! اگر من این درخت را از او خریداری کنم و به شما واگذارم، آیا شما حاضرید آنچه در بهشت برای او ضمانت کردید، برای من تضمین کنید؟» پیامبر فرمود: «آری».

مرد به راه افتاد و به خانه مرد ثروتمند رفت و گفت: «من آنچه را پیامبر به تو گفت، شنیدم. آیا درخت خود را به من می فروشی؟» مرد ثروتمند گفت: «محمد صلی الله علیه و آله وسلم می خواست در مقابل این درخت به من یک باغ در بهشت بدهد و من نپذیرفتم؛ چون خرمای آن بسیار لذیذ است. حال تو می خواهی آن را از من بگیری؟» او گفت: «آن را چند می فروشی؟» مرد ثروتمند گفت: «من آن را نمی فروشم مگر اینکه چهل درخت خرما برای آن به من بدهی.» مرد صحابی اندکی تأمل کرد و گفت: «چه بهای سنگینی برای یک نخل کج شده می خواهی؟» پس از اندکی سکوت پذیرفت و گفت که حاضر است چهل درخت خرما در مقابل آن بدهد. مرد ثروتمند که خود نیز باور نداشت او حاضر به چنین معامله ای شود، گفت: «اگر راست می گویی، باید چند نفر به عنوان شاهد برای معامله بیاوری.»

مرد صحابی پذیرفت و چند نفر شاهد برد و درخت او را با چهل درخت معامله کرد. سپس نزد پیامبر آمد و با خوشحالی گفت: «ای رسول خدا! من آن نخل را خریدم و آن را به شما تقدیم می کنم. امیدوارم که از من بپذیرید و آن باغی را که در بهشت برای آن ضمانت کرده بودید، به من واگذارید.» پیامبر با شادمانی فرمود: «ای ابودحراح! نه یک باغ، بلکه چند باغ در بهشت را برای تو

ص :225

ضمانت می کنم.» سپس به اتفاق او به خانه مرد فقیر رفت و فرمود: «از امروز این درخت از آن تو و فرزندان توست».(1)

ص :226

5. اهل بیت علیهم السلام، الگوهای کمک به محرومان

وارد مسجد شد و شانه های ناتوانش را به آستانه در تکیه داد و از کسی پرسید: «در این شهر، بخشنده ترین شما کیست؟» مردی، امام حسین علیه السلام را به او نشان داد که مشغول نماز بود. نزدیک تر آمد و منظور خود را با شعری در این مضمون بیان کرد: «تا کنون هر که به تو امید بسته، ناامید برنگشته است و هر کس بر در تو آمده، دست خالی بازنگشته است. تو بخشنده و تکیه گاه نیازمندان و دردمندان هستی و پدرت نیز کشنده دورویان بود و اگر شما خاندان رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم نبودید، ما همچنان در آتش گرفتار بودیم.» وقتی امام نمازش تمام شد، از جا برخاست و بدون آنکه چیزی بگوید، با قنبر به خانه رفت. مرد نیز به دنبال آنان حرکت کرد. در راه آهسته از قنبر پرسید: «آیا از اموال حجاز چیزی باقی مانده است؟» قنبر پاسخ داد: «آری سرورم، چهارهزار درهم مانده است».

به خانه رسیدند. امام به قنبر فرمود: «همه آن پول ها را بیاور! کسی نزد من آمده که از ما به این سکه ها سزاوارتر است.» سپس عبا از دوش خود برداشت و سکه ها را در میان آن ریخت. چهار گوشه آن را گرفت و پشت در رفت. مرد عرب که بیرون خانه منتظر ایستاده بود، دید دستی از لای در بیرون آمد. امام برای اینکه او خجالت نکشد، خود پشت در پنهان شد و سکه ها را به مرد عرب داد و با همان وزن و قافیه سرود: «این دنیا را بگیر و بدان که من از تو پوزش می خواهم و نسبت به تو دل سوز هستم. اگر امروز حقم را در اختیار داشتم، به تو بیشتر کمک می کردم، ولی روزگار با دگرگونی اش بر ما جفا کرد و اکنون دست ما تنگ است».

اشک در چشمان مرد عرب حلقه زد و نتوانست جلو گریه خویش را بگیرد. امام از پشت در صدا زد: «چرا می گریی؟ آیا احسان مرا کم دیدی؟»

ص :227

پاسخ گفت: «گریه من از این است که خاک چگونه می خواهد این دستان بخشنده را در کام خود فرو کشد؟»(1)

در حکایتی آورده اند مشکلات مالی عرصه زندگانی را بر او چنان تنگ کرده بود که راه به جایی نداشت و نمی دانست چگونه باید اژدهای فقر را از خانه خود بیرون کند. شنیده بود امام عسکری علیه السلام ، مردی بخشنده و غم خوار مستمندان است. به پسرش گفت: «ای محمد! برخیز نزد امام عسکری علیه السلام برویم. می گویند او مردی بخشنده است.» محمد پرسید: «پدر جان! آیا او را می شناسی که می خواهی نزدش بروی؟» پاسخ داد: «خیر، تا به حال نه او را دیده ام و نه می شناسم.» به همراه پسرش به سوی خانه امام حرکت کرد. میان راه به پسرش گفت: «ای کاش او پانصد درهم به ما بدهد. دویست درهم آن را لباس می خریم. دویست درهم آرد و بقیه را هم صرف مخارج دیگر زندگی مان می کنیم».

محمد با خود گفت: «ای کاش سیصد درهم نیز به من بدهد. صد درهم آن را مرکبی می خرم، صد درهم آن را لباس تهیه می کنم و صد درهم بقیه را خرج سفر به همدان و قزوین می کنم.» کم کم به خانه امام نزدیک می شدند. به خانه رسیدند و در زدند. غلام امام بیرون آمد و گفت: «اگر علی بن ابراهیم و پسرش، محمد بن علی هستید، وارد شوید.» آنان تعجب کردند که او نام آنها را از کجا می داند. وارد خانه شدند و به امام سلام کردند. امام به پدر گفت: «ای علی، چرا تا کنون نزد ما نیامدی تا نیاز تو را برطرف سازیم؟»

او سرش را پایین انداخت و پاسخ داد: «سرورم! آخر خجالت می کشیدیم با این وضع خدمت شما برسیم و آشنایی مان را با درخواست کمک آغاز

ص :228

کنیم.» امام با آنها اندکی سخن گفت، ولی حرفی از پول به میان نیاورد و آناننیز در مورد نیازمندی خود و مبلغ مورد نیازشان هیچ نگفتند. اندکی گذشت و از امام اجازه مرخصی خواستند. با امام خداحافظی کردند و رفتند. بیرون خانه، غلام امام که همراهی شان می کرد، به علی بن ابراهیم گفت: «در این کیسه پانصد درهم است! دویست درهم برای خرید لباس، دویست درهم برای خرید آرد و صد درهم برای دیگر مخارج زندگی.» آن گاه کیسه ای پانصد درهمی را به او داد. سپس رو به محمد کرد و کیسه ای در دستش گذاشت و گفت: «در این کیسه نیز سیصد درهم است؛ صد درهم برای خرید مرکب، صد درهم برای خریدن لباس و صد درهم برای دیگر مخارج.» سپس به محمد گفت: «به ایران نرو! بلکه به سورا (شهری نزدیکی بغداد) برو و آنجا به کسب و کار بپرداز».

آنان مات و مبهوت، کیسه های پول را در دست گرفته بودند و به سخنان او گوش می کردند. پس از خداحافظی در حالی که در راه غرق در اندیشه بودند، از آنجا دور شدند. محمد به توصیه امام به ایران نرفت، بلکه به سورا رفت. وی در آنجا ازدواج کرد و به کسب و تجارت پرداخت و درآمد زیادی به دست آورد.(1)

فاطمه علیهاالسلام آورد. سپس جریان را برای حضرت تعریف کرد. فاطمه علیهاالسلام آهسته به بلال فرمود که مدت سه روز است خود و همسرش، علی علیه السلام گرسنه هستندو هیچ در خانه ندارند، ولی او نمی خواست که مرد فقیر را دست خالی رد کند. ناگاه به یاد گردن بند نقره ای افتاد که یکی از زنان بنی هاشم به او هدیه داده بود. بی درنگ گردن بند را از گردن خود باز کرد و به بلال داد که به پیرمرد بدهد و فرمود: «آن را بفروش و پول آن را برای زندگی خود صرف کن».

پیرمرد با خوشحالی گردن بند را گرفت و به سوی مسجد به راه افتاد. نزد پیامبر آمد و گردن بند را نشان داد و جریان را تعریف کرد. اشک در چشمان پیامبر حلقه زد. پیامبر گردن بند را گرفت و آن را به فروش گذاشت. ابتدا عمار پیش قدم شد و از پیرمرد فقیر پرسید: «آن را چند می فروشی؟» پیرمرد پاسخ داد: «به اندازه یک وعده غذا که مرا سیر کند و یک لباس که بتوانم با آن نماز بخوانم و یک دینار پول که خرج سفرم را به خانه ام فراهم سازد».

عمار از سهمیه غنیمت خود که از شرکت در جنگ به او رسیده بود، مقداری پول در اختیار داشت. گردن بند فاطمه علیهاالسلام را به بهای بیست دینار طلا، دویست درهم نقره و یک دست لباس و یک مرکب خریداری کرد و یک وعده غذا از نان و گوشت نیز در اختیار او گذاشت. پیرمرد خوشحال شد و دست به دعا برداشت و گفت: «خداوندا! به فاطمه علیهاالسلام آن قدر فزونی بده که نه چشمی تاکنون آن را دیده باشد و نه گوشی آن را شنیده باشد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم دستانش را به سوی آسمان بلند کرد و آمین گفت. عمار گردن بند را به خانه برد و خوش بو کرد. آن را میان جامه ای یمانی پیچید و به غلامش داد تا به فاطمه علیهاالسلام برساند. به او گفت: «نزد فاطمه علیهاالسلام که رفتی، این جامه و گردن بند را به او بده و خود نیز از این پس، غلام فاطمه علیهاالسلام هستی. من تو را به او بخشیدم.» غلام عمار که سهم نام داشت، جامه را گرفت و به در خانه حضرت زهرا علیهاالسلام آمد و آنچه عمار گفته بود، بازگفت و جامه و گردن بند را به او داد. فاطمه علیهاالسلام ،

ص :230

گردن بند را گرفت و سهم را در راه خدا آزاد کرد. او که از آغاز تا انجام ماجرایگردن بند را شاهد بود، خنده اش گرفت. فاطمه علیهاالسلام علت خنده اش را از او پرسید. پاسخ داد: «برکت این گردن بند مرا به حیرت و خنده واداشت؛ زیرا گرسنه ای را سیر کرد، فقیری را بی نیاز کرد، برهنه ای را پوشانید، بنده ای را نیز آزاد ساخت و سرانجام نیز به دست صاحبش بازگشت».(1)

رفتم و کمک خواستم، یکی از من پرسید که برای چه درخواست کمک می کنم. او به من گفت که جز در سه حال، کمک خواستن از دیگران درست نیست: یا دیه سنگین یا قرض کمرشکن یا فقر بیش از اندازه. من گرفتاری ام را با آنان در میان گذاشتم و او 50 دینار طلا به من داد. دیگری 49 دینار و آخری 48 دینار به من کمک کردند».

عثمان با دیدن کرم زیاد و بخشش آگاهانه آنان، سری تکان داد و گفت: «آری! هرگز نظیر این جوانان نخواهی یافت. آنان کانون دانش و حکمت و سرچشمه زلال بخشش هستند».(1)

به او کمک کنی.» سپس امام به او پنج هزار درهم داد و او را روانه دیار خود کرد.(1)

بازگشتن ندارم. اگر صلاح می دانید، به من کمکی کنید تا به شهر خود بازگردم. در آنجا از طرف شما آن مبلغ را صدقه خواهم داد؛ زیرا من در شهر خود مرد ثروتمندی هستم، ولی اکنون گرفتار شده ام.» امام برخاست و به اتاق دیگری رفت. کیسه ای را که دویست دینار در آن بود، برداشت. لای در را اندکی باز کرد، دستش را بیرون آورد و کیسه را به مرد داد. بعد گفت: «این دویست دینار را بگیر و خرج راهت کن. لازم نیست وقتی می رسی از جانب من آن را صدقه بدهی. زودتر برو که مرا نبینی و من نیز تو را نبینم.» مرد کیسه را گرفت و رفت و امام پیش دوستان خود بازگشت. از امام پرسیدند: «شما که با او مهربانبودید، چرا خود را پشت در پنهان کردید؟» امام پاسخ داد: «به خاطر اینکه شرمندگی اظهار نیاز را در چهره او نبینم».(1)

سخن ناراحت شد و خواست بگوید که فرستنده این کیسه، امام صادق علیه السلام است، ولی به یاد سفارش امام افتاد و هیچ نگفت و شگفت زده از لطف بی منت امام، با پیرمرد خداحافظی کرد و رفت.(1)

درخواست از دیگران در خطر قرار داده ای و بی سبب این کار را نکرده ای. ازاین رو، او نیز به تو کمک خواهد کرد».(1)

«چقدر پول نزد تو هست؟» غلام کیسه پولش را نگاه کرد و گفت: «بیست درهم سرورم!» امام بی درنگ فرمود: «آن را به این مرد بده!» مرد فقیر کیسه را گرفت و پس از سپاس گزاری دست به سوی آسمان بلند کرد و گفت: «خدایا! از تو سپاس گزارم که این نعمت را به من ارزانی داشتی. تو خدایی یکتا و بی همتا هستی.» دوباره خواست برود که امام او را نگه داشت. عبا از دوش خود برداشت، به فقیر داد و فرمود: «این را بپوش.» مرد فقیر عبا را گرفت و بر دوش خود انداخت و همان کلمات را بر زبان آورد. سپس رو به امام کرد و گفت: «پروردگار به شما پاداش نیک بدهد» و راه افتاد و رفت.

همه حاضران می دانستند اگر او این بار نیز خدا را شکر کند، بخشش های امام همچنان ادامه خواهد داشت، ولی مرد از امام تشکر کرد و شاید با این کارمی خواست بگوید که دیگر نیازی ندارد و چیزی نمی خواهد. امام نیز با این دو گونه برخورد با آن دو مرد فقیر، درس بزرگی به دوستان و همراهان خود داد.(1)

و دوباره رو به او کرد و فرمود: «ای ابوهاشم! من در ابتدا این نعمت ها را به تو یادآوری کردم؛ چون ترس آن را داشتم که آنها را نادیده بگیری و از خداوند شکایت کنی. اکنون دستور می دهم به تو صد دینار بدهند. آن را بستان و به زندگی خود سامان بده. شکر نعمت های خدا را به جای آور و از درخواست کمک از دیگران بپرهیز».(1)

پاسخ داد: «نه! هرگز». امام فرمود: «پس فکر می کنی علت آن چه باشد؟» مرد پاسخ داد: «نمی دانم ای فرزند رسول خدا.» امام فرمود: «اگر کسی از شما مال حلالی به دست آورد و در راه خدا انفاق کند، هیچ درهمی از آن را انفاق نمی کند مگر اینکه خداوند، عوض آن را در سرای آخرت به او می دهد».(1)

ص :241

خود به تنهایی زنبیل را تا خانه زن برد. در زد. زن پرسید: «کیست؟» امام برای اینکه ناشناس باقی بماند، پاسخی نداد. زن دوباره پرسید و امام فرمود: «همان کسی که دیشب تو را کمک کرد و مشک آب را به خانه تو رسانید. برای کودکانت غذایی آورده ام. در را باز کن.» زن در را گشود و نگاهی به زنبیل بزرگی که جلو در بود، انداخت و گفت: «خدا از تو راضی شود ای جوان مرد و امیدوارم که او بین من و علی بن ابی طالب داوری کند».

امام وارد خانه شد و زنبیل را در گوشه ای نهاد. در آن مقدار زیادی آرد، گوشت و خرما و دیگر مواد غذایی بود. امام فرمود: «تو نان می پزی یا از کودکان نگه داری می کنی؟» زن گفت: «من در پختن نان تواناترم. شما کودکان مرا نگه دار.» زن آب آورد تا آرد را خمیر کند. امام نیز گوشتی را که در زنبیل بود، کباب کرد و با دست خود در دهان کودکان زن می گذاشت. او هر بار که لقمه ای در دهان کودکان می گذاشت، می فرمود: «فرزندم! علی را حلال کن. اگر در کار شما کوتاهی کرد، او را ببخش.» خمیر آماده شد و امام برخاست تا تنور را روشن کند. کنار تنور ایستاد و زیر آن را روشن کرد و آن قدر به آن دمید که آتش از آن زبانه کشید. وقتی تنور خوب شعله ور شد، امام ایستاد و صورت خود را به دهانه تنور نزدیک کرد. گرمای آتش تنور صورت امام را برافروخت و گرمای آن به صورت او رسید. پیوسته می گفت: «ای علی! بچش طعم آتش را. این جزای کسی است که از وضع یتیمان و بیوه زنان بی خبر باشد».

در خانه به صدا درآمد و زنی که در همسایگی خانه بیوه زن به سر می برد، وارد شد. با نگاه اول، امام را شناخت. وقتی دید امام تنور را روشن می کند و مشغول کار است، سرآسیمه نزد بیوه زن دوید و با خشم سر او فریاد کشید: «وای بر تو! این پیشوای مسلمانان و زمام دار آنان علی بن ابی طالب است.» بیوه زن با شگفتی به امام نگریست و بسیار شرمنده شد. سرش را پایین انداخت و جلو آمد و

ص :243

گفت: «یا امیرالمؤمنین! از اشتباه من درگذر. من از شما شرمنده ام». امام سری تکان داد و فرمود: «نه، هرگز! من از اینکه در کار تو و کودکانت کوتاهی شده است، از تو شرمسارم».(1)

همچنین حکایت شده است شب بود و امیرالمؤمنین علی علیه السلام ، خسته به سوی خانه بازمی گشت. قنبر نیز همراه امام بود. از جلو خانه ای گذشتند که از آن، صدای گریه کودکان شنیده می شد. خانه متعلق به یکی از سربازانی بود که در جنگی در رکاب ایشان به شهادت رسیده بود. امام جلو در خانه ایستاد و اهل خانه را صدا زد. از اهل خانه اجازه ورود خواست. وارد خانه شد و دید چند کودک می گریند و بیوه زنی داخل دیگی را آب کرده و روی آتش گذاشته است. امام علت گریه کودکان را پرسید. زن گفت که کودکانش گرسنه اند و او چیزی در خانه ندارد تا به آنان بدهد. به ناچار دیگ را پر از آب کرده و روی اجاق گذاشته است تا آنان را به پندار تهیه کردن شام بخواباند. امام، بی درنگ، قنبر را فرا خواند تا به سوی خزانه بیت المال برود و مقداری آذوقه بیاورد. در میان راه، هر چه قنبر اصرار کرد که امام، کیسه را به او بدهد تا بیاورد، نپذیرفت. نفس زنان، آذوقه را به خانه زن رسانید و با دست خود غذایی مطبوع برای کودکان درست کرد و به آنها داد. وقتی کودکان غذا را خوردند و سیر شدند، امام با آنها مشغول بازی شد. امام چهار دست و پا روی زمین راه می رفت و کودکان یتیم را بر پشت خود سوار کرد. حتی گاه صدای گوسفند درمی آورد و آنان را می خنداند. مدتی با آنها بازی کرد تا خسته شدند و خوابشان برد. سپس از جا برخاست و خداحافظی کرد و بیرون رفت.

ص :245

در راه بازگشت به خانه، قنبر از امام پرسید: «ای امیرمؤمنان! امشب دو چیز از شما دیدم که دلیل یکی را می دانم، ولی دلیل دیگری بر من روشن نیست.» امام فرمود: «بپرس.» قنبر پرسید: «اینکه کیسه آذوقه را خود حمل کردید و اجازه ندادید من آن را بیاورم، به امید رسیدن به ثواب و پاداش بی کران آن بود، ولی اینکه آن گونه با کودکان بازی کردید و روی زمین آن طور راه رفتید، بر من پوشیده است.» امام در پاسخ فرمود: «وقتی به خانه آن بیوه زن وارد شدم و دیدم کودکان او از گرسنگی گریه می کنند و غبار یتیمی را بر چهره آنان دیدم، دوست داشتم وقتی از خانه آنان خارج می شوم، آن یتیمان هم سیر شده باشند و هم بخندند تا اندکی اندوه یتیمی را از یاد ببرند».(1)

ص :245

سحرگاه نزدیک می شد، ولی او همچنان مشغول دعا و نماز بود و برای همه آنان که می شناخت، دعا می کرد.

پس از نماز صبح برخاست و نزد مادرش فاطمه علیهاالسلام رفت و پرسید: «مادر جان! شما برای همه مؤمنان و همسایگان دعا کردید، چرا برای خودمان دعا نمی کنید؟» فاطمه علیهاالسلام به چهره فرزندش، حسن علیه السلام نگریست و فرمود: «فرزندم! اول همسایه بعد خانه».(1)

شخص دیگری که به گمانم مقداد بود، فرمود: به مسجد بروید و با صدای بلنداعلام کنید: آن کسی که به همسایه خود آزار برساند، ایمان ندارد. علی علیه السلام و سلمان و ابوذر و مقداد به مسجد و اطراف آن رفته. و سه مرتبه این جمله را با صدای بلند اعلام کردند. برای برخی این پرسش پیش آمد که به چه کسی همسایه گفته می شود. پیامبر با دست خود به چهار سمت خویش اشاره کرد و فرمود: از هر یک از این چهار سمت تا چهل خانه، همسایه به شمار می آید».(1)

بازگردان. من با خدای خویش عهد می کنم که دیگر به تو آزار نرسانم».(1)

ص :249

را به خانه خود فرستاد تا ببیند آیا امکان پذیرایی یک شب از او وجود دارد یا نه. فردی به خانه پیامبر رفت و خبر آورد که در خانه ایشان جز آب هیچ چیز برای پذیرایی وجود ندارد. پیامبر رو به اصحاب خود کرد و فرمود: «کیست که امشب این پیرمرد را نزد خود مهمان کند؟» صدایی آشنا بلند شد: «ای رسول خدا! من امشب او را مهمان خود، می کنم.» او علی علیه السلام بود که مثل همیشه در کار نیک پیش گام شده بود.

پیرمرد به همراه ایشان به راه افتاد و به خانه علی رفت. حضرت پس از راهنمایی پیرمرد به اتاق، نزد همسرش، فاطمه علیهاالسلام رفت و پرسید: «آیا در خانه غذایی هست؟ امشب مهمان داریم.» فاطمه علیهاالسلام با شرمندگی گفت: «ای اباالحسن! وعده ای غذا به اندازه یک نفر وجود دارد، ولی ما مهمان را بر خود و فرزندان مقدّم می داریم.» علی علیه السلام فرمود: «پس بچه ها را بخوابان و غذا را بیاور.» فاطمه علیهاالسلام فرزندان را خواباند. امام سفره گسترد و چراغ ها را خاموش کرد و غذا را جلو مهمان گذاشت. ایشان در تاریکی دهان خود را تکان می داد و چنان وانمود می کرد که او نیز مشغول خوردن غذاست تا مهمان خجالت نکشد و هر چه می خواهد، از غذا بخورد. پیرمرد که بسیار گرسنه بود، هنگام خوردن غذا متوجه نشد که امام چیزی نمی خورد. او به خوردن ادامه داد تا غذای کاسه تمام شد. سپس امام بستر خواب برای او گسترد و سفره را جمع کرد. پیرمرد به بستر رفت و خوابید.

سحرگاه امام برای نماز برخاست و پیرمرد را بیدار کرد و به اتفاق، برای خواندن نماز صبح به مسجد رفتند. وقتی به مسجد رسیدند، پیامبر با چشمانی اشک بار، در آستانه در مسجد به انتظار آمدن علی علیه السلام ایستاده بود. وقتی امام به مسجد رسید، پیامبر او را در آغوش کشید و فرمود: «یا اباالحسن! دیشب عرشیان از رفتار و ایثار تو شگفت زده گشتند و این آیه بر من نازل شد:

ص :251

«و یؤثرون علی انفسهم ولو کان بهم خصاصة؛ و هر چند در خودشان احتیاجی (مبرم) باشد، آنها را بر خودشان مقدم می دارند (حشر:9)».(1)

مرد با شنیدن این سخنان، خودداری از نشستن را بی ادبی به امام برشمرد و روی تشک نشست.(1)

کار بگیریم و او را به زحمت بیندازیم».(1)

آنها را خودم می شستم، چه پدر باشد و چه پسر، ولی چون آنها با هم آمده بودند و خداوند نمی پسندد که بین پدر و فرزند به تساوی رفتار شود، دست پدر را خودم شستم و شستن دست پسرش را به پسرم واگذار کردم».(1)

حسین علیه السلام را شناختند. به امام سلام کردند و گفتند: «ای فرزند رسول خدا! بفرما از این غذا بخور!»

امام بدون کوچک ترین تکبری، روی زمین نشست و با آنها مشغول خوردن نان شد. وقتی غذا تمام شد، امام این آیه را تلاوت کرد: «پروردگار متکبران را دوست ندارد.» (نحل: 23) سپس به آنها رو کرد و فرمود: «من دعوت شما را پذیرفتم. اکنون نوبت شماست که دعوت مرا بپذیرید و مهمان من شوید. من شما را برای خوردن ناهار به خانه ام دعوت می کنم.» آنان با اشتیاق دعوت امام را پذیرفتند و ظهر به خانه امام آمدند. امام نیز به خدمت کار خودفرمود: «هر چه غذا در خانه ذخیره داری، برای آنها بیاور.» هنگام بدرقه آنان نیز مبلغی پول و تعدادی لباس به مهمانان خود داد.(1)

بگیرند. امام صادق علیه السلام از کوچه ها می گذشت که نگاهش به شقرانی افتاد. او و پدرانش، آزاد کرده رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم بودند. بسیار کوشید تا زودتر خود را به داخل برساند و سهم خویش را بگیرد. وقتی متوجه امام شد که به او می نگریست، جلو آمد، به امام سلام کرد و گفت: «فدایت شوم! من غلام شما شقرانی هستم».

امام با نگاه محبت آمیزی به او نگریست و شقرانی دلیل حضور خود را در آنجا بیان کرد. امام کیسه ای پر از سکه به او داد و سپس با لحن ملایمی به او فرمود: «ای شقرانی! کار خوب از هر کسی خوب است و چون تو را به ما نسبت می دهند و وابسته به خاندان پیامبر هستی، از تو خوب تر است و کار زشت از هر کسی زشت است، ولی از تو به دلیل نسبت با ما زشت تر و ناپسندتر است».

امام می دانست که او شراب می نوشد و کارهای زشت انجام می دهد، ولی با لحنی کنایه آمیز به او فهماند که باید از کار زشت خود دست بردارد و توبه کند. عرق شرم بر پیشانی شقرانی نشست. سخنان امام در او اثر کرد و رفتار خود را تغییر داد.(1)

ص :259

پرسید: او کیست تا من خدمت گزار او باشم. جبرئیل پاسخ داد: او تو هستی. ابراهیم علیه السلام با شگفتی پرسید: برای چه من خلیل شده ام؟ جبرئیل پاسخ داد: زیرا تو هرگز از کسی چیزی نمی خواهی و دست نیاز به سوی کسی دراز نمی کنی».(1)

حکایت کرده اند آتش بیماری، اندام پاک و مطهر امام سجاد علیه السلام را در شعله های خود می سوزاند. او که در سنین نوجوانی به سر می برد، به شدت ناتوان شده بود و پیکر او توان تحمل آن بیماری را نداشت. مدام در بستر ذکر می گفت و به خود می پیچید.

پدرش امام حسین علیه السلام به رخسار زرد و رنجور فرزندش نگریست و به او فرمود: «فرزندم! چه میل داری؟ هر چه می خواهی بگو تا برایت آماده کنم». امام سجاد علیه السلام با ناله پاسخ داد: «پدر جان! دوست دارم چیزی درخواست نکنم. همین که پروردگارم حال زار مرا می بیند، برای من کافی است و اگر خودش چیزی بخواهد، برای من مقدّر می کند».

امام حسین علیه السلام عرق از پیشانی فرزندش سترد و فرمود: «نیک باد سخنت. تو در مقام تکیه بر پروردگار خویش به جایی رسیدی که ابراهیم خلیل علیه السلام رسیده بود. او از هیچ کس چیزی نخواست. آن هنگام که خواستند او را در آتش بسوزانند، جبرئیل به کمک او شتافت و از او پرسید: آیا حاجتی داری تا برایت برآورده سازم. او پاسخ داد: از هیچ کس کمکی نمی خواهم و همین که پروردگار حال مرا می بیند، برایم کافی است و هر چه او بخواهد، همان می شود و او برای من بهترین پشتیبان است».(2)

ص :262

می دهیم، ولی اگر از دیگران بی نیازی ورزد، خدا نیز او را بی نیاز می کند».(1)

ص :264

پیامبر کوتاه، ولی پرمعنا پاسخ داد: «آن کسی که دیدارش، تو را به یاد خدا بیندازد و سخنش بر دانش تو بیفزاید و رفتار او آخرت و ترس از روز جزا را به یاد تو بیاورد».(1)

یهودی، او را نمی شناخت و نمی دانست که او امیرالمؤمنین علی علیه السلام است. با این حال، چون راهشان یکی بود، با او همراه شد و به راه خود ادامه دادند. درمیان راه با هم به گفت وگو پرداختند تا اینکه به سر یک دوراهی رسیدند که یک راه به کوفه و دیگری به حومه آن منتهی می شد. امام به جای اینکه راه کوفه را انتخاب کند، راه دیگر را برگزید و همچنان مرد یهودی را همراهی کرد. مرد یهودی که می دانست او می خواهد به کوفه برود، از او پرسید: «مگر نگفتی که می خواهی به کوفه بروی؟» امام پاسخ داد: «آری گفتم.» مرد یهودی با تعجب پرسید: «تو که راه کوفه را می دانی، پس چرا با من می آیی؟» امام فرمود: «ما در این مسیر با هم دوست شدیم و این کار برای نیکو پایان دادن به این هم سفری است؛ زیرا انسان، رفیق راهش را نیز هنگام جدایی چند قدمی بدرقه می کند. این دستور پیامبر ماست.» مرد یهودی پرسید: «آیا پیامبر شما به راستی این چنین دستور داده است؟»

امام فرمود: «آری.» مرد یهودی با دیدن این اخلاق نیکو و رفتار پسندیده، پس از اندکی تأمل، مسلمان شد.(1)

«مقاسمه چیست؟» امام فرمود: «مقاسمه، تقسیم کردن مردم با آتش است. روز قیامت من با آتش دوزخ، مردم را تقسیم می کنم. من به آتش می گویم: ای آتش! این دوست من است، او را رها کن و این دشمن است، او را بسوزان».سپس دست حارث را در دست خود گرفت و فشرد و گفت: «روزی همین طور که دست تو را گرفته ام، پیامبر خدا نیز دست مرا گرفته بود. من از کارشکنی و دشمنی قریش به او شکایت کردم. او به من فرمود: هنگامی که قیامت برپا می شود، من ریسمان خدا را می گیرم و تو ای علی! دامن مرا می گیری و شیعیان، دامن تو را می گیرند.» سپس سه بار به حارث فرمود: «ای حارث! در آن دنیا هر کس با دوست خود خواهد بود و او را همراهی خواهد کرد».

حارث که بسیار دوستدار امام بود، از این جمله شادمان شد و برای لحظه ای حالش بهبود یافت. نشست و گفت: «پس از این، هیچ باکی از مرگ ندارم.» حارث اندکی بعد از دنیا رفت.(1)

ورزید. دیگری، دوستی با انسان احمق و کم عقل است؛ زیرا او می خواهد به تو سود برساند، ولی بر اثر حماقت خود، به تو زیان خواهد رساند و سرانجام، دوستی با کسی است که قطع رحم کرده است؛ زیرا پروردگار در سه جای قرآن، او را لعن می کند(1) و او را از رحمت خود دور می دارد».(2)

ص :269

«حالت چطور است؟» او آهی کشید و گفت: «ای فرزند رسول خدا! حال من بر خلاف آن چیزی است که خودم و خدا و شیطان آن را دوست می داریم؟» امام خندید و پرسید: «چطور؟ توضیح بده!» مرد گفت: «خدا می خواهد من از او اطاعت کنم و معصیت کار نباشم، ولی من چنین نیستم. شیطان دوست دارد من در برابر پروردگار خویش سرکشی کنم و پا بر دستوهای خدا بگذارم، ولی من چنین نیستم. خودم هم دوست دارم همیشه در دنیا باشم، ولی این چنین هم نخواهم بود و روزی از دنیا خواهم رفت. حال شما بگویید حال من چگونه باید باشد؟» امام مجتبی علیه السلام از شوخی او خندید و شاد گردید.(1)

همچنین گفته اند زنی از نزدیکان پیامبر نزد ایشان آمد. پیامبر با صدای بلند به گونه ای که او می شنید، فرمود: «آیا این همان زنی نیست که در چشم شوهرش سفیدی است؟» زن سرآسیمه شد و گفت: «نه در چشم شوهر من سفیدی نیست!» سپس پریشان به سوی خانه دوید و آنچه از پیامبر شنیده بود، به شوهرش گفت. مرد منظور پیامبر را فهمید و به سخن زن خندید. سپس چشمش را به همسر خود نشان داد و گفت: «مگر نمی بینی که سفیدی چشمانم بیشتر از سیاهی آن است».(2)

حکایت کرده اند پیرزنی که دندان هایش بر اثر پیری ریخته بود، نزد پیامبر آمد. وقتی او را دید، فرمود: «پیرزن بی دندان وارد بهشت نمی شود.» پیرزن بسیار ناراحت شد. پیامبر که دید او بسیار ناراحت است، پرسید: «چرا گریه می کنی؟» با بغض پاسخ داد: «ای رسول خدا! من دندان ندارم.» پیامبر با خنده فرمود: «غمگین

ص :272

مباش! منظور من این بود که تو با این وضع، وارد بهشت نمی شوی».(1)

در حکایت است پیامبر مقابل علی علیه السلام نشسته بود، در حالی که ظرف خرمایی جلو آنان قرار داشت. پیامبر هر بار خرمایی برمی داشت و می خورد، هسته آن را پیش روی علی علیه السلام می نهاد. وقتی مقداری خرما خوردند و همه هسته ها جلو علی علیه السلام جمع شد، پیامبر به شوخی به او فرمود: «ای علی! تو چقدر پرخور هستی؟» و به هسته های انباشته شده جلو او اشاره کرد.

علی علیه السلام نیز شوخی ایشان را با شوخی پاسخ داد و فرمود: «پرخور کسی است که خرماها را با هسته خورده است» و به جلو روی پیامبر اشاره کرد که هیچ هسته خرمایی جلو ایشان نبود.(2)

شد. کاروان به راه افتاد و پس از مدت زیادی به مصر رسید. هنوز به آستانه شهر نرسیده بودند که کاروانی از شهر بیرون می آمد. از کاروانیان مصری درباره وضعیت بازار مصر پرسیدند و از کالای خود خبر دادند. مصریان در پاسخ گفتند که کالاهای تجاری که آنان از حجاز با خود آورده اند، در مصر بسیار کم یاب است و مردم به آن نیاز دارند.

مصادف با شنیدن نیاز شدید مردم به کالای آنها، همراهان خود را فراخواند و از همگی آنان پیمان گرفت که کالای خود را به کمتر از سودی برابر قیمت اصلی کالا نفروشند و صددرصد سود کامل را بگیرند تا با دو برابر سرمایه بازگردند. وقتی وارد شهر شدند، بدون از دست دادن فرصت به بازار اصلی شهر رفتند و کالای خود را به دو برابر آنچه خریده بودند، به فروش گذاشتند.

آنان با سودی دو برابر قیمت، کالای خود را به فروش رسانیدند و خوشحال به سوی مدینه بازگشتند. غلام به خانه آمد و در حالی که دو کیسه هزار دیناری در دست داشت، وارد خانه شد و به امام سلام کرد. مقابل امام نشست و گفت: «فدایت شوم! یکی از این کیسه ها اصل سرمایه من است که شما آن را به من دادید و این کیسه دیگر سود آن است.» امام تعجب کرد و پرسید: «این سود زیادی است. بگو بدانم آن را چگونه به دست آوردی؟» مصادف گفت: «در نزدیکی های مصر به کاروانی مصری برخوردیم که از شهر می آمد. آنان به ما گفتند که کالای شما در شهر کم یاب است. ما نیز پیمان بستیم که آن را به کمتر از دو برابر سود کامل نفروشیم و همین کار را نیز کردیم».

امام با خشم فریاد زد: «سبحان الله! آیا شما برای زیان رسانیدن به مسلمانان با یکدیگر هم پیمان شدید که کالای خود را به کمتر از سود کامل نفروشید؟ نه! من هرگز چنین سود و تجارتی را نمی خواهم.» سپس یکی از کیسه ها را برداشت و فرمود: «این اصل سرمایه من است» و دیگری را نپذیرفت. سپس فرمود: «من به این سودی که با بی انصافی و گران فروشی به

ص :277

دست آمده است، نیازی ندارم. ای مصادف! جنگ کردن با شمشیر در میدانمبارزه از کسب حلال آسان تر است و به دست آوردن روزی حلال از جنگ با شمشیر بسیار دشوارتر است».(1)

در حال کم یاب شدن است. امسال چه اندازه آذوقه در خانه داریم؟» معتب گفت: «به اندازه ای که چند ماه را بگذرانیم، گندم در خانه داریم.» امام به او فرمود: «آن را به بازار ببر و در اختیار مردم بگذار و تمامش را بفروش.» معتب با تعجب گفت: «ای فرزند رسول خدا! گندم در مدینه نایاب شده است. اگر اینها را بفروشیم، دیگر توان خرید آن را نخواهیم داشت.» امام به او نگریستو فرمود: «سخن من همین است که به تو گفتم. همه گندم ها را در اختیار مردم بگذار و بفروش».

معتب همه گندم ها را بار شتر کرد و به بازار مدینه آورد و آن را فروخت و نزد امام بازگشت. امام به او فرمود: «از این پس، نان خانه مرا هر روز از بازار می خری. نان این خانه باید از نیمی جو و نیمی گندم تهیه شده باشد و نباید با نانی که مردم استفاده می کنند، فرق کند. من به لطف خداوند، توانایی آن را دارم که نان خانه خود را تا آخر سال از گندم تهیه کنم، ولی این کار را نمی کنم تا در پیشگاه پروردگار خویش، میانه روی را برگزیده باشم».(1)

ص :280

ص :281

19. طوسی، محمد بن حسن، الاستبصار، قم، دارالکتاب الاسلامیة، بی تا.

20. عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی تا.

21. عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، تهران، کتاب فروشی الاسلامیة، بی تا.

22. فیض کاشانی، ملامحسن، محجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، چاپ دوم، 1379.

23. قمی، شیخ عباس، کحل البصر فی سیره سیدالبشر، قم، مؤسسه نشر الکتب الاسلامیة، بی تا.

24. کلینی رازی، ابوجعفر محمد بن یعقوب بن اسحاق، اصول کافی، تهران، دارالکتب الاسلامیة، بی تا.

25. ____________، الروضة من الکافی، تهران، کتاب فروشی اسلامیة، بی تا.

26. مازندرانی حایری، محمدمهدی، شجرة طوبی، دارالتراث الاسلامی، للطباعة و النشر، 1369ه . ق.

27. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الرساله، 1403 ه . ق.

28. محدث نوری، میرزاحسین، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسة آل البیت، 1408 ه . ق.

29. نراقی، ملااحمد، معراج السعادة، قم، انتشارات هجرت، 1379.

30. نعمان بغدادی(شیخ مفید) محمد بن محمد، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ترجمه: سیدهاشم رسولی محلاتی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ چهارم، 1378.

31. _____________، الامالی، قم، کنگره شیخ مفید، 1413ه . ق.

32. یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ الیعقوبی، ترجمه: محمدابراهیم آیتی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، چاپ سوم، 1977م.

سفید است.

ص :283