ص: 2

فهرست مطالب3

دیباچه8

پیش گفتار10

فصل اول: تعریف ناسیونالیسم (ملی گرایی)13

معنای لغوی ملت13

تعریف ناسیونالیسم یا ملی گرایی18

توضیح چند اصطلاح20

میهن پرستی (پاتریوتیسم)20

شوونیسم21

فاشیسم و نازیسم21

نژاد پرستی21

انترناسیونالیسم22

جهان وطنی22

فصل دوم: تاریخچه ناسیونالیسم24

1. ریشه های ملی گرایی در جوامع اسلامی26

2. پیشینه مکتب ناسیونالیسم28

الف) قرن هیجدهم، آغاز جنبش های ملی در غرب30

ب) ورود ناسیونالیسم به کشورهای اسلامی32

فصل سوم: دیدگاه اسلام درباره ناسیونالیسم34

ص: 3

1. اشکال های نظری پدیده ناسیونالیسم34

الف) ناتوانی از ارائه تعریفی درست از ملت34

یک _ نژاد واحد:35

دو _ وحدت زبان و تاریخ35

سه _ وحدت سرزمین36

چهار _ نهاد سیاسی واحد (حکومت واحد):37

ب) ایجاد حس برتری و تفاخر نسبت به دیگر ملل و پی آمدهای منفی آن38

یک _ نژاد پرستی و قبیله گرایی38

دو _ اختلاف، تفرقه، جنگ و خون ریزی39

سه _ سلطه جویی و مستعمره سازی40

ج) سکولاریسم و دور شدن دین از صحنه اجتماع40

د) تحریف تاریخ41

ه_) محدود شدن همکاری های بین المللی41

و) محدود شدن آزادی های فردی و زمینه سازی استبداد41

ز) پایین آمدن ارزش انسان و محدود شدن افق فکری او42

ح) حل نشدن مشکل اقلیت ها43

2. دیدگاه اسلام درباره مبانی ملی گرایی44

الف) تقسیم جامعه بشری به ملل مختلف44

دو نکته ادبی و تفسیری44

ب) داشتن ملیت خاص، سبب برتری، تفاخر و برخورداری از امتیازات46

ج) تفاخر و تکبر از دیدگاه قرآن و روایات46

د) افتخار به تاریخ و گذشته ملت خویش54

ه ) تعصب ورزیدن58

و) اختصاص هر سرزمین به ملت آن60

«حب الوطن» در روایات اسلامی62

ص: 4

ز) ملت، بالاترین قدرت65

3. اسلام و احساسات معتدل درباره ملیت71

الف) جایگاه ملت در مکتب اسلام77

ب) امتیازهای امت اسلامی بر دیگر ملت ها88

ج) اقلیت های مذهبی88

فصل چهارم: پی آمدهای ناسیونالیسم در کشورهای اسلامی89

1. نتایج روی آوردن مسلمانان به ناسیونالیسم92

الف) ناسیونالیسم در میان اعراب92

ب) اسلام و پان عربیسم94

پی آمدهای پان عربیسم95

ب) پان ترکیسم یا ملی گرایی ترک ها98

2. پیشینه هویت ملی در ایران100

الف) به حکومت رسیدن وکیل الرعایا100

ب) نهضت تحریم تنباکو101

ص: 5

ج) نهضت مشروطیت101

د) ملی شدن صنعت نفت102

ه ) بیداری ملت و انقلاب اسلامی102

3. انواع ملی گرایی در ایران103

الف) ناسیونالیسم فرهنگی103

یک _ ناسیونالیسم فرهنگی، در عرصه نظری103

دو _ ناسیونالیسم فرهنگی، در عرصه عمل105

ب) ملی گرایی نهضت ملی ایران106

ج) ملی گرایی معتدل، در محدوده عقل و دین108

د) دیدگاه امام خمینی رحمه الله108

یک _ ملی گرایی، عامل تفرقه110

دو _ ملی گرایی، عامل خیانت111

سه _ راه نجات111

ه ) دیدگاه اسلام112

و) دیدگاه استاد شهید مطهری رحمه الله113

ز) دیدگاه علامه اقبال لاهوری113

فصل پنجم: همراه با برنامه سازان115

1. اهمیت پژوهش در صدا و سیما115

الف) هویت ملی119

ب) اهمیت هویت ملی:119

ج) دشواری های تعریف هویت ملی:121

د) راه حل بحران:122

ه_) ارکان هویت ملی ایرانیان و نقش رسانه در تقویت و استحکام آن:124

2. پیشنهادهای کلی126

3. پیشنهادهای برنامه ای130

الف) بیان مخالفت اسلام با تعصبات افراطی، درباره ملت یا قوم خاص:130

ب) مبارزه با ناسیونالیسم منفی:130

ج) تقویت هویت ملی مردم ایران:131

د) توجه به اقلیت های قومی یا مذهبی کشور132

هشدارها133

ه ) رسانه های برون مرزی134

یک _ ایرانیان مهاجر134

ص: 6

دو _ فارسی زبانان غیر ایرانی135

سه _ مسلمانان سراسر دنیا135

4. پرسش های مردمی136

5. پرسش های کارشناسی136

کتاب نامه138

منابع عربی138

منابع فارسی139

ص: 7

_ زمین برای همه بندگان خدا آفریده شده است و همه با احترام به قوانین مالکیت، می توانند از آن استفاده کنند.

_ هیچ کس برتری و امتیازی بدون دلیل عقلی و شرعی بر دیگران ندارد؛ زیرا مالک هستی، خدا و حق حاکمیت و قانون گذاری نیز از آن او است و به هرکس که اذن دهد، حاکمیتش مشروع و قانونش واجب الاطاعه است.

اسلام، نظریه «امت واحده» را در برابر دیدگاه ملی گرایی پیشنهاد می کند؛ چون این نظریه، به جای تأکید بر وابستگی و وفاداری به ملت ویژه، بر عقیده و آرمان انسان ها تأکید می ورزد که می تواند با داشتن اصولی مانند برادری، مساوات، دوستی و دشمنی در راه خدا، برتری بر اساس تقوا، جامعه ای دور از اختلاف و تبعیض و بی عدالتی را بنیان گذارد تا رشد و پیشرفت همه انسان ها را به ارمغان آورد.

این اثر، باهدف تحقق نظریه دینی و نفی ملی گرایی مصطلح،حاصل تلاش پژوهشگر ارجمند، حجت الاسلام محمدعلی شیخ شعاعی با همکاری کارشناسان مرکز پژوهش های اسلامی صداوسیما است. ازآنجا که رسانه،نقش به سزایی درهدایت ورشد افکارعمومی،مبارزه با انحراف های ملی وجلوگیری ازناهنجاری های فردی واجتماعی دارد، امید داریم این کتاب، برای برنامه ریزان و برنامه سازان رسانه، مفید باشد.

انّه ولیّ التوفیق

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص: 9

خارجی بیشتر کشورهای جهان، تنها محور فعالیت ها به شمار می آیند، می تواند نشان دهنده این مطلب باشد.

در ایران نیز، اگرچه به برکت انقلاب اسلامی، جلوی تحرکات افراطی ملی گرایی، به ویژه از سوی دولت گرفته شد، اما همچنان گروهی با مطرح کردن شعارهای ملی، ضمن تلاش برای احیای این مکتب، می کوشند سیاست های کلی نظام را دوباره به سوی این ورطه بکشانند.

از آنجا که اسلامیت، یکی از ارکان مهم نظام جمهوری اسلامی است، اهمیت تبیین این مسئله، از دیدگاه اسلام، کاملاً مشهود است؛ زیرا با مشخص شدن دیدگاه اسلام، جایگاه «مکتب ملی گرایی» در حکومت اسلامی نیز مشخص می شود.

با توجه به اهمیت این مسئله، متأسفانه در این زمینه، به ویژه از سوی اندیشمندان مسلمان، کار چندانی صورت نگرفته است.

تا آنجا که نویسنده بررسی کرده است، پژوهش جامعی در این زمینه وجود ندارد، مگر چند کتاب که به صورت ناقص به این بحث پرداخته اند؛ مانند:

اسلام و ملی گرایی، نوشته محقق مسلمان پاکستانی، دکتر علی محمد نقوی

بنیادهای ملیت در جامعه ایده آل اسلامی، نوشته عباسعلی عمید زنجانی

خدمات متقابل اسلام و ایران، نوشته استاد شهید مرتضی مطهری

توافق و تزاحم منافع ملی و مصالح اسلامی، نوشته هادی نخعی.

با این همه، جای یک پژوهش مستقل، که به همه ابعاد این موضوع بپردازد، خالی به نظر می رسد. نویسنده در این نوشتار، بر آن است که به این هدف بزرگ دست یازد. اگرچه اقرار دارد که به طور کامل موفق نخواهد بود.

روش تحقیق، در این نوشته، به صورت کتاب خانه ای و اسنادی است. از آنجا که «ناسیونالیسم» اصطلاحی، مربوط به حوزه علوم سیاسی و برگرفته از فرهنگ غربی است، برای بررسی و درک بهتر آن، از یک سو، باید به آثار صاحب نظران این حوزه تکیه کرد و از سوی دیگر، برای بررسی و نقد آن از دیدگاه اسلام، باید به سراغ منابع اسلامی رفت. بر این اساس، برای تحقیق در این باره، به چند دسته کتاب مراجعه شده است:

ص: 11

_ در حوزه علوم سیاسی: کتاب های نویسندگان و محققان این حوزه، اعم از کارشناسان ایرانی و غیرایرانی، به ویژه غربیان.

_ درباره دیدگاه اسلام:

1. قرآن، تفاسیر و کتاب های جانبی در زمینه قرآن.

2. کتاب های روایی و سیره.

3. کتاب هایی که دیدگاه عالمان مسلمان در آنها آمده است.

4. کتاب های لغت.

براین اساس، در آغاز، تلاش می شود ناسیونالیسم معنا شود و تعریف درستی از آن ارائه گردد. آن گاه اصول و مبانی نظری ناسیونالیسم، با توجه به آیات قرآن و سخنان معصومین علیهم السلام تحلیل و نقد خواهد شد. در پایان نیز پس از جمع بندی مطالب، دیدگاه اسلام در این باره بیان می شود.

ص: 12

نهفته است،(1) ولی ملت بر محدودیت و زندگی تحت مقررات خاص دلالت می کند که این محدودیت می تواند از سوی دین الهی یا از سوی نحله ای فاسد باشد، ولی اطاعت و انقیاد قلبی، اختصاص به ادیان الهی دارد.(2)

ب) دین هم به خدا اضافه می شود، هم به پیامبر و هم به افرادی که به آن دین گرویده اند (چنان که گفته می شود: دین اللّه، دین محمد صلی الله علیه و آله و دین زید)؛ ولی واژه ملت، فقط به پیامبری که آورنده آن است، اضافه می شود (که در قرآن، معمولاً به نام حضرت ابراهیم علیه السلام اضافه شده است(3). شهید مطهری در این باره می گوید:

مثل این است که در مفهوم این کلمه، مفهوم رهبری گنجانده شده است. از این نظر شاید بتوان گفت که کلمه ملت، خیلی نزدیک است به کلمه مکتب. در اصطلاحات جدید، کلمه مکتب نیز معمولاً به رهبر یک روش و مسلک اضافه می شود.(4)

واژه ملت پانزده بار در قرآن کریم آمده است (که حدود هشت یا نه مورد آن، درباره مکتب های الهی و به ویژه، به نام حضرت ابراهیم علیه السلام اضافه شده و دیگر موارد، درباره مکتب های باطل به کار رفته است). با بررسی این موارد، معنای یاد شده، از آن استفاده می شود؛ مانند:

ص: 14

وَ اتَّبَعْتُ مِلَّةَ آبائی إِبْراهیمَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ. (یوسف: 38)

من از آیین پدرانم، ابراهیم و اسحاق و یعقوب پیروی کردم.

إِنَّهُمْ إِنْ یَظْهَرُوا عَلَیْکُمْ یَرْجُمُوکُمْ أَوْ یُعیدُوکُمْ فی مِلَّتِهِمْ. (کهف: 20)

اگر آنان از وضع شما آگاه شوند، سنگسارتان می کنند یا شما را به آیین خویش باز می گردانند.(1)

این واژه، در نهج البلاغه نیز همین معنا را افاده می کند:

رایَةُ ضَلالَةٍ قَدْ قَامَتْ عَلی قُطبِها... قائدُها خارج من الملّة.(2)

پرچم گمراهی برپایه خود ایستاده... و جلودار آن، ازملت(اسلام) بیرون است.

بَعَثَ اِلَیْهم رَسُولاً فَعَقَدَ بِمِلَّتِه طاعتَهَمُ... و التَّفتِ الملّةُ بِهمْ فِی عَوائِدِ بَرکَتَها.(3)

پیامبری بر ایشان برانگیخت. پس او آنان را به دین خود در آورد... و دین اسلام با برکت های خود، ایشان را در برگرفت.

پس واژه ملت، در اصطلاح قرآن و احادیث، تنها به معنای عقیده و دین است و هرگز به بعد جمعیتی و معنای امروزی آن(4) اشاره ندارد. معنای جدید آن، در حقیقت، یک اصطلاح جدید است. مشهور است که این اصطلاح، از زمان مشروطیت به بعد، به صورت غلط رواج پیدا کرده است. شهید مطهری درباره علت آن می گوید:

ظاهرا ریشه این غلط، این بوده که این کلمه را مضاف الیه کلمه دیگری قرار می داده اند؛ مثلا می گفته اند: پیروان ملت ابراهیم علیه السلام ، پیروان ملت محمد صلی الله علیه و آله، بعدها کلمه پیروان حذف شده و گفته اند: ملت محمد صلی الله علیه و آله، ملت

ص: 15

عیسی علیه السلام ، کم کم کار به آنجا کشیده که گفته اند: ملت ایران، ملت ترک.(1)

در همین حال، برخی نیز قائلند که این معنای ملت، اصطلاحی جدید نیست و اشتباه و سهوی نیز در آن نبوده است، بلکه معنای امروزی ملت، مصداقی تازه برای همان معنای پیشین است؛ زیرا در گذشته، دین از سوی خداوند به جامعه ارائه می شده است، ولی امروز، مردم منشأ ارائه قانون و مکتب شده اند. ازاین رو، به مردم، ملت گفته می شود.(2)

این سخن نمی تواند درست باشد؛ زیرا، اول اینکه از وقتی این اصطلاح جدید شکل گرفته، کسی به این ظرافت کاری ها توجه نداشته است. دوم اینکه، بر فرض درستی این ادعا، مردم جانشین خدا شده اند، نه جانشین ملت و آیین ارائه شده از سوی خدا. بنابراین، نباید بر مردم، لفظ ملت اطلاق شود. پس در حقیقت، همان ادعای مشهور درست است که این، اصطلاحی مستحدث است، که نخست، به صورت غلط و سهوی رواج یافته است و بعدها در ترجمه ها نیز در برابر واژه «ناسیون»(3) (nation) قرار داده شده است و ناسیونالیسم را به ملی گرایی ترجمه کرده اند.

معنای اصطلاحی ملت (ناسیون) واژه «ناسیون» که از واژه لاتینی (nasci)، به معنای «متولد شدن» مشتق شده، از حدود قرن سیزدهم به بعد رواج یافته است. ازاین رو، در آن زمان، تنها بر یک نسل از مردم یا یک گروه هم نژاداطلاق می شد و اهمیت سیاسی نداشت، ولی در اواخر قرن هیجدهم، این واژه، کم کم بار سیاسی به خود گرفت.(4)

آنچه از جمع بندی و تلخیص تعریف های ارائه شده توسط محققان علوم سیاسی، از واژه ملت (ناسیون) برمی آید، عبارت است از اینکه «ملت مجموعه ای از افراد هستند که به واسطه اشتراک در همه یا اکثر عوامل ذیل، یعنی نژاد، سرزمین، زبان، فرهنگ و تاریخ، عقاید و جهان بینی، به هم پیوند خورده

ص: 16

و احساس تعلق و هویت مشترک دارند».(1)

اما به نظر می رسد که این تعریف ها تنها شامل ملت، به معنای قوم، طایفه و قبیله می شوند که پدیده هایی طبیعی هستند و از گذشته های دور، وجود داشته اند؛(2) در حالی که این واژه، امروزه مفهوم تازه دیگری نیز یافته است که عبارت است از: «گروهی از افراد که در سرزمینی خاص و تحت حکومتی واحد زندگی می کنند»، اگرچه دارای نژاد، فرهنگ، زبان، دین یا گذشته تاریخی متفاوت باشند؛ همانند بسیاری از ملت هایی که در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، به عنوان یک ملت، با پرچم واحد تشکیل شدند، با اینکه از اقوام و نژادهای متفاوت بودند.

تعریف هایی که ارائه شده است، معمولاً این گونه ملت های نوظهور را در بر نمی گیرد. با اینکه امروزه آنها رسما ملتی واحد شناخته شده اند. ازاین رو، ارائه دهندگان این تعریف ها اعتراف دارند که در تعریف واژه ملت، مشکلات بسیاری هست و عناصری که از آنها به عنوان ویژگی های ملت نام برده اند، در بسیاری از موارد صدق نمی کند.(3) به نظر می رسد علت این امر، توجه نکردن به کاربرد ملت در معنای جدید آن است.

از آنجا که اصطلاح ملی گرایی، به ملت های طبیعی اختصاص ندارد و ما امروزه شاهد این پدیده در ملت به معنای سیاسی جدید آن نیز هستیم، ازاین رو، باید واژه ملت به گونه ای تعریف شود که شامل این دسته از ملت ها نیز بشود. پس می توان گفت «ملت عبارت است از مجموعه ای از افراد که به

ص: 17

علت اشتراک در یک یا چند عامل از عوامل نژاد، سرزمین، زبان، فرهنگ و تاریخ، عقاید و جهان بینی و یا به علت داشتن نهادهای سیاسی مشترک و حکومت واحد، به هم پیوند خورده و هویت مشترک دارند».(1)

گفتنی است که اشکال های فراوانی بر هریک از عوامل نام برده در تعریف، وارد شده است که در جای خود، به بیان آنها خواهیم پرداخت و ما فعلا این تعریف را براساس دیدگاه ملی گرایان بیان کرده ایم.

تعریف ناسیونالیسم یا ملی گرایی(2)

اگرچه تعریف دقیق ناسیونالیسم، کمی دشوار به نظر می رسد، ولی از بررسی تعریف های ارائه شده، می توان نتیجه گرفت که ناسیونالیسم عبارت است از: «احساس وابستگی عمیق به ملتی خاص(3) و وفاداری مطلق به آن؛ به گونه ای که این وابستگی، بر هر چیز دیگر مقدم می شود».(4)

این احساس، بسته به شدت و ضعفی که می تواند داشته باشد، ویژگی هایی در پی دارد(5) که

ص: 18

مهم ترین آنها عبارتند از:

1. تفاخر به دستاوردها، شخصیت ها و قهرمانان تاریخی آن ملت، تا جایی که بسیاری از این موارد با تحریف تاریخ، برای بزرگ نمایی افتخارها همراه است؛ مانند ستایش از پادشاهان ستمگری که به علت جنگ ها و کشور گشایی ها، قدرتی را برای آن ملت به دست آورده اند.

2. اعتقاد به برتری آن ملت بر دیگر ملت ها که نقطه تلاقی ملی گرایی با نژادپرستی شمرده می شود و از آن، به «ملی گرایی قومی» تعبیر می شود. نمونه بارز آن، ناسیونالیست های افراطی در ایتالیا، آلمان و حتی در امریکا هستند.

3. کوشش برای احیا و حفظ مظاهر باستانی و نمادین آن ملت، اگر چه خرافی و غیرعاقلانه باشند که به آن، «ملی گرایی فرهنگی» گفته می شود؛ مانند دفاع ملی گرایان از سنت های خرافی، مانند چهارشنبه سوری، که زیان آن برای جامعه مشهود است و هرسال، بسیاری از جوانان و نوجوانان، سلامتی خود را به خاطر آن از دست می دهند.

4. تقدس نمادهای ملی، مانند پرچم ملی و سرود ملی. محقق مسلمان پاکستانی، دکتر علی محمد نقوی، از این نمادها با عنوان «بت های جاهلیت عصر جدید» نام می برد.(1)

5. اعتقاد به اینکه هر سرزمین، مال ملت آن است و ملت های دیگر، در آن هیچ گونه حقی ندارند. این عقیده، منشأ گرایش ملت ها به استقلال و تجزیه طلبی است. بنابر همین اصل، گروهی از ملی گرایان، حمله مسلمانان عرب به ایران، در صدر اسلام و تغییر آیین و فرهنگ ایرانیان را محکوم کرده و از آن به عنوان جنایت و فاجعه نام می برند.(2)

6. اعتقاد به اینکه سرچشمه هرگونه قدرت و اختیار سیاسی، ملت است و در نتیجه، روی گرداندن از هر قدرت دیگر که به روی گردانی از قدرت الهی و اثبات قدرت بشری می انجامد. بنابر همین اصل، ملی گرایان اصرار خود بر جدایی دین از سیاست را توجیه می کنند. از شعارهای مهم ملی گرایان مصر

ص: 19

این بود: «الدین للّه و الوطن للجمیع؛یعنی دین امری است مربوط به خدا (یعنی مربوط به اعمال شخصی و عبادی) و وطن مربوط به اجتماع (زندگی اجتماعی _ سیاسی) است» که این، منعکس کننده اندیشه سکولاریسم(1) است.(2)

7. دفاع بی چون و چرا از سرزمین و هم میهنان خویش تا پای جان و مخالفت با هر آنچه قدرت ملی را تهدید کند(3) (چه بر حق باشد و چه نباشد). ازاین رو، شعار ملی گرایان این است که همیشه حق با هم میهن تو است.(4) تا جایی که برخی ملی گرایان، از کسانی که برخلاف مصالح و منافع ملی عمل کرده اند، به این بهانه که از ملیت ما هستند، دفاع می کنند که البته این مطالب، تناقض در گفتار آنان را آشکار می سازد.

می داند و وجود خود را وقف میهن خود کرده است.(1)

شوونیسم(2)

شوونیسم به احساس قوی و حتی جنون آمیز و کورکورانه اشتیاق به وطن و ملیت می گویند که معمولاً با پرخاش گری و توسعه طلبی و جنگ همراه است و می توان آن را به نوعی ناسیونالیسم افراطی به شمار آورد که منشأ مکتب های نژادپرست است.(3)

فاشیسم و نازیسم(4)

فاشیسم و نازیسم، دو نوع ناسیونالیسم افراطی و نژادپرستانه بودند که برای ملت، ارزشی بسیار بالا قائل می شدند؛ به گونه ای که افراد ملت را با زور سر نیزه، به خدمت بی چون و چرا در راه اعتلای آن و جان فشانی برای آن، مجبور می کردند. در حقیقت، نوعی سوء استفاده از نام ملت، برای عوام فریبی و جلب حمایت بی چون و چرای عامه مردم بود تا از این راه، به مقاصد خود دست یابند.(5) همان گونه که از تعاریف بر می آید، شوونیسم، بیشتر حالت شخصی و اختیاری دارد، ولی فاشیسم و نازیسم از سوی دولت مردان و حاکمان، به افراد جامعه تحمیل می شود.

نژاد پرستی(6)

نژاد پرستی عبارت است از تعصب یا خصومت در برابر یک گروه، به علت خاستگاه نژادی واحد

ص: 21

آنها.(1)

این اصطلاحات با هم و با ناسیونالیسم تداخل روشنی دارند و هرکدام را می توان نوعی ناسیونالیسم به حساب آورد. تنها میهن پرستی یا پاتریوتیسم را به علت غیرافراطی بودن و مخالف نبودن آن با دیگر ملت ها، ناسیونالیسم به شمار نیاورده اند. (اگرچه شاید تعریف ناسیونالیسم، شامل پاتریوتیسم هم بشود، ولی از آنجا که نسبت به مکتب ناسیونالیسم معتدل تر بوده و پی آمدهای یاد شده آن را در پی ندارد، آن را ناسیونالیسم به حساب نیاورده اند). در مقابل، اصطلاحات دیگری نیز وجود دارند که در برابر ناسیونالیسم قرار می گیرند:

انترناسیونالیسم(2)

این گروه، قائل به باورهای فراملی هستند. انترناسیونالیسم عبارت است از اعتقاد به اینکه هر فرد، به یک جامعه جهانی تعلق دارد و ملتی که به آن تعلق دارد، باید به سازمان هایی که متعلق به آن جامعه جهانی است، بپیوندد. نوع افراطی آن، معتقد است که باید از شعارهایی همچون منافع ملی، امنیت ملی و اقتصاد ملی، دست برداشت و همه اینها را در سطح جهانی، برای همه افراد بشر در نظر گرفت و منافع هر ملت باید تحت الشعاع منافع عمومی نژاد بشر قرار بگیرد.(3)

جهان وطنی(4)

این مکتب، قائل به هماهنگی میان ملت ها براساس تفاهم مشترک و تساهل و مهم تر از آن، وابستگی متقابل است و حد افراطی آن، قائل به حذف هویت های ملی و اتحاد همه افراد بشر است.(5) با دقت در

ص: 22

تعریف های یاد شده، این گونه استفاده می شود که انترناسیونالیسم، در عین اینکه قائل به دیدگاه های فراملی است، ولی ملیت ها را هم محترم شمرده و درصدد از میان بردن آنها نیست، ولی در دیدگاه جهان وطنی، جامعه مطلوب، جامعه ای است که هویت های ملی، در آن حذف شده و همه مردم یکسان شده باشند.

ص: 23

می توان آنها را صورت های ابتدایی ملت به حساب آورد.(1)

از سوی دیگر، تعصب های قبیله ای که از زمان های بسیار دور در میان قبایل بشری، در سراسر جهان وجود داشته است، نیز نمونه دیگری از ریشه های ملی گرایی در تاریخ است. نظام قبیله ای اصولی داشته است که برخی از آنها عبارتند از:

_ هر فرد به قبیله ای تعلق داشته است.

_ افراد قبیله، موظف به حمایت از منافع و اعضای قبیله بوده اند.

_ معمولاً قبایل، ورود شخص بیگانه را به جمع خود نمی پذیرفتند.

_ هر قبیله برای خود، نمادها و مقدساتی داشته است؛ مانند بت های مخصوص، آداب و رسوم و مراسم ویژه.

_ معمولاً هر قبیله برای خود، سرزمینی مشخص داشته است.

امروزه بسیاری از همین باورها، به صورت پیشرفته و مدون، در مکتب ملی گرایی ظهور پیدا کرده است. همچنین دوستی وطن و سرزمین که تقریبا امری فطری است، از گذشته های دور، در بین اقوام مختلف وجود داشته است. ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه می نویسد:

در گذشته، اعراب وقتی به سفر می رفتند، مقداری از خاک سرزمینشان که بوی آنجا را می داد، همراه می بردند و وقتی می خواستند آب بنوشند، آن را در آب ریخته، همراه آب می خوردند. این کاری بوده که فلاسفه یونان نیز انجام می دادند. شاعر در این باره می گوید:

و لابد فی اسفارنا من قبیصة

من التّراب نسقاها لحب الموالد

یعنی در سفرهایمان حتما باید مقداری از خاک وطن همراهمان باشد تا آن را (همراه آب)بنوشیم و این

ص: 25

به علت دوست داشتن سرزمین محل ولادتمان است.(1)

_ آنان را متولی مرزها و شهرهای مسلمانان مگردان.

_ منصب قضاوت و حکم کردن در بین مسلمانان را به آنان عطا مکن.

به درستی سنت و سیره عمر درباره آنان این گونه بود.(1)

به همین علت، عده ای از موالیان خدمت امیرالمؤمنین علی علیه السلام رسیدند و از این روش شکایت کردند. حضرت به آنان فرمود:

ای گروه موالی! اینان شما را در رتبه یهود و نصارا قرار داده اند که از شما زن می گیرند، ولی به شما زن نمی دهند و آن مقدار که خود (از بیت المال) برمی دارند، به شما نمی دهند.

ایشان چون می دانند که اعراب و خلفا به حرف وی ترتیب اثری نمی دهند، موالی و اعاجم را به تجارت تشویق می کنند تا از این راه، بتوانند زندگی خود را بگذرانند.(2)

این سنت خلیفه دوم، در زمان عثمان نیز ادامه یافت تا جایی که عبدالله بن سلام (یهودی به ظاهر مسلمان) در روز قتل عثمان می گوید: «الیوم هلکت العرب؛ امروز عرب نابود شد.»(3) به بیان دیگر، برتری و سیادتی را که اعراب، به ناحق توسط خلفا به دست آورده بودند، با روی کارآمدن علی علیه السلام که به برابری میان مسلمانان معتقد بود، از دست رفت.

در دوران خلافت بنی امیه، اجرای این سیاست به گونه ای شدت گرفت(4) که امروزه ناسیونالیست های عرب، از حکومت بنی امیه تجلیل کرده، آن را اوج شکوفایی و ترقی ملت عرب به

ص: 27

حساب می آورند و در مقابل، از بنی عباس به علت حمایت از فرهنگ غیر عرب، انتقاد می کنند.(1)

موارد بسیاری از جنایت ها و آدم سوزی ها و شکنجه های طاقت فرسای آنان نقل شده است. برای مثال، از سال 1408 تا 1808م، 40712 تن سوزانده شدند و نزدیک به 387944 تن به مجازات های سنگین محکوم گشتند.(1)

با کنار رفتن دین از زندگی اجتماعی، آنچه جانشین آن شد، مکتب اومانیسم(2) بود. پذیرش این مکتب، پی آمدهایی داشت که یکی از آنها بهادادن به مردم و منشأ قدرت دانستن آنان بود که کم کم به پدیدار شدن مکتب ناسیونالیسم انجامید.

مردم که از کلیسا زده شده بودند و ستم پادشاهان آنان را به ستوه آورده بود، احساس کردند که به نیروی وحدت بخش و برانگیزاننده نیاز دارند که توده های آنان را با هم یک پارچه ساخته و در برابر ستم و بیداد به حرکت در آورد. تا آن زمان، کسی به قدرت مردم اعتقاد نداشت، ولی کم کم مردم به این قدرت و نیروی موجود در هویت جمعی یا ملیت خویش پی برده و به آن رو آوردند.

در سده سیزدهم، پاپ گرگوار نهم و فردریک دوم، یکدیگر را در برابر مردم رسوا می ساختند. در این هنگام آشکار شد که فرمانروایی بزرگ تر از پاپ و پادشاه، پا به جهان گذاشته است که همان خوانندگان اعلامیه های فردریک دوم و پاپ و عقاید ایشان بودند؛(3) یعنی پاپ و پادشاه ناخواسته مردم را به عنوان حاکم میان خود می پذیرفتند و به آن اعتراف می کردند. این آغازی بود برای بیداری هویت جمعی مردم که بعدها نشان داد که قدرتش از قدرت پادشاه و پاپ هم بیشتر است. حتی در آغاز، پادشاهان با بهره گیری از عامل وحدت ملی، موفق به دفاع از ممالک خود شدند.

ص: 29

شاید بتوان گفت نخستین ملت ها پس از معاهده وستفالیا(1) در سال 1648 م. شکل گرفتند. تعریف ارائه شده در این معاهده، به تعریف امروزی ملت، بسیار نزدیک است؛ زیرا از عناصری مانند سرزمین واحد، حاکمیت واحد، گذشته تاریخی و فرهنگی و نیز زبان واحد برخوردار است.

در جریان انقلاب فرانسه، مخالفان پادشاه، خود را ملت (La Nation) می نامیدند و به جای شعار «زنده باد پادشاه» که تا آن زمان مرسوم بود، فریاد «زنده باد ملت» سر دادند و در روز هفدهم ژوئن 1789م. نمایندگان مردم در مجلس طبقات سه گانه، برای اعتراض، خود را نمایندگان همه ملت نامیدند و «مجمع ملی» را ایجاد کردند. سرانجام، پادشاه وقت فرانسه، لوئی شانزدهم نیز مجبور شد در برابر خواست آنان تسلیم شود و پس از آن در سال 1848 م. حکومت پادشاهی به طور کلی کنار رفت.

دستاورد این انقلاب ها برای مردم فرانسه، چیزهایی بود که امروزه از ویژگی های ناسیونالیسم محسوب می شوند؛ از جمله:

_ ابراز احساسات و قائل شدن تقدس برای پرچم و میهن؛

_ تدوین سرود ملی؛

_ افتخار به تاریخ فرانسه و تجلیل از قهرمانان ملی؛

_ تأکید بر مقدس بودن زبان و ملیت فرانسه؛

_ برگزاری مراسم و اعیاد بزرگ ملی (به سبک مراسم مذهبی)(1).

یکی از شخصیت هایی که در سرعت بخشیدن به رشد ناسیونالیسم کمک کرد، ناپلئون بود. وی در سال 1799 با کودتا قدرت را در فرانسه به دست گرفت و با اندیشه های ناسیونالیستی و عقیده به رسالت ملت فرانسه، برای نجات ملت های دیگر، در فاصله سال های 1805 تا 1812 دست به کشور گشایی های گسترده ای زد که این کار وی دو پی آمد داشت:

1. روحیه ملیت پرستی را در مردم فرانسه افزایش داده و تحکیم کرد.

2. مردم کشورهای دیگر که فرانسه به کشورشان تجاوز کرده بود، وقتی دیدند شعارهای فریبنده فرانسویان، فقط به نفع مردم فرانسه است و برای آنان هیچ سودی ندارد، متأثر از احساسات ناسیونالیستی، به مقابله با فرانسویان برخاستند و همین امر، باعث انتشار اندیشه های ناسیونالیستی در

ص: 31

قاره اروپا شد.

کم کم انقلاب های دیگری در آلمان، ایتالیا، مجارستان، اتریش و... شکل گرفت که شاید معروف ترین آنها انقلاب مردم آلمان بود. این انقلاب، براساس نظریه مردم (VolK) بنیان گذاری شد که از مهم ترین نظریه پردازان آن، فیخته بود. او فرهنگ، زبان، نژاد و قوم آلمان را برتر از دیگران می دانست و اعتقاد داشت تنها ملت آلمان می تواند بدون تفکیک طبقات جامعه، فرهنگی را که در بین جوامع، اختصاص به یک طبقه دارد، برای همه طبقات تأمین کند. او همچنین معتقد بود نژاد آلمان، سالم ترین نژادها است و تنها قوم آلمان، قوم حقیقی است و می تواند آینده و سرنوشت بشر را شکل دهد.(1)

بنابراین، آغاز قرن نوزدهم را می توان آغاز رسمی مکتب ناسیونالیسم به حساب آورد. ازاین رو، ملی گرایی را نیروی محرکه تحولات قرن نوزدهم نامیده اند و این قرن را «عصر طلایی ناسیونالیسم» یا «عصر سازندگی ملت» لقب داده اند.

به وجود آید.(1)

در برابر آنان ترک ها نیز با تأکید بر نظریه «پان ترکیسم»، خود را برتر از دیگر اقوام دانسته و دیگران، به ویژه اعراب را تحقیر می کردند.

در ایران، این احساسات، با تعصب کمتری همراه بود. شاید علت این باشد که ایران جزو امپراتوری عثمانی نبود. ازاین رو، غربیان و استعمارگران که از این حربه برای سرنگونی دولت عثمانی استفاده کردند، در ایران به ترویج آن نیازی ندیدند. با وجود این، در گذشته، رژیم پهلوی برای تقویت پایه های حکومت خود و تضعیف اسلام و بهره کشی از مردم، به تبلیغ و ترویج روحیه ملیت ایرانی و تجلیل از تاریخ پیش از اسلام در ایران پرداخت.(2)

با پیروزی انقلاب شکوهمند ایران که سبب تقویت اسلام و روحیه مذهبی در مردم شد، احساسات ملی تحت تأثیر قرار گرفت. با وجود این، هنوز هم شعله های این آتش خاموش نشده و هنوز هم ملی گرایان سعی در برافروختن آن دارند. در فصل های آینده، به تفصیل دراین باره سخن خواهیم گفت که علت رواج ناسیونالیسم در کشورهای اسلامی و پی آمدهای آن برای مسلمانان چه بوده است.

ص:33

کردن با الفاظ و پنهان ساختن تناقض ها به هر روش ممکن، این دیدگاه را ترویج کنند.(1)

همان گونه که در تعریف ملت گذشت، آنان عواملی چند را به عنوان شاخصه های شناسایی ملیت اشخاص ارائه کرده اند که در اینجا به بررسی تک تک آنها می پردازیم:

یک _ نژاد واحد: همه افرادی که نژاد واحدی دارند، از یک ملت محسوب می شوند.

این دیدگاه، با اشکال های زیر روبه رو است:

الف) مسئله تعیین ملیت براساس نژاد، برخلاف اصل آزادی انسان ها است؛ زیرا بنابر این نظریه، هر انسانی مجبور است خود را به ملتی وابسته بداند که نژاد او تعیین می کند و اختیار دیگری برایش وجود ندارد.

ب) در جهان معاصر، به علت مهاجرت، جنگ، ازدواج های بین نژادها و اختلاط نسب ها، به جرئت می توان ادعا کرد که نژاد خالصی وجود ندارد. چه بسا اشخاصی را می توان یافت که هریک، دارای نژادهای مختلفی هستند؛ برای مثال، نژاد یک شخص سید ایرانی، از سویی به اعراب و خاندان پیامبر می رسد و از سوی دیگر، دارای نژاد آریا است.(2)

ج) اگر بخواهیم مسئله نژاد را ملاک تمایز بین ملت ها قرار دهیم، براساس این نظریه که نژاد همه مردم زمین به حضرت آدم علیه السلام و حوا باز می گردد، باید دست کم به ملت واحد و به جای ناسیونالیسم به انترناسیونالیسم روی آوریم.

دو _ وحدت زبان و تاریخ: معمولاً زبان و تاریخ مشترک را با هم، یک عامل به وجود آورنده هویت ملی ملت ها به حساب آورده اند. توده هایی که به یک زبان سخن می گویند، دارای یک قلب و یک ادراک هستند و تاریخ نیز به منزله قوه حافظه ملت و منبع ادراک و مشاعر آن به حساب می آید. گویند: امتیاز انسان به دو ویژگی ذاتی است که در وی نهفته است: یکی تعقل و دیگری

ص: 35

اجتماعی زندگی کردن. پیدا است که بروز این دو صفت و حالت، به وسیله زبان صورت می گیرد؛ زیرا تصورات و مفاهیم ذهنی هر کدام، رابطه خاصی با کلمات و الفاظ معینی دارند که به یاری آنها تجزیه و تحلیل عقلانی می شوند؛ چنان که در زندگی اجتماعی نیز تفاهم، پایه اصلی شمرده می شود و آن نیز جز از راه زبان، امکان پذیر نیست.(1) از آنجا که این دو صفت (یعنی تعقل و زندگی اجتماعی) در ساخت تمدن و هویت ملی، نقش مهمی دارند، برای زبان نیز نقش مهمی در ساخت ملیت اشخاص قائل شده اند، ولی باید گفت اگر چه زبان و تاریخ مشترک، در هم بستگی بین توده های مردم، نقش بسیاری بازی می کنند، ولی نمی توان این دو را عامل تعیین کننده دانست؛ زیرا:

الف) حقایق عینی، آن را انکار می کند؛ زیرا بسیار دیده می شود که اشخاص دارای زبان یا تاریخ مشترک، به دشمنی با هم پرداخته و احساس هویت مشترک نمی کنند؛ برای مثال، امریکایی هایی که از انگلستان به امریکا مهاجرت کردند، اگرچه هم در زبان و هم در تاریخ، با انگلیسی ها اشتراک داشتند، ولی در برابر انگلیسی ها قد علم کردند و در دنیا ملت جداگانه ای شناخته شدند. ملت افغانستان نیز که دارای زبان و گذشته تاریخی مشترک با ملت ایران است، با ملت ایران یکی حساب نمی شوند.

ب) بسیاری از مردم، زبانی اکتسابی دارند که در پی سیطره کشوری خارجی، زبان و فرهنگ آنان را پذیرفته اند، ولی ملیت آنان با ملیت مهاجمان، یکی نمی شود؛ مانند کشور هندوستان که سال ها تحت سیطره انگلیس بود.

ج) در پاسخ به این ادعا که زبان واحد، باعث تفاهم، هم دلی و رونق زندگی اجتماعی است، باید گفت زبان واحد، با کمک به بیان کینه ها، دشمنی ها و... ، می تواند باعث عدم تفاهم، دشمنی و جنگ نیز شود. ازاین رو، همواره نمی توان آن را وسیله ای برای تفاهم به حساب آورد.

سه _ وحدت سرزمین: افرادی که در سرزمین جغرافیایی خاص، با مرزهای مشخص زندگی می کنند، یک ملت به حساب می آیند، ولی این عامل نیز با اشکال هایی روبه رو است:

الف) سرزمین واحد، مفهومی کاملاً اعتباری است؛ زیرا هرچند سرزمین محدود و کوچکی مانند

ص: 36

شهر و محله ای که انسان در آنجا زندگی می کند، می تواند برای انسان جاذبه و محبوبیت داشته باشد، ولی گسترش دادن این مفهوم، به سرزمینی پهناور، مانند یک کشور، امری تلقینی و اعتباری است و نمی تواند خاستگاه واقعی و طبیعی داشته باشد.

ب) مرزهای موجود بین کشورهای جهان، خطوطی هستند که حاکمان و فرمان روایان، در پی جنگ ها و پیروزی ها و شکست ها و در بسیاری موارد نیز، استعمارگران ترسیم کرده اند و هدف آنان چیزی جز ایجاد تفرقه و باز شدن راه چپاول هرچه بیشتر ملت ها نبوده است. چگونه می توان از مردم درون آن خطوط و مرزها خواست که به این مرزها عشق بورزند و در راه حفظ آنها جان فشانی کنند؟ پاسکال، فیلسوف و ریاضی دان معروف فرانسوی می گوید:

_ به چه علت مرا به قتل می رسانی؟ آیا تو ساکن آن سوی رود نیستی؟ دوست من! اگر تو در این سو می زیستی، این گونه کشتن تو، غیرعادلانه بود و من قاتل محسوب می شدم؛ ولی از آنجا که تو در آن سو زندگی می کنی، من یک قهرمانم و عمل من نیز عادلانه است. سه درجه عرض جغرافیایی، کل قضاوت را واژگون می سازد. یک نصف النهار، حق را تعیین می کند.. عدالتی عجیب که یک رود آن را تعیین می کند! حق دراین سمت پیرنه است و باطل در آن سو!(1)

چهار _ نهاد سیاسی واحد (حکومت واحد): مردمی را که تحت سلطه حکومتی واحد قرار دارند و دارای دولت و قوانین واحدی هستند، ملت واحد می نامیم.

این مسئله نیز اشکال هایی دارد؛ از جمله اینکه این عامل با عوامل دیگر در تناقض است؛ برای مثال، ایرلندی ها با اینکه با انگلیس، از نظر نهاد سیاسی، مشترکند، ولی همواره خود را ملتی مستقل به حساب می آورند و این گونه موارد، در بین کشورها بسیار است.

البته اشکال یاد شده، بر همه عوامل وارد است و تقریبا حل نشده مانده است. از آنجا که این عوامل، همیشه و همه جا با هم جمع نمی شوند، بلکه در بیشتر موارد، در تضاد با هم هستند، در عالم واقعیت، شاهد تناقض های بسیاری در بین آنها هستیم؛ برای مثال، افرادی که حکومتی واحد دارند،

ص: 37

نژاد یا زبان و تاریخشان متفاوت است. یا افرادی که زبانی واحد دارند، در سرزمین های مختلف وتحت سیطره حکومت های متفاوت زندگی می کنند؛ برای مثال، اعراب با اینکه خود را ملتی واحد می دانند، ولی در جهان سیاست، ملیت یک عرب ساکن عربستان سعودی با یک عرب ساکن مصر، یکی به حساب نمی آید.

در نتیجه، باید گفت نظریه پردازان مکتب ناسیونالیسم، نتوانسته و نخواهند توانست تعریفی واضح از ملت ارائه دهند. ازاین رو، نخستین و مهم ترین واژه و اصطلاح این مکتب، ناشناخته و تناقض آمیز مانده است. شاید از لحاظ نظری، این اشکال را بتوان مهم ترین اشکال مکتب ناسیونالیسم به حساب آورد.

مقیاسی بزرگ تر در نظر گرفته شده است، ولی قوانین آن، همان قوانین نظام قبیله ای است که در تاریخچه بحث، برخی از آنها را بیان کردیم.

بنابراین، ناسیونالیسم به جای آنکه یک مکتب مترقی و جدید محسوب شود، باید مکتبی ارتجاعی به حساب آید که به جای کمک به پیشرفت جامعه، جامعه رابه قهقرا و دوران توحش برمی گرداند.

هر یک از اینها به تنهایی می تواند عامل اختلاف و جنگ های خونین میان مردم دنیا شود. آنچنان که به باور بیشتر صاحب نظران، آتش جنگ های جهانی اول و دوم، از احساسات ناسیونالیستی برافروخته شد، به گونه ای که در جنگ جهانی دوم، 55 میلیون نفر کشته شدند و خرابی های بسیاری در کشورهای اروپایی به بار آمد.

به عکس این مطلب معتقدند و ناسیونالیسم را نتیجه رواج اندیشه سکولاریستی می دانند. (به هر حال، تلازم میان این دو پدیده، انکارپذیر نیست).

با اولویت دادن به حقوق ملت، کار به جایی می رسد که افراد مجبور به گذشتن از حقوق خود در راه ملت می شوند. از سوی دیگر، افراد خارج از ملت نیز جزو ملت محسوب نشده، با آنان همانند بیگانگان رفتار می شود. به این ترتیب، یکی از شرایط برابری انسان ها از میان می رود و همه اینها با اصل آزادی فردی منافات دارد.

بالاتر از این، ترویج ملی گرایی، کم کم به حاکم شدن روحیه زورسالاری و استبداد می انجامد، تا جایی که انسان به وسیله ای در دست دولت، تبدیل می شود و برای او حقوق و وظایفی جز خدمت به دولت ملی قائل نمی شوند؛ مانند حکومت های فاشیست ایتالیا و آلمان. بدین گونه، ناسیونالیسم و منافع ملی، به بهانه ای برای سوءاستفاده از توده های مردم، برای دست یابی به اغراض غیرانسانی حاکمان تبدیل می شود.(1)

، تنها به منافع ملی، امنیت ملی، اقتصاد ملی و مانند اینها می اندیشد.

می سوزد.

به وجود آوردیم. بنابراین، در این باره هم، هیچ تفاوتی با هم ندارید.(1)

2. «شعوب» جمع «شَعب» و «قبائل» جمع «قبیله» است. درباره تفاوت بین این دو، گفته اند، شعب بزرگ تر از قبیله است و شامل چندین قبیله می شود، ولی قبیله واحد، کوچک تر از شعب است(2) و وجه تسمیه شعب آن است که قبیله ها از آن منشعب می شوند.

پس بر اساس این آیه شریفه، وجود ملیت های مختلف، امری طبیعی و طبق خواست خداوند متعال است، ولی این آیه، در ادامه، حکمت این اختلاف ها را نیز بیان می فرماید: «لِتَعارفوا» یعنی همه اختلاف هایی که بین شعوب و قبایل قرار داده شده، مانند اختلاف در نژاد، رنگ، زبان و سرزمین، برای آن است که شما یکدیگر را از هم باز شناسید تا آنکه در جامعه، هرج و مرج پیش نیاید؛ زیرا اگر همه مردم، شبیه هم بودند، نظم اجتماع به هم می ریخت و مردم، یکدیگر را از هم باز نمی شناختند و هیچ کس به دیگری اعتماد نمی کرد.

با تأمل در این مطلب، انسان در می یابد، اختلاف ملیت ها خود، نعمتی بزرگ و نشانه ای از وجود پروردگاری مهربان و حکیم است. امیرالمؤمنین علی علیه السلام اختلاف زبان ها را شاهدی بر خالق یکتا می داند و مردم را به تدبر در آن فرا می خواند تا از این راه، به وجود خداوند متعال پی ببرند. ایشان می فرماید:

فَانظُر الی الشمسِ و القَمَرِ ... و تَفَرُّقِ هذه اللُّغات و الألسُنِ الْمُخْتَلِفات فَالْوَیلُ لِمَن اَنکَرَ المُقَدِّرَ و جَهَدَ المُدَبِّر.(3)

به خورشید و ماه،... و فرق بین زبان های گوناگون و لغت های متفاوت نگاه کن (در آنها تأمل کن). پس وای برکسی که ایجاد کننده را انکار کرده و به نظم

ص: 45

آورنده را نفی کند.

با وجود این، از این نکته نیز نباید غافل شد که آنچه امروزه سیاست مداران و استعمارگران با نام ملت های جهان مشخص کرده اند، نه تنها با ملت های طبیعی فرق دارد، بلکه در بسیاری موارد، با آنها در تعارض و تضاد نیز هست؛ زیرا بسیار دیده می شود که یک ملت را به چند ملت سیاسی کوچک تقسیم کرده اند و یا چند ملت طبیعی را درحصار یک کشور و ملت قرار داده اند. از این رو، آنچه را این آیه اثبات و تأیید می کند، ملت های طبیعی و به معنای اقوام و قبایل است و اسلام ملت های امروزی را که بیشتر ساخته و پرداخته دست استعمارگران هستند، نمی پذیرد.

ص: 47

ص: 48

ص: 49

ص: 50

ص: 51

ص: 52

ص: 53

انسان های برجسته تاریخ، خوب و پسندیده است).

از دیدگاه اسلام، انسان به جای فخرفروشی به گذشتگان، باید به تاریخ، با دید پند و عبرت آموزی بنگرد و آن را آیینه ای برای دیدن آینده خود و تلاش برای ایجاد آینده بهتر بداند. این مطلب، در آیات بسیاری از قرآن کریم، به چشم می خورد:

أَ فَلَمْ یَسیرُوا فِی اْلأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کانُوا أَکْثَرَ مِنْهُمْ وَ أَشَدَّ قُوَّةً وَ آثارًا فِی اْلأَرْضِ فَما أَغْنی عَنْهُمْ ما کانُوا یَکْسِبُونَ.(1) (غافر: 82)

آیا روی زمین سیر نکردند تا ببینند عاقبت کسانی که پیش از آنان بودند، چه شد؟ همان ها که نفراتشان از اینان بیشتر و نیرو و آثارشان در زمین فزون تر بود؛ ولی هرگز آنچه به دست می آوردند، نتوانست آنان را بی نیاز سازد (و عذاب الهی را از آنان دور کند).

پس باید ببینیم که پادشاهان بزرگ و نیرومند و ملت های پیشرفته و قدرتمندی که در گذشته بودند، چرا و چگونه پس از چندی دچار شکست شدند (که علت آن، سرپیچی از فرمان های الهی بوده است) و تلاش شود تا ما نیز دچار اشتباه های آنان نشویم.

حضرت علی علیه السلام پس از تلاوت آیه «أَلْهاکُمُ التَّکاثُرُ حَتّی زُرْتُمُ الْمَقابِرَ» فرمود:

شگفتا! چه منظور و مقصود بسیار دوری است (از خردمندی، برای فخرکننده به مردگان) و چه زیارت کنندگان بسیار غافل و بی خبری و چه کار بزرگ و بی اندازه رسوایی! به تحقیق، دیارها و شهرها را از رفتگان خالی دیدند، (در حالی که جای یادآوری بود، چه یادآوری! و آنان را برای فخر و سرفرازی) از جای دور طلب کردند (در صورتی که از مرده زیر خاک پوسیده در گرو

ص: 55

اعمال ناشایسته مانده، باید عبرت گرفت. از بسیاری غفلت و بی خبری، ایشان را مایه افتخار ساخته بودند). آیا به جاهایی که پدرانشان به خاک افتاده اند، افتخار می کنند، یا به تعداد هلاک شدگان، به هم می نازند؟

از جسدهای افتاده بی جان و حرکت های از جنبش مانده آنان بازگشت می طلبند.

اینکه آنان عبرتی برایشان باشند، بهتر از آن است که مایه افتخارشان بشوند و اگر به دیدار آنان تواضع و فروتنی اختیار کنند، خردمندانه تر است از اینکه آنان را وسیله فخر و ارجمندی قرار دهند.

به تحقیق با دیده های تار به ایشان نگریستند و درباره آنان در دریای نادانی فرو رفتند (از این رو، به قبرهای آنان افتخار کردند).(1)

حضرت در ادامه خطبه، به چگونگی عبرت آموزی از گذشتگان، آثار به جا مانده از آنان و قبرهایشان می پردازد.

در خطبه 181، حضرت علی علیه السلام به همان دوران هایی که به قول ملی گرایان، اوج عزت و افتخار یک ملت محسوب می شوند، اشاره می فرماید، ولی ما را به عبرت گرفتن دعوت می کند. عبرت از اینکه آن ملت ها و پادشاهان، با آن قدرت و شکوهشان چه شدند و چرا نابود گشتند:

همانا برای شما در قرن های گذشته عبرت و درس است. عمالقه و فرزندانشان کجایند و چه شدند؟ (اینان گروهی از فرزندان عملیق بن الاوذبن ارم بن سام بن نوح، پادشاه یمن و حجاز بودند که بنیانشان کنده شد.)

پادشاهان و فرعون های مصر و فرزندانشان کجایند و چه شدند؟

کجایند صاحبان شهرهای «رَسّ» که پیامبران را به قتل رساندند و احکام فرستادگان خدا را خاموش و شیوه های گردنکشان را زنده کردند؟

کجایند آنان که لشکرکشی کردند و دسته های بزرگ دشمنانشان را متواری ساخته و لشکرهای بزرگی را به وجود آوردند؟

پس نباید اینها را با چشم افتخار دید، آن گونه که ملی گرایان مصر به فرعون ها و اهرام مصر افتخار

ص: 56

می کنند، بلکه باید اندیشید که آن فرعون ها با آن قدرت های عجیب و اسرارآمیزی که اهرام را ساختند و آن عجایب را به وجود آوردند، چرا نتوانستند قدرت خود را حفظ کنند و چرا امروزه تنها اسمی از آنان مانده است؟ ازاین رو، در روایات، این افتخارات بیهوده وبرتری جویی های پوچ و بی معنا،بسیار نکوهش شده است؛ زیرابه جای عبرت آموزی ،انسان ها را دچار غفلت کرده و مانع از بیدار شدن وجدان آنان می شود.

در روایت است که پیامبر فرمود:

گروه هایی که به پدران خود که از دنیا رفته اند، افتخار می کنند، باید از این کار دست بردارند که این مایه های افتخار، ذغال های جهنمند و اگر دست برندارند، نزد خدا از جُعَل هایی که کثافات را با بینی خود جابه جا می کنند، پست تر خواهند بود. به درستی که خداوند تعصب و فخرفروشی جاهلیت را از میان شما برداشت. پس مردم یا مؤمن پرهیزگارند و یا گنهکار شقاوتمند (یعنی ملاک این است). مردم فرزندان آدمند و آدم نیز از خاک آفریده شده است.(1)

خاک آفریدت خداوند پاک

پس ای بنده افتادگی کن چو خاک

شخصی خدمت پیامبر آمد و گفت: یا رسول اللّه! من فلان بن فلان هستم و تا نه نفر از اجدادش را (به ظاهر برای تفاخر) نام برد. پیامبر در پاسخ فرمود: «و اما خود تو دهمی آنان در آتش هستی»؛(2) یعنی این گونه که تو به آنان افتخار می کنی و راه و روش آنان را ادامه می دهی، بی گمان تو نیز جایگاهی چون جایگاه آنان در دوزخ خواهی داشت.

حتی اگر تاریخ ما از افتخارات واقعی و اعمال شایسته اجداد ما پر باشد، باز هم این نمی تواند فضیلتی برای ما به حساب آید، مگر آنکه ما نیز از زندگی آنان درس گرفته و راهشان را ادامه دهیم.

ص: 57

پیامبر اسلام فرمود:

فَمَنْ قَصُرَ به عَملُه لَم یَبْلُغْه رِضوانَ اللّه حَسَبُه.(1)

آن کس که عملش او را به جایی نرساند (و دستش را نگیرد)، شرافت خانوادگی اش نمی تواند او را به رضوان الهی برساند.

گیرم پدر تو بود فاضل

از فضل پدر تو را چه حاصل؟

لَیسَ مِنّا مَنْ دَعا إِلی عَصِبیَّةٍ وَ لَیْسَ مِنّا مَنْ قَاتَلَ (علی) عَصبیّةٍ وَ لَیْسَ مِنّا مَنْ مَاتَ عَلی عَصبیَّةٍ.(1)

از ما نیست کسی که به عصبیت دعوت کند و از ما نیست کسی که برای عصبیت بجنگد و از ما نیست کسی که بر عصبیت بمیرد.

درباره اینکه منظور از این عصبیت ناپسند چیست، امام سجاد علیه السلام می فرماید:

اَلعَصبیَّةُ الَّتی یَأثِمُ علیها صاحِبُها أنْ یَری الرَّجُلُ شِرارَ قَوْمِهِ خَیرا مِنْ خِیارِ قَومٍ آخَرین.(2)

عصبیتی که صاحب آن، گناهکار است، عبارت است از اینکه شخصی افراد شرور و بدقوم و ملت خود را از افراد خوب ملت و قوم دیگر، برتر بداند.

ملاک اسلام، حب و بغض براساس دین و اعتقاد و در یک کلام، حب و بغض فی اللّه است؛ یعنی دوستی و دشمنی شخص مسلمان، تنها برای خدا است و تنها کسی را که خدا فرموده است، دوست یا دشمن می دارد. جامع ترین آیه دراین باره، آیه 22 سوره مجادله است که فرماید:

لا تَجِدُ قَوْمًا یُؤمِنُونَ بِاللّهِ وَ الْیَوْمِ اْلآخِرِ یُوادُّونَ مَنْ حَادَّ اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لَوْ کانُوا آباءَهُمْ أَوْ أَبْناءَهُمْ أَوْ إِخْوانَهُمْ أَوْ عَشیرَتَهُمْ.

هیچ قومی را که ایمان به خدا و روز رستاخیز دارند، نمی یابی که با دشمنان خدا و رسولش دوستی کنند، هرچند پدران یا فرزندان یا برادران یا خویشاوندانشان باشند.

ص: 59

پس انسان مسلمان، باید حتی از خانواده و ملت خود نیز برای دینش بگذرد. تنها در صورتی می تواند آنان را دوست داشته و از آنان دفاع کند که انسان هایی درست کردار و دارای باورهایی صحیح باشند. این مطلب، در روایات نیز بسیار به چشم می خورد. امام صادق علیه السلام می فرماید:

کُلُّ مَنْ لَمْ یُحبُّ عَلی الدِّینِ وَ لَمْ یَبْغُضْ عَلی الدِّینِ فلا دین له.(1)

هرکسی که دوستی و دشمنی اش براساس دین نباشد، بی دین است.

مالکیت خصوصی که اسلام آن را پذیرفته است، تخصیص می خورد و اگر کسی پیش تر جایی را مالک شد، دیگر کسی در آن زمین حقی نداشته و نمی تواند مزاحم او شود.

آیا اسلام مرزهای جغرافیایی بین کشورها و ملت ها را هم به رسمیت می شناسد؟ از دیدگاه اسلام، تنها یک مرز می تواند در جهان وجود داشته باشد و آن، مرز بین اسلام و کفر است. هرجا که اسلام حکومت کند، «دارالاسلام» نامیده می شود و خارج از آن، «دارالکفر». پس، اینکه بین کشورهای اسلامی و غیراسلامی مرزهایی وجود داشته باشد که مسلمانان و کفار را به ملت های مختلف تقسیم کند، هیچ سابقه ای در اسلام نداشته و از دیدگاه اسلامی نمی تواند پذیرفته باشد. هدف نهایی اسلام، وابسته نبودن انسان ها به سرزمین و مرزهای جغرافیایی است. ازاین رو، اسلام مسلمانان را به هجرت دعوت می کند و انسان هایی را که با چسبیدن به سرزمین خود، دچار فقر یا انحراف شده اند، سرزنش می کند.(1) به گفته اقبال لاهوری: «هر ملک مُلک ماست که ملک خدای ماست».(2)

پس مرزبندی های امروزی از دیدگاه اسلام، رسمیتی ندارند و نمی توانند ملاک ارزش گذاری میان انسان ها باشند. بیشتر این مرزها را استعمارگران برای ایجاد تفرقه و اختلاف و باز شدن راه برای چپاول کشورها رسم کرده اند و اسلام که با استعمار، تفرقه، اختلاف و... مخالف است، بی گمان این مرزبندی ها را نمی پذیرد.(3)

در روایتی از امیرالمؤمنین علی علیه السلام آمده است:

لَیس بَلَدٌ بِاَحَقَّ بکَ مِن بَلدٍ، خَیْرُالْبلادِ ما حَمَلَکَ.(4)

شهری از شهر دیگر، به تو سزاوارتر نیست. بهترین شهرها شهری است که تو را

ص: 61

به دوش گیرد (یعنی اهل آن، تو را بخواهند و در زندگی، در رفاه و آسایش باشی).

بنابراین، در جامعه اسلامی، مرزبندی های جغرافیایی که ساخته دست بشرند، پذیرفته نیستند، اگرچه در شرایط کنونی، براساس تعهداتی که کشورها در برابر یکدیگر دارند، مرزهای به وجود آمده را باید محترم شمرد و از باب وفای به عهد و پیمان، آنها را به رسمیت شناخت و به آنها تن داد.

عُمِّرَت البُلدانُ بِحُبِّ اَلاَوْطان.(1)

در برخی روایات نیز آمده است حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله با شنیدن نام مکه (که وطن ایشان محسوب می شده) متأثر گردیده و حتی گریه می کرده است.(2) (اگرچه می شود این روایات را چنین توجیه کرد که ایشان به علت مقدس بودن و وجود خانه کعبه در مکه، آن شهر را دوست داشته است؛ همان گونه که همه مسلمانان به شهر مکه عشق می ورزند).

ولی باید توجه داشت که میهن دوستی کاملاً با ملی گرایی فرق دارد و حتی خود غربیان که بنیان گذاران مکتب ملی گرایی هستند، بر این مطلب تأکید کرده اند؛(3) زیرا ملی گرایی یک مکتب و عقیده است که برای دست یابی به اهداف سیاسی، از آن استفاده می شود؛ در حالی که میهن دوستی تنها یک حس غریزی در انسان ها است که سبب ایجاد دوستی و تفاهم بین افراد یک اجتماع می شود.

می توان گفت مهم ترین تفاوت میان ملی گرایی با میهن دوستی، همین امر است. اگرچه پاسخ های دیگری نیز به این مسئله داده شده است که به نظر می آید خلاف ظاهر روایت هایی هستند که نقل کردیم. پاسخ ها عبارتند از:

1. منظور از «حب الوطن من الایمان» این است که اگر ایمان انسان با وطنش رابطه ای داشته باشد، برای مثال، انسان در وطنش ایمان آورده باشد یا وطن او به گونه ای باشد که ایمانش اقتضا می کند، این باعث دوست داشتن وطن می شود. اگر این رابطه وجود نداشته باشد، انسان مسلمان، احساس اشتیاق به وطنش نمی کند (یعنی سبک روایت «حب الوطن من الایمان» با حدیث «النظافة من الایمان» متفاوت است).(4)

ص: 63

2. منظور از وطن، در فرهنگ اسلامی، دنیای آخرت است و معنای روایت یاد شده، این است که انسان به آخرت عشق بورزد که محل سکونت ابدی انسان است، نه این دنیای فانی.(1) در این باره، به اشعار ذیل استناد شده است:

گنج علم ما ظَهَرَ مَعَ ما بَطَن

گفت: از ایمان بود حبُّ الوطن

این وطن، مصر و عراق و شام نیست

این وطن، شهری است کو را نام نیست

زانکه از دنیاست این اوطان تمام

مدح دنیا کی کند خیر الانام؟

حب دنیا رأس کل هر خطا

از خطا کی می شود ایمان عطا

ای خوشا کو یابد از توفیق بهر

کآورد رو سوی آن گمنام شهر

تو در این اوطان غریبی ای پسر!

خوب غربت جسته ای خاکت به سر(2)

از دم حبّ الوطن بگذر مایست

که وطن آن سوست جان زین سوی نیست

گر وطن خواهی گذر آن سوی شط

این حدیث راست را کم خوان غلط

ص: 64

همچنین حب الوطن آمد درست

تو وطن بشناس ای خواجه! نخست(1)

وَ ما کانَ لِمُؤمِنٍ وَ لا مُؤمِنَةٍ إِذا قَضَی اللّهُ وَ رَسُولُهُ أَمْرًا أَنْ یَکُونَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَ مَنْ یَعْصِ اللّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالاً مُبینًا. (احزاب: 36)

هیچ مرد و زن با ایمانی حق ندارد هنگامی که خدا و پیامبرش امری را لازم بدانند، اختیاری (در برابر فرمان خدا) داشته باشد و هرکس نافرمانی خدا و رسولش را کند، به گمراهی آشکاری گرفتار شده است.

دسته چهارم: پیامبر نه تنها بر اموال، بلکه بر جان مردم ولایت دارد:

النَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤمِنینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ.

در تفسیر این آیه، امام باقر علیه السلام در روایتی، می فرماید: «این آیه درباره حکومت نازل شده است».(1)

دسته پنجم: دین مقبول نزد خدا، تنها اسلام است:

اِنّ الدّین عنداللّه الاسلامُ.(2)

همانا دین در نزد خداوند اسلام است.

پس تن دادن به هر مکتب یا قانونی غیر از قوانین الهی، مردود است، اگرچه دارای پشتوانه مردمی باشد.

دسته ششم: هنگام شک و تردید یا درگیری، باید به خدا و رسولش مراجعه کنید:

یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا أَطیعُوا اللّهَ وَ أَطیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی اْلأَمْرِ مِنْکُمْ فَإِنْ تَنازَعْتُمْ فی شَیْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَی اللّهِ وَ الرَّسُولِ إِنْ کُنْتُمْ تُؤمِنُونَ بِاللّهِ وَ الْیَوْمِ اْلآخِرِ ذلِکَ خَیْرٌ وَ أَحْسَنُ تَأْویلاً.(3)

ای کسانی که ایمان آورده اید، خدا را اطاعت کنید و پیامبر و اولیای امر خود

ص: 66

را نیز اطاعت کنید. پس هرگاه در امری اختلاف نظر یافتید، اگر به خدا و روز بازپسین ایمان دارید آن را به کتاب خدا و سنت پیامبر عرضه بدارید این بهتر و نیک فرجام تر است.

این دستور، دقیقا برخلاف دیدگاه ملی گرایان است که معمولاً در موضوع های مشکوک یا اختلافی، رجوع به آرای مردم و رفراندوم را پیشنهاد می دهند؛ بدون آنکه آن موضوع را به کتاب خدا یا سخنان و سیره پیامبر ارجاع دهند. البته این به معنای نفی رجوع به آرای مردم در حکومت اسلامی نیست. گرچه مشروعیت نظام دینی، به آرای مردم وابسته نیست، ولی مقبولیت آن به آرای مردم بستگی دارد. حضرت علی علیه السلام می فرماید:

وَ لَعَمْری لَئِنْ کانَت الْاِمامَةُ لاتَنْعقِدُ حَتَّی تَحْضُرَها عامَّةُ النّاس.(1)

بی گمان امامت (حکومت) جز به حضور همه مردم محقق نمی شود.

دسته هفتم: عمل نکردن طبق حکم الهی، مساوی با کفر، فسق و ظلم است:

وَ مَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِما أَنْزَلَ اللّهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْکافِرُونَ. (مائده: 44)

کسانی که بر اساس آنچه خداوند فرو فرستاده است داوری نکنند، از کافران هستند.

دسته هشتم: نهی پیامبر از تبعیت از آرای دیگران:

فَاحْکُمْ بَیْنَهُمْ بِما أَنْزَلَ اللّهُ وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَهُمْ عَمّا جاءَکَ مِنَ الْحَقِّ. (مائده: 48)

پس خواسته خداوند، مقدم بر خواسته ملت است و کسی (حتی پیامبر) حق ندارد خواسته مردم را بر حکم الهی مقدم سازد.

دسته نهم: نکوهش کسانی که خود را قانون گذار می نامند و در برابر قوانین الهی به وضع قانون می پردازند:

قُلْ أَ رَأَیْتُمْ ما أَنْزَلَ اللّهُ لَکُمْ مِنْ رِزْقٍ فَجَعَلْتُمْ مِنْهُ حَرامًا وَ حَلالاً قُلْ آللّهُ أَذِنَ لَکُمْ أَمْ عَلَی اللّهِ تَفْتَرُونَ.(2)

ص: 67

بگو، به من خبر بدهید آیا روزی هایی را که خداوند بر شما نازل کرده، دیده اید، که بعضی از آن را حلال و بعضی را حرام می دانید؟ بگو: آیا خداوند به شما اجازه داده یا بر خدا افترا می بندید (و از پیش خود، آنها را حلال و حرام می کنید)؟

آیات یاد شده، تصریح دارند که برای وضع قانون، باید اذن الهی داشت؛ وگرنه این قانون، بی اعتبار و افترا بر خدا به حساب می آید و کسی که مرتکب این کار شود، گناهی بزرگ انجام داده است.(1)

در کنار این آیات شریفه، به ادله دیگری نیز استناد شده است که به بیان آنها می پردازیم:

قدرت خداوند از قدرت ملت، بالاتر است و هر قدرتی تحت قدرت الهی است و حاکمیت نیز بدون اذن الهی نامشروع است:

1. قائل شدن به قدرت و حاکمیتی دیگر، در عرض قدرت و حاکمیت الهی، به نقض اصل توحید و در نتیجه، شرک به خدا می انجامد. در حالی که دین اسلام، هرگونه قدرتی را که در برابر خداوند بایستد و مردم را به سوی خود بخواند، طاغوت نامیده و انسان ها را از تبعیت آن، نهی فرموده است.

2. از آنجا که هر قدرتی غیر از قدرت الهی، بالعرض است و اصالت ندارد، طبق قاعده «کلُّ ما بالعرض لابدّ أن ینتهی الی ما بالذات»، پس قدرت مردم نیز اگر به قدرت الهی نینجامد، هیچ ارزشی ندارد.

3. اگر حق حاکمیت و تعیین نوع آن را به مردم واگذار کنیم، اگر روزی مردم به هر دلیل (تهدید، نادانی، فریب خوردن یا...) استبداد را بپذیرند و به آن رأی دهند، آیا باز هم طرفداران ملت و دموکراسی، به این رأی ملت احترام گذاشته و آن را تأیید می کنند یا آنکه برای آگاه ساختن مردم و برگرداندن آنان از این رأی نادرست و مبارزه با استبداد، تلاش می کنند؟ بی گمان باید راه دوم را برگزینند. پس واگذار کردن حق انتخاب، به صورت مطلق به مردم، نمی تواند کاری درست و عقلانی باشد.

ممکن است گفته شود که اگر چنین است، چرا در تاریخ اسلام، گاهی ائمه علیهم السلام در برابر خواست

ص: 68

مردم تسلیم شده و در حالی که خواست مردم، مخالف خواست ایشان بوده است، در برابر مردم نایستادند؟

در پاسخ باید گفت مشروعیت و حقانیت حکومت، تنها با اجازه الهی است و مردم موظف به اطاعت از حکومتی هستند که مشروع باشد، ولی مشروعیت با مقبولیت متفاوت است. اینکه مردم حکومتی را نپذیرند، اگرچه آن حکومت از مقبولیت می افتد و شرط تحقق و عینیت آن از میان می رود، ولی هرگز مشروعیت آن، ساقط نمی شود. ازاین رو، ائمه علیهم السلام با اینکه حکومتشان مشروع بود، ولی قیام نکرده و با زور و تهدید، حکومت تشکیل ندادند. این، بدان علت بود که مردم از حکومت آنان حمایت نمی کردند. بنابراین، شرط تحقق حکومت مشروع که همان مقبولیت و حمایت مردمی بود، وجود نداشت.

پس مردم به علت حمایت نکردن از حکومت مشروع و حق که همان حکومت ائمه علیهم السلام بود، مرتکب کوتاهی شده و تکلیف خود را انجام ندادند و بدین علت، سزاوار عقوبت و عذاب الهی هستند و هرگز نمی توان با استناد به این کار مردم، استدلال کرد که حق با مردم است و مردم هرگونه حکومتی را پسندیدند، باید به آن تن داد و آن حکومت برحق است.

ازاین رو، حضرت علی علیه السلام هنگامی که مردم از ایشان حمایت و با آن حضرت بیعت کردند، فرمود:

لَوْلا حُضُورُ الْحاضِرِ وَ قِیامُ الْحُجَّةِ بِوُجودِ النّاصِرِ... لَأَلْقیتُ حَبلَها علی غَارِبِها.(1)

اگر حضور بیعت کنندگان نبود و با وجود یاران، حجت بر من تمام نمی شد... رشته کار حکومت را به حال خود رها می کردم.

حتی تحقق حکومت پیامبر نیز به علت مقبولیت و حمایت مسلمانان بود.(2) قانون گذاری نیز تنها حق خداوند است و مردم حق دخالت در وضع قوانین را ندارند؛ زیرا:

ص: 69

1. از آنجا که مالک همه هستی، خدا است، پس قوانین تکوینی و تشریعی حاکم بر این هستی و در روابط اجتماعی انسان ها و حتی در محدوده زندگی شخصی آنان را نیز او باید معین کند و پذیرش قانون غیر خدا، شرک محسوب می شود و برخلاف ربوبیت تشریعی خدا است.

2. قانون باید از سوی کسی وضع شود که قدرتش بر دیگران برتری داشته باشد تا این قانون، ضمانت اجرا پیدا کند و از دیدگاه اسلام، قدرت برتر همه قدرت ها، خداوند است.

3. احکام و مقررات (چه فردی و چه اجتماعی) باید با مصالح دنیوی و اخروی انسان ها سازگار بوده و انسان را در رسیدن به کمال مطلوب یاری کند، در حالی که عقل بشر، از درک مصالح دنیوی خود قاصر است، چه رسد به مصالح اخروی و سعادت ابدی اش. ولی خداوند حکیم که همه اشیا از جمله، انسان ها را آفریده و روابط بین آنان را تنظیم کرده است، به علت داشتن علم بی نهایت و حکمت، صلاحیت تدوین قانون نیز فقط در حیطه اختیارات او است.

4. انسان در معرض خطا، غفلت و فراموشی است و هیچ شخصی از این نقص ها به دور نیست. از این رو، در قانون گذاری او نیز احتمال اشتباه و غفلت می رود، ولی ذات خداوند، از این امور، پاک است.

5. انسان ها موجوداتی نیازمند و تحت تأثیر هواهای نفسانی و دل بستگی های گروهی و جناحی هستند. ازاین رو، احتمال دخالت دادن این امور در وضع قانون، بسیار قوی است، ولی خداوند، غنی مطلق است و به دنبال اغراض مادی و سود نیست. پس صلاحیت قانون گذاری را نیز تنها او دارد. با توجه به آنچه بیان شد، قوانین پذیرفته اسلام را به سه دسته می توان تقسیم کرد:

الف) قوانینی که خداوند، خود وضع فرموده و هیچ کس در وضع آنها دخالت نداشته است.

ب) قوانینی که پیامبر و معصومین علیهم السلام با اجازه خداوند تشریع کرده اند.

ج) قوانینی که درزمان غیبت، فقهای جامع الشرایط برای مصلحت مسلمانان تدوین کرده و یا تحت نظر فقیه جامع الشرایط و ولی فقیه، با اجازه او تدوین شده باشد (که این دسته نیز در حقیقت، با پشتوانه اذن معصوم علیه السلام و در نتیجه، اذن الهی است).(1)

ص: 70

بنابراین، می توان نتیجه گرفت که اسلام، همه مبانی افراطی ملی گرایی را رد کرده و تنها می پذیرد که مردم جهان، به طور طبیعی، به ملت های مختلف تقسیم شده اند؛ یعنی در برابر دیدگاه ملی گرایان، دیدگاه اسلام چنین است:

_ این تقسیمات، طبق خواست خداوند بوده، نشانه ای بر وجود خدای حکیم است و از دیدگاه اسلام، تنها ارزش آنها شناسایی انسان ها از یکدیگر است. بنابراین، هرگونه فخرفروشی، امتیاز خواهی و... براساس این تقسیمات، مردود است.

_ گذشتگان و تاریخ، پیش از آنکه باعث افتخار باشند، مایه پندآموزی اند و هرگونه تعریف و ستایش غیرمنطقی از تاریخ و گذشتگان، جایز نیست.

_ انسان باید به خویشاوندان خود احترام گذارد و آنان را یاری و حمایت کند، البته اگر این یاری و حمایت، در امر مشروع و مجاز باشد، ولی اگر برای ستم یا کار حرامی نیاز به یاری داشته باشند، یاری و حمایت آنان جایز نیست.

_ زمین ملک خداوند است که آن را در اختیار بندگانش قرار داده است. از آنجا که همه ما بندگان خداییم، اگر قوانین الهی را درباره مالکیت و... رعایت کنیم، همه در استفاده از آن، برابر هستیم.

_ قدرت برتر که حق حاکمیت و قانون گذاری دارد، خداوند است و غیر از او تنها در صورتی می تواند حکومت مشروع تشکیل داده و قانون گذاری کند که در این امور، خداوند به او اذن داده باشد.

غریزی و طبیعی است. ازاین رو، مخالفت مطلق و صددرصد با آن کار درستی نیست.(1) اسلام نیز، که دینی موافق با فطرت انسان هاست، این غریزه را به شکل مطلق، انکار نکرده، بلکه نوع افراطی آن را که همان ناسیونالیسم باشد، رد می کند، ولی اگر این احساسات، به همان صورت ساده و طبیعی خود باشند، نه تنها آنها را رد نمی کند، بلکه امری پسندیده به حساب می آورد.

به طور کلی، اندیشه های ناسیونالیستی ممکن است به سه صورت زیر در اجتماع بروز کنند:

الف) وسیله ای برای امتیازات قانونی؛

ب) وسیله ای برای تفاخر و اشرافی گری؛

ج) به صورت احساسات و عواطف مثبت، بدون اینکه مزاحمتی با حقوق دیگران داشته باشد.(2)

اسلام دو صورت اول را رد می کند و با آنها به مبارزه بر می خیزد، ولی صورت سوم را تأیید کرده، آن را برای جامعه انسانی مفید می داند. رهبر عظیم الشأن انقلاب اسلامی، آیت اللّه خامنه ای(حفظه الله) درباره مفید بودن این احساسات، می فرماید:

یک هویت جمعی است که با برخورداری از آن، هر کشور می تواند از همه امکانات خود، برای پیشرفت و موفقیت استفاده کند. اگر این احساس هویت جمعی وجود نداشته باشد، بسیاری از موفقیت ها برای آنها حاصل نخواهد شد؛ یعنی پاره ای از موفقیت ها در یک کشور، جز با احساس هویت جمعی به دست نخواهد آمد... .(3)

افزون بر این، در مبارزات استقلال طلبانه مردم بسیاری از کشورهای تحت سلطه استعمارگران که موفق به بیرون راندن سلطه طلبان از سرزمین خود و رسیدن به استقلال سیاسی شدند، ملی گرایی

ص: 72

معتدل، درایجاد وحدت و هم بستگی بین اقشار مردم، نقش مفیدی را بازی کرد. اگرچه بیشتر این احساسات معتدل، به سوی افراط کشیده شده، پیروزی های به دست آمده را دوباره به شکست و عقب گرد تبدیل کرده است، ولی وقتی حالت اعتدال خود را حفظ کند، قدرتی خواهد بود برای تحول سالم و ارزشمند.

روایت ها نیز این مطلب را به خوبی تأیید می کنند:

1. اگر میزان این احساسات، فقط در حد دوست داشتن و اظهار علاقه باشد، اشکالی ندارد.

از امام سجاد علیه السلام در مورد «عصبیت» پرسیده شد. ایشان فرمود:

عصبیتی که صاحب آن، گنهکار است، آن است که انسان، افراد شرور قوم و ملت خود را بهتر از افراد خوب قوم دیگر بداند، ولی اینکه انسان قوم و ملت خود را دوست داشته باشد، اشکال ندارد ولی اگر قوم خود را برای ستم کردن یاری دهد، مصداق عصبیت ناپسند است.(1)

علامه مجلسی رحمه الله در شرح این حدیث می گوید:

دوست داشتن، چیزی طبیعی است؛ زیرا اینکه شخص، قوم و گروه و خانواده و نزدیکان خود را بیش از دیگران دوست داشته باشد، امری غریزی و فطری در انسان است و کمتر کسی پیدا می شود که چنین حبی را نداشته باشد و به ظاهر چنین دوست داشتنی، از صفات ناپسند به حساب نمی آید.(2)

2. در روایات بسیاری، مردم به هواداری از قوم و ملت خود تشویق شده اند و حکمت آن نیز چنین بیان شده است که قوم و ملت هر شخص می تواند در مشکلات و خطرها پشتوانه ای برای او به حساب آید. (البته این نیز تنها باید در محدوده کارهای مجاز باشد، ولی اگر قوم انسان، برای ستمگری و کارهای نامشروع از او یاری بخواهند، نباید آنان را کمک کند).

پیامبر صلی الله علیه و آله می فرماید:

ص: 73

خَیرُکُم الْمُدافِعُ عَن عَشیَرتِه مَا لَمْ یَأثِم.(1)

بهترین شما کسی است که از قوم و عشیره خود دفاع کند، البته تا هنگامی که مرتکب گناه نشود.

بنابراین، هواداری انسان از قوم و قبیله اش، نه تنها ناپسند نیست، بلکه کاری پسندیده به حساب می آید.

_ صعصعة بن صوحان می گوید: زمانی بیمار بودم. حضرت علی علیه السلام به عیادت من آمد و فرمود:

این را که من به عیادت تو آمده ام، مایه تفاخر بر قومت قرار نده و هرگاه آنان را مشغول کاری یافتی، از آنان جدا مشو. به درستی که انسان از قوم و گروه خود بی نیاز نیست و اگر یک دست را از آنان بردارد (یعنی به تنهایی از آنان جدا شود و آنان را یاری نکند) آنان نیز دست های بسیاری را از او بر می دارند (و او را یاری نمی کنند). پس اگر آنان را مشغول کار خیری دیدی، یاریشان کن و اگر مشغول کار بدی یافتی، رسوا و خوارشان مگردان وباید همکاری شما در راه اطاعت خداوند باشد.(2)

_ در جای دیگر، امام علی علیه السلام می فرماید:

ای مردم! به درستی که انسان، اگرچه دارای مال بسیار باشد، از نزدیکانش و دفاع آنها از او به وسیله دست و زبان بی نیاز نیست و نزدیکان شخص برای حفظ الغیب او مهم ترین اشخاصند و بهتر می توانند پراکندگی و گرفتاری او را برطرف سازند و در هنگام سختی و پیش آمدهای ناگوار که برایش پیش آید، (از بیگانگان) مهربان ترند.

هر که از طایفه خویش دست بکشد، پس از ایشان یک دست گرفته شده و از او دست های بسیار (یعنی در حقیقت، به خود ضرر زده است و یاری طایفه

ص: 74

خویش مانند یاری خویش است).(1)

در برخی روایات، از اینکه انسان نَسَب خود را نفی کند، منع شده است. امام صادق علیه السلام می فرماید:

کَفَرَ باللّهِ مَن تَبَرَّءَ مِن نَسَب وَ إنْ دَقَّ.(2)

آن کس که از نسب خود، اگر چه پست باشد، بیزاری جوید، به خدا کافر شده است.

3. باید از این احساسات، در راه دین و حمایت از آن، استفاده شود:

امام سجاد علیه السلام می فرماید:

هیچ (صاحب) حمیت و تعصبی وارد بهشت نمی شود، مگر حمیت حمزة بن عبدالمطلب (عموی پیامبر صلی الله علیه و آله) زمانی که به علت اذیت شدن پیامبر در قضیه شکمبه ای که بر سر مبارک آن حضرت انداختند، عصبانی شده و اسلام آورد.(3)

داستان اسلام آوردن حمزه علیه السلام چنین نقل شده است:

روزی ابوجهل متعرض پیامبر شده و سخنان ناشایستی به ایشان گفت و آن حضرت را بسیار آزار داد، به گونه ای که مردم جمع شدند. در این هنگام، حمزه که از شکار باز می گشت، با دیدن اجتماع مردم، علت آن را جویا شد. زنی از روی پشت بام به او گفت: ابوجهل متعرض محمد شده و او را اذیت کرده است. حمزه که عموی پیامبر بود، عصبانی شد و به سوی ابوجهل رفته، کمانش را بر سر او کوبید. سپس ابوجهل را بلند کرده و بر زمین زد. مردم که تعجب کرده بودند، از او پرسیدند: مگر تو به دین برادر زاده ات گرویده ای (که این چنین از او دفاع می کنی)؟ حمزه گفت: بله! «اشهد ان لااله الا اللّه و أن محمدا رسول الله» و این عبارت ها را از روی عصبانیت و حمیت بر زبان آورد.

ص: 75

زمانی که حمزه به خانه رفت، دچار تردید شد و با خود گفت: تو سرور قریش هستی، چگونه دین پدرانت را رها کرده و به آیین محمد صلی الله علیه و آله گرویدی؟ مردن برای تو بهتر از این کار است که مرتکب شدی. از سوی دیگر می گفت: خدایا! اگر سخنان محمد صلی الله علیه و آله درست است، تصدیقش را در قلبم قرار بده. آن شب تا صبح، شیطان او را وسوسه می کرد که از سخنش برگردد.

فردای آن روز، حمزه سراغ پیامبر صلی الله علیه و آله آمده، وضعیت خود را به عرض ایشان رساند. پیامبر او را موعظه فرمود و برای او آیاتی از قرآن را قرائت کرد. همین امر باعث شد که او در قلب هم ایمان بیاورد.

ابن عباس گفته است که آیه شریفه 122 سوره انعام، درباره این واقعه نازل شده است.

أَ وَ مَنْ کانَ مَیْتًا فَأَحْیَیْناهُ وَ جَعَلْنا لَهُ نُورًا یَمْشی بِهِ فِی النّاسِ کَمَنْ مَثَلُهُ فِی الظُّلُماتِ لَیْسَ بِخارِجٍ مِنْها.

آیا آن کسی که مرده و کافر بود و ما او را زنده گرداندیم و نوری برایش قرار دادیم تا به کمک آن در بین مردم برود (یعنی حمزه) مانند کسی است که در ظلمات است و از آن خروجی ندارد؟

با اسلام آوردن حمزه، پیامبر بسیار خوشحال شد و آزار کفار نیز به ایشان کمتر شد.(1)

از روایت گذشته و نیز این ماجرا استفاده می شود تنها وقتی که حمیت و تعصب، در راه دین حق اعمال شود و منجر به یاری آن شود، مقبول اسلام است؛ وگرنه، انسان متعصب و دارای حمیت، جایگاهش در آتش است. (البته این نکته را نباید نادیده گرفت که اسلام آوردن حمزه، اگر چه اول به علت تعصب و حمیت بود، ولی پس از آن، حمزه با خود اندیشید و از روی تفکر و سنجش عقلی، به دین اسلام گروید).

در نتیجه می توان ادعا کرد که اسلام با احساسات ملی و تعصب بر قوم و طایفه، در صورتی موافق است که باعث رشد و توسعه اجتماعی شده و دارای مصلحت واقعی و شرعی برای جامعه باشد؛ یعنی احساساتی معتدل و در حیطه عقل و دین. پس با این تصویر، ملیت گرایی ایدئولوژی ای با ویژگی های

ص: 76

زیر خواهد بود:

1. زنده و پویا؛ زیرا به کمالات و ارزش های مثبت گذشتگان به دیده تحسین و ترغیب می نگرد و همه خوبی ها را در گذشتگان خود خلاصه نمی کند.

2. با انعطاف و نقدپذیر؛ زیرا با محک عقل و منطق، خرافات و اباطیل را از چهره میراث فرهنگی خود می زداید و همه فهم و شعور را متعلق به گذشته نمی داند.

3. انسان گرا و توحید گرا؛ زیرا در راه ارتقا و اعتلای ملت خود، از کمالات و معلومات و مواهب دیگر ملت ها نیز بهره می برد و این تشتت و تفرقه و ملت پرستی را به دین توحید و خداپرستی تبدیل می کند.(1)

در قرآن کریم، بارها این اصطلاح به کار رفته است.(1) از آنجا که مسلمانان سراسر دنیا، دارای مکتب و ایدئولوژی واحدی هستند، بنابراین، همه جزو امت اسلامی به شمار می آیند و مرزهای جغرافیایی و تقسیمات ملی نباید آنان را از هم جدا کرده و به صورت گروه های جدا از هم درآورد. سید قطب در تفسیر فی ظلال القرآن می نویسد:

در نظام امت اسلامی، اصل بر آن است که همه مسلمانان در سرتاسر عالم، دارای امام واحدی باشند.(2)

ایشان وجود دو حاکم یا بیشتر را در بین کشورهای مختلف اسلامی، از باب ضرورت و استثنا از قاعده کلی (که همان امت واحده با امام واحد است) می پذیرد. پس ایشان قائل است که طبق اصل اولی، همه جوامع اسلامی باید تحت پرچم یک امت و دارای یک حاکم باشند و هدف نهایی مسلمانان نیز باید چنین حکومتی باشد.

امت اسلامی، اصولی دارد که برخلاف اصول و مبانی ملی گرایی، به ایجاد روح همدلی، وفاق و انسان دوستی در بین افراد جامعه می انجامد. برخی از این اصول انسانی عبارتند از:

1. همه مردم، در برابر قانون و تقسیم امتیازها با هم برابرند و هیچ یک از عوامل مادی، مانند نژاد، زبان، رنگ پوست یا اهل سرزمینی خاص بودن، نمی تواند ملاک افتخار یا برتری به حساب آید.

همان گونه که گذشت، خداوند در آیه 13 سوره حجرات، اختلاف ملیت ها را به خود نسبت داده و حکمت آن را نیز شناسایی مردم قرار داده است. ازاین رو، نباید این اختلاف ها را ملاک برتری و تفاخر قرار دهیم. در شأن نزول این آیه، تفسیرهای معتبر، مطالبی جالب و خواندنی را بیان کرده اند:

پیامبر پس از فتح مکه، به بلال امر فرمود که اذان بگوید. بلال از خانه کعبه بالا رفت و اذان گفت. عتاب بن اسید گفت: خدا را شکر می کنم که پدرم را از دنیا برد تا چنین روزی را نبیند (که برده ای سیاه بر فراز کعبه اذان بگوید.) شخص دیگری به نام حارث بن هشام نیز گفت: آیا رسول خدا (برای اذان گفتن) غیر از این کلاغ سیاه، کسی را پیدا نکرد؟ پس از آن، این آیه شریفه نازل شد.

ص: 78

پیامبر به قبیله بنی بیاضه امر فرمود که به شخصی به نام ابی هند (که به ظاهر برده ای آزاد شده یا شخصی غیرعرب بوده است) همسری بدهند. آنان تعجب کرده و پرسیدند: یا رسول الله! آیا ما دخترانمان را به بندگانشان شوهر بدهیم؟ در این هنگام، این آیه شریفه نازل شد.

پیامبر از بازار مدینه می گذشت. غلامی سیاه را دید که می گوید: هرکس بخواهد مرا بخرد، به این شرط است که اجازه دهد نمازهای پنج گانه را پشت سر پیامبر، به جماعت به جا آورم. شخصی او را خرید و پیامبر همیشه او را هنگام نماز می دید تا اینکه پس از چندی دیگر نیامد. پیامبر سراغ او را گرفت. گفتند: بیمار است. آن حضرت به عیادت او رفت و پس از چندی با خبر شد که وی در حال احتضار است. ازاین رو، سراغ او رفته و غسل و کفن و دفن او را خود انجام داد. مهاجرین و انصار از این کار پیامبر تعجب کردند که چگونه ایشان با این مقام بالا، به کارهای برده ای سیاه می پردازد. آن گاه این آیه نازل شد.(1)

به هر حال، همه شأن نزول های یاد شده، نشان دهنده این هستند که آیه در صدد نفی هرگونه برتری، براساس قومیت و نژاد و اثبات برابری انسان ها از لحاظ خصوصیات ظاهری است. به قول شاعر:

الناس من جهة التمثال أکفاه

ابوهمو آدم و الام حواء

فان یکن لهمو من اصلهم نسب

یفاخرون به فالطین و الماء(2)

* * *

ص: 79

از نسب آدمیان که تفاخر ورزند

از ره دانش و انصاف چه دور افتادند

نرسد فخر کسی را به نسب بر دگری

چون که در اصل، ز یک آدم و حوا زادند

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در تشبیهی ساده، ولی گویا درباره برابری انسان ها می فرماید:

اَلنّاسُ سواءٌ کَأسْنان المِشْط.(1)

مردم با هم برابرند، آنچنان که دانه های شانه با هم برابرند.

همچنین پیامبر خود را ولی همه مسلمانان (از هر ملیتی) معرفی می کند و هیچ کس را نسبت به دیگری، به خود نزدیک تر نمی داند.

در زمان آن حضرت، ایشان این اصل مهم را به اجرا در آوردند و خط بطلانی بر همه برتری جویی های زمان جاهلیت کشیدند. امام علی علیه السلام نیز در دوره کوتاه خلافت خود، برای احیای آن تلاش بسیار فرمود و در راه اجرای آن، هرگز کوتاه نیامد. در اینجا چند نمونه از اقدامات و سخنان آن حضرت را بیان می کنیم:

الف) ایشان در تقسیم بیت المال، به همه افراد، به یک اندازه می پرداخت. در روایت است که به هر شخصی سه دینار می داد. مردی از انصار که سه دینار گرفته بود، دید آن حضرت، به غلامی سیاه نیز سه دینار داد. مرد انصاری گفت: ای امیرالمؤمنین! این غلام را من دیروز آزاد کردم. آیا من و او را برابر می دانی؟ حضرت علی علیه السلام فرمود: «من در کتاب خدا نظر کردم و فضیلتی برای فرزندان اسماعیل بر فرزندان اسحاق نیافتم».(2)

ب) دو زن که یکی عرب و دیگری غیرعرب بود، خدمت امام علی علیه السلام آمدند و از ایشان کمک خواستند. حضرت مقداری پول و غذا به اندازه مساوی به آن دو زن داد. زن عرب گفت: من زنی عرب

ص: 80

هستم و این زن، عجم است. حضرت علی علیه السلام فرمود: «به خدا من برای فرزندان اسماعیل بر فرزندان اسحاق، فضیلتی در آنچه پرداختم، نمی یابم».(1)

ج) امام علی علیه السلام در نامه ای به سهل بن حُنَیف انصاری، فرماندار مدینه، درباره کسانی که به سوی معاویه می رفتند و به او ملحق می شدند، می نویسد:

دانستند که مردم نزد ما در حق برابرند _ بین آنان چیزی تقسیم نمی کنیم، مگر برابر _ پس گریختند تا سودی را به خود اختصاص دهند. خدا آنان را از رحمتش دور گرداند.(2)

این رفتار را در سیره دیگر ائمه اهل بیت علیهم السلام نیز می بینیم؛ مانند:

یک _ داستان غلام سیاه امام حسین علیه السلام که در حادثه عاشورا در رکاب آن حضرت، به شهادت رسید.

دو _ نقل شده است که امام موسی بن جعفر علیه السلام بر مردی از اهل سواد (گروهی از مردم عراق، که آنان را عرب یا عجم به حساب نمی آوردند) می گذشت. به او سلام کرده، نزد وی نشست و زمانی طولانی با او گرم صحبت شد. سپس از او خواست که اگر کاری دارد، بگوید تا آن حضرت برایش انجام دهد. شخصی به آن حضرت گفت: یابن رسول اللّه! کنار چنین شخصی می نشینی و از او می خواهی که انجام دادن کاری را از تو درخواست کند، در حالی که او به تو محتاج تر است؟ (یعنی او باید کارهای تو را انجام دهد). امام فرمود:

عبد من عبید الله و أخ فی کتاب اللّه و جار فی بلاد اللّه، یجمعنا و ایّاه خیر الآباء آدم علیه السلام و افضل الادیان الاسلام.(3)

این مرد، بنده ای از بندگان خدا است و طبق کتاب خدا برادر ما است و در سرزمین خدا، همسایه ما محسوب می شود. جامع بین ما و او، بهترین پدران،

ص: 81

یعنی حضرت آدم علیه السلام و بهترین ادیان، یعنی اسلام است.

سه _ مردی از اهل بلخ می گوید: هنگام سفر امام رضا علیه السلام به خراسان، همراه آن بزرگوار بودم. روزی بر سر سفره غذا دیدم که همه خدمت گزاران ایشان که در بین آنان سیاه پوست و غیرسیاه پوست نیز بود، جمع شده اند و حضرت با آنان مشغول صرف غذا است. به ایشان عرض کردم: جانم فدای تو باد! چه خوب بود که سفره اینان را جدا می کردید. حضرت فرمود:

مَه! انّ الرّب تبارک و تعالی واحد و الاُمّ واحد و الاب واحد و الجزاء بالاعمال.(1)

این گونه نگو، به درستی که خدای ما یکی است و مادر و پدر ما نیز یکی است و جزای انسان ها براساس اعمال آنان داده می شود (و به حَسَب و نَسَب آنان نگاه نمی شود).

آری! این است منطق انسانی و خردپسند اسلام، نه آنچه امروزه گروهی به ظاهر متمدن و مترقی ادعا می کنند. در حالی که صدای حقوق بشر آنان گوش جهانیان را می خراشد، خود و دیگر انسان ها را در دایره ملیت ها محصور کرده و حتی دفاع از حقوق انسان ها را نیز در حیطه منافع ملی خود و در جهت حفظ امنیت و اقتصاد ملی خود جست وجو می کنند.

2. افزون بر این، مسلمانان برادر یکدیگر به حساب می آیند و مانند برادر، به هم مهر می ورزند و نیازهای یکدیگر را بر آورده می کنند.

خداوند در قرآن می فرماید:

إِنَّمَا الْمُؤمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَیْنَ أَخَوَیْکُمْ.(2)

مؤمنان برادر یکدیگرند. پس دو برادر خود را صلح و آشتی دهید.

در کتاب شریف اصول کافی، در بابی به نام «اخوة المؤمنین بعضهم لبعض»(3)، یازده روایت مبنی بر

ص: 82

اینکه مؤمنان با هم برادرند وارد شده است. حتی در برخی روایات آمده است که مؤمنان برادر پدر و مادری همدیگرند. در حدیث دوم این باب آمده است:

جابر جعفی می گوید: نزد امام صادق علیه السلام بودم که ناگهان دلم گرفت و اندوهگین شدم. عرض کردم: جانم فدای شما باد! من گاهی بدون آنکه مصیبتی دیده باشم یا مشکلی داشته باشم، دچار حزن و اندوه می شوم، به گونه ای که اطرافیانم متوجه آن می شوند. امام صادق علیه السلام فرمود:

بله، ای جابر! به درستی که خداوند _ عزوجل _ مؤمنان را از طینت بهشتی خلق کرده و در آنان از نسیم روح خویش جاری ساخته است. ازاین رو، مؤمن از سوی پدر و مادر، برادر مؤمن است. پس اگر یکی از این ارواح، اندوهگین شود، همگی محزون می شوند؛ زیرا همه از همند.

حضرت علی علیه السلام می فرماید:

و إنَّما اَنتُم إخْوانٌ علی دینِ اللّه ما فَرَّقَ بَینَکم إلاّ خُبثُ السَّرائرِ وَ سُوءُ الضَّمائر.(1)

شما بر اساس دین خدا با هم برادر هستید. میان شما را جدایی نینداخته، مگر ناپاکی باطن ها و بدی اندیشه ها.

صاحب تفسیر روح البیان، ذیل آیه 10 سوره حجرات، در تحلیل برادری اسلامی می گوید:

مؤمنان همه به اصل واحدی منتسب هستند و آن، ایمان است که موجب حیات ابدی انسان است؛ همچنان که نسب برادران به اصل واحدی بر می گردد که همان پدر است و پدر، موجب حیات فانی دنیوی انسان است. ازاین رو، تشبیه نسبت دو مؤمن به دو برادر، از باب تشبیه بلیغ است و در حقیقت، ایمان به پدر تشبیه شده است؛ چون هر دو سبب زندگی و حیاتند، ولی حیات ناشی از ایمان، ابدی و همیشگی است، برخلاف حیات ناشی از پدر... . برادری اسلامی، قوی تر از برادری نَسَبی است؛ زیرا از دیدگاه اسلام، برادری نَسَبی،

ص: 83

بدون اسلام و ایمان اعتباری ندارد. ازاین رو، کافر از مسلمان ارث نمی برد.(1)

3. دوستی ها و دشمنی ها در میان امت اسلامی، خدایی است و مسلمانان برای خدا یکدیگر را دوست یا دشمن دارند. بنابراین، اختلاف های جنبی و مادی، از جامعه، رخت بربسته و الفت و دوستی فراگیر، بین آنان برقرار می شود و تنها با کسانی دشمنی پیدا می کنند که باورهای باطل و ضد خدایی دارند و بر آن اصرار می ورزند.

خداوند در قرآن کریم، از دوستی با کفار و منافقان، اگرچه از لحاظ نَسَبی به انسان نزدیک باشند، نهی فرموده است:

یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا آباءَکُمْ وَ إِخْوانَکُمْ أَوْلِیاءَ إِنِ اسْتَحَبُّوا الْکُفْرَ عَلَی اْلإیمانِ وَ مَنْ یَتَوَلَّهُمْ مِنْکُمْ فَأُولئِکَ هُمُ الظّالِمُونَ.(2)

ای کسانی که ایمان آورده اید! هرگاه پدران و برادران شما کفر را بر ایمان ترجیح دهند، آنان را ولی (یاور و تکیه گاه) خود قرار ندهید و کسانی از شما که آنان را ولی خود قرار دهند، ستمگرند.

در کتاب اصول کافی بابی هست به نام «باب الحبّ فی اللّه و البغض فی اللّه»(3) که شانزده روایت در آن نقل شده است. این روایات سفارش می کنند که ملاک دوستی و دشمنی انسان مسلمان باید خدا باشد. برای مثال، در روایت ششم این باب، پیامبر دوستی و دشمنی برای خدا را محکم ترین دست آویز ایمان به حساب آورده و از نماز، زکات، روزه و جهاد نیز بالاتر دانسته است.

امام علی علیه السلام یکی از افتخارات خود را جنگ با کسانی می داند که از لحاظ ملیت و نَسَب، از نزدیکان ایشان به حساب می آیند، ولی در برابر خدا و رسول او ایستاده و از انتشار دین خدا جلوگیری کردند.(4)

ص: 84

همچنین ایشان در نامه ای به معاویه، درباره حمایت خاندان خویش از پیامبر می نویسد:

مؤمن ما (مانند ابوطالب و حمزه) پاداش پشتیبانی کردن از پیامبر را می طلبد (یعنی رضا و خشنودی خدا) و کافر ما (که اسلام نیاورده بودند، مانند عباس و مَطعَم بن عدّی) به علت خویشاوندی، از آن بزرگوار حمایت می کردند.(1)

از این سخن حضرت علی علیه السلام بر می آید که دفاع انسان کافر، به علت حمیت، ملیت و قوم و خویشی است، ولی دفاع شخص مسلمان از هم وطن یا قوم و خویش خود، برای خدا و اجر و پاداش است.

4. ملاک برتری در امت اسلامی، تقوای الهی است:

از آنجا که انسان، فطرتا فزون خواه و برتری طلب است، اسلام نیز جلوی این امر فطری را نمی گیرد، بلکه آن را به سوی هدف درست سوق می دهد و از لغزیدن انسان به جاده های انحرافی جلوگیری می کند.

در آیه 13 سوره حجرات، پس از آنکه خداوند برتری براساس ویژگی های ظاهری را نفی می کند، می فرماید:

إنَّ أکْرَمَکُم عِندَاللّهِ أَتْقاکم.

گرامی ترین و برترین شما نزد خدا، پرهیزگارترین شما است.

تقوا ملاکی است که اسلام آن را میزان سنجش قرار داده است و حتی برای موضوع های مهمی، مانند دانش نیز اگر خارج از دایره پرهیزگاری قرار گیرند، ارزشی قائل نیست،(2) تا جایی که پیامبر می فرماید:

اَنا سَیِّدُ وُلدِ آدم وَ لاَفَخْرَ.

من آقای بنی آدم هستم، ولی این، مایه فخر من نیست.

بلکه بالاتر از سیادت و رسالت او، بندگی و اطاعت او از خداوند است. ازاین رو، حتی در اذان

ص: 85

می گوییم: «اشهد انّ محمدا عبده و رسوله؛ یعنی بندگی پیامبر بر رسالت او مقدم است».(1)

در تفسیر نمونه، از کتاب آداب النفوس طبری نقل شده است که پیامبر ایام تشریق (روزهای 11 و 12 و 13 ذی حجه) در سرزمین منا، در حالی که بر شتری سوار بود، روبه سوی مردم کرد و فرمود:

ای مردم! خدای شما یکی است و پدر شما هم یکی است. بدانید که عرب بر عجم، عجم بر عرب، سیاه بر گندمگون و گندمگون بر سیاه فضیلتی ندارد، مگر به تقوا. آیا دستور الهی را ابلاغ کردم؟

مردم پاسخ دادند:بله. پیامبرفرمود:«پس حاضران، این دستور را به غایبان برسانند».(2)

آری! این دستوری جاودانه است که باید به گوش همه مردم دنیا برسد تا جامعه بشری، به جای دل بستن به امور غیراختیاری، رو به سوی ملاکی بیاورد که همه به طور مساوی می توانند آن را داشته و به وسیله آن، به اوج قله انسانیت برسند. این تنها بستگی به همت شخص دارد که چه اندازه بتواند در مسیر تقوای الهی پیش رفته و عزّت و افتخار برای خود کسب کند.

از پیامبر بزرگ خدا، حضرت عیسی علیه السلام نقل شده که وقتی از او پرسیدند: شریف ترین مردم کیست؟ ایشان دو مشت خاک برداشت و پرسید: «از این دو مشت خاک، کدام یک شریف ترند؟»، آن گاه خاک ها را ریخته و فرمود: «اَلنَّاسُ کُلُّهم مِنْ تُرابٍ وَ اَکْرَمُهم عِندَاللّهِ أتْقاهُم؛ همه مردم از خاکند و گرامی ترین آنان نزد خدا با تقواترین آنان است».(3)

در روایت است که حضرت سلمان، در مسجد، در میان گروهی از قریش بود. آنان نَسَب های خود را بیان کردند تا نوبت به سلمان رسید. عمربن خطاب به او گفت: اصل و نسبت را بیان کن. سلمان فرمود: من فرزند عبداللّه هستم. گمراه بودم، خداوند توسط محمد مرا هدایت کرد و فقیر بودم، خداوند به واسطه محمد صلی الله علیه و آله مرا بی نیاز گردانید و مملوکی بودم که به واسطه محمد مرا آزاد گرداند. نَسَب

ص: 86

و حَسَب من این است.(1)

آری! چنین نَسَب و حَسَبی از دیدگاه مسلمانِ حقیقی، جای افتخار و ارزش گفتن دارد. در حدیثی، امام صادق علیه السلام با بیانی شیوا و زیبا همه ملاک های برتری و افتخار را دایر بر مدار ایمان دانسته و مؤمن را دارای همه آنها می داند. ایشان می فرماید:

اَلْمؤُمِنُ عَلَوِیٌّ لِانَّه عَلا فِی الْمَعْرِفَةِ؛ مؤمن علوی است؛ زیرا درجه معرفتش بالا رفته است.

وَ الْمُؤمِنُ هاشِمیٌّ لِانَّه هَشَمَ الضَّلالَة؛ مؤمن هاشمی است؛ زیرا تاریکی گمراهی را شکافته است.

وَ الْمُؤمِنُ قُرَشِیٌ لِانَّه أَقرَّ بِالشَّیْ ءِ الْمَأخُوذِ عَنّا؛ مؤمن قرشی است؛ زیرا به چیزی که از ما گرفته، اقرار دارد.

وَ الْمؤُمِنُ عَجَمِیٌّ لِأنَّه اِسْتَعْجَمَ عَلیْهِ أبوابُ الشَّرِّ؛ مؤمن عجمی است؛ زیرا درهای شر به رویش بسته است.

وَ الْمؤمِنُ عَرَبِیٌّ لِأنَّ نَبیَّه صلی الله علیه و آله عَرَبیٌّ وَ کِتابَهُ الْمُنزَلِ بِلسانٍ عَربیٍّ مُبینٍ؛ مؤمن عربی است؛ زیرا پیامبر او عرب است و کتاب آسمانی اش به زبان عربی است.

وَالْمؤُمِنُ نَبْطِیٌّ لِأنَّه استنبط العِلمَ؛مؤمن نبطی است؛زیرا علم را استنباط می کند.

وَالْمُؤمِنُ مُهاجِریٌّ لِانَّه هَجَرَالسِّیئّاتِ؛مؤمن مهاجراست؛زیرا ازگناهان دوری می کند.

وَ الْموُمِنُ أنصاریٌّ لِانَّه نَصرَ اللّهَ وَ رَسولَه وَ اَهلَ بَیتِ رَسولِ اللّه؛ مؤمن انصاری است؛ زیرا خدا و رسول و اهل بیت پیامبر را یاری می کند.

وَ الْمؤُمِنُ مُجاهِدٌ لِانَّه یُجاهِدُ أعداءَ اللّهِ عَزَّوجلَّ فی دَوْلَةِ الْباطِلِ بِالتَّقیّةِ وَ فِی

ص: 87

دَوْلَةِ الْحَقِّ بِالسَّیْفِ؛(1) مؤمن مجاهد است؛ زیرا در دولت باطل، با تقیه و در دولت حق، با شمشیر، با دشمنان خدا جهاد می کند.

درباره شرایط مزبور، اختلاف نظر دارند. آنچه مورد اتفاق است، اینکه:

1. افرادی که پیمان نامه را امضا می کنند، باید به یکی از ادیان سه گانه یهود، مسیحیت و مجوسیت، ایمان آورده باشند و در اصطلاح فقهی، ملل مزبور را اهل کتاب می نامند.

2. از هرگونه توطئه و اقدامات خصمانه علیه اسلام و مسلمانان خودداری کنند.

3. از قوانین جزایی و قضایی اسلام پیروی کنند.

4. بر طبق پیمان ذمه، متحدان، سالیانه مالیاتی به عنوان «جزیه» به دولت اسلامی پرداخت کنند.

این در حقیقت، در برابر مسئولیت های سنگینی است که مسلمانان در حمایت از آنان به عهده می گیرند. کیفیت و کمیت جزیه، با رضایت طرفین، در متن قرارداد مشخص می گردد و با توافق طرفین، به طور رسمی امضا و تأیید می شود.

5. ممکن است موارد دیگری نیز با توافق در متن قرارداد قید گردد.

اقلیت های غیرمسلمان، پس از انعقاد پیمان یاد شده، به طور رسمی تبعه دولت اسلامی می شوند و هرگز بیگانه و اجنبی محسوب نمی گردند و از حقوق و مزایای فراوانی برخوردار می شوند.(1)

وقتی به ترویج مرموز آن در کشورهای اسلامی و پی آمدهای آن، می نگریم، مشخص می شود که ناسیونالیسم هرگز ملت های مسلمان را به این اهداف نرساند، بلکه در حقیقت، آنان را از چاله درآورده و در چاه افکند.

در قرن نوزدهم، یکی از دشمنان سر سخت و موانع قدرت مند در برابر غربیان، دولت عثمانی بود که بر بسیاری از ممالک اسلامی حکومت می کرد و با داشتن خلیفه، ظاهری اسلامی و مذهبی داشت (اگرچه بسیاری از خلفا در عمل، چندان به اسلام پای بند نبودند.) وجود این دولت، به گونه ای وحدت را در میان مسلمانان ایجاد کرده بود و این، مانع بزرگی در برابر نفوذ بیگانگان بود.

دولت های استعماری غرب، وحدت جهان اسلام (و به اصطلاح فرنگی، پان اسلامیسم) را خطر بزرگی برای منافع سیاسی و اقتصادی خویش می دانستند. در اواخر قرن نوزدهم، با تلاش های سیدجمال الدین اسدآبادی، سلطان عبدالحمید و دیگران، زمزمه وحدت مسلمانان دنیا سرگرفت و هم بستگی ترک ها و عرب ها در امپراتوری عثمانی، مانع از نفوذ غرب در منطقه حساس و مهم خاورمیانه شد. قدرت های استعماری احساس خطر کردند و شگرد تازه ای را به کار بستند که مؤثر نیز افتاد و آن، برانگیختن احساسات ملی و ترویج مکتب ناسیونالیسم در میان اعراب و ترک ها بود.(1)

محمد اقبال لاهوری می گوید:

در آن زمان که دعوت به قوم پرستی در هندوستان و به طور کلی، در جهان اسلام پدیدار نگشته بود، در خلال کتبی که از مؤلفین اروپایی می خواندم، به طور آشکار معلوم بود که نقشه های استعماری اروپا دعوت به سوی ناسیونالیسم را هدف خود قرار داده و می خواهند با این راه، صفوف مردم را به هم بزنند؛ زیرا در نظر آنان، دعوت به ناسیونالیسم و ملیت پرستی، اسلحه برانی است که از همه بیشتر، به آن احتیاج دارند و این احتیاج، ایجاب کرد که برای نابود کردن وحدت دینی در ممالک اسلامی، مردم را به سوی اصول ناسیونالیستی دعوت نمایند.(2)

ص: 90

با سقوط دولت عثمانی،(1) با نقشه ویلسن _ رئیس جمهور وقت امریکا _ در کنفرانس صلح پاریس، با عجله، کشورهای ریز و درشت بسیاری به جای آن دولت بزرگ تشکیل شدند(2) و این، آغاز شکسته شدن شوکت مسلمانان و باز شدن دست استعمارگران در کشورهای آنان بود. اگر تا آن روز، دولت عثمانی مانع از ورود یهودیان به فلسطین و تشکیل دولت اسرائیل بود، از آن پس، موانع این کار از میان برداشته شد. اینک پس از گذشت چندین دهه از تشکیل این غده سرطانی، در سرزمین های مسلمانان، کشورهای مختلف اسلامی، اگرچه دارای چندین برابر جمعیت و سرمایه هستند، توان مقابله با آن رژیم را ندارند.

آنچه دخالت استعمارگران را در ترویج ناسیونالیسم میان مسلمانان تأیید می کند، این است که اولاً، این پدیده، تنها در کشورهای تحت سلطه دولت عثمانی، به شدت تقویت می شد و در دیگر کشورهای اسلامی، که تحت تسلط دولت عثمانی نبودند، مانند ایران و هند، کمتر به آن دامن زده می شد؛ زیرا این کشورها توان رویارویی با استعمار را نداشتند، بلکه خود، تحت نفوذ ابرقدرت هایی چون انگلیس و روسیه بودند و آنان نیازی به استفاده از حربه ملیت، در این کشورها نمی دیدند.

ثانیا، بسیاری از کسانی که عامل ترویج ملی گرایی در کشورهای اسلامی بودند، غیرمسلمان و بیشتر یهودی یا مسیحی بودند که منافع خود را وابسته به منافع کشورهای غربی و در تفرقه انداختن میان مسلمانان، برای جلوگیری از تشکیل امت اسلامی می دیدند. ازاین رو، دیده می شود که بسیاری از ملی گرایان عرب و ترک، غیرمسلمان و حتی از کشورهای غربی، مانند فرانسه، انگلیس و روسیه

ص: 91

بوده اند.(1)

شخصیت دیگری که در پیدایش پان عربیسم نقش بازی کرد، ابراهیم الیزیدی بود که در سال 1868. م در آثار ادبی اش، از ملیت عرب سخن گفت.(1) پس از آن، کم کم انجمن ها و گروه های ملی تأسیس شدند و به ترویج این اندیشه پرداختند.

ویژگی ناسیونالیسم اعراب آن است که به شدت با اسلام گره خورده است و بسیاری از ملی گرایان عرب، می کوشیدند دین اسلام را به ملت عرب اختصاص دهند و اسلام را از افتخارات اعراب بدانند. حتی نویسندگان مسیحی، عرب گرایی و اسلام را دو تعبیر از یک هدف می دانستند. آنان بر شکوه و عظمت حضرت محمد صلی الله علیه و آله با جایگاه رهبری قهرمان تأکید می کردند و سهم او را در ملیت عرب می ستودند، ولی مدعی بودند که پیوندهای ملی باید از پیوندهای مذهبی فراتر رود و به تشکیل دولت های غیر مذهبی کمک کند.(2)

عبدالرحمن البزاز (متوفای 1972 م) از طرفداران برجسته ناسیونالیسم عرب و نخست وزیر عراق در سال های 1965 و 1966م، می گوید: اسلام هر چند دینی جهانی است و برای همه ملل و اقوام مناسب است و در میان اقوام و ملل متعددی نیز انتشار یافته است، ولی اولاً و بالذات برای عرب ها نازل شده است. وی شواهد مفصلی نیز از تاریخ و رفتار مسلمانان صدر اسلام بیان می کند که در آنها معمولاً عرب را بر غیرعرب ترجیح داده اند(3) (البته ما نیز این شواهد را می پذیریم، ولی اینها نمی توانند بیان کننده نظر اسلام باشند؛ زیرا در فصل گذشته دیدیم که آیات قرآن و سیره و روایات پیامبر و ائمه علیهم السلام این مسئله را به شدت رد می کنند و رفتار تعدادی از مسلمانان، در برابر این نص های صریح نمی تواند چیزی را اثبات کند، بلکه خود اشکالی است برکسانی که از این اشخاص

ص: 93

پیروی می کنند).

ناسیونالیست های عرب، از دوره بنی امیه، به نام دوره شکوهمند آگاهی عربی (عزة وعی العرب) یاد و ستایش می کنند.(1) علمای الازهر، که مهم ترین مرجع دینی اهل تسنن هستند، نخست به مخالفت با ناسیونالیسم برخاسته و آن را مخالف با تعالیم الهی دین اسلام معرفی کردند. به همین علت، شخصیت هایی چون محمد ابوالفضل الجیزاوی، رئیس الازهر، و عبدالرحمن قره، مفتی مصر، حمله به بدعت ناسیونالیسم را آغاز کردند. آنان اعلام کردند که عرب و عجم، در برادری اسلامی _ که در آن، قومیت جزو علقه های ایمان است _ با هم متحدند. در سال 1938م، شخصیت مذهبی برجسته دیگری، به نام شیخ محمد غنیمی، بر مخالفت اسلام با انواع تک روی سرزمینی یا قومی (اقلیمیه) تأکید کرد. حتی در حدود سال 1938م، یعنی در اوج طغیان عرب ها علیه مهاجرت یهودیان به فلسطین، که ناسیونالیسم در شرق هم به اندازه غرب، به صورت مذهب مختار و اعتقادی نیرومند درآمده بود، رئیس جدید الازهر، شیخ مصطفی المراغی، مخالفت اسلام را با نژادپرستی یادآور شد و از مسلمانان عرب خواست که برای تحقق وحدت اسلامی بکوشند و دل به وحدت عرب نبندند. تبدیل الازهر، از قهرمان جهان وطنی اسلامی، به یکی از سنگرهای معنوی ناسیونالیسم عرب، چند سال پس از جنگ جهانی دوم آغاز شد؛ یعنی در سال 1952 م، که سلطنت مصر، با کودتای افسران آزاد، معروف به «انقلاب ژوئیه» بر افتاد.(2)

پس از انقلاب ژوئیه، یک باره علمای الازهر، به صف طرفداران ناسیونالیسم پیوستند و چون پس از این انقلاب، حمایت از اندیشه ناسیونالیسم حاکم شده بود، می توان گفت که الازهر به راه آمده و از ترس، تسلیم شده بود.(3) بنابراین، ناسیونالیسم عرب دارای پشتوانه مذهبی نیز شد.

همان گونه که در نقد اصل ناسیونالیسم بیان شد، اسلام، هیچ قومی را برتر ندانسته و خود را مختص به هیچ ملتی نمی داند و حتی اعراب را هم که پیامبر اسلام صلی الله علیه و آلهاز میان آنان برانگیخته شده و کتاب قرآن به زبان آنان نازل شده است، دارای هیچ حق اولویتی نسبت به خود نمی داند. شهید مطهری می فرماید:

آیات دیگری در قرآن می باشد که از مفاد آنها یک نوع تعزز و اظهار بی اعتنایی به مردم عرب، از نظر قبول دین اسلام استنباط می شود. مفاد آن آیات، این است که اسلام نیازی به شما ندارد. فرضا شما اسلام را نپذیرید، اقوام دیگری در جهان هستند که آنها از دل و جان، اسلام را خواهند پذیرفت، بلکه از مجموعه این آیات، استنباط می شود که قرآن کریم، روحیه آن اقوام دیگر را از قوم عرب، برای اسلام، مناسب تر و آماده تر می داند.(1)

قرآن می فرماید:

فَإِنْ یَکْفُرْ بِها هؤلاءِ فَقَدْ وَکَّلْنا بِها قَوْمًا لَیْسُوا بِها بِکافِرینَ.(انعام: 89)

و اگر اینان [مشرکان] بدان کفر ورزند، بی گمان گروهی دیگر را بر آن گماریم که بدان کافر نباشند.

در روایات نیز غیر از مخالفت شدید پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه علیهم السلام با کسانی که به قومیت عرب افتخار کرده و آن را قوم برتر می دانسته اند،(2) به روایاتی برمی خوریم که بیان می کنند تعصب ورزیدن بر قومیت، انحرافی است که اعراب دچار آن می شوند. امام علی علیه السلام می فرماید:

خداوند گروه های مختلف را به علت انحراف های متفاوت عذاب می کند و از جمله، اعراب را برای عصبیتی که دارند.(3)

می توان گفت، مهم ترین دشمن اعراب که مشکلات بسیاری را فرا روی آنان قرار داده است، رژیم اسرائیل است. این رژیم، باعث قتل عام و آوارگی بسیاری از اعراب شده است و با نقشه های شوم و خطرناکی که برای آینده خود دارد، موجودیت همه کشورهای عربی را دچار خطر کرده است. با نگاهی به تاریخچه پیدایش این رژیم، باید پذیرفت که به وجود آمدن این رژیم، نتیجه مستقیم روی آوردن اعراب به پان عربیسم است؛ زیرا همان گونه که گذشت، با فروپاشی دولت عثمانی و به وجود آمدن اختلافات ملی میان کشورهای اسلامی، زمینه برای تشکیل این دولت غاصب ایجاد شد. زمانی که اعراب و ترک ها و دیگر ملت های مسلمان، در اندیشه اعتلای ملت های خویش بودند، استعمارگران نیز بی کار ننشسته و یهودیان صهیونیست را تقویت کردند و در سرزمین های اسلامی، کشوری به نام اسرائیل را بنا نهادند. عجیب آن است که اعراب وقتی به خود آمدند و تصمیم به مبارزه با اسرائیل گرفتند، باز سراغ ملی گرایی عربی رفته و مانند شخصی که با بنزین، به خاموش کردن آتش مشغول شود، با ناسیونالیسم به جنگ یکی از ثمرات رو آوردن به این مکتب، یعنی اسرائیل رفتند که نتیجه چنین تلاشی از پیش روشن است.

شکست اعراب در مقابل اسرائیل، در جنگ های 1948، 1967 و 1973 که به اشغال صحرای سینا در مصر و بلندی های جولان در سوریه و اشغال تمام سرزمین فلسطین، توسط رژیم صهیونیستی انجامید، در حقیقت، به مثابه شکست ناسیونالیسم عربی بود.(1)

بنابراین، اعراب بار دیگر تاوان رفتن دوباره به سوی ناسیونالیسم را پرداخته و با شکستی مفتضحانه، مقدار بیشتری از سرزمین های خود را تقدیم اسرائیل کردند.

غیر از ناکامی ها در جریان سه جنگ یاد شده، ناسیونالیسم عربی در سال 1955م. نیز در صحنه تهاجم انگلیس، فرانسه و اسرائیل به مصر شکست خورد و عبدالناصر با شعار پان عربیسم نتوانست مانع از باز پس گیری کانال سوئز از قوای انگلیس، فرانسه و اسرائیل شود.(2)

کشور مصر که از سردمداران ملی گرایی اعراب است، نخستین کشوری بود که قرارداد صلح با

ص: 96

اسرائیل را امضا کرد و موجودیت دشمن ملت عرب را به رسمیت شناخت. از کسانی که به جای پیروی از اسلام که باعث اعتلای نام اعراب در جهان شد، از مکتبی که ساخته و پرداخته دشمنان مسلمانان است، پیروی می کنند، بیش از این نیز انتظار نیست. این در حقیقت، همان ذلتی است که حضرت علی علیه السلام در خطبه قاصعه، وعده آن را به متعصبان و قوم گرایان داده است.(1)

اعرابی که به واسطه اتحاد و همدلی اسلامی، به بزرگ ترین قدرت در جهان تبدیل شدند و ابرقدرت های زمان خویش را با دست خالی شکست دادند،(2) امروز با داشتن بزرگ ترین سرمایه های جهانی، مانند نفت، به ضعیف ترین و منفعل ترین کشورها در برابر استعمارگران و متجاوزان تبدیل شده اند که گاهی حتی خودشان در ضربه زدن به خود، از دشمنانشان پیشی می گیرند. نمونه آن، قتل عام فلسطینیان عرب، به دست حکومت ملک حسین در اردن است که در واقعه معروف «سپتامبر سیاه» صورت گرفت.(3) امروزه نیز با آنکه کشورهای غیرمسلمان، جنایت های اسرائیل را در فلسطین محکوم می کنند، کشورهای عرب، دست سازش به سوی آن دولت دراز کرده و در برابر جنایت های آنان مهر سکوت بر لب زده اند.

اگر اعراب به عقل خویش رجوع کرده و بر تاریخ پرفراز و نشیب خود نگاهی بیاندازند، برایشان آشکار خواهد شد که باید به خود بیایند و از تکرار خطاهای خود دست بردارند و دست به دامان اسلام بزنند تا عزت و شوکت خود را بازیابند؛ همان گونه که درصدر اسلام چنین شد. امام علی علیه السلام می فرماید:

ص: 97

و العرب الیوم و اِن کانوا قلیلا فهم کثیرون بالاسلام، عزیزون بالاجتماع.(1)

گرچه امروز، عرب اندک است، ولی به سبب دین اسلام بسیارند و به علت اجتماع و وحدت، غلبه دارند.

ملیت نیز ندارد. حکومتی که امروز دارد، حکومتی است که امریکا تعیین می کند و پایگاه هایی که دارد، در اختیار امریکا (و اسرائیل) است و صنعت مونتاژی که دارد، از آنِ امریکا است. اخلاق و رفتاری هم که دارد، غربی است و آن عبارت از فساد، شراب، قتل و مخدر است. قرض و بدهی هایی هم که دارد، بر خزانه داری کل سنگینی دارد.(1)

این، نتیجه تلاش شخصی است که به ظاهر مسلمان، ولی در باطن، دنباله رو شیطان و پیرو محض امریکا و غرب است. ناسیونالیستی که احساسات ملی را بر باورهای مذهبی ترجیح داد؛ یعنی یک ملی گرایی واقعی. البته از دیدگاه ملی گرایان، یک قهرمان که اسلام را یک سره از ملیت ترکیه جدا ساخت. نمونه هایی از اقدامات آتاتورک عبارتند از:

_ لغو عید قربان و فطر و تعطیلی روز جمعه؛ (به جای آن، روز یکشنبه را تعطیل کرد)

_ جلوگیری از رفتن به مراسم حج، در چندین سال؛

_ منع حجاب؛

_ جلوگیری از اذان گفتن به زبان عربی و رواج آن به زبان ترکی؛

_ تبدیل مسجد ایاصوفیا به موزه و مسجد الفاتح به ایستگاه؛

_ تعطیل کردن کتاب خانه های اسلامی و مراکز و مدرسه های دینی؛

_ قطع رابطه با کشورهای اسلامی؛

_ جای گزین کردن الفبای عربی با حروف لاتین؛

_ رسمیت دادن به تقویم میلادی به جای تقویم هجری.

این ملی گرای بزرگ ترکیه، تا جایی پیش رفت که در نامه ای، از سفیر انگلیس در ترکیه خواست که جانشین وی شود که البته سفیر انگلیس، به علت مصلحت ندانستن، آن را رد کرد.(2)

شاید بیش از این، نیازی به بیان افتخارات ملی گرایان ترک نباشد، ولی جا دارد تجلیل غربیان را

ص: 99

نیز از آنان بیان کنیم. آقای جرج. ن. کرزن، وزیر امور خارجه وقت بریتانیا در مجلس عوام می گوید: «ما آنچنان بر ترکیه ضربه وارد کردیم که هرگز سربلند نکند؛ چون ما دو نیروی فعال او را از کار انداختیم: اسلام و خلافت اسلامی».(1)

این کار کریم خان زند را می توان نقطه عطفی در تاریخ ملت ایران به شمار آورد که البته دوامی نیاورد. حکومت ایران، شکل پیشین خود را حفظ کرد و همچنان مردم، تحقیر گشته و از حقوق اساسی خود محروم می شدند.

گزافه گو مبدل شد.(1)

به هر حال، می توان نهضت مشروطه را نخستین گام در راه رسمیت بخشیدن به ملت و قدرت او به حساب آورد.

خصومت دیرینه این نژاد با نژادهای سامی و ترک سخن گفته و می گویند، در ادبیات طبقه وابسته به استعمار سرمایه داری، سخن از داریوش کبیر، انوشیروان عادل و تأسف و اندوه فراوان از سقوط سلسله ساسانی در میان است و از استقرار و ترویج دین اسلام، تحت عنوان «هجوم قوم وحشی عرب» یاد می شود.(1)

ویژگی این نوع ناسیونالیسم این بود که پیروان آن، در خیال ها و اوهام واهی خود، درباره برتری ملت ایران بر دیگر ملت ها از لحاظ سابقه تاریخی، فرهنگ و تمدن، خط و زبان، غوطه ور شده و برای اعتلای آن و برگرداندن شکوه و عظمت خیالی ملت ایران، شعار می دادند، بدون آنکه واقعیات امروز ایران را دیده و برای حل مشکلات ملت، گامی بردارند.

جالب این است که این گروه از ملی گرایان، حتی خود نیز به شعارهایشان پای بند نبودند و در حالی که حمله مسلمانان در زمان ساسانیان، به ایران و تغییر فرهنگ فاسد آن زمان به فرهنگ غنی اسلامی را فاجعه ای برای ملت ایران می دانستند، خود با شتاب و عجله، می کوشیدند ایران را به دامان فرهنگ غرب انداخته، هرچه بیشتر، فرهنگ و مکتب های مغرب زمین را به ایران انتقال دهند. میرزا ملکم خان، از پیشگامان این گروه، خطاب به دولت مردان ایران می گوید:

ایران را به عقل نمی توان نظم داد. عقل شما هم، در صورتی که بیشتر از عقل افلاطون باشد، باز بدون حکم فرنگی ممکن نیست بفهمید اداره شهری چیست... نباید از پیش خود اختراعی نماییم. یا باید علم و تجربه فرنگستان را سرمشق خود قرار دهیم، یا باید از دایره بربری گری خود، قدمی بیرون نگذاریم.(2)

باید از او پرسید: ملتی که در دایره بربری گری گرفتار است و تنها با چنگ زدن به فکر و فرهنگ بیگانه می تواند خود را نجات دهد، به چه چیز آن می توان افتخار کرد؟ این مرام را باید غرب گرایی و

ص: 104

بیگانه پرستی نامید، نه ملی گرایی و عشق به ایران.

این تناقض، در اندیشه های میرزا آقاخان کرمانی و هم فکرانش نیز یافت می شود. آنان از سویی بر ناسیونالیسم ایرانی تأکید می کردند و از سوی دیگر، می کوشیدند تا علم، فرهنگ، هنر و... را از غرب بیاموزند. آنان اسلام را که مایه افتخار ایرانیان و باعث سربلندی ایران بود، دین بیگانه و زیان بار برای ایرانیان می دانستند، ولی غربیان را که در حال چپاول و غارت میراث و فرهنگ کشورمان بودند، ناجی ایران به شمار می آوردند. به همین علت، این نوع ناسیونالیسم، در میان مردم پایگاهی پیدا نکرد و حتی گاهی به شدت به آن اعتراض می شد.

دولت های شاهنشاهی ایران، تأسیس فرهنگستان زبان فارسی، بازسازی آثار باستانی و بناهای تاریخی _ که به زعم شاه، سیمای درخشان تمدن پرشکوه ایران باستان بودند _ و برگزاری جشن هزاره فردوسی بود.(1)

از سوی دیگر، رضا شاه به شدت به مظاهر دینی و اسلامی حمله می کرد که از آن جمله می توان به کشف حجاب و ترویج بی بندوباری در میان زنان اشاره کرد. البته این نکته را نباید از نظر دور داشت که روی کار آمدن رضا شاه و اقدامات وی، خود، توطئه استعمارگران انگلیسی بود. شاهد این ادعا اینکه رضاخان، آتاتورک و فیصل، در یک زمان به حکومت ایران، ترکیه و عراق رسیدند و در سال های 1920 تا 1922 با کمک و پیشنهاد انگلیس، قدرت را در کشورهایشان به دست گرفتند و هر سه، مدافع سرسخت ملی گرایی از نوع یاد شده، در کشورهایشان بودند.(2)

پس از رضاشاه، فرزندش نیز این رویه را با همه توان ادامه داد. تغییر تقویم از هجری به شاهنشاهی، برگزاری جشن های 2500 ساله شاهنشاهی در شیراز و مبارزه با مظاهر اسلام، نمونه هایی از اقدامات وی در این راه بود.

از آنجا که محمدرضا و پدرش(3) از حربه ناسیونالیسم، برای ضربه زدن به اسلام و چپاول هرچه بیشتر مردم سود می بردند، مردم به شدت، به اعمال و رفتار آنان اعتراض می کردند. تا آنجا که ادامه این اعتراض ها به پیروزی انقلاب اسلامی و فرو پاشی نظام شاهنشاهی و از میان رفتن اقدامات ناسیونالیستی آنان انجامید.

برخلاف ملی گرایی نوع اول، نهضت ملی، بر مقوله هایی مانند حاکمیت ملی، مقابله با استیلای امپریالیسم، تأمین استقلال و آزادی کشور و تأمین آزادی و دموکراسی برای مردم تأکید می کرد. از سویی این نوع ملی گرایی، با مذهب، ضدیت کمتری داشت و حتی در مواردی، رهبران بزرگ مذهبی نیز آن را تأیید می کردند (از جمله می توان به تأیید آیت الله طالقانی از نهضت ملی، همکاری آیت الله کاشانی در ملی کردن صنعت نفت و حتی انتصاب مهندس بازرگان، توسط امام خمینی رحمه الله به نخست وزیری موقت، پس از انقلاب اسلامی اشاره کرد. اگرچه در همه این موارد، در پی انحراف نیروهای ملی، از اهداف مورد نظر، حمایت رهبران مذهبی را از دست دادند).

جبهه ملی، نخست در سال 1328 به رهبری محمد مصدق تشکیل شد و چون حمایت مردمی را با خود داشت، توانست موفقیت هایی را نیز به دست آورد، ولی در سال 1332، پس از کودتایی که علیه دولت او شد، با اشتباه هایی که از او سر زد، حمایت مردمی را از دست داد و ناچار از صحنه کنار رفت. جبهه ملی نیز، که بزرگ ترین رکن خود را از دست داده بود، محکوم به زوال شد.

چند ماه پس از کودتا، بازرگان و گروهی از هوادارانش کوشیدند تشکیلاتی را به نام نهضت ملی سازماندهی کنند، ولی با دستگیری رهبران تشکیلات، در سال 1336، چراغ نهضت نیز خاموش شد.

در خرداد 1339، جبهه ملی، مرکب از برخی افراد و گروه ها دوباره تأسیس شد، ولی این بار جای مصدق در آن خالی بود و او هیچ نقشی در رهبری یا سیاست گذاری این جبهه، برعهده نداشت. جبهه ملی دوم نیز در سال 1343 منحل شد. سرانجام، افراد و گروه هایی از جمله، بازرگان، نهضت آزادی، فروهر و حزب ملت ایران، اقدام به تشکیل جبهه ملی سوم کردند و مصدق نیز از آنان حمایت کرد، ولی جبهه ملی سوم نیز مجالی برای عرض اندام پیدا نکرد و همه رهبرانش سرکوب یا زندانی شدند.(1)

با بررسی تاریخ مبارزات نهضت و جبهه ملی و دیگر احزاب و گروه های همسو با آنها می توان به این نتیجه رسید که چون این گروه ها پایگاه مردمی مستحکمی نداشتند، هیچ گاه نتوانستند در عرصه مبارزات سیاسی، گام بزرگی بردارند و معمولاً با شکست و انحلال روبه رو می شدند. تنها در برهه هایی خاص، به علت اتحاد با رهبران مذهبی و برخوردار شدن از حمایت مردمی، به موفقیت هایی دست

ص: 107

یافتند که البته در بسیاری از موارد، پس از چندی، به علت تکیه بر خود و از دست دادن حمایت رهبران مذهبی و مردم، شکست خورده و از صحنه کنار رفتند. در حقیقت، آنان گرفتار این اشتباه بزرگ هستند که مانند ملی گرایان فرهنگی دچار نوعی غرب زدگی شده و قائلند که باید جامعه را براساس معیارهای فرهنگ غرب، اداره کرد. از سوی دیگر، آنان مذهب را، که رکن اساسی مورد قبول و حمایت مردم است، از سیاست گذاری و حکومت جدا دانسته و با دخالت دین در سیاست، مخالفت می کنند.(1) همین امر، سبب شده است که آنان حمایت مردمی را از دست داده و هیچ گاه نتوانند جایگاه ویژه ای را در نزد مردم به دست آورند.

مطرح و نقد کرده اند. در اینجا گزیده ای از این سخنان ارزشمند را نقل می کنیم. ایشان درنکوهش ملی گرایی می فرماید:

ملی گرایی اساس بدبختی مسلمین است. ملی گرایی برخلاف اسلام است.(1) اسلام آمده است همه را یک نحو به آن نظر بکند، همه جوامع را. ملی گرایی این است که الآن در امریکا بین سیاه ها و سفیدها دارد واقع می شود و این کارتری که دعوی این را می کند که من طرفدار بشر هستم، این سیاهان را این طور می کشد و این طور آزار می دهد. ملی گرایی این است که بعضی از این دولت های عرب می گویند: عربیّت و نه غیر. ملی گرایی، این پان ایرانیسم است، این پان عربیسم است. این برخلاف دستور خداست و برخلاف قرآن مجید است... .(2)

ما چقدر سیلی از این ملیت خوردیم. من نمی خواهم بگویم که در زمان ملیت، در زمان آن کسی که این همه از آن تعریف می کنند،(3) چه سیلی به ما زد آن آدم! ... نهضت ما اسلامی است، قبل از آنکه ایرانی باشد.(4)

امام خمینی رحمه الله ملی گرایی را نقشه استعمار و عاملی برای تفرقه انداختن بین مسلمانان و خیانت به آنان می داند و می فرماید:

از مسائلی که طراحان برای ایجاد اختلاف بین مسلمین طرح و عمّال استعمارگران در تبلیغ آن به پا خاسته اند، قومیت و ملیت است.(5)

ص:109

نقشه قدرت های بزرگ و وابستگان آنها در کشورهای اسلامی، این است که این قشرهای مسلم را _ که خدای تبارک و تعالی بین آنها اخوت ایجاد کرده است و مؤمنان را به نام اخوت یاد فرموده است _ از هم جدا کنند و به اسم ملت ترک، ملت کرد، ملت عرب، ملت فارس، از هم جدا کنند، بلکه با هم دشمن کنند و این درست برخلاف مسیر اسلام است و مسیر قرآن کریم.(1)

اینها نقشه هایی است که مستعمرین کشیده اند که مسلمین با هم مجتمع نباشند. در عراق، حکومت عراق، حکومت سابق تر از این حکومت _ که این بدتر از آن است _ اینها طرح می کنند که ما می خواهیم مجد بنی امیه را احیا کنیم، در مقابل اسلام. اسلام که آمده بود همه مجدها را فانی کند در مجد اللّه، اینها می گفتند: ما مجد بنی امیه را باید احیا کنیم و این چیزی نبود که شعور اینها برسد. تلقینی بود که ابرقدرت ها می کردند که اسلام متفرق بشود، مسلمین باهم متفرق بشوند، دشمن هم بشوند...(2).

این آن است که ابرقدرت ها آرزویش را می کنند و عمل کردند. وقتی اینها در جنگ دوم غلبه کردند بر عثمانی، عثمانی را تکه تکه کردند. شاید قریب به پانزده کشور کردند و هر کدام (را) یک نوکری از خودشان بالا سرش گذاشتند و مع الأسف آنهایی که اساس مطلب را مطلع نبودند، آنها هم این مسائل را اهمیتی به آن نمی دادند و الآن هم نمی دهند.(3)

یک _ ملی گرایی، عامل تفرقه

با دست حکومت های فاسد، این نژاد پرستی ها و گروه پرستی ها در بین مسلمین رشد کرد. عرب ها را در مقابل عجم ها و ترک ها قرار دادند و عجم ها را در مقابل عرب ها و ترک ها را در مقابل دیگران و همه نژادها را در مقابل هم.

ص: 110

اینکه من مکرر عرض می کنم که این ملی گرایی اساس بدبختی مسلمین است، برای این است که ملی گرایی، ملت ایران را در مقابل سایر ملت های مسلمین قرار می دهد و ملت عراق را در مقابل دیگران و ملت کذا را در مقابل کذا.(1) ملی گرایی، ملت ایران را در مقابل سایر ملت های مسلمین قرار می دهد.(2)

دو _ ملی گرایی، عامل خیانت

من به صراحت می گویم: ملی گراها اگر بودند، به راحتی در مشکلات و سختی ها و تنگناها دست ذلت و سازش به طرف دشمنان دراز می کردند و برای اینکه خود را از فشارهای روزمره سیاسی برهانند، همه کاسه های صبر و مقاومت را یک جا می شکستند و به همه میثاق ها و تعهدات ملی و میهنی ادعایی خود، پشت پا می زدند.(3)

اینهایی که به اسم ملیت و گروه گرایی و ملی گرایی، بین مسلمین تفرقه می اندازند، اینها لشکرهای شیطان و کمک کارهای ابرقدرت های بزرگ و مخالفین با قرآن کریم هستند.(4)

سه _ راه نجات

مشکل ما الآن دولت های ماست. مشکل اسلام، دولت های اسلامی است. این مشکل باید حل بشود. اگر دولت های اسلامی به خود بیایند و گرایش کنند به اسلام و از عروبت برگردند به اسلامیت و از ترکیت برگردند به اسلامیت، حل می شود مسائل و اگر آنها نکنند، این مشکل هست تا وقتی سایر کشورها مثل ایران بشوند.(5) راه رهایی هر ملتی از چنگال استعمار، مذهب است که ریشه در

ص: 111

عمق جان آن ملت دارد.(1)

اساس است در اسلام، بلکه متضاد با اسلام است. اسلام در عین حالی که وطن را _ آنجایی که زادگاه است _ احترام می گذارد، ولی مقابل اسلام قرار نمی دهد. اساس، اسلام است، اینها دیگر بقیه اش فرعند.(1)

شبنم یک صبح خندانیم ما

قلب ما از هند و روم و شام نیست

مرز و بوم ما به جز اسلام نیست

لرد مغرب، آن سراپا مکر و فن

اهل دین را داد تعلیم وطن

او به فکر مرکز و تو در نفاق

بگذر از شام و فلسطین و عراق

تو اگر داری تمیز خوب و زشت

دل نبندی بر کلوخ و سنگ و خشت(1)

ص: 114

آنچه دنیای غرب را در به کارگیری فن آوری های نوین ارتباطی توانمند کرده است، رویکرد پژوهشی به مسائل و مشکلات بوده و هست.(1) ما نیز اگر بخواهیم در این عرصه، با قدرت های رسانه ای غرب به رقابت برخیزیم، باید در زمینه پژوهش، برنامه ریزی و برنامه سازی، براساس الگوهای تعریف شده تلاش کنیم. این امر، در صدا و سیما بی گمان ضرورت انکارناپذیری دارد. با توجه به اینکه:

_ کار رسانه ای، کاری پیچیده و دارای ابعاد و آفاقی نامشخص است؛

_ تولید پیام، فرآیندی پیچیده است؛

_ جامعه مخاطب، جامعه ای پیچیده و در حال تغییر است؛ (نیازها، سلیقه ها و گاه مصالح مخاطب، در حال تحول است)

_ تأثیر گذاری بر مخاطب، امری رو به پیچیدگی بیشتر است؛

_ رقبای در صحنه ما چهره و عملکردی پیچیده دارند؛

_ فن آوری مورد نیاز در رسانه، روز به روز پیچیده تر و پیشرفته تر می شود.

در چنین راه لغزنده و صعب العبوری، نیاز به پژوهش، به منظور دست یابی به بصیرت در صحنه عمل، رخ می نماید.(2)

رسانه ها قادرند ارزش های فرهنگی جامعه را دگرگون کرده و با برنامه ریزی های دقیق و کنترل شده، اندیشه های مردم یک جامعه را شکل دهند و رفتار آنان را به دلخواه قالب ریزی کنند. دو رسالت مهم و اساسی زیر، حیاتی ترین اهداف فعالیت رسانه ای شناخته می شوند:

الف) هدایت و رشد افکار عمومی؛

ب) مبارزه با انحراف ها و جلوگیری از ناهنجاری ها.(3)

ص: 116

از سوی دیگر، عملکرد نادرست و خطاهای رسانه ها می تواند جامعه را به انحراف کشانده، مشکلات بسیاری را (مانند واگرایی قومی، ملی و مذهبی) به بار آورد. این در حالی است که رقبای سر سخت ما، که امپریالیسم خبری را در دست دارند، در پی آنند که هدف های زیر را در جوامع مورد نظر خویش به دست آورند:

1. تحمیل و حاکمیت ارزش های غربی؛

2. مخدوش ساختن چهره فرهنگی ملت های محروم و جهان سوم؛

3. مشروعیت بخشیدن به نظام سیاسی و فرهنگی حاکم بر غرب ؛

4. تربیت انسان هایی مطیع و بی اندیشه و خرد.(1)

مجموع این مسائل نشان می دهد که رسانه های ما دراین عصر، وظیفه خطیری بر عهده دارند و باید با استفاده هر چه بهتر از فرصت، نه تنها در زمینه برنامه سازی، بلکه در عرصه پژوهش، برنامه ریزی و سیاست گذاری نیز خود را به حد مطلوبی برسانند و برای رسیدن به اهداف بلند خود، گام های استواری بردارند. رهبر معظم انقلاب، با سفارش به اهمیت دادن به پژوهش و تحقیق در صدا و سیما می فرماید:

در مباحث اسلامی، به کیفیت و عمق و والایی مطلب توجه شود و از طرح مطالب ضعیف و آمیخته با اوهام و سلایق شخصی، پرهیز گردد و برای برآمدن این مقصود، همکاری متین و سنجیده ای با حوزه های علمیه و علمای دین، به خصوص فضلا و علمای عالی مقام حوزه مبارک قم برقرار گردد.(2)

رسانه ها در ترویج ناسیونالیسم، بی گمان بیشترین تأثیر را می توانند داشته باشند؛ به گونه ای که برخی بروز ناسیونالیسم را یکی از پی آمدهای غیر منتظره چاپ (نخستین تحول در صنعت ارتباطات) به حساب می آورند. هربرت مک لوهان در این باره می گوید:

وحدت سیاسی مردم، از طریق استفاده از زبان و گروه بندی های لهجه ای، پیش

ص: 117

از پدیداری چاپ و مبدل شدن هر زبان و لهجه به یک وسیله ارتباط جمعی گسترده، اصلاً امکان پذیر نبود. قبیله که شکل تشدید شده ای از خانواده و رابطه خونی به حساب می آمد، تحت تأثیر چاپ از هم می پاشد و جای خود را به جمعی از انسان ها می بخشد که به گونه ای یکسان و همسان، با هم متشکل می شوند تا در واقع، «افراد» را به وجود آورند. ناسیونالیسم، خود به صورت یک تصویر جدید دیداری تشدید شده از «آینده» و «موجود جمعی» ظاهر می شود که رابطه مستقیمی با سرعت نقل و انتقال اطلاعات دارد، که تا قبل از پدیداری چاپ ناشناخته بود. امروزه هم، کما کان، ناسیونالیسم همانند عکس، به مطبوعات وابسته است، ولی در مجموع، برخوردی هم با رسانه های الکتریکی می یابد.(1)

اینک ما نیز باید بکوشیم تا با توجه به دیدگاه اسلام درباره ناسیونالیسم و مقوله ملیت، هرچه بیشتر، از رسانه، در راه ترویج و تثبیت احساسات مطلوب ملی و مبارزه با مظاهر نادرست آن استفاده کنیم.

درباره مبارزه با ناسیونالیسم مردود از دیدگاه اسلام، امام خمینی رحمه الله می فرماید:

کسانی که اهل قلم و بیان هستند، باید این مسائل را برای مردم توضیح دهند و اسلام را به مردم معرفی کنند و بگویند که اسلام برای ملیت خاصی نیست و ترک، فارس، عرب و عجم ندارد. اسلام متعلق به همه است و نژاد و رنگ، قبیله و زبان، در این نظام، ارزش ندارد. قرآن کتاب همه است.(2)

از مهم ترین مسائل درباره ملیت که دغدغه بسیاری از صاحب نظران و دولت مردان کشور ماست و رسانه ها به ویژه، صدا و سیما می تواند در آن، تأثیر به سزایی داشته باشد، مقوله «هویت ملی» است که ما نخست دراین باره و اینکه رسانه ها چه وظیفه ای در برابر آن دارند، مطالبی را بیان می کنیم.

ص: 118

در عمق جان مردم ریشه دوانده است و به آسانی نمی توان با آن مبارزه کرد یا آن را تغییر داد. ازاین رو، شناخت درست آن، می تواند دولت مردان و برنامه ریزان رسانه ها را یاری دهد تا در اجرای سیاست ها و برنامه های خود، به گونه ای رفتار کنند که برنامه هایشان هر چه کمتر با هویت ملی مردم در تضاد باشد. در این صورت، پذیرش و استقبال مردم از این برنامه ها بیشتر می شود؛ به ویژه اگر در برنامه ریزی ها به هویت ملی مردم و آداب و سنت های آنان نیز توجه شده و به آن احترام گذاشته شود.(1)

4. وجود چندین میلیون ایرانی در خارج از مرزهای کشور، بر اهمیت پرداختن به هویت ملی، به ویژه در بخش برون مرزی رسانه ها می افزاید. این افراد که در کشورهای بیگانه، از فرهنگ و هویت خود دور مانده اند، روز به روز، ایرانی بودن خود را بیشتر فراموش می کنند. این مشکل، برای فرزندان آنان که در خارج از ایران به دنیا آمده و ایران را ندیده اند، بیشتر است؛ به گونه ای که برخی از آنان یک سره با کشور خویش بیگانه شده و آن را کاملاً فراموش کرده اند؛ در حالی که اگر هویت ایرانی برای آنان درست تعریف و تبیین شود، می تواند نگاه آنان به کشور و ملتشان را مثبت ساخته و این سرمایه های دور از وطن را دوباره به سوی ایران و علاقه به آن فرا بخواند. از سوی دیگر، می تواند تبلیغات رسانه های بیگانه و ضد انقلاب را که می کوشند هویت ملی ایرانیان را به گونه ای تعریف و به آنان عرضه کنند که با اسلام و انقلاب ضدیت پیدا کنند، خنثی سازد.

5. غیر از ایرانیان مقیم خارج از کشور، بسیاری از اتباع کشورهای همسایه ایران، زبان و سابقه تاریخی مشترکی با مردم ایران دارند. تعریف درست هویت جمعی می تواند ارتباط و علاقه آنان را به ایران، بیشتر کرده و زمینه را برای ارتباطات نزدیک منطقه ای میان ایران و همسایگانش به وجود آورد و از این راه، از نفوذ کشورهای بیگانه و مخالف این هویت جمعی در آن کشورها بکاهد.

در اینجا بخشی از رهنمودهای رهبر معظم انقلاب را نقل می کنیم که نشان دهنده اهمیت ویژه این موضوع، نزد ایشان است:

هر مجموعه انسانی، به یک هویت جمعی احتیاج دارد و باید احساس اجتماع و

ص: 120

بستگی و هویت جمعی کند... که با برخورداری از آن، هر کشور می تواند از همه امکانات خود برای پیشرفت و موفقیت استفاده کند. اگر این احساس هویت جمعی وجود نداشته باشد، بسیاری از مشکلات برای آن مجموعه پیش می آید و بسیاری از موفقیت ها برای آنها حاصل نخواهد شد؛ یعنی پاره ای از موفقیت ها در یک کشور، جز با احساس هویت جمعی به دست نخواهد آمد.(1)

تنها همان ارزش های سنتی تشکیل می دهند و ارزش های تمدن جدید، در آن بیگانه محسوب می شوند یا باید ملیت ایرانی را به سوی ارزش های جهان مدرن امروزی سوق داد؟

5. مشکل دیگر، رویارویی هویت ملی مورد نظر ما با هویت های بیگانه است. آیا این هویت ملی، تاب مقاومت در برابر آنها را دارد؟ آیا می تواند مانند سدی در برابر آنها بایستد و جامعه را از سقوط فرهنگی حفظ کند؟

اهمیت مسئله، با توجه به اشکال هایی که بیان شد، نشان می دهد که تعریف هویت ملی نیاز به کارشناسی بسیار دقیق و حساب شده دارد وباید این نکته را در نظر داشت که حل بحران هویت و شکل گیری تدریجی و منطقی هویت ملی، از مهم ترین ویژگی های دنیایی است که در آن، ملی گرایی در کنار جهانی شدن فرهنگ، تشدید شده است.(1)

هجه آنان سخن می گوید و به قوم کرد ابراز علاقه می کند، ولی از سوی دیگر، هویت ملی اش ایرانی است. ازاین رو، خود را ایرانی می داند و به کشور و هم وطنان ایرانی اش عشق می ورزد. در همین حال، از لحاظ هویت دینی، مسلمان است و به خانواده بزرگ جهان اسلام تعلق دارد و قلبش برای مسلمانان سراسر دنیا می تپد و این، هیچ تناقض یا تضادی را به همراه ندارد.

همان گونه که یک شخص، چون در یک خانواده مشخص و از پدر و مادر معینی به دنیا آمده است، به آن خانواده عشق می ورزد و پدر و مادرش را دوست دارد، در همان حال، به مردم شهرش که به آن خانواده تعلق ندارند، به علت همشهری بودن، تعلق خاطر دارد و همچنین خود را متعلق به کشوری خاص می داند و به هم وطنانش نیز ابراز محبت می کند. اتفاقا دوست داشتن و ابراز علاقه به قومیت خاص و دفاع و حمایت از آن، در راه حق، یا دوست داشتن منطقه ای خاص به نام وطن، از دیدگاه اسلام، نه تنها ناپسند و مردود نیست، بلکه اسلام نیز آن را تأیید می کند که در بحث «حب الوطن» به تفصیل به آن پرداخته ایم.

ولی تناقض بزرگی که برخی در تعریف هویت ملی ایرانیان دچار آن شده بودند (تعارض اسلام گرایی با ملی گرایی ایرانی) نیز حل شدنی است؛ زیرا با توضیحی که گذشت، مشخص شد که اینان در اینجا دو هویت مختلف را با هم مخلوط کرده اند: یک هویت، هویت ملی ایرانیان است که به آنان اختصاص دارد و دیگر مسلمانان دنیا بیرون از آن محسوب می شوند و هویت های ملی دیگری دارند که در جای خود، محترم است و یک هویت، هویت دینی و اعتقادی آنان، یعنی اسلام است و در آن هویت، همه مسلمانان، چه ایرانی و چه غیر ایرانی، مشترکند. ازاین رو، به هم علاقه داشته و براساس دینشان، خود را برادر یکدیگر می دانند. (همان امت واحده ای که در فصل سوم به بیان آن پرداختیم). مقام معظم رهبری، در تبیین این هویت جمعی دینی می فرماید:

حتی از ملیت ایرانی، کارآیی و جذابیت بیشتر و حوزه تأثیر وسیع تری دارد. اهمیت این هویت جمعی، به این است که هم در مقیاس ایرانی، دارای بازده و تأثیر است، هم در مقیاس اسلامی چنین تأثیری دارد، هم در مقیاس جهانی مؤثر است؛ یعنی چیزی که دیگر ملت ها هیچ کدام اینها را ندارند، یک چیز فراملی است. دایره بعضی از شعارهای فراملی محدود است؛ برای مثال، عرب ها به هویت عربی و ناسیونالیسم یا قومیت عربی تکیه می کنند، ولی این هویت،

ص: 123

اولاً محدود در دایره عرب هاست و فراتر از آنها را شامل نمی شود. ثانیا چون عربیت یک واقعیت است، متضمن یک آرمان فرا ملیتی نیست که برای دیگر ملت های جهان جاذبه ای داشته باشد. لذا در یک کمربند محصور می ماند، حتی با افرادی که آن سوی مرز هستند، تعارض هم پیدا می کند، عرب و غیر عرب، عرب و فارس، عرب و ترک؛ چون آرمانی در آن نیست که بتواند یک دایره وسیع تر از این هویت را فرا بگیرد. ولی نظام اسلامی، این گونه نیست. نظام اسلامی، هم دارای کاربرد ملی است، هم دارای کاربرد اسلامی است، هم دارای کاربرد جهانی است.(1)

بنابراین، رسانه های ما، به ویژه در برنامه های برون مرزی خود، باید به این نکته توجه داشته باشند که لازم است در دو محدوده کار کنند. گاهی مخاطب ما ایرانیان هستند (داخل یا خارج از کشور) که در این حالت، تأکید بر ملیت ایرانی و افتخارات آن، برای تقویت اشتیاق آنان به ایران و خدمت به آن، بسیار خوب است، ولی گاهی مخاطب ما جهان اسلام (اعم از ایرانیان) است. در این صورت، باید بر جنبه هویت اسلامی مخاطبان، در عین احترام به ملیت های متفاوت آنان تأکید کرد.

در سیاست گذاری ها نیز ما از مسلمانان جهان از هر ملیتی که باشند، حمایت می کنیم. در همین حال، منافع ملی خود را نیز زیر پا نمی گذاریم؛ زیرا هویت ملی ما چنین اقتضا می کند؛ همچنان که دیگر مسلمانان نیز نباید منافع ملی خود را خدشه دار سازند.

سیر می کنند.(1) بی گمان یکی از مهم ترین اجزایی که این فضا را می سازد، دین ماست. ما ایرانیان در فضایی دینی متولد شده و رشد کرده ایم و دین ما، مانند آداب و رسوم ملی ما، با فرهنگ ما آمیخته است و این امر، حتی در تاریخ ما ریشه دارد.

این هویت دینی یا رکن دین در هویت، در دوره ای که هنوز ادیان به منصه ظهور نرسیده و استواری نیافته بودند، در قالب نوعی اشتراک در جهان بینی و اساطیر بروز می کرد. آنچه در گذشته های بسیار دور، ایران را از انیران جدا می کرد، تنها مرزهای جغرافیایی و ویژگی های نژادی نبود. مفهوم اشتراک در جهان بینی پیش از تاریخ که مایه بینش های دینی داشت نیز، فصل ممیز ایران و انیران بود. ایرانیان آن دوران، در چگونگی نگرش به هستی و پدیده های آن و اسطوره های آفرینش، مشترک بودند و خود را ایرانی می خواندند و کسانی را که خارج از آن طیف فکری قرار داشتند، انیرانی می شمردند.(2)

در میان ادیان و مذاهب نیز، مذهب تشیع را می توان مهم ترین عامل همدلی ملت ایران، در زمانی که دچار پراکندگی شده بود، به شمار آورد. تا پیش از به حکومت رسیدن شاه اسماعیل صفوی، ایران دچار نوعی پراکندگی و تفرقه شده بود و حکومت های ملوک الطوایفی، ایران را به قطعه های کوچک و جدا از هم تقسیم کرده بودند، ولی با روی کار آمدن دولت صفوی و ترویج مذهب تشیع در ایران، ملت ایران به صورت یک واحد منسجم و منظم درآمد و توانست در برابر هجوم های دولت های نیرومند شرق و غرب ایستاده و خود را حفظ کند. در این باره، باید گفت مذهب شیعه اثنی عشری، همان کاری را انجام داد که در دوره های اخیر، مکتب های سیاسی، در تشکیل حکومت های ملی انجام می دهند. به گفته ادوارد براون «از ملت ایران، ملتی قائم به ذات، متحد، توانا و واجب الاحترام ساخت».(3) اگر این

ص: 125

تشخص ملی نبود، بعید نبود که عثمانیان، در عهد گسترش تصرفات خود، بر ایران غلبه یابند.(1)

در نتیجه، باید از نمادهای مذهبی، به ویژه شیعی، در تشویق و تبلیغ روحیه ملیت ایرانی بهره جست. البته این به معنای منحصر کردن ملیت ایرانیان به تشیع نیست؛ همان گونه که بسیاری از آداب و رسومی که آداب و رسوم باستانی ایرانی شناخته می شوند، در عقاید دیگر ادیان، به ویژه دین زردشت ریشه دارند و کسی آن را تبلیغ آن دین به شمار نمی آورد.

رسانه در راه تأمین اهداف یاد شده می تواند به مراسم مذهبی و شیعی که به مرور زمان، با روحیه ملی عجین شده، توجه کند و در پرداختن به آنها از لحاظ محتوایی و فنی، بر همت خویش بیافزاید. برنامه هایی مانند به پا داشتن مراسم عزای اهل بیت رسول الله صلی الله علیه و آله به ویژه امام حسین علیه السلام ، اعیاد بزرگ اسلامی و شیعی، مانند عید قربان، فطر، غدیر و ایام ولادت ائمه معصومین علیهم السلام (که اهل سنت نیز بسیاری از آنان را بزرگ می شمرند).

حالی که _ همان گونه که بیان شد _ میان این دو، هیچ تعارضی وجود ندارد و از دیدگاه اسلام و جمهوری اسلامی، هر دو تأیید شده اند (اگرچه هویت دینی را بر هویت ملی مقدم می داریم). ازاین رو، بر ما است که با ارائه برنامه های آموزنده، به ویژه در بعد نظری و برنامه های علمی، این مطلب را به وضوح، برای مخاطبان تبیین کنیم.

2. تلاش برای تقویت هویت ملی و ایجاد روحیه وطن دوستی در مخاطبان، با هدف تقویت وحدت ملی و شور و شوق خدمت به میهن، باید برای مخاطب بیان کرد که ورای همه مشخصه های قومی، مذهبی و نژادی، او یک ایرانی است و به ملت بزرگ ایران تعلق دارد و باید این ویژگی را سرآمد دیگر ویژگی های خود قرار دهد.

در جریان گذار از اجتماع سنتی به جامعه صنعتی، گرچه عصبیت قومی و قبیله ای، به تدریج، ناکارآمد و با تشدید شهرنشینی خنثی می شود، ولی اگر از طریق نهادهای آموزشی، دینی، نظامی و سیاسی و رسانه های جمعی، اقدامات لازم به عمل نیاید و جای تعصبات عاطفی را تدبیرهای خردمندانه و تشکیلات مدنی سامان داده پر نکنند، مهاجران برخاسته از اجتماع در جوامع شهری، به توده های تنهای بی تفاوت، بی بند و بار و از هم گسسته... تبدیل می شوند، بی یار و یاور در میان امواج جمعیت، در پی نان و بقا، از سویی به سوی دیگر پرتاب می گردند، عرق وابستگی و پیوستگی به آب و خاک نیاکانی را از دست می دهند و دچار انواع خود باختگی می شوند، بدون اینکه از خاستگاه نابه سامانی خود، به درستی آگاه باشند.... .

صاحب نظران، از آن جمله، تونیس و پارسنز معتقدند که خلأ عاطفی و سرمایه اجتماعی منبعث از هم خونی (هم تباری)، هم خاکی و هم فرهنگی خرد را خردمندی قانونی و هم بستگی های قراردادی، در مقیاس کلان ملی _ دولتی و فرهنگ جامع می گیرد. مهر به ایل و عشیره، تبدیل به عشق به میهن کبیر ملی می شود. هم میهنان و هم کشوران، جای هم روستایی و هم شهری خرد را

ص: 127

می گیرند.(1)

3. ترویج روحیه نشاط، تلاش، هنرمندی و دین داری ایرانی، در اذهان مخاطبان، با هدف برانگیختن شور و شوق آنان به کار، هنر، ورزش و... .

در این زمینه می توان افتخارات مهم ایرانیان، در طول تاریخ تا به امروز را بیان کرد. آثار باستانی و تاریخ و فرهنگ غنی ما می تواند از مهم ترین نشانه های این روحیه باشد، تا آنجا که حتی غربیان نیز به آن اعتراف دارند. پل هازار در کتاب خود، تاریخ بیداری اروپا می نویسد:

ما در مورد ایرانی ها باید دید دیگری داشته باشیم. ما نمی توانیم از برتری خودمان بر ایرانی ها سخن بگوییم.

وی آن گاه به نقل خاطرات شاردن، که در زمان صفویه به اصفهان آمده است، پرداخته و می گوید:

ایرانی ها طوری زندگی می کنند که در خیلی جهات، بر ما برتری دارند... . ایرانی ها در زندگی کردن، خیلی ظرافت دارند و می دانند که چگونه زندگی کنند و زندگی شان از ما بهتر است.

سپس در مقایسه ایران با دیگر کشورها می نویسد:

هرگز فراموش نکنیم که ادبیات و فرهنگ ایران، در میان تمام کشورهای این منطقه، نمونه و شاخص بوده و خواهد بود و ما اروپایی ها باید به این توجه داشته باشیم.(2)

چه خوب است این برتری هنری و ادبی و آداب و رسوم زندگی را، به جای تبلیغ از زندگی به روش غربی ها، به ملت ایران یادآوری کنیم؛ همانند صدها ویژگی خوب دیگر، که ایرانیان بدان ها مشهورند؛ از جمله، دلاوری و رشادت ایرانیان در مبارزه با بیگانگان، به ویژه در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، که زمینه بسیار خوبی برای ترویج روحیه ایثار، همدلی، دین داری، غیرت و شجاعت در بین مردم دارد.

ص: 128

اهمیت این موضوع، زمانی بیشتر می شود که می بینیم عده ای در برابر، می کوشند ایرانی را انسانی خوش گذران، لاابالی، بی قانون و... جلوه داده و این تصویر را در اذهان جا بیاندازند.

4. مقابله با رسانه های بیگانه که می کوشند ملیت ایرانی را آن گونه که خود می خواهند، به مردم معرفی کنند:

آن قدر که (VOA) (صدای امریکا) داعیه نگاه ملی و ایرانی بودن به معنای عام آن را دارد، صدا و سیمای خود ما ادعای آن را ندارد و چون این گونه می شود، بازخوانی و تفسیر بلندگوی وزارت خارجه امریکا از الگوی مطلوب، متناسب و امروزی ایران و ایرانی، بر معیارهای دولت مردان ایرانی می چربد و این یعنی احتمال خطر جا افتادن الگوی ایران و سرمشق ایرانی، به روایت ایالات متحده امریکا، به روایت دشمن. ولی پرسپولیس (یک شبکه تلویزیونی ماهواره ای فارسی زبان، که ظاهرا مبدأش نامعلوم است) بازخوانی سنن ملی و ارزش ها و اعتقادات و آداب و ادب ایرانی، به روایتی خاص و جهت دار و حساسیت زدایی شده صورت می گیرد و ترویج می شود... در سراسر برنامه های سیمای مقاومت (شبکه تلویزیونی سازمان مجاهدین خلق) صحبت از عشق به وطن و ایران است.(1)

در صورت کوتاهی ما، این فعالیت ها می توانند هویت ملی ایرانیان را خدشه دار کرده و برای انقلاب ما ایجاد مشکل کنند.

5. مقابله با تهاجم فرهنگ غرب، به وسیله ترویج فرهنگ اسلامی _ ملی ایران:

مشکل دیگری که هویت ملی ما را تهدید می کند، تهاجم فرهنگی غرب است که می کوشد هویت غربی را بر هویت ملی ما چیره ساخته و برای ایرانی، الگویی کاملاً غربی و برخلاف هویت خود بسازد. در برابر، ما باید از راه های درست، فرهنگ و آداب و سنت های خوب خود را در برابر فرهنگ و آداب منحط غربی، ترویج کنیم.

ص: 129

و نتایج زیان بار آن، برای کشورهای اسلامی (مانند فروپاشی دولت عثمانی یا شکست اعراب در برابر اسرائیل).

ساسانی، دوران طلایی خود را می گذرانده است. داستان نشان می دهد که در دوره انوشیروان نیز بیشتر مردم، حق تحصیل علم نداشتند. فردوسی می گوید: در آن زمان، انوشیروان به کمک مالی، نیاز بسیار داشت؛ زیرا حدود سیصد هزار سپاهی ایران، دچار کمبود غذا و اسلحه شده بودند و داد و فغان از لشکریان بر می خیزد. انوشیروان از این وضع پریشان خاطر و بر فرجام خویش بیمناک می شود. بی درنگ، بزرگمهر، وزیر اندیشمند خود را برای چاره جویی فرا می خواند و دستور می دهد که همان لحظه به سوی مازندران برود و هزینه جنگ را فراهم کند، ولی بزرگمهر می گوید: خطر نزدیک است و باید فوری چاره ای یافت. آن گاه قرضه ای ملی را پیشنهاد می کند. انوشیروان پیشنهاد او را می پسندد و دستور می دهد هرچه زودتر اقدام شود. بزرگمهر به نزدیک ترین شهرها و قصبات مأمور می فرستد و مشکل را به آگاهی توانگران آن نواحی می رساند.

کفشگری حاضر می شود که همه هزینه جنگ را بپردازد. در مقابل، تنها توقعی که دارد، این است که به یگانه پسرش که مشتاق و مستعد تحصیل دانش است، اجازه تحصیل داده شود. بزرگمهر درخواست او را نسبت به عطایش کوچک می داند. به پیشگاه خسرو می شتابد و آرزوی پیر کفشگر را به عرض شاه می رساند. انوشیروان خشمگین می شود و به بزرگمهر پرخاش می کند و می گوید: این چه تقاضایی است که می کنی؟ این کار مصلحت نیست؛ زیرا با خروج او از طبقه بندی، سنت طبقات کشور، برهم می خورد.(1)

این، تنها نمونه ای از محرومیت مردم از حقوق اجتماعی خود در آن دوران است.

_ ساختن برنامه از رویدادهایی تاریخی که در آنها پیوند میان ملیت و اسلام، باعث پیروزی و پیشرفت شده است؛ مانند پیروزی مردم ایران در نهضت تحریم تنباکو، انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی و نیز رویدادهایی که نشان می دهند جدا شدن دین از ملیت، شکست را در پی دارد؛ همانند شکست نهضت مشروطه و شکست مبارزات مصدق، پس از ملی کردن صنعت نفت.

پسوندها و القاب محترمانه برای آنان استفاده شود؛ مانند برادران اهل سنت، هم میهنان مسیحی، هم وطنان کرد و ایرانیان آذری.

_ احترام گذاشتن به آداب و سنت های اختصاصی اقلیت ها و تلاش برای بزرگداشت اعیاد و ایام خاص مذهبی یا قومی آنان و حتی تبریک گفتن و تجلیل کردن از آنها.

ساخت برنامه و گزارش از زندگی شخصیت هایی که به این گروه ها تعلق داشته و به کشور، خدمت های بزرگی کرده اند؛ مانند شهدا و شخصیت های علمی، فرهنگی و ورزشی.

هشدارها

برنامه سازان باید توجه داشته باشند که نادیده گرفتن اهمیت مسائل ملی، قومی و نژادی، می تواند مشکل آفرین باشد. از آنجا که مردم کشور ما هویت های قومی، نژادی و دینی گوناگونی دارند، باید بکوشیم که در برنامه ها، آنجا که پای قومیت، ملیت و... به میان می آید، با احتیاط بیشتری عمل کنیم. از این رو، باید با استفاده درست وبه جا، زمینه جذب گروه های مختلف قومی و نژادی را به سوی رسانه جلب کرده و از ایجاد تنفر جلوگیری کنیم. به همین دلیل، توجه به هشدارهای ذیل ضروری می نماید:

_ مواظب باشیم در برنامه ها با بیان مطالبی علیه یک گروه یا طایفه، زمینه ساز ایجاد نفرت آنان از برنامه های رسانه یا خشم و نفرت افکار عمومی علیه آنان نشویم.

از این رو، در نام بردن از گروه ها، طوایف، اقوام بومی باید از تعبیرهای محترمانه استفاده کنیم و بکوشیم سخنان ما دارای بار معنایی منفی نباشد. امام خمینی رحمه الله حتی از اطلاق نام اقلیت بر آنان، به علت داشتن بار منفی، خودداری کرده و می فرمودند:

طوایفی که در ایران هستند، مثل کرد و لر و ترک و فارس و بلوچ و امثال آنها. این را البته من میل ندارم که اسمش را اقلیت ها بگذارند، برای اینکه این کأَنَّه یک جدایی بین برادرها از آن فهمیده می شود و در اسلام، همچو جدایی ابدا مطرح نیست.(1)

_ در بیان ویژگی های افراد، مواظب باشیم به ویژگی هایی که مربوط به قوم یا نژاد خاص بوده و

ص: 133

موجب ناراحتی آنان می شود، نپردازیم.

«هنگامی که افراد، این همه ویژگی های دیگر دارند، شناسایی آنها فقط بر مبنای رنگ یا هویت و ریشه قوم، کاری تنگ نظرانه است. به رنگ افراد، فقط وقتی باید اشاره کرد که ربطی به موضوع داشته باشد. هربار از خودتان بپرسید: آیا خودتان در شرایط مشابه، کلمه سفید پوست را به کار می برید؟»(1)

_ در برنامه های مذهبی مواظب باشیم به دیگر ادیان و مذاهب توهین نشود و برای دفاع از خود، مطلبی غیر منطقی به آنها نسبت ندهیم و در نام گذاری برنامه ها مواظب باشیم اگر آن نام، وجود خارجی دارد، موجب هتک حیثیت فرد یا گروهی نشود.

_ هنگامی که مطالب شنیداری، در کنار تصاویر قرار می گیرند، مواظب باشیم از ترکیب آنها، تعریض به گروه ها و طوایف نتیجه گیری نشود؛ مانند اینکه وقتی درباره کاری ناپسند سخن گفته می شود، تصاویر گروه یا طایفه ای خاص پخش نشود.

_ در گزارش دادن از جرایم و کارهای ناهنجار، بر هویت قومی یا دینی مرتکبان آنها تأکید نشود.

_ به طور کلی، مضمون همه برنامه ها از لحاظ برداشت هایی که از آنها می شود، بررسی دقیق شود که از سوی گروه ها و طوایف، واکنش منفی در پی نداشته باشند.

دوم: به علت تعامل بسیار با فرهنگ بیگانه، کم کم در آن هضم شده، فرهنگ اصیل خود را فراموش کرده و با آن بیگانه می شوند.

سوم: دشمنان و رسانه های رقیب، پوشش بهتری بر آنان داشته و می کوشند هویت ملی ایرانی را طبق تعریف خود، به آنان ارائه دهند.

برای این گروه از مخاطبان برون مرزی، تأکید بر هویت ملی ایرانی و نمادهای آن و ربط دادن آنها به هویت دینی و انقلاب اسلامی لازم است. افزون بر اینکه باید تلاش شود که تبلیغات منفی دشمن، برای جدا کردن دین از هویت آنان به صورت مستدل خنثی شود.

دو _ فارسی زبانان غیر ایرانی: این مخاطبان، مانند مردم فارسی زبان کشورهای همسایه ایران، اگرچه ایرانی نیستند، ولی در حوزه فرهنگ ایران قرار دارند. برنامه ریزی مناسب برای جذب این افراد می تواند باعث تغییر نگرش آنان به انقلاب اسلامی و ایران شده، تأثیر تبلیغات دشمنان را خنثی کند و از آنان مبلغانی برای ایران و انقلاب اسلامی بسازد.

سه _ مسلمانان سراسر دنیا: برای این گروه از مخاطبان، باید بر هویت دینی تأکید کرد که نقطه مشترک ایرانیان و غیر ایرانیان است. این امر، باعث ایجاد وحدت و همدلی میان مسلمانان شده و نگاه آنان را به جمهوری اسلامی ایران مثبت می سازد.

با نظر به مطالب گفته شده درباره گوناگونی مخاطبان بخش برون مرزی، پیشنهادهای زیر جهت برنامه ریزی و برنامه سازی مفید به نظر می رسد.

_ ارائه برنامه های مستند از پیشرفت ها، موفقیت ها و افتخاراتی که ملت ایران به دست آورده است؛ مانند پیشرفت های علمی در زمینه دست یابی به دانش هسته ای و دانش تولید، تکثیر و نگهداری سلول های بنیادی یا موفقیت های ورزشکاران ایرانی در عرصه های بین المللی.

_ معرفی آداب و سنن ایرانی و اسلامی به آنان به صورت مستقیم یا غیر مستقیم، در قالب فیلم و برنامه های هنری که در فضای ایران ساخته شده و مبتنی بر فرهنگ کشورمان هستند.

_ ساخت برنامه های مستند از زندگی ایرانیانی که در خارج از کشورند، ولی همچنان به آداب و سنن خویش پای بند و علاقه مند مانده اند.

_ تهیه برنامه هایی آگاهی بخش درباره خطرها و پی آمدهای منفی واگرایی ملی و دینی و راه های

ص: 135

مبارزه با آن.

_ استفاده از القاب و پسوندهای مناسب و جذاب، مانند برادر و خواهر، دوست، هم وطن و هم کیش، در برنامه های گوناگون، که متناسب با ویژگی گونه خاصی از مخاطبان خارج از کشور تهیه می شود.

8. وظیفه ما در برابر مسلمانان جهان، که در چنگال دشمنان اسلام گرفتارند، چیست؟

20. کیالی، عبدالوهاب، موسوعة السیاسة، بیروت، المؤسسة العربیة للدراسات و النشر، چاپ دوم، 1369.

21. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، تهران، کتاب فروشی اسلامیه، چاپ دوم، 1364 ه . ق.

22. محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، مکتب الاعلام الاسلامی، چاپ اول، 1363.

23. المصری، عبدالرؤف، معجم القرآن، قاهره، مطبعة حجازی، 1367 ه . ق.

24. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، اداره کل مراکز روابط فرهنگی، چاپ اول، 1369.

25. مغنیه، محمد جواد، التفسیر الکاشف، بیروت، دارالعلم للملایین، 1981 م.

26. هارون، عبدالسلام محمد، نوادر المخطوطات، مصر، شرکة مکتبه و مطبعة مصطفی البابی الحلبی و اولاد، چاپ دوم، 1392ه . ق.

منابع فارسی

1. آشوری، داریوش، فرهنگ سیاسی، انتشارات مروارید، چاپ دوازدهم، 1358.

2. ابن خلدون، عبدالرحمن، مقدمه ابن خلدون، ترجمه: محمد پروین گنابادی، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ هفتم، 1369.

3. افیموف، آ. (و دیگران)، تاریخ عصر جدید، ترجمه: فریدون شایان، تهران، انتشارات شباهنگ، 1359.

4. برگر، آرتورایسا، روش های پژوهش رسانه ها، ترجمه: محمد حفاظی، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ها، 1373.

5. بی. بی. سی، دستورالعمل برنامه سازی در رادیو و تلویزیون انگلستان، ترجمه: ناصر بلیغ، تهران، تحقیق و توسعه صدا، 1380.

6. بیگدلی، علی، تاریخ سیاسی _ اقتصادی عراق، مؤسسه مطالعات و انتشارات تاریخی میراث ملل، 1368.

7. پازارگارد، بهاء الدین، مکتب های سیاسی، انتشارات اقبال، بی تا.

8. تیلر، ای. جی. پی، عظمت و انحطاط اروپا، ترجمه: هرمز عبداللهی، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، چاپ اول،1370.

9. جمعی از نویسندگان، رویکرد اخلاقی در رسانه ها (مجموعه مقالات)، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ها، چاپ اول،1375.

10. جمعی از نویسندگان، کتاب سروش «رسانه ها و فرهنگ»، تهران، سروش، چاپ اول، 1376.

11. جمعی از نویسندگان، نخستین همایش پژوهش در صدا و سیما (مجموعه مقالات)، تهران، شرکت انتشارات سروش، چاپ اول، 1379.

ص: 139

12. خامنه ای، سید علی، حدیث شکوفایی، قم، مؤسسه فرهنگی انتشاراتی ظفر، چاپ اول، 1381.

13. داراب کلایی، اسماعیل، فلسفه سیاسی اسلام، قم، بوستان کتاب، چاپ اول، 1380.

14. داوری، رضا، ناسیونالیسم، حاکمیت ملی و استقلال، اصفهان، انتشارات پرسش، چاپ اول، 1364.

15. ______________________ ، ناسیونالیسم و انقلاب، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی _ دفتر پژوهش ها و برنامه ریزی فرهنگی، چاپ اول،1360.

16. دهباشی، حسین، شکستن امواج، تهران، مؤسسه فرهنگی و هنری نقش جهان هنر، چاپ اول، 1379.

17. رابرتسون، دیوید، فرهنگ سیاسی معاصر، ترجمه: عزیز کیاوند، تهران، نشر البرز، چاپ اول، 1375.

18. رادمنش، عزت الله، کلیات عقاید ابن خلدون درباره فلسفه، تاریخ و تمدن، تهران، انتشارات قلم، 1375.

19. رحیمی، علی رضا، سیر تفکر عصر جدید در اروپا، تهران، مؤسسه انتشارات بعثت، چاپ اول، 1368.

20. رواسانی، شاپور، زمینه های اجتماعی هویت ملی، تهران، مرکز بازشناسی اسلام و ایران، 1380.

21. زهیری، علی رضا، انقلاب اسلامی و هویت ملی، قم، زلال کوثر، چاپ اول، 1381.

22. سبحانی، جعفر، فروغ ابدیت، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، بی تا.

23. ______________________ ، مبانی حکومت اسلامی، ترجمه: داود الهامی، قم، مؤسسه علمی و فرهنگی سید الشهداء، 1370.

24. سیاوشی، سوزان، لیبرال ناسیونالیسم در ایران، ترجمه: علی محمد قدسی، تهران، مرکز بازشناسی اسلام و ایران، 1380.

25. شیخاوندی، داور، تکوین و تنفیذ هویت ایرانی، تهران، مرکز بازشناسی اسلام و ایران، چاپ دوم، 1379.

26. ______________________ ، زایش و خیزش ملت، تهران، ققنوس، چاپ اول، 1369.

27. ______________________ ، ناسیونالیسم و هویت ایرانی، تهران، مرکز بازشناسی اسلام و ایران، 1380.

28. شیخ عطار، علی رضا، مجموعه مقالات و گزارش های ارائه شده به سمینار سراسری رؤسای نمایندگی های جمهوری اسلامی ایران (مقاله اول: نقش حرکت های قومی در آینده سیاسی جهان)، مشهد، مرداد 1371.

29. صدر، ضیا، کثرت قومی و هویت ملی ایرانیان، تهران، اندیشه نو، 1377.

30. صدیقی، کلیم، مسائل نهضت های اسلامی، ترجمه: سیدهادی خسرو شاهی، تهران، اطلاعات، 1375.

ص: 140

31. طائی، علی، بحران هویت قومی در ایران، تهران، نشر شادگان، چاپ اول، 1378.

32. طائی، نجاح عطاء، سیر اندیشه ملی گرایی از دیدگاه اسلام و تاریخ، ترجمه: عقیقی بخشایشی، تهران، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1369.

33. طباطبایی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، ترجمه: سید محمدباقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، بی تا.

34. عالم، عبدالرحمن، بنیادهای علم سیاسی، تهران، نشر نی، چاپ چهارم، 1377.

35. عامری، هوشنگ، اصول روابط بین الملل، تهران، مؤسسه انتشارات آگاه، چاپ اول، 1370.

36. عاملی، جعفر مرتضی، سلمان فارسی، ترجمه: محمد سپهری، تهران، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول،1370.

37. علی بابایی، غلام رضا، فرهنگ اصطلاحات روابط بین الملل، تهران، نشر سفیر، چاپ اول، 1369.

38. عمید زنجانی، عباس علی، بنیادهای ملیت در جامعه ایده آل اسلامی، تهران، کتاب خانه بزرگ اسلامی، چاپ اول، 1352.

39. ______________________ ، وطن و سرزمین و آثار حقوقی آن از دیدگاه فقه اسلامی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1366.

40. عنایت، حمید، اندیشه سیاسی در اسلام معاصر، ترجمه: بهاء الدین خرمشاهی، تهران، شرکت سهامی انتشارات خوارزمی،چاپ دوم، 1362.

41. فاضلی، قادر، متن کامل و شرح مبسوط وصیت نامه سیاسی الهی حضرت امام خمینی رحمه الله، تهران، فضیلت علم،1378.

42. فخار طوسی، جواد، امام خمینی و رسانه های گروهی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی رحمه الله، چاپ اول، 1381.

43. فیشر، هربرت، تاریخ اروپا از انقلاب کبیر فرانسه تا ظهور هیتلر، ترجمه: غ. وحید مازندرانی، کتاب فروشی علمی، 1324.

44. قادری، حاتم، اندیشه هایی دیگر، تهران، بقعه، 1378.

45. کاتم، ریچارد، ناسیونالیسم در ایران، ترجمه: فرشته سرلک، تهران، نشر گفتار، چاپ اول، 1371.

46. کازینو، ژان، قدرت تلویزیون، ترجمه: علی اسدی، تهران، امیرکبیر، چاپ اول، 1364.

47. کاظمی، علی اصغر، روابط بین الملل در تئوری و در عمل، تهران، نشر قومس، چاپ اول، 1372.

48. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ترجمه: سید جواد مصطفوی، دفتر نشر فرهنگ اهل بیت علیهم السلام، بی تا.

49. لاپیدوس، آیراماروین، تاریخ جوامع اسلامی قرون نوزدهم و بیستم، ترجمه: محسن مدیرشانه چی، مشهد، مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ اول، 1376.

ص: 141

50. مرکز تحقیقات، مطالعات و سنجش برنامه ای صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، صدا و سیما در کلام مقام معظم رهبری، چاپ اول، 1373.

51. مصباح یزدی، محمد تقی، حقوق و سیاست در قرآن، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله، چاپ اول، 1377.

52. مطهری، مرتضی، خدمات متقابل اسلام و ایران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، بی تا.

53. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، قم، دارالکتب الاسلامیه، 1363.

54. مک لوهان، هربرت مارشال، برای درک رسانه ها، ترجمه: سعید آذری، تهران، مرکز تحقیقات، مطالعات و سنجش برنامه ای صدا و سیما، چاپ اول، 1377.

55. مکنزی، یان (و دیگران)، مقدمه ای بر ایدئولوژی های سیاسی، ترجمه: م. قائد، تهران، نشر مرکز، چاپ اول، 1375.

56. موسکا، گائتانوگاستون بوتو، تاریخ عقاید و مکتب های سیاسی از عهد باستان تا امروز، ترجمه: حسین شهیدزاده، تهران،مروارید، چاپ دوم، 1370.

57. موسوی خمینی، سید روح الله، صحیفه نور، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام، چاپ اول، 1378.

58. ______________________ ، قومیت، ملیت و اندیشه فراملی از دیدگاه امام خمینی رحمه الله، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام، چاپ اول، 1381.

59. ______________________ ، کلمات قصار، پندها و حکمت ها، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی رحمه الله، چاپ پنجم، خرداد 1378.

60. موصلی، احمد، اصول گرایی اسلامی و نظام بین المللی، ترجمه: مهرداد آزاد اردبیلی، تهران، سازمان انتشارات کیهان،1377.

61. نجفی، موسی، تأملات سیاسی در تاریخ تفکر اسلامی (مجموعه مقالات)، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی،1374.

62. نخعی، هادی، توافق و تزاحم منافع ملی و مصالح اسلامی، تهران، دفتر نشر مطالعات سیاسی و بین المللی، 1376.

63. نقوی، علی محمد، اسلام و ملی گرایی یا ناسیونالیسم از دیدگاه اسلام، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، زمستان، 1360.

64. نوروزی، محمد جواد، فلسفه سیاست، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله، چاپ چهارم، 1378.

65. ______________________ ، نظام سیاسی اسلام، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله، چاپ اول، 1379.

66. واعظی، حسن، نبرد نا برابر، تهران، نشر سروش، 1379.

67. ولایتی، علی اکبر، بحران های تاریخی هویت ایرانی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اول،

ص: 142

1378.

68. ولز، هربرت جرج، کلیات تاریخ، ترجمه: مسعود رجب نیا، تهران، انتشارات سروش، چاپ دوم، 1366.

69. وینسنت، اندرو، ایدئولوژی های مدرن سیاسی، ترجمه: مرتضی ثاقب فر، تهران، ققنوس، چاپ اول، 1378.

70. هالیدی، فرد، ملی گرایی، ترجمه: احمد علیخانی، انتشارات دوره عالی جنگ دانشکده فرماندهی و ستاد سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، 1379.

71. همایون کاتوزیان، محمد علی، استبداد، دموکراسی و نهضت ملی، تهران، نشر مرکز، چاپ اول، 1372.

72. همپتن، جین، فلسفه سیاسی، ترجمه: خشایار دیهیمی، تهران، طرح نو، چاپ اول، 1380.

73. هنری ویلسون، لیتل فیلد، تاریخ اروپا از سال 1815 به بعد، ترجمه: فریده قره داغی، تهران، شرکت انتشارات علمی وفرهنگی، چاپ سوم، 1373.

74. هوبزباوم، ا. ج، عصر انقلاب اروپا 1789 _ 1848، ترجمه: علی اکبر مهدیان، بی جا، شرکت چاپ خواجه، چاپ اول، 1374.

75. هیئت تحریر بنیاد نهج البلاغه، مسائل جامعه شناسی از دیدگاه امام علی علیه السلام ، تهران، مدرسه مکاتباتی نهج البلاغه، چاپ اول،1373.

76. هی وود، اندرو، درآمدی بر ایدئولوژی های سیاسی از لیبرالیسم تا بنیاد گرایی دینی، ترجمه: محمد رفیعی مهرآبادی، تهران،دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی، چاپ اول، 1379.

ص: 143