ص:2

فرامنطقه ای سازمان کنفرانس اسلامی را تاسیس کرده اند، با این حال، آنچه به طور قطع درباره این نهادها می توان گفت این است که هیچ یک نتوانسته اند به طور کامل جهت هم گرایی و اتحاد کشورهای اسلامی در عرصه های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی گام مؤثری بردارند و هنوز در زمینه های مورد نظر اختلاف نظر دارند.

عوامل گوناگونی در ناتوانی کشورهای اسلامی برای ایجاد هم گرایی فرا منطقه ای دخالت دارد که از آن جمله به فاصله گرفتن از آموزه های اصیل اسلامی، اختلاف های مذهبی، ملی گرایی، ضعف ساختار اقتصادی (تک محصولی) و حضور دیرینه استعمار، می توان به عنوان مهم ترین آسیب ها اشاره کرد.

نویسنده محترم، جناب آقای حسین ابوالفضلی، در این پژوهش با معرفی برخی کشورهای اسلامی و امکانات مادی آنها به آسیب هایی که فرا روی این کشورها قرار دارد، اشاره می کند و راهکارهای اصلاحی در این زمینه را بر می شمارد. با سپاس از تلاش نویسنده محترم امید است این اثر مورد استفاده اصحاب رسانه قرار گیرد.

انّه ولیّ التوفیق

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص:4

بیان شود. از این رو، در بعد داخلی به آسیب هایی مانند اقتصاد تک محصولی، پایین بودن درآمد سرانه، فرار مغزها، آسیب پذیری فرهنگی و وابستگی حکومت ها به خارج اشاره شده است. در بعد خارجی نیز به مواردی اشاره شده است که بیشتر در زمینه تعامل این کشورها با کشورهای خارج از آن حوزه است که گاهی همراه با سلطه است که در کل باعث انفعال کشورهای اسلامی و آسیب های جدی در حوزه های مختلف اقتصادی، سیاسی و فرهنگی شده است.

در فصل سوم، دو راهکار وحدت گرایی و هم گرایی جداگانه بررسی شده اند و با تبیین هم گرایی در سه عرصه فرهنگی، سیاسی و اقتصادی، راهکارهای رویارویی با چالش های موجود عرضه شده است.

در فصل چهارم به سخنان بنیان گذار جمهوری اسلامی، امام خمینی رحمه الله و رهبر معظم انقلاب در زمینه وحدت و هم گرایی کشورهای اسلامی اشاره شده است.

در فصل پنجم (همراه با برنامه سازان) ضمن نقد و بررسی وضعیت موجود، زمینه رسیدن به وضعیت مطلوب با ارائه برنامه سازی به لحاظ شکلی و محتوایی بررسی شده است. همچنین برخی پیشنهادها برای برنامه سازان در صدا و سیما مورد توجه قرار گرفته است.

امید است این تلاش اندک، ضمن طرح مسئله مهم هم گرایی جهان اسلام، زمینه تحقیقات بیشتر و کاربردی تری را فراهم آورد.

ص:6

واحدهای سیاسی بیشتر کوشیدند تا در چارچوب همکاری های منطقه ای و با توجه به اشتراک نظر در موضوع های مختلف، به یک هم گرایی دست یابند تا از این طریق، بهتر بتوانند به اهداف اساسی و منافع ملی خویش برسند. از این رو، ما هم اکنون شاهد فعال شدن سازمان های منطقه ای بر پایه همکاری های کشورهای مختلف هستیم که تنها از این طریق (هم گرایی)، خواهان رسیدن به جایگاه مطلوب خویش هستند. به این دلیل، بهترین ویژگی روابط بین الملل در عصر حاضر «وابستگی متقابل» (interdepedency)کشورهاست.

بی گمان، یکی از مناطق مهم جهان که از جنبه های مختلف، نقش مهمی در نظام بین الملل دارد، مجموعه جهان اسلام است که از جمعیت فراوان، منابع سرشار و غنی و امکانات مادی و معنوی بی شمار برخوردار است. از این رو، کشورهای اسلامی، در صورت هم گرایی و اشتراک نظر در زمینه های مختلف بهتر خواهند توانست نقش خود را در نظام بین الملل ایفا کنند و به عزت و استقلال که در متون اسلامی بارها به آن اشاره شده است، برسند. از سوی دیگر، ضرورت این هم گرایی، بیش از هر زمان دیگر در زمان کنونی، برای کشورهای اسلامی احساس می شود؛ به گونه ای که بیشترین چالش، درگیری و تهاجم، امروزه در جهان در محدوده این کشورهاست و آنان با تهدیدهای ابرقدرت ها روبه رو هستند.

برای نمونه، یورش امریکا به افغانستان و عراق و تهدید کشورهایی مانند ایران، سوریه و لیبی از سوی این کشور، خطر رژیم غاصب اسرائیل که با حمایت امریکا در منطقه، در پی امنیت و توسعه طلبی است و نیز تهدید دین اسلام از طرف غرب، به نام «بنیادگرایی اسلامی»، لزوم وحدت و همدلی و

ص:8

هم گرایی کشورهای اسلامی را بیش از گذشته روشن می کند افزون بر اینکه، مجموعه جهان اسلام متأسفانه از بُعد داخلی هم با مشکلات بسیاری روبه روست که رفع آنها بی گمان بدون اقدامات گروهی و در سایه هم گرایی، امکان پذیر نیست. از این رو، موقعیت خطیر و راهبردی «هم گرایی کشورهای اسلامی» بر کسی پوشیده نیست. اکنون پرسش اساسی ای که می توان مطرح کرد این است که مجموعه جهان اسلام و کشورهای اسلامی برای ایجاد هم گرایی و اشتراک نظر و وحدت سیاسی چه گام هایی برداشته اند؟ و چه نقشی در نظام بین الملل ایفا می کنند؟ و زمینه های اشتراک نظر و هم گرایی آنان چیست؟ و چه موانع داخلی و خارجی بر سر راه آنان قرار دارد؟

طبیعی است که یافتن پاسخ این پرسش های مهم و راهبردی و تدوین شیوه های اجرایی برای بررسی مشکلات کشورهای اسلامی، وظیفه ای خطیر برای نخبگان و رسانه های گروهی این کشورهاست. سازمان صدا و سیما به عنوان رسانه ای فراگیر و مردمی که امروزه در خدمت نظام مقدس اسلامی است، با به دست گرفتن ابتکار عمل و تهیه برنامه های کاربردی می تواند بیش از گذشته سهم به سزایی در وحدت و هم گرایی جهان اسلام و آگاه سازی افکار عمومی داشته باشد.

در پاسخ به پرسش اصلی تحقیق، می توان گفت که متأسفانه، با وجود منابع مادی و معنوی فراوان، نه تنها کشورهای اسلامی گامی به سوی هم گرایی به صورت عملی برنداشته اند، بلکه به دلیل پر رنگ کردن اختلافات قومی و مذهبی زمینه های تفرقه را فراهم آورده اند. از این رو، با وجود داشتن حدود 55 رأی در سازمان ملل، هیچ گونه اقدامی برای تقویت سیاست های

ص:9

خود در مقابل تهدیدهای مشترک مانند خطر اسرائیل و امریکا نمی کنند.

نخست لازم است تا دو واژه «هم گرایی» و «جهان اسلام» بررسی شوند. از این رو، مفهوم هم گرایی را به اختصار بررسی می کنیم. در قسمت های بعدی، به هنگام ارائه و پیشنهاد هم گرایی برای مبارزه کشورهای اسلامی با چالش های فرا روی خود، به تفصیل بحث می شود، ولی چون واژه جهان اسلام، واژه ای محوری در این پژوهش است پیش از آن، به بررسی گسترده این بحث خواهیم پرداخت.

همراهی پیامبر با قبایل مختلف را هم گرایی دانسته اند.

اگر بخواهیم تعریفی جامع از هم گرایی ارائه کنیم، باید بگوییم که هم گرایی عبارت است از:

«اشتراک نظر و همکاری کشورهای مختلف یک منطقه که منافع مشترک دارند، برای دست یافتن به اهداف جمعی و جلوگیری از تهدیدهای احتمالی در زمینه های مختلف.» بی گمان اعلان آخرین جمعه از ماه مبارک رمضان در هر سال به عنوان روز «قدس» از سوی امام خمینی رحمه الله، تأکیدی بر مهم ترین محور هم گرایی کشورهای اسلامی و روش مناسبی برای دست یابی به اهداف جمعی مسلمانان است.

اسلامی گفته می شود.(1) برخی دیگر، بیشتر بر دین اسلام تمرکز دارند. از این رو، معیار اسلامی بودن و یا نبودن کشوری را حاکمت دین اسلام در آن کشور دانسته اند.

اگر ما به دنبال یک تعریف پذیرفته شده و رسمی باشیم، باید بگوییم که جهان اسلام و یا کشورهای اسلامی، به تمامی کشورهایی گفته می شود که عضو سازمان کنفرانس اسلامی، بزرگ ترین سازمان بین المللی اسلامی، هستند. پیداست که در این تعریف هم می توان اشاره به کشورهایی داشت که دین آنها اسلام است؛ همانند بیشتر کشورهای عضو و هم کشورهایی که هر چند دین رسمی آنها اسلام نیست، مسلمانان زیادی در آن وجود دارند (مانند ترکیه). از این رو، اصطلاح جهان اسلام واژه مهمی است که افزون بر ابعاد سرزمینی، به دین، فرهنگ، تمدن، امکانات مادی و معنوی و جمعیت کشور اسلامی نیز اشاره دارد.

از آن، به ویژه آسیای مرکزی و قفقاز که بیشتر جمعیت آن را مسلمانان تشکیل می دهند، به نظر می رسد که بازنگری در قلمرو جغرافیایی جهان اسلام از دیدگاه جغرافیای سیاسی ضروری باشد. با توجه به مطلب یاد شده می توان گفت، جهان اسلام از دیدگاه جغرافیایی سیاسی، به چهار بخش کاملاً متفاوت تفکیک پذیر است:(1)

1. مرکز جهان اسلام که در حقیقت گهواره جهان اسلام به شمار می آید و شامل کشورهایی چون ترکیه، سوریه، عربستان، عمان، عراق و ایران است.

2. غرب جهان اسلام که شامل کشورهایی چون مصر، الجزایر و مراکش است.

3. شرق جهان اسلام که شامل مالزی، افغانستان، اندونزی و پاکستان می شود.

4. شمال جهان اسلام شامل کشورهای آسیای میانه چون آذربایجان، ترکمنستان، تاجیکستان و قزاقستان است که از شوروی سابق استقلال پیدا کرده اند.

در اینجا به بررسی اهمیت این مناطق می پردازیم.

جهان اسلام را دارد. بیشتر منابع نفت جهان و انرژی در این منطقه وجود دارد؛ به همین دلیل، این منطقه همواره بیشترین درگیری ها را با استعمارگران داشته است و امروزه کانون توجه و محور راهبردی امریکاست.

برخی از کشورهای مهم این منطقه را بررسی می کنیم:

از آموزه ها و اصول کلی است که جمهوری اسلامی در عرصه روابط داخلی و خارجی همواره بر آن تأکید کرده است.

برخی ویژگی ها

_ مساحت، 195/648/1 کیلومتر مربع؛

_ جمعیت، 65 میلیون نفر که بیش از 20 میلیون آن را نیروی جوان تشکیل می دهند؛ (بر اساس آمار سال 1375)

_ ارتباط با آبراه های مهم بین المللی در شمال و جنوب و برخورداری از تنگه هرمز؛

_ داشتن اقوام مختلف، مانند: ترک، فارس، لر، بلوچ و...؛

_ برخورداری از نظام مردمی؛ به گونه ای که از ابتدای انقلاب اسلامی و ایجاد حکومت اسلامی، مردم تاکنون در بیست وهفت انتخابات شرکت کرده اند؛

_ وجود منابع طبیعی مهم؛ به گونه ای که در زمینه نفت و گاز جزو کشورهای مهم جهان است؛

_ وجود نیروهای متخصص و کارآمد در زمینه های گوناگون.

_ نژاد مردم، سامی و حدود چهار هزار قبیله در این کشور وجود دارد.

_ بیشتر امور اجرایی و تفتیشی و قضایی در اختیار خاندان سعودی است.

این کشور با کشورهای زیادی مرز مشترک دارد. همچنین از دو سمت به خلیج فارس و دریای احمر راه دارد.(1)

ویژگی های مهم

_ وجود حرمین شریفین در آن؛

_ نفت و قدرت عظیم اقتصادی ناشی از آن؛

_ موقعیت ژئوپلوتیکی؛

_ ذخایر ارزی فراوان، به گونه ای که در سال 1982، به 145 میلیارد دلار رسید؛

_ تأمین کننده بسیاری از نیازهای نفتی غرب.

_ کمبود نیروی ماهر کارآمد و نخبه و وجود اقلیت های مذهبی ناراضی و کارگران بی شمار خارجی، باعث بافت ناهمگون اجتماعی در این کشور شده است. از سوی دیگر، موج اسلام گرایی در منطقه از نوع سیاسی، بی ثباتی بازار نفت و پیوندهای راهبردی با غرب از عوامل ضعف آن به شمار می آیند.

دریای مدیترانه در این منطقه قرار دارد که می توان آن را یک عامل مهم ژئوپلوتیکی دانست. بیشتر این کشورها، پس از جنگ جهانی دوم، تحت سلطه درآمدند که در پی آن، جنبش های آزادی بخش آغاز شد. در اینجا، به ویژگی های برخی از این کشورها اشاره می کنیم:

تاکنون چندین مرتبه به ریاست کنفرانس های بین المللی انتخاب شده اند. نمایندگان مصری، تاکنون کاندیدای یونسکو و کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل و برخی دیگر از نهادهای بین المللی بوده اند. مصر از بنیان گذاران اصلی جنبش عدم تعهد به شمار می آید.

_ در عین حال، مصر در دوره انورسادات، با اسرائیل و امریکا پیمان صلح امضا کرده است.

ویژگی های مهم

_ دارای جوان ترین جمعیت جهان است. (52 درصد)

مهم ترین ویژگی مشترک این منطقه، ذخایر عظیم نفت و گاز است.

این کشورها، به دلیل اینکه پیش تر جزو اتحاد جماهیر شوروی سابق بوده اند، از برخی زمینه های تسلیحاتی و قدرت موشکی و گاه هسته ای برخوردارند.

به برخی از کشورهای این منطقه از جهان اسلام به اختصار اشاره می شود:

مسئله تاگورنو قره باغ، از منازعات اصلی این کشور با ارمنستان است.(1)

اسلام دارای امکانات و پتانسیل های بسیار نیرومندی هستند که می توان از این امکانات برای هم گرایی این کشورها استفاده کرد.

البته کشورهایی که انتخاب شده اند، تعدادی از کشورهای هر منطقه اند که در این زمینه کوشیده ایم، ویژگی های مهم آنان مانند مساحت، جمعیت، توانایی و نفوذ و امکانات آن را که در هم گرایی مجموعه جهان اسلام مورد توجه است، بررسی شود. هر چند این کشورها از لحاظ موقعیت و ویژگی با یکدیگر متمایزند، شاید بتوان گفت از چند ویژگی مشترک برخوردارند:

1. بیشتر جمعیت آنها مسلمان هستند. این مطلب حتی شامل شمال جهان اسلام که 70 سال در اختیار کمونیست ها بوده است هم می شود.

2. همه، عضو سازمان کنفرانس اسلامی هستند.

3. همگی دارای منابع عظیم انرژی هستند.

4. بیشترشان دارای موقعیت ژئوپلوتیک و ژئواستراتژیک هستند.

اما در عین حال، رویکرد آنها به اسلام اصیل (اسلام ناب محمدی) و غرب، استکبار جهانی، عزت طلبی و استقلال خواهی و مسائلی از این دست، یکسان نیست. از این رو، مسئله هم گرایی هنگامی محقق می شود که به ابعاد مشترک این کشورها بیشتر توجه شود. با بررسی مسئله آسیب شناسی در بخش های بعدی، امکانات و محدودیت های این کشورها برای هم گرایی بیشتر مشخص می شود.

ص:23

به دستورهای اسلامی می تواند زمینه های سعادت دنیوی و اخروی جهان اسلام را فراهم آورد. این در حالی است که برداشت مسلمانان از اصول مسلّم الهی و اسلامی و دستورهای آن، متأسفانه در بین آنان با اختلافات زیادی روبه رو است.

پیدایش فرقه های مذهبی و دینی و رواج خرافات و بدعت و افراط و تفریط در عمل به دستورهای اسلامی، زمینه دوری و فاصله گرفتن مسلمانان را از واقعیات و سنّت الهی فراهم کرده است که خود می تواند زمینه ساز بسیاری از مشکلات مختلف باشد. امروزه کشورهای اسلامی زیادی در جهان وجود دارد، ولی متأسفانه درک و تفسیر آنها از اسلام با یکدیگر متفاوت است و این خود زمینه ساز چندگانگی در عمل است. این در حالی است که اسلام و دستورهای اسلامی یک حقیقت واحد بیشتر نیست، ولی متأسفانه سیاست ها و اختلافات و برداشت های مختلف و گاه افراطی از اسلام، امروزه زمینه دخالت ابرقدرت ها را در این کشورها، بیش از گذشته فراهم کرده است. برای نمونه، برداشت طالبان از اسلام و معرفی چهره دین در حوزه اجتماع و جهان امروز، بهانه ای برای فشار امریکا به کشورهای اسلامی و حمله به افغانستان به نام مبارزه با «بنیادگرایی اسلامی» شده است. این چیزی است که رخدادهای مهمی مانند حادثه یازده سپتامبر و حملات و تهدیدهای جانبیِ پس از آن را در پی داشته است. این مسئله مورد تأکید دولت مردان امریکا بوده است.

ریچارد نیکسون _ رئیس جمهور اسبق امریکا _ در زمان حمله امریکا به عراق که به دنبال حمله عراق به کویت انجام شد، به دولت مردان آینده ایالات

ص:25

متحده امریکا گوشزد می کند که مبادا جهان اسلام فراموش شود. او تأکید می کند که چالش اصلی امریکا در آینده با جهان اسلام خواهد بود، ولی در عین حال می گوید:

اسلام از لحاظ سیاسی، یکپارچه نیست. همه ادیان بزرگ قابل تعابیر مختلفند و این تعابیر، هر یک پشتیبان نظرگاه یا جهت گیری خاصی است. در غرب، مسیحیت زمانی از راه اعتقاد به حقوق الهی پادشاهان، به نظام سلطنتی تقدس بخشید و امروزه از طریق مفهوم حرمت ذاتی فرد، ستون مهم فکر دموکراتیک را فراهم می آورد. تجدید نظر در تعبیر سنت سیاسی با دگرگون شدن صورت اصلی حکومت در غرب همراه بود، اسلام نیز قابل تعابیر گوناگون و پذیرای دگرگونی تکاملی است و شاهد این مدعا آن است که چهره های گوناگونی چون [امام ]خمینی، صدام، انور سادات، ضیاءالحق، همه مشروعیت خود را از اسلام می دانند.(1)

پیداست که آنچه حکومت های دیکتاتوری و استبدادی صدام و سازش کار انورسادات و مانند آن از اسلام مطرح می کنند، با آنچه حضرت امام از متن اسلام مطرح می کنند، متفاوت است. به همین دلیل، دو دسته اسلام به وجود می آید: اسلام ناب و اسلام امریکایی. ریچارد نیکسون در جای دیگر می گوید:

سیاستگذاران امریکایی در جهان اسلام باید درون یک لانه مار که آکنده از منازعات زهرآگین عقیدتی و رقابت های ملی است، راه خود را بیابند.(2)

ص:26

وی سپس سه جریان را در کشورهای اسلامی ذکر می کند که هر جریان، ویژگی های خاصی دارد: بنیادگرایی، رادیکالیسم، تجددگرایی.(1) پس از آن، از میان این سه جریان، تنها تجددگرایی را جریانی می داند که می تواند در امتداد سیاست های غرب قرار گیرد. در این زمینه، سیدجمال الدین اسدآبادی هم دارای افکار جالبی است. او در زمینه انحطاط مسلمانان، مهم ترین مسئله را جدایی از اصول اولیه اسلام می داند و می گوید:

وارد کردن انواع بدعت ها و تعریف ها در دین اسلام، سبب خالی شدن اسلام از محتوای اصلی خود شد و بعدها جماعت های مختلف، هر کدام گوشه ای و جنبه ای از اسلام را گرفتند و از ابعاد و اجزای دیگر غفلت ورزیدند. با پیدایش فرقه ها و دسته های گوناگون و رشد تمایلات فرقه ای، به تدریج آن عقاید و ایمان از میان مسلمانان زایل گشت و آنچه از ایمان و عقاید مذهبی در ذهن آنان باقی ماند، تبدیل به یک سری صورت های ذهنی شد که فقط در گنجینه میان آنان حفظ شد... .(2)

وی این انحراف را به اندازه ای مهم می داند که در جای دیگر می گوید:

اخلاق امت محمدیه را شرقا و غربا فاسد کردند و در ارکان عقاید و سجایای پسندیده آن امت شریف تزعزع انداختند.(3)

اجتماعی در پی دارد. البته در این رابطه نقش عوامل خارجی را در تبلیغ و گسترش آن از طریق روشن فکران وابسته نباید از یاد برد؛ به گونه ای که برخی براین باورند که مسلمانان، سرانجام باید همانند غرب در دوران رنسانس، حوزه دین و سیاست را از هم جدا کنند و این در حالی است که اندیشمندان اصیل اسلامی، همواره بر تفکیک ناپذیری این دو حوزه تأکید کرده اند. یکی از اندیشمندان مسلمان در این باره می گوید: «پیوندی ذاتی بین اسلام به عنوان برنامه ای جامع برای تنظیم زندگی انسان و سیاست به عنوان ابزاری لازم جهت تحقق این برنامه وجود دارد».(1)

از این رو، پیوند دین و سیاست، مسئله ای است که می تواند پشتوانه عقلی و علمی و تجربی داشته باشد؛ زیرا تمام نیازهای انسان را در حوزه های مختلف باید تأمین کند.

در اینجا، به برخی از دلایل پیوند دین و سیاست اشاره می کنیم:

1. جامعیت دین اسلام: اسلام باید در تمامی امور دارای برنامه باشد که یکی از آنها امور سیاسی است.

2. منوط بودن بسیاری از احکام به وجود حکومت، همچون امر به معروف و نهی از منکر و... . این در حالی است که حکومت و تشکیل آن موضوع سیاسی است.(2)

ص:28

3. سیره عملی پیامبر که بیانگر آمیختگی دین و سیاست است ؛ پیامبر رهبر دینی و سیاسی جامعه بوده است. متأسفانه امروزه، درک نشدن این مسائل در کشورهای اسلامی، موجب بی توجهی به تشکیل حکومت اسلامی و بی تفاوتی به آن شده است و در عین حال، زمینه های افراط و تفریط را فراهم کرده است. از این رو، برخی در حالی که اسلام را همانند مسیحیت می دانند و بر تفکیک آن از سیاست تأکید کرده اند، آن را نشانه دموکراسی دانسته اند.

در جهان اسلام، سیدجمال الدین اسدآبادی برجسته ترین شخصیتی بود که احساس کرد، اگر بخواهد در مسلمانان جنبش و حرکتی ایجاد کند، باید آنان را متقاعد سازد که سیاست از دیانت جدا نیست.(1) همچنین مرحوم مدرس در این زمینه پیش قدم شد. این جمله ایشان که «سیاست ما عین دیانت ما و دیانت ما عین سیاست ماست» معروف است. استعمارگران تلاش های زیادی کردند تا این تفکر را در کشورهای اسلامی از میان ببرند. برای نمونه، طرح مسئله «علمائیت» در میان کشورهای اسلامی به معنای جدایی دین از سیاست است. انور سادات، رئیس جمهور معدوم مصر می گوید: «دین متعلق به مسجد است و مذهب اصولاً نباید کار به مسائل سیاسی داشته باشد.»(2) همچنین وهابی ها، سیاست را از دیانت جدا می دانند.

ص:29

آنها می گویند ما کاری نداریم چه کسی حاکم است، بلکه وظیفه ما تنها اطاعت از حاکم است.

در مقابل، امام خمینی رحمه الله، دین اسلام را جامع و فراگیر می داند و ضرورت تشکیل حکومت اسلامی را گوشزد می کند. ایشان معتقد بود دین تنها به رابطه انسان با خدا توجه ندارد، بلکه برای اداره امور سیاسی و معنوی زندگی بشری تأکید می کند. از این رو، ایشان «سیاست اسلامی» را سیاستی می دانست که در آن دیانت در کنار سیاست است. ایشان در سخنرانی سال 1341 می فرماید: «اسلام تمامش سیاست است.»(1) ایشان در جای دیگر می فرماید: «اسلام در مسائل سیاسی و اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی، نیازهای مردم را برای ترقی واقعی برمی آورد».(2) یا می فرماید: «اسلام حکومتی است که یک جنبه اش حکومت سیاسی و یک جنبه اش حکومت معنوی است».(3)

طرح مسئله جدا بودن دین از سیاست، چیز تازه ای نیست. این مسئله در زمان بنی امیه مطرح شد و در زمان بنی عباس قوت گرفت. در این زمان هم، دست های بیگانه که در ممالک اسلامی باز شده است، به این مسئله دامن می زنند. ازاین رو، باید گفت این یکی از نقشه های استعمار است.(4)

ص:30

اسلامی همواره به عنوان جای گزین هویت اسلامی از سوی غرب تعریف شده است. متأسفانه برخی روشن فکران هم این ایده را دنبال کرده اند و به جای اساس قرار دادن اسلام و تعریف ملیت و وطن دوستی در چارچوب اسلام، ملیت گرایی را به عنوان یک آلترناتیو و جای گزین در نظر گرفته اند.

جهان اسلام و مسئله ملیت گرایی

در قرن بیستم، با فروپاشی امپراتوری عثمانی و از میان رفتن تدریجی نظام استعماری، ملت های مسلمان یکی پس از دیگری به منزلت ملیت دست یافتند. در نتیجه، در این مرحله اتکا به نفس، توجه به معیار ملیت و تأکید بر میهن پرستی، در میان مسلمانان به ویژه در اذهان نویسندگان عرب غلبه یافت و مقدمه ای برای آغاز مناقشه ای ایدئولوژیک در میان روشن فکران مسلمان و درگیری ها و اختلافات سیاسی شد که هنوز ادامه دارد.(1)

توجه و اهمیت به ملیت و فداکاری در راه آن، هر چند مورد تأیید و تأکید عقل و دین است؛ آنچه با دین منافات دارد، محوریت ملیت و تقدم آن بر دیگر ارزش های دینی است. از نظر اسلام، هر چند در ملت های مسلمان اختلافاتی در رنگ، نژاد، زبان، آداب و رسوم و ملیت وجود دارد، هیچ یک ملاک برتری نیست. متأسفانه کشورهای استعمارگر برای ایجاد تفرقه و جدایی در میان مسلمانان از این عامل سوءاستفاده کردند و با ترویج و تبلیغ «ملی گرایی» در میان مسلمانان درصدد دست یابی به اهداف شوم خود بودند.

امام خمینی رحمه الله در این زمینه می فرماید:

ص:32

آن چیز مهمی که دول اسلامی را بیچاره کرده است و از ظّلِ قرآن کریم دور می کند، قضیه نژادبازی است. این نژاد ترک است، باید نمازش را ترکی بخواند! این نژاد ایرانی است این جوری باشد. آن نژاد عرب است، باید حکومت کند. نه اسلام این نژادپرستی است که در بین آقایان حالا دارد رشد می کند و زیاد می شود... این نژادپرستی مسئله ای بچه گانه است... .(1)

تمدن غرب و ماهیت آن، غرب زده شدند؛ به گونه ای که راه، علاج درد و رنج های کشورهای خود را در پیمودن راهی می دانستند که غربی ها پیش تر طی کرده بودند. از این رو، آنها در حقیقت نسخه غربی برای رویارویی با مشکلات و معضلات داخلی کشور خود تجویز کردند.

در واقع، مهم ترین ویژگی آنان، تقلید و پیروی همه جانبه از نهادها، ارزش ها و گرایش ها و الگوهای غربی و فرهنگ و تمدن غرب، خودباختگی و بی هویتی و جهت گیری هایی بر پایه سکولاریسم، ماتریالیسم، اومانیسم، لیبرالیسم، سیانتیسم و ناسیونالیسم بود. این افراد همه ارزش ها، گرایش ها و مایه های فکری، اجتماعی، تاریخی، فرهنگی و تمدن گذشته خود را بدون ملاک و میزانی محکم و طبق موازین و معیارهای نارسای غربیان رد می کنند و هر گونه پدیده جدید را می پذیرند. تعدادی از برجستگانِ این نوع جریان را در کشورهای اسلامی با اندکی اختلاف در انگیزه ها و اهداف می توان نام برد؛ مانند: طنطاوی، قاسم امین، مصطفی کامل، احمد لطفی السید و محمد حسنین هیکل در مصر و در میان اعراب، همچنین سیداحمد خان در هند و ملکم خان و تقی زاده در ایران.

در این زمینه، در میان خودباختگان غربی، دو دسته قابل تشخیص از یکدیگر وجود دارند. دسته اول، نویسندگان و کسانی چون سید احمد خان که بیشتر از نظر فکری و فرهنگی پیروی از تمدن غرب را تجویز می کردند و دسته دوم، فعالان سیاسی ای که تقلید و تبعیت همه جانبه از غرب و پذیرش مطلق نظام ارزشی آن را توصیه می کردند. ملکم خان و تقی زاده از این دسته

ص:34

در ایران بودند که شعارشان «پذیرش تمدن غرب از نوک پا تا فرق سر» بود که در شمار غرب زدگانند.

متأسفانه این نوع گرایش در میان روشن فکران جهان اسلام به تمدن و فرهنگ غرب، و سرانجام خودباختگی و بی هویتی، زمینه ساز آسیب های فرهنگی و اجتماعی زیادی در جهان اسلام شده است.

حمید عنایت در این باره می گوید:

آنان، خود، در گسترش شیوه های سطحی و قالبی فکر اروپایی در ایران مؤثر بوده اند؛ زیرا اگر در میدان سیاست به جنگ غرب می رفتند، در میدان فرهنگ مرید و مقلد غرب بودند... .(1)

در هر حال، بی گمان باید گفت روشن فکران غرب زده که اسیر تحولات سیاسی و اجتماعی و فرهنگی غرب شده اند و تمدن غربی را الگوی مناسب در زمینه های مختلف می دانند، نقش مهمی در انحطاط و عقب ماندگی کشورهای اسلامی و مجموعه جهان اسلام داشته اند.

تصمیم گیری، تصمیم سازی و مشارکت سیاسی و اجتماعی وجود ندارد. برخی از کشورها حتی از داشتن مجلس قانون گذاری که در آن نمایندگان مردم حضور داشته باشند، محرومند. از این رو، در بیشتر کشورهای اسلامی متأسفانه بیشتر کارها و امور تصمیم گیری ها در دست یک فرد یا یک گروه یا یک قبیله و یا طایفه است. بنابراین، شاید این افتخاری برای جمهوری اسلامی ایران باشد که احکام و دستورهای اسلامی را با ایجاد ساز و کار جدید و از طریق نهادهای مستقل، با مشارکت مردم در سرنوشت خود اجرا می کند.

به همین سبب، توجه نداشتن حکومت های خودکامه به افکار عمومی، مردم و احزاب، رسانه های گروهی و مانند آن، زمینه ساز عدم مشروعیت این حکومت ها شده است. این حکومت ها برای بقای تاج و تخت و قدرت خود، ناگزیر به دستاویز دیگری چون حمایت کشورهای خارجی پناه برده اند که خود، مشکلات و نابسامانی های زیادتری را در پی داشته است. از این رو، در زمینه آسیب شناسی داخلی این کشورها به ویژه در زمینه سیاسی، وجود رژیم های خودکامه و استبدادی است که همه اقداماتشان را به نام اسلام انجام می دهند.

می توان بررسی کرد:

1. اقتصاد تک محصولی؛

2. پایین بودن درآمد سرانه ملی؛

3. بی کاری و تورم؛

4. وابستگی اقتصادی.

در اینجا، هر یک از این مؤلفه ها را به طور مختصر بررسی می کنیم.

فعالیت و اقدام نکنند، پیداست که ادامه این روند زمینه ساز مشکلات فراوان برای این کشورها شده است.

از این رو، تک محصولی شدن این کشورها در زمینه اقتصادی باعث خروج تولیدات این کشورها از نظام اقتصادی می شود و انباشت سرمایه را مختل می کند. همین طور این امر، گردش سرمایه را در امر سرمایه گذاری این جوامع با مشکل روبه رو می کند. مهم ترین پی آمد اقتصاد تک محصولی را باید وابستگی این کشورها به کشورهای ابرقدرت دانست. این امر، زمینه ساز عقب ماندگی اقتصادی و توسعه نیافتگی در این کشورها شده است. جدول زیر نوع و درصد محصول اصلی (تک محصول) برخی از کشورهای اسلامی را نشان می دهد:(1)

کشورمحصول درصد

1غناکاکائو65 _ 70 درصد

2مصرپنبه60 _ 65 درصد

3کویتنفت99 _ 100 درصد

4ایراننفت80 _ 85 درصد

5نیجریهبادام زمینی82 _ 87 درصد

6سوریهپنبه و فراورده های آن70 درصد

7عربستان سعودینفت67 درصد

8عراقنفت80 _ 90 درصد

9عماننفت86 درصد

10بحریننفت60 درصد

ص:38

در اینجا پی آمدهای سوء اقتصاد تک محصولی را بیان می کنیم:(1)

1. کاهش توان تولید برای رفع نیازهای داخلی؛

2. اختصاص یافتن بخش اعظم منابع انسانی، طبیعی، مادی کشور در راه تولید یک محصول؛

3. ایجاد وابستگی به واردات مواد مصرفی مورد نیاز داخلی؛

4. آسیب پذیری در مقابل نوسانات قیمت محصولات صادراتی؛

5. آسیب پذیری در مقابل افزایش قیمت محصولات وارداتی؛

6. وابستگی اقتصادی به دنبال وابستگی سیاسی و فرهنگی؛

7. عدم امکان برنامه ریزی صحیح بر مبنای نیازهای داخلی به دلیل نوسان قیمت ها؛

8 . ایجاد ارتباط اقتصادی و مبادله کالا میان کشورهای زیر سلطه، مشکل می شود.

به طور کلی، مجموعه این پی آمدها، کشورهای جهان اسلام را با فقر و عقب ماندگی و توسعه نیافتگی روبه رو می سازد.

جهانی را به خود اختصاص می دادند و بقیه به کشورهای صنعتی و پیشرفته جهان که 31 از جمعیت جهان را دارا بودند، تعلق داشت. از این رو، متوسط درآمد سرانه کشورهای عقب مانده، کمتر از 41 متوسط درآمد کشورهای ثروتمند است.

کشورهای اسلامی به جز چند کشور، همچون مالزی که در حوزه جهان اسلام قرار می گیرند، در ردیف کشورهای عقب مانده و توسعه نیافته اند.

متوسط درآمد کشورهای اسلامی را چنین می توان طبقه بندی کرد:

الف) کشورهای کم درآمد؛ درآمد کمتر از 500 دلار.

ب) کشورهایی با درآمد متوسط ؛ درآمد بیشتر از 500 دلار و کمتر از 2000 دلار.

ج) کشورهای پر درآمد؛ درآمد بیشتر از 2100 دلار.

کشورهای صادرکننده نفت جزو پردرآمدترین کشورهای جهان اسلام به شمار می آیند و کشورهای فقیر و آسیایی در ردیف کشورهای کم درآمد هستند.

از دیگر مشکلات اقتصادی در کشورهای اسلامی، می توان به بی کاری، تورم و وابستگی اقتصادی این کشورها به کشورهای توسعه یافته اشاره کرد. چون عامل مهم در زمینه ضعف ساختارهای اقتصادی، اقتصاد تک محصولی این کشورهاست، تورم و بی کاری و وابستگی اقتصادی را باید از پی آمدهای اقتصاد تک محصولی یاد کرد.

البته در زمینه آسیب شناسی کشورهای اسلامی، به موضوع های دیگری هم می توان اشاره کرد که لزوم هم گرایی و اشتراک نظر بیشتر این کشورها را

ص:40

می تواند به دنبال داشته باشد؛ مانند فرار مغزها که امروزه معضل جدی در این کشورهاست. همچنین جمعیت بیش از اندازه، پایین بودن میزان سواد، بهداشت، مهاجرت و... ، که مجموعه این عوامل، کشورهای اسلامی را با موانع جدی در راه توسعه و رشد اقتصادی روبه رو می سازد.

حمله مغول، در عقب گرد و ایستایی تمدن اسلامی دخالت داشت. این برخورد از زمان جنگ های صلیبی تا امروز ادامه دارد و تهاجم جدید غرب به اسلام نه نظامی، بلکه فرهنگی است.

تمدن اسلامی هرچند در آغاز با بحران هایی مانند حمله مغول روبه رو بود و این امر، سبب شد مشکلات زیادی برای تمدن اسلامی به وجود آید، سرانجام توانست موقعیت خود را حفظ کند؛ به گونه ای که برخی از مغولان هم تحت تأثیر این تمدن قرار گرفتند. با این حال، مهم ترین رقیب تمدن اسلامی تمدن مسیحی بود که تمدن اسلامی را به عنوان مانعی فراروی خود می دید. و این امر، زمینه رویارویی دو تمدن را در آینده فراهم ساخت.

جای این پرسش باقی است که چرا جهان اسلام با آن همه شکوه، دچار ضعف شد. در عین حال، پرسش مهم دیگری نیز مطرح است که اساسا چرا جهان اسلام با غرب و مسیحیت درگیر شد، چه عواملی در این زمینه دخالت داشت. آیا آغازگر این درگیری ها مسلمانان بودند یا غرب و جهان مسیحیت؟

صاحب نظران، درباره علت دشمنی مسیحیت و غرب با اسلام، نظریه های متفاوتی ذکر کرده اند. برخی این دشمنی را سیاسی و برخی آن را پی آمد جنگ های صلیبی می دانند.

برخی دیگر، همچون پرفسور ساترن بر این باورند که بیم و تنفر جهان مسیحی از اسلام، زاییده نادانی مسیحیان بوده است؛ زیرا اروپاییان چیزی از اسلام نمی دانستند و تنها می کوشیدند در فروغ گفته های انجیل آن را تفسیر و

ص:42

بررسی کنند.(1)

هر چند این عوامل می تواند در دشمنی غرب با اسلام نقش داشته باشند، باید گفت دشمنی از زمانی به وجود آمد که اسلام پدید آمد و سپس گسترش یافت و سد محکمی در برابر نفوذ مسیحیت ایجاد کرد و به تدریج به سرزمین های مسیحی نشین وارد شد.(2)

از این رو، قدرتی که در اسلام نهفته بود، اروپا را به وحشت انداخت و سبب شد، مبلغان مسیحی دشمنی بین کلیسا و اسلام را امری دینی بدانند و به آن دامن بزنند.(3)

با گسترش اسلام، به ویژه در اسپانیا، عالمان مسیحی دریافتند که این تعالیم عالی، با سرعت و پیشرفتی که دارد موقعیت آنان را تهدید می کند. آنها از قدرت، امکانات و رشد جمعیت مسلمانان و وحدت آنها دچار هراس شدند. به همین دلیل، کوشش خود را برای تضعیف آن دو چندان کردند که پی آمد آن، جنگ های صلیبی بود. ارنست بارکر معتقد است که جنگ های صلیبی دو جنبه داشت:

ابتدا یک نهضت مذهبی و روحانی بود و از همین جهت، آن را جنگ های مقدس می خوانند و سپس جنبه دیگری داشت و آن اینکه بعد از تسخیر زمین مقدس، مسیحیان مغرب در ممالک اسلامی مشرق پیش آیند و یک کشور لاتینی در بیت المقدس ترتیب دهند و در سواحل مشرق قرار بگیرند و متوجه

ص:43

موصل و بغداد و مصر باشند.(1)

گوستاو لوبون نیز بر این باور است که:

(هنگام جنگ های صلیبی)، مشرق زمین از برکت اسلام، اعلی درجه ترقی را دارا بود و برعکس، اروپا کاملاً در ظلمت توحش بود و در بربریت فرو رفته بود. در هر صورت، آشنایی اروپاییان با اسلام و قدرت واقعی آن، سبب شد تا با شیوه های ممکن برای جلوگیری از گسترش آن، تدابیری بیندیشند که بیشتر کارهای فرهنگی در دستور کار آنها بود.(2)

تضعیف باورها و احساسات و در مجموع، فرهنگ ملت های مسلمان دخالت داشت و به عوامل داخلی دامن می زد. از جمله، مسئله استعمار و عوامل خارجی که با نفوذ خود در جوامع اسلامی و پاشیدن بذرهای کینه و کم رنگ کردن روحیه عزت و استقلال طلبی این جوامع در اشکال و شیوه های گوناگون، موفق شد زمینه حضور خود در قلب سرزمین های اسلامی را فراهم آورد. بنابراین، در ادامه در پاسخ به این پرسش، یعنی چگونگی سیطره غرب بر جهان اسلام، باید گفت از دو زاویه، عوامل داخلی و خارجی را می توان با هم در این مسیر مؤثر دانست. نخست اینکه، بگوییم پیش از اینکه مسئله غرب و استعمار مطرح باشد، خود کشورهای اسلامی، بالقوه استعداد و آمادگی ضعف و انحطاط را در مقابل تمدن جدید غربی داشتند و استعمار خارجی آن را تسریع کرد. دیگر اینکه بگوییم مسئله اصلی، استعمار غرب بود و عوامل داخلی و ضعف های ساختاری به روند افول و انحطاط سرعت بیشتر بخشیدند. در هر حال، ما نمی توانیم در یافتن علل عقب ماندگی کشورهای اسلامی این دو مسئله را از یکدیگر جدا کنیم.

بنابراین، جهان اسلام به دلیل افول تمدنی و عقب ماندن از پیشرفت های علمی و صنعتی که جهان غرب به آن رسیده بود، حالت تدافعی و انفعالی پیدا کرد. البته در این زمینه، استعمار برای مسخ اسلام و فرهنگ مسلمانان و نسخ هویت دینی و اسلامی وارد مبارزه شد و از مسیحیت همانند اهرم و وسیله ای در راه اهداف خود استفاده کرد. ضمن آنکه، برتری فن آوری حاصل از انقلاب صنعتی اروپا نیز به چیرگی فرهنگ تمدن غرب بر جوامع زیر سلطه، به ویژه ملل اسلامی بسیار کمک کرد. ولی با توجه به اینکه نمی توان

ص:45

نقش عوامل داخلی و خارجی را نادیده گرفت، ما در اینجا فقط درصدد بیان عوامل خارجی این مسئله هستیم. از این رو، می توان گفت استعمار از دو طریق در جهان اسلام نفوذ کرد.

هرچند استعمارگران نخست با حضور مستقیم به وسیله تجارت دریانوردی، کشف مناطق جهان و سیاحت، وارد کشورهای اسلامی شدند، این امر زمینه حضور بعدی آنها را فراهم ساخت.(1)

استعمارگران همواره کوشیده اند تا حد امکان، از انتقال دانش و فن آوری پیشرفته به کشورهای ضعیف جلوگیری کنند تا همیشه آنها را وابسته نگه دارند و آنچه سرانجام نصیب کشورهای جهان می شود، وابستگی و غرب زدگی و جریان روشن فکری بیمارگونه است.(1) شاید بتوان جریان روشن فکری وابسته و غرب زده را در درون کشورهای اسلامی از دو راه بررسی کرد. به عبارت دیگر، می توان گفت این بیماری مهلک از دو طریق وارد کشورهای اسلامی می شود:

راه نخست، از طریق مهاجرت نخبگان و تحصیل کردگان کشورهای اسلامی به دیار غرب است که به امید کسب دانش راهی آن دیار می شدند، ولی به دلیل آشنایی با دستاوردهای غرب در زمینه های مختلف و آشنایی با شیوه زندگی غربی، دچار بحران هویت می شدند. به گونه ای که یگانه راه نجات کشور خود را در غربی شدن می دانستند؛ هم چنان که روشن فکرانی چون تقی زاده و ملکم خان در ایران بر اثر این آشنایی، براین باور بودند که مسلمانان برای نجات باید از نوک پا تا فرق سر غربی شوند. طبیعی است که این روشن فکران غرب زده، با ورود به کشورهای خود، به تعلیم و تبلیغ آداب و رسوم و فرهنگ غربی می پرداختند.

راه دوم، از طریق علوم و فنون و محیط علمی در داخل کشور است.

ص:48

توضیح اینکه، هر چند در این روش، روشن فکران به دیار غرب مهاجرت نکرده اند، چون ماهیت علوم به ویژه علوم انسانی طبق نظریه های مکتب های علمی و فلسفیِ غرب شکل گرفته است، متأسفانه این علوم حتی وقتی وارد کشورهای دیگر می شود، با همان صورت تدریس می شود. در حقیقت، بومی نمی شود و با وضعیت کشورهای موردنظر، سازگاری پیدا نمی کند و در جهت خواست فرهنگ و تمدن غربی قرار می گیرد. از این رو، با وجود مهاجرت تحصیل کردگان زیاد از کشورهای اسلامی به غرب و گسترش رشته های دانشگاهی و آمار زیاد استادان و دانشجویان، متأسفانه نه فقط از مشکلات این کشورها کاسته نشده است، بلکه بر دامنه آن، بیش از هر زمان افزوده شده است.

امام خمینی رحمه الله این مسئله را به خوبی مطرح می سازد و رسالت روشن فکران کشورهای اسلامی را چنین ترسیم می کند:

روشن فکران اسلامی، همگی با علم و آگاهی باید راه پر فراز و نشیب دگرگون کردن جهان سرمایه داری و کمونیسم را بپیمایند و تمام آزادی خواهان باید با روشنگری راه سیلی زدن بر گونه ابرقدرت ها، خصوصا امریکا را، بر مردم سیلی خورده کشورهای مظلوم جهان سوم ترسیم کنند.(1)

از این رو، باید گفت استعمارگران با پیروزی خویش در تحمیل فرهنگ غربی به مسلمانان، بالاترین شکست ها را به روح و اراده مسلمانان وارد ساختند. بنابراین، غرب زدگی ضربه کوبنده ای بود که استعمار از طریق جذب

ص:49

افراد تحصیل کرده و پرورش آنها، زمینه حضور غیرمستقیم خود را در این کشورها بیش از گذشته فراهم ساخت. این یکی از مشکلات اساسی کشورهای اسلامی به شمار می رود که ضروری است این کشورها و وسایل ارتباط جمعی آنها، در زمینه وحدت و هم گرایی در ابعاد مختلف، درباره علل و عوامل آن و ایجاد راهکارهای آن دقت لازم را داشته باشند.

3. مرحله خیزش که از دهه 1870م. تا دهه 1920م. به طول انجامید و طی آن ویژگی های اصلی جامعه جهانی معاصر تبلور کامل یافت. فرهنگ جهانی در قالب حقوق بشر، هویت های فردی و ورود جوامع غیر اروپایی به روابط بین المللی و رسمی شدن بیشتر اندیشه های مربوط به بشریت را در بر گرفت.

4. مرحله مبارزه برای برقراری هژمونی (سلطه) که از سال های دهه 1920م. تا پس از جنگ جهانی دوم ادامه داشت و به دوره نااطمینانی از دهه 1960م. به بعد انجامید.(1)

درباره جهانی شدن که اکنون در مرحله آخر آن هستیم، دو دیدگاه وجود دارد؛ دیدگاه واقع گرایانه و در نهایت بدبینانه که جهانی شدن را پروژه می داند و معادل «امریکایی شدن» در نظر می گیرد و معتقد است جهانی شدن برنامه ابرقدرت ها برای تسلط بر کشورهای جهان سوم است که معادل جهانی سازی است و دیدگاه سطحی و در نهایت خوش بینانه که آن را یک فرایند یا پروسه در نظر می گیرد که طی یک دوره تاریخی پیش آمده است.

به هر حال، به نظر می رسد مفهوم جهانی شدن چالش های زیادی را در کشورهای اسلامی و مجموعه جهان اسلام به وجود آورده است. مهم ترین این چالش ها که بسیار محسوس است، تهاجم فرهنگی است که رویارویی منطقی با آن نیازمند همکاری و هم گرایی بیشتر این کشورهاست.

اکنون، پی آمدهای جهانی شدن را بر کشورهای اسلامی در حوزه های

ص:51

مختلف بررسی می کنیم.

اقتصاد جهانی که از لوازم ورود به دنیای جهانی شدن است، از بین رفتن ساختارهای اقتصادی این جوامع است.

برای نمونه، یکی از مقررات سازمان تجارت جهانی که بیشتر کشورهای جهان از جمله کشورهای اسلامی عضو آن و یا به دنبال عضویت در آن هستند، این است که باید کشورها از سیاست های اقتصادی خود که مخالف با هر یک از سیاست های اقتصادی سرمایه داری و جهانی باشد، دست بردارند. حذف یارانه ها و خصوصی سازی، از جمله این سیاست هاست که مخالف با ساختار اقتصاد داخلی این جوامع است.

قرار دارند و جریان ورود و خروج سرمایه و اقتصاد جهانی را در دست دارند. آنچه از مطالب گفته شده می توان دریافت این است که همواره بین صادرات و واردات این کشورها نوعی عدم تناسب و تراز منفی وجود دارد که به زیان اقتصاد کشورهای جهان سوم است.

دولت ملی از صحنه حیات سیاسی محو شود.(1)

کشورها پیشنهاد می کند تا موانع پیوستن بر طرف شود که از آنها می توان به حذف یارانه ها و خصوصی سازی اشاره کرد. این سیاست ها، حتی در کشورهایی چون پاکستان به حذف برخی از آموزه های دینی از متون درسی انجامیده است.

در هر حال، برخورد ابرقدرت ها و کشورهای سلطه گر با کشورهای اسلامی که ناشی از گسترش جهانی سازی است، در قالب سازمان های بین المللی به کاهش نقش کشورهای اسلامی در این سازمان ها انجامیده است و در حالی که کشورهای ابرقدرت دارای حق وتو در سازمان ملل متحد هستند، کشورهای اسلامی با بیش از 50 کرسی در سازمان ملل از این حق محرومند. از این رو، ملاحظه می شود سیاست های فرا مرزی که به نام جهانی شدن و جهانی سازی در جهان اجرا می شود بیش از گذشته موجب انفعال کشورهای اسلامی شده است؛ به گونه ای که این کشورها فقط، منفعلانه از سیاست های این سازمان ها پیروی می کنند.

با مرور آنچه در سازمان ملل متحد، در مقام یکی از مهم ترین سازمان های بین المللی روی می دهد، این سلطه ابرقدرت ها بر کشورهای جهان سوم درک می شود. به گونه ای که می توان گفت، تشکیل سازمان ملل در پی تحقق بخشیدن به اندیشه «دهکده جهانی» تحت لوای «نظم نوین» جهانی است تا فرهنگ و قانونی واحد بر اساس خواست غربی بر آن حاکم شود و مردم جهان را با برنامه های واحد اداره کنند. بدین منظور، سازمان ملل متحد و تشکیلات آن، مانند یک دولت جهانی عمل می کند و هر یک از بخش های آن مانند وزارت خانه این دولت، وظایف خود را پی گیری می کند.

ص:57

این مسئله، یعنی «ایجاد نظم نوین جهانی»، در بند چهارم از ماده اول منشور سازمان ملل با صراحت مطرح شده است. بنابراین، همیشه دستاویزی برای قدرت های بزرگ وجود دارد تا کشورهایی که در برابر سلطه جویی آنان می ایستند، عامل بی نظمی و حامی تروریسم معرفی شوند و به جرم به خطر انداختن نظم و امنیت جهانی آنان را سرکوب کنند. از این رو، کشورهای جهان سوم و کشورهای اسلامی در مقابل آنان، به دلیل نیازهایی که دارند و با توجه به تسلط ابرقدرت ها بر این گونه سازمان ها و نهادهای بین المللی، همیشه منفعلانه برخورد می کنند.

شاید بتوان گفت که یکی از مهم ترین پی آمدهای سیاسی جهانی شدن در حوزه های اقتصادی و سیاسی، وابستگی کشورهای اسلامی باشد. این وابستگی، متأسفانه زمینه ساز مشکلات زیادی در حوزه های مختلف برای کشورهای اسلامی می شود که در کل، با فرهنگ و آموزه های اسلامی _ که خواهان عزت و استقلال برای کشورهای اسلامی است _ هم خوانی نداشته و ندارد.

این رو، ما با یک امپریالیسم فرهنگی که در پی همگن سازی و یکدست کردن جهان از طریق جهانی کردن کالاهای مصرفی و فرهنگی خود است، روبه رو هستیم. بنابراین، در جهانی شدن فرهنگی چون فرهنگ به طور کامل به اقتصاد سرمایه داری وابسته است، ارزش زیباشناختی خود را از دست می دهد و ابزاری می شود.

این رو، در دهه های اخیر، راهبرد دشمنان اسلام، تضعیف فرهنگ و تمدن اسلامی بوده است. و هر چند در گذشته این کار با شیوه هایی مانند اعزام مبلّغان و کشیشان مسیحی به صورت مستقیم بوده است، در دهه های اخیر با توجه به گسترش فزاینده ارتباطات و رسانه های گروهی، این مسئله از راه های پیچیده تری پیگیری می شود.

نکته ای را که نمی توان در این زمینه از نظر دور داشت، این است که تضعیف فرهنگ اسلامی را تنها از طریق منشأ خارجی صورت نمی گیرد، بلکه در این باره، باید بی توجهی کشورهای اسلامی و گسترش اختلافات بین آنها را هم به حساب آورد.

در عین حال، وضعیتی که هم اینک در جهان اسلام محسوس تر است، تهاجم فرهنگ و ارزش های کشورهای بیگانه به فرهنگ اصیل اسلامی است که با ساز و کار جدید، در سازمان ها و نهادهای مختلف و به نام «جهانی شدن» و «جهانی سازی» انجام می شود که محور آن، گسترش فرهنگ و ارزش های غربی و تضعیف فرهنگ و باورهای اسلامی است. در اینجا به برخی از پی آمدهای جهانی شدن در حوزه فرهنگی اشاره می کنیم:

تحمیل الگوهای لیبرالی و سکولار به کشورهای جنوب است.

فرهنگ غربی از طریق رسانه های گروهی و وسایل ارتباط جمعی؛ همچون ماهواره، اینترنت و مانند آن، بر نسل های جوان کشورهای اسلامی تأثیر می گذارد و آنان بیش از آنکه از ارزش های نهادهای جامعه پذیری، همچون خانواده و مدرسه تأثیرپذیر باشند، از عوامل ثانویه همچون وسایل ارتباط جمعی و رسانه های گروهی پیروی می کنند؛ که به ضعف فرهنگ و هویت اسلامی آنها می انجامد.

از این رو، دنیای مادی غرب، به دلیل تسلط بر رسانه های گروهی جهان و برخورداری از ابزار قدرت همچون پول، ثروت و امکانات، می کوشد فرهنگ و ارزش های خود را به سراسر جهان انتقال دهد. به همین دلیل، ساموئل هانتینگتون، نظریه پرداز بحث برخورد تمدن ها می گوید: «تمدن غرب، به دلیل برخورداری از سه امتیاز راسیونالیتی بودن، ابزاری بودن فرهنگ و صنعتی بودن، می تواند با قدرت در آستانه جهانی شدن گام بردارد».(1)

دشمنان اسلام و در رأس آنها محافل صهیونیستی در امریکا که در شبکه سازنده فیلم های سینمایی در هالیوود نفوذ کرده اند، تنها از سال 1364 تاکنون، 700 فیلم سینمایی بر ضد اسلام تولید کرده اند. دشمنان اسلام با ساخت و توزیع فیلم ها و سی دی ها در جهان توانستند تا حدودی افکار عمومی جهانیان را به اسلام و مسلمانان بدبین کنند. در این فیلم ها مسلمانان انسان هایی خون آشام، تروریست یا افراطی و منبع خشونت و خطری برای

ص:61

فرهنگ و تمدن غربی معرفی می شوند. محافل یهودی، با این گونه فیلم ها توانسته اند شهروندان امریکایی را بر ضد مسلمانان این کشور بسیج کنند. برای نمونه، یکی از فیلم هایی که در سال 1379 ساخته شده بود، مسلمانان را در امریکا تهدید اصلی معرفی می کرد.(1)

از این رو، باید مدگرایی و پیروی از فرهنگ ابتذال و مصرفی غربی را یک آفت مهم در کشورهای اسلامی دانست که می توان آن را در زمره کارکردهای فرهنگی جهانی سازی و تسلط فرهنگ مادی غرب بر جهان بررسی کرد.

گسترش تجدد در امان نیست و نمی تواند برخلاف آن گزینشی به عمل آورد».(1) بنابراین، جهانی شدن، حتی هویت شخصی افراد را دگرگون کرده است، و این دگرگونی ها، آن چنان گسترده است که وجوه بسیاری از زندگی خصوصی افراد را نیز متحول می کند.

6. بُعد اقتصادی که شامل جابه جایی کالاها و سرمایه و خدمات می شود.

با توجه به این مطالب، دو دیدگاه کلی درباره جهانی شدن به وجود می آید؛ نخست، دیدگاه سطحی و ابتدایی و در نهایت خوش بینانه که آن را یک فرآیند طبیعی در نظر می گیرد و دوم، دیدگاه واقع گرایانه و در نهایت بدبینانه که آن را یک توطئه از پیش تعیین شده و یک «پروژه غربی» می داند. البته دیدگاه سومی هم می تواند وجود داشته باشد که برپایه فرصت و تهدید است؛ یعنی جهانی شدن را بسته به اینکه فرصت و یا تهدید بدانیم، می توان بررسی کرد. باید گفت براساس آنچه در خارج به ویژه در کشورهای جهان سوم و کشورهای اسلامی، در حال روی دادن است، بیشتر جهانی شدن را باید با نگاه بدبینانه دید؛ زیرا بیشتر ساز و کار و ابزار آن در عرصه های مختلف در اختیار ابرقدرت هاست، بنابراین، چون همواره جهانی شدن از حالت فرصت به تهدید تبدیل می شود، باید آن را به واژه «جهانی سازی» تعبیر کرد. جهانی سازی در حوزه سیاسی به فرسایش حاکمیت ملی کشورها و در بُعد فرهنگی به تهاجم فرهنگی در ابعاد مختلف و در بُعد اقتصادی، به زوال دولت های ملی و انفعال کشورهای اسلامی در برابر سازمان های بین المللی می انجامد. بنابراین، در بُعد سیاسی فرآیندی پدید می آید که دولت های کشورهای جهان سوم از جمله کشورهای اسلامی، همانند گذشته نمی توانند حاکمیت خود را در زمینه های مختلف در داخل و خارج به پیش ببرند، بلکه گاه مجبورند به خاطر سیاست های الزامی جهانی که توسط ابرقدرت ها ترسیم می شود، از بعضی از وجوه حاکمیت خود چشم پوشی کنند.

همان گونه که جهانی سازی، در بعد فرهنگی زمینه ای را فراهم می آورد که

ص:65

در آن، فرهنگ، ارزش ها، نمادها و باورهای جوامع تحت تأثیر قدرت مخرب رسانه های گروهی و وسایل ارتباط جمعی غربی قرار می گیرند و گاه فرهنگ غربی را فرهنگ جهانی و تأیید شده تبلیغ می کنند، در حوزه اقتصادی هم، جهانی سازی به دلیل قوانینی که توسط سازمان های اقتصادی بین المللی و شرکت های چند ملیتی ایجاد می شود، سرانجام انفعال کشورهای اسلامی را در پی دارد. این روند اقتصادی، ادامه اقتصاد آزاد و یا اقتصاد سرمایه داری است که از امپریالیسم مرسوم گذشته به امپریالیسم جدید روی آورده است و هیچ حد و مرزی برای حضور خود نمی شناسد. از این رو، کشورهای اسلامی مجبورند با ورود به این سازمان ها فعالیت کنند و امکان حیات اقتصادی مستقل برای آنها وجود ندارد؛ به گونه ای که سازمان تجارت جهانی «گات» در دور هشتم در اوروگوئه به برخی از کشورهای باقی مانده از جمله ایران گوشزد کرده است که اگر تا سال 2005 به عضویت این سازمان درنیاید، بر روی صادرات آنها به خارج، 600 درصد تعرفه می بندد. ورود به این سازمان ها مستلزم عملی کردن بسیاری از قوانین لازم الاجرای این سازمان هاست که گاه با مصالح و منافع ملی و اسلامی سازگار نیست.

سرانجام اینکه می توان گفت، جهانی شدن در صورتی می تواند فرصتی برای کشورهای اسلامی باشد که این کشورها شرایطی فراهم آورند تا با میل و اختیار خود و همراه با قدرت ملی، در تمامی ابعاد با آن روبه رو شوند. در این صورت، جهانی شدن می تواند فرصتی برای پیشبرد اهداف اسلامی باشد و کشورهای اسلامی می توانند از منافع آن استفاده کنند.

ص:66

نخواهند شد. در تبیین محور وحدت، به آیات دیگری نیز که اعتقاد به رسول خدا و اعتقاد به اولی الامر و مانند آن را مشخص می کنند، می توان اشاره کرد.

جوامع اسلامی غیر منطقی است؛ توقع این وحدت مصلحتی عارضی که بتواند فرقه ها و مذاهب اسلامی را از هماهنگی و اتحاد دایمی و معقول برخوردار سازد نیز انتظاری نابه جاست.

سه _ وحدت معقول

این نوع وحدت، وحدتی است که با توجه به دین اسلام و آموزه های آن شکل می گیرد. به این دلیل معقول، گفته می شود که براساس اعتقاد همه مسلمانان و بدون توجه به عقاید شخصی و نظری و فرهنگ محلی، شایان بررسی است. از این رو، این وحدت منطقی و معقول است که براساس واقعیات و نیازهای همه مسلمانان است.

برخی از اندیشمندان، از نگاه دیگر وحدت را به اقسام دیگری هم تقسیم کرده اند:

1. وحدت ایدئولوژیک؛

2. وحدت استراتژیک؛

3. وحدت تاکتیکی.

منظور از وحدت ایدئولوژیک، این است که زمینه ای برای هم گرایی همه مسلمانان در همه عقاید فراهم شود که البته شدنی نیست. در کنار آن، وحدت استراتژیک بر عقیده و تفکر کمتر تأکید دارد. معتقدان به این نوع وحدت، مشکل را در نبود درک مشترک در عمل به احکام و آموزه های اسلامی و مصالح مسلمانان می دانند. از این رو، براین باورند که اقدام یکنواخت مسلمانان، در مناسبات خارجی و بین المللی، زمینه ساز موفقیت آنها در خیلی از زمینه ها خواهد شد. برخلاف وحدت استراتژیک که در پی

ص:70

وحدت پایدار و دایمی است، وحدت تاکتیکی همانند وحدت مصلحتی به وحدتی موقت و مقطعی اشاره دارد. پس وحدت استراتژیک می تواند وحدت معقول هم به شمار آید.

کارسازترین نوع وحدت برای جامعه امروز، وحدت «استراتژیک» است. بنابراین، کشورهای اسلامی و جهان اسلام می توانند آن را همچون چارچوبی برای رفع چالش ها و مشکلات خود به کار گیرند. در مباحث آینده به شیوه های دست یابی به این نوع وحدت و ارتباط آن با هم گرایی پرداخته خواهد شد.

سیاسی به شمار می رود و بیشتر در سطح سیاست خارجی و روابط بین الملل است و بر عملکرد تأکید دارد.

هم گرایی را در متن طبیعت می توان دید. زندگی مورچگان و دیگر حشرات، نمونه ای از آن است.

اگوستین قدیس (354 _ 429 م.) وحدت سیاسی را در یک جامعه مذهبی که به آن (شهر خدا) یا مدینه متعالی لقب می داد، جست وجو می کرد. او با اشاره به آیین دو شهر (یکی شهر خدا که در آسمان است و دیگری شهر خاکی که روی زمین است) موضوع وحدت و هم گرایی جامعه بزرگ جهانی را به نوعی متبادر می کرد.

بدین سبب، اندیشمندان کلاسیک از دیرباز به مسئله هم گرایی در قالب وحدت و همکاری اجتماعی پرداخته اند. این مسئله _ یعنی پرداختن به موضوع هم گرایی _ در نزد اندیشمندان معاصر هم نمود داشته است که بیشتر با عنوان «وظیفه گرایی» (Function Dlism)مطرح است. این گروه، از هراس روابط جنگل گونه جامعه یا جوامع آنارشیستی و مناسبات خصمانه و تئوری های موازنه وحشت و بازدارندگی استراتژیکی، به نظریه هم بستگی برای دست یابی به صلح پایدار پناه برده اند. این اندیشمندان، براین باورند که برای دست یابی به وحدت و هم گرایی، در چارچوب ضرورت های حاکم بر روابط بین الملل، باید به اموری اقدام کرد که به سود متقابل کشورها باشد؛ مانند تولید، عرضه، صدور، مصرف، کشاورزی، محیط زیست، فن آوری، سرمایه گذاری و مانند اینها. از این رو، بیشتر به رفتار دوستانه و همکاری بین المللی اشاره می کنند.

موریس دو ورژه، از اندیشمندان بنام فرانسه از دیرباز به نظریه هم گرایی،

ص:73

با دیدگاه خاصی توجه کرده است. وی آن را فرآیند متحد کردن یک جامعه دانسته است و می کوشد با به کارگیری نظم، آن جامعه را هماهنگ سازد. البته می توان تعبیر جامعه را، هم در جامعه داخلی و هم جامعه در سطح کلان، یعنی جامعه بین المللی و یا سطح منطقه ای بیان کرد. از این رو، در میان اندیشمندان قدیم و جدید خارجی بر مفهوم هم گرایی بیشتر در قالب «وظیفه گرایی» تأکید شده است.

بیشتر بر محور منافع ملی کشورها و منافع مادی و سودجویانه است.

در صدر اسلام، مشی سیاسی پیامبر که باعث قبول دعوت او و وحدت قبایل پراکنده جزیزة العرب شد، چیزی جز بهره گیری از عوامل هم گرایی موجود نبود؛ به گونه ای که برخی با استناد به سند حقوقی بسیار محکم «منشور مدینه»، که مقررات ائتلاف بین قبایل مسلمانان و یهود را تدوین کرد، از آن به «کنفدراسیون» تعبیر می کنند.(1)

افزون بر این، پیامبر با بستن پیمان صلح حدیبیه، گام دیگری در راه وحدت سیاسی مسلمانان برداشت. بر این اساس اندیشه اسلامی در زمینه وحدت و هم گرایی نه رنگ تعلّقات ناسیونالیستی دارد و نه انترناسیونالیستی. برخلاف آن وضعیت، ماهیت هم گرایی هایی که امروزه از آن یاد می شود و در انعقاد پیمان های نظامی و سیاسی نمود می یابد، بیشتر حالت قدرت طلبی و سلطه گری دارد.(2)

بنابراین، پیامبر با استفاده از ارزش های مثبت و قدر مشترک های موجود و با در پیش گرفتن یک دیپلماسی فعال، توانست شالوده وحدت و هم گرایی ای را بریزد که در قرون متمادی با عبور از فراز و نشیب های زیاد، تا عمق سرزمین های مسیحی اروپایی در غرب و تا دورترین نقاط عالم در شرق فراگیر شود. متأسفانه، با وجود سرمایه های فراوان معنوی و تاریخ افتخارآمیز

ص:75

گذشته اسلام، امروزه به دلیل کوتاهی مسلمانان در هم گرایی و وحدت سیاسی، شاهد مشکلات زیادی در حوزه جهان اسلام هستیم.

از آنچه گذشت، می توان گفت که هم گرایی عبارت است از: «اشتراک نظر و مساعی کشورهای مختلف در یک منطقه که منافع مشترک دارند. برای رسیدن به اهداف جمعی و جلوگیری از تهدیدهای احتمالی در زمینه های گوناگون، این هم گرایی در اندیشه اسلامی بیشتر با نام وحدت سیاسی تجلی پیدا می کند؛ یعنی زمینه های سیاسی مشترک که کشورهای اسلامی را در یک موضوع مشترک به هم نزدیک می کند. بی گمان اقدام رهبر فقید انقلاب اسلامی را در معرفی آخرین جمعه ماه رمضان به عنوان روز قدس، می توان نمونه کاملی از استفاده از زمینه سیاسی (وحدت سیاسی) مسلمانان برای هم گرایی در مسئله فلسطین دانست.

ارزیابی

پیش تر، اندیشمندان اسلامی برای رویارویی با مشکلات جهان اسلام که گاه عقیدتی بود، راه حل وحدت شیعه و سنی را پیشنهاد می کردند و تصور بر این بود که مشکل اساسی در جهان اسلام، پیوند مذهبی در این زمینه است، ولی به دلیل گسترش وسایل ارتباط جمعی و تلاش دشمنان در نابودی هویت اسلامی، مسائل جدیدتری پیدا شد که پی آمدهای آن نه متوجه شیعه و سنی، که متوجه اصل و اساس اسلام بود. ازاین رو، مسلمانان باید خود را برای رویارویی با مسائل جدید _ که هویت اسلامی را به چالش وامی داشت _ آماده می کردند. به همین دلیل، اندیشمندان سیاسی جهان اسلام، نوعی از وحدت را مطرح کردند که پاسخ گوی مسائل جدید باشد که بیشتر به وحدت

ص:76

سیاسی تعبیر شد؛ زیرا بیشتر درباره مسائل روز جهان اسلام بود. از سوی دیگر، هم گرایی هم که یک مفهوم سیاسی است، بر اشتراک نظر کشورهایی که موضوع های مشترک و تهدیدهای مشترک دارند تأکید می کند و آنها را به چاره جویی می خواند. بر این اساس، شاید بتوان از میان انواع وحدت که اشاره شد، وحدت استراتژیک را که به مسائل اساسی جهان اسلام اشاره دارد (وحدت سیاسی) با هم گرایی مرتبط دانست. البته هدف از انتخاب وحدت استراتژیک، بی توجهی به دیگر انواع وحدت نیست، بلکه به دلیل آن است که این وحدت، پاسخ گوی مسائل اساسی تر جهان اسلام در حال و آینده است.

از پیامبر گرامی اسلام روایت شده است که «الاسلام یَعْلُو و لایُعلی علیه».(1) این روایت بیانگر آن است که اسلام همواره از دیگر ادیان برتر است و چیزی بر آن برتری ندارد. همچنین خداوند متعال در آیات بی شماری، عزت را از آنِ مسلمانان و دین اسلام دانسته و به مسلمانان یادآور شده است که زمینه دست یابی به چنین موقعیتی را فراهم آورند. این فرهنگ استقلال و برتری را نه فقط در حوزه سیاست، بلکه در تمامی حوزه ها از جمله اقتصاد باید خود مسلمانان ایجاد کنند و مسلمانان نباید وابستگی اقتصادی به غیر که موجب از بین رفتن عزت آنان می شود داشته باشند، از سوی دیگر توجه به علم آموزی و هنر، در فرهنگ اسلامی منعکس شده است و به مسلمانان توصیه می شود زمینه دست یابی به آن را فراهم سازند. از این رو، توجه به فرهنگ اسلامی و آموزه های دینی، مهم ترین مسئله ای است که می توان برپایه آن، به هم گرایی دست یافت. ولی نکته این است که فرهنگ اسلامی، امروزه در میان مسلمانان دچار فراموشی و تفسیرهای گوناگونی شده است.

این مسئله و درک آن برای مسلمانان از آن جهت اهمیت بیشتری دارد که اندیشمندان غربی در تهاجم خود، هدف اصلی را فرهنگ مسلمانان دانسته اند؛ به گونه ای که هانتینگتون می گوید:

تجدید حیات اسلامی سرچشمه اصلی منازعات غرب با اسلام در ربع قرن آینده خواهد بود و تمدن غرب، به ویژه در روابط با اسلام، با مشکل روبه رو

ص:78

خواهد شد... .(1)

پس از بیان این مطالب، می توان نتیجه گرفت که اصولاً می توان از کشورهای اسلامی انتظار داشت که بیش از گذشته به فرهنگ اصیل اسلامی خود توجه کنند. بنابراین، توجه به آموزه های فرهنگ اسلامی، همچون عزت، استقلال، نفی سبیل و همانند آن می تواند زمینه مناسب برای هم گرایی کشورهای اسلامی در حوزه فرهنگی فراهم آورد، کشورهای اسلامی مایه های فرهنگی مشترکی برای رسیدن به هم گرایی دارند که شرایط تحقق آن به عمل خودشان بستگی دارد. در هر حال، فرهنگ اسلامی مهم ترین منبع قدرت و مهم ترین امکانات کشورهای اسلامی برای رسیدن به هم گرایی به شمار می رود.

آنچه امروزه در ایران اسلامی شاهد آن هستیم، می تواند گواه روشن بر این مسئله باشد که هر زمان مسلمانان به فرهنگ اصیل اسلامی خود و آموزه های آن توجه کرده اند، به استقلال خود دست یافته اند.

در ادامه، لازم است تا شیوه های هم گرایی در حوزه فرهنگی بیان شوند و مشخص شود که کشورهای اسلامی از چه راه هایی می توانند به آن دست یابند. از این رو، آنچه خواهد آمد، پیشنهادی برای هم گرایی کشورهای اسلامی است که می تواند محوری برای برنامه سازی باشد.

ص:79

اسلامی است تا بیش از گذشته به فرهنگ اسلامی خویش توجه کنند تا بتوانند به جایگاه مطلوب خویش برسند.

البته باید گفت هم گرایی فرهنگی، همان گونه که وظیفه تک تک مسلمانان در کشورهای اسلامی است، وظیفه حاکمان کشورهای اسلامی هم است، بلکه باید گفت آنان در ایجاد هم گرایی جهان اسلام بیشترین نقش را برعهده دارند. بدین سبب، شایسته است برای ایجاد هم گرایی از طریق مطرح کردن فرهنگ اصیل خود و جلوگیری از چیرگی فرهنگ بیگانه، اقدامات زیر را انجام دهند:

الف) ترسیم چارچوب فرهنگی کشور خود، براساس مبانی و فرهنگ اصیل اسلامی؛

ب) تعامل با دیگر کشورهای مسلمان از طریق ارتباطات فرهنگی؛

ج) حضور فعال در سازمان های بین المللی و همکاری در تصمیم گیری مشترک با دیگر کشورهای اسلامی از جمله، در سازمان کنفرانس اسلامی؛

د) حفظ نهادهای فرهنگی کشور در رویارویی با تهاجم فرهنگی از طریق حمایت از فرهنگ خودی.

راهی به جز همکاری و هم گرایی برای وسایل ارتباط جمعی کشورهای اسلامی نیست. و تنها از این طریق است که آنان می توانند، فرهنگ و هویت و عزت اسلامی خویش را تأمین کنند.

در این میان، رادیو و تلویزیون از ابزار مهم فرهنگی کشورهاست که نقش بسیار مهمی در فرهنگ سازی دارد. رادیو و تلویزیون های کشورهای اسلامی می توانند از طریق تولید و تبادل برنامه های مفید و آموزنده در زمینه های مختلف، مقدمات هم گرایی کشورهای اسلامی را فراهم آورند.

پرسشی که در اینجا مطرح می شود، این است که از چه طریق این هم گرایی حاصل می شود و اصولاً آیا برای این کار، راهکار قانونی و مورد پذیرش کشورهای اسلامی در نظر گرفته شده است؟

در پاسخ به این پرسش باید گفت، سازمان کنفرانس اسلامی که بزرگ ترین سازمان بین المللی اسلامی است، از آغاز به این مسئله واقف بوده است. کشورهای اسلامی نیز که همگی عضو آن هستند، این همکاری و هم گرایی را در نظر داشته اند. از این رو، سازمانی به نام سازمان رادیو و تلویزیون های کشورهای اسلامی (1)(I.S.B.O) تاسیس شده است.

در ادامه این سازمان را بیشتر معرفی خواهیم کرد.

محور فعالیت

مبادله برنامه های رادیو و تلویزیونی و ایجاد مراکز ضبط برنامه های رادیویی، همکاری با سازمان های بین المللی و منطقه ای در زمینه محصولات

ص:82

رادیو و تلویزیون، از جمله محورهای سازمان یاد شده هستند.

هدف ها

1. گسترش تبلیغات اسلامی و افزایش آگاهی از میراث اسلامی؛

2. تقویت مفاهیم سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و تربیتی که هم بستگی اسلامی را در پی دارد؛

3. مبادله برنامه های انتشاراتی مانند اخبار و اطلاعات فنی و تعلیم کادر لازم در کشورهای عضو.

از سوی دیگر، یک آژانس خبرگزاری اسلامی(1) معروف به «اینا»(2) هم در سازمان کنفرانس اسلامی برای تقویت هم گرایی کشورهای اسلامی در نظر گرفته شده است.

این آژانس، بر طبق تصمیم دومین اجلاس وزرای خارجه دولت های اسلامی، در «کراچی» تأسیس شد و اهداف آن عبارتند از:

الف) توسعه روابط نزدیک و گسترده میان کشورهای عضو؛

ب) افزایش تماس های شغلی و همکاری های فنی بین آژانس های خبرگزاری کشورهای عضو؛

ج) تلاش برای تحکیم اهداف جهان اسلام و تفاهم بیشتر ملت های مسلمان در زمینه های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی.(3)

ص:83

سخنان، بیشتر بر این نظر است که متأسفانه، تبادل فرهنگی صحیح و منطقی که امری پسندیده است، امروز به جریان یک طرفه و مسلطی تبدیل شده است که دیگر نمی توان نام تعامل و یا تبادل بر آن نهاد، بلکه جریانی است که طرف مقابل (فرهنگ غیر غربی) را به هیچ رو قبول ندارد و حتی فرهنگ اسلامی را مهم ترین دشمن خود می داند و شاید تمامی تلاش های امریکا در خاورمیانه، عراق، افغانستان و محدوده جهان اسلام، برای جلوگیری از نفوذ و گسترش این فرهنگ باشد.

چه باید کرد؟

این پرسشی است که پاسخ آن بسیار مهم است و همان گونه که گفته شد، مهم ترین مسئله در این زمینه تولید علم است و بس؛ یعنی مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی کشورهای اسلامی به جای فرو رفتن در روش ها و فرضیه ها و آموزش هایی که متناسب با شرایط زندگی غربی ساخته شده اند، باید خود، متناسب با شرایط و نیاز خود به تولید علم، نظریه و روش اقدام کنند و در این راه، البته می توان از فنون و علوم و روش های فرهنگ های دیگر هم بهره گرفت. شاید پرسیده شود از چه طریق و با چه مکانیسمی می توان این تولید علم را پی گرفت؟ در جواب باید گفت، از طریق همکاری فرهنگی کشورهای اسلامی به ویژه مراکز دانشگاهی و تحقیقاتی این کار میسر است.

همکاری کشورهای اسلامی با کمیته اطلاعات و امور فرهنگ (کوفیاک)(1) که وابسته به سازمان کنفرانس اسلامی است، می تواند چارچوب خوبی برای

ص:85

این نوع همکاری باشد. در اساس نامه این سازمان اهدافی مهم گنجانده شده است:

1. ایجاد ارتباط بین ارگان ها و مؤسسه ها و دانشگاه های کشورهای اسلامی؛

2. ترسیم استراتژی فرهنگی جهان اسلام و ارائه برنامه های علمی در این زمینه؛

3. برطرف کردن موانع موجود بر سر راه فعالیت های فرهنگی کشورهای اسلامی.(1)

آنچه بیان شد، برخی از زمینه های هم گرایی کشورهای اسلامی است که می توانند بیش از گذشته در زمینه هم گرایی جهان اسلام به کار روند.

می تواند فرصت خوبی برای تقویت هم گرایی سیاست های کشورهای اسلامی در زمینه سیاست خارجی باشد. حضرت امام خمینی رحمه الله در این باره می فرماید:

من از عموم مسلمانان و دولت های اسلامی می خواهم که برای کوتاه کردن دست این غاصب و پشتیبان آنان به هم بپیوندند و جمیع مسلمانان را دعوت می کنم که آخرین جمعه ماه مبارک رمضان را که ایام قدر است، انتخاب و طی مراسمی هم بستگی بین المللی مسلمانان را در حمایت از حقوق قانونی مردم مسلمان اعلام نمایند.(1)

در جای دیگر ایشان می فرماید:

اگر در روز قدس، تمام کشورهای اسلامی و ملت ها به پا خیزند و فریاد بزنند، نه برای قدس تنها، برای همه ممالک اسلامی، پیروز خواهند شد.(2)

ایشان در جای دیگر می فرماید:

من روز قدس را روز اسلام و روز رسول اکرم صلی الله علیه و آله می دانم و روزی که باید تمام قوای خودمان را مجهز کنیم و مسلمین را از آن انزوایی که آنها را کشانده بود، خارج شوند و با تمام قدرت در مقابل اجانب بایستند.(3)

ایام حج که هر ساله میلیون ها مسلمان با یک دین و یک هدف و یکرنگ و یکدل در کنار خانه خدا حاضر می شوند، فرصت مناسبی است تا کشورهای اسلامی به ویژه دولت های آنان، با تشکیل یک همایش و گفت وگوی علمی، مسائل و مشکلات اساسی جهان اسلام را مطرح کنند و چگونگی همکاری در سیاست خارجی را بررسی کنند. آنچه در مراسم حج هر سال با نام مراسم برائت از مشرکین انجام می شود، می تواند به این مسئله مهم و ضروری هدایت شود و کشورهای اسلامی، راه های حضور و نفوذ خود در سطح بین الملل و خنثی سازی توطئه های دشمنان را بررسی کنند. امام خمینی رحمه الله در این زمینه می فرماید:

ای زائران خانه خدا، توطئه های چپ و راست و به خصوص امریکای چپاولگر و متجاوز و اسرائیل جنایتکار را به گوش عالمیان برسانید و از آنان استمداد کنید و جنایات این جنایتکاران را بشمارید و به خواست خداوند قادر، وعده نصرت و پیروزی به شما می دهم.(1)

در هر حال، مراسم باشکوه حج، فرصت مناسبی است تا اندیشمندان و مسلمانان کشورهای مختلف اسلامی با تبادل نظر و ایراد مباحث درباره مسائل و مشکلات جهان اسلام، هم فکری کنند. در این زمینه صدا و سیما می تواند از طریق شبکه جام جم و رادیوهای برون مرزی در موسم حج، این مراسم را پشتیبانی کند.

و مواردی چون حکومت و میزان مشارکت افراد در آن، احزاب و گروه های سیاسی و مسائلی مانند اینها، در دسته بندی های متنوعی جای می گیرند، در زمینه مسائل سیاست خارجی، همانندی های دارند که آنان را به سمت همکاری بیشتر برای دست یابی به اهداف کلی اسلامی و منافع ملی رهنمون می سازد. به طور مشخص، امروزه کشورهای اسلامی با داشتن حدود یک میلیارد جمعیت و 55 کشور که دارای استقلال رأی در سازمان ملل متحد هستند، بیشتر با یک عدم هم گرایی در عمل روبه رو هستند و کمتر توانسته اند در زمینه مسائل و چالش هایی که کشورهای اسلامی را تهدید می کند، وحدت رویه داشته باشند. نداشتن سیاست خارجی مشخص درباره مسئله فلسطین، سلطه امریکا در جهان اسلام، تروریسم، حقوق بشر، جهانی شدن و مسائل دیگر، آنها را با دسته بندی های متعددی روبه رو کرده است. بدیهی است آنچه می تواند مشکل سیاسی کشورهای اسلامی را به ویژه در زمینه سیاست خارجی مرتفع سازد، هم گرایی است. برای رسیدن به این هدف مهم لازم است تا کشورهای اسلامی اقدامات زیر را انجام دهند:

حالی که این مسئله از دیدگاه غرب امری پذیرفته شده است.(1)

متأسفانه به دلیل تأثیرپذیری فرهنگ برخی از کشورهای اسلامی از فرهنگ و آموزه های غربی و قبول نظریه های علمی آنان، موضوع سیاست در این گونه کشورها دچار تحول شده و آن را از فرهنگ و سیاست اسلامی دور کرده است. از این رو، شاید مهم ترین مسئله در زمینه سیاسی و هم گرایی مربوط به آن، پی ریزی یک سیاست اسلامی باشد. این مسئله خواهد توانست درک بهتر و صحیحی از سیاست خارجی و پیمودن مسیر هم گرایی سیاسی برای کشورهای اسلامی به دنبال داشته باشد. در این زمینه، برخی از آموزه های اسلامی _ که مربوط به سیاست خارجی مسلمانان است _ بیان می شوند:

یک _ اصل خلافت الهی: از دیدگاه قرآن، انسان خلیفة الله در زمین و عهده دار استقرار حاکمیت خداوند و وارث نهایی زمین و حکومت در آن است. انسان موظف است شرایط لازم را برای اجرای این مسئولیت بزرگ به دست آورد و از همه امکانات معنوی و مادی خویش در این مسیر بهره گیرد.

قرآن کریم می فرماید: «وَ إِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَةِ إِنّی جاعِلٌ فِی اْلأَرْضِ خَلیفَةً؛ آن گاه که پروردگار تو خطاب به فرشتگان گفت من اراده کردم که در روی زمین حکومت کنی...». (بقره:30)

دو _ امت واحده: قرآن، انسان ها را با وجود اختلاف، تمایز و تفاوت های گوناگونی که بین آنها وجود دارد، مجموعه ای هم گرا و همگون خلق کرده

ص:90

است و آنها را به یک سازماندهی فراگیر دعوت می کند: «کانَ النّاسُ أُمَّةً واحِدَةً فَبَعَثَ اللّهُ النَّبِیِّینَ؛ مردم در نخستین روزهای حیات اجتماعی، امت واحد بودند. از آن پس خداوند انبیا را برانگیخت.» (بقره: 213)

سه _ اصل ظلم زدایی: قرآن کریم بر ضرورت ظلم زدایی از جامعه، در صحنه فعالیت های اجتماعی تأکید می کند و می فرماید:

«لا تَظْلِمُونَ وَ لا تُظْلَمُونَ؛ نباید ظلم کنید و به آن تن در دهید.» (بقره: 279)

چهار _ اصل نفی سبیل: برپایه آموزه های قرآنی، مسلمانان در هیچ زمینه ای نباید به زیر سلطه کفار درآیند و موظفند، موجبات سربلندی خویش را فراهم آورند: «وَ لَنْ یَجْعَلَ اللّهُ لِلْکافِرینَ عَلَی الْمُؤمِنینَ سَبیلاً؛ خداوند هرگز کافران را بر مومنان مسلط نکرده است.» (نساء: 141)

پنج _ اصل استضعاف زدایی: «یَقُولُ الَّذینَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذینَ اسْتَکْبَرُوا لَوْ لا أَنْتُمْ لَکُنّا مُؤمِنینَ؛ مستضعفان می گویند: «اگر مستکبران نبودند، ما از مؤمنان بودیم.» (سبا: 31)

طبق این اصل، استبکار یکی از عوامل مهمی است که می تواند تضعیف قدرت و نفوذ کشورهای اسلامی را به دنبال داشته باشد. از این رو، مسلمانان باید با این پدیده شوم به مقابله برخیزند و زمینه آن را در عرصه های حیات اجتماعی _ سیاسی خویش از بین ببرند.

شش _ اصل صلح گرایی: از دیدگاه اسلام، صلح، خود یک هدف است و مسلمانان باید برای ایجاد آن در جهان تلاش کنند.

قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ تَعالَوْا إِلی کَلِمَةٍ سَواءٍ بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمْ أَلاّ نَعْبُدَ إِلاَّ اللّهَ.

بگو، ای اهل کتاب، بیایید بر سخنی که بین ما و شما یکسان است، گرد هم آییم» (آل عمران: 61).

هفت _ اصل گسترش عدالت: برپایه آموزه های اسلامی، هدف از ایجاد جامعه

ص:91

انسانی و ارتباطات انسانی، گسترش عدالت در زمین است و انبیا در همین زمینه تلاش کرده اند: «أُمِرْتُ ِلأَعْدِلَ بَیْنَکُمُ؛ من مأمورم که عدالت را در میان شما برپا دارم» (شورا:15). یا «إنَّ اللّه َ یَأْمُرُ بِالْعَدلِ؛ خداوند به عدالت پیشگی فرمان می دهد.» (نحل: 90)

هشت _ اصل وحدت: برپایه آموزه های اسلامی، مسلمانان باید برای وحدت و یکپارچگی تلاش کنند. خداوند می فرماید: «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمیعًا وَ لا تَفَرَّقُوا...؛ به ریسمان خداوند چنگ زنید و متفرق نشوید.» (آل عمران: 30)

افزون بر این اصول، می توان به آموزه های دیگری که می توانند در زمینه سیاست اسلامی مؤثر واقع شوند اشاره کرد، مانند: اصل جهاد، اصل دعوت، اصل تألیف قلوب و... .

کشورهای اسلامی باید بر مبنای این اصول و مبانی _ که نشان دهنده سیاست اسلامی است _ برای رسیدن به هم گرایی تلاش کنند و به جای پیروی از سیاست غربی که با هدف انسان محوری است (اومانیسم)، با عمل به آموزه های اسلامی، برای رسیدن به جامعه خدا محور و بسط آن در روابط سیاسی بکوشند.

به همین دلیل، کشورهای اسلامی باید سیاست خارجی خود را بر پایه فرهنگ و آموزه های اسلامی تدوین کنند که نتیجه آن، سیاست اسلامی خواهد بود که بیانگر فرهنگ و هویت واقعی آنهاست.

نخبگان، روشن فکران، اندیشمندان و عالمان دینی هستند که قدرت تأثیرگذاری دارند و می توانند جریان ساز باشند. این افراد باید به درک متقابل و ضرورت هم گرایی برسند و با نظریه پردازی و بیان روش ها و چگونگی ایجاد، به تحقق آن اقدام کنند.

گروه دوم، دولت ها هستند. این وظیفه دولت های کشورهای اسلامی است که بستر لازم را فراهم آورند؛ زیرا اگر مردم و نخبگان به این مهم برسند، ولی دولت ها اقدامی نکنند، نتیجه ای به دست نخواهد آمد. از این رو، نقش دولت ها بسیار مهم و شایان توجه است. دولت های اسلامی در صورتی می توانند در مسیر ایجاد هم گرایی گام بردارند که نماینده ملت خود باشند و مستقل از سیاست ابرقدرت ها و نقشه های آنان عمل کنند. آنچه در زمینه هم گرایی در زمینه های مختلف در جهان اسلام گفته شده و تاکنون عملی نشده است، به دلیل نبود یکی از این دو عامل بوده است.

جهان اسلام در قرن 21 میلادی، یکی از مهم ترین میدان های زورآزمایی سیاست خارجی امریکاست. با پایان یافتن جنگ سرد، یخ رقابت های دیرینه پس از 45 سال کم کم دارد آب می شود و در منطقه ای که مهم ترین همسایه هر کشور، رقیب و بدترین دشمن اوست، بی ثباتی خطر بزرگی برای ما محسوب می شود.(1)

وی کشورهای اسلامی و اسلام را مهم ترین تهدید برای امریکا در قرن 21 می داند و توصیه می کند که سیاست مداران امریکا، اقدامات خاص خود را برای مهار آنان انجام دهند: «سیاست مداران امریکا در جهان اسلام باید از درون یک لانه مار که آکنده از منازعات زهرآگین عقیدتی و رقابت های ملی است، راه خود را بیابند».

مسلم است که هدف امریکا و استکبارگران از تهدید جهان اسلام، جلوگیری از احیای مجدد تمدن اسلامی است که در گذشته توانسته بود در بسیاری از مناطق جهان نفوذ پیدا کند. کم نیستند عالمانی که در جهان اسلام، در زمینه علوم مختلف در سطح جهان تأثیرگذار بوده اند. از این رو، اگر جهان اسلام در آرامش و به دور از تهدیدهای منطقه ای و جهانی باشد، با توجه به امکانات و ظرفیت هایی که دارد می تواند به جایگاه گذشته خویش برسد و ترس استکبار از همین موضوع است. به همین علت، درصدد است با ایجاد تهدیدها و چالش هایی که به وجود می آورد، راه نفوذ آن را سد کند. ریچارد نیکسون در این زمینه می گوید:

همان طور که علم شرقی، رنسانس را در غرب برافروخت، اکنون وقت آن

ص:94

است که غرب هم در رنسانس دنیای اسلام سهمی داشته باشد. اگر ما دولت های تجددطلب دنیای اسلام را شریک تمام عیار خود تلقی کنیم و اگر بکوشیم مسائل دشوار امنیتی خاورمیانه را حل کنیم، به این تولد دوباره کمک کرده ایم... یکی از منافع حیاتی ما این است که از افتادن سلاح های هسته ای به دست هر دولتی که در جهان، توسعه یافته است تا بالقوه متجاوز باشد جلوگیری کنیم و ایالات متحده برای رفع تهدیدهایی که متوجه این منافع می شود، باید به نیروی نظامی متوسل گردد.(1)

با توجه به آنچه گفته شد، یکی از اهداف مهم ایالات متحده امریکا در جهان اسلام به ویژه منطقه خاورمیانه، تهدید کشورهای اسلامی و جلوگیری از توانمند شدن این کشورهاست تا با این کار بتواند از رسیدن آنها به تمدن و پیشرفت جلوگیری کند. تجاوز به افغانستان، عراق، تهدید کشورهایی مانند سوریه، ایران و کشورهای دیگر اسلامی با بهانه های مختلفی مانند مبارزه با تروریسم، بنیادگرایی، سلاح های هسته ای را می توان در همین زمینه تجزیه و تحلیل کرد.

از این رو، کشورهای اسلامی و مجموعه جهان اسلام، باید با همکاری و هم گرایی همه جانبه نگذارند تا منافع ملی و اسلامی آنان را برخی کشورها از جمله امریکا تهدید کنند. کشورهای اسلامی می توانند با به کارگیری ظرفیت ها و امکاناتی که دارند، در این زمینه گام های اساسی بردارند:

یک _ ایجاد یک نیروی نظامی مشترک از کشورهای اسلامی، به منظور حل برخی از درگیری ها و ایجاد آرامش و صلح و جلوگیری از بهانه تراشی

ص:95

امریکا برای نفوذ در کشورهای اسلامی. همانند افغانستان و عراق.

دو _ بررسی و شناسایی مهم ترین چالش ها و مشکلات موجود جهان اسلام در صحنه روابط بین الملل و چارچوبی در خصوص چگونگی رویارویی با سیاست های استکباری امریکا.

سه _ بررسی سیاست های امریکا در جهان اسلام، در مراکز آموزش عالی و دانشکده های علوم استراتژیک کشورهای اسلامی و بررسی چگونگی برخورد با آن و تعامل اطلاعات در این باره.

جهانی» اعلام کرد که یکی از اهداف مهم آن به دست گرفتن جهان و ایجاد جهان تک قطبی بود. پس از آن، بسیاری از کشورهایی که پیش تر در بلوک شرق بودند، با وضعیت جدید به بلوک غرب و دامان ایالات متحده امریکا پیوستند. برخی از کشورهای اسلامی از جمله کشورهای عربی از این دسته هستند. ایالات متحده امریکا توانست در منطقه جهان اسلام، پیمان های نظامی و سیاسی متعددی با برخی از این کشورها همانند کویت، قطر، بحرین و... منعقد سازد. این در حالی است که مسلمانان به دلیل استقلال و عزتی که برپایه آموزه های اسلامی باید از آن برخوردار باشند، از پیوستن به چنین پیمان هایی منع شده اند. شاید بهترین کار در این زمینه، هم گرایی سیاسی کشورهای اسلامی از طریق ایجاد پیمان های سیاسی و دفاعی با یکدیگر باشد که در این صورت، افزون بر جلوگیری از نفوذ دشمنان اسلام، خواهند توانست بر سرنوشت خویش مسلط شوند. برخی از مهم ترین اهداف ایجاد این پیمان های سیاسی و نظامی می تواند چنین باشد:

یک _ به دست گیری ابتکار عمل توسط کشورهای اسلامی در صحنه سیاست خارجی؛

دو _ جلوگیری از فرصت طلبی کشورهای سلطه گر و مداخله آنان در کشورهای اسلامی؛

سه _ حل و فصل مسالمت آمیز منازعه های کشورهای اسلامی.

شدن از نظر ابعاد و پی آمدها و نشانه ها دچار ابهامات زیادی است، ولی به هر روی، یکی از موضوع هایی است که تمامی زوایای آن باید از دیدگاه اسلامی بررسی شود؛ زیرا امروزه جهانی شدن یا جهانی سازی، بیشتر حوزه های مختلف سیاسی، اقتصادی و فرهنگی کشورها را به خود مشغول کرده است. به گونه ای که کشورها در زمینه فرهنگ، سیاست و اقتصاد در روندی گریزناپذیر قرار گرفته اند که پیمودن آن با فرهنگ آنان سازگاری ندارد.

از سوی دیگر نمی توان نسبت به مسئله جهانی شدن فقط با نگاه تهدید نگریست؛ بلکه امکان و فرصت های مثبتی هم در جهانی شدن وجود دارد که کشورهای اسلامی باید ابعاد و پی آمدهای مثبت و منفی جهانی شدن، هر دو را بررسی کنند، بنابراین، درک صحیح از این پدیده و تبدیل تهدیدهای آن به فرصت، از مهم ترین مسائلی است که باید کشورهای اسلامی نسبت به آن اقدام کنند.

معمای جهانی شدن و یا جهانی سازی از دغدغه های اساسی در کشورهای اسلامی است که قبل از هر چیز متفکران، اندیشمندان و صاحب نظران باید با دقت آن را بررسی کنند و رابطه آن را با اسلام روشن سازند.

ورود به برخی سازمان های بین المللی، همچون سازمان تجارت جهانی، تهاجم فرهنگی، بحران هویت، کثرت گرایی، دموکراسی، حقوق بشر و بسیاری از موضوع های دیگر را با توجه به جهانی شدن و پذیرش آن می توان مطرح کرد. همچنین، کشورهای اسلامی، در این گونه زمینه ها، نگرانی های زیادی دارند که بر فرض قبول و یا عدم قبول گفتمان جهانی شدن، بر ابعاد

ص:98

آن افزوده و یا کاسته می شود. بنابراین، کشورهای اسلامی باید پیش از آنکه دچار انفعال شوند، زمینه های گفته شده را بررسی و تمامی تحولات را با توجه به دیدگاه اسلامی تجزیه و تحلیل کنند. از این رو، تحقیقات در محورهای زیر بسیار لازم و ضروری به نظر می رسد:

1. ماهیت جهانی شدن و جهانی سازی؛

2. جهانی شدن فرصت است یا تهدید؟

3. ابعاد و پی آمدهای جهانی شدن در حوزه سیاست، اقتصاد و فرهنگ.

است. به گونه ای که امروزه بیش از 70 درصد انرژی مورد نیاز انسان ها از طریق نفت و گاز و 15 تا 20 درصد از طریق زغال سنگ و حدود 10 درصد از طریق برق و انرژی هسته ای تأمین می شود. نفت در بخش کشاورزی نیز با کمک به تولید فرآورده های شیمیایی، مانند کودهای شیمیایی و سموم دفع آفات تحول بزرگ در زمینه تولیدات کشاورزی فراهم آورده است که به «انقلاب سبز» معروف شده است.

از مجموع ذخایر اثبات شده جهان، 21 درصد در نیم کره غربی و 79 درصد در نیم کره شرقی قرار دارد. کشورهای اسلامی عضو اُپک، با بیش از 70 درصد و کشورهای حوزه خلیج فارس به تنهایی 60 درصد ذخایر اثبات شده را در اختیار دارند.(1) از این رو، سهم کشورهای اسلامی در تولید انرژی جهانی به خوبی مشخص می شود و جهان اسلام می تواند با تکیه بر این منابع و انرژی ای که در اختیار دارد، در نظام بین المللی تأثیرگذار باشد.

با توجه به اینکه درآمد بیشتر کشورهای اسلامی از نفت به دست می آید و این ماده حیاتی نقش مهمی در وضعیت اقتصادی آنها دارد، لزوم هم گرایی درباره مسائل مربوط به نفت بسیار ضروری به نظر می رسد.

جوان روبه رو هستند و این در حالی است که جمعیت زیاد و درصد بالای جوانان، از ویژگی های مجموعه کشورهای اسلامی است. البته باید دانست که برخورداری از جمعیت زیاد و جوان، به تنهایی نمی تواند عامل کارساز و مفیدی باشد، بلکه در کنار آن باید به عوامل دیگری که زمینه استفاده صحیح از آنها را فراهم می آورد، توجه کرد. به همین دلیل، بی توجهی به این مسئله، به جای فرصت ها در این کشورها، تهدیدهایی فراهم آورده است. بی توجهی به مزایایی که جمعیت زیاد می تواند درپی داشته باشد، و عدم استفاده کشورهای اسلامی از آن، باعث شده است که فرصت جمعیت زیاد تبدیل به تهدید شود. امروزه این مسئله به یک معضل اساسی برای این کشورها تبدیل شده است که بی کاری، فقر و بسیاری از ناهنجاری های اجتماعی از این مسئله تأثیر می پذیرد.

افزون بر اینکه، کشورهای اسلامی در زمینه های توریستی هم دارای جاذبه های فراوانی هستند که سوددهی اقتصادی زیادی می تواند داشته باشد.

استراتژی و سیاست مشخص برای استفاده از این منبع خدادادی است. ضمن اینکه بیشتر سیاست های مربوط به عرضه، تولید و مصرف این ماده، خارج از اختیار و کنترل این کشورها و در دست کارتل های نفتی و قدرت های بزرگ _ که در بازارهای جهانی ایفای نقش می کنند _ قرار دارد.

شایسته است، کشورهای اسلامی با درک اهمیت وضعیت داخلی و خارجی خود و اهمیت این ماده حیاتی در اقتصاد جهانی، به سیاست گذاری مستقل، بدون توجه به سیاست های کشورهای قدرتمند، اقدام کنند. در این زمینه کشورهای اسلامی به چند محور باید توجه کنند:

اول) شناخت بیشتر وضعیت کنونی خود و توجه به امکانات و توانمندی مجموعه جهان اسلام و درک ضرورت هم گرایی؛

دوم) اقدام برای پرورش و آموزش نیروی های متخصص و کارآمد و تبادل دانش و نیروی انسانی؛

سوم) عدم تأثیرپذیری از سیاست های جهانی و لزوم اعتماد به نفس بیشتر؛

چهارم) پی ریزی اقتصاد متوازن و اتکا نداشتن بیش از اندازه به نفت و صرفه جویی در این زمینه.

مصرف و الگوهای مصرفی، نتوانسته اند در این زمینه ها تأثیرگذار باشند. این در حالی است که کشورهای اروپایی و غربی با تشکیل بازار مشترک مانند بازار مشترک اروپا، عمده بازارهای مصرف جهانی از جمله کشورهای اسلامی را در اختیار دارند. این مسئله پی آمدهای نامطلوبی افزون بر ابعاد اقتصادی، در بُعد فرهنگی به جای می گذارد. ورود محصولات اقتصادی، غذایی و مصرفی با مارک های مختلف که طبق الگوهای مصرفی و ارزشی غربی تهیه و تولید شده اند، زمینه ساز تغییر و تحول در فرهنگ و ارزش های اسلامی در کشورهای اسلامی خواهد شد. در این زمینه، می توان به گسترش شرکت ها و مؤسسه ها و فروشگاه های مختلفی اشاره کرد که امروزه در بیشتر کشورهای اسلامی به فعالیت مشغولند و مروج فرهنگ غرب هستند. واژه کوکاکولا، پیتزا، مک دونالد و... برای افراد جوامع اسلامی آشناتر از بسیاری چیزهاست. جالب اینکه، بسیاری از این شرکت ها و مؤسسه ها در اختیار یهودیان در کشورهای مبدأ است.

از این رو، تشکیل یک بازار مشترک اسلامی بسیار لازم و ضروری به نظر می آید. البته این ایده سال هاست که در مقام حرف مطرح می شود، ولی عملی نشده است. مهم ترین دلیل و یا دلایل عدم تحقق آن می تواند، پراکندگی کشورهای اسلامی و گوناگونی های فرهنگی حاکم بر کشورهای اسلامی باشد. سازمان کنفرانس اسلامی می تواند از طریق نهادهای اقتصادی خود مانند کمیته دایمی همکاری های اسلامی و تجاری، در مسیر حل این مسئله

ص:103

گام بردارد.(1) از آنجاکه کشورهای اسلامی فعالیت های خود را در قالب بازارها و اتحادیه های مختلف انجام می دهند، کمتر زمینه هم گرایی فراهم شده است. اتحادیه ها و بازارهایی چون شورای اقتصادی عرب، بازار مشترک عرب، شورای همکاری خلیج فارس و سازمان های دیگر. این در حالی است که تشکیل یک بازار واحد برای همکاری های اقتصادی لازم و ضروری است و چگونگی ایجاد و تشکیل آن می تواند از طریق سازمان کنفرانس اسلامی و طی اجلاس های متعدد و رایزنی تمامی کشورهای اسلامی مشخص شود.

که ارزهای دیگر در مقابل آن، توان مقابله ندارند و تغییرات آن تأثیر عمده بر بازارهای جهانی دارد.

کشورهای اسلامی برای رویارویی با آن و بهره مندی از استقلال و عزت اسلامی که به آن دعوت شده اند، باید اقدام به ایجاد پول واحد اسلامی کنند. این مسئله به دلیل تعداد زیاد کشورهای اسلامی (حدود 55 کشور) و برخورداری از منابع زیاد، می تواند پشتوانه مناسبی باشد. از سوی دیگر، مهم ترین نتیجه این کار هم گرایی بیشتر کشورهای اسلامی در زمینه های مختلف خواهد بود.

تکنولوژی و فن آوری مرتبط بانفت و صنعت فولاد دارای تجربیات سودمندی است. برخی از کشورها چون پاکستان، هند، ایران و... دارای تخصص انرژی اتمی در زمینه های کشاورزی و صنعتی هستند که جزو انرژی های جانشین نفت است.

بنابراین، اگر مجموعه کشورهای اسلامی بتوانند در زمینه نیروی انسانی و متخصص تبادل اطلاعات و نیرو کنند و علوم و تجربیات خود را به یکدیگر منتقل سازند، چشم انداز مناسبی را برای هم گرایی اقتصادی آنها پیش رو خواهد داشت.

در پایان این فصل، برخی از دیدگاه های حضرت امام رحمه الله و مقام معظم رهبری درباره هم گرایی اقتصادی کشورهای مسلمان آورده می شود:

الف) دیدگاه امام خمینی رحمه الله

از عجایب اینکه، ثروت در دست مسلمین در شرق است، این ثروت مهم در شرق است. در دست مسلمین است، در ممالک اسلامی است، این معادن بسیار مهمی که در دنیا هر مملکتی پیشرفت کرده است، به واسطه این مخازن پیشرفت کرده است. هر مملکتی مقدم شده است، به واسطه نفت مقدم شده است. اینها در دست شماست. عراق بحمدالله نفت دارد، ایران نفت دارد، کویت نفت دارد، حجاز نفت دارد، نفت دست مسلمین است. آنها باید بیایند به شما تملق بگویند، دست شما را ببوسند، پای شما را ببوسند و این ذخایر را به قیمت ارزشمند بخرند... تا وحدت کلمه نباشد، تا رؤسای اسلام وحدت کلمه در خودشان ایجاد نکنند، تا فکر نکنند، بر بدبختی های ملت اسلام، بدبختی های اسلام، بدبختی های احکام اسلام، عزت اسلام، قرآن کریم

ص:106

سیادت نمی توانند بکنند... .(1)

من امیدوارم که ممالک اسلامی در این وقتی که دنیا یک تحولی پیدا کرده است و مستضعفین بیدار شدند و بسیاری از ممالک، استقلال از سایر ممالک پیدا کرده اند، ما مسلمین که جمعیت مان اگر باهم باشیم بیشرین جمعیت را داریم و ذخایر ما بزرگ ترین ذخایر است. و افرادمان بزرگ و برجسته است بتوانیم با وحدت اسلامی و زیر تعالیم قرآن مجید با هم مجتمع باشیم.(2)

ب) رهنمودهای مقام معظم رهبری

یک _ عقب ماندگی کشورهای اسلامی

امروزه بیشتر کشورهای اسلامی پس از ده ها سال که جیب کمپانی ها و دولت های غربی از منابع آنها پر شده است، هنوز در وادی عقب ماندگی سرگردانند و هنوز محتاج صنعت و علم و کالاهای غربی و در عالم سیاست طفیلی و پیرو ناگزیر آنها هستند. این همان خسران عظیمی است که از روز اول بر اثر عدم توجه به اصل اسلام، یعنی توحید اسلامی پیش آمد.(3)

دو _ علت عقب ماندگی

شما وضع مسلمانان و کشورهای اسلامی در دنیا را از لحاظ گرسنگی، فقر، صنعت، سیاسی، ناآگاهی، عقب افتادگی و دنباله روی سیاسی و اقتصادی نگاه کنید و از خودتان بپرسید چرا این چنین است؟ مسلمانان و کشورهای اسلامی چه چیز کم داشتند؟ آیا منابع طبیعی شان کم بود؟ کمبود نیروی انسانی داشتند؟ موقعیت جغرافیایی خوبی نداشتند؟ هیچ کدام اینها نبود. خواهید گفت پس چرا در این وضع اسف بار قرار گرفتند؟ جواب این است که دشمنان با سوءاستفاده از غفلت مردم و خیانت سران در طول صد سال،

ص:107

دویست سال، به آنها حمله معنوی و فرهنگی و در کنار آن حمله اقتصادی و نظامی کردند و کشورهای اسلامی را به تدریج به این وضعیت که می بینید درآوردند.(1)

سه _ اهداف استکبار در عقب نگه داشتن کشورهای اسلامی

آری، استکبار و دار و دسته خبری و تبلیغاتی و قلم ها و بوق های مزدورش از اینکه کشوری در اعماق کهنه پرستی و ملتی در حال و هوای سنت های جاهلی خود سر کند، ولی درهای خزاین مادی را به روی آنها بگشاید و تسلیم فزون خواهی و سلطه طلبی آنان شود و فرهنگ فساد، فحشا، مصرف زدگی، می خوارگی و شهوت رانی را در آن بپذیرد، نه تنها نگران نیستند، بلکه بسی خشنودند. آنان از بازگشت ملت ها به گذشته ای که به آنان عزت و عظمت را یادآوری کند، راه جهاد و شهادت را به روی آنان باز کند، کرامت انسانی را به آنان برگرداند، دست سلطه گران را از غارت و چپاول به مال و ناموس آنان قطع کند، آیه «و لن یجعل الله للکافرین علی المؤمنین سبیلا» و آیه کریمه «و للّه العزة و للرسوله و للمومنین سبیلا» را به آنان بیاموزد [نگران هستند].(2)

مهم ترین آن ها اختلافات قومی و قبیله ای و برداشت های مختلف از اسلام است که زمینه ساز مشکلات زیادی می شود. در عین حال، مهم ترین مشکل جهان اسلام، عوامل خارجی است؛ به این معنا که ابرقدرت ها و استعمارگران در طول تاریخ، از این ضعف های داخلی استفاده کرده اند و بر دامنه آن افزوده و بهانه ای برای تسلط بر ثروت و امکانات این کشورها یافته اند.

نکته ای که نباید از آن غافل شد، این است که تنها راه حل در شرایط موجود، به ویژه با توجه به شرایط فعلی جهان که ابرقدرت ها و در رأس آنها امریکا، اسلام را مانع جدی برنامه های خود در نظم نوین خود می دانند و در صددند تا به بهانه های مختلف برای کشورهای اسلامی مانع ایجاد کنند؛ وحدت و هم گرایی است که از آن می توان برای مقابله جهان اسلام با چالش های محیطی و تهدیدهای خارجی استفاده کرد. امروزه تنها نمی توان به شعار وحدت در قالب وحدت شیعه و سنی و یا وحدت ایدئولوژیک بسنده کرد؛ چرا که سرعت تهدیدها و تهاجمات مختلف بر ضد جهان اسلام در محورهای مختلف به قدری زیاد است که مسئله اختلافات داخلی و تأکید بر حل آن، در درجه پایین تر قرار می گیرد. بر این اساس، جهان اسلام و مجموعه کشورهای اسلامی باید به دنبال راه هایی باشند که از آن طریق بتوانند در روابط خارجی و در عرصه عمل با تکیه بر مشترکات و منافع ملی و اسلامی به یک وحدت رویه برسند. بنابراین، مهم ترین راهکار در این زمان، وحدت رویه است که در ادبیات سیاسی، هم گرایی نامیده می شود. کشورهای اسلامی، افزون بر نیاز به هم گرایی، متوجه یک مسئولیت اسلامی هم هستند و آن، توجه به عزت و استقلال است که در متون اسلامی و آموزه های دینی

ص:109

به آن اشاره شده است. از این رو، توجه به این اصل مهم (قاعده نفی سبیل) می تواند زمینه هم گرایی را فراهم آورد. کشورهای اسلامی ضمن توجه به مؤلفه های جهانی همانند جهانی شدن، ارتباطات، دموکراسی، حقوق بشر و... با در نظر داشتن شرایط و مقتضیات اسلامی، در عین جهانی فکر کردن، بومی عمل کنند. این در حالی است که اگر خواسته باشند از فرصت هایی که در جهان خارج است، بهره مند شوند و تهدیدهای آن را دفع کنند، این امر باز نیازمند هم گرایی و وحدت رویه در موضوع های مختلف است.

ص:110

کشورهای اسلامی، وارد مرحله جدیدی شده است که تجاوز نظامی به افغانستان و عراق مهم ترین شاهد آن است، باید این موضوع را پررنگ کرد. گرچه ما شاهد برنامه های زیادی درباره تهاجم نظامی امریکا به عراق، حضور امریکا در خاورمیانه، بنیادگرایی اسلامی، بحث تروریسم، حقوق بشر و مسائلی مانند اینها هستیم، متأسفانه کمتر برای رفع و دفع این مسائل و مشکلات از طریق برنامه های سیاسی راهکاری ارائه می شود. در حالی که می توان با طرح بحث هم گرایی و ضرورت آن و راه های مقابله با سیاست های استکباری موجود از طریق هم گرایی بر غنای برنامه های سیاسی افزود. در هر حال، در برنامه های سیاسی موجود، جای این موضوع یعنی هم گرایی جهان اسلام بسیار خالی به نظر می رسد.

کشورهای اسلامی در جهان معاصر تأکید کنند و از بیان مسائل تفرقه آمیز و غیر عملی که نتیجه ای جز ایجاد شکاف نخواهد داشت، پرهیز کنند.

3. با توجه به حساسیت خاصی که موضوع هم گرایی دارد، لازم است برنامه سازان حتما با کارشناسان خبره در مسائل سیاسی و بین المللی مشاوره کنند و از دیدگاه های اصلاحی آنان بهره گیرند.

4. در طرح چنین مباحثی، افزون بر بحث های مقدماتیِ نظری، باید شیوه های عملی آن را با توجه به نظر محققان بررسی کرد و موانع، محدودیت ها و شرایط جهانی را در آن در نظر گرفت، تا دچار تناقض نشد.

2. قالب گفت وگو که احتمال می رود برای این موضوع یعنی هم گرایی جهان اسلام مناسب تر باشد. در این قالب، می توان با هدف نشان دادن آسیب ها و راهکارهای جهان اسلام، با تمامی صاحب نظران داخلی و خارجی به بحث نشست. مثلاً می توان در هر برنامه ای در حالی که کارشناسان و صاحب نظران داخلی شرکت دارند، با یکی از اساتید دانشگاه و یا اندیشمندان و متخصصان کشورهای اسلامی دیگر هم ارتباط برقرار کرد. (از طریق ارتباط مستقیم و یا برنامه تولیدی که قبلاً با آنها مصاحبه شده است) و از این طریق بحث هم گرایی و اهمیت آن را از حوزه صرف داخلی فراتر برد و به عنوان مسئله ای جهانی به آن پرداخت.

البته این برنامه می تواند از نظر زمان پخش، در آستانه روز قدس و یا ایام حج و یا میلاد حضرت پیامبراکرم صلی الله علیه و آله باشد تا حساسیت و توجه بیشتر بینندگان را به دنبال داشته باشد.

زمینه های اقتصادی دارند؟

6. وظیفه دولت ایران درباره حمایت از مسلمانان جهان چیست؟

7. آیا شما سیاست خارجی کشورمان را در جهان اسلام مثبت ارزیابی می کنید؟

8. شرکت در راهپیمایی روز قدس چه تأثیری در حمایت از مسلمانان جهان اسلام دارد؟

9. چگونه می توان از مراسم حج در جهت اتحاد مسلمانان استفاده کرد؟

10. هدف دشمنان از ایجاد و تفرقه در کشورهای اسلامی چیست؟

7. حوزه های علمیه برای شناسایی و تبیین استراتژی فرهنگی جهان اسلام چه وظیفه ای دارند؟

8. نقش تولید علم در جهان اسلام در هم گرایی فرهنگی آن چیست؟

4. نقش اوپک در هم گرایی اقتصادی جهان اسلام چیست؟

5. موانع هم گرایی اقتصادی کشورهای اسلامی چیست؟

6. بازار مشترک اسلامی و تشکیل آن چه نقشی در هم گرایی اقتصادی کشورهای اسلامی می تواند داشته باشد؟

7. ایجاد پول واحد اسلامی، چگونه می تواند در خدمت هم گرایی اقتصادی کشورهای اسلامی قرار گیرد؟

8. تأثیر استعمار بر منابع و امکانات اقتصادی کشورهای اسلامی چه تأثیری بر عدم هم گرایی این کشورها داشته است؟

ص:117

12. دهشیری، محمدرضا، درآمدی بر نظریه سیاسی امام خمینی، تهران، مرکز اسنادانقلاب اسلامی، 1381.

13. ذوقی، ایرج، مسائل سیاسی و اقتصادی نفت در ایران، تهران، انتشارات پاژنگ،1376.

14. سلیم، محمدالسید و عبدالمنعم المشاط، سازمان کنفرانس اسلامی در جهان متغیّر،ترجمه: حسن رضایی، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی، 1376.

15. شمس الدین، محمدمهدی، نظام حکومت و مدیریت در اسلام، ترجمه: آیت اللّه زاده شیرازی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1375.

16. عزتی، عزت اللّه ، جغرافیای سیاسی جهان اسلام، قم، سازمان حوزه ها و مدارس علمیه خارج از کشور، 1378.

17. __________________، ژئو پلوتیک، تهران، انتشارات سمت، 1370.

18. عمید زنجانی، عباس علی، وطن و سرزمین و آثار حقوقی آن از دیدگاه فقه اسلامی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1366.

19. عنایت، حمید، اندیشه سیاسی در اسلام معاصر، ترجمه: بهاءالدین خرمشاهی،تهران، انتشارات خوارزمی، 1372.

20. ________________________ ، شش گفتار درباره دین و جامعه، تهران، انتشارات موج، 1369.

21. فاستر، مایکلب، خداوندان اندیشه سیاسی، ترجمه: جواد شیخ الاسلامی، تهران، انتشارات امیرکبیر، بی تا.

22. قاضی زاده، کاظم، اندیشه های فقهی سیاسی امام خمینی، تهران، مرکز تحقیقات استراتژیک، چاپ اول، 1377.

23. گیدنز، آنتونی، تجدد و تشخص، ترجمه: ناصر موفقیان، تهران، نشر نی، 1378.

24. لوئیس، برنارد، دو هزار سال تاریخ ظهور مسیحیت تا امروز، ترجمه: حسن کامشاد، نشر نی، 1381.

25. لوبون، گوستاو، تمدن اسلام و غرب، ترجمه: محمدتقی فخر گیلانی، بی تا.

26. مطهری، مرتضی، پیرامون انقلاب اسلامی، انتشارات صدرا، 1362.

ص:119

27. منصوری، جواد، شناخت استکبار جهانی، مشهد، آستان قدس رضوی، 1367.

28. ________________________ ، شناخت استکبار جهانی، مشهد، انتشارات قدس رضوی، 1369.

29. موصلی، احمد، اصول گرایی اسلامی و نظام بین المللی، ترجمه مهرداد آزاداردبیلی، تهران، انتشارات کیهان، 1377.

30. نظری، مرتضی، بررسی شیوه های تبلیغات مسیحیت علیه اسلام، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، 1371.

31. نیکسون، ریچارد، فرصت را از دست ندهیم، ترجمه: حسن رفیعی نژاد، تهران، وزارت امور خارجه، انتشارات طرح نو، 1371.

32. هانتینگتون، ساموئل، نظریه برخورد تمدن ها، ترجمه: مجتبی امیری، تهران، وزارت امور خارجه، 1374.

نشریه

1. ابوالفضلی، حسین، پگاه حوزه، «دهه سوم فرصت ها و تهدیدها»، ش 66، 1381.

2. ابوالفضلی، حسین، پگاه حوزه، «هم گرایی کشورهای اسلامی و مقابله با چالش های محیطی»، ش 48، 1381.

3. فصل نامه کتاب نقد، ش 24 و 25، 1381.

4. عبدالحمید، محسن، جهانی شدن از منظر اسلامی، پگاه حوزه، ش 37، 1380.

منابع انگلیسی

1 - R. W. Southen, Western, Views of Islam (Cambrig Mass) U. S. A, 1962.

2 - Holton Globalization, Monthy, Review, 44 N. 1997.

ص:120