مشخصات کتاب

ارمغان عزت: پیامبر و تغییر قبله

کد: 1019

نویسنده: حسنعلی محمودی

ناشر و تهیه کننده: مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

لیتوگرافی: سروش مهر

چاپ و صحافی: برهان

نوبت چاپ: اول / 1385

شمارگان: 2000

بها: 4000 ریال

حق چاپ برای ناشر محفوظ است

نشانی: قم، بلوار امین، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

پست الکترونیکی: Email: IRC@IRIB.ir

تلفن: 2919670 نمابر: 2915510

شابک: 5-062-514-964ISBN: 964-514-062-5 \

ص : 1

فهرست مطالب

اشاره

فصل اول: کلیات

زیر فصل ها

طرح مسئله

پرسش های پژوهش

اهداف پژوهش

کاربرد در صدا و سیما

مفهوم شناسی

اهمیت و آثار قبله در اسلام

طرح مسئله

طرح مسئله

رویداد تغییر قبله از بیت المقدس به مکه معظمه، از جمله حوادثی است که در تاریخ صدر اسلام اهمّیّت فراوانی دارد و عبرت های آن همواره آموزنده است. این حادثه، افزون بر نشان دادن روش اسلام در برخورد با بیگانگان، به مسلمانان در مورد فلسفه احکام و عبادت ها شناخت داد. آنان دریافتند که اصل مهم، اخلاص و تعبد است. بنابراین، بایسته است با تبیین این واقعه تاریخی، به علل و عوامل آن بپردازیم و عبرت ها و درس های سازنده آن را آشکار سازیم.

پرسش های پژوهش

پرسش های پژوهش

1. ماجرای تغییر قبله و ویژگی های آن چیست؟

2. علل و عوامل آن کدام است؟

3. چه درس ها و عبرت هایی می توان از آن گرفت؟

اهداف پژوهش

اهداف پژوهش

هدف از این پژوهش، بررسی حادثه تغییر قبله از بیت المقدس به مکه معظمه، به منظور درس آموزی و بهره گیری از آن، در زندگی و رسانه ملی است.

کاربرد در صدا و سیما

کاربرد در صدا و سیما

تغییر قبله، از موضوع های مناسبتی است که هر ساله یک روز به آن اختصاص دارد. ازاین رو، برنامه سازان می توانند در این روز، به تبیین این حادثه و جایگاه آن بپردازند. این کار می تواند در قالب برنامه های رادیویی، پویانمایی برای کودکان، نمایش یا میزگردهای کارشناسی انجام پذیرد.

ص : 12

اشاره

اهمیت و آثار قبله در اسلام

زیر فصل ها

1. ایجاد هم بستگی

2. آموزش نظم

3. نمایش قدرت

4. جهت گیری دل به سوی خدا

1. ایجاد هم بستگی

1. ایجاد هم بستگی

هم بستگی، از عوامل مهم پیشرفت جامعه است که ایجاد آن، از آرمان های بزرگ جامعه شناسان و اندیشمندان به شمار می آید. ازاین رو، آنها ابزارها و امکانات فراوانی را برای رسیدن به آن به کار می گیرند. دین اسلام با تنظیم احکام و قوانین بسیار ساده، این اهداف را در دسترس مسلمانان قرار داده است.

موضوع قبله و ایستادن رو به آن به هنگام نماز و بعضی اعمال دیگر، به بهترین شکل در ایجاد هم بستگی مسلمانان نقش آفرینی می کند. این دستور، دست کم پنج بار در شبانه روز تکرار می شود و نمازگزاران اتحاد و همدلی را تمرین می کنند. آنان با هر نژاد، زبان، ملیت و رنگ به یک سو رو می کنند و این احساس را در خود می یابند که همه از اجزای یک پیکر هستند و هدف واحدی دارند. این مهم، همه در سایه قبله یکسان تحقق می یابد.

2. آموزش نظم

2. آموزش نظم

دستورهای فراوانی از اسلام در مورد برقراری نظم در زندگی فردی و اجتماعی به ما رسیده است. اسلام، افزون بر این فرمان های روشن، به طور غیر مستقیم نیز مسلمانان را به برقراری نظم و انضباط در کارها فرا می خواند. افزون بر آثار معنوی فراوان،

ص : 14

4. جهت گیری دل به سوی خدا

4. جهت گیری دل به سوی خدا

خداوند در همه جا حضور دارد و شرق و غرب عالم، همه از آن اوست. پس جهت گیری بدن به سوی کعبه، نماد جهت گیری دل سوی خداست. چه بسا افرادی به سوی کعبه نماز می گزارند، ولی قبله شان چیز دیگری است؛ چنان که

ص : 15

اشاره

فصل دوم: بیت المقدس، نخستین قبله اسلام

زیر فصل ها

1. موقعیت جغرافیایی بیت المقدس

2. فضیلت بیت المقدس در قرآن

3. بیت المقدس در روایات

4. بیت المقدس در گذر تاریخ

5. ویژگی های یهود در قرآن

6. قبله یهود

7. گنجینه های بیت المقدس

8. اسلام و قدس شریف

9. فلسفه نماز خواندن مسلمانان به سوی بیت المقدس

1. موقعیت جغرافیایی بیت المقدس

1. موقعیت جغرافیایی بیت المقدس

شهر بیت المقدس، در غرب آسیا و شمال خاورمیانه قرار دارد. این شهر، بر روی کوه های یهود که تقسیم کننده آب بین دره اردن در شرق و دریای مدیترانه در غرب است، بر روی دو تپه صخره ای به ارتفاع 750 متر از سطح دریا، در میانه کوه های بیت ایل(2) در شمال و حبرون یا الخلیل در جنوب، در فلات قدس و الخلیل واقع شده است. در طرف مغرب شهر، دامنه کوه های یهودا و در جانب مشرق، دشت یهودا دیده می شود که تا بحرالمیت ادامه دارد.

وضع جغرافیایی بیت المقدس، به شکل ساخت شناختی کوه های یهودا مربوط می شود که همچون صخره ای یکپارچه و بدون دره است. این وضع، بیت المقدس را به دژی تبدیل کرده است که بر ناحیه وسیعی از اطراف خود اشراف دارد.

آب و هوای بیت المقدس، مدیترانه ای است. زمستان های آن پر باران و معتدل و تابستان های آن داغ و کاملاً خشک است. در بیشتر روزهای سال، به ویژه در تابستان، هوای این شهر کاملاً آفتابی است. میزان بارندگی سالانه حدود پانصد میلی متر و بارندگی در بخش های غربی شهر، از میزان بارندگی در بخش های شرقی آن بیشتر است.

ص : 17

اشاره

3. بیت المقدس در روایات

بیت المقدس، از قدیم، شهر فرستادگان الهی بوده و از آن به نام شهر پیامبران یاد شده است. قبله گاه نخست مسلمانان، فضیلت های ویژه ای دارد که آن را از دیگر شهرها ممتاز می سازد. به همین دلیل، مورد توجه معصومان علیهم السلام قرار گرفته است. در سخنان آن بزرگواران، ویژگی هایی برای این شهر برشمرده اند که به آنها اشاره می کنیم:

الف) برآورده شدن دعا

الف) برآورده شدن دعا

امام علی علیه السلام به یکی از یاران خود که قصد سفر به مسجد الاقصی را داشت، فرمود: «هیچ شخص گرفتاری در آنجا دعا نمی کند، جز آنکه خدا او را اجابت می کند و گرفتاری اش را برطرف می سازد».(2)

ب) بیت المقدس از جمله قصرهای بهشتی

ب) بیت المقدس از جمله قصرهای بهشتی

حضرت علی علیه السلام فرموده است: «اَرْبَعَةٌ مِنْ قُصورِالجَنَّةِ فِی الدُّنْیا: اَلمَسْجِدُ الْحَرامِ وَ مَسْجِدُ الرَّسُولِ وَ مَسْجِدُ بَیْت المُقَدَّسِ وَ مَسْجِدُ الْکوفَةِ؛ چهار نقطه زمین، از قصرهای بهشتی دنیا است: مسجدالحرام، مسجد پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله، مسجد الاقصی و مسجد کوفه».

ص : 19

د) ثواب نماز در بیت المقدس

د) ثواب نماز در بیت المقدس

بیت المقدس، از جمله مکان های مقدس و شهرهای با فضیلت به شمار می آید؛ زیرا جایگاه مردان الهی و پیامبران بزرگ خدا بوده است. از این رو، در اسلام، این شهر، جایگاه و مرتبه ویژه ای دارد و در بین دیگر مکان ها، مانند ستاره ای می درخشد. بدین جهت، ثواب عبادت در آن، چندین برابر محل های دیگر در نظر گرفته می شود؛ چنان که در روایتی از علی علیه السلام می خوانیم: «یک نماز در بیت المقدس، معادل هزار نماز است».(3)

اشاره

5. ویژگی های یهود در قرآن

شناخت هر ملت و قومی، به سلسله ویژگی های اخلاقی و رفتاری آنان بستگی دارد که بیانگر فرهنگ آن قوم و ملت است. این ویژگی ها، ممکن است مثبت و سازنده یا منفی و ویرانگر و به زیان خود آنها و دیگران باشد. البته باید توجه داشت که ویژگی های اخلاقی و روش های رفتاری، ذاتی و تغییر ناپذیر نیست تا از اختیار انسان خارج باشد.

در این بحث، روی سخن با یهودیانی است که در مقابل حق تسلیم نشدند. قرآن کریم درصدد بیان صفات این عده برآمده است. یکی از سوره هایی که قسمت مهمی از آن درباره یهود آمده، سوره بقره است که در مدینه منوره نازل شده است. یهود در آن جامعه، معروف ترین جمعیت پیروان اهل کتاب بودند و پیش از ظهور پیامبر اسلام، بر پایه کتاب های مذهبی خود، انتظار چنین ظهوری را داشتند و دیگران را به آن بشارت می دادند. از نظر اقتصادی نیز وضع آنها بسیار خوب بود و روی هم رفته، نفوذ عمیقی در مدینه داشتند. البته با ظهور اسلام، نه تنها بیشتر آنها دعوت اسلام را نپذیرفتند، بلکه در آشکار و نهان بر ضد اسلام قیام کردند؛ همان مبارزه ای که بعد از چهارده قرن هنوز هم ادامه دارد.

ویژگی های بیان شده این قوم در قرآن به شرح ذیل است:

ص : 23

ب) خون ریزی

ب) خون ریزی

جنگ و خون ریزی به ناحق، از جنایت های دیرینه این عده از یهودیان به شمار می آید، چنان که در قرآن کریم در این باره آمده است: «وَ یَقْتُلُونَ النَّبِیِّینَ بِغَیْرِ الْحَقِّ؛ و پیامبران را به ناحق می کشتند». (بقره: 61)

شاهد گویای آن، سرزمین فلسطین و جنوب لبنان است که هنوز هم جوی خون در آن جاری است و صدای ضجه و ناله زنان و یتیمان، گوش مردم حق طلب را به درد می آورد و پیکرهای متلاشی شده آنان، چشم هر بیننده ای را از اشک موّاج می سازد.

ص : 24

د) حریص ترین مردم در زندگی

د) حریص ترین مردم در زندگی

قرآن کریم درباره حرص و آز و آرزوهای دور و دراز یهود چنین می گوید:

وَ لَتَجِدَنَّهُمْ أَحْرَصَ النّاسِ عَلی حَیاةٍ وَ مِنَ الَّذینَ أَشْرَکُوا یَوَدُّ أَحَدُهُمْ لَوْ یُعَمَّرُ أَلْفَ سَنَةٍ. (بقره: 96)

وآنان را آزمندترین مردم به زندگی و حتی حریص تر از کسانی که شرک می ورزند، خواهی یافت. هریک از ایشان آرزو دارد که کاش هزار سال عمر کند.

مشرکان که دین ندارند، به طور طبیعی در جمع آوری مال و زندگی دنیا حریصند، ولی یهود، حتی از مشرکان هم در این مسئله حریص ترند؛ حریص در اندوختن مال و ثروت، حریص در قبضه کردن دنیا و حریص در انحصارطلبی. آنها چنان به دنیا علاقه دارند که هر کدام آرزوی هزار سال عمر می کنند.(1)

6. قبله یهود

6. قبله یهود

از آیات و روایات به دست می آید که یهود هنگام مناجات، به طرف بیت المقدس رو می کردند و این شهر قبله آنان بوده است. به همین دلیل، هنگامی که پیامبر اسلام قبل از تغییر قبله، مأمور بود به طرف بیت المقدس نماز بخواند، به آن حضرت طعنه می زدند و می گفتند مسلمانان قبله مستقل ندارند و به طرف قبله ما نماز می خوانند.

در تفسیر نمونه آمده است:

ص : 26

اشاره

7. گنجینه های بیت المقدس

بیت المقدس، آثار اسلامی گوناگونی دارد و از این نظر، یکی از شهرهای نمونه و به عبارت صحیح تر، نمونه ای کم نظیر در جغرافیای اسلام است. هرچند دولت صهیونیستی، سعی در تغییر چهره اسلامی آن داشته، ولی بناهای تاریخی این شهر مقدس، گواه روشن معماری و آثار اسلامی آن است. اینها گنجینه های پربار و بابرکت این شهر تاریخی است که بر فضیلت و قداست آن می افزاید. اکنون به معرفی مهم ترین آثار این شهر مقدس می پردازیم.

الف) مسجد الاقصی

الف) مسجد الاقصی

این مسجد مقدس، پس از مسجد الحرام، دومین مسجد روی زمین است که به دست یعقوب علیه السلامبنا شد. حضرت داوود علیه السلام آن را تجدید بنا کرد و سرانجام، حضرت سلیمان علیه السلام بنای آن را به پایان رساند. در دوران حکومت اسلام، این مسجد، بازسازی و گنبد و درهای شمالی آن ساخته شد. در همان زمان، محراب

ص : 27

ج) مسجد و گهواره عیسی علیه السلام

ج) مسجد و گهواره عیسی علیه السلام

در زاویه جنوب شرقی دیوار بزرگ شهر در زیرزمین، گنبد کوچکی بر روی چهار ستون قرار گرفته است. در زیر گنبد، حوضی سنگی هست که «گهواره عیسی علیه السلام» نام دارد. مقابل این گهواره، محراب کوچکی مشهور به «عبادتگاه حضرت مریم علیهاالسلام» دیده می شود. نخستین کسی که به این اثر اشاره کرده، ناصر خسرو است و دیگران مانند هروی، مجیرالدین حنبلی و نابلسی از او نقل کرده اند.(3)

اشاره

9. فلسفه نماز خواندن مسلمانان به سوی بیت المقدس

نماز، عبادتی است که خداوند دستور و کیفیت آن را به انسان ها یاد داد. این عبادت مهم، مقدماتی دارد که از آن جمله، جهت است. جهت نماز، دو حالت می تواند داشته باشد:

1. خداوند سمت و سویی را مشخص کند و همه به آن سمت نماز برپا دارند و در حال عبادت، به آنجا توجه کنند.

2. مکان مشخصی در کار نباشد و بندگان مختار باشند به هر جهتی نماز بخوانند:«فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللّهِ؛ پس به هر سو رو کنید، آنجا روی به خداست». (بقره:115)

گرچه راه دوم، از نظر عقل هیچ مانعی ندارد، به یقین، سمت و سوی معیّن و مشخص، معقول تر و منطقی تر خواهد بود؛ زیرا همه خداجویان به یک سمت رو می کنند و مکان معیّنی را قبله خویش قرار می دهند. این کار، نوعی هماهنگی و وحدت را در ذهن ها زنده می سازد و از بی نظمی و پراکندگی جلوگیری می کند.

با توجه به این مطلب، پیش از اینکه کعبه، قبله همیشگی مسلمانان باشد، مصلحت ایجاب می کرد که پیامبر اسلام به سوی بیت المقدس نماز بخواند. نماز خواندن آن حضرت به سوی آن سرزمین، دلایل مهمی داشت که عبارت بودند از:

ص : 30

ب) احترام گزاردن به آیین های پیش از اسلام

ب) احترام گزاردن به آیین های پیش از اسلام

دین مقدس اسلام، احترام فراوانی برای ادیان الهی قبل از اسلام قائل است. قرآن کریم، بارها شریعت های آسمانی قبل از خود را تأیید و تصدیق می کند؛ به گونه ای که ایمان داشتن به همه آنان، جزو باورهای مسلمانان به شمار می آید. ازاین رو، در قرآن کریم می خوانیم:

وَ الَّذی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ مِنَ الْکِتابِ هُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقًا لِما بَیْنَ یَدَیْهِ إِنَّ اللّهَ بِعِبادِهِ لَخَبیرٌ بَصیرٌ. (فاطر: 31)

آنچه از کتاب به سوی تو وحی کرده ایم، خود حق ]و [تصدیق کننده ]کتاب های [پیش از آن است. به یقین، خدا به بندگانش آگاه و بیناست.

پس نماز خواندن به سوی بیت المقدس، بیانگر تصدیق عملی آیین های قبل از اسلام، از سوی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آلهو مسلمانان و احترام گذاشتن به آنان است.(2)

ه ) مبارزه با تعصب

ه ) مبارزه با تعصب

در آغاز رسالت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و نماز گزاردن مسلمانان به سوی بیت المقدس، برای جامعه متعصب عرب بسیار سنگین و دشوار بود که از نقطه مورد توجه تمام قبیله های عربی صرف نظر کنند و به سوی قبله یهودیان نماز گزارند. البته این مطلب برای گروه هدایت یافته که تسلیم فرمان پروردگارشان بودند، بسیار آسان بود؛ چنان که خداوند در قرآن می فرماید:

«وَ إِنْ کانَتْ لَکَبیرَةً إِلاّ عَلَی الَّذینَ هَدَی اللّهُ؛ اگرچه تبدیل قبله (برای جامعه عرب) سنگین بود، مگر برای آنانی که خدا هدایتشان کرده است.» (بقره: 129)

اشاره

فصل سوم: کعبه، قبله گاه مسلمانان

زیر فصل ها

1. تاریخچه بنای کعبه

2. نخستین ساکنان مکه و متولیّان کعبه

3. جایگاه کعبه در قرآن

4. ماجرای تغییر قبله از بیت المقدس

1. تاریخچه بنای کعبه

1. تاریخچه بنای کعبه

از آیات مختلف قرآن و احادیث، به خوبی استفاده می شود که خانه کعبه، پیش از حضرت ابراهیم علیه السلام، در زمان حضرت آدم علیه السلام بنا شده بود. در آیه 37 سوره ابراهیم از قول این پیامبر بزرگ می خوانیم:

«رَبَّنا إِنّی أَسْکَنْتُ مِنْ ذُرِّیَّتی بِوادٍ غَیْرِ ذی زَرْعٍ عِنْدَ بَیْتِکَ الْمُحَرَّمِ؛ پروردگارا، من (یکی از) فرزندانم را در این درّه بی کشت، در کنار خانه محترم تو سکونت دادم».

این آیه گواهی می دهد زمانی که حضرت ابراهیم علیه السلام با فرزند شیرخوارش، اسماعیل و همسرش به سرزمین مکه آمدند، اثری از خانه کعبه وجود داشته است.

در آیه 96 سوره آل عمران هم می خوانیم:

«إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذی بِبَکَّةَ مُبارَکًا؛ در حقیقت، نخستین خانه که برای (عبادت) مردم ساخته شده، همان است که در مکه قرار دارد و مبارک است».

پس پرستش خداوند و ساختن مرکز عبادت، از زمان ابراهیم علیه السلام و حتی پیش تر، از زمان آدم علیه السلامبوده است. در آیه 127 سوره بقره نیز همین مطلب تأیید می شود:

و هنگامی که ابراهیم و اسماعیل پایه های خانه (کعبه) را بالا می بردند، (و می گفتند): پروردگارا، از ما بپذیر، تو شنوایی و دانایی.

این تعبیر می رساند که شالوده های خانه کعبه وجود داشته است و ابراهیم و اسماعیل پایه ها را بالا برده اند. در خطبه معروف قاصعه نهج البلاغه نیز به تاریخ بنای کعبه اشاره شده است، آنجا که امام علی علیه السلاممی فرماید:

ص : 34

اشاره

2. نخستین ساکنان مکه و متولیّان کعبه

زیر فصل ها

الف) عمالقه و جرهمیان

ب) طایفه خزاعه

ج) قریش

الف) عمالقه و جرهمیان

الف) عمالقه و جرهمیان

نخستین طایفه ای که در مکه سکونت گزیدند، عمالقه بودند. پس از آنها، طایفه جرهم که از یمن مهاجرت کرده بودند، در مکه ساکن شدند. در روزگار اقامت آنها، اسماعیل و مادرش به مکه آمدند. اسماعیل با طایفه جرهم وصلت کرد و پس از او، پسرش عهده دار امور کعبه شد. پس از آن، کسانی از طایفه جرهم به تولیت کعبه رسیدند. این وضع تا سال 207 میلادی دوام داشت.

چون دوره تولیت جرهمیان به درازا کشید و قدرت و شوکتشان فزونی گرفت، از راه عدل و انصاف خارج شدند. ستمگری پیشه کردند، اموال کعبه را حلال شمردند، در آن تصرفات ناروا کردند و خون کسانی را که به مکه می آمدند، می ریختند.(2)

ب) طایفه خزاعه

ب) طایفه خزاعه

این طایفه که از سرزمین سبا مهاجرت کرده بودند، به مکه آمدند و بر طایفه

ص : 35

اشاره

3. جایگاه کعبه در قرآن

خانه کعبه، قبله گاه مسلمانان، نخستین مکانی است که از زمان آدم علیه السلام برای عبادت برپا گردید. از آن به بعد، به دست پیامبران الهی بازسازی شد و «خانه خدا» لقب گرفت؛ یعنی خانه ای که به واسطه آن، خدا عبادت می شود. یکی دیگر از نشانه های توجه به این مکان مقدس در دین مقدس اسلام، به جز هنگام نماز، این است که بر هر انسان مستطیع، یک بار زیارت آن در طول عمر واجب شمرده شده است؛ چنان که می فرماید:

إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذی بِبَکَّةَ مُبارَکًا وَ هُدًی لِلْعالَمینَ فیهِ آیاتٌ بَیِّناتٌ مَقامُ إِبْراهیمَ وَ مَنْ دَخَلَهُ کانَ آمِنًا وَ لِلّهِ عَلَی النّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبیلاً وَ مَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اللّهَ غَنِیُّ عَنِ الْعالَمینَ.(آل عمران:96و97)

در حقیقت، نخستین خانه ای که برای (عبادت) مردم نهاده شده، همان است که

ص : 37

ج) هدایت جهانیان

ج) هدایت جهانیان

کعبه، مایه هدایت جهانیان است و مردم از نقاط دور و نزدیک، خشکی و دریا را زیر پا می گذارند و به این عبادتگاه بزرگ می رسند و مراسم باشکوه حج را بر پا می دارند. حتی عرب جاهلی نیز کعبه را گرامی می داشت و مراسم حج را به نام اینکه آیین ابراهیم است، البته با خرافاتی از پیش خود انجام می داد. در پرتو همان مراسم ناقص بود که تا حدود زیادی به طور موقت از کارهای نادرست خود دست برمی داشت. به این ترتیب، همگان، حتی بت پرستان، از هدایت این خانه بزرگ بهره مند می شدند. جاذبه معنوی این سرزمین و این خانه مقدس، چنان است که همه را بی اختیار تحت تأثیر قرار می دهد.

ص : 40

ه) محل امن و امنیت برای مردم

ه) محل امن و امنیت برای مردم

از جمله ویژگی هایی که بر اهمیت این خانه می افزاید، امن بودن آن برای کسانی است که در آن پناه بگیرند. ابراهیم علیه السلامپس از بنای کعبه، امنیت شهر مکه را از خداوند خواست: «رَبِّ اجْعَلْ هَذَا اَلْبَلَدَ آمِناً؛ خداوندا، این سرزمین را سرزمین امن و امان قرار بده». (ابراهیم: 35)

خداوند هم دعای حضرت ابراهیم علیه السلام را برآورده ساخت و آن را مرکز ایمنی قرار داد. هم مایه آرامش روح و امنیت اجتماع مردمی است که به آن می آیند و از آن الهام می گیرند و از نظر قوانین مذهبی هم امنیت آن چنان محترم شمرده شده که هرگونه جنگ و مبارزه در آن ممنوع است و حتی حیوانات این سرزمین در آن در امان اند.

ص :41

اشاره

فصل چهارم: فلسفه و آثار تغییر قبله

زیر فصل ها

1. آزمایش

2. تشویق اعراب به اسلام آوردن

3. فاصله گرفتن از یهود

4. خنثی کردن اعتراض یهود

5. افزایش بصیرت دینی مسلمانان

6. اتمام حجت با اهل کتاب

7. اتمام نعمت

8. تعظیم و تکریم پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله

9. حفظ استقلال مسلمانان

1. آزمایش

1. آزمایش

تغییر قبله از بیت المقدس به خانه کعبه، برای همه پرسش برانگیز بود. آنها که گمان می کردند هر حکمی باید ثابت باشد، می گفتند اگر باید به سوی کعبه نماز بخوانیم، چرا از همان روز اول نگفتند؟ و اگر بیت المقدس که قبله پیامبران گذشته هم بوده، مقدم بود، چرا تغییر یافت؟

تغییر قبله برای دشمنان اسلام وسیله اعتراض شده بود. آنان در میان مسلمانان سخن های شک برانگیز می پراکندند و در راه تضعیف عقاید آنان می کوشیدند. در آن زمان، هنوز نور علم و ایمان به همه جای جامعه نتابیده بود و رسوب دوران شرک و بت پرستی پابرجا بود. بنابراین، نگرانی ها و اضطراب هایی در میان مسلمانان پدید آمده بود. خداوند برای زدودن شک و تردید، پرسش ها و نیز برای جلوگیری از اعتراض های یهود، اسرار تغییر قبله را چنین بیان فرمود:

وَ کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِتَکُونُوا شُهَداءَ عَلَی النّاسِ وَ یَکُونَ الرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهیدًا وَ ما جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتی کُنْتَ عَلَیْها إِلاّ لِنَعْلَمَ مَنْ یَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ یَنْقَلِبُ عَلی عَقِبَیْهِ وَ إِنْ کانَتْ لَکَبیرَةً إِلاّ عَلَی الَّذینَ هَدَی اللّهُ وَ ما کانَ اللّهُ لِیُضیعَ إیمانَکُمْ إِنَّ اللّهَ بِالنّاسِ لَرَءُوفٌ رَحیمٌ. (بقره: 143)

و قبله ای را که (چندی) بر آن بودی، مقرر نکردیم جز برای آنکه کسی را که از پیامبر پیروی می کند، از آن کس که از عقیده خود برمی گردد، بازشناسیم. هر چند این کار جز بر کسانی که خدا هدایت ]شان [گرداند، سخت گران بود.

از این آیه استفاده می شود که مسئله تغییر قبله، جنبه امتحانی داشته است. مقصود این بود که مؤن واقعی و حقیقی از مدعیان ایمان که در ادعاهای خود کاذب بودند، تمیز داده شود و پیامبر، افراد را خوب بشناسد. پیروی از فرمان دوم که در حالت نماز متوجه بیت الحرام گردند، نشانه ایمان و اخلاص به آیین جدید

ص : 45

3. فاصله گرفتن از یهود

3. فاصله گرفتن از یهود

فاصله گیری از یهود که هیچ امیدی به ایمان آوردن آنها نبود، لازم به نظر می رسید؛ زیرا آنان هر ساعت کارشکنی می کردند و با پیش کشیدن پرسش های پیچیده، وقت پیامبر را می گرفتند و به گمان خود، دانششان را به رخ می کشیدند. عوض کردن قبله، یکی از مظاهر فاصله گیری و دوری از یهود بود؛ چنان که نسخ روزه روز عاشورا نیز به همین منظور تلقی می شود. یهود پیش از اسلام، روز عاشورا را روزه می گرفتند و پیامبر و مسلمانان مأمور بودند آن روز را روزه

ص : 46

5. افزایش بصیرت دینی مسلمانان

5. افزایش بصیرت دینی مسلمانان

مسلمانان تا آن زمان فکر می کردند همه احکام الهی ثابت است و در حوادث مختلف دچار تغییر نمی شود. ازاین رو، ماجرای تغییر قبله، درس جدیدی از معارف دینی به آنان آموخت تا بصیرت بیشتری به دست آورند. آنها در این حادثه آموختند که برخی احکام با تغییر موضوع، این قابلیت را دارند که تغییر کنند و حکم جدیدی از سوی خداوند فرستاده شود. مسئله قبله، از این نوع احکام بود. از سوی دیگر، مسلمانان گمان می کردند که نمازهای سابق آنها با تغییر قبله از بین رفته است و پذیرفته نمی شود. خداوند برای برطرف ساختن این توهم فرمود: «وَ ما کانَ اللّهُ لِیُضیعَ إیمانَکُمْ إِنَّ اللّهَ بِالنّاسِ لَرَءُوفٌ رَحیمٌ؛ خداوند بر آن نبود که ایمان شما را ضایع گرداند؛ زیرا خدا به مردم رئوف و مهربان است». (بقره: 143)

ص : 47

7. اتمام نعمت

7. اتمام نعمت

در آیات متعددی از قرآن کریم، پس از بیان حکمی از احکام، به تمام کردن نعمت اشاره شده است؛ چنان که در پایان آیه مربوط به طهارت های سه گانه می فرماید: «وَ لکِنْ یُریدُ لِیُطَهِّرَکُمْ وَ لِیُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ؛ خداوند اراده کرده است که شما را پاک و نعمت خود را بر شما تمام کند. شاید شکرگزار باشید». (مائده: 6)

در پایان آیه مربوط به قبله نیز می فرماید: «وَ ِلأُتِمَّ نِعْمَتی عَلَیْکُمْ وَ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ؛ تا نعمت خود را بر شما کامل گردانم، و باشد که هدایت شود».(بقره: 150)

ص : 48

9. حفظ استقلال مسلمانان

9. حفظ استقلال مسلمانان

یکی از آموزه های تغییر قبله، مستقل بودن و روی پای خود ایستادن است. مسلمانان باید خودکفا و مستقل باشند و در هیچ چیزی به دشمن متکی نباشند. رو کردن به بیت المقدس، با وجود اینکه شرعی و براساس دستور الهی بود، به شکلی، پیروی از یهود به شمار می آمد. بر این اساس، یهودیان، مسلمانان را تابع خود می دانستند و تحقیرشان می کردند و خود را پیشرو جلوه می دادند. از آنجا

ص : 49

اشاره

فصل پنجم: شناخت قبله

شناخت قبله در اسلام، برای ادای فریضه نماز ضروری است؛ زیرا از نظر شرع مقدس، نماز خواندن به سوی غیر قبله صحیح نیست. بنابراین، قبله یکی از شرایط درستی و مقدمات نماز به شمار می رود. همچنین در اعمالی چون ذبح حیوانات و دفن مردگان، رو به قبله بودن، شرط درستی عمل است. ازاین رو، شناخت قبله و قبله یابی از صدر اسلام تاکنون، به ویژه برای مناطق دوردست و بیرون از مکه مطرح بوده است. با این تفاوت که در اوایل رواج اسلام، قبله یابی به دلیل نزدیکی مناطق به مکه به راحتی صورت می گرفت، ولی پس از گسترش اسلام در سرزمین های دور، جهت یابی قبله برای مسلمانان دوردست، اهمیت ویژه ای یافت. ازاین رو، در زمان های مختلف، علمای اسلام برای شناخت قبله، به روش هایی دست زدند و در تلاش بودند به صورت دقیق و آسان، جهت قبله را به دست آورند. به همین دلیل، رساله هایی در این زمینه تدوین کردند و تاکنون روش های مختلفی برای جهت یابی قبله ارائه داده اند که به برخی از آنها اشاره می کنیم:

1. روش علمی

1. روش علمی

روش علمی در تعیین قبله، از جمله دقیق ترین روش هاست که بر اساس قواعد ریاضی و هندسی صورت می گیرد. روش علمی، انواعی دارد که یکی از آنها «دایره هندیه» است. البته برای اجرای این روش، دانستن طول و عرض شهر و طول و عرض مکه معظمه ضروری است. مقدار تفاوت محل موردنظر و مکه معظمه را به دست می آوریم و به همان مقدار، انحراف جهت برای ما معلوم می شود.

ص : 51

اشاره

فصل ششم: همراه با برنامه سازان

تغییر قبله از جمله حوادثی است که نکته های آموزنده فراوانی دارد. این واقعه نشان می دهد که مسلمانان باید عزتمند و مستقل باشند و در هیچ یک از امور، زیر بار ذلت و طعنه دیگر اقوام و ملل نروند.

البته بیان فلسفه احکام و تعبد محض در برابر دستورهای الهی و آزمایش مسلمانان نیز می تواند از دیگر نکته های آموزنده حادثه باشد.

شناخت این رویداد در عصر حاضرکه مسلمانان جهان در بند وابستگی های فرهنگی و اقتصادی دست و پا می زنند، زنگ بیدار باش و نوید آزادگی است.

صداوسیما با ترسیم ابعاد این واقعه، مسلمانان را با آموزه های اصیل دینی آشنا می کند و زنگارهای وابستگی های جاهلانه را می زداید.

پیشنهادهای برنامه ای

پیشنهادهای برنامه ای

1. اطلاع رسانی در مورد این روز به صورت زیر نویس یا پیام مجری یا در قالب تقویم تاریخ.

2. پخش برنامه های مستند چند دقیقه ای با بیان گوشه ای از حادثه خواندن آیات مربوط به آن و نمایش مسجدی که این واقعه در آن اتفاق افتاد.

3. نمایش آیه های مربوط به حادثه و بیان عبرت های آن به صورت کوتاه و منظم.

ص : 58

پرسش های کارشناسی

پرسش های کارشناسی

1. فلسفه خواندن نماز به سوی قبله چیست؟

2. اسرار و آثار تغییر قبله را بیان کنید.

3. عبرت های تغییر قبله چیست؟

4. یهودیان چه شبهه هایی را در مسئله قبله مطرح می کردند؟ چرا؟

5. پاسخ شبهه های یهود چیست؟

6. چهره یهود در قرآن چگونه معرفی شده است؟

7. چه کارهایی را باید رو به قبله و چه کارهایی را نباید رو به قبله انجام داد؟ همچنین آثار فردی و اجتماعی آن را بیان کنید.

8. راه های شناخت قبله چیست؟

9. درباره جایگاه و اهمیت قبله اول مسلمانان (بیت المقدس) توضیح دهید.

ص : 60

کتاب نامه

کتاب نامه

* قرآن کریم.

* نهج البلاغه، ترجمه: سید علی نقی فیض الاسلام، تهران، فقیه، 1351.

1. اسعدی، مرتضی، بیت المقدس، بی جا، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، 1367.

2. تاریخ سیاسی اسلام، ترجمه: ابوالقاسم پاینده، تهران، جاویدان، چاپ هفتم، 1371.

3. ثقفی تهرانی، میرزا محمد، روان جاوید، تهران، برهان، چاپ دوم، 1398 ه . ق.

4. جوادی آملی، عبداللّه ، صهبای حج، قم، اسراء، چاپ سوم، 1381.

5. حر عاملی، شیخ محمد بن حسن، وسائل الشیعه، بیروت، احیاء التراث العربی، بی تا.

ص : 62