ص: 2

پدر حضرت مهدی(عج)34

مادر حضرت مهدی(عج)35

نظر چند تن از دانشمندان اهل سنت درباره پدر حضرت مهدی(عج)35

بررسی یک روایت37

فصل سوم: برخی فضایل حضرت مهدی(عج) در روایت ها40

1. ولایت تکوینی حضرت مهدی(عج)40

2. فرشتگان در خدمت حضرت مهدی(عج)41

3. حضرت مهدی(عج) از سروران بهشت41

4. حضرت مهدی، طاووس بهشتیان41

5. حضرت مهدی(عج)، مایه نجات و اُلفت دل ها41

6. حضرت مهدی(عج)، جلوه گاه اسم الهی «صمد»42

7. برتری حضرت مهدی(عج) بر عیسی بن مریم43

8 . حضرت مهدی(عج)، بهترینِ امت اسلام44

9. حضرت مهدی(عج)، نابودگر بدعت ها45

10. ارادت امام حسین46

11. علم خدادادی حضرت مهدی(عج)46

12. کرم و بخشش حضرت مهدی(عج)47

13. همانندی اخلاق حضرت و پیامبر47

14. پیروی از حضرت مهدی، پیروی از خداست48

15. حضرت مهدی(عج)، دوازدهمین و آخرین جانشین پیامبر اسلام48

الف) تعداد جانشینان پیامبر اسلام48

ب) حضرت مهدی(عج)، دوازدهمین امام50

فصل چهارم: مشخصه های ظاهری حضرت مهدی(عج) در روایت ها53

ص: 4

1. چهره درخشان53

2. جوانی خوش سیما53

3. موی بلند سر54

4. ویژگی های محاسن، چشم، دندان و...54

5. ویژگی های پیشانی و بینی55

6. قامت بلند55

7. مردی چهل ساله55

فصل پنجم: غیبت حضرت مهدی(عج)57

1. حتمی بودن غیبت57

2. تدریجی بودن غیبت58

3. محل غیبت حضرت مهدی(عج)58

4. غیبت صغرا و کبرا59

الف) نظر ابن صباغ درباره انواع غیبت حضرت مهدی(عج)60

ب) دو فرق اساسی غیبت صغرا و کبرا60

5. دو فرضیه درباره چگونگی غیبت حضرت مهدی(عج)60

6. فلسفه غیبت حضرت مهدی(عج)61

الف) آمادگی جامعه برای بهره مند شدن از محضر امام61

ب) آزمایش مردم62

بخش دوم: حکومت حضرت و مسائل پیرامون آن63

فصل اول: قطعی بودن ظهور حضرت مهدی(عج)64

بشارت دادن پیامبر اسلام به ظهور حضرت مهدی(عج)64

تواتر اخبار مربوط به حضرت مهدی(عج)65

بیانیه رسمی «رابطة العالم الاسلامی» درباره حضرت مهدی(عج)67

ص: 5

اتفاق نظر دانشمندان اسلامی درباره ظهور حضرت مهدی(عج)69

فتوای علمای مذاهب اربعه درباره ظهور حضرت مهدی(عج)71

نشانه ای دیگر بر قطعی بودن مسئله ظهور حضرت مهدی(عج)72

فصل دوم: حکومت حضرت مهدی(عج) در قرآن74

ضرورت توجه قرآن به موضوع مهدویت74

آیاتی درباره حکومت جهانی حضرت مهدی(عج)75

1. پیروزی دین اسلام بر همه ادیان75

2. ذلت رومیان در زمان حکومت حضرت مهدی(عج)77

3. تسلط مؤمنان بر زمین78

4. حکومت حضرت مهدی(عج) نشانه نزدیک شدن قیامت81

5. نیکان، وارث زمین خواهند شد82

6. گردآوری یاران حضرت مهدی(عج)84

7. وعده رهبری مستضعفان جهان84

فصل سوم: سیره و روش حضرت مهدی(عج)86

نخستین پیام حضرت مهدی(عج) به مردم86

1. عمل به سنت پیامبر87

2. سخت گیری به کارگزاران88

3. دقت در احقاق حقوق89

4. رعایت عدالت در تقسیم اموال90

فصل چهارم: اوضاع جهان، پیش از ظهور حضرت مهدی(عج)91

1. وضعیت سیاسی _ اجتماعی91

2. اوضاع اقتصادی مردم پیش از ظهور حضرت مهدی(عج)92

3. بلاهای طبیعی در آخرالزمان93

ص: 6

4. اوضاع فرهنگی94

فصل پنجم: نشانه های ظهور96

1. خروج سفیانی98

الف) مشخصات ظاهری سفیانی98

ب) قیام سفیانی و سرانجام آن99

2. قیام دَجّال100

الف) چه کسانی فریب دجال را می خورند؟100

ب) دجال در مسیحیت و یهود101

ج) دجال از دیدگاهی دیگر101

د) چند دلیل بر اینکه دجال، شخص معینی نیست102

ه_) نکته ای دیگر درباره دجال103

فراگیر شدن فساد و ظهور نکردن حضرت104

زمان ظهور حضرت مهدی(عج)105

فلسفه معلوم نبودن زمان ظهور106

پاسخ به یک توهم106

تلاش دشمنان اسلام برای تضعیف باورهای دینی مسلمانان108

فصل ششم: ویژگی های جامعه موعود110

1. قسط و عدل110

معنای قسط و عدل110

زنده شدن زمین با اجرای عدالت111

2. وحدت و الفت111

3. حاکمیت دین اسلام112

4. صلح و آرامش112

ص: 7

5 . امنیت113

6. روحیه بی نیازی مردم113

7 . بهبود وضعیت اقتصادی در جامعه موعود114

فصل هفتم: انتظار ظهور116

اهمیت انتظار فرج116

مفهوم انتظار116

مفهوم حقیقی انتظار117

دو عنصر اصلی در مفهوم انتظار117

تناسب انتظار، با هدف مورد انتظار117

آثار سازنده و مفید انتظار118

1. اصلاح افراد118

2. اصلاح جامعه118

3. بیمه شدن در برابر فساد محیط و جامعه119

پاسخ به یک اشکال120

بخش سوم: پاسخ به شبهه ها122

1. آیا حضرت مهدی، همان عیسی بن مریم است؟123

عقیده قرطبی درباره این حدیث124

یک توجیه برای حدیث «لا مهدی الا عیسی بن مریم»125

2. شبهه ابن خلدون126

پاسخ126

پاسخ احمد بن محمد صدّیق به ابن خلدون127

3. تهمت احمد امین به شیعه127

پاسخ علامه سید محسن امین به احمد امین128

ص: 8

4. تهمتی دیگر از احمد امین128

پاسخ129

5. امامت کودک پنج ساله129

پاسخ130

6. طول عمر حضرت مهدی(عج)131

پاسخ131

7. وجود امام غایب چه سودی به حال جامعه دارد؟135

خورشید پنهان136

8 . آیا مهدی ظهور نکرده است؟138

مدعیان دروغین مهدویت138

محمد حنفیه139

فرقه راوندیه139

درویش رضا140

امیر تیمور تاش بن ابی جویان140

هدف های استعمارگران141

غلام احمد قادیانی142

سیدمحمدعلی شیرازی (باب)142

احتمال صدق ادعای منادیان ظهور مهدی(عج)143

وظیفه دانشمندان اسلامی144

9. شبهه های رشید رضا درباره حضرت مهدی و پاسخ آن144

کتاب نامه149

ص: 9

امید است با این اثر توانسته باشیم، در جهت شفاف تر ساختن چهره حقیقت گامی هرچند کوچک برداریم و از این رهگذر، در رفع اختلاف ها و ایجاد وحدت کلمه میان مسلمانان توفیقی به دست آوریم.ان شاءالله

ص: 11

دوازده گانه پیش امامیه... در سامرا متولد شد و پدرش در حالی که او 5 سال از عمرش گذشته بود، وفات کرد و بعضی گفته اند که وی در شب نیمه شعبان سال 255 ه . ق متولد شده است».(1)

6. فخر رازی شافعی در کتاب الشجرة المبارکة فی انساب الطالبیّه می نویسد:

«امام حسن عسکری دارای دو پسر و دو دختر بودند. یکی از پسرانشان صاحب الزمان عج الله تعالی فرجه الشریف است. پسر دوم ایشان «موسی» است که در زمان حیات پدرش وفات یافت...».(2)

البته برخی از کسانی که ولادت حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف را پذیرفته اند، معتقدند که ایشان وفات کرده است، از جمله ذهبی در کتاب تاریخ دول الاسلام می نویسد: «ایشان دو سال بعد از پدرش زنده بود و بعد ناپدید شد و معلوم نیست چگونه وفات یافت».

اوست کسی که پیش از قیامش غیبت خواهد داشت.

2. از روایت هایی که بر ولادت و زنده بودن حضرت در حال حاضر دلالت دارد، این روایت است:

مَنْ ماتَ وَ لَمْ یَعْرِفْ اِمامَ زَمانِهِ ماتَ مِیْتَةَ الْجاهِلِیَّةِ.(1)

هر کس بمیرد و امام زمان خود را نشناسد، به مرگ جاهلیت از دنیا رفته است.

در استدلال به این حدیث، ذکر چند نکته لازم است:

نکته اول: این روایت را تعداد زیادی از بزرگان اهل سنت (البته با کمی اختلاف در عبارت) نقل کرده اند، از جمله طِیالیسی در مُسْند؛ حافظ عَبْدُالرزّاق در المصنف؛ ابن سَعْد در طَبَقات؛ اِسْکافی در المعیار و الموازنه و احمد حنبل بارها در مسند. ازاین رو، می توان آن را از نظر معنی متواتر دانست.

نکته دوم: روایت به مردم عصر خاصی اختصاص ندارد؛ زیرا به صورت کلی و عام فرموده است: «هر کس بمیرد و امام زمانش را نشناسد....» بنابراین، معلوم می شود در هر عصر و زمانی، امام زنده ای وجود دارد که حکومت بر جهان، حق او و امامت و رهبری جامعه، شایسته مقام اوست و هیچ گاه زمین از وجود چنین پیشوایی خالی نخواهد ماند. در زمان حاضر نیزما جز حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف ، کسی را مناسب و در خور این مقام نمی شناسیم. پس ایشان هم اکنون حاضر و زنده است.

نکته سوم: باید توجه داشت مقصود از امامی که شناخت او، وظیفه مردم هر عصر و زمانی خوانده شده، بی تردید هر کسی نیست که بر جامعه حکومت

ص: 16

می کند؛ زیرا شناخت حاکم، به ویژه اگر ستمگر باشد، ارزش واهمیتی ندارد که وقتی صورت نگیرد، سبب شود انسان به مرگ جاهلیت از دنیا برود!

3. دلیل دیگر بر ولادت حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف ، روایت های متعددی است که بر تشرف بعضی به خدمت آن حضرت دلالت دارند. از جمله حسن بن ایوب می گوید:

همراه عده ای به خدمت امام حسن عسکری علیه السلام رسیدیم تا درباره امام پس از ایشان بپرسیم. در مجلس چهل نفر حضور داشتند. حضرت دستور داد کسی از مجلس خارج نشود و پس از مدتی خطاب به عثمان بن سعید فرمود: می خواهید بگویم برای چه در اینجا جمع شده اید؟ حاضران پاسخ دادند: بفرمایید. حضرت فرمود: برای اینکه درباره امام پس از من بپرسید. همه گفتند: آری. در این هنگام پسری مانند پاره ماه که شبیه ترین مردم به امام حسن عسکری علیه السلام بود، وارد مجلس شد. حضرت با اشاره به او فرمود: این پسر، امام شما پس از من است. فرمان او را اطاعت کنید و پس از من اختلاف نکنید که هلاک خواهید شد و دینتان تباه می شود.(1)

محی الدین عربی نیز در کتاب فتوحات المکیه درباره حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف می نویسد: «وَ هُوَ فی زَمانِنَا الیَوْمَ مَوْجُودٌ.»(2) او در ادامه آورده است:

عُرِّفتُ بِهِ سَنَةَ خَمْس وَ تِسْعین وَ خَمْسْ مِأَة. وَ رَأَیْتُ الْعَلامَةَ اللَّتی لَهُ قَدْ اَخْفاهَا الْحَقُّ فیهِ عَنْ عُیُونِ عِبادِهِ وَ کَشَفَها لی بِمَدینةِ «فاسْ» حَتّی رَأَیْتُ خاتَمَ الْوِلایَةِ عَنْه.(3)

در سال 595 به محضرش رسیدم و علامت مخصوص ایشان را که از چشم دیگران پنهان شده است، مشاهده کردم... .

ص: 17

4. امام حسین علیه السلام فرمود:

به محضر جدم رسول الله صلی الله علیه و آله وارد شدم. حضرت مرا بر روی زانو نشاند و خطاب به من فرمود: «خداوند از صلب تو نه امام را برگزیده است که نهمین آنان «قائم» ایشان است و همه آنان از جهت فضل و منزلت در پیشگاه خدا یکسانند».(1)

5. جوینی شافعی از عبدالله بن عباس نقل می کند:

سَمِعْتُ رَسُولَ اللّه صلی الله علیه و آله یَقُولُ: اَنَا وَ عَلِی وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ و تِسْعَةُ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ مُطَهَّرُونَ مَعْصُومُونَ.(2)

(ابن عباس می گوید) از پیامبر شنیدم که فرمود: «من و علی و حسن و حسین و نُه تن از فرزندان حسین پاک و معصوم هستیم».

فصول المهمه نقل می کنند که دعبل بن علی خزاعی (شاعر) گفته است:

به خدمت حضرت رضا علیه السلام رسیدم و ضمن قصیده ای دو شعر خواندم. (شعر، عربی و مضمونش درباره خروج امام زمان عج الله تعالی فرجه الشریف است.) حضرت پس از شنیدن شعر، در حالی که می گریست، سر بلند کرد و فرمود: ای دعبل! در این دو شعر، جبرئیل به زبان تو سخن گفته است. آیا می دانی آن امام کیست که قیام می کند؟ گفتم: نمی دانم، فقط شنیده ام امامی از شما اهل بیت قیام خواهد کرد و زمین را از عدل و داد پُر خواهد ساخت.

حضرت فرمود: ای دعبل! امام پس از من، پسرم محمد است و امام بعدی، فرزندش علی و پس از او، حسن و امام پس از حسن، فرزند او حجت قائم است که در زمان غیبتش همه منتظر او هستند و پس از ظهورش همه پیرو اویند. اگر از عمر دنیا تنها یک روز باقی مانده باشد، خدا آن روز را آن قدر طولانی خواهد کرد تا او خروج کند و زمین را آن گونه که از ستم آکنده شده، از عدل پر سازد.(1)

نتوانند بود. پس انسان کامل، همیشه در عالم خواهد بود و همان طور که دل بیش از یکی نباشد، انسان کامل نیز بیش از یکی نیست.(1)

بس که حضرت مهدی منتظر، از فرزندان اوست. حضرت محمد بن الامام الحسن الخالص در شب نیمه شعبان سال 255 ه_ . ق در سامرا به دنیا آمد.(1)

ص: 22

بَلْ مِنّا یَخْتِمُ اللّهُ بِهِ کَما فَتَحَ بِنا رَبُّنا. یَسْتَنْقِذُون مِنَ الْفِتْنَة کَما اُنْقِذُوا مِنَ الشِّرْکِ.(1)

علی علیه السلام به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله عرض کرد: ای رسول خدا! آیا مهدی از ما آل محمد است یا از غیر ماست؟ حضرت فرمود: البته از ماست. خدا [این نظام هستی را] با او به پایان می رساند، همان گونه که با ما آغاز کرد. [به وسیله مهدی] مردم از فتنه نجات می یابند؛ همان گونه که از شرک نجات یافتند.

4. حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف از فرزندان پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله است:

عَنْ رَسُولِ اللّه صلی الله علیه و آله: اَلْمَهْدی مِنْ وُلْدی وَجْهُهُ کَالْکَوکَبِ الدُّرّی...یَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلاً کَما مُلِئَتْ جَوْراً یَرْضی بِخِلافَتِهِ اَهْلُ السَّماءِ وَ اَهْلُ الْأَرْض وَ الطَّرْفِی الْجَّوِّ... .(2)

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: مهدی از فرزندان من است [که] چهره اش همچون ستاره درخشان است... زمین را از عدل پر خواهد ساخت، آن چنان که از بیداد پر شده و ساکنان زمین و آسمان و حتی پرندگان آسمانی از حکومت او راضی هستند... .

5. حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف از فرزندان حضرت علی علیه السلام است:

قالَ رَسُولُ اللّه صلی الله علیه و آله: اِنَّ عَلِیّاً اِمامُ اُمَّتی مِنْ بَعْدی وَ مِنْ وُلْدِهِ الْقائِمُ الْمُنْتَظَرُ اَلَّذی إِذا ظَهَرَ یَمْلَأُ الأَرْضَ عَدْلاً وَ قِسْطاً... .(3)

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: همانا علی پیشوای امت من پس از من است و قائم منتظر از فرزندان او خواهد بود؛ همان که وقتی ظهور کند، زمین را از عدل و داد پُر سازد... .

ص: 24

6. مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف از فرزندان فاطمه علیهاالسلام است:

عَنْ اُمِّ سَلَمَةَ قالَتْ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: اَلْمَهْدِی مِنْ عِتْرَتی مِنْ وُلْدِ فاطِمَة.(1)

ام سلمه می گوید: از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود: مهدی از خاندان من و از فرزندان فاطمه است.

7. مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف از فرزندان امام حسین علیه السلام است:

عَنْ حُذَیْفَةَ قالَ: خَطَبَنا رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله فَذَکَرَنا بِما هُوَ کائِنٌ ثُمَّ قالَ: لَوْ لَمْ یَبْقَ مِنَ الدُّنْیا اِلّا یَوْمٌ واحِدٌ لَطَوَّلَ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ ذلِکَ الْیَوْمَ حَتّی یَبْعَثَ فیه رَجُلاً مِنْ وُلْدی اِسْمُهُ اِسْمِی. فَقامَ سَلْمانُ الْفارسِی وَ قالَ: یا رَسُولَ اللّهِ اِنَّهُ مِنْ اَی وُلْدِکَ؟ قالَ صلی الله علیه و آله: «هُوَ مِنْ وُلْدی هذا» وَ ضَرَبَ بِیَدِهِ عَلَی الْحُسَیْنِ.(2)

حذیفه می گوید: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در سخنرانی خود برای ما، بعضی حوادث آینده را یادآوری کرد و در ادامه فرمود: اگر از دنیا تنها یک روز باقی مانده باشد، خداوند آن روز را آن قدر طولانی خواهد کرد تا مردی که از فرزندان من و هم نام من است، ظهور کند. سلمان فارسی برخاست و پرسید: یا رسول اللّه! از نسل کدام یک از فرزندانت است؟ حضرت در حالی که با دست مبارک بر امام حسین می زد، فرمود: «از نسل این فرزندم».

رشید رضا در تفسیر المنار چنین می نویسد: «وَرَدَ فی بَعْضِ الْأَخْبار اَنَّ الْمَهْدِی مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ؛ در بعضی روایات وارد شده که حضرت مهدی از فرزندان امام حسین علیه السلام است».(3)

ص: 25

در حدیث دیگری، کنجی شافعی از ابی هارون عبدی نقل می کند که گفت: نزد اَبا سَعید خُدْری رسیدم و به او گفتم: آیا در جنگ بدر حضور داشتی؟ گفت: آری. گفتم: آیا آنچه از پیامبر صلی الله علیه و آله درباره علی علیه السلام و فضایلش شنیده ای، برای من نقل نمی کنی؟ پاسخ داد: البته که نقل می کنم. روزی پیامبر صلی الله علیه و آله دچار کسالتی شد و در بستر بیماری افتاد. فاطمه زهرا علیهاالسلام به عیادت پدر آمد. من نیز در سمت راست حضرت بودم. فاطمه با دیدن ضعف پدر متأثر شد و گریست، به گونه ای که اشک بر گونه اش جاری شد. پیامبر صلی الله علیه و آله متوجه گریه او شد و فرمود: «فاطمه جان! چرا گریه می کنی؟! آیا نمی دانی که خداوند توجهی به زمین کردو از میان همه زمینیان، پدرت را برگزید و به عنوان پیامبر مبعوث فرمود و سپس برای بار دوم، نگاهی به زمین کرد و شوهرت را برگزید و به من وحی فرمود که تو را به ازدواج او درآورم و او را به عنوان وصی خود برگزینم؟ آیا نمی دانی به لطف الهی، پدرت تو را به عقد ازدواج کسی درآورد که از همه داناتر و حلم و بردباری اش از همه بیشتر است و پیش از همه اسلام را پذیرفت؟» فاطمه خوش حال شد و لبخند زد.

آن حضرت برای آگاهی بیشتر فاطمه، چنین ادامه داد:

«ای فاطمه! برای علی شش منقبت و فضیلت است: ایمان به خدا و رسولش؛ حکمت؛ همسرش؛ دو پسرش (حسن و حسین)؛ امر به معروف و نهی از منکر.

ای فاطمه! خداوند شش ویژگی به خاندان ما داده است که به احدی نداده و نخواهد داد: پیامبرِ ما خاندان که پدرت باشد، بهترینِ پیامبران است؛ وصی ما خاندان که شوهر توست، بهترینِ اوصیا و شهید ما خاندان که حمزه، عموی پدرت است، بهترینِ شهداست و از ماست دو سبط این امت که دو پسر تو هستند و مهدی امت از خاندان ماست، همان که عیسی پشت سرش نماز

ص: 26

می گزارد.» سپس دست مبارک را بر شانه حسین (که گویا همراه مادر به عیادت رسول الله صلی الله علیه و آله آمده بود) زد و فرمود: «مِنْ هذا مَهْدِی الْأُمَّةِ؛ مهدی امت، از فرزندان این [پسرم] است».(1)

8 . حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف ، نهمین فرزند امام حسین علیه السلام است.

بر اساس روایت های متعددی، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف را نهمین فرزند امام حسین علیه السلام خوانده است؛ از جمله در این حدیث خطاب به امام حسین علیه السلام می فرماید:

... اَنْتَ سَیِّدٌ اِبْنُ سَیْدٍ وَ اَنْتَ اِمامٌ اِبْنُ اِمامٍ وَ اَنْتَ حُجَّةٌ اِبْنُ حُجَّةٍ، اَبُو حُجَجٍ تِسْعَةٍ. تاسِعُهُمْ قائِمُهُمْ.(2)

تو آقا و فرزند آقایی و تو امام و فرزند امامی و تو حجت و فرزند حجتی و پدر نُه حجت هستی که نهمین آنان «قائم»(3) ایشان است.

2. سید مؤمن بن حسن بن مؤمن شبلنجی مصری

وفات ابومحمد حسن بن علی عسکری علیه السلام در روز جمعه هشتم ربیع الاول در سال 260 بود و از فرزندان، فقط پسرش محمد را بعد از خود گذاشت.

فصل: درباره ذکر مناقب محمد بن الحسن خالص، فرزند علی هادی، فرزند محمد جواد، فرزند علی رضا، فرزند موسی کاظم، فرزند جعفر صادق، فرزند محمد باقر، فرزند علی زین العابدین، فرزند حسین، فرزند علی، فرزند ابی طالب رضی الله عنه. مادرش امّ ولد که به او نرجس گفته می شود و بعضی نام مادر او را صقیل(1) و بعضی سوسن گفته اند و کنیه اش ابوالقاسم است.(2)

3. محمد بن طلحه شافعی

وی در کتاب مَطالبُ السّئول فی مَناقِبِ آلِ الرَّسول(3) نام های اجداد حضرت مهدی را بیان می کند و حضرت را از فرزندان امام حسین علیه السلام می داند.

4. شیخ عبداللّه شبراوی شافعی مصری

شبراوی پس از تعریف و تمجید فراوان از دوازده امام، از اینان به عنوان سلسله هاشمیه یاد می کند و سپس نام مبارک تمامی این سلسله والامقام را بیان می کند. (از حضرت مهدی تا امیرالمؤمنین، علی بن ابی طالب علیه السلام)(4)

5. محی الدین عربی (عارف برجسته اهل سنت)

بنا بر آنچه در چاپ های اخیر کتاب فتوحات المکیه آمده، ایشان جد حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف را امام حسن علیه السلام می داند،(5) ولی حقیقت این است که او

ص: 28

نیزهمچون بسیاری از دانشمندان اهل سنت که نام برخی از آنان ذکر شد، جد حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف را امام حسین علیه السلاممی داند و متأسفانه در چاپ های فعلی فتوحات المکیه، نظریه ایشان تحریف شده است. گواه این سخن، عبارتی است که در کتاب الیواقیت و الجواهر (که در واقع شرح بعضی مطالب فتوحات المکیه است)، از کتاب فتوحات المکیه نقل شده است. امام عبدالوهّاب شَعرانی در این کتاب می نویسد:

عبارت شیخ محی الدین در باب 366 فتوحات این است: «بدانید که خروج حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف حتمی است، لکن او خروج نمی کند، مگر آن زمان که زمین پر از ظلم و جور شود. پس او خواهد آمد و زمین را مالامال از عدل و قسط خواهد کرد و اگر از عمر دنیا تنها یک روز باقی مانده باشد، خداوند آن روز را آن قدر طولانی خواهد کرد تا او ظهور کند و او از عترت رسول خدا صلی الله علیه و آله و از فرزندان فاطمه است. جدّ او حسین بن علی بن ابی طالب است و پدرش حسن عسکری است، فرزند امام علی النقی، فرزند امام محمدتقی، فرزند امام علی الرضا، فرزند موسی کاظم، فرزند جعفر صادق، فرزند امام محمدباقر، فرزند امام زین العابدین، فرزند امام حسین بن علی بن ابی طالب...».(1)

در این حدیث نیز سه اشکال هست:

1. ذهبی ابن لهیعه عبداللّه بن عقبه الحضرمی را که در سند حدیث واقع شده است، ضعیف می داند.(1)

2. ابن حجر عسقلانی از صاحب نظران حدیث و رجال شناسان اهل سنت، این حدیث را موقوف و منکر دانسته است.(2)

3. این روایت، کلام پسر عمروعاص است، نه کلام رسول خدا صلی الله علیه و آله، ازاین رو، معتبر نیست.

روایت سوم

مضمون روایت سوم، همان مضمون روایت نخست است و این روایت را ترمذی و ابی داوود از ابن اسحاق سبیعی نقل کرده اند.

خدشه ای که بر این حدیث وارد است اینکه سبیعی (راوی حدیث) در سال 129 ه . ق وفات کرده و حضرت علی علیه السلام(که روایت از ایشان نقل شده) در سال 40 ه . ق به شهادت رسیده است؛ یعنی اگر فرض شود سبیعی در سال شهادت حضرت علی علیه السلام متولد شده باشد، (تا سال 129) 89 سال داشته است. بر این اساس، این شخص چگونه می توانسته از امام حدیث بشنود و حفظ کند و به دیگران انتقال دهد!

به همین دلیل، مُنذری تصریح می کند که این حدیث، منقطع(3) است. افزون بر این، ذَهبی در میزان الاعتدال آورده است که سبیعی در آخر عمر

ص: 31

پریشانی حواس داشته و بسیار طبیعی است که چنین شخصی نام حسین را، حسن بگوید.

سروران جوانان بهشتی هستند و سوگند به کسی که مرا به حق مبعوث فرمود،پدر آن دو از آن دو بهتر است.» در ادامه این حدیث، حضرت می فرماید:

یا فاطِمَةُ وَ الَّذی بَعَثَنی بِالْحَقِّ اِنَّ مِنْهُما مَهْدِی هذِهِ الْأُمَّةِ... .(1)

ای فاطمه! سوگند به کسی که مرا به حق برانگیخت، همانا مهدی این امت، از آن دو [حسن و حسین] است... .

فقط فرزندان حضرت علی علیه السلاممی دانستند و از فرزندان پیامبرصلی الله علیه و آله به شمارنمی آوردند. در حالی که چنین اندیشه ای به هیچ صورت با فرهنگ اسلامی و قرآنی سازگار نیست. در فرهنگ اسلامی، زن مانند مرد، عضو اصلی خانواده است و شخص همان گونه که از ناحیه پدر به اجداد خود منسوب می شود، از ناحیه مادر نیز نسبت خویشاوندی می یابد.

گواه این مطلب، این آیه قرآن است:

وَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ داوُودَ وَ سُلَیمانَ وَ أَیُّوبَ وَ یُوسُفَ وَ مُوسی وَ هارُونَ وَ کَذلِکَ نَجْزِی الُْمحْسِنین. وَ زَکَریّا وَ یَحْیی وَ عِیسی و اِلْیاسَ کُلٌّ مِنَ الصّالِحین. (انعام: آیات 84 _ 85)

و از فرزندان ابراهیم هستند داوود و سلیمان و ایوب و یوسف و موسی و هارون و این چنین پاداش می دهیم نیکوکاران را و (نیز از فرزندان ابراهیم هستند) زکریا و یحیی و عیسی و اِلیاس که همه از صالحانند.

در این آیه، حضرت عیسی از فرزندان حضرت ابراهیم خوانده شده، با اینکه پدری نداشته و فقط از ناحیه مادر به حضرت ابراهیم منسوب است.

بنابراین، فرزندان حضرت علی علیه السلام و فاطمه زهرا علیهاالسلام، فرزندان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به شمار می آیند؛ زیرا فرزندان دختر پیامبرند و حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف نیز از ناحیه مادر، از فرزندان امام حسن مجتبی علیه السلام است و اشکالی که مطرح شد، وارد نیست.

عَنْ عَلِی الرِّضا ابْنِ مُوسَی الْکاظِمِ علیه السلام قالَ: الْخَلَفُ الصّالِح، مِنْ وُلْدِ الْحَسَنِ ابْنِ عَلی اَلْعَسْکَری، هُوَ صاحِبُ الزَّمانِ وَ هُوَ الْمهدی عج الله تعالی فرجه الشریف .(1)

امام رضا علیه السلام فرمود: خلف صالح، از فرزندان امام حسن عسکری است، او صاحب الزمان و مهدی [موعود] است.

2. ابوعبدالله محمد کنجی شافعی

«همانا مهدی، فرزند حسن عسکری است. پس او زنده و موجود و از زمان غیبتش تا الان باقی است و امتناعی در بقایش نیست؛ به دلیل بقای عیسی و خضر و الیاس».(1)

3. نورالدین علی بن محمد مالکی

«همانا مهدی موعود، فرزند ابومحمد حسن عسکری است».(2)

4. سید مؤمن شبلنجی

وی، حضرت مهدی را فرزند امام حسن عسکری می داند.(3)

5. سیدعبدالوهاب شعرانی

شعرانی در کتاب الیواقیت و الجواهر، پس از بیان بعضی نشانه های آخرالزمان می گوید: «... فَهُناکَ یَتَرقَّبُ الْمهدی عج الله تعالی فرجه الشریف وَ هُوَ مِنْ اَوْلادِ الْإِمامِ حَسَنِ الْعَسْکَری...؛ در آن هنگام انتظار می رود که مهدی ظهور کند و او از اولاد امام حسن عسکری است».(4)

6. سبط ابن جوزی

وی در کتاب تذکرة الخواص حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف را فرزند امام حسن عسکری علیه السلام می خواند.(5)

ص: 36

از عاصم،جمله یاد شده وجود دارد و هر انسان عاقلی، این نقل را با توجه به مخالفت آن با نقل بسیاری از ائمه حدیث، بی اعتبار می داند».(1)

نظریه بعضی دانشمندان درباره زائدة (راوی حدیث)، مطلب پیشین راتأیید می کند؛ برای مثال کنجی شافعی در البیان می نویسد: «زائدة بن ابی وقادْ عادت داشته است چیزی بر احادیث بیفزاید».(2)

احتمال دیگر این است که با توجه به جایگاه بالایی که حدیث در نزد توده مردم داشته و ایشان آنچه را در احادیث می آمد با جان و دل می پذیرفتند،عده ای دنیاطلب که تنها در اندیشه حکومت بر مردم بودند، باسوءاستفاده در این زمینه، عده ای را اجیر کرده باشند تا با ساختن احادیث دروغ یا افزودن مطلبی به بعضی احادیث، از آن به سود خودشان استفاده و پایه های حکومت خویش را تقویت کنند. بر اساس آنچه در تاریخ آمده و ما در بحث «مدعیان مهدویت» به آن خواهیم پرداخت، بنی عباس، از بشارت های نقل شده در احادیث مربوط به حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف ، سوءاستفاده کرده و آنها را بر خود تطبیق داده اند.

با توجه به چنین شرایطی شاید جمله ای که به حدیث اضافه شده، برای تقویت حکومت محمد بن عبداللّه منصور عباسی، ملقب به «مهدی» بوده یا برای تأیید دعوت محمد بن عبداللّه بن الحسن ملقب به «نفس زکیه» انجام شده باشد. آنچه احتمال دوم را بیشتر می کند این است که بعضی تاریخ نگاران مانند مؤلف کتاب الفخری فی الآداب السلطانیه و الدول الاسلامیه نقل کرده اند عبداللّه

ص: 38

محض در ذهن بعضی از مردم چنین تثبیت کرده بود که فرزندش محمد، مهدی موعود است و همین شخص، جمله آخر را به حدیث افزوده است.(1)و(2)

ص: 39

کرده اند مهدی همان عیسی بن مریم است:

عَنْ عَلِی بْنِ اَبِی طالِبٍ علیه السلام قالَ: قُلْتُ یا رَسُولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله أَمِنّا آلُ مُحَمَّدٍ اَلْمَهْدِی اَوْ مِنْ غَیْرِنا؟

فَقالَ صلی الله علیه و آله: لا بَلْ مِنّا، یَخْتِمُ اللّهُ بِهِ الدِّینَ کَمَا افْتَتَحَ بِنا وَ بِنا یَنْقِذُونَ مِنَ الْفِتْنَةِ کَمَا انْقِذُوا مِنَ الشِّرْکِ وَ بِنا یُؤلِّفُ اللّهُ قُلُوبَهُمْ بَعْدَ عَداوَةِ الْفِتْنَةِ کَما أُلِّفَ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ بَعْدَ عَداوَةِ الشِّرْکِ وَ بِنا یُصْبِحُونَ بَعْدَ عَداوَةِ الْفِتْنَةِ اِخْواناً فِی دینِهِمْ.(1)

حضرت علی علیه السلام می فرماید: از رسول خدا صلی الله علیه و آله پرسیدم: آیا مهدی از ما خاندان محمد است یا از غیر ماست؟

حضرت فرمود: البته که از ما خاندان است، خدا دین را با او به پایان خواهد رساند، همان گونه که با ما آغاز کرد و به وسیله او مردم از فتنه نجات خواهند یافت، همان گونه که به وسیله ما از شرک نجات یافتند و به وسیله او دل ها بعد از دشمنی فتنه، اُلفت می یابند، همان گونه که به وسیله ما پس از دشمنی شرک اُلفت یافتند و به وسیله او مردم، پس از دشمنی های فتنه، برادران دینی یکدیگر خواهند شد.

همه مردم به او نیازمندند و او به احدی [از مردم] نیاز ندارد.

«صمد» یکی از نام های خداوند و به معنای وجودی است که از هر چیزی بی نیاز است و همه به او نیازمندند. بر اساس این حدیث، حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف را از این نظر که همه مردم به او نیازمند هستند و او به احدی نیاز ندارد، می توان جلوه گر نام الهی «صمد» دانست.

کند. حضرت عیسی در حالی که دستش را میان شانه های حضرت گذاشته است، می گوید: جلو بایست و نماز را اقامه کن؛ چراکه نماز به خاطر شما اقامه شده. حضرت جلو می رود و نماز را اقامه می کند.

در تبیین برتری حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف بر حضرت عیسی علیه السلام، خلاصه ای از سخنان کنجی شافعی از کتاب مهدی موعود را می آوریم. او نخست تأکید می کند، روایت هایی که می گویند: «حضرت عیسی پشت سر حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف نماز می گزارد و در رکاب ایشان می جنگد» از نظر سند، معتبر و خدشه ناپذیرند؛ سپس می گوید این روایت ها بر برتری حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف دلالت دارند؛ زیرا از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده است که امام جماعت باید پیشوای آنان باشد. اگر دو نفر برابر بودند، آن کس که عالم تر است امام جماعت شود و اگر از نظر علمی یکسان هستند، آن کس که فقیه تر است و اگر از این نظر نیز یکسان بودند، آن کس که سابقه دینی اش بیشتر است و چنانچه از این جنبه هم تفاوتی نداشتند، آن کس که خوش سیماتر است امام جماعت شود.

کنجی در ادامه می افزاید: با توجه به اینکه حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف و حضرت عیسی علیه السلام هر دو معصوم و از انجام هر عملی که شائبه غیر دینی داشته باشددورند، بی تردید اگر حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف اولویت نداشته باشد، نه خودهیچ گاه امامت جماعت را می پذیرد و نه برای حضرت عیسیعلیه السلام جایز است که به ایشان اقتدا کند.(1)

وَ وَلاّکُمْ خَیْرَ اُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَأَلْحِقُوا بِمَکَّةَ فَاِنَّهُ الْمَهْدِی... .(1)

ندادهنده ای از آسمان ندا می دهد: ای مردم! خداوند، شر ستمگران و منافقان و پیروانشان را از سر شما قطع کرد و بهترینِ امت محمدصلی الله علیه و آله را سرپرست شما ساخت. پس (برای بیعت با او) به سوی مکه بروید، همانا او مهدی است... .

در حدیث دیگری از صحابه پیامبر علیهاالسلام چنین نقل شده است: «هُوَ خَیْرُ أَهْلِ الْأَرْضِ؛ او (حضرت مهدی) بهترینِ اهل زمین است».(2)

روایت های فراوانی درباره بدعت هایی که تا پیش از ظهور حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف در دین اسلام پدید می آید، وجود دارد و حتی از بعضی بدعت ها نام برده شده است. در برخی روایت ها تصریح شده است که آن حضرت بدعت ها را از بین خواهد برد:

لا یَتْرُکُ بِدْعَةٌ اِلّا أَزالَها وَ لا سُنَّةٌ اِلّا اَقامَها.(1)

هیچ بدعتی نیست، مگر آنکه حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف آن را نابود می کند و هیچ سنت فراموش شده ای نیست، مگر آنکه حضرت آن را به پا خواهد کرد.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: مردی از اهل بیت من قیام می کند که اسمش همانند اسم من و اخلاقش همانند اخلاق من است. او زمین را پر از عدل و داد خواهد کرد، آن گونه که پر از ستم شده است.

که حضرت در آنها تعداد جانشینان خود را دوازده نفر خوانده و تأکید کرده که هر دوازده نفر از قریشند.

عَنْ جابِرِبْن سَمُرةَ قالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: یَکُونُ اِثْناعَشَرَ اَمیرا. فَقالَ کَلِمَةٌ لَمْ اَسْمَعْها فَقالَ اَبی: اِنَّهُ قالَ: کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ.(1)

جابر بن سَمُرَه می گوید: از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود: [پس از من] دوازده امیر خواهند بود. سپس حضرت جمله ای فرمود که من نشنیدم. پدرم به من گفت: حضرت فرمود که همه شان از قریش هستند.

عَنْ جابِرِبْن سَمُرَه قالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللّه صلی الله علیه و آله یَقُول: «لا یَزال اَثرُ النّاسِ ماضِیا ما وَلِیَهُمْ اِثْناعَشَرَ رَجُلاً» ثُمَّ تکَلَّمَ النَّبِی صلی الله علیه و آله بِکَلِمَةٍ خَفِیَتْ عَنّی فَسَأَلْتُ أَبی ماذا قالَ رَسُولُ اللّه صلی الله علیه و آله؟ فَقالَ: قالَ: «کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ»(2)

جابر بن سمره می گوید: از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود: امور مردم پیوسته می گذرد تا آن زمان که دوازده مرد سرپرست آنان باشند. سپس حضرت جمله ای فرمود که من متوجه نشدم. از پدرم پرسیدم: حضرت چه فرمود؟ پاسخ داد: فرمود همه شان از قریش هستند.

سه _ امام احمد حنبل در مسندش، 35 حدیث از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل می کند، مبنی براینکه جانشینان آن حضرت، دوازده نفرند. از جمله آنها این حدیث است:

عَنْ سَمُرَة قالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: یَکُونُ لِهذِهِ الْأُمَّةِ اِثْناعَشَرَ خَلیفَة.(3)

سمره می گوید: از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود: برای این امت دوازده خلیفه است.

چهار _ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرموده است:

ص: 49

اِنَّ عِدَّةَ الْخُلَفاءِ بَعْدی، عِدَّةُ نُقَباءِ مُوسی.(1)

همانا تعداد جانشینان پس از من، به تعداد نقبای موسی است.

و این در حالی است که، به نظر همه دانشمندان اسلامی، نقبای حضرت موسی علیه السلامدوازده تن بوده اند.(2)

اَنَا سَیِّدُ النَّبیّین وَ عَلِی بْنُ اَبیطالِبْ سَیِّد الْوَصیّین وَ اَنَّ اَوْصِیایی اِثْناعَشَرَ اَوَّلُهُمْ عَلِی بْنُ اَبیطالِبٍ وَ آخِرُهُمْ اَلَقائِمُ.(1)

من سرور پیامبران و علی بن ابی طالب سرور اوصیاست و همانا جانشینان من دوازده تن هستند که نخستین آنها علی بن ابی طالب و آخرین ایشان «قائم» است.

دو _ در ینابیع الموده از روضة الأحباب و فرائد السمطین از ابن عباس روایت شده که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:

جانشینان و اوصیای من و حجت های خدا بر خلق پس از من، دوازده نفرند که اول ایشان برادرم و آخرین آنها فرزند من است.

سؤال شد: یا رسول اللّه! برادرتان کیست؟

فرمود: علی بن ابی طالب.

سؤال شد: فرزندتان کیست؟

فرمود: مهدی است که زمین را از عدل و داد پر کند، همچنان که از ستم وبیداد پر شده. سوگند به آن کس که مرا به حق، بشارت دهنده مبعوث فرمود، اگر از دنیا جز یک روز باقی نماند، خدا آن روز را طولانی خواهد ساخت تا فرزندم مهدی ظهور کند و سپس عیسی بن مریم نازل شود و پشت سر او نماز بخواند و زمین به نورش روشن شود و سلطنتش به مشرق و مغرب برسد.(2)

ابن کثیر در ذیل آیه 55 سوره نور، پس از نقل روایتی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله که تعداد جانشینان ایشان را معیّن می کند، می گوید:

وَ فی هذَا الْحَدیثِ دِلالَةٌ عَلی اَنَّهُ لابُدَّ مِنْ وُجُودِ اِثْنیعَشَر خَلیفَةً عادِلاً... وَ مِنْهُمُ الْمَهْدِی اَلَّذِی

ص: 51

اسْمُهُ یُطابِقُ اسْمَ رَسُولِ اللّهِ وَ کُنْیَتُهُ کُنْیَتهُ یَمْلأُ الْأَرْضَ عَدْلاً و قِسْطا کَما مُلِئَتْ جَوْرا وَ ظُلْما.(1)

این حدیث دلالت می کند بر اینکه باید [پس از پیامبر خدا] دوازده خلیفه عادل وجود داشته باشد... و از جمله آنان مهدی است که هم نام پیامبر و کنیه اش کنیه پیامبر است و زمین را پُر از عدل و داد خواهد کرد، آن گونه که از ستم و بیداد پُر شده.

ص: 52

هنگامی که مهدی قیام کند، [بعضی از] مردم او را انکار می کنند. چون او به صورت جوانی کامیاب ظهور می کند و از بزرگ ترین امتحان ها این است که کسی که مردم او را پیر، گمان می کردند، به صورت جوان ظاهر شود.

جالب اینکه بر اساس برخی روایت ها، حتی پس از ظهور حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف ، گذشت زمان در چهره ایشان اثر نخواهد کرد و تا آخر عمر، جوان باقی خواهد ماند.

این نظریه بوده است که حضرت به لحاظ طول عمر، به صورت پیرمردی ظهور می کند. آری، به راستی همان خدایی که در طول سالیان متمادی هر حادثه ای را از جان آن حضرت دور کرده است، توان آن را هم دارد که چهره جوان و شاداب ایشان را از فرسوده شدن حفظ کند.

ص: 56

غَیْبَتِهِ کَانْتِفاعِ النّاسِ بِالشَّمْسِ اِذا سَتَرَها حِجابٌ... .(1)

[پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود]: مهدی از فرزندان من است که خداوند به وسیله او شرق و غرب عالم را فتح خواهد کرد. او (مهدی) کسی است که از دوستانش غایب می شود، غیبتی که (به خاطر طولانی بودنش) هیچ کس بر اعتقاد به امامت او پایدار نمی ماند، مگر آن کس که خداوند قلبش را برای ایمان آزموده است (و دارای ایمانی محکم است). [جابر از پیامبر می پرسد:] آیا در طول غیبت، وجود ایشان سودی برای دوستانش دارد؟

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: سوگند به آن خدایی که مرا به حق به پیامبری مبعوث فرمود، دوستان او، از نور وجودش روشنایی می گیرند و از ولایتش در زمان غیبتش بهره مند خواهند شد، آن گونه که مردم از خورشید زمانی که پشت ابر است، بهره مند می شوند.

روشن شدن این مطلب نیست. به یقین، همان خداوندی که حضرت موسی را در دوران طفولیت از میان امواج خروشان نجات داد و جد بزرگوار حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف ، پیامبر اسلام را در شبی که خانه حضرت در محاصره مشرکان بود، از شر آنان حفظ فرمود و در غار پناهش داد، جان فرزند پیامبر، حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف را نیز در شرایطی که دشمنان در تعقیبش بودند، حفظ کرده است.

به نظر می رسد آنچه سبب شده برخی از اهل سنت مانند ابن حجر در الصواعق تهمت هایی به شیعیان بزنند، این مسئله بوده که بعضی شیعیان به زیارت منزل امام حسن عسکری علیه السلام در سامرا می رفته اند، در حالی که احترام شیعیان به منزل حضرت، بر اساس عادتی نیکوست که میان همه قوم ها و ملت ها رایج است و در همه جا، وقتی بزرگی را از دست می دهند یا از درک حضورش باز می مانند، محل سکونت او را ارج می نهند و به دیده احترام به آن می نگرند. درباره حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف ، چون هیچ مکان مخصوصی که به ایشان متعلق باشد وجود ندارد، مناسب ترین مکان برای عرض ارادت به محضر آن بزرگوار (با توجه به اینکه معتقدیم زنده است و کلام ما را می شنود و پاسخ سلام ما را می دهد) همان خانه پدری حضرت در سامراست.(1)

مِنْ وَلِی وَ لا غَیْرِهِ إِلاَّ الْمَوْلَی الَّذی یلی اَمْرَهُ.(1)

روایت شده است که امام حسین علیه السلام فرمود: حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف دو غیبت دارد، یکی از آن دو به قدری طولانی است که بعضی می گویند ایشان مرده و بعضی می گویند کشته شده و بعضی می گویند که دورانش سپری شده است. هیچ کس جز خدا از محل استقرار ایشان آگاهی ندارد.

فرضیه اول: پنهان بودن جسم حضرت از نظرهاست؛ یعنی با وجود آنکه حضرت در مکانی حضور دارد، ما مکان را خالی می بینیم. طبق این فرضیه، غیبت حضرت مانند طول عمر شریفش به اعجاز الهی صورت گرفته و امری خارق العاده است. بر اساس این فرضیه، پذیرفتن مسئله محفوظ ماندن وجود حضرت از ستم و تجاوز هر ستمگر و در امان ماندنش از هر آسیبی، آسان تر است و جای هیچ شبهه ای در آن نخواهد بود؛ زیرا جسم حضرت ظاهر نیست تا در معرض خطر قرار گیرد.

فرضیه دوم: جسم امام از دید مردم پنهان نیست، بلکه عنوان ایشان پوشیده است؛ یعنی مردم حضرت را می بینند، ولی نمی شناسند. بنابراین، ممکن است حضرت مدتی در شهری سکونت کند، بدون آنکه کسی به مقام ایشان پی ببرد.

بنابراین، در فرضیه دوم به دلیل عادی بودن زندگی ایشان، امکان بروز هر حادثه ای که برای دیگران تحقق پذیر است، برای ایشان نیز وجود دارد، هر چند به خاطر پنهان بودن مقامش، از برخی خطرهای ویژه در امان باشد.

ص: 63

باشد، خداوند مردی از اهل بیت من برخواهد انگیخت تا زمین را آن گونه که مالامال از ستم شده، از عدل پُر سازد.

3. در صحیح بخاری و صحیح مسلم نقل شده است:

قالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله: کَیْفَ أَنْتُمْ اِذا نَزَلَ ابْنُ مَرْیم فیکُمْ وَ اِمامُکُمْ مِنْکُمْ.(1)

چگونه خواهید بود زمانی که عیسی بن مریم در میان شما نازل شود، در حالی که امام شما از خود شما خواهد بود؟

شرح کنندگان کتاب صحیح بخاری و مسلم، نیز تصریح کرده اند که مقصود از جمله «وَ اِمامُکُمْ مِنْکُمْ» در حدیث، حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف است.(2)

در القول المختصر فی علامات المهدی المنتظر نقل شده است:

ابن حجر مکی هیثمی در مقدمه کتابش این سخن را از پیامبر اسلام نقل می کند: « ...مَنْ کَذَّبَ بِالْمَهْدِی فَقَدْ کَفَر؛ هر کس مهدی را تکذیب کند، کافر شده است».(3)

1. ابن حجر عسقلانی شافعی: «احادیث متواتری وجود دارد، مبنی بر اینکه مهدی از این امت است و عیسی علیه السلام از آسمان فرود می آید و پشت سر وی نماز خواهد گزارد».(1)

2. حافظ(2) ابوعبداللّه کنجی شافعی: «احادیث پیامبر درباره مهدی، به دلیل راویان بسیاری که دارد، به حد تواتر رسیده است».(3)

3. علامه شوکانی درباره تواتر اخبار مربوط به حضرت مهدی، کتابی نوشته است به نام التوضیح فی تواتر ما جاء فی المنتظر و الدجال و المسیح که در این کتاب پس از نقل احادیث مربوطه می نویسد:

با توجه به همه احادیثی که نقل کردم، مسلّم شد که احادیث موجود درباره مهدی منتظر، متواتر است...آنچه گفته شد برای کسانی که ذرّه ای ایمان و اندکی انصاف داشته باشند، کافی است.(4)

4. در پی سخنرانی شیخ عبدالحسن عبّاد (استاد دانشگاه مدینه) پیرامون حضرت مهدی، مفتی ریاض شیخ عبدالعزیز بن باز در سخنانی نظر خود را درباره آن حضرت بیان کرد. متن سخنان وی در کتاب الامام مهدی عند اهل السنت(5) به چاپ رسیده است.

ص: 66

عبدالعزیز بن باز در بخشی از سخنان خود گفته است: «موضوع مهدی مطلبی روشن و آشکار است و اخبار مربوط به آن، مستفیضه بلکه متواتر و مؤید یکدیگر است و دانشمندان متعددی به تواتر آنها قائل هستند».

سلمه.

اینها بیست نفر از کسانی هستند که روایت های مربوط به مهدی را نقل کرده اند و غیر از اینها، افراد بسیار دیگری نیز هستند... سخنان فراوانی هم که از خود صحابه نقل و در آن از ظهور مهدی بحث شده، می توان در ردیف روایت های پیامبر قرار داد؛ زیرا این مسئله از مسائلی نیست که با اجتهاد بتوان چیزی پیرامون آن گفت. (بنابراین، هر مطلبی که صحابه گفته اند از پیامبر شنیده اند).

هم احادیثی که از پیامبر نقل شده و هم گواهی اصحاب که در اینجا در حکم حدیث است، در بسیاری از کتاب های معروف اسلامی و متون اصلی حدیث پیامبر اعم از «سنن، معاجم و مسانید» آمده است، از جمله: سنن ابی داود، ترمذی، ابن ماجه، ابن عمر والدانی و مسانید احمد، ابن یعلی و بزّاز و صحیح حاکم و نیز در معاجم طبرانی، رویانی، دارقطنی، و ابونعیم، در کتاب اخبار المهدی و خطیب بغدادی در تاریخ بغداد و ابن عساکر در تاریخ دمشق و... .

بعضی از دانشمندان اسلامی، کتاب های خاصی در این زمینه تألیف کرده اند؛ از جمله ابونعیم کتاب اخبار المهدی؛ ابن حجر هیثمی کتاب القول المختصر فی علامات المهدی المنتظر؛ شوکانی کتاب التوضیح فی تواتر ما جاء فی المنتظر و الدجال و المسیح؛ ادریس عراقی مغربی کتاب المهدی؛ ابوالعباس بن عبدالمؤمن مغربی کتاب الوهم المکنون فی الردّ علی بن خلدون.

آخرین کسی که در این زمینه بحث مشروحی نگاشته، رئیس دانشگاه اسلامی مدینه است که در چندین شماره مجله دانشگاه مزبور، بحث کرده است.

عده ای از بزرگان و دانشمندان اسلام، از قدیم و جدید، در نوشته های خود تصریح کرده اند که احادیث رسیده در زمینه مهدی، در حدّ «تواتر» است (و به هیچ وجه انکارشدنی نیست)، از جمله سخاوی در کتاب فتح المغیث؛ محمد بن احمد سقاوینی در کتاب شرح العقیده؛ ابوالحسن ابری در مناقب الشافعی؛ ابن تیمیه در فتواهایش؛ سیوطی در الحاوی و... .

تنها ابن خلدون به احادیث مربوط به مهدی، با حدیث های ساختگی و بی اساسی به این مضمون که «مهدی جز عیسی نیست» ایراد گرفته، ولی

ص: 68

پیشوایان و دانشمندان بزرگ اسلامی سخنان او را رد کرده اند. به ویژه ابن عبدالمؤمن در ردّ گفتار وی کتابی نوشته که از سی سال پیش در مشرق و مغرب انتشار یافته است.

حافظان احادیث و محدثان نیز تصریح کرده اند که احادیث [مربوط به] مهدی مشتمل بر احادیث «صحیح» و «حسن» است و مجموع آن قطعا متواتر و صحیح است.

بنابراین، اعتقاد به ظهور مهدی واجب و جزو عقاید اهل سنت و جماعت است و جز افراد نادان و بی خبر یا بدعت گذار، آن را انکار نمی کنند.(1)

مدیر اداره مجمع فقهی اسلامی: محمد مُنتمر کنانی

از مطالب گذشته روشن شد که مهدی منتظر از این امت است... و اهل سنت (از گذشتگان و آیندگان) هم بر این عقیده اند.

وی همچنین در کتاب دیگرش می نویسد:

در میان دانشمندان گذشته و امروز، مشهور است که در آخرالزمان به حتم و یقین مردی از اهل بیت پیامبر که نام او مهدی است، ظهور خواهد کرد. او بر همه کشورهای اسلامی تسلّط خواهد یافت، مسلمانان همه پیرو او خواهند شد. او در میان آنان به عدالت رفتار می کند و دین را قوت می بخشد... سخنان و احادیث پیامبر را درباره مهدی، جماعتی از نیکان اصحاب پیامبر روایت کرده اند. محدثان بزرگی مانند ابوداود، ترمذی، ابن ماجه، طبرانی، ابویعلی، بزّاز، امام احمد حنبل و حاکم نیشابوری آن احادیث را در کتاب های خود نقل کرده اند.(1)

3. در شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید آمده است:

قَدْ وَقَعَ اِتِّفاقُ الْفَریقَیْنِ مِنَ الْمُسْلِمین اَجْمَعَیْنَ عَلی اَنَّ الدُّنْیا وَ التَّکْلیفَ لا یَنْقَضی اِلّا عَلَیْه.(2)

شیعه و سنی از مسلمانان، همه بر این مطلب اتفاق دارند که دنیا و تکلیف به پایان نخواهد رسید، مگر پس از ظهور حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف .

4. احمد بن یوسف بن احمد دمشقی مشهور به قرمانی در کتاب اخبار الدول و آثار الأول فی التاریخ می نویسد:

وَ اتَّفَقَ الْعُلَماءُ علی اَنَّ الْمَهْدی هُوَ الْقائِم فی آخِرِ الْوَقْتِ... .(3)

دانشمندان بر اینکه مهدی همان کسی است که در آخرالزمان قیام خواهد کرد، هم عقیده اند... .

ص: 70

5. ابن خلدون در مقدمه اش اظهار می دارد موضوع ظهور حضرت مهدی،در طول دوران و عصرها، از موضوع های مشهور میان عموم مسلمانان بوده است:

اِعْلَمْ اَنَّ الْمَشْهُورَ بَیْنَ الْکافَّةِ مِنْ اَهْلِ الْأِسْلامِ عَلَی مَمَرِّالْأَعْصارِ، اَنَّهُ لابُدَّ فی آخِرِ الزَّمان مِنْ ظُهُورِ رَجُلٍ مِنْ اَهْلِ الْبَیْتِ، یُؤَیِّدُ الدِّینَ وَ یُظْهِرُ الْعَدْلَ وَ یَتْبَعُهُ الْمُسْلِمُونَ وَ یَسْتَولی عَلی مَمالِکِ الْأِسْلامِیَّةِ وَ یُسَمّی بِمَهْدِی.(1)

بدان که میان همه مسلمانان در طول دوران، این مشهور بوده است که در آخرالزمان مردی از اهل بیت ظهور خواهد کرد که دین را تأیید و عدل را ظاهر می کند و مسلمانان از او پیروی خواهند کرد و او بر سرزمین های اسلامی چیره خواهد شد و او مهدی نامیده شده است.

در پاسخ به این درخواست، هر یک از دانشمندان مذاهب چهارگانه اهل سنت، ضمن تأیید اصل اعتقاد به مهدی موعود و ظهور ایشان در آخرالزمان،اظهار داشتند با توجه به اینکه هیچ کدام از نشانه هایی که برای آن حضرت در روایت ها آمده است، با شخص مطرح شده مطابقت ندارد، آن طایفه منحرف و عقیده شان باطل است.

دانشمندانی که به این درخواست پاسخ داده اند، عبارتند از:

1. احمدبن حجر (شافعی)؛

2. ابوالسّرور احمد بن صبا (حنفی)؛

3. محمد بن محمد خطابی (مالکی)؛

4. یحیی بن محمد (حنبلی).(1)

دلیل مهدی نامیده شده؛ آن مهدی که پیامبر بشارت آمدنش را در آخرالزمان، به مسلمانان داده است.

ص: 73

است و به فرموده خداوند، «مُهَیْمِنْ»(1) و شاهد و حافظ اصول اساسی دیگر کتاب های آسمانی است، از این موضوع تهی باشد؟

در پایان، یادآوری این نکته لازم است که ما ادعا نداریم در قرآن، جزئیات حکومت حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف بیان شده؛ زیرا این مطلب برخلاف روش قرآن است که به مسائل کلی تنها اشاره می کند.

پیروزی های دوره ای و محدود اسلام در عصر پیامبر صلی الله علیه و آله و پس از ایشان نیست. بنابراین، آنچه از ظاهر آیه به دست می آید، چیرگی همه جانبه اسلام بر تمام ادیان در سرتاسر کره زمین است که تاکنون برای دین اسلام حاصل نشده و تنها مصداقی که می توان برای آیه یافت (با توجه به اخباری که درباره جهانی بودن حکومت حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف نقل شده)، زمان ظهور حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف و حکومت آن حضرت است. روایت های متعددی نیز از صحابه و تابعین نقل شده که این آیه، به زمان حکومت حضرت مهدی مربوط است:

الف) قالَ سَعِیدُ بْنُ جُبَیْرٍ فِی تَفْسِیِر قَوْلِهِ عَزَّ وَجَلَّ «یُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْکَرِهَ الْمُشرِکُونَ»: هُوَ الْمَهدِی مِنْ عِتْرَةِ فاطِمَةَ علیهاالسلام.(1)

سعید بن جبیر در تفسیر سخن خداوند «لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ» گفته است که مربوط به حضرت مهدی از عترت فاطمه زهرا3 است.

ب) عَنْ اَبی هُرَیْرَةَ أَنَّهُ قالَ: «هذا «یُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّه» وَعْدٌ مِنَ اللّه بِاَنْ یَجْعَلَ الأِسْلامَ ظاهِرا عَلی جَمیعِ الْأَدْیانِ وَ تَمامِ هذا اِنَّما یَظْهَرُ عِنْد خُرُوجِ الْمَهْدِی وَ نُزُولِ عیسی».(2)

از ابی هریره نقل شده است که پیروزی اسلام بر همه ادیان، وعده ای است از خدا که اسلام را بر همه ادیان پیروز کند و این امر در زمان خروج حضرت مهدی و فرود آمدن حضرت عیسی اتفاق می افتد.

ج) قالَ السُدِّی: «ذلِکَ عِنْدَ خُرُوجِ الْمَهْدِی لا یَبْقی اَحَدٌ اِلّا دَخَلَ الْأِسْلامَ اَوْ اَدَّی الْجِزْیَةَ».(3)

ص: 76

سدّی (در تفسیر آیه) گفته است: چیرگی اسلام بر همه ادیان، هنگام خروج حضرت مهدی به وقوع می پیوندد و احدی باقی نمی ماند، مگر اینکه مسلمان شود یا جزیه بپردازد.

فخر رازی درباره این آیه این اشکال را مطرح می کند که چرا این وعده انجام نشده است؟

سپس ، چند پاسخ می دهد، از جمله اینکه تحقق آیه، مربوط به زمان ظهور حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف است.(1)

رشید رضا نیز درباره این آیه می نویسد: بعضی از علما معتقدند این بشارت به حد کمال نمی رسد، مگر پس از ظهور حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف و حوادثی که پس از آن رخ می دهد، مانند فرود آمدن حضرت عیسی و....(2)

باز از سدّی چنین نقل می کند:

وَ اَمّا خِزْیُهُمْ فِی الدُّنْیا فَاِنَّهُ اِذا قامَ الْمَهْدِی وَ فُتِحَتْ الْقُسْطَنْطَنِیَّةُ قَتَلَهُمْ.(1)

و اما رسوایی و خواری رومیان در دنیا هنگامی است که حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف قیام کند و قسطنطنیه را فتح کند و آنان را به هلاکت برساند.

جلال الدّین سیُوطی در تفسیرش و نیز در کتاب الحاوی للفتاوی با اشاره به روایتی که از سدّی نقل شده، آیه را مربوط به زمان ظهور حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف و فتح قسطنطنیه دانسته است.(2)

که مسلمانان ناچار بودند اسلحه را از خود دور نکنند. شب را با سلاح بخوابند و صبح با سلاح برخیزند (و حالت آماده باش دائم داشته باشند). ادامه این حالت بر مسلمانان سخت آمد و بعضی آشکارا این مطلب را گفتند که تا کی این حالت ادامه خواهد یافت؟ آیا زمانی فرا خواهد رسید که با خیال آسوده، شب استراحت کنیم و اطمینان و آرامش بر ما حکم فرما شود و جز از خدا از هیچ کس نترسیم؟ آیه فوق نازل شد و به آنها بشارت داد که آری، چنین زمانی فرا خواهد رسید.(1)

برای روشن شدن این مطلب که آیه به زمان حکومت حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف مربوط است، توجه به چند نکته لازم است:

اول _ بر اساس ظاهر آیه، وعده ای که در آن مطرح شده درباره اشخاص معینی نیست، بلکه عموم مؤمنان مورد نظر هستند، البته انسان های مؤمنی که افزون بر ایمان، اهل عمل شایسته نیز باشند.

دوم _ مراد از خلافت، خلافتی الهی نظیر خلافت آدم و داود و سلیمان نیست، بلکه مراد از آن ارث دادن زمین به ایشان و مسلط کردن آنان بر زمین است، همچنان که در آیه 105 سوره انبیاء به آن اشاره کرده است «زمین را بندگان صالح من ارث می برند».(2)

بنابراین، خداوند در این آیه روزی را وعده می دهد که مؤمنان بر زمین چیره می شوند و قدرت از آنِ آنان خواهد بود.

سوم _ مقصود از پابرجا شدن دین، حاکمیت همه جانبه آن در زندگی بشراست، به گونه ای که هیچ کس جرئت نکند کوچک ترین اهانتی به دین و

ص: 79

احکام آن روا دارد و برای اجرای احکام فرعی آن هیچ مانعی نباشد، چنان که در اصولش نیز هیچ گونه اختلاف نظری وجود ندارد.

چهارم _ مراد از تبدیل شدن ترس به امنیت و آسایش، گسترش امنیت در سراسر جامعه موعود است، به گونه ای که نه از دشمن خارجی هراسی داشته باشند و نه از دشمن داخلی؛ زیرا آیه مطلق است و هیچ قرینه ای مبنی بر اینکه امنیت در برابر دشمنان خارجی است (آن گونه که بعضی مفسران گفته اند) وجود ندارد.

با توجه به این نکته ها، بی تردید تنها مصداق کامل آیه شریفه، حکومت حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف است؛ زیرا ویژگی هایی که برای جامعه موعود در آیه شریفه بیان شده، تاکنون در هیچ جامعه ای وجود نداشته است.

_ امنیت کامل (هم در درون و هم در برابر دشمنان خارجی)؛

_ حاکمیت و اقتدار دین اسلام (به گونه ای که هیچ منعی برای اجرای احکام فرعی و هیچ اختلافی در اصول آن نباشد)؛

_ عبادت کامل و خالص برای خداوند بدون هیچ گونه شرکی.

آلوسی در ذیل این آیه، این حدیث را به نقل از عیاشی از قول امام سجاد علیه السلام آورده است:

هُمْ وَ اللّهِ شیعَتُنا اَهْلُ الْبَیْتِ، یُفْعَلُ ذلِکَ بِهِمْ عَلی یَدَی رَجُلٍ مِنّا وَ هُوَ مَهْدِی هذِهِ الْأُمَّةِ وَ هُوَ الَّذی قالَ رَسُولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله فِیهِ: لَوْ لَمْ یَبْقَ مِنَ الدُّنْیا اِلّا یَوْمٌ... .(1)

آنها [که وعده خلافت بر روی زمین به آنها داده شده] به خدا سوگند پیروان

ص: 80

ما اهل بیت هستند. خداوند این کار را برای آنان به دست مردی از ما انجام می دهد که «مهدی» این امت است و هم اوست که رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره اش فرمود: اگر فقط یک روز از عمر دنیا باقی بماند... . (حدیث معروفی که بارها بیان شده).

بنابر اعتقاد ما و گواهی روایت، حکومت حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف نمونه کامل این آیه است، ولی تحقق دیگر نمونه ها برای آیه _ گرچه به صورت ناقص _ با این عقیده منافاتی ندارد و شاید آلوسی (نویسنده تفسیر روح المعانی) به دلیل توجه نکردن به همین نکته، این روایت را ضعیف دانسته و منکر شده است.

ابن حجر در الصواعق پس از نقل نظریه مقاتل و جمعی از مفسران در این باره، (با توجه به روایت های فراوانی که حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف را از فرزندان فاطمه علیهاالسلام و علی علیه السلام می داند) می نویسد:

در این آیه دلالت است بر وجود برکت در نسل فاطمه علیهاالسلام و علی علیه السلام و اینکه خدا از نسل این دو، انسان های پاک و مطهر زیادی به وجود خواهد آورد و نسل این دو را کلیدهای حکمت و معدن های رحمت قرار می دهد و سرّ این مطلب این است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، فاطمه علیهاالسلام و علی علیه السلام و ذریه آن دو را از شر شیطان در پناه خدا قرار داد.(1)

در اختیار بندگان صالح قرار خواهد داد».(1)

ابن کثیر در تفسیر این آیه می نویسد: «خداوند در این آیه، از حکم حتمی در حق بندگان صالح خبر می دهد که آنان در دنیا و آخرت سعادتمند خواهند بود و زمین را در دنیا و آخرت به ارث خواهند بُرد.»(2) وی در ادامه، برای اثبات ادعای خود، به آیات متعددی استدلال می کند، از جمله:

الف) اِنَّ الْأَرْضَ لِلّهِ یُورِثُها مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ. (اعراف:128)

زمین از آن خداوند است و در اختیار هر کس که بخواهد، قرار خواهد داد و عاقبت از آن پرهیزکاران است.

ب) اِنّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنا وَ الَّذینَ آمَنُوا فِی الْحَیوةِ الدُّنْیا وَ یَوْمَ یَقَومُ الْأَشْهادُ. (غافر: 51)

به یقین ما پیامبران خود و کسانی را که ایمان آوردند، در زندگی دنیا و روزی که گواهان به پا می خیزند [روز قیامت]، یاری خواهیم کرد.

ج) وَعَدَ اللّهُ الَّذینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الأَرْضِ... . (نور: 55)

خداوند به کسانی که اهل ایمان و عمل صالح باشند، وعده داده است که آنان را حکمران روی زمین خواهد کرد.

در تفسیر روح المعانی، ذیل آیه 105 سوره انبیاء از ابن عباس چنین نقل شده است: «مراد، سرزمین کفار است که مسلمانان آن را فتح خواهند کرد و این حکم خداست مبنی بر پیروزی دین و عزت مسلمانان».(3)

ص: 83

«سخن بگو ای فرزند کوچکم.» حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف ابتدا شهادتین را بر زبان جاری ساخت و سپس بر پدران و اجدادش یکی پس از دیگری درود فرستاد و در پایان این آیه را تلاوت فرمود: «وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُّنَ عَلَی الَّذِیِنَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمْ الْوارِثِینَ».(1)

ص: 85

الْکِتابَ وَ أَمَرکُمْ اَنْ لا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئا. وَ اَنْ تُحافِظُوا عَلی طاعَتِهِ وَ طاعَةِ رَسُولِهِ. وَ اَنْ تُحْیُوا ما أَحْیَی الْقُرْآنُ وَ تُمیتُوا ما أَماتَ. وَ تَکُونُوا اَعْوانا عَلَی الْهُدی وَ وَزِرا عَلَی التَّقْوی فَاِنَّ الدُّنْیا قَدْدَنا فَناؤُها وَ زَوالُها وَ أَذِنَتْ بِالوَداعِ وَ اِنّی اَدْعُوکُمْ اِلَی اللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ الْعَمَلِ بِکِتابِهِ وَ اِماتَةِ الْباطِلِ وَ اِحْیاءِ سُنَّتهِ.(1)

ای مردم! خدا را به شما یادآوری می کنم و نیز آن هنگام را که [روز قیامت] در پیشگاه پروردگارتان بایستید! خدا حجت را بر شما تمام کرد و پیامبران را فرستاد و کتاب [قرآن] را نازل فرمود و به شما دستور داد کوچک ترین شرکی نسبت به او نداشته باشید و به پیروی از او و رسولش پای بند باشید و آنچه قرآن زنده کرده است، زنده بدارید و آنچه قرآن میرانده است، شما نیز بمیرانید. در مسیر هدایت، یار یکدیگر باشید و بر رعایت تقوا یکدیگر را کمک کنید. همانا نابودی دنیا نزدیک شده و صدای وداعش بلند است و من شما را به سوی خدا و پیامبرش و عمل به کتاب خدا و میراندن باطل و زنده کردن سنت الهی دعوت می کنم.

مهدی، مردی از عترت من است که بر طبق سنت من می جنگد، همان گونه که من بر اساس وحی جنگیدم.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پیش از دست بردن به شمشیر، مردم را با منطق و استدلال و پند و اندرز به سوی حق فرا خواند، به گونه ای که بیشتر دوران پیامبری حضرت به انجام کارهای فرهنگی سپری شد، ولی در مواردی که احساس می کرد کار فرهنگی اثری ندارد، به نبرد نظامی روی می آورد. بر اساس این حدیث، نخستین وظیفه حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف نسبت به کسانی که به هدایتشان امیدی هست، کار فرهنگی و تبلیغ است و البته با ستم پیشگان و زورگویان که منطقی جز زور ندارند، برخورد نظامی خواهد کرد.

بنابراین، تصور بعضی ناآگاهان که می پندارند حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف بی مقدمه دست به شمشیر خواهد برد و خون مردم را بر زمین خواهد ریخت، با آنچه در این حدیث آمده ناسازگار و بر خلاف سیره و روش واقعی آن حضرت است.

از جمله دوم روایت استفاده می شود که حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف در واقع بر اساس وحی و دستورهای الهی عمل می کند، زیرا سنت پیامبر جز عمل به وحی نبوده است، «وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهُوی اِنْ هُوْ الا وَحْی یُوحی؛ و هرگز از روی هوای نفس سخن نمی گوید، آنچه می گوید چیزی جز وحی که بر او نازل شده نیست». (نجم:3و4)

ستم کردن به توده مردم است. به همین دلیل یکی از ویژگی هایی که برای سیره حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف در روایت ها به آن اشاره شده، سخت گیری بر کارگزاران است.

اِذا کانَ الْمَهْدِی یَبْذُلُ الْمالَ وَ یَشْتَدُّ عَلَی الْعُمّالِ وَ یَرْحَمُ الْمَساکینَ.(1)

زمانی که حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف ظهور کند، کمک های مالی می کند، بر کارگزاران سخت می گیرد و بر بیچارگان ترحم می کند.

نکته سوم در حدیث، تعبیر «اِنْتَزَعَهُ» است که بیان گر شیوه خشونت آمیز و شدت عمل در اجرای عدالت است؛ زیرا اگر چنین مقصودی مورد نظر نبود، الفاظ دیگری مانند «أِتَّخَذَهُ» معنای گرفتن را می رساند.

اللّه عَزَّ وَ جَلَّ رَجُلاً مِنْ عِتْرَتی... .(1)

بر امت من در آخرالزمان بلای شدیدی از ناحیه زمام دارشان نازل می شود که هیچ گوشی چنین بلایی را نشنیده است، تا آنجا که زمین با همه گستردگی اش بر آنان تنگ و زمین پر از ستم و جور می شود. انسان مؤمن هیچ پناهگاهی نمی یابد که از ستم به آن پناه برد، (در چنین وضعی) خداوند مردی از عترت من را مبعوث می کند... .

حذیفه می گوید: از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود:

وَیْحَ هذِهِ الأُمَّةِ مِنْ مُلُوکٍ جَبابِرَةٍ کَیْفَ یَقْتُلُون وَ یُخیفُونَ الْمُطیعیِنَ اِلّا مَنْ أَظْهَرَ طاعَتَهُمْ. فَالْمُؤمِنُ التِّقِی یُصانِعُهُمْ بِلِسانِهِ وَ یَفِرُّ بِقَلْبِهِ فَاِذا اَرادَ اللّه عَزَّ وَ جَلَّ اَنْ یُعَیدَ الْأَِسْلامَ عَزیزا، قَصَمَ کُلَّ جَبّارٍ وَ هُوَ الْقادِرُ عَلَیْهِ ما یَشاءُ اَنْ یَصْلَحَ اُمةً بَعْدَ فَسادِها.(2)

وای به حال این امت از حاکمان ستمگر که چگونه [بی گناهان را] می کشند و فرمان بران خویش را می ترسانند، مگر کسانی که اطاعتشان را از آنان، آشکار سازند. مؤمن پرهیزکار با زبان با آنان می سازد، ولی در قلبش از آنان بیزار است. پس هرگاه خداوند عزّ و جلّ اراده فرمود که عزت اسلام را برگرداند، هر ستمگری را در هم می کوبد [و نابود می سازد] و او در صورتی که بخواهد، بر اصلاح هر امت پس از فساد و تباهی آن، تواناست.

محمد بن مسلم نقل می کند:

امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: «پیش از آمدن حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف نشانه هایی برای مردم ظاهر می شود.» پرسیدم: آن نشانه ها چیست؟ حضرت این آیه را خواند و سپس توضیح داد: «خداوند می فرماید شما را می آزمایم به ترس [از گرفتار شدن به بیماری]، گرسنگی [به خاطر بالا رفتن قیمت اجناس] و کمبود مال به هنگام قحطی، کمبود جان [به خاطر مرگ فراگیر] و کمبود میوه و محصول [به خاطر خشک سالی]. سپس حضرت فرمود: «یا محمد! این است تأویل آیه که هیچ کس جز خدا و راسخین در علم، از آن آگاه نیست و ما هستیم راسخین در علم».(1)

می شود؛ 24. شهوت رانی و عیاشی آشکار می شود؛ 25. گواهی دروغ پذیرفته می شود؛ 26. شرب خمر می شود؛ 27. مردها با هم جنس خود غریزه جنسی خویش را اشباع می کنند و زنان با زنان (هم جنس بازی)؛ 28. اموال عمومی را غنیمت می شمارند؛ 29. صدقه دادن را خسارت می پندارند؛ 30. از انسان های شرور، به دلیل ترس از زبانشان دوری می شود... .(1)

ص: 95

را می شنوند و درک می کنند (ظاهرا اشاره به روایتی است که در قسمت فضایل حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف بیان شد؛ همان فرشته ای که از آسمان فریاد می زند و ظهور حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف را به مردم بشارت می دهد و از آنها می خواهد که از او پیروی کنند)؛ 13. مسخ شدن عده ای از بدعت گذاران؛ 14. نافرمانی بندگان از آقایانشان؛ 14. بلند شدن صدایی در شب نیمه رمضان که هر خفته ای را بیدار می کند؛ 15. زبانه کشیدن شعله آتش جنگ در ماه شوال و ذی القعده؛ 16. چپاول و غارت شدن حاجیان در ماه ذی حجه؛ 17. کشتار فراوان به حدی که خون در خیابان ها جاری می شود؛ 18. شکستن حرمت محارم در حرم؛ 19. انجام گناهان کبیره در بیت الله؛ 20. هرج و مرج فراوان و طولانی؛ 21. از بین رفتن دوسوم مردم (بعضی در جنگ ها و عده ای با مرگ طبیعی)؛ 23. ستمگری زمام داران؛ 24. رواج دین فروشی؛ 25. خراب شدن بیشتر شهرها؛ 26. ذبح شدن مردی هاشمی میان رکن و مقام؛ 27. کسوف خورشید در نیمه ماه رمضان؛ 28. خسوف ماه در آخر ماه رمضان؛(1) 29. خروج سفیانی و 30.

ص: 97

آخرین فتنه و نشانه که پس از آن حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف ظهور می کند، کشته شدن نفس زکیه است.(1)

دجال است. در روایتی، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فتنه دجال را بزرگ ترین فتنه روزگار شمرده است:

...اِنّهُ لَمْ یَکُنْ فِتْنَةٌ فِی الْأَرْضِ مُنْذُ ذَرَأَ اللّه تعالی ذُرّیَّةَ آدَمَ اَعْظَمُ مِنْ فِتْنَةِ الدَّجّالِ.(1)

از زمان آفرینش انسان ها، هیچ فتنه ای بزرگ تر از فتنه دجال، بر روی زمین رخ نداده است.

برخی ویژگی های موجود برای دجال در روایت ها به مشخصات ظاهری دجال مربوط است و بیشتر جنبه سمبولیک دارد و برخی نیز به شرایط اجتماعی زمان قیام او و عملکرد وی برمی گردد.

از جمله در روایتی نقل شده که هنگام قیام دجال، مردم گرفتار قحطی و کمبود مواد غذایی هستند. وی در آغاز، ادعای پیامبری می کند و سپس گام را از این بالاتر می نهد و خود را خدای مردم معرفی می کند.(2)

به همین دلیل، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «فتنه دجال بزرگ ترین فتنه است».

از فتنه های دجال این است که به شخصی بادیه نشین می گوید: «اگر پدر و مادرت را که مرده اند زنده کنم، به ربوبیت من ایمان می آوری؟» شخص پاسخ مثبت می دهد. پس دو شیطان، یکی به صورت پدر و دیگری به صورت مادر آن شخص، جلوه گر و سبب گمراهی وی می شوند.(1)

ولی با دقت در بعضی احادیث و نیز توجه به ریشه لغت دجال، معلوم می شود دجال به یک فرد محدود نمی شود، بلکه عنوانی برای افراد حیله گر و حقه باز است که برای جذب مردم به سوی خود، از هر وسیله ای استفاده می کنند و بر سر راه هر انقلاب سازنده ای ظاهر می شوند تا جلوی حرکت تکاملی انسان ها را بگیرند.

سوم _ در بعضی احادیث، به متعدد بودن دجال اشاره شده، برای مثال در حدیثی آمده است که پیش از ظهور حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف سه دجال ظهور می کنند.

جالب اینکه در انجیل نیز به تعدد دجال به صراحت اشاره شده است؛ برای مثال در رساله دوم یوحنا، باب 1، جلد 6 و 7 می خوانیم: «شنیده ایم که دجال می آید. اکنون نیز دجالان بسیار ظاهر شده اند».

پیشرفته ترین وسایل جابه جایی باشد که با سرعتی بالاتر از سرعت صوت حرکت می کنند.

و اما ادعای خدایی کردن دجال نیز، ممکن است کنایه از بعضی توهم های قدرت های مادی باشد که با تکیه بر قدرت برتر و موفقیت های خویش، در عمل، خود را همه کاره مردم جهان می دانند و می پندارند قوانین جهان به دست آنهاست. سخنان سیاست مداران امریکا، (همچون جهان تک قطبی و...) کمتر از ادعای خدایی نیست.

عامل قحطی و گرسنگی مردم در زمان دجال نیز، ممکن است افزون بر علل طبیعی همچون خشکسالی و غیره، سیاست های استعماری و استثماری قطب های مادی جهان باشد که البته این از همان زندگی تک بُعدی مادی سرچشمه می گیرد.

بدین ترتیب آنچه بیان شد، تفسیری احتمالی برای دجال بود که شواهد متعددی آن را تأیید می کند و در هر صورت، پذیرفتن یا نپذیرفتن آن، در اصل ادعا خللی ایجاد نمی کند. چه بسا دجال (با آن ویژگی ها) جنبه کنایه داشته و به راستی انسانی به نام دجال با چنان مرکب و خصوصیاتی وجود نداشته باشد.

معنی که به مجرد پر شدن دنیا از ستم، آن حضرت بی درنگ ظهور می کند. در این باره دو دسته روایت وجود دارد: در یک دسته آمده است: «... یَمْلَأُ الْأَرْضَ قِسْطا وَ عَدْلاً کَما مُلِئَتْ ظُلما وَ جَوْرا...»(1) که حرف «کاف» یا برای تشبیه است که در این صورت، معنی حدیث این می شود: «حضرت مهدی دنیا را پر از عدل و داد خواهد کرد، همان گونه که پر از ستم و جور شده» یا برای مقابله است و در این صورت، معنی حدیث این است: «حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف در برابر پرشدن دنیا از ستم و بیداد، آن را پر از عدل و داد می کند.» بنابراین، در این دسته از روایت ها، سخن از تشبیه و مقابله است و هیچ گونه دلالتی بر این مطلب ندارد که وقتی دنیا پر از ستم و جور شد، حضرت مهدی بی درنگ ظهور می کند.

دسته دوم، روایت هایی هستند که در آنها به جای حرف کاف، واژه «بعد» آمده است: «یَمْلَأُ الْاَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلاً بَعْدَ ما مُلِئَتْ ظُلْما وَ جَوْرا.»(2) بر اساس این روایت ها، پس از آنکه دنیا را ستم و بیداد فرا گرفت، حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف ظهور می کند، ولی فاصله میان فراگیر شدن ستم و ظهور حضرت مشخص نشده است. ازاین رو، از این دسته نیز نمی توانیم استفاده کنیم که پس از فراگیر شدن ستم، حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف بی درنگ ظهور می کند، بلکه ممکن است به خاطر حکمت هایی که فقط خدا از آنها آگاه است، این مدت به درازا کشد.

روایت های بسیاری، نشانه های ظهور آمده، در روایت های دیگری نیز بر این مطلب تأکید شده که هر زمان اراده خدا بر ظهور آن حضرت تعلق گیرد، همه مقدمات در کمترین زمان ممکن فراهم می شود.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «اَلْمَهْدِی مِنّا اَهْلَ الْبَیْتِ یُصْلِحُهُ اللّهُ فِی لَیْلَةٍ؛ مهدی از ما اهل بیت است و خداوند کار او را در یک شب اصلاح می کند».(1)

بر اساس این حدیث، زمان دقیقی را برای ظهور حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف نمی توان پیش بینی کرد و حتی با استناد به نشانه های ظهور حضرت، نمی توان ادعا کرد که چون این نشانه ها آشکار نشده، پس اکنون و در آینده نزدیک، حضرت ظهور نمی کند؛ زیرا در این حدیث تصریح شده که وقتی خواست الهی به ظهور تعلق گیرد، در یک شب همه زمینه ها و نشانه ها حاصل می شود که البته ظاهرا مقصود از یک شب، کوتاه ترین زمان ممکن است.

سرعت بخشیدن به ظهور حضرت، باید برای رواج هرچه بیشتر ستم و فساد در جامعه کوشید تا از این راه، زمینه ظهور فراهم شود!

این سخن، چنان سست و بی اساس است که هر انسانی با کمترین حد آگاهی از اسلام، به نادرستی و پوچی آن پی می برد، ولی از آن جا که ممکن است چنین مطالبی دست آویز انسان های بی بندوبار و هوس ران شود یا استعمارگرانی که درصدد نابودی فرهنگ اصیل مسلمانان و جای گزین ساختن فرهنگ خویش هستند، از چنین نظریه هایی استقبال و از آن برای تحقق هدف های شوم خود استفاده کنند، لازم است پاسخ این توهم بیان شود:

نخست اینکه روایت های مورد استشهاد، اِخباری هستند نه انشایی؛ یعنی روایت هایی که می گویند «حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف زمانی ظهور می کند که دنیا پر از ستم شده باشد»، در واقع از سیر طبیعی جامعه انسانی به سوی چنان وضعیتی خبر می دهد و از هیچ روایتی استفاده نمی شود که مسلمانان موظف هستند برای تحقق چنین جامعه ای بکوشند.

دوم، بر فرض که منظور این روایت ها چنین مطلبی باشد، با توجه به مخالفت آن با حکم واجب دین اسلام، یعنی امر به معروف و نهی از منکر که آیات قرآن و سنت آشکار پیامبر گرامی اسلام بر آن دلالت قطعی دارند، بی تردید چنین برداشتی اشتباه است و به دلیل توجیه پذیر نبودن روایت، باید رد شود؛ زیرا ملاک اساسی اعتبار حدیث، این است که برخلاف قرآن و سنت قطعی پیامبر اسلام نباشد.

نکته سوم آن است که با اندکی اندیشه پیرامون این برداشت و پی آمدهای آن، می توان دریافت که لازمه چنین سخنی، تعطیل شدن تکلیف ها و

ص: 107

دستورهای الهی در آخرالزمان است و ای کاش می دانستیم که آیا طراحان این نظریه به چنین مطلبی پای بند هستند!؟

در این میان، اکنون نیز که فساد و ستم در سطح بسیار بالایی، همه جای جهان را فرا گرفته، وظیفه منتظران حضرت، کوشش برای ساختن خود و دیگران و تشکیل گروهی نیرومند و شایسته و آگاه است که بتواند در زیر پرچم حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف انجام وظیفه کند؛ زیرا یکی از شرایط ظهور آن حضرت، وجود یاران لایق است.

امریکا بوده اند و هدفشان از این اقدام، تحریک مردم اروپا و امریکا بر ضد مسلمانان بوده است. آنها، اتحاد امریکا و شوروی با یکدیگر و شکست دادن مسلمانان را پس از پیروزی شان بر غربی ها، خود به فیلم افزوده اند.(1)

ص: 109

نقطه مقابل ظلم، «قسط» و نقطه مقابل جور، «عدل» است، البته در صورتی که این دو کلمه با هم ذکر شوند، ولی اگر جداگانه بیایند هر دو به یک معنی هستند.(1)

شده، همان طور [که در صدر اسلام] پس از دشمنی که به خاطر شرک ایجاد شده بود، دل ها به یکدیگر مهربان شد و به وسیله ما، مردم، برادران دینی یکدیگر می شوند.

... نیش هر صاحب نیشی کنده می شود تا آنجا که پسر بچه دستش را داخل دهان مار می کند و آسیبی به او نمی رسد و دختر بچه شیر را می راند و او را دنبال می کند و آزاری نمی بیند. گرگ در کنار گوسفند می چرد، گویا سگِ نگهبان اوست.

...وَ تُمْلَأُ الْأَرْضُ مِنَ السِّلْمِ کَما یُمْلَأُ الْأِناءُ مِنَ الْماءِ... وَ تَضَعُ الْحَرْبُ أَوْزارُها.

آن گونه که ظرف لبریز از آب می شود، زمین مالامال از صلح و سلامت می شود... و آتش جنگ خاموش می شود.(1)

مِمّا اَعْطَیْناهُ.(1)

دل های امت محمد را بی نیازی فرامی گیرد و عدل او [حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف ] شامل حال همگان می شود، به گونه ای که حضرت دستور می دهد شخصی اعلان کند که هر کس نیاز مالی دارد، برخیزد و تنها یک نفر بلند می شود. حضرت می فرماید: نزد خزانه دار برو و بگو مهدی دستور داده است که به من کمک مالی کنی. [تا آنجا که بتواند حمل کند] دامنش را پُر می کنند. همین که مال در اختیارش قرار گرفت، پشیمان می شود و با خود می گوید: من حریص ترین مسلمان بودم... [این فکر سبب می شود] نزد خزانه دار برگردد و مال را برگرداند، ولی خزانه دار نمی پذیرد و می گوید ما آنچه بخشیده ایم، پس نمی گیریم.

مردگان، زنده بودند و این دوران را درک می کردند.(1)

در حدیث دیگر، امام باقر علیه السلام درباره دوران حکومت حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف می فرماید: «هیچ خرابه ای در زمین نمی ماند، مگر آنکه آباد می شود».(2)

در پایان، لازم است ترجمه متن حدیث امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام را در مورد اوضاع دوران حکومت حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف ، بیان کنیم. آن حضرت در این حدیث می فرماید:

...حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف فرماندارانش را به شهرهای مختلف گسیل می دارد تا عدالت را میان مردم حاکم کنند، گرگ و میش در یک مکان می چرند و کودکان با مار و عقرب بازی می کنند و آزاری نمی بینند، شر از میان می رود و خیر و نیکی باقی می ماند، ده سیر بذر را می کارند و هفتصد برابر ثمر می دهد، همان گونه که خداوند (در قرآن) فرمود: «مانند دانه ای است که از او هفت خوشه می روید و در هر خوشه ای صد دانه وجود دارد و خدا برای هر کس که بخواهد دوبرابر می کند.»(3) رباخوری، زنا، شرب خمر و ریاکاری از میان می رود، مردم به عبادت و اعمال مشروع و دین داری و نماز جماعت روی می آورند، عمرها طولانی می شود، امانت ها به صاحبانشان باز پس داده می شوند، درختان بارور می شوند و برکت ها چند برابر. انسان های شرور هلاک می شوند و خوبان باقی می مانند و کسی نمی ماند که کینه خاندان رسول خدا صلی الله علیه و آله را در دل داشته باشد.(4)

ص: 115

آمادگی های ویژه ای نیاز دارند، آمادگی آن کس که منتظر رسیدن مسافر است این است که منزل را تمیز و وسایل پذیرایی را فراهم کند، ولی کسی که منتظر رسیدن فصل برداشت محصول است باید به فکر وسایل کشاورزی باشد.

بنابراین، کسی که منتظر تشکیل حکومت جهانی بر پایه عدل و احکام و ارزش های اسلامی است، به آمادگی های خاصی نیاز دارد که در بحث آثار انتظار به آن خواهیم پرداخت.

موجود در بدنش مبارزه می کند، کسی که منتظر جامعه ای سالم و تهی از هر آلودگی است، برای رسیدن به آن، باید با همه آلودگی های موجود در پیکره جامعه پیکار کند.

بنابراین، دلیل رکود در برخی مسلمانان، اعتقاد به ظهور مصلح جهانی نیست، بلکه دلیل آن، برداشت غلطی است که از مفهوم انتظار شده است. در اینجا مسئولیت بسیار مهم دانشمندان اسلامی مشخص می شود که باید با بیان حقایق، جلوی هرگونه انحراف یا برداشت غلط از مفهوم انتظار را بگیرند.

ص: 121

ص: 122

وضعیت پیوسته سخت تر و پشت کردن دنیا بیشتر می شود و بر بخل مردم افزوده می گردد و قیامت برپا نخواهد شد، مگر به زیان مردمان بدکردار و جز عیسی بن مریم، مهدی دیگری وجود ندارد.

اساسی ترین اشکالی که بر این حدیث وارد شده، از نظر سند آن است؛ زیرا در سند این حدیث، شخصی است به نام محمد بن خالد جندی که ذهبی در میزان الاعتدال، وی را به نقل از ازدی، «منْکر الحدیث» خوانده است؛ یعنی روایت هایی که این شخص نقل می کند مورد قبول دانشمندان قرار نمی گیرد.(1) ازاین رو، ذهبی این حدیث را منکَر دانسته است. حاکم نیشابوری هم که خود، یکی از راویان این حدیث است می گوید: محمد بن خالد جندی، انسان ناشناخته ای است و من این حدیث را نه برای استدلال، بلکه از سر حیرت نقل کرده ام. این جمله، به گفته مؤلف کتاب عقد الدرر، بزرگ ترین توهین به یک حدیث است.(2)

دانشمندان متعددی سند این حدیث را ضعیف شمرده اند، از جمله قرطبی در التذکرة؛(3) ابن حجر هیثمی در مقدمه کتاب القول المختصر فی علامات المهدی المنتظر؛ نسایی در سنن؛ کنجی شافعی در کتاب البیان فی اخبار صاحب الزمان و مقدّسی شافعی در عقدالدرر.

می کند که این آیه مربوط به ظهور حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف است، آن گاه می نویسد:

گفته شده که مهدی همان عیسی است، ولی این سخن صحیح نیست؛ زیرا احادیث معتبر و متواتری نقل شده که حضرت مهدی از خاندان پیامبراکرم صلی الله علیه و آله است و [این] حدیثی که نقل شده: «مهدی جز عیسی نیست»، نادرست است؛ چرا که بیهقی در کتاب البعث و النّشور گفته است راوی حدیث محمد بن خالد جندی است که انسانی مجهول است و او از ابان بن عیاش نقل کرده و این شخص نیز فردی متروک است و در نهایت، این حدیث را حسن از پیامبر نقل کرده و حدیث از این جهت «مقطوع» است. (سندش قطع شده؛ زیرا حسن، معاصر پیامبر نبوده تا بتواند از ایشان روایت نقل کند).(1)

شوند و آیا این کار، تکذیب سخن پیامبر صلی الله علیه و آله نیست؟!

وَضَعَ الشّیعَةْ اَحادیثَ کَثیرةً فی فَضایِلِ عَلّی وَ فی الْمَهْدی الْمُنْتَظَر.(1)

همان گونه که اموی ها درباره فضایل صحابه، جز علی و هاشمی ها، به ویژه درباره عثمان، حدیث جعل کردند، شیعیان نیز احادیث بسیاری در خصوص فضایل علی و مهدی منتظر ساختند.

تشیع، مسئله ظهور مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف در آخرالزمان و بازگشت قدرت به شیعیان مطرح شد.(1)

شرایط ولایت، بلوغ است). با این حال، چگونه می توان پذیرفت که کودک 5 ساله عهده دار مقام امامت شود؟!(1)

احمد امین نیز در کتاب ظهر الاسلام، پس از طرح عقیده امامیه درباره حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف ، می گوید:

آنچه مایه تعجب است این است که چگونه کودکی که 4 _ 5 سال بیشتر از عمرش نگذشته است، عهده دار چنین منصب بزرگی می شود؟ بی تردید برای چنین مقامی، مردی لازم است که توان عمل به مسئولیت را داشته و با امور دینی و مشکلات مردم آشنا باشد؟(2)

یک _ وَ لَقَدْ اَرْسَلْنا نُوحا اِلی قَوْمِهِ فَلَبِثَ فیهِمْ اَلْفَ سَنةٍ اِلّا خَمْسینَ عاما فَأَخَذَهُمُ الطُّوفانُ وَ هُمْ ظْالِمُونَ. (عنکبوت: 14)

ما نوح را به سوی قومش فرستادیم و او در میان آنان هزارسال، به استثناء پنجاه سال، (950 سال) درنگ کرد و سرانجام توفان، آنان را فرا گرفت، در حالی که ستم کار بودند.

در این آیه تصریح شده که حضرت نوح، 950 سال تبلیغ کرده و بی تردید عمرش بیش از این بوده است.

دو _ فَالْتَقَمَهُ الْحُوتُ وَ هُوَ مُلیمٌ. فَلَوْلا اَنَّهُ کانَ مِنَ الْمُسِبِّحینَ. لَلَبِثَ فی بَطْنِهِ اِلی یَوْم یُبْعَثُونَ. (صافات: 142_144)

ماهی دریا او را بلعید، در حالی که سرزنش شده بود و اگر او از تسبیح کنندگان نبود، تا روز قیامت در شکم ماهی می ماند.

در این آیات اشاره شده است که اگر یونس از تسبیح کنندگان نبود، تا قیامت در شکم ماهی می ماند و این سخن بدین معناست که زنده بودن حضرت یونس و ماهی تا قیامت امکان داشت. پس این آیه بر امکان پذیر بودن عمر طولانی دلالت دارد.

افزون بر همه اینها، قدرت خداوند فراتر از قوانین و علت های طبیعی است. ازاین رو، اگر اراده او بر این تعلق گیرد که علتی بی اثر شود یا تأثیر مورد انتظار را نگذارد، به یقین چنین خواهد شد، همان گونه که در ماجرای حضرت ابراهیم، آتش سوزان، گلستان شد: «قُلْنا یا نارُ کُونی بَرْدًا وَ سَلامًا عَلی إِبْراهیمَ.» (انبیاء: 69) معجزه های پیامبران مانند زنده کردن مرده یا اژدها شدن عصا و... ، همه گواه بر این مطلب است. بنابراین، از کسانی که در طول عمر حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف تردید دارند، باید پرسید چگونه معجزه ها و صدها امور خارق

ص: 132

العاده را به آسانی می پذیرند، ولی مسئله طول عمر حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف را به دیده تمسخر می نگرند.

شکست».(1)

2. دکتر هنری الحیس می گوید: «باید حد متوسط مرگ و میر عمومی را به حد مرگ و میر اطفال کمتر از ده سال رسانید و اگر این مسئله تحقق یابد، انسان آینده هشتصد سال عمر خواهد کرد».(2)

3. دکتر گیلورد هاورز در کتاب گذرنامه برای یک زندگی نوین می نویسد:

امروز علم پزشکی به کمک علم تغذیه، قیود و حدود عمر را از سر راه بشر برداشته است و ما امروز برخلاف اجداد و پدرانمان امیدواریم که می توانیم عمر طولانی کنیم... دانشمندان، با تجربه علمی ثابت کرده اند که به خوبی و آسانی می توان عمر را طولانی کرد.(3)

4. در مجله المقتطف(4) مطلبی درباره امکان عمر بسیار طولانی آمده که خلاصه ترجمه اش این است: دانشمندان که از نظر علمی مورد اعتماد هستند، معتقدند هر یک از بافت های مهم جسم حیوان می تواند برای زمانی بسیار طولانی و بی نهایت، زنده و باقی بماند و با این حساب ممکن است یک انسان، هزاران سال در جهان زنده باشد و عمر کند. این سخن تنها جنبه فرضیه و تئوری ندارد، بلکه مورد آزمایش علمی نیز قرار گرفته است.

باید توجه داشت که هدف از بیان این مطالب، این نیست که ثابت کنیم امام مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف با استفاده از راه هایی که دانشمندان ارائه داده اند، از عمر طولانی برخوردار شده است، بلکه مقصود، اثبات اصل امکان پذیر بودن عمر طولانی و

ص: 134

برطرف کردن حیرت برخی افراد (مانند احمد امین) از مدت عمر حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف است.

دو _ عقیده کنجی شافعی درباره طول عمر حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف

شیخ ابوعبداللّه محمد بن یوسف کنجی شافعی، در کتاب البیان فی اخبار صاحب الزمان، بابی را به نام «الباب الخامس و العشرون فِی الدلالة عَلی کونِ الْمَهْدی حَیّا باقِیا مُذْغَیْبَتِهِ اِلَی الْان؛ باب 25، در دلالت بر زنده و باقی بودن حضرت مهدی از زمان غیبتش تا کنون» به این موضوع اختصاص داده است.

ایشان در این باب، برای بقای حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف در طول سال های متمادی هیچ مانعی قائل نیست و برای اثبات این مدعی، به زنده بودن حضرت خضر، عیسی و الیاس و نیز حیات دجال و ابلیس استدلال می کند. او نخست زنده بودن این افراد را با استناد به قرآن و سنت ثابت می کند. سپس می گوید: «چگونه است برخی، حیات این افراد را قبول دارند و بدون هیچ تعجبی می پذیرند، اما درباره حیات حضرت مهدی تردید می کنند؟!»(1)

روایت ها در خصوص ولادت و غیبت ایشان، گفته اند که حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف هنوز به دنیا نیامده و در آخرالزمان متولد خواهد شد.

نخست باید توجه داشت برای جوینده حقیقت، شایسته نیست که وقتی از حل کردن مسئله ای درمانده شود، صورت مسئله را پاک کند. گذشته از آن، زمانی می توانیم منکر وجود حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف شویم که بر کل جهان هستی احاطه داشته باشیم و همه زوایای آن را دیده باشیم و هیچ اثری از حضرت نیابیم؛ همان گونه که ادعای نبود چیزی در منزل یا مسجد، در صورتی معقول خواهد بود که همه جای منزل یا مسجد را جست وجو کرده و آن شی ء خاص را نیافته باشیم.

جابر در محضر مبارک رسول خدا صلی الله علیه و آله همین پرسش را مطرح کرد و از ایشان خواست فایده امام غایب را بیان کند. بنا بر روایت، حضرت، امام غایب را به خورشیدی که پشت ابر قرار گرفته تشبیه کرد و فرمود: «ای جابر! همان گونه که مردم از خورشید، هنگامی که پشت ابر قرار گرفته استفاده می کنند، دوستان امام غایب نیز از نور وجود و برکات ولایتش بهره مند می شوند».(1)

به هرحال مانع تابش مستقیم آن نیست، ولی در تابش غیرمستقیم، ابرها همچون شیشه مات، نور مستقیم خورشید را می گیرند و پخش می کنند.

نکته قابل توجه این است که گرچه نور خورشید در تابش مستقیم، سود بیشتری دارد، این گونه نیست که وقتی پشت ابر قرار گرفت هیچ سودی نداشته باشد، بلکه آثاری همچون تولید گرما، رویش و رشد گیاهان، تولید انرژی لازم برای حرکت و حیات، به بار نشستن درختان و... در زمان تابش نور خورشید از پشت ابرها نیز وجود دارد.(1)

امام نیز زمانی که در پس پرده غیبت است، آثار و برکاتی دارد؛ زیرا اولاً غیبت مانع تصرف در امور نیست، ثانیا بر فرض که حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف در زمان غیبت هیچ تصرف ظاهری در امور نداشته باشد، آیا سودمندی برای مردم، فقط در تصرفات ظاهری است؟!

خداوند درباره پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله می فرماید: «وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلاّ رَحْمَةً لِلْعالَمینَ؛ و تو را جز رحمتی برای جهانیان نفرستادیم.» (انبیاء: 107) بر اساس این آیه وجود آن حضرت نه تنها برای مسلمانان، بلکه برای همه جهانیان رحمت است، در حالی که ایشان بنا به ظاهر در بسیاری از سرزمین ها مانند ایران و روم و... هیچ تصرفی نداشته است.

بنابراین، باید اعتراف کنیم فکر و اندیشه کوتاه ما از درک بسیاری از اسرار جهان ناتوان است، مگر آنکه خداوند که عالم مطلق است یا کسانی که متصل به آن منبع فیض هستند، رازی را برای ما فاش کنند. همان گونه که یکی از اسرار رحمت بودن پیامبر در آیه ای چنین بیان شد: «وَ ما کانَ اللّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فیهِمْ؛ [ای رسول ما] تا زمانی که تو در میان مردم هستی، خدا آنان را

ص: 137

عذاب نمی کند». (انفال: 33)

وی را مهدی موعود می دانستند و معتقد بودند که روح خدا در پیکر وی حلول کرده است، به همین دلیل به جای طواف کعبه، گرد کاخ خلیفه می چرخیدند.

در تاریخ طبری نقل شده است که روزی مسلمان ساده لوحی به خلیفه گفت: «این قوم، تو را مهدی و بلکه خدا می دانند و گرد خانه تو طواف می کنند. آنان مشرک شده اند، بهتر است از خود دورشان سازی و حکم قتلشان را صادر کنی».

خلیفه در پاسخ وی اظهار داشت: «ترجیح می دهم این قوم به من وفادار باشند و به جهنم بروند، تا آنکه علیه من قیام کنند و به بهشت بار یابند».(1)

روبه رو شد، از سلطان عذرخواهی کرد و مورد عفو قرار گرفت.(1)

گروه سوم: این گروه، دانسته یا ندانسته، آلت دست استعمارگران قرار گرفته اند و با طرح چنین مسائلی، آب به آسیاب دشمنان قسم خورده اسلام و مسلمانان و بلکه همه مستضعفان می ریزند.

3. منحرف کردن افکار مسلمانان از مسائل حیاتی و مشکلات اساسی که با آن درگیر بودند، به سوی مسائل بی اهمیت و دروغین.

4. یکی دیگر از نقشه های استعمارگران در جریان مهدی سازی، این بود که این مدعیان را پس از آنکه اعتباری پیدا می کردند، بلندگوی خود قرار می دادند و هر مطلبی که می خواستند مردم را به پذیرش آن وادارند، با رنگ و لعاب دینی به وسیله این افراد مطرح می کردند.

به تحریک گردانندگان اصلی ماجرا که در پشت صحنه حضور داشتند، ادعا کرد خود امام زمان و مهدی موعود است.

قراین و اسنادی که از زندگی او و پیروانش به دست آمده، نشان می دهد عوامل متعددی در مطرح شدن وی به عنوان مهدی موعود نقش داشته است. اول آنکه از ناحیه دولت های استعماری (مانند انگلستان و امریکا) تحریک و حمایت می شد. از سوی دیگر، جاه طلبی او زمینه را برای چنین ادعایی فراهم کرده بود و افزون بر آن، بر اساس برخی مدارک، گرفتار ناراحتی های روانی نیز بوده که اثر بسزایی در ادعای وی داشته است.(1)و(2)

مطلب سوء استفاده کنند و خود را مهدی موعود معرفی کنند. ازاین رو، برای نشان دادن راه هدایت به مردم و جلوگیری از هرگونه سوء استفاده، تمام ویژگی ها و نشانه های مهدی موعود را پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و دیگر بزرگان دینی بیان کرده اند؛ از ویژگی های فردی مانند اندام، نسبت و... گرفته تا سیره و روش ایشان، برنامه های حکومتی، ویژگی های دوران حکومت و دیگر مسائل. به گونه ای که اگر کسی به راستی در پی حقیقت باشد، کوچک ترین تردیدی به خود راه نمی دهد که کسانی که تاکنون به عنوان مهدی مطرح شده اند، هیچ کدام مهدی موعود اسلام نبوده اند.

پاسخ: جا دارد از صاحب المنار پرسیده شود اگر مطلبی با ادله قطعی و احادیث متواتر ثابت شد، آیا منطقی است به دلیل اینکه از آن برخی سودجویان سوء استفاده می کنند، اصل آن عقیده را منکر شویم! اگر چنین باشد، باید در صحت اصل نبوت نیز تردید کرد؛ زیرا بسیاری ادعای پیامبری هم داشته اند و از این موضوع سوء استفاده کرده اند که در کتاب المتنبیّن نام برخی از آنان ذکر شده است.

بنابراین، بهتر است به جای انکار چنین عقایدی که حقانیتشان ثابت شده، آنها را از جنبه های گوناگون تبیین کرد و با بیان نشانه ها و ویژگی هایی که در روایت ها برای حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف آمده است، زمینه سوء استفاده از این عقیده را از بین برد.

2. اشکال دیگر که مطرح شده، این است که اعتقاد به ظهور حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف و اصلاح جهان به دست ایشان، سبب شده است مسلمانان به فکر اصلاح جامعه نباشند و از زیر بار مسئولیت شانه خالی کنند و در نتیجه، مجد و عظمت اسلام از میان برود؟(1)

پاسخ: این اشکال در واقع به شیوه عملکرد بعضی مسلمانان است که با برداشتی نادرست از «انتظار فرج»، به جای کوشش هرچه بیشتر در راه به دست آوردن آمادگی های لازم برای ظهور مهدی موعود عج الله تعالی فرجه الشریف از زیر بار مسئولیت شانه خالی کرده اند.

بی تردید، آن انتظاری که مورد نظر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و دیگر بزرگان دینی

ص: 145

ما بوده، انتظاری نیست که در نتیجه آن عظمت اسلام بر باد رود، بلکه انتظاری است که موجب شکوفایی و بالندگی هرچه بیشتر اسلام خواهد بود. برای روشن تر شدن مطلب لازم است به بحثی که در خصوص انتظار مطرح کردیم مراجعه شود.

3. رشید رضا در شبهه های خود، مدعی شده است که شیعیان معتقدند حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف با نیروی خارق العاده و بدون استفاده از وسایل جنگی به پیروزی خواهد رسید. سپس این شبهه را مطرح کرده که در شرایطی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و اصحابش با استفاده از وسایل جنگی روز به پیروزی رسیدند، آیا قدرت هدایت حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف بیشتر از پیامبر و مقامش بالاتر از ایشان است؟! مسلما چنین نیست!(1)

به این شبهه چند پاسخ می توان داد:

الف) آنچه ایشان به شیعه نسبت داده، حقیقت ندارد. شیعه معتقد است حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف با استفاده از پیشرفته ترین وسایل جنگی دوران خود نبرد می کند و به پیروزی می رسد. البته ممکن است سلاح های آن روز، برای ما که از پیشرفت علمی و صنعتی آن دوران بی خبریم، حالت معجزه داشته باشد، در حالی که حقیقت چیز دیگری است. خوش بختانه تاکنون اندکی از آنچه در روایت ها درباره اوضاع دوران حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف آمده، به درک ما رسیده است. در روایتی امام صادق علیه السلاممی فرماید: «وقتی کارها به صاحب اصلی آن (حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف ) برسد، سرتاسر کره زمین همچون کف دست زیر نظر

ص: 146

ایشان است».(1)

تا پیش از اختراع وسایل مجهز اطلاعاتی مانند ماهواره و غیره، شاید از آنچه در این حدیث آمده به عنوان یک معجزه یاد می شد، ولی اکنون که بشر توانسته است به وسیله ماهواره و مانند آن، از جزئی ترین اطلاعات مانند شماره پلاک اتومبیل از دورترین مناطق زمین باخبر شود، پذیرش این گونه احادیث آسان تر و منطقی تر شده است. این مطلب نیز دور از ذهن نیست که با پیشرفت برق آسای علم و صنعت در دوران ظهور، تمام آنچه در احادیث آمده امری کاملاً عادی باشد.

البته منکر این مطلب نیستیم که در مواردی، کمک های غیبی به کمک حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف خواهد آمد و از راه های خارق العاده و با معجزه، بعضی مشکلات از سر راه ایشان برداشته می شود، همان گونه که رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز از این گونه امدادهای غیبی برخوردار شد و در بعضی جنگ ها مانند جنگ بدر، بنا به تصریح قرآن، ملائکه به کمک ایشان آمدند.(2)

ب) بر فرض که حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف به کمک معجزه پیروز شود، نشانه برتری ایشان بر پیامبر نیست، بلکه به خاطر هدف بلندی است که خداوند متعال در دستور کار آن حضرت قرار داده است؛ یعنی تشکیل حکومت جهانی بر پایه عدالت که خود رسول خدا صلی الله علیه و آله از بشارت دهندگان تشکیل حکومت جهانی به دست حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف بوده است.

ص: 147

مقصود از قیام حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف با شمشیر چیست؟

ممکن است به این نظریه که حضرت، با استفاده از سلاح های پیشرفته روز نبرد می کند، اعتراض و گفته شود در روایت ها اشاره شده ایشان با شمشیر نبرد می کند،(1) آیا در برابر چنین صراحتی، می توان تأکید کرد که حضرت از سلاح های به روز و مدرن استفاده می کند؟

در پاسخ به این پرسش می گوییم که تعبیر شمشیر در روایت ها، جنبه سمبولیک دارد و کنایه از استفاده کردن از قدرت و نیروی نظامی است. یعنی چنین نیست که حضرت به کار فرهنگی و پند و اندرز بسنده کند، بلکه هرجا تبلیغ و نصیحت را بی اثر ببیند، پس از اتمام حجت، از قدرت نظامی استفاده می کند و با زورگویان با منطق خودشان برخورد خواهد کرد.

البته تأکید می کنیم که شیوه ایشان در مرحله اول، کار فرهنگی و دعوت به حق با منطق و استدلال است، همان گونه که روش و سنت پیامبر صلی الله علیه و آله نیز همین بود و چنان که در روایت های مربوط به سیره و روش حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف بیان شد، ایشان در همه امور و از جمله در جنگ، بنا بر سنت پیامبر صلی الله علیه و آله عمل می کند.(2)

ص: 148

10. امام فخر رازی شافعی، الشجرة المبارکه فی انساب الطالبیه، قم، کتاب خانه آیت الله مرعشی نجفی، 1377.

11. امر تسری، عبیدالله، ارجح المطالب فی عدّ مناقب اسدالله الغالب، پاکستان، لاهور.

12. امین، احمد، ضحی الاسلام، بیروت، دارالکتاب العربی.

13. ____________________ ، ظهر الاسلام، بیروت، دارالعربی، چاپ پنجم.

14. ____________________ ، فجرالاسلام، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ دهم، 1969م.

15. امین، علامه سید محسن، اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات.

16. انصاری قرطبی، ابی عبدالله محمد بن احمد، التذکرة فی احوال المولی و امورالاخره، بیروت، دار ابن زیدون.

17. ایمانی، فقیه، اصالت مهدویت در اسلام، مؤلف، قم، چاپ دوم، 1376.

18. بخاری جعفی، ابی عبدالله محمد به اسماعیل، صحیح البخاری، بیروت، دارالفکر، 1401ه_ .ق.

19. برمکی اربلی(ابن خلکان)، احمد، وفیات الاعیان، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1397 ه_ .ق.

20. بغدادی (سویدی)، محمد امین، سبائک الذهب فی معرفة قبائل العرب، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، 1406ه_ .ق.

21. جزری، علی بن محمد ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت، دارالمعرفة، چاپ اول، 1422ه_ .ق.

ص: 150

22. جوینی شافعی، ابراهیم بن محمد، فرائد السمطین، بیروت، مؤسسة المحمودی، چاپ اول، 1400ه_ .ق.

23. حسینی، محمد بن رسول، الاشاعة لاشراط الساعة، جده، دارالمنهاج، چاپ اول، 1417ه. ق.

24. حقی بروسی، اسماعیل، تفسیر روح البیان، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1405ه_ .ق.

25. حکیمی، محمدرضا، خورشید مغرب، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ هفتم، 1371.

26. حلبی شافعی، کمال الدین ابوسالم محمد بن طلحه، مطالب السئول فی مناقب آل الرسول، بیروت، مؤسسه ام القری، چاپ اول، 1420ه_ .ق.

27. خورشید پنهان، ستاد برگزاری جشن های میلاد حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف _ مسجد صدریه تهران.

28. دمشقی، ابن عساکر، تاریخ دمشق، بیروت، دارالفکر، 1415ه_ .ق.

29. دمشقی(قرمانی)، احمد بن یوسف بن احمد، اخبار الدول و آثار الاول فی التاریخ، بیروت، عالم الکتب، چاپ اول، 1412ه_ .ق.

30. ذهبی، ابی عبدالله محمد بن احمد بن عثمان، میزان الاعتدال فی نقد الرجال، بیروت، دارالفکر، 13ه_ .ق.

31. راشد محصل، محمدتقی، نجات بخشی در ادیان، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1369.

32. رضا، محمدرشید، تفسیر القرآن الحکیم (المنار)، بیروت، دارالمعرفة، چاپ دوم.

33. روزنامه اطلاعات.

ص: 151

34. زرکلی، خیرالدین، الاعلام، بیروت، دارالعلم للملایین، چاپ هشتم، 1989م.

35. سیوطی، جلال الدین عبدالرحمان بن ابی بکر، الجامع الصغیر فی احادیث البشیر النذیر، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، 1401ه_ .ق.

36. سیوطی شافعی، ابی بکر جلال الدین عبدالرحمان بن محمد، الحاوی للفتاوی.

37. _______________________________________، تفسیر الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور، بیروت، دارالمعرفة.

38. محمد سیوطی، شافعی، ابی بکر جلال الدین عبدالرحمان بن، لباب النقول فی اسباب النزول، بیروت، دارالمعرفة، چاپ سوم، 1421ه_ .ق.

39. شبلنجی مصری، سید مؤمن، نور الابصار فی مناقب ال بیت النبی المختار، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، 1418ه_ .ق.

40. شعرانی _ شافعی، عبدالوهاب بن احمد، الیواقیت و الجواهر، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، 1419ه_ .ق.

41. شیراوی شافعی _ مصری، عبدالله، الاتحاف بحب الأشراف، ایران، مؤسسه دارالکتاب الاسلامی، چاپ اول، 1423ه_ .ق.

42. صاحب الزمانی، ناصرالدین، دیباچه ای بر رهبری، تهران، عطایی، 1345.

43. صافی، لطف اللّه ، منتخب الاثر، قم، مؤسسه السیدة المعصومة، چاپ اول، 1419ه_ .ق.

44. صدر هاشمی، سید محمد، فتوریسم یا اصلاحگر جهان.

ص: 152

45. طبری، ابن جرید، تاریخ الامم و الملوک، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1387ه_ .ق.

46. طبری، ابی جعفر محمد بن جریر طبری، تفسیر جامع البیان عن تأویل آی القرآن، بیروت، دارالفکر، 1415ه_ .ق.

47. عربی، محی الدین، الفتوحات المکیه، بیروت، دارصادر.

48. عربی، محی الدین، فصوص الحکم، تهران، الزهراء، چاپ دوم، 1370ه_ .ق.

49. عسقلانی، اباالفضل احمد بن علی ابن حجر، فتح الباری بشرح البخاری.

50. عسقلانی، ابن حجر، لسان المیزان، بیروت، مؤسسه اعلمی، چاپ دوم، 1390ه_ .ق.

51. علوی طباطبایی، محمد جواد، شکوفه امید، تهران، انجمن اسلامی جوانان، 1351.

52. قرشی شافعی، ابی الفداء اسماعیل بن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دارالمعرفة، 1412ه_ .ق.

53. قرطبی، ابی عبدالله محمد بن احمد انصاری، تفسیر الجامع الاحکام القرآن، بیروت، مؤسسه التاریخ العربی، 1405ه_ .ق.

54. قزوینی، ابی عبدالله محمد بن یزید بن عبدالله بن ماجه، سنن ابن ماجه، بیروت، دارالفکر.

55. قشیری نیشابوری، ابوالحسین مسلم بن حجاج، صحیح المسلم، بیروت، دارالفکر.

ص: 153

56. قندروزی، شیخ سلیمان حسین بلخی، ینابیع المودة، استانبول، اختر، 1301ه_ .ق.

57. کنجی شافعی، حافظ ابوعبدالله محمد بن یوسف، البیان فی اخبار صاحب الزمان، قم، مؤسسة الهادی، 1399ه_ .ق.

58. کورانی، علی، عصر الظهور، تهران، شرکت چاپ و نشر بین الملل، دفتر تبلیغات، چاپ دوم، 1379.

59. لاهیجی، محمد، مفاتیح الاعجاز (شرح گلشن راز)، ایران، انتشارات کتاب فروشی محمودی، 1366.

60. مالکی(ابن صباغ)، نورالدین علی بن محمد، فصول المهمه، بیروت، دارالاضواء، چاپ دوم، 1409ه_ .ق.

61. ماه نامه موعود.

62. متقی هندی، علاءالدین علی بن حسام الدین، البرهان فی علامات مهدی آخرالزمان، تهران، شرکة الرضوان، 1359ه_ .ق.

63. متقی _ هندی، علاءالدین علی بن عبدالملک، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، بیروت، مؤسسه الرسالة.

64. مجلسی، علامه محمدباقر، بحارالانوار، (چاپ قدیم)، تهران، کتاب فروشی اسلامی، 1400 ه_ .ق.

65. مجلسی، محمدباقر، مهدی موعود (ترجمه ج 13 بحارالانوار)، ترجمه: علی دوانی، تهران، دارالکتب العلمیة، چاپ بیست و هشتم، 1378.

66. مروزی، ابی عبدالله احمد بن حنبل شیبانی، مسند احمد حنبل، بیروت، دارالمعرفة، چاپ دوم.

67. مقدسی شافعی، یوسف بن یحیی، عقدالدرر، قاهره، مکتبة عالم الفکر،

ص: 154

چاپ اول، 1399ه .ق.

68. مکارم شیرازی، ناصر، مهدی انقلابی بزرگ، قم، مطبوعاتی هدف، چاپ دوم.

69. مکی هیثمی، ابوالعباس احمد بن محمد بن حجر، القول المختصر فی علامات المهدی المنتظر، قم، بضعة المصطفی لاحیاء التراث اهل البیت.

70. موفق خوارزمی، حنفی، ابوالمؤید، مقتل الحسین فی فضائل الحسین، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول.

71. ناصف، شیخ علی، غایة المأمول، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ چهارم، 1406ه_ .ق.

72. نسفی، عزیزالدین، الانسان الکامل، تهران، انستیتو ایران و فرانسه، 1341ه_ .ق.

73. حاکم، نیشابوری، ابی عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، بیروت، دارالمعرفة، 1406ه_ .ق.

74. نیشابوری، حسن بن محمد بن حسین، تفسیر غرائب القرآن، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، 1416ه_ .ق.

75. هاورز، بنگامین گیلورد، گذرنامه برای زندگی نوین، تهران، امیرکبیر، 1377.

76. هیثمی، ابی حجر شهاب الدین، الصواعق المحرقه، قاهره، مکتبة القاهره.

ص: 155