ص: 2

ثَلاثُ خِصالٍ لا یَمُوتُ صاحِبُهُنَّ أَبَدا حَتّی یَری و بالَهُنَّ: اَلْبَغْیُ وَ قَطِیعَةُ الرَّحِمِ وَ الْیَمِینُ الْکاذِبَةُ.(1)

سه خصلت است که صاحب آن، نتیجه آنها را پیش از مرگش می بیند: ستم به دیگران؛ قطع رحم و سوگند دروغ.

از مهم ترین آثار دنیایی صله رحم، به طول عمر و گشایش در روزی می توان اشاره کرد. با وجود سفارش و تأکید فراوان آموزه های دینی دراین باره، امروزه به این سنّت حسنه و دیرپای اسلامی کمتر توجه می شود. بنابراین، برای تقویت و تثبیت آن نیازمند حرکت فرهنگی و تبلیغی متولیان فرهنگی، به ویژه صدا و سیما هستیم. از این رهگذر، پژوهشگر ارجمند خانم اقبال حسینی نیا، با بهره گیری از متون و آموزه های دینی کوشیده است تا دست مایه اولیه تبلیغ را در اختیار اصحاب رسانه قرار دهد. با سپاس از تلاش های ارزنده ایشان، امید می رود که این نوشتار مورد استفاده برنامه ریزان و برنامه سازان قرار گیرد و در پرتو تدبیر سازنده متولیان فرهنگی، روز به روز شاهد ارتقای کیفی و کمّی روابط خویشاوندی و نهادینه سازی صله رحم در روابط اجتماعی باشیم.

انّه ولیّ التوفیق

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص: 4

پدران و ارحام مادران تا روز قیامت به دنیا می آیند، سفارش می کنم که صله رحم کنند، اگرچه فاصله آن تا ارحامشان به مسافت یک سال باشد؛ زیرا صله رحم از مسائل مهم دین است.

امیر مؤمنان علی علیه السلام می فرماید:

زَکوةُ الْیَسارِ بِرُّ الْجِیرانِ وَصِلَةُ الْأَرْحامِ.(1)

زکات کسانی که از تسهیلات مالی برخوردارند، نیکی به همسایگان و صله ارحام است.

امام سجاد علیه السلام در دعای مکارم الاخلاق می فرماید:

وَ مِنْ عُقُوقِ ذَوِی الْأَرْحامِ الْمَبَّرةَ وَ مِنْ خِذْلانِ الْأَقْرَبِینَ النُّصْرَةَ.(2)

بار خدایا! جدایی از ارحام را به نیکی و پیوستگی بدل فرما و ترک یاری بستگانم را به حمایت و نصرت تبدیل فرما.

همچنین امام صادق علیه السلام در این باره می فرماید:

إِنَّ صِلَةَ الرَّحِمِ وَ الْبِرَّ لِیُهَوِّنانِ الْحِسابَ وَ یَعْصِمانِ مِنَ الذُّنُوبِ فَصِلُوا أَرْحامَکُمْ وَ بَرُّوا بِإِخْوانِکُمْ وَ لَوْ بِحُسْنِ السَّلامِ وَ رَدِّ الْجَوابِ.(3)

صله رحم و نیکی کردن به برادران، حساب را در قیامت، آسان و آدمی را از گناه حفظ می کند. پس با اَرْحام تان، صله رحم و به برادران خود نیکی کنید؛ اگرچه به نیکو سلام کردن و جواب دادن باشد.

از سوی دیگر، خداوند در قرآن شریف، صله رحم را سبب آسانی در

ص: 6

حساب رسی اعمال می داند و می فرماید:

وَ الَّذینَ یَصِلُونَ ما اَمَرَ اللّهُ بِهِ اَنْ یُوصَلَ وَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَ یَخافُونَ سُوءَ الْحِسابِ. (رعد: 21)

[صاحبان اندیشه] کسانی هستند که دستور باری تعالی را درباره پیوند با اشخاصی که به صله آنها امر شده است، اطاعت می کنند و از پروردگارشان می ترسند و از بدی حساب [روز قیامت ]بیم دارند.

نکته جالب آن است که هرگاه یکی از خویشان به دیگری آزار برساند و فرد بخواهد قطع رحم کند، فیض الهی از هر دو قطع می شود. مردی به محضر رسول خدا صلی الله علیه و آلهرسید و گفت: یا رسول الله! من ارحامی دارم و آنها را صله می کنم، ولی آنان مرا آزار می دهند، می خواهم ترکشان کنم. حضرت فرمود: «در این صورت، خداوند هر دو شما را ترک خواهد کرد»؛(1) یعنی خدا، فیض و رحمت خود را از شما خواهد برید.

امام رضا علیه السلام از جد بزرگوارش، امام صادق علیه السلام نقل می کند:

صِلْ رَحِمَکَ وَ لَوْ بِشَرْبَةٍ مِنْ ماءٍ وَ اَفْضَلُ ما تُوصَلُ بِه الرَّحِمُ کَفُّ الأْذی عَنْها.(2)

صله رحم کن؛ اگر چه به شربت آبی باشد و بهترین صله رحم، خودداری از آزار دادن ارحام است.

امیرمؤمنان علی علیه السلام، صله رحم را که در پیوند و پایداری روابط اجتماعی نقش مهمی دارد، از ویژگی های گرامی ترین انسان ها برمی شمارد و می فرماید:

ص: 7

«صِلَةُ الْأَرْحامِ مِنْ أَفْضَلِ شِیَمِ الْکِرامِ؛ صله رحم، برترین خوی و منش مردمان بزرگوار است.»(1) ایشان در سخن حکیمانه دیگری، صله رحم را موجب مهر و محبت میان خویشاوندان و خواری دشمنان اسلام می داند: «صِلَةُ الرَّحِمِ تُوجِبُ الْمَحَبَّةَ وَ تَکْبِتُ الْعَدُوَّ؛ صله رحم، محبوبیت به بار می آورد و موجب خواری دشمن است».(2)

بنا بر سخن گهربار حضرت علی علیه السلام، صله ارحام سبب صمیمیت، محبت، اخوت و وحدت امت اسلامی و در نتیجه، موجب خشم و غضب دشمن می شود؛ زیرا آنان هرگز وحدت و همبستگی مسلمانان را برنمی تابند و پیوسته درصدد ایجاد تفرقه و جدایی میان مسلمانان هستند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره برآوردن حاجت و نیازهای انسان های مؤمن به ویژه خویشاوندان می فرماید:

مَنْ کانَ یُؤْمِنُ بِاللّهِ وَ الْیَوْمِ الاْخِرِ فَلْیَصِلْ رَحِمَهُ.(3)

هر کس به خدا و روز قیامت ایمان دارد، پس با رحمش صله کند.

ص: 8

یعنی خویشاوندان خود را دوست بدارد و به آنان احسان و نیکی کند.

همچنین می فرماید:

مَنْ اَحَبَّ اَنْ یُبْسِطَ لَهُ فِی رِزْقِه، وَ یُؤَخَّرَ لَهُ فی أَجَلِهِ فَلْیَصِلْ رَحِمَهُ.(1)

اگر کسی دوست دارد که روزی اش فراوان شود و اجلش به تأخیر بیفتد، پس باید با رَحِمش صله کند.

آنچه در پی می آید، از بررسی متون دینی به دست آمده است. در فصل اول، به مفهوم صله رحم، مصداق های آن، انواع خویشاوندان و حقوق آنها پرداخته می شود. سپس پنجره ای به روی آیات و روایات می گشاییم و صله رحم را از زلال متون دینی بررسی می کنیم. آن گاه به بررسی علل و عوامل گسست ارتباط خویشاوندی می پردازیم. سپس به پی آمدهای منفی و مثبت صله و قطع رحم نظر می افکنیم. همچنین برخی حکایت ها و مصداق های آموزنده را زیور نوشتار ساخته و شیرازه مقال را با پیشنهادهایی به برنامه سازان و برنامه ریزان صدا و سیما به پایان رسانده ایم. امید است که مورد استفاده قرار گیرد و روزی به کارمان آید که «لا یَنْفَعُ مالٌ وَ لابَنُونَ إِلاّ مَنْ أَتَی اللّهَ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ».

ص: 9

شمرده می شود و قطع آن حرام است.

صله رحم در اصطلاح عبارت است از کمک و نیکی کردن به خویشاوندان و هم دردی با آنان با جان و مال در حد توان انسان و قطع رحم به اموری گفته می شود که مخالف این روش باشد.(1)

قطع، معانی متفاوتی دارد. گاه به معنای پیمودن است که زمینه وصل را فراهم می سازد و چنین قطعی ممدوح است. گاهی نیز به معنای بریدن و جدا کردن است. که در این نوع قطع، اگر مخالفت با فرمان خدا در امری باشد که به آن سفارش شده است، ناپسند خواهد بود.(2)

روایت های ائمه معصوم، شیوه های صله رحم را به چهار دسته می توان تقسیم کرد:

الف) زبانی: کارهایی چون سلام کردن و رد سلام و فرستادن سلام (از طریق واسطه) جزو صله رحم زبانی به شمار می آید. خداوند در قرآن کریم می فرماید:

وَ إِذا حُیِّیتُمْ بِتَحِیَّةٍ فَحَیُّوا بِأَحْسَنَ مِنْها أَوْ رُدُّوها.(نساء:86)

چون به شما درود گفته شد، شما بهتر از آن درود گویید یا همان را در پاسخ برگردانید.

دعا کردن در حق خویشان، به نیکی یاد کردن از آنان و دوری از غیبت، تهمت، فحش، بدگویی و خبرچینی درباره آنان نیز از مصداق های صله رحم زبانی به شمار می رود.

ب) فعلی: دید و بازدید، گفت وگوی حضوری با خویشاوندان، رفتن به خانه آنها و دعوت از آنها، نوشتن نامه برای بستگانِ در سفر، مسافرت برای دیدار با خویشان، گشاده رویی و مصافحه در برخورد با آنها، قهر نکردن و پیشی گرفتن در برقراری دوستی دوباره با آنها هنگام قهر و کدورت، عیادت از بیمار، شرکت در تشییع جنازه و مجالس بزرگداشت درگذشتگان، پذیرفتن دعوت، اصلاح مفاسد و دفع ستم از بستگان، برآوردن حاجت آنها پیش از بیان کردن و شریک بودن در شادی و غم آنها را می توان از موارد صله رحم فعلی دانست.

برخی افراد ترجیح می دهند به صورت غیرحضوری از خویشان و بستگان خود احوال پرسی کنند. آنها به واسطه این و آن یا به وسیله تلفن و نامه با خویشاوندان تماس برقرار می کنند و احوالشان را جویا می شوند. اگرچه با

ص: 12

این کار از احوال خویشان آگاه می شوند، ولی باید دانست دیدار گفت وگوی و چهره به چهره، حلاوت و برکت دیگری دارد. البته احوال پرسی غیرحضوری (تلفنی) نیز خوب است و نوعی صله رحم به شمار می رود، ولی جای دیدار حضوری را نمی گیرد. نامه نوشتن به اقوام نیز نیکوست، ولی بار سفر بستن و به دیدار آنها رفتن و آنان را شاد کردن، نشان دهنده محبت و علاقه بیشتر به آنان است و به صمیمیت و یک دلی بیشتری می انجامد.

رسیدن به نشاط خاطر و بهره مندی از تجربه های یکدیگر نیز از مزایای دیدار حضوری است. امام هادی علیه السلام در این باره می فرماید: «دیدار برادران سبب انبساط خاطر و باروری اندیشه است، هر چند کوتاه و اندک باشد.»(1) با این همه آثار و برکتی که در دیدار حضوری وجود دارد، دیگر چه جای درنگ و بهانه جویی و عذرتراشی برای ترک رفت و آمد با خویشان و آشنایان است. باید هر فرصتی را برای دیدار مغتنم شمرد. برگشتن از مسافرت، تولد فرزند، مراسم ازدواج، بیماری و فوت بستگان، همه فرصت هایی هستند برای دیدار حضوری. این دیدارها، پیوند خویشاوندان را مستحکم می کند، چنان که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: «الزِّیارَةُ تُنْبِتُ الْمَوَدَّةَ؛ دیدار، محبت و دوستی را زیاد می کند».(2)

چه خوب است هنگام رفتن به دیدار خویشان قصد قربت کنیم و پاداش آن را تنها از خدا بخواهیم. نگوییم من چند بار به دیدن فلانی رفتم، ولی او

ص: 13

به دیدنم نیامده است؛ پس من هم دیگر به دیدنش نمی روم، بلکه برای بهره مندی از ثواب الهی باید از این گونه محاسبه ها بپرهیزیم. البته هر «دیدی»، «بازدیدی» دارد و هر سلامی، علیکی، ولی گاهی بهتر است کریمانه و با بزرگواری از این موارد گذشت.

دیدار مؤمن، دیدار خداست. در حدیث قدسی آمده است:

أَیُّما مُسْلِمٍ زارَ مُسْلِماً فَلَیْسَ إِیّاهُ زارَ، اِیّای زارَ وَ ثَوابُهُ عَلیَّ الْجَنَّةُ.(1)

هر مسلمانی که به دیدار مسلمانی برود، در واقع مرا زیارت کرده است و پاداش او بر عهده من، بهشت است.

از امام باقر و امام صادق علیهماالسلام نیز روایت شده است:

هر مؤمنی که به قصد دیدار مؤمن دیگر از خانه بیرون رود و او را همراه با معرفت به حقوقش زیارت کند، خداوند به پاداش هر گامش در این راه، حسنه ای برای او می نویسد و گناهی از او محو می کند و درجه ای بر درجه های او می افزاید. چون در بزند، درهای آسمان به رویش باز می شود و چون [مؤمنان] با یکدیگر ملاقات و مصافحه و معانقه کنند، خدای متعال رو به فرشتگان می کند و با مباهات می گوید: «دو بنده ام را بنگرید! به خاطر من با هم دوستی و دیدار می کنند. بر من است که از این پس، از عذاب مصونشان دارم» و چون برگردد، فرشتگان بدرقه اش می کنند و اگر تا شب بعد، از دنیا برود، از حساب معاف می شود.(2)

چه محرومند آنان که با کوته فکری و به دلایل پوچ و لجاجت های بچه گانه، با هم قهر و قطع رابطه می کنند و درهای خیر و برکت الهی را به

ص: 14

روی خود می بندند!

ج) قلبی: آرزوی قلبی برای سعادت مندی خویشان در دنیا و آخرت، دعا برای دفع بلاهای دنیوی و اخروی، آرزوی تداوم نعمت های موجود، محبت ورزی به آنان و به یاد یکدیگر بودن، از موارد صله رحم قلبی است.

د) مالی: کمک مالی بلاعوض برای رفع مشکلات خویشان، دادن هدیه به خویشان در مناسبت های خاص، هزینه کردن مال خویش برای رفع کدورت ها و اختلافات ایشان، مواسات با آنها در مال، حفظ اموال خویشان و وارد نکردن خسارت های مالی به آنها و پرداخت صدقه های مالی به نیابت از آنها، از نمونه های صله رحم مالی به شمار می آید.

ج) کسانی که به سبب قرابت نسبی یا بر اساس دستورهای شرعی از ازدواج با یکدیگر منع شده اند، ارحام یکدیگر شمرده می شوند. در مقابل، کسانی همچون پسرعموها و دخترعموها که ازدواج آنها ممنوعیت شرعی ندارد، ارحام یکدیگر شمرده نمی شوند.

د) ارحام، تنها به کسانی گفته می شود که در طبقه بندی کتاب الارث، جزو مصداق های مورد نظر به شمار می آیند.

ه_) ارحام به کسانی گفته می شود که در انتساب به چهارمین جدّ، مشترک باشند. ازاین رو، برادران و خواهران و فرزندانشان، عموها و فرزندان آنها، عموها و عمه های پدری و مادری، دایی ها و خاله ها و فرزندان آنها و به طور کلی، همه کسانی که در این سلسله به نوعی با فرد نسبت دارند، اعم از اینکه جزو محارم باب نکاح باشند یا نه، از ارث بهره مند شوند یا نه، خویشاوند دور باشند یا نزدیک، ارحام شمرده می شوند.

2. حق کسی که او، ولی نعمت و صاحب اختیارش باشد.

3. حق کسی که به انسان نیکی کرده است.

4. حق کسی که برای اعلام وقت نماز، اذان بگوید.

5. حق امام جماعت.

6. حق هم نشین.

7.حق همسایه.

8. حق دوست و رفیق .

9. حق شریک.

10. حق اموالی که در اختیار انسان است.

11.حق بدهکار.

12. حق طلبکار.

13. حق کسانی که با انسان رفت و آمد می کنند.

14. حق دشمنی که علیه او ادعا کرده است.

15. حق دشمنی که انسان علیه او ادعایی کرده است.

16. حق مشورت کننده بر مشاور و حق مشاور بر مشورت کننده.

17. حق کسی که به موعظه ها و پندهای انسان گوش می سپارد.

18. حق کسی که خیرخواه و مصلحت اندیش انسان باشد.

19. حق بزرگ ترها.

20. حق کوچک ترها.

21. حق کسی که از او درخواستی داشته یا او از آنها تقاضایی کرده است.

22. حق کسی که با گفتار یا رفتار، از روی عمد یا سهو به او بدی کرده

ص: 17

است.

23. حق هم کیشان.

24. حق کفار ذمی.

25. حقوقی که در شرایط گوناگون و با دگرگونی اسباب پدیدار می گردند.

اکنون از میان این حقوق، مواردی را که به موضوع صله رحم ارتباط دارد، توضیح می دهیم:

نیک و حسن رفتار در دنیا آراسته شود تا در پیشگاه خداوند از عمل کردن به وظیفه و سرپرستی صحیح و رسیدگی شایسته به فرزندش روسفید باشد.(1)

پدر و مادر باید برای فرزندانشان شخصیت و احترام قائل شوند و باورهای خود را بر آنها تحمیل نکنند و به آنها استقلال و حق انتخاب بدهند. البته حق فرزند بر پدر و مادر، پیش از ازدواج زن و مرد آغاز می شود. مرد باید برای فرزند خود، مادری متعهد و شایسته انتخاب کند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آلهدر این باره می فرماید:

حق پسر بر پدر آن است که برای او مادری نجیب، اصیل و بزرگوار در نظر بگیرد، نام نیکو بر او نهد، کتاب خدا را به او یاد دهد، او را پاکیزه نگاه دارد و به او شنا کردن یاد دهد. خوب تربیت کند و در جایگاه نیکو و مناسب قرار دهد.

ایشان در کلام گهربار دیگری می فرماید:

فرزند بر گردن پدر سه حق دارد: نام خوب بر او بگذارد؛ به او نوشتن و خواندن یاد دهد و پس از بلوغ، زمینه ازدواج او را فراهم کند.(2)

وسوسه های شیطانی دور سازد. از وی در مقابل دشمنش حمایت کند. همچنین از نصیحت و خیرخواهی و عنایت به او به خاطر رضای خداوند غافل نشود. بنابراین، اگر برادرش مطیع پروردگار است، در همه کارها به او کمک کند. در غیر این صورت، مبادا به خاطر مهر و محبت برادری از او اطاعت کند و به نافرمانی خداوند گرفتار شود.(1)

کنند و برای آسایش و راحتی بیشتر خود و همسرشان، آنها را به خانه سالمندان ببرند و فقط گاهی به دیدن آنها بروند و گمان کنند که حق آنها را ادا کرده اند؛ زیرا خودشان نیز روزی پیر خواهند شد.

در حکایتی از گلستان سعدی آمده است: روزی جوانی نادان با صدای بلند بر مادر پیرش پرخاش کرد. آن پیرزن دل آزرده به کنجی نشست و با گریه این گونه گفت:

چه خوش گفت زالی به فرزند خویش

چو دیدش پلنگ افکن و پیل تن

گر از عهد خردی ات یاد آمدی

که بیچاره بودی در آغوش من

نکردی در این روز بر من جفا

که تو شیرمردی و من پیرزن(1)

ص: 21

کمال دست می یابد.

خورشید اسلام هنگامی طلوع کرد که دشمنی و کینه و خودخواهی و جنگ و خون ریزی میان قبایل به اوج رسیده بود. اعراب جاهلیت از کار کردن ننگ داشتند و از راه غارت قبایل همسایه و خویشاوندان خود امرار معاش و به این کار افتخار می کردند. با طلوع خورشید اسلام، پیامبر، فرهنگ غنی اسلام را که سرشار از آموزه های سعادت بخش و محبت آموز بود، به آنان عرضه کرد و فرهنگ متعصب و جاهلی آنان را که جز جنگ و خون ریزی در پی نداشت، به فرهنگ محبت، مودت، وحدت و یک دلی بدل ساخت. در آیه 103 آل عمران آمده است:

وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعًا وَ لا تَفَرَّقُوا وَ اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ کُنْتُمْ أَعْداءً فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْوانًا.

و همگی به ریسمان خدا چنگ زنید و پراکنده نشوید و نعمت خدا را بر خود یاد کنید، آن گاه که دشمن (یکدیگر) بودید... پس میان دل های شما الفت انداخت و به برکت نعمت او، برادر شدید.

نخستین و مؤثرترین راه حلی که اسلام برای ایجاد مودت و یک دلی آدمیان برگزید، سفارش به صله رحم بود. در روایت آمده است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به عمرو بن مرّه فرمود: «من فرستاده الهی به سوی همه بندگانم تا به اسلام دعوتشان کنم و فرمان دهم که از جنگ و خون ریزی خودداری کنند و با خویشاوندان بپیوندند و حضرت احدیت را بندگی کنند...». عمرو بن مرّه گفت: ای رسول خدا! اگرچه عده زیادی از اقوامم بر من خشم گیرند و از پذیرفتن حق و احسان بر من خودداری کنند، اجازه فرمایید برای ارشاد و

ص: 23

هدایت اقوامم بروم تا همان گونه که خداوند تبارک و تعالی در هدایت من لطف فرمود، آنها نیز هدایت گردند. پیامبر رخصت داد و فرمود که آنها را با مهربانی و مدارا و سخنان نیکو و بدون عصبانیت و خودخواهی و حسادت، به دین اسلام دعوت کند.(1)

امام صادق علیه السلام می فرماید: «پیوند با خویشاوندان و داشتن اخلاق نیکو موجب زیادی ایمان است.»(2) همچنین در کلام دیگری فرموده است: «از شرایط دین، صله رحم و پیوند با خویشاوندان است».(3)

امام علی علیه السلام نیز درباره اهمیت صله رحم می فرماید:

طایفه و خویشاوندانت را احترام کن. همانا آنان به منزله بال های پرنده ای هستند که به وسیله آن بال ها پرواز می کنی و آنان ریشه و اصل تو هستند که به وسیله آنها به اصل و ریشه و نسب خود می رسی. [آنها] دستی هستند برای تو که به هدف های خود برسی.(4)

است که در ایجاد و تحکیم هم بستگی و پیوند مشترک میان اعضای یک جامعه عموماً به ویژه میان خویشاوندان مؤثر است. برای نمونه، آیاتی از قرآن را که درباره اهمیت صله رحم است، بیان می کنیم:

الَّذینَ یَنْقُضُونَ عَهْدَ اللّهِ مِنْ بَعْدِ مِیثاقِهِ وَ یَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ وَ یُفْسِدُونَ فِی اْلأَرْضِ أُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ. (بقره: 27)

همانانی که پیمان خدا را پس از بستن آن می شکنند و آنچه را خداوند به پیوستنش امر فرموده است، می گسلند و در زمین به فساد می پردازند، زیان کارانند.

مفسران درباره معنای «اَمَرَ اللّه ُ بِهِ أن یوصَلَ»، احتمال های گوناگونی ذکر کرده و از جمله گفته اند مراد از این آیه، صله رحم با خویشاوندان است که خداوند دستور داده پیوند با آنان را مستحکم کنیم. در غیر این صورت، در آخرت از زیان کاران خواهیم بود.در آیه های 20 تا 25 سوره رعد نیز خداوند متعال از دو گروه یاد می کند؛ ابتدا ویژگی های بهشتیان را این گونه برمی شمارد: «آنان که به عهد الهی وفا می کنند و پیمان شکنی نمی کنند و پیوسته با کسانی که خداوند به پیوند با آنان امر فرموده است، پیوند دوستی برقرار می کنند.» سپس به سکونت آنها در بهشت های جاودان با نعمت های فراوان و بی پایان اشاره می کند.

خداوند در آیه 25 از گروه دیگر این گونه یاد می کند:

کسانی که پس از بستن پیمان با پروردگار، پیمان شکسته و تمام کارهایی را که خداوند به انجامش امر فرموده بود، نادیده گرفتند و با بریدن آن در روی زمین فساد و فتنه برانگیختند، بر ایشان [نفرین] و لعن باد و جایگاهشان عذاب دوزخ خواهد بود.

ص: 25

خداوند در آیه دیگر این گونه به پیوند با خویشاوندان (ذوی القربی) سفارش می کند:

لَیْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَکُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنْ امَنَ بِاللّهِ وَ الْیَوْمِ اْلاخِرِ وَ الْمَلائِکَةِ وَ الْکِتابِ وَ النَّبِیِّینَ وَ اتَی الْمالَ عَلی حُبِّهِ ذَوِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکینَ... .(بقره: 177)

نیکوکاری آن نیست که روی خود را به سوی مشرق یا مغرب بگردانید، بلکه نیکی آن است که کسی به خدا و روز بازپسین و فرشتگان و کتاب آسمانی و پیامبران ایمان آورد و مال خود را با وجود دوست داشتنش، به خویشاوندان و یتیمان و بینوایان و... بدهد.

خداوند متعال در این آیه از کسانی یاد می کند که اموال خود را با وجود نیاز، برای رضای پروردگار، به خویشان می دهند. گاهی این کار افزون بر رضای پروردگار، به قصد صله رحم صورت می گیرد.(1)

در آیه های 15 و 16 سوره بلد نیز می فرماید:«یَتیمًا ذا مَقْرَبَةٍ، أَوْ مِسْکینًا ذا مَتْرَبَةٍ؛ به یتیم خویشاوند یا بینوای خاک نشین[اطعام دادن]». در حقیقت، خداوند در درجه اول به بخشش و صدقه به خویشاوندان امر می کند؛ زیرا این کار هم صدقه است و هم صله رحم.(2) رسول خدا صلی الله علیه و آله در این باره می فرماید:«اَلصَّدَقَهُ عَلَی الْقَرابَةِ صَدَقَهٌ وَصِلَةٌ؛ صدقه به خویشاوندان، هم صدقه است و هم صله رحم».(3)

آورده اند زینب، همسر عبداللّه بن مسعود، اموالش را به خویشاوندانش

ص: 26

بخشیده بود. این بزرگوار از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آلهپرسید: آیا مرا در این کار ثوابی هست؟ حضرت فرمود: «برای تو دو پاداش است، یکی مزد پیوند [با] خویش و دیگری صدقه و بخشش».(1)

خداوند در آیات دیگری، چگونگی پیوند با خویشاوندان را این گونه بیان می کند:

1. «کُتِبَ عَلَیْکُمْ إِذا حَضَرَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ إِنْ تَرَکَ خَیْرًا الْوَصِیَّةُ لِلْوالِدَیْنِ وَ اْلأَقْرَبینَ بِالْمَعْرُوفِ؛ بر شما مقرر شده است که چون یکی از شما را مرگ فرارسد، اگر مالی بر جای گذارد، برای پدر و مادر و خویشاوندان [خود] به طور پسندیده وصیت کند». (بقره: 180)

2. «یَسْئَلُونَکَ ماذا یُنْفِقُونَ قُلْ ماأَنْفَقْتُمْ مِنْ خَیْرٍ فَلِلْوالِدَیْنِ وَ اْلأَقْرَبینَ وَ...؛ از تو می پرسند چه چیزی انفاق کنند (و به چه کسی بدهند). بگو هر مالی انفاق کنند به پدر و مادر و نزدیکان تعلق دارد». (بقره: 215)

3. «وَ اتَّقُوا اللّهَ الَّذی تَسائَلُونَ بِهِ وَ اْلأَرْحامَ... ؛ و از خدایی که به[نام] او از همدیگر درخواست می کنید، پروا کنید و زنهار، از خویشاوندان مبرید که خداوند همواره نگهبان شما است».(نساء: 1)

4. «وَ إِذا حَضَرَ الْقِسْمَةَ أُولُوا الْقُرْبی وَ الْیَتامی... ؛ و هر گاه خویشاوندان و یتیمان و مستمندان در تقسیم [ارث] حاضر شدند، [چیزی] از آن را به ایشان ارزانی دارید و با آنان سخنی پسندیده گویید». (نساء: 8)

5. «وَ لِکُلٍّ جَعَلْنا مَوالِیَ مِمّا تَرَکَ الْوالِدانِ وَ اْلأَقْرَبُونَ... ؛ و از آنچه پدر و مادر و خویشاوندان و کسانی که شما [با آنان] پیمان بسته اید، بر جای گذاشته اند، برای هر یک، وارثانی قرار دادیم. پس نصیبشان را به ایشان بدهید». (نساء:33)

6.«وَ اعْبُدُوا اللّهَ وَ لا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئًا وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْسانًا وَ بِذِی الْقُرْبی...؛ و خدا را

ص: 27

بپرستید و چیزی را با او شریک مگردانید و به پدر و مادر و به خویشاوندان و یتیمان و... نیکی کنید». (نساء:36)

با توجه در این آیات درمی یابیم که پس از احسان به اعضای اصلی خانواده، بر احسان و صله با خویشاوندانی که با ما رابطه خونی و رحمی (مادری) دارند، تأکید شده است. در پیوند و نیکی با خویشاوندان، باید افرادی که پیوند نزدیک تری دارند، در اولویت قرار گیرند. ازاین رو، در درجه اول باید به پدر و مادر و آن گاه خواهر و برادر و در مراحل بعد به خویشاوندان دیگر محبت کنیم و با آنان صله رحم داشته باشیم. پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله دراین باره می فرماید: «بِرَّ اُمَّکَ و أَباکَ و اُختَکَ و أَخاکَ ثُمَّ أَدْناکَ فَأَدْناکَ؛ نیکی کن (به ترتیب) به مادر و سپس پدر و خواهر و برادر؛ سپس نزدیک تر به نزدیک تر».(1)

خداوند، عمر افرادی را که صله رحم می کنند، زیاد و رزقشان را فراوان می کند و حساب روز قیامت را بر آنان آسان می گیرد و در عوض، عمر کسانی را که از اقوام دوری می جویند و سبب ناراحتی آنان را فراهم می کنند، کوتاه و روزی شان را کم و الطاف خود را از آنان قطع می کند،(2) چنان که خداوند در حدیثی قدسی می فرماید: «من رحمان هستم؛ هر که از خویش خود برید، من هم از او می برم».(3)

روزی یکی از اصحاب امام صادق علیه السلام خدمت ایشان رسید و گفت: برادران و پسرعموهایم، خانه ام را تصاحب کرده اند، به گونه ای که من در یک

ص: 28

اتاق زندگی می کنم و اگر در این باره (به آنها یا حاکم) شکایت کنم، تمام اموالم را می گیرند. امام فرمود: «صبر کن، همانا پس از سختی، برای تو گشایشی هست.» پس مرد از شکایت خود منصرف شد. مدتی نگذشت که همه اقوامی که او را آزار می دادند، بر اثر بیماری وبا مردند. وی پس از مدتی به خدمت امام رسید. امام پرسید: «حال اقوامت چه گونه است؟» مرد گفت: همه مردند. امام فرمود: «آنها به خاطر آزار به تو که خویش آنها بودی، به عقوبت عملشان (قطع رحم) مردند. آیا تو دوست داشتی آنان زنده می ماندند و به آزار تو ادامه می دادند؟» مرد گفت: نه والله!(1)

خود، به تکریم پدر و مادر دستور داده که بیان کننده اهمیت این مسئله است. بنابراین، نباید پدر و مادر را به اسم صدا زد. باید با احترام و ادب با ایشان سخن گفت و در حضورشان صدا را بلند نکرد و اگر به دلیل پیری سبب رنجش فرزندانشان شدند، فرزندان نباید به آنان کوچک ترین بی ادبی کنند و سخنان ناراحت کننده (حتی اف) بگویند. امام صادق علیه السلام می فرماید:

اگر چیزی کمتر از کلمه «اف» وجود داشت، باری تعالی از آن نهی می فرمود.(1)

متأسفانه با وجود سفارش های بسیار خداوند در برخی از آیات قرآن بر احسان به والدین، امروزه به این آموزه اسلامی کمتر عمل می شود. فرزندان به اصطلاح متمدن امروزی، والدین سالخورده خود را به خانه سالمندان می سپارند و به پندار خام خود، وظیفه خویش را در قبال آنها به پایان می رسانند. این فرزندان، زندگی در خانه سالمندان را برای پدر و مادرشان بهتر از زندگی در خانه خود و با فرزندان و نوه هایشان می دانند، به این دلیل که ممکن است در خانه به آنان بی احترامی شود و دل رنجور آنها بشکند. همچنین اگر بامحبت باشند، فقط در مناسبت های ویژه ای مانند «روز مادر» و «روز پدر» به دیدار آنها می روند و دسته گلی به آنها تقدیم و از آنها دل جویی می کنند، در حالی که همه روزهای سال، چشم خسته والدین در خانه سالمندان در انتظار آمدن و دیدن فرزندان به راه مانده است.

وقتی که گفتن اف به پدر و مادر روا نیست، به یقین، گفتن سخنان رکیک و ناسزا و نگاه های غضبناک، گناه افزون تری دارد و مخالفت گفتاری و

ص: 30

رفتاری با والدین به مراتب بدتر است. در آیات متعدد قرآن، به حسن رفتار با پدر و مادر (مسلمان یا کافر) و احترام به آنها بسیار سفارش شده است، از آن نمونه اند:

1.« وَ إِذْ أَخَذْنا میثاقَ بَنِی إِسْرائِیلَ لا تَعْبُدُونَ إِلاَّ اللّهَ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْسانًا؛ و چون از فرزندان اسرائیل پیمان محکم گرفتیم که جز خدا را نپرستید و به پدر و مادر احسان (نیکی) کنید». (بقره: 83)

2.«کُتِبَ عَلَیْکُمْ إِذا حَضَرَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ إِنْ تَرَکَ خَیْرًا الْوَصِیَّةُ لِلْوالِدَیْنِ وَ اْلأَقْرَبینَ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَی الْمُتَّقِینَ؛ بر شما مقرر شده است که چون یکی از شما را مرگ فرا رسد، اگر مالی بر جای گذارد، برای پدر و مادر و خویشاوندان (خود) به طور پسندیده وصیت کند. [این کار] حقی است بر پرهیزکاران». (بقره:180)

3.«یَسْئَلُونَکَ ما ذا یُنْفِقُونَ قُلْ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَیْرٍ فَلِلْوالِدَیْنِ وَ اْلأَقْرَبینَ... ؛ از تو می پرسند: چه چیزی انفاق کنند (و به چه کسی بدهند؟) بگو: هر مالی که انفاق کنید، به پدر و مادر و نزدیکان تعلق دارد». (بقره: 215)

4.«قُلْ تَعالَوْا أَتْلُ ما حَرَّمَ رَبُّکُمْ عَلَیْکُمْ أَلاّ تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئًا وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْسانًا؛ بگو: بیایید تا آنچه را پروردگارتان بر شما حرام کرده است، برای شما بخوانم: چیزی را با او شریک قرار ندهید و به پدر و مادر احسان کنید».(انعام: 151)

5. «وَ قَضی رَبُّکَ أَلاّ تَعْبُدُوا إِلاّ إِیّاهُ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْسانًا؛ و پروردگار تو مقرر کرد که جز او را مپرستید و به پدر و مادر خود احسان کنید».(اسراء: 23)

6. «وَ بَرًّا بِوالِدَیْهِ وَ لَمْ یَکُنْ جَبّارًا عَصِیًّا؛ و یحیی با پدر و مادر خود نیک رفتار بود و زورگویی نافرمان نبود». (مریم: 14)

7. «وَ بَرًّا بِوالِدَتی وَ لَمْ یَجْعَلْنی جَبّارًا شَقِیًّا؛ و مرا [سخن حضرت عیسی است] نسبت به مادرم نیکوکار قرار داده و زورگو و نافرمانم نگردانیده است». (مریم: 32)

ص: 31

8 . «وَ وَصَّیْنَا اْلإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ حُسْنًا وَ إِنْ جاهَداکَ لِتُشْرِکَ بی ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما؛ ما به انسان سفارش کردیم که به پدر و مادرش نیکی کند و اگر آن دو مشرک باشند و تلاش کنند که تو برای من همتایی قائل شوی که به آن علم نداری، از آنها پیروی مکن». (عنکبوت:8)

در آیه های 14 و 15 سوره لقمان و نیز در آیه 15 سوره احقاف، مضمونی شبیه به آیه 8 سوره عنکبوت آمده است. با نگاهی اجمالی به تفسیر این آیه ها درمی یابیم که احترام به پدر و مادر و حقوق آنها چنان ارزشمند و والاست که بی درنگ، در مرتبه ای پس از پرستش ذات مقدس خداوند قرار می گیرد. اصل وجود هر انسانی از پدر و مادر است و هر شخصی، ادامه پدر و مادر و شاخه های آنهاست. بنابراین، هیچ کس به اندازه آنها به انسان نزدیک نیست و ارزش و احترام آنها از همه خویشاوندان بالاتر است. پدر و مادر به فرزندان حق حیات می بخشند. آنها در دوران ضعف و نیاز کودک و زمانی که او حتی نمی تواند مگسی را از خود براند یا خود را از گرما، سرما، گرسنگی، بیماری و خطرهای گوناگونی که او را تهدید می کند، حفظ کند، از او مراقبت می کنند. پدر و مادر، سخاوتمندانه، شیره جان خود را به فرزندانشان می بخشند تا او رشد کند و بتواند روی پای خود بایستد و مستقل شود.(1) با این حال، بیشتر فرزندان با رسیدن به سن بلوغ و رشد و قدرت، خردی و ناتوانی خود را فراموش می کنند و زحمت های طاقت فرسای والدین و حقوق آنان را نادیده می گیرند.

امام علی علیه السلام درباره زیارت قبور پدر و مادر می فرماید:

ص: 32

مَنْ زَار قَبْرَ اَبَوَیْهِ فِی یَوْمِ الجُمُعَةِ أَوْ لَیْلَتَهُ أَوْ اَحَدِهِما کُتِبَ لَهُ حَجَّةٌ مَبْرُورَةٌ.(1)

هر کس قبر پدر و مادر یا قبر یکی از آن دو را در روز جمعه یا شب جمعه زیارت کند، برایش حج نیکویی نوشته شود.

در حکایتی آمده است: «موسی بن عمران علیه السلام با پروردگار خویش مناجات می کرد. ناگهان مردی را زیر سایه عرش خدا دید. فرمود: پروردگارا! این مرد کیست که به روی عرش تو سایه افکنده است؟ خطاب رسید این مرد دو صفت پسندیده دارد: به پدر و مادر خود نیکی می کند و برای سخن چینی گام برنمی دارد».(2)

احترام و رفتار کریمانه با پدر و مادر فقط به والدین مسلمان منحصر نمی شود، بلکه حتی اگر پدر و مادری کافر باشند، باید با آنان خوش رفتاری کرد و به آنان احترام گذاشت، ولی نباید در کفر و الحاد از آنان پیروی کرد. خدای متعال در این باره می فرماید:

وَ إِنْ جاهَدَاکَ عَلی أَنْ تُشْرِکَ بِی ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما وَ صاحِبْهُما فِی الدُّنْیا مَعْرُوفاً. (لقمان: 15)

و اگر [پدر و مادر] تو را وا دارند تا درباره چیزی که تو را بدان دانشی نیست، به من شرک ورزی، از آنان فرمان مبر، [ولی ]در دنیا به خوبی با آنان معاشرت کن.

در اسلام بر احترام و احسان به والدین حتی والدین کافر، تأکید شده است. از امام صادق علیه السلام نقل می شود: مردی نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله

ص: 33

آمد و گفت: من جوان ورزیده ای هستم و جهاد را دوست دارم، ولی مادری دارم که از رفتن من [به جنگ ]ناراحت است و رضایت نمی دهد. پیامبر فرمود: «برگرد و نزد مادرت باش که انس یک شب مادر با تو از یک سال جهاد در راه خدا بهتر است».(1)

مادر، مظهر عاطفه و سرشار از محبت است. اوست که با رأفت و مهر خود محیط خانه را دل چسب می کند. اوست که در چهاردیواری خانه، مدینه فاضله می سازد و به پرورش و سازندگی کودک می پردازد. مادر است که انسان هایی شرافتمند و مفید برای جامعه می پرورد. مادر، سرچشمه فضیلت است و تقوای عملی و ایمان او راهنمای اعضای خانه است.(2) امام صادق علیه السلاممی فرماید: شخصی نزد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آمد و گفت: یا رسول الله! به چه کسی نیکی کنم؟ حضرت فرمود: به مادرت. پرسید: پس از او به چه کسی؟ پیامبر پاسخ داد: به مادرت. برای بار سوم آن شخص پرسید: سپس به چه کسی نیکی کنم؟ حضرت فرمود: به مادرت. دیگر بار پرسید: پس از مادر به چه کسی خوبی کنم؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: به پدرت.(3)

نقل است که مردی سرگرم طواف خانه خدا بود و مادرش را نیز بر دوش گرفته بود و طواف می داد. در همان حال رسول خدا صلی الله علیه و آله را دید. پس از ایشان پرسید: آیا با این کار حق مادرم را ادا کرده ام؟ حضرت فرمود: «خیر، تو با این کارت حتی یکی از ناله های او را (به هنگام وضع حمل) جبران

ص: 34

نکرده ای».(1)

پس فرزند باید در همه موارد جز در مسئله شرک به خدا، از پدر و مادر پیروی کند؛ پدر و مادر را به اسم کوچک صدا نزند؛(2) جلوتر از آنها راه نرود(3) و پیش از آنها ننشیند.(4) سبب خجالت و سرشکستگی پدر و مادر نشود(5) و در همه حال سپاس گزار آنها باشد.(6) جلوی پای آنها به نشانه احترام برخیزد.(7)

شخصی از امام صادق علیه السلام پرسید: منظور از احسان به پدر و مادر چیست؟ حضرت فرمود: با آنها نیکو معاشرت کنی و آنها را مجبور نکنی چیزی را که نیاز دارند، از تو بخواهند؛ اگرچه بی نیاز باشند، بلکه باید اظهار نکرده، وظیفه خود را انجام دهی؛ که خداوند می فرماید: «هرگز به نیکی نمی رسید مگر آنچه را دوست دارید، انفاق کنید»...(8) و منظور از «افٍ»؛ یعنی اگر دل تنگت کردند، به آنها اف مگو؛ اگر تو را کتک زدند، با آنها تندی مکن و با آنها با احترام و مهربانی سخن بگو و از روی مهربانی برای آنها حالت افتادگی پیش آور.

شخصی از امام سجاد علیه السلام پرسید: شما احسان کننده ترین مردم نسبت به

ص: 35

مادرت هستی. پس چرا با مادرت در یک سفره هم غذا نمی شوی؟ حضرت فرمود: «می ترسم در برداشتن لقمه ای که چشم مادرم به آن است، پیش دستی کنم و به واسطه این عمل عاق شوم.»(1) آن امام همام در رساله حقوق درباره مادر می فرماید:

حق مادرت این است که بدانی تو را در شکم خود نگهداری و با خود حمل کرده است که هیچ کس را در آنجا جای ندهد و نتوان جا داد و از میوه دل خود (خون خود)، غذایت داده است که هیچ کس به کس نمی دهد و با همه اعضای خود، تو را نگه داری کرده است. تو را سیر کرده، با آنکه خودش گرسنه بوده و تو را آب داده با آنکه خودش تشنه بوده است. برهنه مانده و حال آنکه تو را پوشانده، در سایه نگه داری ات کرده و حال آنکه خود زیر آفتاب بوده و بی خوابی کشیده تا تو را خوابانده و سرانجام تو را از سرما و گرما حفظ کرده است. پس اولاد نمی تواند زحمت ها و فداکاری مادر را جز با توفیق الهی، شکرگزاری و قدردانی کند.(2)

بنابراین سخن امام سجاد علیه السلام، حق مادر بیش از حق پدر است.

باشد، نمی پذیرم و صله رحم از جمله آن اعمال پاکیزه است. به درستی که من خدای بخشنده و مهربانم (رحمان) و رحم را به اقتضای رحمت خویش آفریدم تا مردم از طریق آن به یکدیگر مهر ورزند و در روز قیامت در پیشگاه من از حجت قاطع برخوردار شوند. من قطع می کنم کسی که آن را قطع کرده باشد و وصل می کنم با کسی که به آن پیوسته باشد. این گونه عمل خواهم کرد با کسی که امر مرا ضایع کرده باشد.(1)

عشیره کاسته شده، ولی او خود را از یاری دست های بسیاری محروم کرده است. [پس] هر کس با اطرافیان خود به مدارا رفتار کند، همواره دوستی و مودت آنان را نصیب خود ساخته است.(1)

صله رحم، هیچ کس مانند من پیش تاز نبوده است».(1)

حضرت فرمود: بلی، حق رحمیّت را چیزی قطع نمی کند».(1)

خداوند بر هر یک از اعضا و جوارح انسان، بلکه بر هر تار مو بر هر لحظه از عمر، زکاتی واجب کرده است. زکات پا، اهتمام در ادای حقوق الهی مانند دیدار نیکان، شرکت در مجالس عبادت، اصلاح امور مردم و صله رحم خواهد بود.(1)

نیز می فرماید: «خداوند بر دستان آدمی، صدقه و صله رحم و جهاد در راه حق را واجب کرده است».(2)

جامعه اسلامی را در ایفای درست این وظیفه الهی یاری کند.(1)

بازمی دارد؛ زیرا توان مقابله به مثل و پذیرایی مناسب را ندارد. ازاین رو، به قطع صله می انجامد. بنابراین، برای برقراری و تقویت پیوندهای خویشاوندی و ارتقای صله رحم، باید از سطح توقع ها کاسته شود.(1)

هر کس برای من یک چیز را ضمانت کند، من چهار چیز را برای او ضمانت می کنم. صله رحم کند تا خداوند او را دوست بدارد؛ روزی اش را توسعه دهد؛ عمرش را زیاد و او را به بهشت موعود داخل کند.(1)

امیرمؤمنان علی علیه السلام نیز می فرماید:

صِلَةُ الرَّحِم فَإِنَّها مَثْرَأَةٌ فِی الْمالِ وَ مَنْسَأَةٌ فِی الْأَجَلِ.(2)

صله رحم (احسان و نیکویی به خویشان) است که سبب افزایش مال و طول عمر می شود.

همچنین از امام حسین علیه السلام نقل است: «هر که دوست دارد مرگش به تأخیر افتد، صله رحم کند».(3)

شخصی به نام یعقوب خدمت امام موسی بن جعفر علیه السلام رسید. چون نگاه امام به او افتاد، فرمود: «ای یعقوب! دیروز که به اینجا (مکه) وارد شدی، میان تو و برادرت نزاعی درگرفت و کار به جایی رسید که همدیگر را دشنام دادید. [بدان که] این روش ما و دین پدران ما نیست. ما کسی را به این کارها امر نمی کنیم. از خشم خدای یگانه بپرهیز. به زودی مرگ میان تو و برادرت جدایی خواهد افکند و این به سبب آن است که شما قطع رحم کردید.» یعقوب پرسید: فدایت شوم، مرگ من کی فرا خواهد رسید؟ حضرت فرمود: «همانا اجل تو نیز نزدیک بود، ولی چون تو با عمه ات صله رحم کردی، بیست سال به عمرت افزوده شد.» گویند که برادر یعقوب در همان سفر وفات یافت و به وطنش نرسید.

ص: 47

در حدیثی از امام رضا علیه السلام آمده است:

ما نَعْلَمُ شَیْئاً یَزِیدُ فِی الْعُمْرِ إِلاّ صِلَةَ الرَّحِمِ، حَتّی إِنَّ الرَّجُلَ یَکُونُ أَجَلُهُ ثَلاثَ سِنِینَ فَیَکُونُ وَصُولاً لِلرَّحِمِ فَیَزِیدُ اللّهُ فِی عُمُرِهِ ثَلاثِینَ سَنَةً فَیَجْعَلُها ثَلاثاً وَ ثَلاثِینَ سَنَةً وَ یَکُونُ أَجَلُهُ ثَلاثاً وَ ثَلاثِینَ سَنَةً، فَیَکُونُ قاطِعاً لِلرَّحِمِ فَیَنْقُصُهُ اللّهُ ثَلاثِینَ سَنَةً وَ یَجْعَلُ أَجَلَهُ إِلی ثَلاثِ سِنِینَ.(1)

ما برای زیاد شدن عمر، وسیله ای جز صله رحم نمی شناسیم. صله رحم به اندازه ای در زیاد شدن عمر مؤثر است که شخصی که از عمرش سه سال مانده است، خداوند به سبب صله رحم سی سال به عمرش می افزاید که مجموعا سی و سه سال می شود و کسی که از عمرش سی و سه سال تمام باقی مانده است، خداوند به سبب قطع رحم سی سال از عمرش برمی دارد و آن را به سه سال کاهش می دهد.

در روایت دیگری آمده است: امام باقر یا امام صادق علیهماالسلام (تردید از راوی است) به شخصی به نام مُیَسِّر فرمود: «ای مُیَسِّر! گمان می کنم [تو] به خویشان خود نیکی می کنی؟» عرض کرد: آری، من در نوجوانی در بازار برای کسی کار می کردم و تنها دو درهم مزد می گرفتم. یک درهم را به عمه و درهم دیگر را به خاله ام می دادم. آن گاه امام فرمود: «به خدا سوگند! دو بار مرگت نزدیک شد، ولی به دلیل این صله رحم به تأخیر افتاد».(2)

همچنین نقل است روزی امام صادق علیه السلام خطاب به یکی از یارانش فرمود: «چه کار کرده ای که خداوند عمر تو را افزوده است؟ چون بارها اجل و مرگ تو فرا رسیده و عمر تو پایان یافته، ولی دوباره بر عمر تو اضافه شده

ص: 48

است.» او گفت: من جوان بودم، کارگری می کردم و روزی پنج درهم مزد می گرفتم و به دایی ام که مرد بینوایی بود، کمک مالی می کردم. حضرت فرمود: «همین که تو به رحم و خویشاوند نزدیکت رسیده ای و از او تفقد کرده ای، اجل و مرگ تو به تأخیر افتاده و عمرت افزون شده است».(1)

از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل است که فرمود:

مَنْ سَرَّهُ أن یَمُدَّ اللّه ُ فی عُمُرِهِ... فَلْیَصِلْ رَحِمَه.(2)

هر کس خوش دارد خدا عمر او را طولانی گرداند، باید صله رحم کند.

بدیهی است بهره گیری کامل از آثار و پی آمدهای این آموزه اخلاقی، در گرو احساس وظیفه همگانی و رعایت و ادای حقوق متقابل خویشاوندی است.

همچنین در روایتی آمده است که صله رحم موجب جلب حمایت خویشان می شود. امیرمؤمنان علی علیه السلام در این باره می فرماید:

به خویشان خود اکرام کن. بردباران ایشان را تعظیم کن. در مقابل بی خردان آنها بردباری نشان ده و بر گرفتاران آنها آسان گیر؛ زیرا آنها بهترین حامیان تو هنگام سختی ها و آسودگی ها خواهند بود.(1)

بدون شک، بیان وفاداری بی شایبه به خویشاوندان، تلاش همه جانبه برای تحکیم و تقویت این پیوندها و حرمت نهادن به حقوق و تکالیف یکدیگر، تأثیر فراوانی در تثبیت پیوندهای رایج خویشاوندی و در جنبه وسیع تر، در تقویت و تحکیم هم بستگی ها و روابط اجتماعی بر جای می گذارد.

خویشاوندان و پای بندی آنها به رعایت حقوق و وظایف متقابل یکدیگر و همیاری برای تأمین نیازها و رفع مشکلات همدیگر، به ریشه کن یا کم شدن فقر در جامعه می انجامد. ازاین رو، سفارش به ترجیح ارحام فقیر بر دیگران به هنگام صدقه دادن و کمک مالی، اقدامی در جهت تثبیت و تحکیم پیوندهای خویشاوندی است. امام جواد علیه السلاممی فرماید: «صله رحم و نیکی به همسایگان، مال و ثروت را زیاد می کند».(1)

به امام صادق علیه السلام عرض شد که فلان خانواده به یکدیگر خوب می رسند و در حق یکدیگر صله می کنند و از احسان و نیکویی در حق هم دریغ نمی کنند. امام فرمود: «در این صورت، آنان رشد خواهند کرد و ثروت و دارایی شان افزون خواهد شد؛ مگر آنکه میانشان به هم بخورد و روابطشان تیره شود که حتما اوضاعشان آشفته خواهد شد».(2)

امام سجاد علیه السلام از رسول اکرم صلی الله علیه و آله نقل می کند:

مَنْ سَرَّهُ... وَ أَنْ یَبْسُطَ لَهُ فِی رِزْقِهِ فَلْیَصِلْ رَحِمَهُ.(3)

هر کس که خوش دارد خدا روزی اش را توسعه دهد، باید صله رحم کند.

در حدیث دیگری فرمود:

صِلَةُ الرَّحِمِ تَزِیدُ فِی الْعُمُرِ وَ تَنْفِی الْفَقْرِ.(4)

صله رحم، عمر را زیاد می کند و فقر و پریشانی را از میان می برد.

ص: 51

همچنین ایشان از قول پیامبر فرمود:

مَنْ أحَبَّ أنْ یُوَسَّعَ لَهُ فِی رِزْقِهِ وَ یُنْسَی ءَ لَهُ فِی أَجَلِهِ فَلْیَصِلْ رَحِمَهُ.(1)

کسی که دوست دارد روزی اش گسترده شود و اجلش به تأخیر بیفتد، باید صله رحم کند.

می فرماید:

صِلَةُ الْأَرْحامِ تُطَیِّبُ النَّفْسَ وَ تَزِیدُ فِی الرِّزْقِ وَ تُنْسِی ءُ فِی الْأَجَلِ.(1)

صله رحم، دل را پاکیزه می سازد؛ بر روزی می افزاید و اجل را به تأخیر می اندازد.

دل جویی و رفع گرفتاری از آنها (حتی با یک سلام و احوال پرسی کوتاه) به آسانی حل می کند.

حضرت محمد صلی الله علیه و آله در کلامی گهربار می فرماید: «کسی که تأخیر در اجل و سلامتی بدن را دوست دارد، صله کند.» امام صادق علیه السلام نیز خطاب به محمدبن ابی فاطمه فرمود:

نیکی کنید و صله رحم به جای آورید؛ که همه امور شما را در طریق درست سامان خواهد داد (به سلامتی بدن خواهید رسید).(1)

هم نوع گرایی و وابستگی به یک گروه ویژه، مشارکت اجتماعی، تعامل عاطفی _ روانی، جلب اعتماد عمومی، توسعه شخصیت اجتماعی، امکان رسیدن به آرزوها در پرتو کمک و حمایت جمع، پشت گرمی و تقویت روحیه در رویارویی با مشکلات، به عنوان برخی دیگر از آثار صله رحم است که آرامش روانی و در نتیجه، سلامت بدن را تأمین می کند.

وقتی با یکدیگر ارتباط برقرار کنند، عطوفت آنها به هم بیشتر می شود».(1)

صدقه و صله رحم، سرزمین ها را آباد و عمرها را زیاد می کند.

حضرت علی علیه السلام از رسول اکرم صلی الله علیه و آله نقل می کند: «صله رحم، آبادی سرزمین ها را موجب می شود، هرچند سکنه آن از نیکان نباشند».(1)

به یقین، رسیدن به آبادانی و پیشرفت جامعه در گرو وحدت، هماهنگی، همکاری و فعالیت های هدفمند اعضای آن جامعه است. پیوند طبیعی میان خویشان و همیاری متقابل آنان در فعالیت های اجتماعی، یکی از راهبردهای اساسی برای دست یابی به این هدف است.

خویشان، جمعیت را زیاد می کند و موجب مهتری و سیادت می شود».(1)

رسیدن به سروری و مهتری میان خویشان، با هدف بهره گیری از سرمایه های مادی و معنوی آنها در مسیر اعطای خدمات اجتماعی، محصولی است که به عنوان پاداش صله رحم و تحمل هزینه های جانبی آن نصیب فرد و در سطح وسیع، نصیب اجتماع می شود.(2)

وَ إِنَّ لَهُم بِنَا رَحِماً ماسَّةً وَ قَرابَةً خاصَّةً نَحْنُ مَأْجُورونَ عَلی صِلَتِها وَ مَأْزُورُونَ عَلی قَطِعَتِها.(1)

ایشان را با ما خویشاوندی ویژه و پیوندی ناگسستنی است که پاسداری از آن موجب پاداش است و گسستن آن بار سنگینی از گناه دارد.

می برد.»(1) همچنین در کلام گهربار دیگری فرمود:

کسی که خود یا مالش را در راه صله رحم و خدمت به خویشان به کار می گیرد، خداوند پاداش صد شهید را به او اعطا می کند و برای هر قدمی که در این راه برمی دارد، چهل هزار حسنه [به او] داده می شود و چهل هزار گناه از گناهان او پاک و به همین میزان بر درجات معنوی او افزوده می شود و هفتاد حاجت از حوایج دنیوی او برآورده می شود.(2)

حدیثی از امام صادق علیه السلام نیز آمده است: «با رحم خویش وصل کن [تا] خدا با آن، عمر تو را زیاد و حساب تو را در روز قیامت آسان کند.»(1) همچنین امام باقر علیه السلام درباره رهایی از عذاب دوزخ به نقل از پیامبر می فرماید:

در روز قیامت، رحم و امانت در دو طرف پل صراط قرار می گیرند و هنگامی که فرد به جای آورنده صله رحم و اداکننده امانت از آن عبور کند، از افتادن در آتش دوزخ در امان خواهد بود و به بهشت رسد و چون خائن امانت و قاطع رحم از آن عبور کند، هیچ عمل [نیکی] با وجود این دو گناه سودش نبخشد و در آتش دوزخ سرنگون شود.(2)

کسی که حقوق خویشاوندان نسبی خود را مراعات کند، [خداوند] یک میلیون درجه از درجه های بهشتی به او اعطا می کند که میان هر درجه با درجه دیگر [از باب تشبیه معقول به محسوس]، به میزان مسافت پیمودن یک اسب نجیب و تیزرو در مدت صد سال فاصله وجود دارد. یکی از درجه های آن از نقره، دیگری از طلا، سومی از یاقوت، چهارمی از زمرد، پنجمی از برلیان، ششمی از مشک، هفتمی از عنبر و هشتمی از کافور خواهد بود. همه آن درجات بهشتی از صنف های بالا تشکیل شده اند و کسی که حقوق نزدیکان محمد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام را مراعات کند، بهترین درجه ها و برترین پاداش ها به میزان برتری محمد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلامبر پدر نسبی انسان به او اعطا خواهد شد.(1)

مسئولیت پذیری، ایثارگری، احیا و تثبیت ارزش های متعالی و تلاش برای عینیت بخشی به آموزه ها و سنّت های اجتماعی با هدف ایجاد بسترهای فرهنگی و شکوفایی روابط سالم جامعه انسانی، مهم ترین جلوه های اعتقادی، روانی و اجتماعی صله رحم است. نیز از این رهگذر سعادتمندی فرد و امکان دست یابی او به بهشت جاویدان فراهم می شود.(2)

حضرت علی علیه السلام در نهج البلاغه، ایجاد الفت و هم بستگی میان خویشان را ارمغان بعثت و رسالت می شمارد و در خطبه ای می فرماید:

پیامبر بر حسب مأموریتی که داشت، ندا داد و رسالت های پروردگارش را ابلاغ کرد. خداوند به وسیله آن حضرت، شکاف های ناشی از اختلاف را پر کرد و میان خویشاوندان، هم بستگی و الفت به وجود آورد. آن هم در پی شعله های دشمن که در سینه ها افروخته شده بود و کینه های نهفته ای که هر

ص: 62

آن در دل ها جرقه می زد.(1)

ازاین رو، توجه عمیق به آثار دنیوی و اخروی صله رحم، عامل بسیار مهمی در کمک به تشویق همگان به انجام دادن این عمل و ضمانت اجرایی مطمئنی برای احیا و تثبیت این سنّت ارزشمند و وحدت آفرین به شمار می آید.

ص: 63

پیامبر فرمود: «قطع رحم».(1)

در پی خواهد داشت.(1)

امام صادق علیه السلام درباره آثار شوم قطع رحم می فرماید:

پناه می برم به خدا از گناهانی که سبب تسریع در نابودی است و مرگ را نزدیک می سازد و خانه ها را از سکنه خالی می کند و آن گناهان عبارتند از: قطع رحم؛ آزردن پدر و مادر و کنار گذاشتن نیکی ها.(2)

در برخی روایت ها به خالی شدن شهرها به عنوان یکی از پی آمدهای قطع رحم اشاره شده است که دلیل آن را می توان مرگ و نابودی افراد یا مهاجرت به سبب قحطی و خشک سالی دانست که هر دو از پی آمدهای قطع رحم و دوری از خویشاوندان هستند.

بنا بر فرمایش علی علیه السلام، با قطع صله نه تنها بر ثروت و سرمایه انسان افزوده نمی شود، بلکه سرمایه موجود را نیز از دست می دهد و تمام دارایی او در دست نااهلان قرار می گیرد. ایشان می افزاید: «هر گاه مردم قطع رحم کنند، ثروت و اموال آنها در دست اشرار قرار می گیرد.»(1) در روایت دیگری نیز آمده است: «عاق والدین، سختی زندگی و کاهش عدد و ویرانی سرزمین را به دنبال دارد».(2)

و گوش آنان را کور و کر می کند.(1)

در روایت دیگری آمده است: «قطع کننده رحم، از آسایش و راحتی بهره ای نخواهد داشت و هنگام رخ دادن اختلاف و نزاع، دشمنان بر او چیره خواهند شد».(2)

الَّذِینَ لَعَنَهُمُ اللّه ُ. (محمد: 22 و 23)

اگر روی گردان شوید، آیا جز این انتظار می رود که در زمین فساد و قطع رحم کنید؟ آنها کسانی هستند که خداوند از رحمت خویش دورشان ساخته است.

در جای دیگر می فرماید:

وَ الَّذِینَ یَنْقُضُونَ عَهْدَ اللّهِ مِنْ بَعْدِ میِثاقِهِ وَ یَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ وَ یُفْسِدُونَ فِی اْلأَرْضِ أُولئِکَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدَّارِ. (رعد: 25)

آنان که پس از پیمان بستن، عهد خدا شکستند و آنچه را خدا به پیوند با آن امر کرده است [مانند رحم]، گسستند و در روی زمین فتنه و فساد برانگیختند، لعنت خدا بر ایشان است و بد جایگاهی برای آنان مقرر شده است.

خداوند متعال در جای دیگر، کسانی را که عهد او را می شکنند و قطع رحم می کنند، فاسق و زیان کار می شمارد:

أَلَّذینَ یَنْقُضُونَ عَهْدَ اللّهِ مِنْ بَعْدِ میثاقِهِ وَ یَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ وَ یُفْسِدُونَ فِی اْلأَرْضِ أُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ. (بقره: 27)

[فاسقان آنها هستند که] پیمان خدا را پس از بستن می شکنند و رشته ای را که خداوند به پیوند آن امر کرده است، می گسلند و در زمین فساد می کنند. اینها زیان کارانند.

حضرت امام سجاد علیه السلام در وصیت های خود به فرزندش، امام محمد باقر علیه السلام فرمود:

وَ إِیّاکَ وَ مُصاحَبَةَ الْقاطِعِ لِرَحِمِهِ فَإِنِّی وَجَدْتُهُ مَلْعُوناً فِی کِتابِ اللّهِ عَزَّوَجَلَّ فِی ثَلاثَةِ مَواضِعَ.(1)

ص: 70

[فرزندم!] از هم نشینی با افرادی که پیوند خویشاوندی را قطع کرده اند و نسبت به ارحام خود بدرفتاری می کنند، برحذر باش که من آنها را در سه جا از قرآن، ملعون یافتم. [سپس آیات 24 و 25 سوره محمد و آیه 25 سوره رعد و آیه 27 سوره بقره را تلاوت فرمود.]

امام صادق علیه السلام نیز فرمود:

ملعون است کسی که پدر و مادر خود را کتک زند. ملعون است کسی که عاق والدین شود و ملعون است کسی که قطع رحم کند.(1)

نه تنها خداوند، قطع کننده رحم را لعن و نفرین و از رحمت خود دور می کند، بلکه این فرد، مورد لعن و نفرین همه پیامبران و فرشتگان مقرب خدا قرار می گیرد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، با اشاره به این افراد می فرماید:

[اینها کسانی هستند که] حرص و طمع و آز می ورزند، حسد را آشکار می سازند، ارحام خود را قطع می کنند و از انجام دادن اعمال نیک خودداری می ورزند.(2)

حضرت فرمود: «صبر کن، شاید خداوند گره از کار تو باز کند و راهی پیش پایت بگذارد.» مرد می گوید: از پیش حضرت رفتم و صبر کردم تا اینکه چند سال بعد همه آنها بر اثر شیوع بیماری وبا مردند و حتی یک نفر از ایشان باقی نماند. پس از این ماجرا به دیدار حضرت رفتم. امام از احوال بستگانم جویا شد. به ایشان گفتم: به خدا سوگند! همه از دنیا رفتند و کسی از ایشان باقی نمانده است. حضرت فرمود: «این نتیجه اعمالی بود که در حق تو مرتکب شدند و خود را به عاق تو گرفتار ساختند و با تو قطع رحم کردند.» سپس افزود: «آیا دوست داشتی آنها زنده باشند و بر تو سخت بگیرند؟» گفتم: نه، به خدا قسم.(1)

ص: 72

خوشحالی و روی خندان با وی به گفت وگو پرداخت. پس از مدتی خواهر بلند شد و رفت. پس از او نیز برادر رضاعی رسول الله صلی الله علیه و آلهنزد ایشان آمد، ولی پیامبر آن استقبال و پذیرایی را که از خواهرش کرده بود، از برادر نکرد. علت این کار را از ایشان پرسیدند. حضرت در پاسخ فرمود: «خواهرم بیشتر از برادرم در خدمت به پدر و مادر کوشا بود».(1)

مهربان باش و اگر او درگذشت، شخصا مراسم خاک سپاری او را انجام ده.» زکریا می گوید: پس از پایان مراسم حج به کوفه برگشتم و بنا بر سفارش امام، به مادرم بیشتر از همیشه رسیدگی کردم. هر روز لباس و موی سرش را تمیز می کردم. روزی مادرم پرسید: پسرم، پیش از اینکه در آیین مسیحیت بودی، با من این گونه رفتار نمی کردی. از زمانی که مسلمان شده ای، رفتار تو با من بهتر شده است و به من بیشتر رسیدگی می کنی. دلیل آن چیست؟ گفتم: مردی از فرزندان رسول خدا صلی الله علیه و آله [پیامبر ما] چنین دستوری به من داده است. مادرم پرسید: این مرد، پیامبر است؟ گفتم: نه او پیامبر نیست، بلکه از نوادگان پیامبر است. مادرم گفت: فرزندم، او پیامبر است و این گونه رفتارها از وصیت ها و سفارش های پیامبران است. گفتم: نه مادر، پیامبر ما خاتم پیامبران است و پس از او پیامبری نخواهد آمد و امام جعفر صادق علیه السلاماز فرزندان اوست. سپس مادرم گفت: پسرم، دین تو بهترین دین است. آن را به من بیاموز. من نیز می خواهم مسلمان شوم. من نیز شهادتین را به او آموختم و او مسلمان شد و نماز ظهر و عصر و مغرب و عشا را خواند و شبانه درگذشت و او را دفن کردم.

گفته اند که حسن بن علی، پسرعموی امام صادق علیه السلامبسیار شجاع و قوی بود، به گونه ای که به او «رمح آل ابوطالب» (نیزه خاندان ابوطالب) می گفتند. او پرچم دار قیام عبدالله محض (نواده امام حسن علیه السلام)، بر ضد منصور دوانیقی بود و به این دلیل با امام صادق علیه السلام کدورتی داشت تا جایی که یک بار به امام حمله کرد تا ایشان را بکشد.

سالمه یکی از کنیزهای امام می گوید: وقتی امام بیمار بود، از ایشان

ص: 75

پرستاری می کردم که ناگهان بی هوش شد. وقتی به هوش آمد، به من فرمود: «هفتاد دینار به حسن بدهید و فلان مقدار و فلان مقدار به افراد دیگر بپردازید.» عرض کردم: آیا به مردی که می خواست شما را بکشد، هفتاد دینار بدهیم؟ حضرت فرمود: «آیا نمی خواهی مشمول این آیه باشم که خداوند فرمود: آنها که پیوندهایی را که خداوند به آنها امر کرده است، برقرار می دارند و از پروردگارشان می ترسند و از بدی حساب بیم دارند، عاقبت نیک در سرای آخرت خواهند داشت.»(1) سپس افزود: «آری ای سالمه! خداوند بهشت را آفرید و پاکیزه و خوش بو ساخت، به گونه ای که بوی خوش آن از فاصله دو هزار سال راه به مشام می رسد، ولی این بوی خوش به مشام قطع کننده پیوند خویشاوندی و عاق والدین نمی رسد».(2)

تو را ادا می کنم و خرجت را می دهم!»، ولی او نپذیرفت و گفت: مرا وصیتی کن! حضرت فرمود: «تو را وصیت می کنم که در خون من شریک نشوی و اولاد مرا یتیم نکنی.» [و این سخن را] تا سه مرتبه تکرار کرد و سیصد دینار طلا و چهار هزار درهم به وی بخشید. یاران امام پرسیدند: چرا به او احسان و صله رحم می کنی، با وجود آنکه او قطع رحم کرده است؟ حضرت فرمود: از جدم رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیده ام که چون صله رحم بریده شود، باید آن را وصل کرد.(1)

سرانجام پیش از آنکه اسماعیل از هدیه های هارون بهره مند شود، بر اثر گلودرد شدید از دنیا رفت.

«یَا مَنْ یَقْبَلُ الیَسِیرَ وَ یَعْفُو عَنِ الکَثیرِ اِقْبَلْ مِنِّی الیَسِیرَ وَ اعْفُ عَنِّی الکَثِیرَ إِنَّکَ أَنْتَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ» و جوان آنها را تکرار کرد. پس پیامبر فرمود: «چه می بینی؟» عرض کرد: آن شخص اولی از من دور شد و محو گردید و مردی سفیدرو، زیبا و خوش بو به طرف من می آید. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «همان جمله را تکرار کن.» مرد تکرار کرد و با همین حال از دنیا رفت. پس حضرت شاد شد و فرمود: «خدا او را آمرزید».(1)

دشمنان اهل بیت علیهم السلام قصد کشتن مرا داشتند. شمعی نیز که همراه داشتم، خاموش شده بود. ناگهان صدای دلربایی را شنیدم که این گونه سلام داد: «سلام علیکم یا سید!» و مرا نام برد. جواب سلامش را دادم و پرسیدم: «شما کیستید؟» حضرت فرمود: «یکی از بنی اعمام تو!» گفتم: در بسته بود، از کجا آمدید؟ فرمود: «خداوند بر هر چیز قدرت دارد.» پرسیدم: اهل کجایید؟ فرمود: «حجاز.» سپس فرمود: «به چه حاجت در این وقت شب به اینجا آمده ای؟» گفتم: به جهت [برآورده شدن] حاجت هایی. امام فرمود: «برآورده شد!» پس سفارش فرمود بر نماز جماعت، مطالعه فقه، حدیث، تفسیر و بر صله رحم و رعایت حقوق استاد و معلمان.(1)

آن گاه سه مرتبه به من فرمود: «اُوصِیکَ بِالعَوْدِ؛ تو را سفارش می کنم که برگردی.» و از نظرم غایب شد. آن وقت بود که متوجه شدم ایشان حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف است. همچنین فهمیدم که آن حضرت راضی به جدایی من از پدرم حتی شب های چهارشنبه نیست. ازاین رو، دیگر به مسجد سهله نرفتم.(1)

ص: 80

جای شکم بارگی، ایجاد روابط دوستانه و تحکیم پایه های دوستی است، به گسترش این ارزش اقدام کند. نمایش مهمانی های تشریفاتی و پرزرق و برق نه تنها نادرست است، بلکه پی آمدهایی منفی در برقراری روابط خویشاوندی دارد. چه بسا افراد با الگوبرداری از چنین مجالسی، مجالس مشابهی را بر پاکنند و کسانی که توان مالی کافی ندارند، برای اینکه در برابر خویشاوندان سرشکسته نشوند، از دعوت ها و برقراری ارتباط ها صرف نظر کنند و به تدریج، روابط خانوادگی، کم رنگ و حتی بی رنگ شود.

تأکید بر خانواده هسته ای و زندگی زوج های جوان در مکان های مستقل و جدایی آنان از خانواده پدری، آثار بسیار ناخوشایندی در افزایش گسست روابط خانوادگی دارد. متأسفانه بیشتر سریال ها و فیلم های داخلی و خارجی ما در تبلیغ این کار می کوشند و در بیشتر آنها این مسئله را این گونه نمایش می دهند که زوج های جوان در تلاشند که از ابتدای تشکیل خانواده، مکان جدیدی برای زندگی خود برگزینند. این در حالی است که رسانه اسلامی می تواند با پیام رسانی درباره زندگی در خانواده گسترده، افزون بر حفظ روابط صمیمانه میان اعضای خانواده سبب تسریع در امر ازدواج شود که به بهانه نداشتن مسکن به تأخیر می افتد. خوشبختانه روح فرهنگ اسلامی _ ایرانی با زندگی در خانواده گسترده، بیگانه نیست. ازاین رو، با صرف وقت و ساخت فیلم های هماهنگ می توان این سنّت پسندیده را احیا و تقویت کرد. نمونه موفق برای این موضوع سریال «پدرسالار» بود که اگر در واگذاری مسئولیت ها و ایفای حقوق به افراد خانواده دقت بیشتری صورت می گرفت، می توانست پی آمدهای بهتری داشته باشد.

ص: 82

بنابراین، بسیار مناسب است که با نقد کارشناسانه چنین سریال هایی، جنبه های قوت آن تقویت شود و مشکل ارتباط خویشاوندی و بالا رفتن سن ازدواج به سبب مشکلات مسکن و مانند آن تا حدودی برطرف گردد.

متأسفانه بخش زیادی از سریال ها و فیلم های صدا و سیما، وارداتی بوده و بر اساس خاستگاه فرهنگی غرب تهیه و تولید شده است. هر چند استفاده نکردن از این سریال ها و فیلم ها در شرایط فعلی، ناممکن به نظر می رسد، باید در انتخاب نوع برخورد خانواده ها با یکدیگر از یک سو و ارتباط آنان با خویشاوندان زن و شوهر از سوی دیگر، با نهایت دقت صورت گیرد. اگر بر اساس فرهنگ غربی، این سطح وسیع و عمیق از روابط میان آنها مرسوم نیست، دست کم در برخوردهای گفتاری و کلامی میان آنها در دوبلاژ فیلم های غربی دقت شود؛ زیرا فیلم سازان ما خواه ناخواه از این روابط الگو می گیرند. چنان که در برخی سریال های ایرانی، احترام به والدین رعایت نمی شود و این فرهنگ بر مخاطبان نیز اثر منفی می گذارد.

ازاین رو، در شرایطی که ناچار به استفاده از سریال های نامناسب خارجی هستیم، تهیه کنندگان و فیلم سازان ایرانی باید در ساخت سریال های وطنی بر آموزه های دینی مانند سر زدن فرزندان به والدین و برعکس، تقویت روابط خانوادگی و صله ارحام و نیز حفظ احترام و حرمت والدین در گفت وگوها دقت کافی داشته باشند تا افزون بر خنثی کردن تبلیغات فرهنگی غرب، به نوعی در ترویج فرهنگ اصیل اسلامی موفق عمل کنند.

نوع برخوردها با اقوام دور و نزدیک به ویژه بزرگ سالان نیز که مایه برکت خانواده ها هستند، در تغییر نگرش ها و برقراری روابط دوستانه میان

ص: 83

خویشاوندان بسیار مؤثر است. در ساخت برنامه های تلویزیونی باید در حفظ حرمت یکدیگر نهایت دقت به عمل آید. محور ارتباط ها باید بر پایه گذشت و ایثار بنا شود، نه اینکه بر اثر کوچک ترین بهانه، روابط خویشاندی قطع شود. این در حالی است که اسلام، قهر بیشتر از سه روز آن هم در موارد ضروری را ناپسند شمرده است. ازاین رو، در سریال ها و فیلم های تلویزیونی، بزرگان و ریش سفیدان خانواده باید در رفع کدورت ها و اختلاف ها و گسترش روابط دوستانه پیش قدم شوند و قهر و کینه را به محبت و صمیمیت بدل سازند. ناگفته نماند که نوع برخورد با بزرگ ترها، الگوی مناسبی برای فرزندان است. اگر در شرایط کنونی، روابط خانوادگی کم رنگ شود و بزرگان اقوام برای رفع آنها نکوشند، به یقین، این گسست های ارتباطی روز به روز شدیدتر خواهد شد. بنابراین، صدا و سیما می تواند پس از تحقیق و آسیب شناسی کارشناسانه، با پخش سریال های تأثیرگذار، در رفع این مشکلات اقدام کند.

کاهش ارتباط های خویشاوندی و بی توجهی به بستگان خارج از خانه مانند عموها، عمه ها، خاله ها، دایی ها به داخل برخی از خانواده ها نیز کشیده شده است. همچنین خانواده ها که پایگاه اصلی نگه داری سالمندان است، از زیر بار این مسئولیت شانه خالی می کنند و آنان را به خانه سالمندان می سپارند. تعداد این خانواده ها، نادر است، ولی بی توجهی به این امر مهم، به تدریج بر دیگر خانواده ها اثر می گذارد. بنابراین، رسانه دینی باید در فیلم ها و سریال های خود، آموزه های نورانی دین اسلام درباره سالمندان را به طور مستقیم یا غیرمستقیم به خانواده ها آموزش دهد و آنان را مایه برکت و امید

ص: 84

خانواده ها معرفی کند و با معرفی سالمندان در سریال های خارجی به عنوان افرادی ناتوان، عقب مانده و سربار برخورد جدی داشته باشد. این گونه نگرش های منفی به سالمندان، به گسست روابط دوستانه میان نسل ها دامن می زند و شکاف میان نسل ها را زیاد می کند.

رسانه اسلامی باید با ساخت برنامه های جذاب، فرهنگ دید و بازدید میان خویشاوندان در مناسبت های مهم ملی و مذهبی همچون اعیاد اسلامی، عید نوروز، ماه مبارک رمضان و مانند آن را گسترش دهد.

فایده ها و آثار مثبت فراوانی در دورهم نشینی و روابط حضوری وجود دارد که هرگز در روابط غیرمستقیم دیده نمی شود.

نمایش پی آمدهای منفی گسست های ارتباطی میان خویشاوندان، در تقویت و تحکیم روابط خویشاوندی مفید است. به تصویر کشیدن پی آمدهای مادی و دنیوی آن نیز می تواند سبب تقویت بیشتر ارتباط میان خویشاوندان شود. در هر حال، تهیه کنندگان رسانه اسلامی باید در جای مناسب خود و نقاط اوج فیلم نامه ها و داستان سریال ها از این نکته مهم غفلت نکنند.

متأسفانه برخی اقوام فقط به هنگام مشکلات و گرفتاری ها به همدیگر مراجعه می کنند و انتظار دارند که به صرف خویشاوندی، مشکلاتشان به سرعت حل شود. در فرهنگ عرفی ما رسم شده است که برای افرادی که فقط وقت گرفتاری ها به سراغ آدمی می آیند، از ضرب المثل «پارسال دوست، امسال آشنا» استفاده می کنند و به یاری آنها برنمی خیزند. صدا و سیما باید کرامت نفس را در این موارد برجسته سازد و با نمایش عفو و چشم پوشی از خطای اطرافیان، زمینه ارتباط های بعدی را فراهم آورد. همچنین به مردم

ص: 85

نشان دهد که در پرتو ارتباط مستمر، امکان فریادرسی و یاری بیشتری میان خویشاوندان وجود دارد.

شاید برخی تصور کنند که این همه اصرار و تأکید درباره صله رحم، مخصوص کسانی است که ثروت زیادی دارند و می توانند به نزدیکان خود کمک کنند، ولی صله رحم برای کسانی که از نظر مالی در تنگنا هستند و توان رسیدگی و کمک به دیگران را ندارند، ضروری نیست. حال آنکه این تصور و برداشت، نادرست است؛ زیرا برای ادای صله رحم، نیازی به پول و ثروت نیست، بلکه چون هدف از صله رحم، برقراری پیوند خویشاوندی است، بر اساس آموزه های دینی، این وظیفه را می توان حتی با دادن یک جرعه آب و آزار نرساندن به خویشاوندان و نیز سلام کردن به یکدیگر ادا کرد و از پاداشی که خدا برای صله رحم مقرر فرموده است، بهره برد. بنابراین، صدا و سیما باید به اصل ارتباط توجه کند و مسئله پذیرایی و تشریفات را در درجه دوم اهمیت قرار دهد.

در بیشتر فیلم و سریال های خانوادگی، بانوان، ساعت ها پیش از برگزاری مهمانی به فکر غذا، پوشاک و چیدمان خانه هستند. هرچند آراستگی ظاهر و خانه، پسندیده است، توجه افراطی به این مسئله، زشت و نکوهیده است. ازاین رو، برنامه سازان ارجمند باید در رفع این کاستی و تعیین جهت دهی مناسب به میهمانی ها پیش قدم باشند.

الف) یک سال ب) دو سال ج) سه سال

2. صله رحم به چه معناست؟

الف) پیوستگی با خانواده

ب) پیوند با خویشان

ج) محبت قلبی با خویشان

3. کدام یک از موارد زیر، از روش های صله رحم نیست؟

الف) انفاق زبانی و قلبی

ب) انفاق مالی و فعلی

ج) انفاق در نیت و زبان

4. کدام یک از موارد زیر، از آثار دنیوی صله رحم است؟

الف) زیادی عمر و فزونی برکت

ب) آسان شدن حساب رسی

ج) راه یابی به بهشت

5. کدام یک از موارد زیر، از آثار اخروی برقراری صله رحم است؟

الف) آبادانی سرزمین

ب) آسان گیری هنگام مرگ و حساب قیامت

ج) افزایش دل بستگی به خویشان

6. کدام یک از دلایل زیر، دلیل اصلی ترک صله رحم است؟

الف) دوری راه ب) میهمانی های پرهزینه

ج) هر دو مورد

7. کدام یک از موارد زیر بهتر می توانند صله رحم را در جامعه رونق

ص: 87

ببخشند؟

الف) بزرگان اقوام و خویشاوندان

ب) صدا و سیما

ج) خود فرد و تربیت خانوادگی او

8 . کدام یک از موارد زیر جزو حقوق خویشاوندان نیست؟

الف) سرزدن به بستگان و صله رحم کردن

ب) بررسی و حل مشکلات ضروری

ج) کمک کردن به ارتقا و بهبود وضع زندگی

چهره به چهره را بگیرد؟

9. شما و اقوام و خویشانتان تا چه اندازه برای صله رحم اهمیت قائل می شوید؟

10. چرا برخی مردم به صله رحم، کم توجهی می کنند؟

11. برای برقراری هر چه بیشتر روابط خویشاوندی چه پیشنهادی دارید؟

12. تا چه اندازه از آثار منفی ترک صله رحم آگاهی دارید؟

13. برخی اقوام و آشنایان فقط هنگام مشکل به یاد یکدیگر می افتند. به نظر شما این روش چه نتایجی در پی دارد؟

14. بنا بر آموزه های دینی، قطع رحم سبب کوتاهی عمر، اجابت نشدن دعا و کاهش روزی و... می شود. فکر می کنید اگر مردم ما به خوبی از این ضررها آگاه شوند، برای تقویت روابط خانوادگی تلاش می کنند؟

15. صدا و سیما تا چه اندازه در کاهش یا افزایش روابط خانوادگی مؤثر است؟

16. کدام یک از سریال ها، فیلم ها و نمایش های رادیویی را به یاد دارید که بر اهمیت روابط خانوادگی در آن تأکید شده باشد؟

می دانید؟

5. روش های صله رحم را در روابط خویشاوندی بیان فرمایید.

6. فرهنگ غرب و تهاجم فرهنگی را تا چه اندازه در کاهش سطح روابط خویشاوندی مؤثر می دانید؟

7. چگونه و با چه روش هایی می توان مردم را به صله رحم تشویق کرد؟

8. ابزارهای جدید ارتباطی مانند تلفن و اینترنت تا چه اندازه در کم رنگ شدن روابط چهره به چهره و حضوری مؤثر است؟

9. رابطه میان صله ارحام و فرهنگ میهمان داری را چگونه بررسی می کنید؟

10. پی آمدها و آثار منفی گسست ارتباطی میان خویشاوندان را چگونه می بینید؟

11. افزون بر آثار اخروی، چه پی آمدهای دنیوی در صله رحم وجود دارد؟

12. برخی معتقدند که صله رحم در جامعه ما نسبت به اوایل انقلاب به شدت کم شده است. دلایل آن چیست؟

13. درباره حقوق خویشاوندان از دیدگاه اسلام توضیح فرمایید.

14. جایگاه و اهمیت صله رحم و رسیدگی به خویشاوندان را چگونه می بینید؟

15. رسانه ها چگونه می توانند در فرهنگ سازی در این زمینه نقش بیشتری داشته باشند؟

16. برای تقویت روابط خویشاوندی و صله رحم چه سفارشی دارید؟

ص: 90

17. در حقیقت، فلسفه برقراری روابط خویشاوندی، ایجاد و تحکیم مهر و محبت میان خویشاوندان است. نظر شما درباره فلسفه صله رحم چیست؟

ص: 91

18. شرف الدین، سید حسین، تحلیلی اجتماعی از صله رحم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.

19. شمس الدین، سید مهدی، داستان ها و حکایت ها، قم، دار النشر، 1368.

20. صالحیان، محمدرضا، مقام پدر و مادر در فرهنگ اسلام، اصفهان، مهر قائم، 1380.

21. صداقت، علی اکبر، یک صد موضوع 500 داستان، انتشارات ناصر، چاپ دوم، 1380.

22. طباطبایی قمی، سید تقی، صله ارحام یا پیوند با خویشاوندان، قم، 1402ه .ق.

23. طباطبایی، محمد حسین، تفسیر المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسه اعلمی، 1372.

24. طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، قم، منشورات الشریف الرضی، 1368.

25. عروسی حویزی، عبد علی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، تصحیح: سیدهاشم رسولی محلاتی، قم، مؤسسه اسماعیلیان، 1373.

26. عمید، حسن، فرهنگ فارسی عمید، تهران، امیر کبیر، 1374.

27. فتال نیشابوری، محمد بن احمد، روضة الواعظین، قم، دلیل ما، 1381.

28. فتح علی خانی، محمد، آموزه های بنیادین علم اخلاق، قم، شهریار، 1379.

29. فخر رازی، تفسیر کبیر، دار الکتب العلمیه، تهران.

30. فیض کاشانی، ملا محسن، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، تهران، مکتبة الاسلامیه، 1362.

31. قمی، عباس، سفینة البحار، تهران، فراهانی، 1363.

32. ___________________________ ، منتهی الآمال، تهران، معاصر، 1379.

33. کریمی اعتماد اراکی، احمد، نخبه المواعظ، مؤسسه دار التفسیر، 1374.

34. کلینی رازی، ثقه الاسلام محمد، کافی (فی الاصول و الفروع و الروضه)، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1363 _ 1388 ه_ . ق.

35. لاهیجی، بهاء الدین محمد بن شیخ علی شریف، تفسیر شریف لاهیجی، مقدمه: میر جلال الدین حسینی ارموی و دکتر محمد ابراهیم آیتی، تهران، دفتر نشر راد، 1373.

36. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت و ایران، المکتبه الاسلامیه، 1389ه . ق.

37. محمدی اشتهاردی، محمد، حکایت های شنیدنی، قم، علامه، 1383.

38. محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، 1372.

39. مشهدی، میرزا محمد، تفسیر کنز الدقائق، مؤسسه نشر اسلامی، چاپ اول، 1412ه . ق.

40. معلوف، لویس، المنجد، تهران، اسماعیلیان، 1365.

ص: 93

41. مکارم شیرازی، ناصر، داستان های تفسیر نمونه، قم، قدس، 1372.

42. مولوی نیا، محمد جواد، حقوق و روابط اجتماعی، ترجمه: رساله حقوق امام سجاد علیه السلام، قم، نشر خرم، 1379.

43. مهدوی کنی، محمدرضا، نقطه های آغاز در اخلاق، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1373.

44. میر عظیمی، جعفر، حقوق والدین، قم، انتشارات رسالت، 1374.

45. نراقی، محمد مهدی، جامع السعادات، قم، دار التفسیر، 1375.

46. نوری طبرسی (و دیگران)، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، چاپ دوم، 1409 ه . ق.

47. نهاوندی، علی اکبر، العبقری الحسان، مشهد، تک سوار، 1381.

ص: 94