بسم الله الرحمن الرحیم

اصلاحات علوي:نگاهی به سیره حکومتی امام علی (علیه السلام)

محمدحسن عبداللهي

ص: 2

پس از او در هر فضيلتى درخششى يافته، از او پرتو گرفته است و از او پيروى كرده و در راه او قدم نهاده است.(1)

ما نيز عاجزانه اقرار مى كنيم و هم نوا با عطار نيشابورى مى گوييم:

اى پسر تو بى نشانى از على

عين و لام و يا بدانى از على(2)

سيره معصومان شيعه، سرشار از توجه به اصلاحات در عرصه هاى گوناگون است. اين پرچم داران نهضت هاى اصلاحى، همواره سختى ها را به جان خريده اند تا بتوانند در پرتو حيات خويش، جامعه اسلامى را به سوى صلاح و رستگارى رهنمون سازند. گواه سخن اينكه همگى در اين راه به دست حاكمان عصر خويش به شهادت رسيده يا با آزار و اذيت فراوان روبه رو شده اند.

اصلاحات در حكومت حضرت على (علیه السلام) تبلور ويژه اى داشت؛ زيرا گسترش انواع مفاسد در جامعه اسلامى پس از رسول اكرم (صلی الله علیه وآله)، يادآور دوران جاهليت بود. آن گاه كه اميرمؤمنان على (علیه السلام) در پى پافشارى مردمانى كه از اين مفاسد و مظالم به ستوه آمده بودند، زمام دارى جامعه اسلامى را پذيرفت، هدف خود را اصلاح مفاسد اعلام كرد و از همان روزهاى نخستين تا آخرين لحظه حكومتش بر اين عهد استوار ماند.

پژوهشگر ارجمند، جناب آقاى محمد حسن عبداللّهى كوشيده است تا زواياى پنهان اصلاحات در حكومت امام على (علیه السلام)را براى بازنمايى و بازآموزى، تحفه على جويان سازد. اين اثر، حاصل همكارى علمى مركز پژوهش هاى اسلامى صدا و سيما و

ص: 4

مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمينى رحمه الله است. با سپاس از پژوهشگر گران قدر و كارشناسان مركز، اميدواريم اين مجموعه براى خوانندگان و برنامه سازان رسانه ملى سودمند باشد.

انّه ولىّ التوفيق

اداره كل پژوهش

مركز پژوهش هاى اسلامى صدا و سيما

ص: 5

اين خواسته مطلوب و مقدس بشرى، كوشيده اند مردمان را بفريبند و گمراه كنند. قرآن كريم در توصيف منافقان مى فرمايد: «وَ إِذا قيلَ لَهُمْ لا تُفْسِدُوا فِي اْلأَرْضِ قالُوا إِنَّما نَحْنُ مُصْلِحُونَ؛ و هنگامى كه به آنان گفته شود: در زمين فساد نكنيد، مى گويند: ما فقط اصلاح كننده ايم». (بقره: 11)

بزرگ ترين حركت اصلاحى قرن بيستم را نيز بزرگ مرد تاريخ، حضرت امام خمينى رحمه الله رهبرى كرد و توانست مفاسدى را كه بر اثر سلطه ديرپاى حاكمان فاسد در سرزمين اسلامى ايران ريشه دوانده بود، از ميان بردارد.

طبيعى است كه پويايى و بالندگى انقلاب اسلامى در اين است كه همواره به حركت اصلاحى خويش ادامه دهد كه به لطف الهى و در سايه توجه حضرت ولى عصر(عج) تاكنون چنين بوده است. در دوران پس از پيروزى انقلاب نيز مسئله اصلاحگرى همواره در درون نظام و جامعه مطرح بوده است و اصلاحگرانى مصلح در پى اين هدف والا بوده و روند كلى انقلاب را به اين سو به پيش برده اند.

انقلاب اسلامى در طول اين چند سال، همواره در معرض انواع كارشكنى ها و خطرهاى تحميلى دشمنان قرار داشته است. يكى از اين خطرها، مطرح شدن شعار اصلاحگرى از سوى دشمنان است. در طول تاريخ انقلاب و به ويژه در سال هاى اخير، دشمنان خارجى و داخلى انقلاب اسلامى و عده اى از دوستان ناآگاه داخلى، با مطرح كردن شعار اصلاحگرى، مفاسدى را در قالب هاى فريب دهنده، به نام اصلاح، معرفى كردند و با امكانات گسترده داخلى و خارجى كه در اختيار داشتند، كوشيدند مردم و به ويژه نسل جوان انقلاب را گمراه كنند. در اين ميان، شناختن و شناساندن اصلاح و فساد واقعى به توده هاى مردم، به ويژه نسل جوان، انقلاب را در برابر چنين توطئه هايى بيمه مى كند.

دوران كوتاه حكومت اميرمؤمنان على (علیه السلام)، تنها دورانى است كه منصب حكومت

ص: 7

جامعه اسلامى پس از رسول گرامى اسلام در دست امام معصوم قرار داشته است.(1) آن حضرت با شعار اصلاحگرى به فعاليت هاى گسترده اى براى اصلاح جامعه اسلامى و از ميان برداشتن مفاسد موجود دست زد. اين دوران، بهترين الگو براى شناخت اصلاح و فساد و مناسب ترين راهنما براى اصلاح طلبان واقعى است.

يكى از نيازهاى مهم و ضرورى افراد جامعه اسلامى، به ويژه مسئولان و نخبگان، آن است كه با اين دوران آشنا شوند و آن را سرلوحه كار خود قرار دهند. بايد دانست اوضاع و شرايط حساس دوران ما اهميت اين موضوع را بيشتر كرده است. از اين رو، در اين پژوهش بر آنيم كه جايگاه اصلاحات در حكومت اميرمؤمنان على (علیه السلام) را تبيين و درباره زواياى مختلف آن كاوش كنيم.

با توجه به اينكه على (علیه السلام)، هدف از پذيرش حكومت را اصلاح جامعه اسلامى مى دانست، مهم ترين مسائل مطرح در اين زمينه عبارتند از:

«اصلاحات» در ديدگاه امام چه جايگاهى داشته و چرا آن حضرت بر اين امر اصرار مى ورزيد؟ محورهاى اصلاحات اميرمؤمنان على (علیه السلام) چه بود؟ به عبارت ديگر، آن حضرت چه امورى را «فساد» مى دانست و هدف حكومت خويش را اصلاح آن امور قرار داده بود؟

اصلاحگرى امام على (علیه السلام) در محورهاى گوناگون چگونه صورت گرفته و معيارهاى حاكم بر آن چه بوده است؟

اولين اقدامات اصلاحى امام على (علیه السلام) در چه زمينه هايى بود و علت تقدم آن چه بود؟

امام على (علیه السلام) تا چه اندازه در اين كار خود موفق شد و توانست مفاسد موجود را از ميان بردارد؟ موانع و مشكلات پيش روى امام على (علیه السلام) چه بود؟

ص: 8

در اين نوشتار، نخست، مفاسد موجود در هر يك از محورهاى اصلاحات امام على (علیه السلام) را بررسى مى كنيم. سپس با تبيين عوامل و زمينه هاى رشد و گستردگى آن با توجه به شواهد متعدد تاريخى، روش برخورد اميرمؤمنان على (علیه السلام) را با هر يك از انواع مفاسد ارزيابى خواهيم كرد. سرانجام، اصول حاكم بر اصلاحات مورد نظر امام على (علیه السلام) و موانع فراروى اصلاحات ياد شده را برمى شماريم.

در خاتمه اين كلام، بايد ابراز تشكرى صميمانه داشته باشم از كليه كسانى كه در تمامى مراحل اين نوشتار يارى رسان بوده اند. عزيزان مركز پژوهش هاى اسلامى صدا و سيما و مؤسسه آموزشى پژوهشى امام خمينى رحمه الله؛ و همچنين از استادان محترم جناب حجت الاسلام آقاى مهدى پيشوايى و حجت الاسلام آقاى دكتر جبارى، به جهت تذكرها و هدايت هاى عالمانه شان تشكر و قدردانى مى نمايم.

ص: 9

اميرالمؤمنين على (علیه السلام)، هدف اصلى خود را از به دست گرفتن حكومت، چنين بيان مى كند:

پروردگارا، تو مى دانى آنچه ما انجام داديم، نه براى اين بود كه ملك و سلطنتى به دست آوريم و نه براى اينكه از اوضاع پست دنيا چيزى تهيه كنيم، بلكه به خاطر اين بود كه نشانه هاى از ميان رفته دينت را بازگردانيم و صلح و سلامت را در شهرهايت آشكار سازيم تا بندگان ستم ديده ات در ايمنى قرار گيرند و قوانين و مقررات فراموش شده، بار ديگر عملى گردد.(1)

امام حسين (علیه السلام) نيز در وصيت نامه معروف خود خطاب به برادرش، محمد بن حنفيه، اقدامش را اصلاح و خود را مصلح ناميده است:

قيام من، قيام فردى جاه طلب يا كام جو يا آشوبگر يا ستمگر نيست. در جست وجوى اصلاح كار امت جدم به پا خاسته ام. اراده كرده ام امر به معروف و نهى از منكر كنم و به سيره جدّ و پدرم رفتار كنم.(2)

همچنين امام كاظم (علیه السلام)، اصلاح طلبى را شيوه همه امامان معصوم و پيروان صادق آنها معرفى مى كند و در حديثى خطاب به يكى از اصحابش مى فرمايد:

براى تو گفته اى را مى گويم كه همه پدران من (كه درود خدا بر آنان باد) بر آن تأكيد ورزيده اند و آن اينكه: بى شك، حق، هوادارانى و باطل نيز هوادارانى دارد. حق مداران، كسانى هستند كه به درگاه خدا زارى مى كنند براى اصلاح اجتماع مسلمانان به وسيله ما و اينكه خداوند ما را همچون رحمتى براى پشتيبانى ناتوانان و توده هاى مردم برانگيزد. اينان كه اصلاح اجتماعى را به رهبرى و هدايت ما از خدا مى طلبند، از پيروان

ص: 11

راستين ما و از حزب و تشكيلات ما و از سرسپردگان به ولايت ما هستند.(1)

اصلاحگرى، وظيفه اى اسلامى است و افزون بر اينكه از شئون پيامبران و امامان جامعه اسلامى به شمار مى رود، از باب امر به معروف و نهى از منكر بر تك تك افراد جامعه واجب و ضرورى است. فقيهان و عالمان دينى نيز در مقام جانشينان امام معصوم، همين وظيفه را به عهده دارند. از اين رو، در صورت توانايى داشتن بايد با تشكيل حكومت هاى دينى در عصر غيبت امام معصوم، به اين مهم عمل كنند.

بيت المال مسلمانان دست زدند و اندك اندك كار به آنجا رسيد كه در مقابل معترضان، پاسخ مى داد كه من براى رضاى خدا، از بيت المال به اقوامم مى بخشم!(1)

آنان در كسب قدرت و مقام، در پى اصلاح و رشد و تعالى ارزش ها نبودند، بلكه آن را وسيله اى براى كسب منافع و لذت دنيوى مى ديدند. وصيت ابوسفيان به خاندان خويش نشان دهنده نگرش او به حكومت است:«اى فرزندان عبد مناف، قدرت و حكومت را مانند توپ به هم پاس بدهيد كه از دوزخ و بهشت خبرى نيست».(2)

پيدايش نابرابرى ها و امتيازهاى بى جا و سرازير شدن مبالغ هنگفتى از ثروت هاى عمومى به جيب گروهى خاص، فاصله شديد طبقاتى را پديد آورد و روحيه حرص و طمع را در بسيارى از بزرگان و خواص جامعه گسترش داد. شمارى از آنان كه براى حفظ اسلام سال ها در ركاب رسول خدا (صلی الله علیه وآله)جنگيده و حتى پس از رحلت آن حضرت، براى پاسدارى از خانه دختر نبى اكرم (صلی الله علیه وآله) و وصىّ او شمشير كشيده بودند، به دنيا روى آوردند.

طبيعى است در چنين جامعه اى، مجالى براى رشد فضايل و معنويت و كرامت هاى انسانى باقى نمى ماند. حاكمانى فاسد و خواصى حريص و دنياپرست از يك سو و فراوانى اموال و غنيمت هاى جنگى سپاه اسلام از سوى ديگر، روحيه عمومى جامعه را به دنيازدگى مى كشاند و روز به روز از فضايل و معنويات دور مى كند. بارى در چنين اوضاعى كه توده هاى مردم از ستم حكومت و حيف و ميل اموال عمومى به دست كارگزاران آن به تنگ آمده بودند، تحولى عميق و عدالتى راستين را خواستار شدند.

ص: 13

چون مردم از او دست برنداشتند، آن حضرت از ايشان خواست تا تعهد كنند، از وى به طور كامل پيروى مى كنند و به خواست او تن مى دهند.(1)

بعدها امام درباره روز بيعت چنين فرمود:

تا آن گاه كه به مخالفت با خلافت عثمان برخاستيد و او را كشتيد، روى به من نهاديد كه با من بيعت كنيد و من سر باز مى زدم و دستم را واپس داشته بودم. با من به كشاكش پرداختيد تا دستم بگشاييد و من مانع مى شدم و شما دستم را مى كشيديد و من نمى گذاشتم. پس پيرامون من چنان ازدحام كرديد كه پنداشتم يكديگر را خواهيد كشت يا مرا. گفتيد كه بيعت مى كنيم چون جز تو كسى را نمى يابيم و جز تو به كسى رضا ندهيم و زمانى كه بيعت كرديم، نه پراكنده مى شويم و نه خلافى ميان ما پديد خواهد آمد. به ناچار با شما بيعت كردم و مردم را به بيعت خود فراخواندم. هر كس به ميل خود بيعت كرد، از او پذيرفتم و هر كس نخواست، اكراهش نكردم و به حال خودش واگذاشتم.(2)

امام على (علیه السلام) تنها به اين شرط راضى شد خلافت را بپذيرد كه بر اساس كتاب خدا و سنت نبوى عمل و مفاسد را اصلاح كند. ايشان همچنين اعلام كرد كه به اعتراض هاى بى جاى افراد منحرف و پرتوقع هيچ توجهى نخواهد كرد و به صراحت، هدف خويش را از قبول حكومت و قدرت، اصلاح جامعه اسلامى بيان فرمود:

آگاه باشيد! به خدا سوگند؛ خدايى كه دانه را شكافت و انسان را آفريد، اگر نه اين بود كه جمعيت بسيارى گرداگردم را گرفته و به يارى ام قيام

ص: 15

كرده اند و از اين جهت، حجت بر من تمام شده است و اگر نبود عهد و مسئوليتى كه خداوند از دانشمندان گرفته است كه در برابر شكم خوارى ستمگران و گرسنگى ستم ديدگان سكوت نكنند، من مهار شتر خلافت را رها مى ساختم و از آن صرف نظر مى كردم.(1)

امام در بيانى ديگر، هدف از قبول بيعت را اين گونه بيان مى فرمايد:

بارخدايا، تو مى دانى كه من در پى زمام دارى و حكومت و برترى جويى و رياست نبودم، بلكه تنها در پى اقامه حدود و اجرا كردن شريعت، نهادن امور بر جاى خويش، رساندن حقوق به صاحبان حق، حركت بر روش پيامبرت و هدايت گمراهان به نور هدايت بودم.(2)

ص: 16

ولايت مى داند.(1)

ايشان در تمام دوران حكومت خويش، مدام بر سنت پيامبر و تخلف نكردن از سيره رسول گرامى اسلام پافشارى و در خطبه ها، كلمات و نامه هاى خود بر اين مطلب تأكيد كرده است.

در نگاه امام على (علیه السلام)، بهترين بندگان خدا، پيشواى عادلى است كه سنت معلومى را به پا دارد و بدترين آنها نزد پروردگار كسى است كه سنت را از ميان ببرد:(2)

اولياى خداوند، كسانى اند كه سنّت خدا و رسولش را زنده كنند(3) و گمراهان، آنانند كه سنت ها را كنار گذارند.(4)

آن حضرت در عمل نيز همين محور را معيار قرار داد و تمام برنامه هاى اصلاحى خود را بر اساس آن به اجرا درآورد:

آن گاه كه حكومت و زمام دارى به من رسيد، در كتاب خدا و قوانين او نظر افكندم، هر دستورى كه داده و هر امرى كه فرموده بود، پيروى كردم. به سنت و روش پيامبر، توجه و به آن اقتدا كردم ... .(5)

نمونه هاى عملى رفتار امام على (علیه السلام) را بر اساس كتاب خدا و سنت رسول گرامى اسلام در اصول گوناگون اصلاحى مى توان ديد.

امام على (علیه السلام) كه خود بهترين مفسر قرآن و آشناترين افراد به سنت نبوى (صلی الله علیه وآله) بود، اصول حكومت خود را از اين دو ركن اساسى اسلام به دست آورد و بر اساس آن حركت مى كرد. در ادامه، به برخى از اين اصول نگاهى گذرا خواهيم افكند.

ص: 18

نيز زمانى محترم و با ارزش مى دانست كه به وسيله آن، «حقى» را به پا دارد.

هنگامى كه آن حضرت همراه سپاهش براى سركوبى پيمان شكنان، به سمت بصره حركت مى كرد، در يكى از روستاهاى مدينه به نام ربذه فرود آمد. بازماندگان كاروان حاجيان به خيمه اش آمدند تا سخنان او را بشنوند. ابن عباس گويد: نزد على (علیه السلام) آمدم. ديدم امام مشغول وصله زدن كفش هايش است. به او گفتم: نياز ما به تو براى اصلاح امور، بيشتر از آن چيزى است كه انجام مى دهى. سخنى نگفت تا از وصله كردن كفش فراغت يافت و آن را كنار كفش ديگر گذاشت. سپس به من فرمود: «آنها را قيمت بگذار.» گفتم: ارزشى ندارند. فرمود: «هر چه قدر مى ارزد!» گفتم: نيم درهم. فرمود: «به خدا سوگند! اين كفش ها برايم دوست داشتنى تر است از فرمانروايى بر شما، مگر آنكه «حقى» را به پا دارم يا باطلى را بزدايم».(1)

امام على (علیه السلام) همگان را در برابر حق يكسان مى شمرد و رعايت آن را به طور يكسان به فرمانداران خويش توصيه مى كرد:

«حق» را درباره آنان كه خواهان حقند، چه خويشاوندان و چه بيگانه، رعايت كن و در اين باره صابر باش و به حساب خدا بگذار! (و پاداش اين كار را از او بخواه) هر چند اين كار موجب فشار بر ياران نزديكت شود و سنگينى اين راه را به خاطر سرانجام ستوده آن تحمل كن .(2)

ص: 20

به كسى ستم روا دارم، آن هم براى جسمى كه تار و پودش به سرعت به سوى كهنگى پيش مى رود و مدت هاى طولانى در ميان خاك ها مى ماند... به خدا سوگند! اگر اقليم هاى هفت گانه را با آنچه در زير آسمان هاست، به من دهند كه خداوند را با گرفتن پوست جو از دهان مورچه اى نافرمانى كنم، هرگز نخواهم كرد و اين دنياى شما از برگ جويده اى كه در دهان ملخى باشد، نزد من خوارتر و بى ارزش تر است.(1)

امام على (علیه السلام) همواره فرمانداران و كارگزاران خويش را به اجراى عدالت در اداره امور فرا مى خواند، تا آنجا كه به آنان توصيه مى كرد در نگريستن به زيردستان خود نيز عدالت و مساوات را فراموش نكنند آن حضرت در عهدنامه اش به محمد بن ابى بكر، هنگامى كه حكومت مصر را بر عهده اش نهاد، چنين نوشت:

بال هاى محبتت را براى آنها بگستر و پهلوى نرمش و ملايمت را بر زمين بگذار. چهره خويش را براى آنها گشاده دار و تساوى را ميان آنها حتى در نگاه هايت مراعات كن تا بزرگان كشور در حمايت از آنها طمع نورزند و ضعيفان در انجام عدالت از تو نا اميد نشوند.(2)

اميرمؤمنان على (علیه السلام)، بى عدالتى را حتّى درباره دشمنان خويش نمى پسنديد. عبيداللّه بن حرّ جعفى از ياران عثمان بود. همسر وى در كوفه بود و خود او نزد معاويه در شام اقامت داشت. چون دورى اش به درازا كشيد، برادر زنش، همسر او را به همسرى مردى به نام عكرمة بن خبيص درآورد. گزارش اين كار، به عبيداللّه رسيد. از شام آمد و نزد اميرمؤمنان على (علیه السلام)شكايت كرد. على (علیه السلام)به وى فرمود: دشمن ما را يارى كردى [و اينك ]جوش آورده اى؟ عبيداللّه گفت: آيا اين، تو را از عدالت باز مى دارد؟ فرمود: نه. آن گاه داستانش را براى على (علیه السلام)تعريف كرد. امام نيز حكم كرد كه زن عبيداللّه به وى

ص: 22

باز گردد... . عبيداللّه به شام بازگشت و در آن جا ماند تا آنكه امام به شهادت رسيد.(1)

من سياست مدارترين مردم بودم، ولى هر نيرنگى، گناه است و هر گناهى، نوعى كفر است. در قيامت، هر غدّار و مكارى پرچم خاصى دارد كه به آن وسيله شناخته مى شود.(1)

در بينش امام على (علیه السلام)، ايمان آن است كه آدمى، راستگويى را حتى در آنجا كه به وى زيان مى رساند، بر دروغ گفتن حتى آنجا كه سودمند است، مقدم دارد(2) و اين يكى از شرايط ضرورى براى رهبرى جامعه است.(3)

امام على (علیه السلام) در عمل نيز صادق بود و پاى بندى آن حضرت به عهدهايش با دشمنان خويش نيز از همين جا سرچشمه مى گيرد:

اى مردم، وفا همزاد راست گويى است؛ سپرى محكم تر و نگه دارنده تر از آن سراغ ندارم. آن كس كه از وضع رستاخيز آگاه باشد، خيانت نمى كند. در زمانى به سر مى بريم كه بيشتر مردم خيانت و حيله گرى را كياست و عقل مى شمارند و نادانان، آنها را اهل تدبير مى خوانند، چگونه فكر مى كنند. خداوند آنها را بكشد!

چه بسا شخصى روشن بين، به تمام پيشامدهاى آينده آگاه است و طريق مكر و حيله را خوب مى داند، ولى فرمان الهى و نهى پروردگار مانع اوست و با اينكه قدرت بر انجام آن را دارد، آن را به روشنى رها مى سازد، ولى آن كس كه از گناه و مخالفت فرمان حق پروا ندارد، از همين فرصت استفاده مى كند.(4)

ص: 24

خداوند - عزّوجلّ - سخت گير است و در دينش سازش كار نيست.(1)

على (علیه السلام) هنگامى كه مردم گرداگرد او حلقه زدند و او را براى بيعت خواستند، فرمود:

آگاه باشيد! اگر دعوت شما را اجابت كنم، بر اساس آنچه خود مى دانم، با شما رفتار مى كنم و به سخن اين و آن و سرزنش كنندگان گوش فرا نخواهم داد.(2)

حوشب كه از سپاهيان معاويه بود، در نبرد صفين خطاب به امام على (علیه السلام)گفت: اى فرزند ابى طالب، از ما دست بردار. از تو مى خواهيم كه خداوند را در خون هاى ما و خودت منظور دارى؛ ما تو را با سرزمين عراق رها مى كنيم و تو ما را با سرزمين شام رها كن و خون مسلمانان را حفظ كن.

امام على (علیه السلام) در پاسخ فرمود: «هرگز! اى فرزند امّ ظَليم، به خداوند سوگند، اگر براى سازش، در دين خدا جايى مى جستم، بدان عمل مى كردم و هزينه اش بر من آسان تر بود، ولى خداوند نمى پسندد كه پيروان قرآن، سازش و سكوت كنند، در حالى كه خداوند معصيت مى شود».(3)

اميرمؤمنان على (علیه السلام) در خطبه ديگرى مى فرمايد: «در دينم سازش نمى كنم و در كارها، خوارى پيشه نسازم».(4)

بارى، قاطعيت حضرت على (علیه السلام) در دين، بهترين الگو براى تمامى مسلمانان است.

ص: 26

حضور چندانى نداشت. همه اين عوامل موجب شد كه بسيارى از افراد، آموزه هاى اسلام را از طريق كسانى به دست آورند كه اسلام و امام على (علیه السلام) را به درستى نمى شناختند. در جامعه آن روزگار تنها شمار اندكى به مقام بلند آن امام همام آگاه بودند و در هر شرايطى از آن حضرت پيروى مى كردند.

امام على (علیه السلام) در خطبه اى، با بيان پى آمدهاى اجراى تمامى اصلاحات مورد نظر خود مى فرمايد:

اگر من... امور را به مجارى صحيح خود و سنّت دوران پيامبر بازگردانم، سپاه من از پيرامونم پراكنده مى شوند تا آنجا كه يا تنها بمانم يا شمارى اندك از ياران ويژه ام گرداگردم بمانند؛ همانان كه فضيلت مرا مى شناسند و كتاب خدا و سنّت پيامبر و وجوب اطاعت مرا دريافته اند.(1)

اگر سپاهيان و مردمان آن زمان، امام را مانند ابوذر غفارى، سلمان فارسى، مقداد، مالك اشتر و عمار ياسر مى شناختند، هرگز سختى ها و خستگى هاى جنگ هاى پى درپى، آنان را از همراهى و يارى كردن آن حضرت باز نمى داشت. اگر آنان از مقام بلند امامت آگاه بودند، وقتى امام، فرمان كنار نهادن بدعت هايى را مى داد، در مقابل آن حضرت جبهه گيرى نمى كردند و فرياد اعتراض سر نمى دادند(2)، بلكه تسليم فرمان امام زمان خود مى شدند.

گفتنى است در ميان مردمان جامعه اسلامى آن زمان، شمارى از صحابه رسول خدا (صلی الله علیه وآله)و اهل مدينه نيز بودند كه هر چند با فضايل و مقام امام على (علیه السلام) اندكى آشنايى داشتند، ولى دنيازدگى، رفاه طلبى و حرام خوارى نمى گذاشت با امام همراه شوند.

ص: 28

حكومت نوپاى اميرمؤمنان (علیه السلام) آماده كردند.(1) جنگ جمل، نخستين شورش مسلحانه آنان بر ضد حكومت علوى بود.

معاويه نيز كه در شام، سرمستانه بساط پادشاهى براى خود به راه انداخته بود و هرگز حاضر به بيعت و پيروى از اميرمؤمنان على (علیه السلام) نبود، با جبهه گيرى در مقابل آن حضرت و تحريك و حمايت مخالفان داخلى، نقش مؤثرى در به راه انداختن جنگ جمل بر ضد امام داشت.(2)

پس از شكست دشمنان امام على (علیه السلام) در جنگ جمل، عده اى از آنان به معاويه پيوستند. آنان اين بار به بهانه خون خواهى عثمان، آتش جنگ صفين را افروختند و بار ديگر به مبارزه مسلحانه با امام روى آوردند.(3)

دشمنان امام على (علیه السلام)، پس از جنگ صفين و ماجراى حكميت تا شهادت آن حضرت، از دست زدن به فتنه و آشوب كوتاهى نكردند. شام كه مركز حكومت معاويه بود، به حصار امنى براى آنان و پايگاهى براى دشمنى با امام على (علیه السلام)تبديل شده بود. آنان با حمايت از منافقان داخلى، به راه انداختن سپاهيانى براى قتل و غارت و ايجاد ناامنى و وحشت در سرزمين هاى تحت حكومت امام على (علیه السلام)و ايجاد جنگ روانى عليه آن حضرت و يارانش، در تضعيف پايه هاى حكومت امام به شدت مى كوشيدند.(4)

به اين ترتيب، امام در مدت كوتاه حكومت خود، مشغول دفاع از حق و عدالت و درگيرى با خواصى بود كه شورش هاى داخلى را به وجود مى آوردند. از اين رو، فرصت و امكان اجراى كامل بخش هايى از اصلاحات مورد نظر خود را پيدا نكرد.

ص: 30

مخالفان و دشمنان امام در دشمنى با آن حضرت، انگيزه يكسانى نداشتند، بلكه انگيزه هاى مختلفى، آنان را به دشمنى با امام على (علیه السلام)كشانيده بود.

نيازمند به مشورت باشد، بدون ترديد، با شما دو نفر مشورت خواهم كرد.(1)

طلحه و زبير كه فرصت طلبانه به اميد كسب قدرت با امام على (علیه السلام) بيعت كرده بودند، از آن حضرت تقاضاى فرماندارى بعضى مناطق را كردند. چون با پاسخ منفى امام روبه رو گشتند، لب به اعتراض گشودند و اندك اندك بانگ مخالفت با امام برآوردند.(2) زبير در جمع مردم مى گفت: «اين پاداش ما از سوى على است. در قتل عثمان، به نفع او قيام كرديم تا آنكه كشته شد و چون به يارى ما به آنچه مى خواست، رسيد، كسانى را كه ما از آنان برتر بوديم، بر ما برترى داد.» طلحه نيز گفت: «سرزنش جز بر خود ما نيست. ما سه تن از اهل شورا باقى مانده بوديم. يكى از ما (سعد بن ابى وقاص) از على روى گردان بود. ما دو نفر با او (على) بيعت كرديم و آنچه در دست داشتيم به او داديم، ولى او آنچه در دست داشت، از ما دريغ كرد».(3)

معاويه نيز كه در پى كسب مقام خلافت مسلمانان بود و به خوبى روحيه قدرت طلبى طلحه و زبير را مى شناخت، در نامه اى به آن دو نوشت: «من براى شما دو نفر، از مردم و سپاه شام بيعت گرفته ام.» بدين ترتيب، از آنان خواست كه بر ضد امام على (علیه السلام)شورش كنند. طلحه و زبير نيز فريب خوردند و براى مخالفت با على (علیه السلام) با يكديگر متحد شدند(4) و ماجراى بصره را به راه انداختند.

گذاشت و درصدد بود ثروت هاى به تاراج رفته را به بيت المال برگرداند.

اين رفتار انقلابى امام على (علیه السلام) به مذاق آنان كه جيب هاى خود را از بيت المال پر كرده بودند و به آن وضع عادت داشتند، خوش نيامد و تمام تلاش خود را براى باز گرداندن اوضاع به حالت قبلى، به كار بستند.

از همان ابتدا كه امام على (علیه السلام) به كارگزار خود فرمان داد بيت المال را به مساوات تقسيم كند و به هر يك سه دينار بدهد، گروهى از رجال قريش در اعتراض به اين كار در آن شركت نكردند(1) و مخالفت هاى خود را آغاز كردند. امام چون اعتراض هاى آنان را ديد، در خطبه اى چنين فرمود:

آگاه باشيد! اين دنيا كه شما نسبت به زرق و برق آن اين همه علاقه مند و به آن آرزومنديد و آن نيز گاهى شما را خشنود مى كند و گاهى به خشم مى آورد، خانه اى نيست كه براى آن خلق و به سوى آن دعوت شده باشيد... در اين درآمد و اموال، كسى را بر ديگرى فضيلتى نيست و مال از آن خداوند و شما هم بندگان مسلمان او هستيد. اين كتاب خداوند است كه به آن اقرار كرده و تسليم شده ايم و عهد پيامبرمان ميان ماست و هر كس به آن راضى نيست، هرگونه مى خواهد رفتار كند.(2)

امام على (علیه السلام) در گفت وگويى با طلحه و زبير فرمود: «از كدام يك از كارهاى من دل گير شده ايد كه به مخالفت با من برخاسته ايد؟» گفتند: «مخالفت تو با عمربن خطاب در كيفيت تقسيم اموال! تو حق ما را همچون ديگران قرار دادى و ميان ما و كسانى كه با ما سنجيده نمى شوند، تساوى برقرار كردى. خداوند، اين اموال را در پناه شمشيرها و نيزه هاى ما و زحمت بسيار سواران و پيادگان ما فراهم كرد و دعوت ما را پيروز فرمود و ما با زور و زحمت، آن سرزمين ها و اموال را به دست آورديم و نبايد با كسانى كه با

ص: 34

كراهت به اسلام معتقد شده اند، يكسان باشيم.» امام على (علیه السلام) در پاسخ فرمود:

در مورد اموال و اين روش قسمت، من در اين مورد از خود حكم و عملى نكرده ام؛ من و شما شاهد بوديم كه پيامبر همين گونه حكم و رفتار مى فرمود. وانگهى كتاب خدا در اين مورد گوياست... در مورد اين سخن كه مى گوييد: بهره ما را از آنچه در سايه شمشيرهايمان به دست آمده است، همچون بهره ديگران قرار دادى، از ديرباز، گروهى بر مسلمانى سبقت گرفته و اسلام را با شمشيرها و نيزه هاى خود يارى داده اند و رسول خدا (صلی الله علیه وآله) در تقسيم اموال، آنان را بر ديگران برترى نداد... . خداوند سبحان، پيشگامان و مجاهدان را روز قيامت، پاداشى عنايت خواهد فرمود.(1)

در همين زمينه، معاويه كه به خوبى مى دانست بيعت با على (علیه السلام) با بساط پادشاهى و سفره هاى رنگارنگ او و بذل و بخشش هاى او از بيت المال هرگز سازگارى ندارد، تمام همّت خود را براى دشمنى با ايشان به كار بست.

حق ناشناخته مانده است.(1)

ايشان تنها زمانى بيعت و حكومت را پذيرفت كه از اختلاف مسلمانان بيمناك شد و دريافت كه با قبول آن مى تواند حقى را به صاحبش برگرداند.

در چنين جامعه اى، ديدگاه امام على (علیه السلام) و مردم درباره حكومت، تفاوت بنيادين با هم داشت.

هر چند پس از قتل عثمان، توده هاى مردم با اصرار فراوان خواستار بيعت با امام شدند، ولى بخش عظيمى از آنان، به ويژه شمارى از نقش آفرينان آن حركت، مانند طلحه و زبير، در پى بازگرداندن جامعه به سيره و سنّت نبوى (صلی الله علیه وآله)نبودند. بى عدالتى ها، انحصارطلبى هاى حزبى و تصميم گيرى هاى قبيله اى بنى اميه در حكومت، آنان را به ستوه آورده و عده اى نيز مورد بى مهرى هاى عثمان قرار گرفته و از گردونه تقسيم اموال بيت المال يا پست هاى حكومتى، كنار نهاده شده بودند.

به ديگر سخن، مردم را كشش ها و كوشش هاى مادى و دنيوى برمى انگيخت و على (علیه السلام) را حق مدارى و خداجويى و دغدغه احياى ارزش هاى دينى. چنين بود كه امام فرمود:

... كار من و شما يكسان نيست، من شما را براى «خدا» مى خواهم و شما مرا براى خويش.(2)

در چنين اوضاعى، با پافشارى امام على (علیه السلام) بر اصول و ارزش هاى اسلامى، مردمانى كه در پى كسب منافع مادى بودند، آن حضرت را در راه دست يابى به اهداف بلندش تنها گذاشتند و به دنبال كار خويش رفتند. هر چه شرايط سخت تر و جلوه هاى الهى حكومت امام على (علیه السلام) بيشتر آشكار مى شد، همراهى و حمايت هاى مردم نيز كاهش مى يافت. اصولاً از جامعه فاسد و مردمان دنياپرست و ترسو كه از اسلام چيزى جز ظاهر

ص: 36

آن را نمى شناختند، چگونه توقع مى رود كه براى حمايت از دين خدا و ارزش هاى الهى قيام كنند؟

خطبه ها و شكايت هاى امام على (علیه السلام)از توده هاى مردم زمان خود، بهترين دليل بر اين مدعاست:

به من خبر رسيده كه بسر(1) بر يمن تسلط يافته است. به خدا سوگند مى دانستم اينها به زودى بر شما مسلط خواهند شد؛ زيرا آنان در يارى از باطلشان متحدند و شما در راه حق متفرقيد. شما به نافرمانى از پيشواى خود در مسير حق برخاسته ايد، ولى آنها در باطل خود از پيشواى خويش اطاعت مى كنند. آنها نسبت به رهبر خود اداى امانت مى كنند و شما خيانت. آنها در شهرهاى خود به اصلاح مشغولند و شما به فساد! اگر من قدحى را به عنوان امانت به يكى از شما بسپارم، از آن بيم دارم كه بند آن را بدزدد.

بارالها، (از بس نصيحت كردم و اندرز كردم) آنها را خسته و ناراحت ساختم و آنها نيز مرا ملول ساختند. پس به جاى آنان، افرادى بهتر به من مرحمت كن و به جاى من، بدتر از من بر آنها مسلط ساز.(2)

شگفتا! شگفتا! به خدا سوگند، اين حقيقت، قلب انسان را مى ميراند و غم و اندوه مى آفريند كه آنها در مسير باطل خود چنين متحدند و شما در راه حق چنين پراكنده روى شما زشت باد و همواره غم و غصّه قرينتان باد كه شما هدف حمله دشمن قرار گرفته ايد. پى درپى به شما حمله مى كنند و شما به حمله متقابل دست نمى زنيد. با شما مى جنگند و شما نمى جنگيد؛ اين گونه معصيت خدا مى شود و شما (با عمل خود) به آن رضايت

ص: 37

مى دهيد. هرگاه در ايام تابستان، فرمان حركت به سوى دشمنى دادم، گفتيد: اندكى ما را مهلت ده تا سوز گرما فرو نشيند و اگر در سرماى زمستان، اين دستور را به شما دادم، گفتيد: اكنون هوا فوق العاده سرد است؛ بگذار سوز سرما آرام گيرد! همه اين بهانه ها براى فرار از سرما و گرما بود! شما كه از سرما و گرما (وحشت داريد) و فرار مى كنيد، به خدا سوگند، از شمشير (دشمن) بيشتر فرار خواهيد كرد!

اى كسانى كه به مردان مى مانيد، ولى مرد نيستيد! اى كودك صفتان بى خرد و اى عروسان حجله نشين (كه جز عيش و نوش به چيزى نمى انديشيد)! چقدر دوست داشتم هرگز شما را نمى ديدم و نمى شناختم؛ همان شناسايى كه سرانجام مرا چنين ملول و ناراحت ساخت. خدا شما را بكشد كه اين قدر خون به دل من كرديد و سينه مرا از خشم سرشار ساختيد و كاسه هاى غم و اندوه را جرعه جرعه به من نوشانديد؛ با سرپيچى و يارى نكردن، نقشه ها و طرح هاى مرا (براى سركوبى دشمن و ساختن يك جامعه آباد اسلامى) تباه كرديد... .(1)

نفرين بر شما! از بس شما را سرزنش كردم، خسته شدم! آيا به جاى زندگى (لذت بخش) آخرت، به زندگى موقت دنيا راضى گشته ايد؟ و به جاى عزّت و سربلندى، بدبختى و ذلّت را برگزيده ايد؟... من هرگز و هيچ گاه به شما اعتماد ندارم؛ اعتمادى بر شما نيست كه (در دفع دشمن) به شما تكيه شود و نه قبيله و ياران شرافتمندى هستيد كه به سويتان دست نياز دراز گردد... به خدا سوگند! گمان مى كنم اگر جنگ، سخت درگير شود و حرارت و سوزش مرگ به شما رسد، از اطراف فرزند ابوطالب همچون جدايى سر از بدن، جدا و پراكنده مى شويد... .(2)

هر چه شما را دعوت كنم، اجابت نمى كنيد؛ گرفتار مردمى شده ام كه

ص: 38

هرگاه فرمانشان دهم، اطاعت نمى كنند و چون دعوتشان كنم، اجابت نمى كنند.

اى بى اصل ها! در يارى پروردگارتان منتظر چه هستيد؟ آيا دين نداريد كه شما را گرد آورد يا غيرتى كه شما را به خشم وا دارد؟

در ميان شما به پا خاسته ام! هر چه فرياد مى كشم و از شما يارى مى طلبم، سخن مرا نمى شنويد و از دستورم اطاعت نمى كنيد تا چهره واقعى كارهاى بد آشكار گردد. نه با شما مى توان انتقام خونى گرفت و نه با كمك شما به هدفى مى توان رسيد... .(1)

ياوران خاص امام، آن حضرت روز به روز تنهاتر مى شد تا جايى كه پس از شهادت محمد بن ابى بكر در مصر مجبور شد مالك اشتر، مهم ترين بازوى حكومتى خود را كه به وجود او در مركز حكومت نياز داشت، در مقام فرماندار به مصر اعزام كند. امام على (علیه السلام) در نامه اى به مردم مصر چنين نگاشت:

اما بعد، يكى از بندگان خداوند را به سوى شما فرستادم كه به هنگام خوف (مردم از جنگ)، خواب به چشم راه نمى دهد... من شما را بر خودم مقدم داشتم كه او را به فرماندارى تان فرستادم. او نسبت به شما ناصح و خيرخواه است و نسبت به دشمنانتان سخت گير.(1)

متأسفانه امام على (علیه السلام) در اواخر حكومت خود، همان شمار اندك اصحاب خاص خود را نيز ديگر همراه نداشت. برجسته ترين ياران امام كه زبان هايى گويا داشتند و خالصانه پا جاى پاى اميرمؤمنان مى گذاشتند و در راه آن حضرت جان و مال و آبروى خويش را فدا مى كردند، ديگر نبودند. جاى مالك اشتر، عمار، هاشم مرقال، محمدبن ابى بكر، عبداللّه بن بديل، زيدبن صوحان و... در ميان ياران امام خالى بود؛ خطبه هاى پرشور آنان كه مردم را به حمايت از امام خود فرا مى خواندند و حماسه هاى آنان در كشاكش نبرد، ديگر به گوش نمى رسيد. از سوى ديگر، كارشكنى ها و آشوب هاى دشمنان و بى وفايى هاى مردمان، روز به روز فزون تر مى شد. امام على (علیه السلام) در خطبه اى خطاب به لشكريانش، از نافرمانى و بى وفايى آنان شكايت و از اصحاب خاص خود چنين ياد كرد:

من با كمك چه كسى بجنگم و به كه اعتماد كنم؟ (عجبا!) من مى خواهم به وسيله شما، «بيمارى ها» را مداوا كنم، ولى شما خود دردمنديد! من به كسى مى مانم كه بخواهد خار به وسيله خار بيرون آورد، با اينكه مى داند خار همانند خار است.

ص: 40

بارخدايا، طبيبان اين درد جان گداز خسته شده اند؛ بازوى تواناى رادمردان در كشيدن آب همّت از چاه وجود اين مردم كه همواره فروكش مى كند، ناتوان گرديده است. كجايند مردمى كه به اسلام دعوت شدند و پذيرفتند. قرآن را تلاوت كردند و آن چنان كه بايد آن را شناختند؛ به سوى جهاد برانگيخته شدند و عاشقانه همچون عشق «ناقه» به فرزندانش به سوى آن به راه افتادند؛ غلاف شمشيرها را كنار انداختند و گرداگرد زمين را گروه گروه و صف به صف احاطه كردند. بعضى شهيد گشتند و برخى نجات يافتند؛ هيچ گاه از زنده ماندن كسى در ميان جنگ شاد نمى شدند و در مرگ شهدا نيازى به تسليت نداشتند. بر اثر گريه (از خوف خدا) چشمانشان ناراحت بود و از زيادى روزه، شكم ها[يشان]، از غذا تهى. دعاهاى بسيار، لب هايشان را خشك و شب زنده دارى، چهره هاشان را دگرگون كرده بود و غبار خشوع بر چهره هاشان نشسته بود. آنها برادران من بودند كه رفتند. بر ما شايسته است كه تشنه ملاقاتشان باشيم و از فراقشان، انگشت حسرت به دندان بگزيم... .(1)

امام در آخرين روزهاى زندگى پردرد خويش و در آخرين خطبه هاى خود در فراق ياران باوفايش فرمود:

كجا هستند برادران من؟ همان ها كه سواره به راه مى افتادند و در راه حق قدم برمى داشتند. كجاست عمّار؟ كجاست ابن تيّهان(2) و كجاست ذو الشهادتين؟(3) كجايند مانند آنان از برادرانشان كه پيمان جانبازى بستند و

ص: 41

سرهاى آنان براى ستمگران فرستاده شد.(1)

آن گاه امام، به محاسن شريف خود دست كشيد و مدتى بس طولانى گريست. سپس فرمود:

آه بر برادرانم؛ همانان كه قرآن را تلاوت مى كردند و به كار مى بستند، در فرايض دقت مى كردند و آن را به پا مى داشتند. سنّت ها را زنده و بدعت ها را مى ميراندند. دعوت به جهاد مى شدند و مشتاقانه مى پذيرفتند. و به رهبر خود اطمينان داشتند و صميمانه از او پيروى مى كردند.(2)

اميرمؤمنان على (علیه السلام)، با وجود دشمنى هاى فراوان، نبود ياران باوفا، سست عنصرى و نافرمانى لشكريانش، تا آخرين لحظه هاى زندگانى خود، در پى دست يابى به اهداف بلند خويش بود.

امام على (علیه السلام) در ادامه همين خطبه، مردم را به جهاد فراخواند و فرمود:

بندگان خدا، جهاد! جهاد! آگاه باشيد من امروز لشكر به سوى اردوگاه حركت مى دهم! آن كس كه مى خواهد به سوى خدا كوچ كند، همراه ما خارج گردد.(3)

سپس مشغول سازمان دهى سپاه خود شد. ده هزار نفر به فرماندهى حسين (علیه السلام)، ده هزار نفر به فرماندهى قيس بن سعد و ده هزار نفر به فرماندهى ابو ايّوب آماده بازگشت به صفين بود. هنوز جمعه نيامده بود كه بزرگ مرد تاريخ اسلام به دست عبدالرحمان بن ملجم مرادى ضربت خورد و به شهادت رسيد.(4)

ص: 42

قواى نظامى براى سركوبى مرتدان و پيامبران دروغين و به نقاط مختلف اعزام گرديد.(1) جنايت هاى خالد در اين مأموريت ها، پستى و شخصيت سستِ اخلاقى او را به خوبى نشان مى دهد.

از جنايت هاى خالد بن وليد در جنگ هاى «ردّه»، قتل مالك بن نويره بود. مالك بن نويره از بزرگان و اشراف طايفه بنى يربوع از قبيله بنى تميم بود كه در زمان رسول خدا (صلی الله علیه وآله) اسلام آورد. او از سوى آن حضرت مأمور دريافت زكات در قبيله خود شد.(2) وى در شجاعت و فتوت و ديگر صفات انسانى در ميان عرب، ضرب المثل بود.(3) مالك پس از رحلت رسول گرامى اسلام در پى شبهاتى در مورد خلافت، از پرداخت زكات خوددارى كرد. خالد نيز به بهانه ارتداد و نپرداختن زكات، سر از بدن او جدا كرد و زير ديگ غذا گذاشت و همان شب با همسر زيباى او هم بستر شد. (شواهد نشان مى دهد كه هدف اصلى خالد از قتل مالك نيز دست يابى به همسر زيباى او بوده است).(4) اين در حالى بود كه مالك شهادتين مى گفت و نماز مى گزارد.(5) با اين حال،

ص: 44

سران حكومت با اين توجيه كه «خالد اجتهاد كرده است و بنابراين، سزاوار سرزنش نيست»، وى را همچنان در رأس نيروهاى نظامى باقى گذاشتند.(1) يك بار خالد برخى از اسيرانى را كه از مرتدان گرفته بود، در آتش سوزانيد.

وقتى عمر در اين باره به خليفه اول اعتراض كرد و خواستار عزل وى شد، خليفه در پاسخ گفت: «اى عمر، من شمشيرى را كه خدا بر سر كافران مسلط گردانيده است، غلاف نمى كنم.»(2) همچنين خليفه اول درباره او مى گفت: «هيچ مادرى نمى تواند همچون خالد بزايد».(3)

ابوبكر، اصل «استخلاف» به صورت يك اصل مشروع در فقه سياسى اهل سنت در آمد.

مغيره پيش از اينكه حاكم كوفه شود، چندى حاكم بصره بود. در آن دوره، چهار نفر شهادت دادند كه او با زن شوهردارى به نام ام جميل از قبيله قيس، زنا كرده است. شاهدان براى اداى شهادت نزد خليفه حاضر شدند. شهادت ابوبكرة و نافع بن حارث كه از صحابه رسول خدا (صلی الله علیه وآله) بودند با شهادت شبل بن معبد واضح، صريح و يكسان بود. زمانى كه زياد بن سميه براى شهادت دادن نزد خليفه حاضر مى شد، خليفه گفت: «مردى را مى بينم كه خدا بر زبان او يكى از ياران پيامبر خدا (صلی الله علیه وآله) را رسوا نخواهد ساخت.» پس از او درباره آنچه ديده بود، پرسيد. زياد بن سميه از اداى شهادت به طور كامل خوددارى كرد و به اين گونه مغيره رهايى يافت. سپس عمر دستور داد بر آن سه نفر ديگر از شاهدان به جرم اتهام بر مغيره، حد (قذف) جارى كردند. پس از اين بود كه خليفه، او را از ولايت بصره عزل كرد و پس از چندى ولايت كوفه را به او سپرد.(1)

در ميان كارگزاران خليفه، به جز مغيره، افراد فاسق ديگرى نيز بودند كه يكى از آنها قدامة بن مظعون بود كه شراب خوارى كرد؛ به همين دليل حد خورد.(2) نعمان بن عدى، والى ديگرى بود كه خمريات (شعرهايى در توصيف شراب و شراب خوارى) مى سرود.(3)

داده اند.(1) پيامبر هم او را چندين بار نفرين كرده بود. رسول خدا (صلی الله علیه وآله) هنگامى كه صداى معاويه و عمروبن عاص را در حال آوازخوانى شنيد، در حق آنان اين گونه نفرين كرد: «بارالها، آنها را در فتنه به سختى گرفتار كن و در دوزخ به بدترين وضعى سرنگون ساز.»(2) زمانى ديگر، پيامبر خدا (صلی الله علیه وآله)، چندين بار كسى را در پى معاويه فرستاد كه نزد آن حضرت بيايد، ولى معاويه كه در آن هنگام سرگرم غذا خوردن بود، دست از خوردن نكشيد و نزد پيامبر خدا (صلی الله علیه وآله)حاضر نشد. در اين هنگام، رسول خدا (صلی الله علیه وآله)در حق او چنين نفرين كرد: «لا اشبع اللّه بطنه؛ خداوند هرگز شكم او را سير نگرداند.»(3) در تاريخ آمده است كه او از آن زمان به بعد هر اندازه غذا مى خورد، باز هم حالت گرسنگى داشت.

اميرالمؤمنين على (علیه السلام)، معاويه را اين گونه توصيف مى كند:

خداوند براى او سابقه اى در دين و پيشينه اى روشن در اسلام قرار نداد. آزاد شده اى فرزند آزاد شده... او و پدرش همواره دشمن خدا و رسول خدا (صلی الله علیه وآله) و مسلمانان بودند تا اينكه با اكراه، مسلمان شدند.(4)

رسول گرامى اسلام در راهى به ابوسفيان برخورد، در حالى كه او بر مركب سوار بود و پسرانش يكى از جلو و ديگرى از پشت مركب مى آمدند. حضرت وقتى نظرش به آنان افتاد، فرمود: «بارالها، آن جلودار و دنباله رو و سواره را لعنت فرما».(5)

خليفه دوم، چنين كسى را در مقام والى و فرماندار خويش در منطقه مهم و پهناور

ص: 48

شام، منصوب و از او حمايت مى كرد؛ با وجود اينكه بارها از رسول گرامى اسلام نقل شده بود كه: «اگر ديديد معاويه بر فراز منبر خطبه مى خواند، او را بكشيد.»(1) زمانى كه يكى از انصار قصد داشت به اين فرمايش پيامبر خدا عمل كند و معاويه را به قتل برساند، به او گفتند اين كار را انجام نده تا اينكه اين امر را براى عمر بنويسيم. پس آنان چنين كردند، ولى عمر پاسخى نداد تا اينكه درگذشت.(2)

معاويه در شام بساط پادشاهى گسترانيده بود؛ به گونه اى كه وقتى خليفه وارد شام شد، با ديدن تشكيلات پادشاهى او شگفت زده شده و گفت: «هذا كسرى العرب؛ اين كسراى عرب است».(3)

قاضى عبدالجبار - از بزرگان اهل سنت - مى گويد: «با اينكه عمر به شدت مراقب كارگزاران خود و عوض كردن آنان بود، هيچ گاه چنين برخوردى با معاويه نكرد.»(4) برخى اخبار نيز اين كلام قاضى عبدالجبار را تأييد مى كند؛ از جمله اين خبر كه خليفه خطاب به معاويه گفته است: «لا امرك و لا انهاك؛ من هرگز تو را امر و نهى نخواهم كرد.» همچنين زمانى درباره معاويه با خليفه صحبت كردند و او در پاسخ گفت:«دعوا فتى قريش و ابن سيدها؛ جوان مرد و بزرگ زاده قريش را رها كنيد و سرزنش نكنيد».(5)

ص: 49

كردند، قريش، عمرو را همراه عمارة بن وليد در مقام سفير خود نزد نجاشى فرستاد تا آنان را برگرداند كه موفق نشد.(1) او در جنگ هاى زيادى به همراه مشركان بر ضد مسلمانان جنگيد(2) و آن گاه كه به قدرت اسلام پى برد، در سال هشتم هجرى، پيش از فتح مكه مسلمان شد.(3) او پس از رحلت رسول خدا (صلی الله علیه وآله) به فرماندهى سپاه اسلام در مصر و سپس به فرماندارى آنجا برگزيده شد.(4) اخبار متعددى حاكى از آن است كه او در حكومت وقت، مورد تجليل و تكريم قرار مى گرفت.(5)

در اوايل فتح عراق و شام، هر چند فرماندهان از صحابه بزرگ انتخاب نمى شدند، ولى دايره انتخاب فرماندهان از محدوده قريش و هم پيمانان آنان، مانند ثقيف و گاه انصارى كه مورد اعتماد بودند، فراتر نمى رفت. زمانى كه عُتبة بن غزوان (مؤسس شهر بصره) از امر و نهى سعد بن ابى وقاص گله كرد، به او گفته شد: «چرا امارت يك قريشى را نمى خواهى بپذيرى؟»(6)

مخالفت مى كرد، بايد سرش را جدا مى كردند. اگر دو نفر با رأى چهار نفر مخالفت مى كردند، بايد كشته مى شدند. اگر سه نفر يك طرف و سه نفر طرف ديگر بودند، بايد به حكميّت عبداللّه بن عمر راضى مى شدند و اگر راضى نمى شدند، گروهى مقدّم بود كه عبدالرحمان بن عوف در ميان آنان بود. اگر سه نفر ديگر با آنها مخالفت مى كردند، بايد كشته مى شدند. افراد شورا عبارت بودند از عثمان، عبدالرحمان بن عوف، سعد بن ابى وقاص، طلحه، زبير و امام على (علیه السلام).(1)

هنگامى كه تركيب شورا برگزيده شد، نتيجه كار شورا مشخص بود كه چه كسى انتخاب مى شود. چينش افراد شورا و انتخاب آنان به گونه اى طراحى شده بود كه نتيجه آن غير از به خلافت رسيدن عثمان، چيز ديگرى نبود. امام على (علیه السلام) پيش از تشكيل شورا، آن را اين گونه تحليل فرمود:

عثمان و من در اين جمع هستيم و از اكثريت بايد متابعت شود؛ سعد با ابن عمّ خود عبدالرحمان بن عوف مخالفت نخواهد كرد. عبدالرحمان، شوهر خواهر عثمان است و با يكديگر اختلاف نخواهند داشت و عبدالرحمان، او را برخواهد گزيد. در اين صورت، حتى اگر دو نفر باقى مانده؛ يعنى طلحه و زبير با من باشند، سودى نخواهد داشت؛ زيرا جمع سه نفرى آنان به دليل حضور ابن عوف ترجيح دارد.(2)

پس از مرگ عمر، اعضاى شورا گرد هم جمع شدند. عبدالرحمان اعلام كرد كه خواهان حكومت نيست(3) و ديگران نيز به طور طبيعى نامزد خلافت نبودند. پس سعد كار را به ابن عوف واگذار كرد.(4) بنابراين، امر خلافت، منحصر ميان امام على (علیه السلام) و

ص: 52

عثمان بود. عبدالرحمان كه رييس شورا بود، مدتى با اميران لشكر و اشراف مشورت كرد و آنان عثمان را توصيه كردند.(1) پس از گذشت سه روز، عبدالرحمان در ميان مردم در مسجد حاضر شد و اعلام كرد كه مردم هيچ كس را با عثمان برابر نمى دانند.(2) پس از سخنان عبدالرحمان، ميان مردمى كه در مسجد حاضر بودند، اختلاف در گرفت و گروهى از امام على (علیه السلام) و گروهى نيز از عثمان حمايت كردند.(3)

در اين هنگام، عبدالرحمان، على (علیه السلام) را صدا كرد و گفت: «با خدا ميثاق و تعهد مى دارى كه اگر بر سر كار آمدى، به كتاب خدا، سيره رسول خدا (صلی الله علیه وآله)و سيره شيخين عمل كنى؟» امام فرمود: «در ميان شما به كتاب خدا و روش پيامبرش و اجتهاد خودم رفتار مى كنم.» عبدالرحمان، عثمان را صدا كرد و او شرايط را پذيرفت و به اين صورت، عثمان را به خلافت برگزيد و با او بيعت كرد.(4)

از پى آمدهاى منفى تشكيل شورا اين بود كه افرادى از قريش كه زمينه برترى طلبى و رقابت هاى قبيله اى داشتند، پنداشتند خلافت مسلمانان، دست يافتنى است و با ايجاد مقدماتى مى توان به آن رسيد. آثار سوء اين تصور، بعدها در جامعه اسلامى آشكار شد.

زبير در حضور عمر به او مى گفت: «وقتى تو به خلافت برسى، ما نيز مى توانيم خليفه باشيم؛ چون از نظر قريشى بودن و سوابق، كمتر از تو نيستيم.»(5) طبيعى است كه مسئله شورا، توقع او را زيادتر مى كرد.

معاويه نيز چنين تحليل مى كرد كه شورا سبب اختلاف ميان مسلمانان شده است؛ زيرا طلحه و زبير و سعد بن ابى وقاص چنين پنداشتند كه لياقت خلافت دارند.(6)

ص: 53

ابن ابى الحديد از استاد خود نقل مى كند: « هر يك از اعضاى شورا در درون خود چنين احساسى داشتند كه زمينه خلافت را دارند. اين امر، آنان را همچنان به خود مشغول مى داشت تا كار به اختلافات بعدى رسيد».(1)

شيخ مفيد درباره سعد بن ابى وقاص مى نويسد: «او شخصا كسى نبود كه خود را برابر با على (علیه السلام) بداند، ولى از زمانى كه در شورا وارد شد، اين احساس در او پديد آمد كه اهليت خلافت را دارد و همين بود كه دين و دنياى او را خراب كرد».(2)

پس از انتقال قدرت و بيعت ابن عوف و ديگر اعضاى شورا، على (علیه السلام)همچنان ايستاده بود و بيعت نمى كرد. ابن عوف به او گفت: بيعت كن، وگرنه گردن تو را خواهم زد. امام از آن محل بيرون رفت و گروهى در پى ايشان رفتند و گفتند: «بايع و الاّ جاهدناك؛ بيعت كن وگرنه با تو جهاد خواهيم كرد.» آن گاه امام همراه آنان آمد و با عثمان بيعت كرد.(3) امام بعدها به صراحت اعلام كرد: «من از روى كراهت با عثمان بيعت كردم».(4)

عثمان در حقيقت نماينده خاندان اموى بود و علاقه شديدى به آنان داشت. او خود، يك اشرافى باسابقه بود. به همين دليل، حكومت در دوران او به سمت حاكميت اشراف اموى پيش رفت و بسيارى از امويان به پست هاى كليدى دست يافتند.

را آزار مى داد. پس از فتح مكه به مدينه آمد و به ظاهر اسلام آورد. در مدينه، پشت سر پيامبر راه مى افتاد و با تكان دادن دهان و بينى خود، ادا درمى آورد. هنگامى كه آن حضرت به نماز مى ايستاد، وى هم پشت سر ايشان مى ايستاد و با حركات انگشتانش مسخره مى كرد. روزى (در اثر نفرين پيامبر كه فرمود: همچنان بمان!) به همان گونه در حال ارتعاش ماند و بيمار شد.(1)

يك روز كه پيامبر در خانه يكى از همسرانش بود، او دزدانه نگاه مى كرد و چون رسول خدا (صلی الله علیه وآله) او را شناخت، با نيزه اى كوچك بيرون آمد و گفت: «كيست كه اين چلپاسه ملعون را از طرف من جواب بدهد.» سپس فرمود: «به خدا كه او و فرزندش نبايد با من در يك جا باشند.» پس آنان را به طايف تبعيد كرد. او بارها مورد نفرين پيامبر قرار گرفت.(2)

پس از درگذشت رسول گرامى اسلام، عثمان به شفاعت از ايشان با ابوبكر سخن گفت و خواست كه ابوبكر آنان را بازگرداند، ولى او نپذيرفت و گفت من رانده شدگان پيامبر را پناه نمى دهم. عمر نيز در زمان خلافتش اين خواسته عثمان را نپذيرفت و چون عثمان به خلافت رسيد، آنان را به مدينه بازگردانيد.(3)

مردم ديدند كه چگونه او با لباس هايى پاره پاره و كهنه وارد خانه خليفه شد و پس از مدتى در حالى كه پيراهنى از خز و عباى اشرافى دربرداشت، با احترام و عزت از آنجا خارج شد.(4) پس از اين، حكم بن ابى العاص مسئول جمع آورى صدقات قبيله خُزاعه شد.(5)

ص: 55

در حال بازگشت از مدينه بودند، غلام عثمان را ديدند كه به سرعت به سوى مصر مى رود. او را نگاه داشتند و نامه اى از او به دست آوردند. نامه مهر عثمان را داشت و خطاب به عبداللّه بن سعد، والى مصر بود. در آن نامه، دستور كشتن و زندانى كردن شورشيان به عبداللّه بن سعد داده شده بود. همين امر خشم شورشيان را برانگيخت و آنان به مدينه بازگشتند. آنان نخست به سراغ امام على (علیه السلام)رفتند كه ميانجى صلح بود. امام، نامه را نزد عثمان برد، ولى عثمان سوگند خورد كه آن را ننوشته و از آن بى خبر است. از خطّ نامه معلوم شد كه آن را مروان نگاشته و مهر عثمان را پايش زده است. شورشيان از عثمان خواستند تا مروان را كه اين چنين بى باكانه دستور كشتار مى دهد، به آنان تحويل دهد، ولى عثمان از اين كار خوددارى كرد. مردم نيز خانه عثمان را محاصره كردند.(1)

كوفه آشكارا فسق و فجور مى كرد و شراب خوارى را از حد گذرانيده بود. صبحگاهى در حالى كه مست بود، در محراب مسجد قرار گرفت و نماز صبح را چهار ركعت خواند و گفت: «امروز در غايت سرورم، اگر مى خواهيد چهار ركعت ديگر بخوانم!»(1) زمانى كه شاهدان، به شراب خوارى وليد گواهى دادند، نخست گواهى آنان پذيرفته نشد، ولى بر اثر سرزنش هاى امام على (علیه السلام)، گواهى آنان پذيرفته شد و با فشار و اعتراض عمومى، از اين مقام عزل گرديد.(2)

خواستگارى كرد.(1)

سعيد بن عاص، هاشم مرقال را كه صحابى معروف رسول خدا (صلی الله علیه وآله)و از فرماندهان سپاه اسلام در جنگ يرموك بود و يك چشم خود را در راه خدا از دست داده بود، به دليل شهادت دادن بر رؤيت هلال ماه شوال تمسخر كرد و گفت: «آيا در ميان مردم تنها تو با اين يك چشمت ديده اى؟» فردا صبح كه هاشم روزه اش را افطار كرد، سعيد او را كتك زد و خانه اش را به آتش كشيد.(2)

از مفاسد سعيد بن عاص در كوفه، برخوردهاى زشت او با عده اى از صالحان و قاريان قرآن و بزرگان كوفه بود. سعيد زمين هاى حاصل خيز عراق را گردشگاه قريش مى دانست و مى گفت: «انّما هذا السّواد بستان لقريش؛ زمين هاى حاصل خيز عراق، تفريح گاه و باغ قريشيان است.»(3) هنگامى كه عده اى از بزرگان كوفه از جمله مالك اشتر نخعى كه اين كلام را از سعيد شنيدند، لب به اعتراض گشودند و وى و عثمان را سرزنش كردند، سعيد گزارش اين اعتراض را به خليفه رسانيد. وى در نامه اى به عثمان نوشت جماعتى از كوفه - نام ده تن را آورد: مالك اشتر، كميل بن زياد و... - بر من و تو عيب جويى كرده اند و از آن مى ترسم كه طرفداران آنان زياد شوند. عثمان در پاسخ، فرمان تبعيد آنان را به شام (منطقه تحت حكومت معاويه) صادر كرد.(4)

پس از چندى، بر اثر شورش و اعتراض گسترده مردم كوفه، عثمان، سعيد را عزل كرد و ابوموسى اشعرى را كه پيش تر از طرف عمر حاكم آنجا

ص: 59

بود، بار ديگر به كار گماشت.(1)

سپس مرتد شد و به سوى مكه فرار كرد. رسول خدا (صلی الله علیه وآله)نيز فرمان قتل او را صادر فرمود. عثمان كه برادر رضاعى او بود، با اصرار فراوان از رسول خدا (صلی الله علیه وآله) براى وى شفاعت خواست. رسول خدا (صلی الله علیه وآله)فرمود: «آيا كسى نيست كه اين سگ را پيش از اينكه من او را امان دهم، بكشد؟»(1) ستم كارى ابن سرح در مصر، مردم را به شدت به خشم آورد اين كه سر به شورش برداشتند و به مدينه آمدند و در قتل عثمان شركت كردند.(2)

ابوذر با سكوت و سازش در برابر ستم و فساد سازگار نبود، در شام نيز آرام ننشست و از كارهاى خلافِ معاويه انتقاد مى كرد. معاويه - والى شام - كه وجود او را خطرى براى حكومتش مى ديد، در نامه اى به خليفه از او خواست ابوذر را فراخواند. به اين ترتيب، ابوذر به مدينه رفت. وى در مدينه نيز مشكلات حكومت را گوشزد مى كرد. اين بار، ابوذر و خانواده اش را به منطقه بيابانى «ربذه» تبعيد كردند و مسلمانان را از بدرقه او بازداشتند. ابوذر تا پايان عمر در ربذه بود و در همان جا درگذشت و به خاك سپرده شد.(1)

عمار ياسر يكى ديگر از صحابه بزرگ پيامبر اسلام بود. پدرش، ياسر و مادرش، سميه نخستين شهيدان اسلام بودند كه زير شكنجه مشركان به شهادت رسيدند. خود او نيز همراه پدر و مادرش شكنجه هاى فراوانى را تحمل كرد و از سابقين در ايمان و هجرت بود.(2) رسول خدا (صلی الله علیه وآله) درباره او فرمود: «بى شك، بهشت مشتاق سه نفر است: على، عمار، سلمان.»(3) همچنين از آن حضرت نقل شده است كه فرمود: «قلب عمار، مالامال از ايمان است»(4) و «ايمان با گوشت و خون او آميخته است و او همواره پيرو حق است».(5)

عمار ياسر با عملكرد بعضى كارگزاران حكومت وقت به شدت مخالف بود. او به همراه عده اى از صحابه رسول خدا (صلی الله علیه وآله)، پس از ديدن مشكلات فراوان و مخالفت هايى كه با سنت رسول گرامى اسلام مى شد، گرد هم جمع شدند تا انحراف هايى را كه در جامعه به وجود آمده بود، در نامه اى بنويسند و به آگاهى عثمان برسانند. آنان همگى به

ص: 62

سوى مدينه رهسپار شدند، ولى در ميانه راه، از ترس، او را تنها گذاشتند. عمار در حالى وارد دارالخلافه عثمان شد كه مروان بن حكم و عده اى از بنى اميه حضور داشتند. آنان پس از پرس وجو از عمار دريافتند كه عده اى ديگر نيز همراه او بوده اند، ولى از ترس او را تنها گذاشته اند. در اين هنگام، مروان گفت: «اين عبد سياه (عمار)، مردم را بر ضد خليفه برانگيخته است. پس اگر او به قتل برسد، براى ديگران درس عبرتى مى شود.» سپس مروان و عده اى ديگر بر سر عمار ريختند و آن قدر او را كتك زدند كه با بدنى مجروح، بى هوش بر زمين افتاد. سپس او را بر زمين كشيدند و بيرون خانه عثمان رها كردند. هنگام ظهر كه عثمان براى نماز از خانه خارج شده بود، كسى درباره رفتار اطرافيان عثمان با عمار به او اعتراض كرد. عثمان در پاسخ گفت: «من آنجا نبودم كه چنين شد!».(1) جراحت عمار به اندازه اى شديد بود كه آثارش تا آخر عمر بر بدن وى باقى ماند.(2)

پس از چندى، بار ديگر عمار ياسر كه از ديدن مفاسد جامعه به تنگ آمده بود، لب به اعتراض گشود. امويان كه تحمل هيچ گونه انتقادى را نداشتند، تصميم گرفتند عمار را تبعيد كنند، ولى امام على (علیه السلام) نگذاشت.(3)

عبدالرحمان بن حنبل،(4) صحابى ديگر رسول خدا (صلی الله علیه وآله) كه در جنگ خيبر همراه ايشان بود، وقتى از نابسامانى هاى موجود، لب به شكايت گشود، به منطقه خيبر تبعيد شد.(5)

ص: 63

جماعتى از قاريان كوفه مانند كعب بن عبده، معقل بن قيس رياحى، سليمان صُرد خزاعى و عده اى ديگر، نامه اى نوشتند و از جريان امور شكايت كردند و نامه را بدون امضا به مدينه فرستادند. در اين ميان، كعب بن عبده، نامه اى جداگانه و با نام خود همراه آن نامه فرستاد. چون عثمان، نامه را ديد، به سعد، حاكم كوفه نوشت كه كعب را نزد من حاضر كن. زمانى كه كعب نزد عثمان رسيد، عثمان به او گفت: «آيا تو به من حق را نشان مى دهى، در حالى كه من قارى قرآن بودم؛ زمانى كه تو در صُلبِ مرد مشركى بودى؟» كعب گفت: «اى عثمان، به آنچه شورا - هنگام به خلافت رسانيدنت - بر تو واجب گردانيد كه همان عمل به سيره رسول خدا (صلی الله علیه وآله)است، عمل كن و كوتاهى نكن... .» اين سخنان سودى نداشت و عثمان دستور داد بيست ضربه شلاق بر بدن برهنه كعب زدند و او را به دماوند تبعيد كردند.(1)

همچنين وقتى بزرگان كوفه مانند مالك اشتر و كميل بن زياد به حاكم كوفه (سعيد بن عاص) اعتراض كردند، عثمان آنان را به مصر و سپس به «حمص» (يكى از شهرهاى شام) تبعيد كرد.(2)

عبداللّه بن مسعود، ديگر صحابه معروف رسول خدا (صلی الله علیه وآله) بود كه مدت ها مردم را آموزش مى داد و خزانه دار بيت المال بود. وقتى وليد بن عقبه (والى عثمان در كوفه)، وى را مانعى بر سر راه حيف و ميل بيت المال ديد، از اين مقام بركنار كرد. آن گاه كه عبداللّه بن مسعود كليدهاى خزانه بيت المال را به وليد مى داد، از بدعت ها، تحريف ها و مفاسد لب به شكايت گشود. وليد نيز خبر اين اعتراض را به مدينه رساند و در پى آن، عبداللّه بن مسعود به مدينه فراخوانده شد.

هنگام خروج عبداللّه از كوفه، مردم كه قرآن و مسائل دينى و علوم مختلف را از وى فرا گرفته بودند و او را دوست داشتند، وى را با احترام فراوان بدرقه كردند.

ص: 64

هنگامى كه عبداللّه بن مسعود به مدينه رسيد و وارد مسجد رسول خدا (صلی الله علیه وآله) شد، برخى حكومتيان با سخنان بسيار زشتى به او بى احترامى كردند و حتى او را «جانورى زشت» صدا زدند. عبداللّه بن مسعود در پاسخ گفت: «من چنين نيستم، من همراه و مصاحب پيامبر خدا (صلی الله علیه وآله)در جنگ بدر و بيعت رضوان هستم.» سپس او را با بى احترامى از مسجد بيرون انداختند و آن قدر او را كتك زدند كه استخوانش شكست و تا آخر عمر اجازه خروج از مدينه را به وى ندادند.(1) بنابر نقلى، غلام عثمان، ابن مسعود را از زمين بلند كرد و در بيرون مسجد روى زمين انداخت كه بر اثر آن، دو استخوان پهلوى او شكست.(2)

عامر بن قيس نيز كه او را از زاهدان هشت گانه شمرده اند و معروف به اعراض از زخارف دنيا بود(3)، چون لب به اعتراض و مخالفت گشود، از برخوردهاى تند بى نصيب نماند و به شام تبعيد شد.(4)

كارگزاران حكومت، به ويژه در حكومت هاى دينى، الگوهاى رفتارى و فكرى مردم به شمار مى روند. هنگامى كه الگوهاى يك جامعه، خود، اصلاح نشده باشند، اصلاح در آن جامعه ناممكن خواهد بود. به همين دليل، بر مصلحان واجب است كه اصلاحات را از بالا به پايين هدايت كنند. در يك كلام مى توان گفت اصلاحات سياسى، مقدمه اصلاحات اقتصادى و فرهنگى است.

اميرمؤمنان على (علیه السلام) از جنبه نظرى، توجه خاصى به اصلاحات سياسى داشت و بدان تأكيد مى ورزيد. در جنبه عملى نيز اصلاحات حكومت خود را از اصلاحات سياسى و ادارى آغاز كرد.

امام على (علیه السلام) معتقد بود:

آن كس كه بر نواميس، خون ها، غنايم، احكام و امامت مسلمانان حكومت مى كند، نبايد بخيل باشد تا در جمع آورى اموال آنان براى خويش حرص ورزد؛ و نه نادان كه با جهلش آنان را گمراه كند؛ و نه جفاكار تا پيوندهاى آنها را از هم بگسلد و به نيازهاى آنها پاسخ نگويد؛ و نه ستم كار كه در اموال و ثروت آنان حيف و ميل كند و گروهى را بر گروه ديگر مقدم دارد؛ و نه رشوه گير در قضاوت تا حقوق را از بين ببرد و در رساندن حق به صاحبش كوتاهى ورزد؛ و نه آن كس كه سنت پيامبر را تعطيل كند و بدين سبب امت را به هلاكت بيفكند.(1)

رعيت هرگز اصلاح نمى شوند، جز با اصلاح واليان و زمام داران و زمام داران اصلاح نمى شوند جز با رو به راه بودن رعايا.(2)

ازاين رو، يكى از نخستين اقدامات امام على (علیه السلام) پس از قبول حكومت، اصلاح نظام سياسى و ادارى حكومت بود و براى رسيدن به اين هدف، به

ص: 66

كارهاى زير دست زد:

برعزل آنان ترجيح نداد؛ زيرا معتقد بود با بقاى آنان در منصب هاى حكومتى، به صلاح و سعادت جامعه هيچ اميدى نمى توان داشت و نمى توان حركت اصلاحى را به پيش برد. در كلامى از آن حضرت آمده است:

از اين اندوهناكم كه سرپرستى حكومت اين امت به دست اين بى خبران و نابكاران افتد. بيت المال را به غارت ببرند، آزادى بندگان خدا را سلب كنند و آنها را برده خويش سازند. با صالحان نبرد كنند و فاسقان را هم دستان خود قرار دهند. در اين گروه، بعضى هستند كه شراب نوشيده اند و حد بر ايشان جارى شده است و برخى از آنان اسلام را نپذيرفتند تا براى آنها عطايى تعيين گرديد... .1

برخى افراد به امام على (علیه السلام) توصيه كردند تا زمانى كه پايه هاى حكومت خود را استوار نكرده است، دست كم از عزل برخى واليان پيشين، همچون معاويه پرهيز كند، ولى چون آن حضرت، حكومت را وسيله مى دانست، نه هدف و براى رسيدن به هدف خويش (كه اصلاح و سعادت جامعه اسلامى بود)، تمسك به وسيله نامشروع را نمى پسنديد، اين پيشنهادها را با قاطعيت رد كرد.(1) مغيره از اين پيشنهاد دهندگان بود كه حضرت در پاسخ فرمود:

«آيا ضمانت مى سپارى كه تا زمان عزل او زنده بمانم؟» مغيره گفت: «نه!»

امام فرمود:

هرگز خداوند از من نمى پذيرد كه حتى در يك شب تاريك، معاويه را به دو نفر

ص: 68

مسلمان ولايت بخشم. و من هيچ گاه گمراه كنندگان را دستيار خود قرار نمى دهم.(1) كسى را نزد او مى فرستم و او را به پذيرش ولايت برحق خويش فرا مى خوانم. اگر پذيرفت، همانند يك مسلمان از حقوق و تكاليف ديگر مسلمانان برخوردار است و اگر سر باز زند، به حكم خدا با او رفتار خواهم كرد.(2)

همچنين از امام نقل مى كنند دو روز پس از حادثه قتل عثمان، مغيره نزد آن حضرت آمد و پيشنهاد داد كه كارگزاران حكومتى را در مناصب خود ابقا و پس از استقرار حكومت، هر كه را خواست، ابقا و هر كه را خواست، عزل كند. آن حضرت فرمود: «در دينم سازش نكنم و در كارها خوارى پيشه نسازم».(3)

امام على (علیه السلام) به اندازه اى بر نظر خويش مصمم بود كه مرز حكومت دينى و غيردينى را در همين امر مى دانست. آن حضرت، خطاب به ابن عباس كه خواستار مسامحه امام با معاويه و سپس عزل وى بود، فرمود:

... اينكه گفتى آنان را باز گمارم، به خدا سوگند، ترديدى ندارم كه اين امر، براى اصلاح زندگى زودگذر دنيا مفيد است، ولى آنچه از حق بر عهده من است و با شناختى كه از كارگزاران عثمان دارم، سوگند به خداوند كه هيچ يك از آنان را هيچ وقت به زمام دارى نگمارم. اگر بدين امر تن دادند، برايشان بهتر است و اگر پشت كردند، به رويشان شمشير خواهم كشيد.(4)

ص: 69

راستى بپيوند (و آنان را برگزين)».(1)

تقوا، والاترين ارزش اخلاقى و برترين كرامت انسانى است و هيچ چيزى همانند آن، آدمى را از لغزش حفظ نمى كند و سعادت هر فردى در گرو تقواى اوست. به همين دليل، حاكم اسلامى بايد از آن بهره كافى داشته باشد. كسى كه خود، راه يافته نباشد، چگونه مى تواند افراد جامعه تحت حكومت خويش را به سعادت برساند.

از سوى ديگر، قوى ترين عاملى كه زمام داران را از مبتلا شدن به غرور و فساد و تباهى، مصون مى سازد و آنان را به اجراى دقيق وظايف خويش وامى دارد، تقواى الهى است. از اين رو، هر شخصى، هر چه مسئوليتش در جامعه و حكومت بيشتر باشد، بايد پرهيزكارتر باشد.

بر همين اساس، مولاى متقيان على (علیه السلام)، معيار گزينش كارگزاران خويش را پرهيزكارى قرار داد(2) و پيوسته از آنان مى خواست كه تقواى الهى را معيار عمل قرار دهند.(3)

مسئول و حاكم جامعه، هر اندازه داناتر باشد و نفس خود را بيشتر تربيت كرده باشد، از ادب و اخلاق ادارى و روحيه خدمت گزارى بيشترى بهره مند خواهد بود و اين امر در نظام ادارى از اصلى ترين امور است. دولتى مى تواند به اهداف والاى فرهنگى، سياسى، اجتماعى و اخلاقى دست يابد كه كارگزاران و كارمندان فرهيخته، آن را اداره كنند. در سخنان نورانى على (علیه السلام)آمده است: «هر كس نفس خود را سياست و تربيت كند، سياست و مديريت را دريابد.»(1) يا «برترين فضيلت ها، دانايى است».(2)

باحيايند، برگزين».(1)

يكى از اسباب موفقيت سازمان، آن است كه مدير آن، انسان باحيايى باشد كه شئون خود و جامعه را حفظ كند؛ احترام متقابل افراد را نگه دارد و با اشخاص مختلف بر اساس ظرفيت خودشان برخورد كند. چنين رفتارى در جذب افراد جامعه و مقبوليت و محبوبيت حاكم تأثير بسزايى دارد. در مقابل، هيچ چيز به اندازه اصلاح امور، درست كارى و پاك دامنى از انسان هاى بى حيا دور نيست؛ چون آن كه حيا ندارد، هر عملى را براى خود مجاز مى شمارد. على (علیه السلام) فرموده است: «چه دور است صلاح و درستى از صاحب شرّ بى حيا».(2)

مديريت اشخاص بى حيا، مديريتى ويرانگر و بر باد دهنده دنيا و آخرت است كه هيچ حريمى در آن وجود ندارد.

«باحيا بودن»، مراتبى دارد كه اوج آن، حيا از بارى تعالى و معصيت اوست و درجات پايين آن، حياى از «خلق» است. هر چه انسان مراتب بالاترى از حيا را داشته باشد، براى هدايت و مديريت جامعه شايسته تر خواهد بود.

كوته بينى و ديدى كينه توزانه با افراد تحت امر يا مافوق خود رفتار خواهند كرد. بر عكس، آن كه در خانواده اى بلند مرتبت كه داراى فضايل انسانى و اخلاقى، سعه صدر، دورانديشى و بلندنظرى است، رشد كرده باشد، اگر در هر پست و مقامى باشد، همواره آثار نيك او به زيردستان و مقام هاى بالا خواهد رسيد. به همين دليل، اميرالمؤمنين على (علیه السلام)، اين نكته را از معيارهاى گزينش حاكمان جامعه دانسته و بر آن تأكيد كرده است.

آن حضرت در گزينش كاركنان و كارگزاران، بر كارآيى آنان تأكيد مى ورزيد. ايشان سفارش مى كرد افرادى را بايد برگزيد كه با توجه به استعدادها و مقبوليت شان نزد مردم، بيشترين كارآيى را در اداره امور داشته باشند؛ زيرا هدف از به كارگيرى آنان، خدمات شايسته آنان به جامعه و ملت است.

امام على (علیه السلام) آن چنان سلامت و صلاح بدنه سياسى و ادارى حكومت را در صلاح و سعادت جامعه مؤثر مى دانست كه حتى براى انتخاب مسئولان دفترى و كاتبان و دبيران حكومتى، شرايط ويژه اى را در نظر مى گرفت. آن حضرت در عهدنامه خود خطاب به مالك اشتر، زمانى كه او را به سوى مصر فرستاد، توصيه كرد بهترين و شايسته ترين اشخاص را كه از فضايل و مكارم اخلاقى برخوردار بوده، از تخلف و غرور به دور باشند، خود و جامعه خويش را بشناسند و در اجرا، فسخ و لغو قراردادها آنچه را لازم است، پى گيرى كنند، به دبيرى و امور دفترى خويش بگمارد.(1)

ميل خويش به مناطق مختلف بفرستد.

از اينجا مى توان كارگزاران حكومتى اميرالمؤمنين على (علیه السلام) را به چند گروه تقسيم كرد:

گروهى از آنان داراى ايمانى راستين بودند و افزون بر آن، با توجه به شخصيت هاى استوارشان، توانايى مديريتى و ادارى و سياسى نيز داشتند. اينان تا آخرين لحظه، همراه امام على (علیه السلام) ثابت قدم ماندند و نقش مؤثرى در تثبيت حكومت آن حضرت داشتند. از آن جمله مى توان مالك اشتر، عمار ياسر، ابن تيّهان، عدى بن حاتم طايى، عبداللّه بن عباس و قيس بن سعد را نام برد.

عده اى ديگر، كسانى بودند كه انسان هايى با تقوا و با ايمان بودند، ولى توانايى ادارى و سياسى لازم را نداشتند. از اين افراد مى توان ابوايّوب انصارى و محمدبن ابى بكر را نام برد. گروه ديگر، كسانى بودند كه عقيده راسخ و ايمان عميقى نداشتند، گرچه از توانايى هاى سياسى و مديريتى برخوردار بودند.

على (علیه السلام) هر چند به ناچار مجبور به استفاده از اين گروه افراد مى شد (چنان كه بيان خواهيم كرد) با نظارت هاى دقيق بر عملكرد آنان و برخورد قاطع با متخلفان، تا جايى كه امكان داشت، مانع سوء استفاده آنان مى شد.

ابى بكر،(1) عبداللّه بن عباس،(2) ابوايوب انصارى،(3) يزيد بن قيس ارجبى،(4) زياد بن ابيه،(5) سعد بن مسعود ثقفى،(6) اشعث بن قيس،(7) ابوموسى اشعرى،(8) كميل بن زياد(9) و منذربن جارود عبدى(10) بودند.

آن حضرت پس از شهادت محمدبن ابى بكر در مصر، مالك اشتر را با آنكه از سرداران سپاه و از ياوران آن حضرت در مركز حكومت اسلامى بود و وجود او در مركز حكومت ضرورت داشت، به ناچار به سوى مصر فرستاد.(11)

طلحه و زبير از كسانى هستند كه با سابقه طولانى در اسلام، چون شايستگى اخلاقى لازم را براى اداره منصب هاى حكومتى نداشتند، على7 از گزينش آنان خوددارى كرد. ابن ابى الحديد مى نويسد:

طلحه يكى از اصحاب شوراست و براى او در جنگ احد در دفاع از پيامبر، اثرى بزرگ به جاى مانده و يكى از انگشتانش قطع شد. او دست خود را سپر رسول خدا (صلی الله علیه وآله) در برابر شمشير كافران قرار داد... . زبير نيز مادرش دختر عبدالمطلب بن هاشم بن عبد مناف، عمّه رسول خدا (صلی الله علیه وآله) است... و يكى از شش تن اعضاى شوراست. او از كسانى است كه در جنگ احد همراه پيامبر پايدارى كرد و بسيار زحمت كشيد.(1)

زبير در ابتداى خلافت ابوبكر، با او بيعت نكرد و در مقابل آنان شمشير كشيد و گفت: «هرگز با كسى جز على بيعت نخواهم كرد.»(2) با تمام اين ويژگى ها، امام به خوبى مى دانست آنان در صورت رسيدن به قدرت و حكومت، همت خويش را صرف كسب منافع مادى و شخصى خويش مى كنند و بيت المال را حيف و ميل خواهند كرد.

امام على (علیه السلام) در پاسخ آن دو كه از آن حضرت خواسته بودند آنان را به حكومت سرزمينى يا كار حكومتى بگمارد، فرمود:

اينكه به آنچه خداوند براى شما قسمت كرده است، راضى و خشنود باشيد، تا در اين باره انديشه كنم و بدانيد كه من هيچ يك از ياران خود را در امانت خويش شريك و سهيم نمى كنم؛ مگر اينكه به دين و امانتش راضى و خشنود باشم و اعتقاد او را بدانم.(3)

ص: 79

آن دو با شنيدن اين سخنان، با نا اميدى از پيش امام على (علیه السلام) رفتند.(1)

و كارگزارى تصحيح نشود، نمى توان از آنان انتظار رفتار درست داشت. آن كه قدرت خود را «وكالتى» و مسئوليت خود را «خزانه دارى» و رياست خود را «خدمت گزارى» و حكومت خود را «امانت دارى» بداند، حقوق مردم را به درستى پاس مى دارد و بر اساس موازين حق و عدل عمل مى كند.

آن حضرت در نامه اى به اشعث بن قيس كه حاكم آذربايجان بود و راه و رسم خودكامگى در پيش گرفته بود، چنين نوشت:

فرماندارى، براى تو وسيله آب و نان نيست، بلكه امانتى است در گردنت؛ تو نيز بايد مطيع مافوق خود باشى. حق ندارى درباره مردم استبداد به خرج دهى. در مورد بيت المال به هيچ كارى جز با احتياط و اطمينان اقدام مكن. بخشى از اموال خدا در اختيار توست و تو يكى از خزانه داران او هستى تا آن را به دست من بسپارى و اميد است كه من رييس بدى براى تو نباشم. والسلام.(1)

در طريق آخرت به دست آورى و تأسف تو بايد از امورى باشد كه مربوط به آخرت است و از دست داده اى. به آنچه از دنيا مى رسى، آن قدر خوشحال نباش و آنچه از دنيا از دست مى دهى، به آن تأسف مخور و جزع مكن. همتت در آن باشد كه پس از مرگ به آن خواهى رسيد.(1)

رشوه قبول كند، مشرك است».(1)

آن حضرت، كارگزاران حكومت خويش را به شدت از پذيرش هديه و رشوه پرهيز مى داد. ايشان با بيان واقعه اى كه در آن، شخصى ظرف طعامى را با چشمداشت خاصى به ايشان هديه كرده بود، حقيقت رشوه را اين گونه بيان مى كند:

...شگفت آورتر، داستان كسى است كه نيمه شب، ظرفى سرپوشيده پر از حلواى خوش طعم و لذيذ به در خانه ما آورد، ولى اين حلوا، معجونى بود كه من از آن متنفر شدم. گويا آن را با آب دهان مار يا استفراغش خمير كرده بودند. به او گفتم: هديه است يا زكات يا صدقه كه اين دو بر ما اهل بيت حرام است. گفت: نه اين است و نه آن، بلكه «هديه» است. به او گفتم: زنان بچه مرده بر تو گريه كنند! آيا از طريق آيين خدا وارد شده اى كه مرا بفريبى؟ آيا دستگاه ادراكت به هم ريخته يا ديوانه شده اى يا هذيان مى گويى؟ به خدا سوگند! اگر اقليم هاى هفت گانه را با آنچه در زير آسمان هاست، به من دهند كه خداوند را با گرفتن پوست جويى از دهان مورچه اى نافرمانى كنم، هرگز نخواهم كرد... .(2)

عبادت و براى خداست.(1)

اكنون براى روشن تر شدن اين ويژگى حكومت علوى، جلوه هايى از مردمى بودن را در كلام اميرالمؤمنين على (علیه السلام) بررسى خواهيم كرد:

صراحت و بدون ترس و لكنت، سخنان خود را با تو بگويد.(1)

امام على (علیه السلام) در نامه اى خطاب به قثم بن عباس، كارگزار خود در مكه چنين نوشت:

در بين تو و مردم بايد واسطه و سفيرى جز زبانت و حاجب ويژه اى جز چهره ات نباشد. افرادى را كه با تو كار دارند از ملاقات با خود محروم مساز. اگر آنها در ابتدا از در خانه ات رانده شوند، حل مشكلشان بعدا جبران آن را نخواهد كرد.(2)

از خداوند و نظم امور خود سفارش مى كنم».(1)

برنامه ريزى و انضباط يكى از شرايط موفقيت انسان، در رفتارهايش است. بدون نظم و برنامه ريزى، موفقيت انسان، حتى در كارهاى شخصى ممكن نيست و هر چه مسئوليت شخص سنگين تر و مهم تر باشد، نياز او به برنامه ريزى و نظم، بيشتر و ضرورى تر است. به همين علت، امام على (علیه السلام) اين نكته را همواره به كارگزاران حكومتى خود سفارش و بر آن تأكيد مى كرد:

(به هوش باش) كار هر روز را در همان روز انجام ده؛ زيرا هر روز كارى مخصوص به خود دارد.(2)

از شتاب در مورد كارهايى كه وقتشان نرسيده يا سستى در كارهايى كه امكان عمل آن فراهم شده يا لجاجت در امورى كه مبهم است يا سستى در كارها، هنگامى كه آشكار است، برحذر باش. هر امرى را در جاى خويش و هر كارى را به موقع خود انجام ده.(3)

دستورهاى آموزنده و هشدارهاى آن حضرت به كارگزاران حكومتى، فراوان و بسيار آموزنده است، ولى بيان همه آنها فرصت و نوشتارى ديگر مى طلبد. ازاين رو، به همين اندازه بسنده مى كنيم.

و به تناسب عملكردشان با آنان رفتار مى كرد. عبارت «بَلَغَنى» (اطلاع يافته ام) كه در تعدادى از نامه هاى اميرالمؤمنين على (علیه السلام)به كارگزارانش آمده، بيانگر همين امر است.

نظارت آن حضرت بر رفتار كارگزارانش به اندازه اى دقيق بود كه حتى شركت كارگزارش در بصره در يك ميهمانى اشرافى از نظر آن حضرت پنهان نماند.(1)

عثمان بن حنيف انصارى، فرماندار بصره در ميهمانى يكى از ثروتمندان بصره شركت كرد كه در آنجا غذاهاى رنگارنگ و ظرف هاى بزرگ غذا را يكى پس از ديگرى نزد او حاضر مى كردند و كسى از بيچارگان در آن ميهمانى راهى نداشت. ايشان در نامه اى به او با نكوهش دنيا و رفتارهايى از آن دست، چنين فرمود:

آگاه باش! هر مأمورى، امام و پيشوايى دارد كه بايد به او اقتدا كند و از نور دانشش بهره بگيرد. بدان! امام شما از دنيايش به همين دو جامه كهنه و از غذاها، به دو قرص نان بسنده كرده است. آگاه باش! شما توانايى آن را نداريد كه چنين باشيد. در عين حال، مرا با ورع، تلاش، عفت و پاكى و پيمودن راه صحيح يارى دهيد.(2)

نكته جالب در اين مورد آن است كه اين امر در فاصله بين آغاز خلافت امام و جنگ جمل بوده است (يعنى در شش ماهه اول خلافت امام (علیه السلام))؛ زيرا پس از جنگ جمل، امام والى ديگرى (عبداللّه بن عباس) را براى اين شهر منصوب كرد. امام در آن شش ماه، سخت گرفتار و سرگرم سامان دادن به امور بود، ولى در عين گرفتارى، از اين تخلف هم بى خبر نماند و آن را ناديده نگذاشت. ايشان در نامه ديگرى خطاب به مُصقلة بن هبيره، فرماندار يكى از شهرهاى فارس چنين نگاشت:

درباره تو گزارشى به من رسيده است كه اگر درست باشد و اين كار را

ص: 87

انجام داده باشى، پروردگارت را به خشم آورده و امامت را عصيان كرده اى.(1)

امام على (علیه السلام) در نامه اى، كعب بن مالك(2) را مأمور مراقبت از كارگزاران خود در منطقه عراق كرد:

پس از حمد و سپاس خداوند، كسى را به جاى خود بگمار و با گروهى از يارانت، از شهر خارج شو تا به باغ ها و روستاهاى سواد(3) برسى؛ در آنجا از كارگزاران من در منطقه دجله و عُذَيب(4) پرس وجو كن و در رفتار آنان بنگر.(5)

ايشان در عهدنامه خود خطاب به مالك اشتر نيز چنين نگاشته است:

... سپس با فرستادن مأموران مخفى، راستگو و باوفا، كارهاى آنان را زير نظر بگير؛ زيرا بازرسى هميشه و پنهانى سبب مى شود آنها به امانت دارى و مدارا كردن با زيردستان ترغيب شوند. اعوان و انصار خويش را سخت زير نظر بگير؛ اگر يكى از آنها دست به خيانت زد و مأموران سرّى تو همگى چنين گزارشى را دادند، به همين مقدار از شهادت قناعت كن و او را زير تازيانه كيفر بگير... .(6)

خود بود، در صورت مشاهده هرگونه عمل خلافى كه شايسته حاكم جامعه اسلامى نبود، به تناسب آن رفتار، قاطعانه با آنان برخورد مى كرد. در صورتى كه تذكر و هشدار كافى بود، به همين مقدار بسنده مى كرد و گاه با حساب رسى دقيق، آنان را مجبور مى كرد آن خطا را جبران كنند. گاه نيز آنان را عزل يا حتى زندانى مى كرد و در اين ميان، هيچ استثنايى نبود. امام تخلف از حق و ستمگرى را از هيچ شخصى تاب نمى آورد و با آن برخورد مى كرد. وقتى آگاهى يافت كه پسرعمويش كه كارگزار او در يكى از مناطق بود، تخلف كرده است، وى را سخت بازخواست كرد و خواستار حساب رسى دقيق عملكردش شد. ايشان خطاب به وى چنين نگاشت:

... به خدا سوگند اگر حسن و حسين اين كار را كرده بودند، هيچ پشتيبانى و هواخواهى از ناحيه من دريافت نمى كردند و در اراده من اثر نمى گذاردند تا آن گاه كه حق را از آنان بستانم و ستم هاى ناروايى را كه انجام داده اند، دور سازم.(1)

امام على (علیه السلام) هنگامى كه از تكرار خيانت ابن هَرمَه مأمور بازار اهواز آگاهى يافت، به رفاعه، حاكم اهواز نامه اى نوشت كه بيانگر قاطعيت و جدّيت آن حضرت در برخورد با متخلفان است. امام در آن نامه چنين نگاشته است:

هنگامى كه نامه ام را خواندى، ابن هرمه را از بازار بركنار كن و او را به خاطر مردم بازداشت كن و سپس زندانى كن و خبر آن را اعلان عمومى كن و به كارگزارانت بنويس و نظرم را به آنان ابلاغ كن. درباره ابن هرمه، غفلت يا زياده روى نكنى كه نزد خداوند هلاك شوى و من هم به بدترين شيوه بركنارت خواهم كرد. از اين كار، تو را به خدا پناه مى دهم. هنگامى كه جمعه شد، او را از زندان بيرون آر و سى و پنج تازيانه بر او

ص: 89

بزن و در بازارها بچرخان. اگر كسى از او شكايت كرد و شاهد آورد، او را سوگند ده و از كسب ابن هرمه پرداخت كن. او را به سبب رباخوارى، زشتى و دشنام دادن، به زندانش بينداز. با طنابى پاهايش را ببند و وقت نماز او را بيرون آر. اگر كسى برايش غذا، آشاميدنى، لباس و زيراندازى آورد، مانع مشو. مگذار كسى بر او وارد شود كه به او خصومت تلقين كند يا به آزادى اميدوارش سازد. اگر برايت روشن شد كه كسى مطلبى را به او القا كرده است كه به مسلمانان زيان رساند، او را با تازيانه تأديب و زندانى كن تا توبه كند. شب ها زندانيان را براى هواخورى به حياط زندان بياور جز ابن هرمه را مگر آنكه ترس از بيمار شدنش باشد كه او را نيز شب ها آزاد بگذار. اگر در او طاقت و توان ديدى، پس از سى روز، سى و پنج تازيانه ديگر بر او بزن. براى من گزارش بازار را بنويس و اينكه چه كسى را پس از آن خاين برگزيدى. حقوق ابن هرمه خاين را هم قطع كن.(1)

نقل شده است كه سوده، دختر عمار همدانيه كه در جنگ صفين، معاويه را با اشعار و صبحت هايش سرزنش مى كرد، پس از شهادت اميرمؤمنان على (علیه السلام)نزد معاويه حاضر شد. معاويه با ديدن او شروع به توبيخ وى كرد و سپس از او پرسيد: نياز و حاجتت چيست؟ سوده نيز از ستم و قتل و كشتار و غارت فرماندار معاويه، بُسر بن اُرطاة به او شكايت برد و به او چنين گفت: فرماندارت بر بلاد ما فرود آمده، مردان ما را كشته و اموال ما را به غارت برده است ... اگر او را عزل كنى، تو را سپاس گويم، وگرنه به خداوند شكوه ببرم. معاويه گفت: مرا تهديد مى كنى؟ تصميم گرفته ام تو را بر شترى سوار كنم و به سوى بُسر برگردانم تا فرمانش را درباره تو به اجرا گذارد.

سوده خاموش شد و چنين سرود:

درود خداوند بر بدنى كه قبر، او را در برگرفت و عدالت در آن دفن شد.

ص: 90

او با حقيقت هم قسم شد و چيزى را جانشين آن نمى كرد. او با ايمان و حقيقت همراه بود.

معاويه پرسيد: اين شخص كيست اى سوده؟ سوده گفت: به خدا سوگند، اين اميرمؤمنان على بن ابى طالب است. نزد او رفتم تا درباره مردى كه او را سرپرست ماليات ها كرده و ستم كرده بود، گفت وگو كنم. او را ايستاده يافتم كه قصد نماز خواندن داشت. وقتى مرا ديد، باز ايستاد و با روى گشاده و مهر و مدارا به سوى من آمد و گفت: خواسته اى دارى؟ گفتم: بلى و ماجرا را به وى گفتم. گريست و گفت: «بار خدايا! تو گواهى كه من به آنها فرمان ستمگرى بر بندگانت و رها كردن حقوق تو را ندادم.» آن گاه از جيب خود تكه پوستى را بيرون آورد و به روى آن چنين نوشت:

به نام خداوند بخشنده مهربان. دليل روشنى از طرف پروردگار براى شما آمده است. بنابراين، حق پيمانه و وزن را ادا كنيد و از اموال مردم چيزى نكاهيد و در روى زمين، بعد از آنكه اصلاح شده است، فساد نكنيد.(1) هنگامى كه نامه ام را خواندى، كارهايى را كه در دست توست، سامان ده تا كسى را روانه كنيم از تو باز ستاند. والسلام.

آن گاه اين نامه را به من داد و آن را آوردم و به فرماندارش سپردم و او بركنار شد.(2)

اشعث بن قيس(3)، زياد بن ابيه(4)، شريح قاضى(5)، مصقلة بن هبيره(6)، منذر بن جارود(7) و

ص: 91

ابوموسى اشعرى(1) از ديگر كارگزاران و فرمانداران بودند كه آن حضرت، آنان را توبيخ يا ملامت كرد و به آنان هشدار داد.

مطلب كه در فرهنگ سياسى آن زمان، بيعت نكردن شخصى با خليفه وقت، گونه اى مخالفت با حكومت به شمار مى آمد، امام على (علیه السلام)، حاضر نشد به اكراه و اجبار آنان را به بيعت وادارد.

بلاذرى و خوارزمى آورده اند پس از آنكه مردم با على (علیه السلام) بيعت كردند، امام به سعد بن ابى وقاص گفت: «مردم با من بيعت كرده اند، تو نيز بيعت كن.» سعد گفت: باشد تا همه بيعت كنند. امام فرمود: «ما عليك منّى بأسٌ؛ بر تو باكى نيست.» سپس به مردم فرمود: «خَلُّوا سبيله؛ او را آزاد بگذاريد».(1)

گروهى از مردم نزد عبداللّه بن عمر رفتند و از او خواستند تا با امام على (علیه السلام) بيعت كند. او گفت: بيعت نمى كنم تا همه مردم بيعت كنند. مالك اشتر به امام گفت: اجازه بدهيد تا گردنش را بزنم. امام فرمود: «او را رها كنيد، من كفيل اويم. من او را در همه حال (در كودكى و بزرگى اش) به بدخلقى مى شناختم».(2)

همچنين عمّار ياسر به حضور امام آمد و چنين گفت: اى اميرمؤمنان، حال كه مردم با ميل و رغبت با تو بيعت كردند، نه از روى ناخشنودى، پيكى به سوى اسامة بن زيد، عبداللّه بن عمر، محمد بن مسلمه، حسان بن ثابت و كعب بن مالك بفرست و آنان را به آنچه مهاجران و انصار در آن شركت كردند، فرا خوان. على (علیه السلام)

ص: 93

فرمود: «ما را به كسانى كه به ما ميل و رغبت نشان نمى دهند، نيازى نيست».(1)

از افرادى كه نخست حاضر به بيعت با امام على (علیه السلام) نشدند، تعدادى چون سعد بن ابى وقاص و عبداللّه بن عمر كناره گيرى كردند و در موافقت يا مخالفت با امام هيچ گونه موضع گيرى نكردند. امام اين گروه را آزاد گذاشت و با آنان برخورد تندى نكرد.(2) گروه ديگرى مانند مروان بن حكم و وليد به توطئه دست زدند و با پيوستن به عايشه و طلحه و زبير بر ضد آن حضرت شورش كردند. امام با آنان برخورد كرد و به جنگ با آنان برخاست.(3)

شورش و جنگ با امام، به بهانه عمره، عازم مكه بودند، امام مانع نشد و فرمود: «به خدا سوگند! شما قصد عمره نداريد و چيزى را جز اينكه پيمان خود را بشكنيد و در ميان امّت اختلاف ايجاد كنيد، اراده نكرده ايد».(1)

ابن عباس از امام على (علیه السلام) پرسيد كه اگر براى شما توطئه آن دو (طلحه و زبير) معلوم بوده است، چرا به آنها اجازه خروج داديد؟ حضرت در پاسخ فرمود:

ابن عباس! تو مرا امر مى كنى شروع به ستم پيشگى كنم و پيش از آنكه به نيتى همّت گمارم، مرتكب گناه شوم. از من مى خواهى به گمان و تهمت، كسى را عقاب كنم و پيش از وقوع عمل، آن را بازخواست كنم؟ هرگز! به خداوند سوگند، از آنچه او در مورد حكومت و عدالت از من پيمان گرفته است، عدول نخواهم كرد. ابن عباس! همانا به آنها اجازه دادم، در حالى كه مى دانم آنها چه قصدى دارند، ولى از خداوند عليه آنها طلب پشتيبانى كرده ام.(2)

بدين صورت، امام با مخالفان خويش مدارا مى كرد و تنها زمانى كه آنان به همراه عايشه و عده اى از بنى اميه، به توطئه و آشوب دست زدند و بصره را اشغال كردند، بر ضد آنان اعلام جنگ كرد و با آنان به مقابله برخاست.(3)

عقيده خود بازگشتند. پس در راه بازگشت از جنگ از آن حضرت خواستند بار ديگر به سوى سپاه شام حركت و جنگ را آغاز كند. هر چند امام على (علیه السلام)، به اصرار و اجبار آنان تن به صلح داده بود، پس از عهد و پيمانى كه در مورد حكميت با دشمن بسته بود، حاضر به شكستن عهد خود نشد و همين امر سبب شد آنان در حالى كه امام را كافر مى شمردند، از او و يارانش كناره گيرى كنند. سپس در مناطق اطراف كوفه تجمع و كارشكنى هاى خود را آغاز كنند و دست به يك سلسله فعاليت هاى تخريبى بزنند.(1)

نخست تعدادى از آنان در ملاقات هايى كه با امام داشتند، مخالفت خود را با آن حضرت اعلام و حتى امام را به قتل تهديد كردند.(2) عده اى از آنان با آنكه در مسجد حضور داشتند، در نماز جماعت شركت نمى كردند و به اين وسيله اعتراض و مخالفت خود را به حكومت اعلام مى كردند. افزون بر اين، آنان با خارج شدن از شهر كوفه و اردو زدن در اطراف آن، گروه شبه نظامى تشكيل دادند و اين، اعلام مخالفت و ضدّيت آشكارى در مقابل حكومت امام على (علیه السلام)بود.

روزى اميرالمؤمنين على (علیه السلام) در مسجد مشغول خواندن خطبه بود كه يكى از خوارج به نام حكيم بن سعيد البكايى وارد مسجد شد. وى در حالى كه انگشتانش را بر گوشش گذاشته بود، خطاب به امام على (علیه السلام) اين آيه را خواند: «به تو و همه پيامبران پيشين وحى شده كه اگر مشرك شوى، تمام اعمالت تباه مى شود و از زيان كاران خواهى بود.»(3) حكيم بن سعيد در حقيقت با خواندن اين آيه، در حضور مسلمانان و نمازگزاران، امام را مشرك خواند. امام على (علیه السلام) در مقابل اين رفتار زشت، هيچ گونه برخورد تندى با او نكرد و تنها اين آيه شريفه را خواند:

اكنون كه چنين است، صبر كن كه وعده خدا حق است و هرگز كسانى كه ايمان

ص: 96

ندارند، تو را خشمگين نسازند (و از راه منحرف نكنند).(1)

روز ديگر، امام مشغول صحبت و نصيحت ياران و اصحاب خويش بود كه ناگاه يكى از خوارج از گوشه مسجد فرياد زد: «لا حكم الاّ للّه؛ حكمرانى، جز براى خدا نيست!» فرد ديگرى نيز برخاست و همين شعار را تكرار كرد. همين طور گروهى برخاستند و همين شعار را تكرار كردند. آنان با اين شعار در حقيقت مى خواستند بگويند كه امام با قبول حكميت از حكم خدا خارج شده و خودسرانه اقدام كرده، در حالى كه حق چنين كارى را نداشته است. امام در پاسخ آنان فرمود:

سخنى است به ظاهر حق، ولى مطلب باطلى را دنبال مى كنند. تا با ما هستيد از سه حق برخورداريد:

شما را از مساجد خداوند باز نداريم كه در آن، نام خدا را بر زبان آوريد.

تا زمانى كه دستان شما با دستان ماست، شما را از اموال عمومى محروم نسازيم و مقررى شما را از بيت المال مى پردازيم.

با شما پيكار نكنيم، مگر آنكه شما با ما آغاز نبرد كنيد.(2)

اميرالمؤمنين على (علیه السلام) نه تنها تمامى رفتارهاى زشت و ناپسند آنان را تحمل و با آنان مدارا مى كرد، بلكه براى هدايت آنان كارهايى كرده بود. امام نخست عده اى از ياران خود، همچون عبداللّه بن عباس، صعصعة بن صوحان عبدى و زياد بن نصر حارثى را نزد آنان فرستاد تا با بحث و گفت وگو، شُبهه هاى فكرى آنان را برطرف كنند و از شورش و طغيان باز دارند.(3)

با به نتيجه نرسيدن گفت وگوى عبداللّه بن عباس و ديگر ياران امام با گروه خوارج، خود امام به ميان آنان رفت. ايشان در اردوگاه آنان پس از خواندن دو ركعت نماز، با سرانشان بحث و گفت وگو كرد و گروهى از آنان را با تدبيرى خاص، راضى كرد به

ص: 97

كوفه بازگردند. البته اينان با شيطنت هاى يكى از منافقان داخلى، بار ديگر طغيان كردند و به اردوگاه خود بازگشتند.(1)

عده اى از خوارج در خانه عبداللّه بن وهب رابى جمع شدند و نقشه جنگ و قيام مسلّحانه را پى ريزى كردند و با نوشتن نامه به هم فكران خود در بصره خواستار پيوستن آنان به اردوگاه خود شدند.(2)

خوارجى كه در خارج از كوفه در اردوگاه حروراء مستقر بودند، به يك سلسله اقدامات جنايت كارانه دست زدند. از جمله عبداللّه بن خبّاث بن اَرَت و همسر باردارش را كه از آن منطقه مى گذشتند، دستگير كردند و آنان را به جرم محبت و پذيرش ولايت امام على (علیه السلام) سر بريدند. شكم همسرش را نيز دريدند و حمل او را سربريدند.(3)

گروه ديگرى از خوارج در راه مداين، زمانى كه از نهروان مى گذشتند، به يك مسلمان و مسيحى برخورد كردند. مسيحى را به اين دليل كه اهل ذمّه است، رها ساختند، ولى مسلمان را به جرم پذيرش ولايت امام على (علیه السلام)قطعه قطعه كردند.(4)

امام على (علیه السلام) كه تا آن زمان با خوارج مدارا مى كرد و در پى هدايت آنان بود، چون اين توطئه ها را ديد، تصميم به برخورد جدّى با آنان گرفت. پس به همراه سپاهيان خود به سوى اردوگاه آنان رهسپار شد.(5)

امام در گام نخست، از آنان خواست قاتلان عبداللّه بن خبّاث و همسرش را به او تحويل دهند، ولى آنان با ردّ اين پيشنهاد، اعلام كردند كه ما همگى قاتلان او هستيم.(6)

ص: 98

به دستور امام، پرچمى برافراشته شد و اعلام شد هر كس توبه كند و زير اين پرچم بيايد، در امان خواهد بود كه عده اى چنين كردند و به ياران امام پيوستند.(1)

همچنين امام از ياران خود خواست تا آنان شروع به جنگ نكردند، جنگ را آغاز نكنند.(2)

به اين صورت، امام على (علیه السلام) تا پيش از توطئه و آشوب خوارج، با سعه صدر با آنان مدارا كرد و نهايت سعى خود را براى هدايتشان مبذول داشت. ايشان مخالفت ها و بى احترامى هاى آنان را تحمل كرد و تا آخرين فرصت ممكن با آنان نجنگيد. البته زمانى كه آنان دست به توطئه، آشوب و جنايت و ايجاد نا امنى زدند و هيچ راهى جز برخورد مسلحانه و جنگ با آنان باقى نماند، به اين كار دست زد.(3)

ص: 99

بن ثابت به پرسش اين زن داد، آشكار مى شود كه چنين اموالى براى كسان ديگر نيز فرستاده شده است و اين تنها مورد نيست. نمونه ديگر، زمانى است كه ابوسفيان دست به يك سرى فعاليت هاى براندازانه زد. در پى آن، مقدار زكاتى كه ابوسفيان جمع آورى كرده بود، به خود او بخشيده شد. اين امر سبب شد ابوسفيان از مخالفت دست بردارد و ساكت شود.(1)

داشتند، پنج هزار درهم؛ بنى هاشم، پانصد درهم؛ انصار شركت كننده در جنگ بدر، چهار هزار درهم؛ كسانى كه اسلامشان هم پايه اسلام اهل بدر بود، چهار هزار درهم؛ مهاجران حبشه كه در جنگ احد شركت كرده بودند، چهار هزار درهم؛ مهاجرانى كه پيش از فتح مكه هجرت كرده بودند، سه هزار درهم؛ آنان كه پس از فتح مكه مسلمان شده بودند، دو هزار درهم؛ پسران اهل بدر و پسران مهاجران، دو هزار درهم؛ زنان مهاجر، يك هزار درهم.

پس از اينان، مردمانى بودند كه هر كدام به سبب منزلت، قرآن خوانى و شركت در جهاد، سهم مشخصى داشتند. مسلمانانى نيز كه در مدينه نزد خليفه آمده بودند، 25 دينار سهم داشتند. در اين ميان، اشخاصى را از بقيه جدا كرد و براى آنها سهم بيشترى قرار داد. براى نمونه، عمربن ابى سلمه، چهار هزار درهم؛ اسامة بن زيد، چهار هزار درهم و صفيه دختر عبدالمطلب شش هزار درهم دريافت مى كردند.(1)

از مهم ترين پى آمدهاى اين سياست، ايجاد شكاف طبقاتى در درون جامعه اسلامى بود. عده اى در سايه امتيازهاى در نظر گرفته شده به ثروت هنگفتى دست يافتند و به زندگى اشرافى روى آوردند. قريشيان كه بيشتر اين امتيازها براى آنان بود، آن را وسيله برترى طلبى خود قرار دادند.

پيدايش فاصله طبقاتى، گروه بندى اجتماعى را در پى داشت كه نمونه هاى آن را در دوران خليفه دوم و سوم مى توان ديد. خود عمر در روزهاى آخر عمر خويش از اين كار اظهار پشيمانى كرد و گفت: «اگر امسال زنده بمانم، مردم را برابر خواهم كرد و چنان كه پيامبر خدا (صلی الله علیه وآله) و ابوبكر كردند، سرخ را بر سياه و عرب را بر عجم برترى نخواهم داد».(2)

ص: 102

مى پوشيد كه قيمت برخى از آنها به هشتصد دينار مى رسيد.(1) اموال عثمان نزد خزانه دارش، در روزى كه به قتل رسيد، سى ميليون و پانصد هزار درهم و يك صد و پنجاه هزار دينار بود. همچنين وى هزار شتر در ربذه داشت.(2)

تسليم عثمان كرد، عثمان تمامى آن صدقات را به خودش بخشيد.(1) همچنين مراتع منطقه شرف(2) را براى چراى شتران حكم اختصاص داد.(3)

عثمان، دختر خود (عايشه) را به ازدواج پسر عمويش، حارث بن حكم درآورد و صد هزار درهم از بيت المال را به او بخشيد.(4) همچنين ام بكر از پدرش مسور نقل مى كند كه شترى را به عثمان صدقه دادم و او آن شتر را به حارث بن حكم بخشيد.(5) افزون بر اين، مكانى را كه در مدينه به مهروز معروف بود و پيامبر اكرم (صلی الله علیه وآله) آن را وقف مسلمانان كرده بود، به حارث بن حكم بخشيد.(6)

مروان بن حكم، پسر عموى ديگر عثمان بود كه عثمان، دختر ديگرش، ام ابان را به ازدواج او در آورد و مبلغ صد هزار درهم از بيت المال را به وى اختصاص داد.(7) همچنين وقتى مروان به همراه سپاه اسلام و با غنيمت هاى بسيارى كه مبلغ آن به دو ميليون و پانصد و بيست هزار دينار مى رسيد، از آفريقا به مدينه بازگشت، عثمان، خمس اين غنايم را به او بخشيد.(8) همچنين سرزمين فدك از هديه هايى است كه مروان از خليفه سوم دريافت كرد.(9)

عثمان، دختر (ديگر) خود را به ازدواج عبداللّه بن خالد بن اُسيد درآورد و به

ص: 105

فرماندار بصره فرمان داد كه مبلغ ششصد هزار درهم از بيت المال بصره به او بدهد.(1) همچنين نقل شده است كه زمانى عبداللّه بن خالد از عثمان تقاضاى صله و پاداش كرد و عثمان مبلغ چهارصد هزار درهم به او بخشيد.(2)

ابى مخنف نقل مى كند: در بيت المال مدينه، صندوقى وجود داشت كه طلا و جواهرات را در آن مى گذاشتند. عثمان از اين طلا و جواهرات مقدارى را براى استفاده اعضاى خانواده خود برداشت. عده اى از مردم از اين امر آگاه شدند و به او خرده گرفتند. در اين هنگام، عثمان با عصبانيت پاسخ داد: «برخلاف ميل ديگران و ناراحتى آنان، حاجت خود را از بيت المال برمى دارم».(3)

هنگامى كه عثمان مبلغ صد هزار درهم به سعيد بن العاص بخشيد، مردم به اين عمل اعتراض كردند. عثمان در پاسخ گفت: «او از خويشان و نزديكان من است».(4) همچنين ابوموسى اشعرى، اموال فراوانى از عراق آورده بود و به عثمان تحويل داد و او نيز تمام آن را ميان بنى اميه تقسيم كرد.(5)

بنا به نقل ابن ابى الحديد، عثمان در همان روزى كه به مروان بن حكم مبلغ صدهزار درهم از بيت المال بخشيد، مبلغ دويست هزار درهم ديگر نيز به ابوسفيان هديه كرد. ابوسفيان هم دختر خود را به همسرى عثمان درآورد.(6)

از ديگر كسانى كه بر سر سفره بيت المال نشسته بود و اموال هنگفتى را به چنگ آورد، عبداللّه بن سعد بن ابى سَرح است كه آيه 91 سوره انعام در نكوهش او نازل

ص: 106

شده است.(1) عثمان فيئى را كه از فتح غرب افريقا (از طرابلس تا طنچه) به دست آمده بود، يكجا به عبداللّه بن ابى سرح بخشيد بدون اينكه احدى از مسلمانان را در اين مال شريك كند.(2)

اموال يعلى بن اميه، حاكم وقت يمن، پنجاه هزار دينار بود و ارزش زمين ها و دام هايش كه در دست مردم بود، به صد هزار دينار مى رسيد. او هنگام شنيدن خبر قتل عثمان، اموال بيت المال يمن را كه چهارصد هزار دينار طلا بود، جمع آورى كرد و به مكه آورد و در اختيار طلحه و زبير قرار داد تا در جنگ عليه امام على (علیه السلام) صرف شود.(3)

وليد بن عقبه كه حاكم كوفه بود، صدهزار سكه از عبداللّه بن مسعود، كليددار خزانه بيت المال قرض گرفت و در هنگام سررسيد، نپرداخت. چون عبداللّه آن را طلبيد، عثمان، وليد را بخشيد و به عبداللّه دستور داد به او كارى نداشته باشد.(4)

ربيعة بن حارث، شريك عثمان در زمان جاهليت بود. عباس، پسر ربيعه از عثمان خواست كه به ابن عامر، والى خود در بصره بنويسد صد هزار درهم از بيت المال به او بدهد. عثمان نيز پذيرفت و ابن عامر اين مبلغ را به او پرداخت.(5)

همچنين عثمان ششصد هزار درهم از اموال اصفهان را به زبيربن عوام بخشيد.(6) اين در حالى بود كه زبير زمين هاى فراوانى در مصر و اسكندريه و خانه هايى در بصره داشت و مقدار قابل توجهى از غلّات مدينه نيز جزو درآمدهاى او بود.(7)

ص: 107

طلحه نيز از اين بخشش ها بى نصيب نماند و دويست هزار دينار(1) از عثمان دريافت كرد. همچنين عثمان، نهرى را در عراق به وى بخشيد.(2) ابن ابى الحديد نقل مى كند به هنگام محاصره عثمان، وى گفت: «واى بر طلحه، من به او فلان مقدار(3) طلا بخشيدم، ولى او اكنون براى ريختن خون من آمده است».(4)

زيد بن ثابت، خزانه دار عثمان(5) و از ديگر غارتگران بيت المال بود. وقتى مردم بر ضد عثمان شورش كرده بودند، زيد از گروهى از انصار خواست كه به دفاع از عثمان به پاخيزند. در اين هنگام، حبلة بن عمرو خطاب به او چنين گفت: «اى زيد! چرا از عثمان دفاع نكنى، در حالى كه او ده هزار دينار و همين طور باغ هايى به تو بخشيد كه يكى از آنها را از پدرت به ارث نمى بردى».(6)

زمانى كه عثمان صد هزار درهم به زيد بن ثابت بخشيد، ابوذر غفارى، صحابى بزرگ رسول خدا (صلی الله علیه وآله) گفت: «كسانى كه طلا و جواهر را ذخيره مى كنند، به عذابى دردناك بشارت باد» و اين آيه شريفه را قرائت كرد:(7)

وَ الَّذينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ لا يُنْفِقُونَها في سَبيلِ اللّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَليمٍ (توبه: 34).

و كسانى كه طلا و نقره را گنجينه (ذخيره و پنهان) مى سازند و در راه

ص: 108

خدا انفاق نمى كنند، به مجازات دردناكى بشارت ده.

زمانى كه زيد بن ثابت، خزانه دار خاين عثمان درگذشت، از خود آن اندازه طلا و جواهر به جاى گذاشت كه آنها را با تبر مى شكستند و اين غير از باغ ها و اموال ديگر او بود كه قيمت آنها به صد هزار دينار مى رسيد.(1)

پيش از آنكه زيد بن ثابت، كليددار عثمان شود، زيد بن ارقم اين مسئوليت را به عهده داشت(2). وى چون بخشش هاى فراوان عثمان را ديد، لب به گلايه گشود و به او اعتراض كرد. عثمان در جواب گفت: «تو كليددار ما هستى؛ هرگاه به تو گفتم ببخش، اين كار را انجام بده و هرگاه ساكت شدم، تو نيز ساكت شو!» خزانه دار پاسخ داد: «به خدا قسم كه دروغ مى گويى. من كليددار تو و اهل بيت تو نيستم؛ من كليددار بيت المال مسلمانان هستم.» او در روز جمعه اى، وقتى عثمان در حال خطبه بود، به ميان مسلمانان آمد و بانگ برآورد كه: «اى مسلمانان! عثمان گمان كرده كه من كليددار او و اقوامش هستم، در حالى كه من نگهبان بيت المال مسلمانانم» و كليدها را به سوى او پرتاب كرد. عثمان نيز از آن پس، اين مسئوليت را به زيد بن ثابت سپرد.(3) مانند همين ماجرا در مورد كليددار بيت المال مسلمانان در كوفه (عبداللّه بن مسعود) رخ داد.(4)

حكومت از سوى آن حضرت، فراهم آوردن زمينه هاى عدالت و رشد و شكوفايى استعدادهاى انسانى و هدايت هرچه بهتر آدميان بود.

افزون بر اين، از دلايل زوال دولت ها و حكومت ها، مفاسد مالى و اقتصادى است. مردمانى كه بر ضد سياست هاى جارى قيام كردند، يكى از دلايل قيام خود را نابسامانى هاى اقتصادى، گشاده دستى ها و بذل و بخشش هاى بى رويه از اموال عمومى برمى شمردند.(1)

از همين رو، اصلاحات علوى در برخورد با مفاسد مالى و اقتصادى، از نخستين روزهاى حكومت امام على (علیه السلام) آغاز شد. امام وعده تحولات و اصلاحات اساسى را در اين زمينه به مردم داد(2) و اعلام كرد كه هيچ سرزنشى مانع از اين اصلاحات نخواهد شد.(3) اكنون گوشه هايى از اين اقدامات اصلاحى را بيان خواهيم كرد:

بر او تنگ باشد، ستم بر او تنگ تر خواهد بود.(1)

آن گاه امام على (علیه السلام) فرمان داد تمام اموالى را كه عثمان و نزديكان و يارانش از بيت المال برداشته بودند، در هر كجا كه باشد، بازگردانند. سلاح هايى كه در خانه عثمان بود و شتران زكات و اموال عمومى خانه عثمان را به خزانه دولت برگرداندند.(2)

از مهاجران آغاز كن. آنان را بخوان و به هر يك از آنان كه حاضر شد، سه دينار بده. سپس با انصار و پس از آن، هر يك از مردم كه حاضر شدند، از سرخ و سياه، همين گونه رفتار كن.(1)

سهل بن حنيف در مقام اعتراض، برده آزاد شده سياهى را نزد امام آورد و گفت: به اين، چه قدر مى دهى؟ على (علیه السلام) فرمود: «تو چه قدر گرفته اى؟» گفت: سه دينار و ديگران نيز همين اندازه گرفته اند. امام فرمود: «به برده آزاد شده نيز به اندازه او اختصاص دهيد؛ يعنى سه دينار».(2)

اشكال تراشى ها و اعتراض هاى آنان كه امتيازهاى ويژه خود را در خطر مى ديدند، از همان روزهاى نخست آغاز شد. ولى امام هرگز به سرزنش و نارضايتى اينان توجهى نكرد و بر اجراى سنت نبوى پاى بند بود.

گروهى از شيعيان نزد على (علیه السلام) آمدند و گفتند: اى اميرمؤمنان! [مناسب است] اين اموال را ميان اشراف و بزرگان تقسيم كنى و آنان را بر ما برترى دهى تا هنگامى كه بر كارها مسلّط شوى. آن گاه به بهترين خصلت هايى كه خداوند تو را بدان عادت داد؛ يعنى تقسيم برابر و عدالت در ميان شهروندان، بازگردى. اميرالمؤمنين على (علیه السلام) فرمود:

واى بر شما! مرا وا مى داريد كه پيروزى را با ستم و جور بر مسلمانانى كه بر آنها حكومت يافتم، طلب كنم؟! نه، به خدا سوگند، چنين نخواهد شد تا روزگار باقى است و تا زمانى كه در آسمان ستاره ببينم. به خدا سوگند، اگر اينها ثروت هاى شخصى ام بود، به برابرى ميان آنها رفتار مى كردم، چه رسد كه اينها اموال خودشان است.(3)

يك روز، هنگامى كه آن حضرت مشغول تقسيم بيت المال بود، دو زن نزد امام

ص: 112

آمدند؛ يكى عرب و ديگرى آزاد شده. امام به هر كدام بيست و پنج درهم و پيمانه اى غذا داد. زن عرب گفت: اى اميرمؤمنان! من زنى عربم و اين زن، غير عرب است. امام على (علیه السلام) فرمود: «به خدا سوگند، من در اين غنيمت ها براى فرزندان اسماعيل بر فرزندان اسحاق برترى نمى بينم».(1)

پس از جنگ جمل، امام على (علیه السلام) به همراه گروهى از اصحاب وارد محل بيت المال شهر بصره شد. آن گاه در پى خزانه داران و حساب داران فرستاد و آنان را فراخواند و فرمان داد درهاى صندوق ها را بگشايند. سپس اموال را ميان اصحابش قسمت كرد. به هر يك، شش هزار درهم رسيد. يارانش دوازده هزار نفر بودند و خود نيز به اندازه ديگران برداشت. در اين هنگام، مردى آمد و گفت: اى اميرمؤمنان! نام من از ديوان ها افتاده است و من، به فلان مشكل مبتلا بودم. على (علیه السلام) سهم خود را به آن مرد داد و فرمود: حمد خداى را كه از اين اموال چيزى نصيبم نساخت.(2)

آنجا، نماز گزارد.(1)

روش امام اين گونه بود كه پس از تقسيم اموال بيت المال، آنجا را جارو و آب پاشى مى كرد و در آن نماز نافله مى گزارد و مى فرمود: «در روز رستاخيز، گواهى ده كه ثروت ها را بر مسلمانان، در درون تو حبس نكردم».(2)

شبانگاهى، مالى براى امام آوردند و آن حضرت بى درنگ دستور داد آن را تقسيم كنند. گروهى از ياران گفتند: اى اميرمؤمنان! شب است؛ آن را به فردا واگذار. امام فرمود: «آيا ضمانت مى كنيد كه تا فردا زنده باشم؟» گفتند: در اختيار ما نيست. فرمود: «پس تقسيم كنيد و آن را به تأخير ميندازيد.» آنان شمعى تهيه و شبانه مال ها را تقسيم كردند.(3)

اين روش امام، همان سنت رسول گرامى اسلام بود. در كلامى از آن حضرت چنين آمده است:

حبيبم، رسول خدا (صلی الله علیه وآله)، چيزى را براى فردا نگه نمى داشت، ولى ابوبكر، حبس مى كرد و عمر بن خطاب، تصميم گرفت ديوان ها فراهم كند و ثروت ها سال به سال [تقسيم مى شد]، ولى من چنان كنم كه حبيبم، رسول خدا (صلی الله علیه وآله) انجام مى داد.(4)

به او صرفه جويى را فراموش نكنند و چنين تأكيد كرد:

قلم ها را تيز كنيد؛ سطرها را به هم نزديك سازيد؛ [در نگارش] براى من، زيادى ها را حذف كنيد و به معنا بنگريد و از زياده نويسى بپرهيزيد؛ زيرا بيت المال مسلمانان، زيان برنمى تابد.(1)

روشن است كه كارگزار، وقتى اين همه دقت را در نگارش نامه اى بشنود، ديگر از اموال عمومى، سفره هاى آن چنانى نمى آرايد، بر مَركب هاى آن چنانى سوار نمى شود و براى آسايش هر چه بيشتر خويش نمى كوشد.

صرفه جويى شخصى امام على (علیه السلام) در مصرف بيت المال نيز بسى شگفت انگيز است. او حاضر نبود حتى براى پاسخ گويى به كسانى كه براى كار شخصى در شب به او مراجعه كردند، از نور چراغى كه به درآمدهاى عمومى تعلق داشت، استفاده كند. شبى هنگام رسيدگى حضرت به امور بيت المال، طلحه و زبير براى بازگويى مسائل شخصى خدمت وى رسيدند. ايشان چراغ بيت المال را خاموش كرد و فرمود تا از خانه اش چراغ ديگرى بياورند. آن حضرت حاضر نشد دقايقى از پرتو نور چراغى كه از درآمدهاى عمومى بود، براى مسائل شخصى بهره گيرد.(2)

امام خطاب به مردم كوفه مى فرمود:

اى كوفيان، اگر از پيش شما بيرون رفتم (پس از زمام دارى و حكومتم) به جز با مركب، بار سفر و غلامم، پس من خيانت پيشه ام.(3)

روزى قنبر، غلام امام نزد آن حضرت رفت و گفت: اى اميرمؤمنان، به پاخيز كه برايت چيز گران بهايى پنهان كرده ام. فرمود: آن چيست؟ گفت: به همراهم بيا. امام على (علیه السلام) به پا خاست و به سوى خانه اش رفت. در اين هنگام، كيسه هايى پر از جام هاى طلا و نقره ديد. قنبر گفت: اى اميرمؤمنان، تو چيزى را وانمى گذارى، مگر آنكه آن را تقسيم

ص: 115

كنى. از اين رو، اينها را براى شما ذخيره كردم.

على (علیه السلام) فرمود: «دوست داشتى به خانه ام آتش بسيار وارد سازى؟» سپس شمشير كشيد و بر جام ها فرود آورد و آنها را به چند قسمت تقسيم كرد و فرمان داد آنها را تقسيم كنند. آن گاه چنين گفت: «اى سفيد (نقره)، ديگرى را فريب ده! اى زرد (طلا) ديگرى را بفريب!».(1)

زمانى امام، صداى بريان كردن گوشت را در خانه اش شنيد. برخاست و گفت: «على بن ابى طالب و گوشت بريان سينه؟!»(2) اهل خانه با شنيدن اين كلام، برآشفتند و گفتند: اى اميرمؤمنان! در قبيله همسرت، شترى كشته شده و خانواده اش برايش هديه آورده اند. فرمود: «بخوريد، گوارا و پاكيزه!»(3)

ابو رجاء مى گويد: «امام شمشيرى را به بازار آورد و فرمود: «چه كسى اين را از من مى خرد؟ اگر بهاى لباسى داشتم، اين را نمى فروختم.» به وى گفتم: اى اميرمؤمنان! من به شما لباسى مى فروشم و نسيه مى دهم تا زمانى كه سهمت [از بيت المال ]بيايد. پس به وى فروختم تا هنگام تقسيم بيت المال شد. وقتى سهمش را گرفت، حق مرا پرداخت».(4)

دوستان و نزديكان خود، حساسيت بيشترى داشت و بر آنها در استفاده از اموال عمومى بيشتر سخت مى گرفت تا براى ديگران درس عبرتى باشد.

خالد بن معمر سدوسى مى گويد: «از امام على (علیه السلام) خواستم تا بر سهم حسن و حسين (علیه السلام) چند درهم بيفزايد، شايد بدان وسيله كاستى هاى زندگى شان را جبران كنند، ولى وى خشمگين شد و چنين نكرد».(1)

على بن ابى رافع(2)، خزانه دار و نويسنده امام مى گويد: «در بيت المال، گردن بند مرواريدى بود كه در جنگ بصره به دست آمده بود. دختر على بن ابى طالب (امّ كلثوم) به من پيغام داد كه شنيده ام در بيت المال اميرمؤمنان، گردن بندى از مرواريد است كه در اختيار توست. من دوست دارم آن را به من عاريه دهى، تا در ايام عيد قربان، خود را بدان بيارايم. پيغام دادم: اى دختر اميرمؤمنان! به عنوان عاريه اى ضمانت شده كه بايد برگردد؟ گفت: بلى؛ عاريه اى ضمانت شده كه پس از سه روز، برمى گردد. پس آن را به او دادم.

اميرمؤمنان على (علیه السلام)، گردن بند را نزد او يافت و شناخت و پرسيد: «اين گردن بند از كجا در اختيار تو قرار گرفته است؟» گفت: از على بن ابى رافع، خزانه دار بيت المال عاريه گرفتم تا در ايام عيد به عنوان زينت از آن استفاده كنم و سپس بازگردانم.

على (علیه السلام) به دنبال من فرستاد. نزد او رفتم. به من فرمود: «اى فرزند ابورافع! به مسلمانان خيانت مى كنى؟» گفتم: به خداوند پناه مى برم از اينكه به مسلمانان خيانت ورزم. فرمود: «چگونه به دختر اميرمؤمنان، گردن بندى را كه در بيت المال مسلمانان

ص: 117

بوده است، بدون اجازه و بدون رضايت آنان، عاريه داده اى؟» گفتم: اى اميرمؤمنان، او دختر شماست و از من خواست كه آن را به وى عاريه دهم تا بدان، خود را زينت كند. من هم آن را به وى دادم، به عنوان عاريه ضمانت شده كه بايد برگردد و من، آن را در اموال خود ضمانت كرده ام و بر عهده من است كه آن را سالم به جايش برگردانم.

فرمود: «امروز، آن را برگردان و مبادا چنين كارى از تو تكرار شود و گرفتار كيفر شوى.» سپس فرمود: «سوگند مى خورم كه اگر دخترم آن گردن بند را بدون عاريه ضمانت شده كه بايد بازگردد، گرفته بود، نخستين زن هاشمى بود كه دستش به عنوان سرقت، بريده مى شد».

اين سخن به گوش ام كلثوم رسيد و به پدر گفت: اى اميرمؤمنان، من دختر تو و پاره تن تو هستم. چه كسى از من سزاوارتر است به آويختن آن؟ على (علیه السلام) به وى فرمود: «اى دختر على بن ابى طالب، از حق، كناره مگير. آيا همه زنان مهاجران در اين عيد، با چنين گردن بندى خود را مى آرايند؟» گردن بند را از دختر على (علیه السلام) گرفتم و به جايش برگرداندم».(1)

روزى عقيل، برادر امام على (علیه السلام) بر آن حضرت وارد شد و به حسن (علیه السلام) گفت: عمويت را بپوشان. حسن (علیه السلام) با لباسى از لباس هايش و ردايى از رداهاى خود، او را پوشانيد. چون هنگام شام شد، [غذا] نان و نمك بود. عقيل گفت: چيزى جز آنچه مى بينم نيست؟ امام فرمود: «مگر اين، نعمت خدا نيست؟ براى او سپاس فراوان است.» عقيل گفت: مالى به من بده تا بدهى ام را بپردازم و زود خواسته ام را برآور تا از نزدت بروم. گفت: «اى ابو يزيد، بدهى ات چه مقدار است؟» گفت: صد هزار درهم. امام

ص: 118

فرمود: «به خدا سوگند، اين مقدار نزد من نيست و من، مالك چنين مقدارى نيستم، ولى شكيبايى كن تا سهم من [از بيت المال] برسد و با تو نصف كنم و اگر نبود كه براى اهل و عيال نياز است، همه را به تو مى بخشيدم».

عقيل گفت: بيت المال در اختيار توست و تو وعده هنگام تقسيم اموال مى دهى؟ حال، سهم تو چه قدر است و اگر همه را به من دهى چقدر مى شود؟ فرمود: «من و تو در اين اموال، مانند يكى از مسلمانان هستيم».

على (علیه السلام) و عقيل در بالاى دارالحكومه با يكديگر صحبت مى كردند و بر صندوق هاى بازاريان، اشراف داشتند. على (علیه السلام) به وى گفت: «اى ابويزيد، اگر سخنم را نمى پذيرى، پس فرود آى و قفل آن صندوق ها را بشكن و آنچه درون آنهاست، بردار.» عقيل گفت: درون اين صندوق ها چيست؟ فرمود: «ثروت بازرگانان.» عقيل گفت: آيا مرا فرمان مى دهى كه صندوق هاى مردمانى كه بر خدا توكل كرده و ثروت خود را در آن گذارده اند، بشكنم؟ حضرت فرمود: «آيا به من فرمان مى دهى كه بيت المال مسلمانان را بگشايم و اموال آنان را به تو بخشم، حال آنكه بر خدا توكل كرده اند و بر آن قفل زده اند؟ اگر مايلى، شمشيرت را بردار و من هم شمشيرم را برمى دارم و به سوى حيره (شهرى نزديك كوفه) مى رويم؛ چرا كه در آنجا بازرگانان ثروتمند سكونت دارند. بر آنان شبيخون مى زنيم و اموالشان را مى گيريم». عقيل گفت: مگر براى دزدى اينجا آمده ام؟ امام فرمود: «از يكى بدزدى، بهتر است كه از همه مسلمانان بدزدى».(1)

امام على (علیه السلام) داستان ديگرى از برادرش عقيل را در خطبه اى اين گونه بازگو مى كند:

به خدا سوگند! اگر شب را به روى خارهاى «سعدان»(2) بيدار به سر برم و يا در غل ها و زنجيرها بسته و كشيده شوم، برايم محبوب تر است از اينكه

ص: 119

خدا و رسولش را روز قيامت در حالى ملاقات كنم كه به بعضى از بندگان ستم روا داشته و چيزى از اموال دنيا را غصب كرده باشم. چگونه به كسى ستم روا دارم، آن هم براى جسمى كه تار و پودش به سرعت به سوى كهنگى پيش مى رود (و از هم مى پاشد) و مدت هاى طولانى در ميان خاك ها مى ماند.

به خدا سوگند! عقيل، برادرم را ديدم كه به شدت فقير شده بود و از من مى خواست يك مَن از گندم هاى شما را به او ببخشم. كودكانش را ديدم كه از گرسنگى موهايشان ژوليده و رنگشان بر اثر فقر دگرگون گشته است؛ گويا صورتشان با نيل رنگ شده بود. عقيل باز هم اصرار كرد و چند بار خواسته خود را تكرار كرد. من به او گوش فرا دادم. خيال كرد من دينم را به او مى فروشم و به دلخواه او قدم برمى دارم و از راه و رسم خويش دست مى كشم. (من براى بيدارى و هوشيارى اش) آهنى را در آتش گداختم، سپس آن را به بدنش نزديك ساختم، تا با حرارت آن عبرت گيرد. ناله اى همچون بيمارانى كه از شدت درد مى نالند، سر داد و چيزى نمانده بود كه از حرارت آن بسوزد. به او گفتم: هان اى عقيل! زنان سوگمند در سوگ تو بگريند! از آهن تفتيده اى كه انسانى آن را به صورت بازيچه سرخ كرده است، ناله مى كنى، ولى مرا به سوى آتشى مى كشانى كه خداوند جبّار با شعله خشم و غضبش آن را برافروخته است! تو از اين رنج مى نالى و من از آتش سوزان نالان نشوم؟.(1)

كند. هديه و بخشش از هر انسانى، امرى شايسته و نيكو است، ولى نه از بيت المال مسلمانان و اموال عمومى!

اميرالمؤمنين على (علیه السلام) اين گونه برخوردها را با اموال عمومى، ستمگرى به شمار مى آورد: «سخاوتمندى زمام داران در اموال عمومى مسلمانان، ستم و عهدشكنى است».(1)

روزى امام على (علیه السلام) نشسته بود و مالى را ميان مسلمانان قسمت مى كرد. پيرمردى كهن سال، كنارش ايستاد و گفت: اى اميرمؤمنان! من پيرمردى كهن سالم، چنان كه مى بينى و برده اى مُكاتَب(2) هستم. از اين مال به من كمك كن. امام فرمود: «به خدا سوگند! اين ثروت، دسترنج من نيست. ارث پدرم هم نيست؛ امانتى است كه براى نگه دارى به من سپرده شده است و من به صاحبانش برمى گردانم؛ اما بنشين!» پيرمرد نشست؛ امام به مردمانى كه گرداگردش بودند، نگاهى افكند و فرمود: «خداى بيامرزد كسى را كه پيرمرد كهن سالى را يارى رساند.»؛ مردم نيز كمك كردند.(3)

اميد است من رييس بدى براى تو نباشم.(1)

زمانى كه امام على (علیه السلام) از اشعث، تخلفى مشاهده كرد، به او چنين گفت: «آنچه بر عهده تو است ادا كن، وگرنه تو را با شمشير خواهم زد.» او نيز آنچه بر عهده اش بود، ادا كرد.(2)

امام على (علیه السلام) در نامه اى به زياد بن ابيه، جانشين فرماندارش، عبداللّه بن عباس در بصره چنين نگاشت:

صادقانه به خداوند سوگند ياد مى كنم اگر گزارش رسد كه از غنايم و بيت المال مسلمانان چيزى كم يا زياد برداشته اى، آن چنان بر تو سخت بگيرم كه در زندگى، كم بهره و بى نوا و حقير و ضعيف شوى. والسلام.(3)

شريح بن حارث، قاضى اميرمؤمنان على (علیه السلام)، در عصر حكومت آن حضرت، خانه اى به هشتاد دينار براى خود خريد. وقتى گزارش به امام رسيد، وى را احضار كرد و درستى اين خبر را از او پرسيد. شريح پاسخ داد: چنين بوده است اى اميرمؤمنان! امام على (علیه السلام) نگاه خشم آلودى به وى كرد و فرمود:

اى شريح، به زودى كسى به سراغت خواهد آمد كه نه قباله ات را نگاه مى كند و نه از شهودت مى پرسد. تو را از آن خارج مى كند و تنها تو را به قبرت تحويل مى دهد. اى شريح، بنگر اين خانه را از ثروت غير خود نخريده يا بهاى آن را از غير مال حلال نپرداخته باشى كه هم در دنيا و هم در آخرت، خود را زيان كار كرده اى.(4)

اميرمؤمنان على (علیه السلام) در نامه اش به قُدامة بن عجلان، كارگزار خود در كَسكَر(5)

ص: 122

نوشت:

پس از حمد و سپاس خداوند، آنچه از اموال الهى بر عهده توست، به سوى من بفرست؛ زيرا ثروت عمومى مسلمانان است و تو از ديگران، سزاوارتر و برخوردارتر نيستى. اى پسر قدامه، گمان مبرى كه ثروت هاى كسكر براى تو مباح است، مانند آنچه از پدر و مادرت به ارث برده اى. پس به سرعت، اموال را بفرست و خود نزد ما بيا. ان شاءاللّه.(1)

به امام خبر رسيد كه منذربن جارود، فرماندار اصطخر(2) در مصرف بيت المال گشاده دستى مى كند. حضرت در نامه اى به او چنين نوشت:

خوبى پدرت، مرا درباره تو فريب داد. گمان مى كردم تو از شيوه و رفتار او پيروى مى كنى، ولى آن گونه كه از تو به من [گزارش] رسيده، پيروى هوا و هوس را رها نمى كنى، گرچه به دينت آسيب رساند و به [سخن] خيرخواهان، گوش فرا نمى دهى، گرچه خالصانه خيرخواهى كنند. به من خبر رسيده است كه كارهاى بسيار را بر زمين مى گذارى و براى سرگرمى و تفريح و صيد، بيرون مى روى و در مال خداوند، نسبت به باديه نشينان قبيله ات گشاده دستى مى كنى؛ گويا ميراث پدر و مادر توست!

به خدا سوگند! اگر اين گزارش ها درست باشد، شتر قبيله ات و بند كفش هايت از تو بهترند. خداوند، لهو و لعب را نمى پسندد و خيانت به مسلمانان و تباه كردن كارهاى آنان، خداوند را به خشم آورد و هر كس كه چنين است، شايسته نيست كه مرزها را پاسدارى كند و ثروت هاى عمومى را گردآورد و امين اموال عمومى باشد. هرگاه نامه ام به تو رسيد، نزد من بيا.

منذر نزد امام على (علیه السلام) آمد، در حالى كه گروهى از او شكايت كردند كه سى هزار

ص: 123

[دينار] از بيت المال را برداشته است. امام از او پرسيد و وى انكار كرد. او را سوگند داد، ولى سوگند ياد نكرد. سپس او را زندانى كرد.(1)

امام على (علیه السلام) در تمام بازارهاى كوفه مى گشت، زمانى به بازار قصابان و ماهى فروشان و زمانى به بازار خرما فروشان سر مى زد و به هر دسته از بازاريان تذكر خاص مى داد.(1) آن گاه برمى گشت و به كارهاى مردم رسيدگى مى كرد.(2)

باشند؛ زيرا از سوى خداوندى فرستاده شده كه عالم ترين شخص بر اسرار عالم و مصالح و مفاسد ماست.

قرآن كريم در اين مورد مى فرمايد:

وَ ما كانَ لِمُؤمِنٍ وَ لا مُؤمِنَةٍ اذا قَضى اللّه ُ وَ رَسولُهُ أَمرا أَن يَكُونَ لَهُم الخِيَرَةُ مِن أَمرهِم وَ مَن يَعصِ اللّه وَ رَسولَهُ فَقد ضَلَّ ضلالاً مُبينا. (احزاب: 36)

هيچ مرد و زن باايمانى حق ندارد هنگامى كه خدا و پيامبرش، امرى را لازم بدانند، اختيارى (در برابر فرمان خدا) داشته باشد؛ و هركس نافرمانى خدا و رسولش را كند، به گمراهى آشكارى گرفتار شده است.

از همين رو، ضرورى است كه احكام و معيارهاى فقهى و حقوقى دين، چنان كه شارع مقدس از طريق رسول گرامى اسلام تبيين كرده است، ثابت بماند و هيچ اختلاف و تخلفى در آن صورت نپذيرد.

با رحلت رسول خدا (صلی الله علیه وآله)، موارد متعددى را مى توان يافت كه برخى احكام اسلامى با آنچه در زمان ايشان جارى بود، تفاوت پيدا كرد و مسلمانان در اين موارد دچار اختلاف شدند. نمونه هايى از اين موارد را به اختصار مى آوريم. نخست نگاهى به يكى از عوامل زمينه ساز اين اختلافات خواهيم داشت.

نبوى جلوگيرى كردند.(1) رسول خدا (صلی الله علیه وآله) در گفتار خود به منظور حفظ دين و نجات مسلمانان از فتنه ها، چهره هاى منافقان را آشكار مى ساخت و برخى آيات را كه به گونه اى كلى از چهره هاى تزوير و نفاق سخن گفته بود، تفسير مى كرد. طبيعى است كسانى چون معاويه، حكم و پسرانش، خالد بن وليد، عمرو بن عاص، وليد بن عقبه و... كه حضرت، آنان را نكوهيده و حتى آياتى از قرآن كريم در نكوهش آنان نازل شده بود، نه تنها تمايلى به نشر و گسترش احاديث پيامبر نداشته باشند، بلكه درصدد جلوگيرى از آن برآيند.(2) نقل كرده اند صحابه رسول خدا (صلی الله علیه وآله) كه حامل گفتار آن حضرت بودند، از نقل و نشر احاديث و گفتار آن حضرت منع مى شدند. وقتى مردم عراق از قرظة بن كعب صحابى رسول خدا (صلی الله علیه وآله) مى خواستند كه حديثى از پيامبر برايشان نقل كند، او مى گفت من از اين كار منع شده ام. حتى به او گفته شده بود مردم را سرگرم حديث رسول خدا (صلی الله علیه وآله)نكنيد...!(3) قرظه مى گفت پس از آن، من هرگز سخنى از رسول خدا (صلی الله علیه وآله) نقل نكردم!(4) بدين گونه، بسيارى از احاديث رسول خدا (صلی الله علیه وآله) از ميان رفت و زمينه براى پيدايش اختلاف هاى فقهى و حقوقى و... در جامعه اسلامى پديد آمد.

شب هاى ماه مبارك رمضان را در خانه هاى خود و به صورت فرادا به جاى مى آوردند و خود آن حضرت نيز چنين مى كرد. همين سنت، در زمان خلافت ابوبكر و سال اول خلافت عمر، ادامه داشت و علماى شيعه و سنى بر اين امر اتفاق نظر دارند.

در دومين ماه مبارك رمضان از خلافت عمر، او وارد مسجد شد و ديد كه گروهى از مسلمانان درحال به جاى آوردن نمازهاى مستحبى اند. عده اى در حال ركوع، عده اى در حال سجده و... هستند. خليفه كه از ديدن اين منظره ناراحت شده بود، دستور داد نمازهاى مستحبى شب هاى ماه مبارك رمضان در اوايل شب و به صورت جماعت خوانده شود و همگى مسلمانان در آن شركت كنند. سپس اين مطلب را به تمام سرزمين ها، بخش نامه كرد.(1) در مدينه نيز دو امام جماعت زنان و مردان برگزيد و چنين گفت: «اين كار بدعت است، ولى بدعت خوبى است.

گرامى اسلام بوده است و آن حضرت و ائمه (علیه السلام) بر آن تأكيد كرده اند. روايات فراوان و اجماع علماى امت اسلام نيز بر اين مطلب دلالت دارد. خليفه اول و دوم نيز بر اساس اين دستور عمل مى كردند. همچنين عثمان در اوايل خلافت خود، در سفر همين گونه نماز به جا مى آورد، ولى بعدها نمازهاى خود را در «منى» تمام (4 ركعتى) مى خواند، در حالى كه رسول گرامى اسلام در همين مكان، نماز را كوتاه مى كرد و دو ركعتى مى خواند.(1) پس از آن، در اين مورد ميان مسلمانان اختلاف ايجاد شد.

عمل مى كردند.

يكى از احكام وضو كه از ظاهر اين آيه و تصريح برخى روايات رسول خدا (صلی الله علیه وآله) و ائمه معصومين (علیه السلام) به دست مى آيد، آن است كه در وضو، پوست بدن بايد مسح شود و مسح بر روى جوراب يا كفش، درست نيست. پس از رسول خدا (صلی الله علیه وآله)در مورد صحت مسح بر روى كفش، در ميان مسلمانان اختلاف ايجاد شد و برخى صحابه بر صحت آن فتوا دادند.(1)

يكى ديگر از اختلاف هايى كه پس از رسول خدا (صلی الله علیه وآله) در مورد وضو ايجاد شد، مسئله شستن پا به جاى مسح آن بود. فتواى عثمان اين بود كه در وضو، به جاى مسح، پاها شسته شود. او اين روش را روش رسول خدا (صلی الله علیه وآله)مى دانست و احاديث ديگرى را كه از آن حضرت نقل مى كردند، نامعلوم مى شمرد.(2)

دست ها بكشيد. (مائده: 6)

رسول گرامى اسلام نيز بر اين امر تأكيد مى كرد و روايت هاى صحيح در اين باره فراوان است. با اين همه، در اين زمينه نيز اختلاف شده است و از برخى صحابه، فتوايى خلاف اين نظر نقل شده است. مردى نزد يكى از صحابه رفت و گفت: من جنب شده ام و آب پيدا نكرده ام، با اين وضع چه كنم؟ او نيز پاسخ داد: نماز نخوان.(1)

حليت ازدواج موقت در زمان خود رسول خدا (صلی الله علیه وآله) نسخ شده بود و حضرت آن را حرام كرده است.(1)

پس هر كس از [اعمال] عمره به حج پرداخت، [بايد] آنچه از قربانى ميسر است (قربانى كند). (بقره: 196)

اين دستور اسلام، چون برخلاف معمول و عادت و رسم به جاى مانده از دوران جاهليت بود، پذيرفتن آن در مرحله اول، براى برخى مشكل و سنگين بود كه با تذكر و راهنمايى رسول خدا (صلی الله علیه وآله) روبه رو شدند.(1)

با سفارش هاى مكرر رسول خدا (صلی الله علیه وآله)، مسلمانان اعمال عمره را در ماه هاى حج انجام مى دادند و از احرام بيرون مى آمدند و سپس احرام ديگرى براى حج مى بستند و مشغول اعمال حج مى گشتند. روايات بسيارى كه دلالت بر اين مطلب دارد، در كتاب هاى اهل سنت و شيعه وجود دارد.

در دوران حكومت ابوبكر نيز اين حكم به همان صورت كه رسول خدا (صلی الله علیه وآله) دستور داده بود، اجرا مى شد تا اينكه پس از او اين مسئله دگرگون شد و فتوى به حرمت جمع بين عمره و حج و متعه كردن ميان آن دو صادر شد. و از آن زمان به بعد اين مسئله به مسئله اى اختلافى ميان مسلمانان تبديل شد.(2)

بر پايه تصريح علماى شيعه و سنى، طلاق سوم در زمان رسول گرامى اسلام به همين صورت بود و اگر مردى همسرش را به يك باره سه طلاقه مى كرد و مى گفت «تو سه طلاقه اى»، اين حكم شامل او نمى شد و مى توانست به همسرش رجوع كند.

قرآن كريم نيز در سوره مباركه بقره، بنابر نقل تمامى مفسران شيعه و سنى از جمله زمخشرى (دانشمند و مفسر بزرگ سنى)، دلالت بر همين مطلب دارد. مقصود اين است كه سه بار طلاق رخ بدهد؛ نه اينكه در موقع طلاق، فقط در لفظ بگويد سه بار طلاق دادم:(1)

طلاق، (طلاقى كه رجوع و بازگشت دارد) دو مرتبه است؛ (و در هر مرتبه)، بايد به طور شايسته همسر خود را نگاه دارى كند (و آشتى كند)، يا با نيكى او را رها سازد (و از او جدا شود)... اگر (پس از دو طلاق و رجوع، بار ديگر) او را طلاق داد، از آن پس، زن بر او حلال نخواهد بود، مگر اينكه همسر ديگرى انتخاب كند (و با او آميزش جنسى كند. در اين صورت)، اگر (همسر دوم) او را طلاق گفت، گناهى ندارد كه بازگشت كند؛ (و با همسر اول، دوباره ازدواج كند؛) در صورتى كه اميد داشته باشند كه حدود الهى را محترم مى شمرند. اينها حدود الهى است كه (خدا) آن را براى گروهى كه آگاهند، بيان مى كند. (بقره: 229 و 230)

در زمان ابوبكر و دو سال اول خلافت عمر، مسئله سه طلاقه بر همين اساس و روش صورت مى گرفت تا اينكه در اين زمان، مردان، پى در پى، زنان خود را به لفظ واحد، سه بار طلاق مى دادند و در اين كار عجله مى كردند. اين عمل در آن زمان گسترش فراوانى يافت. خليفه نيز با ديدن اين وضعيت، در پى اصلاح آن برآمد و براى آنكه مردان را گرفتار پى آمد عمل خودشان سازد و آنان را مجازات كند، عمل آنان را امضا

ص: 135

كرد و سه طلاقه كردن را به يك مرتبه جايز شمرد.(1)

شد كه امامت جماعت منى را به عهده گيرد و نماز را به صورت تمام اقامه كند. در پاسخ فرمود: «اگر من نماز بخوانم، همچون پيامبر خواهم خواند.» و زمانى كه امام اصرار آنان را بر تمام خواندن نماز ديد، اين درخواست را نپذيرفت.(1)

مطوف بن عبداللّه مى گويد: همراه عمران بن حصين (كه از اصحاب رسول خدا (صلی الله علیه وآله)بود) پشت سر امام على (علیه السلام)نماز مى خواندم. پس از پايان نماز، عمران دست مرا گرفت و گفت «لقد صلى صلاة محمد (صلی الله علیه وآله) وَ لَقَد ذكرنى صَلاةَ محمد؛ او همانند نماز پيامبر نماز خواند و مرا به ياد نماز پيامبر انداخت».(2)

در دوران خلافت امام على (علیه السلام) و در بدو ورود آن حضرت به كوفه، ابوموسى اشعرى كه پشت سر امام، نماز را به جماعت خوانده بود، گفت: «ذكرنا على بن ابى طالب صلاة النبى؛ على با نماز خود ما را به ياد نماز پيامبر انداخت».(3)

تمام همّت على (علیه السلام)، احياى سيره نبى اكرم (صلی الله علیه وآله) و رفع اختلاف ها در جامعه اسلامى بر اساس آن بود. اصحاب خاص امام نيز اين حقيقت را دريافته بودند. عمّار درباره اقدامات امام على (علیه السلام) مى گفت: «اگر على (علیه السلام) هيچ كارى جز زنده كردن دو تكبير در وقت بلند كردن سر از سجده، نكرده باشد، به خاطر همين كار، به فضل بزرگى دست يافته است».(4)

از ديگر فعاليت هاى امام على (علیه السلام)، تلاش در احياى سنت رسول خدا (صلی الله علیه وآله)در وضو گرفتن بود. وقتى امام براى نماز حاضر شد، مقدارى آب طلب كرد و وضو را بر اساس سنت رسول خدا (صلی الله علیه وآله) به جاى آورد و اين شيوه وضو گرفتن را وضوى راستين پيامبر خدا

ص: 137

(صلی الله علیه وآله)دانست.(1)

همچنين امام على (علیه السلام) در نامه خود به محمد بن ابى بكر، فرماندار مصر، پس از سفارش هاى فراوان، چگونگى وضوى صحيح را به او يادآورى مى كند و مى فرمايد: «من خود ديدم كه رسول خدا (صلی الله علیه وآله) چنين وضو مى ساخت».(2)

اقدام ناسنجيده، اعتراض هاى گسترده اى را در پى داشت و فرصت براى اصلاحات ديگر نيز از دست مى رفت. بايد آرام آرام و سنجيده عمل مى شد تا روزگارى كه زمان چيدن ميوه فرا مى رسيد. از همين روى، امام به شريح قاضى پيغام فرستاد تا زمانى كه كارهاى مردم سامان بيابد، بر همين اساس كه تا كنون قضاوت مى كردى، قضاوت كن.(1)

زمانى كه امام على (علیه السلام) وارد كوفه شد، از حسن (علیه السلام) خواست به ميان مردم برود و آنان را از اقامه نماز مستحبى به جماعت، در ماه مبارك رمضان باز دارد. زمانى كه مردم نظر امام را شنيدند، با آه و ناله فرياد سردادند. چون حسن (علیه السلام) نزد پدر بزرگوارش بازگشت، امام پرسيد: اين سر و صدا چيست؟ او ماجرا را باز گفت. اميرمؤمنان على (علیه السلام) فرمود: به آنان بگو نماز را بخوانند (همان گونه كه پيش از اين مى خواندند).(2)

امام در خطبه اى طولانى در ميان جمعى از اهل بيت، نزديكان و شيعيانش، مواردى از نابسامانى هايى را كه در دوران پيش از خود ايجاد شده بود و مى بايست اصلاح گردد، برشمرد و پى آمدهاى اقدامات اصلاحى خود را بازگو كرد. اين خطبه به خوبى بيانگر آن است كه اگر امام امكان مى يافت و زمينه مساعد مى شد، چه امورى را در جامعه برپا مى كرد و مردم را از چه مسائلى باز مى داشت. به همين دليل، اين خطبه شريف را در اينجا نقل مى كنيم:

آن حضرت پس از ستايش و ثناى خداوند و صلوات بر پيامبر فرمود:

هشدار كه من از وجود دو خصلت در شما بيشتر مى ترسم: پيروى از هواى نفس و آرزوهاى طولانى. پيروى از هواى نفس، انسان را از حق باز

ص: 139

مى دارد و پروردن آرزوهاى دراز، آخرت را به دست فراموشى مى سپارد. هشدار كه دنيا پشت كنان كوچ كرده و آخرت، روى آوران و اين هر دو را فرزندانى است. شما از فرزندان آخرت باشيد، نه از فرزندان دنيا. امروز هنگام عمل است، نه حساب كشيدن و فردا هنگام حساب كشيدن است، نه عمل.

جز اين نيست كه سرچشمه پيدايش فتنه ها، هواهاى نفسانى اند كه از آنها پيروى شود و نيز احكامى كه بدعت گذارانه پديد مى آيند. در اين فتنه ها، با فرمان خدا مخالفت مى شود و گروهى، گروه ديگر را [به ناحق] به مناصبى مى گمارند.

هشدار! كه اگر حق خالص شود، اختلافى باقى نمى ماند و اگر باطل هم به طور خالص عرضه شود، بر صاحب خرد پوشيده نمى ماند، ولى دسته اى از حق و دسته اى از باطل درهم آميخته مى شوند و يكديگر را مى پوشانند. اينجاست كه شيطان بر هواداران خود چيره مى شود و تنها كسانى كه مورد رحمت خدا بوده اند، نجات مى يابند.

من از رسول خدا (صلی الله علیه وآله) شنيدم كه فرمود: «چگونه خواهيد بود، آن گاه كه فتنه ها شما را فرو پوشاند و كودك در آن بزرگ شود و بزرگ در آن پير گردد»؛(1) فتنه اى كه مردم بر مجراى آن روان مى شوند و آن را سنت مى كنند و هرگاه چيزى از آن تغيير يابد، مى گويند: سنت دگرگون شد و مردم منكرى انجام دادند! آن گاه بلا شدت مى يابد و زن و فرزندان به اسارت برده مى شوند و فتنه آنها را بكوبد و چونان هيزم كه از آتش نابود شود، نابودشان كند و آسياب كه سنگ زيرين را بكوبد. در آن حال، براى غيرخدا فقه فرا مى گيرند و علم بى عمل مى اندوزند و با كار آخرت در طلب دنيا برمى آيند.

... اكنون اگر من مردم را به ترك آن كارها وادارم و امور را به مجارى

ص: 140

صحيح خود و سنت دوران پيامبر بازگردانم، سپاه من از پيرامونم پراكنده مى شوند، تا آنجا كه يا تنها بمانم يا شمارى اندك از ياران ويژه ام گرداگردم بمانند؛ همانان كه فضيلت مرا مى شناسند و از كتاب خدا و سنت پيامبر وجوب امامت مرا دريافته اند. به يقين، خواهيد ديد كه اگر اين اصلاحات را انجام دهم، از پيرامونم پراكنده خواهند شد، اگر:

- مقام ابراهيم را به مكان اصلى خود، همان مكانى كه رسول خدا (صلی الله علیه وآله) آن را قرار داده بود، برگردانم؛

- فدك را به وارثان فاطمه (س) عودت دهم؛

- پيمانه رسول خدا (صلی الله علیه وآله)(1) را به همان اندازه اصلى بازگردانم؛

- زمين هايى را كه پيامبر به برخى كسان بخشيده بود، ولى به آنان داده نشد، به ايشان بدهم؛

- خانه جعفر را به وارثانش بازگردانم و از مسجد جدا سازم؛

- قضاوت هاى ناعادلانه را به قضاوت هاى عادلانه تغيير دهم؛

- زنانى را كه ناصواب به همسرى مردانى درآمده اند، بازپس گيرم و به همسران حقيقى آنها دهم و حكم ناموس و مسائل شرعى آنها را جارى كنم؛

- بازماندگان بنى تغلب را اسير سازم؛

- بذل و بخشش هاى زمين خيبر را بازگردانم؛

- ديوان هاىِ (دفاتر) حقوق و عطايا را از ميان ببرم و بيت المال را به شيوه پيامبر، به مساوات تقسيم كنم و آن را به نفع اغنيا تقسيم نكنم؛

- مساحت [تعيين خراج بر اساس اراضى(2)] را برافكنم؛

ص: 141

- در مسئله ازدواج، مساوات برقرار سازم؛

- حكم خمس پيامبر را همان گونه كه خداوند در قرآن فرموده و واجب ساخته، جارى كنم؛

- مسجد پيامبر را به شكل نخست برگردانم و درهايى را كه به آن گشوده اند، ببندم و درى را كه بر آن بسته شده است، باز كنم؛(1)

- مسح كردن از روى كفش را ممنوع كنم؛

- بر [نوشيدن] آب جو حد جارى سازم؛

- متعه حج و متعه نكاح را حلال اعلان كنم؛

- دستور دهم نماز ميت را با پنج تكبير بخوانند؛

- مردم را به بلند گفتن «بسم اللّه الرّحمن الرّحيم» در نماز ملزم كنم؛

- كسانى را كه كنار پيامبر در مسجد او داخل شده اند و پيامبر آنان را خارج كرده بود، خارج كنم و آنها را كه پس از پيامبر، برخلاف نظر او از مسجد خارج شده اند، داخل كنم؛

- مردم را به حكم قرآن ملزم سازم و آنان را بر اجراى طلاق بر اساس سنت ملزم گردانم؛

- زكات هاى واجب را در همه اقسام و با نصاب شرعى آن بگيرم؛

- وضو و غسل و نماز را به اوقات و آداب و جايگاه خود برگردانم؛

- اهل نجران را به مناطق خود بازگردانم؛

- با اسيران پارسى و ديگر اقوام، بر اساس كتاب خدا و سنت پيامبر عمل كنم، در اين هنگام (اگر چنين كنم)، از اطراف من پراكنده مى شويد (و مرا تنها مى گذاريد). به خدا سوگند! اگر به مردم فرمان دهم كه در ماه

ص: 142

رمضان، جز نماز واجب را به جماعت نخوانند و اعلام كنم كه خواندن نماز نافله به جماعت بدعت است، برخى از رزمندگان سپاه خود من كه همراه من مى جنگيدند، خواهند گفت: «اى مسلمانان، سنت عمر تغيير كرد. على ما را از نماز مستحب در ماه رمضان باز مى دارد.» و من بيم آن دارم كه در سپاه خودم شورشى رخ دهد و اين چيزى است كه از اين امت در پراكندگى و اطاعت از پيشوايان گمراهى و فراخوانان به سوى دوزخ ديده ام.

- و سهم خاندان پيامبر را بدهم؛ كه خداوند عزوجل فرموده است:(1)

«... اگر به خدا و آنچه بر بنده خود در روز جدايى حق از باطل، روز درگيرى دو گروه (با ايمان و بى ايمان)[= روز جنگ بدر ]نازل كرديم، ايمان آورده ايد و خداوند بر هر چيزى تواناست».(2) (انفال: 41)

به خدا سوگند! مراد از ذى القربى (نزديكان)، ماييم كه خداوند ما را در كنار خود و رسولش نشانده و فرموده است: «... از آن خدا و رسول و خويشاوندان او و يتيمان و مستمندان و در راه ماندگان است. (اين آيه به طور خاص درباره ماست) تا در ميان ثروتمندان شما دست به دست نگردد. آنچه را رسول خدا (صلی الله علیه وآله) براى شما آورده بگيريد و از آنچه نهى كرده بپرهيزيد و از خدا پروا كنيد (در ظلم به حق آل محمد (صلی الله علیه وآله) از

ص: 143

خدا بترسيد كه) خداوند كيفرش شديد است»؛(1) يعنى خداوند آنان را كه به آل محمد (صلی الله علیه وآله) ستم كنند، سخت مجازات مى كند.

اين، رحمت خداوند است براى ما و ثروتى است كه براى ما نهاده و پيامبرش را به آن سفارش كرده است. خداوند از صدقات، براى ما بهره اى قرار نداد و رسولش و ما اهل بيت را گرامى شمرده و نخواسته كه از چرك هاى مردم، ما را بخوراند. ولى [آنان] خدا و رسولش را تكذيب كرده، كتاب خدا را كه حق ما را تبيين مى كند، انكار كردند و حق واجبمان را كه خداوند برايمان مقرر فرموده، از ما منع كردند.

خاندان هيچ پيامبرى از امتش به آن اندازه كه ما پس از پيامبرمان آزار ديديم، آزار نديده است. در رويارويى با ستم كاران، از خدا مدد مى جوييم و هيچ نيرو و توانى نيست، جز با امداد از خداوند والا مرتبه بزرگ.(2)

آگاه كردن مردم از نابسامانى ها و اختلافات، اولين گام براى اصلاحات است و تا آن انجام نشود، نمى توان به مرحله بعد، (اصلاح امور) گام نهاد. سخنان اميرمؤمنان على (علیه السلام) نيز در برشمردن اين امور از مصداق هاى اصلاحگرى است؛ چه موفق به تغيير بدعت ها و مفاسد بشود يا نه.

ص: 144

على (علیه السلام) اصلاحات را بر اساس برنامه اى دقيق و چشم اندازى روشن و اهدافى مشخص، در پى بازگرداندن جامعه به سيره و سنت نبوى آغاز كرد و گام اول را براى ايجاد و گسترش عدالت اجتماعى و اصلاحات ادارى و اقتصادى برداشت. امام تا آخرين لحظه هاى عمر شريف خويش، در پى ايجاد جامعه خدا محور گام برداشت. افسوس كه كج انديشى ها، زشت خويى ها، نامردمى ها و ستمگرى ها، آن مرد عدالت و ايمان را از رسيدن به تمامى آن اهداف بازداشت.

ص: 145

آورده است.(1) آگاه باشيد كه پس از هجرت، همچون اعراب باديه نشين شده ايد و پس از برادرى و اتحاد، به احزاب مختلف تقسيم گشته ايد. از اسلام، به نام آن بسنده كرده ايد و از ايمان، جز تصور و ترسيمى از آن چيزى نمى شناسيد.

به هوش باشيد! شما قيد و بند اسلام را قطع، حدود آن را معطل و احكام آن را به دست نابودى سپرده ايد.(2)

خداى شما را رحمت كند! بدانيد در زمانى قرار گرفته ايد كه گوينده حق در آن كم است و زبان از گفتار راست، ناتوان و گنگ است و حق جويان خوارند. مردمش همدم گناه و همگام سهل انگارى، سستى و تنبلى اند. جوانانشان بداخلاق، بزرگ سالانشان گناهكار و عالمانشان منافق و دوستان در دوستى خيانت كارند. نه كوچكشان، بزرگ سال را احترام مى كند و نه ثروتمندشان، زندگى مستمندان را تكفل مى كند.(3)

اكنون با بررسى برخى زمينه هاى رشد و گسترش انحراف هاى اخلاقى در جامعه اسلامى آن زمان، با وضعيت اخلاقى آن دوران بيشتر آشنا مى شويم.

مهم را در دست گيرند، انحطاط جامعه و رشد و گسترش انواع مفاسد، امرى طبيعى خواهد بود. نمونه هاى بسيارى از ستم ها، دنياپرستى و خيانت، دزدى، شراب خوارى، عياشى، زنا و ديگر مفاسدى را كه برخى كارگزاران آن دوران مرتكب شده بودند، در بحث هاى گذشته بيان كرديم.

(صلی الله علیه وآله) را براى ما نقل نمى كردند، بسيارى از آنها هرگز به ما نمى رسيد و از ميان مى رفت. از سوى ديگر، پس از رحلت رسول خدا (صلی الله علیه وآله)، زمينه براى استفاده مردم از راهنمايى ها و هدايت هاى الهى شخصيتى چون اميرمؤمنان على (علیه السلام)چنان كه بايد، آماده نبود و جامعه اسلامى از اين نعمت الهى نيز محروم ماند.

افزون بر اين، شمارى از اصحاب رسول خدا (صلی الله علیه وآله) كه در دامان پيامبر تربيت يافته، با اميرمؤمنان پيوند داشتند و با اصول اسلام آشنا بودند، بر اثر فشارها و محدوديت هايى كه ايجاد شد، مجبور به سكوت شدند يا به تبعيد رفتند يا به زندان افتادند. نمونه هايى از اين دست را پيش تر بيان كرديم.

عمر معتقد بود اگر سهميه آنان را قطع كند، آنان كافر مى شوند.(1)

موارد نيز سخت گيرى و افراط مى شد.(1)

در بحث هاى پيشين، جنايت هاى خالد بن وليد در قتل مالك بن نويره و تعدادى از افراد قبيله اش و تجاوز به همسر او را بيان كرديم.(2)

يكى ديگر از معروف ترين مفاسد آن دوران، مى گسارى وليد بن عقبه، حاكم كوفه است. او كه شب را تا به صبح مشغول عياشى و مى گسارى بود، صبحگاه در مسجد حاضر شد و در حال مستى، نماز صبح را چهار ركعت خواند و در محراب مسجد قى كرد. عده اى از مردم كوفه چون چنين ديدند، انگشتر او را در حال مستى از دستش بيرون آوردند و به مدينه آمدند. زمانى كه آنان براى اداى شهادت نزد عثمان حاضر شدند، عثمان خطاب به آنان گفت: آيا شما خود ديده ايد كه برادرم (وليد) شراب بنوشد؟! سپس آنان را تازيانه زد. كوفيان نزد امام على (علیه السلام) آمدند و داستان را تعريف كردند. امام پيش عثمان رفت و او را سرزنش كرد و فرمود: «حدود الهى را تعطيل كرده اى و مردمانى را كه بر ضد برادرت شهادت داده اند، كتك زده اى؟! در نهايت، امام، خود، بر وليد حد جارى كرد.(3)

پس از رحلت رسول خدا (صلی الله علیه وآله)، اميرمؤمنان على (علیه السلام) يكى از اصول مهم اصلاحات حكومت خود را اصلاح مفاسد اخلاقى و زنده كردن فضايل معنوى در جامعه اسلامى قرار داد.

از آنجا كه رشد انسان در مسير دست يابى به تعالى معنوى و فضايل اخلاقى، پديده اى يك باره و فورى نيست، از سوى ديگر، راهكارهاى مربوط به رشد معنويات و فضايل اخلاقى، گذشته از اقدام هاى بازدارنده چون مجازات ها، اقدام هاى اجتماعى آرامى هستند كه در لابه لاى پند و اندرز و تبيين حقايق به وسيله راه يافتگان اين مسير صورت مى گيرد، به همين دليل، اصلاحات اخلاقى اميرمؤمنان على (علیه السلام) همچون اصلاحات فقهى و حقوقى آن حضرت، امرى نبود كه در مدت كوتاهى به ثمر برسد. امام تلاش اصلاحى خود را در اين زمينه از همان روزهاى نخست حكومت خود آغاز كرد. آن حضرت در دومين روز حكومت خود بر فراز منبر رفت. نعمت هاى خداوند را بر مسلمانان برشمرد؛ مردم را به بى رغبتى به دنيا فراخواند و به آخرت ترغيب كرد.(1)

آن حضرت در دوران حكومت خود، به هر وسيله ممكن، مردم را به سوى اين هدف متعالى فرا مى خواند و زندگى زاهدانه ايشان، بهترين الگو براى دولت مردان و مردم بود. نامه هاى آن حضرت به كارگزاران و فرماندارانش، مالامال از سفارش به دورى از دنيا، ترك گناه، عبادت و فضايل معنوى است كه نمونه هايى از آن را در گذشته بيان كرديم.

عميق است و در اين نوشتار مختصر نمى گنجد. در اينجا با نگاهى گذرا، جلوه هايى از مسائل معنوى و اخلاقى اين مجموعه را بيان مى كنيم:

بدكارى و گناه، حصارى است سست و بى دفاع كه اهلش را از بدى باز نمى دارد و كسى كه به آن پناهنده شود نگه دارى اش نمى كند؛ آگاه باشيد! با تقوا مى توان زهر گناهان را زدود و با يقين، به برترين درجه مقصود رسيد.(1)

تقوا و ترس از خدا، كليد گشايش دروازه هاى راستى و درستى است و ذخيره رستاخيز و سبب آزادى از هرگونه بردگى (شيطان) و نجات از هرگونه هلاكت است. در پرتو تقوا، طالبان، پيروزى و فرار كنندگان، رهايى مى يابند و با آن به هر هدف و آرزويى مى توان رسيد.(2)

كه نابودكننده فقر و شست وشو دهنده گناه است و «صله رحم» كه باعث فزونى مال و طول عمر است و «صدقه پنهانى» كه كفاره خطاهاست و «صدقه هاى آشكار» كه از مرگ هاى ناگهانى و بد پيش گيرى مى كند و «نيكوكارى» كه از لغزش ها و شكست هاى خواركننده بازمى دارد. هماره به ياد خدا باشيد كه بهترين ذكرهاست... قرآن را فراگيريد كه بهترين گفته ها، و بهار قلب هاست. از نور آن شفا بجوييد كه شفاى دل هاى بيمار است؛ آن را به نيكوترين وجه تلاوت كنيد كه سودمندترين سرگذشت هاست.(1)

اميرمؤمنان على (علیه السلام) با ترسيم شب زنده دارى ها، خوف و خشيت ها، شوق و لذت ها، سوز و گدازها و تلاوت هاى قرآن عبادت كنندگان واقعى و عنايت هاى غيبى كه در پرتو عبادت و مراقبه و جهاد نفس نصيبشان مى شود و با ذكر لذت هاى واقعى و بى نظيرى كه در سايه عبادت به آنان دست مى دهد، ياران خود را به عبادت خدا تشويق مى كرد.

(پرهيزگاران) در شب همواره بر پا ايستاده اند، قرآن را شمرده و با تدبر تلاوت مى كنند. با آن جان خويش را محزون مى سازند و داروى درد خود را از آن مى گيرند. هرگاه به آيه اى برخورد كنند كه در آن بيم باشد، گوش هاى دل خويشتن را براى شنيدن آن باز مى كنند و صداى ناله و به هم خوردن زبانه هاى آتش دوزخ با آن وضع مهيبش در درون گوششان طنين انداز است؛ آنها در پيشگاه خدا به ركوع مى روند و جبين و دست و پا و زانوها را به هنگام سجده بر خاك مى سايند و از خداوند آزادى خويش را از آتش دوزخ درخواست مى كنند.(2)

ص: 155

دنيا نيستم؛ به خدا سوگند!) اگر مى خواستم، مى توانستم از عسل مصفا و مغز اين گندم و بافته هاى اين ابريشم براى خود خوراك و پوشاك تهيه كنم.(1)

هيچ كس از دنيا شادمانى نديده، جز اينكه پشت سرش با اشك و آه روبه رو شده است. هنوز با خوشى هايش روبه رو نگشته كه به ناراحتى هاى پشت كردن آن مبتلا مى شود. هنوز باران ملايم خوشى، راحتى دايمى برايش پديد نياورده كه بلاها، سيل آسا بر سرش فرو مى بارد... بسيار فريبنده است و آنچه در آن است، فريبندگى دارد. زودگذر است و هر كس در آن است، فنا مى پذيرد. زاد و توشه هاى آن، جز زاد و توشه تقوا بى فايده است. كسى كه به مقدار كفايت از آن قانع باشد، آرامش بيشترى به دست مى آورد. آن كس كه از آن بسيار بطلبد، وسايل نابودى خود را بيشتر فراهم ساخته است و هر آنچه به دست آورده است، به زودى از دست مى رود. كسانى را كه به آن تكيه كردند، به درد و رنج انداخت و افرادى را كه به آن اطمينان كردند، به زمين زد. چه افراد پر اُبهتى كه سرانجام، دنيا آنها را تحقير و كوچك ساخت و متكبران و فخرفروشانى كه به خاك خوارى كشانيد. حكومت و رياست آن، ناپايدار؛ زندگى آن تيره؛ گوارايش ناگوار؛ شيرينى آن تلخ و طعام آن سم است. طناب هايش كهنه و پوسيده؛ زندگانش در معرض مرگ و تندرستانش در معرض بيمارى اند. حكومت آن بر باد مى رود و نيرومندانش مغلوب مى شوند؛ نعمت هاى فراوانش به نيستى مى گرايد و هم جوارانش غارت مى شوند.

مگر شما در جايگاه پيشينيان قرار نگرفته ايد؛ آنها كه عمرشان از شما طولانى تر؛ آثارشان بادوام تر ؛ آرزويشان درازتر؛ افرادشان فزون تر و لشكرهاشان انبوه تر بود. دنيا را پرستيدند، آن هم چه پرستيدنى و آن را برگزيدند، چه برگزيدنى. سپس بدون زاد و توشه اى كه به منزلگاهشان برساند، بدون مركبى كه راه را به سرعت بپيمايد، از آن كوچ كردند... .(1)

ص: 158

ظلمت سكرات و تألم خروج روح از تن و تاريكى چشم به هم گذاشتن و ناگوارى چشيدن آن، شما را فراگيرد. خوب پيش خود مجسم سازيد كه ناگهان مرگ به شما حمله ور مى شود و شما را به راحتى از گفتن سخن آهسته ساكت مى سازد. دوستان مشاورتان را از گردتان پراكنده مى كند؛ آثارتان را محو و خانه هايتان را معطل مى گذارد و وارثان شما را برمى انگيزاند تا ارث شما را تقسيم كنند... پس با جديت و كوشش (به انجام دادن اعمال نيك) بپردازيد. براى اين سفر مهيا و آماده شويد و زاد و توشه از اين خانه، فراوان برگيريد؛ دنيا شما را مغرور نسازد... از زرق و برق دنيا برحذر باشيد كه غدّار است و مكار.(1)

...عده اى ناگهان گرفتار شدند (و مرگ آنها را از پاى درآورد)، در جايى كه نه فسخ پيمان ممكن است و نه راه بازگشتى دارد. چگونه بلاهايى كه نمى دانستند و انتظار آن را هم نداشتند، بر سر آنها فرود آمد و دنيايى را كه جاودانى و ايمن مى پنداشتند، به زودى از آن جدا شدند و به آنچه در آخرت به آنها وعده داده بودند، رسيدند. بلاهايى كه بر آنها فرود آمده، قابل توصيف نيست.

سكرات مرگ و حسرت از دست دادن آنچه داشتند، بر آنها هجوم آورد؛ در سكرات مرگ، اعضاى بدنشان سست گرديد و در برابر آن رنگ باختند؛ سپس كم كم مرگ در آنها نفوذ كرد، و ميان آنها و زبانشان جدايى افكند. او همچنان در ميان خانواده خود با چشم نگاه مى كند و با گوشش مى شنود. در حالى كه عقلش سالم و فكرش باقى است، مى انديشد كه عمرش را در چه راهى گذرانده و روزگارش را در چه راهى سپرى كرده است. به ياد ثروت هايى مى افتد كه جمع كرده است؛ همان ثروتى كه در جمع آورى آن، چشم ها را به هم گذارده و از حلال و

ص: 160

حرام و مشكوك گرفته و گناه جمع آورى آنها همراه اوست. اكنون هنگام جدايى از آنها فرا رسيده و همه براى وارثان جاى مى ماند كه از آن بهره مى گيرند. راحتى آن براى ديگران و سنگينى گناهش بر دوش اوست و او در گرو اين اموال است. پس انگشت خود را از پشيمانى مى گزد... مرگ همچنان بر اعضاى بدنش چيره مى شود تا آنجا كه گوشش همچون زبانش از كار مى افتد؛ به طورى كه در ميان خانواده اش نمى تواند با زبانش سخن گويد و با گوشش بشنود؛ پيوسته به صورت آنان مى نگرد و حركات زبانشان را مى بيند، ولى صداى آنان را نمى شنود. سپس چنگال مرگ، تمام وجودش را فرا مى گيرد. چشم او همچون گوشش از كار خواهد افتاد و روح از بدنش خارج مى شود و همچون مردارى بين خانواده اش مى افتد، آن چنان كه از نشستن نزدش وحشت مى كنند و از او دور مى شوند... .(1)

بساط توبه گسترده است. فراريان از اطاعت خدا، به سوى آن خوانده مى شوند و بدكاران اميد بازگشت و پاك شدن دارند. پيش از آنكه چراغ عمل خاموش گردد، مهلت قطع شود، اجل پايان گيرد و در توبه بسته شود و فرشتگان به آسمان روند(، سخت بكوشيد و فرصت را غنيمت بشمريد).(1)

تعجب مى كنم از كسى كه نوميد مى شود، در حالى كه استغفار با اوست.(2)

امام باقر (علیه السلام) از اميرمؤمنان على (علیه السلام) چنين نقل مى كند:

در روى زمين، دو امان و وسيله نجات از عذاب الهى بود كه يكى از آنها برداشته شد، دومى را دريابيد و به آن چنگ زنيد. امانى كه برداشته شد، رسول خدا (صلی الله علیه وآله) بود و امانى كه باقى مانده، استغفار است. خداوند تعالى مى فرمايد: خداوند آنها را عذاب نمى كند تا تو در ميانشان هستى و خداوند آنها را هرگز عذاب نمى كند، در حالى كه استغفار مى كنند. (انفال: 33)(3)

اجراى حدود الهى، افراد را به پاى بندى به مسائل اخلاقى وا مى داشت.

امام هر روز در حالى كه شلاقى به دست گرفته بود، به بازار مى آمد تا اگر تخلفى ديد، متخلفان را تنبيه كند. بازاريان را به پاى بندى به مسائل اخلاقى، سفارش(1) و گاه آنان را تهديد مى كرد كه اگر ببينم كسى فلان تخلف را انجام بدهد، با اين تازيانه او را ادب خواهم كرد(2) و چنين نيز مى كرد.

اجراى حدود الهى از ديگر برنامه هاى امام بود كه هرگز حاضر نشد آن را تعطيل و كوتاه كند. زمانى كه زنى نزد امام آمد و چهار بار اقرار به زنا كرد، آن حضرت سر به سوى آسمان بلند كرد و چنين گفت:

خداوندا، به درستى كه چهار بار شهادت بر ما ثابت گرديد و تو خود در احكام دينت به پيامبرت گفتى: يا محمد، كسى كه حدى از حدود مرا تعطيل كند، به دشمنى با من برخاسته و خودش را در مقابل من قرار داده است.(3)

امام در عين حال كه مهربان ترين افراد به مسلمانان بود، آنجا كه تخلفى مى شد و بايد حدى از حدود الهى جارى مى گشت، تأخير آن را حتى براى مدت كوتاهى روا نمى دانست و چنين مى فرمود: «يك لحظه تأمل و تأخير در حدود الهى جايز نيست».(4)

امام على (علیه السلام) در برخورد با متخلفان، هيچ گونه استثنايى قايل نبود و از هر كس تخلفى مى ديد، با او برخورد مى كرد.

براى نمونه، نجاشى مدت ها در سپاه امام بود و در جنگ صفين نيز شركت داشت.

ص: 163

وى شاعر امام بود و اشعارى در نكوهش معاويه و ياورانش سروده بود. زمانى كه خبر شراب خوردن وى در ماه مبارك رمضان به امام رسيد، او را دستگير كرد و افزون بر زدن حد شرب خمر، به دليل شكستن قداست ماه مبارك نيز بيست ضربه بر حد او اضافه كرد سپس او را در حالى كه تنها شلوارى به پا داشت، در مقابل مردمانى قرار داد كه او را مسخره مى كردند.(1)

در كتاب هاى تاريخى، موارد بسيارى از اجراى حدود الهى به دست امام على (علیه السلام) ذكر شده است. بديهى است جديت در اين امر، زمينه ايجاد و گسترش مفاسد اخلاقى را از ميان مى برد.

ص: 164

امكان پذير نيست. از همين رو، اميرمؤمنان، على (علیه السلام)معيارهايى را براى كارگزاران حكومتى بيان كرده است.

يكى از وظايف صدا و سيما آن است كه اين ملاك ها و معيارها را به مردم بشناساند تا افراد نالايق، با ظاهرى فريبنده و با پشتوانه هايى چون پول، قدرت و تبليغات، نتوانند جامعه را تحت تأثير قرار دهند و مناصب سياسى را قبضه كنند.

اميرمؤمنان، على (علیه السلام) براى مصون ماندن حاكمان جامعه اسلامى از انحراف و تباهى، همواره به آنان هشدار مى داد. يكى از امورى كه رسانه ملى مى تواند در آن نقش مهمى ايفا كند، ابلاغ اين هشدارها به كارگزاران و حاكمان جامعه است. جامعه امروز ما در بسيارى از همين امور، مانند دورى از دنيا، مردمى بودن زمام داران، ممنوعيت رشوه، ارتباط مستقيم با توده هاى مردم و شريك بودن در سختى هاى آنان، داراى مشكلات فراوانى است.

براى نمونه، صدا و سيما مى تواند براى نشان دادن واقعيت و زشتى رشوه، چگونگى برخورد امام على (علیه السلام) را با شخصى كه ظرف غذايى را با چشمداشتى خاص به عنوان هديه براى ايشان آورده بود، به تصوير كشد. مقايسه عملكرد مسئولان با معيارهاى علوى و نقد آنان بر اين اساس نيز نيازى جدى است.

معرفى جلوه هايى از برخوردهاى قاطعانه اميرمؤمنان على (علیه السلام) با مفاسد اقتصادى زمان خويش، زمينه ساز تحقق عدالت در جامعه شود. برخورد على (علیه السلام) با ابن هرمه، مأمور بازار اهواز كه خيانت كرده بود، نمونه اى آشكار از اين موارد است.

يكى ديگر از خطرهايى كه نه تنها اقتصاد جامعه، بلكه عرصه هاى فرهنگى، اخلاقى و سياسى را تحت تأثير قرار مى دهد، مصرف گرايى و اسراف در جامعه است. اين معضل بلاى بزرگى است كه اگر رشد كند، روز به روز شكاف طبقاتى را در جامعه بيشتر خواهد كرد.

مى توان برخى اسراف ها و گشاده دستى ها از بيت المال را كه در قالب ميهمانى ها يا تحت عنوان هاى مذهبى، مانند افطارى دادن برخى مسئولان، صورت مى گيرد، با عملكرد برخى كارگزاران حضرت مقايسه و آن گاه موضع گيرى ها و هشدارهاى آتشين اميرمؤمنان على (علیه السلام) را بازگو كرد.

برنامه ريزان و مسئولان صدا و سيما بايد به اين امر توجه كنند كه نه تنها برنامه هاى آن رسانه، مروج فرهنگ مصرف گرايى و اسراف در جامعه نباشد، بلكه فرهنگ قناعت را در جامعه بگستراند.

رهبر معظم انقلاب اسلامى، حضرت آيت اللّه خامنه اى در اين باره مى فرمايد:

دستگاه هاى مسئول بخش هاى مختلف دولتى، به خصوص دستگاه هاى تبليغاتى و فرهنگى، به ويژه صدا و سيما، بايد وظيفه خود بدانند مردم را نه فقط به اسراف و مصرف گرايى و تجمل گرايى سوق ندهند، بلكه در جهت عكس، مردم را به سمت قناعت، اكتفا و به اندازه لازم مصرف كردن و اجتناب از زياده روى و اسراف دعوت كنند و سوق بدهند. مصرف گرايى، جامعه را از پاى درمى آورد.(1)

ص: 167

متأسفانه برخى فيلم ها، سريال ها و آگهى هاى تبليغاتى و تجارى صدا و سيما مروّج اين فرهنگ ويرانگر است و آثار سوء اين امر را مى توان به راحتى در جامعه و به ويژه در مناطق محروم تر و روستاها مشاهده كرد.

نظارت گروه هاى كارشناسى بر توليد برنامه هاى صدا و سيما، در سالم سازى برنامه هاى رسانه ملى نقش مهمى خواهد داشت.

سفارش هاى مكرر اميرمؤمنان على (علیه السلام)براى اصلاح و تعالى جامعه بود. توجه مسئولان و نقش آفرينان رسانه ملى به اين امر موجب مى شود برنامه هاى اين رسانه، غفلت از مرگ را در پى نداشته باشد. همچنين رسانه مى تواند با داشتن چنين ديدگاهى در توليد برنامه هاى خود، از اين امر براى زدودن تعلق مادى و اصلاح جامعه بهره گيرد. يكى از آثار مكتوب كه مى توان در اين مورد از آن بهره گرفت، كتاب «سياحت غرب» اثر آيت اللّه قوچانى است.

از دستورهاى مهم و كاربردى مكتب علوى براى رسيدن به تعالى اخلاقى، «مراقبه»، «محاسبه» و «مشارطه» است كه مى تواند جواب مناسبى براى جوانان تشنه معارف در جامعه امروز ما باشد. پالايش روحى و پاكى نفس انسانى از مفاسد درونى، از مباحث مهم در اخلاق اسلامى است. مفاسد روحى و درونى انسان چيست و چگونه شناخته مى شوند؟ نشانه هاى آنها كدام است؟ آلودگى انسان به اين امور چه پى آمدهاى فردى و اجتماعى دارد؟

عالمان بزرگ اخلاق درباره اين امور بحث هاى علمى و كاربردى فراوانى كرده و كتاب هاى بسيارى نيز نگاشته اند، ولى بسيارى از اين معارف لابه لاى كتاب ها باقى مانده و كمتر به صورت عملى وارد زندگى توده هاى مردم شده است. بى شك، اگر اين امر صورت گيرد، بسيارى از جوانان با استعداد ما، مشتاقانه در پى آن خواهند رفت. رسانه مى تواند نقش مهمى در تحقق اين امر ايفا كند.

صدا و سيما در كنار طرح مباحث نظرى مى تواند از نمونه هاى عملى اصلاحات امام على (علیه السلام) در بخش هاى گوناگون جامعه، در برنامه سازى خود استفاده كند. برنامه سازى از زندگانى عارفان و عالمان خودساخته اى كه عمر خود را در پى كسب مراتب بلند اخلاقى و انسانى و تطهير نفس خويش از پليدى ها سپرى كرده اند، راهكار ديگرى است كه رسانه بايد پى بگيرد. هر چند زندگانى تاريخى معدودى از اين بزرگواران به تصوير كشيده شده است، اين كار به تنهايى كافى نيست و بايد مراحل خودسازى اين

ص: 169

بزرگان نيز بررسى شود.

كتاب هاى متعددى درباره زندگانى و احوال عارفان و عالمانى چون مرحوم نخودكى، مرحوم مجتهدى، آيت اللّه بهاءالدينى، آيت اللّه بهجت و... نوشته شده است كه زواياى مختلف زندگى آنان، چگونگى تقيدشان به مسائل عبادى، تهجد و شب زنده دارى، مبارزه با نفس و كرامت ها را معرفى كرده اند. بى شك، اگر اين گونه كتاب ها به صورت رمان و فيلم نامه درآيند و به صورت جذاب به تصوير كشيده شوند، نمونه هاى عملى و درس آموزى به جامعه عرضه خواهد شد.

همكارى كارشناسان، نهادى را ايجاد كنند كه وظيفه آن، نخست، يافتن شبهه ها و پرسش هاى مطرح شده درباره احكام اسلامى در جامعه و دوم، يافتن شيوه هاى پاسخ به اين شبهه ها به صورت كارشناسانه، جذاب، مستدل و قابل درك براى تمامى افراد جامعه باشد. بى گمان، تحقق اين امر، زمينه هاى ايجاد، گسترش و نهادينه شدن بدعت ها و انحرافات را در جامعه از ميان مى برد.

احياى سنت هاى فراموش شده رسول خدا (صلی الله علیه وآله) از امور مهمى است كه رسانه مى تواند در آن نقش كارآمدى داشته باشد. «امر به معروف و نهى از منكر» از جمله اين سنت هاست كه نياز جامعه امروز ما به شمار مى رود. در اين زمينه به تصوير كشيدن سرگذشت اقوامى كه خوبانشان اين سنت را به فراموشى سپردند و در پى آن، دچار عذاب الهى شدند، مى تواند كارگشا باشد.

بايد در اين زمينه مورد توجه و تأكيد اين نهاد قرار گيرد، عبارتند از:

1. شناساندن و معرفى نظام سياسى و حكومت ولايى اسلام و تبيين صحيح مسئله ولايت فقيه و رفع شبهه هاى آن.

2. معرفى دشمنان واقعى، يكى ديگر از امور بسيار مهم و حياتى است. در طول تاريخ، نمونه هاى بسيارى وجود دارد كه شناخت دشمن، به دليل فريب كارى و دورويى دشمنان، براى توده هاى مردم مشكل شده است و آنان توانسته اند مردم را بفريبند و تحت سلطه خويش درآورند.

3. شناساندن انگيزه هاى پنهان مخالفت ها و كارشكنى هاى داخلى مى تواند ترفندهاى دشمنان را بى اثر كند و جامعه و حكومت را از ناآرامى و التهاب نجات دهد. اينكه مردم بدانند در پس شعارهاى زيبا و دل سوزى ها و فريادهاى آتشين عده اى، چه نهفته است، در سلامت جامعه بسيار مؤثر و كارآمد است. آنان كه كينه، حسادت يا قدرت طلبى را در دل پرورانده اند و به خاطر به خطر افتادن منافع مادى خود حاضرند جامعه اسلامى را ناآرام سازند، هيچ گاه انگيزه هاى واقعى خويش را آشكار نمى كنند. موارد فراوانى از اين دشمنى ها و كارشكنى ها در تاريخ معاصر كشور ما وجود دارد كه صدا و سيما مى تواند آنها را به مردم معرفى كند تا عبرتى براى حال و آينده شود.

5. بازرسى در بدنه سياسى و حكومتى بايد چگونه باشد؟ اميرمؤمنان على (علیه السلام)در اين زمينه چگونه عمل مى كرد؟

6 . اصلاحات اقتصادى، تا چه ميزان در سلامت و سعادت جامعه مؤثر است؟ على (علیه السلام) در اين زمينه چگونه عمل مى كرد؟

7. آيا سابقه مسلمانى، مبارزاتى و انقلابى بودن، معيارى براى بهره ورى بيشتر از منافع و امتيازهاى مادى و اقتصادى است؟

8 . عواملى چون «ياد مرگ»، «دورى از دنيازدگى»، «جهاد با نفس» و... تا چه ميزان در سلامت افراد و جامعه مؤثرند؟

6 . امام با مطرح كردن سنت پيامبر و احياى احكام فراموش شده دين و پيرايش آن از انحراف ها و بدعت ها، در پى چه اصلاحاتى بود؟ چرا؟

7. عوامل ايجاد، رشد و گسترش مفاسد اخلاقى در جامعه چيست و راه هاى مقابله با آنها كدام است؟ امام على (علیه السلام) در اين زمينه، چه شيوه هايى را در پيش گرفت؟

8 . نقش خواص در سلامت و فساد جامعه را چگونه مى توان تحليل كرد؟

9. چگونه عملكرد منفى خواص، مانع جدى براى اصلاحات امام على (علیه السلام) ايجاد كرد؟

10. هنگام تعارض خواسته و نظر مردم با تشخيص رهبر جامعه اسلامى، كدام يك مقدّم است؟ وظيفه هر كدام چيست؟ رهبر جامعه تا چه ميزان مى تواند نظر خود را بر خواست توده هاى مردم تحميل كند؟ در اين ميان، ملاك حقانيت كدام است؟ سيره امام على (علیه السلام) چگونه بود؟

11. برخى موانع فراروى اجراى كامل اصلاحات امام على (علیه السلام)عبارت بودند از: ناآشنايى مردم با اسلام و امام زمان خود، عملكرد منفى خواص، انحطاط جامعه و ريشه دوانيدن مفاسد در آن و نبود ياران برجسته. برخورد امام با اين موانع چگونه مى تواند سرمشق اقدام هاى اصلاحى كارگزاران نظام ما باشد؟

12. با توجه به عملكرد امام على (علیه السلام)، چگونه مى توان مصلحان واقعى را از مصلحان دروغين باز شناخت؟

قم - بنياد نهج البلاغه

تهران - ستاد الغدير

امام (علیه السلام) براى اصلاح مفاسد مالى و اقتصادى انجام داد.

مى آيد.

با آشنايى با معناى راستين صلاح و فساد از ديدگاه امام (علیه السلام) و چگونگى عملكرد آن حضرت در مبارزه با مفاسد، اصلاحگران واقعى و دروغين زمان ما نيز شناخته مى شوند. آنان كه با شعار اصلاحگرى و سوء استفاده از اين امر به مبارزه با احكام اسلام پرداخته و قصد از ميان برداشتن قرآن و سنت هاى نبوى را دارند، از مصلحان واقعى كه هدفى جز سعادت جامعه اسلامى و پياده كردن احكام اسلام ندارند، شناخته خواهند شد.

از سوى ديگر، حكومت امير مؤمنان على (علیه السلام)، به تمامى مسئولان و كارگزاران حكومت اسلامى مى آموزد كه همواره در پى صلاح و رستگارى جامعه اسلامى، با مفاسد و انحرافات مبارزه كنند، احكام قرآن و سنت نبوى (صلی الله علیه وآله) را زنده كنند و در اين راه هيچ گاه به خود سستى راه ندهند و هرگز به سازش و خوارى با دشمنان تن در ندهند. سختى ها و مشكلات، آنان را از اهداف خويش باز ندارد و حكومت و بيت المال را امانتى الاهى در دست خود بدانند و... . در يك كلام، تمامى اعمال، رفتار و گفتار امير مؤمنان على (علیه السلام) را سرمشق و الگوى خويش قرار دهند. به راستى كليد حل مشكلات اساسى حكومت و جامعه ما نيز در اين امر است.

هر چند نوشتار حاضر، پژوهشى است در راستاى روشن كردن زوايايى از اصلاحات و عملكردهاى امير مؤمنان على (علیه السلام)ولى ضرورت تحقيق بيشتر درباره سيره و عملكردهاى اصلاحى آن حضرت همچنان باقى است و بر دانش پژوهان است كه با تحقيق و دقت فراوان زواياى ناشناخته اين امر را روشن كنند.

از موضوعاتى كه به پژوهش بيشترى نياز دارد، اصلاحات فقهى و حقوقى امير مؤمنان على (علیه السلام) و اقدامات آن حضرت براى از ميان برداشتن بدعت ها و انحرافات دينى است. همچنين اصلاحات اخلاقى آن حضرت نيز، نيازمند دقت و پژوهش بيشترى است.

ص: 177

دارالكتب العلميه، چاپ دوم، بى تا.

11. -------------------- ، جامع بيان العلم و فضله، دارالكتب اسلاميّه، چاپ دوم، 1402 ه .ق.

12. ابن عبد ربّه، احمد بن محمد، العقد الفريد، تحقيق: على شيرى، بيروت، دار احياء التراث العربى، چاپ اول، 1409 ه .ق.

13. ابن اعثم كوفى، محمد بن على، الفتوح، بيروت، دارالندوة الجديدة، چاپ اول، بى تا.

14. ابن عساكر، ابوالقاسم على بن حسين، تاريخ دمشق الكبير، بيروت، داراحياء التراث العربى، چاپ اول، 1421 ه .ق.

15. ابن كثير دمشقى، ابى الفداء اسماعيل، البداية و النهاية، بيروت، داراحياء التراث العربى، بى تا.

16. -------------------- ، المختصر فى اخبار البشر، ج 1، تحقيق: محمد ديّوب، بيروت، دارالجليل، چاپ اول، 1408 ه .ق.

17. ابن منظور، محمد بن مكرم، مختصر تاريخ دمشق لأبى عساكر، ج6 ، دمشق،دارالفكر، چاپ اول، 1404 ه .ق.

18. ابوالفرج اصفهانى، على بن الحسين، الأغانى، بيروت، داراحياء التراث العربى، چاپ اول، 1415 ه .ق.

19. ابوالقاسم كوفى، على بن محمد، الاستغاثه فى بدع الثلاثه، تهران، مؤسسة الاعلمى، چاپ اول، 1373.

20. مسعودى، ابوالحسن على بن حسين، اثبات الوصيّه، مترجم: محمد جواد نجفى،تهران، كتاب فروشى اسلامى، 1343 ه .ق.

21. طوسى، محمد بن حسن، اختيار معرفة الرجال (معروف به رجال كشى)، تحقيق:حسن مصطفوى، مشهد، دانشگاه مشهد، 1348.

22. -------------------- ، الخلاف، قم، مؤسسة النشر الاسلامى، 1407 ه .ق.

23. -------------------- ، تهذيب الاحكام، تحقيق: على اكبر غفارى، تهران، نشر صدوق، چاپ اول، 1376 ه .ش.

24. -------------------- ، الامالى، قم، دارالثقافه، چاپ اول، 1414 ه .ق.

25. اصفهانى، ابى نعيم احمد بن عبداللّه، حليةُ الاولياء و طبقات الاصفياء، جلد اول،بيروت،

ص: 179

دارالكتب العربى، چاپ پنجم، 1407 ه .ق.

26. اعلمى حائرى، محمد حسين، دائرة المعارف الشيعية العامّة، بيروت، مؤسسه الاعلمى للمطبوعات، چاپ دوم، 1413 ه .ق.

27. الآبى، منصور بن حسين، نثر الدُّر، تحقيق: محمد على قرنه، مصر، الهيئة المصريّة العامّة للكتاب، بى تا.

28. شيخ مفيد، ابى عبداللّه محمد بن محمد بن نعمان عكبرى، الارشاد فى معرفة حجج اللّه على العباد، تحقيق: مؤسسه آل البيت (علیه السلام) لاحياء التراث، قم، المؤتمر العالمى لالفيه الشيخ المفيد، چاپ اول، 1413 ه .ق.

29. -------------------- ، الامالى، تحقيق: حسين استاد ولى، قم، منشورات جماعة المدرسين فى الحوزة العلميّه قم المقدسة، 1403 ه .ق.

30. -------------------- ، مصنفات الشيخ المفيد، ج 1، الجمل، قم، المؤتمر العالمى لالفيه الشيخ المفيد، چاپ اول، 1413 ه . ق.

31. -------------------- ، الاختصاص، تعليق و تصحيح: على اكبر غفارى، قم، منشورات جماعة المدرسين فى الحوزة العلميّه.

32. الاسكافى، محمد بن عبداللّه، المعيار و الموازنه فى فضايل الامام اميرالمؤمنين على بن ابى طالب (علیه السلام)، تحقيق: شيخ محمد باقر محمودى، بيروت، چاپ اول، 1402 ه .ق.

33. صنعانى، ابى بكر عبدالرزاق بن همّام، الامالى فى آثار الصحابه، تحقيق: ابراهيم مجدى، قاهره، مكتبة القرآن.

34. -------------------- ، المصنف، بيروت، المجلس العلمى، چاپ اول، 1390 ه .ق.

35. ابن قتيبه دينورى، ابى محمد عبداللّه بن مسلم، الامامة و السياسة، تحقيق: على شيرى، قم، انتشارات الشريف الرضى، چاپ اول، 1371 ه .ق.

36. كلينى رازى، محمد بن يعقوب بن اسحاق، الروضة من الكافى، تحقيق: محمد جعفر شمس الدين، بيروت، دارالتعارف للمطبوعات، 1413 ه .ق.

37. -------------------- ، الفروع من الكافى، تحقيق: محمد جعفر شمس الدين،بيروت، دارالتعارف للمطبوعات، 1413 ه .ق.

38. امامى، محمد جعفر و محمدرضا آشتيانى، نهج البلاغه با ترجمه گويا و شرح فشرده،قم،

ص: 180

مدرسة الامام اميرالمؤمنين (علیه السلام)، چاپ يازدهم، 1377.

39. امينى نجفى، عبدالحسين احمد، الغدير فى الكتاب و السنّه و الادب، تهران،دارالكتب الاسلاميّه، چاپ دوم، 1366.

40. انيس، ابراهيم (و ديگران)، المعجم الوسيط، جلد اول، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1412 ه .ق.

41. بخارى، محمد بن اسماعيل، التاريخ الكبير، بيروت، دارالكتب العلميّه، بى تا.

42. بستانى، فؤاد افرام، المنجد الطلاب، مترجم: محمد بندر ريگى، تهران، انتشارات اسلامى، چاپ نهم، 1372 ه .ش.

43. بغدادى، محمد بن حبيب، الُمنق فى اخبار قريش، بيروت، عالم الكتب، چاپ اول، 1405 ه .ق.

44. بلاذرى، احمد بن يحيى بن جابر، جُمل من انساب الاشراف، بيروت، دارالفكر، چاپ اول، 1417 ه .ق.

45. تسترى، محمد تقى، قاموس الرجال، قم، مؤسسة النشر الاسلامى، چاپ دوم، 1415 ه . ق.

46. تميمى، ابى حنيفه نعمان بن محمد، دعائم الاسلام، مصر، دارالمعارف.

47. ثقفى اصفهانى، ابراهيم بن محمد، الغارات، تحقيق: عبدالزهرا حسينى، قم،دارالكتاب الاسلامى، چاپ اول، 1411 ه .ق.

48. جُرّ، خليل، فرهنگ لاروس، ترجمه: حميد طبيبيان، تهران، اميركبير، 1376.

49. جوهرى، اسماعيل، الصّحاح، تحقيق: احمد عطار، قاهره، دارالعلم للملايين، چاپ چهارم، 1407 ه .ق.

50. جوهرى بصرى، احمد بن عبدالعزيز، السقيفه و فدك، تعليق: محمد هادى امينى، تهران، مكتبة نينوى الحديثه.

51. حاكم نيشابورى، ابى عبداللّه محمد بن عبداللّه، المستدرك على الصحيحين، بيروت، دارالكتب العلميه، چاپ اول، 1411 ه .ق.

52. ابن شعبه حرّانى، ابو محمد حسن بن على، تحف العقول عن آل الرّسول (صلی الله علیه وآله)، بيروت، مؤسسة الاعلمى للمطبوعات، چاپ پنجم، 1394 ه .ق.

ص: 181

53. حرّ عاملى، محمد بن حسن، وسائل الشيعة الى تحصيل مسايل الشريعة، تحقيق:مؤسسه آل البيت (علیه السلام) لاحياء التراث، قم، مؤسسه آل البيت (علیه السلام)لاحياءالتراث، چاپ اول، 1409 ه .ق.

54. حسينى تهرانى، محمد حسين، توحيد علمى و عينى در مكاتبات حكمى و عرفانى، تهران، انتشارات حكمت، چاپ اول، 1410 ه .ق.

55. حكيمى، محمدرضا (و ديگران)، الحياة، بيروت، الدار الاسلاميّة، چاپ ششم، 1410 ه . ق.

56. حموى، شهاب الدين ياقوت، معجم البلدان، بيروت، دار صادر، 1399 ه.ق.

57. خلّال، ابوبكر احمد بن محمد، السّنة (جلد اول)، تحقيق: دكتر زهرانى، رياض، دارالرّياية، چاپ هشتم، 1415 ه .ق.

58. خوانسارى، جمال الدين محمد، شرح غرر الحكم و دررالكلم، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ چهارم، 1373.

59. ديلمى، ابى محمد حسن بن محمد، ارشاد القلوب (جلد دوم)، بيروت، مؤسسه الاعلمى للمطبوعات، چاپ اول، 1413 ه .ق.

60. دينورى، ابى محمد عبداللّه بن مسلم بن قتيبه، المعارف، چاپ اول، بيروت،دارالكتب العلميه، 1407 ه .ق.

61. ذهبى، ابوعبداللّه شمس الدين محمد، تذكرة الحفاظ، بيروت، داراحياء التراث العربى، بى تا.

62. محمدى رى شهرى، محمد، موسوعة الامام على بن ابى طالب (علیه السلام) فى الكتاب السنّة و التاريخ، قم، دارالحديث، چاپ اول، 1421 ه .ق.

63. زبيدى، محمد مرتضى، تاج العروس فى جواهر القاموس (جلد سوم)، بيروت،منشورات دارالمكتبة الحياة.

64. زبيرى، ابى عبداللّه مصعب، نسب قريش، دارالمعارف لطباعة والنشر، بى تا.

65. هلالى، سليم بن قيس، كتاب سليم بن قيس الهلالى، تحقيق: محمدباقر انصارى زنجانى، قم، نشر الهادى، چاپ اول، 1378.

66. تسترى حسينى، سيد نوراللّه، احقاق الحق و ازهاق الباطل (جلد هشتم)، تحقيق:سيد شهاب الدين مرعشى نجفى، تهران، چاپ اسلاميّه، 1384 ه .ق.

ص: 182

67. سيوطى، جلال الدين عبدالرحمان بن ابى بكر، تاريخ الخلفاء، تحقيق: محمد محى الدين عبدالحميد، بيروت، دارالجليل، 1408 ه .ق.

68. شرتونى، سعيد، اقرب الموارد، قم، مكتبة آيت اللّه مرعشى النجفى، 1403 ه.ق.

69. موسوى عاملى، عبدالحسين شرف الدين، النص والاجتهاد، قم، انتشارات اسوه، چاپ اول، 1413 ه .ق.

70. شهرستانى، على، وضوء النبىّ من خلال ملابسات التشريع، بى جا، بى نا، 1379.

71. صدوق، ابو جعفر محمد بن على بن بابويه، عيون اخبار الرّضا، (جلد دوم)، بيروت، مؤسسة الاعلمى للمطبوعات، چاپ اول، 1404 ه .ق.

72. طباطبايى، سيد محمد حسين، الميزان فى تفسير القرآن، بيروت، مؤسسه الاعلمى للمطبوعات، چاپ اول، 1417 ه .ق.

73. طبرسى، احمد بن على بن ابى طالب، الاحتجاج، تحقيق: سيد محمد باقر موسوى خراسانى، مشهد، نشر المرتضى، 1403 ه .ق.

74. طبرسى، حسن بن فضل، مكارم الاخلاق، تحقيق: علاء آل جعفر، قم، مؤسسة النشرالاسلامى، چاپ اول، 1414 ه .ق.

75. طبرى، محمد بن جرير، تاريخ الامم و الملوك، تحقيق: محمد ابوالفضل ابراهيم، بيروت، روائع التراث العربى، چاپ دوم، بى تا.

76. عاملى، ياسين عيسى، الاصطلاحات الفقهيّه، بيروت، دارالبلاغه، چاپ اول، 1413 ه.ق.

77. عسكرى، سيد مرتضى، معالم المدرستين، تهران، مؤسسة البعثه، قم، الدراسات الاسلاميه، چاپ اول، 1405 ه .ق.

78. عياشى، محمد بن مسعود، تفسير العياشى، تصحيح و تعليق: هاشم رسولى محلاتى، بيروت، مؤسسة الاعلمى للمطبوعات، چاپ اول، 1411 ه .ق.

79. بلاذرى، احمد بن يحيى بن جابر، فتوح البلدان، بيروت، دارالكتب العلميه، 1398 ه.ق.

80. قسطلانى، شهاب الدين احمد بن محمد، ارشاد السارى لشرح صحيح البخارى، (جلد چهارم)، بغداد، مكتبة المثنى، چاپ ششم، بى تا.

81. قمى، شيخ عباس، سفينة البحار و مدينة الحكم و الآثار، قم، دارالاسوه للطباعة والنشر، چاپ دوم، 1416 ه .ق.

ص: 183

82. معلوف، لويس، المنجد فى اللغة، بيروت، چاپ الكاثوليكيّه، چاپ پنجم، 1972 م.

83. مجلسى، محمدباقر، بحارالانوار، بيروت، داراحياء التراث العربى، چاپ سوم، 1403 ه . ق.

84. محمودى، محمدباقر، نهج السعادة فى مستدرك النهج البلاغه، تهران، مؤسسه چاپ و نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، چاپ اول، 1417 ه .ق.

85. مدنى، محمود (و ديگران)، موسوعة كلمات الامام الحسين (علیه السلام)، قم، دارالمعروف، چاپ اول، 1415 ه .ق.

86. مسعودى، على بن حسين، مروج الذهب، ترجمه: ابوالقاسم پاينده، تهران، شركت انتشارات علمى و فرهنگى، چاپ چهارم، بى تا.

87. قُشَيرى نيشابورى، ابى الحسين مسلم بن حجّاج، صحيح مسلم، تحقيق: محمد فؤاد باغى، بيروت، داراحياء التراث العربى، بى تا.

88. مطهرى، مرتضى، مجموعه آثار استاد شهيد مطهرى، انتشارات صدرا، چاپ اول، 1377.

89. مظفّر، محمد حسن، دلائل الصّدق، بى جا، چاپ بوذر جمهورى، 1373.

90. مهدوى راد، محمد على، «منع از تدوين حديث»، فصل نامه علمى، تخصصى علوم حديث، سال سوم، شماره دوم، شماره پياپى 8 .

91. نجاشى، احمد بن على، رجال نجاشى، تحقيق: محمد جواد نائينى، بيروت،دارالاضواء، چاپ اول، 1408 ه .ق.

92. نجمى، محد صادق، سيرى در صحيحين، قم، بى نا، چاپ سوم، 1359.

93. منقرى، نصر بن مزاحم، وقعة صفين، تحقيق: عبدالسلام محمد هارون، قم، انتشارات كتاب فروشى بصيرى، چاپ هشتم، 1382.

94. نوروزى، محمد جواد، نظام سياسى اسلام، قم، مؤسسه آموزشى پژوهشى امام خمينى رحمه الله، چاپ اول، 1379.

95. واقدى، محمد بن عمر، كتاب الرّدة، اردن، دارالفرقان، بى تا.

96. هروى، قاسم، غريب الحديث، تحقيق: حسين شرف، مصر، مجمع اللغة العربيه، 1413 ه .ق.

ص: 184

97. همدانى، عبدالجبار بن احمد، تثبيت الدّلائل النّبوة، تحقيق: عبدالكريم عثمان، بيروت، دارالعربيّه، بى تا.

98. يعقوبى، احمد بن ابى يعقوب، تاريخ يعقوبى، ترجمه: محمد ابراهيم آيتى، تهران، شركت انتشارات علمى و فرهنگى، چاپ ششم، 1371.

99. متقى هندى، علاءالدين بن حسام الدين، كنزالعمال فى سنن الاقوال و الافعال، بيروت، مؤسسة الرّسالة، 1409 ه .ق.

100. بخارى، محمد بن اسماعيل، صحيح البخارى، بيروت، دارالقلم، چاپ اول، 1407 ه.ق.

ص: 185