ص: 2

طول عمر و پیش گیری از بیماری های برخاسته از سوء تغذیه اثر می گذارد. همچنین می تواند هزینه درمان را در کشور به شکل چشم گیری کاهش دهد.

گرسنه اند و چهار صد هزار خانواده اسرائیلی؛ یعنی 22 درصد کل جمعیت اسرائیل دچار ناامنی تغذیه هستند. البته گرسنگی، این افراد را آزار نمی دهد، ولی نمی توانند به طور منظم برای رشد فرزندانشان مواد خوراکی ضروری تهیه کنند. بعضی ها مقدار کمتری می خورند، گروهی همه وعده را نمی خورند یا در موارد خیلی سخت در طول روز هیچ چیزی نمی خورند. ترکیب غذای آنها یکنواخت است و از گوشت، لبنیات و سبزی خبری نیست. از هر پنج خانواده، چهار خانواده تأیید می کنند که به کمک های غذایی آشپزخانه های مردمی یا انجمن های خیریه متوسل شده اند. یک پژوهش دیگر نشان می دهد که در مدت یک سال، تعداد اسرائیلی هایی که تقاضای کمک غذایی کرده اند، 46% افزایش یافته است».(1)

به راستی، چرا گرسنگی در جهان وجود دارد؟ امروزه قدرت های استکباری در جهان می کوشند موضوع بحران غذا و گرسنگی را به عوامل طبیعی و کمبود غذایی در سطح زمین نسبت دهند و بر مدیریت های غلط خود سرپوش بگذارند. این کار، ترویج ایده ای غلط در سطح جوامع است؛ زیرا سبد غذایی جهان به فرموده پیشوایان معصوم علیهم السلام هرگز نباید خالی و ناامید کننده باشد. چنان که امام صادق علیه السلام می فرماید:

اگر با اندیشه خود در جهان تأمل کنی و به عقل خود، درصدد شناخت آن برآیی، آن را همچون خانه ای خواهی دید که ساخته و پرداخته شده و هر چه مورد نیاز بندگان بوده، در آن فراهم آمده است و هر چیز در آن

ص: 11

چنان که باید، آماده شده است. آدمی همچون مالک این خانه است که همه آنچه در آن است، به اختیار وی قرار گرفته است. گونه های رستنی برای رفع نیازهای او آماده شده است و جانوران و گیاهان برای مصالح و منافع او مصرف می شوند.(1)

تعبیر گویای «چون خانه ای که در آن همه نیازهای مردم آماده شده» بیانگر این واقعیت است که نظام آفرینش، نیازهای بندگان را تأمین کرده است و آنچه برای مراحل گوناگون زندگی ضرورت دارد، در اختیار آنان گذاشته است. انواع نباتات و حیوانات را برای مصالح انسان آماده ساخته است تا آنها را در مسیر استفاده عمومی و مصلحت همه بندگان خدا به کار گیرند و از انباشتن نزد گروهی و محرومیت بخش های دیگر اجتماعی جلوگیری کنند.(2)

بنابراین، علت گرسنگی و سوء تغذیه را هرگز نباید در قانون طبیعت جست وجو کرد؛ زیرا قانون عام خلقت بر اساس حکمت و عدل است. بی شک، مدیریت های غلط، توزیع غیرعادلانه غذا، احتکار مواد غذایی به وسیله کشورهای ثروتمند، ناآرامی های سیاسی، جنگ و تا حدودی خطرهای طبیعی، در به وجود آمدن گرسنگی و سوء تغذیه نقش دارند. در این میان، نقش قدرت های شیطانی در ایجاد فقر و گرسنگی در جهان به خوبی آشکار است. چنان که رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:

اِنَّ اللّهَ جَعَلَ اَرْزاقَ الْفُقراءِ فِی أَمْوالِ الْأَغْنِیاءِ، فَإِنْ جاعُوا و عَرُوْا فَبِذَنْبِ

ص: 12

الْأَغْنِیاءِ.(1)

خدا روزی بینوایان را در دارایی ثروتمندان قرار داده است. پس اگر گرسنه و برهنه ماندند، بر اثر گناه ثروتمندان است.

امام علی علیه السلام نیز می فرماید:

اِنَّ اللّهَ سُبْحانَهُ فَرَضَ فِی أَمْوالِ الْاَغْنِیاءِ أقْوَاتَ الْفُقَراءِ، فَمَا جَاعَ فَقِیرٌ إِلَّا بِمَا مُتِّعَ بِهِ غَنِیٌّ وَ اللّهُ تَعالی سائِلُهُم عَن ذلِکَ.(2)

همانا خدای سبحان روزی فقیران را در اموال سرمایه داران قرار داده است. پس فقیری گرسنه نمی ماند جز به کام یابی توانگران و خداوند از آنان درباره گرسنگی گرسنگان خواهد پرسید.

همین گونه امام صادق علیه السلام می فرماید:

اِنَّ النّاسَ مَا افْتَقَرُوا، وَ لاَ احْتاجُوا وَ لا جاعُوا، وَ لا عَرُوا، إِلّا بِذُنُوبِ الْأَغْنِیاءِ.(3)

مردم، فقیر و نیازمند و گرسنه و برهنه نگشتند، مگر بر اثر گناه توانگران.

مهمی که در این زمینه برداشته شده است، مانند اختصاص یارانه به برخی مواد غذایی، اضافه کردن ید به نمک و توزیع شیر رایگان میان دانش آموزان مدارس ابتدایی، هنوز باید تلاش های فراوانی انجام گیرد که در بخش های پایانی این نوشتار، به آسیب شناسی تغذیه در کشور خواهیم پرداخت.

ص: 14

نیاز روحی و جسمی انسان را برآورده سازد. بی شک، این نیازها زمانی تأمین خواهد شد که انسان در کمیت و کیفیت غذای خود با دقت بنگرد.

حیوان زبان بسته ای است که برای پروراندن به او علوفه می دهند و خود نمی داند چه سرنوشتی در انتظار اوست. حضرت علی علیه السلام در این باره می فرماید:

آفریده نشده ام که غذاهای لذیذ و پاکیزه مرا سرگرم سازد، چونان حیوان پرواری که تمام همت او علف است یا چون حیوان رهاشده ای که شغلش چریدن و پر کردن شکم بوده و از آینده خود بی خبر است.(1)

در نگاه امام علی علیه السلام، خوردن برای لذت بردن و اصالت بخشیدن به شهوت شکم، فراخور حیوان است و شایسته مقام والای انسان نیست.

هر که را بینی بود فکرش شکم

نیست بالله از بهایم هیچ کم

چون علی فکر معاد خویش باش

تا به سرحد توانایی بکن بهرش تلاش(2)

َعْبُدُونَ.(بقره:172)

ای کسانی که ایمان آورده اید! از نعمت های پاکیزه که روزی شما کرده ایم، بخورید و خدا را شکر کنید، اگر تنها او را می پرستید.

خداوند همه نعمت ها را در اختیار انسان قرار داده است تا با استفاده از آنها به کمال معنوی و ابدی برسد. یکی از راه های رسیدن به کمال معنوی، سپاس گزاری از نعمت دهنده است.

برو شکر نعمت غنیمت شمار

ز کفران مکن کار بر خویش زار

چو شاکر شوی، کردگار کریم

گشاید به رویت، در هر نعیم(1)

بنابراین، اگر استفاده از خوردنی ها و نوشیدنی ها مانند استفاده از دیگر نعمت های خداوند با انگیزه شکر و بندگی خدا باشد، افزون بر ارزش مادی آن، انسان را از آثار مثبت اخلاقی و معنوی نیز بهره مند خواهد ساخت.

نه چندان بخور کز دهانت برآید

نه چندان که از ضعف، جانت برآید(1)

در این صورت، خوردن و آشامیدن، آثار مثبتی بر جسم، روح و زندگی انسان خواهد داشت که به شرح هر یک می پردازیم.

بخورد، به مزاج (بدن) خود خدمت کرده است.(1)

به همین منظور، لازم است غذای مصرفی انسان مسلمان در هر روز متفاوت باشد تا نیازهای متفاوت بدن او تأمین شود. وقتی از امام صادق علیه السلام درباره روش میانگین در مصرف می پرسند، می فرماید: «أَلْخُبْزَ وَاللَّحْمَ و اللَّبَنَ وَ النَّحْلَ وَ السَّمْنَ، مَرَّةً هذا وَ مَرَّةً هذا ...؛ اینکه انسان، نان، گوشت، شیر، عسل و روغن مصرف می کند، هر دفعه یکی از آنها، گاهی این، گاهی آن...».(2)

بی شک، استفاده از نعمت ها برای برآوردن نیازمندی های بدن باید به دور از اسراف باشد. امام صادق علیه السلامدر جای دیگری می فرماید: «لَیْسَ فِیما یَصْلَحُ الْبَدَنَ اِسْرافٌ؛ در آنچه به صلاح بدن است، زیاده روی نیست».(3)

یکی دیگر از جهاتی که باید مورد توجه قرار گیرد پرخوری نکردن در هنگام غذا و به اندازه غذا خوردن است؛ زیرا مصرف بیش از حد و زیاده روی در آن، سلامتی انسان را به خطر می اندازد. در روایت آمده است:

مَنِ إِقْتَصَرَ فِی اَکْلِهِ کَثُرَتْ صِحَّتُهُ وَ صَلَحَتْ فِکْرَتُهُ؛ کسی که در خوردن به اندک بسنده کند، تندرستی او بسیار و اندیشه اش شایسته باشد».(4)

اسلام با دعوت از مسلمانان به تعادل در مصرف غذا، نقش آن را در شادابی بدن یادآور می شود.

حضرت علی علیه السلام می فرماید:

حضرت مسیح علیه السلام به شهری رسید که مرد و زنی با هم نزاع داشتند. حضرت سبب را پرسید. مرد گفت: زنم صالحه و بی عیب است، ولی او را دوست ندارم و مایل به جدایی از اویم. حضرت باز سبب را پرسید. مرد گفت: رویش کهنه و بی طراوت شده، بدون آنکه پیر شده باشد. به زن گفت: می خواهی آبرویت برگردد و تازه شود. پس هنگام غذا، سیر نخور. زن چنین کرد و طراوتش برگشت و محبوب شد.(1)

بهتر است بدانیم امروزه به باور پژوهشگران غربی، مهم ترین انگیزه برای مصرف یک ماده غذایی به انرژی آن ماده غذایی بستگی دارد که در تأمین شادابی و نشاط روحی افراد مؤثر است.(2)

بر شما باد به میانه روی در خوراکی ها. این کار از اسراف، دورتر و برای تندرستی، بهتر و بر انجام عبادت، کمک کار بهتری است.

در این حدیث، امام با دعوت مردم به میانه روی و پرهیز از اسراف، آن را عامل تندرستی و کمک برای عبادت و بندگی خدا می داند.

چابک باشد، از شام شبش کم کند».(1)

این واقعیتی است که علم امروزی آن را ثابت کرده است. ویکتور دن، دانشمند معروف در این باره می گوید:

بر اثر پرخوری، انرژی حیاتی را که باید در دفع فضولات فعالیت کند، از دست می دهیم. در نتیجه، به بیماری اتّساع معده و کبد و ضعف کلیه دچار می شویم. اسید اوریک در جسم پخش می شود و انسان را به رماتیسم و ورم مفاصل مبتلا می کند. قلب را چربی می گیرد و جریان خون را کند می کند. جهاز هاضمه بر اثر فعالیت فوق العاده خسته و ناتوان می شود و سوء هاضه تولید می گردد.(1)

حکایت طامس پار در این مورد شنیدنی است. «او که تا 150 سالگی در کوهستان زندگی می کرد. به دعوت چارلز، پادشاه انگلستان به کاخ شاه آمد و پس از دو سال فوت کرد. دکتر هاروی او را تشریح کرد و علت مرگش را پرخوری در کاخ و سوء هاضمه دانست».(2)

معده چو کج گشت و شکم درد خاست

سود ندارد همه اسباب راست(3)

به احتمال بسیار، یکی از علت های بدبویی بدن افراد پرخور، زیاده روی در مصرف گوشت و فرآورده های آن است که در روده، معده و دهان، کنش و واکنش های فراوانی دارند.

دکتر جزایری در کتاب اسرار خوراکی ها می نویسد:

گوشت در روده ها، بقایای بسیار مضر و سمّی باقی می گذارد. این بقایا، زود و به آسانی پوسیده می شود و غذای خوبی برای میکروب ها فراهم می کند که موجب امراض عفونی معده، ورم روده و سوء هاضمه و... می شود.(1)

به همین سبب می توان گفت از گوشت های گندیده، بوی سمی و بدی برمی خیزد که بر اثر تعریق بدن به سطح پوست می رسد و بدن انسان پرخور را بدبو می کند. یکی دیگر از علت های بدبویی بدن فرد پرخور، هضم نشدن غذا در معده است؛ زیرا بعضی از غذاها، هضم نشده در معده باقی می مانند و سبب گندیدگی می شوند و در نتیجه، این فرآیند به بدبویی بدن می انجامد.

چو بسیار خوردن بود پیشه ات

نباشد به جز سیری اندیشه ات

سرانجام افتی به رنج و به درد

ز بیمار بودن شوی روی زرد(2)

رنج همراه خواهد بود. امام علی علیه السلام در این باره می فرماید: «مَنْ زادَ شَبْعُهُ کَظَّتْهُ الْبِطْنَةُ؛ کسی که سیری خود را زیاد کند، پرخوری، او را به رنج اندازد.»(1) همچنین می فرماید: «مَنْ کَظَّتْةُ الْبِطْنَةُ حَجَبَتْهُ عَنِ الفِطْنَةِ؛ پرخوری که انسان را به رنج اندازد، او را از زیرکی نیز باز دارد».(2)

هرچند زیاده روی در خوردن و آشامیدن با درد و رنج فراوان همراه است، ولی به ویژه در زمان کمبود غذایی، برای فرد پرخور بسیار دردسرساز خواهد بود. سعدی در گلستان، حکایت زیبایی از دو درویش بیان می کند که بسیار شنیدنی است.

«دو درویش از اهالی خراسان هم سفر بودند. یکی از آنان ضعیف بنیه و دیگری قوی بنیه بود. از قضای روزگار، آنها را در حومه شهری به اتهام جاسوسی، دستگیر و در خانه ای زندانی کردند و در آن را گل گرفتند. بعد از دو هفته، بی گناهی آنان ثابت شد. سراغ آنان رفتند. در را گشودند. دیدند مرد قوی بنیه فوت کرده، ولی مرد ضعیف بنیه زنده مانده است. مردم تعجب کردند. طبیب فرزانه ای به آنها گفت: گر ضعیف مرده بود، باعث تعجب بود؛ زیرا مرگ قوی بنیه از این بود که پرخور بود و بدن او در این مدت، رنج و سختی بی غذایی را تاب نیاورد».

چو کم خوردن، طبیعت شد کسی را

چو سختی پیشش آید، سهل گیرد

دگر تن پرورست اندر فراخی

ص: 27

چو تنگی بیند، از سختی بمیرد(1)

قلب خود را به فرموده رسول خدا صلی الله علیه و آله می میرانند:

لا تُمِیتُوا القُلُوبَ بِکَثْرَةِ الطَّعامِ وَ الشَّرابِ فَاِنَّ الْقَلْبَ یَمُوتُ کَالزَّرْعِ اِذا کَثُرَ عَلَیْهِ الْماءُ.

دل های خود را با زیاده روی در خوردن و نوشیدن نمیرانید؛ زیرا دل انسان مانند کشت است. وقتی آب زیاد شد، خواهد مرد.(1)

اینان با این کار، مکافات آخرت را برای خود به ارزانی می خرند. امام علی علیه السلام می فرماید: «مَنْ ماتَ قَلْبُهُ دَخَلَ النّارَ؛ کسی که دلش بمیرد، وارد دوزخ می شود».(2)

و ترس های بی مورد مشهود است.(1)

چو باشد تو را سیر خوردن شعار

شوی از سلامت بسی برکنار

پریشان شود خواب هایت تمام

در افتی به رنج و تعب والسلام(2)

غافل می سازد. حکایت شیطان ملعون و حضرت یحیی علیه السلامبه زیبایی بیانگر این موضوع است. در روایت ها می خوانیم: «روزی شیطان در حالی که زنجیر و رشته ای در دست داشت، نزد حضرت یحیی بن زکریا علیه السلامظاهر شد. حضرت پرسید: این رشته ها چیست که در دست توست؟ گفت: این رشته ها، انواع علایق، امیال و شهوت هایی است که من در فرزندان آدم یافته ام. حضرت یحیی علیه السلامفرمود: آیا برای من نیز از این رشته ها چیزی هست. گفت: آری، هنگامی که از خوردن غذا سیر می شوی، سنگین می شوی. به همین سبب، نسبت به نماز، ذکر و مناجات خدا بی رغبت می شوی. حضرت یحیی علیه السلام با شنیدن این سخن فرمود: لِلّهِ عَلیَّ اَنَ لَا أَمْلَاَ بَطْنِی مِنْ طَعامٍ أَبَدَاً؛ به خدا سوگند! که از این پس، هرگز شکم خود را از غذا پر نخواهم کرد».(1)

همچنین سفارش حضرت مسیح علیه السلام به قوم بنی اسرائیل را نباید فراموش کنیم که فرمود:

یا بَنِی إِسْرائِیلَ لاتَکْثِِرُوا الْأَکْلَ، فَاِنَّهُ مَنْ أَکْثَرَ الْأَکْلَ أَکْثَرَ النَّوْمَ، وَ مَنْ أَکْثَرَ النَّومَ أَقَّلَ الصَّلاةَ، وَ مَنْ أَقَلَّ الصَّلاةَ کُتِبَ مِنَ الْغافِلِینَ.(2)

ای بنی اسرائیل! پرخوری نکنید؛ زیرا هر که زیاد بخورد، زیاد می خوابد و هر که زیاد بخوابد، کمتر نماز می خواند و هر که کمتر نماز بخواند، در شمار بی خبران است.

ص: 31

امان نباشد، چنان که امام علی علیه السلاممی فرماید: «أَمْقَتُ الْعِبادِ اِلَی اللّهِ سُبْحانَهُ مَنْ کانَ هِمَّتُهُ بَطْنَهُ وَ فَرْجَهُ؛ مبغوض ترین بندگان در پیشگاه خدای سبحان، کسی است که اندوهش، شکم و دامنش است».(1)

و منظم و قواعد مدوّن رژیم تجویز شده، غذا میل کنند. در نتیجه، خریدهای تازه ای که گاه پرهزینه هم هستند، به سبد غذایی خانواده اضافه می شود. در برخی موارد، متخصصان به افراد پرخور و چاق، جراحی را پیشنهاد می کنند که هزینه آن نیز بسیار سنگین است.

جای گزین ارزش های واقعی انسانی کرده اند، نمی توانند در جامعه جایگاه ویژه ای داشته باشند. افراد پرخور به سبب آنکه همواره به خوردن و آشامیدن فکر می کنند، نمی توانند در جامعه ارزشمند باشند. آنان خوردن را برای خود لذت می پندارند و از هر فرصتی برای پر کردن شکم بهره می گیرند. گیلورد هاوزر می نویسد:

اینها وقتی دوستان خود را دعوت و میزهای پذیرایی را از شیرینی و غذاهای نشاسته ای پر می کنند، تازه به فکر شام شب یا ناهار مفصل روز تعطیل یا مهمانی فلان دوست و رفیق خود هستند و دقیقه شماری می کنند تا زودتر آن ساعت فرا رسد تا بتوانند شکم خود را پر و نفس سرکش خود را راضی کنند.(1)

ص: 35

طیب (پاک) نقطه مقابل خبیث است؛ یعنی کالای مصرفی باید از اشیای نجس یا متنجس، پاک باشد.(1) در آیه اخیر، پس از «طیب»، واژه «عمل صالح» آمده است و این حقیقت را بازگو می کند که بین غذای پاکیزه و به دور از نجاست و کارهای پسندیده، ارتباطی مستقیم وجود دارد. به همین ترتیب، مصرف غذاهای ناپاک و نجس می تواند زمینه پیدایش افکار پلید و کارهای ناشایست را فراهم آورد.

مصداق های برجسته آن می توان شراب را نام برد که اسلام مصرف آن را به شدت نهی کرده است. قرآن کریم نیز آن را عمل شیطانی می داند:

یا أَیُّهَا الَّذِینَ امَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَیْسِرُ وَ اْلأَنْصابُ وَ اْلأَزْلامُ رِجْسٌ مِنْ عَمِلَ الشَّیْطانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ. (مائده: 90)

ای کسانی که ایمان آورده اید، شراب و قمار و بت ها و تیرهای قرعه، پلیدند (و) از عمل شیطانند. پس از آن دوری گزینید. باشد که رستگار شوید.

امام صادق علیه السلامدرباره علت ممنوع بودن شراب می فرماید:

حَرَّمَ اللَّهُ الْخَمْرَ لِفِعْلِها وَ فَسادِها،لِأَنَّ مُدْ مِنَ الخَمْرِ تُورِثُهُ الْإِرْتِعاشَ وَ تَذْهَبُ بِنُورِهِ و تُهْدِمُ مُرُوَّتَهُ و تَحْمِلُهُ عَلی أنْ یَجْتَرِءَ عَلَی ارْتِکابِ الْمَحارِمِ وَ سَفْکِ الدِّماءِ وَ رُکُوبِ الزِّنا.(1)

خدا شراب را به علت تأثیر بد و فسادی که به وجود می آورد، حرام کرد؛ زیرا می گسار دچار رعشه (اندام) می شود؛ نور دلش از میان می رود؛ مردانگی و مروّت را از دست می دهد. در ارتکاب کارهای حرام و خون ریزی و زنا، گستاخ و بی پروا می شود.

در معنای دوم، مقصود از حلال بودن غذا این است که برای به دست آوردن آن، حق کسی از نظر حقیقی و حقوقی ضایع نشده باشد. حکایت زیر،این موضوع را روشن تر بیان می کند: «فضل بن ربیع گوید: روزی شریک بن عبدالله نخعی بر مهدی عباسی وارد شد. مهدی گفت: باید یکی از سه کار را بپذیری: یا نصب قضاوت را قبول کنی یا اولاد مرا تعلیم دهی یا از غذای ما بخوری. شریک، خوردن را آسان یافت و آن را برگزید. به دستور مهدی

ص: 38

عباسی، غذای متنوعی تهیه شد. وقتی غذا حاضر شد، شریک را آوردند و او به مقدار کافی از آن غذاها خورد. متصدی آشپزخانه به خلیفه گفت: ای امیر! این شیخ بعد از این غذا خوردن هرگز رستگار نخواهد شد. پس از طعام، شریک هم نشینی با بنی عباس را اختیار کرد و قضاوت و تعلیم اولاد ایشان را هم پذیرفت. روزی بابت حقوق شریک، حواله ای به صرافی نوشتند. شریک به صرافی رفت. پول نقد خواست. صراف گفت: کتان و لباس قیمتی نفروخته ای که این اندازه سخت می گیری؟ گفت: به خدا قسم، از کتان با ارزش تر، یعنی دینم را فروخته ام».(1)

امام علی علیه السلام در این باره چه زیبا فرموده است: «کَمْ مِنْ اَکْلَةٍ مَنَعَتْ اَکَلاتٍ؛ بسا لقمه ای [گلوگیر]، تو را از لقمه های فراوانی محروم کند».(2)

چون ز لقمه تو حسد بینی و دام

جهل و غفلت زاید آن را دان حرام

هیچ گندم کاری و جو بر دهد

دیده ای اسبی که کرّه خر دهد(3)

به همین دلیل، اسلام به همان اندازه که انسان را به مصرف غذاهای پاک و حلال تشویق می کند، پیش از آن او را از مصرف غذاهای حرام باز می دارد. امام رضا علیه السلامدرباره حلال و حرام بودن غذاها می فرماید:

اِنَّ اللّهَ تَبارَکَ وَ تَعالی، لَمْ یُبِحْ أَکْلاً وَ لا شُرْباً إِلاّ فِیهِ الْمَنْفَعَةُ وَ الصَّلاحُ، و

ص: 39

لَمْ یُحَرَّمْ اِلاّ ما فِیهِ الضَّرَرُ و التَّلَفُ وَ الْفَسادُ. فَکُلُّ نافِعٍ مُقَوٍّ لِلْجِسْمِ فِیهِ قُوَةٌ لِلْبَدَنِ فَهُوَ حَلالٌ.(1)

خدای متعال هیچ خوردن و نوشیدنی را جایز نکرده مگر آنچه در آن سود و صلاحی است و [هیچ چیز را] ممنوع نکرده مگر آنچه در آن زیان، نابودی و تباهی بوده است. پس هر چه سودمند و توان بخش جسم باشد و به بدن نیرو دهد، حلال است.

در این حدیث، فلسفه شست وشو دادن دست ها، حفظ سلامتی جسمی و روحی و گسترش رزق و روزی بیان شده است. دست ها تنها اعضای بدن هستند که از یک سو، امکان تماس بدن را با اشیایی که گاه آلوده هستند، برقرار می کنند و از سوی دیگر، با همان دست ها، امکان برآورده شدن نیازهای بدن مانند: خوردن غذا، مالیدن چشم، خاراندن بدن و... فراهم می شود.

حتی پس از غذا، دست ها در تماس با مواد غذایی آلوده می شوند. در نتیجه، ممکن است این آلودگی ها از راه دست ها به بدن منتقل شوند و زمینه پیدایش انواع بیماری های خطرناک را فراهم آورند. با شستن دست ها می توان از پدید آمدن بیماری های گوناگون، پیش گیری و در هزینه های اقتصادی صرفه جویی کرد. حتی بهتر است پیش از غذا، پس از شستن دست ها، دست ها با هیچ چیز دیگری در تماس نباشند، چنان که پیشوایان معصوم علیهم السلام چنین می کردند. مزارم گوید: «امام موسی بن جعفر علیه السلام را دیدم که برای غذا خوردن، دست ها را می شست و با حوله خشک نمی کرد، ولی پس از غذا از حوله استفاده می کرد».(1)

هیچ تسلطی بر اینان نخواهی داشت. چون از غذا خوردن فارغ شود، بگویند: «الحمدللّه». فرشتگان می گویند: اینان مردمی هستند که خداوند به آنان نعمت داده است و شکر پروردگار را به جای آورده اند. اگر «بسم اللّه» نگویند، فرشتگان شیطان را بخوانند و بگویند: پیش آی نافرمان و با اینان هم خوراک شو و چون سفره برداشته شود و خدا را حمد نکند، فرشتگان گویند: اینان کسانی هستند که خداوند به ایشان نعمت بخشید و آنها از یاد خدا غافل شدند.(1)

بهتر است بدانیم ذکر «بِسْمِ اللّهِ» در آغاز غذا و ذکر «أَلْحَمْدُلِلّهِ» در پایان غذا می تواند در پیش گیری از بیماری ها نیز مؤثر باشد. امام صادق علیه السلام در این باره می فرماید:

ما أَتْخَمْتُ قَطُّ ذلِکَ إِنِّی لَمْ أَبْدأْ بِطَعامٍ إِلاّ قُلْتُ بِسْمِ اللّه ِ وَ لَمْ اَفْرَغْ مِنْ طَعامٍ اِلاّ قُلَّتُ الْحَمْدُلِلّهِ.(2)

هیچ گاه به سوء هاضمه دچار نشده ام به سبب آنکه غذا خوردن را شروع نکرده ام مگر اینکه بسم الله گفته ام و از خوردن فارغ نگشته ام جز اینکه الحمدللّه گفته ام.

بنابراین، چه بهتر است همواره غذا را با نام خدا آغاز کنیم و با سپاس از او به پایان بریم. حتی روایت شده است چنانچه کسی فراموش می کند در هر نوعی از طعام «بسم الله» بگوید، چنین بخواند: «بسم اللّه عَلی اَوَّلِه و آخره».(3)

ص: 42

نیامده است.(1)

اگرچه خوردن نمک پیش و پس از غذا از جمله دستورهای جالب دینی است و فایده های فراوانی در دفع بیماری ها دارد، ولی از نظر کمیّت مصرف، باید به حداقل بسنده کرد تا خود سبب بیماری دیگری نشود.

جویدن علاوه بر آنکه جنبه اقتصادی دارد، جنبه اجتماعی آن را نیز نباید فراموش کرد.(1)

افزون بر موارد یاد شده، خوب جویدن غذا می تواند بر روحیه انسان بسیار اثرگذار باشد. پروفسور شیتندن در این مورد آزمایش جالبی انجام داده است. او یک عده شاگرد، استاد و سرباز برگزید و بین آنها غذاهای مشابه، تقسیم و آنها را دو گروه کرد. به گروه اول گفت سهمشان را به حالت معمولی یا تندتر بخورند و به گروه دوم سفارش کرد از ثلث غذایشان بردارند و بسیار خوب جویده فرو ببرند؛ یعنی یک عده غذا را نجویده خوردند و گروه دوم، ثلث همان غذا را با کیفیت و بسیار جویده خوردند. پس از یک ماه مشاهده کرد که دسته دوم، یعنی آنها که کمتر خورده و بهتر جویده بودند، فوق العاده قوی و شاداب ترند.(2)

بنابراین، بهتر است حتی کسانی که به سبب داشتن دندان های ناسالم یا نداشتن دندان، نمی توانند غذا را به خوبی و کامل بجوند، برای پیش گیری از عوارض خوب نجویدن غذا، از مواد غذایی مایع و از مواد جامد مانند سبزی و میوه به شکل پوره، استفاده و زمان بیشتری برای خوردن غذا صرف کنند.

از معصوم علیه السلام چنین روایت شده است: «اَطِیلُوا الجُلُوسَ عَلَی المَوائِدِ، فَإِنَّها اَوْقاتٌ لا تُحْسَبُ مِنْ أَعْمارِکُمْ؛ طول بدهید نشستن بر سفره را؛ زیرا این ساعتی است که از

ص: 45

عمر شما به حساب نمی آید.»(1) باید گفت «این سخن کوتاه، با یک محاسبه دقیق، مطالب ارزنده و بهداشتی فراوانی را دربردارد. دلیل آن نیز این است که اگر در غذا خوردن عجله نکنیم و خوب غذا را بجویم، فشار زیاد به معده و دیگر دستگاه های گوارشی وارد نمی شود. در نتیجه، هاضمه، سالم و قوی می ماند. هاضمه سالم عامل عمر طولانی همراه با نشاط بیشتر و نیروی کامل تر است. بر همین اساس، اگر یک کارگر به جای 5 دقیقه، 20 دقیقه از وقت خود را صرف خوردن غذا بکند، پانزده دقیقه وقت اضافی مصرف کرده است، ولی در مقابل این پانزده دقیقه، به اندازه 45 دقیقه بر عمرش افزوده می شود؛ زیرا دستگاه گوارش او صدمه ندیده و به آسانی به کار خود ادامه داده است. اگر برای 15 دقیقه در هر وعده غذا خوردن، 45 دقیقه عمر کنیم، به این نتیجه می رسیم که هر مقداری از زمان به غذا خوردن بپردازیم، جزو عمر به حساب نیامده است».(2)

می خورد که دیگر بر سر سفره وی غذا نخورد».

چون میزبان نهد خوان مکرمت آن به

که از ملاحظه میهمان کنار کند

نه آنکه بر سر خوان، لقمه لقمه او را

به زیر چشم بیند، به دل شمار کند(1)

نیست که اسلام ظرافت های غذاخوری را فراموش کرده است، بلکه پیش از آن دستورهایی دارد که نزاکت و زیبایی در آن به تمام و کمال است؛ یعنی اگر اسلام فرموده است که با دست غذا بخورید، این را هم خواسته است که با دستانی کاملاً پاکیزه غذا بخورید و اگر هیچ گونه توجهی به قاشق ها و ملاعن فراوان آن روز نکرده، بدان سبب است که پوست، قدرت جذب کنندگی دارد و از غذا تغذیه می کند و تماس دست با غذا، سبب تغییراتی در غذا، در دست و در بدن می شود.(1)

ایشان برای اثبات ادعاهای خود، خاطره زیبایی تعریف می کند و می گوید: «به خانمی که اصرار داشت با قاشق و چنگال غذا بخورد و غذا خوردن با دست را بد می دانست، توانستم بفهمانم [که بهتر است با دست غذا خورد]. روزی یکی از مجلات مربوط به بانوان را آورد و عکس زنی را نشان داد که قطعه هایی از هویج و خیار سبز بر روی پیشانی و گونه ها و کنار چشمش چسبانده بود و زیر آن نوشته بود: بدین وسیله پوست تغذیه می کند و مواد لازم را به طور مستقیم دریافت می دارد و چروک ها را برطرف و صاف می سازد. بی شک، چنین است. اگر کسی باور نکرده است که از راه پوست دست، غذا جذب می شود، به کسی که به غذایی حساسیت دارد، بگویید دستش را در آن بگذارد».(2)

بی گمان، در آینده، علم درباره حکمت این سفارش دینی به کشف های جدیدی خواهد رسید، هر چند که هم اکنون نیز خبرهایی از خواص اسرارآمیز دست ها وجود دارد، چنان که دکتر کاستردویل می گوید: «دست اگر

ص: 49

به بعضی اشیا نزدیک شود، برخی میکروب ها را می کشد».(1)

فرمود: هر کس ما را بیشتر دوست دارد، باید نزد ما بیشتر غذا بخورد».(1)

همین طور از یاسر خادم امام رضا نقل است: «امام رضا علیه السلام چون بر سر سفره می نشست، هیچ کوچک و بزرگی نمی گذشت مگر آنکه بر سر سفره می طلبید حتی دربانان و خدمت کاران را».(2)

بهتر است بدانیم امروزه یافته های علمی، غذا خوردن به صورت دسته جمعی را سبب باز شدن اشتها و شادابی روح می دانند.

پس «شیره های گوارشی نمی توانند در هضم مواد غذایی اثر کامل داشته باشند و نتیجه آن، اختلال در هضم و جذب مواد غذایی و ایجاد نفخ سنگین در دستگاه گوارش است».(1)

هوا وارد دهان می شوند. بعضی از این میکروب ها موجب پوسیدگی دندان ها، پاره ای دیگر سبب بیماری پیوره (جرم پای لثه) و برخی نیز سبب تورم لثه و تورم مخاط دهان می شوند.

در اسلام، آماده کردن وسیله خلال برای مهمان، از وظایف میزبان دانسته شده است. امام صادق علیه السلاممی فرماید:«اِنَّ مِنْ حَقِّ الضَّیْفِ أَنْ یُعَدَّ لَهُ الْخِلالُ؛ از حقوق مهمان آن است که برای او (پس از غذا خوردن) خلال آماده سازد».(1)

نکته جالب درباره این آداب اسلامی این است که اسلام به استفاده از مسواک و خلال سفارش کرده است. امروزه این مسئله به خوبی ثابت شده است که مسواک به تنهایی نمی تواند دهان و دندان را در مقابل عفونت ها و تهاجم میکروب ها محفوظ دارد. بنابراین، توصیه می شود از هر دو ابزار بهره گرفته شود.

پای چپ بگذارد.

این گونه استراحت سبب می شود پهلوی چپ شل شود و معده در وضع مناسب استراحت قرار گیرد و بهتر بتواند وظیفه هضم غذا را آغاز کند. افزون بر این، قلب در این حالت مجبور نیست با فشار، خون را به طور عمودی به پا تا سر انسان برساند، بلکه در حال درازکش، قلب، خون را به ارتفاع در طول و عرض بدن جریان می دهد. پس افزون بر استراحت قلب، از باز گشت بیشتر خون از مغز به معده در حال ایستاده پیش گیری می کند و در حالت درازکش، مغز کمتر از خون خالی می شود.(1)

خوابیدن پس از غذا در آداب اسلامی سفارش نشده است، بلکه بهتر است افراد در حالتی ویژه استراحت کنند؛ زیرا خوابیدن، قلب را به سختی می اندازد. جودیت از جورچیل در این باره می گوید:

در وسط روز، پیش از خوردن غذا، خواب به مدت کوتاه (در حدود نیم ساعت) به اعصاب آرامش می بخشد، ولی پس از غذا ممکن است به علت کند شدن معده، هضم غذا مختل شود. اگر احساس می کنید که پس از خوردن غذا به خواب احتیاج دارید، روی یک صندلی، راحت بخوابید؛ زیرا هضم غذا در این وضع بهتر انجام می شود.(2)

ص: 54

هم می ریزد و تغییر عضو سبب ایجاد بیماری های گوناگون خواهد شد. معده نیز از این قاعده مستثنا نیست. دکتر پاک نژاد در این باره می نویسد:

بعد از آنکه سیری فراهم شود، اگر به حد اشباع و از آن بدتر به تجاوز برسد، ضمن اینکه نیروی زندگی به لحاظ تغذیه صفر می شود، دیگر احساسات و احتیاجات نیز تا مدتی خاموش می گردند.(1)

بنابراین، باید بکوشیم که در مرحله اول، معده را از غذا خالی نکنیم و در مرحله دوم، میان وعده های غذایی به معده استراحت بدهیم تا بتواند خود را برای پذیرش غذای بعدی آماده سازد. حس گرسنگی، خود، بهترین راهنمای غذا خوردن است. باید پس از احساس گرسنگی، غذا خورد.

این سبب است که غذای داغ به اندام های بدن به ویژه اندام های گوارشی آسیب می رساند. دکتر پاک نژاد در این باره می نویسد:

غذای داغ از دهان و مری عبور می کند و اگر خوب جویده نشود، با ناچیز تغییر حرارتی وارد معده می شود. معده اگر حرارت غذا را با حرارت طبیعی بدن متعادل نبیند، بعضی از اعمال گوارش خود را شروع نمی کند؛ چون حرارت، بسیاری از فرمان ها را از بین می برد... . از سوی دیگر، دهان تاب تحمل حرارت زیاد را ندارد. هر چند لب ها و زبان از غذای داغ به سوزش نیفتد، پس از مدتی، به جهت مصرف غذای داغ، برجستگی های روی زبان و غدد مترشحه بزاق، خشک [می شود] و بسیاری از ویتامین ها و مواد حیاتی غذا که باید به وسیله برجستگی ها جذب شود، جذب [نمی شود ]و در نتیجه، کم اشتهایی و سوء هاضمه به واسطه نرسیدن موادی که طرز عمل و فعالیت آنها را در عمل گوارش می دانیم، پیش می آید.(1)

ازاین رو، کسانی که به مصرف غذاهای داغ عادت کرده اند، باید بدانند این عمل مکروه نه تنها اندام های گوارشی را به سبب صرف انرژی فراوان برای سرد کردن غذا دچار مشکل می کند، بلکه موجب می شود از نظر معنوی، خیر و برکت نیز از سفره آنها رخت بربندد.

ناگفته پیداست که غذا خوردن در آرامش می تواند دل چسب تر باشد، ولی به یقین، منع اسلام از غذا خوردن در حال حرکت، تنها به سبب لذت بردن و دل چسب تر شدن غذا نیست، بلکه می تواند دلایل دیگری هم داشته باشد. دکتر پاک نژاد در این زمینه می نویسد:

هنگام راه رفتن، عضلات و اعضای مخصوص [اعضای حرکتی بدن] به خون نیاز دارند و معده ای که باید هنگام ورود غذا برای شروع گوارش به اندازه متعادل خون دریافت کند، بی بهره خواهد ماند.(1)

نباید فراموش کرد «غذایی که به تندی و سرعت بلعیده شود، در معده نمی تواند به راحتی و آسانی با مواد تخمیری قابل حل مخلوط و هضم شود. در نتیجه، اختلال، شکم درد و عوارض دیگر دستگاه هاضمه پیش می آید».(2)

گذاشتن نان زیر ظرف داغ، بریدن آن با کارد، بو کشیدن و لگد مال کردن آن یا انتظار کشیدن غذای دیگری در کنار نان که نشانه کم احترامی به نان است، بازداشته است. چنان که رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:

أَکْرِمُو الْخُبْزَ وَ عَظِّمُوهُ، فَإِنَّ اللّه َ تَبارَکَ وَ تَعالی أَنْزَلَ لَهُ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ أَخْرَجَ بَرَکاتِ الْأَرْضِ مِنْ کِرامَتِهِ أَنْ لا یُقْطَعَ وَ لا یُوطَأ.(1)

نان را گرامی دارید؛ زیرا خداوند تبارک و تعالی در آن برکاتی از آسمان و برکاتی از زمین قرار داده است و از گرامی داشتن نان این است که نه بریده و نه پامال شود.

ایشان در جای دیگر می فرماید: «لا تَقْطَعُوا الْخُبْزَ بِالسِّکِّینِ، وَ لکِنِ اکْسِرُوهُ بِالْیَدِ، وَلْیُکْسَرْ لَکُمْ خالِفُوا الْعَجمَ؛ نان را با کارد نبرید، بلکه با دست بشکنید یا برایتان بشکنند و از عجم پیروی مکنید».(2)

همچنین پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نهی کرد که نان را بو کنند مانند اینکه درندگان غذا را بو می کنند و نهی کرد از بریدنش با کارد.(3) وقتی از امام علی علیه السلام درباره گرامی داشتن نان پرسیدند، فرمود: «اذا حضر لم ینتظر به غیرَه؛ چون حاضر شود، چشم به راه خوراک دیگر نشوند».(4)

از رسول خدا صلی الله علیه و آله، حکایتی عبرت آموز درباره بی احترامی به نان از دوره دانیال نبی علیه السلام نقل شده که شنیدنی است. حضرت می فرماید: «روزی حضرت دانیال نبی علیه السلام نزد کشتی بانی آمد و گرده نانی به او داد

ص: 59

که او را از آب بگذراند. کشتی بان نان را انداخت و گفت: این نان را چه کنم؟ در پیش ما این نان زیر پای مردم افتاده است و بر آن پای می مالند. دانیال دست به سوی آسمان بلند کرد و فرمود: پروردگارا! دیدی که این بنده با نان گرامی چه کرد و با نان چه گفت. خداوند عالمیان به آسمان وحی کرد که بر ایشان باران مبار. سپس به زمین وحی فرمود که برای ایشان گیاه مرویان. تا کار به جایی رسید که از گرسنگی یکدیگر را می خوردند. روزی زنی به دیگری گفت: بیا من و تو امروز فرزند مرا بخوریم و فردا فرزند تو را بخوریم. پس چون نوبت به فرزند دیگری رسید، از خوردن فرزند خودداری کرد. پس نزاع کردند و مخاصمه را نزد حضرت دانیال علیه السلام آوردند. حضرت فرمود: کار شما به اینجا رسیده است؟ گفتند: آری. دانیال نبی علیه السلامدست به آسمان برداشت و گفت: پروردگارا! عفو کن بر ما به فضل و رحمت خویش و عقاب مکن اطفال و بی گناهان را به گناه کشتی بان. پس حضرت باری تعالی فرمود به آسمان که باران ببار و بر زمین که گیاه برویان بر خلقم آنچه در این مدت از ایشان فوت شده است. به درستی که من رحم کردم بر ایشان و طفل صغیرشان».(1)

بی سبب نیست که اسلام هر گونه کم توجهی و کم احترامی به نان را مکروه می شمارد. رسول خدا صلی الله علیه و آلهمی فرماید:

أَللّهُمَّ بارِکْ لَنا فِی الْخُبْزِ وَ لا تُفَرِّقْ بَیْنَنا و بَیْنَهُ فَلَوْلاَ الْخُبْزُ مَا صَلَّیْنا وَ لا

ص: 60

صُمْنا و لْا اَدَّیْنا فَرائِضَ رَبِّنا عَزَّوَجَلَّ.(1)

خداوندا! نان را برای ما برکت بده و میان ما و آن جدایی میفکن که اگر نان نباشد، ما نماز نمی خوانیم، روزه نمی گیریم و فرایض خود را به جا نمی آوریم.

حفظ شده است و مقاومت ما را در مقابل بیماری ها افزایش می دهد. شما می گویید میوه ها گران هستند؛ من از شما می پرسم: داروها چه طور؟(1)

اندیشمندی دیگر می گوید: «اگر سلامتی قابل خرید باشد، محل فروش آن دکان های سبزی و میوه فروشی است، نه هر جای دیگر.»(2) میوه ها وقتی به سلامتی انسان بیشتر کمک می کنند که شسته و با پوست مصرف شوند. امام صادق علیه السلامدر این باره می فرماید: «اِنَّ لِکُلِّ ثَمَرةٍ سِماماً، فَإِذا أَتَیْتُمْ بِهَا فَأَمِسُّوها بِالْماءِ أَوِ اغْمِسُوها فِی الْماءِ؛ روی هر میوه زهری است. پس هنگامی که آن را آوردید بر شماست که بر روی آن آب بریزید یا در آب فرو برید [و بخورید]».(3)

در روایتی درباره سیره امام صادق علیه السلام آمده است: «از کندن پوست میوه کراهت داشت.»(4)

لئوسین کارلیه نیز در این باره می گوید:

پوست میوه ها چون در مجاورت هوا و آفتاب قرار گرفته است، بیش از گوشت آن از ویتامین ها به ویژه ویتامینA سرشارند. از طرف دیگر، پوست میوه ها دارای دیاستازی است و دیاستازی، مخمری است که یک ماده غذایی را به ماده دیگر تبدیل می کند. همینطور طبیعت به کمک دیاستازهایی که در پوست میوه ها جمع کرده است، گوشت میوه ها را قابل هضم و جذب ساخته است. بنابراین، اگر پوست میوه ها را دور بریزیم، مرتکب اشتباه بزرگی شده ایم.(5)

ص: 62

متأسفانه امروزه، نه تنها درباره پوست این ماده غذایی ارزشمند مرتکب این اشتباه بزرگ می شویم، بلکه برای نشان دادن دست و دل بازی خود، بخشی از گوشت میوه ها را هم همراه پوست آن دور می افکنیم که این نه تنها مکروه، بلکه اسراف است. روایت کرده اند «روزی امام رضا علیه السلام دید یکی از غلامانش میوه نیم خورده ای را به دور افکند. حضرت فرمود: سبحان الله! اگر شما مستغنی شده اید، دیگران مستغنی نیستند. به کسی که نیازمند است، بخورانید.»(1) البته برای خوردن پوست میوه باید نکته های بهداشتی را رعایت کرد.

ص: 63

مواد غذایی و فشار بر اقتصاد خانواده های کم درآمد است.

از یک سو، اسراف سبب افزایش فقر در جامعه نیز می گردد، چنان که امام علی علیه السلام می فرماید: «سَبَبُ الْفَقْرِ الْاِسْرافُ؛ از علل فقر، مصرف بی رویه است.»(1) از سوی دیگر، نابودی امکانات و اموال جامعه را به همراه دارد، به گونه ای که دیگران را از استفاده آن محروم می سازد. امام علی علیه السلامدر این باره می فرماید: «أَلْإِسْرافُ یُفْنِی الْجَزِیلَ؛ اسراف به نابودی امکانات زیادی می انجامد».(2)

از همین رو، قرآن کریم، با شدیدترین لحن، انسان ها را از اسراف بازداشته است: «لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْرِفینَ؛ زیاده روی مکنید که او [خدای متعال] اسراف کاران را دوست ندارد.» (انعام :141) همچنین در جای دیگر می فرماید: «کُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْرِفینَ؛ بخورید و بیاشامید و[لی ]زیاده روی مکنید که او اسراف کاران را دوست نمی دارد». (اعراف: 31)

با همه این سفارش های ارزشمند اسلام درباره اسراف، متأسفانه جلوه های فراوانی از اسراف در جامعه وجود دارد، چنان که رهبر فرزانه انقلاب در پیام های نوروزی خود بارها بدان اشاره داشته است. ایشان در پیامی چنین می گوید:

متأسفانه در زندگی ما اسراف وجود دارد... البته بیشتر مخاطب من در این سخن، افراد متمکن هستند. افرادی که تهی دست یا متوسط هستند، به نظر می رسد که کمتر اسراف می کنند. اگرچه در بین آنها هم بعضا اسراف هست. کنار گذاشتن اسراف در چیزهایی که به نظر کوچک می آید، مثل

ص: 65

اسراف در مصرف بی رویه آب، نان، مواد غذایی، زیاد خریدن، زیاد مصرف کردن و دور ریختن چیزهایی که قابل استفاده است، این تضییع نعمت خداست.(1)

تعبیر امام علی علیه السلام، عادت، خصلت دوم آدمی است: «اَلعَادَةُ طَبْعٌ ثانٍ»(1) و ترک آن، از سخت ترین کارهاست. همچنین ایشان می فرماید: «اَصْعَبُ السَّیاسات نَقلُ العادات؛ سخت ترین سیاست ها، جابه جا کردن عادت هاست».(2)

متأسفانه عادت بدغذایی به شکل های گوناگونی در کشور جلوه گر می شود:

افزون بر اینکه باعث چاقی و افزایش قند خون می شود، میزان دفع کلسیم از بدن را هم افزایش می دهد. [در نتیجه، ]بیماری پوکی استخوان به ویژه در بین زنان رو به افزایش است. شدت این مسئله به حدی است که برآورد می شود 90 درصد جامعه دچار فقر کلسیم هستند که 40 درصد کمبود شدید کلسیم دارند».(1)

هر کدام از جسم انسان ها روزانه به مقدار معیّنی از غذا نیاز دارد که البته بر حسب اختلاف سن، مقدار و نوع غذاها با هم اختلاف پیدا می کنند. در دوره اول حیات کودکی، جسم به غذاهایی نیاز دارد که برای رشد و نمو بدن و استخوان بندی لازم است؛ چون در این مرحله، تمامی اعضای داخلی و خارجی بدن باید رشد و تکامل پیدا کند. این دوره از بدو ولادت تا اول دوره جوانی ادامه دارد و نیازمند موادی است که ساختمان عضلانی و اسکلت بندی جسم را تأمین می کنند. پس از دوره جوانی، یعنی رسیدن به رشد کامل و کهولت و پیری، دوره رشد بدن آدمی متوقف می شود و انسان فقط به غذاهایی نیاز دارد که نیروی از بین رفته و مستهلک شده روزانه او را دوباره تولید کنند.(1)

اگر در مصرف مواد غذایی، به این نکته مهم بی توجهی شود، پی آمدهای ناگواری به همراه خواهد داشت، مانند: اختلال در رشد جسمی و تکامل مغزی، کاهش بهره وری هوشی، کاهش قدرت یادگیری، افت تحصیلی، افزایش موارد ابتلا به بیماری های پوکی استخوان و در نهایت، کاهش توان مندی های افراد.

«ریشه بیماری های قلبی، فشار خون، مرض قند، تصلب شرایین و سرطان در کیفیت تغذیه است. با اختراع و به کار افتادن آسیاهای جدید برقی برای خرد و آرد کردن گندم و دیگر غلات، این امراض به نسبت قابل ملاحظه ای در مقایسه با گذشته افزایش یافته است؛ زیرا به کار افتادن این آسیاها و دستگاه های تصفیه شده غلات سبب شده است که ویتامین(E) و تمام ویتامین های (B) از آرد گرفته شود. در نتیجه، نانی که ما امروز مصرف می کنیم، فاقد این ویتامین هاست و بدن را ضعیف و حمله امراض پیری را در آن آسان می کند. در قدیم، نان و غلات، منبع بزرگی برای تهیه ویتامین ها بود و قدیمی ها با خوردن نان و غلات کامل، انواع ویتامین های لازم را به بدن خود می رسانیدند، ولی نان امروز ما که از آرد نرم است و تمام پوست و سبوس گندم از آن گرفته می شود، فاقد ویتامین بوده و می توانیم بگوییم چیز بی خاصیتی است. در کشورهایی مانند بلژیک که در زمان جنگ اول جهانی، نرم و الک کردن آرد نان را ممنوع کرده بودند، عده تلفات ناشی از بیماری های قلبی، تصلب شرایین، مرض قند و فشار خون به فاصله یک سال بسیار کاهش یافت و تلفات همه طبقات مردم از هر سنی به ویژه کسانی که بیش از هفتاد و پنج سال داشتند، تنزل محسوسی یافت».(1)

بهتر است یادآور شویم که پیشوایان معصوم علیهم السلام، همواره از غذاهای تصفیه نشده بهره می گرفتند. سوید بن غفله روایت می کند: «روزی بعد از

ص: 71

ظهر هنگام صرف غذا خدمت حضرت علی علیه السلامشرف یاب شدم. دیدم آن حضرت کنار سفره نشسته و نان خشکی در دست آن حضرت است که سبوس های جو در آن آشکار است. پیش فضه خدمت گزار آن حضرت رفتم و گفتم: چرا مراعات حال این پیرمرد را نمی کنید؟ چرا نان از آرد الک نکرده به او می دهید که این اندازه سبوس دارد؟ فضه گفت: خود آن حضرت دستور داده است که نانش از آرد الک نکرده باشد».(1)

طراحی کند که مواد مغذی لازم را با کمترین هزینه به دست آورد. برای مثال، «اگر فردی برای دریافت ویتامین C مورد نیاز خانواده خود نتواند روزی یک عدد پرتغال برای اعضای خانواده تأمین کند، اگر بداند در کلم نیز مقدار قابل توجهی از این ماده مغذی وجود دارد، می تواند با قیمت کمتر، ویتامین C را برای اعضای خانواده اش تأمین کند. [همچنین] اگر برای خانوده ای این امکان وجود ندارد که هر روز گوشت قرمز یا سفید مصرف کند، می تواند با مخلوط کردن گروه حبوبات و غلات یا مصرف لبنیات تا حدودی نیاز خانواده را به پروتئین برطرف سازد».(1)

این ناآگاهی ها نه تنها در میان قشرهای کم درآمد، بلکه در میان قشرهای تحصیل کرده و مرفه نیز دیده می شود، به گونه ای که بعضی از آنها دچار پرخوری هستند و بیش از نیازشان انرژی دریافت می کنند، ولی مواد مفیدی که دریافت می دارند، بسیار ناچیز است. این موضوع به ناآگاهی آنها از علم تغذیه برمی گردد.

کشاورزی اهمیت داده نمی شد، به گونه ای که کشور از نظر مواد غذایی به بیگانگان وابسته بود. با پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی، با توجه به آموزه های دینی اسلام، این بخش مورد توجه قرار گرفت. به همین دلیل، تلاش های صورت گرفته سبب شد «در بخش کشاورزی، تولید غذایی در دو دهه اخیر، به ازای هر نفر به طور نسبی افزایش یابد و سرانه تولید غذا از 692 کیلوگرم در سال 1372 به 837 کیلوگرم در سال 1382 برسد. در این مدت، جمعیت کشور 7/17 درصد رشد داشته و سرانه تولید غذا هم رشد 21 درصدی را دارا بوده است».(1)

هر چند تلاش های مسئولان و کشاورزان در عرصه تولید کشاورزی و قطع وابستگی از بیگانگان قابل ستایش است، ولی هنوز نارسایی های زیادی در این بخش دیده می شود. «بر پایه آمارهای موجود، به طور متوسط، 35 درصد از محصولات کشاورزی در ایران در مراحل گوناگون ضایع می شود که غذای 15 تا 20 میلیون نفر از جمعیت کشور است. ضایعات کشاورزی در سه مرحله پیش از برداشت، برداشت و پس از آن روی می دهد، ولی قسمت عمده ضایعات، مربوط به مراحل برداشت و پس از آن (تا مرحله مصرف) است».(2)

ص: 75

40 درصد اضافه بر نیاز و نزدیک به 20 درصد کمتر از نیاز خود انرژی و پروتئین مصرف می کنند. ازاین رو، دغدغه سیاست گذاری مسئولان باید بر روی 20 درصدی باشد که کمتر از نیاز، انرژی و پروتئین دریافت می کنند یا به عبارتی، گرسنگی شکمی دارند. هم زمان باید مراکز بهداشتی _ درمانی، نگران بیماری ناشی از پرخوری 40 درصدی باشند که انرژی بالا دریافت می کنند. این گونه افراد هم در اتلاف انرژی و پروتئین کشور مقصر هستند و هم بیش از دیگر افراد بیمار می شوند و جامعه موظف به حل معضلات پرخوری آنهاست.(1)

بدکاران است.»(1) رسول خدا صلی الله علیه و آلهنیز می فرماید: «أَلْجالِبُ اِلی سُوقِنا کالْمُجاهِدِ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَ الْمُحْتَکِرُ فِی سُوقِنا کَالْمُلْحِدِ فِی کِتابِ اللّهِ؛ آن که به بازار ما چیزی وارد می کند، مانند آن است که در راه خدا جهاد می کند و آن که در بازار ما احتکار می کند، مانند کسی است که در کتاب خدا کافر به شمار رفته است».(2)

پیشوایان معصوم علیهم السلام به شیوه عملی با این روش مقابله می کردند. داستان زیر گویای این مطلب است:

«سالی در مدینه آذوقه بسیار سخت یافت می شد و نرخ گندم و نان روز به روز بالا می رفت. کسانی که به واسطه تنگ دستی، آذوقه سال را تهیه نکرده بودند، مجبور بودند روز به روز آذوقه خود را از بازار بخرند. امام صادق علیه السلام از معتب، وکیل خرج خانه خود پرسید: ما امسال در خانه گندم داریم؟ معتب در پاسخ گفت: بلی، به قدری که چندین ماه را کفایت کند، گندم ذخیره داریم. حضرت فرمود: آنها را به بازار ببر و در اختیار مردم بگذار و بفروش. معتب گفت: یابن رسول الله! گندم در مدینه نایاب است. اگر اینها را بفروشیم، دیگر خریدن گندم برای ما میسر نخواهد شد. امام فرمود: همین است که گفتم، همه را در اختیار مردم بگذار و بفروش. معتب، دستور امام را اطاعت کرد و گندم ها را فروخت و نتیجه را گزارش داد. امام به او دستور داد: بعد از این، نان خانه مرا روز به روز از بازار بخر. نان خانه من نباید با نانی که در حال حاضر، توده مردم مصرف می کنند،

ص: 79

تفاوت داشته باشد. نان خانه من باید بعد از این نیمی گندم باشد و نیمی جو. من بحمدلله توانایی دارم که تا آخر سال، خانه خود را با نان گندم به بهترین وجهی اداره کنم، ولی این کار را نمی کنم تا در پیشگاه الهی، مسئله اندازه گیری معیشت را رعایت کرده باشم».(1)

است.»(1) رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز می فرماید: «لَیْسَ مِنّا مَنْ غَشَّ مُسْلِماً اوْ ضَرَّهُ أَوْ ماکَرَهُ ؛ هر کس به مسلمانی تقلب کند یا به او زیان رساند یا با وی حیله کند، از ما نیست».(2)

در روایت ها آورده اند که «روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله در بازار مدینه، به شخصی که مواد غذایی می فروخت، برخورد کرد. حضرت از مواد غذایی تعریف کرد و از قیمت آن پرسید. به رسول خدا صلی الله علیه و آله وحی شد که زیر آن مواد غذایی را ببیند. وقتی زیر مواد غذایی را دید، معلوم شد که این مرد تقلب کرده است؛ مواد غذایی نامرغوب را زیر و مواد مرغوب را روی آن ریخته است. فرمود: پس تو نسبت به مسلمانان خیانت کردی و متقلب هستی.»(3) همچنین آن حضرت، شیرفروشی را که آب داخل شیر می کرد، از این کار نهی کرد.(4)

کردن و همین طور جداسازی جانوران موذی استفاده می کند، ولی آلودگی مواد غذایی تنها به این عوامل بستگی ندارد. افزودنی ها، اسانس ها و رنگ ها را نیز باید به این عوامل اضافه کرد. امروزه ثابت شده که خطر باقی مانده از سموم دفع آفات نباتی و شیمیایی، کمتر از خطر ناشی از عوامل بیولوژیک نیست.

پژوهش ها نشان می دهد در کشورهایی که تکنولوژی این صنعت را دارند، بیشترین مرگ و میرها و بیماری های ناشی از مصرف مواد غذایی مربوط به استفاده از همین مواد شیمیایی است. برای مثال در بخش نگه داری مواد غذایی، ما از موادی چون بنزوات ها، سربات ها، نیترات ها و نیتریت ها در مواد غذایی مانند رب، نان، مایونز و... استفاده می کنیم که می تواند سبب سرطان شود.(1)

وخیمی مانند قحطی و گرسنگی را به همراه دارد؛ زیرا در شرایط جنگ و ناآرامی های سیاسی در یک کشور، تولید و توزیع مواد غذایی به شکل های گوناگون دست خوش تغییر می شود و بر کار تولید غذا و تغذیه مردم اثر می گذارد.

برای مثال، هنگام جنگ، بسیاری از کشتزارهای کشاورزی، تخریب یا از رده تولید خارج می شوند و بسیاری از امکانات این بخش مانند ماشین آلات و سوخت، در جبهه های جنگ مورد استفاده قرار می گیرد. از همه مهم تر، به هم خوردن تعادل اجتماعی، مسئله توزیع مواد غذایی را نیز به نوعی با مشکل روبه رو می سازد.

هکتار از زمین های مرغوب و حاصل خیز کشاورزی، بر اثر گسترش بی رویه و بی برنامه شهرها به وسیله زمین خواران بزرگ به مناطق مسکونی تبدیل می شوند یا به سبب افزایش قیمت زمین، به حالت آیش رها می شوند که همین امر در محدود شدن زمین ها و تولیدات کشاورزی مؤثر است.

جای نوشابه گازدار از دوغ، به جای پفک و بیسکویت و کلوچه از گندم، شاه دانه و کشمش و به جای سوسیس، کالباس، همبرگر و پیتزا از سیب زمینی، تخم مرغ، سبزی و ماست استفاده کرد. همین طور بهتر است موادی مانند سُس و آب لیمو را خودمان تهیه کنیم تا از گزند مواد افزودنی در امان باشیم.

غذایی از محصولات و فرآورده های کشاورزی تأمین می شود. به همین سبب، فعالیت های بخش کشاورزی در برقراری امنیت غذایی، ریشه کنی گرسنگی و سوء تغذیه و استقلال و خودکفایی آن جامعه نقش اساسی دارد. از سوی دیگر، دین اسلام به این موضوع بسیار اهمیت می دهد، چنان که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده است: «مَنْ زَرَعَ زَرْعاً فَاَکَلَ مِنْهُ طَیْرٌ کانَ لَهُ صَدَقَةٌ؛ هر که کشتی کند و پرنده ای از آن بخورد، برای وی صدقه است.»(1) در جای دیگری نیز می فرماید: «اِزْرَعُوا و أَغْرِسُوا وَ اللّهِ ما عَمِلَ النّاسُ عَمَلاً أَحَلَّ وَ لا أَطْیَبَ مِنْهُ؛ زراعت کنید و درخت بنشانید. به خدا سوگند، مردم عملی حلال تر و پاک تر از این انجام نداده اند.»(2) همچنین پیامبر اسلام، پرورش دام را مایه برکت می داند و می فرماید: «اَلْغَنَمُ بَرَکَةٌ؛گوسفند مایه برکت است».(3)

ازاین رو، لازم است دولت در اولین گام، با برنامه ریزی در زمینه توسعه روستاها، حمایت از دستاوردهای انقلاب سبز (انتخاب گونه های پربازده، استفاده از کودهای شیمیایی و سموم دفع آفات نباتی، بهبود و اصلاح روش های آبیاری، بهره گیری از ماشین های کشاورزی مطلوب) استفاده منطقی از ظرفیت های خشکی و دریا، احیای زمین های کم بازده، توسعه کشت های مشارکتی و توجه ویژه به بخش تحقیقات غذایی، میزان تولید را تا سطح مطلوب افزایش دهد تا مشکلات بخش تغذیه را ریشه کن کند.

ص: 89

روزی یک عدد پرتقال برای اعضای خانواده اش تأمین کند، اگر بداند در کلم نیز مقدار زیادی از این ماده مغذی وجود دارد، می تواند با قیمت کمتر، ویتامین C را برای اعضای خانواده فراهم کند. اگر برای خانواده ای این امکان وجود ندارد که هر روز گوشت قرمز یا سفید مصرف کند، می تواند با ترکیب کردن گروه حبوبات و غلات یا مصرف لبنیات با این گروه های غذایی، تا حدود زیادی، نیاز بدن خود را به پروتئین برآورده سازد.

متأسفانه نه تنها قشرهای کم درآمد جامعه، بلکه قشر مرفه و تحصیل کرده نیز از این واقعیت ها بی خبرند. همین طور برخی مردم، دچار عادت پرخوری هستند و در بسیاری از موارد، این افراد بیش از نیازشان انرژی دریافت می کنند که مواد مفید آن بسیار ناچیز است. این مسئله کاملاً به ناآگاهی آنها بازمی گردد. در مجموع، صدا و سیما می تواند با طراحی مناسب برنامه ای و دادن اطلاعات تغذیه ای درست به مردم، به ویژه با الهام از منابع دینی، مردم را به سوی تهیه غذای مناسب با کم ترین هزینه راهنمایی کند.

در حالی که بر اساس نتایج تحقیقات وزارت بهداشت، دفتر بهبود تغذیه، یونیسف، آزمایشگاه ملی و انستیتو تغذیه و صنایع غذایی، «ذخایر آهن 33 درصد کودکان 15 تا 23 ماهه در کشور، کمتر از میزان استاندارد است و این کودکان بالقوه می توانند به کم خونی و فقر آهن دچار شوند. از بین این گروه از کودکان 15 تا 23 ماهه، 11 درصد آنان دچار کم خونی و فقر آهن هستند. به عبارتی دیگر، 43 درصد کودکان 15 تا 23 ماهه دچار درجاتی از کمبود آهن در خونشان هستند.»(1) بر اساس تحقیقی دیگر، «سوء تغذیه کودکان، سالانه 5/5 میلیارد دلار به کشور زیان وارد می سازد».(2)

بنابراین، رسانه ملی باید با برجسته کردن این گونه مشکلات، دولت مردان را به تصمیم گیری در این زمینه وادارد.

باشد. هر چند رسانه برای درآمد بیشتر، نیازمند پخش آگهی بازرگانی است، ولی باید در تبلیغ مواد غذایی، بیشتر دقت داشته باشد. در امر تبلیغات کالاها و خدمات مصرفی به ویژه مواد غذایی بهتر است مواد غذایی ضروری و مفید که در سلامتی مردم نقش کلیدی دارند، در اولویت قرار گیرند.

باید دانست که تغییر عادت غذایی، کار ساده ای نیست؛ زیرا عادت ها و روش های غلط در دوره طولانی به وجود آمده اند و برای تغییر آنها مدت زیادی وقت لازم است، ولی این کار با آموزش پیوسته و با دقت و ظرافت بیشتر امکان پذیر است. کافی است با آموزش درست، به مردم فهماند که در تغذیه، سن و سال مطرح نیست و هیچ وقت برای به کار بستن اصول تغذیه صحیح دیر نخواهد بود. آنان باید بدانند که بیماری و سلامتی شان با رفتار و عادت آنها رابطه مستقیم دارد.

سفره غذا در اسلام احترام بسیاری دارد، ولی در برنامه های نمایشی تلویزیون، به سفره بی حرمتی می شود.

نمونه برجسته آن در فیلم سینمایی مهمان مامان بود. در این فیلم، تقریبا همه بازیگران هنگام تهیه غذا، با رقصاندن بدن، به ظاهر به هم کمک می کنند و پدر خانواده زمان آماده شدن غذا، در وسط سفره، ضمن رقصیدن، ترانه هم می خواند.

شاید عده ای بگویند با توجه به طنز بودن فیلم، این حرکات توجیه می شود، ولی در پاسخ باید گفت مهم این است که مسئولان رسانه آن را تأیید و پخش کرده اند. بی احترامی به نان و سفره، طنز و غیرطنز ندارد و از هیچ برنامه ای پذیرفته نیست. در فیلم های غیرطنز هم بی احترامی به سفره غذا دیده می شود. بیشتر دعواها، عصبانیت ها، قهرها، شوخی ها و صحبت کردن ها سر سفره و هنگام غذا خوردن رخ می دهد، در حالی که مسلمان باید سر سفره، آرامش داشته باشد و هنگام غذا خوردن صحبت نکند و غذا را بجود.

بی شک، بیننده تلویزیون وقتی این گونه صحنه ها را از رسانه ملی می بیند، این احساس به او دست می دهد که سر سفره، محل مناسبی برای این گونه رفتارهاست.

کمپوت، بستنی، تخم مرغ، کره، شیر، برنج و چای، از این جمله اند که در رسانه ملی به آنها پرداخته می شود.

مواد غذایی تبلیغی، به دو دسته تقسیم می شوند: دسته اول، موادی که به وسیله صنایع تبدیلی تولید می شوند، مانند: انواع سوسیس، کالباس، رب، سس و تن ماهی. دسته دوم، موادی هستند که وضعیت طبیعی خود را حفظ کرده اند یا به دیگر سخن، از دست کاری انسان در امان بوده اند. انواع تخم مرغ، برنج و مواد لبنی از این گونه اند.

تبلیغ گروه غذایی دسته اول به مراتب بیشتر از نوع دوم است، در حالی که با توجه به افزودنی های خطرناک برای نگه داری این نوع مواد غذایی باید تبلیغات این کالاها محدودتر باشد.

شیوه نامناسب تبلیغ مواد غذایی در رسانه نیز موضوعی دیگر است. برای مثال، وقتی رسانه قصد دارد ماده ای غذایی را به عنوان ماده مطلوب و سودمند معرفی کند، افراد چاق یا کودکان تپل، سوژه تبلیغات قرار می گیرند و به بیننده این گونه القا می کند که با خوردن این ماده غذایی، این گونه سالم و فربه خواهند بود، در حالی که چاقی هرگز نشانه سلامتی نیست و انواع بیماری ها در کمین این افراد است.

نخستین مشکلی که در تهیه این گونه برنامه ها دیده می شود، بهره گیری از وسایل به ظاهر مدرن و انواع بشقاب ها و ظروف گران قیمت و کریستالی است. همین طور مواد غذایی تولید شده در صنایع تبدیلی مانند سوسیس، کالباس، پنیر پیتزا و افزودنی هایی مانند رب، سس، آب لیمو دیده می شود. گاه آشپزها حتی از افزودنی هایی نام می برند که برای مخاطبان شناخته شده نیست. بی شک، این نوع مواد غذایی اگر در سطح خاصی مصرف شوند، به دلیل بهره گیری از موادی مانند: بنزوات، سربات ها، نیترات ها و نیتریت ها برای نگه داری آنها می توانند برای سلامتی انسان زیان بار باشند. ازاین رو، استفاده بیش از حد از این نوع مواد غذایی افزون بر زیان بار بودن برای سلامتی، این ذهنیت را ایجاد می کند که شاید هدف از تهیه و معرفی برنامه آشپزی نیز سرگرمی و تبلیغ مواد غذایی تولید شده در صنایع غذایی است.

مشکل دیگر در تهیه این برنامه ها، آموزش و ترویج غذاهایی با ترکیبات گوناگون است، به گونه ای که یک خانواده چهار نفره برای تهیه یک ناهار باید چند برابر غذای معمولی هزینه کنند. ازاین رو، بهتر است برنامه های آشپزی رسانه ملی به چگونگی پخت غذاهای مقوی و سنتی خودمان با حفظ تنوع و ابتکار اختصاص یابد که با هزینه و امکانات مالی بیشتر خانواده ها سازگارتر است. بهتر است با معرفی هر غذا، به خاصیت مواد از نظر علمی هم پرداخته شود. البته چندی است در برنامه ها از کارشناسان تغذیه هم بهره گرفته می شود، ولی بهتر است کارشناسان محترم، واقعیت های موجود در غذاها به ویژه غذاهای ترکیبی و غذاهایی مانند: سوسیس، کالباس، همبرگر، پنیر پیتزا را به خانواده های محترم یادآور شوند و آشپزهای محترم نیز بکوشند از وسایل ساده تر بهره بگیرند.

ص: 98

به نظر می رسد این رویکرد باید زودتر آغاز شود و بهتر است این رویکرد، دینی باشد. بی شک، در رویکرد دینی، باید به موضوع اخلاق و سلامتی در تبلیغات غذایی و اطلاع رسانی صحیح و دقیق درباره مواد غذایی توجه شود. در این رویکرد، ایجاد جوّ کاذب و صحنه های دروغین و حقه های هنری (موسیقی، نور، تصویر و...) برای تشویق مردم به مصرف مواد غذایی زیان بار جایی ندارد، بلکه تبلیغ باید با اشاعه اصل اعتدال و نهی از اسراف و در نظر گرفتن وضعیت اقتصادی متناسب با جامعه، فرهنگ و امکانات مالی انجام شود.

و همسایه اش گرسنه باشد و بداند، به من ایمان نیاورده است».

10. «ما مَلَأَ آدَمِیُّ وِعاءً شَرَّاً مِنْ بَطْنِهِ یَجِبُ ابْنُ آدَمَ أَکَلاتٍ یُقِمْنَ صُلْبَهُ؛ آدمی، ظرفی بدتر از شکم پر نمی کند. برای آدمی زاد، غذا به اندازه ای که بنیه او را نگه دارد، کافی است».

11. «لا تُمِیتُوا الْقُلُوبَ بِکَثْرةِ الطَّعامِ وَ الشَّرابِ فَاِنَّ الْقَلْبَ یَمُوتُ کَالزَّرْعِ اِذا أَکْثَرَ عَلَیْهِ الْماءُ؛ دل های خود را به زیاد خوردن و نوشیدن نمیرانید که دل چون زراعت است؛ وقتی آب زیاد شد، خواهد مرد».

امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود:(1)

1. «صَلاحُ الْبَدَنِ الْحِمْیَةُ؛ صلاح بدن در پرهیز است».

2. «لا تُنالُ الصِّحَّةُ اِلاّ بِالْحِمیَةِ؛ کسی جز از راه پرهیز به سلامتی نرسد».

3. «لا صِحَّةَ مَعَ نَهَمٍ؛ با پرخوری، تندرستی نخواهد بود».

4. «لا فِطْنَةَ مَعَ بِطْنَةٍ؛ با پرخوری، زیرکی نخواهد بود».

5. «اَلْتُّخْمَةُ تُفْسِدُ الْحِکْمَةَ؛ پرخوری، حکمت و فرزانگی را تباه می سازد».

6. «بَطْنُ الْمَرءِ عَدُوُّهُ؛ شکم آدمی، دشمن اوست».

7. «اِحْفَظْ بَطْنَکَ وَ فَرْجَکَ فَفیهِما فِتْنَتُکَ؛ شکم و دامن خود را نگه دار که بلا و گرفتاری تو در آن است».

8. «اَلْبِطْنَةُ تَمْنَعُ الْفِطْنَةَ؛ پرخوری از زیرکی جلوگیری می کند».

9. «اِیّاکُمْ وَ الْبِطْنَةَ فَاِنَّها مَقْساةٌ لِلْقَلْبِ؛ بپرهیزید از پرخوری که دل را سخت کند».

10. «إِیّاکَ وَ الْبِطْنَةَ فَمَنْ لَزِمَّهَا کَثُرَتْ اَسْقامُهُ وَ فَسَدَتْ أَحْلامُهُ؛ بپرهیزید از پرخوری

ص: 103

که هر کس بدان دچار شود، دردهایش بسیار و خواب هایش آشفته گردد».

11. «أَمْقَتُ الْعِبادِ اِلَی اللّهِ سُبْحانَهُ مَنْ کانَ هِمَّتُهُ بَطْنَهُ وَ فَرْجَهُ؛ مبغوض ترین بندگان در پیشگاه خدای سبحان کسی است که اندوهش شکم و دامنش است.»

12. «قَلَّ مَنْ اَکْثَرَ مِنَ الطَّعامِ فَلَمْ یَسْقَمْ؛ کم است کسی که غذای بسیار بخورد و بیمار نگردد».

13. «اِیّاکَ وَ اِدْمانَ الشَّبْعِ فَإِنَّهُ یُهَیِّجُ الْأَسْقامَ وَ یُثِیرُ الْعِلَلَ؛ بپرهیزید از ادامه پرخوری که به راستی، دردها را برانگیزد و بیماری ها را تحریک کند».(1)

14. «اِذا مُلِی ءَ الْبَطْنُ مِنَ الْمُباحِ عَمِیَ الْقَلْبُ عَنِ الصَّلاحِ؛ هنگامی که شکم از مال مباح پر شود، دل از رسیدن به صلاح کور گردد».(2)

15. «کَیْفَ تَصْفُو فِکرَةُ مَنْ یَسْتَدِیمُ الشَّبْعَ؛ چگونه زلال می گردد اندیشه کسی که به پرخوری ادامه می دهد».(3)

16. «بِئْس قَرِینُ الْوَرَعِ الشَّبْعُ؛ برای پارسایی، سیری همراه بدی است».(4)

امام رضا علیه السلام فرمود:

«لَوْ اَنَّ النّاسَ قَصَدُوا فِی الْمَطْعَمِ لَاسْتَقامَتْ اَبْدانُهُمْ؛ اگر مردم حد میانه را در خوراک رعایت می کردند، بدن هایشان سالم می ماند».(5)

ص: 104

الف) غذا لذت بخش می شود. ب) غذا برکت می یابد.

ج) غذا بدون ضرر می شود. د)هیچ کدام3

7. واجبات غذا در اسلام چیست؟

الف) مصرف غذاهای پاک ب) مصرف غذاهای حلال

ج)پرهیز از مصرف غذاهای حرام و ناسازگار با طبیعت د) هر سه مورد3

8. غذا خوردن هنگام سیری در اسلام چه حکمی دارد؟

الف) حلال ب) حرام ج) مکروه3 د) مستحب

9. کدام معصوم علیه السلاممی فرماید: «غذای داغ برکت ندارد».

الف) امام رضا علیه السلام3 ب) امام صادق علیه السلام ج) امام باقر علیه السلام

د) امام هادی علیه السلام

10. غذا خوردن هنگام راه رفتن چه حکمی دارد؟

الف) اشکال دارد. ب) اشکال ندارد. ج) مستحب است. د) مکروه است.3

11. این سخن از کیست؟ «پوست گرفتن میوه کراهت دارد».

الف) امام صادق علیه السلام 3ب) امام رضا علیه السلام ج) امام باقر علیه السلام د) امام موسی علیه السلام

ص: 106

13. شما بیشتر ترجیح می دهید از غذاهای آماده استفاده کنید یا غذاهای خانگی؟ چرا؟

14. به نظر شما دولت برای بهبود تغذیه در کشور باید بیشتر به چه موردی توجه داشته باشد؟

13. برای مقابله با تهدیدکنندگان امنیت غذایی، انجام چه کارهایی ضروری به نظر می رسد؟

14. وظایف دستگاه های فرهنگی به ویژه رسانه ملی در ارتقا و بهبود وضعیت تغذیه در جامعه چیست؟

15. ثبات بازار تا چه اندازه ای در بهبود وضعیت تغذیه مؤثر است؟

16. نقش روستاها را در افزایش تولیدات غذایی توضیح دهید؟

8. مجید نوریان، الگوی مصرف در اسلام و غرب، قم، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما، چاپ اول، 1383.

9. سید موسی صدر، صلیبی شبستری، محمود حکیمی، مبارزه اسلام با فقر و گرسنگی، قم، جهان آرا.

10. عبدالکریم بی آزار شیرازی، خوردنی ها و آشامیدنی ها، قم، مؤسسه انتشارات بعثت، بی تا.

ص: 110

10. جزایری، غیاث الدین، اسرار خوراکی ها، تهران، امیر کبیر، چاپ دوم، 1381.

11. حسینی، سید محمد، فرهنگ لغات و اصطلاحات فقهی، تهران، سروش،چاپ اول، 1382.

12. حکیمی، محمدرضا، الحیاة، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

13. __________________________ ، ترجمه الحیاة، برگردان: احمد آرام، تهران، دفتر نشرفرهنگ اسلامی، چاپ اول، 1376.

14. __________________________ ، معیارهای اقتصادی در تعالیم رضوی، قم، دفترتبلیغات، چاپ دوم، 1376.

15. دوکاسترو، ژورئه، انسان گرسنه (ژوپیتیک گرسنگی)، برگردان: میرجزنی،تهران، امیر کبیر، چاپ ششم، 1356.

16. رسول محلاتی، سید هاشم، ترجمه و شرح غررالحکم و دررالکلم آمدی (موضوعی)، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ ششم، 1383.

17. زمانی وجدانی، مصطفی، داستان ها و پندها، بی جا، انتشارات پیام عدالت،چاپ دوم، 1377.

18. سعدی، مصلح الدین، گلستان، تهران، امیر کبیر، 1376.

19. سلیمان بحرانی، سید هاشم، تفسیر برهان، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، 1419 ه . ق.

20. صحفی، محمد، تعالیم آسمانی اسلام، قم، اهل بیت علیهم السلام، چاپ اول، 1372.

21. صداقت، علی اکبر، یک صد موضوع، 500 داستان، قم، تهذیب، 1380.

22. صدوق، محمد بن علی بن الحسین ابن جعفر، ترجمه و متن من لایحضر

ص: 112

الفقیه، تهران، نشر صدوق، چاپ چهارم، 1368.

23. طباطبایی، سید محمدحسین، فلسفه اقتصاد در اسلام، قم، چاپ حوزه،چاپ اول، 1361.

24. طبرسی، رضی الدین حسن بن الفضل، مکارم الاخلاق، قم، منشورات شریف راضی، چاپ ششم، 1368.

25. عسگری، محمد تقی، طب الرضا و طب الصادق علیهماالسلام، (طب و درمان دراسلام) برگردان: کاظمی خلخالی، قم، رئوف، 1371.

26. غفاری، علی اکبر، ترجمه و متن عیون اخبار الرضا، چاپ دوم، 1373.

27. فرجی، عبد الرضا، جغرافیای اقتصادی ایران، تهران، پیام نور، چاپ دوم،1374.

28. قرنی، علی، نصایح و مواعظ سودمند، قم، صحفی، 1372.

29. قمی، شیخ عباس، سفینة البحار، بیروت، دارالاسوه، 1414 ه . ق.

30. کریمی نیا، محمد علی، الگوی تربیت کودکان و نوجوانان، قم، مؤلف، چاپ نهضت، چاپ اول، 1375.

31. کلینی، محمد بن یعقوب، فروع کافی، بیروت، دار الاضواء، بی تا.

32. کوه کمره ای، محمدباقر، آسمان و جهان، تهران، اسلامیه، 1353.

33. گروه مؤلفان، بهداشت و محیط خانواده، تهران، منادی تربیت، چاپ سوم،1379.

34. __________________________ ، جغرافیا 1، کد 2/225، تهران، وزارت آموزش و پرورش، چاپ پنجم، 1379.

35. __________________________ ، جغرافیا2، کد 1/271، تهران، وزارت آموزش و پرورش، چاپ پنجم، 1379.

ص: 113

36. مجدی، عطاء الله، هزار گوهر، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اول،1368.

37. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1385 ه . ق.

38. ___________________________ ، حلیة المتقین، قم، هجرت، چاپ هشتم، 1374.

39. محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، برگردان: محمدرضا شیخی،دارالحدیث، بی تا.

40. مصباح یزدی، محمدتقی، جامعه و تاریخ، قم، سازمان تبلیغات اسلامی،1368.

41. مطهری، مرتضی، داستان راستان، قم، انتشارات صدرا، چاپ دوم، خرداد1378.

42. مورلاپه، فرانسیس و کونیز جوزف، گرسنگی جهانی، برگردان: مهدی افشار و مهدی نکودست، تهران، ایران شهر، چاپ اول، 1370.

43. موسوی خمینی، سید روح الله، توضیح المسائل، انتشارات گنجینه، 1365.

44. مولوی، جلال الدین، مثنوی معنوی، تهران، انتشارات سیروس، چاپ اول، 1378.

45. نوری طبرسی، حسین بن محمد، مستدرک الوسائل، بیروت، مؤسسه آل البیت، 1409 ه . ق.

46. ورام ابن ابی فراس المالکی، ابوالحسن، ترجمه و متن مجموعه ورام،برگردان: محمدرضا عطایی، مشهد، آستان قدس رضوی، چاپ اول، 1369.

47. هاوزر، گلیورو، گذرنامه برای یک زندگی نوین، برگردان: احمد نراقی،

ص: 114

تهران، کتاب خانه ایران، 1355.

48. هویری، علی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، بیروت، مؤسسة التاریخ العربی،بی تا.

ص: 115