ص: 2

یکی از مشکلاتی که امروزه جامعه اسلامی را در عرصه خرد و کلان فراگرفته، کم توجهی به مقوله بهره وری است که پی آمدهای زیان بار آن را می توان در درون خانواده ایرانی و عرصه اجتماع و اقتصاد کشور جست وجو کرد. این معضل سبب شده است کشور ما با وجود دارا بودن ظرفیت های عظیم مادی (منابع، سرمایه ها، نیروی انسانی کارآمد) و معنوی (برخورداری از آموزه های ارزشمند دینی)، نتواند به جایگاه بلند خویش در میان دیگر کشورهای توسعه یافته دست یابد.

پژوهش حاضر، گامی است در جهت آشنا ساختن مخاطبان با مبانی و اصول بهره وری از دیدگاه اسلام. در این راستا، نویسنده محترم پس از تبیین ضرورت توجه به مقوله بهره وری، پیشینه موضوع و اهداف آن، مؤلفه های بهره وری مطلوب را در پرتو آموزه های دینی برشمرده و بررسی کرده است. در ادامه پژوهش، تلاش شده آسیب های بهره وری در جامعه اسلامی در عرصه های خرد و کلان بیان شود و سپس راهکارهای اصلاحی برای رسیدن به بهره وری بالا تبیین گردد. در پایان پژوهش نیز پیشنهادهای رسانه ای برای اصحاب رسانه آمده است.

با سپاس از تلاش پژوهشگر ارجمند، جناب آقای حسین بافکار، امید است این پژوهش در تهیه برنامه های مربوط به بهره وری، به کار اصحاب رسانه آید .

انّه ولیّ التوفیق

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص: 4

جامعه منتقل کنند.

به یقین، هر قدمی که در راه ترویج و بهبود بهره وری اسلامی برداشته شود، خدمتی مقدس و شایسته سپاس گزاری خواهد بود. پژوهش حاضر، حرکتی هرچند کوچک برای معرفی این فرهنگ است. امید که با تمام کاستی هایش، برای فرهنگ سازان محترم، سودمند افتد.

در این نوشته اهتمام بر این است که به سه پرسش اساسی زیر پاسخ داده شود:

1. فرهنگ بهره وری در اسلام بر چه اصولی استوار است؟

2. در حال حاضر چه موانعی فراروی بهره وری در ایران قرار دارد؟

3. وظایف افراد جامعه، دولت و رسانه ملی در برابر موانع فراروی بهره وری چیست؟

ص: 6

می سازد.

آنها با مشکل روبه رو خواهد ساخت، موجب وارد آمدن خسارت های جبران ناپذیری بر محیط زیست خواهد شد. از همه مهم تر، احساس محدودیت منابع، همواره تسلط آزمندانه را بر منابع تشدید خواهد کرد و سبب خواهد شد آنها هر روز مشکل تر و گران تر از روز پیش به دست آیند. با چنین وضعیتی، گسترش فرهنگ بهره وری، بهترین گزینه برای پاسخ به محدودیت منابع در آینده است.

سازمان ملی بهره وری ایران هم بر این باور است که:

بهره وری، یک نگرش عقلایی به کار و زندگی است که هدف آن، هوشمندانه تر کردن فعالیت ها برای دست یابی به زندگی بهتر و متعالی تر است.(1)

آخرین و دقیق ترین تعریف بهره وری، مجموع اثر بخشی و کارآیی است:

بهره وری = اثربخشی (اجرای کارهای درست) + کارآیی (اجرای درست کارها). (2)

یعنی برای اینکه بتوانیم در کار خود اثربخش باشیم و به هدف برسیم، باید کارهای درست را انجام دهیم. پس از انتخاب درست ترین کار هم، باید کارآیی خود را با انجام کار به صورت شایسته بالا ببریم.

اگرچه هر کدام از این تعریف ها در جایگاه خود درست و کارآمد است، بهره وری می تواند بیشترین استفاده از کمترین امکانات و منابع مادی و معنوی در راه رسیدن به رشد و شکوفایی همه جانبه زندگی انسان باشد. منظور از امکانات و منابع مادی، فن آوری، مدیریت، نیروی انسانی و منابع طبیعی است. منظور از منابع معنوی هم ارزش ها، رفتارها، هنجارها، نگرش ها و اسلوب هایی است که قابل اندازه گیری نیستند، ولی می توانند نقش مهمی در بهبود بهره وری به طور مستقیم و غیرمستقیم ایفا کنند.

ارزشمند می فرماید: «کسی که امروز خود را اصلاح و کوتاهی های دیروز خود را جبران کند، رستگار می شود». (1)

امام صادق علیه السلام هم می فرماید: «هر کس دو روزش یکسان باشد، فریب خورده است».(2)

چو کس کار امروز خود را درست

رساند به انجام و چالاک و چست

به جبران دیروز کوشد هم او

بود رستگار آن پسندیده خو (3)

بی شک، با توجه به دو منبع فیاض الهی (قرآن و سنت)، مفاهیم ارزشمند فراوانی از کلام باری تعالی و معصومان علیهم السلام می توان یافت که انسان را به بهره گیری بهینه از نعمت ها، فرصت های ارزشمند عمر، دقت و اتقان در کار، نظم و مشارکت در امور، پیش گیری از اسراف و ده ها مفهوم ارزشی دیگر فرامی خوانند. همه این موارد، انتظارهایی است که فرهنگ بهره وری امروز از انسان دارد. به یقین، هر تلاشی که در به فعلیت رساندن آن مفاهیم ارزشمند انجام پذیرد، کوششی در راه بهره ور ساختن خود و جامعه خواهد بود؛ چنان که علامه محمدتقی جعفری، بهره وری را «به فعلیت رساندن مفیدیت یک موضوع، اعم از انسانی و غیرانسانی برای رفع نیازهای اصلی و فرعی زندگی مادی و معنوی» می دانست. (4)

ص: 11

ناشی از تمایل وی به بهره وری دانست.

مدارک به جا مانده از ویرانه های باستان نشان می دهد با آنکه پیشینیان ما واژه بهره وری را به کار نمی بردند، در عمل، بازده محصولات خود را سال به سال ثبت می کردند. دولتیان در زمان های قدیم، به اندازه گیری بهره وری برزگران و زمین های مورد کشت علاقه مند بودند. همین طور در دوره کشاورزی، با بزرگتر شدن زمین های کشاورزی، مزرعه داران و کشاورزان به این نتیجه رسیدند که برای بهره گیری بهتر، از نیروی کار بیشتری استفاده کنند. توسعه خانواده در این دوره، اندیشه ای منطقی برای افزایش بهره وری بود. این مسئله در عصر صنعت با برداشتن گام هایی در راه بازده کارگر در کارخانه و اندازه گیری زمان آغاز شد؛ به این شیوه که میزان کارآیی کارگرها در زمان مساوی با یکدیگر مقایسه می شد و متخصصان زمان سنجی، شمار قطعه های تولید شده را در یک واحد زمانی ثبت می کردند. در حقیقت، این زمان سنجی، بیانگر گرایش انسان به تولید بیشتر با تعداد محدود نیروی کار و به معنای افزایش بهره وری بود. (1)

در سال 1766م. ، کوییزنی (2)( Quesny) برای نخستین بار، واژه «بهره وری» را به طور رسمی و جدی در مقاله ای مطرح کرد. جنبش های افزایش بهره وری هم با ایجاد سازمان های مستقل و مسئول مطالعات بهره وری پس از پایان جنگ جهانی دوم، نخست در اروپا با تشکیل آژانس بهره وری اروپا (EPA)آغاز و سپس در آسیا در سال 1961 با تأسیس سازمان بهره وری آسیایی (APO)دنبال شد. این سازمان در حال حاضر شانزده عضو دارد و ایران یکی از اعضای آن است. در ایران نیز سازمان بهره وری ملی در سال 1370 به عنوان ضرورتی برای بالا بردن سطح زندگی و

ص: 13

پی ریزی جامعه ای مرفه تأسیس و نام گذاری شد. رسالت اصلی سازمان ملی بهره وری، بالا بردن بهره وری در همه ابعاد و سطوح فعالیت ها در کشور است. ترویج فرهنگ بهره وری بین تمام افراد جامعه، نخستین گام برای تحقق این مسئله به شمار می آید.

درجه، به کار خود کیفیت می بخشد. البته برای دست یابی به این مهم (افزایش کیفیت)، نیازمند به کارگیری مفاهیم (1)و معیارهای ارزشی در عمل است که او را در رسیدن به اهداف متعالی به ویژه به دست آوردن رضایت الهی (قرب الی اللّه) جهت دهد.

خدا به دور است کسی که با داشتن آب و زمین، فقیر باشد.»(1) ایشان، بهره گیری بهینه از منابع و امکانات را برای افزایش تولید، رفع نیازها و ریشه کنی فقر که یکی از موانع اساسی رشد و تعالی است، لازم و ضروری می داند.

است؛ زیرا هر انسان و جامعه ای که به مسئله انباشت و استفاده مناسب از زمان اهمیت ندهد، گرفتار پیچ و خم ها و روزمرگی ها خواهد شد. در نهایت، زمان را از دست خواهد داد و چنین جامعه و انسانی، دستخوش زیان خواهد بود. فراموش نکنیم که خداوند در سوره عصر به زمان سوگند یاد کرده و امام علی علیه السلام نیز به غنیمت شمردن فرصت ها تأکید فرموده است: «فرصت های خیر را غنیمت بشمارید؛ که به راستی همانند گذشتن ابر می گذرد.» (1)همچنین ایشان، انسان را از ضایع کردن اوقات بر حذر داشته است و می فرماید: «هرگاه فرصت به دست آمد، آن را غنیمت دان که ضایع کردن آن غصه است». (2)

بنابراین، باید بهره وری از زمان را زیربنای حرکت جامعه قرار داد و نظام اجتماعی را به گونه ای طراحی و سازمان دهی کرد که همه افراد جامعه ارزش زمان را دریابند و از هرزروی آن جلوگیری کنند. پس بهتر است به پند پروین اعتصامی عمل کرد که:

جهد را بسیار کن، عمر اندکی است

کار را نیکو گزین، فرصت یکی است

کاردانان چون رفو آموختند

پاره های وقت بر هم دوختند

عمر را باید رفو با کار کرد

وقت کم را با هنر بسیار کرد

کار را از وقت چون کردی جدا

این یکی گردد تباه، آن یک هوا

ص: 18

گرچه اندر دیده و دل، نور نیست

تا نفس باقی است، تن معذور نیست (1)

در پایان این بحث، اهداف بهره وری در قالب یک شعر ارائه می شود:

خ _ خواهی که بدانی هدف از بهره وری چیست؟

این هفت شمار است تو را یار و مدد کار

ب _ بهره بهتر ز تلاش و هنر کار

با خرج کم، وقت کم و کوشش بسیار

ه _ هم قدمی با همه در عرصه تولید

تا پر شود از زحمت تو عرصه بازار

ر _ رشد و توانایی فرهنگی و مالی

تا فکر تو افزون شود و سود تو سرشار

ه _ هر چه توانی، تو بکن مصرف کمتر

تا زان شود مکنت بسیار پدیدار

و _ وقت شناسی به سر کار و به هر جای

تا آنکه به موقع شوی از کار سبک بار

ر _ رهبری کار به کوتاه ترین راه

تا کار تو آسان شود و راه تو هموار

ی _ یاری پی تولید فزون تر

تا بهره وری بهر تو بسیار دهد بار(2)

ص: 19

با ارج گذاری به انسان به دست می آید.

در ادامه، برای روشن شدن موضوع به شرح مواردی می پردازیم که بیانگر ارج نهادن انسان در بهره وری است.

افراد آن است. نظام اسلامی هم از این قاعده بیرون نیست. اسلام برای ترقی و تکامل انسان، حد و مرزی نمی شناسد. به همین دلیل، از درجازدن و راکد ماندن انسان به مصیبت و خسران تعبیر شده است. امام باقر علیه السلام در این باره می فرماید: «بلا و مصیبتی همانند سبک شمردن گناه و رضایت انسان به وضعیت موجود نیست».(1)

از سوی دیگر، ارزش شرافت و کرامت انسان، در گرو تلاش و کوشش سازنده است. امام علی علیه السلام می فرماید: «قَدُر الرَّجُل عَلی قَدرِ هِمَّتُه؛ ارزش هر کس به اندازه همت اوست»؛ (2)زیرا در پرتو کار و تلاش است که انسان در وهله نخست می تواند نیازهای اولیه زندگی را تأمین و سپس به طرف قرب الهی حرکت کند. قرآن کریم به صراحت، انسان را به کوشش دعوت می کند و می فرماید: «وَ أَنْ لَیْسَ لِْلإِنْسانِ إِلاّ ما سَعی؛ اینکه برای انسان جز حاصل تلاش او نیست». (نجم: 39)

ازاین رو، انسان باید با سکون و رکود که جوهره انسانیت او را نابود می کند، مبارزه کند و بستری فراهم آورد تا با تلاش خود برای رفع نیازهای اولیه زندگی، به نیازهای اساسی اش (رشد و تعالی) نیز برسد. روش و سیره پیشوایان عالی قدر اسلام و شرکت آنها در فعالیت های بالنده و مفید خود، سند زنده ای است برای اینکه اسلام، دینی مترقی، پویا و سعادت بخش است که افزون بر تقویت روح و جان و تأمین سعادت اخروی پیروان خود، آنان را به کوشش و پویایی دعوت می کند. پیامبر بزرگوار اسلام صلی الله علیه و آله سال ها به شبانی و تجارت مشغول بود. امام علی علیه السلام به کشاورزی و درخت کاری می پرداخت. پیشوایان معصوم علیهم السلام هم با گفتار و کردار خود، الگویی مناسب از فعالیت و پویایی در جامعه بودند. نمونه های زیر گویای این

ص: 22

مطلب است.

ابی عمرو شیبانی گوید: امام صادق علیه السلام را دیدم که بیلی در دست و جامه خشنی در بَرداشت و در مزرعه شخصی خود کار می کرد و عرق از پشتش می ریخت. عرض کردم: بیل را به من بدهید تا کار شما را انجام دهم. حضرت فرمود: «دوست دارم که مرد در راه به دست آوردن معاش، آزار حرارت آفتاب را ببیند و رنج آن را تحمل کند». (1)

در روایتی دیگر، علی بن حمزه می گوید: حضرت امام کاظم علیه السلامرا دیدم که در زمین خود کار می کند و قدم های مبارکش غرق عرق شده است. عرض کردم: مردان کار کجا هستند که شما چنین زحمت می کشید؟ پاسخ داد: «کسانی که از من و پدرم بهتر بودند، کار می کردند.» پرسیدم: آنها کیستند؟ فرمود: «رسول خدا و امیرمؤمنان و تمام پدرانم با دست خود کار می کردند. کار کردن، عمل انبیا، رسولان و مردان صالح است». (2)

پیشوایان معصوم علیهم السلام با رفتار و گفتار خود در مورد کار و فعالیت، فرهنگ تلاش و فعالیت را به مبانی اعتقادی انسان پیوند زدند.

«آفَةُ الْعَمَلِ البَطالَةُ؛ آفت کار، تن آسایی است» (1)یا «کسی که به تن آسایی و بی کاری تن داده، از رسیدن به سعادت دور است.» (2)امام صادق علیه السلام نیز می فرماید: «اِنَّ اللّه عَزَّوَجلَّ یُبْغِضُ کَثْرَةَ النَّومِ وَ کَثْرَةَ الفِراغ؛ خداوند خواب زیاد و بی کاری را دوست نمی دارد». (3)

آن حضرت، حتی تنبلی و بی کاری را برای افراد معلول جامعه هم مناسب نمی داند. زراره از آن حضرت نقل می کند: روزی فردی نزد امام صادق علیه السلام رفت و گفت: من نه دست سالمی دارم تا کار کنم و نه مال دارم تا تجارت کنم؛ مستمند و نیازمندم. حضرت در پاسخ فرمود: «اِعمل وَ احمل عَلی رَأسِکَ واسْتغنِ عَنِ الناس؛ با سر کار کن (باربری کن) و از مردم بی نیاز شو». (4)

امام علی علیه السلام نیز برای بهره وری بهتر سفارش می کند که از اعتماد به افراد تنبل خودداری شود: «در کارهای خود به آدم کسل و بی حال اعتماد نکن.»(5) این بدان دلیل است که بنا به فرموده رسول خدا صلی الله علیه و آله، نمی توانند ادای حق کنند: «وَ اِنْ کَسِلْتَ لَمْ تُوَدَّ حُقَّا؛ اگر تنبل باشی، از ادای حق بازمانی». (6)

در تاریخ آمده است: در دوران زندگی امام سجاد علیه السلام، شخص بی کار و دلقکی بود که مردم را با کارهایش سرگرم می کرد و می خنداند. امام علیه السلام فرمود: به او بگویید: «برای خداوند، روزی است که اهل باطل از آن روز زیان می بینند». (7)

همین طور روزی امام صادق علیه السلام از حال عمر بن مسلم پرسید. گفتند: او کمر به

ص: 24

عبادت بسته و از کار و تجارت دست کشیده و تمام ساعت خود را به عبادت می گذراند. آن حضرت از این خبر ناراحت شد و فرمود: «وای بر او! آیا نمی داند که هر کس دنبال کار نرود، دعایش در پیشگاه خداوند مستجاب نمی شود؟»(1)

البته این سرزنش، مخصوص چنین افرادی است که بسیار نادرند. متأسفانه امروزه به بهانه کار، عبادت در حاشیه قرار گرفته است، گرچه در بسیاری از موارد، در کار هم بهره وری درستی دیده نمی شود. به هر حال، این روایت ارزشمند به نوعی بیانگر این است که حتی عبادت و نیایش های انسان در صورتی در درگاه خالق هستی پذیرفته می شود که به نوعی برای خود، خانواده و جامعه مفید باشد.

کارها، نتیجه اراده هاست». (1)نیز از ایشان است که: «اَلنِّیةُ أساسُ الْعَمَلِ؛ اراده، پایه کار است». (2)

در این روایت ارزشمند، نیّت، پایه عمل و موتور حرکت انسان شناخته شده است که می تواند الهی و برانگیزاننده انسان در انجام اعمال نیک برای رسیدن به قرب الهی به شمار آید. به یقین، در این صورت، آدمی در بهره وری خود و جامعه مؤثر خواهد بود.

در مکتب های مادی، ارزش هر کار وابسته به منافعی است که در بر دارد. بنابراین، ضرورتی نمی بیند به انگیزه های متعالی کار توجه کند. ازاین رو، به انسان به عنوان یک ماشین و سیستم مکانیکی نگاه می کند و می پذیرد که او را با محرک های بیرونی کنترل و هدایت کند. به همین جهت، اعتقادات و صفات اخلاقی از رفتار انسان مجزا می شوند و فقط آنچه اصالت می یابد، رفتار اوست و هر چه بیشتر، نقش و ارزش اراده و انتخاب افراد را انکار می کند.(3)

در این بینش، انسان به خاطر خودش ارزشمند نیست، بلکه بدان جهت ارزش دارد که منافعی به صاحبان سرمایه و صنایع می رساند. پس تا وقتی توانایی برآورده کردن منافع آنان را دارد، برایشان عزیز و ارزشمند است، ولی هنگامی که ناتوان باشد و نتواند منافعی به وجود آورد، مانند ابزار فرسوده کنار نهاده می شود. البته این مطلب، به این معنا نیست که اسلام مخالف منفعت یا مصحلت است، بلکه بیانگر آن است که اسلام فقط رضایت خداوند را به عنوان هدف نهایی می پذیرد که متضمن رشد و

ص: 26

کمال انسان است. در واقع اسلام، با توجه به نیت، اراده و انتخاب انسان ها، آنان را دلگرم می کند که در راه رشد و کمال گام بردارند که یک نیاز اساسی است. این امر افزون بر آثار معنوی، می تواند در تولید و عرضه خدمت بهینه نیز مؤثر باشد.

چو اخلاص و تقوا نباشد به کار

عمل نیست مقبول پروردگار

بود نیّت پاک، روح عمل

نه جسم است بر جان عزیز ای دغل

در این زمینه، می توان به پیروزی های مسلمانان در جنگ های صدر اسلام و دفاع مقدس با وجود نابرابری های فراوان سپاه اسلام و کفر اشاره کرد.

و فرصت ها در راه رضای خالق نعمت و بهبود سرنوشت خود و دیگران به صورت بهینه بهره گیرد. در این صورت، در آخرت، نتیجه مطلوب عملکردش را می بیند. برای مثال، انسان مؤمن می تواند با امر به معروف و نهی از منکر دیگران، افراد جامعه را از بسیاری گناه ها، اسراف کاری ها و مصرف های بیهوده باز دارد یا در بهبود سرنوشت آنها مشارکت ورزد.

در واقع، اسلام با پاسخگو و مسئول کردن آدمی در برابر عملکردش، به انسان ارج نهاده و برای سرنوشت او اهمیت قایل شده است. ازاین رو، دوست دارد انسان از سرمایه های وجودی خود نهایت بهره برداری مطلوب را ببرد تا سبب سعادت او در دنیا و رستگاری اش در آخرت شود. این کار در بهره وری جامعه نیز اثرگذار خواهد بود. به همین دلیل، پیشوایان معصوم علیهم السلام همواره مردم را به اموری تشویق می کردند که در برابر آن پاسخگو باشند. امام علی علیه السلام در این باره می فرماید: «کُنْ مَشْغوُلاً بِما أنْتَ عَنْهُ مَسئولٌ؛ همواره کاری را انجام ده که در قبالش مسئول و پاسخگو می شوی». (1)

علی علیه السلام آن را نشانه خردمندی می داند و می فرماید: «اگر عقل صحیح باشد، در هر امری فرصت خود را غنیمت می شمارد».(1) این بدان دلیل است که همه نعمت های خداوند، غیر از نعمت عمر و وقت، قابل جای گزینی است. وقت پس از ضایع شدن، جبران نمی شود.

امام علی علیه السلام، سرعت گذر زمان را به گذر ابر تشبیه کرده است و می فرماید: «اِنّ الْفُرَصَ تَمُرّ مَرَّ السّحاب؛ بی گمان فرصت ها همانند ابر زود گذر است».(2) ازاین رو، پیش از آنکه فرصت ها از دست برود و برای انسان اندوه برجای گذارد، باید از آنها نهایت بهره برداری را کرد. برای این کار بهتر است دَم را غنیمت شمرد و آن را به راحتی از دست نداد؛ چنان که امیرمؤمنان علی علیه السلاممی فرماید:

روزگار گذشته تو از بین روند و آینده هم مورد تهمت است [معلوم نیست]، ولی وقت و امروزت غنیمت است. پس به سوی آن بشتاب و فرصتی که ممکن است از دست مگذار و سخت بپرهیز از اینکه به زمان و دوران عمرت اطمینان کنی. (3)

ارزش وقت در اسلام به اندازه ای است که رسول اکرم صلی الله علیه و آله در سفارشی به ابوذر رحمه الله می فرماید: «ای ابوذر، در مورد عمر خود حریص تر از پول و ثروت خود باش». (4)به راستی که باید در بهره گیری از عمر و فرصت، دقیق و حریص بود؛ زیرا ارزش وقت بیش از آن است که ما می پنداریم. ازاین رو، قدرشناسی از فرصت و عمر، وظیفه مقدس و ارزشمندی است که اگر افراد جامعه، چه به صورت فردی یا اجتماعی، ارزش آن را بشناسند و از آن بهره گیرند، می توانند خود و جامعه را بهره ور سازند و به سوی تکامل رهنمون شوند.

ص: 29

باره شاید ذکر نمونه هایی خالی از لطف نباشد. برای مثال نوشته اند: دکتر بورنی، زبان فرانسوی و ایتالیایی را هنگام رفتن به اداره و بازگشت از آن یاد گرفت. رابن کرمو، شاهکار ادبیات انگلستان را در راه زندان به وجود آورد. سروالتر، تاریخ دنیا را در زندان نوشت. دکتر ماردن کوردن، یکی از آثارش را در راه رفتن از خانه بیماری به خانه بیمار دیگر نوشت. یاقوت حموی، برده ای بیش نبود که اربابش، عسگر حموی، او را برای کارهای تجارتی به شهرهای مختلف می فرستاد. یاقوت از فرصت استفاده کرد و وضعیت شهرهایی را که می دید، به دقت مطالعه و یادداشت می کرد. بعدها آن یادداشت ها را با عنوان معجم البلدان منتشر کرد و نام خود را در طومار مشاهیر جهان به ثبت رساند. (1)

مطلوب بهره برداری کند. اینکه چه مقدار از ساعت های شبانه روز را باید به کار، عبادت، هم نشینی با دیگران و استراحت پرداخت، بر اساس نیاز و ظرفیت وجودی افراد تنظیم می شود.

نکته مهم در همه امور، رعایت اعتدال است که در این صورت از وقت می توان بهره برداری بهینه کرد. نکته دیگر اینکه در برنامه ریزی زمان، شناخت موقعیت و مفید بودن زمان اهمیت خاصی دارد؛ زیرا هر ساعت از روز، هر روز از هفته و هر ماه و فصل از سال ارزش یکسانی ندارد. هر زمانی برای کار خاصی مفید است. برای مثال، امور فردی مانند استراحت، عبادت، نیایش، ورزش، مطالعه، پاکیزگی و کار و فعالیت، جملگی در زمان هایی مناسب ترند. ازاین رو، در آن زمان می توانند بهره وری بیشتری داشته باشند.

بهره برداری به موقع از زمان در اسلام به حدّی ارزشمند است که امام علی علیه السلام، شتاب و درنگ در آن را نشانه بی خردی دانسته است و می فرماید: «شتاب پیش از توانایی به کار و سستی پس از به دست آوردن فرصت از بی خردی است». (1)همچنین ایشان درباره انجام کار در زمان خود می فرماید: «کار هر روز را در همان روز انجام بده؛ زیرا هر روز کاری مخصوص به خود دارد». (2)

فراموش نکنیم که یکی از اساسی ترین رمزهای موفقیت بزرگان دین و برجستگان جهان، برنامه ریزی مناسب برای زمان و فرصت ها بوده است. امام خمینی رحمه الله در بهره گیری از زمان بسیار موفق می نماید؛ چنان که درباره ایشان نوشته اند:

اهل منزل امام، زندگی ایشان را به صورت ساعت اتوماتیک و خودکار درک کرده بودند. ازاین رو، دستور العمل کارشان را از روی کار امام تنظیم می کردند. دقیقا می دانستند که امام چه ساعتی می خوابند، چه ساعتی بیدار می شوند، چه زمانی باید چای بخورند و چه موقعی برای ملاقات بیرون می آیند. هنگامی که امام در

ص: 32

نجف اقامت داشتند، طلاب ساعت های خود را از روی کار امام تنظیم می کردند. آنها دقیقا می دانستند که امام چه ساعتی به حرم رفته یا در چه ساعتی به درس حاضر می شدند.(1) [یکی از طلاب هم می گوید:]

شبی در نجف بین عده ای از طلاب و فضلا اختلاف ساعت پیش آمده بود. عقربه ساعت حرم حضرت امیر علیه السلام ساعت 30/2 دقیقه را نشان می داد و با ساعت آقایان دو دقیقه اختلاف داشت. در همان حال مذاکره، حضرت امام از در قبله وارد صحن شدند و یکی از اساتید گفت: ساعت هایتان را میزان کنید، الان ساعت 30/2 دقیقه شب است.(2)

ایشان قبل از اینکه برای درس تشریف ببرند، تا آخرین لحظات با کتاب سر و کار داشتند و همین که وقت درس می شد، بلافاصله بلند می شدند و با سرعت عازم درس می شدند.

امام نمی گذاشت حتی چند دقیقه از عمرش بیهوده بگذرد؛ به طوری که در فاصله بعد از نماز ظهر و عصر تا هنگام صرف ناهار، قرآن می خواند و این زمانِ کمتر از دو دقیقه را بیهوده تلف نمی کرد. نیز در موقع مصاحبه هم هنگامی که خبرنگارها می خواستند وسایلشان را بچینند، نمی گذاشت وقتش تلف شود.(3) در یکی از روزها در پاریس، برادران، فیلمی از برنامه های انقلاب آورده بودند فرانسه و پیشنهاد کردند به امام بگوییم بعد از شام، فیلم را ببینند. به امام گفته شد شام آماده است، ولی ایشان به ساعت نگاه کرد و فرمود: حالا ده دقیقه به شام مانده است. (4)

درس صبح [امام]ساعت هشت صبح شروع می شد. ایشان آن قدر برای وقت حساسیت داشت که اگر کسی در راه می خواست با معظم له صحبت کند، نمی توانست ایشان را متوقف سازد که دیرتر به مقصد برسد و ایشان حین راه رفتن، پاسخ پرسش ها را می فرمود. (5)

همچنین درباره فیلسوف مشهور آلمانی، امانوئل کانت نوشته اند:

بیدار شدن، غذا خوردن، نوشتن، تدریس، استراحت و قدم زدن او وقت معیّنی داشت. هنگامی که عصا به دست، پا از خانه بیرون می نهاد و به سوی خیابان زیزفون که اکنون به گردشگاه فیلسوف معروف است،

ص: 33

می رفت، همسایگان می دانستند که ساعت درست سه و نیم است. (1)

بی شک، انسان باید با سرمشق قرار دادن زندگی چنین الگوهایی، امور خود را از لحاظ مناسب بودن زمان تقسیم و تنظیم کند تا بهره بیشتری ببرد. در این مورد، برنامه ریزی شرط موفقیت است و بدون آن، انسان هر اندازه توان مند و پرکار هم باشد، باز نمی تواند به همه کارهای خود برسد. با نظم و برنامه ریزی مناسب و ارزش گذاری لازم به اوقات تک تک افراد جامعه و همین طور پاسخگو کردن نهادها و سازمان ها در قبال تلف ساختن اوقات مردم، می توان از زمان هایی که هر روز در لابه لای بی نظمی ها و مدیریت ناصحیح هرز می رود، جلوگیری کرد و آنها را در مسیر سازندگی جامعه به کار گرفت و چهره آن را در راه بهبود بهره وری تغییر داد.

بیشتری برای بهره وری بهتر انجام خواهد پذیرفت. نیز سزاوار است محاسبه با اندازه گیری زمان و مقایسه روزها در بهره وری آغاز شود. امام صادق علیه السلام در حدیثی ارزشمند آن را چنین بیان می فرماید:

کسی که دو روزش مساوی باشد، زیان کار است. هر کس روز دومش بهتر باشد، نیک بخت است و هر که روز دومش بدتر باشد، از رحمت خداوند دور است. هر کس پیشرفتی در خودش نبیند، نزول کرده و برای چنین شخصی، مرگ بهتر از زندگی است. (1)

در واقع، مسلمان در مقام حسابگری از زمان، باید بکوشد هر روزش بهتر از دیروز و فردایش بهتر از امروز باشد و این همان بهره وری کامل است که با حسابگری می توان به آن دست یافت. ازاین رو، بهتر است انسان پیش از اینکه مورد محاسبه قرار گیرد، خود، به حسابش رسیدگی کند. چه بهتر که این محاسبه از مقایسه دو روز آغاز شود و تمام روزها، هفته ها، ماه ها و سال های عمر را در برگیرد.

تو را نعمت از شکر یابد دوام

شود بر تو لطف الهی تمام

مکن ناسپاسی که آرد زوال

به ناز و به نعمت، به جاه و به مال

داشت؛ چنان که رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید: «هر که ندانسته کار کند، تباه کاری اش بیش از آن است که درست کند». (1)

به همین دلیل، در اسلام، کار اندکِ با بصیرت بر کار بسیاری که با نادانی صورت گیرد، برتری دارد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در این باره می فرماید:

کار اندک همراه با دانش بسیار آن سودمند است و کاری که با نادانی همراه باشد، نه اندک آن سود می دهد و نه بسیار آن. (2)

امام صادق علیه السلام برای افرادی که بدون بصیرت و آگاهی، کاری را انجام می دهند، تعبیر جالبی دارد:

کسی که بدون بصیرت به کاری دست می زند، مانند کسی است که در بیراهه می رود؛ هر قدر شتاب کند، از هدف دورتر می شود. (3)

بنابراین، بین دانش و آگاهی و رشد و بهره وری، رابطه مستقیمی دیده می شود و باید به طور فردی و اجتماعی در پی آن بود.

بهره وری مناسب نخواهد رسید. رسول خدا صلی الله علیه و آله به این مقوله حیاتی عنایت داشته و در گفتاری دل نشین، نگرانی خود را از سوء تدبیر برای جامعه بیان فرموده است: «لا اَخافُ اُمَّتیَ الْفَقْرَ وَ لیکِنْ اَخافُ عَلَیْهِمْ سوُءَ التّدْبیرِ؛ من از فقر و تنگ دستی امتم بیم ندارم، ولی از سوء مدیریت بر آنها نگرانم.» (1)

رسول خدا صلی الله علیه و آله در این حدیث، خسارت ها و پی آمدهای سوء مدیریت را بیشتر از آثار فقر و تنگ دستی در جامعه می داند.

نباشد چو تدبیر و عقل معاش

به جایی نخواهد رسیدن تلاش

توانگر نخواهی شدن هیچ گه

به عزّ و قناعت نیابی چو ره (2)

بی شک، آنچه می تواند از پی آمدهای منفی سوء مدیریت بکاهد، در پیش گرفتن برنامه ریزی مناسب است؛ امری که از مهم ترین ارکان مدیریت بوده و با آینده نگری همراه است. اسلام نیز به آن اهمیت ویژه ای می دهد. امام علی علیه السلام، آن را بقای هر دوستی می داند و می فرماید: «بقای مناصب و دولت ها، به برنامه ریزی و چاره اندیشی در امور بستگی دارد».(3)

به تجربه هم ثابت شده است مشکلات و سختی ها نمی توانند مدیرانی را که توان برنامه ریزی مناسب دارند، نا امید کند؛ چون آنان، اشکال های کار را

ص: 39

پیش بینی کرده اند. در مقابل، افرادی که کاری را بدون برنامه آغاز می کنند، چون اشکال های کار را پیش بینی نکرده اند، در برابر آنها سر فرود می آورند؛ چنان که امام علی علیه السلاممی فرماید: «مَنْ قَعَدَ عن حیلَةً قامَتْهُ الشَّدائِدِ؛ کسی که در چاره اندیشی کوتاهی کرد، شداید، او را به پا خواهند داشت». (1)

به همین دلیل، پیشوایان معصوم علیهم السلام، همواره دوستان و یاران خود را از بی برنامگی باز می داشتند؛ چنان که رسول خدا صلی الله علیه و آله خطاب به ابن مسعود می فرماید:

از اینکه کاری را بدون تدبیر (آینده نگری) و آگاهی انجام دهی، بر حذر باش. به درستی که خداوند جل جلاله می فرماید: وَ لا تَکوُنوُا کالَّتی نَقَضتَ غزلها مِن بَعدِ قوَّةٍ أنکاثا؛ همانند زنی نباشید که بافته اش را پس از این که محکم گردانیده بود، جاهلانه باز کرد.(2)

بنابراین، مدیرانی که از نظر منابع و امکانات در تنگنا هستند، اگر به خوبی بیندیشند و با برنامه ریزی منظم، امکانات را در موارد ضروری و لازم به کارگیرند و از معطل ماندن بی جای آن جلوگیری کنند، می توانند با درایت، بیشترین بهره برداری را به دست آورند. امام علی علیه السلام می فرماید: «الَتَّلطُّفُ فِی الْحِیلَةِ أَجْدَی مِن الْوَسیلَةِ؛ ظرافت و دقت در برنامه ریزی، بهتر از امکانات است». (3)

به یقین، اگر مدیر بی تدبیر و بی برنامه، دریایی از امکانات هم در اختیار داشته باشد، نمی تواند از آن به درستی بهره بگیرد. در نتیجه، از سطوح بهره وری در حوزه عمل خود خواهد کاست.

ارزشی به طور عملی در تاروپود جامعه جریان یابد و اندیشه های جامعه را در راه بهره ور ساختن بخش های مختلف جامعه اصلاح و هدایت کند. در این مبحث به مهم ترین این معیارها می پردازیم.

حقیقت است که هر چه جمعیت مؤمنان از ایمان راسخ تر و ریشه دارتری برخوردار باشند، بیشتر قادر خواهند بود تا با تعداد کمی از نیروها و امکانات، یک سازمان کارآمد و فعال به وجود آورند.(1)

شاید گفته شود این آیات، صراحت بر سازمان رزم دارند، ولی هیچ قرینه ای در اختیار نداریم که مطلب را به آن منحصر و محدود کنیم. اصولی که در آیه معرفی می شود، چنان منطقی و گره گشاست که قابل تطبیق بر هر گونه سازمان و تشکل اجتماعی است. افزون بر آن، سازمان لازم نیز از نظر هدف، سازمانی است مانند دیگر سازمان ها و دقیقاً؛ در شکل گیری و حیات خود همان اصولی را می پیماید که دیگر سازمان ها از آن پیروی می کنند.

که کاری می کند، کارش را کامل کند». (1)

بهتر است بدانیم همه شاهکارهای عظیم معماری جهان، مانند سنگ کاری های پاسارگاد، تخت جمشید، کاشی کاری های مسجد شیخ لطف الله، اهرام مصر، برج پیزا، دیوار چین و ده ها اثر تاریخی و باستانی دیگر که امروزه آدمی را به تحسین واداشته و پس از گذشت قرن ها و سال ها، هنوز ماندگار و استوار است، نتیجه کار انسان هایی است که کار را با نهایت دقت و اتقان انجام داده اند.

جنگ کراهت دارند، عدمشان به ز وجودشان و نشستن آنها به ز قیامشان است. (1)

نبود انسان های سست عنصر در هر مجموعه و سازمانی از بودنشان بهتر است، چرا که اگر یک انسان سست عنصر نباشد، تنها یک نیرو کم است، ولی اگر باشد، هم خودش کار نمی کند و هم دیگران را از کار دل سرد می کند و از کارآیی و بهره وری کار می کاهد. در واقع، نبود سست عنصران، قدمی در راه بهره وری است. بنابراین، اگر نظام اسلامی قصد بهره وری دارد، باید افراد سست عنصر را از نهادها و سازمان ها پاک سازی کند.

گرفتن انگیزه، استعداد، لیاقت و توانایی افراد انجام گیرد، موجب افزایش رضایت کاری افراد و بهره وری بیشتر و بهتر خواهد بود.

نمی گردد». (1)

تا زمانی که احساس اولویت بندی کار در وجود انسان مؤمن و جامعه اسلامی باشد، آن فرد و جامعه در راه بهره وری بهینه گام برخواهد داشت.

در عمل هم ثابت شده است هرگاه مردمی عزم کرده اند با سخت کوشی و پشتکار، ناممکن ها را ممکن سازند و وضعیت موجود را بهبود بخشند، پیروز گشته اند. نمونه آن، مردم هلند هستند؛ آنها وقتی از نظر جمعیت با محدودیت زمین روبه رو شدند، اراده کردند سرزمین خود را از راه مناسب وسعت بخشند. از این رو، با پر کردن دریا و خلیج زویی درزه با خاک، زمین های بسیاری به دست آوردند و پیوسته در حال گسترش وسعت خاک کشور خود در دریا هستند.(1) به راستی، چه زیباست آن ضرب المثل آلمانی که: «کره زمین از آنِ مردم با پشتکار است».(2)

جالب اینکه در محیط و اجتماع خود، به طرح ها و اقدام های مفید و نیمه تمام فراوانی برمی خوریم که انجام دهندگان آن تحت تأثیر یک محرک آنی، با شور و عشق خاصی مشغول به کار شده اند، ولی پس از گذشت اندک زمانی و برخورد با مانعی کوچک، آتش عشق در آنها به سردی گراییده است و آن را نیمه کاره رها کرده اند. در نتیجه، هزینه و امکانات به کار گرفته شده، راکد و بدون بهره وری باقی مانده است. در اسلام، ارزش و اهمیت امور به اتمام آن است؛ چنان که رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید: «الاُموُرُ بِتَمامِها وَ الْاَعْمالُ بِخَواتیمِها؛ [ارزش و اهمیت ]امور به تمام کردن و اعمال به خاتمه آن است.» (3)

همچنین تواناترین افراد در محیط کار و زندگی، بدون داشتن نظم، جز اتلاف وقت، دستاوردی نخواهند داشت.

در فرهنگ اسلامی بر نظم در امور تأکید فراوان شده است. در اهمیت نظم، همین بس که حضرت علی علیه السلام در حساس ترین لحظه های زندگی _ یعنی وصیت هنگام شهادت _ بدان سفارش می کند:

شما و همه فرزندان و کسانم و آن که را نامه من بدو رسد، سفارش می کنم به ترس از خدا و نظم در کارها. (1)

ایشان، فرمانده لشکر خود، مالک اشتر را نیز به نظم در امور پند می دهد و می فرماید:

کار هر روز را در همان روز انجام ده؛ زیرا هر روز کاری مخصوص به خود دارد ...(2) تلاش کن تا هر کاری را در جای خود و زمان مخصوص به خود انجام دهی. (3)

البته نظم تنها در وقت نیست، بلکه قرار گرفتن هر چیز در جای خود، به ویژه افراد در جایگاه مناسب خودشان نیز نظم به شمار می آید. نظم با سرعت، می تواند بهره وری فراوانی به همراه آورد.

مثل جنگ، زلزله و دیگر حوادث و وقایع طبیعی و انسانی را در جهان و کشور بررسی می کنیم، می بینیم هر گاه مردم مشارکت بیشتری داشته اند، کشورها به راحتی توانسته اند از مرحله بحران بگذرند. این مسئله، اهمیت مشارکت در امور را می رساند که می تواند در بهره وری هم اثرگذار باشد.

در فرهنگ اسلامی، مشارکت تحت عنوان تعاون مطرح شده است؛ چنان که قرآن مجید می فرماید: «وَ تَعاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَ التَّقْوی؛ و در نیکوکاری و پرهیزکاری با یکدیگر همکاری کنید.» (مائده: 2) حضرت علی علیه السلام هم می فرماید: «بر شما باد پیوند و همراهی با یکدیگر، و پرهیز از جدایی و دوری از همدیگر.» (1)

جالب اینکه در این فرهنگ ارزشمند، بیشتر دستورها، نظر به جمع و گروه دارد و کمتر در آن به فرد توجه می شود. بسیاری از نابسامانی های جامعه در سایه هم دلی، همکاری و هم فکری حل خواهد شد. این موضوع، به ویژه در طرح های ملی که نیازمند نیرو و امکانات فراون است، از اتلاف نیروها و سرمایه ها پیش گیری می کند.

انجام کار در نظر گرفته شود، لازمه بهبود کار در هر جامعه انسانی است. اگر مسئولیت به افراد بی کفایت سپرده شود، خیانت در حق خداوند و مردم صورت پذیرفته است. در روایتی از ابن عباس نقل شده است که پیامبر خدا فرمود:

کسی که جوانی را به حکومت جمعی بگمارد، در حالی که فردی در میان آن جمع وجود دارد که بیشتر مورد رضای خداست، به خداوند خیانت کرده است. (1)

کسی که بدون کفایت و لیاقت، جایگاهی را اشغال کند، باید بداند که پس از چندی، ناتوانی اش آشکار و سرانجام واژگون خواهد شد. امام علی علیه السلام می فرماید: «مَنْ رَفَعَ بلا کفایَةِ وضعَ بَلا جنایَةٍ؛ کسی که بدون کفایت بالا رود، بدون جنایت پایین خواهد آمد». (2)

به یقین، این حالت، فرصت های ارزشمندی را از دست افراد با کفایت گرفته و موجب کاهش بهره وری در جامعه شده است.

بدان بازگردد چو کس پیشرفت

هم آنجا رسد عاجز از پیشرفت(1)

در اسلام، میانه روی، موافق فطرت و سرشت انسان تلقی می شود. امام صادق علیه السلام در این باره می فرماید:

خدای عزّوجلّ، میانه روی را دوست دارد و اسراف را ناپسند می دارد؛ حتی دور انداختن هسته خرما یا میوه ای، اگر به کار آید و نیز دور ریختن آب اضافی. (2)

میانه روی، دو ارمغان مهم برای بشر دارد: اول اینکه او را از بزرگترین رنج تاریخی، یعنی مسئله معیشت و غصه تأمین نیازهای زندگی می رهاند. دوم اینکه جامعه و فرد را از عوارض شوم فقر، مانند: بداخلاقی، فساد، فحشا و کفر و بی دینی نجات می دهد.

با وجود سفارش های زیادی که درباره پرهیز از اسراف و رعایت اعتدال از سوی معصومان به ما رسیده است، شاهد روزافزون اسراف در جنبه های گوناگون در سطح جامعه هستیم. بی شک، با رعایت اعتدال و میانه روی در کارها می توانیم خود و جامعه را از آسیب های اسراف مصون داریم و گامی در جهت بهره وری بهینه برداریم.

ص: 51

تعریف های پیچیده از آن، این اتفاق مبارک در کشور کمتر رخ داده است. بیشتر افراد جامعه با بهره وری بیگانه هستند و کمتر موفق شده ایم از نیروی بالقوه انسانی در راه بهره وری جامعه بهره گیریم. در این مبحث به مشکلاتی می پردازیم که فرا روی بهره وری بهینه از نیروی انسانی در برخی گروه های اجتماعی دیده می شود.

کشور و بخش دیگر به جهت ناتوانی آنان به علت نداشتن آموزش و تخصص لازم است که بی شک، ناتوانی در هر فعالیتی، آفت آن کار است. امام علی علیه السلاممی فرماید: «آفَةُ الْاَعْمالِ، عَجْزُ الْعُمّال؛ آفت کارها، ناتوانی کارمندان است».(1)

به این موارد، ضعف مدیریت، تقسیم نامناسب کار و نظارت ناکافی را باید افزود. در اداره ها بارها به کارمندانی برمی خوریم که به سبب فراوانی کار، به اصطلاح فرصت سرخاراندن ندارند، ولی پشت میز دیگری، کارمندی را می بینیم که بی کار نشسته است یا نوع کارش چنین اقتضا می کند.

چو خواهی رسیدن به عزّ و شرف

تو را دُرّ مقصود آید به کف

میاسای از کار و کوشش دمی

که سعی است سرمایه آدمی (2)

جامعه بیشتر بهره گرفته شود. برای مثال، در کلیساهای استرالیا، محل ویژه ای برای کمک به افراد نیازمند در نظر گرفته شده است که گردانندگان آن را سالمندان تشکیل می دهند.(1) در برخی کشورها برای بهره گیری از وقت و نیروی سالمندان، در بیشتر شوراهای محلی، دفتر ویژه سالمندان در نظر گرفته شده است. سالمندانی که مایلند در زمینه های گوناگون داوطلبانه خدمت کنند، به این مراکز می روند. برخی از این خدمات داوطلبانه عبارت است از تدریس خصوصی در خانه ها، هم صحبتی با افراد خانواده ها، نگه داری از خانه و گیاهانِ افرادی که به مسافرت می روند، کمک به امور خانه، خانه داری و ده ها نمونه دیگر.(2)

در کشور ما برخی سالمندان سخت به کار و فعالیت هایی مانند کشاورزی مشغولند، ولی از توان و تجربه گران بهای بسیاری دیگر از بازنشستگان، باوجود آنکه هنوز توانایی فعالیت در امور مختلف را دارند، بهره گرفته نمی شود. آنان بیشتر اوقات خود را در بوستان به گپ زدن با دوستان و هم سالان می گذرانند و هیچ نقشی در فعالیت های اقتصادی و اجتماعی ایفا نمی کنند؛ در حالی که در اسلام، نقش سالمند در اجتماع، نقش پیامبری است؛ چنان که می فرماید: «هر پیری در میان طایفه اش همچون پیامبری است در میان قومش». (3)

سالمندی، دوره ای سرشار از کوله بار پختگی، تجربه و کمال است و به یقین، بهره گیری از تجربه سالمندان، راه گشای جامعه انسانی خواهد بود. ارزشمندی تجربه و اندیشه سالمند به گونه ای است که امیر سخن، امام علی علیه السلام می فرماید: «اندیشه

ص: 55

سالمند در نظر من از تلاش جوان خوش آیندتر است».(1)

بنابراین، بهتر است با حرمت گذاری به شخصیت سالمندان، بستر مشارکت هر چه بیشتر آنان در جامعه فراهم آید تا هم جامعه از تجربه های ارزشمند آنان بهره مند شود و هم خود دچار مشکلات روحی _ روانی نشوند.

پیران سخن ز تجربه گویند، گفتمت

هان ای پسر که پیر شوی، پند گوش کن (2)

آن چهار برابر هزینه یک خانواده می شد».(1)

با تمام نقشی که زنان در اجتماع دارند، هنوز بسیاری از آنها وقت خود را به بطالت می گذرانند یا حتی از بی کاری، به غیبت کردن و دخالت در زندگی دیگران می پردازند و زندگی را برای خود و خانواده شان تلخ می کنند. آنان می توانند با کارهای مناسب مانند مطالعه، تلاوت قرآن، فعالیت های هنری و دستی و قصه گویی برای فرزندان سرگرم شوند. رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره سرگرم شدن زنان در خانه می فرماید: «چرخ نخ ریسی برای زن مؤمن در خانه اش چه سرگرمی خوبی است». (2)

پیش گیری کرد و منابع مالی را برای افزایش برنامه های آموزش و پرورش در مدرسه ها به کار گرفت.

دانستید، عمل کنید».(1)

با وجود پیشرفت های کشور و کوتاه شدن دست کارشناسان بیگانه از اداره امور، هنوز بسیاری از امور کشور را افراد نامتخصص اداره می کنند. بسیاری از افراد نیز خود را در اموری که هیچ سررشته ای از آن ندارند، متخصص می دانند و در آن اظهار نظر می کنند یا می کوشند آن را انجام دهند. همین مسئله موجب کاهش بهره وری در امور شده است. رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید: «هر که ندانسته، کاری را انجام دهد، خراب کردنش از درست کردنش بیشتر است.» (2)امام علی علیه السلام هم فرموده است:

کسی که از روی نادانی کار کند، همچون کسی است که به بیراهه می رود و هر چه در رفتن بیشتر تلاش کند، از هدف دورتر می شود. (3)

19 میلیون نفر نیروی کار فعال وجود دارد».(1) برخی از این فعالان شغل کاذب دارند و برخی هم مانند کارگران، کشاورزان و معلمان به اقتضای شغل، در فصل هایی از سال فعال نیستند و بهره وری لازم را ندارند. این مسئله، شکل دیگری از پایین بودن بهره وری را در جامعه به نمایش می گذارد. به یقین، این گونه کیفیت اشتغال برای کشور مطلوب نیست.

بر اساس یک برآورد، سرانه تولید ناخالص داخلی کشور به نسبت روزهای کاری، با احتساب 240 روز کاری، 110 میلیارد دلار است که با کاهش یک پنجم تعطیلات رسمی، حدود 2000 میلیارد تومان به تولید ناخالص داخلی کشور اضافه می شود که رقم بسیار بالایی است. (1)

البته بسیاری از اقتصاددانان این محاسبه را ابتدایی می دانند و معتقدند که زیان حاصل از تعطیلات بسیار بالاتر از این است. به ویژه در مواقعی که تعطیلات پشت سر هم قرار می گیرند، محاسبه بسیار دشوار می شود. در هرحال، اکنون در برابر هر روز تعطیلی، 24 میلیون دلار از تولید ناخالص ملی کاسته می شود. (2)

اگرچه وجود تعطیلات فراوان در کشور ما جنبه ملی، مذهبی و رسمی دارد، ولی این موضوع نباید موجب کم توجهی به فرهنگ کار و کوشش و کاهش بهره وری در جامعه شود. ازاین رو، بهتر است با بهره گیری از نظر کارشناسان و استادان فن، در پی راهکارهای عملی برای کاهش تعطیلات باشیم تا جامعه با استفاده از برکات آن، به بهره وری برسد.

است (نیازی به تسلی دادن چیز دیگری ندارد).»(1) نیز از ایشان است که: «اَلکُتُبُ بساتینُ العُلماء؛ کتاب ها، باغ ها و بوستان های دانشمندان هستند».(2)

با تمام اهمیتی که فرهنگ کتاب و کتاب خوانی در رشد معنوی افراد جامعه دارد، متأسفانه عطش و انگیزه «دانستن» و «مطالعه» در جامعه ما بسیار کم است. داده های آماری، آمارهای دردآور متفاوتی از کتاب خانه، کتاب و کتاب خوانان ارائه می دهد که بیانگر زمان بسیار کوتاه مطالعه برای هر نفر ایرانی، نبود یک جلد کتاب برای هر نفر، نبود حتی یک کتاب خانه در برخی شهرها، نبود کارشناس در بسیاری از کتاب خانه های دانشگاهی و مدارس، نبود کتاب خانه و نارسایی در بسیاری از مدارس کشور، کمبود فضای مطالعه و مانند آن است. برای مثال، در بخش کتاب خانه های عمومی، آمار کتاب خانه های عمومی، 1600 مورد و میزان مورد نیاز، 12 هزار مورد اعلام شده است.(3) بر اساس آماری دیگر، تعداد کتابخانه های عمومی به ازای هر صد هزار نفر در ایران، 8/1 درصد یعنی551 میانگین این رقم در کشورهای توسعه یافته است. تعداد کتاب های موجود در کتابخانه های عمومی ایران نیز 7/1 درصد؛ یعنی 581 میانگین این رقم در کشورهای توسعه یافته بوده است. (4)

این ارقام بیانگر کمبود کتاب خانه های عمومی در مقایسه با جمعیت کشور است. مسئولان فرهنگی باید در این زمینه به وظایف خود درمورد رفع این کاستی ها عمل کنند و از سوی دیگر، با ایجاد انگیزه مطالعه، روحیه تفکر و تعقل و دانستن را در جامعه گسترش دهند. در غیر این صورت، اگر آمار کتاب خانه ها به استانداردهای جهانی هم برسد، ولی افراد کتاب خوان نداشته باشیم، در کسب موفقیت های معنوی

ص: 62

موفق نشده ایم.

با عمومی کردن فرهنگ مطالعه کتاب در برنامه ریزی آموزشی مدارس، توجه دادن اولیا و خانواده ها به اهمیت مطالعه و ترویج آن بین فرزندان، گسترش برنامه نقد کتاب در رسانه ها و مطبوعات و همین طور معرفی کتاب های ارزشمند و ایجاد تنوع در موضوع های نشر می توان به این هدف مهم دست یافت.

نیازهای او را در دنیا و آخرت آسان می کند ... (1)

خداوند تا زمانی که مؤمن در صدد کمک به برادر دینی اش است، یاور اوست. پس از مواعظ پند گیرید و به نیکی روی آورید. (2)

در این روایات ارزشمند، ارزش خدمت رسانی به مؤمنان و برآوردن حاجت آنها به زیبایی بیان شده است. اگر کارمندان سازمان های اداری در مورد آن توجیه شوند و با نیت خدمت به هم نوع کار کنند، بسیاری از گرفتاری های مردم به آسانی برطرف خواهد شد و اداره و محل کار به عبادتگاهی برای کارمند بدل می شود.

کارمند مسلمان برای خدمت به هم نوع، نیازی به راهکار اداری ندارد. او باید بداند نخستین گام برای رضایت مندی ارباب رجوع، برخورد اولیه است؛ سپس کیفیت خدمت، دوستانه و برادرانه انجام دادن کار، حاضر و در دسترس بودن در محل کار، ساده و تمیز و مرتب بودن و مانند آن. همچنین او باید بداند با مردم رفتار طلبکارانه نداشته باشد، بلکه آنان را ولیّ نعمت خود بپندارد و جایگاه خود را نعمتی از سوی خدا بداند که آن را برای برطرف ساختن نیازمندی های مردم و خدمت به آنها قرار داده است. حضرت علی علیه السلام در این باره می فرماید:

خدا بندگانی دارد که برای سود رساندن به دیگران، نعمت های خاصی به آنان بخشیده است. تا آن گاه که آنها دست بخشنده دارند، نعمت ها را در دستشان باقی می گذارد و هرگاه از بخشش دریغ کنند، نعمت را از دستشان می گیرد و به دیگران خواهد داد. (3)

بهتر است در پایان بحث، به داستانی زیبا از امام صادق علیه السلام توجه کنید: صفوان در محضر امام صادق علیه السلام نشسته بود. ناگهان مردی مکّی وارد شد و گرفتاری خود را شرح داد. امام صادق علیه السلام به صفوان فرمود: «فوری برو و برادر ایمانی خودت را

ص: 64

در کارش یاری رسان.» صفوان رفت و چنان کرد که امام فرموده بود و برگشت. امام پرسید: «چطور شد؟» صفوان گفت: «خداوند آن را اصلاح کرد.» امام فرمود: «بدان که همین کار به ظاهر کوچک که حاجتی از کسی برآوردی و وقت کمی از تو گرفت، از هفت طواف دور کعبه محبوب تر و فاضل تر است».

ایشان سپس به نقل داستانی از امام حسن علیه السلام پرداخت و فرمود: مردی گرفتاری داشت و از آن حضرت یاری طلبید. امام حسن علیه السلام کفش ها را پوشید و راه افتاد. در بین راه به امام حسین علیه السلام رسید که مشغول نماز بود. امام حسن علیه السلام به آن مرد فرمود: «چطور از حسین علیه السلام غفلت کردی و پیش او نرفتی؟» گفت: «من اول خواستم پیش او بروم، ولی چون گفتند اعتکاف کرده و معذور است، خدمتشان نرفتم». امام حسن علیه السلام فرمود: «اگر توفیق برآوردن حاجت تو برایش دست داده بود، از یک ماه اعتکاف برایش بهتر بود». (1)

مالزی با رشد7/8 درصد است و کشورهای سنگاپور با 9/7، ویتنام 6/7، تایوان 4/6، جمهوری کره 2/6 و هند با 6/5 درصد رشد در رتبه های بعدی هستند.(1)

پیش بینی های جدید نیز رشد تولید ناخالص واقعی را در حال حاضر و سال های آینده چندان مناسب نمی بینند؛ چنان که واحد اطلاعات اکونومیست، رشد تولید ناخالص داخلی واقعی را در سال 2005،5/5 درصد دانسته(2) و مؤسسه بیزینس مانیتور در تازه ترین گزارش خود، تولید ناخالص داخلی واقعی ایران را در سال 2005، 4/5 درصد، در سال 2006، 2/5 درصد و در سال 2007، 1/5 درصد پیش بینی کرده است. (3)

به یقین، پایین بودن رشد تولید ناخالص داخلی در کشور، از پایین بودن سطح بهره وری در این بخش خبر می دهد. همین امر موجب شده است تا کشور حتی در تولید و تأمین کالاهای مورد نیاز عمومی جامعه با کمبودهایی روبه رو و مجبور به وارد کردن میلیون ها تن کالای مصرفی شود. در این مبحث برآنیم به علل این مشکل بپردازیم.

تأثیر مطلوبی در روابط عاطفی خانواده داشت.

در دهه های اخیر به دلیل تبلیغ سیاست های مصرف گرا، رشد روابط سرمایه داری و تخصصی شدن افراطی امور، این عادت پسندیده در برخی خانواده ها کم رنگ شده است و کم کم رو به فراموشی می رود؛ چنان که برخی خانواده ها به تقلید از کشورهای صنعتی، نیازهای مصرفی را با کیفیت پایین و قیمت بالا از بازار تهیه می کنند. حتی روستاییان که مظهر خودکفایی به شمار می آمدند، امروز کمتر حاضرند آرد یارانه ای را که دولت در اختیارشان قرار می دهد، بگیرند و با آن نان مورد نیاز خود را تهیه کنند. البته هنوز کم نیستند خانواده های شهری و روستایی در کشور که بر عادت گذشته هستند و بیشتر نیازهای خود را تولید می کنند، ولی بی شک، کم رنگ بودن نقش خانواده در تولید، در نهایت، به کاهش تولید و بهره وری در کشور خواهد انجامید.

مقصد روی کشتی انجام می دهد.(1)

باید کوشید با بهبود وضعیت اقتصادی کشور و حذف تحریم اقتصادی، از حجم ذخیره سازی در کشور کاست و هزینه های آن را در راه بهره وری تولید به کار گرفت. البته ذخیره سازی در کشور، تنها در مواد اولیه خلاصه نمی شود. در سال های اخیر به دلیل کاهش ارزش ریال و بی ثباتی قیمت ها در کشور، کسانی که نمی توانند با پول خود کار کنند، به خرید و انبار کردن اجناسی مانند لوازمِ خانگی، مصالح ساختمانی، ارز، دلار و حتی در برخی موارد، مواد خوراکی فاسد نشدنی روی آورده اند. امید این افراد آن است که در آینده، با گران شدن این اجناس، آنها را با قیمت بالا بفروشند و سود کنند. این وضعیت چنان شدت یافته که برخی خانواده های دختردار، از همان بدو تولد شروع به خرید اجناس و تهیه جهیزیه برای فرزند خود می کنند. حال اگر بپذیریم هر ایرانی در سال فقط مبلغ ده هزار تومان نقدینگی را به صورت کالا انبار کند و متوسط هر خانواده را پنج نفر در نظر بگیریم، درخواهیم یافت که چگونه سرمایه ای عظیم بدون اینکه در تولید و بهره وری جامعه نقش داشته باشد، در خانه ها انبار می شود.

گرفته است و رکن اساسی تولید، بهره وری و توسعه به شمار می آید.

به موجب یک بررسی در قاره آسیا، اختصاص پنج تا ده درصد از هر دلار فروش کالا به بازدهی، آزمایش، بازبینی و انجام تعهدات و ضمانت نامه ها امری رایج است. (1)در کشورهای پیشرفته بین کیفیت کالاهای تولید شده و هزینه انجام شده، هیچ گونه مغایرتی وجود ندارد و این دو، لازم و ملزوم و مکمل یکدیگر به شمار می آیند. در این صورت، بهبود کیفیت الزاما هزینه را افزایش نمی دهد، بلکه هزینه کیفیت ضعیف شمرده می شود. در این زمینه، «موفقیت صنعت نیمه رساناهای ژاپن در کاهش چشم گیر نرخ ضایعات از یک صدم به یک میلیونیم واحد و افزایش هم زمان رقابت پذیری آنها، نمونه ای کافی برای روشن شدن این رابطه است». (2)در کشور ما به دلیل ناکافی بودن بودجه های پژوهشی، کیفیت تولید برخی کالاها و خدمات پایین است.

جدول زیر نمایانگر فاصله وضعیت پژوهش کشور، با کشورهای پیشرفته است.

نسبت پژوهشگران به ازای هر یک میلیون نفرکشور درصد سهم بودجه تحقیقاتی از تولید ناخالص ملی

7560 نفر ژاپن1/3

000 نفرآلمان8/2

7560 نفرآمریکا6/2

5000 نفر فرانسه 4/2

3650 نفر انگلستان3/2

3200 نفر ایتالیا 3/1

87 نفرایران 19/0

ص: 69

به هر حال، یافته های پژوهش های بنیادی و کاربردی، می تواند با کاهش ضایعات، به بهبود کیفیت کالاها و خدمات تولید شده بینجامد و با افزودن ارزش افزوده، موجب بهره وری در تولید شود.

و ظرفیت های تولیدی، بهره کافی و عقلانی می گیرند.

کشور، رقم قابل توجهی از محصول از بین می رود. در بخش صیفی جات هم تولید سیب زمینی حدود شش میلیون تن است که ضایعات آن 55 درصد برآورد می شود و معادل دو میلیون تن سیب زمینی است. (1)

بی شک، این آمار، تلاش برای شناسایی و کنترل ضایعات را در مقایسه با تلاش برای افزایش تولید، با اهمیت تر جلوه می دهد. کارشناسان، علل فراوانی ضایعات در کشور را محدود بودن ناوگان حمل و نقل، مجهز نبودن آن به ساختار سرمایشی، فرسودگی ماشین آلات کشاورزی و فسادپذیری بیشتر محصولات کشاورزی می دانند، ولی با حذف بسیاری از هزینه های اضافی، استقرار امکانات مناسب، به کارگیری تجهیزات و ماشین آلات مناسب در حوزه های تولید، کارآفرینی و تولید بیشتر می توان سطح قیمت های موجود را به ویژه در مواد غذایی و میوه و دیگر فرآورده های کشاورزی کاهش داد و موجب بهره وری بیشتر شد.

ارزش های دینی و اهمال کاری است. البته این روحیه با ارزش های دینی و انسانی مانند غیرت، وجدان و جوان مردی سازگاری ندارد. افراد هم نباید با توجیه های نامعقول و بهانه های واهی، از جمله کمی حقوق، تبعیض و تشویق نشدن، از مسئولیت هایی که پذیرفته اند، شانه خالی کنند. این کار موجب خسارت به دیگران و در نهایت کاهش بهره وری در جامعه می شود. در این مبحث، به دو نمونه از این اهمال کاری ها می پردازیم.

آن قدر می کشند و ضربه می زنند که به اندازه دلخواه برسند و آن وقت با دستگاه پرس، نقش آج روی آنها حک می کنند و به عنوان میل گرد آج دار استاندارد وارد بازار می کنند. همین طور تعدادی از کارگاه های غیرمجاز، ضایعات فلزی را در کوره های دست ساز ذوب و به انواع آهن آلات تبدیل می کنند. این نوع آهن آن قدر ترد و شکننده است که گاه هنگام جابه جایی می شکند. این آهن آلات به طور گسترده و به دور از کنترل با ظاهری نو و استاندارد در بنگاه ها خرید و فروش می شوند و در نهایت به دست مصرف کننده ای می رسند که آگاهی لازم در مورد آنها ندارد».(1)

اهمال کاری در بخش ساختمان، تنها به این مورد خلاصه نمی شود. از همه عادی تر، حوادث فراوانی است که در اثر اهمال کاری سازمان هایی نظیر آب، برق، گاز، مخابرات و شهرداری در کوچه ها و خیابان های شهرها و روستاها روی می دهد. جالب اینکه «سالانه پنجاه درصد از اعتبارات عمرانی شهرداری ها، معادل سیصد میلیارد تومان فقط صرف آسفالت و بهبود معابر می شود.» (2)نتیجه این همه اهمال کاری و نبود وجدان کاری، به هنگام بروز حوادث طبیعی مانند سیل و زلزله به شکل فاجعه ای عظیم رخ می نماید و خسارت های مالی و جانی فراوانی بر کشور و مردم تحمیل می کند.

اندک زمانی از پخت، بیات می شود و قابل مصرف نیست. گاهی هم به دلیل بی دقتی در هنگام پخت می سوزد یا خمیر می شود. آنان ترجیح می دهند چنین نانی را در گونی هایی که برای ضایعات نان تهیه کرده اند، قرار دهند؛ زیرا یارانه ای بودن قیمت آرد موجب می شود حتی فروش نان به صورت ضایعات نیز برای آنها باصرفه باشد. خریداران ضایعات نان نیز آنها را در اختیار دامداری ها قرار می دهند. این نان ها گاه به دلیل کپک زدگی، موجب بیماری دام ها می شود و حتی در برخی موارد، این بیماری ها از راه فرآورده های دامی به انسان نیز منتقل می گردد. بهتر است بدانیم ضایعات نان در کشور، «سالانه بالغ بر هفتاد میلیارد تومان گزارش می شود». (1)

فرهنگ بسته بندی مناسب برای عرضه کالا به ویژه مواد غذایی کمتر دیده می شود و بیشتر به صورت فله ای، جعبه ای و کیسه ای است. نتیجه این نوع عرضه، افزایش میزان ضایعات مواد غذایی خواهد بود. البته عرضه نامناسب مواد غذایی، نه تنها در بخش مصارف داخلی، که در بخش صادرات کشور نیز قابل ملاحظه است؛ به گونه ای که کشورهای خریدار محصولات غذایی ایران مانند پسته و زعفران، با بسته بندی مناسب، آن را با قیمتی بالاتر و حتی چندین برابر قیمت محصولات ایران به بازارهای جهانی روانه می کنند.

جای بسی تأسف است که این گونه عرضه آب در کشوری صورت می گیرد که رهبر فقید آن به استفاده صحیح از آب پای بند بود. در اینجا فقط به ذکر یک خاطره از آن بزرگوار بسنده می کنیم. آقای سید رحیم میریان نقل می کند:

روزی در حال آب دادن به باغچه بودم که امام فرمود: «این آبِ خوردن نباشد.» گفتم: «نه آقا جان، این آبی است که از چاه می آید.» گفتند: «آب چاهی نباشد که مردم از آن استفاده می کنند.» گفتم: «خیر، آب چاهی است و مخصوص همین جاست و برای درختان همین جا کنده اند.» روز دیگر آمد و فرمود: «حاجی خیلی از این آب استفاده می کنی.» من تعجب کردم که می گوید از آبی که کسی از آن مصرف نمی کند، زیاد استفاده نکنید. (1)

به مراکز استان و شهرهای بزرگ بروند.

در کنار این مسائل، باید به تجمع افراد تحصیل کرده و متخصص مانند: پزشک، مهندس، معلم و پرستار در مراکز استان ها، به ویژه پایتخت اشاره کرد. باعث تأسف اینکه گاه این افراد به دلایل متفاوتی، به حرفه ای غیر از تخصص خود اشتغال دارند. جاذبه هایی هم که برای عزیمت این افراد به مناطق محروم ایجاد شده، چندان رغبتی در آنها به وجود نیاورده است. این در حالی است که همواره مسئولان مناطق محروم و دور افتاده، از کمبود نیروهای متخصص و تحصیل کرده در مناطق خود گلایه مند هستند و برای برطرف ساختن نیاز خود، مجبورند از نیروهای بومی بهره بگیرند. اینان نیز به دلیل نداشتن تخصص در آن امور، سطح بهره وری را در حوزه خدمت خود کاهش می دهند.

آلودگی محیط زیست نیز می شود.

از جمله نمودهای دیگر عرضه نامناسب سوخت در کشور، هدر دادن سالانه میلیون ها لیتر بنزین و گازوییل بر اثر بی مبالاتی و بی تعهدی برخی کارکنان و مسئولان پمپ بنزین هاست. برای مثال، «سالانه حدود نوزده میلیون لیتر بنزین فقط در تهران از باک خودروها به هنگام پرکردن سرریز می شود»(1) که در نتیجه، تبخیر یا آتش سوزی را در پیش دارد. «وقوع چهل مورد آتش سوزی در بهار 1372 در تهران»(2) از جمله این حوادث به شمار می آید.

جالب اینکه تمام این حوادث، در کشوری رخ می دهد که تصمیم دارد جهت بهره وری و توسعه گام بردارد و سالانه میلیون ها دلار یارانه برای سوخت می پردازد.

در کشورهای اروپایی که منابع انرژی و سوخت محدودی دارند، بخش سوخت، از بخش های درآمدزا شمرده می شود. «آلمان در سال 1994، از محل نفت و گاز 6/66 میلیارد مارک به عنوان مالیات سوخت، درآمد داشته است. همچنین ژاپن و اتحادیه اروپا نیز از این بابت به ترتیب دو و سه برابر کل درآمد اوپک از صادرات نفت درآمد داشته اند.»(3) در مقابل، در ایران، «روزانه چهار میلیون لیتر بنزین فقط در راه بندان های تهران مصرف می شود که ارزش آن سالی چهارصد میلیون دلار است و با این میزان می توان برخی استان ها را آباد کرد». (4)

مراکز تولید به بازارهای مصرف است که گاه به دلیل محدودیت امکانات، کیفیت حمل و انتقال نیز پایین است. به ویژه این مسئله در انتقال آب، انرژی، مواد اولیه و میوه نمود بیشتری دارد. برای مثال، در بخش کشاورزی، آب به طور معمول در نهرهای خاکی و بدون سرپوش از منابع آب به زمین های کشاورزی منتقل می گردد و در این مسیر، مقدار زیادی آب در زمین نفوذ می کند یا تبخیر می شود. در بخش آب شرب هم، هر ساله به دلیل فرسودگی لوله ها و تأسیسات آب و انشعاب های غیر قانونی، «از مجموع 2/3 میلیارد متر مکعب آب تولید شده، 9/0 میلیارد متر مکعب آب به هدر می رود».(1) در بخش حمل مواد اولیه هم وضعیت حمل چندان مطلوب به نظر نمی رسد.

به هر حال، اگر قصد حرکت در جهت بهره وری جامعه داریم، باید در پی شیوه های اصولی انتقال باشیم تا از هدر رفتن مواد، انرژی، نیروها و هرآنچه در اختیار داریم، پیش گیری کنیم.

باره می فرماید: «وَ کُلُوا وَاشْرَبوُا وَ لا تُسرِفوُا اِنّه لا یُحِبُّ المُسْرِفین؛ و بخورید و بیاشامید، و[لی ]زیاده روی مکنید که او اسراف کاران را دوست ندارد». (اعراف: 31)

از دیگر جلوه های اسراف در مواد غذایی، پرهیز از استفاده از غذاهای مانده است. برخی افراد از غذاهای تهیه شده تنها یک بار استفاده می کنند و اضافه آن را دور می ریزند. همچنین اگر همراه خانواده برای صرف غذا به رستوران می روند، غذاهای اضافی را بدون استفاده رها می کنند. متأسفانه هنوز این فرهنگ در کشور ما فراگیر نشده است که در این گونه موارد، از مهماندار بخواهند ظرفی مناسب بیاورد تا باقی مانده غذا را به خانه ببرند و در فرصت مناسب از آن استفاده کنند. این در حالی است که در اسلام، حتی دور ریختن آب زیاد آمده از مصرف یا هسته میوه، اسراف شمرده شده است، چنان که امام صادق علیه السلام می فرماید:

ملموس ترین مصداق مصرف بی رویه این است که انسان از آب زیاد آمده از نوشیدن، استفاده بهینه نکند... و هسته میوه ها را دور افکند.(1)

همین طور آورده اند: «روزی امام رضا علیه السلام دید یکی از غلامانش، که میوه نیم خورده ای را دور انداخت. آن حضرت فرمود: سبحان الله، اگر شما مستغنی شده اید، دیگران مستغنی نیستند. آن را به کسی که محتاج باشد، بخورانید». (2)

بنابراین، بهتر است خانواده های محترم به جای مصرف بی رویه، اعتدال را پیشه سازند و با پیروی از رفتار معصومان علیهم السلام، هزینه های اضافی را کریمانه صرف اداره نیازمندان کنند.

لباس خود بهینه استفاده نمی کنند. لباس میهمانی، خانه و کار برای آنها فرقی ندارد. حتی هنگام خواب حاضر نیستند لباس گران قیمت خود را عوض کنند. به یقین، وقتی با لباس با کیفیتی چند مدتی بخورند، بخوابند و کار و نظافت کنند، جلوه ظاهری خود را از دست می دهد و غیر قابل مصرف می شود. برای مثال، جوانی که با لباس فاخر خود ماشین بشوید یا موتور تعمیر کند، لباس به محض تماس با روغن یا آب کثیف، لکه دار می شود و کیفیت خود را از دست می دهد. اگر با آن ورزش هم بکند، ممکن است در برخورد به زمین پاره شود و کارآیی خود را از دست بدهد. همین گونه است وضعیت خانم خانه داری که بخواهد با لباس ارزشمند خود به کار پاکیزگی و آشپزی و دیگر کارهای روزانه خانه بپردازد. در هر صورت، بنا به فرموده امام صادق علیه السلام، این گونه رفتارها مصداق اسراف است: «ملموس ترین مصداق مصرف بی رویه این است که... لباس پذیرایی را همه جا بپوشد». (1)

جالب اینکه شخص امام صادق علیه السلام در استفاده از پوشاک دقت داشت، داود رقی می گوید: در یکی از سفرها با امام صادق علیه السلامبه محل ینبع در نزدیکی مدینه رسیدیم. چون حضرت از خانه خارج شد، کفش قرمز رنگی را به پای ایشان دیدم. عرض کردم: ای پسر رسول خدا، این چه کفشی است که به پا کرده اید؟ فرمود: «این کفش را برای این سفر برگزیده ام؛ زیرا در برابر گِل و باران بیشتر دوام دارد». (2)

مسئله دیگر در مورد لباس، این است که برخی افراد به پیروی از مُد، از لباس تنها در مدت زمان کوتاهی استفاده می کنند و ممکن است در یک مجلس جشن پی در پی لباس عوض کنند. بسیارند کسانی که با تغییر مدل، جنس و رنگ لباس ها در کوتاه مدت، از پوشیدن لباس های پیشین احساس شرم می کنند. این مسئله به ویژه درباره خانم ها بیشتر صدق می کند؛ به گونه ای که در برخی مجالس، خانم ها چمدانی از لباس با خود حمل می کنند تا در

ص: 83

هر ساعت لباس خاصی بپوشند و به آن مباهات کنند؛ در حالی که مباهات به لباس در اسلام به شدت نهی شده است. رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:

هر کس جامه ای بپوشد که بدان مباهات کند و مردم بدو بنگرند، خدا به او نگاه نکند تا آن لباس را بکند. (1)

این گونه استفاده از پوشاک، مشکلات اقتصادی برای خانواده ها به بار می آورد، موجب گسترش مصرف گرایی در جامعه می شود و بر فقر و مشکلات اقتصادی جامعه می افزاید، چنان که امام علی علیه السلام، مصرف بی رویه را از عوامل فقر می داند: «سَببُ الْفَقْرِ الاسرافُ؛ یکی از عوامل فقر، مصرف بی رویه است». (2)

بنابراین، بهتر است در استفاده از پوشاک، میانه روی کنیم که از نشانه های پرهیزکاری شمرده شده است. امام علی علیه السلام می فرماید:

پرهیزکاران، در دنیا دارای فضیلت برترند؛ سخنانشان راست، پوشش آنان در حد میانه و راه رفتنشان با فروتنی است.(3)

فراوانی برای آنان پیش می آورد.

به هر حال، زیاده روی در اسلام، نکوهیده است. رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید: «...مَن أَعطی فی غَیرِ حقِّ فَقَد أسرف؛ هر کس نا بجا مال و امکانات را هزینه کند، اسراف کرده است». (1)

این سرمایه ها، زمان ها و افکار، می تواند به جای هدر رفتن، در راه های مناسب تر و اهداف معقول تر به کار گرفته شود و روزی که از نعمت ها پرسیده می شود، موجب رستگاری گردد: «ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ یَومَئذٍ عَنِ النَّعیمِ؛ پس در همان روز که از نعمت [روی زمین ]پرسیده خواهد شد». (تکاثر:8)

دهن کجی و توهین به تولید داخلی است، موجب رکود بازار و تولید داخلی می شود و سود سرشاری را به جیب شرکت های خارجی سرازیر می سازد که می کوشند ریشه جامعه ارزشی ما را از بیخ و بن برکنند. به یقین، ادامه این روند، موجب وابستگی بیشتر کشور به فرآورده های بیگانه می شود و نتیجه ای جز سلطه سیاسی، اقتصادی و فرهنگی بیگانه نخواهد داشت. امام صادق علیه السلام می فرماید:

جامعه اسلامی تا زمانی که الگوی مصرف بیگانگان را تقلید نکند، در مسیر سعادت و نیک بختی است، ولی آن گاه که به شیوه بی دینان لباس بپوشد و خوراک خورد، به خواری می افتد.(1)

از سوی دیگر، بخش عمده ای از زباله ها به صورت نخاله ساختمانی است که بازیافت ناپذیرند و فضای زیادی را اشغال و چهره طبیعت را نازیبا می کنند.

غیرضروری در نسخه های پزشکی، اقدام اساسی انجام دهند. همچنین باید به مردم آموزش داده شود به طور کامل از داروها استفاده کنند و داروهای اضافی خود را پیش از گذشت تاریخ مصرف آن، به سازمان های مسئول تحویل دهند تا در نقاط محروم کشور در اختیار بیماران نیازمند قرار داده شود.

افراد جامعه باید به صورت بهینه از آنها بهره گیرند. لازم است همان دل سوزی را که در مورد اموال شخصی خود دارند، درباره اموال عمومی به کار گیرند، ولی متأسفانه کسانی به دلیل ناآگاهی از مسائل دینی و حقوق شهروندی، به آن توجهی ندارند. آنها حتی در مورد حفظ و نگهداری اموال خصوصی دیگران اهتمام بیشتری دارند، درحالی که حفظ اموال عمومی، از اصلی ترین وظایف مسلمان متعهد به شمار می آید.

بیشترین نمود این بی مبالاتی ها، در استفاده نامطلوب از وسایل و امکانات عمومی، نظیر اتوبوس ها، سرویس های بهداشتی، امکانات مدارس، پارک ها و فضاهای سبز شهری دیده می شود. برای مثال، در داخل شهرها کمتر اتوبوس نویی را می توان یافت که صندلی آن نشکسته، یا روکشش پاره نشده، یا واژه زشتی روی آن نوشته نشده باشد. وضعیت اتوبوس های کهنه و فرسوده هم معلوم است. اوج این بی مبالاتی ها در پایان بازی های فوتبال باشگاه های داخل کشور، به ویژه در تهران است که طرفداران دو تیم پرطرفدار پایتخت در پایان بازی، عقده های خود را با شکستن سقف، شیشه ها و صندلی های اتوبوس های شرکت واحد خالی می کنند. بدین ترتیب، عمر مفید این وسایل عمومی را که با دسترنج مردم تهیه می شود، به شدت کاهش می دهند و میلیون ها تومان خسارت به بیت المال وارد می سازند. این در حالی است که برخی قطعه های این اتوبوس ها با قیمت گزاف از خارج وارد می شود.

همین گونه است فرهنگ بهره برداری از محیط های طبیعی؛ چنان که در ایام تعطیل، هم وطنانی که برای تفریح و استراحت به محیط های طبیعی می روند، به ویژه در محیط های خشک و کم آب، درختانی را که با مشقت و هزینه فراوان در این مناطق رشد کرده اند، برای روشن کردن آتش، قطع می کنند و می سوزانند.

آتش سوزی هایی که در محیط های جنگلی هر ساله به دلیل سهل انگاری و بی مبالاتی هم وطنان در استفاده از این محیط ها اتفاق می افتد، کم نیستند و خسارت های فراوانی هم وارد می سازد. باید پذیرفت که جبران این خسارت ها بسیار

ص: 89

مشکل است؛ زیرا جنگل و مرتع را نمی توان قیمت گذاری یا از خارج وارد کرد.

به هر حال، اگر هر کدام از مردم از امکاناتی که در اختیار دارند، به درستی بهره گیرند، می توانند گامی در راه بهره ور ساختن جامعه بردارند.

بلژیک [105 مترمکعب در سال] بیشتر است». (1)

برای آگاهی بیشتر از موضوع، کافی است میانگین مصرف سرانه آب کشور را با میانگین مصرف سرانه آب در جهان مقایسه کنیم. «میانگین مصرف سرانه آب در جهان در بخش های صنعت، کشاورزی و شهری و روستایی، حدود 580 متر مکعب برای هر نفر در سال است، ولی این رقم در ایران که کشوری کم آب به شمار می آید، حدود 1300 مترمکعب است»؛ (2)یعنی چیزی حدود دو برابر سطح میانگین مصرف سرانه جهانی. برای مثال، «سهم بخش کشاورزی از آب استحصال کشور، 90 درصد است که 35 درصد آن مصرف و بقیه به اشکال مختلف تبخیر یا جذب زمین شده، از چرخه مصرف خارج می شود.»(3) این در حالی است که می توان بخشی از این اتلاف آب را در بخش کشاورزی با به کارگیری روش های پیشرفته آبیاری کاهش داد. آبیاری تحت فشار، یکی ازاین روش هاست، به طوری که «متوسط آب مصرفی برای هر هکتار از اراضی باغی و زراعی در طول یک دوره زراعی، 12 هزار مترمکعب است، ولی می توان با آبیاری تحت فشار، آن را به 6200 مترمکعب کاهش داد». (4)

در بخش صنعت هم مصرف آب در حال حاضر زیاد نیست، ولی مقدار آبی که مصرف می شود، به دلیل آلوده شدن به مواد شیمیایی و میکروبی و آلوده کننده های خطرناک مانند جیوه و سرب، در مجاری رودها رها یا از راه چاه ها وارد سفره های زیرزمینی می شود، آب آن را آلوده می کند و به مشکلات زیست محیطی دامن می زند.

به هر حال، موارد یاد شده، بیانگر اتلاف و اسراف بیش از اندازه منابع آب در

ص: 91

کشور است که با اصلاح فرهنگ (1)مصرف، می توان انتظار بهره وری بیشتری از آب داشت.

صلی الله علیه و آله، حرمت خاک و زمین را حفظ و از آن بهتر استفاده کنیم: «حرمت زمین را نگه دارید؛ زیرا زمین به منزله مادر شماست». (1)

1972

م. بود، به نود میلیون هکتار در حال حاضر رسیده است.»(1) «میزان رویش طبیعی سالیانه جنگل در کشور که هفت مترمکعب در هکتار است، به علت برداشت های غیرقانونی، حداکثر میانگین رویش، به سه مترمکعب در هکتار رسیده است».(2)

به عبارتی، سالانه میلیون ها مترمکعب از ذخیره چوب و منابع ملی کشور که به راحتی قابل تجدید نیست، برداشت می شود. به این مسئله، آتش سوزی های مکرر را نیز باید اضافه کرد که موجب تخریب سریع تر آن شده است. «در گذشته ای نه چندان دور، حدود یازده تا هجده درصد خاک کشور را جنگل پوشانده بود که این رقم در حال حاضر به 4/7 درصد کاهش یافته است.»(3) در سال های اخیر، این امر از راه ایجاد سیلاب خسارت های فراوانی به کشور وارد کرده است.

درباره مراتع هم باید گفت با تمام اهمیتی که مراتع در تنظیم نظام هیدرولوژیک، آبخیزها، جلوگیری از جریان سیلاب ها و همین طور تولید علوفه و در نتیجه تولید گوشت قرمز، محصولات متفرقه دارویی، صنعتی و خوراکی دارد، سرعت تخریب آنها از جنگل ها هم سریع تر است. «سالانه 1 تا 5/1 میلیون هکتار از سطح مراتع کشور بر اثر انهدام پوشش گیاهی [هر ثانیه 50 مترمربع] کاسته و به مساحت کویر اضافه می شود و اقدامات انجام گرفته، به هیچ وجه کار ساز نبوده است.» (4)شگفت آنکه این روند تخریب در کشوری روی می دهد که باورهای دینی مردم، درخت و درخت کاری را مقدس شمرده است. رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله در این زمینه می فرماید:

حتی اگر رستاخیز به پا شود و نهالی در دست یکی از شما باشد، اگر می تواند آن را

ص: 94

بکارد، باید بکارد. (1)

هر که درختی بنشاند، خدا به اندازه میوه ای که از آن درخت برون می شود، پاداش برای وی ثبت می کند. (2)

هر که درختی بکارد، هر بار انسان یا یکی از مخلوقات خدا از آن بخورد، برای وی صدقه ای ثبت می شود. (3)

جدول زیر، بیانگر وضعیت بهره برداری از انرژی در بخش های مختلف کشور و همین طور حامل های انرژی در بخش خانگی و تجاری است.

بخش مصرف انرژیمیزان درصدسهم حامل های انرژی در بخش خانگی و تجاریمیزان درصد مصرفی

خانگی40 درصدگاز سبک54 درصد

حمل و نقل1/27 درصد فرآورده های نفتی37 درصد

صنعت6/27 درصدفرآورده های نفتی

کشاورزی9/4 درصدبرق9 درصد

دیگر بخش ها 4/0 درصد

همان گونه که در جدول (1)می بینید، بیشترین مصرف کننده انرژی در کشور، بخش مصرف خانگی و حمل و نقل است که کمترین نقش را در تولید به عهده دارند. این درست بر عکس کشورهای توسعه یافته است که بیشترین مصرف انرژی را در بخش صنعت دارند و از این راه درآمد کسب می کنند. این مصرف بی رویه انرژی در کشور، سالانه افزون بر تحمیل میلیون ها دلار هزینه بر دولت و جامعه و هدر دادن آن، موجب آلودگی محیط زیست می شود. «یک خانواده متوسط شهری، در سال معادل 5/15 بشکه نفت خام انرژی مصرف می کند و در همین مدت، باعث تولید و پراکنش 67/4 تن گاز گل خانه ای می شود».(2) یک خانواده برای پخت و پز، سالانه «دو تن گاز گل خانه ای تولید می کند»،(3) در حالی که با بهره گیری از تمام منابع انرژی و همین طور شیوه های بهینه مصرف، میزان هزینه ها و آلودگی را می توان کاهش داد.

ص: 96

سودمند است؛ زیرا با فراگیری آن، امکان بهره برداری بهینه از امکانات، فرصت ها و لحظه های زودگذر عمر فراهم می شود. ازاین رو، برای بهبود بهره وری در خانواده، پیش از هر چیز باید والدین و دیگر بزرگ سالان با اصول بهره وری و منابع آن آشنا شوند. سپس روش های مختلف آموزش این امور را به دیگران بیاموزند. در این صورت، والدین می توانند با استفاده از داشته های خود، از راه رفتار، گفتار و ابزار آموزشی و تربیتی، اصول بهره وری اسلامی را براساس سفارش رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله به فرزندان بیاموزند: «أَکْرِمُوا اَوْلادَکُمْ وَ أَحْسِنوُا آدابَهُمْ؛ فرزندان را گرامی بدارید و به آنان آداب نیکو بیاموزید». (1)

بی شک، فرزندانی که این گونه تربیت شوند، به بهره وری خانواده و جامعه کمک خواهند کرد. خوش بختانه در فرهنگ غنی اسلام، آموزه های ژرف و دستورهای دقیقی در مورد بهره وری وجود دارد که توفیق عینی و عملی در گرو توجه و عمل به آنهاست؛ معیارهای ارزشمندی همچون: ناظر دانستن خدا بر رفتار، دقت در کارها، اتقان و محکم کاری، حسن انجام عمل، تعاون، تقسیم، اولویت بندی و تداوم کار، قدردانی از فرصت ها و نعمت ها و نگه داری از اموال. اگر دستگاه های فرهنگی کشور و همین طور مبلّغان دینی، این معیارها را به صورت صحیح و اصولی به افراد خانواده و به ویژه والدین و بزرگ سالان آموزش دهند، می توانند هدایت اقشار جامعه را در دست گیرند. بدین ترتیب، شاهد بازدهی بالا، کارآیی مطلوب، کاهش هزینه ها و در نهایت افزایش بهره وری در خانواده و جامعه خواهیم بود.

و بتواند برای برطرف ساختن نیازها از تولید خود بهره گیرد. البته بیشتر خانواده های شهری به دلیل ویژگی شهرنشینی و محدودیت هایشان نمی توانند همانند خانواده های روستایی، گوشت، لبنیات، حبوبات و غلات را تولید و بسیاری از نیازمندی های خود را تأمین کنند. در این میان، دولت می تواند با تقویت بیشتر امکانات در روستاها، خانواده هایی را که در حال حاضر خوش نشین هستند و هیچ گونه فعالیت تولیدی ندارند، به تولید بیشتر تشویق کند.

افزون بر آن، در جوامع شهری هم می توان زمینه های آموزش رشته های خاص هنری، فنی، صنایع کوچک و مونتاژ وسایل را برای افراد خانواده، به ویژه بی کاران، بانوان و سالمندان فراهم آورد تا در فرصت های مناسب به آن بپردازند. پس اگر می خواهیم در جامعه به بهره وری برسیم، باید هر ایرانی که توانایی کار و تولید دارد، در این جهت گام بردارد و محیط خانه را با رعایت اصول و حق دیگران، به کارگاهی کوچک برای تولید بدل سازد.

نمی توان آن را تفریح و استراحت یا تولید و خدمت نامید. با آموزش فرهنگ بهره وری و مدیریت زمان از طریق دستگاه های فرهنگی، به ویژه رسانه ملی به خانواده ها می توان آنها را تشویق کرد که برای لحظات شیرین زندگی خود برنامه مناسبی بریزند. در این زمینه می توان روش بزرگان را نیز الگو قرار داد. «امام خمینی رحمه الله نمی گذاشت حتی چند دقیقه از عمرشان بیهوده بگذرد؛ چنان که در فاصله بعد از نماز ظهر و عصر تا هنگام صرف ناهار که بیش از دو دقیقه نمی شد، قرآن را بر می داشت و می خواند». (1)

امروز که بر عمل تو را دسترس است

غافل منشین که زندگی یک نفس است

خود قافله عمر کشاند ما را

وین ضربه قلب تو صدای جرس است (2)

کالاهای ساخت داخل، با صدور بخش نامه انجام نخواهد شد. این کار با ارتقای فرهنگ مصرف و تولید و اعتقاد به این باور دینی که ترک عادت های غلط، فضیلت است، امکان پذیرتر خواهد بود. امام علی علیه السلام می فرماید: «برترین عبادت ها، چیره شدن بر عادات است.»(1) همچنین ایشان برای رسیدن به درجه های والا سفارش می کند که عادت های ناپسند را ترک کنیم: «کسی که از عادت های ناپسند پیروی کند، به درجه های والا نمی رسد». (2)

در واقع، مردم باید احساس کنند که ترک عادت مصرف کالاهای خارجی و گرایش به مصرف، به نفع خودشان است. همین طور باید فرهنگ اعتماد به کالاهای داخلی در جامعه تقویت و نهادینه شود. در این زمینه با تقویت باور عمومی به کالاهایی که آزموده شده اند، می توان الگوی مصرف داخلی را بهبود بخشید؛ به گونه ای که مردم، مصرف کالاهای داخلی را افتخاری بزرگ برای خود و کوشش در راه قطع وابستگی بدانند. با برجسته نمایی سیره علما و مشاهیر می توان به این هدف دست یافت. برای مثال، درباره حاج شیخ عبدالکریم حائری، مؤسس حوزه علمیه قم نوشته اند که «ایشان هیچ گاه لباس از پارچه خارجی نمی پوشید. در تابستان پیراهن، شلوار و قبای ایشان همه از کرباس بود. در زمستان نیز لباسش را از پارچه ایران به نام «بَرَک» تهیه می کرد. پارچه های لباس های آقازاده های ایشان، حاج آقا مرتضی و آقا مهدی از پارچه های کازرونی اصفهان بود. آیت اللّه حائری همواره می گفتند: ایرانی باید پارچه ایرانی بپوشد».(3)

درباره مهاتما گاندی، پدر استقلال هند نوشته اند: «در زندان و سفر، چرخ نخ ریسی

ص: 102

به همراه داشت که آن را به عنوان نماد صنایع کوچک و غیر متمرکز هند معرفی می کرد و بر تن پیروانش [و خودش] به جای یونیفرم های پر زرق و برق یا مدال های جورواجور، لباس های زُمخت نخی بافت خانگی می پوشاند. آن لباس ها به همان سرعت که پیروانش را مشخص می نمود، از لحاظ روانی نیز در به هم پیوستنشان مؤثر بود... وی می گفت برای من بسیار تأسف آور و دردناک است که ببینم مردم با شتاب زدگی و دیوانه وار به تقلید هر چیز تازه بپردازند». (1)

جواهر لعل نهرو، نخست وزیر فقید هند نیز همین گونه عمل می کرد. «وقتی در سال 1961 به فرانسه مسافرت کرد، بر عکس تمام سفارت خانه ها که در این گونه سفرهای مقامات، تمام وسواسشان این بود که درست مثل فرانسوی ها از مهمانان خود پذیرایی کنند، دستور داد از همان اول مهمانی تا آخر پذیرایی و دکور و مراسم، همه هندی باشد و به جای شراب، با دوغ و شیره از هنرمندان، وزرای فرانسوی و مهمانان دیگر پذیرایی شود. وقتی که مهمانان مشاهده کردند همه چیز هندی است و هند مثل کوه ایستاده است، در برابر آن همه عظمت، احساس حقارت کردند». (2)

با اتکا به مصرف تولید داخلی، می توان خانواده و جامعه را بهره ور ساخت و از قید وابستگی رهانید. البته بهتر است این شیوه از خانواده های مسئولان ارشد کشور آغاز شود.

انجام می دهند، برای نگه داری آن تلاش نمی کنند، در حالی که در اسلام بر نگه داری وسایل تأکید شده است. حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: «هر که چیزی نصیبش کرده اند، در حفظ آن بکوشد.» (1)امیرمؤمنان علی علیه السلام هم می فرماید: «نگه داشتن آنچه در دست توست، برای تو بهتر است از درخواست چیزی که در دست دیگران است». (2)

متأسفانه این موضوع در فرهنگ مصرف کشور، کمتر جایگاهی دارد. با آموزش های رسمی و غیر رسمی، از راه رسانه ها و مطبوعات، خانواده ها را با شیوه های اصولی حفظ و نگه داری وسایل و امکانات می توان آشنا کرد تا هم در هزینه های آنها صرفه جویی شود و هم موجب بهبود بهره وری در جامعه گردد. برای مثال، با آموزش نگه داری وسایل شخصی مدرسه (مانند دفتر و کتاب) به دانش آموزان، می توان سالانه میلیاردها ریال صرفه جویی و از قطع هزاران درخت در طبیعت پیش گیری کرد. البته این آموزش ها نباید تنها به حفظ و نگه داری اموال و وسایل خانواده محدود باشد، بلکه باید به وسایل و امکانات جامعه گسترش یابد تا آن را متعلق به خود بدانند و به صورت بهینه از آن استفاده کنند.

در بهره وری، لازم است آموزش هدفمند، بهنگام، متناسب با نیازهای شغلی و تخصصی فراگیران باشد تا بتواند از حجم مشکلات سازمان بکاهد و آن را به بهره وری مطلوب برساند. به عبارتی، آموزش باید سودمند باشد؛ زیرا آموزشی که سودمند نباشد، نه تنها در جهت بهره وری نخواهد بود، بلکه از بهره وری سازمان به جهت صرف انرژی وقت و هزینه فراوان خواهد کاست. بی جهت نیست که رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید: «از خدا، دانش سودمند بخواهید و از دانشی که سود ندهد، به خدا پناه برید». (1)

در سال های اخیر، به امر آموزش نیروی انسانی در سازمان ها و نهادهای دولتی توجه ویژه ای شده است، ولی کافی نیست و به دقت بیشتری در اجرا نیاز دارد؛ زیرا برخی آموزش ها با نیازهای شغلی کارکنان هیچ ارتباطی ندارد. به همین دلیل، بازدهی و بهره وری کمتری داشته است و ازاین رو، برخی شرکت های خصوصی از آن گریزان بوده اند.

بهتر است بدانیم که شرکت ها و سازمان های کشورهای توسعه یافته، همواره آموزش را به عنوان یک اصل و سرمایه گذاری بلندمدت پذیرفته اند و سالانه میلیاردها دلار صرف هزینه آموزش نیروهای خود می کنند. برای نمونه، «شرکت آی.بی.ام در سال 1985 از شش میلیارد سود خود پس از کسر مالیات، حدود 2 میلیارد دلار صرف آموزش کارکنان خود کرده است»؛(2) یعنی چیزی حدود نصف درآمد خود را به این امر اخصاص داده و این، بیانگر اهمیت آموزش در بهره وری است.

نکته دیگر اینکه از راه آموزش می توان بسیاری از روش های کاری را در راه بهره وری اصلاح کرد. برای مثال، با حذف کارهای زاید و انجام کار لازم، می توان

ص: 106

به طور مؤثرتر، با کوشش و زمان و هزینه کمتر به بهره وری بهتر رسید. در این زمینه به تلاش ها و تکنیک هایی که دکتر گیلبرت و همسر روان شناس او برای رسیدن به بهره وری انجام دادند، می توان اشاره کرد. «آنان با آموزش و اصلاح روش کار توانستند حرکت کارگران آجرساز را از هجده حرکت به پنج حرکت [کاهش] دهند و با این کار به جای تولید 120 آجر در ساعت، 350 آجر در ساعت تولید کردند. این تکنیک شامل چیدن مرتب آجرها، حذف [حرکت های] بی حاصل و موارد دیگر بود که در تولید آجرها به کار گرفته شد». (1)

این باره می فرماید:

رنج و زحمت هر یک از آنان را بشناس و هرگز تلاش و رنج کسی را به حساب دیگری مگذار و ارزش خدمت او را ناچیز مشمار تا شرافت و بزرگی کسی موجب نشود کار کوچکش را بزرگ بشماری یا گم نامی کسی باعث شود کار بزرگ او را ناچیز بدانی.(1)

به یقین، اگر کارکنان احساس کنند حقوق آنها براساس ارزش کار است و پاداششان تحت تأثیر القاب بزرگ نیست و در صورت فعالیت بیشتر و بهینه تر، می توانند درآمد بیشتری به دست آورند، انگیزه شان بیشتر می شود و در راه ارتقای بهره وری سازمان تلاش خواهند کرد. البته در اسلام، انجام کار با کیفیت به دلیل ناظر دانستن خداوند بر رفتار، همواره باید مد نظر کارکنان مسلمان باشد؛ چنان که امام جواد علیه السلام می فرماید: «بدان که در برابر دیده خدایی و مواظب باش که چگونه ای». (2)

در استخدام کارمندان و فرمانروایان، شفاعت و وساطت کسی را مپذیر، مگر شفاعت شایستگی و امین بودن (درستکاری) آنان را. (1)

بدیهی است هر اندازه سازمان دهی بر اساس شایستگی های اخلاقی و تخصصی افراد صورت گیرد، سبب افزایش کارآیی و اثربخشی بیشتر در درون سازمان خواهد شد. به همین دلیل، وجود نیروهای کیفی در هر سازمان، ارزشمند است و در اسلام نیز عزیز و گرامی داشته می شود. امام علی علیه السلاممی فرماید: «اِنَّ اللهَ یُحِبُّ المُحْتَرِفُ الاَْمین؛ همانا خداوند، انسان کاردان امین را دوست دارد». (2)

این افراد در هر جا به کار گرفته شوند، موجب بهره وری بیشتر می گردند. نمونه این مهم، کار تیلور (Taylor)، مهندس امریکایی است که در یک کارخانه ذوب فولاد کار می کرد. وی با استفاده از گزینش بهترین افراد، با توجه به علایق آنان در مشاغل مختلف و آموزش آنان به گونه ای که به صورت ویژه انجام وظیفه کنند، توانست میزان تولید فولاد را روزانه از 16 تن به 59 تن برساند. (3)

کارشناسان دینی، این معیارها را می توان به کارکنان سازمان ها منتقل کرد.

همه می دانیم که شرکت ها و سازمان های خارجی با تحریک احساسات ملی گرایانه افراد موفق می شوند یک کارگر آلمانی یا ژاپنی را تشویق کنند به جای کار برای حقوق، کارفرما، کارخانه یا سازمان، برای آلمان یا ژاپن بزرگ کار کند. پس ما نیز باید با بهره گیری از آموزه های دینی و ادبیات غنی کشور که سرشار از موضوع های انگیزه آفرین است، این باور را در کارکنان سازمان به وجود آوریم که انجام کار درست، عبادت و کوشش در راه بهره وری کشورت ذخیره ای برای آخرت است. شاید در این زمینه، تهیه منشوری اخلاقی، اثر بخش باشد. برای نمونه، به منشور اخلاقی کار حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله که در بخش پیام های مجری در فصل همراه با برنامه سازان آمده است، مراجعه کنید.

جمعی آگاه تر باشند، به طور طبیعی در قبال وظایف و فعالیت های خود احساس مسئولیت بیشتری خواهند کرد. برعکس، هر چه آگاهی از امور، محدود باشد، به راحتی این توهم ایجاد خواهد شد که فرد در سازمان کاره ای نیست. ازاین رو، به اهداف سازمان بی اعتنا خواهد بود.

بر این اساس، بهتر است با شرکت دادن افراد در تصمیم گیری ها، برقراری روابط صمیمانه و دوستانه، توجه به شخصیت آنان و برپایی گردش های گروهی، زمینه های تقویت کار گروهی در سازمان های کشوری فراهم شود. به یقین، این احساس و ادراک مشترک هم در فرآیند و بازده کار و هم بر شخصیت افراد اثر مثبتی برجا خواهد گذاشت.

کارکرد مطلوب بخش های مختلف صنعت، پاداش های بهره وری در نظر گرفته است. معیار اعطای جایزه، بهره وری از ظرفیت یا ارزش افزوده، حفاظت از انرژی، بهره برداری از مواد، نگه داری از کارخانه و تجهیزات و بهره برداری از نیروی انسانی بوده است». (1)

دفاتر یا نظارت همگانی باشد که در اسلام، به امر به معروف و نهی از منکر شناخته می شود. براساس این اصل، همگان می توانند در صورت داشتن صلاحیت، بر عملکرد دیگران نظارت کنند. امام علی علیه السلام در این باره می فرماید:

به معروف امر و از منکر نهی کن. به کار خیر عمل کن و مردم را از کار بد باز دار (1)... آدم بدکار را به وسیله کار نیک خود اصلاح کن و با سخن زیبایت، دیگران را به کار خیر رهنمون باش. (2)

نظارت همگانی، می تواند جایگاه و اهمیت ویژه ای در بهره وری هر سازمانی داشته باشد. ازاین رو، بر مدیران محترم سازمان هاست که با بسترسازی مناسب، زمینه همکاری عمومی را فراهم آورند.

دیگران را به دانش خود بیفزاید». (1)

هرچند استفاده از یافته های دیگران کاری درخور تحسین است، ولی باید دانست که همه یافته ها و شیوه های عملکردی آنان را به طور کامل نمی توان در بهره گیری از فن آوری به کار بست؛ زیرا بسیاری از روش های آنان، با فرهنگ و ارزش های جامعه ما ناهم گون است. از این رو، تنها باید به یافته های مفید، هماهنگ و هم گون با فرهنگ و ارزش های کشور بسنده کرد.

اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی هماهنگی به وجود آورد. بنابراین، همه بخش ها مکمل یکدیگر خواهند بود، از سیاست های سلیقه ای پیش گیری به عمل می آید و در نهایت به بهبود بهره وری می انجامد.

تولیدی، سازمان ها، واحدهای خدماتی و بخش های مختلف اجتماع، امری ضروری است و مطلوب ترین راهبرد توسعه اقتصادی به شمار می آید. البته شاه بیت غزل شیوای پیشرفت و بالندگی جامعه، نیروی انسانی آن است. نیروی انسانی تربیت شده، متعهد، آموزش دیده، ماهر، کارآمد و دارای انگیزه مثبت و سازنده، می تواند با ترکیب مطلوب منابع مادی و استفاده بهینه از آنها معجزه بیافریند. گاه منابع مادی به دلیل نبود تربیت و آموزش صحیح، بی دانشی، نداشتن تخصص و نبودن انگیزه برای تلاش و فعالیت به هدر می رود.

در تمام جهان، نیروی انسانی واجد شرایط و با صلاحیت، بزرگترین سرمایه هر کشور به شمار می آید. این هنر دولت و مسئولان کشور است که بتوانند با حاکم ساختن فرهنگ بهره وری در جامعه، زمینه بهره وری را در همه ابعاد فراهم آورند. در این زمینه، تجربه کشورهای توسعه یافته و با بهره وری بالا مانند ژاپن و سوییس که زمین، انرژی و منابع معدنی مناسبی ندارند، بسیار جالب است. آنان دریافته اند که مهم ترین منبع رشد، تعلیم و تربیت صحیح، نگرش مثبت به کار و ایجاد بالندگی در نیروی انسانی است. ازاین رو، بیشترین هزینه را در بخش منابع انسانی انجام می دهند. بی جهت نیست که رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید: «جز انسان، هیچ چیز بهتر از هزار نفر مثل خود نیست». (1)

بنابراین، برای بهره وری بهینه در جامعه، دولت باید به نیروی انسانی و عوامل مؤثر و انگیزه ساز در بهره وری نیروی انسانی توجه کند؛ عواملی مانند: تجربه، کاردانی، تحصیلات، آموزش های کاربردی، محتوای کار، خشنودی شغلی و... که موجب بهبود بهره وری می شود. در این زمینه، تشویق مدیران و کارکنان لایق و فعال و ارزیابی دقیق و واقعی از فعالیت آنان بسیار اهمیت دارد.

ص: 116

را راه اندازی کنند. از آن جمله می توان به احداث ده ها سد بزرگ و کوچک، ساخت انواع سیلو، توسعه فرودگاه ها، راه اندازی شبکه گاز شهری و روستایی و کارخانه های پتروشیمی اشاره کرد. حتی در برخی از این موارد، مانند سدسازی، اعتبار جهانی یافته و توانسته ایم به بازارهای بین المللی راه یابیم.

با این حال، در برخی بخش ها چندان موفقیتی نداشته ایم که از آن جمله می توان به توسعه راه های عمومی و راه آهن اشاره کرد. همین امر موجب شده است هر ساله آمار حوادث و تصادف جاده ای در کشور افزایش یابد و خسارت های مالی، جانی و روانی فراوانی به بار آورد. این نارسایی از سوی دیگر، سبب می شود بسیاری از فرآورده های کشاورزی به دلیل دسترسی نداشتن به راه مناسب، در مزرعه ها و باغ ها از بین برود و از فرآیند بهره وری در جامعه کاسته شود.

بنابراین، در توسعه امکانات زیربنایی، باید به بخش راه توجه بیشتری شود؛ زیرا راه، شاهرگ حیاتی کشور است و توسعه امکانات زیربنایی با کم توجهی به این بخش سازگار نیست. نکته دیگر اینکه در توسعه این بخش می توان از بخش خصوصی و سپرده های مردم نیز کمک گرفت.

بسیاری از صاحب نظران، تحول در ساختار اداری کشور را اجتناب ناپذیر می دانند و معتقدند «کهنگی، [پاسخگو نبودن در برابر] نیازهای موجود، ظهور سیستم های جدید و پیشرفته، مهم ترین دلایل این تحول هستند... از دیدگاه بهره وری، هر ارگان و ستادی برای زنده ماندن نیاز به تحول دارد، ولی این تحول لزوما به معنای به هم ریختن کل سیستم نیست، بلکه می تواند به معنای آموزش مداوم و آشنایی با تکنولوژی برتر و اهمیت دادن به نیازهای اساسی مردم باشد».(1)

بی شک، اگر این تغییر و تحول ها، با پژوهش و مطالعه کارشناسانه انجام گیرد، می تواند نتایج مطلوب تری به دست آورد و بهره وری را در سازمان ها و نهادهای دولتی ارتقا بخشد.

را بالا ببرد. امام علی علیه السلام می فرماید:

تدبیر خوب ثروت و مال اندک را زیاد می کند و بارور سازد و تدبیر بد، مال بسیار را نابود می سازد. (1)

بنابراین، مدیر مسلمان باید توانایی آن را داشته باشد که نقش خود را در این فرآیند ملی با تحکیم مبانی ارزشی و در پیش گرفتن شیوه های مناسب ایفا کند. وظیفه دولت خدمت گزار است که با تشکیل بانک اطلاعات، به شناسایی، گزینش و انتصاب مدیران کارآمد و با تدبیر در تمام سطوح ملی، منطقه ای و محلی اقدام کند تا سطح بهره وری در پرتو مدیریت مدبرانه آنان بهبود یابد. به تجربه هم ثابت شده است هر سازمان و مؤسسه ای که مسئولیتش از مدیران نالایق و محافظه کار گرفته و به مدیران کارآمد، با تدبیر و شجاع سپرده شده است، در راه بهره وری گام برمی دارد. نمونه آن، کارخانه ذوب آهن اصفهان است که: «پیش از سال 1375 حدود 30 هزار نیرو برای تولید 900 هزار تن در آن فعالیت داشتند، ولی بعد از آن تاریخ، وقتی مسئولیت به مدیران کارآمد و شجاع سپرده شد، با 10 هزار نیرو، به 4/2 میلیون تن تولید رسیدند». (2)

دوام می پردازد، بیشتر شده است. امروزه در بسیاری از خانه ها، چندین وسیله را می توان یافت که به علت تغییر مد یا گم شدن یک پیچ یا قطعه ای کوچک، کنار نهاده شده است.

به یقین، این شیوه تولید برای کشوری که بسیاری از مردم آن با مشکلاتی نظیر فقر، سوء تغذیه، بی کاری و گرانی روبه رو هستند، مناسب نیست. ازاین رو، بهتر است سیاست دولت محترم، ابتدا تولید ضروریات و همین طور دوام کالاها باشد. سپس تا حد امکان از میزان تولید کالاهای غیرضروری و کم دوام بکاهد و از تبلیغات تجاری که افراد را به خرید کالاهای نو و کنارنهادن کالاهای قدیمی تشویق می کند، جلوگیری کند.

این زمینه می توان از افراد با تجربه هر سازمان و اداره که به تجربه، با این قوانین کار کرده اند و به نقاط ضعف و قوّت آن آگاه هستند، مدد گرفت و به اصلاح آن پرداخت.

قرار داد و موانع فرهنگی فرا روی را از میان برداشت.

همگان آموزش دهند که از خرید نان زیاد بپرهیزند.

بکوشند.

و سخت کوشی را در جامعه احیا کند؛ به گونه ای که مردم به این باور برسند که شرافت و کرامت انسان، در گرو تلاش و کوشش سازنده است.

برنامه می توان افراد، سازمان ها و نهادهایی را که در زمینه بهره وری فعال بوده اند شناسایی و معرفی کرد.

مصرف گرایی را از جامعه بزداید.

شخصی سفر می کنند، می توان به آموزش فنون بهره وری خودرو پرداخت. نیز در زمستان به وسایل گرم کننده؛ در پاییز به مهارت های نگه داری ابزار مدرسه؛ در بهار و هنگام امتحانات آخر سال، به شیوه مطالعه صحیح و کاهش نگرانی در امتحان یا کنکور توجه کرد. همین طور در برنامه خانواده، می توان به شیوه زدودن لکه ها از لباس، رسوب و سیاهی از ظروف و وسایلی مثل اتو، شیوه استفاده از ظروف یک بار مصرف و ساختن وسایل مفید و قابل استفاده پرداخت.

اندیشمندان ارائه می شود.

الاخلاق، ص 458)

17. از فقر و تنگ دستی بیم ندارم، ولی از سوء مدیریت هراسانم.(عوالی الئالی، ج 4، ح 132)

18. کار نیک انجام دهید که از سقوط های بد جلوگیری می کند.(نهج الفصاحه،ص481)

امام علی علیه السلام

1. فرصت ها، غنیمت است. (ترجمه و شرح غرر الحکم و درر الکلم آمدی، ج 2، ص 273)

2. تضییع فرصت، غصه است. (همان، ص 273)

3. به سوی فرصت بشتاب پیش از آنکه به صورت غصه در آید. (همان، ص 274)

4. رباینده فرصت از غصه ها ایمن گردد.(همان، ص 275)

5. همانا که فرصت ها همانند گذران ابر می گذرد. (همان، ج 2، ص 276)

6. سرگرم شونده به کار کم اهمیت، از کارهای بااهمیت غافل خواهد شد. (همان، ص 585)

7. کسی که امروز خود را اصلاح و کوتاه کاری های دیروز خود را جبران کند، رستگار می شود. (همان، ص 614)

8. ساعت ها، عمر را به غارت می برند. (همان، ص 188)

9. همانا عمر (مفید)ت همان زمانی است که تو در آنی. (همان، ص 199)

10. به راستی که نفس های تو اجزای عمرت هستند؛ پس آن را از بین مبر. (همان)

11. هرگاه دانستید، عمل کنید. (همان، ص 206)

12. از روی علم عمل کنید تا نیک بخت شوید. (همان)

13. بر تو باد مداومت عمل در خوشحالی و بدحالی. (همان، ص 213)

14. هر که بداند، عمل کند. (همان، ص 217)

15. بهترین کارها، انجام چیزی است که لازم است. (همان، ص 529)

ص: 132

16. پردازنده به کارهای گوناگون، خوار می شود و پیروز نمی گردد. (نهج البلاغه، حکمت 403)

17. تن دهنده به سستی، حقوق را پای مال می کند. (همان، حکمت 239)

18. کار هر روز را همان روز انجام بده؛ زیرا هر روز کاری مخصوص به خود دارد. (همان، نامه 53، ص 58)

امام سجاد علیه السلام

1. دوست دارم کار را ادامه دهم، اگرچه کم باشد. (اصول کافی، ج 3، ص 130)

2. دوست دارم بر پروردگارم وارد شوم، در حالی که عملم برابرم باشد و هر روز آن از روز پیش کمتر نباشد. (همان)

امام باقر علیه السلام

1. بلا و مصیبتی همانند... رضایت انسان به وضعیت موجود نیست. (تحف العقول، ص 294)

امام صادق علیه السلام

1. کسی که دو روزش مساوی باشد، فریب خورده است. (میزان الحکمه، ج 7، ذیل ع م ر)

2. علم با عمل هم دوش است؛ هر که بداند، باید عمل کند. (اصول کافی، ج 1، ص 55)

3. هر که بدون بصیرت عمل کند، مانند کسی است که به بیراهه می رود؛ هرقدر شتاب کند، از هدف دورتر می شود. (همان، ص 54)

امام کاظم علیه السلام

1. کسی که هر روز به حسابش نرسد، از ما نیست. (همان، ج 4، ص 191)

امام جواد علیه السلام

1. بدان که در برابر دیده خدایی و مواظب باش که چگونه ای. (تحف العقول، ص

ص: 133

478)

4. برای زنده ماندن باید خود را تطبیق داد و برای تطبیق باید در خود تغییر ایجاد کرد.مانزی

5. میان مؤثر بودن (انجام کار درست) و کارآیی (انجام کار درست) تفاوت وجود دارد.پیتر دراکر

6. بهره گیری از فرصت ها، در متمرکز کردن منابع و تلاش ها برای انجام کار درست است.پیتر دراکر

7. بسیاری از مشکلات ما، در حیطه تجهیزات نیست، بلکه در حیطه انسان هاست.بلانچارد

8. کارکنان، زمانی بهره وری خود را افزایش می دهند که احساس کنند با آنها منصفانه رفتار می شود.میس چکنه

9. یک راه برای افزایش بهره وری، انجام سریع تر کاری است که به آن مشغولیم. راه دیگری که وجود دارد این است: ماهیت کاری را که انجام می دهیم تغییر دهیم.گروو

10. مشکلات بهره وری ناشی از عملکرد بد کارکنان نیست، بلکه از عملکرد بد مدیریت سرچشمه می گیرد.منیگ

11. سخت کوشی، کسی را نکشته است؛ نگرانی انسان را از بین می برد. (1)بیچر

12. در هر جا هستید و با هر چه در اختیار دارید، کاری بکنید. تئودور روزولت (2)

13. انسان، مجموعه ای از آنچه دارد، نیست، بلکه مجموعه ای است از آنچه هنوز ندارد، ولی می تواند داشته باشد.ژان پل سارتر(3)

ص: 135

14. باید لب فرو بست و بازو گشود، کار کرد و دم نزد و یقین کرد که کلمه طلایی کام یابی، کار و کوشش است.بزرگمهر (1)

15. تا فرصت از دست نرفته بیدار شوید و در مقام تهذیب و تزکیه نفس و اصلاح خود برآیید.امام خمینی رحمه الله (2)

16. بهره وری کار، زمانی پایین است که:

_ مجبور به انتظار کشیدن باشیم؛

_ کاری را انجام دهیم که نباید انجام دهیم؛

_ کارهایی را انجام دهیم که نباید از سوی ما انجام گیرد؛

_ برنامه ریزیِ کاری نداشته باشیم؛

_ طوری کار انجام دهیم که منابع ضایع شوند؛

دکتر توردال (با اندکی تغییر) (3)

ادبی، ضرب المثل) و سیره بزرگان و مشاهیر بهره گرفت و آن را در چهار بخش احادیث، ضرب المثل ها، سیره مشاهیر و جمله سازی به صورت مسابقه جدول، مسابقه حضوری یا مسابقه تلفنی برگزار کرد. در خلال مسابقه ها هم می توان از متون ادبی و اشعار بهره گرفت.

جمله ای مناسب در مورد بهره وری بسازید.

است؛ زاییده تلاش برای زدودن شبه آگاهی ها، شبه خواستن ها و پر کردن فاصله کاذبانه خواستن ها و صادقانه خواستن هاست.

هر که نقص خویش را دید و شناخت

اندر استکمال خود، دو اَسبه تاخت

بهره وری، نوعی شناخت است برای آنکه بدانیم در فرصت محدود و نامشخص عمر، از سرمایه های الهی چگونه استفاده کنیم. پس تا فرصتی هست، نسبت وجودی مان را بهبود بخشیم تا شرمنده رهروی نباشیم که عمل بر مَجاز کرده ایم.

گوش و چشم و هوش و گوهرهای عرش

خرج کردی، چه خریدی تو ز فرش؟

فردا که بارگاه حقیقت شود پدید

شرمنده رهرویی که عمل بر مجاز کرد

پس شور و شتاب حرکت بهره وری در سطح فردی و اجتماعی، زاییده «درست دیدن» و «صادقانه تلاش کردن» برای رفع نقص هاست. آن گونه دیدنی که به جای واماندگی و احساس در بن بست بودن، شوق دوندگی به سوی مقصود را در ما دامن زند، تازیانه پیوسته رفتن را بر روح بنوازد و «عطش» را شعله ور سازد؛ چرا که یافتن و فراتر از آن، «چشمه شدن» در گرو «عطشِ خواستن» است.(1)

اجازه می دهی به آینده فراموش شده ات چنگ بیندازند.

دنبال خودت نیستی، در کوچه های اکنون سرگردانی.

ساعت هاست منتظر ایستاده ای، بی آنکه به فکر خویش باشی.

همه چیز شتاب گرفته است، ولی تو هنوز آرامی؛ زمان را دریاب.

تو هیچ گاه به اینکه گفتند «وقت طلوع است»، دل ندادی.

بر هر پله ای که ایستاده ای، استوار باش و بند کفش هایت را محکم ببند.

هر جا هستی، احساس کن کار مهم تری داری.

آدم های بی شماری از مقابلت می گذرند، درها و دیوارها را بیهوده می کاوند و احساس می کنی همه آدم ها همه چیز را باخته اند.

هیچ کس چیزی فرا نمی گیرد، ماشین ها حکومت می کنند و زمان را کور کرده اند.

تلاش می کنی در این قافله نباشی؛ به تکاپوی یافتن می افتی. می خواهی زمان را برای خوت به زنجیر بکشی؛ تلنگری به پیشانی ات می زنی.

با خودت فکر می کنی چقدر به این درها و دیوارها زُل زده ای.

چقدر دقیقه ها را زیر پایت لگد کرده ای.

این بار به شیوه تازه ای بزرگ می شوی. آرام آرام قد می کشی و آن سوی دیوار قایق را می بینی. خودت را می بینی که باز چیزی نیندوخته ای. بر سر راه نشسته ای؛ می ترسی ثانیه ها از تو انتقام بگیرند.

در دلت چیزی تکان می خورد. خوشت نمی آید؛ آینده ات را به تماشا گذاشته اند. در خودت فروکش می کنی، خوش حال از اینکه همه چیز تمام شده است. برمی گردی به خودت، به زمان خودت. این بار، دقیقه ها را تنگ در آغوش می کشی. می خواهی از تمام زمانت استفاده کنی. دیوار قایق آن قدرها بلند نیست. سعی می کنی همیشه هوای آن طرف را داشته باشی. دلت برای آدم ها می سوزد. رودخانه زمان از سر آنها هم گذشته است. در برابر خویش طغیان می کنی. بیهودگی هایت را دور ریخته ای. آنچه

ص: 140

در مشت توست، صدای صیقل خورده ساعت هاست. دیگر فرصت ها را بر طاقچه های خاموش نخواهی گذاشت. (1)

برمی داشت و شیر را می بست. بعد دوباره اگر نیاز داشت، شیر آب را باز می کرد». (1)

آقای مصطفی کفاش نقل می کند: «روزی امام به فردی که به باغچه آب می داد، گفت: چرا آب لوله کشی را به باغچه می دهید؟ آن آقا گفت: این آب لوله کشی نیست، آب چشمه است. امام فرمود: باز معلوم نیست که آب چشمه را هم بتوانیم مصرف کنیم، این مال همه است. بنابراین، کمتر استفاده کنید و در حد ضرورت.(2)

آیت الله امامی کاشانی نقل می کند: «امام، باقی مانده آب نوشیده شده را بیرون نمی ریخت، بلکه روی لیوان یا ظرف [،کاغذی یا] چیزی می گذاشت که بار دیگر آن را مصرف کند. چندین بار هم که به ایشان گفته شد ممکن است میکروبی وارد لیوان شود فرمود: «نه من چیزی در دهانه لیوان می گذارم تا میکروبی یا چیزی وارد آن نشود». (3)

در اتاق حضرت امام، یک مهتابی یا یک لامپ صد وات روشن بود. هنگام مطالعه یا نوشتن، چون این نور کافی نبود، یک لامپ دیگر را روشن می کرد. فراوان دیده می شد که معظم له از اتاق به طرف اندرون می رفت، ولی چند لحظه بعد از میان راه برگشته، لامپ را خاموش می کرد و دوباره به طرف اندرونی می رفت؛ با آنکه در آن موارد، معمولاً بیش از چند دقیقه در اندرون نمی ماند و دوباره به همین اتاق بر می گشت. (4)

آیت الله رضوانی، مسئول مالی کارهای امام، پشت یک پاکت چیزی نوشته و برای

ص: 142

امام فرستاده بود. ایشان در یک کاغذ کوچک جواب داده و زیر آن نوشته بود: «شما در این کاغذ کوچک هم می توانستید بنویسید.» ازاین رو، آیت الله رضوانی کاغذهای کوچک را جمع و جور می کرد و در کیسه ای می گذاشت. وقتی می خواست برای آقا چیزی بنویسد، بر روی کاغذ پاره ها می نوشت و برای امام می فرستاد و امام هم پایین آن پاسخ می داد. (1)

مرحوم حاج احمد آقا خمینی می گفت: «گاهی اوقات ما دو دستمال کاغذی از یک قوطی بیرون می آوردیم، امام ناراحت می شد و می گفت: این چه کاری است؟ خودش هر وقت می خواست از دستمال کاغذی استفاده کند، یک دستمال را چهار تکه می کرد و از هر تکه جداگانه استفاده می کرد». (2)

امام خمینی رحمه الله نمی گذاشت حتی چند دقیقه از عمرش بیهوده بگذرد؛ چنان که در فاصله بعد از نماز ظهر و عصر تا هنگام صرف ناهار، قرآن می خواند. این زمان کمتر از دو دقیقه بود، ولی با این حال امام نمی خواست آن را بیهوده تلف کند. به هنگام مصاحبه نیز وقتی خبرنگاران می خواستند وسایلشان را بچینند، نمی گذاشت وقتش به هدر رود. (3)ایشان آن قدر برای وقت حساسیت داشت که اگر کسی در راه می خواست با معظم له صحبت کند، نمی توانست او را متوقف سازد که دیرتر به مقصد برسد؛ زیرا حین راه رفتن، پاسخ پرسش ها را می داد.

هم نان بیات می شد، می فرمود: «امروز آبگوشت درست می کنیم تا این نان ها هم استفاده شود.» ایشان خیلی از اوقات نان هایی را که خشک می شد، با نم آب، نرم می کرد و استفاده می کرد.(1)

مطالعه کرد. سپس یادداشت هایی را که فراهم آورده بود، به صورت کتاب درآورد و آن را تحت عنوان معجم البلدان منتشر ساخت و بدین وسیله، نام خود را در ردیف مشاهیر جهان به ثبت رساند. (1)

نوشته است.(1)

الف) رضایت کارفرما ب) تولید بیشتر

ج) کسب رضایت الهی د) رفع نیازها

6. حدیث «هر کس دو روزش مثل هم باشد، زیان کار است» از کدام پیشوای معصوم علیه السلام است؟

الف) امام علی علیه السلام ب) امام سجاد علیه السلام

ج) امام باقر علیه السلام د) امام صادق علیه السلام

7. سازمان بهره وری ملی ایران در چه سالی تأسیس شد؟

الف) 1370 ب) 1360 ج) 1375 د) 1365

8. واژه بهره وری به طور رسمی و جدّی، چه زمانی و از سوی چه کسی مطرح شد؟

الف) 1833 میلادی، لیتر ب) 1746، کوییزنی

ج) 1370، سازمان ملی بهره وری د)هیچ کدام

9. کدام یک از موارد ذیل جزو مبانی و اصول بهره وری اسلامی است؟

الف) حفظ کرامت انسانی ب) بهره گیری مناسب از عمر و زمان

ج) استفاده بهینه از نعمت د) هر سه مورد

10. این حدیث از کدام پیشوای معصوم علیه السلام است؟ «هرگاه یکی از شما کاری انجام داد، باید آن را محکم و با اتقان انجام دهد»

الف) رسول خدا صلی الله علیه و آله ب) امام علی علیه السلام

ج) امام سجاد علیه السلام د) امام حسین علیه السلام

11. خداوند در کدام سوره قرآن به زمان سوگند یاد کرده که انسان در حال زیان است، مگر اینکه ایمان آورده و کار نیکو انجام دهد؟

الف) آل عمران: 5 ب) نجم: 39 ج) عصر:1 د) هر سه مورد

12. رسول خدا صلی الله علیه و آله به کدام یک از یاران خود سفارش می کند که بر عمر خود

ص: 147

حریص تر از پول و ثروت باشد؟

الف) ابوذر ب) سلمان ج) مقداد د) عمار

13. کدام پیشوای معصوم علیه السلام فرموده است: «کسی که آب و زمین کشاورزی داشته و با این حال فقیر باشد، از رحمت خدا به دور است».

الف) رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله ب) امام باقر علیه السلام

ج) امام علی علیه السلام د) امام سجاد علیه السلام

14. رسول خدا صلی الله علیه و آله در هنگام تدفین کدام یک از یاران خود فرمود: «خداوند بنده ای را که در کارش دقت و محکم کاری کند، دوست دارد».

الف) عمار یاسر ب) حمزه سید الشهداء

ج) سعد بن معاذ د) جعفر طیّار

15. خداوند در کدام سوره و آیه قرآن، انسان را به سعی و کوشش فرا خوانده است؟

الف) عصر: 1 ب) نجم: 39 ج) آل عمران: 5 د) هیچ کدام

16. کدام معصوم فرموده است: «مصیبتی مثل سبک شمردن گناه و رضایت انسان به وضعیت موجود نیست».

الف) رسول خدا صلی الله علیه و آله ب) امام باقر علیه السلام

ج) امام صادق علیه السلام د) امام سجّاد علیه السلام

17. کدام یک از موارد زیر بیشتر معنای بهره وری را می رساند؟

الف)کارآیی+کمیت ب)کارآیی+اثربخشی

ج) حداکثر استفاده از حداکثر امکانات موجود د)هر سه مورد

18. حدیث «فرصت ها چون ابر زودگذرند» از کدام معصوم علیه السلام است.

الف)امام باقر علیه السلام ب)امام حسن علیه السلام

ج)امام سجّاد علیه السلام د)امام علی علیه السلام

ص: 148

19.کدام یک از مشاهیر زیر از فرصت زندان برای نوشتن نامه های تاریخی بهره گرفت؟

الف. گاندی ب)نهرو ج)یاقوت حموی د)کانت

12. اگر شما به جای یکی از دولتمردان کشور بودید، برای توسعه بهره وری چه اقداماتی انجام می دادید؟

13. آیا می توانید یک ضرب المثل بگویید که بیانگر بهره وری در امور باشد؟

14. ضرب المثل «کار نیکو کردن از پر کردن است» بیانگر چیست؟

16. برای بهبود وضعیت تولید، توزیع و مصرف در کشور چه باید کرد؟

17. نقش فن آوری مناسب را در افزایش بهره وری چگونه ارزیابی می کنید؟

18. برای ایجاد وفاق ملی در بهبود بهره وری در جامعه چه باید کرد؟

19. بهره گیری از تجربه های موفق جهانی در گسترش بهره وری، تا چه حد صحیح است؟

20. نقش پژوهش را در افزایش بهره وری چگونه ارزیابی می کنید؟

21. مهم ترین نقش دولت در افزایش بهره وری جامعه چیست؟

22. آموزش و تخصص تا چه اندازه می تواند در افزایش بهره وری سهیم باشد؟ چه راهکارهای آموزشی پیشنهاد می کنید.

23. نقش مدیریت صحیح در افزایش بهره وری چگونه است؟

24. در حال حاضر چه موانعی فرا روی بهره وری کشور قرار دارد؟

25. کیفیت چیست و چه ارتباطی با بهره وری دارد؟

26. نقش فرهنگ بهره وری در پیشرفت آینده جامعه تا چه حد است؟

ص: 151

1377.

17. رزاقی، ابراهیم، الگوی مصرف و تهاجم فرهنگی، تهران، چاپخش، چاپ اول، 1374.

18. روزنامه های: اطلاعات، همشهری، کیهان، جام جم، ابرار، سلام.

19. سازمان امور اداری و استخدامی، فصل نامه مدیریت، تهران، مرکز آموزش نیروی انسانی، 1370.

20. سازمان بهره وری ملی ایران، مجموعه سخنرانی های دومین سمینار بهره وری، تهران، چاپ بصیر، چاپ اول، 1374.

21. ساعتچی، محمود، روان شناسی بهره وری، تهران، نشر ویرایش، چاپ سوم، 1380.

22. سهیلی، مهدی، چه کنم دلم از سنگ که نیست، تهران، سازمان پوپک، بی تا.

23. سیدهاشم رسولی محلاتی، ترجمه و شرح غرر الحکم و درر الکلم (موضوعی)، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ ششم.

24. شعبه حرانی، ابی محمد حسن بن علی، تحف العقول، ترجمه: علی اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین، نشر اسلامی، چاپ دوم، 1363.

25. شفیعی مطهر، علی رضا، خودباختگی فرهنگی، تهران، ولی عصر، چاپ اول، 1379.

26. شورای سیاست گذاری ائمه جمعه، یاد ایام(1)، رویدادهای شمسی، بی جا، چاپ اول، 1379.

27. صداقت، محمود، منابع و مسائل آب ایران، تهران، پیام نور، چاپ اول، 1374.

28. طبرسی، فضل بن حسن، مکارم الاخلاق، قم، منشورات شریف رضی، [بی تا].

29. عاملی، محمد حسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت، 1412 ه.ق.

30. عسکری راد، حسن، رمز جاودانگی، قم، بوستان کتاب، چاپ اول، 1380.

31. فرید تنکابنی، مرتضی، الحدیث، تهران، مؤسسه نشر و فرهنگ اسلامی، 1374.

32. فیاضی، سید جلال و احمد ملک آراسته، بهره وری، تهران، انتشارات بارثاوا، چاپ اول، 1374.

33. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، با شرح محمد باقر کوه کمره ای، قم، اسوه، 1375.

34. ___________________ ، اصول کافی، ترجمه و شرح: جواد مصطفوی، تهران، انتشارت الوفا، چاپ اول، 1382.

ص: 153

35. ___________________ ، اصول کافی، قم، دارالمکتب الاسلامیه، چاپ سوم، 1367.

36. ___________________ ، فروع کافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1350.

37. گروه اقتصاد، بهره وری از دیدگاه آیات و روایات، قم، مرکز پژوهش های اسلامی صداو سیما، 1374.

38. گروه بانوان نیکوکار، مجموعه مقالات سالمندی، تهران، 1379.

39. گروه جغرافیا و دفتر برنامه ریزی تألیف کتب درسی، جغرافیا سال دوم، (کد 1/225)، تهران، وزارت آموزش و پرورش، 1381.

40. ___________________ ، جغرافیای استان قم، (کد 1/236)، تهران، وزارت آموزش و پرورش،1380.

41. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، دارالاحیاء التراث، 1403 ه . ق.

42. ___________________ ، حلیة المتقین، قم، انتشارات هجرت، چاپ هشتم، 1374.

43. مجموعه مقالات و سخنرانی های دومین کنگره بهره وری ملی ایران، تهران، چاپ بصیر، چاپ اول، 1375.

44. محب علی، داوود، بهره وری نیروی انسانی، تهران، مرکز آموزش مدیریت دولتی،چاپ اول، 1375.

45. محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، ترجمه: محمدرضا شیخی، قم، دارالحدیث، [بی تا].

46. مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما، اشارات، (شماره 61)، قم، مرکزپژوهش های اسلامی صدا و سیما، خرداد 1383.

47. مرکز ترجمه متون مدیریت، مجموعه مقالات بهره وری (شماره 1)، تهران، مرکز انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی، چاپ اول، 1372.

48. مطلبی، سید حسن، گوهر وقت، چاپ و نشر بین الملل وابسته به انتشارات امیر کبیر، چاپ دوم، 1382.

49. موسوی خمینی، سید روح الله، رساله توضیح المسائل، تهران، انتشارات گنجینه،بی تا.

ص: 154