ص:2

کلیّات....................................................................................................... 18

تعاریف مفاهیم ضروری پژوهش..................................................... 19

1. تعریف قشربندی و نابرابری های اجتماعی............................ 19

2. تعریف منزلت اجتماعی........................................................... 20

تعریف منزلت اجتماعی از دیدگاه وبر:.................................. 21

3. تعریف پایگاه اجتماعی............................................................. 21

4. تعریف طبقه اجتماعی.............................................................. 21

تعریف طبقه اجتماعی از نظر وبر........................................... 22

ملاک های تقسیم قشربندی اجتماعی..................................... 22

1. قشربندی بر مبنای نژاد................................................... 23

2. قشربندی بر مبنای ثروت............................................... 24

3. قشربندی برمبنای پایگاه اجتماعی................................. 25

5. نقش موقعیت خانوادگی و گروه قومی در قشربندی اجتماعی        28

6 . نقش قدرت در قشربندی اجتماعی.............................. 28

بخش دوم................................................................................................ 31

دیدگاه ها درباره قشربندی...................................................................... 31

ص: 4

نظریه افلاطون.................................................................................... 32

نظریه ارسطو....................................................................................... 33

نظریه ابن خلدون............................................................................... 34

نظریه های کلاسیک و قشربندی اجتماعی....................................... 36

نظریه کارل مارکس............................................................................ 36

نظریه ماکس وبر................................................................................ 39

نظریه دورکیم..................................................................................... 41

نظریه های امروزی و قشربندی اجتماعی......................................... 43

دیدگاه کارکردگرایی در زمینه قشربندی اجتماعی..................... 43

نظریه پارسونز در مورد قشربندی اجتماعی................................ 44

نظریه دیویس و مور در مورد قشربندی اجتماعی..................... 46

دیدگاه ترکیب گرایی..................................................................... 47

نظریه لنسکی................................................................................. 48

نظریه دارندورف............................................................................ 49

نظریه گیدنز................................................................................... 50

نتیجه گیری.......................................................................................... 52

بخش سوم............................................................................................... 53

ص: 5

قشربندی اجتماعی از.............................................................................. 53

دیدگاه اسلام............................................................................................ 53

پرسش ها.............................................................................................. 54

رابطه دین و قشربندی اجتماعی....................................................... 54

دیدگاه اسلام درباره نابرابری های اجتماعی..................................... 57

دیدگاه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درباره نابرابری های اجتماعی 69

دیدگاه امام علی علیه السلام در زمینه نابرابری های اجتماعی و اقتصادی          74

ملاک هاوعوامل قشربندی و نابرابری های اجتماعی از دیدگاه اسلام 85

ریشه اختلافات و نابرابری های اجتماعی از دیدگاه اسلام........ 86

عوامل قشربندی و چند قطبی شدن جامعه................................. 90

طبقات اجتماعی در اسلام............................................................. 91

طبقات اجتماعی از بعد مادی................................................... 91

الف) ثروتمندان (مترفین):.................................................. 91

ب) گروه های درون حاکمیت سیاسی (ملأ):..................... 91

ویژگی های ملأ................................................................ 91

ج) جباران و فرمانروایان طاغوت...................................... 92

ص: 6

د) گروه مستضعفان............................................................. 93

طبقات اجتماعی از دیدگاه قرآن بر مبنای بعد معنوی و ارزشی..... 94

الف) احبار و رهبانان:................................................................... 94

ب) ربانیون و نذیران:.................................................................... 94

دیدگاه اسلام در زمینه نابرابری نژادی............................................. 95

دیدگاه اسلام در زمینه نابرابری های اقتصادی.......................... 101

عوامل فقر و تضادطبقاتی و نابرابری های اقتصادی از دیدگاه اسلام 102

الف) بیکاری و تن پروری........................................................... 102

ب) مصرف گرایی........................................................................ 102

ج) سوء تدبیر.............................................................................. 103

ساختار نامطلوب نظام اقتصادی...................................................... 103

الف) مالکیت خصوصی نامحدود............................................. 103

ب) مقابله با آزادی نامحدود در زمینه فعالیت های اقتصادی... 104

ج) توزیع ناعادلانه درآمد........................................................... 106

د) بی اعتنایی به نیازمندان........................................................... 106

یک _ مسئولیت امت:............................................................ 106

دو _ مسئولیت دولت............................................................. 107

ص: 7

دلایل تعدیل ثروت..................................................................... 108

قشربندی اجتماعی از دیدگاه اندیشمندان مسلمان....................... 109

دیدگاه استاد مرتضی مطهری..................................................... 109

تأثیرات نابرابری به صورت ناعادلانه از دیدگاه شهید مطهری.... 112

الف) تأثیر در افکار و عقاید....................................................... 112

ب) تأثیر در اخلاق فردی.......................................................... 112

ج) تأثیر در رفتار عمومی........................................................... 113

دیدگاه امام خمینی رحمه الله در زمینه قشربندی اجتماعی........... 115

دیدگاه دکتر علی شریعتی در زمینه نابرابری ها و قشربندی اجتماعی 118

عدالت در دیدگاه شریعتی.......................................................... 118

مقایسه دیدگاه اسلامی و غربی در مورد نابرابری های اجتماعی. 121

الف) مقایسه دیدگاه اسلام و سرمایه داری در مسئله مالکیت: 121

ب) توزیع ناعادلانه ثروت:........................................................ 124

مبانی نظری توزیع................................................................. 125

1. اقتصاد سرمایه داری...................................................... 125

2. اقتصاد سوسیالیستی...................................................... 125

ص: 8

3. اقتصاد کمونیستی......................................................... 126

4. اقتصاد اسلامی.............................................................. 126

پی آمدهای دیدگاه اسلام درباره قشربندی اجتماعی..................... 129

نتیجه................................................................................................. 133

سخن پایانی...................................................................................... 135

بخش چهارم.......................................................................................... 137

همراه با برنامه سازان............................................................................. 137

نقش صدا و سیما و کاهش یا افزایش نابرابری های اجتماعی..... 142

پیشنهادهای کلی............................................................................... 143

ارزیابی عملکرد صدا و سیما درباره قشربندی اجتماعی.............. 144

پیشنهادها.......................................................................................... 146

پرسش های مصاحبه ای.................................................................... 147

پرسش های کارشناسی...................................................................... 149

معرفی کتاب هایی درباره موضوع................................................... 152

کتاب نامه................................................................................................ 154

الف) کتاب ها:................................................................................... 154

ب) نشریات:.................................................................................... 156

ص: 9

ص:10

یکسان هم فراهم شود، باز هم در میان افراد نابرابری پیش خواهد آمد. همچنین عامل دیگری که می تواند ایجاد تفاوت کند کار و تلاش است. در صورت تحقق عدالت نیز انسان ها از لحاظ قدرت بدنی، جسمی، روحی و همچنین روحیه تلاش و کوشش با یکدیگر متفاوتند و این کوشش و تلاش زمینه ای برای افزایش سرمایه می گردد؛ هرچند اسلام اهرم های دیگر همچون پرداختن واجبات و مستحبات مالی را به گونه ای برای پیشگیری از ایجاد شکاف های طبقاتی عمیق قرار داده است.

پژوهشگر ارجمند جناب آقای داوود صفا کوشیده اند در این نوشتار، جامعه شناسی قشرها و نابرابری اجتماعی را بررسی کنند و نتیجه پژوهشی را برای استفاده بهینه در اختیار برنامه سازان و تهیه کنندگان ارجمند رسانه قرار دهند. با تقدیر از تلاش پژوهشگر ارجمند، امید است این پژوهش در برنامه سازی ها به کار آید.

انّه ولیّ التوفیق

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص:12

ضروریات اصلی این پژوهش است. از سویی دیگر، چون برنامه های صدا و سیما فراگیرند و پیام های خود را به سرعت به مخاطبان می رساند، اقدام برای کاهش و یا رفع معضل نابرابری اجتماعی از طریق برنامه های صدا و سیما بسیار ثمربخش خواهد بود.

پرسش های اساسی پژوهش

1. قشربندی اجتماعی چیست؟

2. اسلام (متفکران اسلامی و رهبران اسلامی) درباره قشربندی و نابرابری های اجتماعی چه دیدگاهی دارد؟

 3. ابعاد مختلف نابرابری های اجتماعی چیست؟ یعنی منظور از نابرابری اقتصادی، نژادی، جنسیتی و پایگاه اجتماعی چیست؟

4. نقش صدا و سیما در زمینه قشربندی اجتماعی چیست؟

5. چه الگو یا الگوهایی برای برنامه های صدا و سیما در راستای رفع یا کاهش نابرابری های اجتماعی مناسب است؟

می کند. نتایج به دست آمده از این پژوهش، برای برنامه ریزان اقتصادی، فرهنگی و هم چنین مسئولان دینی با اهمیت است و می تواند کمی ها و کاستی ها را به آن ها نشان دهد تا تصمیم هایی معقول و هماهنگ با رشد همه جانبه جامعه ایران اسلامی بگیرند.

مشخص کردن کاستی ها و کمبودها و آگاه کردن خود مردم با دیدگاه اسلام و رهبران اسلامی در زمینه نابرابری های اجتماعی از موضوع های دیگر پژوهش حاضر است.

امید است که این پژوهش، به آگاهی صحیح و دقیق پژوهشگران علاقه مند بینجامد.

به منابع باارزش، خدمات و موقعیت های جامعه دسترسی دارند. چنین نابرابری هنگامی روی می دهد که افراد و گروه ها یکدیگر را درجه بندی و سپس ارزیابی کنند، ولی از همه مهم تر این است که نابرابری اجتماعی در رابطه با موقعیت های متفاوت در ساختار اجتماعی به وجود می آید.

نابرابری اجتماعی از تفکیک اجتماعی ناشی می شود، از سویی به دلیل توانایی انسان در تفسیر پدیده ها و رویدادهاست که سرانجام به ارزیابی وی به صورت خوب، بد و یا ترجیح دادن می انجامد. بنابراین، ممکن است ویژگی های فردی و موقعیت ها و یا نقش های متفاوت که به گونه ای نابرابرند، از بالادست به پایین دست درجه بندی شوند. در این زمینه، نابرابری اجتماعی، به معنی وجهه (پرستیژ) است.

از سوی دیگر، ممکن است تفکیک اجتماعی از دیدگاه نقش ها و موقعیت ها، برخی افراد را در موقعیتی قرار دهد که دسترسی بیش تری به کالا یا خدمات باارزش داشته باشند؛ در این صورت، نابرابری اجتماعی به معنی دسترسی داشتن به امکانات مورد علاقه است و خود دسترسی به امکانات، فرد را در رده ای بالاتر قرار می دهد.(1)

البته باید گفت نابرابری علتی است که هم پرستیژ و هم دسترسی به امکانات، را توأمان به همراه دارد.

به بیان دیگر، موقعیتی که یک فرد یا خانواده با ارجاع به استانداردهای میانگین رایج درباره ویژگی های فرهنگی، درآمد مؤثر، دارایی های مادی و مشارکت در فعالیت های گروهی _ اجتماعی به دست می آورد.(1)

 تعریف منزلت اجتماعی از دیدگاه وبر:

منزلت را برآوردی مثبت یا منفی از احترام یا پرستیژ پذیرفته شده از سوی افراد یا موقعیت ها تعریف کرده اند... . منزلت، بازتاب دهنده عواملی هم چون منشأ خانوادگی رفتار، تحصیلات و ویژگی های مشابه است که دست یابی به آن ها یا از دست دادنشان سخت تر از به دست آوردن یا از دست دادن ثروت اقتصادی است.(2)

و نیز آداب معاشرت آن با دیگر بخش های دیگر جامعه متفاوت باشد.(1)

را به بازار می فروشد.(1)

برخی از ابعاد قشربندی اجتماعی که با آن می توانیم پایگاه اقتصادی و اجتماعی افراد را بسنجیم، عبارتند از:

1. قدرت

2. حیثیت شغلی

3. درآمد یا ثروت

4. تحصیلات و دانش

5. خلوص مذهبی و ایمان

 6 . موقعیت خانوادگی و قومی

7. موقعیت در اجتماع محلی(2)

طبقه اجتماعی از دید ماکس وبر چند بعدی است که عناصر بنیادی تشکیل دهنده آن عبارتند از؛ قدرت، ثروت و حیثیت.

آزادی فردی و اجتماعی به کل ناسازگار است و خود موجب انحطاط و رشد نیافتگی ملت های ضعیف خواهد شد. اصولاً از نظر علمی و تاریخی، بسیاری از محققان و فلاسفه معاصر برتری نژادی را امری موهوم، ساختگی و بی اساس می دانند.(1)

در برخی از ایالات امریکا، برابر قانون، نه تنها سیاه پوستان حق ندارند با سفیدپوستان ازدواج کنند، مدرسه، دانشگاه و بیمارستان های آنان نیز از سفیدپوستان جداست. ورود آن ها به مجامع عمومی و مهمان خانه ها و سالن های غذاخوری سفیدپوستان ممنوع است و حق ندارند در اتوبوس ها و وسایل نقلیه عمومی با سفیدپوستان روی یک صندلی بنشینند. شرم آورتر آن که در برخی کلیساها، سیاهان برای انجام مراسم مذهبی حق ورود و شرکت در عبادت را ندارند.(2)

اختلافات طبقاتی در تمامی جوامع وجود داشته است و امروزه نیز از پی آمدهای جامعه سرمایه داری است. در چنین جوامعی، یک اقلیت محدود، طبقه مرفه جامعه را تشکیل می دهند که از فرط پول و ثروت، در عیاشی و تنوع طلبی و تجمل خواهی هستند و اکثریتی فقیر و محروم در آتش گرفتاری های زندگی می سوزند و حتی برخی از فقیران به عامل و آلت وسایل عیش و عشرت ثروتمندان تبدیل می شوند. البته اختلافات طبقاتی به این شکل، هرگز با اقتصاد اسلامی منطبق نیست. اسلام، مبانی اقتصادی و قوانین زندگی انسان ها را به گونه ای تنظیم کرده است که در صورت اجرای آن، فقر و محرومیت از جامعه بشری ریشه کن می شود و همه افراد جامعه از یک زندگی به نسبت هماهنگ و مرفه برخوردار می شوند. در این زمینه، نظر اسلام آن قدر روشن است که می توان صدها شاهد زنده و دلیل متقن از مدارک اسلامی ارایه کرد.(1)

پایگاه گروه ها و سبک زندگی افرادی که در الگوهای مصرف و منزلت اجتماعی مشابه سهیم اند، آگاه شویم. اعضای گروه های هم پایگاه، همسانی های میان خودشان را ارزیابی می کنند و می شناسند و در عمل تعامل با دیگران را که در سبک زندگی و ارزش های خودشان سهیم نیستند محدود می کنند. برای نمونه، در دانشگاه ها، متصدیان مشاغل اداری با استادان ارزش های متفاوت و متضاد دارند. اگرچه امکان دارد، درآمد مشابهی داشته باشند. هر گروهی ممکن است پایگاه گروه خودش را بالاتر از دیگر گروه ها به شمار آورد. پایگاه اجتماعی از شخصیت، منزلت و احترامی که جامعه به رفتار و ویژگی ها اعطا می کند، ناشی می شود که این خود می تواند عامل نابرابری میان افراد شود.(1)

تفاوت ارزشی بین موقعیت ها تا آن اندازه که متناسب با اهمیت و سختی انجام نقش ها و وظایف در آن موقعیت ها باشد، از نظر علمی، عقلانی و اجتماعی یک مسئله پذیرفته شده و تأثیر آن بر کارکرد اجتماعی را می توان مثبت شمرد.

ازاین رو، منظور از نابرابری این تفاوت منطقی و پذیرفته شده نیست، بلکه منظور از نابرابری آن است که عده ای، بیش تر یا بسیار بیش تر از آن چه برای جامعه کار می کنند، بهره می برند و میزان امتیازات و تشویق هایی که از یک موقعیت اجتماعی می گیرند، بسیار بیش تر از اهمیت نقشی است که در آن موقعیت ایفا می کنند و در مقابل آن کاری که می کنند، امتیاز و حقوقی بسیار بیش تر از استحقاق خود دارند.

ص:26

نابرابری اجتماعی زمانی رخ می دهد که در نظام قشربندی فاصله (ارزشی) بین قشرها زیاد شود یا هنگامی که تفاوت ارزشی میان موقعیت ها بدون ضوابطی که همگان پذیرفته اند بسیار زیاد باشد. این مسئله وقتی پیش می آید که ارزش موقعیت، تعریف شده و بر پایه ضوابط پذیرفته شده عموم نباشد.(1)

نابرابری در تملک اموال می تواند سرچشمه نابرابری در اعطای امتیازهای مربوط به حیثیت باشد. به نظر ماکس وبر، تفاوت های پایگاه اجتماعی را می توان در شیوه های متفاوت زندگی به چشم دید. با تخصیص شایستگی برخی پاداش ها به خود، ادعایشان را در شیوه زندگی، رفتار و فعالیت هایی که از نظر اجتماعی انحصاری است، نهادینه می کنند. این گروه های اجتماعی بی درنگ پس از آن که، موقعیتشان را با در اختیار گرفتن بخش هایی از قدرت اقتصادی تثبیت کنند، فرصت را برای به دست آوردن امتیازهای قانونی ای که منتظرش هستند از دست نخواهند داد.(2)

ساختار قشربندی شده، در میان افراد جامعه شوند. این بعد از قشربندی، تأثیراتی مستقل از تأثیرات ابعاد دیگر دارد.(1)

تصمیم می گیرند، کدام پایگاه ها بیش ترین اهمیت را داشته باشند. ازاین رو، از بیش ترین حیثیت و پاداش های دیگر برخوردارند. بر مبنای این دیدگاه، دیگر تطابق میان قدرت و حیثیت و امتیازهای افراد ناشی از مشروعیت یا وفاق نخواهد بود، بلکه به طور عمده از توانایی افراد سلطه گر در تثبیت و حفظ کردن  مزیت های خود، با استفاده از زور یا ابزارهای دیگر سرچشمه خواهد گرفت.(1)

وبر، قدرت را توانایی مردم برای دست یابی به اهداف خویش (با وجود مقاومت دیگران) تعریف  می کند.

پس، قدرت دربردارنده زورگویی برخی به برخی دیگر است. در همه جوامع نیز برخی افراد، در جست وجوی قدرت برای خود و یا گروه خویش هستند. در طرح کلی وبر، نظام چیرگی با دو عنصر مربوط به هم تعریف می شود:

الف) باورهایی درباره مشروعیت اقتدار؛

ب) وجود دستگاهی اجرایی.

در جوامع پیشرفته صنعتی امروز، اقتدار بر پایه قانون و سلطه قانونی _ عقلایی است. بنا بر تعبیر وبر، چیرگی قانونی، با برتری مقام و پایگاه به وجود می آید. در درون یک نظام اقتداری و قانونی عقلایی، احزاب سیاسی، سازمان هایی هستند که در آن ها طبقه ها و گروه های هم پایگاه، برای به

ص:29

دست آوردن قدرت مبارزه می کنند.(1)

وبر معتقد است قدرت هنگامی نمایان می شود که عده ای بتوانند به دلخواه شرایط اجتماعی را در اختیار بگیرند، بدون این که برای دیدگاه های موافق و مخالف اهمیتی قائل شوند.

قدرت تسلط بر شرایط اجتماعی، به مسئله نابرابری اجتماعی مربوط می شود؛ زیرا چنین تسلطی، به طور معمول تأثیری مستقیم بر ایجاد و تقویت حقوق و فرصت ها و امتیازات نابرابر میان مردم دارد.(2)

ص:30

یک از این قشرهای اجتماعی وظایف مشخص و معینی واگذار شده است.

افلاطون، تولد را چونان عامل تعیین کننده پایگاه اجتماعی نمی داند. او برای همه کودکان جامعه، مستقل از خاستگاه اجتماعی شان، خواستار فرصتی برابر برای شکوفایی استعدادشان است و به اقتضای آن، برای همه آن ها تربیتی متناسب با وظایف ویژه ای که باید در جامعه بر عهده گیرند تجویز می کند.(1)

و ایجاد جامعه ای معقول و خردمندانه، خاطر ارسطو را به خود مشغول کرده است.(1)

 نابرابری های اجتماعی از نظر ارسطو از طریق علل طبیعی؛ یعنی تفاوت های طبیعی میان افراد تبیین می شود. به عبارت دیگر، تفاوت طبیعی و خدادادی در توانایی ها، علت نابرابری است. این تبیین، برای مشروعیت بخشیدن نابرابری بسیار مناسب است.(2)

ثروت می داند که افراد را به طبقه های زیردست و بالادست تقسیم می کند، سپس بیان می کند که هر طبقه جاه مخصوص به خود دارد که آن را علیه طبقه های زیردست خود به کار می گیرد.

«جاه عبارت است از قدرتی که برای بشر حاصل می شود و آن را درباره هم نوعان زیردست خود، از راه اجازه دادن و وضع کردن و تسلط به آنان به قهر و غلبه به کار می برد تا ایشان را از روی عدالت به وسلیه احکام و قوانین شرایع یا سیاست به دفع مضار و جلب منافعشان و هم چنین، به دیگر مقاصدی که دارد، وادار کند.»(1)

آشکار می شود که چگونه ابن خلدون واقعیت های موجود در جوامع را در نظر می گیرد و با دیدی نقادانه، نابرابری را بررسی می کند.

طبقاتی که ابن خلدون ارایه می کند، سلسله مراتبی است. او این سلسله مراتب را بدین شرح بیان می کند: «جاه و نفوذ در میان مردم به ترتیب طبقات تقسیم شده است و طبقه ای پس از طبقه دیگر دارای جاه و قدرت است؛ چنان که در طبقات برتر به پایه شاهان می رسد که هیچ قدرت و دستی، بالای توانایی آن ها نیست و طبقات فروتر به کسانی می رسد که در میان هم جنسان خود سود و زیانی ندارند و میان دو طبقه مزبور، طبقات گوناگون دیگری است.»(2)

ابن خلدون با طرح پایگاه های اجتماعی و مقامات اداری و دیوانی، طبقه های اجتماعی

ص:35

موجود را برشمرد. وی در رأس جامعه از پادشاه و سلطان نام می برد و سرانجام وی از ده نشینان مستضعف یاد می کند که در انتهای سلسله مراتب طبقاتی قرار دارند. در دیدگاه وی آنان که کشاورزی می کنند، هم نشین مذلت و خواری هستند.(1)

جامعه ندانسته و به آن بها نداده است.(1)

چشم انداز تحلیلی مارکسیستی از پدیده قشربندی اجتماعی، از سویی بر وجود عینی طبقه تأکید می کند و از سوی دیگر، بر مناسبات تولیدی که توانایی شکل دهی و تعیین وضعیت اجتماعی کل را دارد.

مارکس بدون آن که نقش عواملی چون قدرت یا شیوه زندگی را نفی کند، واقعیت اساسی جامعه را مالکیت می داند و آن را زیربنا می نامد. بر روی این زیربناها مقوله های اجتماعی، فرهنگی قرار دارد که آن ها را روبنا می نامد. برای نمونه، قدرت، شیوه های فرهنگی به صورت های زندگی خانوادگی، فرایندهای آموزشی و پرورشی و عواملی مانند آن، همه این عوامل همان گونه که تجربه نیز نشان داده است، می تواند نابرابری های اولیه ناشی از تفاوت در مالکیت را تشدید کند.(2)

 «در نگاه مارکس، داشتن موقعیت های متفاوت در ارتباط با ابزارهای تولید میان افراد جامعه تضاد منافع ایجاد می کند. ماهیت جامعه سرمایه داری ایجاب می کند که مالک کارخانه سودش را با تملک منافع حاصل از کارگر به حداکثر برساند. در چنین وضعیتی، کارگر احساس می کند که از او بهره کشی می شود. از سوی دیگر، قدرت اقتصادی طبقه سرمایه داری به وی امکان می دهد تا اهرم های قدرت سیاسی را در خدمت منافع خودش به

ص:37

دست گیرد و مبارزه حق طلبانه کارگران را سرکوب کند.»(1)

به نظر مارکس، طبقه اجتماعی بر پایه موقعیت ها و وظایف گوناگونی که افراد در ساختار تولید جامعه دارند شکل می گیرد؛ در تشکیل طبقه اجتماعی دو عامل اصلی دخالت دارد:

1. شیوه تولید (کشاورزی، پیشه وری و صنعتی)؛

2. مناسبات تولید. همین عامل دوم است که لایه های اصلی مشاغل را در ساختار اقتصادی جامعه ایجاد می کند.(2)

مارکس بر این باور است که در همه جوامعی که اساس آن، کنترل ابزارهای تولید است، نظام قشربندی به وجود می آید. چنین واقعیتی در بردارنده این نکته است که کسانی که از ابزارهای تولید موجود سود می برند، به حفظ وضع موجود علاقه مندند. مارکس چنین استدلال می کرد، بیش تر کسانی که ابزارهای تولید را در اختیار دارند، قدرت مندترین طبقه را در جامعه تشکیل می دهند؛ در نتیجه بیش ترین پاداش ها را دریافت می کنند. قدرت، حساس ترین منبع است؛ زیرا می توان از آن برای تأمین منافع دیگر استفاده کرد. ازاین رو، توزیع نابرابر قدرت بیانگر بیش ترین تضاد منافع است.(3)

 ایده های مارکس درباره نابرابری و قشربندی اجتماعی را در 6 اصل

ص:38

نظری به شرح زیر مرتب کرده اند:

1. هر چه نابرابری توزیع منابع کمیاب، در یک نظام بیش تر باشد، تضاد منافع بین بخش های چیره و زیر سلطه افزون تر است.

2. هر اندازه که بخش های فرودست از منافع گروهی خود بیش تر آگاه شوند، احتمال این که در مشروعیت پراکنش نابرابر منافع کمیاب تردید کنند، بیش تراست.

3. هر چه بخش های بیش تری از یک نظام، از منافع گروهی خود آگاه شوند، تردید آن ها درباره مشروعیت منابع کمیاب بیش تر خواهد بود...

4. هر چه بخش های بیش تری از فرودستان، با داشتن باوری مشترک، یگانه شوند و هر چه ساختار رهبری سیاسی آن ها کامل تر باشد، بخش های بیش تری از افراد چیره و زیرسلطه در نظام اجتماعی، از یکدیگر جدا خواهند شد.

5. هر چه فاصله میان افراد چیره و زیرسلطه بیش تر باشد، تضاد شدیدتر خواهد بود.

6 . هر چه تضاد شدیدتر شود، تغییر ساختار نظام و پراکنش دوباره منابع کمیاب نیز بیش تر خواهد بود.»(1)

ابزارهای تولید و کارگران.

 به نظر او گروه های متفاوت و افرادی با منافع گوناگون می توانند پایه ایجاد تضادها و برخوردهای اجتماعی باشند.

دیدگاه وبر از قشربندی اجتماعی، چند بعد دارد؛ این پیچیدگی و چندبعدی بودن نظریه وبر به دلیل گسترش نظام سرمایه داری و چارچوب های بوروکراسی در جوامع نوین است.

«وبر، تحت تأثیر مارکس، بعد اقتصادی قشربندی را در نظریه اش منظور کرده است. برای او نیز مانند مارکس، مالکیت نقش تعیین کننده ای در توزیع امکانات عرضه شده به فرد یا طبقه ایفا می کند. این وصف او، به بعد اقتصادی دو بعد دیگر اضافه می کند؛ قدرت و حیثیت.»

«او نسبت به قشربندی اجتماعی، دیدگاهی سه وجهی دارد. در نگاه او، مالکیت و قدرت و حیثیت با وجود وابستگی متقابلشان در بنیان، متمایزند که بر روی آن ها نظام قشربندی در هر جامعه ای سامان می یابد و شکل می گیرد. تفاوت در برخورداری از مالکیت اموال، منشأ طبقه بندی اجتماعی است. تقسیم نابرابر قدرت به تشکیل احزاب سیاسی می انجامد و درجات حیثیت گوناگون، منشأ پیدایش قشرهای اجتماعی است که از دارندگان پایگاه های اجتماعی مشابه تشکیل شده اند.»

«دارندگان پایگاه اجتماعی مشابه، در جامعه سهم برابری از حیثیت و احترام دارند و از درون احساس هم بستگی می کنند. البته نابرابری در تملک اموال، می تواند منشأ نابرابری در اعطای امتیازات مربوط به حیثیت گردد.»

به نظر وبر، تفاوت های پایگاه اجتماعی را در شیوه های متفاوت زندگی،

ص:40

می توان به چشم دید.(1)

 هم چنین وی بر این باور بود که پیشرفت فن آوری، تکمیل کننده انتقال نظام قشربندی از تملک بر زمین به مالکیت «سرمایه» است.(2)

درونی در نظر وی تنها اصلی است که بر توزیع اجتماعی و مادی پاداش ها، حاکم و با نظام اخلاقی نوین، سازگار است.

وی نابرابری های درونی را در تفاوت استعدادها و قابلیت های افراد می داند.(1)

به طور کلی دورکیم بر این باور بود که جامعه را باید به صورت یک کل در نظر گرفت و نه به صورت یک نظام دو قطبی در حال تضاد.

 با این حال دورکیم، در شرح تقسیم کار در جامعه صنعتی در حال گسترش، ناچار بود که به بررسی طبقه و تضاد طبقاتی تن در دهد. او تضاد طبقاتی را پدیده ای غیرطبیعی می دانست و بیان می داشت:

«اگر تقسیم کار، تضاد می آفریند، این یا بدان خاطر است که جامعه در مرحله توسعه انتقالی است و یا این که نظم اجتماعی در وضعیت آسیب گونه به سر می برد.»

دورکیم، با تأثیرپذیری از ژان ژاک روسو، سن سیمون و اگوست کنت، ولی در واکنشی به مارکس، نابرابری های سرچشمه گرفته از انتساب و منزلت موروثی را «نابه هنجار» می دانست. وی، از مالیات بر ارث که می تواند از بین برنده ثروت زیاد باشد، پشتیبانی می کرد. ولی برخلاف مارکس، انزجاری از گردآوری سرمایه و منزلت نداشت؛ البته هنگامی که در نتیجه کار و تلاش به دست آمده باشد و نه میراث گونه. آن چه از تقسیم کار و نابرابری های منزلتی، مورد علاقه دورکیم بود، درباره توانایی های شگرف و

ص:42

پیچیده انسان ها بود.(1)

کارکردگراها معتقدند قشربندی اجتماعی برای این وجود دارد که نیازهای جامعه بشر برآورده شود. آن ها براین باورند که پاداش هایی چون در آمد، ثروت و منزلت باید در میان اعضای جامعه نابرابرانه توزیع شود تا مهم ترین پایگاه ها در اختیار شایسته ترین افراد قرارگیرد.(1)

در نظریه پارسونز، آن هایی که خود را با ارزش های نهادهای اصلی (اقتصاد، دولت نظامی قانونی، مذهب، خانواده، مدرسه و نهادهای فرهنگی) هماهنگ می کنند، بالاترین پایگاه و ثروت بسیاری به دست می آورند. پس نابرابری اجتماعی، پدیده ای گریزناپذیر است؛ چون همیشه چنین وضعیتی در جامعه وجود خواهد داشت. افزون براین، نابرابری اجتماعی، سازه های تثبیت وضع موجود، دلیل کارایی نظام به شمار می رود.(1)

استدلال های پارسونز در توجیه قشربندی اجتماعی را می توان چنین خلاصه کرد:

چون کنش اجتماعی هدفی دارد، ازاین رو، مسئله انتخاب پیش می آید. کنش را افراد ارزش یابی می کنند؛ ازاین رو، مسئله انتخاب به ارزش یابی می انجامد. بنابراین، پارسونز قشربندی را رده بندی واحدها، برحسب معیارهای نظام ارزش های مشترک در یک نظام اجتماعی می داند. در هر جامعه انسانی، ارزش های مشترک معینی وجود دارد. از آن رو که ارزش ها، از نیازهای جامعه برخاسته اند و نیازهای اصلی و نخستین همه جوامع، کم و بیش یکسان است، پس ارزش های ناشی از آن ها در سراسر جهان مشابه اند. آن چه در جوامع گوناگون مختلف است، رده بندی ارزش هاست. قشربندی در هر جامعه، ضرورتا نمایشی است از نظام ارزش های آن جامعه. پاداش ها و مزایای مادی و معنوی که هر شخص یا شغلی در هر جامعه دارد، نتیجه این است که افراد از این نظر متفاوتند. وجود نابرابری های اجتماعی

ص:45

گریزناپذیراست.(1)

پی خواهد داشت؛ یعنی دسترسی نابرابر به منابع کمیاب و پاداش های مورد انتظار.

5. این منابع کمیاب، کالاها و پاداش ها، حقوقی را برای افراد به وجود می آورند که در نتیجه آن، افراد در یک پایگاه، به گروه های متفاوتی تقسیم می شوند. بر همین اساس، وجهه اجتماعی متفاوتی نسبت به یکدیگر خواهند داشت.

6 . بنابراین، نابرابری اجتماعی، پدیده ای ضروری برای بالا بردن سطح اجتماعی است.(1)

دارندورف به درستی تأکید می کند که از آغاز پیدایش جوامع تاکنون، هیچ جامعه ای را نمی توان یافت که در آن انسان ها از نظر نیاز و امکاناتشان برای ارضای نیازها، برابر بوده باشند.

این برابری و تساوی اساسا امکان ندارد؛ زیرا انسان ها به طور طبیعی از نظر توانایی های جسمی و فکری باهم متفاوتند و حتی در شرایط یکسان از محیط و طبیعت به طور متفاوت بهره برداری می کنند.(1)

دارندورف به آینده نابرابری خوش بین است. وی باور دارد که نابرابری به صورت جزء نهادی جامعه در آمده، ولی دولت نقش اساسی در کاهش نابرابری خواهد داشت. فرصت های تحصیلی نیز سبب کاهش نابرابری های اجتماعی می شود. به نظر او به جای تلاش برای توزیع عادلانه ثروت باید افراد را برای به دست آوردن فرصت های مناسب آزاد گذاشت.(2)

هم چنین باور دارد که طبقه ها در اثر و تفاوت های قدرتی گروه ها در بازار سرمایه داری نیز پدید می آیند.

در چارچوب اقتصادی، سرمایه داران نسبت به کارگران قدرت بیش تری دارند؛ زیرا دارای حق مالکیت ابزارهای تولیدند؛ در حالی که کارگران تنها حق دارند نیروی کار خود را بفروشند. در این جا گیدنز، حق سومی را نیز یادآور می شود و آن حق تملک مهارت ها و صلاحیت تحصیلی است. از دید آنتونی گیدنز، این سه حق؛ یعنی مالکیت، تحصیل یا مهارت و نیروی کار، سه پدیده اساسی در ارتباط با ساخت سه گانه طبقاتی در جوامع پیشرفته هستند. طبقه بالا کنترل کننده مالکیت ابزارهای تولید است. طبقه متوسط، بدون تملک ابزارهای تولید، صاحب مهارت ها و تحصیلات ویژه ای است که آن را در بازار مبادله می کند.

طبقه پایین یا طبقه کارگر نیز تنها نیروی کار خود را در بازار می فروشد.(1)

از دید گیدنز، روابط طبقاتی سرمایه داری، تنها نمونه سلطه یا استثمار در جامعه نیست. بسیاری از شکل های استثمار ارتباطی با سرمایه داری یا تقسیم  طبقاتی ندارند.

سلطه و استثمار را می توان در دیگر روابط متقارن (میان کشورها، گروه های قومی و جنس های مخالف) دید.

ص:51

به دیگر سخن، در جوامع امروزی، می توان گستره ای پهناور از نابرابری ها را دید. از دید وی، هرچه می گذرد، با گسترش نظام اقتصاد جهانی، هم شناخت و هم از میان بردن نابرابری، دشوارتر خواهد بود.(1)

دنیایی، الگوهای فرهنگی، نظام اجتماعی، قشربندی اجتماعی، شرایط زندگی و... در زندگی پیوند و ارتباط متقابل برقرار کنند.

اُدی در زمینه گرایش های دینی و قشربندی اجتماعی می نویسد:

«شرایط زندگی بر گرایش های دینی انسان ها اثر می گذارد و شرایط زندگی نیز به طور قابل توجهی با واقعیات قشربندی در تمام جوامع مرتبط است.»

اتیزن به گرایش اقشار پایین جامعه به دین اشاره کرده و معتقد است که تمایل دینی طبقات پایین کم تر «این دنیایی» است و بیش تر دینی و قدسی است. از طبقات پایین، آنان که دینی اند، دین قسمت بیش تری از زندگی آن ها را در مقایسه با اشخاص مرفه تر پر می کند.(1)

وبر معتقد به ارتباط میان تعیّن دینی سلوک زندگی و اخلاق اقتصادی، تأثیر گرفتن شیوه زندگی دینی از عوامل اقتصادی و سیاسی و تفاسیر مجدد از دین منطبق با نیازهای اجتماعات دینی است و اظهار می کند که تعیّن دینی سلوک زندگی، تنها یکی از عوامل تعیین کننده اقتصادی است. شیوه زندگی دینی نیز به نوبه خود عمیقا متأثر از عوامل اقتصادی و سیاسی است که در یک محدوده جغرافیایی، سیاسی، اجتماعی و ملی عمل می کند. وبر معتقد است ما نمی توانیم تمام این وابستگی ها را نشان دهیم؛ تنها می توانیم عناصر جهت دهنده ای از سلوک زندگی آن اقشار اجتماعی را که اخلاق

ص:55

عملی ادیان خود را به شدت متأثر می کنند، نشان دهیم.(1)

الف) وجود احساسات و التهابات شدید دینی، به ویژه در مراسم گوناگون.

ب) در میان توده های مذهبی، دین قسمت زیادی از زندگی آن ها را اشغال می کند.

ج) دین این قشر، ماوراءالطبیعی تر و قدسی تر است.

 در تمایل قشر پایین به پیوستن به دسته ها و شرکت در مراسم غیررسمی دینی است که به تفسیر بعضی از جامعه شناسان دین، نوعی تقابل با دین خواص است.

د) تمایل به دین نجات.

ه ) گرایش به تجربه ملموس از دنیای قدسی به صورت معجزات، کرامات، جادو و افسون گری و...(2)

در مجموع می توان تمایلات دینی اقشار پایین جامعه را در موارد زیر جمع بندی کرد:

در مطالعات جامعه شناختی دینی، به طور کلی عقیده بر آن است که بین وضعیت و پایگاه اقتصادی، اجتماعی و گرایش های دینی رابطه ای وجود دارد، همان گونه که بین خرده فرهنگ ها و گروه های مختلف جامعه رابطه وجود دارد. ازاین رو پیوندی بین گرایش های دینی و خرده فرهنگ های

ص:56

جامعه برقرار است.(1)

باشد.(1)

از نظر اسلام، بشر خانواده ای بزرگ است. تنها یک خانواده که آن را خدا از جان واحدی پدید آورده، از آن جان زوجش را آفرید و پس از آن دو، این همه مرد و زن در سراسر زمین پراکنده شدند.

وَ مِنْ آیاتِهِ خَلْقُ السَّماواتِ وَ اْلأَرْضِ وَ اخْتِلافُ أَلْسِنَتِکُمْ وَ أَلْوانِکُمْ إِنَّ فی ذلِکَ لآیاتٍ لِلْعالِمینَ. (روم: 22)

و از نشانه های خداوند خلقت آسمان و زمین و اختلاف زبان ها و رنگ های شماست؛ بی گمان در این امور نشانه هایی برای عالمیان است.

اختلاف زبان ها و رنگ ها تنها جلوه ای از قدرت خداست و مایه برتری یا امتیاز نمی شود. از دیدگاه اسلام این گونه برتری یا امتیاز، منافی با فرمان خداست؛ زیرا او ما را به عشق و برادری همگانی فراخوانده است... در مقام عبادت همه افراد در پیشگاه خدا یکسانند و عرب بر عجم، هیچ برتری ندارد و تنها ملاک برتری، پاکی و تقواست... در جامعه نیز با همه افراد به طور یکسان رفتار می شود، قانون اسلام همگانی است و همه را به یک چشم می نگرد و فرصت های کار و کوشش و تأمین نیازمندی های شخصی نیز برای همه یکسان در نظر گرفته می شود.

«آن چه قرآن درباره اختلاف موجود میان افراد گفته، بر این اساس است که هر فردی را می باید، نخست از فرصت عادلانه و به جایی بهره مند

ص:58

ساخت. از آن پس، اگر اختلافی بین افراد مشاهده شد بازگشت به اموری طبیعی دارد نه آن که ناشی از محرومیت های ظالمانه اجتماع باشد. اسلام به هیچ وجه نمی پذیرد که موضوع استعدادهای افراد یا موقعیت های اجتماعی شان تشکیل دژی دهد که این افراد در آن براساس نژادگرایی یا هر گونه امتیاز دیگری برای خود گروه هایی تشکیل دهند، آن گاه به ستمگری علیه بقیه افراد جامعه دست بیالایند و این پراکندگی عمیق را چون میراث به نسل های آینده انتقال دهند.»(1)

اسلام برای ایجاد وحدت اسلامی میان تمام مسلمانان از سیاه و سفید، عقد اخوت و برادری برقرار کرد: «اِنَّما المُؤمِنُونَ اِخْوَةَ؛ همانا مؤمنان برادرند» (حجرات: 10).

تمام انسان ها، در قرآن فرزند یک مرد و زن معرفی شده اند که به صورت قبیله ها و خانواده های زیادی در می آیند، هیچ یک از افراد این خانواده بر دیگری ترجیحی ندارد، جز آن که نیکویی کند و صلاح و پرهیزکاری از خود نشان دهد.(2)

یا أَیُّهَا النّاسُ إِنّا خَلَقْناکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَ أُنْثی وَ جَعَلْناکُمْ شُعُوبًا وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللّهِ أَتْقاکُمْ. (مؤمنون: 52)

ای مردم ما شما را از یک مرد و زن آفریدیم و به شکل دسته ها و قبیله هایتان درآوردیم تا همدیگر را بشناسید، همانا گرامی ترین شما در نزد خدا باتقواترین

ص:59

شماست.

 یکی از دلایل گوناگونی انسان ها، آزمایش است. قرآن می فرماید:

وَ لَوْشاءَاللّهُ لَجَعَلَکُمْ اُمَةً وَ لکَنْ لِیَبْلُوَکُمْ فیما آتاکُمْ فَاسْتَبِقُوا الخَیْراتِ. (مائده: 48)

و اگر خدا می خواست شما را یک ملت تنها قرار می داد، ولی می خواهد شما را بر آن چه داده آزمایش کند. پس در نیکی ها سبقت بگیرید.

با در رسیدن وحی آسمانی قرآن و جنبش اجتماعی اسلام، اوضاع به کلی دگرگون شد.

آفریدگار، اراده کرده بود که با این نهضت، به طبقات محکوم، محروم و ستم زده نعمت گران بخشد و آنان را به این مایه هدایت کند و حق حاکمیت و مالکیت و دین پذیری آزادانه عطا کند.(1)

وَ نُریدُ اَنْ نَمُنَّ عَلَی اَلَّذینَ اسْتُضعِفُوا فیِ الاَرْضِ وَ نَجعَلَهُم اَئمَةً وَ نَجعَلَهُم الوارِثین. (قصص: 5)

اراده کرده ایم به طبقات محکوم و محروم و ستم زده، نعمتی گران بخشیم و ایشان را به حق حاکمیت و پیشوایی نائل آوریم و از حق مالکیت و میراث بری بهره مند سازیم و به منزلت و مقامی شایسته بنشانیم.

متفکران اسلامی معتقدند جامعه تبعیض، جامعه ای است که در آن رابطه انسان ها براساس استعمار و استثمار است؛ یعنی بهره کشی جبری و زندگی افرادی به حساب کار و زحمت افراد دیگر.

«انسان با تحمیل اراده و بسط سلطه خود، دیگری را در راه برطرف

ص:60

کردن نیازمندی های خویش به کار اندخته و از محصول کار او به نفع خویش استفاده می کند.»(1)

 «به نظر متفکران اسلامی، یک جامعه ظالم (تبعیضی) نظامی است که همه ابعادش در غیر مواضعی باشد که برای رشد، بهره وری و رستگاری انسان ها، دارای کارآمدی است و یک فرد ظالم، کسی است که استعدادها و امکانات خود را در جهتی که خدا تعیین کرده، یعنی برای رسیدن خود و جامعه به کمال، به جریان نمی اندازد و برعکس، در جهتی که خدا نفی کرده و بر خلاف رشد فردی و جمعی، امکانات خود را بسیج می کند.»(2)

چنین بیان شده که توزیع نابرابری ثروت و قدرت در جوامع، سبب اختلاف در کارکرد جامعه می شود. ثروتی که در راه بهروزی خلق به جریان نیفتد، در دست ستمگر، خود به خود، بی ثمر می شود.

افزون براین که این ثروت کارایی خود را در رستگاری و بهروزی همگان از دست می دهد، ستمگران نیز با جریان انداختن قدرت مادی خود، برای استضعاف مردم، از رشد و ثمربخشی آن ها جلوگیری می کنند. چنین ادعا شده که این توزیع نابرابر ثروت و قدرت، به پیدایش رحمت می انجامد. پس نابرابری قدرت و ثروت، تا گامه ای مشخص دارای عملکرد است و سبب درهم ریختن نظام و انتقال جامعه به گامه ای فراتر می شود. به دیگر سخن، کارکرد جبری تقسیم نابرابر ثروت و قدرت در جامعه، نابودی

ص:61

نظام ظلم و انتقال جامعه به گامه ای فراتراست.(1)

در جامعه شناسی اسلامی، اسلام آن بخشی از تفاوت های طبیعی و جبری که اراده آدمیان در پیدایش، تقویت، تضعیف و نابودی آن ها تأثیری ندارد را به عنوان  اموری می پذیرد که نه تنها وجود دارند، بلکه باید وجود داشته باشند.

اسلام، تفاوت های فرهنگی، اختیاری و اجتماعی که مستند به تلاش و توزیع عادلانه نباشد را نپذیرفته است و آن ها را نتیجه اختیار خود انسان ها می داند. اسلام، تفاوت های اجتماعی را _ که در عوامل طبیعی و جبری ریشه دارند و از فرهنگ و نظام ارزشی مردم تأثیر می پذیرند و خارج از اراده خود فرد و خواست جامعه _ قابل رفع نمی داند، ولی برای تضعیف و کاهش آن ها توصیه هایی ارایه می کند.

به دیگر سخن، از دیدگاه اسلامی، بخشی از تفاوت های اجتماعی که از تفاوت های طبیعی و جبری سرچشمه می گیرد، نه از میان برداشتنی است و نه جای «باید و نباید» دارد. و بخشی دیگر که زاییده نظام ارزشی و فرهنگ مردم است و از اختیار خود فرد و گرایش ها و خواسته های جامعه نیز تأثیر می پذیرد، مشمول «باید و نباید» و توصیه و تکلیف است. اسلام وجود تفاوت های اجتماعی را کمابیش می پذیرد و بر آن نیست که همه آن ها را از میان بردارد و تمامی آدمیان را از نظر مادی و اقتصادی یکسان کند، ولی نمی پذیرد که محرومان، روز به روز محروم تر شوند و متنعّمان دم به دم

ص:62

متنعّم تر، بلکه در پی رفع اختلافات فاحش موجود نیز برمی آید.(1)

اسلام، نابرابری در جوامع را نمی پذیرد؛ (البته تفاوت هایی را که به اراده انسان مربوط است و حد و بقای آن به اختیارات انسان است) زیرا آیینی است که بدون کوچک ترین تبعیضی همه افراد را به یک راه فرا خوانده و تمامی اقشار جامعه اعم از حاکم و محکوم، امیر و مأمور، رییس و مرئوس، آزاده و بنده، زن و مرد، غنی و فقیر و کوچک و بزرگ در اسلام دارای یک موقعیت اند که قانون در حق همگان یکسان اجرا می شود.به طوری که متناسب با اختیارات افراد و توانایی های آن ها قانون اجرا می شود. البته برابر موازین اسلامی باید شرایط و زمینه برای تمامی اقشار جامعه مهیا باشد و معیار قانون در اسلام حق می باشد.

جامعه شناسان اسلامی، معتقدند که در جوامع غیر اسلامی دارای تبعیض، پدیده هایی وجود دارند که سبب نابرابری اجتماعی شده اند. در جوامعی که آموزه ها و ارزش های اسلامی حاکم است، هرچه تفاوت های اجتماعی وجود دارد، نابرابری اجتماعی که ناشی از استثمار انسان ها به وسیله گروه های خاصی است، بی رنگ خواهد شد.(2)

کسی که تنها بُعد زیاده طلبی وی فعال شده، در هر شرایطی به تجاوز و انزواطلبی دست خواهد زد. چنین کسی، چه غنی باشد، چه فقیر، از تجاوز

ص:63

کردن پروایی نخواهد داشت. در برابر، کسی که بُعد عدم تجاوز در او شکوفا شده باشد، اگر ابزار تجاوز را هم داشته باشد، به تجاوز دست نمی یازد. پس ریشه تجاوز در ابزار نیست، بلکه در گرایش انسان است.

هواداران جامعه شناسی جدید اسلامی، با تکیه بر آیه های قرآنی معتقدند روش استیلای زراندوزان، زورگویان و مزدورها بر انسان های ضعیف این است که با تحقیر، شخصیت آن ها، روحیه خود کم بینی را به آنان تزریق می کنند. مردم در برابر آن ها به دو دسته تقسیم می شوند: نخست، انسان های سالمی که در برابر آن ها موضع می گیرند و براساس طبیعت نخستین خود رفتار می کنند؛ زیرا انسان یک موجود ضد فشار است. دیگر آن دسته از افراد که برخورد نمی کنند و خود را با خواری وفق می دهند. این گروه انسان ها، ناسالم و فاسق هستند. واکاوی قرآن این است که حتی در نظام های استکباری، مردم مقصّرند. باید بر روی انسان های ضعیف کار کرد، آن ها را باید آگاه کرد تا از فسق خارج شوند و قیام کنند.

اسلام هرگز انحصارگری را تجویز نکرده و حتی با آن سخت مخالفت ورزیده است. به دور ماندن از انحصارطلبی، شرط تحقق عدل و قسط است؛ زیرا با منحصر شدن قدرت و ثروت در دست یک عده، جامعه به سمت منافع آن جمع حرکت می کند و از مسیر قسط و عدل خارج خواهد شد؛ در حالی که اگر از پیدایش هر گونه انحصار پیش گیری شود، قدرت موجود در انسان ها به سمت حدّ وسط و روابط منصفانه سیر می کند. جامعه شناسان جدید اسلامی، براین باورند که انسان ها به طور طبیعی نابرابری را به وجود می آورند، ولی این نابرابری، همیشگی نیست. آن چه در

ص:64

مورد همه دیدگاه های جامعه شناسی اسلامی یکسان است، این است که همگی از وجود نابرابری در جوامع آگاهند و آن را اگر در حد تفاوت های میان افراد باشد امری طبیعی می دانند، ولی چنانچه به شکل سلطه گروهی بر گروه دیگر باشد آن را روا نمی دانند.(1)

«جامعه شناسان اسلامی با توجه به نظام اجتماعی ظالم، چندین طبقه و قشراجتماعی برگرفته از آیه های قرآنی فهرست می کنند. نخست «مترفان» یا قدرتمندان اقتصادی هستند که دارای امکانات مالی و کارگزاران زیادی می باشند که مجری اوامر و تابع آن ها هستند، ملاک طبقه ای آنان مال (ثروت) و اولاد (فرزندان) یعنی ابزار به دست آوردن ثروت و عوامل ایجاد و حفاظت از ثروت و وسیله تفاخر می باشد. این طبقه در بهره وری از ثروت، شیوه هایی خودکامه را به کار می بندند.»(2)

 این ها با حفظ پایگاه ثروت، به ساختار سیاسی هم وارد می شوند و گروه سیاست مداران را در دامان خود و برای حفظ منابع خود می پرورند. در هر جامعه منحط، هر اندازه سقوط شدیدتر می شود، مترفان نیز بال و پر بیش تری می گیرند.

طبقه بعدی «مبلغان مذهبی» هستند که خود به دو قشر تقسیم می شوند: 1. مذهبیان طاغوت گرا؛ 2. مجریان واقعی دین.

1. قدرتمندان فاسد مذهبی یا «رهبان» و «احبار» که قرآن آنان را به

ص:65

غارت و چپاول مردم و طرح باورها و ارزش های فاسد بازدارنده از راه حق و تخدیر توده ها متهم می کند. اینان را مذهبیان طاغوت گرا هم نامیده اند.

2. مجریان و مبلغان واقعی دین خدا. این ها فقیهان، عالمان و پیکارگران راه خدا هستند که باید در جایگاه اسلامی قرار گیرند و تحت تسلط قوانین و ارزش های توحیدی، جامعه را به هدف وجودی خود، رهبری کنند. هرچند این ها در درون نظام اجتماعی فاسد جایگاه نداشتند، خود نظام ساز بودند.

طبقه بعدی، برگزیدگان سیاسی هستند که ساخت سیاسی جامعه را تشکیل می دهند. این گروه، دارای قدرت تصمیم گیری و برنامه ریزی برای دیگر مردم هستند و قدرت اجرایی را نیز در دست دارند. اینان را مستکبران یا ملأنیز نامیده اند.

«مفهومی که در بحث قشربندی در دیدگاه جامعه شناسان اسلامی به کار رفته واژه مستضعف است. این ها براین باورند که قرآن کریم، برای واژه مستضعف بار عاطفی و ارزشی مثبتی قائل نیست و هرگز مستضعفان را از این نظر که مستضعف هستند نمی ستاید. از دیدگاه قرآن کریم، مستضعفان ممکن است کافر، ظالم، گمراه، بزهکار و جهنمی باشند و یا ممکن است مؤمن، عادل و دادگر باشند. تنها گروه دوم (مؤمن، عادل و...) مورد ستایش قرآن کریم هستند. به عبارت دیگر، از دیدگاه قرآن، مستضعف بودن دارای ارزش مثبتی نیست، بلکه مؤمن و عادل بودن ارزش مثبت دارد. مستضعف از نظر بار معنایی برابر با فقیر، مسکین و محروم نیست. مستضعف مفهومی در چارچوب مسایل سیاسی، اجتماعی و فرهنگی است، اما فقیر، مسکین و

ص:66

محروم مفاهیمی در زمینه اقتصادی و معیشتی هستند».(1)

در برابر مستضعفان، گروه مستکبران قرار دارند که عبارتند از خودبین ها، نژادگرایان و خودبزرگ بین ها. هنگامی که در یک نظام اجتماعی فساد اخلاقی و اعتقادی، نابرابری طبقاتی و سلطه قدرت های سیاسی به وجود آمده باشد و همه نهادهای آن کارایی خود را در رشد مردم از دست داده باشند، «نذیر» ظهور می کند. نذیر، رهبری است که ادامه دهنده رسالت تاریخی انبیاست. او در شرایط نابهنجار اجتماعی ظهور و مردم را از موقعیت خودشان آگاه می کند. گروهی از جامعه شناسان اسلامی براین باورند که با استفاده از کلام قرآن و احادیث می توان مشخص کرد که افراد انسانی در جوامع به چند گروه و قشر تقسیم می شوند؛ برای نمونه، بیان می کند که آزادی انسان بر سر دو راهی، احساس مسئولیت و خودخواهی او را در یک گروه ویژه دسته بندی می کند. هر انسانی که احساس مسئولیت اختیار کرد، قرآن او را مؤمن می خواهند و اگر خودخواهی را برگزیند، او را فاسق و کافر می نامد. «مفاهیمی چون «قوم یعقلون»، «قوم یتفقهون» و «اولی الالباب» به احساس مسئولیت برمی گردد و تعبیراتی مانند فاسقان، کافران و ظالمان همه ناشی از این است که انسان در برابر احساس مسئولیت «خودپسندی» را برمی گزیند».(2)

 در یک تقسیم بندی دیگر، با استفاده از کلام حضرت علی علیه السلام در

ص:67

نهج البلاغه، انسان ها از نظر مرام و هدف و بینش فکری و اخلاص در زندگی به 4 طبقه تقسیم شده اند:

1. اشرار، یعنی آن هایی که در برابر آز و شهوت برای نخستین بار به زانو در می آیند و به آسانی تسلیم هوا و هوس خود می شوند، به هیچ چیز پای بند نیستند و عمرشان نیز به عمر انقلاب و آشوب وابسته است.

2. متکبران، یعنی کسانی که به منظور حفظ آبرو و حیثیت موهوم، شرارت و درندگی را در خود مانند شیر به زنجیر می کشند، ولی اگر روزگار ایجاب کند، این گرگان میش منظر خود فاقد فضیلت و اخلاق هستند، به بینوایان حمله ور می شوند.

3. مؤمن نمایان، یعنی آن دسته که ظاهری آراسته و پرهیزکارانه دارند و بسیار مقدس مآب و ملایم هستند، ولی بازوی شرارت آن ها به رشته فقر و بینوایی بسته شده است.

4. پرهیزکاران، یعنی آنانی که در همه حال پروردگار خود را به یاد دارند و یک لحظه از آیین انسانیت و مقررات دین غفلت نمی کنند.

از نظر جامعه شناسان اسلامی، معنا و مفهوم قرار گرفتن در یک پایگاه طبقاتی این نیست که انسان یک شیوه تفکر و سلیقه ثابت داشته باشد. هم چنین اگر شیوه تفکر و سلیقه خاصی برای افراد وجود داشته باشد، بدان معنا نیست که حتما در پایگاه اجتماعی ویژه ای قرار خواهد گرفت. به دیگر سخن، در پیچیدگی های جامعه و روابط افراد با یکدیگر، پایگاه طبقاتی،

ص:68

شیوه تفکر و سلیقه، تأثیراتی رویارویی بر یکدیگر می گذارند.(1)

سوی یک وحدت جامع انسانی سوق داد. مقیاس های باطلی را که میزان سنجش عظمت و شرافت قرار گرفته بود، بر هم زد و مقیاس عظمت و میزان برتری را تنها علم و تقوا قرار داد و با این اصلاح روحی و فرهنگی، اختلاف طبقاتی و امتیازات نژادی و حکومت های ملوک الطوایفی و تفوق غنی بر فقیر و سفیدپوست بر سیاه پوست را باطل ساخت و هیچ گونه فرقی بین سیاه پوست و سفیدپوست نگذاشت و همه را با یک چشم نگریسته و در مقابل قانون یکسان دید...»(1)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در حجه الوداع خطاب به مردم فرمود:

«ایها الناس! پروردگار همه مردم یکی است، پدر همه مردم یکی است، همه تان فرزند آدم هستید، آدم هم از خاک آفریده شده است، جایی باقی نمی ماند که کسی به نژاد خویش به نسبت خودش، قومیت خودش افتخار بکند. همه از خاک هستیم، خاک که افتخار ندارد، پس افتخار به فضیلت های روحی و معنوی است، به تقواست، ملاک فضیلت فقط تقوا است و غیر از این چیز دیگری نیست.»(2)

هم چنین امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید:

لَنْ تُقَدَّسَ اُمَّةٌ حتی یُؤخَذَ لِلضّعیف فیها حَقّهُ مِنَ القَوِّیَ غَیْرَمُتَعَ.(3)

هیچ ملتی به مقام قداست نمی رسد، مگر آن گاه که افراد ضعیفش بتوانند بدون

ص:70

لکنت زبان حقوقشان را از اقویا مطالبه کنند.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در این زمینه می فرماید:

اِنَّ اللهَ یَکرهُ مِن عبدهِ اَن یَراهُ مُتَمیَّزا بَینَ أصحابِه.(1)

خداوند دوست نمی دارد که بنده ای را ببیند در میان بندگان دیگر که برای خود امتیاز قائل شده است.

«پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله با تبعیضات نژادی و قومی و قبیله ای مخالف بود و این مسئله را در عمل نیز نشان داد. برای نمونه بلال را که سیاه پوست بود، برای اذان گفتن فرستاد، یا روزی دستور داد که دختری را به یکی از موالی دهند.

 باید توجه کرد که در عربستان سه چیز نشان ضعف منزلت اجتماعی به شمار می آمد؛ یکی عجم بودن، دوم غلام بودن و سوم سیاه بودن و بلال هر سه را داشت.

در عین حال حضرت محمّد صلی الله علیه و آله بلال را مؤذن خود کرد. مؤذن در اسلام یعنی کسی که با صدای بلند دیگران را به عبادت دعوت کند. وقتی طبقه محروم جامعه دیدند که یک فرد سیاه پوست مردم را به سوی اسلام می خواند، نیرو گرفتند.»(2)

«این موضوع برای این بود که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می خواست عملاً کاخ پوشالی برتری های قومی را واژگون کند و به این معنا بود که بلال سیاه

ص:71

پوست باید پا بر فرق اشراف مکه گذارد و باد کبر و نخوت را از دماغ آن ها بیرون کند. همین بلال سیاه پوست در اثر ایمان و تقوا به مقامی رسید که به فرمان پیغمبر صلی الله علیه و آله گردنکشان متخلف از قانون را مجازات می کرد و زمانی که آن حضرت شنید ابوذر غفاری، بلال را به عنوان مادر سرخ خطاب کرده است بر آشفت و به او فرمود: بدان تو جز با عملت از سیاه پوست و سرخ پوست برتر نیستی.»(1)

حضرت محمّد صلی الله علیه و آله در مکه خطبه ای خواندند که گواه این مطلب است که در آیین اسلام، نژاد پرستی و نابرابری های ناعادلانه محکوم است:

«ای مردم! خداوند از شما ننگ جاهلیت و تفاخر به پدران و نیاکان را زدود. مردم دو گروه بیش نیستند، نیکوکار و با تقوا و ارزشمند نزد خدا و یا بدکار و شقاوتمند و سپس در پیشگاه حق، همه مردم فرزند آدمند و خداوند آدم را از خاک آفریده...»(2)

 و نیز در حدیث دیگری، از آن حضرت آمده است:

«خداوند نه به وضع خانوادگی و نه به نسب و نه به اجسام و نه به اموالتان می نگرد،  بلکه نگاه به دل های شما می کند. کسی که قلب صالحی دارد، خدا به او لطف و محبت می کند، شما همگی فرزندان آدمید و محبوب ترین شما نزد خدا باتقواترین شماست.»(3)

اسلام با «عصبیت جاهلیت» در هر شکل و صورت مبارزه کرده است تا

ص:72

مسلمانان جهان را، از هر نژاد و قوم و قبیله به زیر پرچم واحدی گرد آورد. نه پرچم قومیت و نژاد و نه پرچم غیر آن؛ زیرا اسلام هرگز این دیدگاه های تنگ و محدود را نمی پذیرد و همه را موهوم و بی اساس می شمرد.(1)

و هم چنین پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:

«والناسُ کاسْنانِ المشط؛ مردم مثل دندانه های شانه هستند و همه با هم برادرند».(2)

روزی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در پاسخ صحبت های سلمان، رو به جماعتی که همه از قریش بودند، فرمود:

ای گروه قریش خون یعنی چه؟ نژاد یعنی چه؟

در سیره نبوی، هرگونه کوشش و عادتی که بتواند منشأ تفاوت های بیجا در حقوق شود، باطل به شمار می آید. که سخنان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آلهگویای این مطلب است. ایشان فرمود:

اِنَّ رَبَّکُمْ واحِدَةٌ و اِنَّ اَباکُمْ واحِدٌ، کُلُّکُم مِنْ آدَمَ و آدَمُ مِن تُراب.

همانا پروردگار شما یکتاست. هم چنین پدر شما یکی است و همه شما از آدم و آدم از خاک است.

 «نسب افتخارآمیز هر کس، دین اوست. مردانگی هر کس عبارت است از خلق و خو و شخصیت او. اصل و ریشه هر کس، عبارت است از عقل و فهم و ادراک او، چه ریشه و اصل و نژادی بالاتر از عقل!

یعنی به جای افتخار به استخوان های پوسیده، به دین و اخلاق و عقل و

ص:73

فهم خود افتخار کنید.»(1)

قانع نباشد و قناعت به حق بر او فشار بیاورد، جور و ظلم به او بیش تر فشار خواهد آورد.(1)

«انسان نمی تواند حق حیات دیگران، ولو جانداران دیگر را، برای آسایش بهتر خودش سلب کند و حقوق آن ها را ضایع کند و یا به کیفیتی زندگی کند که محیط زیست را به این بهانه که استفاده از طبیعت حق اوست، تخریب کند.

امام علی علیه السلام از بین بردن فقر و محرومیت را از بهترین دستاوردهای عدالت اجتماعی می دانست.»(2)

اختلال در عدالت اجتماعی در حوزه اقتصاد و تمرکز ثروت در دست عده ای خاص، در بیش تر موارد موجب شکل گیری قدرت های سیاسی نیز می شود. در یک نظام اقتصادی که نابرابری های اقتصادی وجود داشته و نظام اقتصادی بیمار باشد، شخصیت انسان به راحتی شکسته می شود. چنانچه حضرت امیر علیه السلاممی فرماید:

تهی دست کوچک شمرده می شود، سخن وی را نمی شنوند و جایگاه او را نمی شناسند و یا اگر فقیر راستگو باشد، او را دروغگو می پندارند.(3)

امام علی علیه السلام بر شناخت اقشار و طبقه های مختلف اجتماعی و ناروا دانستن نژادپرستی و تبعیض و نابرابری های اجتماعی تأکید زیادی کرده اند. از نظر ایشان، در جامعه، قشرهای مختلف مردم زندگی می کنند که هر کدام

ص:75

نیازمند یکدیگرند. هم چنین هر کدام از این قشرها حقی دارند که از سوی خداوند متعال مشخص شده است و همه مردم باید برای اجرای عدالت و حق تلاش کنند.

 امام علی علیه السلام در بخشی از نامه خود به مالک می فرماید:

ای مالک، بدان که مردم از گروه های گوناگونی می باشند که اصلاح هر یک جز با دیگری امکان ندارد، و هیچ یک از گروه ها از گروه دیگر بی نیاز نیست. از آن قشرها لشکریان خدا و نویسندگان عمومی و خصوصی، قضات دادگستر، کارگزاران عدل و نظم اجتماعی، جزیه دهندگان، پرداخت کنندگان مالیات، تجّار و بازرگانان، صاحبان صنعت و پیشه وران و نیز طبقه پایین جامعه، یعنی نیازمندان و مستمندان می باشند که برای هر یک خداوند مهمی مقرر داشته و مقدار واجب آن را در قرآن یا سنت پیامبر صلی الله علیه و آله تعیین کرده که بیانی از طرف خداست و نگهداری آن بر ما لازم است...

قشر دیگر، طبقه پایین از نیازمندان و مستمندانند که باید به آن ها بخشش و یاری کرد.

برای تمام اقشار گوناگون یاد شده، در پیشگاه خدا گشایشی است و همه آنان به مقداری که امورشان اصلاح شود بر زمامدار حقّی مشخص دارند و زمامدار از انجام آن چه خدا بر او واجب کرده است نمی تواند موفق باشد جز آن که تلاش فراوان کند و از خدا یاری بطلبد و خود را برای انجام حق آماده سازد و در همه کارها، آسان باشد یا دشوار، شکیبایی ورزد.(1)

امام علی علیه السلام از سیمای محرومان و مستضعفان و وضعیت اموال آن ها

ص:76

آگاه است و برابری انسان ها در حقوق و بهره مندی از مواهب الهی را یک اصل اساسی می داند و همواره این موضوع را یادآوری می کند.

 آن حضرت در این باره می فرماید:

پس خدا را در خصوص طبقات پایین و محروم جامعه، که هیچ چاره ای ندارند [و عبارتند از زمین گیران، نیازمندان، گرفتاران و دردمندان]، همانا در این طبقه محروم گروهی خویشتن داری می کنند و گروهی به گدایی دست نیاز برمی دارند.

پس برای خدا، پاسدار حقّی باشی که خداوند برای این طبقه معین فرموده است. بخشی از بیت المال و بخشی از غله های زمین های غنیمتی اسلام را در هر شهری به طبقات پایین اختصاص ده، زیرا برای دورترین مسلمانان همانند نزدیک ترین آنان سهمی مساوی وجود دارد و تو مسئول رعایت آن باش».(1)

ظلم اقتصادی افراد برخوردار و سرمایه دار به افراد محروم، این است که آن ها را از حقوقشان محروم کنند. امام علی علیه السلام در روایت دیگر در این زمینه می فرماید:

ان اللّه سبحانه فرض فی اموال الاغنیاء اقوات الفقراء فماجاع فقیر الابما منع غَنیٌّ و اللّه _ تعالی جده _ سائلهم عن ذلک.(1)

خداوند سبحان قوت فقیران را در اموال افراد غنی و بی نیاز قرار داده است، پس هیچ فقیری گرسنه نمانده است، مگر این که غنی ای او را از حق خودش محروم کرده است. البته که خدای متعال از توانگری بازخواست خواهد کرد.

در این روایت نورانی به خوبی رابطه ظالمانه را به عنوان علت محرومیت و نابرابری ذکر می کند.(2)

آن حضرت همواره پیرو عدالت اقتصادی بود و همیشه از امتیازخواهی پرهیز می کرد. ماجرای عقیل نیز گواه این مطلب است. حضرت علی علیه السلام در خطبه 225 می فرماید:

به خدا سوگند، برادرم عقیل را دیدم که به شدّت تهی دست شده بود و از من می خواست تا یک مَن از گندم های بیت المال را به او ببخشم. کودکانش را دیدم که از گرسنگی موهایشان ژولیده و رنگشان تیره شده بود، گویا با نیل رنگ شده بودند. پی درپی مرا دیدار و درخواست خود را تکرار می کرد. چون به گفته های او گوش دادم، پنداشت که دین خود را به او واگذار می کنم... روزی آهنی را در آتش گداختم و به بدنش نزدیک کردم تا او را بیازمایم... به او گفتم: ای عقیل... از حرارت آهن می نالی که انسانی به بازیچه آن را گرم کرده است، ولی مرا در آتش دوزخی می خواهی که خدای جبّارش با خشم خود آن را گداخته است؟(1)

بی شک از نظر حضرت علی علیه السلام، جز در سایه دین و باورهای اسلامی در جای دیگر نمی توان به جامعیت اصلاحات برای رفع تبعیضات و نابرابری های اجتماعی و اقتصادی دست یافت و تداوم آن را تضمین کرد؛ زیرا تا انسان به این باور و اعتقاد نرسد و ایمان پیدا نکند که همه انسان ها، در خلقت و آفرینش با او برابرند و یا در دین با او برادرند،(2) چگونه ممکن است از مصلحت اندیشی های نفس مدارانه و خودخواهانه دست بردارد و دست به تبعیضات و تضییع حقوق دیگران نزند.

به باور حضرت، جامعه وقتی می تواند به اصلاحات دست یابد و سامان

ص:80

اقتصادی مفید و ثمربخشی بیابد که بین اقتصاد و دین، اقتصاد و اخلاق، اقتصاد و ارزش ها و فضایل انسانی رابطه تنگاتنگی وجود داشته باشد.

براساس چنین باوری است که «اللّه اللّه فی الطبقه السفلی»(1) معنا و مفهوم می یابد و پیش از آن که حاکم خود را جوابگوی طبقات محروم بداند، خود را جوابگوی خدای سبحان می داند و پیش از آن که منافع خواص محور حرکت سیاست ها و برنامه های نظام باشد، منافع عموم و مصالح عامه مورد توجه و دقت قرار می گیرد و در سایه این باورهاست که جامعه در دوران رشد و شکوفایی اقتصادی از بحران های بی نظمی عمومی و تبهکاری به جهت تکاثر و بخل و حسد و حرص و ولع محفوظ می ماند و جامعه گرفتار شکاف طبقاتی و تجمل پرستی نمی گردد.(2)

از نگاه حضرت امیر علیه السلام از عوامل مهمی که می تواند عدالت اجتماعی را در جامعه خدشه دار و زمینه فساد اجتماعی را فراهم کند، زندگی اشرافی و تجملاتی مسئولان و متصدیان نظام اجتماعی جامعه است؛ زیرا بی گمان این گونه زندگی مسئولان نه تنها موجب بروز انحرافات در عامه مردم می شود، بلکه سبب می شود تا رده های پایین تر مسئولان که از آن نوع زندگی برخوردار نیستند، برای دست یابی به آن نوع زندگی که نداشتن آن، نوعی حقارت و کمبود شخصیت برای آن ها به دنبال دارد، به سرقت،

ص:81

اختلاس و کارهایی مانند آن دست زنند.(1)

«نتیجه آن که، [بنا بر] بینش علوی، اصلاحات در راستای بهره گیری صحیح از منابع و سرمایه های مادی و معنوی در جهت تحقق منافع عمومی و ایجاد امنیت اجتماعی و اقتصادی (برابری و دفع تبعیض) صرفا به خاطر مطالبات مردمی نیست، که اگر کسی توانست به گونه ای مردم را قانع سازد یا اگر مردم خود متوجه حق خود نبوده، شخص بتواند از زیر بار اصلاحات شانه خالی بکند، بلکه انجام این گونه اصلاحات به عنوان یک باور دینی و وظیفه ای الهی و تحقق حق و عدالت مطرح است. از نگاه حضرت امیر علیه السلام خداوند برای انجام آن از عالمان عهد و پیمان گرفته است.»(2)

 آن گونه که شهید مطهری به زیبایی بیان کرده اند، (امام علی علیه السلام) فلسفه پذیرفتن خلافت را پس از عثمان، به هم خوردن عدالت اجتماعی و تقسیم شدن مردم به سیر و گرسنه ذکر می کند.

اگر نبود که عده ای به عنوان یار و یاور به در خانه ام آمدند و بر من اتمام حجت شد، دیگر این که خداوند از دانایان و روشن ضمیران عهد و پیمان گرفته که هر وقت اوضاعی پیش آید که گروهی آن قدر اموال و موهبت های الهی را به خودشان اختصاص بدهند و آن قدر بخورند که از پرخوری بیمار شوند. و عده ای آن قدر حقوقشان پای مال بشود که مایه سد جوعی هم نداشته باشند؛ در چنین اوضاع و احوال، این دانایان و روشن ضمیران نمی توانند بنشینند و تماشاچی و حداکثر متأسف باشند. اگر چنین وظیفه ای را در حال حاضر احساس نمی کردم، کنار می رفتم و افسار

ص:82

خلافت را در دست نمی گرفتم و مانند روز اول پهلو تهی می کردم.»(1)

امام علی علیه السلام در حکومتش که الگوی حکومت الهی است، بر ارزش های اخلاقی، به ویژه اجرای عدالت و برابری و به ویژه در مسایل اقتصادی و در ارتباط با بیت المال اصرار و پافشاری می کرد. چون بر او خرده گرفتند که چرا بیت المال را مساوی بخشیده است، فرمود:

مرا فرمان می دهید تا پیروزی را بجویم به ستم کردن درباره آن که والی اویم؛ به خدا که، نپذیرم تا جهان سرآید و ستاره ای در آسمان پیِ ستاره ای برآید. بدانید که بخشیدن مال به کسی که متعلق آن نیست، با تبذیر و اسراف یکی است. قدر بخشنده را در دنیا بالا بَرد و در آخرت فرود آرد. او را در دیده مردمان گرامی کند و نزدِ خدا خوار گرداند. هیچ کس مال خود را آن جا که نباید نداد و به نامستحق نبخشود، جز آن که خدا او را از سپاس آنان محروم فرمود و دوستیشان از آنِ دیگری بود. پس اگر روزی پای او لغزید و به یاری آنان نیازمند شد، در دیده ایشان بدترین یار است و لئیم ترین دوستدار.(2)

عدالت امام علی علیه السلام در تقسیم بیت المال را می توان در موارد متعددی آشکارا دید.

نخست آن که، امام علی علیه السلام پیش از روی کار آمدن به صراحت نزد مردم اعلام کرد که اگر من زمام حکومت را به دست بگیرم، آن چه را که پیش از این افراد خاصی بیش از سهم خود دریافت کرده اند و از این طریق ثروت انباشته اند، پس خواهم گرفت.

ص:83

دوم آن که، در تقسیم آن در میان افراد به شدت بر عدالت و برابری پای می فشرد تا آن جا که موجب بغض و دشمنی عده ای و مخالفت و جنگ افروزی آنان و خطاب دوستان خود قرار گرفت که چرا برای فرونشاندن مخالفت اشراف و سر فرود آوردن آن ها در برابر حکومت، سهم بیش تری به آنان نمی دهد.(1)

سوم آن که، در زندگی شخصی خود، نه تنها این برابری و عدالت را رعایت می کرد، بلکه در این مورد بیش تر سخت گیری می فرمود.(2)

امام علی علیه السلام در این باره زمامداران را ملزم به برابری با فقیرترین مردم می دانست و فرمود: خدا به پیشوایان دادگر فرموده است که خود را با مردم ناتوان برابر نهند تا فقر، تنگ دست را به طغیان واندارد.(3)

 یکی دیگر از ویژگی های امام علی علیه السلام، توجه به قشر ضعیف و ناتوان و پایین جامعه بوده است. او تا آن جا به این مسئله حساس بود که برای کاستی از رنج و تلخی زندگی فقرا، همانند آن ها زندگی می کرد.

امام علی علیه السلام در این باره فرموده اند:

همانا این نفس من است که آن را با پرهیزکاری رام کرده ام تا در قیامت ایمن باشد، در لبه پرتگاه نلغزد. اگر می خواستم به عصاره عسل و مغز گندم و بافته های ابریشمی دست می یافتم، ولی هیچ گاه اجازه نخواهم داد که خواسته هایم بر من پیروز شوند و حرصم مرا به گزینش غذاها رهنمون گردد. شاید در حجاز یا یمامه کسی

ص:84

باشد که امید دست یابی به یک گرده نان داشته و هیچ گاه از غذا سیر نشده باشد. آیا من با شکم پر بخوابم و در اطراف من شکم های گرسنه و جگرهای تشنه وجود داشته باشد؟(1)

این مبحث را با سخن زیبای امام علی علیه السلام می آراییم که راه و رسم عدالت را در رویارویی با امتیاز طلبان و بیچارگان و مأیوسان ترسیم می کند:

وَ آسَ بَیْنَهُمْ فِی اللَحْظَة وَالنَّظرَةِ حَتّی لاَیَطْمَعَ الْعُظَمَاءُ فِی حَیْفِکَ لَهُمْ وَ لاَتیأسَ الضُّعَفَاءُ مِن عَدْلِکَ عَلَیْهِمْ.(2)

به یک چشم به همگان بنگر، خواه به گوشه چشم نگری و خواه خیره شوی؛ تا بزرگان در تو طمع ستم بر ناتوانان نبندند و ناتوانان از عدالتت مأیوس نگردند.

ولی با دقت در آیه و شأن نزول آن، روشن می شود که مضمون آن به ظاهر این است که مشرکان بنابر خصلت استکباری و معیار بهره وری از نعمت های مادی، بر رسالت حضرت محمد صلی الله علیه و آله خرده می گرفتند.

در قرآن ملاک برتری و ارزش در نزد خدا همانا بعد معنوی است، نه مادی؛ زیرا قرآن می فرماید: «و رحمت پروردگار بهتر است از اموالی که اینان جمع کرده اند.» (زخرف: 32) پس آیه نه تنها در پی مشروعیت بخشیدن به اختلاف طبقاتی و برخورداری ناحق از مزایای مادی نیست، بلکه متنعم بودن از مزایای مادی را بی ارزش نشان می دهد و تقرب به خدا و برخورداری از رحمت الهی را ارزش می شمارد.(1)

از دیدگاه اسلام، عواملی موجب نابرابری بین انسان ها می شوند که یکی از آن ها، تفاوت انسان ها در استعداد و لیاقت است که اگر زمینه برای همه یکسان و مهیا شود (عدالت) باز هم در بین افراد نابرابری پیش می آید.(2)

هم چنین، عامل مهم دیگر کار و تلاش و کوشش افراد است که در صورت تحقق عدالت نیز انسان ها طبق گرایش ها و قدرت بدنی، جسمی، روحی و هم چنین روحیه تلاش و کوشش با یکدیگر متفاوتند.

بِالْحَقِّ لِیَحْکُمَ بَیْنَ النّاسِ فیمَا اخْتَلَفُوا فیهِ وَ مَا اخْتَلَفَ فیهِ إِلاَّ الَّذینَ أُوتُوهُ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَیِّناتُ بَغْیًا بَیْنَهُمْ فَهَدَی اللّهُ الَّذینَ آمَنُوا لِمَا اخْتَلَفُوا فیهِ مِنَ الْحَقِّ بِإِذْنِهِ وَ اللّهُ یَهْدی مَنْ یَشاءُ إِلی صِراطٍ مُسْتَقیمٍ. (بقره: 213)

مردم گروه واحد بودند و خدا انبیای بشارت دهنده و ترس دهنده را با دستور بر مبنای حق فرستاد تا آن کتاب، در اختلافات مردم حَکَم باشد، ولی کسانی که کتاب بر آن ها آمده، پس از رسیدن شواهد آشکار عده ای در آن اختلافات کردند. انگیزه این اختلافات غیر از حسد و برتری خواهی بین خودشان نیست، ولی پروردگار کسانی را که ایمان آورده اند در مورد اختلاف، با مشیت خود به واقعیت رهبری می کند و خداست که هر که را اراده فرماید به راه مستقیم هدایت می کند.

براساس آیات قرآن کریم، مردم همه یک گروه بودند «کان الناس أمة واحدة» گروهی واحد که در بدو تاریخ دارای یک مرام و در ارتباط باهم بودند و زندگانی واحدی داشتند و مقصود اساسی آن است که بشر تحت یک نظام هم بستگی باید زندگانی کند. خلقت اولیه انسان به گونه ای است که به دیگران نیاز دارد و نمی تواند خودمختار و مستقل از انسان های دیگر به حیات خود ادامه دهد؛ یعنی برای رفع احتیاجات هم باید از دیگران استمداد جوید و هم خودش به دیگران سود برساند. پس انسان ناچار است با دیگران همکاری کند و نیاز، او را به تشکیل جامعه و قوم واحد وادار می سازد، ولی با آن که لزوم همکاری را انسان های اولیه هم تشخیص می دادند از آن رو که غرایز در انسان ها شدت و ضعف دارد، همان حس همکاری که موجب وحدت می شود روی اختلاف غرائز موجب اختلاف می شود؛ زیرا بعضی دارای غریزه خودخواهی و ریاست طلبی هستند و

ص:87

می خواهند دیگران را به نفع خود، بدون نفع بخشی استثمار کنند و همین، اختلاف ایجاد می کند. بهره برداری از اجتماع باید بر میزان انصاف و عدل و داد باشد و اگر نشد تضاد و نزاع روی می دهد.(1)

در مجموع می توان گفت که سه چیز موجب اختلاف و نابرابری است:

1. کیفیت و کمیت بهره برداری افراد یک جامعه از یکدیگر؛

2. کیفیت مسیری که کاروان اجتماع باید به سوی مقصد بهزیستی بپیماید؛

3. کیفیت و تفاوت ادراکات، چه در اساس زندگانی و چه در اعتقادات قلبی.(2)

باید دانست که ریشه اختلافات و نابرابری های اجتماعی در سطحی به استعداد و لیاقت افراد مربوط می شود. همان گونه که شهید مطهری در تعریف عدالت عنوان می کند، زمینه بهره برداری باید برای همه به یک اندازه مهیا باشد، ولی مانند یک مسابقه، افراد برابر لیاقت ها و استعدادهایشان عقب می مانند و یا جلو می روند.

علت دیگر، می تواند کار و تلاش و کوشش افراد باشد؛ به گونه ای که در جامعه اسلامی باید زمینه شکوفایی برای همه، چه فقیر و چه غنی مهیا باشد، ولی بعضی ها به علت کم کاری خود و تلاش نکردن، از دیگران عقب می مانند و به همان اندازه از مواهب اجتماعی بهره مند نمی شوند. در واقع،

ص:88

چون در جامعه همه گونه انسان وجود دارد (از نظر تلاش و طبع) پس وجود اختلافات در جامعه تا اندازه ای به این عوامل بستگی دارد و ریشه آن ها در دست خود افراد است.

به تعبیر دیگر برخی تفاوت ها ریشه اختیاری دارند که بیش تر در اثر طرز تفکر و گرایش به مکتب و آداب و رسوم مختلف پدید می آیند. ازاین رو، مکتب اقتصادی اسلام برای جهت دهی به تفاوت ها و بهره برداری مناسب از آن ها نخست واقعیت های هستی را به طور دقیق بررسی و رابطه انسان ها با مواهب طبیعی را به گونه ای ترسیم کرده است که خود را امانت دار آن ها بدانند و در حفظ امانت ها، در حد کمال بکوشند و منصف باشند.(1)

هم چنین چون برداشت و فهم افراد یکسان نیست و نیز همه افراد خود را به رعایت قوانین و ضوابط اجتماعی ملزم نمی دانند و در هر صورت امکان تخلّف از ضوابط و چارچوب ها وجود دارد، ازاین رو، مکتب اسلام سیاست ها و ابزارهایی حقوقی برای برقراری عدالت اقتصادی و رفع تبعیض های و نابرابری های ناروا و تعیین ضوابط مشخص در امر تولید، توزیع و مصرف در نظر گرفته است.(2)

سرانجام باید گفت که ریشه نابرابری های اقتصادی در سه عامل زیر است:

ص:89

1. تفاوت شخصیت افراد؛

2. شرایط اجتماعی که در آن زندگی می کنند؛

3. ظلم و استثمار.(1)

اقتصادی است. از طرفی، برخورداری های متفاوت و متمایز اجتماعی و وجود طبقات ممتاز در کنار طبقات عموم مردم، ستم بزرگ تاریخ بشری به شمار می آید.(1)

پروردگارا، به فرعون و ملأ زینت و مال در زندگی دنیا دادی تا (به وسیله آن) مردم را از مسیر تو گمراه کنند. (یونس: 88)

2. افرادی خودخواه و برتری جو هستند که در به بند کشیدن توده های محروم نقش به سزایی دارند.

اشراف متکبر قوم او گفتند: ای شعیب سوگند یاد می کنیم که تو را (از شهر) بیرون خواهیم کرد. (اعراف: 88)

3. به هنگام تزلزل قدرت با هم بسیج می شوند.

فرعون به برگزیدگان سیاسی دور و برش گفت که این مرد (موسی) جادوگری بس داناست که می خواهد شما را از جامعه تان و سرزمینتان بیرون کند؛ چه فرمان می دهید. (شعراء: 34)

4. از کافران و مشرکانی بودند که همواره در برابر انبیا موضع گیری خصمانه داشتند.

اشرافِ کافرِ قومش گفتند ما تو را جز بشری مثل خودمان نمی بینیم. (هود: 27)

 5. در پی کشتن انبیا برآمدند، چنان که قصد کشتن موسی را داشتند.

(آن مرد) گفت: ای موسی، اشراف برای کشتن تو به مشورت پرداخته اند. (قصص: 20)

6 . به انبیا بی اعتقاد بودند، حتی به روز بازپسین هم باور نداشتند.»

اشراف قومش کسانی بودند که کفر ورزیدند و روز بازپسین را تکذیب کردند و ما به آن ها در حیات دنیا ناز و نعمت دادیم. (مؤمنون: 33)

دعوت انبیا مخالفت ورزیدند و از طرح و اجرای هیچ توطئه ای در برابر پیامبران فروگذار نکردند.(1)

ویژگی های گروه فرمانروایان طاغوتی از این قرار است:

1. این ها با پیامبران نزاع و جدال می کنند.(2)

2. دعوی ربوبیت می کنند؛ فرعون گفت: ای اشراف، من برای شما خدایی جز خود سراغ ندارم.(3)

3. از دیگر ویژگی های این گروه، برتری جویی، تفرقه جویی، به استضعاف کشاندن مردم، آدم کشی، استثمار زنان و فساد در زمین است.(4)

تداعی می کند؛ زیرا تا مستکبر نباشد، استضعاف صورت نمی پذیرد.(1)

دارند.»(1)

 نتیجه این که تأثیر نذیران و ربانیون در جامعه هنگامی معلوم و آشکار می شود که ارزش ها و بینش های گروه ها و طبقات اجتماعی را با ارزش های نذیران بسنجیم و تأثیر آن ها را در جامعه مشاهده کنیم که تأثیر ربانیون و نذیران، تأثیر مثبت و خوبی است.(2)

بزرگان و اشراف می کوشیدند تا شجره نامه ای برای خود بسازند تا به اسماعیل بن ابراهیم و یا یعذب بن قحطان منتهی شود.

آن ها گمان می کردند که این دو نفر نخستین فرمانروایان قوم و نژاد عرب بوده اند. به  همین دلیل، اعراب به دو دسته عمده و کلی تقسیم شدند که عبارت بود از «بنی قحطان» و «بنی اسماعیل» و هر یک از این دو دسته بزرگ به عشایر و قبایل تقسیم شدند که بر اثر اختلافات بسیار جزیی و کوچک به جنگ و جدل و قتل و غارت یکدیگر می پرداختند.

در این هنگام، اسلام آمد تا وحدت بشری را در آغاز و انجام، زندگی و مرگ، در حقوق و وظایف در پیشگاه خدا و قانون و دنیا و آخرت اعلام کند و بفهماند که جز عمل شایسته چیز دیگری نتیجه ندارد و عزت و شخصیت از آن پرهیزکاران است.

در واقع، این نهضت، جنبشی برای انسانیت بود که تاریخ نظیر آن را ندید و اکنون هم در مرتبه و مقامی قرار دارد که دست قوانین بشری هرگز به آن جا نخواهد رسید؛ زیرا آن چه را بشر در انقلاب فرانسه و سپس به طور نظریه گفته، اسلام آن را به صورتی عمیق تر و برتر در متجاوز از چهارده قرن قبل عملی کرده است.(1)

اسلام با ایجاد وحدت اسلامی میان تمام افراد و مسلمانان از سیاه و سفید، عقد اخوّت و برادری برقرار کرده است و در نماز و مناسک حج و دیگر عبادات فقیر را در کنار غنی و سفیدپوست را پهلوی سیاه پوست نشاند و دامنه اتحاد و برادری به کسانی که با اسلام و مسلمانان در حال مبارزه

ص:96

بوده و بعد پشیمان شده و توبه کردند و به احکام اسلام عمل نمودند، کشیده شد.(1)

اسلام با اعلام این فرمایش که: «این است ملت و امت یگانه شما و منم پروردگارتان پس مرا بپرستید پرهیزکار باشید». (انبیاء: 52 و 96)، تمام بشر را ملت واحد معرفی کرد و همه انسان ها را از حیث قبیله و عشیره یکی دانست و «شعوب» را تنها وسیله تألیف قلوب و شناسایی قرار داد، نه اختلاف.

اگر فرزندان آدم به شعب و قبیله هایی تقسیم شده اند، چنان که در آیه 52 سوره مؤمنون بیان شده است؛ برای آن است که روابط آشنایی میانشان محکم تر و شناسایی بشر بر رموز آفرینش تکمیل شود؛ زیرا تعدد دسته های انسانی، پدیدآورنده ملکات گوناگونی است که هر یک سبب نوعی از استخراج نهفته های زمین و بیرون کشیدن ابزار صنعت و برآوردن نیازمندی های زندگی می شود.(2)

از آیات خداوند است این آفرینش آسمان ها و زمین و تفاوت زبان ها و رنگ هایتان؛ همانا در این امور نشانه هایی برای بینش جهانیان پدیدار است. (روم: 22)

«دشواری مسئله نژادی در این است که انسان را با مسئولیتی مواجه می سازد که بدون حق انتخاب بر او تحمیل می شود. یعنی از خود می پرسد، چرا پوست من به این رنگ یا آن رنگ درآمده است؟

ص:97

اسلام مسئله برابری انسانی را از دیدگاه رنگ پوست، برداشت نمی کند، بلکه به عنوان یک دین، ناظر به خود آفرینش و ذات وجود است.»(1)

در واقع آن چه اسلام بیان کرده و کاوش های علمی هم البته به همین نتیجه رسیده و «یونسکو» نیز اعلامیه خود را در مسئله تبعیض نژادی بر همین اصل نهاده است، و بر مبنای برابری میان نژادها اصولی را طراحی کرده است.

قرآن می فرماید:

ای مردم از نافرمانی خدا بیم کنید، کسی که شما را از یک جان آفرید و از او جفت او را بیافرید و از آن دو، مردان و زنان بسیاری را بپراکند. از «نافرمانی» خدایی که به نامش یکدیگر را بازخواست می کنید و (بترسید از نافرمانی خدا) در مورد خویشان به راستی خدا بر شما نگاهبان است. (نساء: 1)

آفریننده یکی است، جان انسانی هم یکی است. از این نفس واحد خدا زوجش را آفرید و خانواده نخستین شکل گرفت.

 «واژه «خویشاوند» در این جا به بستگی انسانی اشاره دارد. آن چنان بستگی که همه افراد بشر را به یکدیگر پیوند می دهد، گرچه در زمان یا مکان ازهم دور باشند. گرچه در رنگ و زبان همسان نباشند و گرچه در موقعیت اجتماعی و اقتصادی در وضع متفاوتی زیست کنند.»(2)

قرآن، آیین افتخارات خانوادگی و نژادی را که مولود دوران جاهلیت بود

ص:98

برانداخت و نظام نیکوی مساوات و برابری را جای آن بنا گذاشت.

«در اسلام، طبقات ممتاز و مناسب موروثی وجود ندارد. و اصول نظامات سیاسی اسلام بسیار ساده است و تمام کسانی که زیر نظر آن نظامات اداره می شوند از وضیع و شریف، غنی و فقیر و سیاه و سفید مساوی هستند. یکی از آثار دین اسلام همین بود که رابطه برادری را میان مسلمانان که از قبایل و نژادهای مختلف بودند برقرار ساخت و وحدت دینی را به جای وحدت قومی جای گزین کرده و بدین وسیله مسلمانان، صرف نظر از امتیازات نژادی با یکدیگر برابر شدند و تفاوتی میان، وضیع و شریف نماند و همه مسلمانان مانند بنایی استوار محکم شدند که اجزای مختلف آن پشتیبان یکدیگر بود. چون تعالیم اسلام با روح مساوات توافق داشت، پیغمبر توانست به کمک آن اختلافات نژادی راکه روزگاری دراز، مایه ستیز و جدال اعراب بود، از میان بردارد.»(1)

دکتر عبدالعزیز عبدالقادر کامل؛ استاد دانشکده ادبیات در دانشگاه قاهره می نویسد:

1. اسلام هر فردی را مسئول کردار خویش می داند، ولی وی را در مورد چیزهایی که در اختیار خود او نیست، مانند رنگ مسئول نمی داند.

 2. اسلام رابطه بشر با محیط طبیعی اش را براساس مهر و بهره برداری شایسته، تلقی کرده است...

3. بشر از نظر اسلام خانواده ای بزرگ است، تنها یک خانواده که آن را

ص:99

خدا از جان واحدی پدید آورده... و از دیدگاه اسلام برتری نژادی و امتیازخواهی منافی با فرمان خداست؛ زیرا او ما را به عشق و برادری همگانی فرا خوانده است.

4. اسلام همه پیامبران را از هر ملت و رنگی که باشند، برادران هم خوانده و ما را دعوت می کند که این برادری را تصدیق کنیم...

5. اسلام در برابر پندارهای مربوط به اصل و نسب سر فرود نمی آورد، بلکه اصول خود را به موقع به اجرا می گذارد. در مقام عبادت همه افراد در پیشگاه خدا یکسانند و عرب بر عجم، هیچ برتری ندارد و تنها ملاک برتری، پاکی و تقواست.

6 . اسلام تنها به این قناعت نکرده است که این جلوه های برادری انسانی را بر زبان آورد یا علیه «تبعیضات نژادی» به هر شکلی که باشد، مبارزه کند، بلکه نمونه های بارزی در این زمینه ارایه داده که در تاریخ زندگی پیامبر صلی الله علیه و آله و پیروانش منعکس است.

7. در بررسی آماری و تجربه و تحلیلی که درباره ذکر واژه «سیاهی و سفیدی» در قرآن به عمل آمده دیده شده که به رنگ خاصی هرگز امتیازی ابراز نشده و رنگ ها تنها جلوه هایی از قدرت خداوند که در یک سطح مشترک همگی این خصوصیت را دارا هستند.

8 . آن چه قرآن درباره اختلاف موجود میان افراد گفته بر این اساس است که هر فردی را می باید نخست از فرصت عادلانه و به جایی بهره مند ساخت. از آن پس اگر اختلافی بین افراد دید بازگشت به اموری دارد نه آن که ناشی از محرومیت های ظالمانه اجتماع باشد.

ص:100

9. به هیچ وجه اسلام نمی پذیرد که موضوع استعدادهای افراد یا موقعیت های اجتماعی شان تشکیل دژی دهد که این افراد در آن براساس نژادگرایی یا هرگونه امتیاز دیگری برای خود گروه هایی تشکیل دهند.»(1)

خودشان اسراف می کنند و از سوی دیگر اغنیا از آن ها حمایت نمی کنند و فاصله طبقاتی تشدید خواهد شد.

ای فرزندان آدم، هنگام رفتن به مسجد، خود را آراسته دارید و از نعمت های خدا بخورید و بیاشامید، ولی اسراف نکنید که خداوند مسرفان را دوست ندارد. (اعراف: 31)

خارج کرده و همه افراد را با رعایت مصالح اجتماعی که دولت اسلامی تشخیص می دهد، در استفاده و بهره برداری از آن ها یکسان دانسته است.

دو _ اسلام تحقق مالکیت خصوصی را نه بر مبنای کشف و سلطه، بلکه براساس کار مفید و مشروع می داند؛ مثلاً اگر کسی قصد بهره برداری از معدنی دارد تنها به مقداری مالک می شود که با انجام کار مفید از معدن استخراج می کند.(1)

سه _ در بینش اسلامی، مالک حقیقیِ تمام اموال و دارایی ها و امکانات، خداست.

هر آن چه در آسمان ها و هر آن چه در زمین است، از آن خداست و همه کارها به سوی او باز می گردد (به فرمان اوست). (آل عمران: 109)

در چیزهایی که مردم در آن ها برابرند، از ویژه سازی و انحصارطلبی پرهیز کن.(1)

چهار _ مبارزه با خیانت:

در قرآن آمده است: «وَیلٌ لِلْمُطَفِّفین؛ وای بر کم فروشان!» (مطففین: 1)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:

تاجران خائن بدترین مردمند.(2)

پنج _ جلوگیری از مشاغل فاسد و مخرّب:

برای نمونه، تولید کالاهایی مانند مشروبات الکلی، فیلم ها و مجلات مبتذل و... که تولید این گونه کالاها از دو جهت موجب فشار بر اقشار فقیر و پایین جامعه می شود.

از یک سو، مصرف این کالاها عوارض جسمی و روحی به جای می گذارد و هزینه های زندگی را افزایش می دهد. از سوی دیگر، با اختصاص بخشی از منابع تولید به تولید این گروه از کالاها، تولید کالاهای ضروری و مورد نیاز با مشکل مواجه شده و باعث افزایش قیمت آن ها می گردد.

در نظام اقتصاد اسلام با عنوان مکاسب محرمه (شغل های حرام) از اشتغال تولیدکنندگان این نوع کالاها ممانعت می شود.(3)

ص:105

نیاورده است.(1)

 دو _ مسئولیت دولت

«دولت اسلامی وظیفه دارد با استفاده از منابعی که در اختیار دارد از طریق فراهم کردن زمینه های اشتغال مناسب یا کمک های بلاعوض معیشت شهروندان جامعه اسلامی را در سطح مناسب کرامت انسان تأمین نماید.»(2)

واقعیت اجتماعی بیانگر این است که وجود اختلاف های گوناگون جسمی و ظرفیت های هوشی و ذهنی و توانایی های فردی، امری طبیعی است. این تفاوت ها در عرصه کار و تلاش اقتصادی به خوبی خود را نشان خواهند داد و پس از مدتی بر مبنای همین تفاوت ها عده ای برخوردار و عده ای دیگر محروم خواهند بود و جامعه به دو طبقه تقسیم می شود. در این رابطه اسلام با برابری درآمد و رفاه و برخورداری مساوی افراد و خانواده ها از امکانات مادی با استفاده از اعمال قدرت و به صورت تحمیلی مخالف است و آن را غیرعادلانه می شمارد؛ زیرا استحقاق افراد براساس توان بدنی و فکری و کارآیی آنان متفاوت است و عدالت اقتضا می کند این تفاوت، در برخورداری های مادی نیز رعایت شود.

از سوی دیگر، اسلام با وجود شکاف طبقاتی در جامعه و پیدایش یک طبقه بسیار مرفّه و برخوردار و ثروتمند در برابر طبقه ای فقیر، محروم و

ص:107

مستضعف هم مخالف است و آن را نیز ناعادلانه می داند و معتقد است اگر عدالت حاکم شود، فقیر و نیازمندی باقی نمی ماند و هر فرد و خانواده ای دست کم استحقاق برخورداری از یک زندگی آبرومند، با رفع همه نیازهای حیاتی و ضروری و حتی مقداری نیازهای رفاهی مطابق با شرایط زمان و مکان دارد و اگر چنین زندگی ای برای همه نیازمندان تأمین شود، ثروتمندان حق دارند در درجات متفاوت برخورداری از زندگی قرار گیرند. بنابراین، تعدیل ثروت به معنای رفع فقر به طور کامل و جلوگیری از انحصار و تمرکز ثروت در دست اغنیاست. اسلام می کوشد در کنار حفظ آزادی اقتصادی و مالکیت خصوصی، با قرار دادن آن در چارچوبی از ارزش ها و مقررات و با استفاده از ابزارهای معین جلوی شکاف طبقاتی را بگیرد و سطح زندگی فقرا را بالا ببرد تا میان آنان و ثروتمندان فاصله عمیق و فاحش وجود نداشته باشد.(1)

ثروتمندانتان دست به دست نگردد. (حشر: 7)

ب) دلیل اقتصادی و اجتماعی: تمرکز ثروت در دست عده ای اندک، همراه با محرومیت اکثریت مردم، موجب پیدایش تضاد و کینه و دشمنی میان دو طبقه است...

ج) دلیل اخلاقی: فاصله ثروت میان غنی و فقیر از سویی موجب فساد ثروتمندان و از سوی دیگر، مایه فساد نیازمندان است. ثروتمندان به روحیه استکباری، خودبزرگ بینی، دور شدن از خدا و خلقِ محروم، خوشگذرانی نامشروع، اسراف و تبذیر و ستم به دیگران روی می آورند و نیازمندان ممکن است برای سدجوع خود به فرومایگی و ذلت تن داده و نزد هر کسی سر فرود آورند.»(1)

باشد. مقتضای عدالت مساوات و برابری در شرایط حقوقی مساوی است، نه در شرایط نامعلومی؛ یعنی نباید میان شرکت کنندگان در یک مسابقه علمی در غیر آن چه مربوط به استعداد و هنر و لیاقت است فرق گذاشته شود، مثلاً یکی سفید است و یکی سیاه، یکی اشراف زاده است و یکی فرزند یک فقیر، یکی توصیه و پارتی دارد و یکی ندارد و... آن چه نباید ملاک قرار گیرد این امور است. اگر استعدادها و لیاقتی را نادیده بگیریم و به همه نمره و امتیاز مساوی بدهیم ظلم کرده ایم. در واقع این است معنای آن جمله که در تعریف عدالت گفته اند:

«اَلْعدالةُ اِعطاءُ کلِ ذی حَقٍّ حَقَّه؛ عدالت این است که هر ذی حقی به حق خود برسد.»

در واقع، این معنای کلام امام علی علیه السلام است. که فرمود: «العدلُ تَضعُ الْاُمورَ مواضعها؛ عدل هر چیزی را در جای خود و محل خود قرار می دهد».

برابری این است که برای همه افراد امکانات برابر فراهم شود؛ زمینه فعالیت برای همه به طور مساوی فراهم باشد تا اگر کسی همت داشته باشد در هر مکان و در هر طبقه ای که هست، بتواند در پرتو لیاقت و استعداد و بروز فعالیت، به کمال لایق خود برسد. حالا هرکس کوتاهی کرده خودش کرده، هرکس کوتاهی نکرد، نتیجه اش را می برد. برای نمونه، امکان تحصیل در درجات متفاوت آن باید برای همه فراهم باشد. تبعیض و تفاوت ناروا این است که امکانات و شرایط عمل برای همه افراد مساوی نباشد.

حقیقت این است که جامعه عادل، جامعه ای که قانون مساوات و برابری بر آن حکم فرماست، جامعه ای است که نخست، امکانات مساوی برای همه

ص:110

افراد فراهم می کند، و دوم این که با عدالت رفتار می کند، یعنی در عمل، با افراد به گونه ای رفتار می کند که به طور معمول در یک مسابقه علمی و قهرمانی صحیح رفتار می شود.(1)

استاد مطهری دلایلی برای پاسخ به این پرسش که آیا درست است همه مردم از سطح زندگی مشابه و مطلوبی برخوردار باشند، می افزاید:

«اولاً این گونه عدالت امکان پذیر نیست. از این نظر که بعضی ازموجبات سعادت چیزهایی است که در اختیار ماست و بعضی دیگر در اختیار ما نیست و نمی توانیم برابر بکنیم... ثانیا ظلم و تجاوز است و عدالت نیست، ثالثا اجتماع خراب کن است ؛ زیرا در طبیعت میان افراد تفاوت است.»(2)

شهید مطهری، عدالت با تعریف صحیح را این می داند که مساوات و برابری در برابر قانون صورت می گیرد؛ یعنی افراد بشر را به یک چشم نگاه کند. قانون نباید میان افراد تبعیض بگذارد، بلکه باید رعایت استحقاق ها را بنماید. به عبارت دیگر، افرادی که از لحاظ خلقت در شرایط مساوی هستند، قانون باید با آن ها به مساوات رفتار بکند، ولی افرادی که خودشان در شرایط مساوی نیستند، قانون هم نباید با آن ها مساوی رفتار بکند، بلکه باید مطابق شرایط خودشان با آن ها رفتار بنماید.(3)

 استاد مطهری بر این باور است که اگر حقوق مردم محفوظ و جامعه

ص:111

عادل و متعادل باشد و تبعیض، محرومیت و احساس غبن در مردم نباشد، عقاید و اخلاق پاک، صفای قلب و اعمال خوب بیش تر می شود.(1)

جامعه ای متعادل و موزون شکل می گیرد. ایشان نتیجه بی عدالتی و تبعیض را نه تنها در طبقه عوام که محروم بوده اند، بلکه در طبقه خواص که از مواهب آن برخوردار  بوده اند نیز ذکر می کند:

«اثر عدم تعادل اجتماعی تنها در رابطه عامه مردم نیست که محرومند، طبقه خاصه یعنی طبقه ممتاز که مواهب را بیش تر به خود اختصاص داده اند هم زیان می برند. طبقه عامه فشرده و عصبی می شوند و این طبقه بیکاره و بی هنر و کم استقامت و ناشکر و کم حوصله و پرخرج [است].(1)

قابلیت ها و دوری از تبعیض و ظلم در صورت وجود قابلیت های مشابه و برابر می داند. ایشان در این باره به مفهوم مسابقه بقا در مقابل تنازع بقا در شرایط مساوی برای همگان اشاره می کند.(1)

 «استاد مطهری ایمان و معنویت اسلامی را به عنوان پشتوانه اجرای عدالت اجتماعی مطرح می کند. ایشان توضیح می دهد که اسلام می خواهد اشتراک در روح ها به وجود آورد؛ یعنی روح ها با هم یکی شوند. مردم به حکم بلوغ روحی و به حکم عاطفه انسانی و به حکم اخوت اسلامی با میل و رضا و برادری تبعیض ها و پرکردن شکاف ها پیش قدم شوند.»(2)

در مورد عدالت اجتماعی، استاد مطهری می گوید:

«اگر پذیرفته باشیم که انقلاب ما انقلابی ماهیتا اسلامی است؛ یعنی جامع تمام مفاهیم و ارزش ها و اهداف در قالب و شکل اسلامی [است]، در این صورت این انقلاب به شرطی در آینده محفوظ خواهد ماند و به شرطی تداوم پیدا خواهد کرد که قطعا و حتما مسیر عدالت خواهی را برای همیشه ادامه بدهد؛ یعنی دولت های آینده واقعا و عملاً در مسیر عدالت اسلامی گام بردارند، برای پرکردن شکاف های طبقاتی اقدام کنند، تبعیض ها را واقعا از میان بردارند و برای برقراری یک جامعه توحیدی به مفهوم اسلامی آن تلاش کنند... من تأکید می کنم اگر انقلاب ما در مسیر برقراری عدالت اجتماعی به پیش نرود، مطمئنا به نتیجه نخواهد رسید و این خطر هست که انقلاب دیگری با ماهیت دیگری جای آن را بگیرد.»(3)

ص:114

محرومیت زدایی انجام دهد و در جاهای کلیدی، افرادی صالح و کاردان و مورد اعتماد قرار گیرند، مسلمین با اعتماد نفس و اتکال به خدای عالم روی پای خودشان بایستند و از ذخایر و منافع غنی انسانی و غیرانسانی بهره برداری نمایند، در پرورش استعدادها و رشد ثروت ملی و افزایش درآمدها و توان کافی و قوه اقتصادی، موفقیت های چشم گیری را به دست خواهند آورد و از شرارت ها و سلطه طلبی های دنیای استکبار و سرمایه داران داخلی و خارجی رهایی خواهند یافت، از قطب بندی های خطرناک موجود دور خواهند بود و تبعیض ها و نابرابری های خانمان سوز را از بین خواهند برد.»(1)

 امام خمینی رحمه الله با صراحت می فرماید: «جنگ ما جنگ حق و باطل بود و تمام شدنی نیست. جنگ ما جنگ فقر و غنا بود، جنگ ایمان و رذالت بود و این جنگ از آدم تا ختم زندگی وجود دارد.»(2) و رسیدن به عدالت اجتماعی و از میان بردن قشربندی به سادگی امکان پذیر نیست؛ مگر این که:

الف) «ثروتمندان، هرگز به خاطر تمکن مالی خود نباید در حکومت و حکمرانان و اداره کنندگان کشور اسلامی نفوذ کنند و مال و ثروت خود را بهانه فخرفروشی و مباهات قرار بدهند و به فقرا و مستمندان و زحمتکشان افکار و خواسته های خودشان را تحمیل کنند و در نتیجه به طور همیشه

ص:116

عده ای در فقر و تنگدستی و گرسنگی و در انتظار مرگ بنشینند و گروهی اندک زالوصفت با تسلط و به جیب زدن درآمدها و دسترنج پابرهنگان عالم در عیش غوطه ور گردند...»(1)

ب) «مدیران و کارگزاران و رهبران و روحانیون نظام و حکومت عدل موظفند که با فقرا و مستمندان و پابرهنه ها بیش تر حشر و نشر و جلسه و مراوده و معارفه و رفاقت داشته باشند تا متمکنین و مرفهین.»(2)

ج) «سیاست گذاری و تنظیم برنامه های تولید و توزیع و افزایش درآمدها و قرار دادن امکانات باید به نفع عامه مردم برای دفاع از محرومین و جبران کمبودها و سرمایه گذاری برای محرومیت زدایی انجام شود.»(3)

دیدگاه امام خمینی رحمه الله درباره قشربندی و نابرابری بین انسان ها این نتیجه را می گیریم که تأکید حضرت امام رحمه الله بر جنگ فقر و غنا با استناد به آیات قرآن کریم و سنت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم السلاماست که ایشان اصل جنگ میان فقر و غنا را مقدمه انسان سازی می داند و اظهار می نماید که این موضوع از بسیاری از مفاسد اجتماعی جلوگیری می کند. جنگ فقر و غنا، همان جنگ حق و باطل است.

«جنگ فقر و غنا قدردانی از مستضعفین است که در طول تاریخ در کنار

ص:117

انبیا و اولیا جنگیده اند، انقلاب اسلامی را به پیروزی رسانده اند.»(1)

او در جای دیگری با تصریح و تأکید بیش تری گفته است: «عدالت، عبارت است از تکیه بر اصل برابری طبقاتی و برابری حقوق انسانی براساس نظامی که زیربنایش توحید است و روبنایش عدل جهانی.»(1)

دکتر علی شریعتی در کتاب امت و امامت در تعریف طبقه اجتماعی گفته است:

«افرادی از انسان که دارای زندگی یا شکل و کار و درآمدی همانند و مشابه اند، یک طبقه را تشکیل می دهند. افرادی که در یک طبقه قرار می گیرند، در شکل کار و زندگی و اندازه برخورداری از جامعه و درآمد با یکدیگر مشابه اند. این ها یک واحد و یک گروه مجتمع را درست می کنند؛ یک Class Sociale. پس، پیوند این ها در اشتراک کار و درآمد یا شکل زندگی و به ویژه وضع پایگاه اجتماعی است».(2)

بنابراین، دکتر شریعتی عدالت را برابری طبقاتی می داند و نوعی رابطه زیربنا و روبنا بین توحید و عدل برقرار می کند.(3)

یکی از جنبه های دیگر برابری از دیدگاه شریعتی، برابری در آزادی است. دکتر شریعتی که مدافع عدالت و برابری به مفهوم رادیکال آن بود، نابرابری را خطری برای آزادی به شمار می آورد و به همین دلیل و برای برخورداری مردم از آزادی، از برابری اقتصادی و مالکیت اجتماعی و از بین بردن مالکیت خصوصی و فردی دفاع می کرد. در اندیشه دکتر شریعتی، عدالت جایگاهی بس ممتاز دارد و در این میان برابری اقتصادی نیز جایگاهی برابر با عدالت دارد. از طرف دیگر، مخالفت دکتر شریعتی با

ص:119

سرمایه داری را نیز می توان در راستای عدالت خواهی و به ویژه در ابعاد اقتصادی آن بررسی کرد. او در کار تصفیه و استخراج فرهنگی نیز، بر اهمیت مقوله هایی مانند زکات، نفقه، انفاق و... تأکید می کند.(1)

یکی دیگر از مصداق ها و شاخص های عدالت در اندیشه دکتر شریعتی، برابری نژادی است. مسئله تبعیض نژادی و برتری برخی از نژادها بر برخی دیگر، مسئله ای است که از دیرباز در تاریخ بشر مطرح بوده است. گذشته از تأکید بر برابری نژادی که در تعریف عدالت از نظر دکتر شریعتی آمده، بخش هایی از نوشته های او می توانند گواه بر دیدگاه او در زمینه های برابری های نژادی باشند:

«... در افریقا بزرگ ترین عاملی که اسلام را در میان سیاه پوستان نفوذ می دهد، برابری نژادی اش است؛ یعنی نژاد سیاه که از تبعیض نژادی رنج می برد و شکنجه می بیند می بیند که در اسلام برابری نژادی مطرح است. بنابراین، به اسلام گرایش پیدا می کند. شعار برابری نژادی اسلام، اولین شعاری است که سیاه پوست را به [سوی ]خود می کشاند.»(2)

به هر حال، از نظر دکتر شریعتی، عامل جذب کننده سیاه پوستان به اسلام، صرف نظر از دو گونه تلقی خاص برابری نژادی، احترامی است که اسلام برای همه انسان ها، فارغ از رنگ و نژاد و... قایل است.»(3)

ص:120

«یک عده تصورشان از عدالت اجتماعی این است که همه مردم درهر وضع و شرایطی هستند و هر جور در جامعه عمل می کند و هر استعدادی دارند، این ها باید عینا مثل یکدیگر زندگی کنند. از دید این دسته همه افراد در واقع نوعی جیره بندی می شوند. همه باید به اندازه استعدادشان کار کنند، ولی هرکس به اندازه احتیاجش باید درآمد داشته باشد.»(1)

«شهید مطهری این برداشت از عدالت اجتماعی را اجتماعی محض می داند که فقط روی جامعه فکر می کند. فرد در این بینش اصالتی ندارد. استاد عیب این دیدگاه را این می داند که نوعی استثمار است؛ آن هم استثمار و پایمال کردن حقوق فرد برای جامعه.

 استاد برداشت سرمایه داری از عدالت را نیز این گونه بیان می کند: نوع دیگر برداشت از عدالت اجتماعی برداشتی است که روی فرد و اصالت و استقلال او فکر می کند. این نظر می گوید، باید میدان را برای افراد بازگذارد و جلوی آزادی اقتصادی و سیاسی آن ها را نباید گرفت. هرکس باید کوشش کند [و] ببیند چقدر درآمد می تواند داشته باشد و آن درآمد را به خود اختصاص می دهد. دیگر به فرد مربوط نیست که سهم دیگری کم تر است یا بیش تر.»(2)

نقد این دیدگاه:

«سرمایه داری از آن جهت محکوم است که در بطن خود استثمار را پرورش می دهد. سرمایه داری تمام بهره را به سرمایه اختصاص می دهد و این امر ایجاد

ص:122

نابرابری می کند.»(1)

استاد مطهری به درستی به این نتیجه رسیده بود که اشتباه هر گروه در منشأ برداشت آن ها از عدالت اجتماعی است. استاد براین باور است که از نظر اسلام هم فرد اصالت دارد و هم جامعه. اسلام در مورد کار افراد، مالکیت فرد را معتبر می شمارد و در آن جا که پای کار افراد و اشخاص در میان نیست، مالکیت را جمعی می داند.(2)

باید دانست که یکی از تفاوت های نگاه اسلامی با دیدگاه لیبرالیستی در مورد عدالت اقتصادی آن است که در نگاه اسلامی، نیاز به وحی از ارکان زندگی اجتماعی (و فردی) است. در دیدگاه اسلامی، قابل فرض نیست که جامعه ای بتواند بدون تعالیم وحی لحظه ای در مسیر صحیح قدم بگذارد. اصلاً ساختار زندگی اجتماعی به گونه ای است که از همان آغاز با وجود یک انسان در کره زمین حتما تعالیم الهی در کنارش باشد. چون زندگی تحت رهبری انبیا علیهم السلام انسان را با پیچ و خم های زندگی اجتماعی (و فردی) آشنا می کند.(3)

«به طور فشرده دیدگاه اسلام از دو جهت در زمینه عدالت طلبی با مکاتب غربی اختلاف نظر دارد: یکی از لحاظ مخالفتی است که با

ص:123

نظریه های افراطی لیبرالیسم در زمینه آزادی های فردی از یک سو و سوسیالیسم در افراط نسبت به جمع گرایی و تحقیر و اختناق و تضعیف نیروها و ابتکارات فردی از سوی دیگر داریم. ما این دو راه را پرتگاه انسانیت به حساب می آوریم و در محاسبات سیاسی هر دو مکتب را عملاً محکوم و مردود می دانیم...

دوم از این نظر که همه مکاتب در عمل دیدگاه پراگماتیسم دارند و عمل گرایی را با منفعت طلبی اومانیسم توأم کرده اند. آن ها عدالت را صرفا از روزنه منافع و برداشت های خود _ اعم از شخصی یا جمعی _ می نگرند و واقعیتی برای عدالت اجتماعی نمی اندیشند و به جای این که عدالت را هدف قرار دهند، تمایلات شخصی و هوس های نفسانی خود را با فرم اومانیستی مقصد اصلی قرار می دهند؛ یعنی از طرح عدالت اجتماعی، تنها قصد منفعت طلبی دارند.»(1)

در اسلام مؤلفه ها و اصول زندگی و تداوم انسان ها چنان زیبا طراحی شده است که اگر به آن ها جامه عمل پوشانده شود، معضل نابرابری ها و قشربندی.

شکاف طبقاتی می انجامد _ البته در سطحی ناعادلانه و دور از حق _ مسئله توزیع نابرابر و ناعادلانه ثروت و قدرت است که در این زمینه دیدگاه اسلام را با دیدگاه های غربی مقایسه می کنیم:

هم ابزار توزیع است. در چنین اقتصادی نیز به سبب اختلاف استعدادهای فکری و جسمی اختلاف درآمد وجود دارد و ممکن است این اختلاف شدید باشد.

طبقاتی شود یا افراد مورد ستم قرار گیرند.»(1)

دیدگاه اسلام درباره علت و منشأ مشکلات اقتصادی که به نابرابری اقتصادی و اجتماعی می انجامد، با دیدگاه سرمایه داری و سوسیالیسم متفاوت است. در نتیجه، راه حل اسلام برای حلّ مشکل نیز متفاوت خواهد بود.

 در اقتصاد سرمایه داری، فقیران منشأ خود مشکل اقتصادی به شمار می آیند که یا به دلیل تنبلی آنان یا به دلیل بهره برداری بد از طبیعت یا کمی منابع درآمد است؛ پس مسئله فقر از این دیدگاه از اساس به کمبود تولید مربوط می شود. در مقابل، نظام اقتصادی سوسیالیستی علت و منشأ مشکل اقتصادی را ثروتمندان می داند؛ به دلیل این که آنان اموال و امکانات جامعه را به خود اختصاص می دهند و خود را بر اکثریت و قشر زحمتکش جامعه مقدّم می دانند، در نتیجه سبب ایجاد تضاد میان نیروهای تولید و روابط توزیع می شوند. بنابراین، مسئله فقر و قشربندی و ایجاد طبقه های اجتماعی در این دیدگاه به دلیل بدی توزیع است.

ولی از دیدگاه اسلام، منشأ ایجاد قشربندی در جامعه و مشکلات اقتصادی نه در کمبود منابع و مالکیّت خصوصی، بلکه در عوامل زیر است:

1. کوتاهی در بهره برداری از منابع طبیعت:

وَ إِن تَعُدُّوا نِعمَتَ اللّهِ لا تُحْصُوها اِنَّ الْاِنسانَ لَظَلُومٌ کَفَّارُ. (یس: 47)

و اگر بخواهید نعمت های الهی را محاسبه کنید، به این کار توانا نیستید، به درستی

ص:127

که انسان بسیار ستمگر و ناسپاس است.

2. زیاده طلبی ثروتمندان و توزیع نادرست ثروت:

وَ إِذَا قیلَ لَهُم أنْفقُوا مِمَّا رَزَقَکُمُ اللّهُ قالَ الَّذینَ کَفَرُوا لِلَّذِیَنِ آمَنُوا أَنُطْعِمُ مَنْ لَوْ یَشَاءُ اللّهُ أَطعَمَهُ إِنْ أَنتُمْ إِلاَّ فی ضَلالٍ مُبین. (ابراهیم: 34)

و هنگامی که به آنان گفته می شود از آن چه خدا به شما روزی داده است، انفاق کنید، آنان که کافر شدند، به آنان که ایمان آوردند می گویند: آیا کسانی را اطعام کنیم که اگر خدا می خواست، آنان را روزی می داد. شما به طور قطع در گمراهی آشکار به سر می برید.

 امام علی علیه السلام می فرماید:

فقیری گرسنه نماند، مگر به واسطه پرخوری توانگر.(1)

«بنابراین، مشکل اصلی فقر و نابرابری های اقتصادی و بی عدالتی به خود انسان و نظام اقتصادی فاسد _ نظام تولیدی نامناسب یا نظام توزیعی نادرست _ که خودش پدید آورده برمی گردد.

بر این اساس، اسلام رشد تولید همراه با توزیع مناسب و عادلانه را ضروری دانسته است؛ زیرا این دو از یکدیگر بی نیاز نیستند.»(2)

در پایان باید گفت:

دیگر مکتب های اقتصادی نیز هدف حقوقی جامعه را تأمین مصالح اجتماعی دانسته اند، با این تفاوت که مکتب اسلام افزون بر تکاپو و تلاش

ص:128

برای تأمین مصالح اجتماعی هدف نهایی جامعه را تکامل معنوی انسان ها و تقرّب به درگاه الهی می داند؛ در صورتی که مکتب های غیرالهی به دلیل اعتقاد نداشتن به جهان آخرت و اکتفا به برنامه ریزی برای زندگی کوتاه دنیوی، تأمین مصالح اجتماعی را هدف نهایی می دانند.

ازاین رو، می توان به رابطه تنگاتنگ حقوق و اخلاق در مکتب اسلام پی برد.(1)

«زیرا نظام حقوقی اسلام زیر مجموعه نظام اخلاق است و رعایت کامل احکام و قواعد حقوقی در صورتی که با نیّت خالص و به قصد نیل به کمال و سعادت یعنی تقرّب به خدا انجام پذیرد، نوعی اطاعت از تکالیف اخلاقی محسوب می گردد. این رابطه، موجب معیار قرار گرفتن عدالت و جلوگیری از هرگونه ظلم و اجحاف در فقه اسلامی شده است و همه احکام و قواعد فقهی با توجّه به این اصل تنظیم گردیده اند، قواعدی چون قاعده لاضرر یا احکام مالکیت عوامل تولیدی، تولیدوتوزیع و... همه بر محور عدالت و رعایت استحقاق ها می باشد.»(2)

دفاع عقلانی نیست. اگر ما همه چیز را از خدا بدانیم و خود را تسلیم اراده او قرار دهیم و حضرت حق برای مردم حقی در نظر بگیرد، مراعات حق او بر تملک عادلانه ما مقدم خواهد بود.

«حضرت علی علیه السلام در خطبه سوم نهج البلاغه در جمله «و لاشغب مظلوم» اشاره می کند که اگر مظلومی گرسنه باشد، دانایان نباید آرام بگیرند. ترکیب گرسنه بودن و مظلوم واقع شدن شاید دلالت می کند که شخص مظلوم ظلم را یاری کرده و با سکوت خود نیز آن را پذیرفته است و در عین حال که مظلوم است گرسنه نیز می باشد. از این جمله برمی آید که گرسنگان مظلوم حقی دارند که باید دولت اسلامی آن را از ظالمان بازپس گیرد. هم چنین حضرت علی علیه السلام در جای دیگر می فرماید:

و در مال خدا که نزد تو فراهم شده بنگر و آن رابه عیال مندان و گرسنگان که نزدیکت هستند بده و آنان که مستمدند و سخت نیازمندند.(1)

نکته قابل توجه در این سخنان این است که خاستگاه حقوقی و پشتوانه مراعات در برابر حقوق آن ها، تأمین مصالحی است که خداوند متعال به خاطر آن ها مراعات این حقوق را الزامی دانسته است.

 اعتقاد به خداوند متعال و لزوم مراعات قوانین الهی، دولت و جامعه اسلامی را ملزم به رعایت حقوق می کند. وقتی محرومان حق بهره مندی داشته باشند، مراعات حقوق آنان معیار عدالت خواهد بود. براساس احادیث و روایات و آموزه های اسلامی، محرومان، مظلومان و ضعیفان در جامعه

ص:130

اسلامی حق دارند که به اندازه رفع نیازهای اساسی شان (غذا، پوشاک، سرپناه و دارو) مورد حمایت قرار بگیرند.(1)

بر اساس دیدگاه اسلامی در مورد نابرابری های اجتماعی، عدالت اقتصادی و دقت در این امر آثاری را دربردارد که عبارتند از:

نیز دارند و مصارف آنان برای تأمین عدالت اقتصادی است، خالصانه بودن عمل شرط شده است.

ج) نتیجه مستقیم تأکید شدید در مورد برابری اقتصادی و سیاسی این می شود که در نظام اقتصاد اسلامی حق مالکیت خصوصی نامحدود و به هیچ وجه به رسمیت شناخته نمی شود. در یک اقتصاد متکامل اسلامی باید کلیه تأسیساتی که به نابرابری های ناخالص درآمد و ثروت دامن می زنند ولو به تدریج، برچیده شوند.»(1)

دین مبین اسلام برای رفع مشکلات اقتصادی که به تشکیل قشر فقیر و غنی در جامعه می انجامد و جامعه را به حالتی دو قطبی تبدیل می کند و پیش گیری از پی آمدهای آن ها راه حل هایی مطرح می کند که نتایج مثبتی به جا می گذارد.

یکی از باورهای اسلامی این است که مال به خدا تعلّق دارد و انسان جانشین خدا در اموال است.

لَتُسْأَ لُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعیم. (تکاثر: 8)

به زودی در این روز (قیامت) درباره نعمت ها سؤال می شود.

نتیجه دیگری که این مسئله در پی خواهد داشت، آن است که دیگر جایز نیست نیازمندان و ناتوانان از این اموال محروم شوند.

وَ آتُوهُم مِنْ مالِ اللّهِ الَّذِی آتاکُمْ. (نور: 33)

از اموالی که به خدا تعلّق دارد و خدا به شما داده است، به فقیران بدهید.

 «هم چنین اثر بعدی این است که اموال نباید در میان شمار اندکی (توانگران) در گردش باشد.

کَیْ لا یَکوُنَ دُولَةً بَیْنَ الأَغْنِیاءِ مِنْکُم. (حشر: 7)

تا این که اموال در میان توانگران شما دست به دست نگردد.

بالاتر از همه، اثر دیگر این است که وقتی دولت یا فرد نتواند از اموال، درست و بهینه برای مصلحت فرد یا جامعه بهره بردارد، مشروعیت مالکیّت چه خصوصی و چه عمومی از بین می رود.(1)

ص:134

به بیان آن داشته اند، بلکه متفکران مذهبی نیز در بحث های خود به واکاوی این موضوع پرداخته اند. آن چه از دیدگاه جامعه شناسی اسلامی برداشت می شود این است که در نظام های اجتماعی، تفاوت های طبیعی و اجتماعی وجود دارد؛ تفاوت های طبیعی اجتناب ناپذیرند، ولی تفاوت های اجتماعی، اگر سبب تبعیض و استثمار و بهره کشی گروهی از گروهی دیگر نشوند، مورد قبول هستند. در غیر این صورت، به گونه ای نابرابری می انجامد که نظام ظلم را به وجود می آورد. این نابرابری، سبب ایجاد طبقات برتر و فروتر می شود که از نظر اسلام، مردود است. بایدها و نبایدهای اسلامی، جامعه ای را پایه گذاری می کند که در آن تبعیض نیست و همه در برابر احکام خداوند یکسان و برابرند.

ص:136

مرتون و لازارسفلد، دو تن از پیشگامان پژوهش در وسایل ارتباط جمعی و آثار و کارکردهای آنان براین اعتقادند که وسایل ارتباط جمعی دارای نقش های زیر هستند:

1. وظیفه اخلاقی (حمایت از هنجارهای اجتماعی)؛ 2. امکان اعطای پایگاه اجتماعی (این وسایل با دادن معروفیت به اشخاص و گروه ها به آشکار کردن یا ارتقای پایگاه های آنان می پردازند)؛ 3. برخی از وظایف نامطلوب (نظیر تخدیر اجتماع با ایجاد نوعی مشارکت خیالی در واقعیت و در عین حال با جانشینی بر عمل و فعالیت اجتماعی).(1)

هم چنان که لازارسفلد و مرتون اشاره می کنند، رسانه های گروهی می توانند از طریق گزینش مسایل، اشخاص، سازمان ها یا جنبش های اجتماعی برای جلب توجه، موقع و مقام خود را به آن ها تفویض کنند. مخاطبان رسانه های گروهی، به ظاهر پیرو این باور دورانی هستند که اگر واقعا کسی شایان اهمیت باشد در کانون توجه رسانه های گروهی قرار می گیرد و اگر کسی در کانون توجه رسانه های گروهی باشد، بی گمان دارای اهمیتی است.

رسانه های گروهی، به ویژه صدا و سیما از طریق مشروع جلوه دادن

ص:138

موقعیت و منزلت اشخاص و گروه ها بر اقتدار آنان تأکید می کنند و به آن ها وجهه و حیثیت می بخشند. شناسایی فرد از سوی رسانه های خبری، گواهی بر ورود او به صحنه و شاهدی بر این نکته است که وی به اندازه کافی اهمیت دارد که از میان توده های عظیم بی نام و نشان برگزیده شده، یا این که آرا و رفتار او به حدی مصمم و برجسته است که لاجرم باید توجه عموم را برانگیزد.(1)

عدم تساوی منزلت ها، هنگامی از نظر اجتماعی عقلانی و مقبول است که دربردارنده وظیفه ای باشد و بی گمان این درست نیست که قشربندی جوامع در جهان امروزی دارای کارکردهای خاصی است؛ زیرا این جوامع نه کاملند و نه تغییرناپذیر. اگر بپذیریم فعالیت های نمایشی صدا و سیما کوتاه ترین مسیر ارتقا و پدید آمدن نابرابری های اجتماعی را تشکیل می دهد، در آن صورت این وسایل، تنظیم کننده اصلی نظامِ مبتنی بر رقابت هستند و یا خواهند بود.

ستاره های ورزشی، آواز، تئاتر، سینما و تلویزیون به سرعت ترقی می کنند، از اعتبار قابل ملاحظه ای برخوردار می شوند و این امر محتاج به آوردن مثال نیست. مشاغل دیگر هیچ گاه منزلتی قابل رقابت با این حرفه ها را ارایه نمی دهند.

اعتبار این حرفه ها بی همتاست. بدین ترتیب، یک بازیگر تلویزیون آن چنان وجهه ای در میان

ص:139

مردم به دست می آورد که قدرت های دیگر را به حسد وامی دارد.

«این ستاره ها در هرم قدرت جای نمی گیرند، جزو صاحبان قدرت به حساب نمی آیند، لیک باید پذیرفت که بزرگان موسیقی می توانند قضاوت های شخصی خود را در زمینه سیاست از طریق روزنامه ها، رادیو، تلویزیون و مجلات اظهار نمایند. بعضی از آن ها، چون از طریق تلویزیون موفق شدند، بر مشاغل عالی سیاسی راه می یابند. از جانب دیگر، مفسران سیاسی تلویزیون نیز می توانند هم چون ستاره ای به حساب آیند و قدرت واقعی را با ثروت و اعتبار به هم آمیزند و منجر به افزایش نابرابری های اجتماعی و اقتصادی جامعه شوند.

در نتیجه، بی شبهه مهم ترین نتیجه ارتقا از طریق وسایل ارتباط جمعی (صدا و سیما و...) و به صورتی ناگهانی، تحریف در نظام مبتنی بر رقابت است؛ یعنی تنها نظامی که قشربندی جامعه را بر اصول عقلانی متکی می سازد.»(1)

«به بیان دیگر، زمانی که در عمل بهترین موفقیت ها یکباره و بدون مقدمه به دست می آید، دیگر انگیزه ای برای تلاش و کوشش افراد جامعه برای ارتقا اجتماعی و اقتصادی باقی نمی ماند.»(2)

از بحران هایی که دانشمندان و محققان علوم سیاسی، بروز آن را در

ص:140

کشورهایی که با بحران نابرابری های اجتماعی و بحران ملی مواجه هستند پیش بینی می کنند بحران توزیع اقتصادی است.

توزیع اقتصادی ناعادلانه بر پایه امتیازهای قومی، باعث بروز نابرابری های اجتماعی و بحران هویت ملی و رشد تعلق های قومی، قبیله ای در جامعه می شود که از امتیازهای اقتصادی درست محروم شده اند؛ یعنی بحران توزیع اقتصادی بحران نابرابری ها را در جامعه در پی می آورد.

گاهی ممکن است فقدان امنیت اقتصادی در پیرامون کشور، دولت را وادار به تمرکزگرایی اقتصادی کند که این امر نیز باعث پدید آمدن حالت گریز از مرکز در نقاط پیرامون کشور می شود و روابط اقتصادی دولت و اقوام را دچار مشکل می کند.

صدا و سیما نقش بسیار مؤثری در کاهش این معضل دارد.

 «صدا و سیما باید در طی برنامه های ویژه اقتصادی خود، دلایل پاره ای از توزیع نامتساوی منابع اقتصادی توسط دولت را _ که کاملاً در ارتباط با قابلیت های اقتصادی در بخش های سرمایه گذاری شده و نه به خاطر امتیازات قومی است _ برای مردم کشور روشن سازد و با میزگردهای علمی، راه کارهای عملی دولت و ملت را نمایان سازد تا بتواند پاره ای از ابهام ها را که در این زمینه در اذهان اقوام مختلف جامعه وجود دارد و آن ها را به طور ذهنی نسبت به نظام بی تفاوت می سازد از میان بردارد تا زمینه

ص:141

تحقق عدل و برابری در جامعه بنیان گذاری شود.»(1)

صدا و سیما می تواند با کاربرد راه کارهای زیر به کاهش محرومیت ها یا تبعیض های اقتصادی جامعه یاری رساند:

1. گسترش بحث های مربوط به کارکرد نظام مالیاتی کشور برای توزیع بهتر ثروت میان گروه های نیازمند و کاهش فاصله طبقاتی.

2. بسیج افکار عمومی برای مبارزه با فساد اداری و سوءاستفاده از مقام برای دراختیار گرفتن ثروت های عمومی جامعه و وارد کردن فشار به مردم.

3. ساخت برنامه، برای شفاف سازی منابع مالی احزاب، گروه ها و انجمن های سیاسی و تلاش برای گسترش قانون مندی در زمینه دخل و خرج گروه های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی.

4. ساخت برنامه درباره ساختار ارتقای افراد به پست های اجرایی و سیاسی در سطح های گوناگون، به ویژه سطح میانی و پایین مانند معاون وزیر، مدیر کل، مدیر شرکت های دولتی و وابسته به دولت و...

5. ساخت برنامه با هدف الگوسازی از ائمه معصومین علیهم السلام درباره گسترش فرهنگ درست هزینه کردن درآمدهای عمومی و انتصاب مقام های دولتی؛ در این صورت افکار عمومی به این دو مقوله حساس می شود و می تواند موارد ناصحیح را مورد نقد و بررسی قرار دهد.(1)

6 . ساختن برنامه هایی برای تقویت حس انسان دوستی و ترویج روحیه قناعت و همیاری هموطنان نیازمند از طریق برنامه هایی به شکل گزارش، 

ص:143

سریال و...

افراد خانواده های ثروتمند بسیار بیش تر بود.(1)

 این مسئله از آن نظر مثبت است که می تواند مانع ثروتمند شدن افراد جامعه از طریق نامشروع که خود یکی از عوامل نابرابری های اجتماعی است، شود.

ولی اگر عکس این مسئله پیش آید و تلویزیون افرادی را که از راه نامشروع ثروتمند می شوند _ و اصول اسلامی مانند زکات و... را رعایت نمی کنند _ سعادتمند نشان دهد، جنبه منفی خواهد داشت. پس، در تلویزیون برنامه هایی باید مطرح شود تا جنبه های همدلی و فقیرنوازی در بین ثروتمندان رواج یابد که البته برنامه هایی که با فقیران و بی خانمان ها گزارش تهیه می کنند، هم چنین برنامه هایی مانند طرح اکرام و طرح های آزادسازی زندانی ها با کمک مردم، جنبه مثبت صدا و سیما در کاهش قشربندی و نابرابری های اجتماعی است.

ص:145

محرومان.

10. اجرای دقیق و کامل قوانین اسلامی که سبب از میان بردن تبعیض می شوند. مانند (مبارزه با ربا، رشوه، احتکار و...)

11. فعال کردن نهادهایی مانند کمیته امداد امام خمینی و طرح هایی مانند طرح اکرام و...

اطلاعاتی دارید؟

10. آیا در محیط اطراف خود، شاهد تبعیض و بی عدالتی بوده اید؟

11. به نظر شما چرا در آموزه های دینی و هم چنین قانون اساسی جمهوری اسلامی به مسئله عدالت و رفع تبعیض به طور گسترده ای توجه و تأکید شده است؟

12. تأثیر زکات و خمس که از فروع دین اسلام هستند تا چه اندازه در تعدیل ثروت و رفع نابرابری ها نقش دارند؟

13. به نظر شما آیا دستگاه قضایی کشور امروزه در دفاع از مظلومین و کسانی که حقوق شان پایمال شده خوب عمل می کند؟

14. به نظر شما در یک جامعه اسلامی، مثل ایران، معضل نابرابری و قشربندی اجتماعی وجود دارد؟

15. به نظر شما آیا وجود نابرابری در جامعه می تواند مثبت باشد؟

16. به نظر شما چرا بعضی ها فقیر و بعضی دیگر ثروتمند می شوند؟

17. به نظر شما ملاک های اسلامی بودن یک جامعه چه چیزهایی است؟

18. آیا تلاش و کوشش فرد می تواند عامل نابرابری در جامعه شود یا مسایل دیگر مجالی به تلاش نمی دهند؟

19. عدالت را تعریف کنید و عواملی که مانع از تحقق آن در جامعه می شوند را ذکر کنید؟

 20. آیا نابرابری اقتصادی و اجتماعی در جامعه می تواند سبب پدید آمدن معضلات اجتماعی دیگر شود؟ آن ها را توضیح دهید.

21. به نظر شما صدا و سیما چه نقشی در کاهش یا رفع نابرابری های

ص:148

اجتماعی و قشربندی دارد؟

15. تاریخچه قشربندی اجتماعی را ذکر کنید.

16. آیا وجود قشربندی اجتماعی دلیلی برای اسلامی نبودن جوامع است؟

17. فقر چیست و علت پدیدار شدن آن چیست؟

18. آیا صدا و سیما در مورد کاهش یا افزایش نابرابری های اجتماعی در جامعه نقش دارد؟

19. عملکرد صدا و سیما در مقام یک رسانه در جامعه ایران به چه صورت بوده است؟

20. وضعیت قشربندی اجتماعی در جامعه ایران چگونه است؟

21. چه الگویی برای رفع قشربندی اجتماعی در جامعه باید برنامه ریزی شود؟

22. برخی از مصداق های روشن تبعیض و بی عدالتی در کشور را نام ببرید؟

23. ملاک های نابرابری های اجتماعی در منظر اسلام چیست؟

24. چه گروه هایی از مردم، هم اکنون جزو فقیران و گروه های کم درآمد به شمار می آیند؟

25. استکبار جهانی و نظام سرمایه داری تا چه اندازه در تحمیل تبعیضات اجتماعی به کشورهای جهان سوم نقش دارند؟

26. علل و ریشه های فرهنگی قشربندی اجتماعی کدامند؟

27. ریشه اختلافات از کجاست؟

28. آیا تک تک شهروندان نیز در مقابله با قشربندی اجتماعی و اقتصادی در جامعه مسئولیتی برعهده دارند؟

ص:150

29. آیا در شرایط کنونی، فعالیت هایی برای رفع یا کاهش نابرابری های اجتماعی در کشور صورت می گیرد؟

30. تفاوت دیدگاه اسلامی و غیراسلامی درباره قشربندی اجتماعی چیست؟

31. مهم ترین عامل نابرابری ها در کشور ایران چیست؟

ص:151

17. جامعه شناسی نابرابری های اجتماعی، محمد خدابنده.

ص:153

14. رفیع پور، فرامرز، آناتومی جامعه، تهران، نشر دانشگاه، 1380.

15. رید، بلیک و ادوین هارولد سن، طبقه بندی مفاهیم در ارتباطات،ترجمه: مسعود اوحدی، تهران، انتشارات سروش، 1378.

16. ژان، کازنو، جامعه شناسی وسایل ارتباط جمعی، ترجمه: باقرساروخانی و منوچهر محسنی، تهران، انتشارات اطلاعات، چاپ پنجم، 1373.

17. شریعتی، علی، علی علیه السلام، مجموعه آثار 26، تهران، انتشارات نیلوفر، چاپ دوم، 1362.

18. شریفی اشکوری، محمد، اسلام و مبارزه با تبعیضات نژادی، قم،انتشارات لسان الصدق، چاپ اول، 1383.

19. صفا، داود، بررسی وضعیت قشربندی اجتماعی و رابطه آن با میزان دین داری و نوع قرائت دینی در شهر قم، کرمان، انتشارات دانشگاه شهید باهنر، 1382.

 20. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیرالمیزان، تهران، نشر بیتا، ج چهارم.

21. عبدالقادرکامل، عبدالعزیز، اسلام و مسئله نژاد، ترجمه: سیدخلیل خلیلیان، تهران، انتشارات حقوق بشر، 1971م.

22. غلامی، مهدی، مطالعه تطبیقی فقر از دیدگاه جامعه شناسی و اسلام، کرمان، انتشارات دانشگاه شهید باهنر، 1376.

23. کرمی، محمدمهدی، پورمند و محمد، مبانی فقهی اقتصاد اسلامی،تهران، نشر سمت، چاپ اول، 1380.

24. کریمی، سعید، اعتدال سیاسی (مسئولیت رسانه در پیدایش و توسعه آن)، قم، انتشارات مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما، 1380.

25. کوئن، بروس، درآمدی بر جامعه شناسی، ترجمه: محسن ثلاثی، تهران،نشر توتیا، 1378.

26. لهسائی زاده، عبدالعلی، نابرابری و قشربندی اجتماعی، شیراز،انتشارات دانشگاه شیراز، 1377.

27. لیپست، مارتین و همکاران، جامعه شناسی قشرها و نابرابری های اجتماعی، مشهد، انتشارات نیکا، 1381.

28. مرامی، علیرضا، بررسی مقایسه ای مفهوم عدالت، تهران، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی،

ص:155

1378.

29. مساواتی آذر، مجید، مبانی جامعه شناسی، تبریز، انتشارات احرار، 1373.

30. مصباح یزدی، محمدتقی، جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن، قم، نشرتبلیغات اسلامی، 1368.

31. مطهری، مرتضی، بیست گفتار، قم، انتشارات صدرا، 1358.

32. ___________________ ، پیرامون انقلاب اسلامی، قم، انتشارات صدرا، چاپ شانزدهم.

33. ___________________ ، جامعه و تاریخ، مجموعه آثار، قم، انتشارات صدرا، 1376.

34. موسوی، جمال الدین، عدالت اجتماعی در اسلام، تهران، مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، 1380.

35. نوری، حسین، اقتصاد اسلامی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1363.

36. وبر، ماکس، مفاهیم اساسی جامعه شناسی، ترجمه: صدراتی، تهران،نشر مرکز، 1374.

ب) نشریات:

1. اقتصاد اسلامی، سال دوم، شماره هفتم، پاییز 1381 و سال اول، شماره چهارم.

2. اندیشه حوزه، سال هفتم، شماره سوم و چهارم، 1380.

3. اندیشه صادق، شماره 6 و 7 بهار و تابستان 1381.

4. حوزه و دانشگاه، سال هفتم، 1380.

5. راهبرد، فصلنامه سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، سال دوم، شماره 2، زمستان1382.

6. علوم سیاسی، سال پنجم، شماره نوزدهم، پاییز 1381 و سال چهارم، شماره 15،1380.

ص:156