درآمدی بر چیستی و چرایی حماسه عظیم اربعین حسینی
محمد رضایی آدریانی
تهیه کننده و ناشر: اداره کل پژوهش های اسلامی رسانه
دفتر پژوهش های کاربردی دین و رسانه/گروه انقلاب اسلامی، تاریخ و مناسبت ها
شمارگان: 1000جلد
کلیه حقوق چاپ و نشر محفوظ است
نشانی: قم، بلوار امین، اداره کل پژوهش های اسلامی رسانه؛ تلفن: 32915511 025 دورنگار: 32915510
تهران: خیابان جام جم، ساختمان شهید رهبر، طبقه زیر زمین؛ تلفن: 22014738 021 نمابر: 22164997
دفتر خراسان: مشهد، خیابان امام خمینی=، جنب باغ ملی، ساختمان صبا، طبقه سوم؛ تلفن: 32215108 051 نمابر: 32215106
INFO@IRC.IR
ص:1
ص:2
ص:3
ص:4
سخن نخست................................................................................................. 7
بخش اول: اربعین پژوهی؛ (از عاشورا تا اربعین)...................................... 9
عدد چهل..................................................................................................... 12
عدد چهل در اربعین حسینی........................................................................... 20
چرایی اربعین حسینی.................................................................................... 26
1. زیارت اربعین جابر................................................................................ 26
2. زیارت اربعین اهل بیت:........................................................................ 34
الف: گاه شمار سفر اسارت..................................................................... 35
ب:جغرافیا و مسیرهای سفرکاروان اسارت.............................................. 37
3. فرهنگ سازی زیارت اربعین................................................................... 40
امام صادق7 و فرهنگ سازی زیارت اربعین............................................ 42
امام عسکری7 و فرهنگ سازی اجتماعی زیارت اربعین........................... 42
چیستی زیارت اربعین..................................................................................... 46
چگونگی زیارت اربعین................................................................................... 49
جغرافیای شیعه............................................................................................. 58
اربعین ابتدای شاهراه سلوک مهدوی............................................................... 64
بخش دوم: اربعین در تاریخ تشیع............................................................ 67
اربعین؛ امتداد عاشورا..................................................................................... 69
آینده نگری در زیارت اربعین........................................................................... 70
اربعین و مهدویت.......................................................................................... 74
مهدی شناسی در لغت و اصطلاح................................................................ 74
پیوندها بین حسین7 و مهدی[..................................................................... 75
پیوندها در یاوری........................................................................................... 80
پیوندهای آسیب شناسانه................................................................................. 85
پیوندها در زیارت نامه ها.................................................................................. 91
بخش سوم: فرصت های اربعین................................................................. 97
تحلیل و آنالیز اجتماعی/ رفتاری حماسه اربعین................................................ 99
اربعین در جهان اسلام................................................................................. 112
کتاب نامه.................................................................................................... 121
ص:5
سخن نخست................................................................................................. 7
بخش اول: اربعین پژوهی؛ (از عاشورا تا اربعین)...................................... 9
عدد چهل..................................................................................................... 12
عدد چهل در اربعین حسینی........................................................................... 20
چرایی اربعین حسینی.................................................................................... 26
1. زیارت اربعین جابر................................................................................ 26
2. زیارت اربعین اهل بیت:........................................................................ 34
الف: گاه شمار سفر اسارت..................................................................... 35
ب:جغرافیا و مسیرهای سفرکاروان اسارت.............................................. 37
3. فرهنگ سازی زیارت اربعین................................................................... 40
امام صادق7 و فرهنگ سازی زیارت اربعین............................................ 42
امام عسکری7 و فرهنگ سازی اجتماعی زیارت اربعین........................... 42
چیستی زیارت اربعین..................................................................................... 46
چگونگی زیارت اربعین................................................................................... 49
جغرافیای شیعه............................................................................................. 58
اربعین ابتدای شاهراه سلوک مهدوی............................................................... 64
بخش دوم: اربعین در تاریخ تشیع............................................................ 67
اربعین؛ امتداد عاشورا..................................................................................... 69
آینده نگری در زیارت اربعین........................................................................... 70
اربعین و مهدویت.......................................................................................... 74
مهدی شناسی در لغت و اصطلاح................................................................ 74
پیوندها بین حسین7 و مهدی[..................................................................... 75
پیوندها در یاوری........................................................................................... 80
پیوندهای آسیب شناسانه................................................................................. 85
پیوندها در زیارت نامه ها.................................................................................. 91
بخش سوم: فرصت های اربعین................................................................. 97
تحلیل و آنالیز اجتماعی/ رفتاری حماسه اربعین................................................ 99
اربعین در جهان اسلام................................................................................. 112
کتاب نامه.................................................................................................... 121
ص:6
هر یک از مناسک دینی، بر گرد محورهایی اساسی شکل گرفته اند. در مناسک اربعین حسینی مفهوم «زیارت» نقطه کانونی است. «زیارت» مفهومی تعالی بخش است که توانسته پاسدار اعتقادات و ارزش ها در طول تاریخ پرفراز و نشیب اسلام باشد و کشش بهت انگیز آن، جذبه ولایت را شهودی تر ساخته است.
نصوص مقدّس و سیره بزرگان دین درباره «زیارت»، گویای ابعاد سازنده فردی و اجتماعی این مفهوم است؛ هرچند کمتر برای مخاطبان واکاوی و تبیین شده است. بیان آثار عمیق زیارت به ویژه ایجاد انقلاب درونی، تحول زایی و امیدبخشی به حوزه فردی محدود نمی شود و شامل «زیارت جمعی» نیز می شود. چه این که هرچه جلوتر می رویم زیارت اربعین از شکل فردی به شکل جمعی نزدیک تر می شود و اگر محوریت «زیارت» در فرآیند فهم و تعمیق مناسک اربعین نادیده گرفته شود، این پدیده از هویت خود تهی و این حرکت ممتاز دچار انحرافاتی عمیق خواهد شد.
ص:7
در این میان فهم فلسفه و ابعاد اربعین و زیارت مخصوصه آن باید به فهم آخرالزمانی از این پدیده بیانجامد و نگاه «امّت سازی» با آرمان «جامعه الگو» را دنبال کند. این مهم جز با درک جهانی از زیارت اربعین حاصل نخواهد شد و جهانی شدن مناسک زیارت مخصوصه اربعین پدیده ای نیست که با قواعد مادی و مرسوم علمی ممکن باشد. گستره و عمق این پدیده شگرف را تنها می شود در بستر آخرالزمانی فهم کرد. براساس نصوص متعدد، وجود مبارک حضرت امام مهدی ارواحنافداه خود را به فرزندیِ حضرت امام حسینعلیه السلام معرفی خواهند فرمود و جهانی شدن «اربعین» مقدمه ای بر فهم و معرفت جهانی سیدالشهداءعلیه السلام و حماسه عاشورا برای شناخت منجی عالم[ است. از این رو بیراه نیست اگر این پدیده را یک «فرارسانه» بدانیم. فرارسانه ای که نگاه رسانه ای به آن می تواند نقش آفرینی آن را صد افزون کند.
اثر حاضر که محصول کنکاش پژوهشی اداره کل پژوهش های اسلامی سازمان صدا و سیما و تلاش اداره کل روابط عمومی سازمان صدا و سیما در انتشار و توزیع است، با این نگاه سامان یافته است. ضمن سپاس از مؤلف محترم جناب آقای _محمد رضایی آدریانی_، امید است کتاب حاضر مورد بهره برداری پژوهشگران، برنامه سازان، دغدغه مندان حوزه دین و رسانه و همه دل دادگان معارف عاشورایی قرار گیرد.
اداره کل پژوهش های اسلامی رسانه
اداره کل روابط عمومی سازمان صدا و سیما
ص:8
ص:9
ص:10
اربعین مانند عاشورا نامی برآمده از اعداد است، و دلالت بر نقش و جایگاه زمان در یک رویداد مقدس دارد. به گمان برخی این عددها می تواند حکایتی از رویدادهای تاریخی به صورت اتفاقی باشد. هنگامی که دینی مبتنی بر حکمت بوده و رهبرانی معصوم دارد که گفتار، رفتار و رضایت آنان حجت است، در این صورت تعریف رویدادها مبتنی بر اعداد خاص، مانند عاشورا و اربعین دیگر اتفاقی و تصادفی نخواهد بود. والا معنا نداشت که عاشورای تاریخی امام حسینعلیه السلام چنان تقدس یابد که با زمان ظهور امام موعود و پایانی، پیوند بخورد. پس اگر عاشورا در فرهنگ شیعی، هم رمز هویت تاریخی تشیع (عاشورای دیروز) و هم چشم انداز آینده شیعه (عاشورای فردا) است، رویداد اربعین در میانه این دو، رویدادی نمادین با مأموریت های فرهنگی بسیار خواهد بود که در زمان حال بین هویت های دیروزی و رسالت های فردا، به کنکاش نقش های پویا می پردازد. با این تحلیل، دیگر عدد چهل بین دو عاشورا، عددی اتفاقی و رویدادی گذرا نیست؛ بلکه باید از گذرگاه چهل منزل و چهل گام پیش برنده بدان نگریست.
ص:11
عدد چهل
ارب_عین در لغت، به معنای چهل، چهار دهه(1) و در اصطلاح، سپری شدن چهل روز از مرگ کسی و برپا داشتن مراسمی برای بزرگداشت اوست. این واژه در اصطلاح شیعه، به طور خاص ب_ه روز بیستم ماه صفر یعنی چهل روز پس از واقعه عاشورا و شهادت امام حسینعلیه السلام و یارانش اطلاق گردیده و اربعین حسینی نامیده می شود.
عدد چهل یکی از اعداد نمادین و مقدس در فرهنگ اسلامی و خصوصاً فرهنگ شیعی است. در فرهنگ دینی اعداد نه تنها در زندگی مادی بلکه در زندگی معنوی نیز حائز اهمیت فراوان هستند. خصوصاً در دین اسلام و مکتب تشیع که به شریعت و فقه و مناسک توجه ویژه شده، مسئله عدد و اهمیت برخی اعداد بیشتر به چشم می آید. مثلاً، تعداد رکعات نماز، تعداد تسبیحات اربعه، تعداد تسبیحات حضرت فاطمه3 و امثال این موارد نشان گر زندگی معنوی به همراه اعداد است، و برای تقدس هر یک از اعداد، می توان سندهایی یافت که ریشه در رویدادهای تکوینی طبیعت و یا عوالم ملکوت و یا پیوند با تاریخ مقدس اولیای الهی دارند. مانند:
^M1.png
اعداد و ریشه ارزش یابی دینی هر یک
عدد
ریشه ها و هویت ها
5
5 تن پیامبر اولوالعزم و 5 تن آل عبا،
علیه السلام
7 آسمان و 7 زمین و 7 دور طواف خانه خدا.
12
12 معصوم و12 چشمه معجزه حضرت موسی، 12 ماه
14
14 معصوم تقدس یافته اند.
ص:12
یکی از مهم ترین این اعداد، عدد چهل است. در فرهنگ دینی عدد چهل جایگاهی ویژه در سیر و سلوک، فرایند رشد، بلوغ و یا نهادینه سازی یک رفتار یا سجیه اخلاقی دارد. بدین جهت عدد چهل در فرهنگ اسلامی/ شیعی از جایگاه ویژه ای برخوردار است.
_علامه سید بحرالعلوم_ یکی از علمای بزرگ و عارف شیعه در زمینه جایگاه عدد چهل فرموده است:
«خود به عیان دیده ام و به بیان دانسته ام که این مرحله شریفه، از مراحل عدد را خاصیتی خاص و تأثیری مخصوص است، در ظهور استعداد(ها) و تتمیم ملکات، در طی منازل و قطع مراحل».(1)[NP1] [1]
بنابراین حکمت توجه به عدد چهل، در فرهنگ دینی/ عرفانی اسلامی، بر خاصیت اربعین در ظهور فعلیت و بروز استعداد و حصول صفات ملکه، امری است که در آیات و اخبار بر آن تصریح شده است، و در سلوک و خودسازی، برای جلب فیوضات وانوار الهی، به آن توجه شده است. شاهد این مدعا گستردگی استفاده از عدد چهل در تعالیم و آموزه های دینی و حتی در رویدادهای تاریخی است که نوعی پیوند با سیر و سلوک دارد. مهم ترین موارد نمادین عدد چهل در فرهنگ دینی چنین است:
چرایی و چیستی و گونه شناسی اربعین
کارکردهای عدد چهل در فرهنگ دینی، حوزه های متعددی را شامل می شود. حوزه هایی که از بسترهای طبیعی پیدایش انسانی شروع و به رویدادهای تاریخ ساز سرایت یافته است، و بعد به حوزه های سیر و سلوک اخلاقی و یا توصیه های تربیتی دینی و بازتاب شناسی آثار نیک و بد اعمال از جهت تکوینی کشیده می شود.
این گونه های متعدد، بیانگر نقش عدد چهل در تمامی حوزه هاست. بنابراین شاهد استفاده نمادین از عدد چهل در ظرفیت های گوناگونی هستیم که عبارت اند از:
از جهت زمانی (چهل روز یا سال)، از جهت کمّی و مصداقی (چهل فرد و چهل عدد)، از مکانی و مساحتی (چهل ذراع یا منزل)، از جهت کیفی و مرتبه ای (چهل برابر)
ص:13
موارد و مصادیق عدد چهل در فرهنگ اسلامی(1)
اربعین در آفرینش انسان
(در فرایند آفرینش اولیه و در تکامل انسانی)
پیکره آدم پس از آماده سازی چهل روز ماند تا آماده دمیدن روح بگردد(2)
هر انسان (چهل روز علقه و چهل روز مضغه و...)(3)
نطفه امام معصوم پس از چهل روز در رحم مادر، توانایی شنیدن می یابد
چهل سالگی سن رشد عقلانی انسان است
چهل سالگی و سخت گرفتن خدا بر بنده در حساب و کتاب(4)
دل بستن شیطان به گناهکاران بالای چهل سال(5)
اربعین در عوالم وجود
فاصله بین دو دمیدن اسرافیل در صور در آستانه قیامت، چهل سال است(6)
اربعین در تاریخ نبوت
حضرت آدم پس از هبوط، چهل روز در کوه صفا به عبادت و توبه پرداخت.
حضرت آدم چهل روز برای هابیل گریست.(7)
بعثت بیشتر انبیا در چهل سالگی بود.(8)
چهل سال قطع تولد در قوم نوح پیش از طوفان تا حداقل سن مشرکین چهل سالگی باشد.(9)
حضرت یونس چهل روز در شکم ماهی گریست تا توبه اش پذیرفته شد.
چهل روز گریه بنی اسرائیل برای ظهور حضرت موسی7.(10)
سرگردانی چهل ساله قوم موسی7.
چهل روز گریه داوود7 پس از ترک اولی ای که انجام داد.(11)
ص:14
اربعین در تاریخ نبوت
حضرت آدم پس از هبوط، چهل روز در کوه صفا به عبادت و توبه پرداخت.
حضرت آدم چهل روز برای هابیل گریست.(1)
بعثت بیشتر انبیا در چهل سالگی بود.(2)
چهل سال قطع تولد در قوم نوح پیش از طوفان تا حداقل سن مشرکین چهل سالگی باشد.(3)
حضرت یونس چهل روز در شکم ماهی گریست تا توبه اش پذیرفته شد.
چهل روز گریه بنی اسرائیل برای ظهور حضرت موسی7.(4)
سرگردانی چهل ساله قوم موسی7.
چهل روز گریه داوود7 پس از ترک اولی ای که انجام داد.(5)
اربعین در تاریخ پیامبر اسلام9
بعثت در چهل سالگی.(6)
چهل روز عبادت در غار حرا در آستانه بعثت.
چهل روز عبادت برای کسب آمادگی دریافت نطفه حضرت زهرا3.
پیامبر9 و علنی سازی اسلام پس از اسلام آوردن چهل نفر.
چهل مهمان از بنی هاشم و دعوت آن ها به اسلام و معرفی ولایت امام علی7 در کنار آشکار سازی بعثت برای آنان (یوم الانزار).
پیامبر9 و چهل صبح تلاوت آیه تطهیر بر درب خانه اهل بیت: پس از نزول آیه.
اربعین در قرآن
چهل شب عروج حضرت موسی7 به کوه طور.(7)
چهل سال سرگردانی بنی اسرائیل.(8)
چهل سالگی سن رشد جامع و عقلی آدمی.(9)
ص:15
چهل شب عروج حضرت موسی7 به کوه طور.(1)
چهل سال سرگردانی بنی اسرائیل.(2)
چهل سالگی سن رشد جامع و عقلی آدمی.(3)
امام علی7 و چهل شب استنصار پس از سقیفه.(4)
امام حسن7 و نداشتن چهل یار خالص هنگام صلح.(5)
ص:16
اربعین در سلوک ایمانی
دعا برای چهل مؤمن در نماز شب.(1)
چهل روز زندگی خالصانه و....(2)
اگر کسی چهل حدیث کاربردی حفظ کند....(3)
اگر کسی دعا برای چهل نفر از برادران ایمانی خود کند آن گاه برای خود دعا کند، دعایش در حق خود و آن ها مستجاب می شود.(4)
در تغذیه و بدن
کسی که چهل روز گوشت نخورد و یا چهل روز پشت سر هم گوشت بخورد بداخلاق می شود.(5)
اگر کسی چهل روز غذای حلال بخورد خداوند قلبش را نورانی می کند.
بازتاب خوردن انار در چهل صبح جمعه در ثبات ایمان.
اربعین در گناهان
چهل روز قبول نشدن نماز شارب خمر.(6)
عبادت زن و شوهری که همدیگر را آزار می دهند تا چهل روز پذیرفته نیست.
اگر وضع مردم خوب باشد و کسی بیش از چهل روز چیزی را انبار کند، محتکر است.(7)
چهل روز بی تفاوتی مرد خانواده در برابر انحراف خانواده موجب بی غیرتی او و....(8)
ص:17
چهل روز قبول نشدن نماز شارب خمر.(1)
عبادت زن و شوهری که همدیگر را آزار می دهند تا چهل روز پذیرفته نیست.
اگر وضع مردم خوب باشد و کسی بیش از چهل روز چیزی را انبار کند، محتکر است.(2)
چهل روز بی تفاوتی مرد خانواده در برابر انحراف خانواده موجب بی غیرتی او و....(3)
حدود همسایگی تا چهل منزل.(4)
حریم مسجد چهل ذراع.
ارزش دعای چهل نفر مؤمن با همدیگر خصوصاً در رفع شداید.(5)
شهادت چهل مؤمن بر میت و رفع عذاب از او.(6)
صبر مسلمان در جهاد، با ارزش تر از چهل سال عبادت.
نفع یک روز رهبر عادل از چهل روز بارندگی بیشتر است.(7)
دانش آموزی برای دفاع از دین با ارزش تر از چهل سال عبادت.
ص:18
اربعین در نظام اجتماعی
حدود همسایگی تا چهل منزل.(1)
حریم مسجد چهل ذراع.
ارزش دعای چهل نفر مؤمن با همدیگر خصوصاً در رفع شداید.(2)
شهادت چهل مؤمن بر میت و رفع عذاب از او.(3)
صبر مسلمان در جهاد، با ارزش تر از چهل سال عبادت.
نفع یک روز رهبر عادل از چهل روز بارندگی بیشتر است.(4)
دانش آموزی برای دفاع از دین با ارزش تر از چهل سال عبادت.
اربعین در عزاداری
اربعین حضرت آدم برای هابیل.
اربعین عالم وجود برای رحلت مؤمن.(5)
اربعین های علمی/فرهنگی
چهل حدیث نویسی (شرح و تفسیر چهل حدیث برگزیده) علمای بزرگ مانند کتاب: چهل حدیث نوشته امام خمینی(ره).
اربعین مهدوی
پنهان شدن امام مهدی[ پس از تولد به مدت چهل روز.(6)
توصیه به خواندن چهل روز دعای عهد.
توان یاران حضرت چهل برابر انسان های پیش از ظهور.(7)
امام هنگام ظهور، ظاهری چهل ساله دارد.
در تکمیل جدول بالا باید دانست که؛
در برخی برنامه های توسل و استغاثه به درگاه حق تعالی با شیوه کمک گرفتن از تلاوت برخی سوره های قرآن یا خواندن برخی ادعیه، نیز بر عدد چهل تأکید شده است.(8) همچنین در مسیر توسل و تقرب جوئی به امام غائب
ص:19
شیعه، برنامه حضور چهل شب چهارشنبه در مسجد سهله (و به تبع آن در مسجد جمکران) از سیره علمای بزرگ و صلحا و عرفا بوده(1) که جمع بسیاری با این سلوک به برکات فراوانی رسیده اند، و عدد چهل که پیشبرد و پیروزی انقلاب اسلامی ایران نقش بسزایی داشته است.(2)
پس از مجموعه این موارد که مستند به احادیث و یا گزارش های معتبر و یا تجربه های مکَّرر است کارکرد عدد چهل در شکوفاسازی و یا نهادینه سازی یک اثر و صفت معلوم می گردد. در حقیقت بر بستر سلوک عدد چهل است که یک پدیده به کمال خود و بلکه به بالاترین مرتبه وجودی و یا اثرگذاری خود می رسد. در نتیجه عدد چهل عدد کمال، بلوغ، شکوفایی و فعلیت یک پدیده است؛ چه این پدیده در امور معنوی باشد و چه در عالم تکوین.
عدد چهل در اربعین حسینی
دانسته شد که نقش و ارزش عدد چهل در به کمال رساندن ارزش ها یا تطهیر از ضدارزش هاست. اتفاقاً همین کارکردهای عدد چهل باعث پیدایش اربعین در
ص:20
فرهنگ حسینی شده است؛ تا با کمک از چهل روز گذر زمان از عاشورا به لایه ها و سطوحی از کارکردهای اجتماعی و انسانی و حتی تکوینی رسید.
در جدول پیشین مشاهده گردید که دامنه قابلیت های عدد چهل، عوالم ملکوتی، تکوینی و انسانی را شامل می گردد. در این صورت وقتی عاشورا یک نقطه عطف مهم در تاریخ باشد، و تا قبل از آن خط نبوت بر آن متمرکز و پس از آن خط امامت ماموریت حرکت در امتداد آن را دارد، پس عدد چهل پس از عاشورا هم دارای ماموریت ها و وظایف متعددی است که دامنه این وظایف به میزان سعۀ وجودی این عدد است.
از این رو عدد چهل در فرهنگ حسینی در همه سطوح اثرگذاری خود، قابلیت هایش را نشان می دهد؛ و اولین پیشگام در بهره گیری از کارکردهای نمادین عدد چهل برای انتقال مظلومیت حسینی، عالم ملکوت و ساحت های ماورائی جهان طبیعت هستند._ ابن قولویه_ با سند خود از عبدالله بن هلال نقل می کند:
«امام صادق7 می فرمود: آسمان بر حسین بن علی و یحیی بن زکریا گریست و بر کسی جز آن دو گریه نکرده است. گفتم:گریه آسمان چگونه است؟ فرمود: چهل روز خورشید هنگام طلوع و غروب، گویا سرخ بود و گداخته، همچون پاره آتش. گفتم: آیا گریه آسمان همین است؟ فرمود: آری»(1)[NP1] [1]
این تحول ملکوتی در طبیعت که به نشان غضب بود، چنان گسترده است که از کربلا تا شام و بیت المقدس(2) (و بلکه در برخی روایات سراسر
ص:21
جهان را) شامل شده است.
البته این حزن اگرچه ناشی از حزن درونی و ملکوتی طبیعت است؛ ولی دارای کارکردهای انسانی گوناگونی هم است. کارکردها و بازتاب هایی متنوع که ناظر به نوع گرایش و کنش افراد خود را متفاوت نشان می دهد. بدین گونه که:
در جبهه باطل؛ کارکرد این خشم مقدس که پس از واقعه عاشورا بود (و از یک تا سه روز و درنهایت تا چهل روز طول کشید)؛ ایجاد ترس و وحشت بود تا برنامه های آنان را که نیم قرن برای آن نقشه کشیده بودند را بر هم زند.(1)
ص:22
در افراد غافل و بی تفاوت؛ کارکردش ایجاد وحشت و فراهم کردن زمینه های پرسش گری و بازگشت احتمالی به حق است.
در جبهه حق؛(1) و در شرایطی که اهل بیت درنهایت استضعاف و غربت هستند، کارکرد این حزن مقدس بسترسازی برای پیام رسانی است.
پس نقطه شروع اربعین حسینی از حزن طبیعت (ناشی از جنایت عاشورا) آغاز می گردد که ریشه در حکمت غیبی خداوند دارد و بلکه حزن عالم بالا که حزن ملکوتی است منشأ پیدایش این حزن تکوینی است که همراه و همگام با غربت و مظلومیت اهل بیت امام حسین7 می گردد تا در زمانه غربت و استضعاف فراگیر آنان، تنها یاری رسان آنان در مسیر پیام رسانی باشد.
از این رو نقطه پایان این حزن مقدس زمانی است که کاروان اسارت در اربعین به کربلا می رسد. در اینجا حزن به ظاهر به پایان رسیده و بار تحمل این حزن عظیم از مسیر زیارت جابر به شیعیان تفویض می گردد.(2)
در تحلیلی دیگر، اربعین (به قول مشهور) زمان بازگرداندن سرهای مطهر امام حسین7 و شهدا به کربلا و الحاق به پیکرهای مطهر است، پس برای پایان این حزن طبیعت، از نگاه عرفانی، شاید الحاق سرها به پیکرها دلیلی دیگر باشد.
از عاشورا تا اربعین
اربعین
پس از اربعین
چهل روز حزن ملک و ملکوت
حضور اهل بیت در کربلا و الحاق سرها و دیدار با جابر
انتقال امانت حزن مقدس بر عهده شیعیان و مدعیان مودت و محبت
ص:23
پس اولین ظرفیت عدد چهل در فرهنگ حسینی، برآمده از عالم تکوین است که به تدریج دامنه ای از ظرفیت های دیگر پیرامون آن ایجاد می گردد تا عاشورا با کمک آن به کمال و نهایت پویایی خود برسد.
جدول اربعین های حسینی در یک جستجو و نگرش جامع و فراگیر به شرح زیر است:
اربعین های حسینی
_ملکوتی_:(1)
آس_م_ان چ_ه_ل روز خ_ون ب_اری_د.
زمین چهل روز سیاه پوش گردید.
خورشید چهل روز روی در پ_وش_ی_د و خون رنگ ش_د و ف_رش_ت_گ_ان چهل روز بر حسین گریستند.
_تاریخی_:
زیارت جابر و عطیه.
بازگشت کاروان اسارت.(2)
الحاق سرهای مبارک به پیکرهای پاک.(3)
_فرهنگی_:
توصیه امام صادق7 به خواندن زیارت اربعین به صفوان جمال(4)
توصیه امام عسکری7 به رفتن برای زیارت اربعین(5)
ص:24
_ملکوتی_:(1)
آس_م_ان چ_ه_ل روز خ_ون ب_اری_د.
زمین چهل روز سیاه پوش گردید.
خورشید چهل روز روی در پ_وش_ی_د و خون رنگ ش_د و ف_رش_ت_گ_ان چهل روز بر حسین گریستند.
_تاریخی_:
زیارت جابر و عطیه.
بازگشت کاروان اسارت.(2)
الحاق سرهای مبارک به پیکرهای پاک.(3)
_فرهنگی_:
توصیه امام صادق7 به خواندن زیارت اربعین به صفوان جمال(4)
توصیه امام عسکری7 به رفتن برای زیارت اربعین(5)
_پس اربعین حسینی، یعنی حماسه عظیم اربعین:_
و حماسه اربعین یعنی شیعه چونان کاروان اسارت، از عاشورا تا اربعین در سوگ باشد. آنگاه که حزنش در مراتب فردی و یا گروهی و منطقه ای نهادینه گردید، در آستانه اربعین آن حزن های پراکنده را تبدیل به یک اراده (پیاده روی) بزرگ و فریاد عظیم نموده تا همه سوگواران در کانون حماسه و ایثار تجمع کنند. آن گاه با عظیم ترین حزن جمعی رشد یافته، جهانیان را از حزن خود متأثر سازد.
و با حضور انبوه سوگواران در کنار مزار سیدالشهدا7، در امتداد اصحاب الحسین7 و در آرزوی اصحاب المهدی[، جامعه شیعه را به بالاترین هم گرایی و هم نوایی برای جهانی سازی عاشورا آماده کند تا درنهایت از معبر اربعین، بسترساز عاشورایی ظهور گردد.
ص:25
چرایی اربعین حسینی
در زمینه چرایی و چیستی اربعین حسینی، باید به سه رویداد تاریخی توجه کرد و آنگاه بر اساس آن ها به کشف و فهم حقیقت اربعین پرداخت.
اولین رویداد تاریخ ساز اربعین حسینی، زیارت تاریخی جابربن عبدالله انصاری(1) در روز اربعین است.
جابر این صحابی پیامبر9 در سال 61 هجری، 76 ساله (و احتمالا نابینا) و ساکن مدینه بود. او رویداد عاشورا را ابتدا از خبر غیبی ام سلمه مطلع شد. ام سلمه هم از طریق خاکی که پیامبر9 از قتلگاه سیدالشهدا7 به او داده بود و در روز عاشورا خون شده بود، از عاشورا خبردار شد و آن را به اطلاع خواص رسانید. کمی بعد خبر حادثه عاشورا با آمدن پیک ابن زیاد پیش والی مدینه، در شهر منتشر شد. که این ایام مصادف است با اوایل ماه صفر که جابر به قصد زیارت امام حسین7 به سوی کربلا می رود.(2)
ص:26
عطیه، نامی است که همواره در کنار نام جابربن عبدالله انصاری شنیده می شود. چون جابر احتمالا نابینا و قطعاً کهنسال است، عطیه او را در این سفر طولانی و سخت همراهی می کند. البته درباره زمان و مکان ملحق شدن عطیه کوفی(1) به جابر، تاریخ ساکت است. اگرچه او از مردم کوفه است ولی پیوستنش از کوفه به جابر در آن زمانه بعید است. البته حضور او در کربلا از مسلمات است. در نتیجه او به احتمال زیاد از مدینه با جابر همراه بوده است. ضمن این که حضور جابر در این سفر در کوفه به علت اختناق شدید ابن زیاد بعید به نظر می رسد، خصوصاً که جابر پس از انجام زیارت اربعین مستقیماً به مدینه بازمی گردد.
می توان حدس زد که عطیه پس از حج سال 60 برای حدیث آموزی در مدینه و در نزد جابر است که خبر شهادت امام حسین 7 به آن ها می رسد و آن دو با هدف رسیدن در روز اربعین (همان سال 61 هجری قمری) عازم زیارت قبر سیدالشهدا7 شده و به سرعت و پنهانی، مقدمات سفر را فراهم می کنند. این سفر در مجموع رفت و برگشت حدودا سی تا چهل روز به طول می انجامد و مقصد هم فقط کربلا است. به احتمال قوی جابر پس از استقبال از اهل بیت در کربلا (و اقامه سه روز ماتم در آنجا)، همراه آنان به مدینه بازمی گردد.
گویا جابر به کربلا رفته است تا به انتظار کاروان اسارت در کربلا بنشیند و آنان را در بازگشت از سفر چهل روزه و سخت اسارت، تسلی دهد.(2)
ص:27
برای فهم و درک این مجاهدت عظیم جابر، در آن شرایط خوفناک وتحمل دشواری های فراوان، باید این رفتار جابر را با رفتار سلمان فارسی برجسته ترین صحابه شیعی پیامبر9 در دوران پساسقیفه مقایسه کرد:
سلمان فارسی می گوید: «ده روز پس از رحلت رسول خدا9 از منزل خود خارج و با حضرت علی7 مواجه شدم، حضرت به من گفت: ای سلمان! تو بعد از پیامبر خدا بر ما جفا کردی. گفتم: حبیب من ای ابوالحسن! درباره شما جفا نشده است، بلکه حزن و اندوه شدید من در رحلت رسول خدا9 مانع زیارت شما شد. حضرت علی به من گفت: ای سلمان! بیا به منزل فاطمه دختر رسول خدا برویم؛ زیرا او به تو لطف دارد و مشتاق دیدار تو است... سلمان می گوید: من به سوی خانه فاطمه حرکت کردم، پس از
ص:28
ورودم به خانه دیدم که فاطمه نشسته و یک قطعه عبا در بردارد... وقتی چشم وی به من افتاد... گفت: ای سلمان! تو بعد از رحلت پدرم به ما جفا کردی؟ گفتم: ای دختر رسول خدا! آیا امکان دارد که من بتوانم به شما جفا کنم؟ فاطمه3 فرمود: پس بنشین و درباره آنچه به تو می گویم خوب بیندیش...»(1)[NP1] [1]
سلمان کسی است که پس از رحلت پیامبر بیشترین دفاع ها را از امام علی کرد ولی بااین حال وقتی از شدت غم چند روزی خانه نشین می گردد مورد سرزنش امام زمانش قرار گرفته که چرا در اوج هجوم ها و بحران ها و مصیبت ها، همراهی پیوسته با ولیّ زمانش نداشته است. سلمان در مقام جبران این کوتاهی و برطرف کردن سنگینی مصائب از اهل بیت: به سرعت به منزل دختر پیامبر می رود. بنا برآنچه در تاریخ ثبت شده رفت وآمدهای مکررش به منزل اهل بیت: تا وقتی که حضرت زهرا3 زنده است تنها دلگرمی برای اهل بیت: می باشد.
پس سفر اربعین جابر هم مانند حضور و انس سلمان فارسی با اهل بیت: درآن فضای مهجور و غربت اهل بیت: و مظلومیت شدید آنان، تنها مایه دلگرمی کاروان اسارت بوده و نشانی برای ابراز همراهی و یاوری با آنان پس از پایان مأموریتی به شدت سخت و دشوار است.
این زیارت اربعین جابر و آن یاوری سلمان برای اهل بیت: در شرایط سخت و بحرانی صدر اسلام را می توان زیرمجموعه یک مأموریت و مسئولیت پذیری خاص دید با عنوان:
ص:29
«پیشگوئی های پیامبر9 برای صحابه شیعی و مأموریت دهی به آنان در شرایط سخت و دشوار آینده».(1)
پس برای درک عظمت زیارت جابر می بایست به وضعیت شناسی صحابه در بستر عاشورا تا اربعین پرداخت. چراکه صحابه(2) در زمان عاشورا اگرچه اندک بودند ولی در مواجهه با قیام امام حسین7 و عاشورا دارای سه وضعیت بودند:
صحابه سفید: جابربن عبدالله انصاری
صحابه سیاه: نعمان بن بشیر انصاری
صحابه خاکستری(3): سهل بن سعد انصاری، ابوسعید خدری
این دسته بندی ناشی از کیفیت واکنش ها و مواضع سیاسی/ اجتماعی آنان در مواجهه با حق و باطل است. جالب است بدانیم، در فرایند قیام تاریخی امام حسین7 که نیم قرن پس از رحلت پیامبر9 است و جهان اسلام شاهد حیات نسل های دوم و سوم است، هنوز جمع اندکی از صحابه پیامبر (آخرین نسل از آن ها) در جامعه وجود دارند که در فرایند قیام به تدریج چهره باطنی خود را در قالب یکی از آن سه وضعیت سه گانه بالا نشان دادند. در این میان صحابه سفیدی بودند که در بستر رخداد تدریجی حادثه عاشورا خوش درخشیدند.(4)
ص:30
در این میان مأموریت جابر، از گونه مأموریت های پیش گویانه پیامبر9 بود که باید در شرایط سخت انجام می شد. درست مانند مأموریت های پیش گویانه پیامبر9 برای دیگر صحابه مانند:
دوره تاریخی
صحابی
مسئولیت
25 سال خلافت
سلمان / حذیفه و...
نیرو سازی غیرمستقیم برای آینده خلافت امیرالمؤمنین7
خلافت امیرالمؤمنین7
عمار
نشانه حقانیت امام بودن در برابر صحابه فتنه گر در جنگ صفین
عاشورا
انس بن حارث اسدی
احیاگر پیام پیامبر برای عاشورا و انجام دادن آن
پس از عاشورا
جابربن عبدالله انصاری
پایه گذاری فرهنگ زیارت
ص:31
جابر در امتداد این مأموریت های تاریخی و در مقام آخرین صحابی علوی و شیعی پیامبر9 پس از مطلع شدن از رخداد عاشورا مأموریت تاریخی اش درباره سفر به کربلا را به عهده می گیرد و این سفر را به گونه ای برنامه ریزی می کند که دقیقاً روز اربعین به کربلا برسد
چون به کربلا می رسد بی قرار است، طبق آدابی که آموخته، به زیارت امام شهید می پردازد. عطیه از چگونگی زیارت کردن جابر چنین گزارش می دهد:
«با جابربن عبدالله به قصد زیارت امام حسین7 حرکت کردیم، چون به کربلا رسیدیم جابر به سوی فرات رفت و غسل کرد، سپس پارچه ای به کمر بست و پارچه ای به دوش انداخت و عطر زد، سپس ذکرگویان به سوی قبر امام7 رفت. وقتی نزدیک قبر شد، گفت: دستم را بگیر و روی قبر بگذار. من دستش را روی قبر گذاشتم. جابر خود را به روی قبر انداخت و آن قدر گریه کرد که بی هوش شد. بر او آب پاشیدم تا به هوش آمد. آن گاه سه بار گفت: ای حسین! سپس گفت: دوست پاسخ دوستش را نمی دهد. بعد ادامه داد: تو چگونه جواب دهی درحالی که رگ های گردنت را بریدند و بین سر و بدنت جدایی انداختند. گواهی می دهم که تو فرزند خاتم پیامبران و پسر سرور مؤمنان و هم پیمان تقوا و از نسل هدایت و پنجمین نفر از اصحاب کسایی؛ فرزند سرور نقیبان و پسر فاطمه3 سرور زنانی و چرا چنین نباشی که سالار پیامبران با دست خویش غذایت داده و در دامان متقین تربیت شده ای و از سینه ایمان، شیر خورده ای و از دامان اسلام برآمده ای. خوشا به حالت در حیات و ممات. اما دل مؤمنان در فراق تو ناخرسند است و شک ندارد که آنچه بر تو گذشت، خیر بوده است. سلام و خشنودی خدا بر تو باد. شهادت می دهم که تو همان راهی را رفتی که برادرت یحیی بن زکریا پیمود.
ص:32
آنگاه نگاهی به اطراف قبر افکند و گفت:
سلام بر شما ای جان های پاک که در آستان حسین7 فرود آمدید. گواهی می دهم که شما نماز را بر پا داشته و زکات پرداختید، امربه معروف و نهی از منکر کردید و با ملحدان جهاد نمودید و خدا را پرستیدید تا آن که مرگ شمارا فرارسید. سوگند به خدایی که محمد9 را به حق فرستاد، ما درراهی که رفتید، شریک شماییم.
عطیه گفت: به جابر گفتم: چگونه با آنان شریکیم درحالی که نه (با آنان) دشتی پیمودیم و نه از بلندی و کوه بالا رفتیم و نه شمشیر زدیم، اما اینان سر از پیکرهایشان جدا شد، فرزندانشان یتیم گشتند و همسرانشان بیوه شدند؟
جابر گفت: ای عطیه! از حبیبم رسول خدا9 شنیدم که می فرمود: هر کس گروهی را دوست دارد در عمل آنان شریک است. سوگند به آن که محمد9 را به حق به پیامبری فرستاد نیت من و نیت یارانم همان است که حسین7 و اصحابش داشتند. مرا به سوی خانه های کوفیان ببر. چون مقداری راه رفتیم، به من گفت: ای عطیه! به تو وصیتی بکنم؟ گمان نکنم پس ازاین سفر، دیگر تو را ببینم. دوست دار خاندان محمد9 را دوست بدار تا وقتی در دوستی باقی است، دشمن خاندان محمد9 را تا زمانی که دشمن است، دشمن بدار، هرچند اهل نماز و روزه بسیار باشد. با دوست دار آل محمد: مدارا کن؛ او هرچند به سبب گناهانش بلغزد، اما گام دیگرش بامحبت این خاندان ثابت می ماند. دوست دار آل محمد: به بهشت می رود و دشمنانشان به دوزخ.»(1)[NP1] [1]
در پایان یادآور می شود که مأموریت تاریخی جابر پس از عاشورا تنها به زیارت اربعین خلاصه نمی گردد. بلکه او مانند سلمان در دوران 25 سال خانه نشینی امام علی7 که مأموریت تبلیغ تدریجی امامت امام علی7 و
ص:33
نیرو سازی برای ایشان را داشت، جابر هم تا زنده بود (در امتداد حماسه اربعینی خود) برای احیای امر اهل بیت و تثبیت امامتشان تلاش کرد.(1)
در اهمیت این تلاش ها و اقدامات جابر همین بس که بدانیم اهل بیت پیامبر: در این سال ها در حجاز کمترین یار و یاور را داشتند. امام سجاد7 به شدت در مدینه غریب بودند، تنها این جابر بود که باوجود نابینایی در کوچه های مدینه راه می رفت و انصار را به یاری اهل بیت فرامی خواند.
دومین رویداد تاریخی که بسترساز فرهنگ زیارت اربعین است بازگشت کاروان اسرا به کربلا در روز اربعین است. در این زمینه باید دانست که درباره گاه شمار قیام امام حسین7 و گاه شمار سفر امام به کربلا و گاه شمار رویدادها تا عصر عاشورا، متون متعددی وجود دارد ولی درباره رویدادهای دوران اسارت (احتمالاً تحت تأثیر جریان سانسور قوی امویان جهت تطهیر خود از حادثه عاشورا) گزارش های مستند فراوان و کافی وجود ندارد.
البته اصل سفر کاروان اسارت به شام و این که هدف سفر، تخریب شخصیت بازماندگان کربلا و اعلان نابودی اسلام بود، شکی نیست. همچنین حماسه آفرینی اهل بیت امام حسین7 در کنار تحمل بیشترین آزارها هم مورد پذیرش تاریخ است؛ اما متأسفانه جزئیات سفر اسارت در تاریخ چندان روشن و
ص:34
شفاف نیست. در این زمینه به تدریج برخی پرسش ها و ابهامات پدیدار گشته تا بدان حد که امروزه درباره زمان و مراحل و سیر سفر تردیدهایی مطرح شده است و برخی بازگشت اهل بیت: به کربلا را زیر سؤال برده اند.(1)
از جهت اربعین پژوهی، آن چه تقریباً امروزه مشهور بوده و پذیرفته شده است، شهرت بازگشت کاروان اسارت در واپسین ساعات روز اربعین به کربلا است. بدین جهت در این اثر تنها گزارشی اجمالی از گاه شمار و جغرافیای سفر ارائه می گردد.
گزارش اجمالی گاه شمار سفر کاروان اسارت که بازگشتن اهل بیت: به کربلا در اربعین را باورپذیر می سازد، ارائه می گردد:
گاه شمار سفر کاروان اسارت
11 محرم
حرکت از کربلا
12
ورود به کوفه
13
دفن پیکر شهدا توسط امام سجاد7 با همکاری بنی اسد
15
قول اول برای ارسال اهل بیت: به شام
18 – 20
قول دوم برای ارسال اهل بیت:
طی مسافت از کوفه به شام از مسیر حاشیه فرات تا دمشق در مدت10 تا 15 روز(2) (همراه با سرعت سیر سریع و همراه با خشونت)
ص:35
اول صفر:
یا هفته اول صفر
ورود سر مقدس امام7 به شام و اعلان جشن عمومی در دمشق
ورود اهل بیت: به شام و اقامت یک هفته ای در شام
سه تا چهار روز
اول ماه صفر
حضور در دربار یزید و مسجد اموی و خطبه های زینبی و سجادی
اسکان در خرابه
شهادت حضرت رقیه3
نیمه دوم هفته اول
تحول فضای شام
اسکان در قصر یزید و سه روز عزاداری اهل بیت:
اوایل هفته دوم صفر
حرکت جابر از مدینه به کربلا (12 تا 15 روز)
(حرکت جابر از مدینه به کوفه و از کوفه با کمک عطیه جوان کوفی به کربلا)
حرکت کاروان اهل بیت: به کربلا (8 یا 10 صفر)
20 صفر
ابتدا ورود جابر(1)
سپس ورود اهل بیت (رک به پاورقی ص قبل)
سپس الحاق سرهای مقدس به پیکر شهدا توسط امام سجاد7(2)
+
روایات معتبر و مستفیضه از شیعه و سنی دال بر گریستن آسمان بر عزای امام به مدت چهل
ص:36
20 صفر
ابتدا ورود جابر(1)
سپس ورود اهل بیت (رک به پاورقی ص قبل)
سپس الحاق سرهای مقدس به پیکر شهدا توسط امام سجاد7(2)
+
روایات معتبر و مستفیضه از شیعه و سنی دال بر گریستن آسمان بر عزای امام به مدت چهل
20 تا 22
عزاداری 3 روزه اهل بیت در کربلا
22 23 صفر
حرکت به سوی مدینه
آخر صفر و اوایل ربیع الاول
و رسیدن به مدینه و به سوگ نشستن مدینه
دوران 20 ساله گریه های پیوسته امام سجاد7
رفتن اهل بیت: به شام از دو مسیر می توانسته باشد. یکی مطابق آنچه در نقشه زیر است و در برخی منابع متأخر بدان اشاره شده و راهی طولانی و پرحاشیه است، که از موصل در شمال عراق تا حلب و بعلبک (در لبنان) را شامل می شود؛ و دیگری راهی که می توانسته از حاشیه فرات به سوی دمشق برود که راه مرسوم آن روز کاروان ها به سوی شام بوده است. در فرضیه بازگشت اهل بیت: در اربعین به کربلا بر راه دوم تمرکز می شود.
درباره مسیر بازگشت هیچ شکی نیست که اهل بیت: از راه بیابانی مستقیم از دمشق به کربلا آمده اند:
با ترکیب پژوهش های گاه شمار تاریخی و دقت در واقعیات جغرافیایی، و با توجه به قساوت و هتاکی لشکری که همراه کاروان اسرا بودند (براساس مطالعات مردم شناسی تاریخی) که بازمانده و در امتداد جانیان کربلا بوده و
ص:37
هدفشان آزاررسانی بیشتر به اهل بیت: برای رسیدن به جوایز بیشتر بود، می توان فرضیه آمدن اهل بیت: را در روز اربعین به کربلا پذیرفت.
اینک پس از تبیین اجمالی چیستی و چگونگی سفر کاروان اسرا به کربلا نوبت به تحلیل تاریخی این سفر می رسد. در این زمینه باید توجه داشت که سفر کاروان اسارت دو مرحله داشته است:
_ مرحله اول: سفر اجباری و زیر سیطره دشمن از کربلا به کوفه و از کوفه به شام؛
_ مرحله دوم: سفر اختیاری و آزادانه از شام به مقصد کربلا.
در نگاه اولیه و براساس تحلیل های غیرمعصومانه (و نگاه انفعالی به سیره معصومین)(1) تصمیم گیری اهل بیت: برای آمدن به کربلا تصمیمی است که تنها در مرحله دوم سفر و به صورت اتفاقی گرفته شده است.(2) هنگامی که از منظر عرفانی و مدیریت معصومانه مطالعه و تحلیل رویدادهای کاروان اسارت پرداخته شود، می توان حدس زد که در یک برنامه ریزی غیرمستقیم این امام سجاد7 و حضرت زینب3 بوده اند که در این چهل روزبه مدیریت سفر پرداخته اند. چراکه آنان به میزان ضرورت پیام رسانی در هر مرحله از سفر، برنامه تبلیغی خود و یا واکنش هایشان به تبلیغات سوءباطل را شدت و ضعف داده و روند حوادث را به گونه ای مدیریت کرده اند تا پس
ص:38
طراحی و عرضه و تثبیت و به بلوغ رساندن پیام های عاشورایی، نهایتاً در روز اربعین خود را به کربلا برسانند.
مقام معظم رهبری در این زمینه می فرماید:
«اربعین نشان گر تدبیر خاندان پیامبر9 و احیاگر حقیقت شهادت است و در اربعین حسینی یاد شهادت حسین7 زنده شد.»(1)[NP1] [1]
برای فهم این تدبیرها و با توجه به دشواری ها و سختی های این دوران بر کاروان اهل بیت:، به عنوان نمونه گزارشی از فرایند دشواری ها و سختی ها بر امام سجاد7 از عاشورا تا اربعین ارائه می گردد:
گاه شمار سفر اسارت امام سجاد7
کربلا
کوفه
راه شام
شام
بازگشت
بیماری شدید
+
دستگیری و در معرض شهادت قرار گرفتن و نجات توسط حضرت زینب
+
اسیر شدن و مواجهه با جسارت ها و هتاکی های فراوان
ورود همراه با تحقیر
+
خطبه خوانی کوتاه پس از خصبه های زینبیه حضرت زینب
+
دومین تهدید به قتل در قصر ابن زیاد و دفاع حضرت زینب
+
در زندان کوفه
سفری همراه با مشقت و رنج و اهانت های فراوان
مواجهه با پیرمرد شامی و متحول ساختن او
+
اهانت ها در قصر یزید
+ خطبه ای کوتاه پس از سخنرانی حضرت زینب
+
خطبه تاریخی ان حضرت در مسجد اموی
بازگشت به کربلا در روز اربعین و برگرداندن سرهای مقدس به پیکرهای مطهر
+
بازگشت به مدینه و خطبه اش هنگام ورود به شهر
+
غربت در مدینه، و تلاش برای احیای محبت و مودت اهل بیت با گریه های پیوسته بر پدر مانند گریه های پیوسته حضرت زهرا
ص:39
این دشواری و سختی تنها برای امام نبود، بلکه بانوان اهل بیت: هم در این سفر کوتاه چهل روزه (با وجود استواری و استقامت در برابر دشمن) به شدت صدمات جسمی و روحی فراوان دیدند به گونه ای که بسیاری از آنان در فاصله ای کوتاه پس از عاشورا جان به جان آفرین تسلیم کردند.
رخداد این سفر را می توان با کمک دوگانه ای تاریخی/ فرهنگی مورد تاکید و تایید قرار داد.
از جهت تاریخی مسئله بازگردانده شدن و الحاق سرهای مقدس است که نزد علمای شیعه و سنی مشهور است و چون این رویداد در زمانی به جز اربعین نمی توانسته باشد، پس مسئله بازگشت را تقویت می کند.
از جهت فرهنگی نیز مسئله سفارش امامان بعدی به زیارت اربعین، نمی تواند تنها مستند به زیارت جابر در روز اربعین باشد و یا توصیه ای بدون هیچ استناد معنوی و معنایی باشد. خصوصاً که روز اربعین (یعنی 20 ماه صفر) در تقویم ادعیه و سلوک معنوی شیعه (مانند نیمه ماه رجب و یا نیمه ماه شعبان) دارای جایگاه معنوی مستقلی نیست. پس فرهنگ سازی برای زیارت از سوی امامان باید زمینه های استناد سازی تاریخی داشته باشد و برای این استناد تنها سفر یا فعل معصوم (امام سجاد7) و یا رخدادی مهم (الحاق سرها) باید وجود داشته باشد که باعث ارزش گذاری این زیارت بگردد.
بدین جهت حضور اهل بیت: در اربعین در کربلا اگرچه علت انحصاری استحباب زیارت اربعین نیست ولی یکی از مستندات آن می تواند باشد.
سومین رویداد تاریخی در زمینه اربعین حسینی، مسئله فرهنگ سازی امامان بعدی درباره اربعین است.
پس از رخداد عاشورا، امویان در نابودی نام و یاد عاشورا و خط تشیع تلاش فراوان داشتند. آنان پس از رخداد قیام مختار، حجاج بن یوسف ثقفی
ص:40
را 20 سال در عراق و حجاز به قدرت رساندند تا هم به نابودی شیعیان همت گمارد و هم از شکل گیری فرهنگ شیعی بر محوریت عاشورا جلوگیری کند. ولی درنهایت بساط این دودمان فاسد توسط عباسیان برافتاد.
در این مقطع زمانی با مدیریت امامان، جامعه شیعه به تدریج در حال بازپیدایش بود و برای انسجام بیشتر در بلندمدت نیازمند فرهنگ سازی. بدین جهت از این دوران مراحلی مهم در تاریخ تشیع آغاز می گردد که برای شناخت بهتر آن باید با دوره های تاریخ امامت آشنا بود. گاه شمار تحلیلی دوران 250 ساله به اجمال چنین است:(1)
دوره
زمانه
امامان
ویژگی
دوره تلاش برای احیای اسلام
از سال 11 ه.ق تا سال 61 ه.ق
امام علی7
امام حسن7
امام حسین7
تلاش برای بازگرداندن اسلام به مسیر درست و کسب خلافت اسلامی برای هدایت و تعالی تمامی مسلمانان
دوره مکتب سازی
از سال 61 تا 148 ه.ق
امام سجاد7
امام باقر7
امام صادق7
ناامیدی از اصلاح جامعه و خلافت اسلامی و تلاش برای بازطراحی مستقل علمی فکری مکتب تشیع خصوصاً بر بستر حماسه عاشورا
دوره جامعه سازی
148 تا 220 ه.ق
امام کاظم7
امام رضا7
امام جواد7
تلاش برای طراحی جامعه شیعی بر مبنای اندیشه و ارزش های شیعی و توسعه و گسترش جوامع شیعی در جهان اسلام
دوره آماده سازی برای غیبت
220 تا 260 ه.ق
امام هادی7
امام عسکری7
تلاش برای آماده سازی جامعه شیعه برای زیستن طولانی مدت در دوران غیبت و به دوراز امامان و تحت رهبری سیستم نائبان امام
ص:41
مسئله فرهنگ سازی برای اربعین، در دوران 150 ساله امامت، از زمان امام صادق7 تا پایان دوران امامت امام عسکری7 و در قالب دو اقدام در راستای فرهنگ سازی برای اربعین صورت می گیرد که عبارت اند از:
در زمانه درگیری های عباسی/ اموی، امام صادق7 بر بستر فرصت های تاریخی پیش آمده در گسترده ترین فرهنگ سازی برای جامعه شیعه بر بنیان حماسه حسینی، به سرعت تلاش می نماید تا زمینه های اولیه فرهنگ شیعی را پی ریزی کند. امام در این فرهنگ سازی از دو فرصت بهره می گیرد.
فرصت زمان؛
فرصت نیرو و منابع انسانی؛
فرصت زمان در استفاده از فرصت تاریخی حضورهای پراکنده خود در عراق است (که به اجبار توسط خلفای تازه به دوران رسیده عباسی صورت می گیرد)؛ و فرصت منابع در همراه سازی شاگردانی است که تربیت یافته پدر و خودش هستند.
بر بستر این فرصت های دوگانه است که امام، ابتدا به احیا و ترویج زیارت عاشورا (که توسط امام باقر7 بنیان گذاری شده بود) می پردازد و آنگاه که عاشورا در جامعه شیعه شناخته می شود برای یکی از یاران جوانش به نام صفوان جمال به معرفی زیارت اربعین می پردازد و زیارت اربعین را به او تعلیم می دهد.(1)
امام عسکری7 آخرین امام دوران حضور امامان شیعه در جامعه است و دومین اقدام برای فرهنگ سازی اربعین توسط ایشان صورت می گیرد. آن هم در پایان دوران حضور خط امامت، که جامعه شیعه شکل گرفته و بسیاری از فرهنگ های عمومی زیارت تعریف شده است و زیارت های مختلفی برای
ص:42
امام حسین7 در مناسبت های گوناگون بیان شده است. پس در آستانه غیبت، از سوی امام عسکری7 مسئله زیارت اربعین نه به صورت خواندنی بلکه در قالب یک رفتار، آن هم به صورت تعریف یک شعار و شعائر شیعی یعنی به عنوان علامت و نماد تشیع معرفی می گردد:
«عَلاماتُ المؤمنِ خَمسٌ: صَلَواتُ إحدی و خَمسینَ، و زیارةُ الأربعینَ، و التَّخَتُّم بِالیَمینِ، و تَعفیرُ الجَبینِِ، و الجَهْرُ بِبسم اللهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ.»(1)
«نشانه های مؤمن پنج چیز است: اوّل: نماز پنجاه ویک رکعت (واجب و نافله در طول شبانه روز)(2). دوّم: زیارت اربعین حضرت سیّد الشّهداء7. سوّم: انگشتر در دست راست نمودن(3). چهارم: پیشانی بر خاک
ص:43
گذاردن(1). پنجم: بلند گفتن بسم الله الرحمن الرحیم در نمازهای جهریّه (صبح، مغرب و عشاء)(2).»[NP1] [1]
کارکرد نشانه بودن این 5 مورد که به معنای نشانه های فرهنگی/ رفتاری برای شناخت شیعیان در جهان اسلام (و البته در شرایط غیرتقیه) است با دقت در جدول زیر بیان می گردد:
^M18.png
نشانه های پنج گانه
شیعی
عامی
51 رکعت نماز واجب و نافله و نماز شب
20 رکعت نماز تراویح
زیارت اربعین
وهابیت و تحریم هر گونه زیارت
انگشتر در دست راست
بدعت انگشتر در دست چپ
سر بر خاک در سجده
سر بر خاک و غیر خاک
آشکار گفتن بسمله در نمازهای جهریه
عدم وجوب بسمله و لزوم آهسته خواندنش
ص:44
مطابق این دستور امام عسکری7، زیارت اربعین (و نه دیگر زیارت های حسینی) را نشانی برای شیعی بودن برمی شمارد و هم طراز برخی شعائر واجب و مستحب قرار می دهد.
و سرّ توجه به زیارت اربعین از میان زیارت های حسینی می توان به این دلیل هم اشاره کرد که زیارت امام حسین7 در مثل عاشورا به علت رخ دادن حادثه تاریخی عاشورا، زیارتی است به نشان ابراز مظلومیت که می تواند از سوی شیعه (و بلکه از سوی تمام فرقه های شیعی) و غیرشیعه صورت بگیرد. مانند حضور فرقه های اسلامی و غیراسلامی در عزاداری عاشورا.
ولی زیارت اربعین چون در خارج از رویداد تاریخی عاشورا صورت می گیرد و ناشی از عمل کردن به دستور امامی معصوم (پایانی در خط حضور) است پس نشان تشیع (دوازده امامی) می باشد. این زیارت مخصوص و خاصه حتی اگر از سوی غیرشیعه صورت بگیرد دیگر زیارتی از روی احساس و عاطفه صرف نیست بلکه در لایه های پنهان خود نوعی از ابراز تمایل به مکتب و مذهب تشیع و ارزش های شیعی است.
بدین جهت جهانی سازی عاشورا ممکن است در برآیند نهایی خود، ترکیبی از احساسات و عواطف عمومی را در جهانیان برانگیزد که درنهایت به تشیع منجر نگردد. مانند حضور قابل توجه هندوها در مراسم عاشورای هند(1) ولی برعکس راه پیمایی عظیم اربعین هویتی کاملا شیعی داشته و می تواند ظرفیت دعوت جهانی را به دوگانه تشیع، امام حسین7 (هویت و ریشه ها) و امام مهدی[ (امید و چشم اندازها) را ایجاد کند.
ص:45
چیستی زیارت اربعین
از تحلیل عدد چهل معلوم گردید که این عدد فرایندی برای به کمال رساندن یک شئ یا عملی است. در تحلیل و معرفی فرایند از عاشورا تا اربعین مشخص گردید که حق و باطل در عظیم ترین مواجهه تاریخی خود به مصاف هم آمده اند. در پایان روز عاشورا به ظاهر جبهه باطل برنده فیزیکی ماوجهه است. در این مواجهه برای جبهه حق تنها عرض امکان ابراز موقتی قدرت نرم خود است. بدین گونه که در فرایند چهل روزه مواجهه نابرابر حق و باطل در می گیرد.
در نهایت در یک فرایند تدریجی، حق که از نهایت استضعاف، محدودیت، محرومیت و تهدیدها به اوج تأثیرگذاری می رسد. فرایند باطل از اوج غرور، تکبر، خود پیروزبینی، به نهایت حقارت و شکست و عقب نشینی می رسد. تا بدان حدّ که حاضر است به جبهه حق امتیازهای موقت و بزرگی بدهد تا بتواند خود را از عوارض وارونه شدن تحولات فرهنگی و ارزشی نجات داده و شکست خود را در جبهه جنگ نرم و مواجهه روانی جبران کند. گزارشی از این دو روند و فرایند موازی چنین است:
^M19.png
گاه شمار
عصر عاشورا
ورود به کوفه
اقامت در کوفه
مسیر شام
ورود به شام
اقامت در شام
جبهه باطل
ایجاد محاصره همراه با رعب و وحشت شدید
ایجاد اجتماعی عظیم از مردم شهر به قصد تحقیر کاروان اسارت
تلاش در توجیه چرایی رخ دادن عاشورا و متهم کردن امام حسین
اخراج سریع اهل بیت از کوفه
+
تلاش برای نمایش پیروزی یزید در دیگر مناطق
اعلان جشن و عید رسمی و حضور انبوه جمعیت
تلاش برای تحقیر و محاکمه یک سویه
+
ولی رسوایی و درماندگی و ناچاری برای تکریم اهل بیت و بازگرداندن سریع آنان
ص:46
^M20.png
جبهه باطل
ایجاد محاصره همراه با رعب و وحشت شدید
ایجاد اجتماعی عظیم از مردم شهر به قصد تحقیر کاروان اسارت
تلاش در توجیه چرایی رخ دادن عاشورا و متهم کردن امام حسین
اخراج سریع اهل بیت از کوفه
+
تلاش برای نمایش پیروزی یزید در دیگر مناطق
اعلان جشن و عید رسمی و حضور انبوه جمعیت
تلاش برای تحقیر و محاکمه یک سویه
+
ولی رسوایی و درماندگی و ناچاری برای تکریم اهل بیت و بازگرداندن سریع آنان
خط زمان
جبهه حق
وحشت از حمله و غارت گری و صبری عظیم
اولین سخنرانی و سرافکنده سازی مردم
دفاع همه جانبه از عاشورا و خنثی سازی تبلیغات ابن زیاد
پیام رسانی مظلومیت اهل بیت
صبری عظیم
افشاگری سیاسی و تحقیر شخصیت خلیفه و آگاه سازی عمومی
با این تحلیل، حرکت از عاشورا به اربعین در برنامه ریزی تبلیغی اهل بیت: یک برنامه هوشمند و هدفمند برای به کمال رساندن پیام های عاشورایی امام حسین7 است که توسط حضرت زینب3 و سپس امام سجاد7 در بستر مظلومیت های مقدس رخ می دهد و در زمانه قدرت یزید و والیانش، رسوایی آنان را چنان آشکار و عیان می سازد که یزید در مرکز شام ناچار به برگزاری عزاداری گشته و برای نجات خلافتش مجبور می شود ضمن برائت جویی از لشکریان کربلا، اهل بیت: را به سرعت به مدینه بازگرداند.
در فهم چیستی اربعین، نکته ای دیگر هم وجود دارد که بر کارکردهای تربیتی فرهنگ عزاداری بر عزاداران در دو ماه محرم و صفر استوار است. چراکه در دو ماه محرم و صفر شاهد دو مرحله و دو سیر برای عزاداری حسینی هستیم که برآمده از فرهنگ سازی اهل بیت: برای جامعه شیعه است. در این فرهنگ سازی، عاشورا در میانه دو خط زمانی قرار می گیرد. از
ص:47
یک سو خط زمانی ده روزه دهه اول است(1) که سلوکی سریع همراه با اصحاب الحسین است برای حسینی شدن و آن گاه سلوکی چهل روزه از عاشورا تا اربعین است برای حسینی ماندن. حسینی ماندنی که اگر به حماسه عظیم اربعین کربلا ختم شود پیامدش حسینی سازی فرایند پیام در گستره جهانی و جهانی سازی ارزش های عاشورایی است:
این دو سیر را چنین می توان تبیین نمود:
دهه محرم
دهه گذار از روزمرگی زندگی و الگو گیری از اصحاب الحسین برای حسینی شدن
روز عاشورا
حضور نمادین در جبهه روزآمد حسینی: کل یوم عاشور ا و کل ارض کربلا
چله اربعینیه
تلاش برای حسینی ماندن و رشد حسینی زیستی و حسینی یاوری متناسب زمانه خود با نگاه به کاروان اسارت
اربعین
اجتماعی عظیم حسینی باوران هر دوران، برای جهانی سازی پیام عاشورا با چشم انداز رسیدن به عاشورای ظهور (و آرزوی قرار گرفتن در زمرۀ اصحاب المهدی)
بدین جهت شیعه در دو ماه محرم و صفر به میزان توجه و التفات و حضورش در شعائر حسینی، پیوسته در سیر و سلوک است. سلوکی که نقطه شروعش از خودیابی عاشورایی و انقلاب فردی و اجتماعی شیعیان عاشورا است و درنهایت به انقلاب و حماسه عظیم اجتماعی منطقه ای با شعاع اثرگذاری فرهنگی جهانی می رسد.
ص:48
چگونگی زیارت اربعین
پس از فهم چیستی زیارت اربعین و چرایی طراحی آن، نوبت به پرسش از چگونگی می رسد. بدین معنی که اگر روز اربعین، روز زیارت امام حسین7 است، این زیارت چگونه صورت بگیرد شایسته است؟
در مقام پاسخ باید دانست که زیارت اربعین در فرهنگ سازی اهل بیت: و یارانشان سه مرحله تاریخی را طی کرده است:
پیام ها
پیام رفتاری
پیام متنی
پیام فرهنگی/اجتماعی
خط زمان
شخصیت
جابر بن عبدالله
امام صادق علیه السلام
امام عسکری
رفتارسازی
زیارت پیاده و آشفته حال
زیارت خواندنی
زیارت جمعی و نمادین
بنابراین اربعین در بستر یک دوران زمانی 200 ساله، از زیارت جابر در سال 61 هجری، تا امامت 6 ساله امام عسکریعلیه السلام تا سال 260 هجری قمری؛ تبدیل به یک سلوک جامع «زمان، مکان، رفتار، گفتار» می گردد، و با جمع این عناصر، تبدیل به اسطوره و نماد و سمبل می گردد. یعنی اربعین، عملی چو نان منشور می گردد که از هر سو به آن بنگری دارای ارزش و تقدس و پیام و معانی مقدس و متعالی است.
یکی از ارکان زیارت اربعین مراسم پیاده روی آن است. پیاده روی در اربعین مهم ترین استنادش، عمل رفتاری جابر است.(1) ولی در این رابطه می توان به روایات مطلق استحباب پیاده روی در زیارت کربلا تمسک کرد.
ص:49
وجود روایات فراوان عام و مطلق در سفارش به زیارت امام حسینعلیه السلام به صورت پیاده و تأکید اهل بیت: بر آن، آشکار می سازد که اگر قرار باشد زیارتی به عنوان شعار و نماد و علامت شیعه باشد، شایسته است که به صورت پیاده و به گونه ای باشد که جلب توجه دیگران را (در مقام ابراز نشانه و علامت) بنماید.
در این مرحله شایسته است گزارشی اجمالی از روایات زیارت حسینی به صورت پیاده و آداب و برکات آن ارائه گردد.
در زمینه زیارت شناسی از منظر احادیث معصومین ارزنده ترین اثر، کتاب شریف _کامل الزیارات_ است(1) که بخش اعظمی از آن درباره اسرار و آداب و
ص:50
آثار زیارت امام حسینعلیه السلام است. فهرستی از توصیه های اهل بیت به زیارت کربلا و تأکید بر پیاده بودن آن و برکاتش به صورت فهرست وار چنین است:
پیاده یا سواره به زیارت رفتن
آداب زیارت
کسی که سواره یا پیاده به زیارت حضرت امام حسینعلیه السلام برود کمترین پاداشی که برای او است اینکه: خداوند متعال خود و اهلش را حفظ کرده تا به خویشانش بازگردد و وقتی روز قیامت شد خداوند متعال حافظ او خواهد بود.
+
کسی که پیاده زیارت کند خداوند بهر قدمی که برمی دارد یک حسنه برایش نوشته و یک گناه از او محو می فرماید و یک درجه مرتبه اش را بالا می برد و وقتی به زیارت رفت حق تعالی دو فرشته را موکّل او می فرماید که آنچه خیر از دهان او خارج می شود را نوشته و آنچه شر و بد هست را ننویسند و وقتی برگشت با او وداع کرده و به وی می گویند:
ای ولیّ خدا گناهانت آمرزیده شد و تو از افراد حزب خدا و حزب رسول او و حزب اهل بیت رسولش هستی و خداوند هرگز چشمانت را به آتش جهنم بینا نمی کند و آتش نیز تو را ابداً نخواهد دید و تو را طعمه خود نخواهد نمود.
شخص وقتی به زیارت قبر حضرت حسینعلیه السلام می رود غسل کرده و هنگام وداع غسل نکند بلکه دستش را بر صورتش بکشد
+
زائر قبر مطهر ابتدا غسل کن و کفش هایت را آویزان نما و پای برهنه راه برو و مانند بنده ذلیل راه برو و وقتی به درب حائر رسیدی چهار مرتبه تکبیر بگو سپس اندکی حرکت کن باز چهار بار تکبیر گفته بعد به طرف بالای سر حضرت برو و در آنجا بایست و سپس چهار مرتبه تکبیر بگو و نزد قبر نماز بخوان و از خداوند متعال حاجت خود را بخواه
ص:51
از دیگر آداب زیارت مسئله گریه و حالت حزن و اندوه است. در روایات متعددی بر فراگیر بودن پدیده گریستن بر سیدالشهداعلیه السلام تصریح شده است که عبارتند از:
گریه های تاریخی پیامبران و پیامبر اسلام9 و اهل بیتش بر مظلومیت سیدالشهداعلیه السلام ، پیش از شهادتش؛
گریه ملائک تا قیامت(1) یا تا ظهور؛(2)
گریه حضرت حجت[ تا ظهور؛(3)
گریه امام سجادعلیه السلام تا 20 سال؛
گریه بخشی از ملائک تا زمان قتل ابن زیاد؛
گریه خونین طبیعت تا چهل روز.
بدین جهت در زیارت امام حسینعلیه السلام تأکید شده که زائر از حالت های شاد و یا سیری شکم و آرامش و آسایش فاصله بگیرد، بلکه سفر پیاده کربلا را همانند سفر پیاده حج و با همان آداب و اعمال به جا آورد.(4)
ص:52
با این برنامه ریزی، روشن می گردد که در نگاه اهل بیت سفر برای زیارت امام حسینعلیه السلام ، سفری است که بادل کندن از تعلقات زندگی، شغل و خانواده شروع می شود و در طی سفر زائر با تواضع و خشوع همراه با حزن (و گاه همراه با خوف و ترس) راهی کربلا می گردد. در این رفتن عجله ای نیست؛ چراکه در پیاده روی برای زیارت، خود پیاده روی موضوعیت داشته و دارای برکات و آثار فراوان است. به گونه ای که برای هر قدمش، ارزش و ثواب تعریف می گردد. فهرستی از آثار نورانی زیارت و زیارت پیاده در روایات اهل بیت، چنین است:
آثار اخروی زیارت سیدالشهدا
برکات دنیوی زیارت سیدالشهدا
افضل اعمال است
فرشتگان تا وطن و مأوایش مشایعتش کرده و اگر مریض و بیمار شود عیادتش کنند و اگر بمیرد جنازه اش را تشییع نمایند.
خداوند متعال او را از رستگاران می نویسد و وقتی بر ابی عبدالله الحسینعلیه السلام سلام دهد او را از فائزین قلمداد می کند و وقتی از نمازش فارغ شود فرشته ای نزد او آمده و به او می گوید: رسول خدا9 به تو سلام می رساند و می فرماید:
گناهانت تمام آمرزیده شد پس عمل را از ابتدا شروع کن.
خداوند گناهان گذشته و آینده اش را می آمرزد.
کسی که در آب فرات غسل کند و قبر حسینعلیه السلام را زیارت نماید مانند روزی است که مادر او را خالی از گناهان زائیده اگرچه مرتکب گناهان کبیره هم شده.
کسی که به زیارت حسین بن علیعلیه السلام برود و وضو گرفته و در فرات غسل نماید قدمی از زمین برنداشته و روی آن قدمی نمی گذارد مگر آنکه حق تعالی ثواب یک حج و یک عمره برایش منظور می فرماید.
برای هر قدمی که برمی دارد و هر دستی که بالا می رود و اسبش را حرکت داده و می راند هزار حسنه ثبت شده و هزار گناه محو گشته و هزار درجه مرتبه اش بالا می رود.
مانند کسی است که سه حج با رسول خدا9 انجام داده باشد.
بهر قدمی که برداشته ثواب یک حج به او داده و هرگاه گام و قدمش را از روی زمین بلند می کند ثواب یک عمره دارد.
حق تعالی او را از آتش جهنم آزاد نموده و روز فزع اکبر او را در امان قرار می دهد و حاجتی از حوائج دنیا و آخرت را از خداوند نخواسته مگر آنکه باری تعالی به وی اعطاء می فرماید.
زیارت حضرت امام حسینعلیه السلام معادل یک حج و یک عمره می باشند
کسی که از روی شوق وذوق به زیارت آن حضرت رود خداوند متعال هزار حج و هزار عمره قبول شده برایش می نویسد و اجر و ثواب هزار شهید از شهدای بدر و اجر هزار روزه دار و ثواب هزار صدقه قبول شده و ثواب آزاد نمودن هزار بنده که درراه خدا آزادشده باشند برایش منظور می شود
کسی که دوست دارد بر سفره های نور بنشیند در روز قیامت، پس باید از زوّار حضرت حسین بن علیعلیه السلام باشد.
کسی که به خاطر شوق به آن حضرت و محبت به رسول خدا9 و فاطمه3 و حب به امیرالمؤمنینعلیه السلام حضرتش را زیارت کند خداوند او را بر سر سفره های بهشتی نشانده که با آن سروران هم غذا باشد درحالی که مردم در حساب می باشند.
زائرین امام حسینعلیه السلام قبل از همه مردم وارد بهشت می شوند.
در روز قیامت برای زوّار حسین بن علیعلیه السلام بر سایر مردم فضیلت وبرتری هست
و اگر در اثناء سال فوت کرد فرشتگان رحمت الهی بر سرش حاضرشده.... و برایش استغفار و طلب آمرزش کرده و تا قبرش مشایعتش نموده و به مقدار طول شعاع چشم در قبرش وسعت و گشایش ایجاد کرده و از فشار قبر درامانش قرار داده و از خوف و ترس دو فرشته منکر و نکیر بر حذرش می دارند و برایش دربی به بهشت می گشایند و کتابش را به دست راستش می دهند و در روز قیامت نوری به وی اعطاء می شود
مقام شفاعت صد نفر در روز قیامت به زائر امام حسینعلیه السلام داده می شود.
زائر امام حسینعلیه السلام همسایه رسول خدا9 و حضرت علی و فاطمه8 می باشند.
کسی که حضرت امام حسینعلیه السلام را زیارت کند مثل کسی است که در عرش خدا را زیارت کرده و او را در اعلی علیین قرار می دهند.
مشایعت هزاران فرشته برای زائر امام حسینعلیه السلام
غم و اندوه را برطرف کرده و به واسطه اش حوائج برآورده می شود
کسی که غصه دار و اندوهگین و گناه کار و غمگین و تشنه و صاحب عیب و آفتی به زیارت آن حضرت بیاید و سپس نزد آن حضرت دعا کند و به واسطه آن جناب به خداوند تقرّب جوید بر خداست که حزن و اندوهش را برطرف کرده و خواسته اش را اعطاء نموده و گناهانش را آمرزیده و عمرش را طولانی نموده و روزی و رزقش را فراخ نماید
فرشتگان به مشایعت و استقبالشان رفته و هنگام مرض عیادتشان نموده و در هنگام مرگ بر بالین آن ها حاضرشده و برای ایشان تا روز قیامت طلب مغفرت می کنند.
خداوند منّان هر صبح و شام از طعام بهشت بر زوّار امام حسینعلیه السلام نازل می فرماید و خدمتکاران ایشان فرشتگان اند.
حسینعلیه السلام را زیارت کنید اگر چه
در هرسال باشد، زیرا هر کس به زیارتش رود درحالی که به حق آن حضرت عارف بوده و منکر آن نباشد غیر از بهشت هیچ عوض دیگری ندارد و روزی و رزقش وسعت پیدا می کند و در همین عالم خداوند متعال درازای زیارتی که کرده به او در دنیا فرح و سرور فراوانی می دهند...
امر کنید شیعیان ما را به زیارت قبر حضرت حسن بن علی8 چه آنکه زیارت آن حضرت رزق و روزی را زیاد و عمر را طولانی کرده و اموری که بدی و شر را جلب می کنند دفع می نماید.
پیوسته در طول ایام سال از هر آفتی که کمترین آن شیطان باشد محفوظ مانده و خداوند متعال فرشته کریمی را بر او موکّل کرده که وی را از جلو و پشت سر و راست و چپ و بالا و زیر قدم نگهدارش باشد
این کسی است که از روی شوق و ذوق حضرت امام حسینعلیه السلام را زیارت کرده و پس ازاین ندا احدی در قیامت باقی نمی ماند مگر آنکه تمنّا و آرزو می کند که کاش از زوّار حضرت ابا عبدالله الحسینعلیه السلام می بود.
زیارت حضرت امام حسینعلیه السلام عمر را طولانی و روزی را فراخ نموده و ترک آن عمر را کوتاه و روزی را تنگ می کند.
کسی که از خانه اش خارج شده و قصدش زیارت قبر مطهّر حضرت ابا عبدالله الحسین بن علیعلیه السلام باشد خداوند متعال فرشته ای را بر او می گمارد...
از حزب الله و حزب پیامبر و اهل بیتش شمرده می شود
ص:53
افضل اعمال است
فرشتگان تا وطن و مأوایش مشایعتش کرده و اگر مریض و بیمار شود عیادتش کنند و اگر بمیرد جنازه اش را تشییع نمایند.
خداوند متعال او را از رستگاران می نویسد و وقتی بر ابی عبدالله الحسینعلیه السلام سلام دهد او را از فائزین قلمداد می کند و وقتی از نمازش فارغ شود فرشته ای نزد او آمده و به او می گوید: رسول خدا9 به تو سلام می رساند و می فرماید:
گناهانت تمام آمرزیده شد پس عمل را از ابتدا شروع کن.
خداوند گناهان گذشته و آینده اش را می آمرزد.
کسی که در آب فرات غسل کند و قبر حسینعلیه السلام را زیارت نماید مانند روزی است که مادر او را خالی از گناهان زائیده اگرچه مرتکب گناهان کبیره هم شده.
کسی که به زیارت حسین بن علیعلیه السلام برود و وضو گرفته و در فرات غسل نماید قدمی از زمین برنداشته و روی آن قدمی نمی گذارد مگر آنکه حق تعالی ثواب یک حج و یک عمره برایش منظور می فرماید.
برای هر قدمی که برمی دارد و هر دستی که بالا می رود و اسبش را حرکت داده و می راند هزار حسنه ثبت شده و هزار گناه محو گشته و هزار درجه مرتبه اش بالا می رود.
مانند کسی است که سه حج با رسول خدا9 انجام داده باشد.
بهر قدمی که برداشته ثواب یک حج به او داده و هرگاه گام و قدمش را از روی زمین بلند می کند ثواب یک عمره دارد.
حق تعالی او را از آتش جهنم آزاد نموده و روز فزع اکبر او را در امان قرار می دهد و حاجتی از حوائج دنیا و آخرت را از خداوند نخواسته مگر آنکه باری تعالی به وی اعطاء می فرماید.
زیارت حضرت امام حسینعلیه السلام معادل یک حج و یک عمره می باشند
کسی که از روی شوق وذوق به زیارت آن حضرت رود خداوند متعال هزار حج و هزار عمره قبول شده برایش می نویسد و اجر و ثواب هزار شهید از شهدای بدر و اجر هزار روزه دار و ثواب هزار صدقه قبول شده و ثواب آزاد نمودن هزار بنده که درراه خدا آزادشده باشند برایش منظور می شود
کسی که دوست دارد بر سفره های نور بنشیند در روز قیامت، پس باید از زوّار حضرت حسین بن علیعلیه السلام باشد.
کسی که به خاطر شوق به آن حضرت و محبت به رسول خدا9 و فاطمه3 و حب به امیرالمؤمنینعلیه السلام حضرتش را زیارت کند خداوند او را بر سر سفره های بهشتی نشانده که با آن سروران هم غذا باشد درحالی که مردم در حساب می باشند.
زائرین امام حسینعلیه السلام قبل از همه مردم وارد بهشت می شوند.
در روز قیامت برای زوّار حسین بن علیعلیه السلام بر سایر مردم فضیلت وبرتری هست
و اگر در اثناء سال فوت کرد فرشتگان رحمت الهی بر سرش حاضرشده.... و برایش استغفار و طلب آمرزش کرده و تا قبرش مشایعتش نموده و به مقدار طول شعاع چشم در قبرش وسعت و گشایش ایجاد کرده و از فشار قبر درامانش قرار داده و از خوف و ترس دو فرشته منکر و نکیر بر حذرش می دارند و برایش دربی به بهشت می گشایند و کتابش را به دست راستش می دهند و در روز قیامت نوری به وی اعطاء می شود
مقام شفاعت صد نفر در روز قیامت به زائر امام حسینعلیه السلام داده می شود.
زائر امام حسینعلیه السلام همسایه رسول خدا9 و حضرت علی و فاطمه8 می باشند.
کسی که حضرت امام حسینعلیه السلام را زیارت کند مثل کسی است که در عرش خدا را زیارت کرده و او را در اعلی علیین قرار می دهند.
مشایعت هزاران فرشته برای زائر امام حسینعلیه السلام
غم و اندوه را برطرف کرده و به واسطه اش حوائج برآورده می شود
کسی که غصه دار و اندوهگین و گناه کار و غمگین و تشنه و صاحب عیب و آفتی به زیارت آن حضرت بیاید و سپس نزد آن حضرت دعا کند و به واسطه آن جناب به خداوند تقرّب جوید بر خداست که حزن و اندوهش را برطرف کرده و خواسته اش را اعطاء نموده و گناهانش را آمرزیده و عمرش را طولانی نموده و روزی و رزقش را فراخ نماید
فرشتگان به مشایعت و استقبالشان رفته و هنگام مرض عیادتشان نموده و در هنگام مرگ بر بالین آن ها حاضرشده و برای ایشان تا روز قیامت طلب مغفرت می کنند.
خداوند منّان هر صبح و شام از طعام بهشت بر زوّار امام حسینعلیه السلام نازل می فرماید و خدمتکاران ایشان فرشتگان اند.
حسینعلیه السلام را زیارت کنید اگر چه
در هرسال باشد، زیرا هر کس به زیارتش رود درحالی که به حق آن حضرت عارف بوده و منکر آن نباشد غیر از بهشت هیچ عوض دیگری ندارد و روزی و رزقش وسعت پیدا می کند و در همین عالم خداوند متعال درازای زیارتی که کرده به او در دنیا فرح و سرور فراوانی می دهند...
امر کنید شیعیان ما را به زیارت قبر حضرت حسن بن علی8 چه آنکه زیارت آن حضرت رزق و روزی را زیاد و عمر را طولانی کرده و اموری که بدی و شر را جلب می کنند دفع می نماید.
پیوسته در طول ایام سال از هر آفتی که کمترین آن شیطان باشد محفوظ مانده و خداوند متعال فرشته کریمی را بر او موکّل کرده که وی را از جلو و پشت سر و راست و چپ و بالا و زیر قدم نگهدارش باشد
این کسی است که از روی شوق و ذوق حضرت امام حسینعلیه السلام را زیارت کرده و پس ازاین ندا احدی در قیامت باقی نمی ماند مگر آنکه تمنّا و آرزو می کند که کاش از زوّار حضرت ابا عبدالله الحسینعلیه السلام می بود.
زیارت حضرت امام حسینعلیه السلام عمر را طولانی و روزی را فراخ نموده و ترک آن عمر را کوتاه و روزی را تنگ می کند.
کسی که از خانه اش خارج شده و قصدش زیارت قبر مطهّر حضرت ابا عبدالله الحسین بن علیعلیه السلام باشد خداوند متعال فرشته ای را بر او می گمارد...
از حزب الله و حزب پیامبر و اهل بیتش شمرده می شود
ص:54
افضل اعمال است
فرشتگان تا وطن و مأوایش مشایعتش کرده و اگر مریض و بیمار شود عیادتش کنند و اگر بمیرد جنازه اش را تشییع نمایند.
خداوند متعال او را از رستگاران می نویسد و وقتی بر ابی عبدالله الحسینعلیه السلام سلام دهد او را از فائزین قلمداد می کند و وقتی از نمازش فارغ شود فرشته ای نزد او آمده و به او می گوید: رسول خدا9 به تو سلام می رساند و می فرماید:
گناهانت تمام آمرزیده شد پس عمل را از ابتدا شروع کن.
خداوند گناهان گذشته و آینده اش را می آمرزد.
کسی که در آب فرات غسل کند و قبر حسینعلیه السلام را زیارت نماید مانند روزی است که مادر او را خالی از گناهان زائیده اگرچه مرتکب گناهان کبیره هم شده.
کسی که به زیارت حسین بن علیعلیه السلام برود و وضو گرفته و در فرات غسل نماید قدمی از زمین برنداشته و روی آن قدمی نمی گذارد مگر آنکه حق تعالی ثواب یک حج و یک عمره برایش منظور می فرماید.
برای هر قدمی که برمی دارد و هر دستی که بالا می رود و اسبش را حرکت داده و می راند هزار حسنه ثبت شده و هزار گناه محو گشته و هزار درجه مرتبه اش بالا می رود.
مانند کسی است که سه حج با رسول خدا9 انجام داده باشد.
بهر قدمی که برداشته ثواب یک حج به او داده و هرگاه گام و قدمش را از روی زمین بلند می کند ثواب یک عمره دارد.
حق تعالی او را از آتش جهنم آزاد نموده و روز فزع اکبر او را در امان قرار می دهد و حاجتی از حوائج دنیا و آخرت را از خداوند نخواسته مگر آنکه باری تعالی به وی اعطاء می فرماید.
زیارت حضرت امام حسینعلیه السلام معادل یک حج و یک عمره می باشند
کسی که از روی شوق وذوق به زیارت آن حضرت رود خداوند متعال هزار حج و هزار عمره قبول شده برایش می نویسد و اجر و ثواب هزار شهید از شهدای بدر و اجر هزار روزه دار و ثواب هزار صدقه قبول شده و ثواب آزاد نمودن هزار بنده که درراه خدا آزادشده باشند برایش منظور می شود
کسی که دوست دارد بر سفره های نور بنشیند در روز قیامت، پس باید از زوّار حضرت حسین بن علیعلیه السلام باشد.
کسی که به خاطر شوق به آن حضرت و محبت به رسول خدا9 و فاطمه3 و حب به امیرالمؤمنینعلیه السلام حضرتش را زیارت کند خداوند او را بر سر سفره های بهشتی نشانده که با آن سروران هم غذا باشد درحالی که مردم در حساب می باشند.
زائرین امام حسینعلیه السلام قبل از همه مردم وارد بهشت می شوند.
در روز قیامت برای زوّار حسین بن علیعلیه السلام بر سایر مردم فضیلت وبرتری هست
و اگر در اثناء سال فوت کرد فرشتگان رحمت الهی بر سرش حاضرشده.... و برایش استغفار و طلب آمرزش کرده و تا قبرش مشایعتش نموده و به مقدار طول شعاع چشم در قبرش وسعت و گشایش ایجاد کرده و از فشار قبر درامانش قرار داده و از خوف و ترس دو فرشته منکر و نکیر بر حذرش می دارند و برایش دربی به بهشت می گشایند و کتابش را به دست راستش می دهند و در روز قیامت نوری به وی اعطاء می شود
مقام شفاعت صد نفر در روز قیامت به زائر امام حسینعلیه السلام داده می شود.
زائر امام حسینعلیه السلام همسایه رسول خدا9 و حضرت علی و فاطمه8 می باشند.
کسی که حضرت امام حسینعلیه السلام را زیارت کند مثل کسی است که در عرش خدا را زیارت کرده و او را در اعلی علیین قرار می دهند.
مشایعت هزاران فرشته برای زائر امام حسینعلیه السلام
غم و اندوه را برطرف کرده و به واسطه اش حوائج برآورده می شود
کسی که غصه دار و اندوهگین و گناه کار و غمگین و تشنه و صاحب عیب و آفتی به زیارت آن حضرت بیاید و سپس نزد آن حضرت دعا کند و به واسطه آن جناب به خداوند تقرّب جوید بر خداست که حزن و اندوهش را برطرف کرده و خواسته اش را اعطاء نموده و گناهانش را آمرزیده و عمرش را طولانی نموده و روزی و رزقش را فراخ نماید
فرشتگان به مشایعت و استقبالشان رفته و هنگام مرض عیادتشان نموده و در هنگام مرگ بر بالین آن ها حاضرشده و برای ایشان تا روز قیامت طلب مغفرت می کنند.
خداوند منّان هر صبح و شام از طعام بهشت بر زوّار امام حسینعلیه السلام نازل می فرماید و خدمتکاران ایشان فرشتگان اند.
حسینعلیه السلام را زیارت کنید اگر چه
در هرسال باشد، زیرا هر کس به زیارتش رود درحالی که به حق آن حضرت عارف بوده و منکر آن نباشد غیر از بهشت هیچ عوض دیگری ندارد و روزی و رزقش وسعت پیدا می کند و در همین عالم خداوند متعال درازای زیارتی که کرده به او در دنیا فرح و سرور فراوانی می دهند...
امر کنید شیعیان ما را به زیارت قبر حضرت حسن بن علی8 چه آنکه زیارت آن حضرت رزق و روزی را زیاد و عمر را طولانی کرده و اموری که بدی و شر را جلب می کنند دفع می نماید.
پیوسته در طول ایام سال از هر آفتی که کمترین آن شیطان باشد محفوظ مانده و خداوند متعال فرشته کریمی را بر او موکّل کرده که وی را از جلو و پشت سر و راست و چپ و بالا و زیر قدم نگهدارش باشد
این کسی است که از روی شوق و ذوق حضرت امام حسینعلیه السلام را زیارت کرده و پس ازاین ندا احدی در قیامت باقی نمی ماند مگر آنکه تمنّا و آرزو می کند که کاش از زوّار حضرت ابا عبدالله الحسینعلیه السلام می بود.
زیارت حضرت امام حسینعلیه السلام عمر را طولانی و روزی را فراخ نموده و ترک آن عمر را کوتاه و روزی را تنگ می کند.
کسی که از خانه اش خارج شده و قصدش زیارت قبر مطهّر حضرت ابا عبدالله الحسین بن علیعلیه السلام باشد خداوند متعال فرشته ای را بر او می گمارد...
از حزب الله و حزب پیامبر و اهل بیتش شمرده می شود
ص:55
افضل اعمال است
فرشتگان تا وطن و مأوایش مشایعتش کرده و اگر مریض و بیمار شود عیادتش کنند و اگر بمیرد جنازه اش را تشییع نمایند.
خداوند متعال او را از رستگاران می نویسد و وقتی بر ابی عبدالله الحسینعلیه السلام سلام دهد او را از فائزین قلمداد می کند و وقتی از نمازش فارغ شود فرشته ای نزد او آمده و به او می گوید: رسول خدا9 به تو سلام می رساند و می فرماید:
گناهانت تمام آمرزیده شد پس عمل را از ابتدا شروع کن.
خداوند گناهان گذشته و آینده اش را می آمرزد.
کسی که در آب فرات غسل کند و قبر حسینعلیه السلام را زیارت نماید مانند روزی است که مادر او را خالی از گناهان زائیده اگرچه مرتکب گناهان کبیره هم شده.
کسی که به زیارت حسین بن علیعلیه السلام برود و وضو گرفته و در فرات غسل نماید قدمی از زمین برنداشته و روی آن قدمی نمی گذارد مگر آنکه حق تعالی ثواب یک حج و یک عمره برایش منظور می فرماید.
برای هر قدمی که برمی دارد و هر دستی که بالا می رود و اسبش را حرکت داده و می راند هزار حسنه ثبت شده و هزار گناه محو گشته و هزار درجه مرتبه اش بالا می رود.
مانند کسی است که سه حج با رسول خدا9 انجام داده باشد.
بهر قدمی که برداشته ثواب یک حج به او داده و هرگاه گام و قدمش را از روی زمین بلند می کند ثواب یک عمره دارد.
حق تعالی او را از آتش جهنم آزاد نموده و روز فزع اکبر او را در امان قرار می دهد و حاجتی از حوائج دنیا و آخرت را از خداوند نخواسته مگر آنکه باری تعالی به وی اعطاء می فرماید.
زیارت حضرت امام حسینعلیه السلام معادل یک حج و یک عمره می باشند
کسی که از روی شوق وذوق به زیارت آن حضرت رود خداوند متعال هزار حج و هزار عمره قبول شده برایش می نویسد و اجر و ثواب هزار شهید از شهدای بدر و اجر هزار روزه دار و ثواب هزار صدقه قبول شده و ثواب آزاد نمودن هزار بنده که درراه خدا آزادشده باشند برایش منظور می شود
کسی که دوست دارد بر سفره های نور بنشیند در روز قیامت، پس باید از زوّار حضرت حسین بن علیعلیه السلام باشد.
کسی که به خاطر شوق به آن حضرت و محبت به رسول خدا9 و فاطمه3 و حب به امیرالمؤمنینعلیه السلام حضرتش را زیارت کند خداوند او را بر سر سفره های بهشتی نشانده که با آن سروران هم غذا باشد درحالی که مردم در حساب می باشند.
زائرین امام حسینعلیه السلام قبل از همه مردم وارد بهشت می شوند.
در روز قیامت برای زوّار حسین بن علیعلیه السلام بر سایر مردم فضیلت وبرتری هست
و اگر در اثناء سال فوت کرد فرشتگان رحمت الهی بر سرش حاضرشده.... و برایش استغفار و طلب آمرزش کرده و تا قبرش مشایعتش نموده و به مقدار طول شعاع چشم در قبرش وسعت و گشایش ایجاد کرده و از فشار قبر درامانش قرار داده و از خوف و ترس دو فرشته منکر و نکیر بر حذرش می دارند و برایش دربی به بهشت می گشایند و کتابش را به دست راستش می دهند و در روز قیامت نوری به وی اعطاء می شود
مقام شفاعت صد نفر در روز قیامت به زائر امام حسینعلیه السلام داده می شود.
زائر امام حسینعلیه السلام همسایه رسول خدا9 و حضرت علی و فاطمه8 می باشند.
کسی که حضرت امام حسینعلیه السلام را زیارت کند مثل کسی است که در عرش خدا را زیارت کرده و او را در اعلی علیین قرار می دهند.
مشایعت هزاران فرشته برای زائر امام حسینعلیه السلام
غم و اندوه را برطرف کرده و به واسطه اش حوائج برآورده می شود
کسی که غصه دار و اندوهگین و گناه کار و غمگین و تشنه و صاحب عیب و آفتی به زیارت آن حضرت بیاید و سپس نزد آن حضرت دعا کند و به واسطه آن جناب به خداوند تقرّب جوید بر خداست که حزن و اندوهش را برطرف کرده و خواسته اش را اعطاء نموده و گناهانش را آمرزیده و عمرش را طولانی نموده و روزی و رزقش را فراخ نماید
فرشتگان به مشایعت و استقبالشان رفته و هنگام مرض عیادتشان نموده و در هنگام مرگ بر بالین آن ها حاضرشده و برای ایشان تا روز قیامت طلب مغفرت می کنند.
خداوند منّان هر صبح و شام از طعام بهشت بر زوّار امام حسینعلیه السلام نازل می فرماید و خدمتکاران ایشان فرشتگان اند.
حسینعلیه السلام را زیارت کنید اگر چه
در هرسال باشد، زیرا هر کس به زیارتش رود درحالی که به حق آن حضرت عارف بوده و منکر آن نباشد غیر از بهشت هیچ عوض دیگری ندارد و روزی و رزقش وسعت پیدا می کند و در همین عالم خداوند متعال درازای زیارتی که کرده به او در دنیا فرح و سرور فراوانی می دهند...
امر کنید شیعیان ما را به زیارت قبر حضرت حسن بن علی8 چه آنکه زیارت آن حضرت رزق و روزی را زیاد و عمر را طولانی کرده و اموری که بدی و شر را جلب می کنند دفع می نماید.
پیوسته در طول ایام سال از هر آفتی که کمترین آن شیطان باشد محفوظ مانده و خداوند متعال فرشته کریمی را بر او موکّل کرده که وی را از جلو و پشت سر و راست و چپ و بالا و زیر قدم نگهدارش باشد
این کسی است که از روی شوق و ذوق حضرت امام حسینعلیه السلام را زیارت کرده و پس ازاین ندا احدی در قیامت باقی نمی ماند مگر آنکه تمنّا و آرزو می کند که کاش از زوّار حضرت ابا عبدالله الحسینعلیه السلام می بود.
زیارت حضرت امام حسینعلیه السلام عمر را طولانی و روزی را فراخ نموده و ترک آن عمر را کوتاه و روزی را تنگ می کند.
کسی که از خانه اش خارج شده و قصدش زیارت قبر مطهّر حضرت ابا عبدالله الحسین بن علیعلیه السلام باشد خداوند متعال فرشته ای را بر او می گمارد...
از حزب الله و حزب پیامبر و اهل بیتش شمرده می شود
نظر به این همه برکت و خیری که برای زیارت امام حسینعلیه السلام است در روایات به شیعیان توصیه شده است که در مسیر زیارت با همدیگر مسابقه گذاشته و سعی در پیشگامی داشته باشند:(1)
ص:56
«اگر مردم می دانستند که در زیارت قبر حضرت حسین بن علی8 چه فضل و ثوابی است حتماً از شوق وذوق قالب تهی می کردند و به خاطر حسرت ها نفس هایشان به شماره افتاده و قطع خواهد شد».(1)[NP1] [1]
بی شک حماسه عظیم اربعین حسینی در این سال ها تحقق همین پیش بینی معصومین است که فرموده بودند سرانجام روزی خواهد رسید که کربلا محل تجمع عظیم شیعیان و محل رفت وآمد آنان برای همیشه خواهد گردید.(2)
پس زیارت اربعین در حقیقت ترکیبی از مجموعه روایات معصومین درباره چگونگی زیارت کربلا و مزار حسینی است. که در سیره اصحاب ائمه و علمای بزرگ دوران غیبت تبدیل به یک نظام واره گردیده است که مصداق روایات زیر می باشد:
امام صادق: رَحِمَ الله مَنْ أَحْیَا أَمْرَنَا(3)
یَقُولُ لِأَصْحَابِهِ وَ أَنَا حَاضِرٌ اتَّقُوا اللَّهَ وَ کُونُوا إِخْوَةً بَرَرَةً مُتَحَابِّینَ فِی اللَّهِ مُتَوَاصِلِینَ مُتَرَاحِمِینَ تَزَاوَرُوا وَ تَلَاقَوْا وَ تَذَاکَرُوا وَ أَحْیُوا أَمْرَنَا(4)[NP2] [2]
ص:57
جغرافیای شیعه
مطالعه چیستی و چرایی و چگونگی اربعین، بدون شناخت جغرافیا و جامعه شیعه تلاشی ابتر است. چراکه اصولاً اربعین نشانی برای شیعه بودن و تلاشی برای همگرایی شیعیان است. پس یکی از زمینه های اربعین شناسی و همچنین محورهای بازتاب شناسی، فرصت های شیعه پژوهی آن است.
جامعه شیعه امروزه بخشی از جامعه جهانی است که جمعیتی در حدود 300 میلیون نفر پیرو دارد. بیشتر این جمعیت هم در خاورمیانه ساکن است. دلیل آن وجود بارگاه های نورانی اهل بیت و امامزادگان است که باعث پیدایش مراکز شیعی در بستر تاریخ اسلام در این منطقه گردیده است.
در طول 14 قرنی که از تاریخ اسلام می گذرد، جوامع شیعی ابتدا توسط خلافت های ظالمانه و سپس توسط جریان های استعماری فرصت هم گرایی اجتماعی و فرهنگی کلان نیافتند. اگرچه در مقاطعی از تاریخ، جوامع شیعی شاهد حکومت های بزرگ (آل بویه صفویه) و یا مرجعیت و زعامت نسبتاً فراگیر برخی مراجع شیعه (آیت الله بروجردی) بوده است ولی هیچ گاه فرصت هم گرایی منطقه ای بر محور ارزش های دینی برایش فراهم نبوده است. از آنجا که به فرموده امام صادقعلیه السلام دولت حقه و جهانی امامان
ص:58
معصوم در آخرالزمان خواهد بود،(1) بدین جهت بسترسازی ها برای پیدایش آن دولت حقه باید ابتدا در جامعه شیعه فراهم گردد.(2) اربعین بزرگ ترین سرمایه اجتماعی است که در جمع بین عاشورا و مهدویت و معبری بین آن دو، می تواند بسترساز این رسالت باشد.
مستند این ادعا روایاتی است که تصریح دارد علت تأخیر ظهور نه قوت جبهه باطل و یا گسترش ظلم جهانی، بلکه پراکندگی جامعه شیعه و نبود هم گرایی بین آنان با هدف منجی خواهی است.(3) این درحالی است که امروزه ترکیب تهاجم فرهنگی و دورافتادگی جغرافیایی و فاصله های نژادی در کنار مرزبندی های سیاسی، به شدت باعث دورافتادگی جوامع شیعه در منطقه خاورمیانه و شبه قاره هند و... از همدیگر شده است. وضع اقلیت های شیعه در جهان شرق و غرب هم چندان مطلوب نیست.
در این شرایط تنها عنصر و سرمایه اجتماعی/ فرهنگی که می تواند فارغ از تمام تعین ها و اختلاف ها، به هم گرایی جوامع شیعه یاری رساند، تجمع و پیاده روی اربعین است.
شیعیان حدود 25 درصد تا 30 درصد از کل جمعیت مسلمانان را تشکیل می دهند. در حدود 300 میلیون تا 350 میلیون نفر هستند. بیشتر
ص:59
شیعیان دوازده امامی در هند (40 تا 60 میلیون نفر)، ایران (بیش از 89درصد)، عراق (65 درصد)، جمهوری آذربایجان (85 درصد)، لبنان (40درصد)، افغانستان (بیش از 30 درصد)، پاکستان (20 درصد) و کشورهای حاشیه خلیج فارس (20 تا 30 درصد) در بحرین (علیه السلام 5 درصد) در ترکیه (5 درصد و با احتساب علویان تا چهل درصد) و همچنین در سوریه و یمن هم زندگی می کنند.(1)
اقلیت های قابل توجهی از شیعیان در مناطق دیگری شامل کشورهای آسیای جنوب شرقی (مالزی و تایلند و...) و اروپایی (انگلستان و فرانسه و آلمان و سوئد و روسیه و بوسنی و...) و قاره امریکا (امریکا و کانادا و برزیل و آرژانتین و...) و آفریقا (مصر و نیجریه و تانزانیا و آفریقای جنوبی و ماداگاسکار و...) حضور دارند.
کشور
جمعیت شیعه
درصد شیعیان به مسلمانان
ایران
65 میلیون
90 درصد
عراق
18 میلیون
علیه السلام 0 درصد
هندوستان
50 تا 60 میلیون
25 درصد
پاکستان
20 تا 30 میلیون
35 تا 30 درصد
افغانستان
علیه السلام تا 9 میلیون
25 تا 30 درصد
آذربایجان
5 تا علیه السلام میلیون
80 تا 85 درصد
عربستان
3 تا 5 میلیون
15 تا 20 درصد
نیجریه
3 تا 4 میلیون
5 درصد
ترکیه
3 میلیون شیعه
20 میلیون علوی
5 درصد
40 درصد
مصر
3 میلیون
5 درصد
اندنزی
3 تا 5 میلیون
2 درصد
لبنان
یک و نیم میلیون
35 درصد
ص:60
تانزانیا
یک و نیم میلیون
5 تا 10 درصد
سوریه
13 درصد شیعه و علوی
کویت
500 تا علیه السلام 00 هزار
25 تا 30 درصد
امارات
نزدیک به یک میلیون نفر
20 درصد
بحرین
حدود نیم میلیون
85 درصد
یمن
بیش از یک میلیون
شیعه 12 امامی: 5 درصد
شیعه زیدی: 45 درصد
جالب است بدانیم که:
در روسیه نزدیک به 3 میلیون آذری زندگی می کنند که جمع بسیاری از آنان ساکن شهر مسکو و سن پطرزبورگ هستند و بیشتر این جمعیت جزو شیعیان هستند
گزارشی نسبتاً جامع از جغرافیای تشیع در دنیا چنین است:
درباره جغرافیا و جمعیت شیعه جالب است بدانیم که:
جمعیت شیعه از جهت نژادی/ فرهنگی شامل سه دسته عمده شیعه عرب، شیعه فارس و شیعه ترک زبان می گردد. این جمعیت عمدتاً در دو منطقه خاورمیانه و شبه قاره هند زندگی می کنند.
ص:61
جامعه شیعه ایرانی در کانون جغرافیای تشیع است. از نسبت به کشورهای همسایه شمالی و شرقی، نقش گذرگاه برای شیعیان زائر اربعین را دارد.
جوامع شیعی در کشورهای دیگر به غیر از ایران و عراق ضمن این که از جهت سیاسی در ضعف هستند، از جهت اجتماعی و اقتصادی هم در محرومیت ها و مشکلات بسیاری به سر می برند.
جوامع شیعه پیرامونی ایران، در مقایسه با فشارها و محرومیت، (به جز جغرافیای مظلوم کشور آذربایجان) از جهت فرهنگی و شعائر دینی دارای قوت ها و ارزش های فراوان هستند.
جوامع شیعه ای که به صورت اقلیت در قاره های امریکا و اروپا زندگی می کنند، دارای سطح بالای دانش و بعضاً رفاه نسبی اقتصادی بوده ولی از جهت سیاسی در حاشیه هستند.
اینک ناظر به این واقعیت ها است که حماسه عظیم اربعین رخ می دهد و ناظر به رسالت های زائر شیعه در بستر تجمع عظیم اربعین است که باید به نکاتی چند اشاره کرد:
1.فرایند رشد سریع کمی و کیفی اربعین و نشانه های غیبی آن: حماسه اربعین پس از سقوط صدام تنها عمری 14 ساله دارد. ولی رشد سریع آن بازتاب های جهانی داشته و دوست و دشمن را به شگفتی واداشته است و این امر به علت ظرفیت های بالای مکتب تشیع در ایجاد هم گرایی بین پیروان خود است و این امری است که دولت و ملت ما سه دهه از آن غفلت ورزیده است؛ تا بدان جا که بسیاری از جوانان ما با جغرافیا و جهان تشیع بیگانه اند. ولی حضور در حماسه اربعین و مشاهده پرچم ها و نژادها و زبان ها، مسئولیت شیعه پژوهی و شیعه شناسی را به ما گوشزد می کند.
ص:62
1.انتظار در دوران غیبت به معنی ضرورت تلاش برای رسیدن به امام زمان نیست. بلکه انتظار دوگانه ای دارد. از ارتباط پیوسته با نائبان عام و مراجع دینی جهان شیعه و دیگری بازشناسی «قوت ها / فرصت ها و ضعف ها / تهدیدها»(1) در مورد مناطق گوناگون شیعی و تلاش برای هم گرایی برای تقویت قوت / فرصت و رفع ضعف / تهدید است.
2. جامعه شیعه ایرانی از جهت تمدنی و از جهت سیاسی/ اجتماعی و امکانات فرهنگی و رسانه ای و شرایط اقتصادی و علمی و... دارای فرصت بی سابقه و ارزشمند تاریخی است؛ ولی در مسابقه اربعین هم از شیعه عراق عقب مانده و هم شرمنده جامعه شیعه پیرامونی خود از جهت عدم یاوری شایسته آنان برای دعوت گسترده شان به حماسه اربعین است و این...
3. اربعین امروزه تبدیل به یک سوژه خبری جهانی شده است. در اربعین هم اقلیت های شیعه از سراسر جهان حضور دارند. هم گرایی و هم فکری با آنان می تواند باعث پویاسازی جوامع شیعی در گستره جهانی باهدف نشر جاذبه های فرهنگی تشیع و جهانی سازی پیام های عاشورایی شود.
اربعین در جامعه شیعه چونان یک ابر بهاری است که در یک فرصت یک ماهه در آسمان معنوی کربلا می درخشد. این تجمع امروزه به مدت یک ماه تا 30 میلیون نفر، یعنی یک سوم جهان شیعه را درگیر ارزش های معنوی و متعالی خود می کند.
با این روند که اربعین در حال گسترش است، اگر به تعمیق سه گانه «نگرش ها، ارزش ها و رفتارها» در آن توجه شود و از آسیب های احتمالی
ص:63
محفوظ نگه داشته شود، می توان امیدوار بود بسترهای احیای تمدن اسلامی و تمدن سازی (شیعی) به سرعت فراهم گردد.
چراکه مهم ترین پیش نیازهای تمدن سازی دینی براساس تجربه تمدن سازی نبوی در مدینه النبی، فراهم سازی سرمایه انسانی رشد یافته و ایثارگر و مجاهد و دین دار است. این درحالی است که بنیان فرهنگ و سبک زندگی اربعینی، بر دوگانه عبودیت و ایثار اخلاقی استوار است. پس چشم انداز حماسه اربعین در کوتاه مدت می تواند به سوی جامعه و تمدن زمینه ساز و سپس به سوی تمدن جهانی ظهور باشد.
اربعین ابتدای شاهراه سلوک مهدوی
پیاده روی برای زیارت کربلا، پیاده رویی زمینی به همراه زحمت و رنج است که بدان توصیه و سفارش بسیار شده که توسط زائران شیعه و غیرشیعه صورت می گیرد؛ آنان در این پیاده روی تنها نیستند. پیاده روی آنان ریشه در رفت و آمدهای متعالی و مقدس دیگری دارد که یا تاریخی هستند و یا به صورت جریانی پیوسته و مستمر است:
_ زیارت پیامبر اسلام9 و معصومین در عالم ملکوت از کربلا
_ رفت و آمد و زیارت پیوسته فرشتگان آسمانی به کربلا و این که پس از زیارت تربت مزار امام حسین را برای اهل بهشت می برند.(1)
_ روایاتی که به زیارت تاریخی پیامبران از کربلا و بعضاً به زیارت پیاده آنان اشاره دارد.(2)
در این صورت بدیهی است، زیارت خصوصاً اگر پیاده باشد، با گذشته خط امامت و جریان ممتد ملکوت متصل است و در این صورت نمی تواند
ص:64
به گذشته و حال منحصر شده و قطعا در استمرار خود باید نشانی از آینده داشته باشد. اتفاقاً در روایات پیشگویانه شیعی این نشان وجود دارد؛ چراکه طبق پیش بینی های پیامبر9 و اهل بیت، ظهور امام زمان[ در روز عاشورا و در شهر مکه رخ خواهد داد. پس از ظهور، امام به تثبیت دولت خود در حجاز پرداخته(1) و پس از آن راهی عراق می گردد. مقصدش کوفه و کربلا است و این حرکت از مدینه به کوفه و از کوفه به کربلا، سند چشم انداز پیاده روی اربعین است.
بدین جهت پیاده روی اربعین سلوکی است در امتداد و در انتظار سلوک های عظیم و فرهنگ ساز:
سلوک های زمینه ساز پیاده روی
سلوک های اربعین ساز
سلوک های ملکوتی پیوسته
سلوک آینده ساز
زیارت های تاریخی پیامبران از کربلا
زیارت کاروان اسارت
زیارت جابر و عطیه
زیارت پیامبر9 و معصومین(2)
زیارت پیوسته فرشتگان
حرکت امام مهدی[ همراه لشکریانش به سوی کربلا
ص:65
ص:66
ص:67
ص:68
اربعین؛ امتداد عاشورا
اربعین، امتدادی است بر عاشورا، تا عاشورا در عاشورا نماند و با جریان خود زمینه ساز پیام عاشورا باشد. با این نگاه، اربعینی که به حرکت درآورنده عاشورا است خود مقصد نیست بلکه بهانه ای است برای این که در عاشورا (چونان فرقه های شیعی غیر 12 امامی) دچار توقف و روزمرگی نشویم. پس اربعین خود نیازمند مقصد و چشم انداز است تا بتواند مسیر پویاسازی عاشورا را درست طی کند.
از زاویه دیگر می توان گفت اربعین به جهت کارکردهای کمال رسان خود، خاصیتش پرورش پیام های عاشورایی است این پرورش پیام می تواند دو زاویه داشته باشد. یک زاویه غیرمعصومانه که فقط از ضرورت با حسینعلیه السلام بودن می گوید. دیگری زاویه روایت معصومانه که از ترجمان روزآمد حسینعلیه السلام می گوید.
این دو روایت را در دو متن زیارت اربعین می توان دید. در متن زیارتی که از جابربن عبدالله انصاری روایت شده، تنها از امام حسینعلیه السلام سخن گفته شده و با ایشان عهد و پیمان بسته می شود. ولی در روایتی که از امام صادقعلیه السلام درباره زیارت اربعین هست با
ص:69
زیارتی مواجه هستیم که با دیگر زیارات سیدالشهدا لحنی متفاوت داشته و در یک سوم پایانی آن، گزاره هایی دارد که به سند چشم انداز اربعین اشارت دارد. که در این فصل سند چشم انداز اربعین از منظر زیارت اربعین و نقش آن در پویاسازی اربعین و فرهنگ اربعین ارائه می گردد.
آینده نگری در زیارت اربعین
برای کشف پیام های آینده گرایانه زیارت اربعین باید به متن زیارت مراجعه مستقیمی داشت. متن زیارت اربعین به روایت امام صادقعلیه السلام در یک سوم پایانی خود چنین است:
«اللَّهُمَّ إِنِّی أُشْهِدُکَ أَنِّی وَلِیٌّ لِمَنْ وَالاهُ وَ عَدُوٌّ لِمَنْ عَادَاهُ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ أَشْهَدُ أَنَّکَ کُنْتَ نُورا فِی الْأَصْلابِ الشَّامِخَةِ وَ الْأَرْحَامِ الْمُطَهَّرَةِ [الطَّاهِرَةِ] لَمْ تُنَجِّسْکَ الْجَاهِلِیَّةُ بِأَنْجَاسِهَا وَ لَمْ تُلْبِسْکَ الْمُدْلَهِمَّاتُ مِنْ ثِیَابِهَا وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ مِنْ دَعَائِمِ الدِّینِ وَ أَرْکَانِ الْمُسْلِمِینَ وَ مَعْقِلِ الْمُؤْمِنِینَ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ الْإِمَامُ الْبَرُّ التَّقِیُّ الرَّضِیُّ الزَّکِیُّ الْهَادِی الْمَهْدِیُّ وَ أَشْهَدُ أَنَّ الْأَئِمَّةَ مِنْ وُلْدِکَ کَلِمَةُ التَّقْوَی وَ أَعْلامُ الْهُدَی وَ الْعُرْوَةُ الْوُثْقَی وَ الْحُجَّةُ عَلَی أَهْلِ الدُّنْیَا وَ أَشْهَدُ أَنِّی بِکُمْ مُؤْمِنٌ وَ بِإِیَابِکُمْ مُوقِنٌ بِشَرَائِعِ دِینِی وَ خَوَاتِیمِ عَمَلِی وَ قَلْبِی لِقَلْبِکُمْ سِلْمٌ وَ أَمْرِی لِأَمْرِکُمْ مُتَّبِعٌ وَ نُصْرَتِی لَکُمْ مُعَدَّةٌ حَتَّی یَأْذَنَ اللَّهُ لَکُمْ فَمَعَکُمْ مَعَکُمْ لا مَعَ عَدُوِّکُمْ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ عَلَی أَرْوَاحِکُمْ وَ أَجْسَادِکُمْ [أَجْسَامِکُمْ ] وَ شَاهِدِکُمْ وَ غَائِبِکُمْ وَ ظَاهِرِکُمْ وَ بَاطِنِکُمْ آمِینَ رَبَّ الْعَالَمِینَ»
در این زیارت موارد انتخاب شده به ترتیب ترجمه و تحلیل محتوا می گردد تا هدف از بیان این فرازها مشخص شود:
ص:70
متن
ترجمه
هدف و نکات
أَنِّی وَلِیٌّ لِمَنْ وَالاهُ
من دوستم با آنان که او را دوست دارند
نظام اجتماعی بر محور ولایت
أَشْهَدُ أَنَّ الْأَئِمَّةَ مِنْ وُلْدِکَ
گواهی می دهم که امامان از فرزندانت
گواهی به نظام امامت
أَنِّی بِکُمْ مُؤْمِنٌ وَ بِإِیَابِکُمْ
من به یقین مؤمن به شمایم، و به بازگشتتان یقین دارم
گواهی به ظهور و رجعت
نُصْرَتِی لَکُمْ مُعَدَّةٌ حَتَّی یَأْذَنَ اللَّهُ لَکُمْ فَمَعَکُمْ مَعَکُمْ لا مَعَ عَدُوِّکُمْ
یاری ام برای شما آماده است، تا خدا به شما اجازه دهد، پس با شمایم نه با دشمنانتان
تعهد یاوری در مرزبندی روزآمد حق و باطل بر محور امامت (انتظار پویا)
بِشَرَائِعِ دِینِی وَ خَوَاتِیمِ عَمَلِی وَ قَلْبِی لِقَلْبِکُمْ سِلْمٌ وَ أَمْرِی لِأَمْرِکُمْ
بر اساس قوانین دینم، و عواقب عملم، و قلبم با قلبتان در صلح، و کارم پیرو کارتان
تعهدی جامع در حوزه باور و عمل (انتظار پویا)
غَائِبِکُمْ
غایبتان
باورمندی به امام غائب
در این ساختار و هندسه از دوگانه اعتقاد به امامت، و ضرورت ولایت مداری روزآمد برمدار ولیّ زمانه ای که امتداد امام حسینعلیه السلام است سخن گفته شده و توسط زبان حال زائر مورد تأکید قرار می گیرد. برای این که در امام شناسی از تبار حسین، زائر دچار اشتباه و خطا نگردد، ضمن تأکید بر همانندی کامل امامان بعدی با امام حسینعلیه السلام از جهت مقام امامت، بر دو مسئله غیبت و رجعت هم تأکید می گردد تا نشانی برای امام پایانی باشد. در این نشانه گذاری بر واقعیت غیبت و ضرورت رجعت تأکید می شود.
البته به صورتی غیرمستقیم (از خطابی که به امام حسینعلیه السلام درباره رجعت می شود) هم اشاره به رجعت امام حسینعلیه السلام دارد. (و هم این که امام حسین احتمالا اولین رجعت کننده خواهد بود). و بر بستر این آموزه هاست
ص:71
که زیارت با تعهد گیری از زائر درباره نصرت در بستر زمان شناسی به پایان می رسد.
این هندسه و ساختار کارگفتی(1) ترکیبی است از کارگفت های گوناگون که در این بخش از زیارت صورت گرفته است:
کارگفت تصریحی: بیان پاکی نسب و اوصاف امام حسینعلیه السلام به صفات نیک اخلاقی؛
کارگفت عاطفی: بیان پیوسته احساسات که اعتراف های زائر به اعتقاداتش است؛
کارگفت اعلامی: اعلام ها در ترکیب با تعهدها آمده، مانند اعلام این که دوست دوستان است؛
کارگفت تعهدی: پیمان های زائر بر هم گرایی با مؤمنان و دوری از دشمنان اهل بیت.
پس زیارت اربعین، زیارتی است که به صورت مستقیم سخن گفتن زائر با امام حسینعلیه السلام را در دستور کار دارد. ولی در لایه درونی خود، بهانه و زمینه این سخن گفتن را تعهدات فرامتنی زائر قرار می دهد. تعهداتی که فراتر از مسئله عاشورا است و رویکرد آینده گرایانه دارد. در یک کلام مبتنی بر مهدویت و انتظار شیعی است.
از این منظر زیارت اربعین ساختاری چون زیارت عاشورا می یابد. چراکه درآن زیارت هم جملاتی است که با بیان تصریح و یا تعهد زائر نسبت به مهدویت دلالت دارد. مواردی مانند:
یَرْزُقَنِی طَلَبَ ثَارِکَ مَعَ إِمَامٍ مَنْصُورٍ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ
أَنْ یَرْزُقَنِی طَلَبَ ثَارِکُمْ مَعَ إِمَامٍ مَهْدِیٍّ نَاطِقٍ لَکُم
ص:علیه السلام 2
بنابراین فرهنگ سازی عاشورایی و فرهنگ سازی اربعینی، ریشه در سیره و سنت امامان معصوم دارند، که سند چشم انداز مشترک برای هر دو رویداد تعریف گردیده است. در حقیقت اربعین یک طرح کوتاه مدت راهبردی برای راهبری زائران به سوی آینده و انتقالشان از عاشورای حزن به عاشورای حماسه و پیام است. و آنگاه جمع عاشورا و اربعین، توجه دهی عاشقان و زائران حسینی به چشم انداز بلندمدتی است که در کلیّت فرهنگ حسینی بابد مورد توجه قرار بگیرد.
در حقیقت وقتی گفته می شود تشیع بر دو بال سرخ عاشورا و سبز مهدویت استوار است، عنصر و رویدادی که حلقه ربط و زمینه پیوند بین این دو را برقرار می کند، اربعین است؛ زیرا اربعین به عاشورا امتداد می دهد و چون اربعین آینده ای را که در (زیارت) عاشورا بدان اجمالاً (تنها در حد معرفی یاری گری در آینده با امامی یاری ساز)(1) اشاره بود، را به صورت سندی جامع درآورده (و باوجود کوتاهی زیارت اربعین) و از آن بسته معرفتی کامل تری را ارائه می دهد. البته بسته معرفتی جامع و کامل مهدوی را به مجموعه ادعیه و زیارات مهدوی واگذار می کند که در پایان همین بخش بدان اشاره ای خواهد شد.
با این نگاه در این فصل، زائر اربعین به صورت عمیق تر با چرایی و چیستی و چگونگی پیوندهای اربعین و انتظار آشنا شده تا در آخرین مرحله و در آخرین فصل بتواند راه های کارآمد سازی فرهنگ انتظار و سبک زندگی مهدوی را با کمک ارزش های اربعین فراگیرد.
ص:علیه السلام 3
«مهدی» اسم مفعول و به معنای هدایت شده است. البته گاهی نیز در معنای فاعلی به معنای «هدایت کننده» به کار می رود. کلمه «مهدوی» هم صفت انتسابی است که به معنی منسوب به مهدی به کار می رود. واژه مهدویت هم از نظر لغوی مصدر جعلی است. پس مهدویت، از واژه مهدی گرفته شده است تا کارکرد مصدری بیابد. در واقع مهدویت در اصل همان کلمه مهدی است که یای مشدد و تا به آن اضافه شده و به صورت مصدر جعلی به کار می رود. یعنی مهدوی بودن.
در اصطلاح کلامی _ حدیثی مهدویت به معنای تمامی آموزه های اسلامی مرتبط با مهدی موعود در اسلام است. آموزه های مشترک که در همه فرقه های اسلامی با شدت و ضعف نمود معرفتی و ایمانی دارد. مبنای آن در تعالیم پیامبر اسلام9 بوده که از جهت آینده نگری، آینده ای درخشان را در پایان تاریخ برای اسلام بر محور شخص و قیام مهدی[ پیش بینی نموده است.
انتظار کلمه ای عربی از ریشه نظر در باب افتعال است که به معنای «چشم به راه بودن» است. در اصطلاح شیعی، به این معناست که شیعیان باید منتظر ظهور امام زمان[، که غائب هست، باشند و او را از یاد نبرده و هر لحظه به یاد او باشند و برای ظهورش دعا کنند. در فرهنگ شیعی برای انتظار احادیث فراوان وجود دارد.(1)
در اندیشه شیعی، دوگانه مهدویت و انتظار، به معنی آینده نگری پیوسته و پویا است. بدین معنی که پایان تاریخ با حکومت عدل جهانی مبتنی بر
ص:74
توحیدباوری و معنویت فراگیر خواهد بود که زیر پرچم حاکمیت انسانی کامل و شایسته از تبار پیامبر9 جامه عمل خواهد پوشید. در این آینده نگری، آن راهبر معصوم پایانی و برگزیده با لقب مهدی شناخته می گردد. پس مهدویت که مصدر جعلی است، به معنی تمامی آموزه های مرتبط با آن مهدی موعود و آن منجی پایانی دین اسلام و انتظار یعنی واردسازی الزامات این اعتقاد در متن زندگی.
پیوندها بین حسینعلیه السلام و مهدی[
در مکتب شیعه که معتقد به 12 امام است، این 12 امام از جهت دوگانه عصمت و علم غیب، همگی نور واحد هستند.(1) ولی ناظر به رنج عظیم تاریخی و یا مأموریت های جهانی می توانند دارای مراتب ویژه ای باشند.(2) از این رو در برخی روایات پس از امام علیعلیه السلام افضل امامان امام حسینعلیه السلام و امام مهدی[ شمرده شده اند.(3) که بین این دو امام بیشترین پیوندها وجود دارد.
روایتی از امام باقرعلیه السلام در موضوع زیارت، بیانگر عمق وابستگی و پیوند شعائر حسینی با انتظار مهدوی است.
امام باقرعلیه السلام در حدیثی نحوه زیارت افرادی را که در شهرهای دور هستند و نمی توانند قبر امام حسینعلیه السلام را در روز عاشورا زیارت کنند، بیان فرموده و آن ها را به تعزیت یکدیگر سفارش کرده است:
ص:75
راوی می گوید: پرسیدم چگونه یکدیگر را تعزیت بگویند؟ حضرت فرمود: «بگویند: خداوند اجر ما و شما را در مصیبت حسینعلیه السلام فراوان گرداند و ما و شما را از کسانی قرار دهد که به همراه ولیّ (خون) امام حسینعلیه السلام ، امام مهدی[ از آل محمد9 طلب خون آن حضرت کرده و به خونخواهی او برخیزیم[NP1] [1] ».(1)
اینک ناظر به اهمیت این پیوند، گستره و دامنه پیوندهای حسین و مهدی معرفی می گردند:
پیوندهای مشترک امام حسینعلیه السلام و امام مهدی[
مهم ترین پیوند امام مهدی[ با حماسه حسینی مسئله انتقام از جریان تاریخی است که عاشورا را به وجود آورد و هدفش نابودی اسلام بود و گمراهی جمع بسیاری را موجب شدند. بدین جهت یکی از القاب حضرت مهدی[ منتقم است. در توضیح علّت برگزیده شدن این لقب بر آن حضرت مطالب زیادی در سخنان اهل بیت: وارد شده است. از جمله در روایتی که از امام محمدباقرعلیه السلام نقل شده، وقتی از آن حضرت سؤال می کنند که چرا فقط به آخرین حجّت الهی قائم گفته می شود؟ آن حضرت در پاسخ می فرمایند:
چون در آن ساعتی که دشمنان، جدم امام حسینعلیه السلام را به قتل رساندند فرشتگان با ناراحتی درحالی که ناله سر داده بودند عرض کردند پروردگارا! آیا از کسانی که برگزیده و فرزند برگزیده تو را ناجوانمردانه شهید کردند می گذری؟ در جواب آن ها خداوند به آنان وحی فرستاد که: ای فرشتگان من! سوگند به عزت و جلالم از آنان انتقام خواهم گرفت هرچند بعد از مدّت زمان زیادی. آنگاه خداوند متعال نور و شبح فرزندان امام حسینعلیه السلام را به آنان نشان داد و پس از اشاره به یکی از آنان که در حال قیام بود فرمود: با این قائم از دشمنان حسینعلیه السلام انتقام خواهم گرفت.(2)
فهرستی از پیوندهای مشترک امام حسین و امام مهدی ارائه می گردد:
ص:76
پیوند مشترک
امام حسینعلیه السلام
امام مهدی[
پیش بینی و خبردهی به هر دو در تاریخ پیامبران
معرفی امام حسینعلیه السلام به پیامبران طبق روایات اسلامی به عنوان معصومی که خونش ضامن بقای دین حق است
معرفی امام مهدی[ به عنوان کسی که چشم انداز پایانی تمام ادیان آسمانی است
هر دو وارث هستند
امام حسینعلیه السلام وارث پیامبران
امام مهدی[ وارث پیامبران و امامان و وارث عاشورا
دوران جاهلیت در آستانه هردو قیام
شکایت امام حسینعلیه السلام از حاکمیت بدعت به جای سنت پیامبر9(1)
حاکمیت جهانی ظلم و ستم
بیعت نکردن با طاغوت
امام حسینعلیه السلام می فرماید: «نه، به خدا سوگند! دستم را از روی خواری و ذلت به شما ندهم و مانند بردگان فرار نمی کنم».
امام مهدی[ نیز بیعت هیچ طاغوتی را به گردن ندارد: «هرکدام از ما (اهل بیت:)، در زمان خود بیعت حاکمان و طاغوت های زمان را (از روی تقیه) به عهده داریم، مگر قائم[ ... تا هنگامی که قیام می کند، بر گردنش بیعت حاکمی نباشد. او نهمین فرزند برادرم، حسینعلیه السلام است».
هدف مشترک(2)
مبارزه با باطل و احیای دین اسلام(3) البته در قالب جان فدایی برای دین حق
مبارزه با ظلم و احیای دین پیامبر9(4) در قالب تحقق جهانی دین حق
ص:77
مبارزه با باطل و احیای دین اسلام(1) البته در قالب جان فدایی برای دین حق
مبارزه با ظلم و احیای دین پیامبر9(2) در قالب تحقق جهانی دین حق
امام حسینعلیه السلام می فرماید: «اِنَّما خَرَجْتُ لِطَلَبِ الاِصْلاح فِی اُمَّةِ جَدّی».
پندارها، گفتارها و رفتارهای نادرست
و اصلاح باطل گرایی، اصلاح تبعیض و بی عدالتی ها، اصلاح جامعه، اصلاح و پاک سازیِ حکومت از حاکمان ستمگر
در مورد امام مهدی[ نیز آمده است: «لِیَصْلِحَ الاُمَّةَ بَعْدَ فِسادِها؛ خداوند به وسیله حضرت مهدی[، این امت را پس ازآنکه تباه شده اند، اصلاح می کند».
ثارالله، غریب، رانده شد، الوتر الموتور
ثارالله، غریب، رانده شد، الوتر الموتور،
امام حسینعلیه السلام و معرفی خود در عاشورا به عنوان ذریه پیامبر
امام مهدی[ از نسل پیامبر9 و حضرت زهرا3 و امام حسینعلیه السلام (3)
از مکه به مقصد کوفه اما به کربلا
از مکه به مدینه و سپس به کوفه و ازآنجا به کربلا
روز شهادت
روز ظهور
ص:78
یادکرد مشترک: در ادعیه و زیارات
زیارت عاشورا و نام حضرت مهدی[ در دو فراز آن
دعای ندبه و یادکرد از امام حسینعلیه السلام و مصائب ایشان
یادکرد مشترک در مناسبت ها
لیالی قدر و سوم شعبان و یاد حضرت مهدی
لیالی قدر و نیمه شعبان و زیارت امام حسین
یاوران آسمانی:
فرشتگان و تلاش برای یاوری(1)
فرشتگانی که برای یاری امام حسینعلیه السلام آمدند ولی مأموریت نیافتند
مأموریت یاوری برای امام زمان[
تفسیر مشترک آیاتی از قرآن من جمله: «... وَ مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِیِّهِ سُلْطانا...(2)»
روایاتی از پیامبر9، امام علی و امام باقر8 واردشده است که مقتول را امام حسینعلیه السلام معرفی کرده اند...
و ولیّ او را امام قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف، معرفی کرده اند(3)
پیوندهای گسترده در شخصیت دو امام مظلوم و امام موعود و مشترکات فراگیر در زمینه ها و اهداف و فرایند قیام، برای زائران اربعین درس های فراوانی از جهت شناسایی راهبردهای امام یاوری دارد. چراکه بر طبق روایات زمان آستانه ظهور، شباهتی تام با زمان قیام سیدالشهداعلیه السلام دارد. و جریان باطل در آستانه هردو قیام چنان فراگیر می شود که خطر دورافتادگی از امام غائب را مانند بازماندگان از یاوری سیدالشهداعلیه السلام احتمال می رود(4).
ص:79
پس در شناسایی پیوندهای عاشورا و اربعین با ظهور یکی از محورهای مهم، شناسایی پیوندها در حوزه یاوری و آسیب شناسی ادعاهای یاوری و آسیب زدایی از آن است.
پیوندها در یاوری
زائری که در اربعین وارد جمع عظیم پیاده ها می گردد فقط در زمان حال در جمع یاوران امامان قرار نمی گیرد، بلکه او زائری برآمده از اصحاب الحسین تاریخ است و مقصدش اصحاب المهدی در آینده است. پس او اگر ادعای یاوری یا علامت یا نشان شیعی بودن را دارد، باید بداند که ادعایش در فضای خلأ نیست و او قطره ای از جریانی تاریخی و مهم است که دوسویه (مبدأ و مقصد) خیلی خاص دارد:
ص:80
پس ما در میان دیروز شفاف و آینده روشن در الگوهای یاوری هستیم. یاورانی که در بحرانی ترین شرایط دیروز و در سخت ترین و عظیم ترین مأموریت های آینده(1) امام زمان خود را تنها نگذاشته و نمی گذارند. پس در زمان حال در بسترهای حضور در اربعین باید خود را به مرتبه یاوران دیروز و فردا برسانیم. پیش شرط این رشد و تعالی، شناسایی پیوندهای حسینی/ مهدوی در زمینه یاوری و نصرت (ونصرتی لکم معده(2)) است. که گزارشی از پیوندهای یاوری امام حسینعلیه السلام و امام مهدی[ در زمینه نصرت، چنین است:
پیوندهای اصحاب الحسین و اصحاب المهدی
موضوع
اصحاب الحسین
اصحاب المهدی
دعوت و یاری خواهی پیوسته امام و لزوم اجابت مخلصانه مدعیان یاوری
امام در طول دعوت، پیوسته همه را به یاری دین خدا فراخواند... ولی تنها 72 نفر یاری اش کردند
امام زمان هم در آستانه ظهور مردم جهان را به یاری می خواند(3) و خالصانه ترین یاری را از 313 نفر می بیند
ضرورت پیروی از نماینده و نائب امام در مسیر ادعای یاوری
اعزام مسلم بن عقیل به کوفه و دعوت کوفیان به پیروی از او و موفقیت مانند حبیب بن مظاهر در یاری مسلم و ناکامی هزاران نفر دیگر از مدعیان کوفی
نواب خاص دوران غیبت صغری
و نواب عام دوران غیبت کبری و... موفقیت های تاریخی تشیع به علت پیروی از مرجعیت
ص:81
آرزوی شهادت در رکاب هر دو امام
یاران امام در شب عاشورا با امام پیمان شهادت بستند. و در زیارات حسینی زائر آرزو می کند که:
«یا لیتنی کنت معکم فافوز فوزا عظیما»
«اللهم انی اجدد له فی صبیحة یومی هذا... و اجعلنی من انصاره... و المستشهدین بین یدیه... فاخرجنی من قبری مؤتزرا کفنی شاهرا سیفی...»(1).
امام صادقعلیه السلام فرمود:
«آنان آرزو می کنند در راه خدا به شهادت برسند»(2)
ویژگی و شاخصه های یاوری
اباعبداللهعلیه السلام در شب عاشورا فرمود: من اصحابی بهتر و باوفاتر از اصحاب خودم سراغ ندارم(3)...
اهل ورع و اجتناب از گناهان و اهل محاسن و مکارم اخلاق(4)
ضرورت آمادگی برای قیامی ناگهانی
سرعت اجابت یارانی مانند حبیب بن مظاهر در یاری امام، و عقب افتادن کسانی مانند طرماح بن عدی
حضور ناگهانی تمام یاران در شب عاشورا (در کنار ریزش بسیاری از مدعیان)(5)
آزمون های سخت یاوری
ثبات قدم در مواجهه با ریزش ها
در محاصره قرار گرفتن و پیشنهاد امان نامه(6) ولی ایستادگی یاران در شب عاشورا باوجود رفتن جمع بسیاری
به ناگزیر باید مردمان امتحان شوند و از یکدیگر غربال شده، جدا شوند، این امر هنگامی فرامی رسد که کابوس یأس و نومیدی همه جا را فرابگیرد. به خدا سوگند، هنگامی می آید که شقی ها شقی، و سعیدها سعادتمند شوند(7)
ص:82
آزمون های سخت یاوری
ثبات قدم در مواجهه با ریزش ها
در محاصره قرار گرفتن و پیشنهاد امان نامه(1) ولی ایستادگی یاران در شب عاشورا باوجود رفتن جمع بسیاری
به ناگزیر باید مردمان امتحان شوند و از یکدیگر غربال شده، جدا شوند، این امر هنگامی فرامی رسد که کابوس یأس و نومیدی همه جا را فرابگیرد. به خدا سوگند، هنگامی می آید که شقی ها شقی، و سعیدها سعادتمند شوند(2)
ضرورت پیشگامی برای یاوری
مسابقه و پیشگامی یاران حضرت در شهادت طلبی(3)
امام صادقعلیه السلام فرمود:
یاران مهدی علیه السلام [ در میدان رزم، گرد او می گردند و باجان خود، از او محافظت می کنند(4).
ضرورت انتظار تا زمان قیام
وقتی پس از شهادت امام حسن مردم کوفه از امام طلب قیام کردند، امام زمان قیام را به مرگ معاویه موکول کرد
در ادعیه مهدوی به ضرورت انتظار پیوسته برای قیامی ناگهانی
این جدول نشان می دهد که زائر وقتی در پیاده روی اربعین حاضر می شود باید با درک دیروز و فردای یاران اهل بیت، در زمان حال رسالتی سنگین بر دوش خود ببیند و بداند که به دلیل قرار گرفتنش در دوران آخرالزمانی در شرایط سختی
ص:83
است. هم از سوی خداوند پیوسته امتحان می گردد. هم وسوسه های شیطان به نهایت مرتبه خود رسیده و جاذبه های دنیای آخرالزمانی و همچنین خطر مدعیان انحرافی هم پیش روی اوست. در این شرایط تنها راه نجاتش نگاه دوسویه به دیروز و فردا با هدف الگو گیری برای امروز و زمان حالش است.
البته در این میان نباید نگران شود و تصور کند که مقام و مرتبه دین داری اش در دوران غیبت و آخرالزمان (و در میان انواع هجوم ها و وسوسه ها) کم مقامی است. بلکه به علت مجاهدت عظیم و تقوای ویژه اش در آخرالزمان دارای مقامی والا خواهد بود.(1) و یکی از سلوک ها و اعمالی که این مقام عظیم را در آخرالزمان برایش فراهم می کند، حضور در حماسه اربعین حسینی به صورت پیاده است. چراکه در آخرالزمان جاذبه های انحرافی و وسوسه ها (و به عبارتی نهایت درجه دوران جاهلیت) او رو به سوی حسین کرده، آن هم با پذیرش سلوکی پیاده که سخت ترین مرتبه زیارت است. زیارتی در فضایی نه چندان مناسب از جهت امنیت و بهداشت، که ارزش و مرتبه این حضور را بالاتر می برد و قربی بیشتر برای زائر فراهم می سازد.
ص:84
پیوندهای آسیب شناسانه(1)
امروزه در بستر رخداد اربعین فضایی عمومی برای مشارکت همگانی فراهم شده است. این وضعیت از یکسو باعث شده فرصتی تاریخی برای حضور زائران فراهم و از سوی دیگر آسیبی با عنوان حضور برخی مدعیان انحرافی که با شعارهای فریبنده سعی در آلوده کردن فضای معنوی اربعین دارند. از این وضعیت به حسب ضرورت امتحان و آزمایش در مسیر زندگی و سلوک دینی اجتنابی نیست. ولی آنچه تکلیف است ضرورت کسب آگاهی های لازم جهت جلوگیری از پدیده وسوسه و فریب است.
در همین زمینه باید دانست اربعین یک رویداد تاریخی است برای انحراف و منحرف شناسی و به همین جهت در این اثر سعی شده به پیشینه اربعین توجه شود.
ص:85
پس هرگاه جریانی یکی از این سه را از چرخه معرفتی و رفتاری شیعه حذف کند نشان انحراف دارد. وقتی در زیارت اربعین باوجود کوتاهی، آدرس های مختلفی از مهدویت وجود دارد:
ص:86
رویدادهای تاریخی هم می تواند پیام ها و عبرت های لازم برای آینده را دارا باشد. مهم ترین رویداد تاریخی ای که می تواند معیار حق و باطل شناسی و بسترساز رسوایی جریان های انحرافی باشد، سفر تاریخی جابر به کربلا است. چراکه این سفر دارای پیام های روشن و آشکار برای ماست:
جابر معیاری برای تشخیص حق از حق نما
رفتار جابر
پیام ها
سفر در شرایط بحرانی برای رساندن خود به امام سجادعلیه السلام و کاروان اسارت در اولین فرصت
اقدام و عمل در شرایط بحرانی به جای فرار از مسئولیت
تلاش برای معرفی امام سجادعلیه السلام و امام باقرعلیه السلام پس از اربعین و در امتداد آن دعوت مردم به ولایت آن ها
معرفی امام زمان[ یا نمایندگان احتمالی او به جای ابزار قرار دادن ولایت امام برای دکانداری خود
عدم ادعای مقام های خاص و کرامت و معجزه برای خود حتی پس از زیارت اربعین
توجه به خود مراقبه گری در مسیر زندگی دینی
تاریخ سازی جابر به واسطه ایثارگری درراه اهل بیت باوجود کهن سالی و نابینایی
دین یاوری در سن بالا مبتنی بر علم و تدبیر و بصیرت و ایمان و بازتاب هایش در تاریخ سازی(1)
پس اربعین با دوگانه پیام و رفتار، دارای پیام هایی روشن در زمینه معرفی امامت و مهدویت و تعریف درست آن ها و آسیب زدایی از آن ها است. فقط کافی است که مواجهه زائر و سالک اربعین با تاریخ و زیارت اربعین عالمانه
ص:87
باشد و بداند که همه جریان هایی که بعد از اربعین با ادعای عاشوراشناسی و مهدویت گرایی ایجاد شدند، اما از خط امامت معصومانه (و نمایندگانشان) فاصله گرفتند، بر باطل بودند:
جریان های انحرافی پس از عاشورا و بر بستر عاشورا
نام
ادعا
توابین
ادعای سستی کردن جامعه شیعه در یاری رساندن سیدالشهداعلیه السلام و ارائه نظریه و طرح های خودنوشت برای انتقام گیری و یا فتوا دادن برای قیام بدون مراجعه و اجازه امام زمان خود
کیسانیه
مصادره و بزرگ نمایی شعار مهدویت برای خود و دادن شعارهایی جذاب اما مبهم و کلی باهدف جداسازی جامعه شیعه از اطراف امام سجاد و جمع کردن شیعیان به گرد خود
برخی علویان
مطرح کردن نظریه قیام و جنگ بدون نیاز به امام معصوم و بر حق دانستن خود به صرف ادعای آقازاده و علوی بودن. جریانی که بعدها در تاریخ منجر به پیدایش علویان دروغینی چون ابوالسرایا گردید
غالیان
طرح ادعای مقامات عجیب و کرامات برای خود و ادعای نمایندگی دروغین برای امامان و انکار کردن نمایندگی دیگر یاران راستین امامان و تلاش برای جمع کردن جامعه شیعه به گرد خود با ادعاهای جدید و عجیب درباره امامان و کربلا و ظهور (خطابیه)
صحابه و تابعین زاهد و مقدس
صحابه ای مانند سهل بن سعد ساعدی و ابوسعید خدری که دارای گرایش های شیعی بودند ولی حتی بعد از عاشورا هم در سیر و سلوک های عرفانی خاص و جدا از جامعه و امام شیعه بودند و...
پس مسئله انحراف حتی در میان برخی مدعیان تشیع امری جدید نیست. و به نام عاشورا و مهدویت هم می توان شعار انحرافی داد. ولی مهم این است که تفاوت جریان باطل از حق در یک نکته مهم است:
ص:88
وقتی در زمان حضور امام، معیار حق و حقانیت، قرار گرفتن خالصانه در کنار امام است و تقدم و تأخر بر او باطل است، در زمان غیبت (که در زیارت اربعین بدان شهادت می دهیم) باورمندی و پیروی از امام غائب شرط است. همان گونه که در دوران غیبت صغری، اگر کسی مدعی تشیع بود ولی نیابت نواب خاص را نمی پذیرفت، شیعه شمرده نمی شد اگرچه زائر کربلا می بود.
پس امروزه هر جریانی که مدعی ادعایی جدید باشد که قصدش تفرقه افکنی در حماسه عظیم اربعین با محوریت مرجعیت (که نواب عام امام غائب هستند) باشد، او انحراف دارد اگرچه به ظاهر قصد موعظه یا اصلاح گری و یا... داشته باشد:
گونه شناسی انحراف های مهدوی با عبرت گیری از رویداد عاشورا
موضوع
عاشورایی
عبرت مهدوی
عناوین تبلیغی جذاب
صحابه نصیحت گر: کسانی که به ظاهر مقدس و دارای وجاهت دینی و اجتماعی بودند و در نقش نصیحت گری، قصد موعظه و ارائه راه جدید را داشتند ولی در حقیقت امام را به عقیده خود دعوت می کردند
مدعیان تربیت نشده و درس ناخوانده مرجعیت و یا کسانی که شعار گذار از مرجعیت و پایان دوره آن را اعلان می کنند و یا ادعای مهدی باوری مستقیم و بدون راهبری مرجعیت رادارند
ص:89
دعوت به خود به جای دعوت به امام و یا نماینده او
سلیمان بن صرد خزاعی افراد بسیاری زیر پرچمش داشت. ولی آنان را فقط وابسته به خود و تحت امر خود داشت. و نمی گذاشت که افرادش آزادانه اندیشه کنند و تصمیم بگیرند و نگذاشت آنان به یاری امام و مسلم بروند.
جریان هایی که از اسم مهدویت سوءاستفاده می کنند و مردم را به امام مهدی دعوت می کنند ولی به جای ارجاع مردم به مرجعیت، با مغالطه گری درزمینه غیبت امام، مدعی ارتباط خاص بوده و مردم را به خود دعوت می کنند.
تقدم و تأخر بر نماینده ولیّ زمان
توابین از پیشگامان نامه نگاری و مدعیان یاوری امام حسین بودند. ولی نه تنها به هنگام رخداد کربلا به یاری امام نیامدند، بلکه پس از مرگ یزید و برطرف شدن شرایط اختناق، به جای مراجعه به امام سجاد دوباره خود به اندیشه و تصمیم گیری و اقدام پرداختند.
در دوران غیبت صغری، هرگاه فردی حتی از خواص، اگر بر نواب خاص تقدم و یا تأخر پیدا می کرد، از سوی امام غائب، توقیع و نامه نفی و طرد او از جامعه شیعه صادر می شد.
خودکارشناسی و خودتفسیرگری در دین
مردم مدینه و حاجیان مکه در مقابل دعوت امام به مبارزه با باطل، به جای عمل به دستورات امام، خود به تفسیر و تحلیل دین می پرداختند و بر آن اساس از امام جدا افتادند.
برای دوران غیبت هم فقهای محدث، معیار و مرجع فهم دین و راهبر آن معرفی گشته اند، پس جریان... که مدعی دین داری بدون مرجعیت باشد، در حقیقت تمرین گر تمرد بر امام زمان در صورت ظهور احتمالی اش است. چراکه پس از ظهور انتخاب کارگزاران با خود امام است و بر معیارهایی دشوار که خیلی را طاقت بر آن نیست. و اینجاست که ادعای نیابت و وزارت پیش از ظهور، ضمن ابراز تمرد بر نواب عام، تمرینی برای تمرد در دوران ظهور است
ص:90
خودکارشناسی و خودتفسیرگری در دین
مردم مدینه و حاجیان مکه در مقابل دعوت امام به مبارزه با باطل، به جای عمل به دستورات امام، خود به تفسیر و تحلیل دین می پرداختند و بر آن اساس از امام جدا افتادند.
برای دوران غیبت هم فقهای محدث، معیار و مرجع فهم دین و راهبر آن معرفی گشته اند، پس جریان... که مدعی دین داری بدون مرجعیت باشد، در حقیقت تمرین گر تمرد بر امام زمان در صورت ظهور احتمالی اش است. چراکه پس از ظهور انتخاب کارگزاران با خود امام است و بر معیارهایی دشوار که خیلی را طاقت بر آن نیست. و اینجاست که ادعای نیابت و وزارت پیش از ظهور، ضمن ابراز تمرد بر نواب عام، تمرینی برای تمرد در دوران ظهور است
تعریف انتظار به انتظارهای سریع و شتاب زده به جای انتظار بلندمدت با برنامه
توابین در ظرف زمانی 4 روز 12 هزار نامه به مکه (در ماه رمضان) فرستادند و فقط به حسین می گفتند بشتاب و بشتاب....، ولی امام بنا به مصالح گوناگون تا دو ماه پس از نامه های کوفیان در مکه توقف کرد و همین امر باعث سرد شدن انتظار و سستی آنان موقع نیاز شد
جریان های انحرافی با تطبیق ها و مصادیق سعی در نزدیک سازی انتظار (و تعطیلی مرجعیت) و موج سواری بر امیدها و آرزوهای احساسی و عاطفی منتظرانی هستند که به جای خودسازی فردی و اجتماعی بلندمدت، دنبال ظهوری سریع و کم هزینه هستند
پیوندها در زیارت نامه ها
پیشنهاد یک پژوهش علمی در طول سفر زیارتی اربعین
سفر پیاده روی اربعین از معدود سفرهایی است که نفس پیاده راه رفتن درآن عبادت است. بنابراین طولانی شدن این سفر از جهت سلوکی و تربیتی هم گاه مطلوب است؛ زیرا در سیر و سلوک، خود فرایند سیر هم، جزئی از مرحله تربیت ورزی است. همان گونه که دستوراتی درباره عدد چهل در قالب چهل روز است را نمی توان با تندخوانی ادعیه یا قرآن به جلو انداخت. پس در سفر پیاده روی اربعین هم کوتاه کردن سیر چندان لطفی ندارد. خصوصاً اگر این سیر دارای بازتاب ها یا برنامه هایی باشد.
امروزه به علت حضور زائران اربعین از کشورهای مختلف با سطح دانش (در کنار وجود برخی از جریان های انحرافی و یا سطحی نگر
ص:91
شیعی) یکی از طرح ها و برنامه های معرفتی که می تواند هم برای زائر مفید باشد و هم او را در ارتقای بینش دیگر زوار یاری رساند و یا در مواجهه با شبهات تقویت نماید و یا در مواقع استراحت در کنار دیگر زوار زمینه ساز گفتمان عالمانه باشد، مسئله مواجهه عالمانه با فرهنگ عرفانی امامان شیعه در قالب ادعیه و زیارات است. خصوصاً نظر به پیوندهای فرهنگ حسینی/ مهدوی، می توان در بستر این سفر و در محافل گوناگون دستمایه های علمی فراوان برای سخن گفتن از هویت های شیعی، چشم اندازی آینده نگر و تعریف درست رسالت ها و مسئولیت ها در قالب انتظار داشت.
البته به جهت سهولت در منبع پژوهش و مطالعه برای خود و دیگر زوار، می توان به کتاب ارزشمند مفاتیح الجنان اکتفا کرد. چراکه هم در طول مسیر و هم در تمامی عتبات عالیات این کتاب در دسترس زائران است و هم در نرم افزارهای مجازی گوشی های همراه امکان استفاده از آن است. بدین جهت اگر یک گروه پیاده روی منسجم باشند می توانند این طرح را به صورت گروهی اجرا کنند.
متن های مورد استفاده در این طرح، ادعیه و زیارات حسینی و ادعیه و زیارات مهدوی و برخی از ادعیه و زیارات مشترک در کتاب مفاتیح الجنان است.
در این مرحله نسبت سنجی مقایسه ای زیارات حسینی/ مهدوی ارائه می گردند که عبارت اند از:
ص:92
فصل های چهارگانه مفاتیح الجنان و زیارات....:
ادعیه و زیارات حسینی
ادعیه و زیارات مهدوی
ادعیه و زیارات مشترک
زیارت امام در روز دوشنبه
صلوات روز جمعه
زیارت جامعه
دعای عرفه
صلوات ابوالحسن ضراب اصفهانی
زیارت جامعه کبیره
دعا در حرم امام حسینعلیه السلام
صلوات بر امام
دعای عالیه المضامین
صلوات بر امام
دعای فرج
دعای وداع با امام
دعای حضرت مهدی
زیارت شب جمعه حضرت
دعای استغاثه
زیارات شش گانه حضرت
دعای افتتاح
زیارت هفتم وارث
دعای شب قدر
زیارت مخصوصه امام حسینعلیه السلام
زیارت حضرت در روز جمعه
زیارت امام در اول ماه رجب
زیارت آل یس
زیارت امام در نیمه رجب
زیارت های امام در سامرا
زیارت امام در نیمه شعبان
زیارت حضرت بعد از نماز صبح
زیارت امام در شب های قدر
دعای عهد
زیارت امام در عید فطر
دعای ندبه
زیارت امام در عید قربان
دعا در زمان غیبت امام زمان[
زیارت امام در روز عرفه
زیارت عاشورا
زیارت عاشورای غیر معروفه
زیارت اربعین
برای فهم روش آنالیز و تحلیل محتوا و مفاهیم این ادعیه و زیارات توجه به عناصر و ابزارهای سه گانه زیر می تواند ما را یاری برساند:
ص:93
بر اساس این محور های سه گانه، می توان جدولی را طراحی کرد که براساس آن به رمزگشایی از تک تک جملات دعاها پرداخت. به ویژه از جهت مفهومی و محتوایی به بازخوانی بندبه بند زیارات پرداخت و طرح زیر را به کاربرد:
در ادعیه و زیارات حسینی: گزاره های مهدوی را یافت
در ادعیه و زیارت مهدوی: گزاره های حسینی را یافت
و در این جستجوها هم به دنبال محورهای علمی زیر بود:
«مقام و مرتبه هر دو امام، مرتبه و شخصیت یاوران هر دو، وضعیت شناسی جامعه باطل، اهداف و آرمان های قیام و... رسالت ها و مسئولیت های زائر منتظر»
در این زمینه می توان این مطالعه تطبیقی را از منظر دانش بینارشته ای توسعه داد و از زاویه دانش روان شناسی، جامعه شناسی، مدیریت، سیاست، حقوق، فرهنگ شناسی و... به بسط و گسترش مفهومی پیام ها پرداخت. با
ص:94
کمک روش کارگفتی در دانش زبان شناسی به تحلیل ساختار زبانی هر دعا یا زیارت پرداخت. یعنی به این مسئله پرداخت که در زیارات مهدوی چه معارف حسینی و با چه ساختار ادبی ارائه شده است. یا در جایی که متن اصلی (زیارات مهدوی) رویکرد آینده نگر دارد، به گذشته و ریشه و هویت ها چگونه نگریسته است و درجایی دیگر رویکرد مطالعه ریشه ها و هویت هاست (زیارات حسینی) که چگونه از آینده و رسالت ها سخن گفته است.
ص:95
ص:96
ص:97
ص:98
تحلیل و آنالیز اجتماعی/ رفتاری حماسه اربعین
پیاده روی اربعین از زاویه زائر اربعین (و حتی از زاویه تمامی خادمان و میزبانان) شامل دو مرحله است.
مرحله اول: یک فرایند فردی که زائر طی می کند تا به جمع زائران اربعین بپیوندد. و دیگری یک رابطه و تعامل اجتماعی است که زائر در تجمع عظیم اربعین با دیگر حضار هم با میزبانان و خادمان (عمدتاً عراقی و بعضاً ایرانی) و هم با دیگر زائران (عراقی و ایرانی و دیگر کشورها) دارد. پس مراحل سفر او چنین است:
آغاز قصد
مقدمات سفر
راه
در کربلا
بازگشت
در شهر
در حرم
اراده برای تمرین و تجربه یک سلوک خاص
فراهم سازی شرایط(1) و دل کندن از تعلقات
فرایند سلوکی تدریجی همراهی جمعی عظیم
فرایند قرب
اوج توسل و دعا
انتقال نور و پاکی
در این فرایند آنچه حماسه اربعین را از دیگر زیارت های فردی و جمعی متفاوت می سازد، مرحله راه است. زائر در مسیر پیاده روی با دو واقعیت روبرو می شود:
ص:99
اول: انبوه جمعیت زائران است (که خود قطره ای از دریا است)
دوم: انبوه میزبانانی که خالصانه در خدمت او هستند (که گاه خود می تواند این خدمتگزاری را هم تجربه و تمرین نماید)
از این دو واقعیت، آنچه مهم تر است و در حقیقت در یک روند زمانی چندساله (کمتر از یک دهه) منجر به این حماسه عظیم شده است، مسئله میزبانی جامعه شیعه عراق از این انبوه زائران است. این در حالی است که حماسه عظیم اربعین حسینی دقیقاً به مدت 20 روز تا یک ماه باعث تغییر و تحول در تمامی برنامه های اجتماعی و اداری و اقتصادی و... کشور عراق و شهرهای عتبات عالیات و مناطق پیرامونی می شود. ولی جالب این که جامعه شیعه عراق نه تنها از این وضعیت احساس ناراحتی و نگرانی ندارد، بلکه هرسال علاقه و همراهی بیشتری نشان داده و برای توسعه و گسترش آن تلاش بیشتری می کند.(1) اینجاست که این پرسش در ذهن زائر شکل می گیرد:
این رویداد از سوی میزبان چرا و چگونه شکل گرفته است؟
خود به عنوان زائر در این میان چه نقشی دارد؟ یا می تواند داشته باشد؟
در اینجا باید یادآور شد که برای فهم چیستی و چرایی رخداد حماسه اربعین در فضای شیعه عراق و عدم تکرارپذیری آن در فضای شیعه ایرانی باوجود قرار داشتن بارگاه امام هشتم در ایران و پیشینه تمدنی بیشتر و قدرت سیاسی/ اجتماعی وسیع تر؛ مباحث فرهنگی و جغرافیای نژادی و...
ص:100
گوناگونی مطرح است که اینجا مجالش نیست.(1) ولی توجه به پایگاه تاریخی تشیع در عراق و وجود عتبات عالیات در آنجا و نقش شهری مانند کوفه به عنوان مرز حکومت جهانی موعود، می تواند پاسخگوی بخشی از این پرسش باشد.
دانستن آنچه برای زائر ضرورت دارد، فهم حقیقت رابطه اجتماعی اربعین است که باید مورد مطالعه و تحلیل و آنالیز قرار گیرد.
رابطه میزبان و زائر در حماسه اربعین، اگرچه تا حدودی شبیه رابطه اجتماعی اصحاب الحسین و یا اصحاب المهدی است، ولی ناظر به کوتاهی آن تجربه ها و یا عدم تحقق آنها، بهترین زمینه برای فهم و تحلیل و تفسیرش به اصحاب النبی و مدینه النبی بازمی گردد.
پس از آن که پیامبر به مسلمانان مکه دستور هجرت به مدینه را داد، آنان به علت آزار و اذیت قریش به ناچار دست خالی با همراه خانواده راهی مدینه شدند. این در حالی بود که مردم مدینه هم تحت تأثیر اسلام و عهدنامه خود
ص:101
با پیامبر متعهد به یاری مسلمانان شده بودند. پس به تدریج مدینه النبی شکل گرفت، متشکل از دو گروه مهاجر و انصار.(1) براساس تعالیم دینی/ قرآنی خیلی زود فضایی در شهر مدینه ایجاد شد. بیشتر مسلمانان در این شهر درب منازل خود را به روی نیازمندان محروم اما علاقه مند به دین اسلام باز کردند. بدین گونه مدینه شهری شد متشکل از دو گروه مهاجر و انصار. مهاجری که چون پا در سفر گذاشته بود هیچ نداشت و انصاری که تعهد یاری داده بود پس هرچه داشت در طبق اخلاص گذاشت. این رویداد، حکایت رابطه زائر و خادم در حماسه اربعین است:
بر این اساس برای فهم چگونگی پیدایش حس خدمت و ایثار، باید به بازخوانی اصل اخلاقی و مسئله اجتماعی نصرت و اخوت در مدینه النبی پرداخت.
در منابع تاریخی در این زمینه و در وصف انصار چنین نوشته شده که:
«آنان دارایی خانه خود را در اختیار مهاجران قرار می دادند و آنان را در محصولات کشاورزی خود شریک کرده و برخی از آنان زمین های پیرامون منازل مسکونی خود را به پیامبر9 بخشیدند.»(2) و برای تحکیم این روابط انسانی متعالی که ریشه در قرآن و اسلام داشت(3) پیامبر9 در همان سال اول
ص:102
هجرت در مدینه برنامه عقد اخوت (پیمان برادری) را به اجرا می گذارد(1) و بین مهاجر و انصار پیمان برادری می بندد. هدف از این طرح رفع یک دغدغه مهم در آغاز پیدایش جامعه اسلامی بود؛ چراکه از مهم ترین دغدغه های پیامبر9 در آغاز پیدایش مدینه النبی، چگونگی برقراری عدالت اجتماعی در میان مسلمانان بود. لازمه پدیدار گشتن چنین عدالتی، از یک سو برافتادن تضادهای طبقاتی و از سوی دیگر، ایجاد پیوندهای قرابت میان آحاد مردمان بود. به همین سبب پیامبر9 مبتنی بر نظام اعتقادی مسلمانان و باورمندی برجهان آخرت و...، طرح اجتماعی پیوند برادری دینی بین مهاجر و انصار را به عنوان راهکاری عملی برای شکل گیری برادری و برابری میان همه مسلمانان برقرار ساخت.(2) بدین گونه به جای نظام قبیله ای، نژادی، زبانی و یا...، نظام برادری دینی و ایمانی بین مسلمانان حاکم گردید.
در این طرح دامنه تعهدات مؤمنانه، به حوزه های اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی کشیده شد تا درنهایت به تواند بسترهای تحقق عدالت اسلامی فراگیر را در جامعه محقق سازد.
نکته مهم در این طرح، نبودن هیچ گونه فشار و یا تهدیدی در مقام اجرای این طرح است و فقط تعهد ایمانی طرفین ضامن اجرای آن است. پس در راستای اصول اخلاقی صداقت و اعتماد و امانت و... که همگی ریشه در ایمان توحیدی فرد مسلمان داشت این طرح اجرایی می گردد.
ص:103
البته این تجربه نبوی در جامعه اسلامی، اولین تجربه ای بود که می بایست در بستر امامت نهادینه و گسترش یابد. ولی خط خلافت و جریان سقیفه با بازگرداندن ارزش ها و معیارهای جاهلی آن را ناکام گذاشت.
لذا همین جا بود که بازگرداندن این نظام اخلاقی/ اجتماعی همیشه آرزو و بلکه جزو برنامه های تبلیغی امامان شیعه قرار گرفت. تا بدان جا که آنان حتی مبنای جامعه المهدی را همین الگوی برادری مدینه النبی معرفی کردند. البته این نظام را منحصر به دوران ظهور نکردند و از تمامی مدعیان انتظار زیستی این وضعیت را مطالبه کردند. نمونه ای از روایات اهل بیت در این زمینه چنین است:
جایگاه اخوت و ایثارگری اقتصادی در نظام سازی شیعی
معرفی اخوت دینی درزمینه اقتصادی به عنوان نشان فراگیر تشیع
«امام باقرعلیه السلام به یکی از شیعیان خود به نام اسماعیل فرمود: ای اسماعیل! آیا در میان مردمی که می زیستی، این برنامه وجود داشت که اگر فردی عبا و روپوش نداشت و نزدیکی از برادرانش عبایی اضافی وجود داشت، آن را به برادر نیازمندش رد کند تا او هم از نداری بیرون آید؟ اسماعیل می گوید: خیر.
امام فرمود: اگر فردی از آنان پیراهن اضافی داشت، آیا آن را برای برادر نیازمندش می فرستد؟
اسماعیل می گوید: خیر. امام با دست بر زانو می زند (و با ناراحتی) می فرماید: آنان برادر نیستند.» (1)
«در روایت دیگری امامعلیه السلام می فرماید: آیا شما به گونه ای باهم یکدل هستید که یکی از شما دست در جیب دوست خود فروبرد و آنچه لازم دارد بردارد؟ (و از سوی دوستش مورد اعتراض قرار نگیرد؟) حاضران گفتند: خیر، ما این چنین نیستیم. امام فرمود: پس شما آن گونه که فکر می کنید برادر نیستید.»(2)
ص:104
معرفی اخوت اقتصادی به عنوان شاخصه دوران ظهور
درباره نشان ظهور چنین می فرمایند:
«هنگامی که قائم ما قیام کند، دستش را بر سر بندگان می گذارد و عقول آن ها را با آن کامل و افکارشان را پرورش داده تکمیل می کند.»(1)
و می فرماید:
«در دوران ظهور امام زمانعلیه السلام دل های امت پیامبر9 پر از بی نیازی می شود، یعنی همه قلبا احساس بی نیازی می کنند و عدل امام زمانعلیه السلام همه جا گسترش می یابد تا این که دستور می دهد تا منادی در میان جمعیت ندا کند که هرکسی هر چه احتیاج دارد بیاید و بگیرد، هیچ کس بلند نمی شود بگوید من احتیاج دارم غیر از یک نفر، او بلند شده می گوید، من احتیاج دارم، این یک نفر که بلند شده مال را می گیرد بعد پشیمان شده می گوید می خواهم چه کنم، همان را برمی گرداند»(2)
حضرت علیعلیه السلام از پیامبر9 نقل کرده است: «زمانی که امام زمانعلیه السلام بیاید اموال (بیت المال) روی هم انباشته شده است، بعد کسی به امام زمانعلیه السلام خطاب می کند من احتیاج دارم. حضرت می فرماید: برو بگیر، او هم به قدر احتیاج خود می گیرد.»(3)
پس در حقیقت واقعیت ماجرای اربعین در احیای سیرتی فراموش شده است که گستره ای زمانی از مدینه النبی تا مدینه المهدی دارد.(4) و آن سیرت همان حاکمیت اخلاق توحیدی به جای اخلاق سودجویانه، فردگرایانه و دنیاخواهانه... است. در این نظام هر فرد یک سال تلاش می کند تا بیشترین
ص:105
درآمد و منفعت را داشته باشد، ولی نه باهدف سود، لذت، رفاه فردی و یا خانوادگی بیشتر، بلکه باهدف خیررسانی جمعی بیشتر به جامعه ایمانی و یا علاقه مندان به مؤمنان است آن هم در یک فضای جمعی از ایثار و اخلاص، که گویا همه مسابقه سرعت در خیرات گذاشته اند.
البته گمان نشود که در مدینه النبی الگویی جامع از این همگرایی ایمانی/ اخلاقی در رفتار اقتصادی با هدف نشر اسلام به صورت فراگیر ایجاد شد. بلکه پیامبر تنها بسترهایش را فراهم نمود. نقطه اوج و خالصانه این مدل، در زندگی حضرت علیعلیه السلام و حضرت زهرا3 شکل گرفت.(1) پس فرایند اقتصاد ایثار محور بدین گونه است:
پس از سقیفه و نابودی این طرح با احیای جاهلیت، امام حسینعلیه السلام در طول قیام خود سعی نمود که این سنت و سیرت را در کاروان همراه خود
ص:106
در محدوده اهل بیت و اصحاب بازسازی کند، ولی عمر این خیمه حسینی تنها تا عصر عاشورا بود.
این در حالی است که طبق یک جمله و فراز مهم از زیارت اربعین، بازتاب حماسه حسینی، بستر سازی برای جاهلیت زدایی (و احیای سنت های اسلامی) است:
«وَ بَذَلَ مُهْجَتَهُ فِیکَ لِیَسْتَنْقِذَ عِبَادَکَ مِنَ الْجَهَالَةِ وَ حَیْرَةِ الضَّلالَةِ»[
همچنین دیگر ائمه هم پس از عاشورا تنها براساس ارزش های عاشورایی توانستند به احیای تشیع بر همان اساس بپردازند. پس سنت های اربعینی، مبانی معرفتی و پیشینه، پشتوانه تاریخی شیعی است که در جوامع شیعی کمرنگ شده بود و در بستر حماسه اربعین در قالب نظام سازی اجتماعی جدید (فراتر از نظام های اجتماعی شیعیان در کشورها و مناطق و نژادها) احیاشده و به جهانیان معرفی می گردد.
پس واقعیت رفتارهای شگفت اربعینی، برآمده از مبانی تاریخی شیعی است که در عاشقان حسینی در سه ساحت وجودی او(1) نمود و بروز یافته است:
تحلیل رفتار میزبانان اربعین
انگیزه
رفتار
هدف
تلاش برای بازسازی مدینه النبی(2)
سعی در مدل سازی برای سبک زندگی اربعینی:
ارائه خدمات خالصانه به میزان ان درک و فهم و به میزان دارائی و توانی که در یک سال گذشته به دست آورده
به آرزوی رسیدن به مدینه المهدی(3)
ص:107
بنابراین، همان گونه که اربعین حدفاصل عاشورا و ظهور است، تجربه کوتاه و متعالی (و گذرای اخلاق و جامعه اربعینی هم چون ابر بهاری) حدفاصلی بین دو مدینه فاضله است. مدینه فاضله مبنا (شهر پیامبر) و مدینه فاضله مقصد (شهر مهدی).
بدین جهت است که وقتی زائر در فضای اربعین گام می گذارد، فضایی سراسر بهشتی و معنوی همراه با ارزش هایی متعالی می بیند، مانند:
رفتار
کارکردهای اخلاقی/سلوکی
میلیون ها زائر آواره بیابان و دور از زندگی و شغل و... و در فضایی جدید اما همراه با رضایت و آرامش
تمرینی برای بازسازی جامعه ایمانی و دینی
تجربه فرهنگ شیعی بیرون از تعلقات منطقه ای و نژادی و محلی
تمرین تمرکز سازی اراده ایمانی فارغ از تعلقات نژادی و محلی
روابط اجتماعی تنها بر دوگانه خادم زائر
از بین بردن تمامی تعینات اعتباری و توهمی دست پاگیر در زندگی جمعی و تعریف انسانی ترین و ساده ترین رابطه آسمانی
تقدیم هرچه که هست حتی از سوی فقرا
تمرین انفاق باهدف رشد توکل و توسل مبتنی بر اعتقاد به سنت های جاری در اقتصاد دینی
هم فعال و نقش آفرین (موقع پیاده روی) هم تماشاگر (موقع استراحت یا موقع تماشای دیگر زائران در حین حرکت)
دوران خاطره سازی (جاذبه های اربعینی) بر محور همگرایی دینی
همه متمرکز
پیاده روی و تحقق آن به بهترین صورت
نمادی برای حرکت از گذشته به آینده
تمرین همگرایی بر هدفی واحد و متعالی
اصرار همه به سبک باری و فراغ بال برای پیاده روی
فرار از تعلقات روزمره و تمرین آمادگی برای دین یاوری در هر شرایط و وضعیتی
فرار از شلوغی های آخرالزمانی مدرن و... و بازسازی و تجربه سبک زندگی دینی/ شیعی
ص:108
فضای جمعی و خدمات جمعی
تلاش برای ایجاد یک آرمان مشترک حداکثری
تربیت تعاون اجتماعی
پارادوکس: خستگی اواخر مسیر اما عشق ادامه راه
تمرین ثبات و استقامت جمعی و مسابقه در عشق ورزی
مشاهده خود در جمعیت:
سعی درگذر از فردا نیت به جمع ایمانی بر محور ولایت
احساس دعوت شدن در جمع خوبان
ایجاد فرهنگ امید جمعی
اهتمام به مناسک عبادی
پالایش شدن از معبر تقرب و بندگی و البته تقربی که در جمع و در کنار خوبان و در فضاهایی کاملاً نورانی و معنوی و متعالی است
شعارها و نمادهای صوتی و بصری
درک هویت شیعی و حسینی بودن در کانون حماسه و ایجاد فضای رقت قلب و تقویت عاطفه (و تسهیل سلوک تطهیری و توسلی)
حضور انبوه زن و مرد و کوچک و بزرگ در فضایی امن و سالم
تمرین عفاف و حیا و ادب ورزی در عظیم ترین تجمع بشری
تمرین ورزی حقوق اجتماعی مبتنی بر ایثار
پس اربعین با فضایی آکنده از بنیان های سالم اقتصادی سعی می کند پاک ترین سرمایه ها را به میان بیاورد. وقتی از بنیان دنیوی یک تجمع درست شد، در این شرایط فضایی سراسر معنوی و قدسی ایجاد می گردد تا زائر به سیر و سلوک برسد، آن هم سلوکی همراه با احساس هایی متناقض تا او را کاملاً به هم ریخته و از او انسانی جدید خلق کند:
ص:109
در جمع بین این احساس های متناقض و درگیری های درونی که نه در خلوت و زهد صوفیانه، بلکه در ضمن سلوک جمعی سوگواران حسینی رخ می دهد، به تدریج زائر فرایند گذر از _من به ما_ و نزدیک شدن به فضای اصحاب و یاوران دیروز و آینده اهل بیت (و حتی خادم) را تجربه می کند و سبک زندگی اربعینی شکل می گیرد.
سبک زندگی اربعینی
باخدا
از مشاهده آثار و آیات او در حماسه اربعین
تا درک فاصله هایش با حق تعالی و تمرین استغفار و تطهیر
و تلاش برای تمرین بندگی و تقرب جوئی دوگانه (تقرب با گریه حسین به خدا و تقرب به حسین با عبودیت و عبادت ورزی)
تلاش برای بازسازی معرفتی و گرایشی، باهدف کسب آمادگی برای زندگی ایثارگرایانه
و اهتمام به بازگشت به دین ورزی جامع
با خود
خلوت و بازنگری در خود خصوصاً پس از مشاهده انواع عاشقان حضرت با رفتارهای مبتنی بر اخوت و ایثارگری شگفت
تلاش برای تطهیر و پاک سازی از توهمات و اعتبارات آخرالزمانی و ارزش های جاهلیت مدرن
و درنهایت گذر و گذار از خود برای رسیدن به هویت جمعی
تلاش برای فاصله گیری از تنبلی ها و کسالت ها و سستی ها و رسیدن به تلاش گری فراگیر
ص:110
با خود
خلوت و بازنگری در خود خصوصاً پس از مشاهده انواع عاشقان حضرت با رفتارهای مبتنی بر اخوت و ایثارگری شگفت
تلاش برای تطهیر و پاک سازی از توهمات و اعتبارات آخرالزمانی و ارزش های جاهلیت مدرن
و درنهایت گذر و گذار از خود برای رسیدن به هویت جمعی
تلاش برای فاصله گیری از تنبلی ها و کسالت ها و سستی ها و رسیدن به تلاش گری فراگیر
با ولیّ خدا
امام شهید
گریه و حزن بستری برای توسل و تحول
امام غائب
از یادکرد پیوسته تا تلاش برای عهد و پیمانی که در طول سفر آن را نهادینه می سازد
با مردم
خادمان
احساس شرمندگی و ابراز تشکر و تلاش برای تعاون
اهتمام به کارگروهی، همکاری در انضباط اجتماعی
دیگر زائران
تلاش برای شناخت و اهتمام به رعایت حقوق و توجه به ارتباط گیری و طراحی برنامه اخوت و نظرت فراگیر جهان شیعی
بازماندگان
یادکرد و دعا و نیابت و تلاش برای بسترسازی برای زیارت مجازی آنان و بردن سوغات های ارزشی اربعینی
بازتاب ها
بازسازی سبک زندگی جدید بر بنیان یادکرد همیشگی امام شهید، پیمان بستن با امام غائب، بازشناسی سالیانه جغرافیای تشیع و محبان، و رسیدن به تلاش حداکثری برای بازنشر ارزش های عاشورایی در محدوده استعدادها و توانمندی ها (و برنامه ریزی برای توان افزایی روزآمد)
ص:111
بر بستر این سلوک فردی/ جمعی (وحدت در عین کثرت و کثرت در عین وحدت) است که زمینه ها برای پیدایش جامعه و جغرافیای حقیقی شیعه و همچنین عاشقان و دوستداران امام حسینعلیه السلام از غیر شیعیان فراهم می گردد ودر آرزوی تحقق جهانی ارزش های «عاشورایی، اربعین، مهدوی» منتظر ظهور فرزند اویند. شایسته است که این حضور به صورت خانوادگی صورت بگیرد.(1)
و زمینه ها برای جهانی سازی ارزش های عاشورایی فراهم می گردد. ارزش هایی که در سه سطح شیعی، اسلامی، جهانی؛ ظرفیت بروز و نمود خواهند داشت:
اربعین در جهان اسلام
جهان اسلام امروزه با نزدیک به 2 میلیارد جمعیت و جغرافیایی به گستره ای از اقیانوس اطلس تا هیمالیا و قرار گرفتن در مناطق سوق الجیشی دنیا و بر روی ثروت های طبیعی فراوان و سرمایه اجتماعی بی نظیر، می توانست مدعی اول تمدن سازی باشد. ولی متأسفانه امروزه انحطاط کشورهای اسلامی موجب سخریه جهانیان شده است. به واسطه تهاجم فرهنگی غرب و تبلیغات آن ها به جای اندیشه اسلامی، اندیشه ناسیونالیستی و ملی گرایی (عربی، ترکی، ایرانی و...) و یا غرب زدگی و یا در نهایت اسلام التقاطی بر جهان اسلام حاکم شده است.(2) در این شرایط تنها راه پیش روی جوان مسلمان برای دین داری اسلامی، گرایش به وهابیت و جریان های تکفیری است. ولی این گرایش، نه با اسلام راستین و نه با فطرت و نه با دنیای متجدد قابل جمع نیست.
ص:112
بدین جهت امروزه در جهان اسلام جمعیتی عظیم از جوانان وجود دارند که دچار حیرت و سرگردانی در کنار علاقه مندی به اسلام هستند.(1)
این واقعیت البته جهان سلطه را واداشت که در این سال ها در قالب اجرای طرح بهار عربی به تغییر و تحول ظاهری در برخی کشورهای اسلامی بپردازد تا مبادا با خیزش جوانان مسلمان روبرو شود، ولی این خیزش ها برخلاف تصور آنان به جای سکولاریسم و یا غرب گرایی، شناسنامه و رویکردی اسلامی از خود نشان داد:(2)
شناسنامه بیداری اسلامی در جهان عرب
ابعاد و شاخص ها
نمودها و رویکردها
جغرافیا
جغرافیای عرب مسلمان، مرکب از کشورهای گوناگون عقب مانده و یا نفتی که اگرچه سرانه درآمد آن ها هم بالا باشد اما از جهت نظام سیاسی، اجتماعی و فرهنگی دارای جوامعی ایستا و بی تحرک و خفقان زده بوده، و نظام سیاسی آن ها هم سلطنتی و یا دمکراسی سلطنت زا بود و از جهت شکل دهی جامعه ای پویا و بانشاط و نظام تمدنی سازی که در دنیا عرض اندام کند دور بودند.
اندیشه
دین حاکم در این کشورها اسلام سنّتی و با قرائت سنّتی افراطی بود که بر اساس آن اصل امنیت در برابر اصل عدالت قرار می گیرد و با تنزل اصل اطاعت مطلق از خلیفه عادل؛ به لزوم اطاعت از هر حاکمی اگرچه فاسق و ظالم باعث رکود و رخوت مذهبی در جامعه شده بود.
اما جوانان جامعه در ترکیب کسب تحصیلات جدید و مشاهده اسلام انقلابی؛ به ساختارشکنی این اندیشه پرداختند.
نیروی اجتماعی و منابع انسانی
جوانان مسلمان این جوامع که در اوج هیجان و نشاط بودند و با مشاهده عقب ماندگی و رکود داخلی خود در برابر نشاط دیگر بخش های جغرافیایی جهان اسلام دیگر نمی توانست سکوت و سکون را تحمل کند.
واکنش نهادهای دینی سنتی و احزاب اسلامی
نهاد ها و حوزه های سنتی دینی و به ویژه سلفی تا آخرین لحظات یا منزوی بوده و یا با صدور فتواها طالب آرامش بودند و بعضاً در دقایق آخر اعلان همراهی نسبی و یا اعلان تبریک داشتند و حتی پس از پیروزی هم نشانی برای خروج از فضای بسته و سنتی خود نشان ندادند. ولی احزاب اسلامی که ابتدا مرده بودند با آشکار شدن نشانه های پیروزی به سرعت به میدان آمده و سعی در خوشه چینی کردند
ص:113
واکنش نهادهای دینی سنتی و احزاب اسلامی
نهاد ها و حوزه های سنتی دینی و به ویژه سلفی تا آخرین لحظات یا منزوی بوده و یا با صدور فتواها طالب آرامش بودند و بعضاً در دقایق آخر اعلان همراهی نسبی و یا اعلان تبریک داشتند و حتی پس از پیروزی هم نشانی برای خروج از فضای بسته و سنتی خود نشان ندادند. ولی احزاب اسلامی که ابتدا مرده بودند با آشکار شدن نشانه های پیروزی به سرعت به میدان آمده و سعی در خوشه چینی کردند
ریشه ها
ظلم و ستم و تبعیض های اقتصادی و اجتماعی، عقب ماندگی های فنّاورانه، رکود سیاسی و اجتماعی، همراهی ارباب سلطه در این کشورها با نظام سلطه جهانی به جای اسلام انقلابی.
بازتاب ها
_ گسترش سریع این جریان به سراسر جهان عرب مسلمان و تبدیل شدن آن به یک اپیدمی ثابت اجتماعی، ولی جریانی که ریشه نداشت و از نعمت رهبری دینی هم محروم بود و درنهایت جز حیرت و سرگردانی بیشتر نیفزود.
در این شرایط وقتی جهان سلطه، گرایش های قوی اسلام گرایی عجین با صهیونیست ستیزی را در این تحولات مشاهده کرد، به سرعت تلاش کرد تا با بازی دادن برخی احزاب اسلامی و بازخرید مهره های سنتی و ایجاد بحران های اقتصادی و... دوباره نظام های سکولار و یا افراطی را (با بازتولید داعش به جای القاعده) به جهان اسلام بازگرداند.(1)
در این شرایط که از یک سو جهان غرب و سران مرتجع به اختناق دامن می زنند و از سوی دیگر تکفیری های افراطی آبروی اسلام می برند، ناگهان حماسه عظیم اربعین در جهان تشیع رخ می دهد. حماسه ای که برخلاف تصور اولیه، تنها شیعی نیست. بلکه در کنار اهل کتاب، جمع قابل توجهی از اهل سنت عراق و ایران و... درآن شرکت می کند. چراکه احساس می کنند این حماسه احیاگر همان ارزش های اسلامی فراموش شده آنان در مدینه النبی است. چراکه در این حماسه فقط شعائر و شعارهای اسلامی/ انسانی می بیند
ص:114
که فقط در صدر اسلام شاهدش بوده است. درعین حال به جای جمعیت راکد و ساکت و افسرده غیرشیعی (که در جهان غیرشیعی در جای جای جهان اسلام چون آبی راکد...)، انبوه عاشقان اهل بیت را بانشاط و سرزنده و پویا و فعال و در اوج ایثار و اخلاص می بیند. در این شرایط است که آنان هم ناخودآگاه به اقیانوس فضایل اربعین کشیده می شوند. و این وضعیت باعث شده که عدو شود سبب خیر اگر خدا بخواهد. بدین معنا که در فضای سانسور شبکه های غربی و عربی نسبت به اربعین و در فضای سیمای خشن و وارونه داعش و القاعده و وهابیت از اسلام، او با به مقایسه بین حماسه اربعین و مدعیان سلفیت و وهابیت می پردازد:
موضوع و شاخص
حماسه اربعین
سلفیت (وهابیت و داعش و...)
نگرش و ارزش
دیدن گذشته ولی حرکت به سوی آینده
گذشته گرایی افراطی
سیاست
ذلت گریزی و عزت طلبی
نظام سیاسی ظلم پذیر و ذلیل ساز
شهادت
باهدف دفاع در برابر دشمن
باهدف کشتار و نابودی همه انسان های غیرسلفی
رویکرد اخلاقی
بازسازی مدینه النبی بر اساس نهایت ایثارگری و هم گرایی و نشاط اجتماعی
تعصب و تحجر در و کشتن ارزش ها و گرایش های فطری و تبدیل سازی دین داران به مقلدان توخالی مناسک دینی
نظام اجتماعی
پذیرش هر کس که جذب ارزش های مکتب اهل بیت شود حتی اگر شیعه یا مسلمان نباشد
طرد و نفی مسلمانان غیرسلفی به اتهام شرک و ارتداد و تعامل با جهان غرب با ادعای اهل کتاب بودن
سیمایی که از اسلام نشان می دهد
نهایت ارزش های اخلاقی و فطری انسانی در بزرگ ترین تجمع انسانی و خلق عظیم ترین نظام ایثار و انفاق و اطعام جهانی
نهایت وحشی گری و اوج خشونت و سیاهی و کشتار و تحقیر انسانیت
ص:115
در این شرایط، دوگانه هراسی غرب و وحشی گری مدعیان اسلام گرایی، که زائران اربعین حسینی می توانند مهم ترین مأموریت و رسالت تاریخی خود را در جهان اسلام ایفا کرده و با تبلیغ جاذبه های اسلامی اربعین/ مهدویت که مبتنی بر مدینه النبی است به جذب جوانان و مسلمانان سرخورده در جهان اسلام بپردازند. با نمایش ارزش های اجتماعی تجمع اربعین به بیداری اسلامی یاری رسانده و با معرفی معیارهای دشمن شناسی، به بصیرت افزائی جوانان مسلمان پرداخته و مبتنی بر ارزش های حماسه و شهادت جریان و جبهه مقاومت در منطقه را تقویت نمایند.
برخی ارزش های مشترک عاشورا / مهدویت که در بستر اربعین می تواند برای جوانان بیداری اسلامی مورد تأکید و تبلیغ بیشتر قرارگرفته و به جاذبه آفرینی بیشتر برای جوانان مسلمان منجر شود چنین است:
شاخص ها
بازخوانی
حضور جوانان
_ بیشتر یاران امام حسینعلیه السلام در کربلا (خصوصاً بنی هاشم ) و بیشتر یاران امام مهدی[ به هنگام ظهور جوانان هستند، در حماسه اربعین هم جوانان نقشی بارز دارند. همان گونه که در مدینه النبی هم بیشتر مسلمانان جوانان بودند. پس نمایش جوانان اربعینی با دوبال سرخ و سبز می تواند برای جوانان مسلمان الگوساز و جاذبه آفرین باشد
ارزش های اخلاقی
اربعین بزرگ ترین تجمع اخلاقی و انسانی بشری است. که بزرگ ترین تجربه ایثار و انفاق بشری را به نمایش گذاشته است. و این اتفاق نه بر بنیان ارزش های سکولار و حقوق بشر بلکه بر بنیان تعالیم اسلامی است. بدین جهت اربعین می تواند زمینه ای برای باورمندی به اسلام به عنوان برنامه ای برای هدایت و نجات و تمدن سازی باشد.
روح آینده گرایی در جامعه
آینده گرایی مبتنی بر ارزش های اسلامی (و فلسفه تاریخ اسلامی) مهم ترین بن مایه مهدویت اسلامی است که می تواند جایگزین تفکر وهابی _ سلفی شود، این آینده گرایی بر بنیان تجربه اربعین (که خود حرکت پیشرو نسبت به عاشورا است) حلقه مفقوده برای اندیشه ورزی جوان تحصیل کرده و اندیشمند در جهان اسلام است.
ص:116
تلاش برای زمینه سازی
در اسلام غیر شیعی اصولاً زمینه سازی معنا ندارد. و سلفی گرایی هم الزاماً به جامعه عدالت محور و اخلاق گرا منجر نمی شود. ولی در حماسه اربعین با تعریف درست مهدویت اسلامی، تک تک زائران به پیاده سازی شعائر حسینی/ مهدوی در تجمع اربعینی دعوت می شوند. همین می تواند به پرسش گری و بازخوانی دوباره متون اسلامی منجر شده و اسلام سنتی را از تحریف ها رهانیده و...
ارزش های دشمن شناسی و ظلم ستیزی
جوان مسلمان از وحشی گری های غرب و صهیونیسم خسته شده است ولی صلح طلبی سران عرب باعث سردرگمی او شده است، این در حالی است که تبلیغ ارزش های عاشورایی/ مهدوی بر بستر اربعین فضای بصیرت زائی را فراهم ساخته و در این شرایط جوان مسلمان می تواند احیاگر روحیه مبارزه او علیه نفاق اسلامی و صهیونیست بین الملل باشد
در قرن بیستم پس از ناکامی و فروپاشی کمونیسم، جهان غرب با خلأها و بن بست های درونی خود مواجه شد و از موج فزاینده اسلام گرایی در غرب دانست که تنها جبهه فرهنگی و تمدنی رقیبش اسلام است. در این شرایط آنان با طراحی جریان های تکفیری تلاش کردند جریان اسلام هراسی را در دنیا ایجاد کرده تا شاید اسلام از چشم جهانیان بیفتد. در این راستا هم جریان های تکفیری کمک های بسیار به آن ها کردند.
از میان خرابه های ظلم صدامیان و تجاوزگری استعمار و استکبار، ناگهان حماسه اربعین درخشیدن گرفت و هرسال بر فروغش افزوده شد و هر غیرمسلمانی که اربعین را از نزدیک تجربه کرده در کنار ارزش های اخلاقی آن، بیشتر از بازگشت به انسانیت خود در بستر سلوک اربعینی متأثر شده بود.
رویدادی که قرآن نیز بدان اشاره دارد، انسان را فطرتاً دین دار می داند.(1) و مهم ترین مانع برای پذیرش دین حق را در آدمی، زنگار گرفتن فطرت و
ص:117
قساوت قلب به واسطه بسته شدن گوش و چشم (ابزار معرفت) می داند.(1) بدین جهت اگر ابزاری باشد که حجاب را از ابزار معرفت زدوده و قلب آدمی را بلرزاند، زمینه های احتمالی برای هدایت فراهم می گردد.(2)
حضور در حماسه اربعین در دنیای مدرن، فریبنده و مسخ کننده معاصر، بزرگ ترین فضا برای بازگشت به خویشتن است. اربعین مانند تمرین های ریاضتی یوگا و ذن و عرفان های عجیب و غریب شرقی و غربی و... نیست که در تنهایی و فردگرایی، آدمی را به از خودبیگانگی بکشاند یا او را به برگه ها و قالب ها سرگرم کند؛ بلکه اربعین با عجین سازی مظلومیت های عاشورایی با آرمان های فطری (مهدویت فطری) زمینه برای فعال سازی موازی عاطفه و عقل آدمی را برای سالک/ زائر خود فراهم می سازد. یعنی سالک و زائر اربعین ابتدا با گریه ها و حزن های مقدس فردی/ جمعی در طول پیاده روی، به تدریج تطهیر یافته و سپس در فضای هم گرایی اجتماعی و انسانی خود زمینه های تفکر برایش فراهم می شود و این فرایند تطهیر و تفکربرانگیزی همزمان خصوصیت طبیعی سلوک اربعینی است.
بدین جهت با نشر فرهنگ اربعین می توان بسیاری از قلوب آماده را در گستره جهانی جذب کرد. شاهد این مدعا گزارش ها از حضور انبوه غیرمسلمانان در مراسم اربعین و جاذبه های اربعین اخلاقی و انسانی اربعین برای آن ها است. اتفاقاً این امر یکی از سفارش های امامان معصوم به شیعیان است که آنان را به لزوم جاذبه آفرینی برای تشیع با عمل به جای گفتار تشویق می کردند.(3)
ص:118
البته تصور نشود که این مدعا با شعار «اربعین نشان تشیع» در تضاد است؛ چراکه شکی نیست اربعین نشان رفتاری شیعه است و بزرگ ترین نشان تشیع است. چرا که اربعین امروزه بزرگ ترین ظرفیت تبلیغی شیعی است که می تواند در برابر تمامی تبلیغات منفی جهان رسانه ای استکبار بدرخشد.
ص:119
ص:120
کتاب نامه
1.قرآن الکریم.
2.مفاتیح الجنان.
3.نهج البلاغه.
4.ابن قولویه، کامل الزیارات: نجف، دار المرتضویة، 1356 ق.
5.نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام، تهران، 1398 ه_ ق.
6.حر عاملی، محمد حسن، وسائل الشیعه، داراحیاءتراث عربی، بیروت بی تا.
7.مجلسی، محمد باقر، بحار النوار، بیروت، الموسسه الوفاء، 1403ق.
8.دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، دانشگاه تهران.
9.آشتیانی، محسن، اسرار عدد چهل در قرآن و روایات، انتشارات فقیه، 1379.
10. شیخ صدوق، ابن بابویه قمی، محمد بن علی بن الحسین، خصال، قم، نشرالاسلامی، 1426ق.
11. محدث نوری، مستدرک الوسائل، بیروت، موسسه آل البیت، 1408ق.
12. ورام بن ابی فراس حلی، تنبیه الخواطر معروف به مجموعه ورام، مشهد مقدس، آستان قدس رضوی، بنیاد پزوهشهای اسلامی.
13. احسائی، ابن ابی جمهور، عوالی اللئالی، قم، نشر سیدالشهدا، 1403 ق.
14. احمد بن ابی یعقوب، یعقوبی، تاریخ یعقوبی، بیروت، دارصادر، 1379ق.
15. اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمه، نشر رضی، قم 1421 ق.
16. کاشف الغطاء، شیخ جعفر، کشف الغطاء، قم، بوستان کتاب، 1380.
17. شیخ صدوق، ابن بابویه قمی، محمد بن علی بن الحسین، عیون اخبار الرضا، بیروت موسسه الاعلمی للمطبوعات، 1403ق.
18. کلینی الرازی، محمد بن یعقوب، الکافی، بیروت دارالکتب الاسلامیه، 1375ق.
ص:121
1. شیخ صدوق، ابن بابویه قمی، محمد بن علی بن الحسین، الجعفریات، تهران، نشر نینوا.
2. نمازی شاهرودی، شیخ علی، مستدرک سفینة البحار، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1385.
3. شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، تصحیح حسن موسوی خرسان، نجف، 1985م.
4. شیخ صدوق، کتاب من لایحضره الفقیه، تصحیح: علی اکبر غفاری، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چ: دوم، 1413ق.
5. محمد بن علی بن شهرآشوب مازندرانی، مناقب آل ابی طالب، بیروت، دارالاضواء1405ق.
6. قمی، شیخ عباس، سفینةالبحار، تهران، اسوه، 1422ق.
7. طبرسی نوری، میرزا حسین، النجم الثاقب، قم، مسجد جمکران، 1380 ش.
8. موسسه دائره المعارف الفقه الاسلامی، دانشنامه جهان اسلام.
9. رضوانی، علی اصغر، موعود شناسی و پاسخ به شبهات، مسجد مقدس جمکران، قم، 1388.
10. سید بن طاووس، مصباح الزائرف موسسه آل البیت، قم، 1416 ق.
11. ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق، تحقیق: علی شیری، دار الفکر، لبنان.
12. ذهبی، شمس الدین، تاریخ الاسلام، تحقیق عمر عبد السلام تدمری، بیروت، دارالکتاب العربی، ط الثانیة، 1413/1993.
13. طبرانی، ابوالقاسم، المعجم الکبیر، بیروت دار التراث العربی، 1404ق.
14. هیثمی، علی بن ابی بکر، مجمع الزوائد، دارالکتب العلمیه، لبنان، 2001 م.
15. مزی، یوسف، تهذیب الکمال، تحقیق بشار عواد، موسسه الرساله، لبنان، 1983 م.
16. مقریزی، تقی الدین، امتاع الاسماع، تحقیق النمیسی، دار الکتب العلمیه، لبنان 1999م.
17. ذهبی، شمس الدین، سیر أعلام النبلاء، تحقیق شعیب ارنووط، موسسه الرساله، بیروت، 1401 ق.
18. بیهقی، ابوبکر، دلائل النبوه، دارالنفایس، بیروت، 1412 ق.
19. شیخ طوسی، محمد بن حسن، امالی، قم اندیشه هادی، 1388 ش.
20. قمی، عباس، الکنی والالقاب، تهران، مکتبه الصدر، 1368 ش.
21. افاق الحضاره الاسلامیه سال پانزدهم بهار و تابستان 1391 (1433 ه.ق).
22. بستانی، پطرس، دائره المعارف، دارالمعرفه، لبنان.
23. قاضی طباطبایی، تحقیق درباره روز اربعین حضرت سیدالشهداء7، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات، 1383.
ص:122
1. جعفریان، رسول، اربعین، تهیه شده در معاونت امور فرهنگی، مدیریت آموزش، تهران، نشر مشعر، 1390.
2. عندلیب همدانی، محمد، مجله فقه اهل بیت [1]» تابستان و پاییز 1391، سال هجدهم شماره 70 و 71 [2].
3. ابن اثیرجزری، الکامل، دارصادر، بیروت، 1385ق.
4. الشریف المرتضی، سیدابوالقاسم علی بن حسینی الموسوی، الرسائل، قم دارالقران الکریم، 1405ق.
5. فتال نیشابوری، روضة الواعظین، قم دلیل ما، 1423 ق.
6. ابن نما حلی، جعفر بن محمد، مثیرالاحزان و منیر سنبل الاشجان، قم، مدرسة الإمام المهدی عجّل الله تعالی فرجه الشریف، 1406ق.
7. سیدرضی الدین، علی بن طاووس، اللهوف علی قتل الطفوف، نشر جهان، تهران، 1348 ش.
8. طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری باعلام الهدی، آل بیت قم، 1417ق.
9. محمد هاشم، بحرانی، مقتلالعوالم، تبریز، 1295 ق.
10. زکریا بن محمد، قزوینی، عجایب المخلوقات، مکتبه الثقافه، قاهره، مصر، 2006م.
11. شبراوی، جمال الدین، الاتحاف بحب الاشراف، قم دار الکتاب، 1423.
12. سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواص، قم منشورات الشریف الرضی، 1418ق.
13. عبدالرئوف مناوی، الکواکب الدریه، بیروت 1999 م.
14. مومن بن حسن، شبلنجی، نورالابصار، قم، رضی.
15. محمد بن صبان، المالکی، اسعاف الراغبین، مصر، 1320 ق.
16. محمد بن احمد، ابوریحان بیرونی، آثارالباقیة عن القرون الخالیة، تحقیق:اذکایی، پرویز، نشر:مرکز پژوهشی میراث مکتوب، تهران، ١٣٨٠ ش.
17. بابانیا، علی اصغر، عطیه عوفی الگوی مقاومت، فرهنگ کوثر، خرداد 1378، شماره 27.
18. سیدرضی الدین، علی بن طاووس، مهج الدعوات و منهج العبادات، دارالذخائر قم، 1411ق.
19. ابن حمزه طوسی، محمد بن علی، الثاقب فی المناقب.
20. علوان، نبیل رضا، انتشارات انصاریان، قم، چاپ سوم، 1419ق.
21. مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، ج 43، ص 66 – 67، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم، 1403ق.
ص:123
1. هدایت پناه، دانش صحابه نگاری، فصلنامه تخصصی قرآن و حدیث سفینه، سفینه49.
2. ابن سعد کاتب واقدی، طبقات الکبری، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1418.
3. ابن اثیر، اسد الغابه فی معرفه الصحابه، دار احیاءالتراث العربی بیروت، بی تا.
4. ابن حجر عسقلانی، الاصابه، بیروت دار الکتب الاسلامیه، 1415.
5. عماد الدین طبری، محمد بن ابی القاسم، بشارة المصطفی لشیعه المرتضی، نجف مکتبه الحیدریه، 1383ق.
6. سبط ابن الجوزی، تذکره الخواص، قم منشورات الشریف الرضی، 1418ق.
7. رنجبر، محسن، فصل نامه علمی _ پژوهشی تاریخ اسلام در آینه پژوهش، سال هفتم، شماره دوم، تابستان 1389.
8. علی، صفائی حائری، عاشورا، لیله القدر، قم.
9. سید علی، حسینی خامنه ای، انسان 250 ساله (سخنرانی های مقام معظم رهبری)، انتشارات: موسسه جهادی صهبا.
10. محمد رضا، حکیمی، امام در عینیت جامعه، دلیل ما، چاپ 14، قم، 1381ش.
11. شهید اول، مزار، قم موسسه امام هادی7، 1410ق.
12. علامه حلی، ، منهاج الکرامة فی معرفه الامامه، مشهد، موسسه عاشورا، 1379ش.
13. عبدالحسین، امینی، الغدیر، قم، مرکز الغدیر الدراسات الاسلامیه، 1416ق.
14. محی الدین، النووی، المجموع، دار الفکر، بیروت، 1997م.
15. جارالله، الزمخشری، ربیع الأبرار و نصوص الخبار، موسسه الاعلمی، بیروت، 1412 ق.
16. ابن قولویه قمی، کامل الزیارات، دار المرتضویه نجف، 1356.
17. شیخ مفید، الاختصاص، کنگره شیخ مفید، قم 1413ق.
18. پهلوان نژاد، محمد رضا، تحلیل متن شناسی زیارت نامه حضرت امام رضا7 بر پایه نظریه کنش گفتار، ذهن پاییز 1389 شماره 43).
19. سید محمدتقی، موسوی اصفهانی، مکیال المکارم فی فوائد الدعاء للقائم، تحقیق: مؤسسة الامام المهدی7، انتشارت مدرسه الامام المهدی7، قم، 1363ش/1404ق.
20. لطف الله، صافی گلپایگانی، ، منتخب الاثر، قم، السیده المعصومه، 1419ق.
21. . محمد بن اسماعیل، بخاری، ، صحیح بخاری، بیروت، دارابن کثیر، 1407ق.
22. ، سید محمدصادق، صدر، تاریخ الغیبة، بیروت، دار التعارف، 1412ق.
23. ابن ابی زینب، محمدبن ابراهیم بن جعفر الکاتب، الغیبه، قم، صدوق، 1376ش.
ص:124
1. شیخ حر عاملی، اثبات الهداه بالنصوص و المعجزات، اعلمی، بیروت، 1425ق.
2. محمد بن حسن، الطوسی، مصباح المتهجد، بیروت: موسسه فقه الشیعه، 1411ق.
3. طبری، محمد بن جریر بن رستم، دلائل الامامة، قم بعثت، 1413ق.
4. قندوزی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع الموّدة، قم اسوه، 1422ق.
5. ابن بابویه، ابی جعفر محمد بن علی بن الحسین، کمال الدین، مترجم پهلوان، قم، دارالحدیث، 1380ش.
6. عروسی هویزی، تفسیر نور الثقلین، انتشارات اسماعیلیان، قم 1415 ق.
7. یزدی حائری، علی، الزام الناصب فی اثبات الحجه الغائب عج، بیروت موسسه اعلمی.
8. کشی، محمد بن عمر، رجال کشی، مشهد دانشگاه مشهد، 1348ش.
9. ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، مکتبه ایه الله مرعشی، قم.
10. احمد بن یحیی، بلاذری، انساب الاشراف، دار الفکر بیروت، 1417ق.
11. دایرة المعارف بزرگ اسلامی، 1372 ش.
12. علی بن عیسی، الاربلی، کشف الغمة، بیروت دارالکتب الاسلامیه، 1401ق.
13. محمد بن الحسن، طوسی، الغیبة، قم، المعارف الاسلامیه، 1375ق.
14. احمد بن علی بن ابیطالب، طبرسی، الإحتجاج، تهران، اسوه، 1416ق.
15. اخلاقی نیا، مهدی، مقایسه اندیشه های سلفی اخوان با سلفی های جهادی/ تکفیری، فصلنامه مطالعات راهبردی جهان اسلام، ش 44، زمستان 1389.
16. البوطی، رمضان، سلفیه بدعت یا مذهب، ترجمه حسن صابری.
17. امین، ب، ساجو، جامعه مدنی در جهان اسلام، ترجمه فریدون بدره ای، تهران، نشر فرزان روز، 1384.
18. عنایت، حمید، سیری در اندیشه سیاسی عرب، تهران، امیر کبیر.
19. کورانی، علی، معجم احادیث الامام المهدی، قم، موسسه معارف، 1387.
20. واعظی، محمود، بحران های سیاسی و جنبش های اجتماعی در خاورمیانه: نظریه ها و روندها، تهران، وزارت خارجه، دفتر مطالعات سیاسی و بین الملل، 1390.
21. جوان مسلمان و دنیای متجدد، سید حسین نصر، مترجم: مرتضی اسعدی، انتشارات: طرح نو چاپ: 1389.
ص:125
نرم افزارهای اسلامی
نور الجنان، مرکز کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
سیره معصومان، مرکز کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
نور السیره، مرکز کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
گنجیه نور، مرکز کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
جامع التفاسیر، مرکز کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
موعود، مرکز تحقیقات رایانه ای حوزه علمیه اصفهان.
ص:126