تکالیف شیعیان در غیبت صاحب الزّمان

محمّد رضا شیخ زاده

انتشارات تک

چاپ اول : 1500 نسخه

شعبان 3541 / خرداد 1393

مرکز پخش : نشر مولود کعبه

ق_م _ خیابان شه_دا (صفائی_ه) ، کوچه 28، کوچه پنجم، پلاک 79

تلفن : 1047737 _ فاکس : 7732298 _ صندوق پستی : 1157 _ 37135

شابک 3 _ 14 _ 6737 _ 964 _ 978 ISBN 978-964-6737-14-3

14000 تومان

ص: 2

اَللّهُمَّ کُنْ لِ_وَلِی_ِّکَ اَلْحُجَّةِ بْنِ الْحَسَنِ

صَلَواتُکَ عَلَیْهِ وَ عَلی آبائِهِ

فی ه_ذِهِ السّاعَ_ةِ وَ فی کُ_لِّ ساعَ_ةٍ

وَلِ_ی_ًّا وَ حافِ_ظًا وَ قائِ_دًا وَناصِرًا

وَ دلی_لاً وَ عَیْن_ًا حَتّی تُسْکِ_نَهُ

اَرْضَکَ طَ_وْعًا وَ تُمَتِّعَ_هُ

فیها طَویلاً

ص: 3

ص: 4

تکلیف شانزدهم : از بین بردن شکّ و تردید ··· 165

تکلیف هفدهم : انتظار ··· 173

تکلیف هجدهم : حزن و اندوه در فقدان آن حضرت ··· 199

تکلیف نوزدهم : گریه در فراق آن حضرت ··· 203

تکلیف بیستم : صبر ··· 209

تکلیف بیست و یکم : تقیّه ··· 217

تکلیف بیست و دوم : اخلاص ··· 237

تکلیف بیست و سوم : تقوا ··· 243

تکلیف بیست و چهارم : ورع ··· 277

تکلیف بیست و پنجم : حفظ زبان ··· 289

تکلیف بیست و ششم : عمل کردن به نیکی های اخلاقی ··· 295

تکلیف بیست و هفتم : عمل به آنچه ما را به محبّت و دوستی آن حضرت نزدیک می کند و دوری از آنچه مورد سخط و کراهت ایشان است ··· 301

تکلیف بیست و هشتم : دوری از ذکر نام آن حضرت ··· 305

تکلیف بیست و نهم : وقت ظهور را تعیین نکردن ··· 317

تکلیف سی ام : عجله نکردن برای رسیدن زمان ظهور ··· 327

تکلیف سی و یکم : ناشناخته ماندن در میان مردم ··· 337

تکلیف سی و دوم : پرداختن حقوق مالی ای که بر عهده انسان است ··· 347

تکلیف سی و سوم : مرابطه ··· 355

تکلیف سی و چهارم : دعوت کردن مردم به سوی امام زمان صلوات اللّه علیه ··· 363

تکلیف سی و پنجم : فریب نخوردن از مدّعیان دروغین ··· 369

تکلیف سی و ششم : توسّل ··· 373

تکلیف سی و هفتم : دعا کردن برای نزدیک شدن ظهور ··· 389

تکلیف سی و هشتم : به یاد آن حضرت بودن ··· 397

تکلیف سی و نهم : قصد یاری آن حضرت را داشتن ··· 399

تکلیف چهلم : شناختن علامتهای ظهور ··· 409

دعای عصر غیبت ··· 415

فهرست مصادر ··· 421

ص: 6

وبه نستعین إنّه خیرُ ناصرٍ ومُعین

الحمدللّه ربّ العالمین وصلّی اللّه علی سیّدنا محمّد وآله الطاهرین

ولعنة اللّه علی أعدائهم أجمعین إلی یوم الدین.

صلّی اللّه علیک، یا ولیّ العصر، ادرکنی!

اللّهمّ عجّل فرجه وسهّل مخرجه!

بله ، چنین است ؛ ولی واقعیّت چیز دیگری است : تعدادی از آنان که خود را مسلمان و ایمان آورنده به پیامبر نشان داده اند ، در حقیقت ، اهل نفاق اند ؛ چرا که اگر چنین نبود ، مگر کرارا آیات «أَطِیعُوا الرَّسُولَ»(1) «وَمَا آتَاکُمْ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ»(2) و ... را نشنیده بودند؟ چرا در این اوضاع از فرمان حرکت کردن با لشکر اسامه سر پیچی کرده و به مدینه بازگشته اند ؟

مگر نه اینکه الآن باید به دنبال اسامه و لشکرش باشند ، نه در مدینه؟ نافرمانی از دستور کسی مانند رسول خدا صلّی اللّه علیه وآله برتر است یا ، به قول خودشان ، اینکه خبر پیامبر را از سوارانی بشنوند که خبر رسانی می کنند؟

پیامبر ، اگر به تجدید بیعت احتیاج داشت _ آن طور که بعضی دیگرشان گفتند _ یا لازم می دانست که مردم همه برای شیون و ناله کردن و انجام مراسم غسل و کفن و نماز حاضر باشند ، دستور رفتن از مدینه و پیوستن به لشکر اسامه را خطاب به بیشتر صحابه صادر نمی کرد؟ مگر نه اینکه پیامبر _ به شهادت فریقین(3) _ سه مرتبه تخلف کنندگان از جیش اسامه را لعنت فرمود؟

ولی عدّه ای از آنان در کنار بستر بیماری پیامبر، به بهانه غلبه بیماری بر وجود بزرگترین فرستاده خدا، با تهیه دوات و کتف گوسفند برای نوشتن وصیّت مخالفت کردند و نه فقط به مخالفت اکتفا کردند بلکه با دیگر عیادت کنندگان به نزاع پرداختند و سر و صدا بلند کردند تا اینکه پیامبر از خواسته خود دست برداشت.(4)

ص: 8

مگر نمی دانستند خدا عصمت را با مُهر «وَمَا یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی * إِنْ هُوَ إِلاَّ وَحْیٌ یُوحَی »(1) بر پرونده پیامبر ثبت کرده است؟

مگر نشنیده بودند : «وَلَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنَا بَعْضَ الاْءَقَاوِیلِ * لاَءَخَذْنَا مِنْهُ بِالْیَمِینِ * ثُمَّ لَقَطَعْنَا مِنْهُ الْوَتِینَ ».(2)

مگر پیامبر بیماری و سلامتش ، خواب و بیداری اش ، خوشی و ناخوشی اش ، خشنودی و غضبش و ... با یکدیگر تفاوت می کند؟ اگر چنین بود که اطلاق «وَمَا یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی * إِنْ هُوَ إِلاَّ وَحْیٌ یُوحَی » ، «وَمَا آتَاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا »(3) ، «أَطِیعُوا الرَّسُولَ »(4) و آیاتی از این قبیل به هم می خورد .

به راستی که اینان مصداق کامل «وَالَّذِینَ یُؤْذُونَ رَسُولَ اللّه ِ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ »(5) و «إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللّه َ وَرَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللّه ُ فِی الدُّنْیَا وَالاْآخِرَةِ وَأَعَدَّ لَهُمْ عَذَابا مُهِینا »(6) هستند .

گمان برده اند که می توانند نور خدا را خاموش کنند(7) ؛ خیال کرده اند که امامت

ص: 9

به معنای در دست داشتن ریاست و حکومت است و با غصب آن ، امامت از دست این خاندان گرفته می شود و پس از طیّ مدتی ، ریشه اسلام را به کلّی خواهند خشکاند .

غافل اند از اینکه امامت مقامی است انتصابی و امام بنده ای است برگزیده از طرف خدا و تا خدا هست و قدرت هر چیز به دست اوست(1) ، این مقام از بین رفتنی نیست ؛ هر چند که شخص امام، در ظاهر ، خانه نشین باشد یا محصور و یا غایب از دیدگان .

امّا آخر الامر امامت امیر مؤمنان صلوات اللّه علیه از لحظه شهادت رسول خدا صلّی اللّه علیه وآله آغاز شد و تا هنگامه شهادت آن امام هُمام ، بدون هیچ گونه کمی و کاستی ، ادامه یافت ؛ گرچه ، فقط در پنج سال آخر عمر بود که حکومت ظاهری در اختیارشان ق_رار گرفت و در 25 سال دیگ_ر ، به دستور خداوند مأمور به صبر و خانه نشینی بودند(2) .

در این مدّت ، گرچه آن گروه گمراه و بد نهاد همه جوامع بشری را تا روز قیامت از دریای بی کران علم و عدالت امیر مؤمنان محروم کردند ، افراد کمی همچون سلمان و ابوذر و مقداد بودند که تا می توانستند از وجود آن اَبَر مرد تاریخ بشری بهره بردند .

پس از شهادت مظلومانه امیر مؤمنان ، نوبت امامت به فرزند ارشدشان حضرت امام حسن مجتبی صلوات اللّه علیه رسید . در مدّت ده سال امامت این دریای کرم نیز عدّه ای از همان قماش افرادِ شقی از ظلم و ستم به ایشان و غصب حقّ مسلّمشان و دور کردن مرم از گِرد شمع وجودشان فروگذار نکردند . سرانجام نیز پس از یک عمر خون دل خوردن ، با زهر جفایی که همسر غدّارشان به ایشان خورانید ، آن وجود شریف را به شهادت رسانیدند .

ص: 10

بعد از شهادت ایشان ، امامت برادر بزرگوارشان حضرت ابی عبداللّه الحسین صلوات اللّه علیه آغاز شد . هنگامی که معاویه ملعون به دَرک واصل شد و یزید در مسند غصب خلافت نشست ، به خاطر سرپیچی امام از بیعت با او ، لشکری را برای جنگ با ایشان روانه کرد و در کربلا با قساوت بی سابقه ای آن بزرگوار را به شهادت رسانید .

پس از ده سال امامت سیّد الشهداء ، نوبت امامت به فرزندشان حضرت امام علیّ بن الحسین زین العابدین صلوات اللّه علیه رسید .

ایشان به مدّت 35 سال امامت را عهده دار شدند . در تمام این مدّت ، آن قدر بر غربت و مظلومیّت پدرشان گریستند که در زمره بزرگ ترین گریه کنندگان عالم قرار گرفتند . عاقبت نیز با زهر جفای هشام به شهادت رسیدند .

بعد از ایشان ، نوبت امامت حضرت امام محمّد باقر صلوات اللّه علیه رسید . نوزده سال بعد ، آن بزرگوار نیز به دست ابراهیم به شهادت رسیدند .

پس از شهادت ایشان ، امامت امام جعفر صادق صلوات اللّه علیه 34 سال به طول انجامیده بود که ، به دست منصور دوانیقی ملعون ، مسموم گشته به شهادت رسیدند .

مدّت امامت امام موسای کاظم صلوات اللّه علیه بعد از پدر بزرگوارشان سی و پنج سال بود که 14 سال آن را در زندان به سر بردند و در پایان نیز به فرمان هارون به شهادت رسیدند .

پس از ایشان ، فرزندنشان امام علیّ به موسی الرضا صلوات اللّه علیه به مدّت 20 سال عهده دار منصب امامت بودند . مأمون پلید آن حضرت را در ظاهر به ولیّ عهدیِ خود انتخاب و به هجرت به طوس مجبور کرد . امّا سرانجام ، آن بزرگوار را با زهر به شهادت رسانید .

حضرت امام جواد صلوات اللّه علیه بعد از پدر به مدّت 17 سال امامت را بر عهده گرفتند و به امر معتصم به شهادت رسیدند .

ص: 11

بعد از آن امام هُمام ، حضرت امام هادی صلوات اللّه علیه این منصب را به مدّت 33 سال در اختیار داشتند .

متوکّل آن بزرگوار را در شهر سامرّا در لشکرگاهی قرار داده بود تا هر چه بهتر زیر نظر باشند و عاقبت نیز در همان محل ، ایشان را با زهر به شهادت رساند .

مدّت 6 سال امامت امام حسن عسکری صلوات اللّه علیه نیز مانند پدر بزرگوارشان در سامرّا گذشت و ایشان به دست معتمد عباسی به شهادت رسیدند .

امّا ... ماجرا به همین جا خاتمه نیافت .

امام صادق صلوات اللّه علیه فرمودند :

« إنَّما نَحنُ کَ_نُجومِ السَّماءِ ، کُلَّما غابَ نَجمٌ طَلَعَ نَجمٌ ؛ حَتّی إذا أشَرْتُم بِأصابِعِکُم ومِلْتُم بأعناقِکُم غَیَّبَ اللّه ُ نَجمَکُم فَاستَوَتْ بَنو عَبدِالمُطَّلِبِ فَلَم یُعْرَفْ أیٌّ مِن أیٍّ . فإذا طَلَعَ نَجمُکُم فَاحمَدُوا رَبَّکُم . »(1)

« ما (امامان) مانند ستارگان آسمانیم که هرگاه ستاره ای پنهان شود ، ستاره دیگری طلوع می کند ؛ تا زمانی که با انگشتانتان اشاره کنید و گردنهایتان را به سویش کج کنید(2) ، در این هنگام خدا ستاره شما را (از دیدگانتان) پنهان می کند . بنابراین ، فرزندان عبدالمطّلب همه یکسان می شوند و هیچ کدام از دیگری شناخته نمی شود(3) . پس هنگامی که ستاره تان طلوع کرد ، پروردگارتان را ستایش کنید . »

نیز ، در روایتی دیگر که به صورت نامه از ناحیه مقدّسه دوازدهمین جانشین پیامبر یعنی حضرت مهدی صلوات اللّه علیه صادر شده ، چنین آمده :

عَن مُحمّدِ بنِ إبراهیمَ بنِ مَهزیارَ أن_ّه وَرَدَ العِراقَ شاکّاً مُرتاداً ، فَخَرَجَ إلیه :

ص: 12

« قُل لِلمَهزِیارِیِّ ... أوَ لَمْ تَرَوْا أَنَّ اللّه َ _ عَزَّوجَلَّ _ جَعَلَ لَکُم مَعاقِلَ تَأْوُونَ إلیها و أعلاماً تَهتَدُونَ بِها مِنْ لَدُن آدَمَ علیه السّلام إلی أن ظَهَرَ الماضِی [ أبو مُحمَّدٍ[ صلواتُ اللّه ِ علیه ؟ کُلَّما غابَ عَلَمٌ بدا عَلَمٌ وإذا أفَلَ نَجمٌ طَلَعَ نَجمٌ . فَلَمّا قَبَضَهُ اللّه ُ إلیه ظَ_نَنتُم أنَّ اللّه َ _ عَزّوجَلَّ _ قد قَطَعَ السَّبَبَ بَینَه وبَینَ خَلْقِه .

کَلاّ ! ما کانَ ذلکَ ولا یَکُونُ حَتّی تَقُومَ السّاعَةُ ویَظْهَرَ أمرُ اللّه ِ _ عَزَّوجَلَّ _ وهُم کارِهُونَ . »(1)

نقل است که محمّد بن ابراهیم بن مهزیار (بعد از شهادت امام حسن عسکری صلوات اللّه علیه و ندیدن حجّت بعدی) با حالت شکّ و تردید وارد عراق شد . پس ، از طرف حضرت مهدی صلوات اللّه علیه نامه ای برای او آمد که :

« به مهزیار بگو ... آیا ندیدید که خدای عزیز و جلیل ، از زمان حضرت آدم علیه السّلام تا هنگامی که ابو محمّد (امام حسن عسکری) صلوات اللّه علیه ظاهر شد ، برای شما پناهگاههایی استوار قرار داد تا شما به آنها پناهنده شوید و نشانه هایی قرار داد تا با آن هدایت شوید ؟

هرگاه نشانه ای پنهان شد ، نشانه ای دیگر آشکار گردید و زمانی که ستاره ای افول کرد ، ستاره ای دیگر طلوع کرد . وقتی خدا او (امام عسکری صلوات اللّه علیه) را به سوی خودش برد ، گمان بردید که خدای عزیز اتصال بین خودش و خَلقش را قطع کرده است . هرگز! چنین نبوده و نخواهد بود ، تا وقتی که قیامت برپا و امر خدای بزرگ ظاهر شود ؛ در حالی که آنان (دشمنان) ناپسندش می دارند . »

این یازده اختر در آسمان هدایت بعد از شهادت رسول خدا صلّی اللّه علیه وآله به صورت ظاهر و آشکار در بین مردم زیستند و راه رستگاری را به صورت علنی ورو در رو به مردم نمایاندند .

امّا ، بر اثر ظلم منافقان زمان پیامبر و غصب خلافت پس از آن سرور ، مردم نتوانستند چنان که شایسته بود از این انوار پاک استفاده کنند . بنابر این ، عقل انسانها به تکامل نرسید و بجز عدّه بسیار کمی ، بقیّه در جهل خود باقی ماندند و در هر زمان به

ص: 13

ضلالتهای آن گرفتار شده به درّه هلاک سقوط کردند .

تمام این انحرافها و دوری مردم از دریای زلال هدایت بر اثر تسلط غاصبان و ظلم ظالمان بر اهل بیت پیامبر بود . این خود امتحانی بزرگ از طرف خدا برای مردم این برهه از زمان بود ؛ چرا که انسان را مختار آفرید تا بر سر دوراهی ها و تضادها ، با حُسن اختیار خود ، راه سعادت را بپیماید . در غیر این صورت ، خداوند می توانست همه را در راه مستقیم ثابت بدارد ؛ چنان که خود در آیات متعدد فرموده : «قُلْ فَلِلّهِ الْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ فَلَوْ شَاءَ لَهَدَاکُمْ أَجْمَعِینَ»(1) ، «وَعَلَی اللّه ِ قَصْدُ السَّبِیلِ وَمِنْهَا جَائِرٌ وَلَوْ شَاءَ لَهَداکُمْ أَجْمَعِینَ»(2) ، «وَلَوْ شَاءَ اللّه ُ لَجَمَعَهُمْ عَلَی الْهُدَی»(3) ، «وَلَوْ شَاءَ رَبُّکَ لاَآمَنَ مَنْ فِی الاْءَرْضِ کُلُّهُمْ جَمِیعا»(4) ، «وَلَوْ شَاءَ اللّه ُ مَا أَشْرَکُوا»(5) ، «وَلَوْ شَاءَ اللّه ُ لَجَعَلَکُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلکِنْ لِیَبْلُوَکُمْ فِی مَا آتَاکُمْ»(6) ، «وَلَوْ شَاءَ رَبُّکَ لَجَعَلَ النَّاسَ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلاَیَزَالُونَ مُخْتَلِفِینَ * إِلاَّ مَنْ رَحِمَ رَبُّکَ وَلِذلِکَ خَلَقَهُمْ وَتَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ لاَءَمْلاَءَنَّ جَهَنَّمَ مِنْ الْجِنَّةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِینَ»(7) ، «وَلَوْ شَاءَ اللّه ُ لَجَعَلَکُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلکِنْ یُضِلُّ مَنْ یَشَاءُ وَیَهْدِی مَنْ یَشَاءُ»(8) ، «وَلَوْ شَاءَ اللّه ُ لَجَعَلَهُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلکِنْ یُدْخِلُ مَنْ یَشَاءُ فِی

ص: 14

رَحْمَتِهِ وَالظَّالِمُونَ مَا لَهُمْ مِنْ وَلِیٍّ وَلاَ نَصِیرٍ»(1) . همچنین ، در مورد اختیار انسان ، فرموده : «وَقُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکُمْ فَمَنْ شَاءَ فَلْیُؤْمِنْ وَمَنْ شَاءَ فَلْیَکْفُرْ إِنَّا أَعْتَدْنَا لِلظَّالِمِینَ نَارا أَحَاطَ بِهِمْ سُرَادِقُهَا»(2) .

امّا در این مدّت 249 سال بعد از شهادت رسول خدا صلّی اللّه علیه وآله فقط افراد بسیار کمی از این اقیانوسهای موّاج علم و چراغهای تابنده هدایت استفاده کردند . سرانجام (طبق نقل مشهور) در روز هشتم ربیع الأوّل سال 260 هجری ، وجود نازنین حضرت امام حسن عسکری صلوات اللّه علیه در شهر سامّرا به شهادت رسیدند و نوبت امامت به فرزند 5 ساله ایشان حضرت بقیّة اللّه الأعظم حجّة بن الحسن المهدی عجّل اللّه تعالی فرجه الشریف رسید .

امامت این بزرگوار با پدران پاکش تفاوت عمده ای داشت و آن این بود که ایشان می بایست ، به فرمان و صلاحدید خداوند حکیم و بر خلاف یازده امام گذشته ، دور از دیدِ مردم زندگی کنند و آن وجود مقدّس همانند خورشیدِ پنهان شده در پشت ابرها به مردم بهره رسانند ؛ همان گونه که در روایات آمده :

عَنْ جابِرِ بنِ یَزیدٍ الجُعفِیِّ قالَ : سَمِعتُ جابِرَ بنَ عَبدِاللّه ِ الأنصارِیِّ یَقُولُ : ... فَقُلتُ لَه : یا رَسُولَ اللّه ِ ، فَهَلْ یَقَعُ لِشِیعَتِهِ الاِنتِفاعُ بِهِ فِی غَیبَتِه ؟ فَقالَ صلّی اللّه علیه وآله :

« إی وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالنُّ_بُوَّةِ ؛ إنَّهُم یَستَضِیئُونَ بِنُورِهِ ویَنتَفِعُونَ بِوِلایَتِهِ فی غَیبَتِه کَانْتِفاعِ النّاسِ بِالشَّمسِ وإنْ تَجَلَّلَها سَحابٌ . یا جابِرُ ، هذا مِن مَکنُونِ سِرِّ اللّه ِ ومَخزُونِ عِلمِه فَاکْ_تُمْهُ إلاّ عَن أهلِه . »(3)

از جابر بن یزید جعفی روایت شده که گفت : شنیدم جابر بن عبداللّه انصاری

ص: 15

می گفت : ... به پیامبر عرض کردم : یا رسول اللّه ، آیا برای شیعیان دوازدهمین جانشینتان نفعی در زمان غیبتش حاصل می شود ؟ فرمودند :

« بله ، قسم به خدایی که مرا به پیامبری برگزید . شیعیانش از نور او بهره مند می شوند و از ولایتش در زمان غیبتش نفع می برند ، مانند بهره مندی مردم از خورشید ؛ اگر چه ابر آن را پوشانده باشد .

جابر ، این از اسرار پوشیده خدا و از علم نهان اوست ؛ پس آن را جز از اهلش از دیگران پوشیده دار . »

نیز در روایتی دیگر چنین آمده است :

عَن سُلَیمانَ بنِ مَهرانَ الأعمَشِ ، عَنِ الصّادِقِ جَعفَرِ بنِ مُحَمَّدٍ ، عَن أبِیهِ مُحَمَّدِ بنِ عَلِیٍّ ، عَن أبِیهِ عَلِیِّ بنِ الحُسَینِ صلوات اللّه علیهم قالَ : ... ثُمَّ قالَ :

« ولَمْ تَخْلُ الأرضُ مُنذُ خَلَقَ اللّه ُ آدَمَ مِنْ حُجَّةِ اللّه ِ فِیها ظاهرٌ مَشهُورٌ أو غائِبٌ مَستُورٌ ولا تَخلُو إلی أنْ تَقُومَ السّاعَةُ مِنْ حُجَّةِ اللّه ِ فِیها ولَولا ذلِکَ لَمْ یُعبَدِاللّه ُ . »

قالَ سُلَیمانُ : فَقُلتُ لِلصّادِقِ صلواتُ اللّه ِ علیه : فَکَیفَ یَنتَفِعُ النّاسُ بِالحُجَّةِ الغائِبِ المَستُورِ ؟ فَقالَ :

« کَما یَنتَفِعُونَ بِالشَّمسِ إذا سَتَرَها السَّحابُ . »(1)

سلیمان بن مهران اعمش ، از امام صادق از پدرشان امام باقر و ایشان نیز از پدرشان امام سجّاد صلوات اللّه علیهم روایت کرده که فرمودند :

« .... از زمانی که خدا حضرت آدم را آفرید ، زمین از حجّتش خالی نمی شود ؛ خواه آن حجّت ظاهر و مشهور باشد ، خواه غایب و پرده نشین . زمین تا روز قیامت از حجّت خدا خالی نخواهد بود ؛ اگر غیر از این باشد ، خدا را نمی پرستند . »

سلیمان می گوید : به امام صادق صلوات اللّه علیه عرض کردم : پس چگونه مردم از حجّتی که غایب و پنهان است نفع می برند ؟ فرمودند :

« همان گونه که از خورشید بهره می برند ، هنگامی که ابر آن را پوشانده باشد . »

این مطلب در توقیعی که از ناحیه مقدّسه آن بزرگوار صادر شده نیز چنین آمده :

ص: 16

« ... و أمّا وَجهُ الاِنتِفاعِ بِی فی غَیبَتِی فَکَالاِنتِفاعِ بِالشَّمسِ إذا غَیَّبَها عَنِ الأبصارِ السَّحابُ وإنِّی لاَءمانٌ لاِءهلِ الأرضِ کَما أنَّ النُّجُومَ أمانٌ لاِءهلِ السَّماءِ ... . »(1)

« ... امّا نحوه بهره مندی از من در زمان غیبتم مانند بهره مندی از خورشید است ، زمانی که ابر آن را از دیدگان پنهان کرده باشد. من موجب ایمنیِ اهل زمینم ، همان گونه که ستارگان امان اهل آسمان اند . »

دوران امامت این عزیز به دو بخش غیبت صغری و غیبت کبری تقسیم می شود .

مدّت غیبت صغری از زمان شهادت پدر بزرگوار حضرت(2) تا 69 سال بعد بود . در این مدّت ، چهار نفر به نامهای « ابوعمرو عثمان بن سعید عمروی ، فرزندش ابوجعفر محمد بن عثمان عمروی ، ابوالقاسم حسین بن روح نوبختی ، ابوالحسن علیّ بن محمد سمری » از جانب حضرت ، به وکالت و وساطت بین مردم و آن امام هُمام منصوب شدند .

از طریق این چهار نایب و به وسیله نامه ، مردم می توانستند ارتباطی با حضرت داشته باشند و پاسخ سؤالات و مشکلاتشان را از ایشان بگیرند .

امّا در سال 329 هجری نامه ای به دست نایب چهارم ، علیّ بن محمد سمری ، رسید که در آن از رحلت وی و تمام شدن دوره غیبت صغری و آغاز غیبت کبری خبر داده شده بود(3) .

بعد از رحلت این نایب ، ارتباط مردم با آن امام عزیز به کلّی قطع شد و به جز تعداد کمی ، دیگر کسی (در دوران غیبت کبری) نتوانست خدمت ایشان برسد یا نامه ای از

ص: 17

طرف ناحیه مقدّسه ایشان دریافت کند . از این جهت ، اُمّت در حیرت و سرگردانی بزرگی واقع شدند ؛ همچنان که در روایات تعبیر شده :

عَن عَمرو بنِ سَعدٍ ، عَن أمیرِ المُؤمِنینَ عَلِیِّ بنِ أبِی طالِبٍ صلوات اللّه علیه أن_َّه قالَ یَوماً لِحُذَیفَةَ بنِ ال_یَمانَ :

« ... یَا ابنَ ال_یَمانَ ، ... حَتّی إذا غابَ المُ_تَغَیَّبُ مِنْ وُلدِی عَن عُیونِ النّاسِ وماجَ النّاسُ بِفَقْدِهِ أو بِقَتلِه أو بِمَوتِه ، اطَّلَعَتِ الفِتْنَةُ ونُزِلَتِ البَلِیَّةُ ... فَعِندَ ذلِکَ ... ظَهَرَتْ عَلَیهَا الأشرارُ والفُسّاقُ باحتِجاجِها حَتّی إذا بَقِیَتِ الأُمَّةُ حَیاری وتَدَلَّهَتْ وأکثَرَتْ فِی قَولِها : إنَّ الحُجَّةَ هالِکَةٌ والإمامَةَ باطِلَةٌ ... . »(1)

از عمرو بن سعد روایت شده است : روزی ، امیرمؤمنان علیّ بن ابی طالب صلوات اللّه علیه به حذیفة بن یمان فرمودند :

« ... پسر یمان ، (ایشان ابتدا فتنه هایی را که بر امّت روی می دهد بیان کرده سپس فرمودند) ... تا زمانی که آن فرزند من که باید غایب شود از دیدگان مردم پنهان شود و اختلاف در میان ایشان واقع شود ؛ بعضی از فقدان و نبود او دم زنند و بعضی از کشته شدنش و بعضی دیگر از مردن او . فتنه در میانشان ایجاد شده و بلا بر ایشان فرود می آید ... . در این هنگام ... اشرار و فاسقان با دلایلشان بر ایشان غلبه می کنند . امّت حیران و دهشت زده باقی می مانند و این کلام در بین آنها زیاد می شود که حجّت خدا هلاک شده و امامت باطل شده است ... .»

حال باید دید :

اوّلاً : علّت وقوع این غیبت چیست ؟

ثانیاً : در روایات اهل بیت عصمت و طهارت صلوات اللّه علیهم اجمعین این فتنه ها و بلاها چگونه توصیف شده است ؟

ثالثاً : وظیفه ما در این دوران سخت چیست و چگونه باید از این بلاها به سلامت و عافیت گذر کنیم ؟

ص: 18

از عبداللّه بن فضل هاشمی روایت شده که گفت : شنیدم امام صادق صلوات اللّه علیه می فرمودند :

« صاحب الامر غیبتی دارد که چاره ای از آن نیست . در این زمان ، هر کسی که آن را باطل بداند به شک می افتد . »

به ایشان عرض کردم : فدای شما شوم ! علّت آن چیست ؟ فرمودند :

« به خاطر جهتی که به ما اجازه داده نشده برای شما بیانش کنیم . »

عرضه داشتم : حکمت در این پنهان شدن حضرت چیست ؟ فرمودند :

« حکمت مخفی شدن ایشان همان حکمتی است که حجّتهای قبلی خداوند متعال به جهت آن مخفی شده اند . حکمت آن فقط بعد از ظهور ایشان معلوم می شود ؛ همان گونه که وقتی حضرت خضر علیه السّلام کشتی را سوراخ کرد و آن بچّه را کُشت و دیوار کج را مستقیم کرد ، حکمت رفتارش برای حضرت موسی علیه السّلام فقط وقت جدایی آنها از یکدیگر معلوم شد .

پسر فضل ، این امر (غیبت مهدی ما) امری خدایی است و از رازها و پنهان کاری های خداوند است . زمانی که ما دانستیم خدای بزرگ و بلند مرتبه حکیم است ، تصدیق می کنیم که تمام کارهای او از روی حکمت صادر می شود ؛ اگر چه که دلیل آنها برای ما واضح نباشد . »

با وجود اینکه سبب اصلی غیبت هنوز کشف نشده ، یک دسته از اسباب هست که اینها نیز در کنار آن علّت اصلی باعث ایجاد غیبت شده اند ؛ ولی سببیّت آنها ضمنی است و حضرات امامان صلوات اللّه علیهم نیز بیشتر اوقات ، در مقام بیان علّت غیبت ، متذکّر این اسباب شده اند . لذا ، بین ذکر این علل با کتمان علّت واقعی و موکول کردن کشفش به بعد از ظهور آن حضرت ، هیچ منافاتی نیست ؛ همان گونه که در توقیع رسیده از ناحیه مقدّسه امام عصر صلوات اللّه علیه به خطّ آن بزرگوار ، اوّل از پرسش در مورد علّت غیبت نهی شده و بعد ، یکی از سببهای ضمنی آن بیان شده :

عَنْ إسحاقَ بنِ یَعقُوبَ : سَألتُ مُحَمَّدَ بنَ عُثمانَ العَمرِویَّ رَحِمَه اللّه ُ أنْ یُوصِلَ لی کِتاباً قَد سَألتُ فِیه عَنْ مَسائِلَ أُشکِلَتْ عَلَیَّ ، فَوَرَدَ التَوقِیعُ بِخَطِّ مَولانا

ص: 20

صاحِبِ الزَّمانِ صلوات اللّه علیه :

« وأمّا عِلَّةُ ما وَقَعَ مِنَ الغَیبَةِ فإنَّ اللّه َ _ عَزَّوَجلَّ _ یَقُولُ :«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاَتَسْألُوا عَنْ أَشْیَاءَ إِنْ تُبْدَ لَکُمْ تَسُؤْکُمْ »(1) .

إنَّه لَم یَکُنْ أحَدٌ مِنْ آبائِی وَقَد وَقَعَتْ فِی عُنُقِهِ بَیعَةٌ لِطاغِیَةِ زَمانِه وإنِّی أخرُجُ حِینَ أخرُجُ ولا بَیعَةَ لاِءحدٍ مِن الطَّواغِیتِ فی عُنُقِی ... . »(2)

از اسحاق بن یعقوب نقل شده که گفت : از محمّد بن عثمان عمروی رحمه اللّه (سفیر دوم امام) جواب نامه ای را در خواست کردم که در آن از مسائلی که برایم مشکل شده بود سؤال کرده بودم . نامه ای رسید که در آن به خطّ مبارک مولایمان امام زمان صلوات اللّه علیه آمده بود :

« ... امّا جواب پرسشت راجع به علّت وقوع غیبت این است که خداوند بزرگ (در قرآن) می فرماید : «ای اهل ایمان ، از چیزهائی سؤال نکنید که اگر بر شما واضح شود ، ناراحت می شوید» .

هیچ کدام از پدران من نبودند مگر اینکه بیعت طاغوت زمانشان برگردنشان بود ؛ ولی خروج من در زمان قیامم در حالتی است که بیعت هیچ ظالمی بر گردنم نیست ... . »

این علّتهای ضمنی در روایات به هفت دسته تقسیم شده اند :

علّت اوّل _ که روایات بیشتری متضمن بیان آن است _ ترس آن عزیز از کشته شدن و به ثمر نرسیدن هدف اصلی اش (پیاده شدن حکومت عدل الاهی در سراسر گیتی) است ؛ چنان که آمده :

عَنْ أبانَ وغَیرِه ، عَنْ أبِی عَبدِاللّه ِ صلوات اللّه علیه قالَ : قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلّی اللّه علیه وآله :

« لابُدَّ لِلغُلامِ مِنْ غَیبَةٍ . » فَقِیلَ لَه : ولِمَ ، یا رَسُولَ اللّه ؟ قالَ :

« یَخافُ القَتلَ . »(3)

ص: 21

از ابان و غیر او نقل شده است که امام صادق صلوات اللّه علیه فرمودند : رسول خدا صلّی اللّه علیه وآله فرمودند :

« چاره ای نیست برای آن پسر (یعنی فرزندشان حضرت مهدی صلوات اللّه علیه) از غیبت(1). »

به ایشان گفتند : چرا ، یا رسول اللّه ؟ حضرت فرمودند :

« از کشته شدن می ترسد . »

در روایتی دیگر ، آمده است :

عَنْ زُرارَةَ قالَ : قالَ أبُوعَبدِاللّه ِ صلوات اللّه علیه :

« یا زُرارَةُ ، لابُدَّ لِلقائِمِ صلوات اللّه علیه مِنْ غَیبَةٍ . »

قُلتُ : وَلِمَ ؟ قالَ : « یَخافُ عَلی نَفسِه » وَأوَمَأَ بِیَدِه إلی بَطنِه .(2)

از زراره روایت شده که گفت : امام صادق صلوات اللّه علیه فرمودند :

« زراره ، برای قائم صلوات اللّه علیه چاره ای از غیبت نیست . »

عرض کردم : چرا ؟ فرمودند : « بر جانش می ترسد » و با دست به شکم مبارکشان اشاره کردند(3) .

در پاره ای از روایات ، این ترسیدن امام زمان صلوات اللّه علیه به ترسیدن حضرت موسی علیه السّلام تشبیه شده ، وقتی که از کاخ فرعون بیرون آمد و وارد شهری شد که تحت سلطنت فرعون بود و قبیله قبط در آنجا زندگی می کردند . در آن شهر ، به دو نفر رسید که با هم نزاع می کردند : یکی از آن دو به نجات دهنده ای به نام موسی بن عمران ایمان داشت _ گرچه شخص او را نمی شناخت _ و دیگری از دشمنان موسی بود . در کشاکش این نزاع ، آن شخص مؤمن از موسی کمک خواست . ایشان نیز به سر دشمن ضربه ای زد و او در دم کشته شد .

ص: 22

در این موقع ، خبر کشته شدن آن قبطی به دست موسی در بین مردم پیچید . به همین جهت ، موسی ترسان شد و مراقب دشمن بود .

قرآن در این زمینه می فرماید :

«فَأَصْبَحَ فِی الْمَدِینَةِ خَائِفا یَتَرَقَّبُ »(1) .

«او در آن شهر ترسان و مراقب دشمن بود » .

«فَخَرَجَ مِنْهَا خَائِفا یَتَرَقَّبُ قَالَ رَبِّ نَجِّنِی مِنْ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ »(2) .

«پس ، از آن شهر با حالت ترس و مراقب دشمن بودن ، خارج شد و گفت : پروردگارا ، مرا از دست قوم ظالم نجات بده ! » .

در جایی دیگر هم در این مورد می فرماید :

«وَإِذْ نَادی رَبُّکَ مُوسی أَنِ ائْتِ الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ * قَوْمَ فِرْعَوْنَ أَلاَ یَتَّقُونَ * قَالَ رَبِّ إِنِّی أَخَافُ أَنْ یُکَذِّبُونِ * وَیَضِیقُ صَدْرِی وَلاَ یَنْطَلِقُ لِسَانِی فَأَرْسِلْ إِلی هَارُونَ * وَلَهُمْ عَلَیَّ ذَنْبٌ فَأَخَافُ أَنْ یَقْتُلُونِ »(3) .

«به یاد آور زمانی که پروردگارت موسی را ندا داد : به سوی قوم ستمکار روی آور * به قوم فرعون بگو چرا از خدا پرهیز نمی کنند ؟ * موسی گفت : پروردگارا ، می ترسم آنان مرا تکذیب کنند * و سینه ام تنگ شود و زبانم به هدایت آنان باز نگردد . پس هارون را هم بفرست (تا همراه من باشد) * و در نظر آنان ، گناهی بر عهده من است که می ترسم مرا بکشند » .

بعد که موسی و هارون علیهما السّلام نزد فرعون رفتند ، فرعون به موسی گفت : تو نبودی که آن کار را کردی (و آن شخص را کشتی) ؟

«قَالَ فَعَلْتُهَا إِذا وَأَنَا مِنْ الضَّالِّینَ * فَفَرَرْتُ مِنْکُمْ لَمَّا خِفْتُکُمْ فَوَهَبَ لِی رَبِّی حُکْما وَجَعَلَنِی مِنْ الْمُرْسَلِینَ »(4) .

«موسی گفت : آری ، من چنین کاری در آن زمان انجام دادم ؛ در حالی که از

ص: 23

گمشدگان آن ناحیه بودم * لذا زمانی که از شما ترسیدم ، از میانتان فرار کردم . پس پروردگارم به من حکم عطا فرمود و مرا از پیامبران قرار داد » .

حال ، می گوییم که نسبت به امام زمان صلوات اللّه علیه نیز در روایت چنین آمده است :

عَنِ المُفضَّلِ بنِ عُمَرَ ، عَنْ أبی عَبدِاللّه صلوات اللّه علیه أن_َّه قالَ :

« إنَّ لِصاحِبِ هذا الأمرِ غَیبَةً یَقُولُ فِیها : «فَفَرَرْتُ مِنکُمْ لَمَّا خِفْتُکُمْ فَوَهَبَ لِی رَبِّی حُکْماً وَجَعَلَنِی مِنَ الْمُرْسَلِینَ » . »(1)

از مفضّل بن عمر ، از امام صادق صلوات اللّه علیه روایت شده که فرمودند :

« صاحب الامر غیبتی دارد که در آن(2) می خواند : «پس زمانی که از شما ترسیدم ، از میانتان فرار کردم . آن گاه ، پروردگارم حکم به من عطا فرمود و مرا از مرسلین قرار داد » . »

به همین جهت ، در پاره ای از روایات ، سنّت موسی که همان ترسان و منتظر بودن اوست برای امام عصر صلوات اللّه علیه نیز ثابت شده ؛ چنان که آمده است :

عَنْ أبِی بَصیرٍ قالَ : قالَ أبُوعَبدِاللّه ِ صلوات اللّه علیه :

« إنَّ فِی صاحِبِ هذا الأمرِ سُنَنٌ مِنَ الأنبیاء علیهم السّلام ؛ سُنَّةٌ مِن مُوسَی بنِ عِمرانَ وسُنَّةٌ مِن عِیسی وسُنَّةٌ مِنْ یُوسُفَ وسُنَّةٌ مِن مُحَمَّدٍ صلوات اللّه علیهم .

فَأمّا سُنَةٌ مِن مُوسَی بنِ عِمرانَ فَخائِفٌ یَتَرَقَّبُ ؛ وأمّا سُنَّةٌ مِن عِیسی فَیُ_قالُ فِیه ما قِیلَ فِی عِیسی ؛ وأمّا سُنَّةٌ مِنْ یُوسُفَ فالسَّترُ یَجعَلُ بَینَه وبَینَ الخَلقِ حِجاباً ، یَرونَه ولایَعْرِفُونَه ؛ وأمّا سُنَّةٌ مِنْ مُحَمَّدٍ صلّی اللّه علیه وآله فَیَهتَدِی بِهُداهُ ویَسیرُ بِسِیرَتِه . »(3)

از ابو بصیر نقل شده که گفت امام صادق صلوات اللّه علیه فرمودند :

« در صاحب الامر ، روشهایی از پیامبران علیهم السّلام جمع است : روشی از موسی

ص: 24

بن عمران ، روشی از عیسی ، روشی از یوسف و روشی از محمّد صلوات اللّه علیهم .

امّا روشی که از موسی بن عمران است ترسان و منتظر بودنشان است ، روشی که از عیسی است آن است که هر چه برای عیسی گفته می شد (که حاکی بود حضرتش از دنیا رفته ، در حالی که از دنیا نرفته بود) برای ایشان نیز گفته می شود ، روشی هم که از یوسف است پوشیده بودن است : خدا ، بین امام زمان صلوات اللّه علیه و بین خلق ، حجابی قرار می دهد که مردم ایشان را می بینند ؛ ولی نمی شناسند . امّا روشی که از محمّد صلّی اللّه علیه وآله در ایشان است اینکه مردم را به همان رهنمودهای پیامبر اکرم هدایت می کنند و به همان سیره رفتار می نمایند . »

در قرآن نیز از این سبب غیبت یاد شده است ، آنجا که خداوند فرمود :

«وَعَدَ اللّه ُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُم فِی الاْءَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضی لَهُمْ وَلَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنا یَعْبُدُونَنِی لاَ یُشْرِکُونَ بِی شَیْئا »(1) .

«خدا وعده داده کسانی از شما را که ایمان آوردند و عمل شایسته انجام دادند حتما به خلافت در زمین می رساند ، همان گونه که پیشینیان ایشان را نیز خلافت بخشید ؛ دینشان را که راضی به آن است بر همه دینها مسلّط می کند و امنیّت را بعد از ترسشان بدل قرار می دهد تا مرا عبادت کنند و هیچ چیز را برایم شریک قرار ندهند » .

از خاندان وحی رسیده است که این آیه در مورد حضرت مهدی صلوات اللّه علیه و یاران آن بزرگوار نازل شده است(2) .

در دعاهای وارد شده از معصومان صلوات اللّه علیهم نیز به این معنی اشاره شده ؛ چنان که در دعای افتتاح آمده است :

« اَللّهُمَّ ، ... استَخْلِفْهُ فی الأرضِ کَما استَخْلَفْتَ الَّذِینَ مِنْ قَبلِه ، مَکِّنْ لَه دِینَه الَّذِی ارتَضَیتَه لَه ، أبْدِلْهُ مِنْ بَعدِ خَوفِه أمناً ، یَعبُدُکَ لا یُشْرِکُ بِکَ شَیئاً ... . »

ص: 25

« بار پروردگارا ، ... امام زمان صلوات اللّه علیه را در زمین خلیفه قرار ده ، همان گونه که قبل از او (انبیا و اوصیا) را خلیفه قرار دادی ؛ دینش را که برایش پسندیدی چیره کن . امنیّت را بعد از ترسش برای او بدل قرار بده تا تو را عبادت کند و چیزی را شریکت نسازد ... . »

همچنین ، در دعایی که دستور خواندن آن در قنوت نمازهای ظهر جمعه از حضرت رضا صلوات اللّه علیه رسیده ، چنین آمده :

« اللّهُمَّ ، أصلِحْ عَبدَکَ وخَلِیفَتَکَ ... وأبدِلْهُ مِنْ بَعدِ خَوفِه أمناً ، یَعبُدُکَ لا یُشْرِکُ بِکَ شَیئاً ... . »

« بار الاها ، امر بنده و جانشینت (امام عصر صلوات اللّه علیه) را اصلاح فرما ... و بعد از ترسش امنیّت را برای او بدل قرار بده ؛ تا تو را عبادت کند و شریکی برایت قرار ندهد ... . »

علّت دوم _ که بعد از دسته اوّل بیشتر روایات بیانگر آن است _ این است که بیعت هیچ طاغوتی بر گردن آن حضرت نباشد . در توقیع شریفی که به خطّ آن بزرگوار صادر شده و در ابتدای بحث آوردیم ، بعد از نهی از پرسش درباره علّت اصلی غیبت ، به آن اشاره شده است . همچنین ، در روایاتی که از پدران گرامی شان رسیده ، این سبب را متذکّر شده اند ؛ چنان که آمده است :

عَنْ عَبدِالعَظیمِ الحَسَنِیِّ رَضِیَ اللّه عنه عَنْ مُحَمَّدِ بنِ عَلِیِّ بنِ مُوسَی بنِ جَعفَرِ بنِ مُحَمَّدِ بنِ عَلِیِّ بنِ الحُسَینِ بنِ عَلِیِّ بنِ أبِی طالِبٍ صلوات اللّه علیهم عَنْ أبِیهِ ، عَنْ آبائِهِ ، عَنْ أمیرِ المُؤمِنِینَ صلوات اللّه علیه قالَ : « لِلقائِمِ مِنّا غَیبَةٌ أمَدُها طَویلٌ ... . » ثُمَّ قالَ :

« إنَّ القائِمَ مِنّا إذا قامَ لَمْ یَکُنْ لاِءحَدٍ فی عُنُقِهِ بَیعَةٌ فلِذلِکَ تُخفی وِلادَتُه ویَغیِبُ شَخصُهُ . »(1)

ص: 26

از عبدالعظیم حسنی ، از امام جواد صلوات اللّه علیه از پدرشان ، از پدران گرامی شان ، از امیر مؤمنان صلوات اللّه علیهم نقل شده که ایشان فرمودند :

« قائم ما غیبتی دارد که مدّت آن طولانی خواهد بود ... . » سپس فرمودند : « قائم ما ، وقتی قیام کند ، بیعت هیچ کسی بر گردن او نیست و به همین جهت ، ولادت او پنهان و بدنش از دید مردم غایب می شود . »

در روایت دیگری نیز آمده است :

عَنْ عَلِیِّ بنِ الحَسَنِ بنِ عَلِیِّ بنِ فَضّالٍ ، عَنْ أبِیه ، عَنْ أبِی الحَسَنِ عَلِیِّ بنِ مُوسَی الرِّضا صلوات اللّه علیه أن_َّه قالَ :

« کَأنِّی بِالشِّیعَةِ عِندَ فَقْدِهِمِ الثّالِثَ(1) مِنْ وُلْدِی کَالنَّعَمِ یَطْلُبُونَ المَرعی فَلایَجِدُونَه . »

قُلتُ لَه : وَلِمَ ذاکَ، یا ابنَ رَسُولِ اللّه ِ ؟ قالَ :

« لاِءنَّ إمامَهُم یَغِیبُ عَنهُم . » فَقُلتُ : وَلِمَ ؟ قالَ :

« لِئَلاّ یَکُونَ لاِءحدٍ فی عُنُقِهِ بَیعَةٌ إذا قام بِالسَّیفِ . »(2)

از علیّ بن حسن بن علیّ بن فضّال ، از پدرش نقل شده که گفت : امام رضا صلوات اللّه علیه فرمودند :

« گویا می بینم شیعیان را زمانی که فرزند سومم (امام حسن عسکری صلوات اللّه علیه) از دنیا می رود مانند چهار پایان به دنبال چراگاه می گردند ؛ ولی آن را نمی یابند . »

عرض کردم : برای چه ، یا ابن رسول اللّه ؟ فرمودند :

« به خاطر اینکه امامشان از دیدشان غایب می شود . »

عرضه داشتم : چرا ؟ فرمودند :

« تا کسی بر گردن آن امام ، زمانی که با شمشیر قیام می کند ، بیعتی نداشته باشد . »

ص: 27

شاید این عبارت که در دعای امام رضا صلوات اللّه علیه در قنوت نمازهای ظهر جمعه آمده به همین علّت اشاره داشته باشد :

« اَللّهُمَّ، ... ولا تَجعَلْ لاِءحَدٍ مِنْ خَلقِکَ عَلی وَلِیِّکَ سُلطاناً ... . »

« پروردگارا ، ... هیچ کدام از مخلوقاتت را بر ولیّت مسلّط نفرما ... . »

در واقع ، بیعت نوعی تسلّط است و امام عصر صلوات اللّه علیه باید از هر سلطه ای به غیر از سلطه خداوند متعال آزاد باشد تا بتواند حکومت عدل الاهی را در تمام گیتی گسترش دهد .

علّت سوم _ که بعد از دو علّت قبلی در روایات بیشتری ذکر شده است _ امتحان شیعیان و شناخته شدن اشخاصی که به غیبت ایمان می آورند و اطاعت می کنند و نیز شناخته شدن اهل اخلاص از ناخالصان است ؛ چرا که پیروان همه مذاهب و ادیان دیگر و حتّی اشخاصی که دین و آیینی ندارند هر کدام تا قبل از امامت حضرت مهدی صلوات اللّه علیه امتحان خود را داده و مردود شده اند و فقط شیعیان دوازده امامی اند که باید در زمان غیبت ، سخت ترین امتحانات(1) را بدهند . لذاست که از دوران غیبت به دوران امتحان شیعه تعبیر کرده اند و در روایت نیز چنین آمده :

عَنْ زُرارَةَ بنِ أعیَنَ قالَ : سَمِعتُ أبا عَبدِاللّه ِ صلوات اللّه علیه یَقُولُ :

« إنَّ لِلقائِمِ غَیبَةً قَبلَ أنْ یَقُومَ . » ... ثُمَّ قالَ :

« یا زُرارَةُ ، وَهُوَ المُنْتَظَرُ وهُو الَّذِی یَشُکُّ النّاسُ فی وِلادَتِه ؛ مِنهُم مَنْ یَقُولُ : هُو حَملٌ ومِنهُم مَنْ یَقُولُ : هُو غائِبٌ ومِنهُم مَنْ یَقُولُ : ما وُلِدَ ومِنهُم مَنْ یَقُولُ : وُلِدَ قَبلَ وَفاةِ أبِیهِ بِسَنَتَینِ ، غَیرَ أنَّ اللّه _ تَبارَکَ وتَعالی _ یُحِّبُ أنْ یَمتَحِنَ الشِّیعَةَ فَعِندَ ذلِکَ یَرتابُ المُبطِلُونَ . »(2)

ص: 28

از زرارة بن اعین روایت شده که گفت : شنیدم امام صادق صلوات اللّه علیه می فرمودند : « قائم قبل از ظهورش غیبتی دارد . » ... سپس فرمودند :

« زراره ، او همان کسی است که به انتظارش خواهند بود و او همانی است که مردم در ولادتش شک می کنند . عدّه ای از آنها می گویند : او هنوز متولّد نشده (و به صورت حمل در پشت پدر یا در رحم مادر است) ؛ بعضی دیگر می گویند : او پنهان شده(1) ؛ دسته ای دیگر می گویند : اصلاً متولّد نشد(2) و پاره ای نیز می گویند : او دو سال قبل از وفات پدرش به دنیا آمد . [این نیست] غیر اینکه خدای بزرگ و بلند مرتبه دوست دارد شیعیان را امتحان کند . در این هنگام است که اهل باطل به تردید می افتند . »

در روایت دیگر ، آمده است :

عَنْ سُدَیرٍ الصِّیرَفِیِّ قالَ : دَخَلتُ أنا والمُ_فَضَّلُ بنُ عُمَرَ وأبو بَصیرٍ وأبانُ بنُ تَغلِبٍ عَلی مَولانا أبی عَبدِاللّه ِ الصادِقِ صلوات اللّه علیه ... . قال الصّادِقُ صلوات اللّه علیه :

« وکذلِکَ القائِمُ فَإنَّه تَمتَدُّ أیّامُ غَیبَتِهِ لِیَصْرُحَ الحَقُّ عَنْ مَحضِهِ ویَصْفُو الإیمانُ مِنَ الکَدِرِ باِرتِدادِ کُلِّ مَنْ کانَتْ طِینَتُهُ خَبِیثَةً مِنَ الشِّیعَةِ الَّذِینَ یُخشی عَلَیهِم النِّفاقُ إذا أحَسُّوا بِالاْءستِخلافِ وال_تَّمکِینِ والأمنِ المُنتَشَرِ فی عَهدِ القائِمِ صلوات اللّه علیه . »(3)

از سدیر صیرفی نقل شده است که گفت : من و مفضّل بن عمر و ابو بصیر وابان بن تغلب خدمت مولایمان امام صادق صلوات اللّه علیه رسیدیم ... . امام صلوات اللّه علیه فرمودند :

« قائم نیز اینچنین است (یعنی مانند نوح علیه السّلام است) ؛ چرا که دوران غیبت او

ص: 29

طولانی می شود تا حقیقت خالص از ناخالص پاک شده و ایمان از تیرگی تصفیه گردد . این به سبب مرتد شدن شیعیانی است که ذات پلید و ناپاک دارند ؛ همان کسانی که وقتی جانشینی مهدی صلوات اللّه علیه و چیرگی دین و امنیّت گسترده زمان ظهور را احساس کنند ، بیم نفاق آنان می رود . »

امتحان دوران غیبت در روایتی دیگر به این تعبیر آمده است :

عَنْ مَنصُورٍ قالَ : قالَ أبُوعَبدِاللّه ِ صلوات اللّه علیه :

« یا مَنصُورُ ، إنَّ هذا الأمرَ لا یَأْتِیکُم إلاّ بَعدَ إیاسٍ . لا واللّه ِ حَتّی تُمَیَّ_زُوا ؛ لا واللّه ِ حَتّی تُمَحَّصُوا ؛ ولا واللّه ِ حَتّی یَشْقی مَنْ یَشْقی ویَسعَدَ مَنْ یَسعَد . »(1)

از منصور نقل شده که گفت : امام صادق صلوات اللّه علیه فرمودند :

« منصور ، این امر (حکومت ما خاندان و گسترده شدن عدل در تمام جهان) برایتان واقع نمی شود مگر بعد از نا امیدی . نه ، به خدا قسم (چنین نمی شود) تا اینکه از یکدیگر تمییز داده شوید ؛ نه ، به خدا قسم (چنین نمی شود) تا اینکه مورد امتحان قرار گیرید ؛ و نه ، به خدا قسم (چنین نمی شود) تا اینکه هر کس قرار است شقی شود دچار شقاوت شود و هر که قرار است سعادتمند شود به سعادت برسد . »

علّت چهارم _ خارج شدن مؤمنان از صلب کافران است ؛ چنان که آمده :

عَنْ مُحَمَّدِ بنِ أبِی عُمَیرٍ ، عَمَّنْ ذَکَرَه ، عَن أبِی عَبدِاللّه ِ صلوات اللّه علیه قالَ : قُلتُ لَه : ما بالُ أمیرِ المُؤمِنِینَ صلوات اللّه علیه لَمْ یُقاتِلْ مُخالِفیهِ فی الأوّلِ ؟ قالَ :

« لاِآیةٍ فِی کِتابِ اللّه ِ _ تَعالی _ : «لَوْ تَزَیَّلُوا لَعَذَّبْنَا الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْهُمْ عَذَاباً أَلِیماً »(2) . »

قالَ : قُلتُ : وما یَعنِی بِتَزایلِهِم ؟ قالَ :

« وَدائِعُ مُؤمِنُونَ فی أصلابِ قَومٍ کافِرینَ ، وکذلِکَ القائِمُ صلوات اللّه علیه لَمْ یَظْهَرْ(3)

ص: 30

أبدَاً حَتّی تَخْرُجَ وَدائِعُ اللّه ِ _ عَزَّوجَلَّ _ . فإذا خَرَجَتْ ظَهَرَ عَلی مَنْ ظَهَرَ مِنْ أعداءِ اللّه ِ _ عَزَّوَجَلَّ _ فَقَتَلَهُم . »(1)

از ابن ابی عمیر ، از کسی که نامش را آورده ، نقل شده است که گفت :

به امام صادق صلوات اللّه علیه عرض کردم : چه شد که امیر مؤمنان صلوات اللّه علیه با مخالفانشان در همان اوّل کار (یعنی در مدّت 25 سال بعد از شهادت رسول خدا صلّی اللّه علیه وآله) جنگ نکردند ؟ فرمودند :

« به خاطر وجود آیه ای در کتاب خدای بلند مرتبه که فرموده : «اگر از یکدیگر جدا می شدند ، حتماً کافرانِ آنها را به عذاب دردناکی می رساندیم» . »

راوی می گوید که عرض کردم : منظور از جدا شدن آنها از یکدیگر چیست ؟ فرمودند :

« مؤمنانی که به صورت امانت در صلب کفّارند . همچنین است حال حضرت مهدی صلوات اللّه علیه که ظهور نخواهد کرد تا اینکه امانتهای خداوند عزیز خارج شوند . زمانی که این امانات خارج شدند ، آن حضرت بر دشمنانی از خدا که زنده مانده اند آشکار می گردد و آنان را می کُشد . »

در توضیح این علّت ، شیخ صدوق رضوان اللّه علیه در کتاب شریف « کمال الدّین» چنین می فرماید :

خداوند جلیل می داند که اگر (قبل از موعد ظهور) حجّتش را ظاهر کند ، بیشتر مردم حریم خدا را در حقّ آن بزرگوار رعایت نمی کنند و به این جهت ، مستحقّ کشته شدن خواهند بود . حال ، اگر حضرت آنان را بکشد ، جایز نیست ؛ چرا که مؤمنانی در صلب آنان هستند . اگر هم نکشدشان ، باز جایز نیست ؛ زیرا آنان خود مستحقّ کشته شدن اند . بنابراین (آن حضرت بین دو محذور قرار خواهند گرفت و) غیبت آن عزیز را حکمت ایجاب می کند . امّا وقتی مؤمنان از کافران جدا شدند ، خدا ایشان را ظاهر می کند و دشمنانش را می کشد .

ص: 31

همان گونه که اگر زن شوهردار حامله ای زنا بدهد ، سنگسارش نمی کنند تا اینکه وضع حمل کند و بچه اش را شیر بدهد ؛ مگر اینکه کسی از مسلمانان متکفّل شیر خوراندن به این بچّه بشود . در این صورت ، بعد از وضع حمل ، آن زن را سنگسار می کنند.

این حکم کسی است که واجب القتل شده ؛ ولی در صلب او مؤمنی باشد : او را نمی کشند تا اینکه آن مؤمن خارج شود . علمِ اینکه مؤمنی در صلب کافر هست نیز فقط در نزد حجّت خدایی است که داننده غیبهاست . به همین جهت است که حدود خدا را ، به طور صحیح و مطابق واقع ، فقط حجّت خدا می تواند اجرا کند ؛ و به همین دلیل ، امیر مؤمنان در مدّت 25 سال بعد از رسول خدا صلّی اللّه علیه وآله جنگ با مخالفانشان را ترک کردند .(1)

اگر کسی بگوید : این دلیل در زمان پنج سال حکومت ظاهری امیر مؤمنان صلوات اللّه علیه هم موجود بوده ؛ پس چرا در روایت ، حضرت صادق صلوات اللّه علیه آن را علّت ترک جنگ در مدّت 25 سال گوشه نشینی آن بزرگوار مطرح فرموده اند ، در پاسخ می گوییم :

چون پرسش راوی مربوط به این مدّت بوده ، حضرت آن پاسخ را بیان فرموده اند ؛ والاّ ، حضرت امیر صلوات اللّه علیه در جنگهای زمان حکومتشان نیز این مسئله را رعایت می کردند ؛ چنان که آمده :

در لیلة الهریر ، در جنگ صفّین ، (تعداد) مقتولین به شمشیر مالک اشتر با مقتولین به شمشیر حضرت علی صلوات اللّه علیه قریب به هم بودند . (حضرت) علی صلوات اللّه علیه به او فرمودند :

« مالک ، در دل خیال نکنی که در شجاعت نزدیک است به من برسی ، زیرا امشب هر کس جلو شمشیر تو آمد او را از پای درآوردی . لیکن من با هر کس که مقابل شدم به نور ولایت در صلب او نگاه کردم ؛ اگر مقدّر بود از او مؤمنی به وجود بیاید ، او را نکشتم و رها کردم . »(2)

ص: 32

همین مطلب در مورد حضرت ابی عبداللّه الحسین صلوات اللّه علیه در روز عاشورا و سرزمین کربلا ، نقل شده است :

رُوِیَ أنَّ الحُسَینَ کانَ یَومَ الطَّفِّ إذا حَمَلَ عَلی عَسکَرِ ابنِ زِیادٍ یَقتُلُ بعضَاً ویَترُکُ آخَرینَ مَعَ تَمَکُّنِهِ مِنْ قَتْلِهِم ، فَقِیلَ لَه فِی ذلِکَ ، فَقالَ صلوات اللّه علیه :

« کُشِفَ عَن بَصَرِی ، فَأبْصَرتُ النُّطَفَ الَّتی فِی أصلابِهِم ، فَصَرَفتُ عَمَّن یَخْرُجُ مِنْ نُطْفَتِهِ مَنْ هُوَ أهلُ الإیمانِ ، فَتَرَکتُهُ عَنِ القَتلِ لاِستِخْلاصِ تِلکَ الذُّرِیَّةِ مِنه وَرأیتُ مَنْ لَمْ یَخْرُجْ مِنهُ نُطْفَةٌ صالِحَةٌ فَقَتَلتُهُ . »(1)

روایت شده است که روز عاشورا وقتی امام حسین صلوات اللّه علیه بر لشکر ابن زیاد حمله می کردند ، بعضی از آنها را می کشتند و عدّه ای را _ با اینکه می توانستند آنان را بکشند _ رها می کردند . از ایشان در این باره سؤال شد ؛ فرمودند :

« پرده از برابر چشمم برداشته شد و نطفه هایی را که در صلبشان بود ملاحظه کردم : اگر کسی در نسلش مؤمنی بود ، به خاطر خروج آن مؤمن از این کافر ، او را نکشتم ؛ وچنانچه کسی نسل صالحی نداشت ، او را کشتم . »

علّت پنجم _ اجرای روش پیامبرانِ گذشته برای حضرت مهدی صلوات اللّه علیه است ؛ چنان که آمده :

عَنْ حَنّانَ بنِ سُدَیرٍ ، عَنْ أبِیهِ ، عَنْ أبِی عبدِاللّه ِ صلوات اللّه علیه قالَ :

« إنَّ لِلقائِمِ صلوات اللّه علیه مِنّا غَیبَةً یَطُولُ أمَدُها . »

فَقُلتُ لَه : وَلِمَ ذاکَ ، یا ابنَ رَسُولِ اللّه ؟ قالَ :

« إنَّ اللّه َ _ عَزَّ وجَلَّ _ أبی إلاّ أنْ یُجرِیَ فِیهِ سُنَنَ الأنبیاءِ علیهم السّلام فِی غَیْباتِهِم وأن_ّه لابُدَّ لَه، یا سُدَیرُ ، مِنِ استِیفاءِ مَدَدِ غَیباتِهِم ؛ قالَ اللّه ُ _ عَزَّوجَلَّ _ : «لَتَرْکَبُنَّ طَبَقاً عَن طَبَقٍ»(2) أی سُنَنَاً عَلی سُنَنِ مَنْ کانَ قَبلَکُم . »(3)

ص: 33

از حنّان بن سدیر ، از پدرش (سدیر) ، از امام صادق صلوات اللّه علیه نقل شده که فرمودند :

« قائم ما صلوات اللّه علیه غیبتی دارد که مدّت آن طولانی است . »

(سدیر می گوید :) به ایشان عرض کردم : برای چه ، یا ابن رسول اللّه ؟ فرمودند :

« خدای عزیز اراده اش تعلّق گرفته که روشهای پیامبران گذشته علیهم السّلام را در مورد غیبتهایی که داشتند برای حضرت مهدی صلوات اللّه علیه اجرا کند . سدیر ، چاره ای نیست از اینکه مدّت غیبتهای پیامبران گذشته در غیبت حضرت مهدی صلوات اللّه علیه نیز سپری شود(1) . خدای جلیل می فرماید : «شما زندگی می کنید با حالی بعد از حالی» ؛ یعنی به روش کسانی که قبل از شما بودند (زندگی می کنید) . »

نیز ، در روایت دیگری آمده است :

عَنْ أبِی بَصیرٍ قالَ : سَمِعتُ أبا عَبدِاللّه ِ صلوات اللّه علیه یَقُولُ :

« إنَّ سُنَنَ الأنبیاءِ علیهم السّلام بِما وَقَعَ بِهِم مِنَ الغَیْباتِ حادِثَةٌ فی القائِمِ مِنّا أهلَ البَیتِ حَذوَ النَّعلِ بِالنَّعلِ والقُذَّةِ بِالقُذَّةِ . »(2)

از ابو بصیر نقل شده که گفت : شنیدم امام صادق صلوات اللّه علیه می فرمودند :

« روش غیبتهای پیامبران گذشته علیهم السّلام (عینا) در قائم ما اهل بیت پیش خواهد آمد ، مثل همانندی یک لنگه کفش با لنگه دیگرش و یک پر تیر با پر دیگری (یا یک گوش اسب با گوش دیگرش) . »

علّت ششم _ این است که خداوند زندگی عادی بین مردم را برای امام عصر صلوات اللّه علیه خوش نداشته است ؛ چنان که آمده :

عَنْ مَروانِ الأنبارِیِّ قالَ : خَرَجَ مِنْ أبِی جَعفَرٍ صلوات اللّه علیه :

« إنَّ اللّه َ إذا کَرِهَ لَنَا جَوارَ قَومٍ نَزَعَنا مِنْ بَینِ أظْهُرِهِم . »(3)

ص: 34

از مروان انباری نقل شده که گفت : از امام باقر صلوات اللّه علیه چنین نوشته ای رسید :

« هرگاه خدا هم جواری گروهی را برای ما ناپسند بداند ، ما را از دید آنان می برد !»

در روایتی دیگر آمده است که خداوند از زندگی امام عصر صلوات اللّه علیه میان مردم خشمگین است :

عَنْ مُحمَّدِ بنِ الفَرَجِ قالَ : کَتَبَ إلَیَّ أبُوجَعفَرٍ صلوات اللّه علیه :

« إذا غَضِبَ اللّه ُ _ تَبارَک وتَعالی _ علی خَلقِه نَحّانا عَنْ جَوارِهِم . »(1)

محمّد بن فرج گفت : امام باقر صلوات اللّه علیه برای من نوشتند :

« هرگاه خدای بلند مرتبه و بزرگ بر مخلوقاتش خشمگین شود ، ما را از مجاورت آنها دور می کند .»

علّت هفتم _ زشتیهای اعمال مردم است ؛ چنان که در روایتی آمده :

عَنِ المفَضَّلِ بنِ عُمَرَ قالَ : قالَ أبُوعَبدِاللّه صلوات اللّه علیه :

« ... إنَّ أمیرَ المُؤمِنِینَ قالَ عَلی مِنبَرِ الکُوفَةِ : ... واعلَمُوا أنَّ الأرضَ لا تَخْلُو مِنْ حُجَّةِ اللّه ِ ولکِنْ سَیُعمِی خَلْقَه مِنها بِظُلْمِهِم وَجَورِهِم وإسرافِهِم عَلی أنْفُسِهِم ولَو خَلَتِ الأرضُ ساعَةً واحِدَةً مِنْ حُجَّةِ اللّه ِ لَساخَتْ بِأهْلِها ولکِنَّ الحُجَّةَ یَعرِفُ النّاسَ ولا یَعرِفُونَه کَما کانَ یُوسُفُ یَعرِفُ النّاسَ وَهُم لَهُ مُنکِرُونَ ، ثُمَّ تَلا : «یَا حَسْرَةً عَلَی الْعِبَادِ مَا یَأْتِیهِم مِن رَسُولٍ إِلاَّ کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُون »(2) . »(3)

از مفضّل بن عمر روایت شده که گفت : امام صادق صلوات اللّه علیه فرمودند :

« ...امیر مؤمنان بر منبر کوفه فرمودند : ... بدانید که زمین از حجّت خدا خالی

ص: 35

نخواهد شد ؛ امّا خدا خلقش را ، به خاطر ظلم و جور و زیاده روی شان در گناه ، از دیدنش کور می کند . اگر زمین یک ساعت از حجّت خدا خالی می شد ، اهلش را فرو می برد . او مردم را می شناسد ، ولی ایشان او را نمی شناسند ؛ همان گونه که یوسف مردم را می شناخت ، ولی آنان منکر (شأن و مقام) او بودند . سپس این آیه را تلاوت فرمودند : «دریغ و اندوه بر مردم ! هیچ فرستاده ای به سوی آنان نیامد مگر آنکه وی را مسخره کردند » . »

در توقیع شریف خود آن بزرگوار به شیخ مفید نیز چنین آمده است :

« ... وَلَو أنَّ أشیاعَنا _ وَفَّقَهُم اللّه ُ لِطاعَتِه _ عَلَی اجتماعٍ مِنَ القُلُوبِ فی الوَفاءِ بِالعَهدِ عَلَیهِم لَما تَأَخَّرَ عَنهُمُ ال_یُمنُ بِلِقائِنا ولَتَعَجَّلَتْ لَهُم سَعادَةٌ بِمُشاهَدَتِنا عَلی حَقِّ المَعرِفَةِ وِصِدقِها مِنهُم بِنا ، فَما یَحْبِسُنا عَنهُم إلاّ ما یَتَّصِلُ بِنا مِمّا نُکْرِهُهُ ولا نُؤْثِرُهُ مِنهُم . واللّه ُ هُوَ المُستَعانُ وهُوَ حَسبُنا ونِعمَ الوَکِیلُ وصَلَواتُه عَلی سَیِّدِنا البَشیرِ النَذِیرِ مُحَمَّدٍ وآلِه الطاهِرِینَ وَسَلَّمَ ... . »(1)

« ... اگر شیعیان ما _ که خدا آنان را در راه اطاعتش توفیق دهد _ دلهایشان بر وفا نمودن به پیمانی که با آنان بسته شده متّفق می شد ، مبارکی دیدار ما از آنها به تأخیر نمی افتاد (و سلب نمی شد) و حتما سعادت دیدار ما برایشان جلو می افتاد ؛ به طوری که کاملاً ما را بشناسند و تصدیق کنند که به دیدارِ ما رسیده اند . بنابراین تنها چیزی که ما را از آنان دور نگه داشته اعمال ناپسندی است که به ما می رسد و ما صدور این کارها را از ایشان نیکو نمی دانیم . از خدا کمک باید خواست که او برای ما کافی است و خوب وکیلی است ! درود و سلام خدا بر آقای ما محمّد _ که بشارت دهنده و ترساننده بود _ و نیز بر خاندان پاکش باد . »

البتّه می توان بعضی از این سببها را داخل بعضی دیگر دانست ؛ ولی چون این عناوین در روایات جداگانه ذکر شده ، ما نیز آنها را جدا از هم ذکر کردیم .

ص: 36

« إی ورَبِّی ؛ «وَلِیُمَحِّصَ اللّهُ الَّذِینَ آمَنُواْ وَیَمْحَقَ الْکَافِرِینَ»(1) . یا جابِرُ ، إنَّ هذا لاَءمرٌ مِنْ أمرِ اللّه ِ وسِرٌّ مِنْ سِرِّ اللّه ِ ، مَطوِیٌّ عَنْ عِبادِه ؛ فإیّاکَ والشَّکَّ فی أمرِ اللّه ِ فَهُوَ کُفْرٌ . »(2)

از ابن عباس نقل شده که گفت : رسول خدا صلّی اللّه علیه وآله فرمودند : ... . سپس جابر بن عبداللّه انصاری ایستاد و گفت : یا رسول اللّه ، قیام کننده از نسل شما غیبتی دارد ؟ فرمودند :

« به پروردگارم قسم ، بله (چنین خواهد بود) ؛ «حتما خدا کسانی را که ایمان آوردند امتحان و کافران را نابود می کند» . جابر ، این مسئله (غیبت) از امور الاهی و رازی از رازهای اوست که از بندگانش مخفی شده ؛ بنابراین ، بپرهیز از اینکه در امر خدا شک کنی که چنین شکّی کفر است . »

در روایت دیگری ، سختی دین داری شیعیان در این زمانه چنین بیان شده است :

عَنْ إبراهیمَ بنِ عُمَرَ ال_یَمانِیِّ ، عَنْ رَجُلٍ ، عَنْ أبِی جَعفَرٍ صلوات اللّه علیه أنَّه قالَ :

« لَ_تُمَحِّصَنَّ ، یا شِیعَةَ آلِ مُحَمَّدٍ ، تَمحِیصَ الکُحلِ فی العَینِ(3) وإنَّ صاحِبَ العَینِ یَدرِی مَتی یَقَعُ الکُحلُ فی عَینِهِ ولا یَعلَمُ مَتی یَخرُجُ مِنها ، وکذلِکَ یُصْبِحُ الرَّجُلُ عَلی شَرِیعَةٍ مِنْ أمرِنا ویُمسِی وقَد خَرَجَ مِنها ویُمسِی عَلی شَرِیعَةٍ مِنْ أمرِنا ویُصبِحُ وقَد خَرَجَ مِنها . »(4)

از ابراهیم بن عمر یمانی ، از مردی ، از امام باقر صلوات اللّه علیه روایت شده که ایشان فرمودند :

« ای پیروان خاندان پیامبر ، حتماً شما مانند کسی که سرمه در چشمش می کشد امتحان می شوید . صاحب چشم می داند چه زمانی سرمه به چشمش آمده ؛ امّا نمی داند چه وقت از چشمش پاک می شود . همین طور ، مردی صبح را آغاز می کند ، در حالی که بر روش و آیین ماست و وارد شب می شود ، در حالی که از

ص: 38

دین خارج شده ؛ (یا) شب را با دین ما آغاز می کند و صبح می کند ، در حالی که دینش را از دست داده است . »

آنچه در این حدیث شریف جالب توجّه است اینکه آن قدر امر امتحان سخت و دقیق است که خود شخص نمی داند بر اثر کدام کار یا کلام یا فکر بی دین شده است . از این جهت ، باید بسیار مراقب و مواظب همه افعال و گفتار و پندار خود باشیم .

ضمناً ، می توان این روایت را از معجزات روایات به شمار آورد ؛ چرا که در آن اشاره شده گروهی در فاصله زمانی شب تا صبح بی دین می شوند . این مطلب با زمان حضرات معصومین صلوات اللّه علیهم که برق نبوده و معمولاً بعد از گذشت مدّت کوتاهی از شب می خوابیدند (تا جایی که خواب بعد از عشا و بیداری بعد از نیمه شب برای راز و نیاز و تهجّد مستحب دانسته شده) به حسب ظاهر عجیب می نماید ؛ ولی شاید از آن زمان این بزرگواران می خواسته اند اشاره ای کنند به شب نشینی ها و رخ دادن بسیاری از مفاسد اخلاقی و اجتماعی این زمانه که در شب اتفاق می افتد و به این وسیله ، ما را از این رویداد بر حذر داشته اند .

در روایت دیگری ، سختی دوران مذکور برای شیعیان این گونه تعبیر شده :

عَنْ عِکرمَةَ بنِ صَعْصَعَةَ ، عَنْ أبیه قالَ کانَ عَلِیٌّ صلوات اللّه علیه یَقُولُ :

« لا تَنْفَکُّ هذِهِ الشِّیعَةُ حَتّی تَکُونَ بِمَنزِلَةِ المَعْزِ لا یَدرِی الخابِسُ عَلی أیِّها یَضَعُ یَدَهُ فَلَیسَ لَهُم شَرَفٌ یَشْرُفُونَه ولا سِنادٌ یَستَنِدُونَ إلیهِ فی أُمُورِهِم . »(1)

از عکرمة بن صعصعه ، از پدرش (صعصعة بن صوحان) نقل شده که می گفت : حضرت علی صلوات اللّه علیه می فرمودند :

« همواره این شیعیان خواهند بود تا اینکه (زمانی) مانند گلّه بزی شوند که ظلم کننده به آنان (مثل گرگ) نداند بر کدام یک از آنها دست بگذارد و به او ظلم کند(2) .

ص: 39

در این هنگام ، مکان بلندی ندارند که بتوانند به آنجا پناهنده شوند (یا رتبه بلندی بین مردم ندارند که ، به سبب آن ، اذیّت و آزار از آنان دفع شود) و تکیه گاهی ندارند که بتوانند کارهایشان را به او مستند کنند . »

امّا باید دانست که در روایات معصومان صلوات اللّه علیهم لفظ « شیعه» برای دو معنا به کار برده می شود : گاهی از آن ، اشخاصی اراده می شود که صرفا به امامت و خلافت بلا فصل امیر مؤمنان صلوات اللّه علیه بعد از رسول خدا صلّی اللّه علیه وآله معتقدند ؛ گاهی نیز از این لفظ معنای اصلی آن _ که پیرو باشد _ اراده می شود . توضیح اینکه در پاره ای از روایات ، بعضی از افرادی که به امامت امیر مؤمنان بعد از رسول خدا اعتقاد داشتند در مقابل امامان صلوات اللّه علیهم از خود به « شیعه» تعبیر می کردند و آن بزرگواران این اطلاق رانهی می فرمودند ؛ چرا که اینان با هر کارنامه ای به خود جرأت می دادند ادعای تشیّع کنند . این در حالی است که حضرت فرموده اند شیعه به معنی پیرو است و همان گونه که معصومین از آلودگیها پاک و مبرّایند ، فقط افرادی مانند سلمان و ابوذر که حالشان چنین است صلاحیّت شیعه بودن دارند .

حال ، برای تشخیص اینکه کدام معنا در روایاتی که امتحانهای سخت دوران غیبت را مربوط به شیعیان می داند مورد نظر است ، باید به روایات دیگری که تفسیر کننده وقرینه برای بیان این دسته از احادیث اند مراجعه کرد .

در روایتی ، چنین آمده است :

عَنْ عَبدِاللّه ِ بنِ حَمّادِ الأنصارِیِّ ، عَنْ رَجُلٍ ، عَنْ أبِی عَبدِاللّه ِ صلوات اللّه علیه أن_َّه دَخَلَ عَلَیهِ بَعضُ أصحابِه فَقالَ لَه : جُعِلتُ فِداکَ ؛ إنِّی واللّه ِ أُحِبُّکَ وأُحِبُّ مَنْ یُحِبُّکَ . یا سَیِّدِی ، ما أکثَرَ شِیعَتَکُم ! فَقالَ لَه : « اُذْکُرْهُم . » فَقالَ : کَثیرٌ . فَقالَ : « تُحصِیهِم . » فَقالَ : هُم أکثَرُ مِنْ ذلِکَ . فَقالَ أبُوعَبدِاللّه ِ صلوات اللّه علیه :

« أما لو کَمُلَتِ العِدَّةُ المَوصُوفَةُ ثَلاثُ مِائَةٍ وبِضعَةَ عَشَرَ کانَ الَّذِی تُریدُونَ ولکِنْ شِیعَتُنا مَنْ لا یَعدُو صَوتُهُ سَمْعَه ولا شَحْناؤُه بَدَنَه ولا یَمْدَحُ بِنا مُعلِنَاً ولا یُخاصِمُ بِنا

ص: 40

قالِیاً ولا یُجالِسُ لَنا عایِباً ولا یُحَدِّثُ لَنا ثالِباً ولا یُحِبُّ لَنا مُبغِضاً ولا یُبغِضُ لَنا مُحِبّاً . »

فَقُلتُ : فَکَیفَ أصنَعُ بِهذِهِ الشِّیعَةِ المُختَلِفَةِ الَّذِینَ یَقُولُونَ إنَّهُم یَتَشَیَّعُونَ ؟ فَقالَ :

« فِیهِم ال_تَّمییزُ وفِیهُم التَّ_محِیصُ وفِیهِم التَّبدِیلُ . یَأْتِی عَلَیهِم سِنُونَ تُفنِیهِم وسِیفٌ یَقْتُلُهُم واخْتِلافٌ یُبَدِّدُهُم .

إنَّما شِیعَتُنا مَنْ لا یَهِرُّ هَرِیرَ الکَلبِ ولا یَطْمَعُ طَمْعَ الغُرابِ ولا یَسأَلُ النّاسَ بِکَفِّه وإنْ ماتَ جُوعاً . »

قُلتُ : جُعِلتُ فِداکَ ؛ فأینَ أطْلُبُ هؤُلاءِ المَوصُوفِینَ بِهذِهِ الصِّفَةِ ؟ فَقالَ :

« اُطْلُبْهُم فی أطرافِ الأرضِ . أُولئِکَ الخَفِیضُ عَیشُهُم ، المُنْتَقِلَةُ دارُهُم ؛ الَّذِینَ إنْ شَهِدُوا لَمْ یُعرَفُوا وإن غابُوا لَمْ یُفتَقَدُوا وإن مَرِضُوا لَمْ یُعادُوا وإن خَطِبُوا لَمْ یُزَوَّجُوا وإن ماتُوا لَمْ یُشهَدُوا . أُولئِکَ الَّذِینَ فی أموالِهِم یَتواسُونَ وفی قُبُورِهِم یَتَزاوَرُونَ ولا تَختَلِفُ أهواؤُهم وإن اخْتَلَفَتْ بِهم البُلدانُ . »(1)

از عبداللّه بن حمّاد انصاری ، از مردی ، از امام صادق صلوات اللّه علیه نقل شده است :

یکی از اصحاب آن حضرت خدمت ایشان رسید و عرض کرد : فدای شما گردم ! به خدا قسم ، شما را دوست دارم و هر کسی هم که شما را دوست بدارد دوستش دارم . آقا ، چقدر شیعیان شما زیادند ! حضرت به او فرمودند : « آنان را نام ببر . » عرض کرد : زیادند . فرمودند : « آنان را بشمار . » عرضه داشت : بیشتر از تعدادی است که من بشمارم . امام صادق صلوات اللّه علیه فرمودند :

« آگاه باش ؛ اگر تعداد آن گروهی که وصف شده اند (و خصوصیّات شیعه بودن را دارند) 313 نفر بود ، آنچه شما می خواهید (از اجرای حکومت عدل) انجام می شد . شیعه ما کسی است که صدایش از گوشش و دشمنی اش از خودش تجاوز نمی کند(2) ؛ کسی را که آشکار کننده (یاد ما و محبّت) ماست ستایش نمی کند و با آن

ص: 41

که کینه ما را به دل دارد مبارزه نمی کند(1) ؛ با آن که بر ما عیب می گیرد هم نشینی نمی کند و با کسی که به ما ناسزا می گوید صحبت نمی کند (یا برایش حدیث نقل نمی کند) ؛ دشمن ما را دوست ندارد و کینه دوست دار ما را به دل ندارد(2) . »

به ایشان عرضه داشتم : پس من با این شیعیانی که با هم اختلاف دارند و ادعای تشیّع می کنند چه کنم ؟ فرمودند :

« در اینها امتحان و جدا شدن از یکدیگر و عوض شدن (یعنی ظاهر شدن واقعشان) خواهد بود . سالهایی بر آنان خواهد گذشت که از بین می بردشان و شمشیری می آید که می کُشدشان و اختلافی برایشان پیش می آید که پراکنده شان می کند .

شیعیان ما فقط کسانی اند که (در سختیها) مانند سگان زوزه نمی کشند و مانند کلاغ طمع کار نیستند و اگرچه از گرسنگی بمیرند ، دست مقابل مردم دراز نمی کنند . »

عرض کردم : فدای شما ! اشخاصی با این خصوصیّات را کجا بیابم ؟ فرمودند :

« در اطراف زمین ، آنان را جست و جو کن . اینان کسانی اند که زندگی شان ساده است و خانه به دوش اند ؛ همان کسانی که اگر در میان مردم بیایند ، شناخته نمی شوند ؛ اگر از دیده ها پنهان شوند ، کسی به جست و جوی ایشان نمی پردازد ؛ اگر مریض شوند ، کسی به عیادتشان نمی آید ؛ اگر به خواستگاری بروند ، کسی به آنها زن نمی دهد و اگر بمیرند ، به تشییعشان نمی روند .

اینان همان کسانی اند که اموالشان را بین یکدیگر تقسیم می کنند و (بعد از مرگ دوستانشان) به زیارت قبورشان می روند و اگر چه در شهرهای گوناگون باشند ، باز نظرهایشان با یکدیگر اختلافی ندارد . »

ص: 42

همچنین ، در روایتی دیگر آمده است :

عَنْ أبِی بَصیرٍ ، عَنْ أبِی عَبدِاللّه ِ صلوات اللّه علیه أنَّه قالَ :

« مَعَ القائِمِ صلوات اللّه علیه مِنَ العَرَبِ شَیءٌ یَسیرٌ . »

فَقِیلَ لَه : إنَّ مَنْ یَتَّصِفُ هذا الأمرَ مِنهُم لکَثِیرٌ . قالَ :

« لابُدَّ للنّاسِ مِنْ أنْ یُمَحَّصُوا ویُمَیَّزُوا ویُغَرْبَلُوا وسَیَخْرُجُ مِنَ الغِربالِ خَلقٌ کَثیرٌ . »(1)

از ابو بصیر نقل شده که گفت : امام صادق صلوات اللّه علیه فرمودند :

« همراه قائم صلوات اللّه علیه از بین قوم عرب ، تعداد بسیار کمی هستند . »

به ایشان عرض شد : از میان آنان ، کسی که این مسئله را توصیف می کند (یعنی ادعای تشیّع و اعتقاد به امام عصر صلوات اللّه علیه دارد) زیاد است . فرمودند :

« برای مردم ، از امتحان شدن و جدا شدن از یکدیگر و غربال شدن چاره ای نیست و تعداد زیادی از غربال خارج می شوند . »

البتّه این روایت بر اساس غربالی است که اشیای بد را خارج می کند و خوبها را در درونش نگه می دارد ؛ به خلاف غربالهای موجود در این زمان که خوبها را خارج می کند و بدها را نگه می دارد .

از این روایات معلوم می شود ، در احادیثی که امتحانِ سخت دوران غیبت را بیان می کند ، منظور از « شیعیان» کسانی اند که صرفاً ادعای تشیّع و پیروی می کنند . امّا آنانی که واقعاً در صراط مستقیم اهل بیت عصمت و طهارت صلوات اللّه علیهم باشند و عملشان مطابق با اعمال این بزرگواران باشد و به اصطلاح « شیعه» و پیرو واقعی و صادق این خاندان باشند از این بلاها و گرفتاریها و امتحانات موفّق و پیروز بیرون خواهند آمد ؛ چنان که آمده است :

عَنْ سُلَیمانَ بنِ صالِحٍ رَفَعَهُ إلی أبی جَعفَرٍ مُحَمَّدِ بنِ عَلیٍّ الباقِرِ صلوات اللّه علیه قالَ :

قالَ : « إنَّ حَدِیثَکُم هذا لَتَشْمَئِزُّ مِنهُ قُلُوبُ الرِّجالِ فانْبِذُوُه إلیهم نَبْذَاً ، فَمَنْ أقَرَّ بِه

ص: 43

فَزِیدُوه ومَنْ أنکَرَ[هُ] فَذَرُوه . إنَّه لابُدَّ مِنْ أنْ تَکُونَ فِتنَةٌ یَسقُطَ فِیها کُلُّ بِطانَةٍ ووَلِیجَةٍ حَتّی یَسقُطَ فِیها مَنْ یَشُقُّ الشَّعرَةَ بِشَعْرَتَینِ حَتّی لا یَبقی إلاّ نَحنُ وشِیعَتُنا . »(1)

از سلیمان بن صالح ، بدون ذکر واسطه های نقلش ، از امام باقر صلوات اللّه علیه روایت شده که گفت : آن حضرت (به من) فرمودند :

« از این (نحوه) حدیث گفتن قلبهای مردان می رمد و آن را ناخوشایند می دارند . پس کمی از آن را به سویشان ببرید ؛ آن که در برابر آن تسلیم شد و اقرار کرد ، زیادتر به او بدهید (و بگویید) و آن کس که انکارش کرد ، رهایش کنید . به ناچار ، فتنه ای واقع خواهد شد که هر دوست و صاحب سرّی در آن می لغزد (و از انسان جدا می شود) تا آنجا که حتّی کسی که (از دقّت و ظرافت) یک مو را به دو مو تقسیم می کند می لغزد (و منحرف می شود) و فقط ما خاندان و شیعیان (واقعی مان) باقی (و سالم) می مانیم . »

البتّه پر واضح است که این روایات هیچ شیعه ای را از اصل امتحان استثنا نکرده ؛ چرا که الفاظ این روایات یا به صورت عامِّ بدون تخصیص و یا به صورت مطلقِ بدون تقیید است . نهایتا ، سربلند در آمدن از امتحان فقط نصیب گروه خاصّی می شود ؛ خداوند ما را از این دسته قرار دهد ، بفضله و کرمه !

نکته دومی که در روایات وارده درباره این دوران سخت باید دانست نحوه و انواع مختلف بلاهایی است که در این روزگار ، به مثابه موادّ امتحانی ، در برابر شیعیان قرار می گیرد .

با دقت در احادیث پر شمار این باب ، معلوم می شود که اکثر روایات آن مشتمل بر انواع این بلاهاست . ما ، به جهت اختصار ، فقط به پاره ای از این فتنه ها اشاره می کنیم .

یکی از آنها اختلافی است که بین پیروان اهل بیت صلوات اللّه علیهم واقع می شود ؛ چنان که آمده است :

ص: 44

عَنْ مالِکِ بنِ ضَمْرَةَ قالَ : قالَ أمیرُالمُؤمِنِینَ صلوات اللّه علیه :

« یا مالِکُ بنُ ضَمْرَةَ ، کَیفَ أنتَ إذَا اخْتَلَفَتِ الشِّیعَةُ هکَذا ؟ » وشَبَّکَ أصابِعَه وأدخَلَ بَعضَها فی بَعضٍ .

فَقُلتُ : یا أمیرَ المُؤمِنِینَ ، ما عِندَ ذلِکَ مِنْ خَیرٍ ؟(1) قالَ :

« الخَیرُ کُلُّه عِندَ ذلِکَ ، یا مالِکُ ! عِندَ ذلِکَ یَقُومُ قائِمُنا فَیُقَدِّمُ سَبعِینَ رَجُلاً یَکْذِبُونَ عَلَی اللّه ِ وعَلی رَسُولِه فَیَقْتُلُهُم ، ثُمَّ یَجمَعُهُم اللّه ُ عَلی أمرٍ واحِدٍ . »(2)

از مالک بن ضمره روایت شده که گفت : امیر مؤمنان صلوات اللّه علیه فرمودند :

« مالک بن ضمره ، چگونه خواهی بود زمانی که شیعیان اینچنین اختلاف پیدا کنند ؟ » و انگشتانشان را به صورت شبکه ، بعضی را در بعضی دیگر داخل کردند .

عرض کردم : یا امیرالمؤمنین ، هیچ خیری در آن زمان نیست ؟ فرمودند :

« مالک ، تمام خیرها همان وقت است ! در آن زمان ، قائم ما ظهور می کند و هفتاد مرد را که بر خدا و پیامبرش دروغ بسته اند جلوِ بقیّه می اندازد و آنان را می کشد .

پس از آن ، خدا ایشان را بر یک امر جمع می کند (یعنی وحدت در میانشان حکم فرما می شود) . »

بر اثر این اختلاف ، شیعیانی که پیرو یک مکتب اند از یکدیگر بیزاری می جویند . بعضی از آنان بعضی دیگر را لعن کرده یکدیگر را دروغگو می شمارند . ایشان حتّی به این مقدار نیز اکتفا نکرده آب دهان بر روی یکدیگر می اندازند ؛ همچنان که وارد شده است :

عَنْ عُمَیرَةَ بِنتِ نُفَیلٍ قالَتْ : سَمِعْتُ الحَسَنَ بنَ عَلِیٍّ(3) صلوات اللّه علیه یَقُولُ :

« لا یَکُونُ الأمرُ الَّذِی یَنتَظِرُونَ حَتّی یَبرَأَ بَعضُکُم مِنْ بَعضٍ ویَتفُلَ بَعضُکُم فی وُجُوهِ بَعضٍ وحَتّی یَلعَنَ بَعضُکُم بَعضاً وحَتّی یُسَمِّیَ بَعضُکُم بَعضَاً کَذّابِینَ . »(4)

ص: 45

از عمیره بنت نفیل نقل شده که گفت : شنیدم امام حسن مجتبی صلوات اللّه علیه فرمودند :

« آنچه انتظارش را می کشند (یعنی ظهور حضرت مهدی صلوات اللّه علیه) واقع نمی شود تا اینکه بعضی از شما (شیعیان) از بعضی دیگر بیزاری جویند ، گروهی آب دهان در صورت گروه دیگر بیندازد ، حتّی دسته ای دسته دیگر را لعن کنند و بعضی بعض دیگر را دروغگو بنامند . »

از آنجا که هر چه به زمان ظهور حضرت نزدیک تر شویم این فتنه ها و امتحانات شدیدتر و دشوارتر خواهد بود ، تعداد زیادی از امتحانات در قالب نشانه ها و علائم ظهور بیان شده است . لذا نباید چنین تصور کرد که چون ذکر این بلاها در روایات از نشانه های نزدیک بودن ظهور است ، در دوره های قبلی زمان غیبت ، این سختیها نیست .

همچنین ، نباید این شبهه را در ذهن داشت که با دیدن این روایات و ظاهر شدن بعضی از آنها ، می توان وقتی را برای ظهور تعیین کرد ؛ چرا که ممکن است این نشانه های ظاهر شده مشابه آن علامتی باشد که در آینده (مثلاً صد سال دیگر) و نزدیک ظهور اتفاق خواهد افتاد .

باز ، معلوم باشد که طبق فرموده های خود حضرات معصومین صلوات اللّه علیهم تک تک این نشانه ها و موادّ امتحانی از امور بدائی است و ممکن است در تقدیر آنها تغییری حاصل شود و قیام حضرت ناگهانی باشد . از این روی ، به ما دستور داده اند هر صبح و شبی منتظر فرج باشیم که امر فرج دفعتاً و ناگهانی روی خواهد داد .

حال ، به ملاحظه بعضی از این روایات خواهیم پرداخت :

عَنْ مُحَمَّدِ بنِ مُسلِمٍ قالَ : سَمِعتُ أبا عَبدِاللّه ِ صلوات اللّه علیه یَقُولُ :

« إنَّ قُدّامَ القائِمِ عَلاماتٌ تَکُونُ مِنَ اللّه ِ _ عَزَّوجَلَّ _ لِلمُؤْمِنِینَ . »

قُلتُ : وما هِیَ ، جَعَلَنِی اللّه ُ فِداکَ ؟ قالَ :

« ذلِکَ قَولُ اللّه ِ _ عَزَّوجَلَّ : «وَلَنَبْلُوَنَّکُمْ» یَعنِی المُؤْمنِینَ قَبلَ خُرُوجِ القائِمِ صلوات اللّه علیه «بِشَیْءٍ مِنَ الْخَوفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِّنَ الأَموَالِ وَالأنفُسِ وَالثَّمَرَاتِ

ص: 46

وَبَشِّرِ الصَّابِرِینَ »(1) . »

قالَ : « یَبلُوهُم «بِشَیْءٍ مِنَ الْخَوفِ » مِنْ مُلُوکِ بَنِی فُلانٍ فی آخِرِ سُلطانِهِم «وَالْجُوعِ » بِغَلاءِ أسعارِهِم . » «وَنَقْصٍ مِنَ الأَموَالِ » ، قال : « کَسادِ التِّجاراتِ وقِلَّةِ الفَضلِ . » «وَ _ نَقْصٍ مِنَ _ الأنفُسِ » ، قالَ : « مَوتٌ ذَرِیعٌ . » «وَ _ نَقْصٍ مِنَ _ الثَّمَرَاتِ » ، قال : « قِلَّةِ رَیعِ ما یَزرَعُ . «وَبَشِّرِ الصَّابِرِینَ »عِنَد ذلِکَ بِتَعجِیلِ خُرُوجِ القائِمِ صلوات اللّه علیه » . ثُمَّ قالَ لی :

« یا مُحَمَّدُ ، هذا تَأْوِیلُه ؛ إنَّ اللّه َ _ تَعالی _ یَقُولُ : «وَمَا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلاَّ اللّهُ وَالرَّاسِخُونَ فی الْعِلْمِ »(2) . »(3)

از محمّد بن مسلم روایت شده که گفت : شنیدم امام صادق صلوات اللّه علیه می فرمودند :

« پیش روی حضرت قائم صلوات اللّه علیه (قبل از قیامشان در دوران غیبت) ، برای مؤمنان از طرف خدای عزیز و جلیل ، نشانه هایی است . »

عرض کردم : خدا مرا فدای شما کند ! آن نشانه ها چیست ؟ فرمودند :

« کلام خدای عزیز است ؛ یعنی : «و حتماً ما شما را امتحان می کنیم» که منظور ، مؤمنان دوران قبل از قیام قائم صلوات اللّه علیه هستند . » «به نوعی از ترس و گرسنگی و کمی اموال و جانها و دستاوردها . به صابران بشارت بده» ، فرمودند : « (منظور این است که) خدا آنان را به نوعی از ترس از پادشاهان بنی فلان(4) در انتهای سلطنت آنان و گرسنگی به سبب گرانی قیمتهایشان امتحان می کند ؛ » «و ناقص شدن مالهایشان» ، فرمودند : « (منظور) بی رونقی تجارتهایشان و کمی پس اندازشان است (یا کم شدن فضل خدا به آنان) ؛ » «و_ نقصان _ در جانشان» » ، فرمودند : « (منظور) مرگ سریع و زود هنگام است ؛ » «و _ کمی _ دستاوردهایشان» ، فرمودند : « (منظور) کمی غلّه زراعتشان است ؛ »

ص: 47

«صبر کنندگانشان را بشارت بده» ، (منظور این است که) در این هنگام ، آنان را به جلو افتادن و نزدیک بودن قیام قائم صلوات اللّه علیه بشارت بده . »

پس از آن ، به من فرمودند :

« محمّد ، این تأویل آیه است ؛ چرا که خدای بلند مرتبه می فرماید : «تأویل قرآن را فقط خدا و کسانی که در علم رسوخ دارند (یعنی اهل بیت عصمت و طهارت صلوات اللّه علیهم) می دانند» . »

در روایتی دیگر ، آمده است :

عَنِ ال_ثِّمالِیِّ قالَ : سَمِعتُ أبا جَعفَرٍ مُحَمَّدَ بنَ عَلِیٍّ صلوات اللّه علیه یَقُولُ :

« ... یا أبا حَمزَةَ ، لا یَقُومُ القائِمُ صلوات اللّه علیه إلاّ عَلی خَوفٍ شَدِیدٍ وزَلازِلَ وفِتنَةٍ وبَلاءٍ یُصِیبُ النّاسَ وطاعُونٍ قَبلَ ذلِکَ وسَیفٍ قاطِعٍ بَینَ العَرَبِ واختلافٍ شَدِیدٍ بَینَ النّاسِ وتَشَتُّتٍ فی دینِهِم وتَغَیُّرٍ مِن حالِهِم حَتّی یَتَمَنِّیَ المُتمَنِّی المَوتَ صَباحَاً ومَساءً مِنْ عِظَمِ ما یَری مِن کَلِبِ النّاسِ وأکلِ بَعضِهِم بَعضاً وخُرُوجُه إذا خَرَجَ عِندَ الإیاسِ والقُنُوطِ . فیاطُوبی لِمَن أدرَکَه وکانَ مِنْ أنصارِه والوَیلُ کُلُّ الوَیلِ لِمَن خالَفَه وخالَفَ أمرَه وکانَ مِن أعدائِهِ . »(1)

از ابو حمزه ثمالی روایت شده که گفت ، شنیدم امام باقر صلوات اللّه علیه می فرمودند :

« ابو حمزه ، حضرت مهدی صلوات اللّه علیه ظهور نمی کند مگر در زمانی که ترس شدید (بین مردم) باشد و سختیها و فتنه و بلاها مردم را فرا گرفته باشد . قبل از این مشکلات ، مردم به طاعون مبتلا شده اند و شمشیر برنده بین اقوام عرب حکم فرما شده (یعنی بین آنها جنگ و جدال است) و مردم با یکدیگر اختلاف پیدا کرده اند و در دینشان پراکنده اند و حالشان متغیّر شده ؛ تا آنجا که آرزو کننده صبح و شب ، از بزرگی اذیّت و آزاری که از مردم شرور می بیند و از اینکه بعضی از مردم بعض دیگر را می خورند ، آرزوی مرگ می کند . زمانی که حضرت قیام می کنند ، هنگامه ناامیدی و یأس است . پس ، خوشا به حال آن کسی که حضرتش را (در زمان

ص: 48

قیامش) درک کند (و ببیند) و از یاورانش باشد و بدا به حال آن که با او و دستورهایش مخالفت نماید و از دشمنانش باشد ! »

در روایتی دیگر نیز چنین آمده است :

عَنِ النَّزالِ بنِ سُبرَةَ قالَ : خَطَبَنا أمیرُ المُؤمِنِینَ عَلِیُّ بنُ أبِی طالِبٍ صلوات اللّه علیه فَحَمَدَ اللّه َ _ عَزَّوجَلَّ _ وأثنی عَلَیه وصَلّی عَلی مُحَمَّدٍ وآلِه . ثُمَّ قالَ :

« سَلُونِی أیُّها النّاسُ قَبلَ أنْ تَفقِدُونِی » _ ثَلاثاً .

فَقامَ إلیهِ صَعْصَعَةُ بنُ صُوحانَ فَقالَ : یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، مَتی یَخْرُجُ الدَّجّالُ ؟ فَقالَ لَه عَلِیٌّ صلوات اللّه علیه :

« اُقْعُدْ ، فَقَد سَمِعَ اللّه ُ کَلامَکَ وعَلِمَ ما أرَدْتَ . وَاللّه ِ ما المَسئُولُ عَنه بأعلَمَ مِنَ السّائِلِ ولکِنْ لِذلِکَ علاماتٌ وهَیئاتٌ یَتْبَعُ بَعضُها بَعضَاً کَحَذْوِ النَّعلِ بِالنَّعلِ وإنْ شِئتَ أنبَأْتُکَ بِها ؟ »

قالَ : نَعَمْ ، یا أمیرَ المُؤمِنِینَ . فَقالَ صلوات اللّه علیه :

« اِحْفَظْ ، فإنَّ عَلامَةَ ذلِکَ : إذا أماتَ النّاسُ الصَّلاةَ وأضاعُوا الأمانَةَ وَاسْتَحَلُّوا الکِذْبَ وأکَلُوا الرِّبا وأخَذُوا الرُّشا وشَیَّدُوا البُنیانَ وباعُوا الدِّینَ بالدُّنیا وَاسْتَعْمَلُوا السُّفهاءَ وشاوَرُوا النِّساءَ وقَطَعُوا الأرحامَ وَاتَّبَعُوا الأهواءَ وَاسْتَخَفُّوا بِالدِّماءِ وکانَ الحِلْمُ ضَعفَاً والظُّلمُ فَخْرَاً وکانَت الأُمَراءُ فَجَرَةً والوُزَراءُ ظَلَمَةً والعُرفَاءُ خَوَنَةً والقُرَّاءُ فَسَقَةً وَظَهَرَتْ شَهادَةُ الزُّورِ(1) واسْتُعْلِنَ الفُجُورُ وقَولُ البُهتانِ والإثْمُ والطُّغیانُ وحُلِیَتِ المَصاحِفُ وزُخرُفَتِ المَساجِدُ وطُوِّلَتِ المَناراتُ وأُکْرِمَتِ الأشرارُ وَازْدُحِمَتِ الصُّفُوفُ وَاخْتَلَفَتِ القُلُوبُ ونُقِضَتِ العُهُودُ وَاقْتَرَبَ المَوعُودُ وشَارَکَ النِّساءُ أزواجَهُنَّ فِی التِّجارَةِ حِرصَاً عَلَی الدُّنیا وعَلَتْ أصواتُ الفُسّاقِ وَاسْتُمِعَ مِنهُم وکانَ زَعِیمُ القَومِ أرذَلَهُم وَاتُّقِیَ الفاجِرُ مَخَافَةَ شَرِّهِ وصُدِّقَ الکاذِبُ وَائْتُمِنَ الخائِنُ وَاتُّخِذَتِ القِیانُ والمَعازِفُ ولَعَنَ آخِرُ هذِهِ الأُمَّةِ أوَّلَها ورَکَبَ ذَواتُ الفُرُوجِ السُّرُوجَ وتَشَبَّهَ النِّساءُ بِالرِّجالُ والرِّجالُ بِالنِّساءِ وشَهِدَ الشّاهِدُ مِنْ غَیرِ أنْ

ص: 49

یُستَشْهَدَ وشَهِدَ الآخَرُ قَضاءً لِذِمامٍ بِغَیرِ حَقٍّ عَرِفَه وتَفَقَّهَ لِغَیرِ الدِّینِ وآثَرُوا عَمَلَ الدُّنیا عَلَی الآخِرَةِ ولَبِسُوا جُلُودَ الضَّأْنِ عَلی قُلُوبِ الذِّئابِ وقُلُوبُهُم أنْتَنُ مِنَ الجِیفِ وأَمَرُّ مِنَ الصَّبرِ ، فَعِندَ ذلِکَ ألْوَحَی الْوَحی ، ثُمَّ العَجَلَ العَجَلَ ! خَیرُ المَساکِنِ یَومَئِذٍ بَیتُ المَقْدِسِ ولَیَأْتِیَنَّ عَلَی النّاسِ زمانٌ یَتَمَنِّی أحَدُهُم أنَّه مِنْ سُکّانِه . »(1)

از نزال بن سبره نقل شده که گفت : امیر مؤمنان علیّ بن ابی طالب صلوات اللّه علیه برای ما خطبه ای خواندند و در آن ، خدای عزیز را ستایش و ثنا گفتند و بر محمّد صلی اللّه علیه و آله وسلّم واهل بیت ایشان درود فرستادند . پس از آن ، فرمودند :

« ای مردم ، قبل از اینکه مرا از دست بدهید ، از من سؤال کنید . » ایشان این جمله را سه مرتبه تکرار فرمودند .

صعصعة بن صوحان ایستاد وگفت : یا امیرالمؤمنین، چه زمانی دجّال قیام می کند؟(2)

حضرت علی صلوات اللّه علیه به او فرمودند :

« بنشین ؛ خدا سخن تو را شنید و منظورت را دانست . به خدا قسم ، کسی که از او سؤال شده داناتر از سؤال کننده نیست (در دانستن تاریخ دقیق قیام دجّال و همچنین ظهور حضرت مهدی صلوات اللّه علیه)(3) ؛ امّا نشانه ها و علائمی دارد که بعضی از آنها پس از بعضی دیگر می آید ، مانند یک لنگه کفش که پس از لنگه ای دیگر می آید . اگر بخواهی ، آنها را به تو خبر دهم ؟ »

صعصعه گفت : بله ، یا امیرالمؤمنین . فرمودند :

« (آنچه را می گویم) حفظ کن . نشانه قیام دجّال زمانی است که مردم نماز را بمیرانند (یعنی ترک نماز کنند) ، امانت را ضایع کنند ، دروغ را حلال بدانند ، ربا

ص: 50

بخورند ، رشوه بگیرند ، عمارتها را محکم کنند و دینشان را به دنیایشان بفروشند .

سفیهان را به کار بگمارند ، با زنان مشورت کنند ، قطع رحم کنند ، از هواهای نفسانی شان پیروی کنند و خونها (ی مردم) را سبک شمارند . حلم ، در میان آنان ، ناتوانی شناخته می شود و ظلم مایه مباهات آنان است . رؤسای آنان بدکارند و وزیرانشان ظلم کننده . بزرگان هر طایفه خیانت کاران ایشان و قاریان قرآنشان فاسقان اند .

شهادت دروغ فراگیر می گردد و فساد و تهمت و گناه و سرکشی علنی می شود . قرآنها را زینت می دهند و مساجد آراسته و مناره هایش دراز می گردد . مردمان شرور را گرامی می دارند . صفهایشان شلوغ است (یعنی ظاهرا در کنار هم اند و ازدحام دارند) وقلبهایشان پراکنده . پیمانهایشان شکسته می شود (وعده هاشان را به تأخیر می اندازند) ؛ در حالی که آنچه وعده یافته اند (که همان قیام منجی موعود یا حلول عذابهای پیش از آن است) نزدیک خواهد بود . به خاطر طمع بر دنیا ، زنانشان با شوهرانشان در تجارت مشارکت می کنند و صدای فاسقانشان بلند شده و گوش فرا داده می شود(1) . رئیس طایفه شان پست ترین ایشان است و از بدکار می ترسند ، به خاطر ترس از شرّش . دروغگو تصدیق می شود و خیانت کار مورد اطمینان خواهد بود . از آلات لهو و زنان آوازه خوان استفاده می کنند . آخر نفر از این ملّت اوّلی خود را لعن می کند(2) . زنان بر زین سوار می شوند و مردان به زنان و زنان به مردان شبیه می گردند .

شاهد ، بدون اینکه از او گواهی بخواهند ، شهادت می دهد و بعضی دیگر به خاطر ادای حقّی که نمی شناسند شهادت می دهند . برای غیر دین ، فتوا داده می شود و عمل دنیا را بر آخرت ترجیح می دهند . لباس گوسفند را بر قلبهایی همچون گرگ

ص: 51

می پوشانند و دلهایشان بدبوتر و گندیده تر از مردار و تلخ تر از صبر(1) است .

در این هنگام ، به سرعت بشتابید و بسیار عجله کنید ! در آن روزگار ، بهترین محلّ برای سکونت بیت المقدّس است و بر مردم زمانی روی خواهد داد که هر کدام از آنان آرزو می کند از ساکنان آنجا باشد . »

یکی از فتنه های بزرگ آخر الزّمان رواج تفسیر به رأی در مورد آیات قرآن است ؛ چنان که آمده :

مِنْ خُطبَةٍ لَه صلوات اللّه علیه فِی ذِکرِ المَلاحِمِ :

« یَعْطِفُ الهَوی عَلَی الهُدی إذا عَطَفُوا الهُدی عَلَی الهَوی ویَعْطِفُ الرّأْیَ عَلَی القُرآنِ إذا عَطَفُوا القُرآنَ عَلَی الرَّأْی . »(2)

از خطبه های امیر مؤمنان صلوات اللّه علیه در مورد فتنه های دوران غیبت و آنچه حضرت مهدی صلوات اللّه علیه انجام خواهند داد این است :

« خواهشها را بر راه هدایت برمی گرداند (مطابقت می دهد) ، زمانی که مردم هدایت را مطابق میل خود گردانند ؛ و رأیها را بر قرآن برمی گرداند ، زمانی که مردم قرآن را مطابق با رأی و نظر خود کردند . »

یکی از بلاهای این زمان قساوت قلبی است که بر اثر طولانی شدن دوران غیبت ایجاد می شود ؛ چنان که آمده:

عَنْ أحمَدَ بنِ الحَسَنِ المِیْثَمیِّ ، عَنْ رَجُلٍ مِنْ أصحابِ أبِی عَبدِاللّه ِ جَعفَرِ بنِ مُحَمَّدٍ صلوات اللّه علیه أنَّه قالَ : سَمِعْتُهُ یَقُولُ :

« نَزَلَتْ هذِهِ الآیَةُ الَّتِی فی سُورَةِ الحَدِیدِ : «وَلاَ یَکُونُوا کَالَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ مِن قَبْلُ * فَطَالَ عَلَیْهِمُ الاْءَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَکَثِیرٌ مِّنْهُمْ فَاسِقُونَ »فی أهلِ زَمانِ الغَیبَةِ ، ثُمَّ قالَ _ عَزَّوجَلَّ : «[ اِعْلَمُوا ] أَنَّ اللَّهَ یُحْیِی الاْءَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا قَدْ

ص: 52

بَیَّنَّا لَکُمُ الاْآیَاتِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ »(1) . »

وقالَ : « إنَّما الأمَدُ أمَدُ الغَیبَةِ . »(2)

از احمد بن حسن میثمی ، از یکی از اصحاب حضرت صادق صلوات اللّه علیه نقل شده که گفت : شنیدم ایشان می فرمودند :

« این آیه ای که در سوره حدید است : «اهل ایمان مانند آن کسانی که قبل از ایشان بودند و به آنان کتاب داده شد نباشند که مدّت برایشان طولانی شد و از این روی ، سنگدل شدند ؛ و تعداد زیادی از آنان فاسق اند» ، در مورد اهالی زمان غیبت نازل شده است . سپس خدای عزیز و جلیل می فرماید : «[بدانید] خدا زمین را پس از مردنش زنده می کند . ما نشانه هایمان را برایتان روشن کردیم تا شاید تعقّل کنید» . » نیز ، فرمودند :

« منظور از مدّت در این آیه همان مدّت زمان غیبت است. »

امّا بعد از دقّت در تمام این روایات ، آنچه به دست می آید این است که مهم ترین و دشوارترین امتحان در این دوران _ و بلکه نتیجه همه امتحانهای ذکر شده _ آزمون دین داری و ثبات قدم بر عقاید دینیِ صحیح است ؛ و شاید اساسی ترین دلیل برای طولانی شدن این دوران برگزاری همین امتحان و اعلام شدن نتایج آن است (همچنان که در بحث علّت غیبت امام عصر صلوات اللّه علیه به پاره ای از روایات آن اشاره کردیم) . در روایتی ، آمده است :

عَنْ مُعَمَّرِ بنِ خَلاّدٍ قالَ : سَمِعتُ أبا الحَسَنِ _ صلوات اللّه علیه _ یَقُولُ :

« «الآمآ * أَحَسِبَ النَّاسُ أَن یُتْرَکُوا أَن یَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لاَ یُفْتَنُونَ »(3) . » ثُمَّ قالَ لی : « ما الفِتْنَةُ ؟ »

فَقُلتُ : جُعِلتُ فِداک ؛ اَلَّذِی عِنَدنا أنَّ الفِتنَةَ فی الدِّینِ . فَقالَ :

« یُفتَنُونَ کَما یُفتَنُ الذَّهَبُ . » ثُمَّ قالَ : « یُخْلَصُونَ کَما یُخْلَصُ الذَّهَبُ . »(4)

ص: 53

از معمّر بن خلاّد روایت شده که گفت : شنیدم امام کاظم صلوات اللّه علیه می فرمودند :

« «الف _ لام _ میم * آیا مردم گمان می کنند همین که بگویند : ایمان آوردیم ، رها می شوند و امتحان نمی شوند؟» . » پس از آن ، به من فرمودند :

« این امتحان چیست ؟ »

عرض کردم : فدای شما شوم ! آنچه به ما رسیده این است که امتحان در دین است . فرمودند :

« گداخته می شوند (تا ناخالصانشان جدا شوند) ، همان گونه که طلا گداخته می شود . » سپس فرمودند :

« تصفیه می شوند ، همچنان که طلا تصفیه می شود . »

البتّه ، در روایات ، این امتحان آن قدر سخت و دشوار بیان شده که فرموده اند :

عَن یَمانِ ال_ت_َّمّارِ قالَ : قالَ أبُوعَبدِاللّه ِ صلوات اللّه علیه :

« إنَّ لِصاحِبِ هذا الأمرِ غَیبَةً ، المُت_َمَسِّکُ فِیها بِدینِه کالخارِطِ لِشَوکِ القَتادِ بِیَدِه . »

ثُمَّ أومَأَ أبُوعَبدِاللّه صلوات اللّه علیه بِیَدِهِ هکَذا ، قالَ :

« فَأیُّکُم تَمَسَّکَ شَوکَ القَتادِ بِیَدِه ؟ »(1)

از یمان تمّار نقل شده که گفت : امام صادق صلوات اللّه علیه فرمودند :

« اجرا کننده حکومت عدل الاهی غیبتی دارد . کسی که در آن زمان به دینش چنگ بزند ، برایش مانند کندن تیغهای درخت (یا گیاه) قتاد با دست است(2) . »

پس از آن ، امام صادق صلوات اللّه علیه با دستشان (حالت کندن تیغهای گیاه قتاد را از بالا به پایین) نشان دادند و فرمودند :

« کدام یک از شما می تواند به تیغهای درخت قتاد با دستش چنگ بزند ؟ »

در روایتی دیگر ، از این دشواری چنین تعبیر شده است :

ص: 54

عَنْ أبِی بَصیرٍ ، عَنْ أبِی جَعفَرٍ صلوات اللّه علیه قالَ : قالَ رَسُولُ اللّه صلّی اللّه علیه وآله ذاتَ یَومٍ وعِندَهُ جَماعَةٌ مِنْ أصحابِهِ :

« اَللّهُمَّ ، لَقِّنِی إخوانی » _ مَرَّتَینِ .

فَقالَ مَنْ حَولَه مِنْ أصحابِه : أما نَحنُ إخوانَکَ ، یا رَسُولَ اللّه ِ ؟ فَقالَ :

« لا ، إنَّکُم أصحابِی وإخوانِی قَومٌ فی آخِرِ الزَّمانِ آمَنُوا(1) ولم یَرَوْنِی . لَقَدْ عَرَّفَنِیهِمُ اللّه ُ بأسمائِهِم وأسماءِ آبائِهِم مِنْ قَبلِ أنْ یُخرِجَهُم مِنْ أصلابِ آبائِهِم وأرحامِ أُمَّهاتِهِم . لاَءحَدُهُم أشَدُّ بَقِیَّةً علی دِینِهِ مِنْ خَرطِ القَتادِ فی اللَّیلَةِ الظَّلْماءِ أو کالقابِضِ علَی جَمرِ الغَضا ؛ أُولئِکَ مَصابِیحُ الدُّجی . یُنجِیهِمُ اللّه ُ مِنْ کُلِّ فِتنَةٍ غَبراءَ مُظلِمَةٍ . »(2)

از ابو بصیر ، از امام باقر صلوات اللّه علیه نقل شده است که ایشان فرمودند :

رسول خدا صلّی اللّه علیه وآله روزی در جمع عدّه ای از اصحابشان فرمودند :

« پروردگارا ، مرا به ملاقات برادرانم برسان !» ایشان دو بار این جمله را فرمودند .

یکی از اصحاب عرض کرد : یا رسول اللّه ، آیا ما بردران شما نیستیم ؟ حضرتش فرمودند :

« خیر ، شما اصحاب منید . برادران من گروهی اند در آخر الزّمان که هر چند مرا ندیده اند ، ایمان (به من) آورده اند . خدا اسمهای ایشان و اسمهای پدرانشان را ، قبل از اینکه از پشت پدران به رحم مادران منتقلشان کند ، به من آموخته . هر کدام از آنان در باقی ماندن بر دینشان از کندن تیغهای درخت (یا گیاه) قتاد در شب ظلمانی یا از نگه داشتن تکّه ای از گُل آتش در کف دست سخت ترند . اینان چراغهای تاریکی (یعنی علائم هدایت در انحرافات) هستند . خدا آنان را از تمام فتنه های سخت و تاریک نجات می بخشد .»

نتیجه این امتحان ، به بیان صریح روایات ، ارتداد اکثر مدّعیان تشیّع است ؛ امّا تعبیرات روایاتی که این نتیجه را بیان می کند مختلف است . در بعضی از آنها ، به گمراهی امّتها تعبیر شده است :

ص: 55

عَنْ جابِرِ بنِ عَبدِاللّه ِ الأنصارِیِّ قالَ : قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلّی اللّه علیه وآله :

« المَهدِیُّ مِنْ وُلْدِی ؛ اِسمُهُ اسمِی وکُنیَتُه کُنیَتِی ؛ أشبَهُ النّاسِ بِی خَلْقَاً وخُلْقَاً . تَکُونَ لَه غَیبَةٌ وحَیرَةٌ تَضِلُّ فِیه الأُمَمُ ، ثُمَّ یُقبِلُ کالشِّهابِ الثّاقِبِ ویَملاَءُها عَدلاً وقِسْطاً کَما مُلِئَتْ ظُلْماً وجَورَاً . »(1)

از جابر بن عبداللّه انصاری روایت شده که گفت : رسول خدا صلّی اللّه علیه وآله فرمودند :

« مهدی از فرزندان من است . اسم او اسم من و کینه اش کنیه من است . او شبیه ترین مردم به من است ، از جهت خلقت و اخلاق . او غیبت و سرگردانی ای دارد که امّتها در آن گمراه می شوند . پس از آن ، مانند تیر سوزان می آید و زمین را از عدل و داد پُر می کند ، همان گونه که از ظلم و ستم پر شده باشد . »

در بعضی روایات ، آمده است که بعضی از طایفه ها مرتدّ می شوند و بعضی ثابت قدم می مانند :

عَنْ عَبدِالرَّحمانِ بنِ سَلِیطٍ قالَ : قالَ الحُسَینُ بنُ عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ صلوات اللّه علیه :

« مِنَّا اثْناعَشَرَ مَهدیّاً ؛ أوَّلُهُم أمیرُ المُؤمِنِینَ عَلِیُّ بنُ أبِی طالِبٍ وآخِرُهُم التّاسِعُ مِنْ وُلْدِی وهُوَ الإمامُ القائِمُ بِالحَقِّ ، یُحیی اللّه ُ بِه الأرضَ بَعدَ مَوتِها ویُظْهِرُ بِهِ دینَ الحَقِّ عَلَی الدِّینِ کُلِّه ولَو کَرِهُ المُشرِکُونَ .

لَهُ غَیبَةٌ یَرتَدُّ فِیها أقوامٌ ویَثبُتُ فِیها عَلَی الدِّینِ آخَرُونَ فَیُؤْذَونَ ویُقالُ لَهُم : «مَتَی هَذَا الْوَعْدُ إِن کُنتُمْ صَادِقِینَ ؟»(2) ... . »(3)

از عبدالرحمان بن سلیط نقل شده که گفت : امام حسین صلوات اللّه علیه فرمودند :

« از ما خانواده ، 12 هدایت گر است که اوّلین آنها امیر مؤمنان علیّ بن ابی طالب و آخرین ایشان نهمین از فرزندانم است که قیام کننده به حقیقت است . خدا زمین را ، بعد از مردنش ، به وسیله او زنده می کند و به دست او دین حق را بر همه دینها

ص: 56

مسلّط می گرداند ؛ اگر چه مشرکان اکراه داشته باشند .

او دوران غیبتی دارد که در این زمان طوایفی مرتدّ می شوند و عدّه ای نیز بر دینشان ثابت قدم می مانند . این دسته مورد اذیّت قرار می گیرند و به آنان گفته می شود : «اگر راست می گویید ، این وعده چه زمان محقّق خواهد شد ؟» ... . »

در بعضی دیگر از روایات ، آمده است که دو ثلث از مردم از دین خارج می شوند :

عَنْ مُحَمَّدِ بنِ مُسلِمٍ وأبِی بَصِیرٍ قالا : سَمِعنا أبا عَبدِاللّه صلوات اللّه علیه یَقُولُ :

« لا یَکُونُ هذا الأمرُ حَتّی یَذْهَبَ ثُلُثا النّاسِ . »

فَقُلنا : إذا ذَهَبَ ثُلُثا النّاسِ فَمَن یَبقی ؟ فَقالَ :

« أما تَرضَونَ أنْ تَکُونُوا فی الثُلْثِ الباقِی ؟ »(1)

از محمد بن مسلم و ابوبصیر نقل شده است که گفتند : شنیدیم امام صادق صلوات اللّه علیه می فرمودند :

« این امر (ظهور حضرت مهدی صلوات اللّه علیه) انجام نخواهد شد تا اینکه دو سوم از مردم (از دین ، بیرون) بروند . »

به ایشان عرض کردیم : زمانی که دو سوم از مردم بروند ، پس چه کسی باقی می ماند ؟ فرمودند :

« آیا راضی نیستید که از یک سوم باقیمانده باشید ؟ »

در دسته ای دیگر از روایات ، مرتبه بالاتری بیان شده و آن اینکه بیشتر کسانی که به امامت امام عصر صلوات اللّه علیه معتقدند از دین خارج می شوند :

عَنِ الصَّقْرِ بنِ أبِی دَلْفٍ قالَ : سَمِعْتُ أبا جَعفَرٍ مُحَمَّدَ بنَ عَلِیٍّ الرِّضا صلوات اللّه علیه یَقُولُ : ... .

فَقُلتُ لَه : یا ابنَ رَسُولِ اللّه ِ ، فَمَنِ الإمامُ بَعد الحَسَنِ ؟ فَبَکی صلوات اللّه علیه بُکاءً شَدِیداً ، ثُمَّ قالَ :

« إنَّ مِنْ بَعدِ الحَسَنِ ابْنَهُ القائِمَ بِالحَقِّ المُنتَظَرَ . »

ص: 57

فَقُلتُ لَه : یاابنَ رَسُولِ اللّه ِ ، ولِمَ سُمِّیَ القائِمَ ؟ قالَ :

« لأن_َّه یَقُومُ بَعدَ مَوتِ ذِکرِهِ وارْتِدادِ أکْثَرِ القائِلِینَ بإمامَتِه . »(1)

از صقر بن ابی دلف روایت شده که گفت : شنیدم امام جواد صلوات اللّه علیه می فرمودند : ... .

به ایشان عرض کردم : یا ابن رسول اللّه ، پس امام بعد از امام حسن (عسکری) چه کسی است ؟ ایشان سخت گریه کردند . پس از آن ، فرمودند :

« بعد از حسن ، فرزندش خواهد بود ؛ همو که قیام کننده به حقّ است و انتظارش کشیده می شود . »

به ایشان گفتم : یا ابن رسول اللّه ، چرا او قائم نام گذاری شده ؟ فرمودند : « زیرا او بعد از مُردنِ یادش و ارتداد بیشتر کسانی که به امامت او اعتقاد دارند قیام می کند . »

در بعضی از روایات ، پا فراتر نهاده شده و با چشم پوشی از تعداد کمی که ثابت قدم می مانند ، بیان شده است که همه از دین بر می گردند :

عَنْ عَلِیِّ بنِ جَعفَرٍ ، عَنْ أخِیهِ مُوسی بنِ جَعفَرٍ صلوات اللّه علیه قالَ :

« إذا فُقِدَ الخامِسُ مِنْ وُلدِ السّابِعِ ، فَاللّه َ اللّه َ فی أدیانِکُم لا یُزِیلَ_نَّ_کُم أحدٌ عَنها .

یا بُنَیَّ ! لابُدَّ لِصاحِبِ هذا الأمرِ مِنْ غَیبَةٍ حَتّی یَرْجِعَ عَنْ هذا الأمرِ مَنْ کانَ یَقُولُ بِه . إنَّما هِیَ مِحنَةٌ مِنَ اللّه ِ _ عَزَّوجَلَّ _ امْتَحَنَ بِها خَلْقَه ولَو عَلِمَ آباؤُکُم وأجدادُکُم دیناً أصَحَّ مِنْ هذا لاَ تَّبَعُوه . »(2)

از علیّ بن جعفر ، از برادرش حضرت موسی بن جعفر صلوات اللّه علیه نقل شده که فرمودند :

« زمانی که پنجمین از فرزندان هفتمین امام از میانتان پنهان شد ، پس خدا را خدا را در دینتان مراعات کنید که کسی آن را از شما نگیرد .

ص: 58

پسر جان !(1) صاحب این امر (حکومت جهانی) چاره ای از غیبت ندارد ، تا آنجا که هر کس به امامت آن بزرگوار معتقد باشد از این اعتقاد دست می کشد . این غیبت فقط امتحانی از طرف خدای عزیز است که خلقش را به وسیله آن می آزماید .

اگر پدران و اجداد شما دینی صحیح تر از این دین سراغ داشتند ، به پیروی از آن مبادرت می کردند . »

حتّی بالاتر از این ، گفته شده که همه به غیر از تعداد کمی به دوران جاهلیّت بر می گردند ؛ همچنان که آمده است :

عَنِ ابْنِ مِیْثَمٍ ، عَنْ أمیرِ المُؤمِنینَ صلوات اللّه علیه فی بَعضِ خُطَبِهِ :

« اِعلَمُوا عِلْماً یَقیناً أنَّ الَّذِی یَستَقْبِلُ قائِمَنا مِن أمرِ جاهِلِیَّ_تِکُم وذلِکَ أنَّ الأُمَّةَ کُلَّها یَومَئِذٍ جاهِلِیَّ_ةٌ إلاّ مَن رَحِمَ اللّه ُ ... . »(2)

ابن میثم بحرانی از امیر مؤمنان صلوات اللّه علیه نقل کرده که آن حضرت در یکی از خطبه هایشان فرمودند :

« به طور قطع و یقین ، بدانید آنچه به استقبال قائم ما می آید (یعنی قبل از ظهور حضرت مهدی _ صلوات اللّه علیه _ روی می دهد) مسئله جاهلیّت شماست و آن این است که همه امّت در آن روزگار به جاهلیّت می افتند (یعنی مانند دوران جاهلیّت قبل از اسلام می شوند) مگر آن کس که خدا به او رحم کند ... . »

نتیجه این جاهلیّت نیز همان است که در روایت آمده :

عَنْ فُراتِ بنِ أحنَفٍ قالَ : قالَ أمیرُ المؤمِنینَ صلوات اللّه علیه وذَکَرَ القائِمَ صلوات اللّه علیه فَقالَ :

« لَیَغِیبَنَّ عَنهُم حَتّی یَقُولَ الجاهِلُ : ما للّه ِ فی آلِ مُحَمَّدٍ حاجَةٌ . »(3)

ص: 59

از فرات بن احنف نقل شده که گفت : امیر مؤمنان صلوات اللّه علیه از حضرت مهدی صلوات اللّه علیه یاد کردند و فرمودند :

« حتماً از میان مردم غایب می شود ، تا اینکه شخص جاهل می گوید : خدا نیازی (در اصلاح امور) به خاندان پیامبر ندارد . »

در پاره ای از روایات ، برای بیان بی دینی اکثر مردم ، تشبیهات و مثالهایی بیان شده ؛ مانند اینکه آورده اند :

عَنِ الأصْبَغِ بنِ نُباتَةَ ، عَنْ أمیرِ المُؤمِنینَ صلوات اللّه علیه أنَّه قالَ :

« ... فَوَ الَّذِی نَفسِی بِیَدِه ما تَرَوْنَ ما تُحِبُّونَ حَتّی یَتْفُلَ بَعضُکُم فی وُجُوهِ بَعضٍ وحَتّی یُسَمِّیَ بَعضُکُم بَعضَاً کذّابِینَ وحَتّی لا یَبقی مِنکُم _ أو قالَ : مِنْ شِیعَتِی _ إلاّ کالکُحْلِ فی العَینِ والمِلْحِ فی الطَّعامِ وسَأضْرِبُ لَکُم مَثَلاً وهُوَ مَثَلُ رَجُلٍ کانَ لَه طَعامٌ فَنَقّاهُ وطَیَّبَهُ ، ثمَّ أَدخَلَهُ بیتاً وتَرَکَه فیه ما شاءَ اللّه ُ ، ثُمَّ عادَ إلیه فإذا هُوَ قَدِ أصابَه السُّوسُ فأَخرَجَه ونَقّاهُ وطَیَّبَه ، ثُم أعادَهُ إلی البَیتِ فَتَرَکَه ما شاءَ اللّه ُ ، ثُمَّ عادَ إلیه فإذا هُوَ قَد أصابَتْه طائِفَةٌ مِنَ السُّوسِ فأخرَجَه ونَقّاهُ وطَیَّبَه وأعادَهُ ولَمْ یَزَلْ کذلِکَ حَتّی بَقِیَتْ مِنهُ رِزْمَةٌ کَرِزْمَةِ الأندَرِ لا یَضُرُّهُ السُّوسُ شَیئاً وکذلِکَ أنتُم تُمَیَّزُونَ حَتّی لا یَبقی مِنْکُمْ إلاّ عِصابَةٌ لا تَضُرُّها الفِتنَةُ شَیئاً . »(1)

اصبغ بن نباته نقل کرده از امیر مؤمنان صلوات اللّه علیه که فرمودند :

« ... قسم به کسی که جانم به دست اوست ، آنچه را دوست دارید (یعنی ظهور حضرت مهدی صلوات اللّه علیه را) نمی بینید تا اینکه بعضی از شما در صورت بعض دیگر آب دهان بیندازد و دسته ای از شما دسته دیگر را دروغگو بنامد و تا اینکه باقی نماند از شما (یا فرمودند : از شیعیان من) مگر به مقدار سرمه در چشم و نمک در غذا . برای شما مثالی می زنم و آن این است :

مردی غذایی دارد که آن را تمیز و معطّر می کند . پس از آن ، در اتاقی قرارش می دهد و به مدّتی که خدا می خواهد ، خارج می شود .

سپس به اتاق بر می گردد ؛ اما در این هنگام ، مقداری کِرم(2) در غذایش افتاده . او

ص: 60

کرمها را خارج می کند ، آن مقدارِ فاسد از غذا را دور می ریزد و باز آن را معطّر می کند . پس از آن ، غذا را در اتاق قرار می دهد و به مدّتی که خدا می خواهد ، از آنجا خارج می شود .

وقتی دوباره برگشت ، می بیند که دسته ای دیگر از کرمها درون غذا ریخته اند . باز کرمها و مقدار آلوده از غذا را خارج و آن را معطّر می کند و به اتاق برمی گرداند .

این کار آن قدر تکرار می شود تا اینکه مقداری از غذا باقی می ماند که همانند گندم باقیمانده در کف خرمنگاه _ که کرم به آن ضرری نمی زند(1) _ باشد .

شما نیز (بر اثر امتحانات) از هم جدا می شوید ، تا اینکه از شما باقی نماند مگر گروهی که فتنه هیچ ضرری به این تعداد نمی زند . »

این بیان نشان دهنده شدّت امتحان و سختی فتنه هاست که گروه گروه از شیعیان و مدّعیان پیروی از خاندان عصمت صلوات اللّه علیهم را ، در هر روز از ایّام غیبت ، از دین خارج می کند و کسانی که بر اعتقاد صحیح باقی می مانند آن قدر تعدادشان کم است که به حساب نمی آیند تا عوامل فتنه و بلا بخواهند برای انحراف آنها سرمایه گذاری و تلاش کنند . ما باید با طلب توفیق از درگاه الاهی از این فرمایشات به خود بیاییم و در جهت حفظ دینمان ، تلاشی مضاعف کنیم که این از مهم ترین تکالیف شبانه روزی ماست .

در تشبیهی دیگر ، چنین بیان فرموده اند :

عَنْ إبراهِیمَ بنِ هِلالٍ قالَ : قُلتُ لاِءبِی الحَسَنِ صلوات اللّه علیه : جُعِلتُ فِداکَ ؛ ماتَ أبِی عَلی هذا الأمرِ وقَد بَلَغْتُ مَنِ السِّنیِنَ ما قَد تَری ؛ أمُوتُ ولا تُخْبِرُنِی بِشَیءٍ . فَقالَ :

« یا أبا إسحاقَ ، أنتَ تَعجَلُ ؟! »

فَقُلتُ : إی ، واللّه ِ أعجَلُ ؛ ومالِی لا أعجَلُ وقد کَبُرَ سِنِّی وبَلَغْتُ أنا مِنَ السِّنِّ ما قَد تَری ؟ فَقالَ :

ص: 61

« أما واللّه ِ ، یا أبا إسحاقَ ، ما یَکُونُ ذلِکَ حَتّی تُمَیَّزُوا وتُمَحَّصُوا وحَتّی لا یَبقی مِنکُم إلاّ الأقَلُّ . » ثُمَّ صَعَّرَ کَفَّه .(1)

از ابراهیم بن هلال نقل شده است که گفت : به حضرت موسی بن جعفر صلوات اللّه علیه عرض کردم : فدای شما گردم ! پدرم بر اعتقاد به این امر ( قیام مهدی صلوات اللّه علیه ) از دنیا رفت و من نیز از سنّم آن قدر که شما می دانید گذشته (یعنی پیر شده ام) ؛ می میرم ، در حالی که شما هیچ خبری (از وقوع این جریان) به من نمی دهید . فرمودند :

« ابا اسحاق ، تو نیز عجله می کنی ؟ ! »

عرض کردم : بله ، به خدا قسم که عجله می کنم ؛ و چرا عجله نکنم ، در حالی که سنّم زیاد شده و به سنّی رسیده ام که شما می بینید ؟ فرمودند :

« ابا اسحاق ، آگاه باش که به خدا قسم ، این حادثه واقع نخواهد شد تا اینکه مورد امتحان قرار گیرید و از هم جدا شوید و تا اینکه باقی نماند از شما مگر تعداد کمی . » سپس کف دستشان را کج کردند (یعنی آن را برگرداندند)(2) .

در این روزگار ، امر دین داری آن قدر مشکل می شود که کسی جرأت نداشته باشد لفظ « اللّه » را به صورت علنی به زبان آورد ؛ چنان که آمده است :

عَنْ جُبَیرِ بنِ نَوفٍ أبِی الوداکِ قالَ : قُلتُ لاِءبی سَعیدِ الخُدرِیِّ : واللّه ِ ما یَأْتِی عَلَینا عامٌ إلاّ وهُوَ شَرٌّ مِنَ الماضِی ولا أمِیرٌ وهُوَ شَرٌّ مِمَّن کانَ قَبلَه .

فقالَ أبُو سَعیدٍ : سَمِعتُه مِنْ رَسُولِ اللّه ِ صلّی اللّه علیه وآله یَقُولُ ما تَقُولُ ولکِنْ سَمِعتُ

ص: 62

رَسُولَ اللّه ِ صلّی اللّه علیه وآله یَقُولُ :

« لا یَزالُ بِکُمُ الأمرُ حَتّی یُولَدَ فی الفِتنَةِ والجَورِ مَنْ لا یَعرِفُ غَیرَها حَتّی تُملاَءَ الأرضُ جَوراً فلا یَقْدِرُ أحدٌ یَقُولُ : اللّه َ . ثُمَّ یَبْعَثُ اللّه ُ _ عَزَّوجَلَّ _ رَجُلاً مِنِّی ومِنْ عِترَتِی فَیَمْلاَءُ الأرضَ عَدلاً کَما مَلاَءَها مَن کان قَبلَه جَوراً ... . »(1)

از جبیر بن نوف ابی الوداک نقل شده که گفت : به ابو سعید خدری گفتم :

به خدا قسم ، هیچ سالی بر ما نمی گذرد مگر اینکه از سال قبلش بدتر است و هیچ امیری بر ما حکمرانی نمی کند مگر اینکه از فرد قبلی اش بدتر است . ابو سعید گفت : همین مطلبی را که تو می گویی از رسول خدا صلّی اللّه علیه وآله شنیدم ؛ امّا پیامبر (در ادامه) فرمودند :

« روزگار برایتان به همین صورت خواهد بود تا اینکه در فتنه و بلا کسی متولّد شود که غیر از فتنه چیز دیگری را نشناسد ، تا آنجا که زمین از ستم پُر شود . در این هنگام ، کسی قدرت نداشته باشد که بگوید : اللّه !

پس از آن ، خدا مردی از من و خاندانم بر می انگیزد که زمین را از عدل پر کند ؛ همان گونه که افراد قبل از او آن را از ستم پر کرده باشند ... . »

همین طور ، آمده است :

عَنْ عاصِمِ بنِ ضَمْرَةَ ، عَنْ عَلِیٍّ صلوات اللّه علیه أن_َّه قالَ :

« لَتُمْلاَءَنَّ الأرضُ ظُلْمَاً وجَوراً حَتّی لا یَقُولَ أحدٌ اللّه َ إلاّ مُستَخْفِیاً . ثُمَّ یَأْتِی اللّه ُ بِقَومٍ صالِحِینَ یَمْلاَءُونَها قِسْطَاً کَما مُلِئَتْ ظُلماً وجَوراً . »(2)

از عاصم بن ضمره ، از امیر مؤمنان صلوات اللّه علیه نقل شده که فرمودند :

« زمین از ظلم و ستم پر می شود ، تا آنجا که کسی اللّه نگوید مگر مخفیانه . پس از آن ، خدا گروهی صالح را می آورد و آنان زمین را از عدل و داد پر می کنند ؛ همان گونه که از ظلم و ستم پر شده باشد . »

ص: 63

نزدشان مانند حضور و مشاهده اوست(1) . خدا آنان را در این زمان به مانند مجاهدانِ با شمشیر در مقابل رسول خدا صلّی اللّه علیه وآله قرار داده . اینان همان مخلصان واقعی و شیعیان راستین و دعوت کنندگان به دین خدا در نهان و آشکارند . »

به جهت همین برتری شان ، عباداتی که انجام می دهند در نزد خدا چندین برابر پاداش و اجر دارد . از این روی است که این دسته از شیعیان حتّی نسبت به شیعیان دوران ظهور نیز برتری و تفوّق دارند ؛ چنان که آمده است :

عَن عَمّارِ السّاباطِیِّ قالَ : قُلتُ لاِءبِی عَبدِاللّه ِ صلوات اللّه علیه : العِبادَةُ مَعَ الإمامِ مِنْکُم المُسْتَتِرِ فی السِّرِّ فی دَولَةِ الباطِلِ أفضَلُ أمْ العِبادَةُ فی ظُهُورِ الحَقِّ ودَولَتِهِ مَعَ الإمام الظاهِرِ مِنْکُم ؟ فَقالَ :

« یا عَمّارُ ، الصَّدَقَةُ فی السِّرِّ واللّه ِ أفضَلُ مِنَ الصَّدَقَةِ فی العَلانِیَةِ وکذلِکَ عِبادَتُکُم فی السِّرِّ مَعَ إمامِکُم المُستَتِرِ فی دَولَةِ الباطِلِ أفضَلُ ، لِخَوفِکُم مِنْ عَدُوِّکُم فی دَولَةِ الباطِلِ وحَالِ الهُدْنَةِ مِمَّنْ یَعْبُدُاللّه َ فی ظُهُورِ الحَقِّ مَعَ الإمامِ الظاهِرِ فی دَولَةِ الحَقِّ وَلَیسَ العِبادَةُ مَعَ الخَوفِ فی دَولَةِ الباطِلِ مِثْلَ العِبادَةِ مَعَ الأمْنِ فی دَولَةِ الحَقِّ .

اِعلَمُوا ؛ أنَّ مَنْ صَلّی مِنْکُم صَلاةً فَریضَةً وُحدانَاً مُستَتِرَاً بِها مِنْ عَدُوِّهِ فی وَقْتِها کَتَبَ اللّه ُ _ عَزَّوجَلَّ _ لَه بِها خَمسَةً وعِشرِینَ صَلاةً فَرِیضَةً وُحدانِیَّةً ومَنْ صَلّی مِنکُم صَلاةً نافِلَةً فی وَقْتِها فَأتَمَّها کَتَبَ اللّه ُ _ عَزَّوجَلَّ _ لَه بِها عَشْرَ صَلَواتٍ نَوافِلَ ومَنْ عَمِلَ مِنْکُم حَسَنَةً کَتَبَ اللّه ُ لَه بِها عِشرِینَ حَسَنَةٍ ویُضاعِفُ اللّه ُ _ تَعالی _ حَسَناتِ المُؤْمِنِ مِنْکُم إذا أحسَنَ أعمالَه و دانَ اللّه َ بِالتَّقِیَّةِ عَلی دِینِهِ وعَلی إمامِهِ وعَلی نَفسِهِ وأمْسَکَ مِنْ لِسانِهِ أضعَافاً مُضاعَفَةً کَثیرَةً . إنَّ اللّه َ _ عَزَّوجَلَّ _ کَرِیمٌ .»

قَالَ : قُلتُ : جُعِلتُ فِداکَ ؛ قَد رَغَّبْتَنِی فی العَمَلِ وَحَثَّثْتَنِی عَلَیه ولکِنِّی أُحِبُّ أنْ أعْلَمَ کَیفَ صِرنا نَحنُ الیومَ أفضَلُ أعمالاً مِنْ أصحابِ الإمامِ مِنْکُم الظاهِرِ فی دَولَةِ الحَقِّ ونَحنُ و هُم عَلی دِینٍ واحِدٍ وهُوَ دِینُ اللّه ِ _ عَزَّوجَلَّ _ ؟ فَقالَ :

ص: 65

« إنَّکُم سَبَقْتُمُوهُم إلَی الدُّخُولِ فی دِینِ اللّه ِ وإلَی الصَّلاةِ والصَّومِ والحَجِّ وإلی کُلِّ فِقْهٍ وخَیرٍ وإلی عِبادَةِ اللّه ِ سِرَّاً مِنْ عَدُوِّکُم مَعَ الإمامِ المُستَتِرِ ، مُطیعُونَ لَه ، صابِرُونَ مَعَه ، مُنتَظِرُونَ لِدَولَةِ الحَقِّ ، خائِفُونَ عَلی إمامِکُم وعَلی أنْفُسِکُم مِنَ المُلُوکِ ، تَنْظُرُونَ إلی حَقِّ إمامِکُم وحَقِّکُمِ فی أیدِی الظَّلَمَةِ قَد مَنَعُوکُم ذلِکَ واضْطَرُّوکُم إلی جَذْبِ الدُّنیا(1) وطَلَبِ المَعاشِ مَعَ الصَّبْرِ عَلی دِینِکُم وعِبادَتِکُم وطاعَةِ رَبِّکُم(2) والخَوفِ مِنْ عَدُوِّ کُم ، فَبِذلِکَ ضاعَفَ اللّه ُ أعمالَکُم ، فَهَنِیئَاً لَکُم هَنِیئاً ! »

قَالَ : فَقُلتُ : جُعِلْتُ فِداکَ ؛ فَما نَتَمَنّی إذاً أنْ نَکُونَ مِنْ أصحابِ القائِمِ صلوات اللّه علیه فی ظُهُورِ الحَقِّ ونَحنُ الیومَ فی إمامَتِکَ وطاعَتِکَ أفضَلُ أعمالاً مِنْ أعمالِ أصحابِ دَولَةِ الحَقِّ . فَقالَ :

« سُبحانَ اللّه ِ ! أما تُحِبُّونَ أنْ یُظْهِرَ اللّه ُ _ عَزَّوجَلَّ _ الحَقَّ والعَدلَ فی البلادِ ویَحسُنَ حالُ عامَّةِ النّاسِ ویَجْمَعَ اللّه ُ الکَلِمَةَ ویُؤَلِّفَ بَینَ القُلُوبِ المُخْتَلِفَةِ ولا یُعصَی اللّه ُ فی أرضِه ویُقامَ حُدودُ اللّه ِ فی خَلْقِه ویُرَدَّ الحَقُّ إلی أهلِه فَیُظْهِرُوه حَتّی لا یَستَخْفِیَ بِشَیءٍ مِنَ الحَقِّ مَخافَةَ أحَدٍ مَنَ الخَلْقِ ؟

أما واللّه ِ ، یا عمّارُ ، لا یَمُوتُ مِنْکُم مَیِّتٌ عَلَی الحالِ الَّتِی أنتُم عَلَیها إلاّ کانَ أفضَلَ عِندَاللّه ِ _ عَزَّوجَلَّ _ مِنْ کَثِیرٍ مِمَّنْ شَهِدَ بَدرَاً وأُحُداً ، فَأَبْشِرُوا . »(3)

از عمّار ساباطی روایت شده که گفت : به امام صادق صلوات اللّه علیه عرض کردم : عبادت پنهانی در روزگار حکومت باطل در زمان امامت امامی از شما خاندان که از دیدگان پوشیده باشد برتر است ، یا عبادت در روزگار ظهور حکومت حق در زمان امامت امامی از شما که آشکار باشد ؟

فرمودند :

« عمّار ، به خدا قسم که صدقه دادن پنهانی برتر از صدقه آشکار است . همچنین ، عبادت شما در نهان در زمان امامتان که از دیدگان مستور است در روزگار حکومت باطل ، به خاطر ترسی که شما از دشمنتان در حکومت باطل و حال صلح

ص: 66

دارید ، برتر است از کسی که در دوران ظهور دولت حق در امامت امام آشکار خدا را عبادت می کند . عبادت با حالت ترس در دوران حکومت باطل با عبادت در امنیّت در روزگار حکومت حق یکسان نیست .

بدانید ؛ کسی از شما که نماز واجبش را در وقتش به صورت فرادا و مخفیانه از دید دشمنش بخواند ، خدای عزیز و جلیل به عوض آن برایش ثواب 25 نماز واجب فرادا می نویسد(1) . آن کس از شما شیعیان نیز که نماز مستحبّی را در وقتش (با چنین حالتی) بخواند و تمام کند ، خدای عزیز در مقابلش ثواب 10 نماز مستحبّی برایش می نویسد .

هر که از شما کار نیکی انجام دهد ، خدا برای او ثواب 10 کار نیک به عوضش می نویسد .

خدای بزرگ نیکیهای مؤمنان از شما را ، چنانچه اعمالش را شایسته کند و دین داری و پرستش خدایش همراه با تقیّه در دین و تقیّه بر جان خود و امام زمانش باشد و زبانش را نیز حفظ کند ، چندین برابر گرداند ؛ که خدای جلیل بخشنده و کریم است . »

عمّار می گوید که به ایشان عرض کردم : فدای شما گردم ! مرا به عمل ترغیب کردید و بر آن تحریکم نمودید . امّا دوست دارم بدانم چگونه امروز (که در دوره حکومت باطل و با ترس از دشمن زندگی می کنیم) اعمال ما نسبت به آنچه یاران امامِ آشکار از شما خانواده در روزگار حکومت حق انجام می دهند ، برتری دارد ؛ در حالی که ما و آنها بر یک آیین هستیم و آن آیین خدای عزیز و جلیل است ؟

حضرت فرمودند :

« شما بر آنان سبقت گرفته اید در داخل شدن به دین خدا ، نماز خواندن و روزه گرفتن و حج به جای آوردن ، نیز در هر بینش و کار نیکی و در عبادت خدا به صورت پنهانی از دید دشمنتان در زمان امام غایب ؛ در حالی که از او اطاعت و به

ص: 67

همراهش صبر می کنید ، انتظار حکومت حق را دارید ، بر جان امامتان و خودتان از (شرّ) پادشاهان ترسانید و به حقّ امامتان و خودتان که در دست ظالمان قرار گرفته و آن را از شما منع کرده و به چسبیدن به دنیا و طلب روزی مجبورتان کرده اند ، همراه با صبر بر دینتان و عبادتتان و اطاعت از پروردگارتان (یا امامتان) و ترس از دشمنتان ، نظاره می کنید . بنابراین ، خدا اعمال شما را به این جهت ، مضاعف می گرداند ؛ پس خوش گوارایتان باد ! »

او می گوید که عرضه داشتم : فدای شما شوم ! پس با این حساب که اعمال ما اکنون در امامت شما و اطاعت از شما نسبت به اعمال اصحاب دولت حق برتری دارد ، آرزو نمی کنیم که از یاران حضرت قائم صلوات اللّه علیه در زمان آشکار شدن حکومت الاهی باشیم . ایشان فرمودند :

« سبحان اللّه ! آیا دوست ندارید که خدای عزیز و جلیل حقّ و عدالت را در شهرها جاری سازد ، حال عموم مردم نیکو شود ، خدا به ایشان وحدت دهد و بین دلهای پراکنده را جمع کند ، خدا را در زمینش معصیت نکنند و حدود الاهی در میان خلقش اقامه گردد ، حق به اهلش برگردد و ایشان آشکارش کنند ، تا اینکه چیزی از حق به خاطر ترس از کسی پنهان نشود ؟

عمّار ، آگاه باش ؛ به خدا قسم ، هیچ کدام از شما نیست که با این حالت کنونیِ شما (یعنی حال خوف از دشمن و انتظار دولت حقّ) از دنیا برود مگر اینکه نزد خدا از بسیاری از آنها که در جنگ بدر و احد شرکت داشتند و شهید شدند برتر است ؛ پس بشارت بدهید ! »

نکته بسیار مهمّ و شایان توجّهی که در انتهای این روایت هست این است که مؤمن نباید با شنیدن افزایش ثواب در نمازها و بقیه اعمال عبادی اش در دوران قبل از ظهور فکر خود را اقتصادی کند و به حساب این ازدیاد پاداشها ، در آرزوی پیدایش دولت حقّ و دعاگوی تعجیل در آن نباشد . این اندیشه نوعی خود پرستی و خود خواهی و عین جهالت و نادانی است ؛ زیرا گرچه پاداش اعمال عبادی چند برابر است ولی همراه با غوطه ور شدن در ظلم و فسادی است که سراسر گیتی را فرا می گیرد . گویا ، انسان می گوید : گرچه مردم در آتش ستم می سوزند ، من به چندین برابر پاداش می رسم .

ص: 68

از این روی ، امام صادق صلوات اللّه علیه از این نوع تفکر به تعجب آمده و آن را غلط دانسته و به چنین شخصی گوشزد فرموده اند که اقامه حقّ و حقیقت و گسترش عدالت در تمام جهان و نجات همه عالم از یوغ فساد و تباهی از این پاداشها بالاتر است .

وانگهی ، چنین فردی نمی داند در کنار حجّت خدا بودن و استضائه از نور وجودش و بهره مندی از سرچشمه فیّاض علم او بالاتر از پاداش مضاعف اعمالی است که همراه با جهل و به پیروی از احکام ظاهری و اضطراری صورت می پذیرد ؛ چرا که مطابق روایات زیاد وارد شده از جانب حضرات معصومین صلوات اللّه علیهم به هنگام ظهور ، امام زمان صلوات اللّه علیه دست مبارکشان را بر سر مردم می گذارند و عقلهایشان کامل می گردد و در نتیجه ، علم و معرفت آنان نیز بالا می رود . روز قیامت نیز محاسبه اعمال مردم بر اساس عقل و معرفت ایشان خواهد بود ؛ چنان که آمده است :

عَنِ الصّادِقِ ، عَن أبِیهِ الباقر صلوات اللّه علیهما أ نَّه قَالَ :

« ... إنِّی نَظَرتُ فی کِتابٍ لِعَلیٍّ صلوات اللّه علیه فَوَجَدتُ فی الکِتابِ : إنَّ قِیمَةَ کُلِّ امْرِئٍ وقَدرَهُ مَعرِفَتُه . إنَّ اللّه _ تَبَارَکَ وتَعالی _ یُحاسِبُ النّاسَ علی قَدرِ ما آتاهُم مِنَ العُقُولِ فی الدّنیا . »(1)

حضرت صادق از پدرشان امام باقر صلوات اللّه علیهما نقل کردند که آن حضرت فرمودند :

« ... در کتابی که مربوط به امیر مؤمنان صلوات اللّه علیه است نگاه کردم ، دیدم نوشته : اندازه و ارزش هر مردی به اندازه معرفت اوست . خدای بزرگ محاسبه اعمال مردم را بر اساس مقدار عقلی که در دنیا به آنان داده انجام خواهد داد . »

شاید کسی بگوید : جمله آخر امام صلوات اللّه علیه در این روایت ، که برتری حالت شیعیان قبل از ظهور را نسبت به رزمندگان روز بدر و احد بیان می کند ، اشاره به این

ص: 69

دارد که این حالت از کنار حجّت خدا بودن نیز بالاتر است ؛ زیرا رزمندگان بدر و احد نیز کنار پیامبر اکرم و امیر مؤمنان صلوات اللّه علیهما وآلهما بودند .

در جواب ، می گوییم : اوّلاً ، این جمله صرفاً برای بیان فضیلت شیعیان در دوران قبل از ظهور است و نه مقایسه این دو با هم ، نسبت به کنار حجّت خدا بودن یا نبودن .

ثانیا ، اکثر اشخاصی که در کنار رسول خدا و حضرات ائمّه صلوات اللّه علیهم بودند ، به علّت بهره مندی اندکشان از رشد فکری و کمال عقلی ، نمی توانستند آن استفاده ای را بکنند که شیعیان در زمان حضرت بقیّة اللّه الأعظم مهدی موعود صلوات اللّه علیه (با اعجاز حضرت در به کمال رساندن عقلهای آنان) می کنند . این دو زمان را اصلاً نمی توان با یکدیگر مقایسه کرد .

در روایتی مشابه ، آمده است :

عَنْ أُمَیَّةَ بنِ عَلِیٍّ ، عَنْ رَجُلٍ قَالَ : قُلتُ لاِءبِی عَبدِاللّه ِ صلوات اللّه علیه : أیُّما أفضَلُ : نَحنُ أو أصحابُ القائِمِ صلوات اللّه علیه ؟ قالَ : فَقالَ لِی :

« أنتُم أفضَلُ مِنْ أصحابِ القائِمِ وذلِکَ أن_َّکُم تُمْسُونَ وتُصْبِحُونَ خائِفِینَ عَلی إمامِکُم وعَلی أنفُسِکُم مِنْ أئِمَّةِ الجَورِ ؛ إنْ صَلَّیْتُم فَصَلاتُکُم فی تَقِیَّةٍ وإنْ صُمْتُم فَصِیامُکُم فی تَقِیَّةٍ وإنْ حَجَجْتُم فَحَجُّکُمْ فی تَقِیَّةٍ وإنْ شَهِدْتُم لَمْ تُقْبَلْ شَهادَتُکُم » وعَدَّدَ أشیاءَ مِنْ نَحوِ هذا مِثْلَ هذِهِ .

فَقُلتُ : فَما نَتَمَنّی القائِمَ صلوات اللّه علیه إذا کانَ عَلی هذا . قالَ : فَقالَ لِی :

« سُبحانَ اللّه ! أما تُحِبَّ أنْ یَظْهَرَ العَدلُ ویَأمَنَ السُبُلُ ویُنْصَفَ المَظْلُومُ . »(1)

از امیّة بن علی ، از مردی نقل شده که گفت : به امام صادق صلوات اللّه علیه عرض کردم : کدام یک از این دو برترند : ما ، یا اصحاب حضرت مهدی صلوات اللّه علیه ؟

آن مرد می گوید که حضرت فرمودند :

« شما از اصحاب حضرت مهدی برترید ؛ زیرا شما صبح و شب را با ترس بر جان خودتان و امامتان از دست (فتنه های) حاکمان جور می گذرانید . اگر نماز

ص: 70

بخوانید ، نمازتان در حالت تقیّه است ؛ اگر روزه بگیرید ، روزه تان با تقیّه همراه است ؛ اگر به حج مشرّف شوید ، حجّتان با تقیّه است و اگر درباره مسئله ای شهادت بدهید ، از شما نمی پذیرند» وکارهایی از این دست را که با این حالت همراه است بیان فرمودند .

عرضه داشتم : اگر چنین است ، ما آرزو نمی کنیم که حضرت مهدی صلوات اللّه علیه قیام فرماید . آن مرد می گوید که حضرت به من فرمودند :

« سبحان اللّه ! آیا دوست ندارید که عدل آشکار گردد و راهها ایمن شود و به داد مظلوم برسند ؟»

امّا ، به راستی چرا شیعیان زمان غیبت حتّی از شیعیان زمان ظهور نیز برتراند و آیا تمام مدّعیان تشیّع این برتری را دارایند ؟

پاسخ این پرسش با تدبّر در روایات به خوبی واضح می شود ؛ چرا که در تمام روایات این باب ، به نحوی اشاره شده که هر کس بتواند فشارها و دشواریهای امتحانات دوران غیبت را متحمّل شود و پیروز از این آزمون به در آید ، از یاران حضرت حجّت صلوات اللّه علیه هم برتر خواهد بود . در این خصوص ، در روایتی آمده :

عَنْ عَبدِاللّه ِ بنِ سِنانَ ، عَنْ أبِی عَبدِاللّه ِ صلوات اللّه علیه قالَ : قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلّی اللّه علیه وآله :

« سَیَأْتِی قَومٌ مِنْ بَعدِکُم ؛ الرَّجُلُ الواحِدُ مِنهُم لَه أجْرُ خَمسِینَ مِنْکُم . »

قالُوا : یا رَسُولَ اللّه ِ ، نَحْنُ کُنّا مَعَکَ بِبَدرٍ وأُحُدٍ وحُنَینَ ونَزَلَ فِینا القُرآنُ . فَقالَ :

« إنَّکُم لَو تُحَمَّلُوا لِما حُمِّلُوا لَمْ تَصْبِرُوا صَبْرَهُم . »(1)

عبداللّه بن سنان از امام صادق صلوات اللّه علیه نقل کرده است که فرمودند : رسول خدا صلّی اللّه علیه وآله فرمودند :

« بعد از شما ، گروهی خواهند آمد که یک مرد از آنها ثواب 50 نفر از شما را خواهد داشت . »

ص: 71

اصحاب گفتند : یا رسول اللّه ، ما همراه شما در جنگ بدر و احد و حنین شرکت داشتیم و قرآن در بین ما نازل شده است ! فرمودند :

« اگر آنچه آنان متحمّل می شوند بر شما بار می شد ، نمی توانستید مانند آنان صبر بکنید . »

از این روی است که چنین شیعیانی در زمان غیبت پاداش یاران و همراهان معصومان گذشته صلوات اللّه علیهم را خواهند داشت ؛ چنان که آمده است :

عَنِ الحَکَمِ بنِ عُیَ_یْ_نَةَ قالَ : لَم_ّا قَتَلَ أمیرُ المُؤمِنِینَ صلوات اللّه علیه الخَوارِجَ یَومَ النَّهرَوانِ قامَ إلیهِ رَجُلٌ فَقالَ : یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، طُوبی لَنا إذْ شَهِدْنا مَعَکَ هذا المَوقِفَ وقَ_تَلْنا مَعَکَ هؤُلاءِ الخَوارِجَ . فَقالَ أمیرُ المُؤمِنِینَ صلوات اللّه علیه :

« والَّذِی فَلَقَ الحَ_بَّةَ وبَرَأَ النَّسِمَةَ ، لَقَد شَهِدَنا فی هذا المَوقِفِ أُناسٌ لَمْ یَخْلُقِ اللّه ُ آباءَهُم ولا أجدادَهُم بَعدُ . »

فقالَ الرَّجُلُ : وکَیفَ یَشْهَدُنا قَومٌ لَمْ یُخْلَقُوا ؟ قالَ :

« بَلی ، قَومٌ یَکُونُونَ فی آخِرِ الزَّمانِ یَشْرَکُونَنا فِیما نَحنُ فِیه ویُسَلِّمُونَ لَنا ، فَأُولئِکَ شُرَکاؤُنا فِیما کُنّا فِیه حَقّاً حَقّاً . »(1)

از حکم بن عُیَینه نقل شده که گفت : وقتی امیر مؤمنان صلوات اللّه علیه در روز نهروان خوارج را کشتند ، مردی در مقابل حضرت ایستاد و عرضه داشت : یا امیر المؤمنین ، خوشا به حال ما ! زیرا ما در این جنگ کنار شما حاضر بودیم و به همراه شما این خوارج را کشتیم . حضرت فرمودند :

« قسم به آن خدایی که دانه گندم را شکافت و هر جانداری را آفرید ، در این جنگ ، گروهی با ما شرکت داشتند که خدا هنوز پدران و اجدادشان را نیز خلق نکرده است . »

آن مرد گفت : چگونه گروهی که خلق نشده اند با ما شریک اند ؟ فرمودند :

« بله ، گروهی در آخر الزّمان هستند که در آنچه ما انجام دادیم شرکت می کنند و تسلیم مایند . اینان حقیقتا در آنچه ما کردیم شریک مایند . »

ص: 72

اینان همان کسانی اند که (بنا بر روایات) به مقام برادری اوّل شخص عالَم ، پیامبر خدا صلّی اللّه علیه وآله می رسند(1) و از رفقای ایشان و گرامی ترین امّتشان خواهند بود(2) ، داخل آن دسته از اولیای خدا می شوند که خدا در موردشان فرموده : « أَلاَ إِنَّ أَوْلِیَاءَ اللّه ِ لاَ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلاَ هُمْ یَحْزَنُونَ»(3)و(4) و در روز قیامت نیز در درجه امامان صلوات اللّه علیهم قرار می گیرند(5) .

گذشته از این ، شیعیان این دوران از ویژگیهایی برتر از شیعیان دیگر روزگاران برخوردارند ؛ مانند آنچه در این روایت آمده است :

عَن حَمّادِ بنِ عَمْرِوٍ ، عَنِ الإمامِ جَعفَرِ بنِ مُحَمَّدٍ ، عَن أبِیهِ ، عَنْ جَدِّه ، عَنْ عَلِیِّ بنِ أبِی طالِبٍ صلوات اللّه علیهم فی حَدِیثٍ طَویلٍ فی وَصِیَّةِ النَّبِیَّ صلّی اللّه علیه وآله یُذْکَرُ فِیها أنَّ رَسُولَ اللّه ِ صلّی اللّه علیه وآله قالَ لَه :

« یا عَلِیُّ ، وَاعْلَمْ ؛ أنَّ أعجَبَ النّاسِ إیمانَاً وأعظَمَهُم یَقِینَاً قَومٌ یَکُونُونَ فی آخِرِ الزَّمانِ لَمْ یَلْحَقُوا النَّبِیَّ وحَجَ_بَ_تْهُمُ الحُجَّةُ ، فآمَنُوا بِسَوادٍ عَلی بَیاضٍ . »(6)

از حمّاد بن عمرو ، از امام صادق ، از پدرشان ، از جدّشان ، از امیر مؤمنان صلوات اللّه علیهم در حدیثی طولانی در باب وصیّت پیامبر صلّی اللّه علیه وآله نقل شده که آن حضرت به ایشان فرموده اند :

« یا علی ، بدان که عجیب ترین مردم از جهت ایمان و بزرگ ترین آنان از جهت یقین گروهی اند که در آخر الزّمان هستند . اینان پیامبر را ملاقات نکرده اند ، حجت خدا نیز از دید ایشان پنهان است و به وسیله سیاهی روی سفیدی (کنایه از احادیثی که روی کاغذها نوشته شده) ایمان می آورند .»

نظیر این را شاگرد مکتب امیر مؤمنان صلوات اللّه علیه بیان می کند :

ص: 73

عَنْ قُنْوَةَ ابْنَةِ رُشَیدٍ الهَجَرِیِّ قالَتْ : قُلتُ لأبِی : ما أشَدَّ اجْتِهادَکَ ؟ ! فَقالَ :

یا بُنَیَّ_ةُ ، سَیَجِیءُ قَومٌ بَعدَنا بَصائِرُهُم فی دِینِهم أفضَلُ مِنِ اجْتهادِ أوَّلِیهِم .(1)

از قنوه دختر رُشید هجری نقل شده که گفت : به پدرم گفتم : کوشش شما (در راه عبادت) چه قدر زیاد است ؟ ! فرمود :

دختر جان ، گروهی بعد از ما خواهند آمد که بصیرت آنان در دینشان بهتر از کوشش (عبادیِ) مسلمانان صدر اسلام است .

حال ، باید دید چگونه می توان در این آزمون سخت پیروز شد و به تمام آنچه خاندان وحی صلوات اللّه علیهم وعده داده اند نایل آمد ؟

طبیبی که درد را تشخیص می دهد دارو و درمان را هم در کنار آن به مریض ارائه می دهد . طبیبان حقیقی جوامع بشری آن انوار مقدّسی اند که با مرکز وحی در ارتباط اند و علمشان از منبع لایزال حق منشعب شده است .

اینان همان گونه که در روایات به بیان دشواری دوران پرداخته اند ، در کنار آن ، به دستگیری از بیمارانشان نیز پرداخته اند و راههای مقابله با آفتهای کُشنده این روزگار را ارائه داده اند .

چیزی که هست این است که بیمار باید به خود آید و درد و بیماری را در وجودش درک کند تا پس از آن ، به بهره گیری از دارو بپردازد و خود را در راه بهبود و سلامت قرار دهد . امّا اگر در راهِ یافتن درد در وجود خود و یا پیگیری درمان کوتاهی کند ، فقط ضررش به وجود خودش می رسد و نابودی را برای خود رقم خواهد زد .

ما در این کتاب ، به لطف بیکران الاهی ، برآنیم تا با استفاده از کلام شفابخش این طبیبان حاذق بشر به سان داروخانه ای داروهای مورد نیاز این بیمار صعب العلاج را _ که به صورت تکالیف لازم الاجراست _ در اختیارش گذاریم و بیمار را به استفاده از آنها ترغیب کنیم .

البتّه ما در این مجلّد فقط درصدد بیان آن دسته از تکالیفی هستیم که در روایات

ص: 74

برای خصوص دوران غیبت امام عصر صلوات اللّه علیه ذکر شده که از آن به «تکالیف خاصّ دوران غیبت» تعبیر می کنیم. در روایتی آمده که امام صادق صلوات اللّه علیه فرمودند :

«اِنَّ لِصاحِبِ هذا الأمرِ غَیبَةً فَلْیَتَّقِ اللّه َ عَبدٌ... .»(1)

«صاحب این امر غیبتی دارد. پس باید بنده تقوای الاهی داشته باشد... .»

بنابراین تقوا از تکالیفی است که در دوران غیبت صاحب الامر صلوات اللّه علیه به خصوص بر آن تأکید شده است.

ولی، دسته دیگری از تکالیف نیز وجود دارد که از عام بودن متن روایات، وظیفه بودن آن برای شیعیان در دوران هر امام معصومی استفاده می شود و ما نیز که در دوران امامت امام زمان صلوات اللّه علیه زندگی می کنیم به حکم شیعه آن بزرگوار بودن باید آن را به کار بندیم، که از این گروه به «تکالیف عامّ» تعبیر می کنیم. به عنوان نمونه می توان به وظیفه صدقه دادن برای سلامتی امام عصر صلوات اللّه علیه اشاره کرد. از آنجا که در پاره ای از روایات صدقه را یکی از اسباب دفع بلا شمرده اند ، انسان برای دور شدن گرفتاری و بلا از جان خود و عزیزترین عزیزانش _ مانند پدر و مادر و فرزند _ و برای سلامتی هرچه بیشتر ایشان صدقه می دهد.

حال در این زمان که عزیزی بالاتر از امام زمان صلوات اللّه علیه برای ما نیست، باید به منظور دفع بلاها و مصیبت ها از وجود نازنین ایشان و سلامت هرچه بیشترشان هر روز مبلغی را به عنوان صدقه به نام این بزرگوار کنار گذاشته و پرداخت نماییم. اما در روایات ما به خصوصِ صدقه دادن در دوران امامت و غیبت امام عصر صلوات اللّه علیه اشاره ای نشده است.

چنانچه خدای متعال در آینده توفیقمان دهد مجلّد دیگری برای این دسته از تکالیف نیز ترتیب خواهیم داد تا نفع کتابمان کامل تر شود. انشاءاللّه بفضله و توفیقه!

در ابتدای هر بحث ، روایتی که به طور واضح بیانگر وظیفه مورد نظر باشد را

ص: 75

متذکّر شده ایم تا اگر افرادی بخواهند به صورت خلاصه و اجمال به تکالیف نظری کنند ، بتوانند ؛ و آنان که به توضیح و تفصیل و پیگیری بیشتر تمایل دارند به کلّ مباحث دقت نمایند .

از آنجا که گاه حضرات معصومین صلوات اللّه علیهم درمان دردها را در قالب ادعیه و زیارات بیان می فرمایند ، حتّی المقدور در انتهای هر بحث به قسمتی از دعای زمان غیبت امام زمان صلوات اللّه علیه که مشتمل بر دوره نسبتا کاملی از این تکالیف است ، اشاره کرده ایم و از ذکر نسخه های پیچیده شده در ادعیه دیگر (به جهت رعایت اختصار) خودداری کرده ایم .

از درگاه حضرت باری _ تعالی _ اوّلاً توفیق اثر گذاری در نویسنده و ثانیا در خوانندگان را مسئلت داریم و امید آن داریم که همه ما از شیعیان حقیقی و سربلندان این آزمون و در نهایت ، از نوکران و سر سپردگان دربار امام انس و جانّ حضرت بقیّه اللّه الأعظم حجّة بن الحسن العسکریّ عجّل اللّه تعالی فرجه الشریف باشیم ؛ إن شاء اللّه !

محمّدرضا شیخ زاده

عُشّ آل محمّد صلوات اللّه علیهم اجمعین؛ قم

ص: 76

ص: 77

ص: 78

فَوقَ رَأْسِه بِنَجَفِ الکُوفَةِ . »(1)

ابو علی همّام می گوید : شنیدم از محمد بن عثمان عَمروی (نایب دوم حضرت حجّت صلوات اللّه علیه) که می فرمود : شنیدم از پدرم (عثمان بن سعید عَمروی ، نایب حضرات هادی وعسکری صلوات اللّه علیهما ونایب اوّل حضرت حجّت صلوات اللّه علیه) که می فرمود :

من در خدمت حضرت امام حسن عسکری صلوات اللّه علیه بودم که از ایشان ، راجع به این روایتی که از پدران گرامی شان صلوات اللّه علیهم نقل شده ، سؤال کردند : « زمین تا روز قیامت از حجّتی از طرف خدا بر خلقش خالی نمی شود وکسی که بمیرد وامام زمانش را نشناخته باشد ، مردن او مردن جاهلی است » . آن حضرت فرمودند :

« همان گونه که روز حقیقت دارد ، این روایت نیز حقیقت دارد . »

به ایشان عرض شد : یا ابن رسول اللّه ، بنابر این ، چه کسی بعد از شما حجّت وامام است ؟ حضرت فرمودند :

« پسرم محمّد امام و حجّت بعد از من خواهد بود . کسی که بمیرد و او را نشناسد به مرگ جاهلی از دنیا رفته است .

آگاه باشید ؛ او غیبتی خواهد داشت که جاهلان در آن سرگردان می شوند و کسانی که آن را باطل و نادرست می دانند هلاک خواهند شد و افرادی که برای (مدّت و انتهای) آن وقت تعیین کنند دروغگو شناخته می شوند . پس از اتمام غیبت ، خارج می شود ؛ گویا ، نشانه های سفیدی (پرچمهای سفیدی) را می بینم که بالای سر او در تپّه کوفه حرکت می کند . »

روایت « مَنْ ماتَ وَ لَمْ یَعرِفْ إمامَ زَمانِهِ ماتَ مِیتَةً جاهِلیّةً» روایتی است که در نزد فریقین (شیعه و سنّی) تواتر معنوی دارد(2) و از احادیث مسلّم نزد مسلمین به شمار

ص: 80

می رود . معرفت امام زمان هر عصری دو گونه معرفت است ؛ چنان که حضرت امام صادق صلوات اللّه علیه آن را در ضمن حدیثی بیان فرموده اند :

« ... وبَعدَه مَعرِفَةُ الإمامِ الَّذِی بِه یَأْتَمُّ بِنَعْتِه وصِفَتِه واسْمِه فی حالِ العُسرِ والیُسرِ وأدنی مَعرفِةِ الإمامِ أن_َّه عِدلُ النَّبِیِّ _ إلاَّ دَرَجَةَ النُّبُوَّةِ _ ووارِثُه وأنَّ طاعَتَه طاعَةُ اللّه ِ وطاعَةُ رسُولِ اللّه ِ صلّی اللّه علیه وآله والتَّسلیمُ لَه فی کُلِّ أمرٍ والرّدُّ إلیه والأَخذُ بِقولِه ویَعلَمَ أَنَّ الإمامَ بَعدَ رسُولِ اللّه ِ صلّی اللّه علیه وآله عَلیُّ بنُ أبی طالِبٍ وبَعدَه الحَسَنُ ، ثُمَّ الحُسَینُ ، ثُمَّ عَلیُّ بنُ الحُسَین ، ثُمَّ مُحمّدُ بنُ عَلیٍّ ، ثُمَّ أنا ، ثُمَّ بَعدِی مُوسی ابْنی و بَعدَه عَلیٌّ ابْنُه و بَعدَ عَلیٍّ مُحمّدٌ ابْنُه و بَعدَ مُحمَّدٍ عَلیٌّ ابْنُه وبَعدَ عَلیٍّ الحَسَنُ ابْنُه والحُجَّةُ مِن وُلدِ الحَسَنِ . »(1)

« ... بعد از معرفت رسول خدا صلّی اللّه علیه وآله ، شناخت امامی است که به او اقتدا می شود و این شناخت شناسایی صفت و خصوصیّت و اسم او ، چه در حال سختی و چه در حال راحتی(2) ، است .

ص: 81

کمترین حدّ معرفت امام آن است که ایشان هم ردیف پیامبر صلّی اللّه علیه وآله ، به جز مرتبه نبوّت ، و وارث اویند ؛ اطاعت از ایشان اطاعت از خدا و اطاعت از رسول خدا صلّی اللّه علیه وآله است و اینکه باید در هر مسئله ای در برابرشان تسلیم بود و رجوع آن امور را به ایشان دانست ؛ و باید به فرموده هایشان عمل کرد و باید دانست که بعد از رسول خدا صلّی اللّه علیه وآله ، علیّ بن ابی طالب صلوات اللّه علیه امام است و بعد از ایشان ، امام حسن و سپس ، امام حسین و پس از آن ، علیّ بن الحسین ، سپس محمد بن علی و بعد از آن ، من و بعد از من ، پسرم موسی و بعد از او ، پسرش علی و بعد از او ، پسرش محمد و بعد از محمد ، پسرش علی و بعد از علی ، پسرش حسن و حجّت نیز از اولاد حسن صلوات اللّه علیهم است . »

پس پایین ترین مرتبه شناخت امام آن است که اوّلاً : بدانیم امام ، در همه مقامات (به استثنای مقام نبوّت) هم طراز پیامبر صلّی اللّه علیه وآله است ، در تمام صفات ، از پیامبر ارث می برد و همان گونه که اطاعت از خدا و رسول واجب است ، اطاعت امام نیز واجب است و باید که در مقابل فرموده ها و امر و نهی های او تسلیم محض باشیم .

ثانیا : بدانیم کسی که این خصوصیّات مربوط به اوست ، بعد از رسول خدا صلّی اللّه علیه وآله ، علیّ بن ابی طالب است و یازده فرزند معصوم ایشان صلوات اللّه علیهم که اسم و رسم همگی آنان مشخص است و غیر از ایشان ، امام دیگری نیست . حال باید دید مرگ جاهلی ، که در نتیجه نشناختن امام زمان هر عصر است ، چگونه مرگی است ؟ حضرت صادق صلوات اللّه علیه چگونگی این مرگ را در ضمن روایتی بیان فرموده اند :

عَنِ الحارِثِ بِن المُغَیرَةِ قالَ: قُلتُ لاِءبی عَبدِاللّه صلوات اللّه علیه : قال رسُولُ اللّه ِ صلّی اللّه علیه وآله : « مَنْ مات لا یَعرفُ إمامَه ماتَ میتةً جاهلیّةً » ؟

قالَ : « نَعَمْ . » قُلتُ : جاهِلیّةٌ جَهْلاءُ أو جَاهِلیّةٌ لا یَعرِفُ إمامَه ؟ قالَ :

« جاهِلیّةُ کُفرٍ ونِفاقٍ وضَلالٍ . »(1)

حارث بن مغیره گفت : به حضرت صادق صلوات اللّه علیه عرض کردم که آیا پیامبر

ص: 82

خدا صلّی اللّه علیه وآله فرموده : « کسی که بمیرد ، در حالی که امامش را نشناخته باشد ، به مردن جاهلیّت مرده است » ؟ فرمودند : « بله » عرض کردم : جاهلیّت مطلق (منظور است) یا (فقط) جاهلیّتی که از نظر نشناختن امامش باشد (یعنی جهالت او فقط از جنبه نشناختن امام است ، یا نسبت به خدا و پیامبر و کلّ شریعت جاهل است) ؟

فرمودند : « جاهلیّت کفر و نفاق و گمراهی است . »

پس نتیجه نشناختن امام ، یا مردن با حالت کفر است (که چون کفر انکار و تکذیب علنی خدا و رسول است ، انکار و تکذیب علنی امام نیز کفر است) ، یا با حالت نفاق (که چون نفاق مخفی کردن تکذیب خدا و رسول است ، اظهار نکردن و مخفی داشتن انکار و تکذیب امام نیز نفاق است) و یا با حالت گمراهی (واین در صورتی است که پیشوائی امام را از جانب خدا نداند) .

برای فهمیدن بیشتر معنای مردن کفر و نفاق و گمراهی ، باید به دو روایت ذیل توجه کرد که اهل بیت صلوات اللّه علیهم خود مفسّر کلام خویشتن اند .

عَن مُحَمّدِ بنِ مُسلِمٍ قال : سَمِعتُ أبا جعفرٍ صلوات اللّه علیه یَقُولُ :

« کُلُّ مَن دانَ اللّه َ بِعبادَةٍ یَجهَدُ فیها نَفسَه و لا إمامَ لَه مِنَ اللّه ِ فَسَعْیُه غَیرُ مَقبولٍ وهُو ضالٌ مُتحیِّرٌ واللّه ُ شانِی ءٌ لاِءَعمالِه ، و مَثَلُه کَمَثَلِ شَاةٍ ضَلَّتْ عَن راعیها وقَطیعها فَهَجَمَتْ ذاهِبَةً وجائِیةً یَومَها ، فَلّما جَنّها اللّیلُ بَصَرَتْ بِقطیعٍ مِن غَیرِ راعیها ، فَحَنَّتْ إلیها واغْتَرَّتْ بها فباتَتْ مَعها فی رَبَضَتها ، فَلمّا أنْ سَاقَ الرّاعِی قَطیعَه أنکَرَتْ رَاعیَها وقَطیعَها ، فَهَجَمَتْ مُتَحَیِّرَةً تَطْلُبُ راعیَها وقَطیعَها ، فَبَصُرَتْ بِغَنَمٍ مَعَ راعیها فَحَنَّتْ إلیها واغْتَرَّتْ بِها ، فَصاحَ بها الرّاعِی : أَلْحِقی بِراعِیکِ وقَطیعِکِ ، فَإنّکِ تائِهَةٌ مُتَحَیِّرَةٌ عَن راعیکِ وقَطیعِکِ ، فَهَجَمَتْ زَعِرَةً مُتَحَیِّرَةً نَادَّةً لا رَاعِی لَها یُرشِدُها إلی مَرعَاها أو یَرُدُّها ، فَبیَنا هیَ کذلکَ إذَا اغْتَنَمَ الذِّئْبُ ضَیعَتَها فَأَکَلَها .

وکَذلکَ وَاللّه ِ ، یا مُحَمَّدُ ، مَنْ أَصبَحَ مِنْ هذهِ الأُمَّةِ لا إمامَ لَه مِن اللّه ِ _ جَلَّ وعَزَّ _ ظاهِراً عادِلاً أصبَحَ ضَالاًّ تائِهاً وإنْ ماتَ عَلی هذهِ الحالِ ماتَ میتَةَ کُفرٍ ونِفاقٍ . واعْلَم ، یا

ص: 83

مُحمّدُ (1) إنَّ أَئِمّةَ الجَورِ وأتباعَهَم لَمَعْزُولُونَ عَنْ دینِ اللّه ِ ، قَد ضَلُّوا وأضَلُّوا ، فأعمالُهُم اَل_َّتی یَعملونَها کَرِمادٍ اشْتَدَّتْ بهِ الرِّیحُ فِی یَومٍ عاصفٍ لا یَقدِرونَ مِمّا کَسَبُوا عَلی شَیءٍ ذلِکَ هُو الضَّلالُ البَعیدُ . »(2)

از محمد بن مسلم روایت شده که گفت : شنیدم امام باقر صلوات اللّه علیه می فرمودند :

« کسی که خدا را (بپرستد و) دین داری کند به وسیله عبادتی که نفسش را در آن به زحمت بیندازد ، در حالی که برای او امامی از جانب خدا نیست ، پس کوشش او پذیرفته نیست . چنین شخصی گمراه و سرگردان است و خدا نیز اعمالش را ناپسند می داند .

مَثَل چنین شخصی مَثَل گوسفندی است که از چوپان و گلّه اش گم شده است و روز را به رفت و آمد (سرگردان) گذرانده . پس چون شب فرا رسد ، گلّه ای را که از چوپان خودش نیست می بیند و به آن تمایل پیدا کرده فریبش را می خورد و شب را به همراه آن در خوابگاهش می خوابد . وقتی آن چوپان می خواهد گلّه خود را حرکت دهد ، چوپان و گلّه را ناشناس می بیند ؛ پس سرگردان حرکت می کند تا چوپان و گلّه خودش را پیدا کند . در این موقع ، گوسفندی را با چوپانش می بیند ، به او تمایل پیدا می کند و فریبش را می خورد ؛ امّا چوپان بر او فریاد می زند : برو به چوپان و گلّه ات ملحق شو ؛ که تو گمگشته و سرگردان آنهایی .

آن گوسفند ترسان و سرگردان حرکت می کند ؛ در حالی که چوپانی ندارد که او را به چراگاه راهنمایی کند ، یا او را به جایگاهش برگرداند . در این هنگام که سرگردان است ، گرگ، بی چوپان بودن او را غنیمت می شمرد و او را می خورد .

محمد ، به خدا قسم ، اینچنین است حال کسی از این امّت که امامی آشکار(3) و عادل از جانب خدا برای خود نداشته باشد گمراه و سرگردان می شود ؛ و اگر با این حالت از دنیا برود ، به مردن کفر و نفاق مرده است .

ص: 84

محمد ، بدان که (فقط پیشوایان حقّ و پیروانشان بر دین خدایند و) پیشوایان ظلم و پیروان آنها از دین خدا برکنارند ؛ خودشان گمراه اند و دیگران را نیز گمراه می کنند . کارهایی را که انجام می دهند (عبادتهایشان) مانند خاکستری است که در روز طوفانی تند بادی به آن وزیده شود ؛ چیزی از آنچه به دست آورده اند برای آنها باقی نمی ماند . این است آن گمراهی دور . »

بنابراین کسی که پیشوایی از جانب خدا نداشته باشد (که امامتش با دلیل واضح و آشکار ثابت شده باشد و اجرا کننده عدالت در میان امّت باشد) و بمیرد ، مردن او مردن کفر است ؛ و این در صورتی است که این انکار امام را اظهار کند . امّا اگر پنهان دارد ، مردن او مرگ با نفاق است .

امّا روایت دیگر :

عَن أبی حَمزَةَ الثّمالِیِّ قالَ : قالَ لِی أبُوجَعفَرٍ صلوات اللّه علیه :

« إنَّما یَعبُدُاللّه َ مَنْ یَعرِفُ اللّه َ . فَأمّا مَن لا یَعرِفُ اللّه َ فَإنَّما یَعبُدُه هکَذا ضَلالاً . »

قُلتُ : جُعِلتُ فِداکَ ؛ فَما مَعرِفَةُ اللّه ِ ؟ قَالَ صلوات اللّه علیه :

« تَصدِیقُ اللّه ِ _ عَزَّوجلَّ _ وتَصدِیقُ رَسُولِه صلّی اللّه علیه وآله ومُوالاةُ عَلیٍّ صلوات اللّه علیه والاِئْتِمامُ بِه وبالأئمَّةِ الهُدی صلوات اللّه علیهم والبَرائَةُ إلَی اللّه ِ _ عَزَّ وجلَّ _ مِن عَدُوِّهِم . هکَذا یُعرَفُ اللّه ُ _ عَزَّوجلَّ . »(1)

ابو حمزه ثمالی می گوید : امام باقر صلوات اللّه علیه به من فرمودند :

« فقط کسی خدا را عبادت می کند که او را بشناسد .(2) امّا کسی که خدا را

ص: 85

نمی شناسد خدا را اینچنین با حال گمراهی عبادت می کند (اشاره است به عبادت سنّی هایی که در مَنظر و مرآی راوی بوده اند) . »

عرض کردم : فدای شما گردم ! معرفت خدا چیست ؟ فرمودند :

« پذیرفتن و باور کردن خدای بلند مرتبه و عزیز ، پذیرفتن رسول خدا صلّی اللّه علیه وآله ، داشتن ولایت علی صلوات اللّه علیه و اقتدا کردن به ایشان و به پیشوایان هدایت (ائمّه) صلوات اللّه علیهم و بیزاری نمودن از دشمنانشان به جانب خدا . خدای عزیز و بلند مرتبه اینچنین شناخته می شود . »

نکته مهمّ و شایان تذکّر این است : از آنجا که معرفت خدا به تمام و کمال به کُنهش برای مخلوق دست یافتنی نیست(1) ، در این روایت و روایات مشابه ، حضرات

ص: 86

معصومین ، در پاسخ به این سؤال که « معرفت خدا چیست ؟» ، راه صحیح معرفت را بیان می فرمایند ؛ چرا که اگر راه شناخته شد ، بر اثر تسلیم ، معرفت صحیح به دست می آید ، چنان که در زیارت جامعه کبیره آمده : « ... ومَنْ وَحَّدَهُ قَبِلَ عنکُم...» ؛ یعنی : « ... هر کس خدا را به وحدانیّت بشناسد از شما پذیرفته است ...». از این جهت ، فرموده اند : « بِنا عُرفَ اللّه ُ »(1) ؛ یعنی : « تنها به وسیله ما خدا شناخته می شود » . نیز ، فرموده اند : « لَولانا ما عُرِف اللّه »(2) یا « لَولا نحنُ ما عُرِف اللّه ُ »(3) ؛ یعنی : « اگر ما نبودیم ، خدا شناخت نمی شد . »

بنابراین کسی که خدا را از غیر این راه و بدون داشتن امامان هدایت و پیروی از آنها عبادت کند ، عبادت او عبادت واقعی نیست ؛ بلکه عبادت گمراهانه است . عبادت گمراهانه نیز پذیرفته نیست ؛ چرا که اصل عبادت خداوندی امری عقلی است ، امّا نحوه عبادت به تعیین خداست و او نیز برای نمایاندن روش عبادت و شناخت خودش پیامبر و امامان صلوات اللّه علیهم را فرستاده است .

در روایتی دیگر ، کمترین حدّ ضلالت اینچنین بیان شده است :

عَن سُلَیمِ بنِ قَیسِ الهِلالِیِّ، عَن أمیرِ المُؤمِنینَ صلوات اللّه علیه قالَ : قُلتُ لَه : ما أَدنی ما یکُونُ بهِ الرَّجُلُ ضالاًّ ؟ قال :

« أنْ لا یَعرِفَ مَنْ أَمَرَ اللّه ُ بِطاعَتِهِ وفَرَضَ ولایَتَه وجَعَلَه حُجَّةً فی أرضِه وشاهِدَهُ علی خَلْقِه . » قُلتُ : فَمَنْ هُم ، یا أمیرَ المؤمنینَ ؟ قال :

« الَّذین قَرَنَهُم اللّه ُ بِنَفسِه ونَبِیِّه فقال : «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللّه َ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ وَأُوْلِی الاْءَمْرِ مِنْکُمْ » . »

قالَ : فَقَبَّلْتُ رأْسَه وقُلتُ : أوضَحتَ لی وفَرَّجْتَ عَنِّی وأَذهَبتَ کُلَّ شَیءٍ کانَ فی قَلبی .(4)

سلیم بن قیس هلالی می گوید که به امیر مؤمنان صلوات اللّه علیه عرضه داشتم : کمتر

ص: 87

مقداری که مرد به واسطه آن ضالّ و گمراه می شود چیست ؟ فرمودند :

« اینکه نسبت به کسی که خدا به اطاعت او دستور داده و سرپرستی اش را واجب فرموده و او را دلیل خودش در زمین قرار داده و شاهد و ناظر بر مخلوقاتش کرده شناخت نداشته باشد . »

عرض کردم : یا امیرالمؤمنین ، آنان چه کسانی اند ؟ فرمودند :

« کسانی که خدا ذکر آنان را نزدیک و همراه ذکر خودش و پیامبرش قرار داده و فرموده : «ای کسانی که ایمان آورده اید ، اطاعت کنید خدا و پیامبرش و صاحبان امر را که از میان خودتان اند» . »

سلیم می گوید : سَر آقا را بوسیدم و عرضه داشتم : (مطلب را) برایم واضح کردید و غم را از من زایل فرمودید و هر شبهه ای که در قلبم خلجان می کرد از بین بردید .

با توجّه به این مقدّمه می گوییم ، در روایتی که از نایب حضرت امام حسن عسکری صلوات اللّه علیه یعنی عثمان بن سعید عمروی نقل شده ، آمده است : « اگر کسی بمیرد و فرزندم را نشناسد (در زمان امامت ایشان) ، مردن او مردن جاهلی است. » این جمله وظیفه مردم را در زمان غیبت صغری و کبری مشخص می کند ؛ چرا که اگر حضرت حجّت صلوات اللّه علیه را نشناسند ، در زمان غیبت که افراد جاهل سرگردان می شوند ، دچار مرگ نفاق و کفر می گردند . در دعایی که به زمان غیبت امام عصر صلوات اللّه علیه اختصاص دارد و عثمان بن سعید عمروی (نایب اوّل آن حضرت) به ابو علی محمّد بن همام املا فرموده(1) نیز ، در این زمینه ، آمده است :

« اللّهمّ ، لا تُمِتْنی مِیتةً جاهلیّةً . »

« خداوندا ، مرا به مردن جاهلیّت نمیران . »

و این به آن معناست که : معرفت امام زمان صلوات اللّه علیه را که به دست توست(2) به من بده .

در روایت دیگر ، فضیلت شخصی که امام زمان را بشناسد چنین بیان شده :

ص: 88

عَنِ الفُضَیلِ بن یَسارٍ قَالَ : سَأَلْتُ أبا عَبدِاللّه ِ صلوات اللّه علیه عَنْ قَولِ اللّه ِ تَبارَکَ وَتَعالی : «یَومَ نَدعُوا کُلَّ أُناسٍ بإِمامِهم »(1) . فَقالَ :

« یا فُضَیلُ ، اِعْرِفْ إمامَکَ ، فإنَّکَ إذا عَرَفْتَ إمامَکَ لَمْ یَضُرُّکَ ؛ تَقَدَّمَ هذا الأمرُ أو تَأَخَّرَ ومَن عَرِفَ إمامَه ثُمَّ ماتَ قَبلَ أنْ یَقُومَ صاحِبُ هذا الأمرِ کَانَ بِمَنزِلَةِ مَن کَانَ قاعِداً فِی عَسکَرِه ، لا بَل بِمَنزلَةِ مَن قَعَدَ تَحتَ لِوائِه . »(2)

از فضیل بن یسار نقل شده است که گفت : از امام صادق صلوات اللّه علیه راجع به این آیه سؤال کردم : «روزی که هر گروهی از مردم به همراه پیشوایانشان فرا خوانده می شوند» . حضرت فرمودند :

« فضیل ، تو امام خویش را بشناس ؛ چرا که اگر امام خود را شناختی ، جلو افتادن یا عقب افتادن این مسئله ( ظهور امام دوازدهم برای اقامه حقّ وعدل ) به حال تو زیانی نمی رساند . کسی که امامش را بشناسد ، سپس بمیرد و مردن او قبل از ظهور حضرت حجّت صلوات اللّه علیه باشد ، به منزله کسی است که در میان لشکریان آن حضرت نشسته ؛ نه ! بلکه ( بالاتر ) مانند کسی است که در زیر پرچم آن حضرت نشسته است.»

در این روایت که تعیین وظیفه ای است برای افرادی که قبل از قیام حضرت مهدی صلوات اللّه علیه از دنیا می روند ، نتیجه شناخت امام این طور بیان شده است که بر اثر بدائی که برای زمان قیام آن حضرت محتمل است ، زیانی به شخص با ایمان نمی رسد .

این به آن معناست که چنانچه شخصی در زمان غیبت آن حضرت صلوات اللّه علیه به دنبال شناخت آن حضرت و وظایف تعیین شده برای زمان غیبت آن بزرگوار نباشد ، بر اثر به طول انجامیدن زمان غیبت ، گرفتار مدّعیان دروغین امامت و بابیّت آن حضرت خواهد شد و فریب آنها را خورده دین خود را از دست خواهد داد (در بحثهای بعدی ، در این باره ، مستقلاًّ مطالبی ذکر خواهد شد) .

نیز ، احتمال دارد که بر اثر جلو افتادن امر قیام حضرت ، به انکار آن بزرگوار و

ص: 89

باطل دانستن قیام ایشان روی بیاورد که این خود _ بنابر آنچه در روایت صدر بحث ذکر شد _ هلاک او را به دنبال خواهد داشت .

در جایی دیگر ، نتیجه شناخت امام زمان صلوات اللّه علیه را شناخت صحیح غیبت و سپس قیام آن بزرگوار دانسته اند . این شناخت صحیح باعث می شود که شخص ، یک منتظر واقعی برای آن امام باشد و این خود نوعی گشایش در گرفتاریها و مایه رهایی از مهلکه هایی است که به از بین رفتن دین و ایمان انسان می انجامد ؛ چنان که از ابی بصیر نقل شده است که گفت :

قُلتُ لاِءبی عَبداللّه ِ صلوات اللّه علیه : جُعِلتُ فِداک ؛ مَتَی الفَرَجُ ؟ فقالَ :

« یا أبا بَصیرٍ ، أنتَ مِمَّنْ یُریدُ الدُّنیا ؟ ! مَن عَرَفَ هذا الأمرَ فَقَدْ فُرِّجَ عَنه باِنتِظارِه . »(1)

به حضرت صادق صلوات اللّه علیه عرض کردم : فدایت شوم ! فرج شما ( آل محمّد صلوات اللّه علیهم) چه زمانی است ؟ فرمودند :

« ابا بصیر ، آیا تو نیز از کسانی هستی که دنیا پرست اند (یعنی آیا تو فرج ما را به خاطر رسیدن به خوشیهای دنیوی آن زمان می خواهی) ؟ !

کسی که این امر را بشناسد ( و از غیبت امام دوازدهم و قیام آن حضرت صلوات اللّه علیه آگاهی داشته وبه دنبال این آگاهی منتظر باشد) ، به سبب همین انتظارش ، در امور او گشایش روی می دهد . »

بنابراین با توجّه به این روایت، شناخت صحیح امام زمان صلوات اللّه علیه و غیبت ایشان نیّت انتظار انسان را نیز تصحیح می کند ؛ چه ، در غیر این صورت و به صرف شنیدن خوبیها و خوشیهای زمان ظهور ، باعث می شود انسان به دامهای مختلف مدّعیان باطل بیفتد و از این راه ، خودش را به هلاک برساند .

پس ، از آنچه گذشت ، معلوم می شود که برای ایمنی یافتن از فتنه ها و رسیدن به زمان ظهور حضرت (همراه با عافیت در دین و دنیا) باید از آن بزرگوار و از وظایفی که برای زمان پنهان شدن ایشان تعیین شده شناخت صحیح داشته باشیم .

ص: 90

کسی که او را اطاعت کند مرا اطاعت کرده ، کسی که از او سر پیچی کند از من سرپیچی کرده ، کسی که او را در زمان غیبتش انکار کند مرا انکار کرده ، کسی که او را دروغگو بداند مرا دروغگو دانسته و کسی که او را راستگو بداند مرا راستگو دانسته است .

از کسانی که مرا در مورد او دروغگو بدانند و کلام مرا در منزلت او انکار کنند و نیز از کسانی که امّت مرا از راه او گمراه می کنند به خدا شکایت می کنم «و زود است که ظالمان بدانند به چه بازگشتگاهی باز می گردند» . »

ممکن است بعضی با خود بگویند که اگر ما به وظیفه قبلی عمل کردیم و امام زمان صلوات اللّه علیه را درست شناختیم و به ایشان اعتقاد پیدا کردیم ، همین باعث می شود که آن بزرگوار را انکار و تکذیب نکنیم و دیگر جایی برای این موضوع به عنوان وظیفه ای مستقلّ از وظیفه اوّل باقی نمی ماند .

در جواب ایشان ، باید گفت : بنابر آنچه از اخبار و روایات فراوان استفاده می شود ، سختی حفظ دین در زمان غیبت آن حضرت چنان است که (به تصریح خود روایات) بر اثر به طول انجامیدن زمان غیبت و همچنین به دلیل امتحانها و فتنه های این زمان ، اکثر کسانی که به امامت ایشان معتقدند از این اعتقاد خود دست می کشند و به اصطلاح « مرتدّ» می شوند . لذا ، صِرف اعتقاد به آن حضرت برای دوری از انکار کافی نیست ؛ بلکه مردم زمان غیبت ، علاوه بر اعتقاد صحیح به حضرت ، باید مواظب باشند که از این اعتقاد دست نکشند و وجود آن عزیز غایب از دیدگان را تکذیب نکنند .

گذشته از این ، انکار و تکذیب حضرت به دو نحو ممکن است صورت پذیرد : یکی ، تکذیب و انکار قولی است ؛ به این معنا که شخص به صراحت بگوید _ نعوذ باللّه _ وجود چنین شخصی دروغ محض است و اگر انسانی با این خصوصیّات زنده بود ، نمی توانست عمری چنین طولانی داشته باشد . نیز ، ممکن است بگوید : اگر وجود امام صلوات اللّه علیه برای هدایت مردم است ، امام پنهان از دیدگان چه فایده ای برای انسانها دارد ؟ و از این راه ، منکر وجود آن حضرت شود ، یا اشکالات دیگری از این نحو در اندیشه و گفتارش مشهود باشد .

ص: 92

صورت دوم ، تکذیب و انکار فعلی است ؛ به این ترتیب که با علم به حاضر و ناظر بودن امام بر اعمال و رفتار اشخاص، باز مرتکب گناهانی بشود که در شأن شیعیان و پیروان آن حضرت نیست .

در اینجا این سؤال پیش می آید که اگر چنین است ، پس هر شیعه ای که گناهی انجام دهد به انکار آن حضرت پرداخته و در نتیجه ، منکر رسول خدا صلّی اللّه علیه وآله می شود ؛ امّا کسی به این کلام ملتزم نشده است .

در پاسخ ، می گوییم : چنین نیست که هر کسی گناهی انجام دهد به انکار آن حضرت پرداخته است ؛ چرا که در بسیاری از اوقات و موارد ، انسانها بر اثر غلبه هوای نفس و شهوت و با غفلت از نظارت حضرت ربوبی و اولیای او مرتکب گناه می شوند و بعد از تنبّه ، پشیمان شده توبه می کنند(1) .

اما بعضی از افراد ، بر اثر اصرار بر گناه و کثرت گناهان خود ، چنان شده اند که علم به نظارت حضرت بر اعمال آنها در نظرشان خیلی سخیف و پست جلوه می کند . لذا اگر کسی هم فی المثل به آنها تذکّر بدهد ، باز از اعمال ناشایست خویش دست برنمی دارند و مرتکب آن گناهان می گردند و این خود ، نوعی انکار عملی است ؛ گویا می خواهند بگویند : این حرفها _ که کسی ما را می بیند و اعمال ما به امضا و نظر او می رسد _ دروغ است(2) .

در این روایت شریف ، رسول خدا صلّی اللّه علیه وآله انکار وتکذیب آن حضرت در زمان غیبتشان را انکار و تکذیب خود معرفی کرده اند و معلوم است که انکار و

ص: 93

تکذیب رسول خدا صلّی اللّه علیه وآله کفر و موجب هلاک انسان است . از این جهت ، ایشان از دست کسانی که کلامشان را در مورد حضرت بقیّة اللّه صلوات اللّه علیه تکذیب می کنند و مردم را از راه آن حضرت گمراه می نمایند به خدا شکایت می کنند و عاقبت شکایت رسول خدا نیز عذاب دردناک است .

در روایت دیگری از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه وآله آمده است که انکار حضرت مهدی صلوات اللّه علیه در زمان غیبت ، مرگ جاهلی به همراه دارد .

عَنْ غیاثِ بن إِبراهیمَ ، عَنِ الصّادِقِ ، عَن آبائِه _ صلوات اللّه علیهم _ قالَ : قالَ رسُولُ اللّه صلّی اللّه علیه وآله :

« مَن أنکَرَ القائِمَ مِن وُلدِی فی زَمانِ غیبَتِهِ ماتَ میتَةً جاهِلیّةً . »(1)

غیاث بن ابراهیم روایت می کند از حضرت صادق ، از پدران گرامی شان صلوات اللّه علیهم که آن حضرت فرمودند : رسول خدا صلّی اللّه علیه وآله فرمودند :

« کسی که قائم از فرزندان مرا در زمان پنهان بودنش انکار کند به مردن جاهلیّت مرده است . »

چنان که در وظیفه قبلی بیان شد ، مردن جاهلی همان مردن بر کفر و نفاق و ضلالت است . همین مطلب به تعبیر دیگری در کلام امام صادق صلوات اللّه علیه آمده است :

عَن صَفوانِ بن مَهرانَ ، عَنِ الصّادِقِ جَعفَرِ بنِ مُحمّدٍ صلوات اللّه علیه أن_َّه قالَ :

« مَنْ أَقَرَّ بِجَمیعِ الأَئِمّةِ صلوات اللّه علیهم و جَحَدَ المَهدیَّ کَانَ کَمَن أَقَرَّ بِجَمیع الأَنبیاءِ وجَحَدَ مُحمّداً صلّی اللّه علیه وآله نُبُوَّتَه . »

فَقیلَ لَه : یا ابنَ رَسُولِ اللّه ِ ، مِمَّن المَهدیُّ ؟ مِنْ وُلدِکَ ؟ قالَ :

« الخامِسُ مِنْ وُلدِ السّابِعِ . یَغیبُ عَنکُم شَخصُه ولا یَحِلُّ لَکُم تَسمیَتُهُ . »(2)

از صفوان بن مهران ، از امام صادق صلوات اللّه علیه نقل شده است که آن حضرت فرمودند :

« کسی که به جمیع امامان صلوات اللّه علیهم معتقد باشد ولی مهدی را انکار کند مانند

ص: 94

شخصی است که به همه پیامبران معتقد باشد ولی نبوّت حضرت محمّد صلّی اللّه علیه وآله را انکار کند . »

به ایشان گفته شد : یا ابن رسول اللّه ، مهدی از فرزندان کیست ؟ آیا او از فرزندان شماست ؟ آن حضرت فرمودند :

« پنجمین فرزند از هفتمین امام است که جسم او از دیدگان مردم پنهان است و حلال نیست بر شما نام اصلی او را بیاورید . »

همچنین ، در روایت حضرت امام حسن عسکری صلوات اللّه علیه نیز آمده است :

عَن مُوسی بنِ جَعفَرٍ البَغدادیِّ قالَ : سَمِعتُ أبا مُحمّدٍ الحَسَنَ بنَ عَلیٍّ صلوات اللّه علیه یَقُولُ :

« کَأنّی بِکُم وقَدِ اخْتَلَفْتُم بَعدی فی الخَلَفِ مِنّی . أما ؛ إنَّ المُقِرَّ بِالأَئِمَّةِ بَعدَ رَسُولِ اللّه ِ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم المُنکِرَ لِوَلَدی کَمَن أقَرَّ بِجَمیعِ أنبیاءِ اللّه ِ ورُسُلِه ثُمَّ أنکَرَ نُبُوّةَ مُحَمّدٍ رَسُولِ اللّه ِ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم والمُنکِرُ لِرَسُولِ اللّه ِ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم کَمَن أنکَرَ جَمیعَ الأَنبیاءِ ؛ لاِءنَّ طاعَةَ آخِرِنا کَطاعَةِ أوَّلِنا والمُنکِرَ لاِآخِرِنا کَالمُنکِرِ لاِءوّلِنا .

أما ؛ إنَّ لِوَلَدی غَیبَةً یَرتابُ فیه النّاسُ إلاّ مَن عَصَمَه اللّه ُ _ عَزَّوجلَّ . »(1)

از موسی بن جعفر بغدادی نقل شده است که گفت : شنیدم امام حسن عسکری صلوات اللّه علیه می فرمودند :

« گویا شما را در حالی می بینم که بعد از من در مورد جانشینم اختلاف می کنید . آگاه باشید ؛ کسی که به امامان بعد از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم معتقد باشد و منکر فرزند من شود مانند کسی است که به همه پیامبران و فرستادگان خدا معتقد باشد ، پس از آن ، پیامبری حضرت محمّد رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را انکار کند و کسی که منکر رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم باشد مانند کسی است که منکر جمیع پیامبران است ؛ چرا که اطاعت از آخرین ما مثل اطاعت از اوّلین

ص: 95

فرد ماست و کسی که آخرین نفر ما را منکر شود مانند کسی است که اوّلین فرد ما را منکر شود .

آگاه باشید ؛ فرزندم غیبتی دارد که در آن همه مردم شک می کنند ، به جز افرادی که خدای بلند مرتبه و عزیز آنها را نگه دارد. »

پس باید دانست که شک ، مقدّمه انکار است (در این باره ، در جای خودش بحث خواهیم کرد) و باید مراقب بود که وجود آن حضرت صلوات اللّه علیه را در زمان غیبتشان منکر نشویم که این خود قسمی از اقسام ارتداد است .

در دعای زمان غیبت ، که به املای نایب اوّل آن حضرت صلوات اللّه علیه است ، می خوانیم :

« اَللّهُمَّ ولا تَسْلُبنا الیَقینَ لِطولِ الأَمَدِ فی غَیبَتهِ وَانْقِطاعِ خَبَرِه عَنّا ولا تُنسِنا ذکْرَهُ وَانتظارَه والإیمانَ بِه وقُوَّةَ الیَقینِ فی ظُهورِه والدُّعاءَ لَه والصّلوةَ عَلیه حَتّی لایُقَنّطَنا طُولُ غَیبَته مِن قِیامهِ ویَکوُنَ یَقینُنا فِی ذلکَ کَیَقِینِنا فِی قیامِ رَسولِکَ صَلَواتُکَ علیه وآله وما جاءَ به مِنْ وَحیِکَ وتَنزیلِکَ ، فَقَوِّ قُلُوبَنا عَلی الإیمانِ بِه ... ولا تَسْلُبنا ذلِکَ فی حَیوتِنا ولا عِندَ وَفاتِنا حَتّی تَتَوفّانا ونَحنُ عَلی ذلِکَ لاشاکّینَ ولا ناکِثینَ ولا مُرتابِینَ ولا مُکَذِّبینَ . »

« خداوندا ، یقین ما به وجود مقدّسش را بر اثر طول کشیدن زمان غیبتش و قطع شدن خبرش از ما سلب مفرما ، ذکر او و انتظار مقدمش و اعتقاد به آن بزرگوار و یقین کامل به ظهورش و دعا و درود فرستادن بر وجود شریفش را از یاد ما مبر ؛ تا اینکه به طول انجامیدن مدّت غیبتش ما را از به پا خواستنش ناامید نگرداند و یقین ما به قیامش مانند یقین ما به قیام رسولت _ که درود تو بر او و بر خاندانش باد _ و به آنچه از راه وحی و تنزیل تو آورده ، باشد . پس تو نیز دلهای ما را بر اعتقاد به او قوی بدار ... و این موهبت را ، چه در زمان زنده بودنمان و چه بعد از مرگمان ، از ما سلب مفرما ؛ تا ما را در حالی قبض روح کنی که از جمله اهل شکّ و پیمان شکنی و تکذیب آن بزرگوار نباشیم . »

ص: 96

از آنجا که هدایت وظیفه اصلی امامانِ بر حق بوده ، از زمانهای قبل از به دنیا آمدن حضرت مهدی صلوات اللّه علیه و پنهان شدنشان ، وظیفه مردمی راکه آن زمان را درک خواهند کرد مشخص کرده اند و هشدار داده اند که افکار انحرافی و باطل عامّه در بین شیعیان رخنه نکند .

از این جهت ، در روایتی که ذیلاً از امام صادق صلوات اللّه علیه نقل می شود ، حضرت به اقوال گوناگونی که عامّه مطرح و القا می کنند اشاره و آنها را باطل معرفی می فرمایند .

از سدیر صیرفی نقل شده است که گفت : من و مفضّل بن عمر و ابو بصیر وابان بن تغلب به خدمت مولایمان امام صادقصلوات اللّه علیه شرفیاب شدیم . دیدیم ایشان روی خاک نشسته اند و بر روی دوششان لباسی ( عبایی ) پشمین و خیبری است _ که بدون یقه و دو آستینش کوتاه بود و دور گردنشان را پوشانده بود _ و مانند مادر اندوهگینی که برای از دست دادن فرزندش با جگرِ سوخته گریه می کند ، اشک می ریزند ؛ به طوری که آثار غم از گونه هایشان نمایان بود و دو طرف صورت مبارک دگرگون شده و طراوات و تازگی دو چشم حضرت را اشک از بین برده بود . می فرمودند :

« سَیِّدی ! غَیْبَتُکَ نَفَتْ رُقادِی وَضَیَّقَتْ عَلیَّ مِهادِی وَأَسَرَتْ مِنّی راحَةَ فُؤادی .

سَیِّدِی ! غَیبَتُکَ أَوصَلَتْ مُصابی بِفَجَائِعِ الأَبَدِ وفَقْدُ الواحِدِ بَعدَ الواحِدِ یُفنِی الجَمعَ والعَدَدَ ، فَما أَحَسُّ بِدَمعَةٍ تَرقی مِن عَینی ، وَأنِینَ یَفْتُرُ مِن صَدرِی عَن دَوارِجِ الرَّزایا وسَوالِفِ البلایا إلاّ مَثَّلَ لِعَینِی عَن عَوایِرَ أعظَمِها وأَفظَعِها وتَارقِی أشدِّها وَأنکَرِها وَنَوایِبَ مَخلُوطَةٍ بِغَضَبِکَ ونَوازِلَ مَعجُونَةٍ بِسَخَطِکَ . »

« آقای من ! غیبت شما خواب را از چشمم ربوده و بسترم را بر من تنگ کرده و راحتی قلبم را از من گرفته .

آقای من ! غیبت تو مصیبتم را به اندوههای همیشگی پیوسته و از دست رفتن یکی بعد از دیگری جمعیّت و عدد ما را از بین می برد . اشکی را که از چشمم جاری می شود ودردی را که از جهت مصیبتهای گذشته و بلیّات پیشین است و با سستی از سینه ام خارج می شود احساس نمی کنم مگر اینکه مصیبتهای زیادی که (در

ص: 98

پیش است و) بزرگ تر و دردناک تر و سخت تر است (از مصیبتهای گذشته که از دیر زمان به ما رسیده) و حوادث و مصیبتهایی که با خشم و غضب تو در هم آمیخته ، جلو چشمم مجسّم می شود . »

سدیر می گوید : به خاطر اندوه شدید از آن حال سخت و ترسناک و از آن رخداد مُهلک ، عقلهایمان پرید و قلبهایمان به واسطه آن ناراحتی پاره پاره شد و گمان کردیم که این حالت علامت بلای کُشنده یا سختی ای است که از روزگار بر آن حضرت وارد شده است . از این جهت ، عرض کردیم : ای زاده بهترین خلایق ، خداوند دیدگانت را گریان نگرداند . از چه حادثه ای اشکت روان و گریه ات مانند باران جاری است ؟ چه حالتی سبب شده است که اینچنین در سوگ بنشینی ؟

راوی می گوید : حضرت نفسی عمیق (یا آهی بلند) کشیدند که بر اثر آن پریشانی شان بیشتر شد و فرمودند :

« وای بر شما ! صبح امروز در کتاب جفر ، که کتابی است در بردارنده علم مرگها و مصیبتها و بلاها و علم آنچه قبلاً اتفاق افتاده و در آینده تا روز قیامت اتفاق خواهد افتاد ؛ کتابی که خداوندِ بلند آوازه آن را به محمد صلّی اللّه علیه وآله و امامان بعد از ایشان اختصاص داده است ، نگاه می کردم و در باره تولد قائم ما ، نیز در غیبت ایشان و طول کشیدن آن و مدّت عمرشان ، امتحان مؤمنان در آن زمان و ایجاد شدن شک در دلهایشان به واسطه طولانی شدن مدّت غیبت ، برگشتن بیشتر آنها از دینشان و رها کردن رشته اسلام از گردنهایشان ، همان که خدایی که یادش بلند مرتبه است (درباره اش) می فرماید : «رشته عمل هر انسان را دور گردنش قرار دادیم» ؛ یعنی ولایت (را از گردن بیرون می نهند) دقّت می کردم ، رقّت و نرمی مرا در بر گرفت و اندوهها بر من چیره گشت . »

عرضه داشتیم : یاابن رسول اللّه ، با شریک نمودنمان در بعضی از آنچه می دانید ما را گرامی و مشرّف بدارید . فرمودند :

« خداوند بلند مرتبه و عزیز سه دوره از دوره هایی را که در سه نفر از فرستادگانش قرار داده برای قائم مقدّر فرموده : تولّد ایشان را مانند تولّد موسی علیه السّلام و

ص: 99

پنهان شدنشان را مانند پنهان شدن عیسی علیه السّلام به درازا کشیدنش (وطولانی شدن مدّت امتحان شیعیانش) را مانند به درازا کشیدن (مدّت امتحان قومِ) نوح علیه السّلام قرار داده . گذشته از این ، مدّت عمر بنده شایسته اش خضر علیه السّلام را نیز نشانه و دلیلی بر عمر ایشان قرار داده است . »

عرض کردم : یا ابن رسول اللّه ، از روی حقایق این معانی پرده بردارید . فرمودند :

« ... وأمّا غَیبَةُ عیسی علیه السّلام فإنَّ الیَهودَ والنَّصاری اتَّفَقَتْ علی أن_َّه قُتِلَ و کَذَّبَهُم اللّه ُ _ عَزَّوجلَّ _ بقَوله : «وَمَا قَتَلُوهُ وَمَا صَلَبُوهُ وَلَکِنْ شُبِّهَ لَهُمْ»(1) کذلک غَیبَةُ القَائِمِ صلوات اللّه علیه فإنَّ الأُمَّةَ تُنکِرُها [ لِطولِها ] فَمِنْ قائِلٍ بِغیرِ هُدی بأن_َّه : لَم یُولَد وقائلٍ یَقُولُ : إنَّه وُلِدَ وماتَ وقائِلٍ یَکفُرُ بِقَولِه : إنَّ حادِی عَشَرَنَا کان عَقیماً وقائِلٍ یَمْرُقُ بِقَولِه : إنّه یَتَعَدِّی الی ثالِثَ عَشَرَ فَصاعِدا وقاِئلٍ یَعصِی اللّه َ _ عَزَّوجلَّ _ بِقَولِه : إنَّ رَوحَ القائِمِ صلوات اللّه علیه یَنطِقُ فی هَیکلِ غَیرِه . »(2)

« ... امّا تشبیه به غیبت عیسی علیه السّلام از این جهت است که یهود و نصارا بر اینکه او کشته شده متّفق شدند و خداوند عزیز و بلند مرتبه آنان را با فرموده اش تکذیب کرد : «او را نکشتند و به دار نیاویختند ؛ ولی بر آنان مشتبه شد» . همچنین است غیبت قائم صلوات اللّه علیه ؛ چرا که امّت به خاطر طول کشیدنش آن را انکار می کنند . پس بعضی از روی ناآگاهی خواهند گفت : او هنوز متولّد نشده ؛ بعضی می گویند : متولّد شده ، ولی از دنیا رفته است ؛ بعضی کافر می شوند و می گویند : یازدهمین از ما امامان فرزندی پیدا نکرده و عقیم بوده است ؛ گوینده ای نیز با کلامش بی دین می شود که می گوید : امر امامت به سیزده نفر یا بیشتر تجاوز نموده است و گوینده ای دیگر نیز با کلامش خدای بلند مرتبه و عزیز را معصیت می کند که می گوید : روح قائم صلوات اللّه علیه در کالبد دیگری سخن می گوید ! »

در این روایت ، حضرت به 5 نظریّه از نظریّه های باطل در مورد حضرت مهدی صلوات اللّه علیه اشاره فرموده و شیعیان را از ابتلا به آن بر حذر داشته اند . ایشان متذکّر

ص: 100

شده اند که این اقوال بر اثر به طول انجامیدن زمان غیبت و از انکار آن حاصل شده است .

به عبارت دیگر ، امامان صلوات اللّه علیهم خواسته اند که بر اثر طولانی شدن زمان غیبت ، منکر اصل غیبت نشویم ؛ لذا اشخاصی را که (گویا به علت بی صبری و کم طاقتی) در مورد زمان ظهور از ایشان سؤال می کردند به پرهیز از انکار سفارش می فرمودند ، چنان که آمده است :

عَن عُبَیدَةَ الحَذّاءِ قالَ: سألتُ أبا جَعفَرٍ صلوات اللّه علیه عَن هذا الأمرِ مَتی یَکونُ ؟ قالَ :

« إنْ کُنتُم تُؤَمِّلُونَ أنْ یَجِیئَکُم مِنْ وَجهٍ فَلا تُنْکِرُونَه . »(1)

از ابو عبیده حذّاء نقل شده است که گفت : از امام باقر صلوات اللّه علیه در مورد زمان ظهور حضرت قائم صلوات اللّه علیه سؤال کردم . فرمودند :

« اگر به هر صورت آرزو دارید که این امر (قیام) به سوی شما آید (و نزدیک شود) ، پس انکارش نکنید . »(2)

از آنجا که حضرات ائمّه صلوات اللّه علیهم برای مردم (و نیز شخص راوی این حدیث) بیان کرده اند که ظهور پس از غیبتی طولانی خواهد بود ، سفارش به پرهیز از انکار قیام حضرت مهدی صلوات اللّه علیه سفارش به پرهیز از انکار غیبت هم خواهد بود ؛ والاّ ، کسی از فِرَق مختلف اسلام نیست که منکر اصل وجود و قیام منجی آخر الزمان باشد . از این روی ، شاید فرازی از دعای ایّام غیبت امام زمان صلوات اللّه علیه که ما آن را در تکلیف قبلی آوردیم ، به این مطلب نیز اشاره داشته باشد :

« اَللّهُمَّ ولا تَسْلُبنا الیَقینَ لِطُولِ الأمَدِ فِی غَیبَتِه وانْقِطاعِ خَبرِه عَنّا ... حَتّی لا یُقَنِّطَنا طُولُ غَیبَتهِ مِن قیامِه . »

ص: 101

ص: 102

من است . از فرزندان اوست قائم منتظری که خدای بلند مرتبه و عزیز به وسیله او زمین را از عدل و داد پر می کند ، همان گونه که از ظلم و ستم پر شده باشد .

قسم به آن خدایی که مرا به حق برانگیخت تا بشارت دهنده باشم ، کسانی که بر اعتقاد به او در زمان غیبتش ثابت باشند از گوگرد سرخ کمیاب ترند . »(1)

در این هنگام ، جابر بن عبداللّه انصاری در مقابل ایشان ایستاد و گفت : یا رسول اللّه ، فرزندت قائمصلوات اللّه علیه غیبتی خواهد داشت ؟ ایشان فرمودند :

« به خدا قسم ، بله « تا خدا کسانی را که ایمان آورده اند امتحان و کافران را نابود کند» . جابر ، این مطلب از امور الاهی و سرّی از اسرار اوست که از بندگانش پنهان داشته است . بپرهیز از اینکه در امر خدایی شک کنی ؛ که چنین شکّی کفر است .»

پایداری و ثبات قدم در اعتقاد به امام زمان صلوات اللّه علیه از اموری است که در روایات زیادی بر آن تأکید شده و ملاک اصلی پیروز شدن در امتحانهای الاهی زمان غیبت است ؛ چنان که آمده :

عَن مالِکِ بنِ أعیَنَ قالَ : قالَ أبُوعَبدِاللّه ِ صلوات اللّه علیه :

« إنَّ المَیِّتَ مِنکُم عَلی هذا الأَمرِ بِمَ_نزِلَةِ الضّارِبِ بِسَیفه فی سَبیلِ اللّه ِ . »(2)

از مالک بن اعین روایت شده است که : امام صادق صلوات اللّه علیه فرمودند :

« کسی از شما که با اعتقاد به مهدی ما و غیبت ایشان از دنیا برود به مانند کسی است که با شمشیرش در راه خدا جهاد کرده باشد . »

بنابراین آنچه مهمّ است این است که بتوانیم با این پایداری در اعتقاد از دنیا برویم ، نه اینکه مدّت طولانی از عمر را در این عقیده ثابت باشیم ؛ ولی نتوانیم آن را به لحظه مرگ متصل کنیم . در طول تاریخ ، کسانی بودند که به ظاهر در اعتقاد به امام زمانشان

ص: 104

استقامت کردند و در دفاع از ایشان تا پای جان رفتند ؛ ولی بعد از آن ، بر اثر عواملی گوناگون ، از اعتقادشان دست کشیدند و زیان دنیا و آخرت را برای خود خریدند . برای نمونه ، زمانی که امیرالمؤمنین صلوات اللّه علیه را برای بیعت تحمیلی به مسجد می کشیدند ، زبیر بن عوام بظاهر برای امام زمانش فداکاریهایی نمود که سلیم بن قیس درباره اش می گوید :

... پس به زبیر گفتند که بیعت کن . عمر از جای جست و با خالد و مغیرة بن شعبه ، در میان مردمان ، شمشیر او را گرفتند و بر زمین زدند تا اینکه آن را شکستند . سپس گریبان او را گرفتند . پس زبیر ، در حالی که عمر بر روی سینه او بود ، گفت : ای پسر صهّاک ! به خدا سوگند ، اگر شمشیر من در دستم بود ، تو به گور می رفتی ... .

سلمان گفت : ... احدی منکر بیعت نشد مگر علی صلوات اللّه علیه و ما چهار نفر (سلمان ، ابو ذر ، مقداد ، زبیر) . در میان ما نیز سخت گوتر از زبیر نبود که چون (به زور) بیعت کرد ، گفت : ای پسر صهّاک ! آگاه باش که به خدا قسم ، اگر این طاغیان سرکش تو را کمک نکرده بودند و شمشیر من در دستم بود ، از تو ترسوتر و نکوهیده تر کسی را نمی شناختم ؛ لیکن می بینم چون طاغیان و سرکشهای چندی با تو هستند ، به سبب ایشان ، قوّت گرفتی و صولت به خرج دادی .

پس عمر خشمناک شد و گفت : مادر مرا یاد می کنی ؟ زبیر گفت : مادر تو کیست ؟ چه کسی مرا منع می کند که او را یاد نکنم ؟ حال آنکه صهّاک زنا دهنده بوده . آیا او را یاد نکنم ؟ آیا کنیز حبشیِ جدّ من عبدالمطّلب نبود که جدّ تو نفیل با او زنا کرد و پدرت خطّاب از او متولّد شد ؟ عبدالمطّلب هم او را به نفیل _ که با او زنا کرده بود _ بخشید . او پدرت را زایید و جدّم او را دور کرد ، برای اینکه زنا زاده بود .

... پس عثمان گفت : ابوالحسن ، آیا نزد تو و نزد این جماعت یارانت ، حدیثی درباره من نیست ؟

علی صلوات اللّه علیه فرمود : آری شنیدم که رسول خدا صلّی اللّه علیه وآله تو را لعن می کرد و پس از آنکه لعن کرد ، برای تو طلب آمرزش نکرد .

عثمان غضبناک شد و گفت : من با تو چه کار دارم که نمی گذاری به حال خود باشم

ص: 105

و در زمان رسول خدا هم نمی گذاشتی ؟ زبیر گفت : آری ، خدا بینی ات را به خاک بمالد ! عثمان گفت : به خدا سوگند ، از پیغمبر شنیدم که می گفت زبیر مرتدّ می شود و به قتل می رسد .

سلمان گفت : علی صلوات اللّه علیه میان من و میان خودش فرمود : « عثمان راست گفت و این وقتی است که زبیر پس از کشته شدن عثمان با من بیعت می کند ؛ ولی بیعت مرا می شکند و در حالتی که از اسلام مرتدّ شده است ، کشته می شود . »(1)

ببینید چگونه زبیر _ که طبق گفته سلمان از همه آن چهار نفر سخت گوتر بوده و در دفاع از امیرالمؤمنین ، جسورتر _ عاقبتش به جایی می رسد که با همین امام زمانش می جنگد و با ارتداد کشته می شود ؟ أعاذنا اللّه من مزال الأقدام !

بگذریم ؛ در روایات دیگری ، رسول خدا صلّی اللّه علیه وآله کسانی را که تا زمان ظهور حضرت صلوات اللّه علیه بر این اعتقاد ثابت می مانند دوستان خود و گرامی ترین افراد امّت معرفی می فرمایند :

عَن رُفاعَةَ بنِ مُوسی و مُعاویَةَ بنِ وَهْبٍ عَن أبِی عَبدِاللّه ِ صلوات اللّه علیه قالَ : قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلّی اللّه علیه وآله :

« طُوبی لِمَن أدرَکَ قائِمَ أهلِ بَیتی وهُو مُقْتَدٍ بِه قَبلَ قیامهِ ، ...(2) أُول_ئِکَ رُفَقائِی وذَوُو وُدِّی ومَوَدَّتی وأکرَمُ أُمَّتی عَلَیَّ . » قالَ رُفاعَةُ : « وأکرَمُ خَلقِ اللّه عَلَیَّ . »(3)

رفاعة بن موسی و معاویه بن وهب از امام صادق صلوات اللّه علیه نقل کردند که فرمودند : رسول خدا صلّی اللّه علیه وآله فرمودند :

« درخت طوبی برای کسی است (یا خوشا به حال کسی) که قائم از اهل بیت مرا در حالی درک کند (و ببیند) که قبل از به پا خواستنش به او اقتدا کرده باشد ... ؛ این افراد رفیقان من و صاحبان دوستی و گرامی ترین امّتم (طبق روایت رفاعه : گرامی ترین خلق خدا) نزد من اند . »

ص: 106

در این روایت ، نظر به حفظ اعتقاد تا زمان ظهور حضرت است ، اگر شخص زنده باشد و آن زمان موفور السرور را درک کند ؛ و در روایت قبلی ، منظور حفظ اعتقاد بود تا دَم مرگ ، اگر شخص قبل از درک ظهور از دنیا برود ؛ علاوه بر اینکه ، چنانچه کسی به آن زمان برسد ، به واسطه دیدار حضرت ، فضیلتی بالاتر خواهد داشت .

امّا درباره اینکه « طوبی» چیست ، ابو بصیر از امام صادق صلوات اللّه علیه نقل می کند که آن حضرت فرمودند :

« طُوبی لِمَن تَمسَّکَ بأمرِنا فی غَیبةِ قائِمِنا ، فَلَم یَزَغْ قَلبُه بَعدَ الهِدایَةِ . »

فَقلتُ لَه : جُعِلتُ فِداکَ ؛ وما طُوبی ؟ قالَ :

« شَجَرَةٌ فِی الجَنّةِ أصلُها فِی دارِ عَلیِّ بنِ أبی طالِبٍ صلوات اللّه علیه ولَیسَ مِن مُؤمِنٍ إلاّ وفی دارِه غُصْنٌ مِن أغصانِها وذلِک قَولُ اللّه ِ _ عَزَّوجلَّ : «طُوبی لَهُم وحُسْنُ مَآبٍ»(1) . »(2)

« طوبی برای کسی است که در غیبت قائم ما به ولایت ما چنگ زند و بعد از هدایت ( به این ولایت ) قلبش منحرف نگردد ( و در اعتقاد به ولایت ما ، ثابت قدم بماند ) . »

به ایشان عرض کردم : فدای شما گردم ! طوبی چیست ؟ فرمودند :

« درختی است در بهشت که ریشه آن در خانه علیّ بن ابی طالب صلوات اللّه علیه است . هیچ مؤمنی نیست مگر اینکه شاخه ای از شاخه های آن در خانه اوست و این است معنای کلام خدای عزیز و بلند مرتبه که فرمود : «طوبی و نیکویی عاقبت برای آنهاست» . »(3)

در روایتی دیگر ، چنین آمده است :

عَنِ الرّضا ، عَن آبائِه صلوات اللّه علیهم ، عَن عِلیِّ صلوات اللّه علیه قالَ : قال لِی أخِی

ص: 107

رسُولُ اللّه ِ صلّی اللّه علیه وآله :

« ... ومَن أحَبَّ أنْ یَلقَی اللّه َ وقَد کَمُلَ إیمانُه وحَسُنَ إسلامُه فَلْیَتَولَّ الحُجَّةَ صاحبَ الزَّمانِ المُنتَظَرَ ، فَهؤلاءِ مَصابِیحُ الدُّجی وأَئمَّةُ الهُدی وأعلامُ التُّقی . مَن أحَبَّهُم وتَولاّهُم کُنتُ ضامِناً لَه عَلَی اللّه ِ _ تَعالی _ بِالجَنَّةِ . »(1)

از امام رضا از پدران گرامی شان ، از حضرت علی صلوات اللّه علیهم روایت شده است که فرمودند : برادرم رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم به من فرمودند :

« ... کسی که دوست دارد خدا را در حالی ملاقات کند که ایمانش کامل و اسلامش نیکو باشد باید ولایت حجّت صاحب الزمان را _ که انتظارش کشیده می شود _ بپذیرد . اینان ( ائمّه اطهار ) چراغهای روشنایی بخش در تاریکی و پیشوایان هدایت و علامتهای تقوایند . کسی که آنها را دوست بدارد و ولایتشان را بپذیرد ، من در پیشگاه الاهی برای او ضامن بهشتم . »

اگر بخواهیم از فتنه ها و آزمایشهای زمان غیبت نجات پیدا کنیم ، باید کاری کنیم که با ایمان کامل از دنیا برویم و راه آن ، چنان که در این روایت مشخص شده ، این است که باید ولایت امام زمان را بپذیریم و بر آن پایدار باشیم . در غیر این صورت ، نه اسلام ما اسلام است و نه ایمان ما ایمان .

باز ، شبیه به این تعبیر ، در روایت دیگری آمده است :

قَالَ أَمیرُ المُؤمِنینَ صلوات اللّه علیه :

« قَالَ رَسُولُ اللّه ِ صلّی اللّه علیه وآله : یا أَبا الحَسَنِ ، حَقِیقٌ عَلَی اللّه ِ أنْ یُدخِلَ أَهلَ الضَّلالِ الجَنَّةَ !

وإنَّما عَنی بِهذا ، المُؤمنِینَ الَّذِینَ قامُوا فِی زَمَنِ الفِتنَةِ عَلَی الاِئْتِمام بالإمامِ الخَفِیِّ المَکانِ ، المَستُورِ عَنِ الأَعیانِ . فَهُم بإِمامَتِه مُقِرُّونَ وَبِعُروتَهِ مُستَمسِکونَ ... وإنَّما ضَلُّوا عَنْ مَکانِ إمامِهم وعَن مَعرِفَةِ شَخْصِه . »(2)

ص: 108

امیرالمؤمنین صلوات اللّه علیه فرمودند :

« رسول خدا صلّی اللّه علیه وآله فرمودند : یا ابا الحسن ، سزاوار است بر خدا که گمراهان را داخل بهشت فرماید !

قصد پیامبر از این مطلب فقط مؤمنانی بوده که در زمان فتنه بر پیروی از امامی که مکانش مخفی است و خود از دیدگان مردم پوشیده است پایداری کنند . اینان به امامت آن امام مخفی معتقدند و به ریسمان او چنگ می زنند ... و فقط به محلّ امامشان و به شناختن شخص او ( طوری که بتوانند او را ببینند و چهره اش را بشناسند ) راه نیافته اند . »

مقام استقامت در اعتقاد به امام زمان صلوات اللّه علیه چنان فضیلتی است که خدای متعال این افراد را مورد خطاب قرار می دهد :

عَن جابِرٍ ، عنَ أبی جَعفَرٍ صلوات اللّه علیه أَ نَّ_ه قَالَ :

« یَأْتِی عَلَی النّاسِ زَمانٌ یَغیبُ عَنهم إمامُهم ، فَیا طُوبی لِلثّابِتِینَ عَلی أمرِنا فِی ذلِکَ الزَّمانِ . إنَّ أدنی ما یَکونُ لَهم مِنَ الثّوابِ أنْ یُنادِیَهم البارِیُ _ عَزَّ وَجَلَّ :

عِبادِی ، آمَنْتُم بِسِرِّی وصَدَّقْتُم بِغَیبی ، فَأبشِرُوا بحُسنِ الثَّوابِ مِنّی ، فأنتُم عِبادِی وإمائِی حَقّاً . مِنکُم أَتَقَبَّلُ وعَنکم أعفُو ولَکم أغفِرُ وبِکم أسقِی عِبادِیَ الغَیثَ وأدفَعُ عَنُهم البَلاءَ ولَولاکُم لاَءَنزَلْتُ عَلیهم عَذابِی . »(1)

جابر از امام باقر صلوات اللّه علیه روایت کرده که ایشان فرمودند :

« زمانی بر مردم خواهد آمد که امام آنها از دیدگانشان پنهان شود ؛ پس خوشا به حال کسی که در آن زمان در امر (اعتقاد به امامت و غیبت و قیام منجی) ما آل محمّد ثابت باشد .

کمترین پاداش این افراد آن است که خداوند بلند مرتبه و عزیز به آنها خطاب می کند : بندگان من ، شما به سرّ من ایمان آوردید و پنهان مرا باور داشتید ؛ پس

ص: 109

بشارت باد شما را به بهترین پاداشها از طرف من که بندگان و کنیزان حقیقی من شمایید . فقط عمل شما را می پذیرم و فقط شما را می بخشم و می آمرزم و فقط به واسطه شماست که بر بندگانم باران می فرستم و از آنها دفع بلا می کنم و اگر شما نبودید ، بر آنها عذاب نازل می کردم . »

واقعا اگر نبود در وظایف مخصوص به زمان غیبت مگر همین یک روایت ، برای ما کافی بود که از همه چیز و همه موانع در راه استقامت بر اعتقادمان بگذریم ؛ که در غیر این صورت ، ما را بهره ای از زندگی در این دنیای زودگذر نیست .

این معنا در دعاهای زیادی که برای زمان غیبت رسیده نیز تصریح شده ؛ مثل دعای غریق (که در بحثهای آینده خواهد آمد) و دعای زمان غیبت امام زمان صلوات اللّه علیه که در آن می خوانیم :

« اَللّهُمَّ ، فَثَبِّتْنِی عَلی دِینکَ... . »

البتّه اگر کلمه « أمْرنا » در روایت فوق به معنی « ولایت ما اهل بیت » باشد ، آن وقت ، بر اعتقاد به امامت همه ائمّه (بالعموم) به عنوان یک وظیفه مخصوص در زمان غیبت دلالت خواهد داشت ؛ چنان که همین معنا در روایت دیگری آمده است :

عَن عَمروِ بنِ ثابِتٍ قَالَ : قَالَ زَینُ العابِدینَ صلوات اللّه علیه :

« مَن ثَبَتَ عَلی وِلایَتِنا فِی غَیبَةِ قائِمِنا أعطاهُ اللّه ُ أَجرَ أَلفِ شَهیدٍ مِثلَ شُهَداءِ بَدرٍ وأُحُدٍ .»(1)

از عمرو بن ثابت نقل شده است که گفت : حضرت امام زین العابدین صلوات اللّه علیه فرمودند :

« کسی که در زمان غیبت قائم ما بر ولایت ما امامان ثابت قدم بماند ، خدا پاداش هزار شهید از شهیدان جنگ بدر و اُحد را به او می دهد . »

اگر کسی بگوید کلمه « ولایتنا» به معنی « دوستی ما ائمّه» است (و این همان وظیفه بعدی است که مطرح خواهد شد) ، نه اینکه به معنی « ولایت ما» باشد تا در این وظیفه

ص: 110

بیاید ، جواب می دهیم :

از بررسی روایات متعددی که در احوالات امامان و فضایلشان آمده به خوبی معلوم می شود که هر جا کلمه ای از مادّه « وَلِیَ» (با سه حرف اصلی واو، لام ، یاء) آمده ، مقابل آن ، عبارت « عداوت و برائت از دشمنان ما» استعمال شده و هرگاه کلمه ای از ماده « حَبَّ» (با سه حرف اصلی حاء وباء مکرّر) آمده ، در مقابل آن ، عبارت « بغض به دشمنان ما» به کار رفته(1) و این دو عنوان با هم تفاوت دارد .

کلمه « ولایت» به معنای سرپرستی و صاحب اختیار بودن است ؛ چنان که پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه وآله در خطبه غدیر از این کلمه برای فهماندن معنای سرپرستی امیر المؤمنین صلوات اللّه علیه بر مردم استفاده کردند و فرمودند :

« مَنْ کُنْتُ مَولاهُ فَعَلِیٌّ [ أو : فَهذا عَلِیٌّ ] مَولاه ؛ أللّهُمَّ ، وَالِ مَن وَالاهُ وعادِ مَن عادَاه . »

ولی کلمه « حبّ » فقط به معنی دوستی و محبّت است . لازمه آنکه کسی سرپرستی اهل بیت عصمت صلوات اللّه علیهم را بپذیرد دوستی ایشان است ؛ امّا عکس آن صادق نیست . بسیاری از مخالفین و اهل کتاب وحتّی کسانی که دین و مذهبی ندارند ، وقتی زندگی حضرت امیرالمؤمنین و دیگر ائمّه صلوات اللّه علیهم را مطالعه می کنند ، محبّتی از ایشان پیدا می کنند ؛ ولی این به آن معنا نیست که ولایت ایشان را نیز پذیرفته و در جرگه پیروان آن بزرگواران در آمده اند . همین مطلب کلید اصلی تشخیص مرام و مکتب افراد است ؛ چرا که متأسفانه بعضی به اشتباه افتاده اند و کسانی را که محبّت و دوستی حضرت علی و اولاد طاهرینشان صلوات اللّه علیهم را اظهار می کنند و بعضا به نقل روایت در باره دوستی ایشان و فضیلت محبّت آنها می پردازند _ حتّی اگر از مخالفین و دشمنان اهل بیت باشند _ از شیعیان خاص به حساب می آورند . ولی باید متوجّه بود

ص: 111

که فقط این کافی نیست ؛ بلکه حتّی ملاکی برای تشخیص تشیّع افراد هم نیست . شیعیان کسانی اند که ولایت و سرپرستی این حضرات را بپذیرند و این پذیرش دو لازمه جدا نشدنی به همراه دارد :

یکی ، محبّت کامل به این بزرگواران صلوات اللّه علیهم و دیگری ، بیزاری از دشمنان ایشان و دشمنی با آن حق ستیزان .

پس نتیجه این شد که هر کس ولایت این خاندان را داشت دوستی آنها را هم خواهد داشت ؛ ولی اگر کسی دوستی این خاندان را داشت ، نمی توان به طور یقین او را از مَوالی حضرات معصومین صلوات اللّه علیهم دانست . هر روایتی که عباراتی مثل « فَلْیُوالِ عَلیّا » یا « مَنْ والاهُم فَقدْ والَی اللّه » در آن به کار رفته باشد به معنای پذیرش ولایت این خاندان است ، نه فقط به معنی دوستی آنها (مگر در موردی که قرینه ای برای اراده معنای دوستی موجود باشد) . امّا چون در روایات وظایف زمان غیبت در مورد هر دو عنوان به طور جداگانه دستور رسیده ، به پیروی از آن روایات ، ما نیز این دو مطلب را به صورت دو ظیفه مستقل بیان کردیم .

ص: 112

او غیبتی دارد که زمان آن به درازا خواهد انجامید ؛ چرا که بر ( از بین رفتن ) نفس خویش می ترسد . در این غیبت ، گروههایی از دین برمی گردند و عدّه ای نیز بر اعتقاد خویش ثابت می مانند . » پس از آن ، فرمودند :

« خوشا به حال شیعیان ما ؛ همانانی که در غیبت قائم ما به محبّت ما چنگ می زنند و بر پذیرش ولایت ما و بیزاری از دشمنانمان پایداری می نمایند . اینان از مایند و ما نیز از آنانیم . آنان به امامت ما راضی اند و ما نیز به پیروی آنان رضا داده ایم .

خوشا به حال آنان ، که به خدا قسم ، روز قیامت ، همراه ما در درجه مایند . »

نکته ای که در این روایت به چشم می خورد این است که موضوع محبّت جدا از موضوع ولایت طرح شده و این همان مطلبی است که در وظیفه قبلی بیان کردیم .

در روایت دیگری ، چنین آمده است :

عَن جابِرٍ الأنصَارِیِّ ، عَنِ النَّبِیِّ صلّی اللّه علیه وآله قالَ :

« یَغیبُ عَنهم الحُجَّةُ ، لا یُسَمّی حَتّی یُظهِرَه اللّه ُ ، فإذا عَجَّلَ اللّه ُ خُروجَه یَملاَءُ الأَرضَ قِسطاً وعَدلاً کَما مُلِئَتْ ظُلماً وجَوراً . »

ثُمَّ قالَ صلّی اللّه علیه وآله :

« طُوبی لِلصّابرینَ فِی غَیبَتِه ، طُوبی للمُقیمینَ عَلی مَحَبَّتِهم ، أُولئِکَ وَصَفَهم اللّه ُ فِی کِتابِه فَقالَ : «اَلَّ_ذینَ یُؤْمِنونَ بالغَیبِ»(1) وقالَ : «أُولئِکَ حِزْبُ اللّه ِ ألا إنَّ حِزبَ اللّه ِ هُم المُفلِحونَ»(2). »(3)

از جابر بن عبداللّه انصاری نقل شده که پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه وآله فرمودند :

« حجّت ( وصیّ دوازدهم ) از دیدگان مردن پنهان می شود . به اسم اصلی نامیده نخواهد شد تا اینکه خدا او را نمایان کند . زمانی که خدا به خارج شدنش ( از پس

ص: 114

پرده غیبت ) شتاب داد ، زمین را از عدل و داد پُر می کند ؛ همان گونه که از ظلم و ستم پُر شده باشد . »

سپس فرمودند :

« خوشا به حال کسی که در زمان غیبت او صبر نماید .

خوشا به حال کسی که بر محبّت ایشان (ائمّه صلوات اللّه علیهم) پا بر جا باشد . اینان همان کسانی اند که خدا آنها را در کتابش توصیف کرده و فرموده : «کسانی که به غیب ایمان آورند» و فرموده : «اینان حزب خدایند . آگاه باشید که فقط حزب خدا رستگاران اند» . »

از این روایت استفاده می شود که اینان ، تا زنده اند ، از محبّت امامان معصوم دست بر نمی دارند و تا زمانی که مرگ آنها فرا برسد ، بر این دوستی استوار می مانند .

نکته لطیفی که از این روایت فهمیده می شود آن است که ظهور امام زمان صلوات اللّه علیه در نهایت ، با تعجیل و جلو افتادن آن همراه خواهد بود و این همان معنای بدائی بودن مدّت غیبت آن حضرت است (که در بحثهای بعدی به آن اشاره خواهیم کرد) .

به همین جهت است که فرموده اند ، برای تعجیل فرج آن بزرگوار ، زیاد دعا کنید .(1)

پس باید با دور کردن روح یأس و ناامیدی از خود، در هر حالی بگوییم :

« اَللّهُمّ ، عَجِّلْ لِوَلِیِّکَ الفَرَجَ . »

ص: 115

ص: 116

دوست بداریم و محبّت دیگری را در این زمان در کنار آن ضمیمه نکنیم ؛ چرا که در زمان پنهان بودن امام عصر ، دزدان بسیاری برای ربودن سرمایه ایمان مردم پیدا خواهند شد و به عناوین مختلف با عقاید آنان بازی می کنند . از آن جمله ، اشخاصی هستند که در این زمان ، ادعای مهدویّت یا بابیّت خویش برای آن حضرت را طرح می کنند و مَوالی سست باور نیز فریب آنان را خورده محبّت و ولایتشان را در دل راه می دهند ؛ غافل از آنکه با این کار ، محبّت و ولایت امامان معصوم را از دست خواهند داد .

لذا پیشوایان دین ، برای دستگیری شیعیان از دام افکنی این دزدان ، به ما امر کرده اند که در زمان غیبت باید مواظب باشیم با همان دوستی که از قبل داشتیم باقی بمانیم و دوست جدیدی برای خود انتخاب نکنیم و هر که سابقا بغض و کینه اش را به دل داشته ایم ، در این زمان سخت نیز ، طرف کینه باشد ؛ و این نهایت احتیاط در حفظ دین است . این حالت را تا زمانی که منجی عالم حضرت مهدی صلوات اللّه علیه آشکار نشده باید ادامه داد ؛ چنان که در روایتی آمده است :

عَن عُمرَ بنِ عَبدِالعَزیزِ ، عَن أبی عَبدِاللّه ِ صلوات اللّه علیه قالَ :

« إذا أصبَحتَ وأمسَیتَ لا تَری إماماً تَأْتَمُّ بِه فأحْبِبْ مَن کُنتَ تُحِبُّ وأبغِضْ مَن کُنتَ تُبغِضُ حَتّی یُظهِرَه اللّه ُ _ عَزَّوجَلَّ . »(1)

از عمر بن عبدالعزیز از امام صادق صلوات اللّه علیه _ روایت شده است که فرمودند :

« هر زمان که صبح و شبی بر تو گذشت و امامی که به او اقتدا کنی ( و از او راهنمایی بخواهی ) در آن نیابی ، پس هر کس را که دوست می داشتی دوست بدار و از هر کس بغض در دل داشتی بر بغض او باقی باش تا زمانی که خدای عزیز و بلند مرتبه آن امام را آشکار فرماید . »

نکته شایان توجّه و نتیجه مهمّ آن است که ما در روایات بسیاری (که از آن جمله ، روایت نقل شده از امام صادق صلوات اللّه علیه است) می خوانیم :

ص: 118

« هَلِ الدِّینُ إلاَّ الحُبُّ والبُغْضُ ؟ »(1)

« آیا دین چیزی غیر از دوستی و دشمنی است ؟ »

نیز ، در روایت نقل شده از امام باقر صلوات اللّه علیه آمده است :

« الإیمانُ حُبٌّ وبُغْضٌ . »(2)

« ایمان دوستی و دشمنی است . »

مقصود از این جمله دوست داشتن پیشوایان بر حقّ و بالطّبع ، دشمن داشتن دشمنان آنان است ؛ چنان که زید شحّام می گوید : امام صادق صلوات اللّه علیه به من فرمودند :

« یا زیدُ ، حُبُّنا إیمانٌ وبُغْضُنا کُفرٌ . »(3)

« زید ، دوستی ما ایمان و کینه ما کفر است . »

از این جهت ، در زمان دشوار غیبت و زمانی که راهنمای آشکاری از هدایتگران حقیقی در میان مردم نیست ، عدّه ای سود جو سعی می کنند با استفاده از این فرصت ، کینه شیعیان نسبت به دشمنان اهل بیت صلوات اللّه علیهم را به دوستی و محبّت بدل کنند . این نیز راه خطرناکی است برای دزدی عقیده ؛ چرا که امام باقر صلوات اللّه علیه در روایتی فرمودند :

« مَن أرادَ أنْ یَعْلَمَ حُبَّنا فَلْیَمْتَحِنْ قَلْبَهُ ، فَإنْ شارَکَ فِی حُبِّنا حُبَّ عَدُوِّنا فَلَیسَ مِنّا ولَسنا مِنهُ ، واللّه ُ عَدُوُّهُ وجَبْرَئیلُ ومیکائیلُ واللّه ُ عَدُوٌّ لِلکافِرِینَ . »(4)

« کسی که می خواهد بداند دوستدار ماست یا نه ، باید دلش را امتحان کند ؛ اگر در دوستی ما دوستی دشمنان ما را نیز همراه کرده است ، نه او از ماست و نه ما از اوییم . خدا و جبرئیل و میکائیل دشمن او خواهند بود و خدا دشمن کافران است . »

ص: 119

همین مطلب را امام صادق صلوات اللّه علیه واضح تر و صریح تر بیان فرموده اند :

« حَقیقٌ عَلَی اللّه ِ أن لا یُدخِلَ الجَنَّةَ مَن کانَ فِی قَلبِه مِثقالُ حَبَّةٍ مِن خَردَلٍ مِن حُبِّهِمَا . »(1)

« سزاوار است خدا کسی را که در دلش ، به اندازه دانه ای از خردل ، محبت آن دو (ابا بکر و عمر) باشد داخل بهشت نکند . »

نیز ، در روایت دیگری ، آن حضرت فرموده اند :

« ... والَّذی بَعَثَ مُحَمّداً بالحَقِّ ، لو أنَّ جَبرَئیلَ ومیکائیلَ کانَ فی قَلبَیهما شَیءٌ ( مِن حُبِّهما ) لأَکَ_بَّ_هُما اللّه ُ فی النّارِ علی وُجوهِهما . »(2)

« ... قسم به آن خدایی که محمّد را به حق فرستاد ، اگر جبرئیل و میکائیل چیزی از محبّت این دو (یعنی ابا بکر و عمر) در قلبشان باشد ، خدا آنها را با صورت به آتش می اندازد . »

با چنین اوضاع هولناکی ، اگر مدّت غیبت نیز طولانی شود ، زمینه برای انحرافات گوناگون فراهم می آید و انسان به راحتی از مقام عالی بهشتی به پست ترین درکات جهنّم تنزّل پیدا می کند . این نیست مگر از راه اینکه بغض و کینه دشمنان اهل بیت صلوات اللّه علیهم به محبّت بدل شود ؛ أعاذنا اللّه من الشّرور والفتن !

وظیفه مزبور در روایت دیگری چنین بیان شده است :

عَن أبی حَمزةَ الثّمالیِّ ، عَن أبی جَعفَرٍ صلوات اللّه علیه قالَ : سَمعتُه یَقولُ :

« إنَّ أَقرَبَ النّاسِ إلَی اللّه ِ _ عَزَّوجَلَّ _ وأَعلَمَهم به وأَرأَفَهم بالنّاسِ مُحمّدٌ صلّی اللّه علیه وآله والأَئِمَّةُ صَلواتُ اللّه ِ عَلیهم ، فَادْخُلُوا أینَ دَخَلُوا وفارِقُوا مَن فارَقُوا _ عَنی بِذلِکَ حُسَیناً ووَلَده ، صلوات اللّه علیهم فَإنَّ الحَقَّ فیهم وهُم الأَوصیاءُ ومِنهُم الأَئِمّةُ فَأَینَما رَأَیتُمُوهم فاتَّبِعُوهم .

ص: 120

فإنْ أَصبَحتُم یَوماً لا تَرَوْن مِنهم أحَداً فَاستَغِیثُوا باللّه ِ _ عَزَّوجلَّ _ ... وأَحِبُّوا مَنْ کُنتُم تُحِبُّونَ وأَبغِضُوا مَن کُنتُم تُبغِضُونَ ، فَما أَسْرَعَ ما یَأْتیکُم الفَرَجُ . »(1)

از ابو حمزه ثمالی نقل شده است که گفت : شنیدم حضرت امام محمّد باقر صلوات اللّه علیه می فرمودند :

« نزدیک ترین مردم به خدای بلند مرتبه و عزیز و عالم ترین آنها به او و مهربان ترین ایشان به مردم محمّد و ائمّه صلوات اللّه علیهم هستند . پس هر کجا و هر مسئله ای که ایشان در آن وارد شدند ، شما نیز وارد شوید و از هر کسی دوری کردند ، شما نیز دوری کنید _ مقصود از ائمّه حسین و اولاد ایشان صلوات اللّه علیهم است(2) _ که حقیقت در ایشان است و فقط اینان اوصیای پیامبر صلّی اللّه علیه وآله و پیشوایان هدایت اند . هر زمان که آنان را دیدید ، تبعیّتشان کنید و اگر روزی را آغاز کردید که هیچ کدامشان را ندیدید ، از خدای بلند مرتبه و عزیز طلب کمک نمایید ... دوست بدارید کسی را که قبلاً دوست می داشتید و از کسی کینه داشته باشید که از قبل کینه او را داشتید . چقدر سریع گشایش به سوی شما می آید ! »

نکته ای که در این روایت شایان توجّه است این است که وقت تنگ است و امر فرج سریع خواهد آمد ؛ پس باید مراقب بود که سهل انگاری در انجام وظایف زمان غیبت با خسران ابدی مساوی است .

ص: 121

ص: 122

ملائکه اش نسبت به زائران قبر امام حسین صلوات اللّه علیه فرموده است :

« یا مَلائِکَتِی ، هؤُلاءِ زُوّارُ قَبرِ الحُسَینِ حَبِیبِ مُحَمَّدٍ رَسُولِی ومُحَمَّدٌ حَبِیبی ومَنْ أحَبَّنی أحَبَّ حَبِیبی ومَنْ أحَبَّ حَبِیبی أحَبَّ مَنْ یُحِبُّهُ ومَنْ أَبْغَضَ حَبِیبی وأبْغَضَنِی کانَ حَقّا عَلَیَّ أنْ أُعَذِّبَهُ بِأشَدِّ عَذابِی وأُحْرِقَهُ بِحَرِّ نارِی وأَجْعَلَ جَهَنَّمَ مَسْکَ_نَهُ ومَأواه وأُعَذِّبَهُ عَذابا شَدِیدَا لا أُعَذِّبُه أحدَا مِنَ العالَمِینَ . »(1)

« فرشتگان من ، اینان زائران قبر حسین اند که محبوب محمّد رسول من اند و محمّد خود دوست من است . کسی که مرا دوست می دارد دوستِ مرا نیز دوست می دارد و کسی که دوستِ مرا دوست دارد ، دوستدار کسی است که دوست من او را دوست دارد . کسی که دوست مرا و خودم را دشمن بدارد ، بر من حقّ است که با شدیدترین عذابهایم او را کیفر نمایم و با گرمای آتشم او را بسوزانم و جهنّم را مسکن و پناهگاه او قرار بدهم و چنان شدید او را عذاب کنم که احدی از جهانیان را چنین عذابی نکرده باشم . »

پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه وآله نیز در این باره فرموده اند :

« أَحِبُّوا اللّه َ لِما یَغْذُوکُم بهِ مِن نِعمَةٍ وأَحِبُّونی لِحُبِّ اللّه ِ وأَحِبُّوا أَهلَ بَیتی لِحُبّی . »(2)

« خداوند را دوست بدارید به جهت آنچه از نعمتهای خویش به شما می دهد و مرا به جهت دوستی خدا دوست بدارید و اهل بیتم را نیز به خاطر دوستی من . »

پس چون ما امام زمانمان صلوات اللّه علیه را دوست داریم ، موظفیم که دوستان ایشان را نیز دوست داشته باشیم .

ممکن است کسی بگوید : در بحثهای قبلی گفتید که کلمه « وَلِیَ» با سه حرف اصلی واو ، لام ، یاء به معنی سرپرستی است ، نه به معنی دوستی ؛ پس چرا در این روایت که در اوّل بحث آمد ، این کلمه به معنای محبّت دانسته شد ؟

پاسخ این است که چند معنا در « ولیَ» دارای اشتراک لفظی است و تشخیص یک

ص: 124

معنا از معنای دیگر به وسیله قرینه امکان پذیر است .

اگر « ولیَ» و مشتقّات آن برای خدا و رسول و امامان صلوات اللّه علیهم به کار رود ، به معنی سرپرستی و صاحب اختیار بودن است ؛ به دلیل اینکه پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه وآله در خطبه غدیر (به نقل شیعه و سنّی) قبل از جمله « مَنْ کُنْتُ مَولاهُ فَهذا عَلیٌّ مَولاهُ » فرمودند :

« أیّها النّاسُ ، أَلسْتُ أولی بِالمُؤْمِنینَ مِن أنْفُسِهِم ؟ » قالُوا : بَلی ، یا رسُولَ اللّه ِ . »(1)

« ای مردم ، آیا من از مؤمنین به خودشان اَولی (و صاحب اختیار) نیستم ؟ »

همه گفتند : بله ، یا رسول اللّه .

پیامبر اکرم با این پرسش مردم را به فرموده خداوند متعال : «النَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ»(2) متوجّه کردند و از آنجا که همه مستمعین معنای آیه را چنین می فهمیدند : این پیامبر اولویت (و صاحب اختیاری) بر مؤمنین دارد از خودشان ، به اتفاق ، جوابِ « بله» دادند . پیامبر نیز از همین معنا استفاده کرده ، بدون فاصله ، فرمودند : « مَن کُنتُ مَولاه فَعَلِیٌّ (أو : فَهذا عَلِیٌّ) مَولاه » ؛ هر که من بر او صاحب اختیارم (و از مؤمنین محسوب می شود) این علی صاحب اختیار اوست.

حتّی در روایتی _ که هم از طریق شیعه منقول است و هم از طریق سنّی _ در خطبه غدیر فرمودند :

« إنَّ اللّه َ مَولایَ وأنا مَولی کُلِّ مُؤْمِنٍ و مُؤْمِنَةٍ ومَنْ کُنتُ مُولاه فَعَلیٌّ مَولاه . »(3) .

« خدا سرپرست و صاحب اختیار من است . من نیز صاحب اختیار هر مرد و زن با ایمانم ؛ و هر کس که من صاحب اختیار اویم ، علی صاحب اختیار اوست . »

ص: 125

از اینجا معلوم می شود که « مولی» در جمله آخر نمی تواند معنایی غیر از جملات قبل داشته باشد و در جملات قبل ، به طور یقین ، این کلمه به معنای دوست نیست ؛ بلکه به معنای سرپرست است .

امّا هر گاه این کلمه (مولی) برای غیر خدا و معصومین صلوات اللّه علیهم استعمال شود ، چون با دلیل ثابت شده است که ولایت کلّیّه الاهیّه فقط و فقط برای خدا و معصوم ثابت است ، به معنی دوست است .

این دو معنا برای کلمه « مولی» در روایتی که قسمتی از آن را در وظیفه چهارم بیان کردیم آمده است :

از رفاعة بن موسی و معاویة بن وهب از امام صادق صلوات اللّه علیه روایت شده است که فرمودند : رسول خدا صلّی اللّه علیه وآله فرمودند :

« طُوبی لِمَن أدرَکَ قائِمَ أَهلِ بَیتی وهو مُقتَدٍ به قَبلَ قیامِه ، یَتَولّی وَلِیَّه ویَتَبَرَّأُ مِن عَدُوِّه ویَتَوَلَّی الأَئِمّةَ الهادیَةَ مِن قَبلِه . أُولئِکَ رُفقائی وذَوُو وُدِّی وَمَودَّتی وأَکرَمُ أُمَّتی عَلَیَّ . » قالَ رُفاعَةُ : « وأکَرَمُ خَلقِ اللّه ِ عَلَیَّ . »(1)

« خوشا به حال کسی که در حالی قائم از اهل بیت مرا ببیند که قبل از قیامش از او پیروی می کرده و دوست او را دوست داشته و از دشمنش بیزاری می جسته و ولایت امامان هدایتگر قبل از او را پذیرفته باشد . چنین افرادی رفیقان من و صاحبان دوستی و محبّت من و گرامی ترین امّتم بر من (و به نقل رفاعه : گرامی ترین خلق خدا نزد من) هستند . »

ص: 126

ولایت و دستور به پذیرش آن نیز به معنی تطبیق دادن اعمال و رفتار با فرموده ها و رفتارهای مولی است ، همچنین ، مقابل آن (عداوت) نیز به معنی دشمنی آشکار است و دستور نبوی به آن به معنی بیزاری و دوری نمودن در همه شئونات از دشمنان تشیّع است (به جز موارد تقیّه که در فقه ما مشخص شده است) .

امّا کلمه « بغض» به معنی نفرت است که مانند مقابلش (حبّ) امری قلبی و باطنی است و ربطی به ظاهر ندارد (البتّه ، معمولاً منشأ تغییر در ظاهر آدمی است) . بنابراین ، در بعضی موارد ، ممکن است بغض باشد ولی عداوت نباشد ؛ چنان که بعضی از افراد رفتارشان مطابق با اعمال و رفتار کسی است که در باطن میل و محبّتی به او ندارند ، ولی مجبورند که مطابق او باشند . مثلاً ، دانش آموزی که از درسی مثل ریاضی بَدَش می آید مجبور است فرمولها و قواعد آن را یاد بگیرد تا روز امتحان بتواند پاسخ صحیح به سؤالها بدهد .

بنابر این بغض داشتن نسبت به دشمنان اهل بیت صلوات اللّه علیهم با عداوت و بیزاری از آنان دو موضوع متمایز از هم است که دستور هر یک باید جداگانه بررسی شود .

همین مطلب در روایتی که قسمتی از آن را در وظیفه پنجم ذکر کردیم آمده است :

یونس بن عبدالرّحمان از امام موسی بن جعفر صلوات اللّه علیهما نقل کرده است که فرمودند :

« ... طُوبی لِشیعَتِنا ، المُت_َمَسِّکینَ بِحُبِّنا فی غَیبَةِ قائمِنا ؛ الثّابِتینَ علی مُوالاتِنا والبَرائَةِ مِن أعدائِنا . أُولئِکَ مِنّا ونَحنُ مِنهُم ، قد رَضُوا بنا أَئِمَّةً ورَضینا بهِم شیعَةً وطُوبی لَهُم . هُم واللّه ِ مَعَنا فی دَرَجَتِنا یَومَ القیامَةِ . »(1)

« خوشا به حال شیعیان ما ؛ همانانی که در غیبت قائم ما به حبّ ما چنگ می زنند و در آن زمان بر پذیرش ولایت ما و بیزاری از دشمنان ما ثابت قدم اند .

اینان از مایند و ما نیز از آنهاییم . آنها به امامت ما راضی اند و ما نیز به شیعه بودن آنها رضا داده ایم .

ص: 128

خوشا به حال آنان باد که به خدا قسم ، در روز قیامت ، در درجه ما همراه مایند . »

خوشا به حال آن که برای رسیدن به مقام رفیع همراهی با حضرات معصومین صلوات اللّه علیهم از لذّتها و ظواهر آلوده و فریبنده این دنیا بگذرد و با انجام دستورهای اختصاصی زمان غیبت و غیر آن ، خود را به آن مرتبه والا برساند که سعادت جاودانی و پیروزی بزرگ است ؛ اللّهمّ اجعَلنا مِنهُم !

در دعای زمان غیبت امام زمان صلوات اللّه علیه در این زمینه ، از خدا چنین درخواست می کنیم :

« اَللّهُمَّ ، لا تَجعَلنی مِنْ خُصماءِ آلِ مُحَمَّدٍ _ علیهم السّلام _ ولا تَجعَلنی مِنْ أَعداءِ آلِ مُحَمَّدٍ _ علیهم السّلام _ ولا تَجعَلنی مِنْ أهلِ الحَنَقِ والغَیظِ علی آلِ مُحَمَّدٍ _ علیهم السّلام _ فإنّی أَعُوذُ بِکَ مِنْ ذلِکَ فَأعِذْنی وأَستَجیرُ بِکَ فَأَجِرنی ... . »

« خداوندا ، مرا از اهل منازعه و مجادله با آل محمّد علیهم السّلام قرار مده و مرا از دشمنان آل محمّد علیهم السّلام قرار مده و مرا از اهل کینه و خشم بر آل محمّد علیهم السّلام قرار مده . من از این صفات به تو پناه می برم ، پس مرا پناه بده ؛ و از تو فریادرسی می کنم ، پس به فریادم برس ... . »

ص: 129

ص: 130

دو غیبت دارد که یکی از آنها از دیگری طولانی تر است : اوّلی شش روز و شش ماه و شش سال است(1) . امّا مدّت دومی طولانی می شود تا اینکه بیشتر کسانی که به امامت آن حضرت و غیبت ایشان قایل اند از آن بر می گردند و هیچ کس بر این اعتقاد ثابت نمی ماند مگر آن که یقین او محکم و قوی باشد و اعتقادش صحیح ... . »

در این روایت ، به دو تکلیف مهم _ که عصاره بقیه تکالیف است _ اشاره شده و آن دو از این قرار است : یکی ، صحیح بودن معرفت و دیگری ، تقویت آن .

ص: 132

در ادبیّات عرب ، واقع شدن کلمه نکره در محدوده نفی را مفید عمومیّت و شمول می دانند . از این جهت ، در آخر روایت ، حضرت امام زین العابدین صلوات اللّه علیه پایداری و اعتقاد به امام زمان صلوات اللّه علیه را از همه کس نفی می فرمایند مگر کسی که اوّلاً ، اعتقادش را از راه صحیح به دست آورده باشد ؛ ثانیا ، یقین او به معتقداتش قوی و محکم باشد .

حال ، باید ببینیم از نظر خود حضرات معصومین صلوات اللّه علیهم این معرفت صحیح از چه راهی به دست می آید و چگونه می توانیم اعتقادی استوار و محکم داشته باشیم ؟

برای پاسخ به این دو پرسش ، باید بدانیم که معرفت از نظر ایشان چیست تا راه صحیح آن را بیابیم .

عَن زَیدِ الزَّرّادِ ، عَن أبی عَبدِاللّه ِ صلوات اللّه علیه قالَ : قالَ أبُوجَعفَرٍ صلوات اللّه علیه :

« یا بُنَیَّ ، اِعرِفْ مَنازِلَ الشِّیْعَةِ علی قَدرِ رِوایَتِهم ومَعرِفَتِهم ، فإنَّ المَعرِفَةَ هی الدِّرایَةُ لِلرِّوایَةِ وبالدِّرایاتِ لِلرِّوایاتِ یَعلُو المُؤْمِنُ إلی أَقصی دَرَجاتِ الإیمانِ .

إنّی نَظَرتُ فی کِتابٍ لِعَلیٍّ صلوات اللّه علیه فَوَجَدتُ فی الکِتابِ : إنَّ قِیمَةَ کُلِّ امْرِی ءٍ وقَدرَه مَعرِفَتُه ... . »(1)

از زید زرّاد ، از امام صادق صلوات اللّه علیه روایت شده است که آن حضرت فرمودند : امام باقر صلوات اللّه علیه فرمودند :

« پسرم ، منزلت و رتبه شیعیان را بنا بر مقدار روایت کردن آنها و معرفت آنها بشناس ؛ چرا که معرفت همان فهم روایت است و مؤمن به سبب فهمیدن روایات به دورترین درجات ایمان می رسد .

من در کتابی که از آنِ حضرت علی صلوات اللّه علیه بود نگاه کردم و در آن کتاب ، این مطلب را دیدم : ارزش و منزلت هر فردی به اندازه معرفت اوست ... . »

بنابر این ، از نظر خاندان عصمت ، معرفت همان فهمیدن روایات این خاندان

ص: 133

است و هر چه این فهم بیشتر شود ، معرفت انسان افزایش پیدا می کند .

از اینجا معلوم می شود که یگانه راه به دست آوردن معرفت صحیح مراجعه به درِ این خانه است که خانه وحی است و کتاب و سنّت در آن هست ؛ چنان که امام صادق صلوات اللّه علیه نیز این مطلب را برای سلمة بن کهیل و حکم بن عتیبه فرمودند :

« شَرِّقا و غَرِّبا لَنْ تَجِدا عِلْمَاً صَحیحَاً إلاّ شَیئَاً یَخرُجُ مِن عِندِنا أَهلَ البَیتِ . »(1)

« شما به شرق عالم بروید و یا به غرب عالم ، هرگز علم صحیحی را پیدا نمی کنید مگر آنچه از نزد ما اهل بیت بیرون آمده باشد . »

نیز ، در روایتی دیگر به یونس بن ظبیان فرمودند :

« إنْ اَرَدتَ العِلمَ الصَحیحَ فَعِندَنا أَهلَ البَیتِ ، فَنَحنُ أَهلُ الذِّکرِ الَّذینَ قالَ اللّه ُ : «فَاسْأَلُوا أَهلَ الذِّکرِ إنْ کُنتُم لا تَعلَمونَ»(2) . »(3)

« اگر علم صحیح خواستی ، نزد ما اهل بیت است . ماییم اهل ذکری که خدا فرمود : «از اهل ذکر سؤال کنید ، اگر نمی دانید» . »

در روایت دیگر ، تعبیر اینچنین است :

عَن فُضَیلٍ قالَ : سَمِعتُ أبا جَعفَرٍ صلوات اللّه علیه یَقُولُ :

« کُلُّ ما لَمْ یَخرُجْ مِن هذا البَیتِ فَهُوَ باطِلٌ . »(4)

از فضیل روایت شده که گفت : شنیدم امام باقر صلوات اللّه علیه می فرمودند :

« تمام آنچه (از علوم که) از این خانه بیرون نیامده باشد باطل است . »

از این جهت است که می بینیم امام صلوات اللّه علیه می فرمایند :

« مَنْ أَخَذَ دینَه مِن کِتابِ اللّه ِ وسُنَّةِ نَبِیِّه صلوات اللّه علیه و آله زالَتْ الجِبالُ قَبلَ أَنْ

ص: 134

یَزولَ ومَنْ أخَذَ دینَه مِن أَفواهِ الرِّجالِ رَدَّتْهُ الرّجالُ . »(1)

« کسی که دینش را از کتاب خدا و سنّت پیامبرش صلوات اللّه علیه و آله بگیرد ، قبل از آنکه این دینِ به دست آمده از بین برود ، کوهها از بین می روند ؛ و کسی که دینش را از دهان افراد (یعنی از آنچه ساخته ذهن آنهاست و بر دهانشان جاری می شود) بگیرد ، همان افراد (یا افرادی دیگر) آن را باطل خواهند کرد . »

تعبیر « زالت الجبال قبل أن یزول» می فهماند که اگر دین از راه کتاب و سنّت به دست آید ، از چنان استواری و استحکامی برخوردار خواهد بود که کوههای عالم از بین می رود ، ولی این اعتقاد نابود نمی شود .(2) بنابر این ، اگر انسان بخواهد معارفی صحیح و سالم داشته باشد و همچنین یقینش به معتقدات نیز قوی و محکم باشد ، باید به دنبال کتاب و سنّت باشد . همین جا باید بگوییم که سلمان از علما گردید ؛ چرا که حضرت امام سجّاد صلوات اللّه علیه فرمودند :

« إنّما صارَ سَلمانُ مِن العُلماءَ لاِءنَّهُ امْرُؤٌ مِنّا أَهلَ البَیتِ . »(3)

« یگانه علّت اینکه سلمان از علما شد آن است که او مردی بود از ما اهل بیت .»

مقام « منّا أهل البیت» را به کسی می دهند که فقط از این خانواده کسب علم کرده باشد ؛ چنان که امیرالمؤمنین صلوات اللّه علیه به کمیل بن زیاد نخعی فرمودند :

« یا کُمَیلُ ، لا تَأْخُذْ إلاّ عَنّا ، تَکُن مِنّا . »(4)

« کمیل ، اگر (علم را) از کسی غیر از ما کسب نکنی ، از ما خواهی شد . »

ص: 135

در نتیجه ، چنین شخصی که فقط از اهل بیت صلوات اللّه علیهم کسب علم کرده باشد از علما خواهد شد ؛ چرا که روایت مربوط به سلمان ، به اصطلاح ، قضیّه ای منصوص العلّه است و نسبت به هر کسی که این علّت در او یافت شود ، عمومیّت دارد . البتّه ، اهمّیّت این مطلب با توجّه به روایت صدر بحث بیشتر روشن می شود ؛ چرا که در زمان غیبت امام عصر صلوات اللّه علیه برای حفظ دین ، چاره ای نیست مگر اینکه معرفتی صحیح و یقینی محکم داشته باشیم و چون ارتباط مستقیم با امامانِ هدایتگر (به حسب ظاهر) برایمان مقدور نیست ، یگانه راه تحصیل معرفت مراجعه به احادیث ایشان و دوری از کسانی است که می خواهند معارف الاهی را از غیر این راه به دیگران بیاموزند .

التزام به تحصیل دین و معرفت از کتاب و سنّت و رفتن به دنبال آن باعث می شود ملکه یقین در انسان ایجاد شود و همین ملکه است که به تعبیر امیرالمؤمنین صلوات اللّه علیه یگانه راه دوری از سرگردانی در زمان غیبت و پایدار ماندن بر دین است ، آنجا که فرمودند :

عَن الحُسینِ بنِ خالِدٍ ، عَنِ الرِّضا ، عَن آبائِه ، عَن أمیرالمؤْمِنینَ صلوات اللّه علیهم أَن_َّه قالَ ( للحُسینِ صلوات اللّه علیه ) :

« التاسِعُ مِن وُلدِکَ ، یا حُسینُ ، هوَ القائِمُ بِالحَقِّ ، المُظْهِرُ لِلدِّینِ ، الباسِطُ لِلعَدلِ . »

قالَ الحُسَینُ صلوات اللّه علیه : فَقُلتُ : « یا أَمیرَ المُؤْمِنینَ ، وإنَّ ذلِکَ لَکائِنٌ ؟ » فَقالَ صلوات اللّه علیه :

« إیْ وَالَّذی بَعَثَ مُحَمَّداً بِالنُّبُوَّةِ واصطَفاهُ علی جَمیعِ البَریَّةِ ؛ ولکِنْ بَعدَ غَیبَةٍ وحَیرَةٍ لا تَثبُتُ فیها علی دینِه إلاّ المُخْلِصُونَ ، المُباشِرُونَ لِرُوحِ الیَقینِ ... . »(1)

از حسین بن خالد ، از امام رضا ، از پدران گرامی شان ، از امیر المؤمنین صلوات اللّه علیهم نقل شده است که ( به امام حسین صلوات اللّه علیه) فرمودند :

« حسین جان ، نهمین از فرزندان تو همان قیام کننده به حقّ است که دین را ظاهر می کند و عدل را گسترش می دهد . »

ص: 136

امام حسین صلوات اللّه علیه فرمودند : به پدرم عرض کردم :

« ای امیر مؤمنان ، این مطلب واقع خواهد شد ؟ » ایشان فرمودند :

« بله ، امّا قسم به خدایی که محمّد صلّی اللّه علیه وآله را به نبوّت برانگیخت و او را بر همه مخلوقات برگزید ، بعد از پنهان شدن و سرگردانی ای برای مردم که کسی در آن بر دین پایدار نمی ماند مگر افرادی که اخلاص دارند و با ملکه یقین همراه اند ... . »

پس جا دارد که شیعیان از این دستورها تخطّی نکنند و بدبختی را در سرنوشت خود رقم نزنند . آری ، باید راه را از بیراهه تشخیص دهیم و در آن ، صحیح و استوار قدم برداریم و از صمیم قلب ، این دعا را بخوانیم :

« اَللّهُمّ ولا تَسْلُبنا الیَقینَ لِطُولِ الأَمَدِ فی غَیبَتهِ وانقِطاعِ خَبَرِه عَنّا ولا تُنْسِنا ذِکرَهُ وانتِظارَه والإیمانَ به وقُوَّةَ الیَقینِ فی ظُهُورِه ... . »

ص: 137

ص: 138

پیروی به این معنا است که انسان سعی کند ، در همه اعمال و رفتارش ، پا جای پای اهل بیت صلوات اللّه علیهم بگذارد و خود را به اخلاق ایشان متخلّق نماید تا شیعه واقعی اهل بیت عصمت و طهارت صلوات اللّه علیهم باشد . برای نمونه ، سلمان و ابوذر و مقداد و عمّار و محمد بن ابی بکر چنین بودند که حضرت رضا صلوات اللّه علیه آنان را این طور توصیف فرمودند :

« الَّذِینَ لم یُخالِفوا شَیئا مِنْ أوامِرِه . »(1)

کسانی که با هیچ کدام از فرمانهای امیر المؤمنین صلوات اللّه علیه مخالفت نکردند .

ولی اگر ما نمی توانیم کاملاً از ایشان پیروی کنیم ، دست کم باید به اندازه توانمان خود را با آنان هماهنگ نماییم و از محبتشان دست برنداریم که در روایتی ، چنین آمده است :

مردی همسر خود را به خدمت حضرت فاطمه زهرا صلوات اللّه علیها فرستاد تا از ایشان سؤال کند : آیا من از شیعیان شما هستم ، یا خیر ؟

حضرت فاطمه صلوات اللّه علیها فرمودند : « به او بگو :

إنْ کُنتَ تَعمَلُ بِما أمَرناکَ وتَنتَهِی عَمّا زَجَرناکَ عَنه فأنتَ مِنْ شِیعتِنا وإلاّ فَلا . »

« اگر به آنچه ما خاندان به آن امر کرده ایم عمل می کنی و از آنچه از آن نهی کرده ایم پرهیز می نمایی ، تو از شیعیان ما هستی ؛ در غیر این صورت ، از شیعیان ما نیستی . »

زن برگشت و کلام حضرت را به شوهرش خبر داد . آن مرد گفت :

ای وای بر من ! چه کسی است که از گناهان و خطاها ( به طور کامل ) جدا باشد ؟ پس در این صورت ، من مخلّد در آتشم ؛ چرا که کسی که از شیعیان این خانواده نباشد تا ابد در آتش خواهد بود .

زن دومرتبه به خدمت حضرت زهرا صلوات اللّه علیها رسید و آنچه را شوهرش گفته

ص: 140

بود به ایشان خبر داد . حضرت فرمودند :

« به او بگو :

لَیسَ هکَذا ؛ شِیعَتُنا مِنْ خیارِ أهلِ الجَنَّةِ وکُلُّ مُحِبِّینا وَمَوالی أولیائِنا ومُعادی أَعدائِنا والمُسَلِّمُ بقَلبِه ولِسانِه لَنا لَیُسوا مِن شیعَتِنا إذا خَالَفُوا أوامِرَنا ونَواهینا فی سائِرِ المُوبِقاتِ وهُم مَعَ ذلِکَ فی الجَنَّةِ ولکِن بَعدَ ما یُطَهَّرُونَ مِن ذُنُوبِهم بالبَلایا والرَّزایا أو فی عَرَصاتِ القیامَةِ بأنواعِ شَدائِدِها أو فی الطَّبَقِ الأَعلی مِنْ جَهَنَّمَ بِعَذابِها إلی أنْ نَستَنْقِذَهُم بِحُبِّنا مِنها ونَنْقُلَهم إلی حَضرَتِنا . »(1)

« اینچنین نیست که تو می گویی ؛ شیعیان ما از بهترینهای اهل بهشت اند . تمام کسانی که ما را دوست دارند و با دوستان ما دوست و با دشمنان ما دشمن و با قلب و زبان تسلیم ما خاندان اند ، در صورتی که با امر و نهی های ما مخالفت بنمایند ، از شیعیان ما نیستند ؛ ولی با این حال در بهشت جای دارند ، بعد از آنکه به وسیله بلاها و گرفتاریها (در دنیا) یا به سبب انواع مصیبتهای روز قیامت گناهانشان پاک شد ، یا اینکه در طبقه ی بالای جهنم (معذّب به عذابهای آن) قرار می گیرند تا اینکه به خاطر دوستی ما (که همراه خود آورده اند) آنان را نجات داده به نزد خودمان انتقالشان دهیم . »

در روایت دیگری ، رسول خدا صلّی اللّه علیه وآله از این وظیفه چنین تعبیر فرموده اند :

قالَ أمیرُ المُؤمِنینَ صلوات اللّه علیه :

« قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلّی اللّه علیه وآله : یا أبا الحَسَنِ ، حَقیقٌ عَلَی اللّه ِ أنْ یُدخِلَ أَهلَ الضَّلالِ الجَنَّةَ !

وإنّما عَنی بِهذا ، المُؤمِنینَ الّذینَ قامُوا فی زَمَنِ الفِتنَةِ عَلَی الاِئتِمام بِالإمامِ الخَفیِّ المَکانِ ، المَستُورِ عَنِ الأَعیانِ ... وإنَّما ضَلُّوا عَنْ مَکانِ إمامِهم وعَنْ مَعرِفَةِ شَخْصِه . »(2)

امیرالمؤمنین صلوات اللّه علیه فرمودند :

ص: 141

« رسول خدا صلّی اللّه علیه وآله فرمودند : یا ابا الحسن ، سزاوار است بر خدا که گمراهان را داخل بهشت فرماید !

پیامبر از این عبارت فقط قصدشان مؤمنینی بود که در زمان فتنه بر اقتدا به امامی که مکان او مخفی است و از دیدگان پنهان است استوار می مانند ... و اینان فقط به مکان امامشان و به شناخت شخص او (به نحوی که بتوانند او را ببینند) راه نمی یابند . »

ای کاش ، ما نیز از این گمراهان باشیم !

مسئله پیروی از امام زمان صلوات اللّه علیه آنچنان مهمّ و شایان توجّه است که برای شیعیان زمانهای قبل از ولادت ایشان (که در محضر امامان قبل به سر می بردند) نیز با اهمّیّت بوده ؛ تا آنجا که به منظور تعیین وظیفه ، سؤال کرده اند : اگر اماممان را ندیدیم ، برای پیروی چه باید بکنیم ؟

عَن عیسَی بنِ عَبدِاللّه ِ [بنِ مُحَمّدِ] بنِ عُمَرَ بنِ عَلیِّ بن أبی طالِب ، عَن خالِه الصَّادِقِ جَعفَرِ بنِ مُحَمّدٍ صلوات اللّه علیه قالَ : قُلتُ لَه : إنْ کانَ کَونٌ ولا أرانِیَ اللّه ُ یَومَکَ ، فَبِمَن أَئْتَمُّ ؟ فأَومَأَ إلی مُوسی صلوات اللّه علیه . فَقُلتُ لَه : فَإنْ مَضی فَإلی أَینَ ؟ قالَ :

« فَإلی وَلَدِه . »

قُلتُ : فَإنْ مَضی وَلَدُه و تَرَکَ أخاً کَبیراً وابْنَاً صَغیراً ، فَبِمَن أَئْتَمُّ ؟ قالَ :

« بِوَلَدِه ، ثُمَّ هکَذا أبداً . »

فَقُلتُ : فَإنْ أَنَا لَمْ أَعرِفْهُ ولَمْ أعرِفْ مَوضِعَه فَما أَصنَعُ ؟ قالَ :

« تَقُولُ : اَللّهُمّ إنِّی أَتَوَلِّی مَن بَقِیَ مِن حُجَجِکَ مِن وُلدِ الإمامِ الماضی ؛ فإنَّ ذلِکَ یُجِزیکَ . »(1)

از عیسی بن عبداللّه [ بن محمّد] بن عمر بن علیّ بن ابی طالب از دایی اش حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه علیه روایت شده است که گفت به آن حضرت عرض کردم :

ص: 142

اگر روزگاری بود که خدا ایّام امامت شما را در آن به من نشان نداد ( یعنی شما از دنیا رفته بودید) ، به چه کسی اقتدا کنم ؟ آن حضرت به حضرت موسی بن جعفر صلوات اللّه علیه اشاره فرمودند . عرض کردم : اگر ایشان از دنیا رفت ، به چه کسی اقتدا کنم ؟ فرمودند : « به پسرش . »

گفتم : اگر پسرش از دنیا رفت و برادری بزرگ و پسری کوچک داشت ، به چه کسی اقتدا کنم ؟ فرمودند :

« به پسرش ، پس از آن نیز به پسر او (و همین طور ، به پسر بعد از پدر) تا همیشه . »

عرضه داشتم : اگر او را نشناختم (یعنی به طوری که بتوانم او را ببینم و بشناسم) و محلّش را ندانستم ، چه باید بکنم ؟ فرمودند :

« می گویی : خداوندا ، من ولایت باقیمانده از حجّتهایت را ، که فرزند امام قبلی است ، پذیرفته ام . همین مقدار برای تو کافی است . »

بنابر این ، مسئله پیروی از امام صلوات اللّه علیه حتّی در صورت غیبت و ناشناس بودن ظاهری ایشان نیز مورد توجّه و اهمّیّت است .

اقتدا و پیروی در این روایت به معنی پذیرش ولایت و امامت ایشان است تا به دنبال آن ، بتوانیم از اعمال ایشان پیروی نماییم .

در روایت دیگری ، آمده است :

عَن أبی أَیُّوبٍ ( أو : أبی لُبَیدٍ ) المَخْزُومیِّ قالَ : ذَکَر أبوجَعفَرٍ الباقِرِ صلوات اللّه علیه سیرَةَ الخُلَفاءِ الرّاشِدینَ . فَلَمّا بَلَغَ آخِرَهُم قالَ :

« الثّانی عَشَرَ الَّذی یُصَلِّی عیسَی ابنُ مَریَمَ علیه السّلام خَلْفَه . عَلَیکَ بِسُنَّتِهِ والقرآنِ الکَرِیم . »

از ابو ایّوب ( یا ابو لبید ) مخزومی نقل شده است که گفت : امام باقر صلوات اللّه علیه روش خلیفه های هدایت یافته پیامبر را بیان می کردند . زمانی که به آخرین آنان رسیدند ، فرمودند :

« دوازدهمین آنان کسی است که عیسی ابن مریم علیه السّلام پشت سر او نماز می خواند ؛ بر تو باد به پیروی از روش او و قرآن کریم ! »

ص: 143

در این روایت ، به غیر از پیروی از سیره امام زمان صلوات اللّه علیه پیروی از قرآن نیز یک وظیفه شمرده شده است ؛ چرا که قرآن و عترت هیچ گاه از همدیگر جدا نیستند و عمل عترت از قرآن گرفته شده و بیانگر مقاصد آیات آن است .

در روایتی دیگر ، چنین آمده است که امیر مؤمنان صلوات اللّه علیه خطبه ای طولانی در مسجد کوفه بیان فرمودند که این عبارات قسمتی از آن است :

« اَللّهُمَّ [فَ] لابُدَّ لکَ مِن حُجَجٍ فی أرضِکَ حُجَّةٍ بعدَ حُجَّةٍ علی خَلقِکَ ؛ یَهدُونَهم إلی دِینِکَ ویُعَلِّمُونَهم عِلمَکَ لِکَیلا یَتَفَرَّقَ أتباعُ أَولیائِکَ ؛ ظاهرٌ غیرُ مُطاعٍ أو مُکتَتَمٌ خائِفٌ یَتَرَقَّبُ . إنْ غابَ عَن النّاسِ شَخْصُهُم فی حالِ هُدْنَتِهِم فی دَولَةِ الباطِلِ فلَنْ یَغِیبَ عَنهُم مَبثُوثُ عِلمِهم وآدابُهُم فی قُلُوبِ المُؤمنینَ مُثبَتَةٌ وهُم بِها عامِلُونَ ... . »(1)

« خداوندا ، تو حتما حجّتها و دلیلهایی در زمینت داری که یکی بعد از دیگری بر آفریدگانت دلیل و راهنمایند ؛ آنان را به سوی دین تو هدایت می کنند و علمت را به ایشان می آموزند تا اینکه پیروان اولیای تو پراکنده نشوند . گروهی از این حجّتها آشکارند ؛ ولی از آنان اطاعت نمی شود . گروهی هم پنهان ، در حالت ترس و منتظر فرمان خدایند . اگر بدنهایشان در زمان صلح در دولت باطل از دید مردم پنهان است ، ولی هرگز علم پراکنده آنها پنهان از مردم نیست و عادات و سنّتهایشان در قلوب اهل ایمان ثابت است و به آن عمل می کنند ... . »

این بیان حضرت بر وظیفه عمل به سنّتها و عادات آن بزرگوار دلالت می کند .

در دعای زمان غیبت نیز چنین می خوانیم :

« ... وثَبِّتْنا عَلی مُتابَعَتِه... . »

« خداوندا ، ... ما را بر متابعت و پیروی از او ثابت بدار ... . »

ص: 144

هر جا که ایشان را دیدید ، از آنان تبعیّت کنید و اگر روزی بر شما آمد که کسی از ایشان را ندیدید ، از خدای بلند مرتبه و عزیز طلب یاری کنید و نگاه کنید به سنّتی که بر آن بودید (روایاتی که به شما رسیده) و آن را پیروی کنید ... . »

طبق این روایت ، در زمان غیبت ، باید به روایاتی که از امامانِ قبل برای ما روایت شده _ و از آنها در اصطلاح به سنّت تعبیر می شود _ توجّه کنیم و آنها را ملاک عمل قرار دهیم تا اینکه زمان ظهور حضرت حجّت صلوات اللّه علیه فرا رسد و دستورهای جدید به امضای ایشان صادر گردد ؛ چنان که روایات دیگری به این مضمون آمده است :

عَنِ الحارِثِ بنِ المُغَیرَةِ النَصْریِّ ، عَن أبی عَبدِاللّه ِ صلوات اللّه علیه [قالَ : [قُلتُ لَه :

إنّا نَروی بأَنَّ صاحِبَ هذا الأَمرِ یُفْقَدُ زَماناً فَکَیفَ نَصنَعُ عِندَ ذلِکَ ؟ قالَ :

« تَمَسَّکُوا بالأَمرِ الأَوَّلِ الَّذی أنتُم عَلیه حَتّی یُبَیَّنَ لَکُم . »(1)

از حارث بن مغیره نصری ، نقل شده است که گفت : به حضرت صادق صلوات اللّه علیه عرض کردم :

ما روایت می کنیم که صاحب این امر ( گسترنده عدالت در پهنه گیتی ) زمانی از دید مردم پنهان می شود . در آن موقع ، چه باید کرد ؟ فرمودند :

« به آنچه (از دستورها که) از قبل بر آن بودید ، پا بر جا باشید تا اینکه دستور دیگری برای شما بیان شود . »

نیز در روایت دیگری آمده است :

عَن أبانِ بنِ تَغْلِبَ ، عَن أبی عَبدِاللّه ِ صلوات اللّه علیه أن_َّه قالَ :

« یَأْتی عَلی النّاسِ زَمانٌ یُصیبُهم فیها سَبطَةٌ ؛ یَأْرِزُ العِلمُ فیها کما تَأْرِزُ الحَیَّةُ فی جُحرِها ، فَبَیناهُم کَذلِکَ إذْ طَلَعَ عَلَیهم نَجمٌ . »

ص: 146

قُلتُ : فَما السَّبطَةُ ؟ قالَ : « الفَتْرَةُ . »

قَلتَ : فَکَیفَ نَصنَعُ فیما بَینَ ذلِکَ ؟ قالَ :

« کُونُوا علی ما أنتُم عَلیه حَتّی یُطْلِعَ اللّه ُ لَکم نَجْمَکُم . »(1)

از ابان بن تغلب نقل شده که گفت : حضرت امام صادق صلوات اللّه علیه فرمودند :

« زمانی بر مردم می آید که در آن سبطه به ایشان می رسد و همان گونه که مار در سوراخش می خزد ، علم نیز در آن زمان پنهان می شود . مردم در این حال خواهند بود که ناگاه ستاره (امام صلوات اللّه علیه) بر آنان طالع گردد . »

عرض کردم : « سبطه » چیست ؟ فرمودند : « زمان بین حضور دو امام که (به حسب ظاهر) خالی از ایشان است . »

عرضه داشتم : پس باید در آن زمان چه کرد ؟ فرمودند :

« بر آنچه قبلاً بر آن بودید ، بمانید تا اینکه خدا ستاره تان ( امامتان ) را برایتان ظاهر کند . »

همچنین ، در روایت دیگر ، این چنین تعبیر شده است :

« فَتَمَسَّکُوا بِما فی أیدیکُم حَتّی یَصِحَّ لَکُم الأَمرُ . »(2)

« چنگ بزنید به آنچه در دست شماست تا اینکه امر جدیدی برای شما برسد . »

نیز ، فرموده اند :

« إذا کانَ ذلِکَ فَتَمَسَّکُوا بالأَمرِ الأَوَّلِ حَتّی یُتَبَیَّنَ لَکُم الآخَرُ . »(3)

« زمانی که چنین بود ، بر دستور اوّل استوار باشید تا دستور دیگری به شما برسد . »

همین طور آمده است :

« کُونُوا علی ما أنتُم عَلیه حَتّی یَأْتِیَکُم اللّه ُ بصاحِبِها . »(4)

« بر آنچه قبلاً بر آن بودید ، باشید تا اینکه خدا برای شما صاحبش را برساند . »

ص: 147

همچنین ، آمده است :

« تَمَسَّکُوا بالأمرِ الأَوَّلِ حتّی یُستَیقَنَ . »(1)

« به دستور اوّل پای بند باشید تا اینکه یقین پیدا شود دستور عوض شده است . »

دستور اوّل (یا به تعبیر دیگر : روایاتی که به شما رسیده و در دست شماست) شامل روایات اصول دین و اعتقادات و همچنین احادیث فروع دین و احکام عملیّه می شود . تمام اینها را ، مطابق آنچه برای ما بیان شده ، باید تا ظهور حضرت مهدی صلوات اللّه علیه و روشن شدن دستورهای بعدی انجام داد . از هر آنچه از غیر روایات به ما رسیده ، که در صحّت و سقم آن و مطابقت آن با دستورهای اهل بیت صلوات اللّه علیهم شک داریم ، نیز باید دوری کنیم ؛ چرا که در محلّ خودش بیان شده که سیره و روش عقلای عالم و همین طور دستور شارع مقدّس چنین است :

هرگاه یقین اوّلی به مسئله ای (اعمّ از اصول دین و احکام) حاصل بود ، شکّ بعدی نمی تواند خللی در آن یقین ایجاد کند ؛ مگر اینکه یقین دومی بیاید که بر تغییر یا ابطال یقین اوّل دلالت کند . در این صورت ، وظیفه مطابق با یقین دوم خواهد بود .

این روش را در اصطلاح « استصحاب» می نامند و بنابر اتّفاق جمیع علمای اسلام ، اصل استصحاب دلیل و حجّت است . نهایت امر اینکه ، در موارد به کار بردن استصحاب ، اختلافی بین علما هست .

در یکی از توقیعاتی که به خطّ مبارک خود حضرت مهدی صلوات اللّه علیه صادر شده به این وظیفه چنین اشاره شده است :

« ... وَاجْعَلُوا قَصْدَکُم إلینا بالمَوَدَّةِ علی السُّنَّةِ الواضِحَةِ ... . »(2)

« ... به وسیله دوستی (و عمل) بر سنّت واضح و آشکار (که به شما رسیده) توجّهتان را به سوی ما معطوف دارید . »

ص: 148

مسئله تسلیم بودن از چنان اهمّیّت ویژه ای برخوردار است که حتّی اگر کسی در ضمیرش اعتراض یا شکّی نسبت به آنچه از اهل بیت عصمت صلوات اللّه علیهم به او رسیده داشته باشد ، آن را شرک معرفی کرده اند . از امام صادق صلوات اللّه علیه نقل شده که فرمودند :

« لَو أنَّ قَوماً عَبَدُوا اللّه َ وَحدَه لا شَریکَ لَه وأقامُوا الصَّلاةَ وآتَوُا الزَّکاةَ وحَجُّوا البَیتَ وصامُوا شَهرَ رَمضانَ ، ثُمَّ قالُوا لِشَیءٍ صَنَعَه اللّه ُ أو صَنَعَه النَّبیُّ صلّی اللّه علیه وآله أَلاّ صَنَعَ خِلافَ الَّذی صَنَعَ أو وَجَدُوا ذلکَ فی قُلُوبِهم لَکانُوا بِذلِکَ مُشْرِکینَ » ، ثُمَّ تَلا هذِه الآیةُ : «فَلا وَرَبِّکَ لا یُؤْمِنونَ حَتّی یُحَکِّمُوکَ فیما شَجَرَ بَینَهم ثُمَّ لایَجِدُوا فی أنفُسِهم حَرَجاً مِمّا قَضَیْتَ ویُسَلِّمُوا تَسلیماً »(1). ثُمَّ قالَ أبُوعَبدِاللّه ِ صلوات اللّه علیه : « فَعَلَیکُم بِالتَّسلیمِ . »(2)

« اگر مردمی خدایی را که تنهاست و شریکی ندارد عبادت بکنند و نماز را به پا دارند و زکات بپردازند و حجّ بیت اللّه انجام دهند و ماه رمضان را روزه بگیرند ، سپس در برابر آنچه خدا یا رسولش انجام داده اند بگویند : چرا غیر از آنچه انجام داده اند ، انجام ندادند یا اینکه این مطلب را در قلبهایشان بگذارنند ( ولی آن را نگویند ) ، به همین جهت ، مشرک خواهند بود .» پس از آن ، ایشان این آیه را تلاوت فرمودند : «نه ، به خدایت قسم ، ایمان نیاورده اند تا اینکه در مشاجرات خود تو را حاکم قرار دهند ، سپس از آنچه تو برای آنها قضاوت کردی در درونشان ناراحتی نیابند و تسلیم محض باشند .»

پس از آن ، حضرت صادق صلوات اللّه علیه فرمودند :

« بر شما باد به تسلیم بودن ! »

علاوه بر این ، امامان معصوم صلوات اللّه علیهم به دست آوردن دین صحیح الاهی را فقط با تسلیم ، عملی دانسته اند و آن را یگانه شرط سالم بودن از انحرافات اعتقادی

ص: 150

معرفی کرده اند و از راههای دیگری که غیر از این راه باشد پرهیز داده اند . امام سجّاد صلوات اللّه علیه در روایتی فرموده اند :

« إنَّ دینَ اللّه ِ _ عَزَّوجلَّ _ لا یُصابُ بالعُقُولِ النّاقِصَةِ والآراءِ الباطِلَةِ والمَقاییسِ الفاسِدَةِ ولا یُصابُ إلاّ بالتَّسلیمِ . فَمَن سَلَّمَ لَنا سَلِمَ ومَنِ اقتَدی بنا هُدِیَ ومَن کانَ یَعمَلُ بالقیاسِ والرَّأْیِ هَلَکَ وَمن وَجَدَ فی نَفسِه شَیئَاً مِمّا نَقُولُه أو نَقضی به حَرَجاً کَفَرَ بالَّذی أَنزَلَ السَّبْعَ المَثانی والقُرآنَ العَظیمَ وهو لا یَعلَمُ . »(1)

« دین خدای عزیز و بلند مرتبه با عقلهای ناقص و نظریّه های باطل و مقایسه های فاسد به دست نمی آید و فقط با تسلیم می توان به آن رسید . بنابراین ، کسی که در مقابل ما خانواده تسلیم باشد سالم خواهد ماند و کسی که از ما پیروی کند هدایت می گردد و هر کس به قیاس و نظریّه خود (بدون استناد به کتاب خدا و کلام ما) عمل کند هلاک می شود .

هر کس که چیزی را از آنچه ما می گوییم یا در مورد آن قضاوت می کنیم برای خودش سخت و ناگوار ببیند به آن کسی که قرآن بزرگ و سوره حمد را نازل کرده است کافر شده ؛ در حالی که خودش نمی داند . »

بنابر این ، یکی از مهم ترین و اصلی ترین راههای تحصیل و حفظ دین به ویژه در زمان غیبت امام عصر صلوات اللّه علیه تسلیم بودن در مقابل اهل بیت صلوات اللّه علیهم است و چنان که در روایت صدر بحث دیدیم ، اگر کسی این حالت تسلیم را در درون خود نداشته باشد ، نمی تواند اعتقاد به امام زمان صلوات اللّه علیه را در زمان غیبت کبری حفظ کند و از دین خارج می شود .

در روایاتی دیگر ، تسلیم را مایه نجات شیعیانِ زمان غیبت از فتنه های خطرناکی که نابود کننده دین و ایمان است دانسته اند ؛ چنان که آمده :

عَنِ الصَّقرِ بن [أبی] دَلفٍ قالَ : سَمِعتُ أبا جَعفَرٍ مُحَمَّدَ بِنَ عَلیٍّ الرِّضا صلوات اللّه علیه یَقُولُ :

ص: 151

« إنَّ الإمامَ بَعدِی ابْنی عَلِیٌّ ؛ أمرُهُ أمری وقَولُه قَولی وطاعَتُه طاعَتی والإمامَةُ بَعدَه فِی ابْنِه الحَسَنِ ؛ أمرُه أمرُ أبیه وقَولُه قَولُ أبیه وطاعَتُه طاعَةُ أبیه . »

ثُمَّ سَکَتَ . فَقُلتُ لَه : یَا ابنَ رَسولِ اللّه ِ ، فَمَنِ الإمامُ بَعدَ الحَسَنِ ؟

فَبَکی صلوات اللّه علیه بُکاءً شَدیداً ، ثُمَّ قالَ :

« إنَّ مِن بَعدِ الحسَنِ ابنَه القائِمَ بِالحَقِّ المُنْتَظَرَ . »

فَقُلتُ لَه : یا ابنَ رَسولِ اللّه ِ ، ولِمَ سُمِیَّ القائِمَ ؟ قالَ :

« لاِءَن_َّه یَقُومُ بَعدَ مَوتِ ذِکْرِه وارْتِدادِ أَکثَرِ القائِلینَ بِإمامَتِه . »

فَقُلتُ لَه : ولِمَ سُمِیَّ المُنتَظَرَ؟ قالَ :

« لأَنَّ لَه غَیبَةً تَکْثُرُ أیّامُها ویَطُولُ أَمَدُها ، فَیَنْتَظِرُ خُرُوجَه ال_مُخْلِصُونَ و ... یَنْجُو فیها المُسَلِّمُونَ . »(1)

از صقر بن [ أبی] دلف روایت شده است که گفت : شنیدم حضرت امام جواد صلوات اللّه علیه می فرمودند :

« امام بعد از من فرزندم علی است . دستور او دستور من و کلام او کلام من و اطاعت از او اطاعت از من است .

بعد از او ، امامت در فرزندش حسن است که دستور او نیز دستور پدرش و کلام او کلام پدرش و اطاعت از او اطاعت از پدرش است . » پس از آن ، ساکت شدند .

به ایشان عرض کردم : یا ابن رسول اللّه ، امام بعد از حسن چه کسی است ؟

امام جواد صلوات اللّه علیه گریه شدیدی کردند ؛ پس از آن ، فرمودند :

« بعد از حسن ، پسرش خواهد بود که قیام کننده به حقیقت است و انتظارش کشیده می شود . »

عرضه داشتم : یا ابن رسول اللّه ، برای چه « قائم» نامیده شده ؟ فرمودند : « زیرا او زمانی قیام می کند که یادش مُرده است و بیشتر کسانی که به امامت او اعتقاد داشتند مرتدّ شوند . »

به ایشان گفتم : برای چه « منتظَر» نامیده شده ؟ فرمودند :

ص: 152

« به خاطر اینکه غیبتی دارد که مدّت آن طولانی و روزهای آن زیاد است . کسانی که اخلاص دارند انتظار ظاهر شدنش را می کشند و ... کسانی که اهل تسلیم اند در آن زمان نجات پیدا می کنند . »

پس بیایید در این زمان سخت غیبت ، که به مردم القا می کنند باید دین و احکام آن را با عقل بفهمیم و در مقابل روایات و کلمات خاندان عصمت تعبّد نداشته باشیم ، برای حفظ اعتقادات خود ، کوششی کنیم و حالت تسلیم را در درونمان قوی کنیم ؛ چرا که می دانیم این خاندان از جانب خدا برای هدایت خلق آمده اند و علم آنها به همه زمانها احاطه دارد و از علم لا یزال الاهی گرفته شده است . پس با چون و چراهای نابجا خود را در معرض هلاک قرار ندهیم که از ایشان فقط بیان راههای نجات است و از ما عمل به آنها .

حضرت بقیّة اللّه الأعظم عجّل اللّه تعالی فرجه الشّریف نیز در نامه ای که به خطّ خود ایشان صادر شده به این مطلب تصریح فرموده اند :

« ... فَاتَّقُوا اللّه َ وسَلِّمُوا لَنا ورُدُّوا الأمرَ إلَینا ؛ فَعَلینا الإصدارُ کما کانَ مِنّا الإیرادُ ، ولا تَحاوَلُوا کَشفَ ما غُطِّیَ عَنکُم ولا تَمیلُوا عَن الیَمینِ وتَعدِلُوا إلَی الیَسارِ ، واجعَلُوا قَصْدَکُم إلینا بالمَوَدَّةِ علی السُّنَّةِ الواضَحِةِ . فَقَد نَصَحْتُ لَکُم واللّه ُ شاهِدٌ عَلَیَّ وعَلَیکُم . »(1)

« تقوای خدا را پیشه کنید و تسلیم ما باشید و امور را به ما واگذارید ؛ چون همان گونه که ورودِ امر از ماست ، انتشار آن نیز بر عهده ماست (یعنی امورتان را به ما واگذارید که ما از خدا می گیریم و به شما می رسانیم) .

در صدد یافتن آنچه بر شما مخفی شده نباشید و به راست و چپ گرایش پیدا نکنید و به وسیله دوستی بر روایات آشکاری که به شما رسیده (که این دوستی مقدّمه عمل است) توجّهتان را به سوی ما معطوف دارید . شما را نصحیت کردم و خدا ناظر من و شماست . »

ص: 153

در روایت دیگری ، چنین آمده است :

عَن عَبدالرَّحمانِ بنِ کَثیرٍ قالَ : کُنتُ عِندَ أبی عَبدِاللّه ِ صلوات اللّه علیه إذْ دَخَلَ عَلیه مَهزَمُ الأَسَدیّ ، قالَ : أَخْبِرنی _ جُعِلتُ فِداکَ _ مَتی هذا الأَمرُ الَّذی تَنْتَظِرُونَه ؟ فَقَد طالَ . فَقالَ :

« یا مَهزَمُ ، ... ونَجا المُسَلِّمُونَ وإلینا یَصیرُونَ . »(1)

از عبدالرّحمان بن کثیر نقل شده که گفت : زمانی ، خدمت حضرت صادق صلوات اللّه علیه بودم که مهزم اسدی وارد شد و عرض کرد :

فدای شما شوم ! خبر دهید به من که چه زمانی این امر (قیام شما) که انتظار آن را می کشید واقع خواهد شد ؟ مدّت آن طولانی شد .

آن حضرت فرمودند :

« مهزم ، ... کسانی که اهل تسلیم باشند نجات می یابند و به سوی ما برمی گردند . »

همچنین ، در روایتی که امیرالمؤمنین صلوات اللّه علیه از پیامبر نقل فرمودند ، می خوانیم :

« یا أبا الحَسَنِ ، حَقیقٌ عَلَی اللّه ِ أنْ یُدخِلَ أهلَ الضَّلالِ الجَنَّةَ ! »

« ابا الحسن ، سزاوار است بر خدا که گمراهان را داخل بهشت کند ! »

مطابق این روایت ، مقصود پیامبر صلّی اللّه علیه وآله از گمراهان افراد با ایمانی اند که :

« ... الَّذینَ قامُوا فی زَمَنِ الفِتنَةِ عَلی الاِْئْتمام بالإمامِ الخَفیِّ المَکانِ ، المَستُورِ عَن الأَعیانِ ...صابِرُونَ مُسَلِّمُونَ وإنَّما ضَلُّوا عَن مَکانِ إمامِهم وعَنْ مَعرِفَةِ شَخصِه . »(2)

« ... در زمان فتنه ، بر پیروی و اقتدا کردن به امامی که محلّ او مخفی است و از دیده ها پنهان است استوار می مانند ، ... اهل صبر و تسلیم اند و فقط به موقعیّت مکانی امامشان و به شناخت شخص ایشان (به طوری که بتوانند او را ببینند) راه نمی یابند . »

ص: 154

در دعای زمان غیبت امام عصر صلوات اللّه علیه برای تثبیت این تسلیم ، چنین از خدا مسئلت می کنیم :

« فَصَبِّرنی عَلی ذلِکَ حَتّی لا أُحِبَّ تَعجِیلَ ما أَخَّرتَ ولا تَأْخیرَ ما عَجَّلْتَ ولا کَشَفَ ما سَتَرتَ ولا البَحثَ عَمّا کَتَمتَ ولا أُنازِعَکَ فی تَدبیرِکَ ولا أَقُولَ: لِمَ وکَیفَ وما بالُ وَلیِّ الأمرِ لا یَظهَرُ وقَدِ امْتَلاَءَتِ الأَرضُ مِنَ الجَورِ ؟ ... . »

« خدایا ، ... مرا در امر غیبت امام زمان صلوات اللّه علیه صبر بده تا آنکه عجله کردن نسبت به آنچه تو تأخیرش را خواسته ای ، به تأخیر افتادن آنچه تو عجله اش را خواسته ای ، پرده برداری از آنچه تو آن را پنهان کرده ای و بحث کردن از آنچه تو آن را پوشیده داشته ای ، دوست نداشته باشم . نیز ، با تو در تدبیرهایت نزاع نکنم و نگویم : چرا و چگونه و چه شده است که ولیّ امر ظاهر نمی شود ؛ حال آنکه زمین از ستم پر شده است ؟... . »

همچنین ، از خدا می خواهیم :

« واجْعَلنا یا رَبِّ مِنْ أعوانِه ومُقَوِّیَةِ سُلطانِه والمُؤْتَمِرینَ لاِءَمرِهِ والرّاضینَ بفِعْلِه والمُسَلِّمینَ لاِءَحکامِه ... . »

بار پروردگارا ، ما را از یاران او قرار بده و از کسانی که سلطنت او را تقویت می کنند و دستورش را فرمان می برند و از کارهای او خشنود و در برابر احکام او تسلیم اند ... . »

ص: 155

ص: 156

مرحله نخست ، باید دقّت کرد که این انتخاب اصولاً انتخابی صحیح و بی نقص باشد .

در مرحله بعد از پذیرش یک مرام و مکتب و دین و آیین ، باید سعی کرد که آن را در تمام زوایای زندگی به طور صحیح به کار بست ؛ و پس از آن ، در مرحله سوم ، تلاش کرد که این اعتقادات تا آخرین لحظات عمر از بین نرود .

آنچه در این روایت به آن اشاره شده این مرحله اخیر است ؛ چرا که هیچ انسانی از زمان حضرت آدم علیه السّلام تا آخرین نفری که در این دنیا زندگی خواهد کرد از امتحانات الاهی مستثنا نیست و هر کسی به نحوی مورد ابتلا و امتحان قرار خواهد گرفت .

در بعضی از روایاتی که به زمان غیبت حضرت مهدی صلوات اللّه علیه مربوط است ، اشاره شده که علّت غیبت آن بزرگوار امتحان مردم آن زمان است .

عَنْ عَلِیِّ بنِ جَعْفَرٍ عَنْ أخِیهِ مُوسَی بنِ جَعفَرٍ صلوات اللّه علیه قالَ :

« . . .یا بُنَیَّ ، لابُدَّ لِصاحِبِ هذا الأَمْرِ مِنْ غَیبَةٍ حَتّی یَرجِعَ عَن هذا الأَمرِ مَنْ کانَ یَقُولُ به . إنَّما هِیَّ مِحْنَةٌ مِنَ اللّه ِ _ عَزَّوجلَّ _ اِمْتَحَنَ بِها خَلْقَه ... . »(1)

علیّ بن جعفر از برادرشان موسی بن جعفر صلوات اللّه علیه روایت کرده که ایشان فرمودند :

« . . . پسر جان ! صاحب این امر (حضرت مهدی صلوات اللّه علیه) از مخفی شدن چاره ای ندارد تا زمانی که معتقدان به امامت او از این اعتقاد برگردند . این چیزی نیست جز امتحانی از طرف خدا که خلقش را به وسیله آن می آزماید . »

حتّی در بعضی از روایات آمده که ابتلائات و امتحانهای هیچ زمانی به سختی امتحانهای زمان غیبت امام عصر صلوات اللّه علیه نیست . این ابتلائات نیز مربوط به شیعیان و معتقدان به امامت آن حضرت است ؛ چرا که در روایات زیادی(2) آمده که ، در زمان غیبت ، بیشتر قائلان به امامت ایشان از دین خود برمی گردند :

ص: 158

عَنِ الصَّقرِ بن أبی دَلْفٍ قالَ : . . .قُلتُ لاِءبِی جَعفَرٍ مُحَمَّدِ بنِ عَلیٍّ الرِّضا صلوات اللّه علیه : یا ابنَ رَسُولِ اللّه ، ولِمَ سُمِّیَ القائِمَ؟ قالَ صلوات اللّه علیه :

« لاِءن_َّه یَقُومُ بَعدَ مَوتِ ذِکْرِه وارتِدادِ أکثَرِ القائِلینَ بِإمامَتِه . »(1)

از صقر بن ابی دلف روایت شده است که گفت : ... به امام جواد صلوات اللّه علیه عرض کردم : یا ابن رسول اللّه ، چرا (فرزند امام حسن عسکری صلوات اللّه علیه) « قائم» نامیده شده ؟ فرمودند :

« به خاطر اینکه زمانی قیام می کند که یاد او مرده باشد و بیشتر معتقدان به امامت او از اعتقاد خود برگشته باشند . »

معصومین صلوات اللّه علیهم برای ما بیان فرموده اند که این مرتدّ شدن شیعیان چنان از نظر خودشان مخفی است که مانند پاک شدن سرمه از چشم است .

عَن أبِی جَعفَرٍ صلوات اللّه علیه أن_َّه قالَ :

« لَتُمَحَّصُنَّ ، یا شِیْعَةَ آلِ مُحَمَّدٍ ، تَمْحِیصَ الکُحْلِ فی العَیْنِ و إنَّ صاحِبَ العَیْنِ یَدرِی مَتی یَقَعُ الکُحْلُ فی عَینِه و لا یَعلَمُ مَتی یَخْرُجُ مِنها ، وکذلِکَ یُصْبِحُ الرَّجُلُ علی شَرِیعَةٍ مِنْ أمرِنا و یُمسی و قَد خَرَجَ مِنها و یُمسی علی شَرِیعَةٍ مِنْ أمرِنا و یُصبِحُ و قَد خَرَجَ مِنها . »(2)

از امام باقر صلوات اللّه علیه روایت شده است که ایشان فرمودند :

« ای پیروان خاندان پیامبر ، به مانند پاک شدن سرمه از چشم ، امتحان می شوید . صاحب چشم می داند چه زمانی سرمه به چشمش آمده، امّا نمی داند چه زمانی آن سرمه پاک می شود . همین طور ، کسی که به ولایت ما معتقد است صبح را آغاز می کند ؛ امّا تا شب از این اعتقاد خارج می شود . همچنین ، کسی که امامت ما را پذیرفته شب را شروع می کند ؛ امّا تا صبح از این پذیرش دست می کشد . »

همچنین ، قبل از آمدن زمان غیبت ، سختی حفظ دین را در آن زمان توضیح داده اند و آن را کاری بسیار دشوار ولی دست یافتنی دانسته اند .

ص: 159

عَن یَمانِ التَّمّارِ قالَ : قالَ أبُوعَبدِاللّه صلوات اللّه علیه :

« إنَّ لِصاحِبِ هذا الأمرِ غَیبَةً ، المُ_تَمَسِّکُ فِیها بِدِینِهِ کالخارِطِ لِشَوکِ القَتادِ بِیَدِه . »

ثُمَّ أطْرَقَ مَلِیّا ، ثُمَّ قالَ :

« إنَّ لِصاحِبِ هذا الأمرِ غَیْبَةً ، فَلْیَتَّقِ اللّه َ عَبدٌ عِندَ غَیبَتِه ولْیَتَمَسَّکْ بِدِینِه . »(1)

از یمان تمّار روایت شده است که گفت : امام صادق صلوات اللّه علیه فرموده اند :

« صاحب این امر غیبتی دارد . کسی که در این غیبت به دین خود چنگ بزند و آن را حفظ کند مثل کسی است که با دستش از بالای گیاه قتاد (یا درخت قتاد) به پایین بکشد (یا از پایین به بالا) و تیغهای آن را (که مانند سوزن است) به این وسیله از آن جدا کند . »(2)

پس از آن ، مدّتی سر مبارک را به پایین انداختند . سپس ، فرمودند :

« صاحب این امر غیبتی دارد ؛ پس باید که بنده در این زمان پرهیزکاری از خدا داشته باشد و به دین خود چنگ بزند و آن را نگه دارد . »

بنابر این ، مسئله حفظ دین تا آخرین نَفَس از اهمّیّت ویژه ای برخوردار است و پیشوایان دین دستور داده اند کسی که در زمان غیبت حضرت مهدی صلوات اللّه علیه به سر می برد باید تلاش فراوانی برای دین داری خود بنماید ، ولی افسوس که مردم این زمان برای هر چیزی ارزش قایل اند ، جز برای حفظ دینشان !

در روایت دیگری ، امام کاظم صلوات اللّه علیه شیعیان را برای حفظ دینشان به خدا قسم داده اند :

عَنْ عَلِیِ بنِ جَعفَرٍ ، عَن أخِیه مُوسَی بنِ جَعفَرٍ صلوات اللّه علیه قالَ :

« إذا فُقِدَ الخامِسُ مِنْ وُلدِ السابِعِ فاللّه َ اللّه َ فِی أدیانِکُم لا یُزِیلَنَّکُم أحَدٌ عَنها .

یا بُنَیَ ، لا بُدَّ لِصاحِبِ هذا الأمرِ مِنْ غَیبَةٍ حَتّی یَرجِعَ عَنْ هذا الأمرِ مَنْ کانَ یَقُولُ بِهِ .

إنَّما هِیَ مِحنَةٌ مِنَ اللّه ِ _ عَزَّ وجَلَّ _ اِمْتَحَنَ بِها خَلْقَه و لَو عَلِمَ آبائُکُم و أجدادُکُم دِینا

ص: 160

أصَحَّ مِنْ هذا لاَتَّبَعُوه . »

فَقُلتُ : یا سَیِّدی ، مَنِ الخامِسُ مِنْ وُلدِ السّابِعِ ؟ قالَ :

« یا بُنَیَ ، عُقُولُکُم تَصْغَرُ عَنْ هذا و أحلامُکُم تَضِیقُ عَنْ حَملِه و لکِنْ إنْ تَعِیشُوا فَسَوفَ تُدرِکُه . »(1)

از علیّ بن جعفر از برادرشان موسی بن جعفر صلوات اللّه علیه روایت شده که فرمودند :

« زمانی که پنجمین از فرزندان امام هفتم از دیدگان پنهان شود ، خدا را ، خدا را رعایت کنید در حفظ دینتان ( شما را به خدا قسم ، شما را به خدا قسم ، مواظب حفظ دینتان باشید) که مبادا کسی آن را از شما بگیرد .

پسرکم ! صاحب این امر از پنهان شدن چاره ای ندارد تا وقتی که معتقدان به امامت او از این اعتقاد برگردند . این جز امتحانی از طرف خدا چیز دیگری نیست تا مخلوقاتش به وسیله آن آزموده شوند .

اگر پدران و اجداد شما دینی صحیح تر از این اعتقاد می شناختند ، حتما از آن پیروی می کردند . »

علیّ بن جعفر می گوید : عرض کردم : آقا ، پنجمین فرزند از فرزندان امام هفتم چه کسی است ؟ فرمودند :

« پسر جان ! عقلهای شما کوچک تر از فهم این مطلب و افکار شما تنگ تر از حمل این مسئله است ؛ امّا اگر زنده بمانید ، در آینده او را خواهید دید . »

در روایت دیگری ، فضیلت شخصی که برای حفظ دین خود در زمان غیبت تلاش می کند چنین بیان شده :

عَنْ عَبدِالعَظیمِ بنِ عَبدِاللّه ِ الحَسَنِیِّ ، عَنْ أبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بنِ عَلِیٍّ الرِّضا صلوات اللّه علیه أن_َّه سَمِعَه یَقُولُ :

إذا ماتَ ابْنِی عَلِیٌّ بَدا سِراجٌ بَعدَه ، ثُمَّ خُفِیَ ، فَوَیْلٌ لِلْمُرتابِ و طُوبی لِلغَریِبِ الفارِّ بِدِینِه ، ثُمَّ یَکُونُ بَعدَ ذلِکَ أحداثٌ تَشِیبُ فِیها النَّواصِیُ و یَسِیرُ الصَّمُّ الصَّلابُ . »(2)

ص: 161

از عبدالعظیم حسنی نقل شده است که گفت : شنیدم امام جواد صلوات اللّه علیه می فرمودند :

« زمانی که پسرم علی از دنیا برود ، چراغی بعد از او ظاهر خواهد شد ، سپس آن چراغ پنهان می گردد . پس هلاک باد (یا : وای بر) کسی که شک کند و خوشا به حال کسی که در زمانه خودش غریب باشد و به همراه دینش از فتنه ها فرار کند .

بعد از آن ، اتفاقاتی رخ می دهد که مویها در آن سپید می شود و اشیای سخت و و استوار از آرام و قرار می افتند(1). »

نتیجه همه این روایات همراهی با امیر مؤمنان صلوات اللّه علیه در روز قیامت است و این خود بزرگ ترین پاداش است :

عَنْ عَبدِالعَظیمِ بنِ عَبدِاللّه ِ الحَسَنیِّ ، عَنْ محمّدِ بنِ عَلیِّ بنِ موسی بنِ جَعفرِ بنِ محمّدِ بنِ علیِّ بنِ الحُسینِ بنِ علیِّ بنِ أبی طالبٍ صلوات اللّه علیهم ، عَنْ أبِیهِ ، عن آبائِهِ ، عَنْ أمیرِ المؤمِنینَ صلوات اللّه علیه قالَ :

« لِلقائِمِ مِنّا غَیبَةٌ أَمَدُها طَوِیلٌ . کَأَنِّی بالشِّیعَةِ یَجُولُونَ جَوَلانَ النَّعَمِ فِی غَیبَتِه یَطْلُبُونَ المَرعی فَلا یَجِدُونَه . أَلا؛ فَمَن ثَبَتَ مِنهُم علی دِینِه ولَمْ یَقْسُ قَلْبُه لِطُولِ أمَدِ غَیبَةِ إِمامِه ، فَهو مَعی فی دَرَجَتی یَومَ القِیامَةِ ... . »(2)

از عبدالعظیم حسنی روایت شده از امام جواد ، از پدرشان ، از پدران گرامی شان ، از امیرالمؤمنین صلوات اللّه علیهم که ایشان فرمودند :

« قائم ما غیبتی دارد که مدّت آن طولانی است . گویا می بینم شیعیان را که در زمان غیبت او مانند گوسفندان گردش می کنند و به دنبال چراگاه می گردند ، ولی آن را پیدا نمی کنند .

توجّه داشته باشید ؛ هر کدام از شیعیان که بر دینش ثابت قدم بماند و دلش به خاطر طولانی شدن زمان غیبت امامش قساوت پیدا نکند ، چنین کسی روز

ص: 162

قیامت ، در رتبه من ، به همراه من خواهد بود ... . »

بزرگی این پاداش با اظهار اشتیاق امیرالمؤمنین صلوات اللّه علیه به دیدار آنان در زمان ظهور امام عصر صلوات اللّه علیه و استقرار دولت حق ، دو چندان می شود :

عَنْ أبی إسحاقَ قالَ : حَدَّثَنی الثِّقَةُ مِنْ أصحابِ أمیرِ المُؤْمِنینَ صلوات اللّه علیه أنَّهُم سَمِعُوا أمیرَ المُؤْمِنینَ صلوات اللّه علیه یَقُولُ فِی خُطبَةٍ لَه :

« ... ها !ها ! ، طُوبی لَهُم علی صَبْرِهِم علی دِینِهِم فِی حالِ هُدْنَتِهِم ویا شَوقاهُ إلی رُؤْیَتِهِم فِی حالِ ظُهُورِ دَولَتِهِم وسَیَجْمَعُنا اللّه ُ وإیّاهُم فِی جَنّاتِ عَدنٍ ومَنْ صَلَحَ مِنْ آبائِهِم وأزْواجِهِم وذُرِّیَّاتِهِم . »(1)

از ابو اسحاق نقل شده است که گفت : بعضی از موثّقین از اصحاب امیر مؤمنان صلوات اللّه علیه برای من گفتند که شنیده اند آقا در خطبه ای(2) چنین فرمودند :

« ... های ! های ! خوشا به حالشان که در زمان صلح (یعنی زمان غیبت) بر حفظ دینشان صبر می کنند و چه قدر به دیدارشان در زمان ظهور دولت حق اشتیاق دارم ! خداوند بین ما و آنان و پدران و همسران و فرزندان نیکوکارشان در بهشت برین جمع خواهد کرد . »

به این جهت ، در دعای زمان غیبت امام عصر صلوات اللّه علیه از خدا می خواهیم :

« اللّهُمّ ، فَثَبِّتْنِی علی دِینِک ... . »

« خداوندا ، مرا بر دینت ثابت بدار ... . »

ص: 163

ص: 164

« وقتی که امامتان غایب شود . همیشه در این حالت هستید تا اینکه امامتان ظاهر شود ؛ همان گونه که خورشید ، هر جا که هستید ، طلوع می کند . پس بر حذر باشید از شکّ و تردید . شکها را از خودتان دور کنید . به شما دستور داده اند که از شک دور باشید ؛ پس خودتان را از آن دور کنید . من از خدا توفیق و هدایت شما را می خواهم . »

با ملاحظه این روایت ، معلوم می شود که اصل وجود شک به دست ما نیست ؛ ولی وظیفه داریم که به محض پیدا شدن تردید ، در صدد بر طرف کردن آن برآییم و در این راه ، دعای امام صادق _ صلوات اللّه علیه _ نیز به همراه ماست .

در روایت دیگری ، شیطان سبب پیدایش شک معرفی شده و دستور داده اند که به شیطان اجازه ندهید در شما تردید ایجاد کند :

عَنْ الهَرَوِیِ ، عَنِ الرِّضا ، عَنْ آبائِه صلوات اللّه علیهم قالَ : قالَ النَّبِیُ صلّی اللّه علیه وآله :

« وَالَّذِی بَعَثَنِی بِالحَقِّ بَشِیرا ، لَیَغِیبَنَّ القائِمُ مِنْ وُلِدی بِعَهدٍ مَعهُودٍ إلیه مِنِّی حَتّی یَقُولَ أکثَرُ النّاسِ : ما للّه ِ فی آلِ مُحَمَّدٍ حاجَةٌ ، و یَشُکُّ آخَرُونَ فی وِلادَتِه ، فَمَنْ أدرَکَ زَمانَه فَلْیَتَمَسَّکْ بِدِینِه و لا یَجْعَلْ لِلشَّیطانِ إلیه سَبِیلاً بِشَکِّه ، فَیُزِیلَهُ عَنْ مِلَّتِی و یُخْرِجَهُ مِنْ دِینِی فَقَد أَخرَجَ أبَوَیْکُم مِنَ الجَنَّةِ مِنْ قَبْلُ و إنَّ اللّه َ _ عَزَّوجَلَّ _ جَعَلَ الشَّیاطِینَ أولِیاءَ لِلَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ . »(1)

ابو صلت هروی روایت کرده است که امام رضا از پدران گرامی شان صلوات اللّه علیهم نقل فرمودند : پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه وآله فرمودند :

« قسم به آن خدایی که مرا به حقیقت بشارت دهنده برانگیخت ، قائم از فرزندان من به واسطه پیمانی که با او دارم حتما غایب خواهد شد تا وقتی که بیشتر مردم بگویند : خدا به خاندان پیامبر (در اجرای حکومت عدل الاهی) احتیاجی ندارد و عدّه دیگری نیز در ولادتش شک کنند . کسی که در آن زمان باشد باید به دینش چنگ زده آن را حفظ کند و به وسیله شکّش برای شیطان راهی به خود قرار

ص: 166

ندهد ؛ چرا که در این صورت ، شیطان او را از امّت من و دین من خارج می کند (همان طور) که قبل از شما نیز پدر و مادرتان را از بهشت بیرون کرد . خدای بلند مرتبه و بزرگ شیطانها را سرپرست و دوست کسانی که ایمان ندارند قرار داده است . »

بنابر این ، اگر کسی در صدد بر طرف کردن شکّ و تردیدش بر نیاید ، شیطان ولیّ او خواهد بود و چنین شخصی ایمان ندارد .

ممکن است این سؤال به ذهن آید که کدام شکّ است که اینچنین دستور بر طرف کردن آن داده شده ؟

در پاسخ ، باید گفت : البتّه ، هر شکّی نسبت به عقاید دینی مقدّمه خروج از دین و ایمان است ؛ چنان که در این روایت نیز رسول خدا صلّی اللّه علیه وآله اوّلاً فرمودند : « کسی که آن زمان را درک کند باید به دین خود متمسّک باشد » ، سپس فرمودند : « و به وسیله شکّش برای شیطان به خودش راهی باز ننماید که شیطان او را از ملّت و دین من خارج می کند » .

ولی آن شکّی که محوری ترین تردیدهاست _ و اگر از بین رود و یقین جانشین آن شود ، نشان دهنده ایمان به بقیّه عقاید دینی است _ شک در مورد غیبت امام عصر صلوات اللّه علیه است ؛ چنان که آمده :

عَنِ ابنِ عَبّاسٍ قالَ : قَالَ رسُولُ اللّه صلّی اللّه علیه وآله :

عَلیُ بنُ أبی طالبٍ صلوات اللّه علیه إمامُ أُمَّتِی و خَلِیفَتِی عَلیهم بَعدِی و مِن وُلدِه القائِمُ المُنْتَظَرُ الَّذِی یَملاَءُ اللّه ُ _ عَزَّوجلَّ _ بِه الأَرضَ عَدلاً و قِسْطا کَما مُلِئَتْ جَورا و ظُلما . و الَّذِی بَعَثَنِی بِالحَقِّ بَشِیرا ، إنَّ الثّابِتِینَ علی القَولِ بِه فی زَمانِ غَیبَتِه لاَءَعَزُّ مِنَ الکِبرِیتِ الأَحمَرِ . »

فَقامَ إلَیه جابِرُ بنُ عَبدِاللّه ِ الأَنصارِیِ فقالَ : یا رَسُولَ اللّه ِ، و لِلقائِمِ مِنْ وُلدِکَ غَیبَةٌ؟ فَقالَ :

ص: 167

« إی و رَبِّی «ولِیُمَحِّصَ اللّه ُ الَّذِینَ آمَنُوا و یَمْحَقَ الکافِرینَ »(1) . یا جابِرُ ، إنَّ هذا لاَءَمْرٌ مِنْ أَمرِ اللّه ِ و سِرٌّ مِنْ سِرِّ اللّه ِ ؛ مَطوِیٌ عَنْ عِبادِه ، فَإیّاکَ والشَّکَّ فِی أَمرِ اللّه ِ فَهُو کُفْرٌ . »(2)

از ابن عبّاس روایت شده که گفت : رسول خدا صلّی اللّه علیه وآله فرمودند :

« علیّ بن أبی طالب صلوات اللّه علیه پیشوای امّت من و جانشین من بر آنها بعد از من است و از فرزندان اوست قائمی که انتظارش کشیده می شود؛ همو که خدای بلند مرتبه به وسیله اش زمین را از عدل و داد پُر می کند ، همان گونه که از ظلم و ستم پر شده باشد .

قسم به آن خدایی که حقیقتا مرا برای بشارت دادن برانگیخت ، ثابت قدمان بر اعتقاد به امامت او از گوگرد سرخ (یا یاقوت سرخ یا طلای سرخ) کمیاب ترند . »

جابر بن عبداللّه انصاری بر پاخاست و گفت : یا رسول اللّه ، قائم از فرزندانت غیبتی دارد ؟ فرمودند :

« بله ، به خدا قسم ؛ «برای اینکه خدا کسانی را که ایمان آوردند بیازماید و کافران را نابود کند» . جابر ، این امر (غیبت) از امور خدایی و سرّی از اسرار اوست که از مخلوقاتش پنهان داشته ؛ پس بر حذر باش از شک کردن در امر خدا که کفر است . »

نکته شایان توجّه در روایت فوق این است که شک کردن در غیبت امام زمان صلوات اللّه علیه کفر دانسته شده ، نه انکار آن ؛ پس این غیر از وظیفه چهارمی است که ما در این کتاب به عنوان « انکار نکردن غیبت امام زمان» آوردیم . این به جهت آن است که شک مقدّمه انکار است و اگر با پدید آمدن تردید به دنبال جواب آن برنیاییم ، خواه ناخواه به انکار مبدّل می شود و انسان را به هلاک می رساند .

بنابراین ، شکّی که کفر شمرده شده بقای آن است ، نه پیدایش آن ؛ چنان که در روایت دیگری آمده است :

ص: 168

عَنْ أَبِی حَمزَةَ ال_ثِّمالِیِ قال : کُنتُ عِندَ أبِی جَعفَرٍ مُحَمَّدِ بنِ عَلِیٍ الباقِرِ صلوات اللّه علیه ذاتَ یَومٍ . فَلمَّا تَفَرَّقَ مَن کانَ عِندَه قالَ لی :

« یا أبا حَمزَةَ ، مِنَ ال_مَحتُومِ الَّذِی لا تَبدِیلَ لَه عِندَ اللّه ِ قِیامُ قائِمِنا . فَمَن شَکَّ فِیما أَقُولُ لَقَی اللّه َ [سُبحانَه] و هُو بِه کافِرٌ و لَه جاحِدٌ . » ثُمَّ قالَ :

« بِأبِی و أُمِّی المُسَمّی بِاسْمِی و المُکَنّی بِکُنیَتِی ، السابِعُ مِنْ بَعدِی ! بِأبِی مَنْ یَمْلاَءُ الأَرضَ عَدلاً و قِسْطا کَما مُلِئَتْ ظُلْما و جَورا ! » ثُمَّ قالَ :

یا أَبا حَمزَةَ ، مَنْ أدرَکَه فَلَمْ یُسَلِّمْ لَه فَما سَلَّمَ لِ_مُحَمَّدٍ و عَلِیٍ صلوات اللّه علیهما و قَد حَرَّمَ اللّه ُ عَلیه الجَنَّةَ و مَأْواهُ النّارُ و بِئْسَ مَثوَی الظالِمینَ . »(1)

از ابو حمزه ثمالی روایت شده که گفت : روزی در خدمت امام باقر صلوات اللّه علیه بودم . وقتی اطرافیان حضرت متفرّق شدند ، به من فرمود :

« ابو حمزه ، یکی از چیزهایی که حتمی است و در نزد خدا تغییر نمی کند قیام قائم ماست .

کسی که در آنچه می گویم شک کند خدا را در حالتی ملاقات می کند که کافر و منکر اوست . »

سپس فرمودند :

« پدر و مادرم فدای آن کسی که همنام و هم کنیه من و هفتمین امام بعد از من است ! پدرم فدای آن کسی که زمین را از عدل و داد پر می کند ؛ همان گونه که از ظلم و ستم پر شده باشد ! »

پس از آن فرمودند :

« ابو حمزه ، کسی که به خدمت او برسد و تسلیم او نشود تسلیم محمّد و علی صلوات اللّه علیهما نشده و بهشت بر او حرام خواهد شد و جایگاه او آتش است . آتش (چه) بد جایگاهی برای ظالمان است ! »

پس اگر کسی تا وقتی از دنیا برود شکّ خود را باقی گذارد ، کافر و منکر خدا محشور می شود و این بد عاقبتی است .

ص: 169

در روایتی که بارها به قسمتهای مختلف آن اشاره شد ، یکی از صفات اهل بهشت را تردید نداشتن نسبت به امام زمان صلوات اللّه علیه و غیبت ایشان در دوران قبل از قیام آن بزرگوار ذکر کرده اند :

قالَ أمیرُ الْمؤمِنینَ صلوات اللّه علیه :

« قالَ رَسُولُ اللّه صلّی اللّه علیه وآله : یا أبا الحَسَنِ ، حَقِیقٌ عَلَی اللّه ِ أنْ یُدخِلَ أَهلَ الضَّلالِ الجَنَّةَ !

وإنَّما عَنی بِهذا المُؤْمِنینَ الَّذِینَ قامُوا فِی زَمَنِ الفِتْنَةِ علَی الاِْئْتِمامِ بِالإمامِ الخَفِیِ المَکانِ ، المَسْتُورِ عَنِ الأَعیانِ فَهُم بِامامَتِه مُقِرُّونَ و بِعُروَتِه مُسْتَمسِکونَ ولِخُرُوجِه مُنْتَظِرُونَ ، مُوقِنُونَ ، غَیرَ شاکِّینَ ، صابِرُونَ ، مُسَلِّمُونَ و إنَّما ضَلُّوا عَنْ مَکانِ إمامِهمِ وعَنْ مَعرِفَةِ شَخْصِه . »(1)

امیرالمؤمنین صلوات اللّه علیه فرمودند :

« رسول خدا صلّی اللّه علیه وآله فرمودند : ابوالحسن ، سزاوار است که خدا گمراهان را وارد بهشت کند !

قصد ایشان از این گمراهان فقط مؤمنانی بود که در زمان فتنه (غیبت) از امامی پیروی کرده اند که محلّ زندگی او مخفی و از دیدگان مردم پنهان است . اینان به امامت آن امام اقرار دارند و به ریسمان ولایت او چنگ می زنند و با یقین و بدون تردید ، منتظر ظاهر شدن اویند و با تسلیم (در برابر اراده خدا) صبر می کنند . اینان فقط به محلّ امامشان و به شناخت ظاهری او (به نحوی که بتوانند با او رو به رو شده او را بشناسند) راه نیافته اند . »

همه روایاتی که تا اینجا ذکر شد بر نهی از اِبقای شک در وجود خویشتن دلالت داشت و دستور به زدودن آن بود ؛ امّا دسته ای دیگر از روایات هست که نتیجه شک را انکار آن حضرت معرفی کرده و عاقبت آن را هلاک دانسته است و به این زبان ، ما را از تردید بر حذر می دارد :

ص: 170

عَنِ الصَّقْرِ بنِ (أبی) دَلْفٍ قالَ : . . . قُلتُ لاِءَبِی جَعفَرٍ مُحَمَّدِ بنِ عَلِیٍ الرِّضا صلوات اللّه علیه : لِمَ سُمِّیَ المُنْتَظَرَ؟ قالَ :

« لاِءَنَّ لَه غَیبَةً تَکْثُرُ أَیّامُها و یَطُولُ أَمَدُها ، فَیَنْتَظِرُ خُرُوجَه ال_مُخلِصُونَ ویُنکِرُهُ المُرتابُونَ و یَسْتَهْزِیءُ بِذِکرِه الجاحِدُونَ ... . »(1)

صقر بن (ابی) دلف می گوید : به حضرت جواد صلوات اللّه علیه عرض کردم :

چرا فرزند امام حسن عسکری را « منتظَر » می نامند؟ فرمودند :

« زیرا او غیبتی دارد که روزهای آن زیاد و مدّت آن طولانی می شود . آن کسانی که خلوص دارند انتظارش را می کشند ، آن اشخاصی که در دلشان تردید است او را انکار خواهند کرد ، منکران او نام آوردن و یاد او را مسخره می کنند و ... . »

عَنْ عَبدِالعَظِیمِ بنِ عبدِاللّه ِ ، عَن أبِی جَعفَرٍ مُحَمَّدِ بنِ عَلِیٍ الرِّضا صلوات اللّه علیه أن_َّه سَمِعه یَقُولُ :

« إذا ماتَ ابْنِی عَلِیٌّ بَدا سِراجٌ بَعدَه ، ثُمَّ خُفِیَ ، فَوَیلٌ لِلْمُرتابِ ... . »(2)

عبدالعظیم حسنی از حضرت جواد صلوات اللّه علیه روایت کرده است : شنیدم که آن حضرت می فرمودند :

« زمانی که پسرم علی از دنیا برود ، چراغی بعد از او ظاهر می شود و بعد از مدّتی مخفی می گردد . پس هلاک و نابود باد آن که در این امر شک کند ... . »

در دعای زمان غیبت نیز از خدا چنین می خواهیم :

« اَللَّهُمَّ ، ... فَصَبِّرنِی علی ذلِکَ حَتّی ... لا أقُولَ : لِمَ و کَیفَ و ما بالُ وَلِیِ الأَمرِ لا یَظْهَرُ وقَدِ امْتَلاَءتِ الأَرضُ مِنَ الجُورِ ... و لا تَسْلُبنا ذلِکَ فِی حَیوتِنا ولا عِندَ وَفاتِنا حَتّی تَتَوَفّانا ونَحنُ عَلی ذلِکَ لا شاکِّینَ و لا ناکِثینَ و لا مُرتابِینَ و لا مُکَذِّبِینَ و اجْعَلْ ذلِکَ مِنّا خالِصا مِنْ کُلِّ شَکٍّ و شُبْهَةٍ ... . »

« خداوندا ، ... مرا صبر بده بر استقامت در دینت و عمل به دستورهایت تا آنکه ... نگویم : چرا ، چگونه و چه شده است ، با اینکه زمین از ظلم پر شده ، ولیّت ظهور

ص: 171

نمی کند؟ ... این عقاید صحیح ما را در زمان حیات و هنگام مرگ از ما سلب مفرما تا اینکه مردن ما در حالی باشد که نه شک داشته باشیم و نه پیمان شکن باشیم ، شبهه ای در دل ما باقی نباشد و از تکذیب کنندگان نیز نباشیم ... و این عقاید ما را خالی از هر شکّ و شبهه ای قرار بده ... . »

ص: 172

پاسخ دادن کردند و فرمودند :

« ابوالقاسم ، قائم از ما همان مهدی است؛ همو که واجب است در زمان غیبتش به انتظار او باشند و در زمان ظهورش از او اطاعت کنند و او سومین از فرزندان من است .

قسم به آن خدایی که محمّد صلّی اللّه علیه وآله را به نبوّت برانگیخت و ما را مخصوص به امامت نمود ، اگر فقط یک روز از عمر دنیا باقی باشد ، خدا آن را چنان طولانی می کند تا اینکه او قیام کند و زمین را از عدل و داد پر نماید ؛ همان گونه که از ظلم و ستم پر شده باشد .

خداوند بلند مرتبه امر ظهور را در یک شب سامان می بخشد ، همان گونه که امر کلیمش موسی علیه السّلام را که رفته بود تا برای همسرش آتشی بیاورد اصلاح فرمود ؛ به طوری که موسی در حالی برگشت که به پیامبری فرستاده شده بود . »

سپس فرمودند :

« با فضیلت ترین عمل شیعیان ما انتظارِ فرج است . »

شایان توجّه است که لفظ « یجب» در این روایت صراحتا لزوم انتظار برای قدوم مبارک امام زمان صلوات اللّه علیه و برقراری حکومت عدل الاهی به دست ایشان را بیان می دارد . امّا قبل از هر چیز باید بدانیم ، به راستی ، معنی حقیقی انتظار چیست ؟

آنچه بسیار جای شگفتی است اینکه انتظار دارای یک معنای ساده و عرفی است که همگان هم آن را به راحتی می فهمند و هم در طول زندگی بارها و بارها آن را آزموده اند ؛ ولی متأسفانه ، زمانی که در مورد انتظار امام زمان صلوات اللّه علیه صحبتی به میان می آید ، گویا همه از این معنای ساده غافل اند . برای روشن شدن مطلب ، ناچاریم یکی از مثالهای واضح در مورد انتظار را که عموم مردم آن را تجربه کرده اند بیان کنیم :

پاره ای از اوقات زندگی ، مردم با « میهمان» و « میهمان داری » سر و کار دارند و می دانند که چنانچه میهمان بدون دعوت و سَرزده وارد محضر میزبان شود ، آداب و تشریفات پذیرایی از او نسبت به میهمانی که قبلاً دعوت شده فرق می کند . میهمان

ص: 174

ناخوانده نباید از میزبان خود توقع داشته باشد که پذیرایی مفصّلی به عمل بیاورد ؛ چرا که ممکن است شخص میزبان ، در آن زمان خاص آمادگی لازم را نداشته باشد که از کسی پذیرایی کند . لذا ، در چنین مواقعی ، معمولاً به پذیرایی ساده و به اصطلاح « خودمانی» اکتفا می شود .

ولی ، در مقابل ، میهمانهایی هستند که با دعوت قبلی از طرف میزبان به نزد او می روند . در این صورت ، اوضاع رنگ و آب دیگری دارد ؛ یعنی مثلاً :

از وقتی که میزبان میهمان را دعوت می کند ، به خانواده خود خبر می دهد که در فلان تاریخ ، فلان شخص نزد ما می آید و باید برای استقبال و پذیرایی از او مهیّا شویم .

در این موقع ، چند چیز معیارِ نحوه میهمان داری است :

اوّلاً ، معرفت افراد خانواده میزبان است نسبت به شخص میهمان . مثلاً ، اگر پدر خانواده با شخص میهمان رفاقتی دیرینه و نزدیک داشته باشد ، پذیرایی را ساده و دوستانه برگزار می کنند . ولی چنانچه به اصطلاحِ عموم « رو دربایستی» در کار باشد ، کیفیّت پذیرایی را تشریفاتی می کنند .

پس ، بنابر تفاوت میزان معرفت نسبت به میهمان ، نوع آمادگی تغییر می کند .

ثانیا ، شخصیّت خود میهمان در نوع میهمان داری تأثیر دارد . مثلاً ، اگر میهمان یک شخصیّت رده بالای اجتماعی در سطح شهر یا کشور باشد _ مانند اینکه شخص اوّل یک وزارتخانه یا رئیس یکی از قوای کشوری باشد _ در این صورت ، نوع پذیرایی خیلی تشریفاتی تر از وقتی است که شخصیّت اجتماعی اش یکسان یا پایین تر از خانواده میزبان باشد .

گر چه گاهی این معیار دوم به ملاک اوّل برمی گردد ، در پاره ای از زمانها نیز به طور مستقل ، میزان تعیین نوع میهمان داری است .

ثالثا ، قدرت و توان خانواده میزبان نیز تفاوتهایی را در نوع این مراسم به وجود می آورد . مثلاً ، اگر خانواده میزبان از طبقه متوسط جامعه باشد ، میهمان نمی تواند توقع اشخاص توانگر را از میزبان داشته باشد ؛ گر چه میزبان ، در حدّ خودش ، نهایت تلاش را در این جهت اعمال کند .

ص: 175

با در نظر گرفتن همه این مقدّمات ، به مثال قبل باز می گردیم .

اگر ما شخصی را برای پذیرایی افطار در ماه مبارک رمضان دعوت کنیم و به خانواده تذکّر دهیم که میهمان شخصیّتی مهمّ و ارزشمند دارد و ما نیز احترامی فوق العاده برای او قایلیم ، ظواهر منزل را از همه آلودگی ها پاک می کنند و اتاق پذیرایی را با تزیینات لازم و در خور شأن میهمان آراسته می نمایند و بهترین نوع غذاهایی را که مقدور است فراهم می کنند .

خود نیز در موعد مقرر فاخرترین لباسهایمان را می پوشیم و با آمادگی کامل گوش به زنگ می مانیم تا زنگ نواخته شود و مراسم استقبال و پذیرایی از میهمان شروع شود .

هر چه به زمان اذان مغرب نزدیک تر می شویم ، آمادگی ما کامل تر و توجّه ما به درب خانه بیشتر می شود تا اینکه رفته رفته تمام حواسّ ظاهر و باطن ما مشغول به ورود میهمان می گردد . هر چه دقیقه ها به اذان مغرب نزدیک تر می شود ، این حالت « انتظار میهمان » اوج می گیرد . آن گاه ، اگر اذان بگویند و هنوز میهمان از راه نرسیده باشد ، به اضطراب و دلواپسی می افتیم و مدام از یکدیگر می پرسیم : چه شد که میهمان نیامد ؟

دقایقی چند از اذان مغرب می گذرد و ما همچنان ، در انتظار ورود میهمان ، سفره افطار را نمی گشاییم . حتی از راههایی که ممکن است خبری از میهمان بیابیم ، مثل تلفن زدن به محلّی که احتمال دارد او در آنجا باشد ، اقدام می کنیم .

همه این حالات ، اعمّ از آراستگی خود و منزلمان و تهیّه آنچه در خور پذیرایی عالی از میهمان است و چشم و بقیّه حواس را به راه او دوختن و مضطرب شدن از تأخیر وی و سراغ او را از دیگران گرفتن ، بر اثر انتظار ایجاد شده است .

اکنون ، جا دارد که از خود بپرسیم :

چه شخصیّتی در این زمان با عظمت تر از قطب عالم امکان و محور هستی و واسطه بین خالق و مخلوق ، حضرت بقیّة اللّه الأعظم ، مهدی موعود عجل اللّه تعالی فرجه الشریف و چه دعوتی مهم تر از دعوت الاهی برای ظهور ایشان و چه آمادگی و انتظاری

ص: 176

بزرگ تر از انتظار تشریف فرمایی این بزرگوار و استقبال از قدوم ایشان است ؟

بر این اساس است که در روایات زیادی(1) (از جمله ، انتهای همین روایتی که ذکر شد) با فضیلت ترین عمل برای پیروان مکتب اهل بیت صلوات اللّه علیهم انتظار فرج بیان شده ؛ چرا که انتظار تشریف فرمایی آن عزیز حال و هوای انسان را دگرگون می سازد و به جمیع اعمال رنگ و بوی خدایی می دهد . به تعبیر دیگر ، انتظار به زندگی بشر جهت می دهد . اگر ما منتظر امام عصر _ صلوات اللّه علیه _ باشیم ، نخست خودمان را ، چه از درون و چه از جهت اعمال ظاهری ، می آراییم تا متناسب آن وجود مقدّس تغییر کنیم ؛ زیرا تفاوت این منتظَر با دیگران در این است که ایشان به تمام مکنونات و ضمایر ما نیز داناست و اگر افکار و اعتقادات ما هماهنگ با آن امام نباشد و اشکالی در میان باشد ، نه تنها باعث پیدایش خلل در آمادگی و انتظار ماست ؛ بلکه گاهی موجب انکار آن بزرگوار نیز هست که خودشان فرموده اند :

« طَلَبُ المَعارِفِ مِن غَیرِ طَرِیقِنا أهلَ البَیتِ مُساوِقٌ (أو یُساوِقُ) لاِءنکارِنا . »(2)

« به دست آوردن معارف از غیر راه ما اهل بیت صلوات اللّه علیهم مساوی با انکار ماست . »

بنابر این ، باید سخت مراقب باشیم که اعتقاداتمان را از غیر معصومین صلوات اللّه علیهم نگیریم تا موجب انکار آن بزرگواران نشود ؛ چه ، در غیر این صورت ، انتظار حقیقی محقَّق نخواهد شد .

در مرحله بعدی ، انتظار باعث می شود که خانواده و نزدیکانمان را نیز برای تشریف فرمایی آن عزیز آماده کنیم و به این سبب ، جامعه ایدئال و مطابق آنچه خدا از انسان خواسته ، بسازیم .

ص: 177

از این روست که در احادیث فراوانی دستور داده اند هر صبح و شام منتظر تشریف فرمایی آن سفر کرده باشید :

عَن مُحَمَّدِ بنِ النُّعمانِ قالَ : قالَ [لِی] أبوعَبدِاللّه ِ صلوات اللّه علیه :

« أقرَبُ ما یَکُونُ العَبدُ اِلَی اللّه ِ _ عَزَّوجَلَّ _ و أرضی ما یَکُونُ عَنه إذَا افْتَقَدُوا حُجَّةَ اللّه ِ فَلَم یَظْهَرْلَهم و حَجَبَ عَنهُم فَلَم یَعلَمُوا مَکانَه و هُم فِی ذلِکَ یَعْلَمُونَ أ نَّه لَم تَبطُلْ حُجَجُ اللّه ِ و لا بَیِّناتُه ، فَعِندَها فَلْیَتَوَقَّعُوا الفَرَجَ صَباحَا و مَساءً وإنَّ أَشَدَّ ما یَکُونُ غَضَبا عَلی أعدائِهِ إذا أفقَدَهُم حَجَّتَه فَلَم یَظْهَرْلَهُم و قد عَلِمَ أنَّ أوْلِیاءَه لا یَرتابُونَ و لَو عَلِمَ أنَّهم یَرتابُونَ ما أفقَدَهم حَجَّتَه طَرَفَةَ عَینٍ . »(1)

از محمّد بن نعمان نقل شده است که گفت : حضرت صادق صلوات اللّه علیه [به من[ فرمودند :

« نزدیک ترین حالت بنده به خدای بلند مرتبه و عزیز و پسندیده ترین حالات او در نزد خدا زمانی است که مردم حجّت خدا را گم کنند و او بر مردم ظاهر نشود و پنهان از ایشان باشد و ندانند که در چه محلّی است و با این حال ، می دانند که دلایل و حجّتهای خدا از بین نرفته ؛ پس ؛ در این هنگام ، باید هر صبح و شام منتظر فرج باشند .

سخت ترین حالت غضب برای دشمنان خدا زمانی است که حجّت را نبینند و او نیز بر ایشان آشکار نشود .

خدا می داند که دوستانش شک نمی کنند و اگر می دانست که آنان تردید به خود راه می دهند ، به اندازه چشم برهم زدنی هم حجّتش را پنهان نمی کرد . »(2)

در روایات دیگر ، حتّی قید « صبح و شام » نیز ذکر نشده و این خود دلالت می کند بر اینکه در تمام اوقات باید حالت انتظار را حفظ کرد :

عَن عَلِیِ بنِ مُحَمَّدِ بنِ زِیادٍ قالَ : کَتَبتُ إلی أبی الحَسَنِ صلوات اللّه علیه أسأَ لُه عَنِ

ص: 178

الْفَرَجِ . فَکَتَبَ إلَیَّ :

« إذا غابَ صاحِبُکم عَن دارِ الظّالمِینَ فَتَوَقَّعُوا الفَرَجَ . »(1)

از علیّ بن محمّد بن زیاد روایت شده است که گفت : به حضرت هادی صلوات اللّه علیه نامه ای نوشتم و از زمان فرج سؤال کردم . ایشان در جواب نوشتند :

« زمانی که امامتان از خانه ظالمان(2) غایب شود ، پس منتظر فرج باشید . »

مسئله انتظار چنان اهمّیّتی دارد که خود ، به تنهایی ، یک عبادت تلقّی شده است :

عَن سَعِیدِ بنِ مُسْلِمٍ ، عَن عَلِیِ بنِ الحُسَینِ عَن أبِیه عَن عَلِیٍّ صلوات اللّه علیهم قالَ : قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلّی اللّه علیه وآله :

« ... اِنتِظارُ الفَرَجِ عِبادَةٌ . »(3)

از سعید بن مسلم از حضرت سجّاد از پدر بزرگوارشان از امیرالمؤمنین صلوات اللّه علیهم روایت شده است که فرمودند : رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمودند :

« ... انتظار فرج عبادت است . »

در روایت دیگری ، اهمّیّت انتظار از این مقدار هم بالاتر رفته تا آنجا که ، در کنار شهادتین ، از جمله چیزهایی محسوب شده که بقیّه اعمال فقط و فقط به سبب آن پذیرفته می شود :

عَن أبِی بَصیرٍ ، عَن أبِی عَبدِاللّه ِ صلوات اللّه علیه أنَّه قالَ ذاتَ یَومٍ :

« ألا أُخبِرُکُم بما لا یَقبَلُ اللّه ُ _ عَزَّوجَلَّ _ مِنَ العِبادِ عَمَلاً إلاّ بِه؟ » فَقُلتُ : بَلی . فقالَ :

« شَهادَةُ أنْ لا إل_ه الاّ اللّه ُ و أنَّ مُحَمَّدا عَبدُه و رَسُولُه و الإقرارُ بما أمَرَ اللّه ُ و الوِلایَةُ لَنا و البَرائَةُ مِنْ أعدائِنا _ یَعنِی الأئِمَّةَ خاصَّةً _ و التَّسلِیمُ لَهم و الوَرَعُ والاِْجتِهادُ و الطُّمَأْنِینَةُ و الاِْنتِظارُ لِلقائِمِ صلوات اللّه علیه . » ثُمَّ قالَ :

ص: 179

« مَن سَرَّه أنْ یَکونَ مِن أصحابِ القائِمِ فَلْیَنْتَظِرْ و لْیَعْمَلْ بالوَرَعِ و مَحاسِنِ الأخلاقِ و هو مُنْتَظِرٌ . فَإنْ ماتَ و قامَ القائِمُ صلوات اللّه علیه بَعدَه کانَ لَه مِنَ الأجرِ مِثلَ أجرِ مَن أدرَکَه . فَجِدُّوا و انتَظِرُوا ، هَنِیئا لَکُم أیَّتُها العِصابَةُ المَرحُومَةُ ! »(1)

از ابو بصیر نقل شده است که گفت : روزی ، امام صادق صلوات اللّه علیه فرمودند :

« آیا خبر ندهم به شما از چیزی که خدا عمل را از بندگانش فقط به سبب آن قبول می کند ؟ »

عرض کردم : بله ؛ فرمودند :

« شهادت به اینکه پروردگاری به غیر اللّه نیست و محمّد بنده و فرستاده اوست ، اعتراف به آنچه خدا به آن دستور داده ، پذیرش ولایت ما اهل بیت و بیزاری از دشمنان ما _ منظور ، فقط امامان اند _ و تسلیم در برابر این خاندان ، ورع و کوشش (در راه عبادت و رضای حق _ تعالی) و آرامش ، انتظار حضرت مهدی صلوات اللّه علیه را داشتن . »

سپس فرمودند :

« ما دولتی داریم که خدا ، هر زمان بخواهد ، آن را می آورد . »

سپس فرمودند :

« کسی که شاد می شود (می خواهد) از یاوران حضرت مهدی صلوات اللّه علیه باشد باید منتظر باشد و با همین حال انتظار ، در اعمالش ورع داشته باشد و به محاسن اخلاق عمل کند .

اگر در چنین حالتی از دنیا برود و بعد از [در گذشتِ] او قائم صلوات اللّه علیه ظهور کند ، پاداش او مانند کسی است که ایشان را درک کرده (به خدمت آن بزرگوار رسیده) است .

پس کوشش کنید و منتظر باشید ؛ گوارایتان باد ، ای گروهی که مشمول رحمت خدا گردیده ! »

در گروهی دیگر از روایات ، « انتظار » دین و آیین امامان معصوم صلوات اللّه علیهم

ص: 180

معرفی شده که آن را برای هدایت مردم ترویج می فرمودند ؛ چنان که آمده است :

فِی خَبَرِ الأعمَشِ قالَ الصّادِقُ صلوات اللّه علیه :

« مِن دِینِ الأئمَّةِ الوَرَعُ و العِفَّةُ و الصَّلاحُ _ إلی قَولِه _ و انْتِظارُ الفَرَجِ بالصَّبرِ . »

در روایت اعمش ، آمده است که امام صادق صلوات اللّه علیه فرمودند :

« از آیین امامان ، یکی ورع و دیگری پاکدامنی و درست کاری است _ تا آنجا که فرمودند _ و نیز منتظر گشایش بودن از طرف خدا ، به وسیله صبر در برابر مشکلات . »

همچنین ، در روایت زیبای دیگری چنین آمده است :

عَن أبِی جارُودٍ قالَ : قُلتُ لاِءبِی جَعفَرٍ صلوات اللّه علیه :

یَا ابنَ رَسُولِ اللّه ِ ، هَلْ تَعرِفُ مَوَدَّتِی لَکُم و انْقِطاعِی إلَیکُم و مُوالاتِی إیّاکُم؟ قالَ :

« نَعَم . » قالَ : فقُلتُ : فإنِّی أسألُکَ مَسألَةً تُجِیبُنی فیها ؛ فإنِّی مَکفُوفُ البَصَرِ ، قَلیلُ المَشیِ و لا أستَطِیعُ زِیارَتَکُم کُلَّ حِینٍ . قالَ :

« هاتِ حاجَتَکَ . » قُلتُ :

أخبِرنِی بِدِینِک الّذِی تُدینُ اللّه َ _ عَزَّ و جَلَّ _ به أنتَ و أهلُ بَیتِکَ لاِءدینَ اللّه َ _ عَزَّ وجَلَّ _ بِه . قالَ :

« إنْ کُنتَ أقصَرتَ الخُطبَةَ فَقَد أعظَمْتَ المَسألَةَ . و اللّه ِ ، لاَءُعطِیَنَّکَ دِینی و دِینَ آبائِی الّذِی نُدینُ اللّه َ _ عَزَّوجلَّ _ بِه : شَهادةُ أنْ لا إل_ه إلاّ اللّه ُ و أنَّ مُحَمَّدا رَسُولُ اللّه ِ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و الإقرارُ بما جاءَ بِه مِن عِندِ اللّه ِ و الوِلایَةُ لِوَلِیِّنا و البَرائَةُ مِن عَدُوِّنا و التَّسلِیمُ لاِءمرِنا و انْتِظارُ قائِمِنا و الاِْجتِهادُ و الوَرَعُ . »(1)

از ابو جارود نقل شده است که گفت : به حضرت امام باقر صلوات اللّه علیه عرض کردم : یا ابن رسول اللّه ، آیا دوستی مرا نسبت به خودتان می دانید و این را که از دیگران ، به هوای شما ، بریده ام و ولایتتان را قبول دارم ؟

حضرت فرمودند : « بله . »

ص: 181

می گوید : عرضه داشتم :

من از شما سؤالی دارم و چون نابینا هستم و کم راه می روم و نمی توانم هر زمانی خدمت شما برسم ، جواب آن را می خواهم . فرمودند :

« حاجتت را بخواه . » عرض کردم :

مرا از دینی که خودتان و خاندانتان خدای بزرگ و بلند مرتبه را به آن بندگی می کنید خبر دهید تا من نیز دیندار و پیرو آن باشم . فرمودند :

« اگر چه سخنت را کوتاه کردی ، از مسئله بزرگی سؤال نمودی . به خدا سوگند ، دین خود و پدرانم را ، که ما به آن بندگی خدا می کنیم ، به تو می گویم و آن از این قرار است : شهادت به وحدانیّت خدا و رسالت حضرت محمّد صلّی اللّه علیه وآله اعتراف به آنچه ایشان از طرف خدا آورده اند ، دوستی با دوستان ما و بیزاری از دشمنانمان ، سر فرود آوردن در مقابل دستورهای ما ، منتظر قائمِ ما بودن ، کوشش در راه خدا و پرهیزکاری . »

پس کسی که منتظر حقیقی امام زمان صلوات اللّه علیه نباشد آن دین واقعی را ، که باید خدا را از طریق آن عبادت کند ، ندارد ؛ لذا ، اعمال دیگر او نیز محکوم به بطلان خواهد بود . اساسی ترین و محوری ترین وظیفه در زمان غیبت امام عصر صلوات اللّه علیه انتظار کشیدن برای ظهور آن بزرگوار است ؛ زیرا عامل جهت دهی به تمام اعمال ظاهری و باطنی انسان است . از این جهت است که امیرمؤمنان صلوات اللّه علیه انتظار را ، تا وقتی مؤمن به آن متّصف باشد ، بهترین عمل در نزد خدا معرفی کرده اند :

« اِنتَظِرُوا الفَرَجَ ولا تَیْأسُوا مِن رَوحِ اللّه ِ ؛ فإنَّ أحَبَّ الأعمالِ إلَی اللّه ِ _ عَزَّ وجَلَّ _ اِنْتِظارُ الفَرَجِ مادامَ علیه العَبدُ المُؤْمِنُ . »(1)

« منتظر فرج باشید و از یاری خدا مأیوس نشوید ؛ چرا که محبوب ترین عملها در نزد خدای بلند مرتبه و جلیل منتظر فرج بودن است . این محبوبیّت تا زمانی است که بنده مؤمن به صفت انتظار متّصف باشد . »

ص: 182

لذا ، حضرات معصومین صلوات اللّه علیهم سعی کرده اند ، با بیان فضیلتها و ثوابهای فراوان انتظار ، مردم را به آن ترغیب کنند ؛ مثل اینکه فرموده اند :

عَنِ البَزَنطِیِ قالَ : ... قالَ الرِّضا صلوات اللّه علیه :

« ما أحسَنَ الصَّبرَ وانْتِظارَ الفَرَجِ ، أما سَمِعتَ قَولَ العَبدِ الصالِحِ : «وارْتَقِبُوا إنِّی مَعَکُم رَقِیبٌ »(1) ، «فَانْتَظِرُوا إنِّی مَعَکُم مِنَ المُنتَظِرِینَ »(2) ؟ »(3)

از بزنطی نقل شده است که گفت : ... امام رضا _ صلوات اللّه علیه _ فرمودند :

« چه نیکوست صبر در برابر مشکلات و انتظار گشایش داشتن ! مگر نشنیده ای کلام عبد صالح خدا (حضرت شعیب علیه السّلام) را : «چشم به راه باشید که من نیز همراه شما چشم به راهم » ، «منتظر باشید که من نیز همراه شما از منتظرانم» ؟ »

در روایتی دیگر هم فرموده اند :

عَن أبی بَصِیرٍ قالَ : ... ثُمَّ قالَ الصّادِقُ جَعفَرُ بنُ مُحَمَّدٍ صلوات اللّه علیه :

یا أبا بَصِیرٍ، طُوبی لِشِیعَةِ قائِمِنا ؛ المُنتَظِرینَ لِظُهورِه فِی غَیبَتِه و المُطِیعِینَ لَه فِی ظُهُورِه ، أُول_ئِکَ أولِیاءُ اللّه ِ الَّذِینَ لا خَوفٌ عَلَیهم و لا هُم یَحزَنُون . »(4)

از ابو بصیر روایت شده است که گفت : ... سپس امام صادق صلوات اللّه علیه فرمودند :

« ابو بصیر ، خوشا به حال شیعیان قائم ما ؛ همانانی که در زمان غیبتش منتظر ظاهر شدن اویند و در زمان ظهورش از او اطاعت می کنند . اینان دوستان خدایند ؛ همان کسانی که هیچ ترس و نگرانی و اندوهی نخواهند داشت . »

در روایتی هم منتظران ظهور امام زمان صلوات اللّه علیه در زمان غیبتش را از شیعیان بقیّه زمانها بالاتر و برتر دانسته اند :

عَنْ أبِی خالِدٍ الکابُلِیِ ، عَن عَلِیِ بنِ الحُسَینِ صلوات اللّه علیه قالَ :

« تَمْتَدُّ الغَیبَةُ بِوَلِیِّ اللّه ِ الثّانِی عَشَرَ مِن أوصِیاءِ رَسُولِ اللّه ِ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم

ص: 183

والأئِمَّةِ صلوات اللّه علیهم بَعدَه .

یا أبا خالِدٍ، إنَّ أهلَ زَمانِ غَیبَتِه ، القائِلُونَ بِإمامَتِه ، المُنتَظِرُونَ لِظُهُورِه ، أفضَلُ أهلِ کُلِّ زَمانٍ ، لاِءنَّ اللّه َ _ تَعالی ذِکرُه _ أعطاهُم مِنَ العُقُولِ و الأفهامِ و المَعرِفَةِ ما صارَتْ به الغَیبَةُ عِندَهُم بِمَنزِلَةِ المُشاهَدَةِ و جَعَلَهُم فی ذلِکَ الزَّمانِ بِمنزِلَةِ ال_مُجاهِدِینَ بَینَ یَدَی رَسُولِ اللّه ِ صلّی اللّه علیه وآله بِالسَّیفِ . أُول_ئِکَ ال_مُخلِصُونَ حَقّا و شِیعَتُنا صِدقا و الدُّعاةُ إلی دِینِ اللّه ِ سِرّا و جَهرا ... . »(1)

از ابو خالد کابلی ، از امام زین العابدین صلوات اللّه علیه روایت شده که آن حضرت فرمودند :

« غیبت ولیّ خدا و دوازدهمین فرد از جانشینان رسول خدا و امامان بعد از ایشان صلوات اللّه علیهم طولانی می شود .

ابو خالد ، مردم زمان غیبت او ، همانانی که به امامتش اعتقاد دارند و منتظر ظهور اویند ، از مردم همه زمانها برترند ؛ چرا که خداوند بلند آوازه آن مقدار از عقل و درک و شناخت به آنها عطا کرده که زمان غیبت در نزد آنان به مانند زمان حضور است و آنان را ، در آن زمان غیبت ، مثل مجاهدانی قرار داده که در برابر رسول خدا صلّی اللّه علیه وآله با شمشیر جنگیدند .

اینان کسانی اند که حقیقتا اخلاص دارند و به راستی از جمله شیعیان مایند و دعوت کنندگان به سوی خدا در پنهان و آشکارند ... . »

این مطلب _ که منتظران ظهور مخلصان حقیقی اند _ در روایتی دیگر اینچنین بیان شده است :

عَنِ الصَّقْرِ بنِ (أبی) دَلْفٍ قالَ : سَمِعتُ أبا جَعفَرٍ مُحَمَّدَ بنَ عَلِیٍّ الرِّضا صلوات اللّه علیه یَقُولُ : ... فَقُلتُ لَه : ... وَ لِمَ سُمِّیَ المُنتَظَرَ؟ قالَ :

« إنَّ لَه غَیبَةً یَکْثُرُ أیّامُها و یَطُولُ أمَدُها ، فَیَنْتَظِرُ خَرُوجَه ال_مُخْلِصُونَ ... . »(2)

از صقر بن (اَبی) دلف روایت شده که گفت : شنیدم امام جواد صلوات اللّه علیه (درباره

ص: 184

امام زمان) سخنی می فرمودند . به ایشان عرض کردم : ... چرا « منتظَر » نامیده شده ؟ فرمودند :

« او غیبتی دارد که روزهای آن زیاد و مدّت آن طولانی می شود و مخلصان انتظار او را می کشند ... . »

از این جهت ، در روایتی که در جاهای مختلف از آن یاد کردیم ، منتظران ظهور حضرت مهدی صلوات اللّه علیه را سزاوار بهشت دانسته اند ؛ چنان که فرموده اند :

قالَ أمیرُ المؤْمنِینَ صلوات اللّه علیه :

« قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلّی اللّه علیه وآله : یا أبا الحَسَنِ، حَقِیقٌ عَلی اللّه ِ أن یُدخِلَ أهلَ الضَّلالِ الجَنَّةَ !

و إنَّما عَنی بِهذا المُؤْمِنینَ الَّذِینَ... لِخُروجِه مُنتَظِرُونَ ... . »(1)

امیرالمؤمنین صلوات اللّه علیه فرمودند :

« رسول خدا صلّی اللّه علیه وآله فرمودند : ابوالحسن ، سزاوار است که خدا گمراهان را داخل بهشت فرماید !

منظور ایشان فقط افراد با ایمانی اند که ... در انتظار ظهور او (امامی که از دیدگانشان مخفی است) به سر می برند ... . »

دسته ای دیگر از روایات بیانگر پاداشهایی است که بر انتظار مترتب است و ما در این قسمت به بررسی آنها می پردازیم .

عَن عَبدِاللّه ِ بنِ بُکَیرٍ ، عَن رَجُلٍ ، عَن أبِی جَعفَرٍ صلوات اللّه علیه قالَ : دَخَلْنا عَلَیهِ جَماعَةً فَقُلنا : یا ابنَ رَسُولِ اللّه ِ ، إنّا نُریدُ العِراقَ فَأوصِنا .

فقالَ أبوجَعفَرٍ صلوات اللّه علیه :

« ... واعلَمُوا أنَّ المُنتَظِرَ لِهذا الأمرِ لَه مِثلُ أجرِ الصّائِمِ القائِمِ و مَن أدرَکَ قائِمَنا فَخَرَجَ مَعه فَقَتَلَ عَدُوَّنا کانَ لَه مِثلُ أجرِ عِشرِینَ شَهِیدا و مَن قُتِلَ مَعَ قائِمِنا کانَ لَه

ص: 185

مِثلُ أجرِ خَمْسَةٍ و عِشرِینَ شَهِیدا . »(1)

عبداللّه بن بکیر از مردی نقل می کند که گفت : دسته جمعی خدمت حضرت امام باقر صلوات اللّه علیه رسیدیم و به ایشان عرض کردیم : یا ابن رسول اللّه ، ما می خواهیم به عراق برویم ؛ شما ما را نصیحت فرمایید . حضرت فرمودند :

« ... بدانید ؛ پاداش کسی که در انتظار این مسئله (ظهور امام زمان صلوات اللّه علیه) است مانند پاداش کسی است که روزها را روزه می گیرد و شبها را در عبادت به سر می برد . کسی که به حضور قائم صلوات اللّه علیه برسد و به همراه ایشان بجنگد و دشمن ما را بکشد پاداش 20 شهید و کسی که در خدمت آن بزرگوار کشته شود پاداش 25 شهید دارد . »

در روایت دیگری ، چنین آمده است :

عَن عَلِیِ بنِ هاشِمٍ ، عَن أبیهِ ، عَن أبی جَعفَرٍ صلوات اللّه علیه قالَ :

« ما ضَرَّ مَنْ ماتَ مُنتَظِرا لاِءمرِنا أَلاّ یَمُوتَ فِی وَسَطِ فُسطاطِ المَهدِیِ و عَسکَرِه . »(2)

علیّ بن هاشم از پدرش نقل می کند که گفت : حضرت امام باقر صلوات اللّه علیه فرمودند :

« کسی که منتظر امر ماست (یعنی منتظر است دولتِ ما به دست حضرت مهدی صلوات اللّه علیه برپا شود) و با این انتظار از دنیا می رود ، از اینکه در وسط خیمه حضرت مهدی صلوات اللّه علیه و در میان لشکریان ایشان از دنیا نرود ، زیانی نمی بیند . »

به عبارت دیگر ، شخص منتظر چنین پاداشی دارد که گویا در وسط خیمه آن حضرت و میان لشکریان ایشان از دنیا رفته است .

ص: 186

همچنین ، میزان پاداش را بالاتر برده و فرموده اند :

عَنِ السِّنْدِیِ ، عَن جَدِّه قالَ : قُلتُ لاِءبی عَبدِاللّه ِ صلوات اللّه علیه : ما تَقُولُ فِیمَن ماتَ عَلی هذا الأمرِ مُنتَظِرا لَه؟ قالَ :

« هو بِمَنزِلَةِ مَن کانَ مَعَ القائِمِ صلوات اللّه علیه فِی فُسطاطِه . » ثُمَّ سَکَتَ هُنَیْئَةً ، ثُمَّ قالَ : « هُو کَمَن کانَ مَعَ رَسُولِ اللّه ِ صلّی اللّه علیه وآله . »(1)

سندی از جدّش روایت کرده که گفت : خدمت حضرت امام صادق صلوات اللّه علیه عرض کردم : نظرتان راجع به کسی که منتظر دولت حَقّه شما باشد (تا حضرت مهدی صلوات اللّه علیه آن را برقرار سازد) چیست ؟ فرمودند:

« او به مانند کسی است که در وسط خیمه حضرت قائم صلوات اللّه علیه باشد » .

سپس کمی صبر نمودند و بعد فرمودند :

« او مانند کسی است که همراه رسول خدا صلّی اللّه علیه وآله باشد . »

در روایتی دیگر ، چنین آمده است :

عَنِ الفَیضِ بنِ ال_مُختارِ قالَ : سَمِعتُ أبا عَبدِاللّه ِ صلوات اللّه علیه یَقُولُ :

« مَن ماتَ مِنکُم و هو مُنتَظِرا لِهذا الأمرِ کَمَن هو مَعَ القائِمِ فی فُسطاطِه . » قالَ : ثُمَّ مَکَثَ هُنَیْئَةً ، ثُمَّ قالَ : « لا بَلْ کَمَن قارَعَ مَعَه بِسَیفِه . » ثُمَّ قالَ :

« لا وَاللّه ِ إلاّ کَمَنِ اسْتُشهِدَ مَعَ رَسُولِ اللّه ِ صلّی اللّه علیه وآله . »(2)

از فیض بن مختار نقل شده که گفت : شنیدم حضرت صادق صلوات اللّه علیه می فرمودند :

« کسی که در انتظارِ ظهور دولت ما بمیرد مانند کسی است که در خیمه حضرت قائم صلوات اللّه علیه همراه ایشان باشد . »

فیض گفت : سپس مقداری مکث کردند و بعد فرمودند :

« نه ، بلکه مانند کسی است که همراه ایشان شمشیر زده باشد . »

بعد از آن فرمودند :

ص: 187

« به خدا قسم ، فقط مانند کسی است که با رسول خدا صلّی اللّه علیه وآله شهید شده باشد . »

در این مورد ، تعبیراتی اینچنین نیز به کار رفته است :

« المُنتَظِرُ لِلثّانِی عَشَرَ کالشّاهِرِ سَیفَه بَینَ یَدَی رَسُولِ اللّه ِ صلّی اللّه علیه وآله یَذُبُّ عَنه . »(1)

« کسی که منتظر [ظهور] امام دوازدهم صلوات اللّه علیه باشد مانند کسی است که پیشاپیش رسول خدا صلّی اللّه علیه وآله شمشیر کشیده و از ایشان دفاع کرده باشد . »

همچنین ، درباره این افراد با ایمان و منتظر فرموده اند :

« لا ، بَل کانَ بِمنزِلَةِ الضّارِبِ بَینَ یَدَی رَسُولِ اللّه صلّی اللّه علیه وآله بالسَّیفِ . »(2)

« نه ، بلکه مانند کسی است که پیش روی رسول خدا صلّی اللّه علیه وآله شمشیر زده باشد . »

« المُنتَظِرُ لاِءمْرِنا کالمُتَشَحِّطِ بِدَمِهِ فِی سَبِیلِ اللّه ِ . »(3)

« کسی که منتظر امر (دولت) ما باشد مانند کسی است که در راه خدا به خون خود غلطیده باشد . »

در جایی دیگر ، مطلب تعبیر دیگری پیدا می کند :

عَن عَبدِالحَمِیدِ الواسِطِیِ قالَ : قُلتُ لاِءبی جَعفَرٍ صلوات اللّه علیه :

أصلَحَکَ اللّه ُ؛ واللّه ِ لَقَد تَرَکْنا أسْواقَنا ، اِنتِظارَا لِهذا الأمرِ حَتّی أوشَکَ الرَّجُلُ مِنّا یَسأَلُ فِی یَدَیه . فَقالَ :

« یا عَبدَالحَمِیدِ، أتَری مَن حَبِسَ نَفسَه عَلَی اللّه ِ لا یَجْعَلُ اللّه ُ لَه مَخرَجا؟ بَلی واللّه ِ ، لَیَجْعَلَنَّ اللّه ُ لَه مَخرَجا . رَحِمَ اللّه ُ عَبدَا حَبِسَ نَفسَه عَلَینا . رَحِمَ اللّه ُ عَبدَا أحیی أمرَنا . »

ص: 188

قالَ : قُلتُ : فإنْ مُتُّ قَبلَ أنْ أُدرِکَ القائِمَ؟ فَقالَ :

« القائِلُ مِنکُم : إنْ أدرَکتُ القائِمَ مِن آلِ مُحَمَّدٍ نَصَرتُهُ ، کالمُقارِعِ مَعَه بِسَیفِه والشَّهِیدُ مَعَه لَه شهادَتانِ . »(1)

از عبدالحمید واسطی روایت شده که گفت : به امام باقر صلوات اللّه علیه عرض کردم : خدا به شما صلاح دهد ! به خدا قسم بازارهایمان را به انتظار امر دولت شما رها کرده ایم(2) ، تا آنجا که نزدیک است دستمان پیش دیگران دراز شود . حضرت فرمودند :

« عبدالحمید ، آیا گمان می کنی کسی که نفسش را به خاطر خدا نگاه داشت ، خدا برای او راه خروجی قرار نمی دهد ؟ چرا ، به خدا قسم که خدا برای چنین شخصی راه خارج شدن از مشکلات را می گشاید . خدا رحمت کند کسی را که نفسش را به خاطر ما حفظ کند (تا آلوده نشود) . خدا رحمت کند کسی را که امر ما را زنده کند (یعنی با تزکیه نفس خویش ، احیاگر مکتب ما و نشان دهنده درستی آن باشد) . »

او می گوید که به ایشان عرضه داشتم : اگر قبل از درک ظهور حضرت مهدی صلوات اللّه علیه از دنیا بروم ، چه خواهد شد ؟ فرمودند :

« کسی از شما که اینچنین بگوید : اگر ظهور آن حضرت را درک کنم ، ایشان را یاری می کنم (یعنی این نیّت را واقعا در دل داشته باشد) ؛ مانند کسی است که همراه ایشان شمشیر زده باشد و کسی که نزد ایشان شهید شود (پاداشِ) دو بار شهادت برای او محسوب می شود . »

از این روایت ، استفاده می شود که تمام این فضیلتها برای کسی است که به سبب انتظار از هوی و هوس خود دست برداشته و با پاکی دل و عمل ، می گوید : اگر حضرت بیایند ، به یاری ایشان خواهم شتافت . بنابر این ، کسی که منتظر نیست و درونش و اعمالش نیز با حضور امام زمان صلوات اللّه علیه و ارائه به آن بزرگوار متناسب

ص: 189

نیست ، خودش بهتر می داند که نمی تواند چنین ادعایی بکند .

در برخی از روایات ، خود انتظار فرج امام زمان صلوات اللّه علیه را نوعی از گشایش و در بعضی از آنها ، از بزرگ ترین گشایشها ، دانسته اند ؛ چنان که آمده است :

عَن مُحَمَّدِ بنِ الفُضَیلِ ، عَنِ الرِّضا صلوات اللّه علیه قالَ : سألْتُه عَن شَیءٍ مِنَ الفَرَجِ ، فَقالَ :

« ألَیسَ انتِظارُ الفَرَجِ مِنَ الفَرَجِ؟ إنَّ اللّه َ _ عَزَّوجلَّ _ یَقُولُ :«فَانْتَظِرُوا إنِّی مَعَکُم مِنَ المُنتَظِرِینَ»(1) . »(2)

از محمّد بن فضیل روایت شده که گفت : از امام رضا صلوات اللّه علیه در مورد گشایش سؤال کردم . آن حضرت فرمودند :

« آیا انتظار گشایش [ _ِ کلّی] نوعی از گشایش نیست ؟ خدای بلند مرتبه و عزیز می فرماید : «پس منتظر باشید که من نیز به همراه شما از منتظرانم» . »

نیز ، آمده است :

عَن أبی خالِدٍ الکابُلِیِ ، عَن عَلِیِ بنِ الحُسَینِ صلوات اللّه علیه قال :

« اِنتِظارُ الفَرَجِ مِنْ أعظَمِ الفَرَجِ . »(3)

از ابو خالد کابلی روایت شده که حضرت امام سجّاد صلوات اللّه علیه فرمودند :

« انتظار گشایش از بزرگ ترینِ گشایشهاست . »

این به خاطر آن است که _ همان طوری که قبلاً گذشت _ کسی که منتظر باشد ، همه اعمال و رفتارش جهت پیدا می کند و گشایش از طرف خدا نیز برای کسی است که خود و زندگی اش را ، مطابق با اوامر و نواهی الاهی ، منطبق کرده و چشم به راه دولت حَقّه الاهیّه باشد . این همان تقوایی است که در قرآن فرمود :

«من یَتَّقِ اللّه َ یَجعَلْ لَه مَخرَجا و یَرزُقْه مِن حَیثُ لا یَحتَسِبُ»(4) .

ص: 190

کسی که تقوای الاهی داشته باشد ، خدا برای او راه خروج از مشکلات را می گشاید و از جایی که (شخص با تقوا) گمان آن را نمی برد ، به او روزی می رساند .

همین معنا در روایتی دیگر چنین آمده است :

عَن أبیبَصِیرٍ قالَ : قُلتُ لاِءبی عَبدِاللّه ِ صلوات اللّه علیه : جُعِلْتُ فِداک؛ مَتَی الفَرَجُ؟ فقالَ :

« یا أبا بَصِیرٍ ، أنتَ مِمَّن یُریدُ الدُّنیا؟ مَنْ عَرَفَ هذا الأمرَ فَقَد فُرِّجَ عَنه باِنتِظارِه . »(1)

از ابو بصیر روایت شده که گفت : به امام صادق صلوات اللّه علیه عرض کردم :

فدای شما گردم ! گشایش امر شما (ظهور دولت کریمه) چه زمانی خواهد بود ؟ فرمودند :

« ابو بصیر ، مگر تو از کسانی هستی که دنیا طلب اند ؟ کسی که نسبت به امر ما شناخت داشته باشد و [بر اثر این شناخت] منتظر آن باشد ، گشایش مشکلات او محقَّق شده است . »

در این روایت ، حضرت اشاره دارند به اینکه منظور بعضی افراد از انتظار دولت امامان صلوات اللّه علیهم رسیدن به تمکّن دنیوی است و در پیِ آسایش و رسیدن به خواستهای زمینی خودشان اند ، نه اجرای عدالت و حقیقت در جهان . گرچه تحقق این آرمان اخیر خواه ناخواه آن خواسته های دنیوی را نیز در بر خواهد داشت ، باید دید قصد و منظور واقعی از منتظر بودن چیست ؟ لذا ، این مطلب در روایتی چنین آمده است :

عَنِ المُفَضَّلِ بنِ عُمَرَ قَالَ : فَإنِّی سَمِعتُ أبا عَبدِاللّه ِ صلوات اللّه علیه یَقُولُ :

« اِفتَرَقَ النّاسُ فِینا عَلی ثلاثِ فِرَقٍ : فِرَقَةٌ أحَبُّونَا انتِظارَ قائِمِنا لِیُصِیبُوا مِن دُنیانا ، فَقَالُوا و حَفِظُوا کَلامَنا و قَصَّرُوا عَن فِعلِنا ، فَسَیَحْشُرُهُم اللّه ُ إلی النّارِ .

ص: 191

وفِرقَةٌ أحَبُّونا و سَمِعُوا کلامَنا و لَمْ یُقصِّرُوا عَن فِعلِنا لِیَستَأْکِلُوا النّاسَ بِنا ، فَیَمْلاَءُ اللّه ُ بُطُونَهُم نارا و یُسَلِّطُ علیهمِ الجُوعَ و العَطَشَ .

وفِرَقةٌ أحَبُّونا و حَفِظُوا قَولَنا و أطاعُوا أمرَنا و لَمْ یُخالِفُوا فِعلَنا ، فَأُولئِکَ مِنّا ونَحنُ مِنهُم . »(1)

از مفضّل بن عمر نقل شده که گفت : شنیدم حضرت صادق صلوات اللّه علیه می فرمودند :

« مردم نسبت به ما سه دسته اند : گروهی ما را دوست دارند و انتظار قائم ما را می کشند تا از دنیای ما [زمانی که دولت حَقّه ما تحقق پیدا کند] به مقاصد خود برسند . بنابر این ، گفتار ما را می گویند و آن را حفظ می کنند ؛ ولی ، در عمل ، از رفتار ما کوتاهی می کنند . خدا این گروه را در آتش قرار می دهد .

دسته ای دیگر ما را دوست دارند و گفتار ما را می شنوند و در پیروی از رفتار ما نیز کوتاهی نمی نمایند .

ایشان این روش را برای آن عملی می کنند که به وسیله ما مردم را غارت کنند . خدا شکم اینان را از آتش پُر می کند و گرسنگی و تشنگی را بر ایشان مسلّط می فرماید .

فرقه ای دیگر ما را دوست دارند و گفتار ما را نگاه می دارند و از فرامین ما اطاعت می کنند و در رفتار ، مخالفت ما نمی نمایند . ایشان از مایند و ما نیز از ایشانیم . »

بنابر این ، باید تلاش کنیم که انتظارمان فقط برای گسترش حقّ و حقیقت و ظهور حکومت عدل جهانی باشد تا از دسته سوم باشیم . البتّه ، در ضمن این ، دنیایی در کمال آبادانی و آرامش نیز خواهیم داشت .

در دعاهای وارده از طریق معصومین صلوات اللّه علیهم نیز به وظیفه « انتظار » زیاد اشاره شده ، چنان که در دعای عصر غیبت امام زمان صلوات اللّه علیه می خوانیم :

« اَللَّهُمَّ ، ... ولا تُنسِنا ذِکرَه وَ انْتِظارَه ... . »

« خداوندا ، ... یاد او و انتظارش را از ما سلب مگردان ... . »

ص: 192

باید توجه داشت که فقط ما منتظر ظهور امام زمانمان صلوات اللّه علیه نیستیم ؛ بلکه تمام انبیا و اولیا و امامان گذشته صلوات اللّه علیهم نیز منتظر قدوم مبارک آن منجی عالم بشریت بودند . در این باره ، در روایتی آمده است :

عَن حَمّادِ بنِ عثمانَ قالَ : دَخَلتُ علی أبی عَبدِاللّه صلوات اللّه علیه لَیلةَ إحدی وعِشْرینَ ... إلی أنِ اعْتَرَضَ الفَجرُ ... فَلمّا فَرَغنا مِنَ التَّسبیحِ والتَّحمِیدِ والتَّقدِیسِ والثَّناءِ عَلَی اللّه ِ _ تعالی _ والصَّلاةِ علی رَسُولِه صلّی اللّه علیه وآله والدُّعاءِ لِجَمیعِ المُؤْمنینَ والمُؤْمِناتِ والمُسلِمینَ والمُسلِماتِ الأوّلینَ والآخَرینَ ، خَرَّ ساجِداً لا أَسمَعُ منه إلاّ النّفَسَ ساعَةً طویلَةً ، ثُمَّ سَمِعتُهُ یَقولُ :

« ... وأسألُکَ بِجَمیعِ ما سألْتُکَ وما لَمْ أسألْکَ مِنْ عَظِیمِ جَلالِکَ ما لَو عَلِمْتُه لَسَألْتُکَ بهِ ، أن تُصَلِّیَ علی مُحَمَّدٍ وأهلِ بَیتِهِ وأنْ تَأْذَنَ لِفَرَجِ مَنْ بِفَرَجِهِ فَرَجُ أولیائِکَ وأصفِیائِکَ مِنْ خَلقِکَ وبهِ تُبِیدُ الظّالِمینَ وتُهلِکُهم ، عَجِّلْ ذلِکَ یا رَبَّ العالَمِینَ ... ! »

فَلَمّا فَرِغَ رَفَعَ رَأْسَهُ ، قُلتُ : جُعِلتُ فِداکَ ؛ سَمِعتُکَ وأنتَ تَدعُو « بِفَرَجِ مَنْ بِفَرَجِهِ فَرَجُ أصفیاءِ اللّه ِ وأولیائِه » ، أوَ لَستَ أنتَ هو ؟ قالَ :

« لا ، ذاکَ قائِمُ آلِ مُحَمَّدٍ صلوات اللّه علیهم . »

قُلتُ : فهل لِخُرُوجِه عَلامَةٌ ؟ قال :

« نعم ... وتَوَقَّعْ أمرَ صاحِبِکَ لَیلَکَ ونَهارَکَ ، فإنَّ اللّه َ کُلَّ یَومٍ هو فی شَأْنٍ ؛ لا یَشْغَلُهُ شأْنٌ عَن شأْنٍ . ذلِکَ اللّه ُ رَبُّ العالَمِینَ وبهِ تَحصِینُ أولیائِه وهم لَه خائِفونَ . »(1)

از حمّاد بن عثمان نقل شده که گفت : شب بیست و یکم ماه مبارک رمضان به خدمت حضرت صادق صلوات اللّه علیه رسیدم ... . مشغول نماز خواندن و عبادت شدیم ، تا زمانی که فجر طالع شد ... . بعد از آنکه از نماز صبح روز بیست و یکم ماه مبارک رمضان به صورت جماعت به امامت امام صادق صلوات اللّه علیه و نیز از تسبیح و حمد گفتن و تقدیس و ثنای خدا نمودن و درود فرستادن بر پیامبرش صلّی

ص: 193

اللّه علیه وآله و دعا کردن برای همه مردان و زنان با ایمان و همه مردان و زنانی که از اوّلین و آخرین(1) تسلیم خدا بوده اند فارغ شدیم ، حضرت صادق صلوات اللّه علیه به سجده رفتند و من مدّتی طولانی به جز صدای نفس ایشان چیزی نمی شنیدم . پس از آن ، شنیدم که گفتند :

« ... خداوندا ، از تو می خواهم به حقّ تمام آنچه از تو خواسته ام و آنچه از بزرگی جلال تو نخواسته ام _ و اگر [قدر] آن (بزرگی) را می دانستم ، به حقّ آن از تو درخواست می کردم _ که بر محمّد صلّی اللّه علیه وآله و اهل بیت او درود فرستی و اجازه فرجِ کسی را بدهی که گشایش کارِ تمام دوستان و برگزیدگان خلقت به فرج او وابسته است و به دست او ، ظالمان را هلاک و نابود خواهی ساخت . ای پروردگار عالمیان ، در این فرج ، عجله نما ... . »

زمانی که آن حضرت از مناجات فارغ شدند ، سر مبارک را بلند فرمودند . به ایشان عرض کردم :

فدای شما گردم ! شنیدم که شما دعا می فرمودید : « به فرج کسی که فرج تمام دوستان خدا و برگزیدگانش در فرج اوست » ؛ آیا شما همان شخص نیستید ؟ فرمودند :

« خیر ، او قائم آل محمّد صلوات اللّه علیهم است . »

عرض کردم : قیام او علامتی دارد ؟ فرمودند :

« بله ... شب و روز ، منتظر امر امام خود باش ؛ چرا که خدا هر روز شأنی (اراده ای) دارد و یک اراده او را از اراده دیگرش مشغول نمی کند . او اللّه است ؛ پروردگار جهانیان که ایمنی بخش دوستان خویش است ، در حالی که ایشان از او می ترسند . »

حتّی خود آن حضرت نیز منتظر فرمان خدایند و در دعایشان می خواهند که امرِ اقامه دولت حق را به ایشان بدهد ، چنان که آمده است :

عَن مُحمَّدِ بنِ عَبدِاللّه ِ المُطَهَّرِیِّ قال : قَصَدتُ حَکِیمَةَ بِنتَ مُحَمَّدٍ صلوات اللّه علیهما بعدَ

ص: 194

مُضِیِّ أبی مُحمَّدٍ صلوات اللّه علیه أسألُها عَن الحُجَّةِ وما قدِ اخْتَلَفَ فیه النّاسُ مِن الحِیرَةِ الّتی فیها . فقالَتْ لی : اِجلِسْ . فَجَلَستُ . ثُمَّ قالتْ لی : ... . فرَجَعتُ ... وإذا أنا بالصَّبِیِّ صلوات اللّه علیه ساجِداً علی وَجهِهِ ، جاثِیاً علی رُکبَتَیه ، رافعاً سَبّابَتَیه نحوَ السَّماءِ وهو یقولُ : « أشهَدُ أنْ لا إلهَ إلاّ اللّه ُ وَحدَهُ لا شَریکَ لَه وأنَّ جدِّی رسُولُ اللّه ِ صلّی اللّه علیه وآله وأنَّ أبی أمیرُ المُؤْمنینَ . » ثُمَّ عَدَّ إماماً إماماً إلی أنْ بَلَغَ نفسَه ، فقال صلوات اللّه علیه :

« اَللّهمَّ ، أنجِزْ لی وَعْدِی وأتْمِمْ لِی أمری وثَبِّتْ وَطْأتی وامْلاَء الأرضَ بی عَدْلاً وقِسطاً . »(1)

از محمّد بن عبداللّه مطهّری نقل شده که گفت : بعد از شهادت حضرت امام حسن عسکری صلوات اللّه علیه به نزد حکیمه دختر حضرت جواد صلوات اللّه علیه رفتم و در مورد حجّت (بعد از امام یازدهم) و سرگردانی ای که مردم در آن به اختلاف افتاده اند سؤال کردم . ایشان به من فرمود : بنشین . من نیز نشستم . پس از آن به من فرمود : (جریان مشاهده تولّد حضرت مهدی صلوات اللّه علیه را برایم نقل کرد) ... . از نزد امام حسن صلوات اللّه علیه برگشتم ... (و در هنگام بازگشت از محضر ایشان) ناگهان ، آن کودک (یعنی حضرت مهدی صلوات اللّه علیه) را دیدم که با صورت به سجده رفته و در حالی که بر روی دو زانو نشسته و با دو انگشت سبّابه اش به طرف آسمان اشاره کرده بود ، می فرمود : « شهادت می دهم که معبودی جز خداوند یکتا و بی نیاز نیست و جدّم فرستاده خداست و پدرم امیرمؤمنان است . »

سپس به یک یک امامان شهادت داد تا به خودش رسید . پس از آن ، فرمود :

« خداوندا ، وعده ای که به من داده ای عملی ساز ، امرم را تمام کن ، گامهایم را ثابت بدار و زمین را به وسیله من از عدل و داد پر نما . »

در دعای زمان غیبت نیز چنین می خوانیم :

« اَللّهُمَّ ، ... وَ ثَبِّتْنِی عَلی طاعَةِ وَلِیِ أمرِکَ الَّذِی سَتَرتَه عَن خَلقِکَ و بِإِذْنِکَ غابَ عَن

ص: 195

بَرِیَّتِکَ و أمرَکَ یَنتَظِرُ و أنتَ العالِمُ غَیرَ المُعَلَّمِ بالوَقتِ الَّذِی فِیه صَلاحُ أمرِ وَلِیِّکَ فِی الإذنِ لَه بِإظهارِ أمرِهِ و کَشفِ سِترِه ... . »

« خداوندا ، ... مرا ثابت قدم بدار بر اطاعت از ولیّ امرت ؛ همانی که او را از مخلوقاتت پوشیده داشتی و به امر تو از بین بندگانت پنهان شده و منتظر دستور توست ، در حالی که تو یگانه دانای بدون معلمی به آن وقتی که صلاح امر ولیّت را در آن می دانی تا به او اجازه دهی امرش را آشکار گرداند و از آن پرده بردارد ... . »

از اینجا معلوم می شود که بعضی از علوم و از آن جمله ، علم به وقت ظهور آن حضرت صلوات اللّه علیه فقط در نزد خداست و حتّی آن بزرگوار نیز آن را نمی داند(1) و منتظر فرا رسیدن آن است . این مطلب در روایات متعددی مورد اشاره قرار گرفته که از جمله آنهاست :

عَنِ النَّزالِ بنِ مَیسَرَةَ قالَ : خَطَبَنا عَلیُ بنُ أبی طالبٍ صلوات اللّه علیه فَحَمِدَ اللّه َ و أثنی عَلیه ، ثُمَّ قالَ :

« أیُّها النّاسُ ، سَلُونِی قَبلَ أن تَفْقِدُونی . » قالَها ثَلاثا . فَقامَ إلیهِ صَعصَعَةُ بنُ صَوحانَ فقالَ : یا أمیرَالمؤْمِنینَ ، مَتی یَخرُجُ الدَّجّالُ؟ فقالَ صلوات اللّه علیه :

« اُقعُدْ ، فَقَد سَمِعَ اللّه ُ کَلامَکَ و عَلِمَ ما أَرَدتَ . واللّه ِ ، ما المَسئُولُ عَنه بأعلَمَ مِنَ السائِلِ و لکِنْ لِذلِکَ علاماتٌ و أماراتٌ و هَناتٌ یَتبَعُ بَعضُها بَعضا کَحَذْوِ النَّعْلِ بالنَّعلِ ... . »(2)

از نزال به میسره روایت شده که گفت : علیّ بن ابی طالب صلوات اللّه علیه برای ما خطبه ای ایراد فرمودند و در آن ، حمد و ثنای خدا را به جا آوردند . پس از آن ، فرمودند :

ص: 196

« مردم ، قبل از اینکه مرا از دست دهید ، از من بپرسید . » این کلام را سه مرتبه فرمودند .

صعصعة بن صوحان در برابر آن حضرت بلند شد و گفت : یا امیرالمؤمنین ، چه وقت دجّال قیام می کند ؟(1)

حضرت فرمودند :

« بنشین که خدا سخن تو را شنید و منظور تو را دانست . به خدا قسم ، در این مسئله ، کسی که از او سؤال شده داناتر از سؤال کننده نیست ؛ امّا آن زمان نشانه ها و علاماتی دارد که یکی پس از دیگری ظاهر می شود ، مانند حرکت یک کفش بعد از کفش دیگر (در قدم زدن) ... . »

ص: 197

ص: 198

قَد بَعَثَ فلانُ بنُ فُلانٍ ، حتّی یَنسِبَه إلی عَلِیٍّ صلوات اللّه علیه ، فیه هَلاکُ الظّالِمینَ . فَعِندَ ذلِکَ یَأْتِی الفَرَجُ و شَفَی اللّه ُ صُدُورَهم و یَذهَبُ غَیطَ قُلُوبِهم . »

قُلتُ : یا رَسُولَ اللّه ِ ، فَکَمْ یَکُونُ بَعدِی مِنَ الأئِمَّةِ؟ قالَ :

« بَعدَ الحُسَینِ تِسعَةٌ و التاسِعُ قائِمُهُم . »(1)

از محمّد بن حنفیّه ، از امیرالمؤمنین صلوات اللّه علیه از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه وآله روایت شده است که آن حضرت فرمودند :

« یا علی ، تو از منی و من نیز از تواَم و تو برادر و جانشین منی . زمانی که من از دنیا بروم ، کینه هایی که در سینه گروهی [منافق] هست نسبت به تو آشکار می شود و بعد از من ، بلای بزرگی خواهد بود که مردم در آن حیران گردیده راه فراری نمی یابند .

در این فتنه ، هر دوست همدم و هر صاحب سرّی از انسان جدا می شود و آن وقتی است که شیعه پنجمین فرزند از هفتمین امام از نسلت را در بین خودشان نیابند . در این فقدان ، اهالی زمین و آسمان محزون گردند ؛ چه مردها و زنان با ایمانی که در فراق او اندوهگین و غمناک و سرگردان اند ! »

پس از آن ، کمی سر به زیر افکندند و سپس سر مبارک را بلند کرده فرمودند :

« پدر و مادرم فدای کسی که همنام و شبیه من و شبیه موسی به عمران است ! یقه هایی نورانی (جامه های سراسری نورانی) که نور آن از پرتو پاکی می درخشد بر قامت اوست .

گویا می بینم آن مردان و زنان با ایمان را که وجودشان را نا امیدی و یأس فرا گرفته ؛ صدایی که هم از دور و هم از نزدیک شنیده می شود آنان را می خواند .

آن صدا برای اهل ایمان ، رحمت و بر اهل نفاق ، عذاب خواهد بود . »

عرض کردم : آن چه صدایی است ؟ فرمودند :

ص: 200

« سه صدا در ماه رجب خواهد بود : نخست ، آگاه باشید که لعنت خدا برای ظلم کنندگان است ؛ دوم ، قیامت نزدیک شد ؛ و در سومین آنها ، همراه با آغاز درخشش خورشید ، بدنی آشکار را می بینند که فریاد می زند : آگاه باشید که خدا فلان بن فلان را _ تا آنجا که نسبت او را به حضرت علی صلوات اللّه علیه می رساند _ بر انگیخته است . در این فریاد ، ظلم کنندگان هلاک می شوند . در این هنگام ، گشایش از طرف خدا می آید و سینه های اهل ایمان درمان می گردد و خشمِ دلهای آنان از بین می رود . »

عرض کردم : یا رسول اللّه ، امامان بعد از من چند نفرند ؟ فرمودند :

« بعد از حسین ، نه نفرند و نهمین آنها قیام کننده آنان است . »

گرچه مضمون این روایت شریف ، خبری و بیان کننده واقعیّتی در آینده است ، به خوبی واضح است که اینجا خبر در مقام انشاء و بیان کننده لزوم احساس حزن و اندوه در زمان غیبت امام عصر صلوات اللّه علیه است ؛ چرا که اشخاص با ایمان ، بعد از شناخت آن بزرگوار و دانستن کمالات و فضایلی که در عالم بر حضور ایشان مترتب است ، با غیبت حضرت ، محزون گردیده قلبهایشان در فقدانش آتش خواهد گرفت . گویی ، پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه وآله می خواهند بفرمایند : اگر شیعه و اهل معرفتِ امام زمانت باشی ، باید که در فراقش سینه ای سوزان از آتش هجران داشته باشی که این اندوه ، تو را به درخواست ظهورش از پروردگار می کشاند و از این جهت ، تو را به اصلاح خودت و اعمال و رفتارت وا می دارد ؛ در غیر این صورت ، نمی توان تو را شیعه نامید . به این خاطر ، فرمودند :

« عندَ فِقدانِ الشِّیَعةِ الخامِسَ مِنْ وُلدِ السّابِعِ مِنْ وُلدِکَ . »

این مضمون در روایات دیگر از حضرت امام رضاصلوات اللّه علیه نیز نقل شده است .(1)

ص: 201

در دعای زمان غیبت آن سرور نیز از خدا می خواهیم :

« أللّهُمَّ ، ... اشْفِ به الصُّدُورَ الوَغِرَةِ ... . »

« خداوندا ، ... به (ظهور) ولیّت سینه های اندوهناک و غم زده را شفا مرحمت فرما ... . »

ص: 202

است و گریه ای که به دنبال آن ، درخواست تعجیل فرج باشد از بهترین درمانهاست ؛ چنان که امام صادق صلوات اللّه علیه فرمودند :

عَنِ الفَضلِ بنِ أبی قِرَّةَ قالَ : سَمِعتُ أبا عَبدِاللّه ِ صلوات اللّه علیه یَقُولُ :

« أوحَی اللّه ُ إلی إبراهیمَ أنَّه سَیُولِدُ لَکَ . فَقالَ لِسارَةَ ، فَقالَتْ :«ءَأَلِدُ وأنا عَجُوزٌ»؟(1)

فأوحَی اللّه ُ إلیه أنَّها سَتَلِدُ و یُعَذَّبُ أولادُها أربَعَمِائةِ سَنَةٍ بِرَدِّها الکَلامَ عَلَیَّ . »

قالَ : « فَلَمّا طالَ عَلی بَنِی إسرائِیلَ العَذابُ ضَجُّوا و بَکَوا إلی اللّه ِ أربَعینَ صَباحا . فأوحَی اللّه ُ إلی مُوسی و هارونَ یُخَلِّصُهُمْ مِن فِرعَونَ ، فَحَطَّ عَنهم سَبعِینَ و مائةَ سَنَةٍ . »

قالَ : فَقالَ أبوعَبدِاللّه ِ صلوات اللّه علیه :

« هکَذا أنتُم ، لَو فَعَلتُم لَفَرَّجَ اللّه ُ عَنّا . فأمّا إذْ لَم تَکُونُوا فَإنَّ الأمرَ یَنتَهِی إلی مُنتَهاه . »(2)

از فضل بن ابی قرّه نقل شده است که گفت : شنیدم امام صادق صلوات اللّه علیه می فرمودند :

« خدا به ابراهیم علیه السّلام وحی کرد که بچّه دار خواهی شد . او این مطلب را به همسرش ساره فرمود .

ساره گفت : «آیا با اینکه من پیر زنی هستم ، بچّه دار می شوم» ؟ (از روی استبعاد چنین کلامی را گفت) .

خدا به ابراهیم علیه السّلام وحی فرمود که آن زن صاحب فرزند خواهد شد ؛ ولی من نسل او را ، به خاطر اینکه کلام مرا بر من ردّ کرد (در جا آن را نپذیرفت و دور دانست) ، تا 400 سال عذاب خواهم داد . »

حضرت فرمودند : « (بعد از گذشت 230 سال) چون عذاب بر بنی اسرائیل طولانی شد ، 40 روز در پیشگاه خدا ناله سر دادند و گریه کردند .

ص: 204

خدا به موسی و هارون وحی فرستاد که آنها را از دست فرعون نجات می دهد ؛ بنابر این ، 170 سال از عذاب آنان تخفیف داده شد . »

فضل می گوید که امام صادق صلوات اللّه علیه فرمودند :

« شما نیز اگر اینچنین کردید ، حتما خدا گشایشی برای ما پدید خواهد آورد (ظهور منتقم ما را خواهد رسانید) . امّا اگر مثل آنان نبودید ، امر (غیبت) تا آخرین زمان خود [که فقط خدا به آن عالم است] خواهد رسید . »

بنابر این ، چون گریه و ناله از سوز جگر (به فرمایش حضرت صادق صلوات اللّه علیه) باعث خواهد شد که خدا از بقیّه زمان غیبت امام زمان صلوات اللّه علیه صرف نظر فرماید ، از مهم ترین وظایف دوستان آن حضرت در زمان غیبت خواهد بود .

نکته جالب توجه این است که بنی اسرائیل ، بعد از اینکه 230 سال عذاب کشیدند ، از این مدّت طولانی عذاب خسته شدند و از سوید ای دل در پیشگاه الاهی ناله کردند و گریستند و چون خدا اخلاص آنان را در این عملشان دید ، از بقیّه مدّت عذاب آنها _ که 170 سال بود _ صرف نظر کرد و ایشان را مورد امتنان و ترحّم قرار داد . این مطلب نشان دهنده آن است که گر چه مدّت 400 ساله عذاب بنی اسرائیل از طرف خدا مقدَّر گشته (قَدَر الاهی) و به وقوع آن نیز حکم شده بود (قضای الاهی) ، چون هنوز تمام این مدّت به مرحله وقوع خارجی (امضای الاهی) نرسیده بود ، تغییرپذیر و به اصطلاح « بداء » پذیر بود و پایان آن با گریه و ناله و دعای آنها جلو افتاد .

امام صادق صلوات اللّه علیه تصریح می فرمایند که مدّت غیبت حضرت مهدی صلوات اللّه علیه نیز مانند مدّت عذاب بنی اسرائیل بداءپذیر است و گریه و ناله و دعا باعث می شود این مدّت کوتاه تر گردد ؛ تا آنجا که علامتهایی که برای ظهور ایشان از طرف معصومین گذشته به ما رسیده (چه علامتهای حتمی و چه غیر حتمی) تماما تغییر پذیر است و ممکن است اجرا نشود . یگانه چیزی که قابل تغییر نیست اصل ظهور آن بزرگوار است ؛ چنان که آمده :

عَن أبِی هاشِمٍ داوودِ بنِ قاسِمٍ الجَعفَرِیِ قالَ : کُنّا عِندَ أبِی جَعفَرٍ مُحَمَّدِ بنِ عَلِیٍ

ص: 205

الرِّضا صلوات اللّه علیه فَجَری ذِکرُ السُّفیانِیِ و ما جاءَ فِی الرِّوایَةِ مِن أنَّ أمرَه مِنَ المَحتُومِ . فقُلتُ لاِءبی جَعفَرٍ صلوات اللّه علیه : هَلْ یَبدُو للّه فِی ال_مَحتُومِ؟ قالَ : « نَعَم . »

قُلنا لَه : فَنَخافُ أنْ یَبدُو للّه ِ فی القائِمِ صلوات اللّه علیه . فَقالَ :

« إنَّ القائِمَ مِنَ المِیعادِ واللّه ُ لا یُخلِفُ المِیعادَ . »(1)

از ابو هاشم جعفری روایت شده است که گفت : نزد امام جواد صلوات اللّه علیه بودیم که ذکری از سفیانی به میان آمد و روایتی که در مورد او آمده : « مسئله سفیانی حتمی است » . به آن حضرت صلوات اللّه علیه عرض کردم : آیا در این امر محتوم ، برای خدا ، بداء و تغییری خواهد بود ؟ فرمودند : « بله . »

به ایشان عرضه داشتیم : می ترسیم در مورد [ _ِ اصل ظهور] حضرت مهدی صلوات اللّه علیه نیز برای خدا بدائی حاصل شود . فرمودند :

« [ظهور] قائم صلوات اللّه علیه از وعده های خداست و خدا در وعده هایش تخلّف نمی کند . »

بنابر این ، ما نیز باید خود را (مانند بنی اسرائیل) خسته از عذابی طولانی ببینیم . با این حالت ، اگر چهل روز خالصانه درِ خانه خدا ضجّه بزنیم و گریه کنیم و پایان پذیرفتن غیبت را بخواهیم ، همان گونه که خدا به حضرت موسی و هارون علیهما السّلام امر کرد ، به آن حضرت دستور می دهد تا بیایند و انتقام خون اجداد طاهرینشان صلوات اللّه علیهم و شیعیان و دوستان ستم دیده خود را بگیرند و حکومت عدل و داد در سراسر گیتی حکم فرما گردد ؛ به امید آن روز ، بفضله و منّه و کرمه !

باز ، از روایاتی که به این وظیفه مهمّ اشاره دارد این روایت است :

عَنِ ابنِ مَحبُوبٍ ، عَن أبی الحَسَنِ الرِّضا صلوات اللّه علیه قالَ : قالَ لِی :

« لابُدَّ مِن فِتنةٍ صَمّاءَ صَیلَمٍ یَسقُطُ فیها کُلُّ بِطانَةٍ و وَلِیجَةٍ و ذلِکَ عِندَ فِقدانِ الشِّیعَةِ الثالِثَ مِن وُلدِی . یَبکِی عَلیه أهلُ السَّماءِ و الأرضِ و کُلُّ حَرَّی و حرّانَ و کلُّ حَزینٍ لَهفانَ . » ثُمَّ قالَ :

ص: 206

« بِأبی و أُمِّی سَمِیُ جَدِّی و شَبِیهی و شَبیهُ مُوسی بنِ عِمرانَ علیه السّلام ؛ علیهِ جُیوبُ النُّورِ تَتَوَقَّدُ بِشُعاعِ ضِیاءِ القُدْسِ . کَمْ مِن حَرَّی مُؤْمِنَةٍ و کَمْ مِن مُؤْمِنٍ مُتُأَسِّفٍ حَیرانَ حَزِینٍ عِندَ فِقدانِ الماءِ المَعِینِ . کَأنِّی بِهم آیَسَ ما کانُوا ، نُودُوا نداءَ یُسمَعُ مِن بُعدٍ کَما یُسمَعُ مِن قُربٍ ، یَکُونُ رَحمَةً عَلَیَ المُؤْمِنینَ وعَذابا عَلَی الکافِرینَ . »(1)

از ابن محبوب ، از امام رضا صلوات اللّه علیه نقل شده که آن حضرت به من فرمودند :

« از بلای شدیدی که مردم در آن حیران می شوند و راه خلاصی ندارند گریزی نیست .

در این بلا ، هر دوست همدم و هر صاحب سرّی از انسان جدا می گردد . این در وقتی است که شیعه سومین تن از فرزندان مرا نیابد ؛ اهالی آسمان و زمین و هر مرد و زن تشنه و هر اندوهناک و غمگینی بر فقدانش گریه می کنند . »

سپس فرمودند :

« پدر و مادرم فدای کسی که همنام جدّم پیامبر خدا صلّی اللّه علیه وآله و شبیه من و شبیه موسی بن عمران علیه السّلام است ! یقه هایی نورانی که نور آن از پرتو پاکی می درخشد بر قامت اوست . چه بسیار زنان با ایمان تشنه و چه بسیار مردان مؤمنی که در فقدان آن عزیز اندوهناک و سرگردان و غمگین اند ! گویا می بینم آنان را ، در حالی که نا امیدتر از هر زمان دیگرند ، صدایی که هم از دور و هم از نزدیک شنیده می شود آنان را می خواند . آن صدا برای اهل ایمان ، رحمت و بر اهل نفاق ، عذاب خواهد بود . »

ص: 207

ص: 208

که در راه خاندان من ثابت قدم باشند (یا : بر دوستی شان استوار بمانند) ! اینان همان کسانی اند که خدا در کتابش فرمود : «کسانی که به غیب ایمان دارند» ؛ و فرمود : «ایشان حزب خدایند . آگاه باشید که فقط حزب خدا رستگاران اند» . »

این وظیفه به خاطر محفوظ ماندن شیعیان از بلاها و شداید و گرفتاریهایی است که در زمان غیبت امام عصر صلوات اللّه علیه خواهد بود . لذا معصومان صلوات اللّه علیهم به بیانهای مختلفی به این مطلب اشاره فرموده اند ؛ چنان که آمده است :

عَنِ البَزَنطِیِ قالَ : قُلتُ لِلرِّضا صلوات اللّه علیه :

جُعِلتُ فِداکَ؛ إنَّ أصحابَنا رَوَوْا عَن شَهابٍ ، عَن جَدِّکَ صلوات اللّه علیه أنَّه قَالَ : « أبَی اللّه ُ _ تَبارَکَ و تَعالی _ أنْ یُمَلِّکَ أحَدَا ما مَلَّکَ رَسُولَ اللّه ِ صلّی اللّه علیه وآله ثَلاثَا و عِشرِینَ سَنَةٍ . » قالَ :

« إنْ کانَ أبُوعَبدِاللّه صلوات اللّه علیه قالَه ، جاءَ کَما قالَ . »

فَقُلتُ لَه : جُعِلتُ فِداکَ ؛ فَأَیُّ شَیءٍ تَقُولُ أنتَ؟ فَقالَ :

« ما أحسَنَ الصَّبرَ و انتِظارَ الفَرَجِ ... . فَعَلیکُم بالصَّبرِ؛ فإنَّه إنّما یَجِیءُ الفَرَجُ عَلی الیَأْسِ و قَد کانَ الَّذِینَ مِن قَبلِکُم أصبَرَ مِنکُم ... . ما لَکُم لا تَمْلِکُونَ أنفُسَکُم و تَصبِرُونَ حَتّی یَجِیءَ اللّه ُ _ تَبارَکَ و تَعالی _ بالَّذی تُریدُون ؟ إنَّ هذا الأمرَ لَیسَ یَجیءُ عَلی ما تُریِدُ النَّاسُ ، إنَّما هو أمرُ اللّه ِ _ تَبارکَ وتعالی _ و قَضاؤُهُ و الصَبرُ و إنَّما یُعَجِّلُ مَن یَخافُ الفَوتَ ... . »(1)

از بزنطی روایت شده که گفت : به امام رضا صلوات اللّه علیه عرض کردم :

فدای شما گردم ! اصحاب ما از شهاب روایت می کنند که او از جدّ شما (حضرت امام صادق صلوات اللّه علیه) نقل کرده که فرمودند :

« خدا دوری می کند از اینکه کسی را به مدّتی که رسول خدا صلّی اللّه علیه وآله حکومت کردند ، یعنی به مدّت 23 سال ، حکومت دهد . »

ص: 210

امام رضا صلوات اللّه علیه فرمودند :

« اگر امام صادق صلوات اللّه علیه اینچنین فرموده بودند ، مطابق آن واقع می شد . »

به ایشان عرض کردم : فدای شما گردم ! پس شما چه می فرمایید ؟ فرمودند :

« چه نیکوست صبر و چه نیکوست منتظر گشایش بودن ! ... پس بر شما باد به صبر کردن ؛ چرا که گشایش در زمان نا امیدی می آید . کسانی که قبل از شما بودند صابرتر از شما بودند ... . شما را چه شده که بر خودتان تسلّط ندارید و صبر نمی کنید تا خدا آنچه را که می خواهید برای شما بیاورد ؟ این مسئله (ظهور امام زمان صلوات اللّه علیه) مطابق آنچه مردم می خواهند نمی آید ؛ بلکه امری است مربوط به خدای بلند مرتبه و بزرگ ، حکم اوست و صبر است(1) . فقط کسی عجله می کند که می ترسد فرصت از دست برود ... . »

بنابر این ، صبر کردن و منتظر امر خدا بودن از بهترین اعمال زمان غیبت است . ولی این با دعا و درخواست تعجیل در فرج آن حضرت منافات ندارد ؛ زیرا همان گونه که صبر وظیفه و دستوری است که بر عهده ما قرار گرفته ، دعا کردن در تعجیل فرج نیز دستوری است برای منتظران ؛ و در محلّ خود خواهیم گفت که نهی از عجله نمودن برای ظهور _ که در روایات آمده _ معنایی غیر از دعا کردن برای آن دارد .(2)

همچنین ، در بیانی دیگر ، نتیجه صبر نمودن در زمان غیبت را وارد شدن به بهشت معرفی کرده اند ؛ چنان که ، در روایتی که مکررا ذکر شده ، آمده است :

قالَ أمیرُ المُؤْمِنینِ صلوات اللّه علیه :

« قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلّی اللّه علیه وآله : یا أبَا الحَسَنِ ، حَقِیقٌ علَی اللّه ِ أنْ یُدْخِلَ أهلَ الضَّلالِ الجَنَّةَ !

ص: 211

و إنَّما عَنی بِهذا المُؤْمِنینَ الَّذِینَ قامُوا فِی زَمَنِ الفِتنَةِ علَی الاِْئْتِمامِ بِالإمامِ الخَفِیِ المَکانِ ، المَستُورِ عَنِ الأعیانِ فَهُم ... صابِرُون مُسَلِّمُونَ ... . »(1)

امیرمؤمنان صلوات اللّه علیه فرمودند :

« رسول خدا صلّی اللّه علیه وآله فرمودند : ابوالحسن ، بر خدا سزاوار است که گمراهان را وارد بهشت کند !

منظورشان از این مؤمنان همان کسانی اند که در زمان فتنه (دوران غیبت امام صلوات اللّه علیه) بر پیروی از امامی که محلّ او مخفی و پنهان از دیدگان است استوارند . اینان ... اهل صبر و تسلیم اند ... . »

از این روایت ، به دست می آید که منظور از صبر شکیبایی در برابر بلاها و امتحانهای طاقت فرسای آن دوران پر التهاب است ؛ همان گونه که این مطلب در روایتی که می خوانید تصریح شده :

قالَ أمیرُ المُؤْمِنینَ صلوات اللّه علیه فِی نَهجِ البَلاغَةِ :

« إلزَمُوا الأرضَ و اصبِرُوا علَی البَلاءِ ... . »(2)

امیرالمؤمنین صلوات اللّه علیه در نهج البلاغه فرمودند :

« ملازم زمین باشید (یعنی سر جای خود بنشینید و حرکتی به قصد جلو افتادن زمان ظهور انجام ندهید) و برگرفتاریها صبر کنید . »

این همه دستور به صبر برای خاطر پایدار ماندن پیروان ائمّه صلوات اللّه علیهم در دینشان است ؛ چرا که این پایداری نتیجه همه بلاها و امتحانهایی است که قبل از ظهور حضرت مهدی صلوات اللّه علیه به آن آزمایش می شوند . بنابر این ، خلاصه تمام آنها صبر در دین داری است ؛ چنان که آمده :

عَن أبی إسحاقٍ قالَ : حَدَّثَنِی الثِّقَةُ مِن أصحابِ أمیرِالمُؤْمِنینَ صلوات اللّه علیه أنَّهم سَمِعُوا أمیرَ المُؤمِنینَ صلوات اللّه علیه یَقولُ فی خُطبَةٍ لَه :

ص: 212

« اَللّهُمَّ و إنِّی لاَءعْلَمُ أنَّ العِلمَ لا یأْرِزُ کُلُّه و لا یَنْقَطِعُ مَوادُّه و أنَّکَ لا تُخَلِّی أرضَکَ مِن حُجَّةٍ لَکَ علی خَلقِکَ؛ ظاهِرٌ لَیسَ بِمُطاعٍ أو خائِفٌ مَغمُورٌ کَیلا تَبطُلَ حُجَّتُکَ و لایُضَلَّ أولیائُکَ بَعدَ إذْ هَدَیْتَهُم ، بل أینَ هُم و کَم؟

أُولئِک الأَقَلُّونَ عَدَدا و الأعظمُونَ عِندَ اللّه ِ _ جَلَّ ذِکرُه _ قَدرَا ، المُتَّبِعُونَ لِقادَةِ الدِّینِ الأئِمَّةِ الهادِینَ، الَّذِینَ یَتَأَدَّب_ُونَ بِآدابِهِم و یَنهَجُونَ نَهْجَهُم . فَعِندَ ذلِک یَهجُمُ بِهمُ العِلمُ علی حَقیقةِ الإیمانِ فَتَستَجِیبَ أروَاحُهُم لِقادَةِ العِلمِ و یَستَلِینُونَ مِن حَدِیثِهِم مَا استَوعَرَ علی غَیرِهم و یأْنِسُونَ بمَا استَوحَشَ مِنه المُکَذِّبُونَ و أباه المُسرِفُونَ .

أُولئِکَ أتباعُ العُلماءِ ، صَحِبُوا أهلَ الدُّنیا بِطاعَةِ اللّه ِ تَبارَکَ و تَعالی و أولیائِه و دانُوا بالتَّقِیَّةِ عَن دِینِهِم و الخَوفِ مِن عَدُوِّهم؛ فأرواحُهُم مُعَلَّقَةٌ بالْمَحَلِّ الأعلی . فَعُلَمائُهم و أتباعُهم خُرْسٌ صَمْتٌ فی دَولَةِ الباطِلِ ، مُنتَظِرُونَ لِدَولَةِ الحَقِّ و سَیُحِقَّ اللّه ُ الحَقَّ بِکَلِماتِهِ و یَمْحَقَ الباطِلَ .

ها ،ها! طُوبی لَهُم علی صَبرِهِم علی دِینِهِم فی حالِ هُدنَتِهم و یا شَوقاه إلی رُؤْیَتِهم فی حالِ ظُهُورِ دَولَتِهِم ! وسَیَجمَعُنا اللّه ُ و إیّاهُم فی جَنّاتِ عَدنٍ و مَن صَلَحَ مِن آبائِهِم و أزوَاجِهِم و ذُرِّیّاتِهم . »(1)

از ابو إسحاق روایت شده که گفت : جمعی از موثّقان اصحاب أمیرالمؤمنین صلوات اللّه علیه برایم نقل کردند که آن حضرت در خطبه ای می فرمودند :

« خدایا ، من می دانم که علم به کلّی جمع نخواهد شد و مایه هایش از بین نخواهد رفت و تو زمین را از حجّتت بر بندگان خالی نمی گذاری _ چه آن حجّت آشکار باشد و از او اطاعت نکنند و چه پنهان و ترسان باشد _ تا اینکه دلیلت باطل نگردد و دوستان تو ، بعد از اینکه هدایتشان کردی ، به گمراهی نیفتند . ولی این دوستانت کجایند و چند نفرند ؟

اینان از نظر تعداد ، کم و از نظر ارزش ، در نزد خدایی که یاد او بلند است ، بزرگ اند . ایشان همان کسانی اند که پیشوایان دین و امامان هدایتگر را پیروی کرده و به عادات و روشهای آنان تأسی جسته و رهرو آنهایند . این گونه است که

ص: 213

علم با وجود ایمان حقیقی به آنان افاضه می شود و روانهایشان ندای پیشوایان دانش را اجابت می کند و کلامشان را ، که دیگران سخت می شمارند ، نرم می دانند و به آنچه تکذیب کنندگان از آن وحشت دارند و اسراف کنندگان از آن دوری می کنند الفت می گیرند .

اینان پیروان علمایند و به جهت اطاعت خدای بلند مرتبه و بزرگ و جانشینانش ، با اهل دنیا معاشرت می کنند و به خاطر حفظ دینشان و ترس از دشمنانشان ، تقیّه را آیین خود ساخته اند . روح ایشان مربوط به مقام بالاست . علما و پیروانشان در زمان حکومت باطل کر ولال اند (چیزی نمی شنوند و خاموشی اختیار می کنند) و حکومت حق را انتظار می کشند . خدا نیز با کلمات خود حق را ثابت و باطل را مضمحل خواهد فرمود .

های ،های ! خوشا به حال آنان به خاطر صبری که بر حفظ دینشان در زمان آرامش و سازش (زمان قبل از ظهور حضرت مهدی صلوات اللّه علیه) دارند . چقدر مشتاقم به دیدارشان ، در زمان آشکار شدن حکومتشان ! خداوند ما و ایشان و پدران و همسران و فرزندان نیکوکارشان را در بهشت برین جمع خواهد فرمود . »

ملاحظه می فرمایید که چطور استقامت شیعیان واقعی در دین داری دل امیرالمؤمنین صلوات اللّه علیه را خنک می کند ، تا آنجا که به دیدار آنان در زمان ظهور حضرت مهدی صلوات اللّه علیه اظهار اشتیاق می فرمایند .

خداوندا ، تو را به جان پاک امیرالمؤمنین صلوات اللّه علیه سوگند می دهیم که استقامت در دینت در زمان غیبت امام زمانمان صلوات اللّه علیه را به ما عطا فرمایی و ما را نیز مشمول کلام آخر امیرالمؤمنین در این حدیث شریف قرار دهی و در کنار آن بزرگوار ، در بهشت جاویدان ، ساکنمان نمایی ؛ بفضلک و کرمک !

در روایتی دیگر ، از این صبر به « صبر در برابر آزارها و تکذیب ها » تعبیر شده ، آنجا که آمده است :

عَن عَبدِالرّحمانِ بنِ سَلیطٍ قالَ : قالَ الحسینُ بنُ عَلیِّ بن أبی طالبٍ صلوات اللّه علیه :

« مِنَّا اثْنا عَشَرَ مَهدِیّاً : أوَّلُهُم أمیرُ المُؤمِنینَ عَلِیُّ بنُ أبی طالبٍ صلوات اللّه علیه

ص: 214

وآخِرُهُم التّاسِعُ مِن وُلدِی وهو القائِمُ بالحَقِّ ؛ یُحیِی اللّه ُ بهِ الأرضَ بَعدَ مَوتِها ویُظهِرُ به دینَ الحَقِّ علی الدِّینِ کُلِّه ولو کَرِهَ المُشْرِکُونَ . لَه غَیبَةٌ یَرتَدُّ فیها أقوامٌ ویَثبُتُ فیها علَی الدِّینِ آخَرُونَ ، فَیُؤْذَونَ ویُقالُ لَهم : «مَتی هَذَا الْوَعْدُ إِن کُنتُمْ صَادِقِینَ»(1) ؟

أما ؛ إنَّ الصّابِرَ فی غَیبَتِه علَی الأذی والتَّکذیبِ بِمَنزِلَةِ المُجاهِدِ بالسَّیفِ بَینَ یَدَی رسُولِ اللّه ِ صلّی اللّه علیه وآله . »(2)

از عبدالرحمان بن سلیط روایت شده است که گفت : حضرت امام حسین صلوات اللّه علیه فرمودند :

« از بین ما خاندان ، دوازده هدایتگر است : اوّلین آنان امیرالمؤمنین علیّ بن ابی طالب صلوات اللّه علیه و آخرین آنها نهمین از فرزندان من است . او همان کسی است که مطابق با حقیقت قیام می کند .

خدا به وسیله او زمین را بعد از مُردنش زنده می کند و دین واقعی را بر همه ادیان چیره می کند ؛ اگر چه مشرکان آن را ناپسند بدارند .

او غیبتی دارد که گروهی در آن از دین بر می گردند و عدّه ای نیز به اعتقادات خود پای بند می مانند . پس اینان مورد اذیّت واقع می شوند و به آنها گفته می شود : «اگر شما راست می گویید ، این وعده چه زمانی است » ؟

آگاه باشید ؛ کسی که در زمان غیبت او بر آزارها و تکذیب ها صبر نماید به مانند کسی است که با شمشیر ، پیشاپیش رسول خدا صلّی اللّه علیه وآله ، مجاهده کرده باشد . »

در دعای زمان غیبت نیز از خدا چنین می خواهیم :

« اَللّهمّ ، ... فَصَبِّرنِی علی ذلکَ حتّی لا أُحِبَّ تَعجِیلَ ما أخَّرتَ ولا تأْخیرَ ما عَجَّلتَ ... . »

ص: 215

خداوندا ، ... پس مرا بر این (استواری در دینت و اطاعت از ولیّت و بر امتحانهای زمان غیبت) خویشتن داری عطا فرما تا اینکه جلو افتادن آنچه را تو به تأخیرش می اندازی و عقب افتادن آنچه را تو شتاب می دهی دوست نداشته باشم ... . »

ص: 216

ظَهَرَ عِندَ بَیتِ اللّه ِ فَاتَّبِعُوه ، فَإنَّ الحَقَّ مَعَه و فیه و هُو قَولُ اللّه ِ _ عَزَّ وَجَلَّ : «إنْ نَشَأْ نُنَزِّلْ عَلیهم مِنَ السَّماءِ آیَةً فَظَلَّتْ أَعناقُهم لَها خاضِعینَ »(1) . »(2)

از حسین بن خالد نقل شده است که گفت : حضرت علیّ بن موسی الرّضا صلوات اللّه علیه فرمودند : « کسی که پرهیزکار نباشد دین ندارد و کسی که تقیّه نداشته باشد ایمان ندارد . گرامی ترین شما ، نزد خدای عزیز و بلند مرتبه ، کسی است که بیشتر به موارد تقیّه عمل کند . »

به ایشان عرض شد : یا ابن رسول اللّه ، تا چه زمان باید به تقیّه عمل کرد ؟ فرمودند : « تا روز وقت معلوم که روز خروج قائم ما اهل بیت است . پس کسی که قبل از ظهور آن حضرت ترک تقیّه کند از ما اهل بیت نیست . »

به آن حضرت گفته شد : یا ابن رسول اللّه ، قیام کننده از شما خاندان کیست ؟ فرمودند :

« او چهارمین از فرزندان من و پسر سرور کنیزان عالم است . خدا به وسیله او زمین را از هر بدی پاک و از هر ستمی منزّه می کند . او همانی است که مردم در ولادتش شک می کنند و قبل از قیامش دارای غیبتی است . زمانی که ظهور کند ، زمین از نورش (یا : از نور پروردگارِ زمین) روشن می شود و ترازوی عدالت را در میان مردم قرار می دهد ؛ بنابر این ، هیچ کس دیگری را ستم نمی کند .

او همان کسی است که زمین برای او پیچیده می شود (می تواند طیّ الارض کند) و سایه ندارد ؛ همو که ندا کننده ای از آسمان به سوی او دعوت می کند ، به طوری که همه اهل زمین آن را می شنوند .

آن منادی می گوید: آگاه باشید ! حجّت خدا در محلّ خانه خدا آشکار گردیده؛ پس ، از او تبعیّت کنید که حق در او و همراه اوست . این است کلام خدای

ص: 218

بلند مرتبه و عزیز : «اگر بخواهیم ، از آسمان برای آنها علامتی می فرستیم ؛ پس گردنهایشان از روی فروتنی ، در برابر آن علامت ، پایین می افتد» . »

نکته شایان توجّه در حدیث فوق این است که تقیّه از مادّه « وقی ، یقی » و با « تقوی » هم خانواده است . معنی آن خویشتن داری است و جایی به کار می رود که انسان واقعیّتی یا عقیده ای را از کسی مخفی نگه می دارد .

بحث تقیّه در مکتب اهل بیت صلوات اللّه علیهم چنان اهمّیّتی دارد که از ضروریّات مذهب شمرده شده و در این روایت نیز ترک کننده آن را بی ایمان معرفی کرده اند . از این جهت ، تقابل دو کلمه « ورع » و « تقیّه » بسیار جالب توجّه است ؛ چرا که امام رضا صلوات اللّه علیه ورع را مربوط به دین دانسته اند و کسی را که پرهیزکاری نداشته باشد بی دین معرفی کرده اند . اگر پرهیز از محرّمات و شبهات _ که انجام آنها انسان را ناخودآگاه به حرام مبتلا می کند(1) _ در انسان نباشد ، اصل دین متزلزل خواهد شد . این مطلب در همه مذاهب اسلام چه مذهب بر حقّ شیعه اثنا عشری و چه مذاهب دیگر ، به عنوان یک اصل ، مورد پذیرش و قبول واقع شده است .

امّا در مقابل ، تقیّه را مربوط به ایمان دانسته اند و کسی را که ترک تقیّه کند بی ایمان معرفی کرده اند ؛ زیرا مؤمن ، با تقیّه ، مذهب حق را از نا اهلان پوشیده می دارد و جان خود و شیعیان را در معرض هلاک قرار نمی دهد .

بعد از رحلت پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه وآله ، آنان که از پیروی امیرالمؤمنین و اولاد طاهرینشان صلوات اللّه علیهم دست برنداشتند مورد اذیّت و آزار دشمنان واقع شدند ؛ تاجایی که بسیاری از شیعیان به جرم دوستی خاندان پیامبر شهید شدند . حتّی بعضی از خلفای جور از کنار هم قرار دادن سرهای این بزرگواران کاخهایی ساختند ؛ مثل منصور دوانیقی که با کشتن سادات حسنی و پُشته کردن آنان ، قصر حمراء را ساخت .

از این جهت ، حضرات معصومین صلوات اللّه علیهم به شیعیان و دوستانشان دستور اکید داده اند که تا می توانید ، جان خود و یارانتان را حفظ کنید . خودشان نیز ، با عمل به

ص: 219

تقیّه ، محافظ جان شیعیان بودند ؛ تا آنجا که راوی می گوید :

عَن عُبَیدِ اللّه ِ بنِ زُرارَةَ ، عَن أبی عَبدِاللّه ِ صلوات اللّه علیه قالَ :

« ما سَمِعتَ مِنِّی یَشبَهُ قَولَ النّاسِ فِیه التَّقِیَّةُ و ما سَمِعتَ مِنِّی لا یَشبَهُ قَولَ النّاسِ فَلا تَقِیَّةَ فِیه . »(1)

از عبداللّه بن زراره روایت شده ، از حضرت صادق صلوات اللّه علیه که آن حضرت فرمودند :

« آنچه از من می شنوی که با نظرات عامّه مردم (سنّی ها) مشابه است ، تقیّه در آن است و آنچه از من می شنوی که به فتوای آنها شباهتی ندارد ، تقیّه در آن نیست . »

نیز ، در جایی دیگر فرموده اند :

عَن أبی عُبیدَةَ ، عَن أبی جَعفَرٍ صلوات اللّه علیه قالَ : قَالَ لِی :

« یا زِیادُ، ما تَقُولُ لَو أفتِینا رَجُلاً مِمَّن یَتَوَلاّنا بِشَیءٍ مِنَ التَّقِیَّةِ ؟ »

قالَ : قُلتُ لَه : أنتَ أعلَمُ ، جُعِلتُ فِداکَ ! قالَ :

« إنْ أخَذَ به فَهُو خَیرٌ لَه و أعظَمُ أجرا . »(2)

از ابو عبیده روایت شده که گفت : حضرت باقر صلوات اللّه علیه به من فرمودند :

« زیاد ، اگر ما به مردی که از شیعیان ماست فتوایی از روی تقیّه بدهیم ، تو آن را چطور می بینی ؟ »

می گوید : به ایشان عرض کردم : شما داناترید ؛ فدای شما گردم ! فرمودند :

« اگر آن شیعه این (فتوای مبتنی بر تقیّه) را عمل کند ، برای او بهتر و پاداش او بزرگ تر خواهد بود . »

همچنین، در دسته ای دیگر از روایات ، تقیّه را آیین خودشان معرفی کرده اند ؛ مثل این روایت :

عَن مُعَمَّرِ بنِ خَلاّدٍ قالَ : سَأَلتُ أبا الحَسَنِ صلوات اللّه علیه عَنِ القِیامِ لِلوُلاةِ . فَقالَ :

ص: 220

« قالَ أبوجَعفَرٍ صلوات اللّه علیه : التَّقِیَّةُ مِن دِینی و دِینِ آبائِی و لا إیمانَ لِمَن لا تَقِیَّةَ لَه . »(1)

از معمّر بن خلاّد نقل شده که گفت : از امام کاظم صلوات اللّه علیه در مورد به پا خواستن در مقابل والیان (حاکمانِ جور) پرسیدم . فرمودند :

« امام باقر صلوات اللّه علیه فرمودند : تقیّه از دین من و دین پدران من است و کسی که تقیّه را رعایت نکند ایمان ندارد . »

ببینید چطور هم خود آن بزرگواران به تقیّه عمل می کرده اند و هم پیروانشان را ترغیب می کردند که در غیر دولت حق (قبل از ظهور حضرت مهدی صلوات اللّه علیه) به احکام مبتنی بر تقیّه عمل کنند و می فرمودند که این نحوه رفتار برای حفظ جان ما و شما نافع تر است ؛ چنان که آمده :

عَن زُرَارَةَ ، عَن أبی جَعفَرٍ صلوات اللّه علیه قالَ : سَأَلتُه عَن مَسأَلَةٍ فَأجابَنِی . قالَ : ثُمَّ جاءَ رَجُلٌ ، فَسَأَلَه عَنها ، فَأَجابَه بِخلافِ ما أَجابَنِی . ثُمَّ جاءَ رَجُلٌ آخَرُ ، فَأجابَه بِخلافِ ما أجابَنِی و أجابَ صاحِبی . فَلَمَّا خَرَجَ الرَّجُلانِ قُلتُ : یا ابنَ رَسُولِ اللّه ِ، رَجُلانِ مِن أهلِ العِراقِ مِن شِیعَتِکَ قَدِما یَسألانِ فَأجَبْتَ کُلَّ واحِدٍ منهما بِغَیرِ ما أجَبْتَ به الآخَرَ . قالَ : فَقالَ :

« یا زُرارَةُ، إنَّ هذا خَیرٌ لَنا و أبقی لَنا و لَکُم و لَوِ اجتَمَعْتُم عَلی أمرٍ واحدٍ لَقَصَدَکُم النّاسُ و لَکانَ أقَلَّ لِبَقائِنا و بَقائِکُم . »

قالَ : فَقُلتُ لاِءبی عَبدِاللّه ِ صلوات اللّه علیه : شِیعَتُکُم لَو حَمَلْتُمُوهُم علَی الأَسِنَّةِ أو علَی النّارِ لَمَضَوا و هُم یَخرُجُونَ مِن عِندِکُم مُختَلِفِینَ .

قالَ : فَسَکَتَ ، فَأعَدْتُ علیه ثَلاثَ مَرّاتٍ ، فأجابَنِی بِمِثلِ جَوابِ أبِیه .(2)

از زراره نقل شده است که گفت : از حضرت امام باقر صلوات اللّه علیه در مورد مسئله ای سؤال کردم و ایشان پاسخ فرمودند .

ص: 221

زراره می گوید : پس از آن ، مردی آمد و همان مسئله را از ایشان سؤال کرد و ایشان پاسخی فرمودند غیر از آنچه به من فرموده بودند .

سپس مرد دیگری آمد [و همان مسئله را پرسید] و حضرت پاسخی غیر از آن دو پاسخ قبلی به او دادند . وقتی که هر دو مرد (از مجلس) خارج شدند ، به ایشان عرض کردم :

یا ابن رسول اللّه ، دو مرد از شیعیان عراقی تان خدمت شما رسیده از یک مسئله سؤال کردند ؛ شما به هر کدام جوابی غیر از دیگری دادید !

زراره می گوید : فرمودند :

« زراره ، این کار برای ما بهتر است و دوام بیشتر ما و شما را در بر دارد . اگر شما بر یک نظریّه هم داستان باشید ، مخالفان، شما را اذیّت می کنند و بقای ما و شما کم می شود . »

او می گوید : به حضرت صادق صلوات اللّه علیه (که بعدا خدمتشان شرفیاب شدم) عرض کردم : اگر به شیعیانتان دستور بدهید بر سر نیزه ها بروند یا در آتش بروند ، می پذیرند و انجام می دهند ؛ ولی آنان از نزد شما با اختلاف (در جواب) بیرون می روند .

می گوید : ایشان ساکت شدند . من سه مرتبه صحبتم را تکرار کردم و آن حضرت نیز همان جواب پدرشان را به من فرمودند .

آن حضرات ، با این رفتار ، جان دوستان و نزدیکانشان را از گزندها دور کردند تا اینکه مبادا این تعداد کم از دوستانشان نیز به دست سلاطین جور کشته شوند . گاهی مجبور بودند ، در جمعی که بعضی از مخالفین حضور داشتند ، از نزدیک ترین دوستانشان نیز بدگویی کنند ؛ تا اینکه آن جاسوسها خبری برای سعایت نداشته باشند . پسر زراره می گوید :

عَن عَبدِاللّه ِ بنِ زُرارةَ قالَ : قالَ لِی أبُوعَبدِاللّه صلوات اللّه علیه :

« اِقرَءْ مِنِّی عَلی والِدِکَ السَّلامَ وقُلْ لَه : إنِّی أُعِیبُکَ دِفاعا مِنِّی عَنکَ . فإنَّ النّاسَ والعَدُوَّ یُسارِعُونَ اِلی کُلِّ مَن قَرَّبْناه وحَمَدْنا مَکانَه لاِءدخالِ الأَذی فِیمَن نُحِبُّه

ص: 222

ونُقَرِّبُه ویَذُمُّونَه لِمَحَبَّتِنا لَه و قُربِه ودُنُوِّه مِنّا ویَرَونَ إدخالَ الأذی عَلیه وقَتلَه ویَحمَدُونَ کُلَّ مَن عَیَّبناه نَحنُ وإنْ یُحمَدْ أمرُه . فإنَّما أُعیبُکَ لاِءَنَّکَ رَجُلٌ اشْتَهَرْتَ بِنا و بمَیْلِکَ إلینا و أنتَ فِی ذلِکَ مَذمُومٌ عِندَ النّاسِ غَیرُ مَحمُودِ الأثَرِ بِمَودَّتِکَ لَنا ولِمَیلِکَ إلینا . فأحْبَبْتُ أنْ أُعِیبَکَ لِیَحمَدوُا أمرَکَ فِی الدِّینِ بِعَیبِکَ و نَقْصِکَ و یَکُونُ بِذلِکَ مِنّا دَفعُ شَرِّهم عَنکَ . یَقُولُ اللّه ُ _ عَزَّوَجَلَّ : «أمَّا السَّفِینَةُ فکانَتْ لِمساکِینَ یَعمَلُونَ فی البَحرِ فأرَدْتُ أنْ أَعِیبَها و کانَ وَرائَهم مَلِکٌ یأْخُذُ کُلَّ سَفِینَةٍ غَصْباً»(1) .

هذا التَّنْزِیلُ مِن عِندِاللّه ِ : صالِحَةٍ . لا واللّه ِ ، ما عابَها إلاّ لِکَی تَسْلِمَ مِنَ المَلِکِ و لا تَعطِبَ علی یَدَیه و لَقَد کانَتْ صالِحةً لَیسَ لِلعَیبِ فِیها مَساغٌ والحَمدُ لِلّهِ .

فَافْهَم المَثَلَ _ یَرْحَمُکَ اللّه ُ _ فإنَّکَ واللّه ِ أَحَبُّ النّاسِ إلیَ و أَحَبُّ أصحابِ أبی صلوات اللّه علیه حَیّا و مَیِّتا ، فإنَّکَ أَفضَلُ سُفُنِ ذلِکَ البَحرِ القَمقَامِ الزّاخِرِ وإنَّ مِن وَرائِکَ مَلِکَا ظَلُوما غَصُوبا یَرقُبُ عُبُورَ کُلِّ سَفِینةٍ صالِحَةٍ تَرِدُ مِن بَحرِ الهُدی لِیَأْخُذَها غَصْبا ؛ ثُمَّ یَغصِبَها وأهلَها ورَحمَةُ اللّه ِ عَلَیکَ حَیّا و رَحمَتُه ورِضوانُه عَلَیکَ مَیِّتا .

ولَقَد أدّی إلیَ ابناکَ الحَسَنُ و الحُسَینُ رسالَتَکَ ؛ أحاطَهُما اللّه ُ و کَلأَهُما ورَعاهُما و حَفِظَهُما بِصَلاحِ أبِیهِما کَما حَفِظَ الغلامَینِ .

فلا یَضِیقَنَّ صدَرُکَ مِن الَّذِی أمَرَکَ أبِی صلوات اللّه علیه و أَمَرتُکَ به و أتَاکَ أبُو بَصیرٍ بِخِلافِ الَّذی أمَرْناکَ بِه . فَلا واللّه ِ، ما أمَرْناکَ ولا أمَرْناه إلاّ بأمرٍ وَسَعَنا و وَسَعَکُم الأَخذُ بِه ، ولِکُلِّ ذلِکَ عَندَنا تَصارِیفُ ومَعانٍ تُوافِقُ الحَقَّ و لَو أُذِنَ لَنا لَعَلِمْتُم أنَّ الحَقَّ فِی الَّذِی أمَرْناکُم .

فَرُدُّوا إلینا الأمرَ و سَلِّمُوا لَنا و اصبِرُوا لاِءحکامِنا و ارضَوا بِنا والَّذِی فَرَّقَ بَینَکُم فَهُو راعِیکُم الَّذِی استَرعاه اللّه ُ خَلْقَه وهو أعرَفُ بِمَصلِحَةِ غَنَمِه فی فَسادِ أمرِها . فإنْ شاءَ فَرَّقَ بَینَها لِتَسْلِمَ ، ثُمَّ یَجمَعُ بَینها لِیَأْمَنَ مِن فَسادِها و خَوفِ عَدُوِّها فی آثارِ ما یَأْذَنُ اللّه ُ و یَأْتِیها بالأَمنِ مِن مَأْمَنِه و الفَرَجِ مِن عِندِه .

ص: 223

عَلَیْکُم بالتَّسلِیمِ و الرَّدِّ إلینا و انتِظارِ أمرِنا وأمرِکم وفَرَجِنا وفَرَجِکُم . فَلو قَد قَامَ قائِمُنا _ عَجَّلَ اللّه ُ فَرَجَه _ و تَکَلَّمَ بِتَکَلُّمِنا ، ثُمَّ استَأْنَفَ بِکُم تَعلِیمَ القُرآنِ و شَرایِعَ الدِّینِ والأحکامَ و الفرائِضَ کما أنزَلَ اللّه ُ علی مُحَمَّدٍ صلّی اللّه علیه وآله لاَءَنکَرَ أَهلُ التَّصابُرِ فِیکُم ذلِکَ الیَومَ إنکارَا شَدِیدا ، ثُمَّ لَم تَستَقِیموا علی دِینِ اللّه ِ و طَرِیقَتِه إلاّ مِن تَحتِ حَدِّ السَّیفِ فَوقَ رِقابِکُم .

إنَّ النّاسَ بَعدَ نَبِیِ اللّه ِ صلّی اللّه علیه وآله رَکِبَ اللّه ُ بِه سُنَّةَ مَن کانَ قَبلَکُم فَغَیَّرُوا و بَدَّلُوا و حَرَّفُوا و زادُوا فی دِینِ اللّه ِ و نَقَصُوا مِنه ، فما مِن شَیءٍ علیه النّاسُ الیَومَ إلاّ و هُو مُحَرَّفٌ عَمّا نَزَلَ به الوَحیُ مِن عِندِاللّه ِ . فأجِب _ یَرحَمُکَ اللّه ُ _ مِن حَیثُ تُرعی حَتّی یَأْتِیَ مَن یَستَأْنِفَ بِکُم دَینَ اللّه ِ استِئْنافا ... . »(1)

از عبداللّه ، پسر زراره ، نقل شده است که گفت : امام صادق صلوات اللّه علیه به من فرمودند :

« از طرف من ، به پدرت سلام برسان و به او بگو : من عیب گویی تو کردم ، به خاطر دفاع از تو ؛ چرا که مخالفان و دشمن ، هر کسی که ما او را به خود نزدیک و منزلت او را ستایش کرده باشیم ، به سراغش می روند تا هر که را ما دوست داریم و به خود نزدیک کرده ایم آزار رسانند . او را ، به خاطر دوستی ما و نزدیکی اش به ما ، مذمّت می کنند و به آزار و قتل او دست می زنند . آنان هر کسی را که ما از او بدگویی کرده باشیم ، اگر چه در واقع مورد ستایش باشد ، گرامی می دارند .

من فقط به خاطر اینکه تو مردی هستی که به ما و به گرایش به سمت ما مشهوری ، عیب جویی تو کردم . چون تو ، به خاطر این شهرت ، در پیش مخالفین سرزنش شده ای و به جهت دوستی ات به ما و گرایشت به سمت ما ستایشی از تو نمی شود ؛ پس دوست داشتم که تو را معیوب نشان دهم تا به خاطر این عیب و نقصت ، تلاشت در دین را گرامی بدارند و این کار از طرف ما دفع شرّ آنها از توست . خدای عزیز و بلند مرتبه می فرماید : «امّا آن کشتی ؛ مال فقرایی است که به وسیله آن در دریا کار می کنند [و زندگی خود را می گذرانند] . من خواستم آن را معیوب کنم ؛

ص: 224

چون پادشاهی در بیرون از دید آنهاست که هر کشتی ای را غصب می کند» .

این آیه ، از طرف خدا ، به صورت سفینة صالحة نازل شده (به معنی اینکه آن پادشاه فقط کشتیهای سالم را غصب می کرد ، نه کشتیهای معیوب را)(1) . به خدا قسم ، حضرت خضر علیه السّلام آن کشتی را فقط به خاطر آنکه از دست پادشاه سالم بماند و از بین نرود معیوب کرد ؛ و آن کشتی سالم بود و عیبی در آن نبود . ستایش فقط مخصوص خداست .

خدا تو را مورد رحمت قرار دهد ! این مَثَل را بفهم ؛ چرا که تو ، به خدا قسم ، محبوب ترین مردم در نزد من و محبوب ترین همراهان پدرم صلوات اللّه علیه در زندگی و بعد از مرگت هستی و تو بهترین کشتیهای این دریای بزرگ و پر آب و موّاج هستی و در پشت دیدِ تو پادشاهی بسیار ظالم و غاصب است که منتظر عبور هر کشتی سالمی است که می خواهد از دریای هدایت بگذرد تا آن را با اهالی اش بگیرد و غصب کند . رحمت خدا در زندگی ات و رحمت و رضایتش بعد از مرگت بر تو باد !

دو پسرت ، حسن و حسین ، نامه تو را به من رساندند . خدا آن دور را در بَر بگیرد و مراقب آنان باشد و حفظشان کند ، به خاطر نیکو بودن پدرشان ؛ همان گونه که (در داستان موسی و خضر علیهما السّلام) آن دو پسر را (به جهت مؤمن بودن پدرشان) حفظ کرد .

سینه ات تنگ نشود (ناراحت نشوی) از آنچه پدرم صلوات اللّه علیه ومن به تو دستور دادیم و ابو بصیر خبری مخالف با آنچه به تو گفته بودیم برایت آورد . به خدا قسم ، ما دستور ندادیم به تو و به ابو بصیر مگر به دستوری که عمل به آن ما و شما را در وسعت قرار می دهد .(2)

برای هر کدام از آن فرمانها ، پیش ما ، محملها و معانی مطابق با حقّ است و اگر اجازه داشتیم ، قطعاً می دانستید که حقیقت در همان چیزی است که به شما دستور

ص: 225

دادیم . پس امر را به ما واگذارید و تسلیم ما باشید و بر حکمهای ما صبر کرده راضی به آن باشید .

آن کسی که بین شما اختلاف می اندازد چوپان شماست که خدا نگه داری مخلوقاتش را به او سپرده و او به مصلحت گوسفندانش در زمان بدحالی شان داناتر است ؛ اگر بخواهد ، برای سالم ماندنشان ، آنان را از یکدیگر جدا می کند و پس از آن (در زمانی دیگر) ، برای نگه داری شان از تباهی و به خاطر ترس از دشمنشان _ وقتی خدا به آن چوپان اجازه داد _ آنان را جمع می کند و به سلامت ، به پناه خدا و گشایش از طرف او بر می گرداند .

بر شما باد به تسلیم بودن در برابر ما و ردّ امور به سوی ما و بر شما باد به انتظار کشیدن برای دولت ما و خودتان و نیز گشایش کار ما و خودتان .

اگر قائم ما _ خدا در فرجش تعجیل نماید _ ظهور کرده و به سخن ما سخن گفته بود ، سپس تعلیم قرآن و دستورهای دین و احکام و واجبات را همان گونه که بر حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نازل شده از نو شروع کرده بود ، حتما در آن روز ، آن کسانی از شما که به سختی صبر کرده بودند شدیدا انکار می کردند و بعد از آن بر دین خدا و راه او مستقیم نمی شدید مگر از زیر تیزی شمشیر که برگردنهایتان نهاده شده بود .

خدا بعد از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم مردم را به امتحانهایی که افرادِ قبل از شما به آن آزموده شدند مبتلا کرد . آنان تغییر دادند و تحریف کردند و دین خدا را کم و زیاد نمودند ، به طوری که امروز هیچ چیزی از آنچه مردم به آن متدیّن اند نیست مگر اینکه نسبت به آنچه خدا آن را وحی کرده بود تحریف شده . پس تو (ای زراره) _ خدا رحمتت کند _ اجابت کن آنچه را به آن خوانده شده ای ، به سمت آنجا که هدایت می شوی (طبق آنچه به خودت دستور داده شده ، به سوی آنجا که هدایت کرده می شوی ، حرکت کن) تا اینکه بیاید کسی که از نو دین خدا را برای شما شروع کند ... . »

به دلیل اینکه این روایت مشتمل بر نکات بسیار جالبی بود ، بیشترِ آن را ذکر کردیم تا با دقت در کلام معصوم صلوات اللّه علیه دیده ها باز شود و معلوم گردد که ما در امر

ص: 226

دین بی صاحب و راهنما نیستیم . آنچه هست این است که ما باید در هر زمانی به وظیفه همان زمان عمل کنیم و در مقابل صاحبان دین ، تسلیم محض باشیم و منتظر گشایش کلّی و ظهور حضرت بقیّة اللّه الأعظم أرواحنا له الفداء بمانیم .

از وظایفی که آن بزرگواران برای زمان قبل از ظهور امام زمان صلوات اللّه علیه بسیار بر آن تأکید کرده اند و روایات متواتر ، بلکه بیش از تواتر ، برای آن رسیده همین وظیفه تقیّه است و فرموده اند که هر چه به زمان ظهور نزدیک تر می شویم ، باید مراقبت بیشتری نسبت به این تکلیف داشته باشیم ؛ چنان که آمده :

عَن مُحَمَّدِ بنِ مُسْلِمٍ ، عَن أبی عَبدِاللّه ِ صلوات اللّه علیه قالَ :

« کُلَّما تَقارَبَ هذا الأمرُ کانَ أشَدَّ لِلتَّقِیَّةِ . »(1)

از محمّد بن مسلم روایت شده که گفت : حضرت صادق صلوات اللّه علیه فرمودند :

« هر چه این امر (ظهور امام مهدی صلوات اللّه علیه) نزدیک تر شود تقیّه شدیدتر می شود . »

از این بالاتر آنکه به واجب بودن این وظیفه در زمان غیبت تصریح کرده اند ، آنجا که آمده :

عَنِ الصّادِقِ صلوات اللّه علیه قَالَ :

« ... التَّقِیَّةُ واجِبَةٌ لا یَجُوزُ تَرْکُها إلی أنْ یَخْرُجَ القائِمُ صلوات اللّه علیه . فَمَن تَرَکَها فَقَد دَخَلَ فی نَهیِ اللّه ِ _ عَزَّو جَلَّ _ و نَهیِ رَسُولِ اللّه ِ صلّی اللّه علیه وآله والأئِمَّةِ صلوات اللّه علیهم . »(2)

از امام صادق صلوات اللّه علیه روایت شده است که فرمودند :

« ... تقیّه واجب است و جایز نیست ترک آن تا وقتی که قائم صلوات اللّه علیه ظهور کند . بنابر این ، کسی که ترک تقیّه نماید ، در نهی خدای عزیز و بلند مرتبه و نهی رسول خدا صلّی اللّه علیه وآله و نهی امامان صلوات اللّه علیهم وارد شده است . »

ص: 227

در دسته ای دیگر از روایات ، ترک تقیّه گناهی نابخشودنی دانسته شده ؛ چنان که آمده :

عَنِ الصّادِقِ صلوات اللّه علیه قالَ :

« لَو قُلتُ إنَّ تارِکَ التَّقِیَّةِ کتارِکِ الصَّلوةِ لکُنتُ صادِقا . »(1)

از حضرت صادق صلوات اللّه علیه روایت شده که فرمودند :

« اگر بگویم ترک کننده تقیّه مانند ترک کننده نماز است ، در این سخنم راستگویم » ؛

و چون می دانیم که در روایات ترک کننده نماز کافر معرفی شده ،(2) ترک کننده تقیّه نیز کافر خواهد بود . در روایت دیگری ، آمده است :

عَن أبی مُحَمَّدٍ العَسکَرِیِ صلوات اللّه علیه فِی تَفسِیرِه قالَ : قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلّی اللّه علیه وآله :

« مَن صَلَّی الخَمْسَ کَفَّرَ اللّه ُ عَنه مِن الذُّنُوبِ ما بَینَ کُلِّ صَلوتَینِ . » إلی أنْ قالَ :

« لا تَبقِی عَلیهِ مِنَ الذُّنُوبِ شَیئَا إلاّ المُوبِقاتِ الّتِی هِیَ جَحدُ النُبُوَّةِ أو الإمامَةِ أو ظُلمُ إخوانِه المُؤْمِنینَ أو تَرکُ التَّقِیَّةِ حَتّی یَضُرَّ بِنَفسِه و إخوانِه المُؤْمِنینَ . »(3)

از امام حسن عسکری صلوات اللّه علیه در تفسیر منسوب به ایشان از رسول خدا صلّی اللّه علیه وآله روایت شده که فرمودند :

« هر کسی که پنج نماز واجبش را بخواند ، خدا گناهان ما بین هر دو نمازش را می آمرزد » . تا اینکه فرمودند :

« دیگر هیچ گناهی برای او باقی نمی ماند مگر گناهانی که از نوع انکار نبوّت یا امامت ، یا ستم به برادران ایمانی اش باشد ، یا عمل نکردن به تقیّه باشد؛ چندان که به خودش و به برادران مؤمنش ضرری برسد . »

ص: 228

از طرف دیگر ، تقیّه در حکم یاری کردن امام زمان صلوات اللّه علیه است ، در راه نجاتِ خودمان از فتنه هایی که گریبانگیر آن هستیم . اگر خوب دقت کنیم ، می بینیم که شفقت و رأفت و مهربانی اماممان به ما آن قدر زیاد است که حضرت برای رهایی ما از گرفتاریها از خودمان یاری طلبیده ؛ آن هم به وسیله عمل به این وظایف و به خصوص ، تقیّه کردن از مخالفان . در توقیع مبارک آن حضرت به شیخ بزرگوار مفید رحمه اللّه چنین آمده است :

« إنّا غَیرُ مُهمِلینَ لِمُراعاتِکُم ولا ناسِینَ لِذِکرِکُم ولَولا ذلِکَ لَنَزلَ بِکُم اللاَّءْواءُ واصطَلَکُم الأَعداءُ ، فَاتَّقُوا اللّه َ جَلَّ جَلالُه و ظاهِرُونا علَی انتِیاشِکُم مِن فِتنَةٍ قَد أنافَتْ عَلَیکُم ... اِعتَصِمُوا بالتَّقِیَّةِ مِنْ شَبِّ نارِ الجاهِلِیَّةِ یُحَشِّشُها عُصْبٌ أُمَوِیَّةٌ یُهَوِّلُ بها فِرقَةً مَهدِیَّةً ... . »(1)

« ما رسیدگی به حال شما را مهمل نگذاشته و یاد شما را از خاطر نبرده ایم . اگر غیر از این بود ، سختیها و مصیبتها به شما روی می آورد و دشمنان شما را ریشه کن می کردند . پس تقوای خدایی را پیشه کنید که با شکوه است جلال او و ما را یاری دهید تا از فتنه هایی که به شما روی آورده نجاتتان بخشیم ... . به تقیّه کردن چنگ بزنید در آتش بر افروخته جاهلیّت که گروههای اموی (چه از حیث نسب و چه از حیث مسلک) آن را شعله ور ساخته و گروهی هدایت یافته را به وسیله آن می ترسانند ... . »

به همین جهت است که امیرالمؤمنین صلوات اللّه علیه مشتاق دیدار کسانی شده اند که تقیّه را در زمان غیبت برای حفظ دین خود به کار می برند و به این وسیله ، در دین داری در زمان فتنه ها استقامت می ورزند ؛ چنان که آمده :

عَن أبی إسحاقٍ قالَ : حَدَّثَنِی الثِّقَةُ مِن أصحابِ أمیرِ المؤمنینَ صلوات اللّه علیه أنَّهم سَمِعُوا أمیرَ المُؤمنین یَقُولُ فی خُطبَةٍ لَه :

ص: 229

« ... أُولئِکَ أتباعُ العُلَماءِ ، صَحِبُوا أهلَ الدُّنیا بِطاعَةِ اللّه ِ _ تَبارَکَ و تَعالی _ وأولِیائِه و دانُوا بِالتَّقِیَّةِ عَن دِینِهم و الخَوفِ مِن عَدُوُّهِم ... ها ، ها ! طُوبی لَهُم علی صَبرِهم علی دِینِهِم فی حالِ هُدنَتِهم ویا شَوقاهُ إلی رُؤْیَتِهم فی حالِ ظُهورِ دَولَتِهِم ... ! »(1)

از ابو إسحاق روایت شده که گفت : عدّه ای از موثّقین از اصحاب امیرالمؤمنین صلوات اللّه علیه برایم نقل کردند که شنیده اند آن حضرت در خطبه ای فرموده اند :

« ... اینان پیروان عالمان اند که با اهل دنیا ، به خاطر اطاعت از خدای بلند مرتبه و بزرگ و اطاعت از جانشینان او ، معاشرت می کنند و تقیّه کردن در دینشان و ترس از دشمنانشان را آیین خود قرار داده اند ... . های ، های ! خوشا به حال آنها به خاطر صبری که در زمان قبل از ظهور بر دین داری شان دارند و چقدر مشتاقم به دیدار آنها در زمان ظاهر شدن دولتشان (در زمان ظهور دولت حضرت مهدی صلوات اللّه علیه) ... ! »

آنچه از مجموع این روایات استفاده می شود آن است که تقیّه از تکالیف مهمّی است که امامان معصوم صلوات اللّه علیهم دستور آن را به شیعیان داده اند و فرموده اند : تا زمانی که حضرت مهدی صلوات اللّه علیه ظهور نفرموده اند ، باید برای حفظ دین به آن ملتزم باشند . این امر مهم که در زمان امامان گذشته صلوات اللّه علیهم نیز جاری بوده ، با توجّه به شرایط خاصّ زمان غیبت و آزمایشهای دین داری ، در قالب وظیفه ای سنگین تر ، لازم الاجرا خواهد بود .

امّا زمانی که آن وجود نازنین قیام کنند و جهان را از عدل و داد پُر نمایند ، دیگر جایگاهی برای تقیّه از دشمن وجود نخواهد داشت ؛ به طوری که در بعضی از فقرات دعاهای وارد شده ، به جای درخواست از رسیدن به زمان دولت آن امام هُمام ، می خواهیم که خدا ما را از کسانی قرار دهد که به تقیّه کردن احتیاج نداشته باشند . طبق روایات گذشته ، این نیست مگر در زمان پیاده شدن حکومت حقّه الاهیّه ؛ چنان که در دعای زمان غیبت نیز می خوانیم :

ص: 230

« ... أَللّهُمَّ و أحْیِ بِوَلِیِّکَ القُرآنَ و أرِنا نَورَه سَرمَدا لا لَیلَ فِیه و أحیِ به القُلُوبَ المَیِّتَةَ واشفِ به الصُّدُورَ الوَغِرَةَ و اجمَعْ به الأهواءَ المُخْتَلِفَةَ علَی الحَقِّ و أقِمْ به الْحُدُودَ المُعَطَّلَةَ والأحکامَ المُهمَلَةَ حَتّی لا یَبقی حَقٌّ إلاّ ظَهَرَ و لا عَدلٌ إلاّ زَهَرَ و اجعَلْنا یا رَبِّ مِن أعوانِه ومُقَوِّیَّةِ سُلطانِه و المُؤْتَمِرینَ لاِءمرِه و الرّاضِینَ بِفِعلِه و المُسَلِّمینَ لاِءحکامِه و مِمَّن لا حاجَةَ بِه إلَی التَّقِیَّةِ مِن خَلقِکَ ... . »

« ... خداوندا ، به وسیله ولیّت (با ظهورش) قرآن را زنده کن و نور ابدی او را که ظلمت در آن نیست ، به ما بنمایان . به وسیله او ، قلبهای مُرده را زنده کن و سینه های اندوهناک را شفا مرحمت فرما . به سبب او ، آراء مختلف و هواهای متفرّق را بر حقیقت جمع کن . به وسیله او ، حدود الاهی تعطیل شده و حکمهای اهمال شده را اقامه فرما ؛ تا اینکه حقّی باقی نماند مگر اینکه ظاهر شده باشد و همچنین عدالتی باقی نماند مگر اینکه شکوفا شده باشد .

پروردگارا ، (در این هنگام) ما را از یاوران او و از کسانی که سلطنت او را تقویت می کنند و از فرمان بران حکمش و کسانی که به عملش راضی اند و تسلیم حکمهای اویند قرار بده ؛ و ما را از کسانی مقرر فرما که به تقیّه کردن از آفریدگانت احتیاجی نداشته باشند ... . »

البتّه در انتهای بحث ، باید به این نکته توجّه داشت که آنچه باعث شد در این قسمت روایات بیشتری را متذکر شویم آن است که بعضی از متدیّنین فکر می کنند حفظ دین به ترک تقیّه ممکن است و در هر جایی باید درون خود را ابراز کنند ؛ والاّ ، منافق خواهند بود . عامل پدیداری این تصوّر غلط چیزی نیست مگر ناآگاهی نسبت به وظیفه و شرایط زمانی ؛ و این خود از بزرگترین ضربه هایی است که متدیّنین جاهل به دین وارد می آورند .

ولی باید دانست که عبادت مقبول و عمل پذیرفته شده آن عملی است که از روی علم و آگاهی انجام شود . در غیر این صورت ، چه بسا عمل و عبادت مردود برانگیختن غضب هادیان دین و امامان معصوم صلوات اللّه علیهم را نیز ، که غضب آنها به معنای غضب خدا و دوری از رحمت اوست ، شامل شود ؛ چنان که این نکته

ص: 231

در روایت ذیل به وضوح نمایان است :

عَن أبی یَعقُوبٍ یُوسُفِ بنِ مُحَمَّدِ بنِ زِیادٍ و أبی الحَسَنِ عَلِیِ بنِ مُحَمَّدِ بنِ سیّارٍ _ و کانا مِنَ الشِّیعَةِ الإمامِیَّةِ _ قالا : حَدَّثَنا أبُو مُحَمَّدٍ الحَسَنُ بنُ عَلِیٍّ العَسکَرِیُّ صلوات اللّه علیه أنَّه قالَ :

« لَمّا جَعَلَ المأْمُونُ إلی علیِّ بنِ مُوسی الرِّضا صلوات اللّه علیه وِلایَةَ العَهْدِ دَخَلَ عَلیه آذِنُه ، فَقالَ : إنَّ قَومَا بالبابِ یَستَأْذِنُونَ عَلَیکَ ، یَقُولُونَ : نَحنُ مِن شِیعَةِ عَلِیٍّ صلوات اللّه علیه . فَقالَ : أنا مَشغُولٌ ، فَاصْرِفْهُم .

فَصَرَفَهُم إلی أنْ جاؤُوا هکَذا یَقُولُونَ و یَصرِفُهُم شَهرَینِ ، ثُمَّ آیَسُوا مِن الوُصُولِ ، فَقالُوا : قُلْ لِمَولانا : إنّا شِیعَةُ أبِیکَ عَلِیِ بنِ أبی طالِبٍ صلوات اللّه علیه قَد شَمِتَ بِنا أعدائُنا فی حِجابِک لَنا و نَحنُ نَنصَرِفُ عَن هذِه الکَرَّةِ و نَهْرُبُ مِن بِلادِنا خَجِلاً و أنَفَةً مِمّا لَحِقَنا وعَجْزَا عَنِ احتمالِ مَضَضِ ما یَلحَقُنا مِن أعدائِنا .

فقالَ علیُ بنُ مُوسی الرِّضا صلوات اللّه علیه : اِئْذَنْ لَهُم لِیَدْخُلُوا .

فَدَخَلُوا علیه ، فَسَلَّمُوا عَلیه . فَلَم یَرُدَّ عَلَیهم و لَمْ یَأْذَنْ لَهُم بالجُلُوسِ فَبَقَوا قِیاما ، فَقَالُوا : یا ابنَ رَسُولِ اللّه ِ، ما هذا الجَفاءُ العَظیمُ و الاِْستِخفافُ بَعدَ هذا الحِجابُ الصَّعبُ؟ أیُّ باقِیَةٍ تَبقی مِنّا بَعدَ هذا؟ فَقالَ الرِّضا صلوات اللّه علیه :

إقرَؤُوا : «و ما أصابَکُم مِن مُصِیبَةٍ فَبِما کَسَبَتْ أَیدِیکُم و یَعفُو عَن کَثِیرٍ »(1) . واللّه ِ، ما اقْتَدَیْتُ إلاّ بِرَبِّی _ عَزَّوَجَلَّ _ و برَسُولِه و بأمیرِ المُؤمِنینَ و مَن بَعدَه مِن آبائِی الطّاهِرِینَ صلوات اللّه علیهم عَتَبُوا عَلَیکُم ، فَاقتَدَیتُ بِهم .

قالُوا : لِماذا ، یا ابنَ رَسُولِ اللّه ِ؟ قَالَ :

لِدَعواکُم أنَّکُم شِیعَةُ أمیرِالمُؤمِنینَ . وَ یحَکُم إنَّ شِیعَتَه الحَسَنُ و الحُسَینُ صلوات اللّه علیهما و سَلمانُ و أبُوذَرٍ و المِقدادُ و عَمّارُ و مُحَمَّدُ بنُ أبی بکرٍ الَّذِینَ لَمْ یُخالِفُوا شَیئا مِن أوامِرِه و أنتُم فِی أکثَرِ أعمالِکُم لَه مخالِفُونَ و تُقَصِّرُونَ فی أکثَرِ الفرائِضِ و تتهاوَنُونَ بِعَظِیمِ حُقُوقِ إخوانِکُم فی اللّه ِ و تَتَّقُونَ حَیثُ لا تَجِبُ التَّقِیَّةُ و تَتْرُکُونَ

ص: 232

التَّقِیَّةَ حَیثُ لابُدَّ مِن التَّقِیَّةِ .

لَو قُلتُم أنَّکم مَوالِیه و مُحِبُّوهُ و المُوالُونَ لاِءولِیائِه و المُعادُونَ لاِءعدائِه لَمْ أُنْکِرْهُ مِن قَولِکُم و لکِنْ هذِه مَرتَبَةٌ شَرِیفَةٌ ادَّعَیتُمُوها ، إنْ لَم تُصَدِّقُوا قَولَکُم بفِعلِکُم هَلَکتُم إلاّ أنْ تَتَدارَکَکُم رَحمَةُ رَبِّکُم .

قالُوا : یا ابنَ رَسُولِ اللّه، فإذا نَستَغْفِرُ اللّه َ و نَتُوبُ إلیه مِن قَولِنا ، بَل نَقُولُ _ کَما عَلَّمَنا مَولانا : نَحنُ مُحِبُّوکُم و مُحِبُّوا أولیائِکُم و مُعادُوا أعدائِکُم . قالَ الرِّضا صلوات اللّه علیه :

فَمَرحَبا بکُم إخوانی و أهلَ وُدِّی ! اِرتَفِعوا . فما زَالَ یَرفَعُهُم حَتّی ألصَقَهُم بِنَفسِه ، ثُمَّ قالَ لِحاجِبِه : کَمْ مَرَّةٍ حَجَبْ_تَهم ؟ قالَ : سِتِّینَ مَرَّةً . قالَ :

فاخْتَلِفْ إلیهم سِتِّینَ مَرَّةً مُتَوالِیَةً ، فَسَلِّمْ عَلَیهم و اقْرَئْهُم سلامِی ؛ فَقَد مَحَوا ما کانَ مِن ذُن_ُوبِهم بِاسْتِغفارِهم و تَوبَتِهم و استَحَقُّوا الکَرامَةَ لَ_مَحَ_بَّ_تِهِم لَنا و مُوالاتِهم وَ تَفَقَّدْ أُمُورَهم و أُمُورَ عِیالاتِهم ، فأَوسِعْهُم نَفقاتٍ و مَبَرّاتٍ وصِلاتٍ و دَفعِ مَعَرّاتٍ . »(1)

از ابو یعقوب یوسف بن محمّد بن زیاد و ابوالحسن علیّ بن محمّد بن سیّار _ که این دو از شیعیان دوازده امامی بودند _ روایت شده که گفتند : امام حسن عسکری صلوات اللّه علیه به ما فرمودند :

« زمانی که مأمون ولایت عهدی را به امام رضا صلوات اللّه علیه واگذار کرد ، دربان آن حضرت به نزد ایشان آمد و عرض کرد :

گروهی دمِ درب اجازه شرفیابی به محضرتان را می خواهند و می گویند : ما از شیعیان حضرت علی صلوات اللّه علیه هستیم . حضرت فرمودند :

« من کار دارم ؛ آنان را برگردان . »

آنان نیز برگشتند ؛ ولی باز آمدند و همان سخن را تکرار کردند . دو ماه ایشان را اجازه نمی دادند و بر می گرداندند ، تا اینکه دیگر از شرفیابی به محضر آن حضرت

ص: 233

نا امید شدند و گفتند :

به آقای ما بگو : ما از شیعیان پدر شما علیّ بن ابی طالب صلوات اللّه علیه هستیم که به خاطر این دوری شما از ما (و اجازه ندادن به ما) دشمنانمان سرزنشمان می کنند . ما از این رفت و آمدهای پیاپی دست می کشیم و با خجالت و ننگ از آنچه به ما رسیده و ناتوانی از تحمل دردی که از دشمنانمان به ما خواهد رسید به شهرهایمان بر می گردیم .

امام رضا صلوات اللّه علیه فرمودند : « به آنان اجازه بده تا داخل شوند . »

پس به خدمت حضرت شرفیاب شدند و بر ایشان سلام کردند ؛ ولی آن بزرگوار جواب سلام آنها را ندادند و اجازه نشستن هم به ایشان ندادند . بنابر این ، آنان همان طور ایستادند و گفتند :

یا ابن رسول اللّه ، این چه جفای بزرگ و کوچک کردنی است که بعد از آن پرده نشینی سخت بر ما روا می دارید ؟ دیگر چه چیز پاینده ای بعد از این برخورد برای ما باقی خواهد ماند ؟ حضرت رضا صلوات اللّه علیه فرمودند :

بخوانید (آیه شریفه را) : «و آنچه مصیبت به شما می رسد به سبب آن چیزی است که خودتان تحصیل کرده اید و خدا از بیشترِ گناهان در می گذرد» . به خدا قسم ، فقط به پروردگار عزیز و بلند مرتبه ام و رسولش و به امیرمؤمنان و بعد از ایشان به پدران پاکم صلوات اللّه علیهم اقتدا کردم ؛ آنان بر شما درشتی نمودند ، من نیز از ایشان پیروی کردم .

آنان گفتند : برای چه ، یا ابن رسول اللّه ؟! فرمودند :

« به خاطر ادّعایتان که شیعه امیرمؤمنان هستید . ای وای بر شما ! شیعیان ایشان حسن و حسین صلوات اللّه علیهما و سلمان و ابوذر و مقداد و عمّار و محمّد بن ابی بکرند ؛ همانانی که با هیچ یک از دستورهای آن بزرگوار مخالفت نکردند ، در حالی که شما در بیشتر اعمالتان مخالفت ایشان می کنید و در بسیاری از واجبات کوتاهی نموده حقوق بزرگ برادران دینی تان را سبک می شمارید و در مواردی که

ص: 234

واجب نیست تقیّه کنید(1)، تقیّه می کنید و آنجا که حتما باید تقیّه کنید ، آن را ترک می کنید .

اگر بگویید که از کسانی که ولایت امیرمؤمنان را پذیرفته اند و از دوستداران ایشان و از دوستانِ دوستان ایشان هستید و از دشمنانشان بیزارید ، کلام شما را انکار نمی کنم ؛ امّا این (شیعه بودن) مرتبه بالایی است که شما آن را ادّعا می کنید . اگر به وسیله عملتان سخنتان را اثبات نکنید ، هلاک می شوید ؛ مگر آنکه رحمت خدایتان جبرانتان کند .

آنان گفتند : یا ابن رسول اللّه ، پس ما از خدا در مورد کلاممان طلب بخشش کرده به سوی او باز می گردیم و _ همان گونه که اربابمان به ما آموختند _ می گوییم : ما دوستدار شما و دوستدار دوستان شما و بیزاری جوینده از دشمنان شماییم . حضرت رضا صلوات اللّه علیه فرمودند :

پس ، آفرین بر شما برادران من و اهل محبّت من ! بایستید .

پیاپی آنان را از جا بلند می کردند تا به خود چسباندند ، سپس به خادمشان فرمودند :

چند مرتبه آنان را رد کردی ؟ عرض کرد : شصت مرتبه . فرمودند :

شصت مرتبه پیاپی به سوی آنان برو و بر ایشان سلام کن و سلام مرا به آنها برسان که به سبب استغفار و توبه شان گناهانشان پاک شد و به خاطر دوستی شان با ما مستحقّ گرامی داشتن شدند .

کارهای خودشان و خانواده شان را انجام بده و از بخششها و هدایا و اموال و آنچه جبران زیانشان را می کند ، به آنان بده . »

ص: 235

ص: 236

مطلب واقع خواهد شد ؟ » فرمودند :

« بله ، قسم به آن خدایی که محمّد صلّی اللّه علیه وآله را به نبوّت برگزید و ایشان را از بین تمام مخلوقاتش انتخاب کرد ، چنین خواهد شد ؛ امّا بعد از غیبت و سرگردانی ای که در آن زمان هیچ کس بر دینش استوار نخواهد ماند مگر کسانی که اخلاص داشته باشند ... . »

در این روایت ، حضرت صریحا سختی دین داری زمان غیبت حضرت مهدی صلوات اللّه علیه را بیان می فرمایند و حفظ دین را فقط برای گروهی خاص ، که اهل اخلاص از جمله آنهایند ممکن دانسته اند .

امّا به راستی اخلاص چیست که با وجود آن می توان در آن بلاها و امتحانات پیروز شد و سربلند به مقصود رسید ؟ در روایت ، عمل خالص چنین تفسیر شده است :

عَن سُفیانِ بنِ عُیَیْنَةَ ، عَن أبی عَبدِاللّه صلوات اللّه علیه ... قالَ :

« ... والعَمَلُ الخالِصُ الَّذِی لا تُریدُ أنْ یَحمَدَکَ عَلیه أَحَدٌ إلاّ اللّه ُ _ عَزَّوَجَلَّ _ ... . »(1)

از سفیان بن عیینه ، از امام صادق صلوات اللّه علیه روایت شده که ... فرمودند :

« ... عمل خالص آن عملی است که نخواهی برای آن عمل از طرف هیچ کسی غیر خدای عزیز و بلند مرتبه ستایش شوی ... . »

این همان پاک سازی نیّت است در انجام عمل از هر چیزی غیر از خود خدا ، تا جایی که برخی از بزرگان علما حتّی نیّت رسیدن به ثوابهای اُخروی یا دوری از آتش دوزخ را نیز مخالف با اخلاص دانسته اند و اعمالی را که با این نیّت انجام شده باطل می دانند .

امّا در مقابل این قول ، عدّه دیگری از عالمان بزرگوار قایل اند که اینچنین عملی صحیح است ؛ ولی از نظر ارزش ، در مراحل پایین تری از عملی که صرفا برای تقرّب به سوی خدا انجام می شود قرار می گیرد .(2)

البتّه رسیدن به چنین مرحله ای _ که انسان در تمام نیّاتش چیزی جز خدا را در نظر

ص: 238

نگیرد _ کاری است بس دشوار که همان را نیز خود خداوند باید به انسان روزی کند ؛ چنان که آمده :

قالَ النَّبِیُ صلّی اللّه علیه وآله مُخْبِرا عَن جَبرَئِیلَ علیه السّلام ، عَنِ اللّه ِ _ عَزَّوجَلَّ _ أنَّه قالَ :

« الإخلاصُ سِرٌّ مِن أسرارِی ، اِستَودَعْتُه قَلبَ مَنْ أحبَبْتُ مِن عِبادِی . »(1)

پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه وآله از جبرئیل علیه السّلام خبر آوردند که او از خدای بلند مرتبه و عزیز نقل کرده که فرمود :

« اخلاص سرّی از اسرار من است که آن را در قلب هر کدام از بندگانم که دوست دارم قرار می دهم . »

از این روایت معلوم می شود که برای دست یابی به فضیلتِ با عزّتِ اخلاص باید درخواست و توسّل داشت و البتّه این منافاتی با تلاش برای زدودن اغیار از قلب ندارد ؛ چرا که این کوششها اوّلاً لازم است تا خدا ببیند که این بنده در راه رسیدن به خواسته و هدفش از هیچ تلاشی فروگذار نمی کند (گر چه خدا عالم علی الاطلاق است ، وظیفه بنده حرکت است تا خدا نتیجه را در حرکت او قرار دهد) و ثانیا چون خودش وعده داده که : «وَالَّذِینَ جَاهَدُوا فِینَا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنَا»(2) ، البتّه تلاش بنده را بی ثمر نگذاشته اخلاص را به او افاضه می کند .

همان گونه که در بخشهای بعدی خواهیم گفت ، در زمان غیبت حضرت حجّت صلوات اللّه علیه ما موظفیم به تکالیفی که معصومان صلوات اللّه علیهم به ما دستور داده اند اهتمام داشته باشیم ؛ اما ثابت ماندن بر دین حقّ و نتیجه این کوششها چیزی است که خدا باید آن را به بنده اش عنایت کند و این درخواست و توسلی زیاد و قوی را در کنار انجام وظایف می طلبد .(3)

ص: 239

این مهم در روایتی چنین بیان شده است :

عَنْ مَسْعَدَةَ قالَ : کُنتُ عِندَ الصّادِقِ صلوات اللّه علیه إذ أتاهُ شَیْخٌ کَبیرٌ قَدِ انحَنی مُتَّکِئا علی عَصاهُ . فَسَلَّمَ ، فَرَدَّ عَلیه أبُوعَبدِاللّه صلوات اللّه علیه الجَوابَ ، ثُمَّ قَالَ : یا ابنَ رَسُولِ اللّه ِ، ناوِلْنِی یَدَکَ أُقَبِّلُها . فأعَطاهُ یَدَه فَقَبَّلَها ، ثُمَّ بَکی . فَقالَ : أبُوعَبدِاللّه ِ صلوات اللّه علیه :

« ما یُبکِیکَ ، یا شَیخُ؟ » قَالَ :

جُعِلتُ فِداکَ؛ یا ابنَ رَسُولِ اللّه ِ، أقَمتُ علی قائِمِکُم مُنذُ مائَةِ سَنَةٍ ، أَقُولُ : هذا الشَّهرُ وهذِه السَّنَةُ وقَد کَبِرَتْ سِنِّی ودَقَّ عَظمِی و اقتَرَبَ أجَلِی ولا أری فِیکُم ما أُحِبُّ(1) ؛ أراکُم مُقَتَّلِینَ ، مُشَرَّدِینَ و أری عَدُوَّکُم یَطِیروُنَ بالأجنِحَةِ ، فَکَیفَ لا أبکِی ؟

فَدَ مَعَتْ عَینا أبی عَبدِاللّه ِ صلوات اللّه علیه ثُمَّ قَالَ :

« یا شَیخُ، إنْ أبقاکَ اللّه ُ حَتّی تَری قائِمَنا کُنتَ مَعنَا فی السَّنامِ الأعلی و إنْ حَلَّتْ بکَ المَنِیَّةُ جِئْتَ یَومَ القِیامَةِ مَعَ ثَقَلِ مُحَمَّدٍ صلّی اللّه علیه وآله ونَحنُ ثَقَلُهُ ، فَقَد قَالَ صلّی اللّه علیه وآله : إنِّی مُخَلِّفٌ فِیکُم الثَّقَلَینِ ، فَتَمَسَّکُوا بِهما لَنْ تَضِلُّوا : کِتابَ اللّه ِ وعِترَتی أهلَ بَیتی . »

فَقالَ الشَیخُ : لا أُبالِی بَعدَ ما سَمِعتُ هذا الخَبرَ . ثُمَّ قالَ صلوات اللّه علیه :

« یا شَیخُ، اِعلَمْ أنَّ قائِمَنا یَخرُجُ مِن صُلبِ الحَسَنِ و الحَسَنُ یَخرُجُ مِن صُلبِ عَلِیٍّ و عَلِیٌ یَخرُجُ مِن صُلبِ مُحَمَّدٍ و مُحَمَّدٌ یَخرُجُ مِن صُلبِ عَلِیٍّ و عَلِیٌّ یَخرُجُ مِن صُلبِ ابنِی هذا _ و أشارَ إلی مُوسی ، صلوات اللّه علیه و هذا خَرَجَ مِن صُلبِی و نَحنُ اثنا عَشَرَ کُلُّنا مَعصُومُونَ ... . »

ثُمَّ قَالَ صلوات اللّه علیه :

« یا شَیخُ، و اللّه ِ لَو لَم یَبقِ مِنَ الدُّنیا إلاّ یَومٌ واحِدٌ لَطَوَّلَ اللّه ُ _ تَعالی ذِکرُه _ ذلِکَ الیَومَ حَتّی یَخرُجَ قائِمُنا أهلَ البَیتِ . ألا إنّ شِیعَتَنا یَقَعُونَ فی فِتنَةٍ و حَیرَةٍ فی غَیبَتهِ . هُناکَ

ص: 240

یُثَبِّتُ اللّه ُ عَلی هُداهُ ال_مُخلِصِینَ . اَللّهُمَّ أعِنْهُم علی ذلِکَ . »(1)

از مسعده روایت شده است که گفت : خدمت حضرت صادق صلوات اللّه علیه بودم که پیرمردی قد خمیده ، در حالی که تکیه بر عصایش داده بود ، وارد شد و بر آن حضرت سلام کرد .

امام صادق صلوات اللّه علیه نیز جواب سلام او را دادند . پس از آن ، پیرمرد گفت : یا ابن رسول اللّه ، دستتان را به من بدهید تا آن را ببوسم . حضرت نیز دست خود را عنایت فرمودند و او بوسید و بعد از آن ، گریه کرد . حضرت فرمودند :

« چه چیز تو را به گریه در آورده ، پیرمرد ؟ » او گفت :

فدای شما گردم ؛ یا ابن رسول اللّه ، مدّت صد سال است که منتظر قائم شمایم .

می گویم : این ماه می آید ، این سال می آید . سنّم بالا رفته و استخوانهایم ساییده شده و مرگم نزدیک است و این در حالی است که آنچه را دوست می داشتم در مورد شما نمی بینم (یا : آنچه را دوست نمی داشتم در مورد شما می بینم) . شما خاندان را کشته شده و رانده شده می بینم و دشمنتان را نظاره می کنم که با بالهایش پرواز می کند . چگونه گریه نکنم ؟

حضرت صادق صلوات اللّه علیه گریه کردند و فرمودند :

« پیرمرد ، اگر خدا تو را باقی نگاه داشت تا قائم ما را ببینی ، در بالاترین درجات بهشت همراه ما خواهی بود . اگر هم (قبل از آن) مرگ به سراغت آمد ، روز قیامت به همراه ثقل پیامبر صلّی اللّه علیه وآله خواهی بود ؛ و ماییم ثقل ایشان . پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه وآله فرمودند :

من در میان شما دو ثقل (دو چیز سنگین یا دو چیز با ارزش) به جای می گذارم ؛ چنانچه به آن دو چنگ بزنید ، هرگز گمراه نمی شوید . آن دو چیز یکی کتاب خداست و دیگری عترت من که همان خاندان من اند . »

پیرمرد گفت : بعد از شنیدن این خبر ، دیگر ملالی ندارم . پس از آن ، حضرت صلوات اللّه علیه فرمودند :

« پیرمرد ، بدان که قائم ما فرزند حسن و حسن فرزند علی و علی فرزند محمّد و

ص: 241

محمّد فرزند علی و علی فرزند این پسرم _ و به حضرت موسی بن جعفر ، صلوات اللّه علیه ، اشاره فرمودند _ و او نیز فرزند من است . ما دوازده نفریم که همگی معصوم و پاکیم ... . » پس از آن ، فرمودند :

« پیرمرد ، به خدا قسم ، اگر فقط یک روز از عمر دنیا باقی باشد ، خدایی که یاد او بلند است آن قدر آن روز را طولانی می کند تا اینکه قائم ما خاندان ظهور کند .

آگاه باش ؛ شیعیان ما در زمان غیبت او در بلا و سرگردانی واقع می شوند . خدا در آن زمان کسانی را که اخلاص دارند بر هدایت خود باقی می گذارد . خداوندا ، آنان را بر این اخلاص یاری فرما . »

از دعای حضرت در آخر روایت ، به خوبی واضح می شود _ همان طوری که گذشت _ اخلاص به عنایت از طرف خدا نیاز دارد . علاوه بر این ، اگر کسی در جهت اخلاص در زمان غیبت تلاش نماید ، مشمول دعای امام صادق صلوات اللّه علیه خواهد شد و دعای آن بزرگوار نیز به هدف اجابت می رسد . در نتیجه ، چنین شخصی بر هدایت خدا در این زمان سخت باقی خواهد ماند و این بزرگترین سرافرازی برای اهل اخلاص است ؛ رزقنا اللّه بمنّه و کرمه !

در دعای زمان غیبت نیز روزی شدن اخلاص را از طرف خدا چنین درخواست می کنیم :

« اَللّهُمَّ، فَصَلِّ عَلیه و عَلی آبائِه الأئِمَّةِ الطّاهِرِینَ و علی شِیعَتِه المُنْتَجَبِینَ و بَلِّغْهُم مِن آمالِهم ما یَأْمُلُونَ و اجعَل ذلِکَ مِنّا خالِصا مِنْ کُلِّ شَکٍّ و شُبْهَةٍ و رِیاءٍ و سُمَعةٍ حَتّی لا نُریدَ به غَیرَکَ و لا نَطلُبَ به إلاّ وَجَهَکَ ... . »

« خداوندا ، درود بفرست بر امام زمان صلوات اللّه علیه و بر پدران گرامی اش ، امامان پاک ، نیز بر پیروان برگزیده او و به هر امید و آرزویی دارند نایلشان فرما . این دعای ما را از هر شکّ و تردیدی و از هر خود نمایی (که مردم ما را ببینند و یا تعریف ما را بشنوند) پاک و خالص فرما تا آنجا که در آن ، جز تو را اراده نکنیم و به وسیله آن ، جز خشنودی تو را نخواهیم .... . »

ص: 242

به « خرط القتاد » تشبیه شده و آن مَثَلی است که عرب آن را در مواردی به کار می برد که کاری بسیار سخت و تقریبا ناشدنی باشد ؛ چرا که گیاه یا درخت قتاد تیغهایی بسیار تیز مانند سوزن دارد و اگر کسی به آنها دست بکشد ، آسیب شدیدی می بیند .

حال ، حضرت صادق صلوات اللّه علیه حفظ دین در زمان غیبت را تشبیه می کنند به عمل کسی که با دست برهنه تمام تیغهای آن را با یک حرکت از بالا به پایین و یا بالعکس جدا کند ؛ و چون این کار مستلزم تحمّل آسیب شدید و درد طاقت فرسایی است ، گویا مطلقاً ناشدنی است . اما باید توجّه داشت که با همه این احوال ، باز در ادامه روایت ، حضرت می فرمایند : « در زمان غیبت ، بنده باید به دینش چنگ بزند و آن را حفظ کند » و این از امکان حفظ دین در دوران غیبت حکایت دارد . ولی چون این امکان همراه با مشقّت است ، راه آن را تقوا _ که همان خویشتن داری است _ معرفی کرده اند . لذا آن بزرگوار ، قبل از این جمله ، چنین فرموده اند : « باید بنده در زمان غیبت تقوای از خدا داشته باشد » و این به مثابه نشان دادن طریقِ آن امر بسیار مشکل ولی لازم الاجراست .

اما حقیقت تقوا چیست که این قدر در آیات و روایات به آن دستور داده اند ؛ تا جایی که تمام خیرها و خوبیهای دنیوی و اخروی را خداوند در قرآن و همچنین معصومین صلوات اللّه علیهم در روایات در گرو تقوا دانسته اند ؟(1) از جمله ، در روایتی چنین آمده است :

رُوِیَ عَن رَسُولِ اللّه ِ صلّی اللّه علیه وآله أنَّه قَالَ :

« خَصلَةٌ مَن لَزِمَها أطاعَتْهُ الدُّنیا و الآخِرَةُ و رَبِ_حَ الفَوزَ بِالجَنَّةِ . »

قِیلَ : و ما هِیَ ، یا رَسُولَ اللّه ِ ؟ قَالَ :

« التَّقوی؛ مَن أرادَ أنْ یَکُونَ أَعَزَّ النّاسِ فَلْیَتَّقِ اللّه َ _ عَزَّ و جَلَّ . » ثُمَّ تَلا : «وَمَن یَتَّقِ اللّه َ یَجْعَلْ لَه مَخْرَجَا و یَرزُقْهُ مِن حَیثُ لا یَحتَسِبُ »(2) .(3)

ص: 244

از رسول خدا صلّی اللّه علیه وآله روایت شده که فرمودند :

« خویی است که اگر کسی آن را در وجودش داشته باشد ، دنیا و آخرت (آنچه در دنیا و آخرت است) مطیع او خواهد بود و سود او رسیدن به بهشت است . »

گفتند : و آن چیست ، یا رسول اللّه ؟ حضرت فرمودند :

« تقوا . کسی که می خواهد عزیزترینِ مردم باشد ، باید تقوای خدای گرامی و بزرگ را داشته باشد . » سپس تلاوت فرمودند : «هر که تقوای خدا را داشته باشد ، برایش راه برون رفت (از مشکلات) را باز می کند و از جایی که (شخص باتقوا) گمان نمی برد ، روزی اش می دهد» .

همچنین ، آمده است :

رَوی عَبدُاللّه ِ بنُ سَنانٍ عَن أبی عبداللّه صلوات اللّه علیه قَالَ :

« أیُّما مُؤمِنٍ أقبَلَ قُبْلَ ما یُحِبُّ اللّه ُ ، أقبَلَ اللّه ُ عَلیه قُبلَ کُلِّ ما یُحِبُّ و مَنِ اعتَصَمَ باللّه ِ بِتقواهُ عَصَمَهُ اللّه ُ ومَن أقبَلَ اللّه ُ علیهِ و عَصَمه لَمْ یُبالِ لَو سَقَطَتِ السّماءُ عَلَی الأرضِ و إنْ نَزَلَتْ نازِلَةٌ علی أهلِ الأرضِ فَشَمَلَهم بَلِیَّةٌ کانَ فی حِرزِاللّه ِ بالتَّقوی مِن کُلِّ بَلِیَّةٍ ، ألیسَ اللّه ُ _ تَعالی _ یَقُولُ : «إنَّ المُتَّقِینَ فِی مَقامٍ أمینٍ»(1)؟ »(2)

از عبداللّه بن سنان روایت شده ، از امام صادق صلوات اللّه علیه که فرمودند :

« هر مؤمنی که به سوی آنچه خدا دوست دارد روی آورد ، خدا نیز توجّه می کند به سوی او به آنچه دوست دارد ؛ و کسی که به وسیله تقوای خدا به او پناهنده شود ، خدا نیز او را پناه می دهد .

کسی که خدا به او توجّه کند و پناهش دهد ، اگر هم آسمان بر زمین بیفتد ، با کی از آن ندارد و اگر بلا و عذابی بر زمینیان نازل شود و آنها را در بَر بگیرد ، چنین شخصی در قلعه محکم خدا _ که به سبب تقوای از او آن را درست کرده _ از هر بلایی محفوظ خواهد بود . مگر خدای بلند مرتبه نمی فرماید : «با تقوایان در

ص: 245

محلّ امنی قرار دارند» ؟ »

در تعبیر دیگری هم آمده است :

قَالَ النَّبِیُ صلّی اللّه علیه وآله :

« لَو أنَّ السَّمواتِ و الأرضَ کانَتا رَتْقا عَلی عَبدٍ ، ثُمَّ اتَّقَی اللّه َ لَجَعَلَ اللّه ُ لَه مِنهُما فَرَجَا و مَخرَجا . »(1)

پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه وآله فرمودند :

« اگر آسمانها و زمین برای بنده ای به هم دوخته شوند ، سپس تقوای خدا را پیشه کند ، خدا از آن دو (آسمانها و زمین) برای او گشایش و [راهِ] خلاصی قرار می دهد . »

هر سه روایت بر این دلالت می کند که شخص متّقی از همه خوبیهای دنیا و آخرت بهره مند می شود و از همه بدیهای آنها در امان خواهد بود ؛ چرا که در روایت اوّل ، دنیا و عقبی را مطیع او دانسته اند و در دو روایت بعدی ، نهایت بلایی را که ممکن است در دنیا به کسی برسد مثال زده و متّقی را از آن بلا در امان دانسته اند .

امّا درباره حقیقت تقوا فرموده اند : انجام واجبات الاهی و ترک محرّماتِ او تقوای خداست . همین تعریف در ضمن روایتی چنین بیان شده است :

سُئِلَ الصّادِقُ صلوات اللّه علیه عَن تَفسِیرِ التَّقوی ، فَقالَ :

« أنْ لا یَفقُدَکَ اللّه ُ حَیثُ أمَرَکَ و لا یَراکَ حَیثُ نَهاکَ . »(2)

از امام صادق صلوات اللّه علیه در مورد حقیقت تقوا سؤال شد . ایشان پاسخ فرمودند :

« تقوا آن است که در مواردی که خدا به انجام آن فرمان داده تو را گُم نیابد (در پیِ انجام آن دستور باشی) و به چیزهایی که تو را از آن باز داشته مشغول نبیند . »

در این روایت ، حضرت صلوات اللّه علیه به چهار حکم از احکام پنج گانه مکلّفان اشاره دارند ؛ زیرا عبارت « حیث أمرک » هم شامل وجوب می شود و هم شامل استحباب که امری است با اجازه ترک فعل . عبارت « حیث نهاک » نیز شامل حرمت و کراهت ،

ص: 246

هر دو می شود ؛ چون که کراهت نیز حرمتی است با اجازه انجام فعل . ولی درباره حکم پنجم _ که اباحه باشد _ بیانی ندارد .

اما در روایتی دیگر منسوب به آن بزرگوار ، در تفسیر تقوا ، تفصیلی داده شده که شامل مباحات نیز بشود و آن این است :

قالَ الصّادِقُ صلوات اللّه علیه :

« التَّقوی عَلی ثَلاثَةِ أَوجُهٍ : تَقوی بِاللّه ِ فی اللّه ِ و هوَ تَرْکُ الحَلالِ فَضلاً عَنِ الشُّبهَةِ وهو تَقوی خاصِّ الخاصِّ .

وتَقوی مِن اللّه ِ وهو تَرکُ الشُّبهاتِ فضلاً عَنْ حرامٍ و هُو تَقوَی الخاصِّ .

وتَقوی مِن خَوفِ النّارِ و العِقابِ و هو تَرکُ الحَرامِ و هو تَقوَی العامِّ .

وَمَثَلُ التَّقوی کَماءٍ فِی نَهْرٍ و مَثَلُ هذهِ الطَّبَقاتِ الثَّلاثِ فِی مَعنَی التَّقوی کَأَشجارٍ مَغروسَةٍ عَلی حافَّةِ ذلِکَ النَّهرِ مِن کُلِّ لَونٍ و جِنسٍ و کُلُّ شَجَرَةٍ مِنها یَستَمِصُّ الماءَ مِن ذلِکَ النَّهرِ عَلی قَدرِ جَوهَرِه وطَعْمِه ولِطافَتِه وکِثافَتِه ، ثُمَّ مَنافِعُ الخَلقِ مِن ذلِکَ الأشجارِ والثِّمارِ عَلی قَدْرِها و قِیمَتِها . قالَ اللّه ُ _ تَعالی : «صِنوانٌ و غَیرُ صِنوانٍ یُسقی بماءٍ واحدٍ و نُفَضِّلُ بَعضَها عَلی بَعضٍ فِی الأُکُلِ »(1) الآیة .

فَالتَّقوی لِلطاعاتِ کالمَاءِ لِلأَشجارِ و مَثَلُ طَبائِعِ الأشجارِ و ال_ثِّمارِ فی لَونِها و طَعْمِها مَثَلُ مَقادِیرِ الإیمانِ ؛ فَمَن کانَ أعلا دَرَجَةً فی الإیمانِ و أصْفا جَوهَرا بالرُّوحِ کانَ أتقی و مَن کانَ أتقی کانَتْ عِبادَتُه أخلَصَ و أظهَرَ و مَن کانَ کذلِکَ کانَ مِن اللّه ِ أقرَبُ و کُلُّ عِبادَةٍ غَیرُ مُؤَسَّسَةٍ عَلَی التَّقوی فَهو هَباءٌ مَنثورٌ . قالَ اللّه ُ _ عَزَّ و جَلَّ : «أَفَمَن أَسَّسَ بُنْیانَه علی تَقوی مِنَ اللّه ِ و رِضوانٍ خَیرٌ أمْ مَن أَسَّسَ بُنیانَه علی شَفا جُرُفٍ هارٍ فَانْهارَ بِه فِی نارِ جَهَنَّم »(2) الآیة و تَفسِیرُ التَّقوی تَرکُ ما لَیسَ بأخْذِه بأْسٌ حَذَرَا عَمّا به بأْسٌ و هو فِی الحَقِیقَةِ طاعَةٌ و ذِکرٌ بلا نِسیانٍ و عِلمٌ بلا جَهلٍ ، مَقبُولٌ غیرُ مَردُودٍ . »(3)

ص: 247

امام صادق صلوات اللّه علیه فرمودند :

« تقوا بر سه نوع است : یکی ، تقوای باللّه فِی اللّه است که خویشتن داری از چیزهایی است که به حلال و مباح بودن آنها یقین داریم(1) ؛ چه رسد به ترک چیزهایی که در حلّیّت و مباح بودن آن تردید داریم . این نوع تقوا به برترین خاصّان (در بارگاه خداوندی) مربوط است .

دیگر ، تقوای فی اللّه است : پرهیز از چیزهایی که در حلال و مباح بودن آن شک داریم(2) ، تا اینکه نکند گرفتار چیزهای حرام شویم ؛ چه رسد به پرهیز از چیزهایی که حرمت آن معلوم است . این قسم از تقوا به (دیگر) اشخاص مخصوص در راه قرب به خدا تعلق دارد .

اما نوع سوم تقوای از آتش و عقاب است : دوری از چیزهایی که حرمت آنها ثابت است . این نوع از تقوا مربوط به عموم مردم است .

مَثَل تقوا مَثَل آبی است جاری در نهری و مَثَل این سه مرتبه از تقوا مانند درختانی است از جنس و رنگ مختلف که در حاشیه این نهر کاشته شده باشد . هر کدام از آن درختها ، بنا به مقدار نرمی و سختی جنس آن و طعم و نوعش ، اندازه خاصّی از آب آن نهر را می مکد و استفاده مردم نیز از آن درختان و میوه های آنها بنا به ارزش و اندازه آن درختهاست . خدای بزرگ می فرماید : «دو درخت خرما که از یک ریشه روییده باشند و غیر آن دو که آبیاری شان با یک آب باشد و ما ، در خوراک ، بعضی را بر بعضی برتری می دهیم ...» .

پس تقوا در عبادات مانند آب است برای درختان و مَثَل جنسهای مختلف آن درختان و اختلاف میوه هایشان در رنگها و مزه های گوناگون مَثَل اندازه ایمان افراد است ؛ کسی که درجه ایمانش برتر و بالاتر و صفا و پاکی روح او بیشتر باشد ، تقوای او بیشتر است .

ص: 248

کسی که چنین است عبادت او پاک تر و روشن تر است و او همان کسی است که به خدا نزدیک تر است . هر عبادتی که بر اساس تقوا بنیاد نهاده نشده باشد مانند ذرّات غباری که در نور خورشید دیده می شود خواهد بود . خدای عزیز و بلند مرتبه می فرماید : «آیا کسی که بنیادش را بر اساس پرهیز از خدا و رضای او ساخته باشد بهتر است ، یا کسی که شالوده اش را بر پرتگاهی سراشیب بنیاد نهاده باشد که در آتش واژگونش سازد» ؟

حقیقت تقوا دوری از آن چیزی است که در انجام آن گناهی نیست ؛ تا اینکه واقع نشود در آنچه ارتکاب آن گناه است . این ، در واقع ، یاد کردی است بدون فراموشی ، دانشی است بدون نادانی و پذیرفته ای است بدون مردودی . »

البتّه باید دانست _ همان گونه که در بحث اخلاص گفته شد _ تقوا نیز از اموری است که انسان باید در راه رسیدن به بالاترین درجه های آن تلاش کند ؛ امّا فقط کوشش او نیست که تقوا را در او ایجاد می کند . بعد از آن ، خدا باید آن مرتبه از تقوا را به او افاضه کند ؛ و الاّ ، تلاش او تلاشی بی ثمر خواهد بود . گر چه خدا نیز وعده داده و خلاف وعده خود عمل نخواهد کرد ، بنده باید به این نکته توجّه داشته باشد و هیچ آنی از آنات ، خود را از تفضّل او بی نیاز نبیند و در توسّل به درگاهش ، الحاح داشته باشد . در روایات متعددی ، به این مطلب اشاره شده ؛ مثل :

عَنِ الهَیثَمِ بنِ واقِدٍ قالَ : سَمِعتُ الصّادِقَ جَعفَرَ بنَ مُحَمَّدٍ صلوات اللّه علیه یقول :

« مَن أخرَجَهُ اللّه ُ مِن ذُلِّ المَعاصِی إلی عِزِّ التَّقوی أغناهُ اللّه ُ بلا مالٍ و أعَزَّهُ بلا عَشِیرَةٍ و آنَسَهُ بلا أَنِیسٍ ... . »(1)

از هیثم بن واقد روایت شده که گفت : شنیدم امام صادق صلوات اللّه علیه می فرمودند :

« کسی که خدا او را از ذلّت معصیتها به عزّت تقوا برساند ، بدون مال ، بی نیازش می کند و بدون قبیله ، عزیزش می سازد و بدون مونس ، با او انس می گیرد ... . »

ص: 249

در اینجا خوب است به این نکته بسیار مهم دقّت کنیم که دو نظریّه باطل برای کسانی که در آیات و روایات معصومان صلوات اللّه علیهم تأمل نمی کنند پیدا شده و ما باید بطلان هر دو را ثابت کنیم .

یکی اینکه بعضی گمان کرده اند به مجرد انجام واجبات و ترک محرّمات و مباحات ، حتّی بدون داشتن اساس ولایت و محبّت خاندان معصوم پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه وآله خدا تقوا را به شخص عطا می فرماید . لذا ، با دیدن ظواهر اعمال عدّه ای از مخالفین مذهب تشیع ، تمجید و تعریف آنان را شروع و احیانا از این راه ، در عقاید خود ، گرفتار تزلزل می شوند ؛ چرا که می بینند خیلی از آنها از بعضی از پیروان اهل بیت صلوات اللّه علیهم به ظواهر شرعی مقیّدترند .

در جواب اینان ، باید گفت که خدای متعال در قرآن می فرماید :

«قالَتِ الأعرابُ آمَنّا قُلْ لَم تُؤْمِنوا ولکن قُولُوا أسلَمنا ولَمّا یَدخُلِ الإیمانُ فی قُلوبِکم »(1) .

«بادیه نشینان گفتند : ایمان آوردیم . به آنان بگو : ایمان نیاورده اید ؛ اما بگویید : اسلام آوردیم و هنوز ایمان در دلهایتان وارد نشده است » .

ظاهر این آیه دلالت می کند بر اینکه ایمان و اسلام دو چیز است که اسلام اعمّ و ایمان اخصّ از آن است ؛ چنان که در روایتی نیز چنین آمده :

عَن جَمِیلِ بنِ دَرّاجٍ قالَ : سَأَلتُ أبا عَبدِاللّه صلوات اللّه علیه عَن قَولِ اللّه ِ _ عَزَّ و جَلَّ : «قَالَتْ الأَعرابُ آمَنّا قُلْ لَم تُؤْمِنُوا ولکِنْ قُولُوا أسْلَمْنا و لَمّا یَدخُلِ الإیمانُ فی قُلُوبِکُم » . فَقالَ لی :

« ألا تَری أنَّ الإیمانَ غَیرُ الإسلامِ ؟ »(2)

ص: 250

از جمیل بن درّاج نقل شده که گفت : از امام صادق صلوات اللّه علیه در مورد کلام خدای عزیز و بزرگ ، یعنی آیه «قَالَتْ الأَعرابُ آمَنّا ...» ، سؤال کردم . ایشان به من فرمودند :

« مگر نمی بینی که ایمان غیر از اسلام است ؟ »

امّا باید دید که اسلام چیست و ایمان کدام است . اگر برای شناخت این دو موضوع در روایات دقّت کنیم ، معلوم می شود که اسلام مجرد جاری کردن شهادتین بر زبان است و انجام اعمال ظاهری دین (مانند : نماز و روزه و حجّ و زکات و ...) که تمام گروههای مسلمان در این امور مشترک اند .

اثری که بر این مقدار از اعتقاد ایشان مترتّب است عبارت است از : محفوظ ماندن خون آنان و ادا کردن امانتشان ؛ به معنای اینکه مال ایشان نیز محفوظ است ، به طوری که اگر یکی از آنان به دیگری مالی را به صورت امانت سپرد ، او وظیفه دارد امانت را به صاحبش برگرداند . همچنین زنان آنان برای ازدواج حلال می شوند و از حیوانی که ایشان سر ببرند ، می توان استفاده کرد و امور دیگری از این قبیل که در کتب فقهی به تفصیل مطرح شده است .

امّا ایمان ، علاوه بر این مقدار ، به اعتقاد قلبی و راسخ در این امور احتیاج دارد ؛ مضافا بر اینکه باید معتقد به ولایت و امامت امامان دوازده گانه نیز بود . در غیر این صورت ، فقط اسلام محقَّق شده بدون ایمان ؛ چنان که در روایت ذیل آمده :

عَن سُفیانِ بنِ السِّمطِ قالَ : سَأَلَ رَجُلٌ أبا عَبدِاللّه صلوات اللّه علیه عَنِ الإسلامِ و الإیمانِ ، ما الفَرقُ بَینَهما؟ فَلَمْ یُجِبْه ، ثُمَّ سَألَه فَلَمْ یُجِبْه ، ثُمَّ التَقَیا فِی الطَّرِیقِ و قَد أزِفَ مِنَ الرَّجُلِ الرَحِیلُ ، فَقالَ لَه أبُوعَبدِاللّه صلوات اللّه علیه :

« کأنَّه قَد أزِفَ مِنکَ رَحِیلٌ؟ » فَقالَ : نَعَم . فَقالَ : « فَالْقِنِی فِی البَیتِ . »

فَلَقِیَه ، فسَألَه عَنِ الإسلامِ و الإیمانِ ، ما الفَرقُ بَینَهما؟ فَقالَ :

« الإسلامُ هوَ الظّاهِرُ الَّذِی عَلیهِ النّاسُ : شَهادةُ أنْ لا إل_ه الاّ اللّه ُ وَحدَه لا شَریکَ لَه وأنَّ مُحَمَّدا عَبدُهُ و رَسُولُه وإقامُ الصَّلوةِ وإیتاءُ الزَّکاةِ وحِجُّ البَیتِ وصِیامُ شَهرِ

ص: 251

رَمضانَ ، فَهذا الإسلامُ . » وقالَ :

« الإیمانُ مَعرِفَةُ هذا الأمرِ مَعَ هذا ، فإنْ أَقَرَّ بها ولَمْ یَعْرِفْ هذا الأمرَ کانَ مُسلِما وکان ضالاًّ . »(1)

از سفیان بن سمط روایت شده که گفت : مردی از امام صادق صلوات اللّه علیه در مورد اسلام و ایمان سؤال کرد که تفاوت آن دو چیست ؟ حضرت جواب او را ندادند . بعد از مدتی ، باز همین مطلب را سؤال کرد و ایشان دو مرتبه جواب او را ندادند .

زمانی گذشت ؛ آن مرد و امام صادق صلوات اللّه علیه در راهی به یکدیگر برخوردند و آن وقتی بود که کوچ کردن آن مرد نزدیک شده بود . امام صادق صلوات اللّه علیه به او فرمودند : « گویا کوچ کردن تو نزدیک شده است ؟ » گفت : بله .

فرمودند : « مرا در خانه ملاقات کن . »

آن مرد به ملاقات حضرت رفت و سؤالش از اسلام و ایمان و فرق آن دو را پرسید . حضرت فرمودند :

« اسلام همین صورت ظاهری است که مردم (مخالفان) دارند : جاری کردن شهادت به یگانگی خدا بر زبان و نفی شریک از او و شهادت به عبودیّت و رسالت برای حضرت محمّد صلّی اللّه علیه وآله و نماز خواندن و زکات پرداختن و حجّ خانه خدا کردن و روزه داری ماه مبارک رمضان ؛ این مقدار اسلام است . »

پس فرمودند :

« ایمان شناخت این امر (ولایت ما خاندان) است ، همراه با آن اموری که در اسلام بیان شده است . پس اگر کسی به آن امور اعتراف کرد ولی شناختی نسبت به ولایت ما نداشت ، مسلمان و گمراه است . »

حال ، باید ببینیم که اگر کسی مسلمان بود ولی مؤمن نبود ، آیا این اعمال ظاهری او در نزد خدا اجر و پاداشی دارد ، یا خیر ؟ آنچه از روایات متعدد استفاده می شود آن است که پاداش اعمال فقط بعد از وجود ایمان است ؛ تا آنجا که بعضی از روایات تصریح دارد بر اینکه اعمال کسانی که ایمان ندارند پذیرفته نیست .

ص: 252

در این مورد ، آمده :

عَنِ القاسِمِ الصِّیرَفِیَ ، شَرِیکُ المُفَضَّلِ ، قالَ : سَمِعتُ أبا عَبدِاللّه صلوات اللّه علیه یَقُولُ : « الإسلامُ یُحقَنُ به الدَّمُ و تُؤَدّی به الأمانَةُ و تُسْتَحَلُّ به الفُرُوجُ والثَّوابُ عَلَی الإیمانِ . »(1)

از قاسم صیرفی ، شریک (یا داماد) مفضّل ، روایت شده که گفت : شنیدم امام صادق صلوات اللّه علیه می فرمودند :

« به سبب اسلام ، خون محفوظ می ماند و امانت ادا و زنان حلال می شوند ؛ امّا پاداش [ ِ عمل] با وجود ایمان است . »

بنابر این ، اعمال مسلمان تا وقتی ایمان به ولایت و امامت امامان دوازده گانه نیاورده باشد ، با نبود آنها ، فرقی نمی کند ؛ چرا که پاداش آنها در گرو احراز ایمان است و عملی که پاداش نداشته باشد زحمتی بیهوده است . امیرالمؤمنین صلوات اللّه علیه در روایتی به این مطلب تصریح کرده اند :

فی خَبَرِ الزِّندِیقِ الَّذِی سَألَ أمیرَ المؤمِنینَ صلوات اللّه علیه عَمّا زَعَمَ مِنَ التَّناقُضِ فِی القُرآنِ ... فقالَ صلوات اللّه علیه :

فَکُلُّ عَمَلٍ مِن أعمالِ الخَیرِ یَجرِی علی غَیرِ أیدِی أهلِ الاِصطفاءِ و عُهُودِهم وحُدُودِهِم و شَرائِعِهم وسُنَّتِهم ومَعالِمِ دِینِهِم مَردُودٌ غَیرُ مَقبُولٍ و أهلُه بِمَحَلِّ کُفرٍ و إنْ شَمِلَتْهُم صِفةُ الإیمانِ ، ألَم تَسمَعْ إلی قَولِ اللّه ِ _ تَعالی : «و ما مَنَعَهُم أنْ تُقْبَلَ مِنهُم نَفَقاتُهُم إلاّ أنَّهم کَفَرُوا بِاللّه ِ و بِرَسُولِه »(2) «وماتُوا و هُم کافِرُونَ »(3) ؟

فَمَن لَم یَهتَدِ مِن أهلِ الإیمانِ إلی سَبیلِ النَّجاةِ لَم یُغنِ عَنه إیمانُه باللّه ِ مَعَ دَفعِه حَقَّ أولیائِه و حَبِطَ عَمَلُه و هو فِی الآخِرَةِ مِنَ الخاسِرِینَ .

ص: 253

وکذلِکَ قالَ اللّه ُ _ سُبحانَه : «فَلَم یَکُ یَنفَعُهُم إیمانُهُم لمّا رأَوْا بأْسَنا »(1) وهذا کَثیرٌ فِی کتابِ اللّه ِ _ عَزَّو جَلَّ _ و الهِدایَةُ فی الوِلایَةِ کما قالَ اللّه ُ _ عَزَّ وجَلَّ : «و مَنْ یَتَوَلَّ اللّه َ و رَسُولَهُ و الَّذِینَ آمَنُوا فإنَّ حِزبَ اللّه ِ هُمُ الغالِبُونَ »(2) .

وَالَّذِینَ آمَنُوا فی هذا المَوضِعِ هُم المُؤْتَمِنُونَ عَلی الخَلائِقِ مِنَ الحُجَجِ و الأوصیاءِ فی عَصرٍ بَعدَ عَصرٍ و لَیسَ کُلُّ مَن أقَرَّ أیضا مِنْ أهلِ القِبلَةِ بالشَّهادَتَینِ کانَ مُؤْمِنا ؛ إنَّ المُنافِقینَ کانُوا یَشهَدُونَ أنْ لا إل_ه إلاّ اللّه ُ و أنَّ مُحَمَّدا صلّی اللّه علیه وآله رَسُولُ اللّه ِ و یَدفَعُونَ عَهدَ رَسُولِ اللّه ِ بما عَهِدَ به مِن دِینِ اللّه ِ و عَزائِمِهِ وبَراهِینِ نُبُوَّتِه إلی وَصِیِّه و یُضْمِرُونَ مِنَ الکَراهَةِ لِذلِکَ و النَّقْضِ لِما أَبرَمَه مِنه عِندَ إمکانِ الأمرِ فِیما قَد بَیَّنَه اللّه ُ لِنَبِیِّه بِقَولِه : «فلا وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتّی یُحَکِّمُوکَ فِیما شَجَرَ بَینَهُم ثُمَّ لا یَجِدُوا فی أنفُسِهِم حَرَجا مِمّا قَضَیتَ و یُسَلِّمُوا تَسلِیما»(3) ، و بِقَولِه : «و ما مُحَمَّدٌ إلاّ رَسُولٌ قَد خَلَتْ مِن قَبلِه الرُّسُلُ أفإنْ ماتَ أو قُتِلَ انقَلَبْتُم علی أعقابِکُم »(4) ، و مِثلَ قَولِه : «لَتَرَکَبُنَّ طَبَقا عَن طَبَقٍ »(5) أیْ لَتَسْلُکَنَّ سَبیلَ مَن کانَ قَبلَکُم فی الأُمَمِ فِی الغَدرِ بِالأوصیاءِ بَعدَ الأنبِیاء و هذا کَثیرٌ فی کِتابِ اللّه ِ _ عَزَّوجَلَّ ... . »(6)

در روایتی که شخص زندیقی از امیرمؤمنان صلوات اللّه علیه در مورد تناقضی که خیال می کرد در قرآن است سؤال کرد ، آمده : ... آن حضرت فرمودند :

« ... پس هر عملی از اعمال خیر که به دست غیر گروه برگزیده (پیروان امامانِ برگزیده خدا) و با غیر شرایط و ملاکها و طریقها و روشها و نشانه های دینِ آنان انجام شود پذیرفته نیست و مردود خواهد شد و کسانی که آن کارها را مرتکب شده اند در مرتبه کفرند ؛ اگر چه ، صفت اهل ایمان نیز شامل آنها گردد . مگر کلام خدای بزرگ را نشنیده ای : «چه مانع شد که بخششهای آنان را قبول کند مگر

ص: 254

اینکه آنان به خدا و رسولش کفر ورزیدند» «و مُردند ، در حالی که کافر بودند» ؟

پس کسی از اهل ایمان(1) که به راه نجات (ولایت اهل بیت صلوات اللّه علیهم) هدایت نشده باشد ، ایمانش به خدا (جاری کردن شهادتین بر زبان) با توجه به اینکه او حقّ اولیای خدا را از بین برده بی نیازش نمی سازد و عمل او از بین می رود و در آخرت نیز از خسارت دیدگان است .

همچنین ، خدای پاک فرموده : «زمانی که عذاب ما را دیدند ، ایمان آوردن آنان نفعی به حالشان نمی رساند» و این مطلب (مردود شدن ایمان برخی از افراد) در کتاب خدا زیاد ذکر شده است .

هدایت در ولایت است ؛ همان گونه که خدای عزیز و بلند مرتبه فرموده : «کسی که ولایت خدا و رسولش و مؤمنان را داشته باشد ، (از گروه خداست و) فقط گروه خدا غالب و پیروزند» . منظور از مؤمنان هم در اینجا فقط امنای خدا بر مخلوقات اویند که همان حجّتها و اوصیای هر زمانه اند .

همه کسانی که به این قبله روی می کنند (و نماز می خوانند) و به شهادتین نیز معترف اند مؤمن نیستند ؛ زیرا منافقان نیز به یگانگی خدا و رسالت پیامبر صلّی اللّه علیه وآله شهادت می دهند ، اما پیمان رسول اللّه به دین خدا و واجبات آن و دلایلش به وصایت امیرالمؤمنین و خلافت او را می شکنند و ناپسند داشتن و نابود کردن آن پیمانی که پیامبر محکم نموده را پنهان می کنند تا اینکه فرصتی پیدا کنند . این مطلب را خدا ، در کلامی که برای پیامبرش بیان فرموده ، آورده است : «نه ، به پروردگارت قسم که ایمان نمی آورند تا وقتی که در آن مخاصمه ای که بینشان واقع شده تو را حاکم قرار دهند ، سپس از آنچه تو قضاوت کرده ای در وجودشان ناراحتی نیابند و کاملاً تسلیم باشند» .

و در کلام دیگرش آورده : «نیست محمّد جز فرستاده ای که پیش از او فرستادگان

ص: 255

دیگری گذشته اند . آیا اگر او بمیرد یا کشته شود ، شما بر پاشنه های پایتان بر می گردید ؟ » .

نیز ، مانند کلام دیگرش که آورده : «سوار می شوید ، طبقه ای بر طبقه ای» ؛ یعنی شما راه ملّتهای گذشته را در جهت خیانت به اوصیا بعد از پیامبران پیش می گیرید . این مطلب زیاد در کتاب خدای بزرگ و عزیز آمده است ... . »

بنابر این ، عمل کسی که در مورد ولایت امیرالمؤمنین و امامان معصوم صلوات اللّه علیهم شک داشته باشد پذیرفته نیست ؛ چه رسد به آنان که منکر ولایت این خانواده اند و به جای آنها ، کسانی را که لایق این منصب نبودند به عنوان جانشین پیامبر برگزیدند . این مطلب در روایتی دیگر به طور روشن تر بیان شده است :

قالَ الإمامُ العَسکَریُ صلوات اللّه علیه :

« ... و لَقَد قالَ رَجُلٌ لِعَلِیِّ بنِ الحُسَینِ صلوات اللّه علیه : ما تَقُولُ فِی رَجُلٍ یُؤْمِنُ بِما أُنزِلَ علی مُحَمَّدٍ صلّی اللّه علیه وآله و ما أُنزِلَ مِن قَبلِه و یُؤْمِنُ بِالآخِرَةِ و یُصَلِّی و یُزَکِّی و یَصِلُ الرَّحِمَ و یَعمَلُ الصّالِحاتِ لکِنَّه یَقُولُ مَع ذلِکَ : لا أدرِی الحَقُّ لِعَلِیِ أو فُلانٍ ؟

فَقالَ عَلِیُّ بنُ الحُسَینِ صلوات اللّه علیه :

ما تَقُولُ أنتَ فِی رَجُلٍ یَفعَلُ هذهِ الخَیراتِ کُلَّها إلاّ أنَّه یَقُولُ : لا أدرِی النَّبِیُ مُحَمَّدٌ صلّی اللّه علیه وآله أو مُسَیلَمَةُ؟ هَلْ یَنتَفِعُ بِشَیءٍ مِنْ هذِهِ الأفْعالِ ؟

فَقالَ : لا . قالَ :

فَکذلِکَ صاحِبُکَ هذا . کَیفَ یَکُونُ مُؤْمِنا بِهذه الکُتُبِ مَن لا یَدرِی أَ مُحَمَّدٌ صلّی اللّه علیه وآله نَبِیٌّ أم مُسَیلَمَةُ؟ کذلِکَ کَیفَ یَکُونُ مُؤْمِنا بِهذِه الکُتُبِ والآخِرَةِ أو مُنتَفِعَا بِشَیءٍ مِنْ أعمالِه مَن لا یَدرِی أعَلِیٌ مُحِقٌّ أمْ فُلانٌ ؟ »(1)

امام حسن عسکری صلوات اللّه علیه فرمودند :

« مردی به حضرت امام زین العابدین صلوات اللّه علیه عرض کرد : نظر شما ، در مورد

ص: 256

مردی که ایمان دارد به آنچه بر حضرت محمّد صلّی اللّه علیه وآله و آنچه قبل از ایشان آمده بود و به آخرت اعتراف دارد و نماز می خواند و زکات می دهد و صله رحم و عملهای نیکو انجام می دهد ، امّا با این همه می گوید : نمی دانم حق با علی صلوات اللّه علیه است یا فلان کس (منظور ابو بکر است) ، چیست ؟

امام سجاد صلوات اللّه علیه فرمودند :

نظر تو ، در مورد مردی که تمام این خوبیها را انجام می دهد ، جز آنکه می گوید : نمی دانم حضرت محمّد صلّی اللّه علیه وآله پیامبر است یا مسیلمه ، چیست ؟ آیا از این کارهایش نفعی می برد ؟

او گفت : خیر . حضرت فرمودند :

همچنین است آن مردی که تو گفتی . چگونه به این کتابها ایمان دارد کسی که نمی داند حضرت محمّد صلّی اللّه علیه وآله پیامبر است یا مسیلمه ؟

همچنین ، چگونه به این کتابها و به آخرت ایمان دارد و از اعمالش نفع می برد کسی که نمی داند حق با علی است یا با فلانی ؟ »

واقع مطلب از این هم بالاتر است : کسی که در ولایت و برتری و فضیلت امیرالمؤمنین صلوات اللّه علیه شک داشته باشد ، اساساً به پیامبر ایمان نیاورده ؛ تا چه رسد به کسی که منکر خلافت بلا فصل ایشان باشد . او علاوه بر ناباوری نسبت به پیامبر صلّی اللّه علیه وآله به خداوند و دین مورد رضا و پسند او(1) نیز ایمان ندارد ؛ چنان که در زیارت امیرالمؤمنین صلوات اللّه علیه در روز غدیر به تعلیم امام هادی صلوات اللّه علیه می خوانیم :

« ... أشهَدُ یا أمیرَ المؤْمنِینَ ، أنَّ الشّاکَّ فیکَ ما آمَنَ بالرَّسُولِ الأمِینِ ، وأنَّ العادِلَ بِکَ غَیرَکَ عانِدٌ عَنِ الدِّینِ القَوِیمِ ، الَّذِی ارتَضاهُ لَنا رَبُّ العالَمِینَ ، وأکمَلَه بِوِلایَتِکَ یَومَ الغَدِیرِ ... . ضَلَّ واللّه ِ وأضَلَّ مَنِ اتَّبَعَ سِواکَ وعَنَدَ عَنِ الحَقِّ مَنْ عاداکَ ... . وأنَّه القائِلُ لَکَ : والَّذِی بَعَثَنِی بالحَقِّ ما آمَنَ بی مَنْ کَفَرَ بِکَ ، ولا أَقَرَّ باللّه ِ مَنْ جَحَدَکَ ،

ص: 257

وقَدْ ضَلَّ مَنْ صَدَّ عَنکَ ، وَلَمْ یَهْتَدِ إلَی اللّه ِ و لا إلَیَّ مَنْ لا یَهتَدِی بِکَ ... . »(1)

« ... ای امیر مؤمنان ، شهادت می دهم که هر کس در مورد (برتری) شما شک کند ایمان به فرستاده امینِ خدا نیاورده و نیز شهادت می دهم که هر کس از (ولایت بلا فصل) شما (بعد از پیامبر صلّی اللّه علیه وآله) به دیگری روی گرداند از دینِ استواری که پروردگار عالمیان برای ما پسندید و آن را به ولایت شما در روز غدیر (خُم) کامل کرد جدا شده و به راهی غیر آن رفته است ... . به خدا قسم ، کسی که تبعیّت غیر شما را بکند هم خودش گمراه است و هم دیگران را به گمراهی کشانده و آن که دشمنی با شما بکند از حق جدا شده است ... . (شهادت به حق می دهم و قسم راست به خدا می خورم که) پیامبر در مورد شما فرموده : قسم به آن خدایی که مرا به حقیقت برانگیخت کسی که (فضیلت تو را بپوشاند و) کافر به تو شود ایمان به من نیاورده و آن کس که انکارت کند اقرار به خدا نکرده و به راستی کسی که دیگران را از تو باز دارد بیراهه رفته و هر آن که به سوی تو راه نیابد نه به سوی خدا و نه به سوی من راه یافته است ... . »

روشن است که خداوند نه تنها اعمال چنین شخصی را با چنین اعتقادی نمی پذیرد ، بلکه دشمن عمل او نیز هست ؛ همان گونه که آمده :

عَنْ مُحَمَّدِ بنِ مُسلِمٍ قالَ : سَمِعتُ أبا جَعفَرٍ صلوات اللّه علیه یَ_قولُ :

« کُلُّ مَنْ دانَ اللّه َ بِعِبادَةٍ یَجْهَدُ فیها نَفسَه ولا إمامَ لَه مِنَ اللّه ِ فَسَعْیُهُ غَیرُ مَ_قبُولٍ وهو ضالٌّ مُتَحَیِّرٌ واللّه ُ شانِی ءٌ لاِءعمالِه ... . »(2)

از محمّد بن مسلم روایت شده که گفت : شنیدم امام باقر صلوات اللّه علیه می فرمودند :

« کسی که خدا را [ بپرستد و] دین داری کند به وسیله عبادتی که جانش را در آن به زحمت بیندازد ، در حالی که امامی از جانب خدا نداشته باشد ، کوشش او پذیرفته نیست . چنین شخصی گمراه و سرگردان است و خدا دشمن اعمال اوست ... . »

ص: 258

چنین کسی نه تنها ایمان ندارد و اعمالش باطل است ، بلکه خدا روز قیامت اصلاً به او نگاه نمی کند و عذاب دردناکی برایش تدارک می بیند ؛ چنان که در روایتی می خوانیم :

... قالَ الصّادِقُ صلوات اللّه علیه :

« ثَلاثَةٌ لا یُ_کَلِّمُهُم اللّه ُ و لا یَنْظُرُ إلیهم یَومَ القِیامَةِ ولا یُزَکِّیهِم ولَهُم عَذابٌ ألیمٌ :

مَن أنبَتَ شَجَرَةً لَمْ یُنبِتْهُ اللّه ُ _ یَعنِی مَن نَصَبَ إماما لَمْ یَنْصِبْهُ اللّه ُ _ أو جَحَدَ مَن نَصَبَهُ اللّه ُ و مَن زَعَمَ أنَّ لِهذَینِ سَهْما فی الإسلامِ وقَد قالَ اللّه ُ : «وَرَبُّکَ یَخلُقُ ما یَشاءُ ویَختارُ ما کانَ لَهُم الخِیَرَةُ »(1). »(2)

... امام صادق صلوات اللّه علیه فرمودند :

« سه نفرند که خدا روز قیامت با آنان سخن نمی گوید و به آنها نمی نگرد و پاکشان نمی کند و عذابی دردناک نیز خواهند داشت :

کسی که درختی را بکارد که خدا او را نکاشته باشد ؛ یعنی کسی را امام قرار دهد که خدا او را منصوب نکرده باشد .

دیگر ، کسی که آن که را خدا به امامت منصوب فرموده انکار کند .

سوم نیز کسی که خیال کند این دو نفر(3) از اسلام بهره ای دارند .

خداوند فرموده است : «هر که را پروردگارت بخواهد می آفریند و انتخاب می کند ؛ آنان حقّ انتخاب ندارند» . »

بنابر این ، خدا تقوا را تنها به اهل ایمان می دهد . همان طور که قبلاً گفتیم ، آن دسته از مؤمنانی که در راه انجام واجبات و ترک محرّمات الاهی و حتّی مباحات تلاش کنند و تقوا را از او بخواهند ، خداوند نیز آنان را ناامید رها نمی کند .

ص: 259

از این جهت ، در پاره ای از روایات ، تقوا را بالاتر از ایمان و ایمان را بالاتر از اسلام معرفی کرده اند ؛ چنان که می بینیم آمده است :

عَن أحمدَ بنِ مُحَمَّدِ بنِ أبی نَصرٍ ، عَنِ الرِّضا صلوات اللّه علیه قالَ :

« الإیمانُ فَوقَ الإسلامِ بِدَرَجَةٍ و التَّقوی فَوقَ الإیمانِ بِدَرَجةٍ و الیَقِینُ فَوقَ التَّقوی بِدَرَجَةٍ و لَمْ یُقَسَّمْ بَینَ العِبادِ شَیءٌ أقَلُّ مِنَ الیَ_قِینِ . »(1)

از احمد بن محمّد بن ابی نصر بزنطی ، از امام رضا صلوات اللّه علیه روایت شده که فرمودند :

« ایمان یک درجه بالاتر از اسلام و تقوا یک درجه بالاتر از ایمان و یقین یک درجه بالاتر از تقواست و چیزی بین بندگان کمتر از یقین تقسیم نشده است . »

اما نظریّه دوم که آن نیز مانند اوّلی باطل است ؛ با این تفاوت که شیوع این فکر در میان دوستان اهل بیت صلوات اللّه علیهم بیشتر و بطلان آن مخفی تر است و کمی انصاف و دقّت در روایات معصومان صلوات اللّه علیهم لازم است تا عقیده صحیح روشن شود .

عدّه ای معتقدند آنچه راه نجات و رسیدن به درجات عالیه بهشت و قرب جوار امامان صلوات اللّه علیهم خواهد بود فقط داشتن محبّت و علاقه وافر به این ذوات مقدّسه است و عمل ، در مقابل این محبّت ، نا چیز است ؛ به طوری که اگر کسی نیز عمدا در عمل کوتاهی بنماید ، با وجود آن محبّت ، ضرری برای او نخواهد داشت و بلکه از این بالاتر آنکه هیچ گناهی مضرّ به آن نخواهد بود .

در جواب ، باید بگوییم :

اوّلاً ، آن ایمانی که در ردّ نظریّه قبل از آن بحث کردیم و گفتیم : پاداش کارها با وجود آن داده می شود و رسیدن به بالاترین درجات اخروی میسّر می گردد _ طبق آنچه از روایات فراوان استفاده می شود _ سه بخش دارد : یکی ، شهادت به یگانگی خدا و نبوّت پیامبر صلّی اللّه علیه وآله و خلافت امیرالمؤمنین و بقیّه امامان معصوم صلوات اللّه علیهم و دیگری ، اعتقاد قلبی به این شهادات و سوم ، انجام کارهایی مانند : نماز و

ص: 260

روزه و حجّ و زکات و ... و نیز دوری از محرّمات .

این سه به همراه هم ایمان واقعی را تشکیل می دهند ؛ چنان که آمده است :

عَنِ داوُودَ بنِ سُلَیمانَ الفَّراءِ قالَ : حَدَّثَنی عَلِیُ بنُ مُوسی الرِّضا ، عَن أبیهِ مُوسی بنِ جَعفَرٍ ، عن أبیهِ جَعفَرِ بنِ مُحَمَّدٍ ، عن أبیهِ مُحَمَّدِ بنِ عَلِیٍ ، عن أبیهِ عَلِیِ بنِ الحُسَینِ ، عن أبیهِ الحُسَینِ بنِ عَلِیٍ ، عن أبیهِ أمیرِالمؤمِنینَ صلوات اللّه علیهم قالَ : قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلّی اللّه علیه وآله :

« الإیمانُ إقرارٌ باللِّسانِ و مَعرِفَةٌ بالقَلبِ و عَمَلٌ بالأرکانِ . »(1)

داوود بن سلیمان فرّاء گفت : امام رضا برای من از پدرشان موسی بن جعفر و آن بزرگوار نیز از پدرشان امام صادق و ایشان نیز از پدرشان امام باقر و آن امام نیز از پدرشان حضرت سجّاد و ایشان نیز از پدرشان امام حسین و آن بزرگوار نیز از پدرشان امیرالمؤمنین صلوات اللّه علیهم حدیث گفتند که پیامبر خدا صلّی اللّه علیه وآله فرمودند :

« ایمان ، بر زبان جاری کردن عقاید و شناخت قلبی آنها و عمل با اعضای بدن است . »

این روایت در میان شیعه و سنّی از چنان اعتباری برخوردار است که عدّه ای از راویان شیعه مانند ابوصلت هروی و ابوحاتم و دسته ای از راویان اهل سنّت مانند احمد بن حنبل ، پیشوای مذهب حنبلی ها ، می گفتند : سند این روایت از چنان قداستی برخوردار است که اگر بر شخص دیوانه خوانده شود ، بهبود می یابد .

آنچه در این روایات مورد توجّه است آن است که چون در زمان امامان صلوات اللّه علیهم نیز عدّه ای معتقد بودند اعتقاد و محبّت قلبی در رسیدن به آثار مترتبه بر ایمان کافی است و عمل چندان اعتباری ندارد ، آن بزرگواران در مقام مبارزه سخت با این فکر برآمده اند ؛ تا جایی که اشخاصی با این اعتقاد را لعن کرده اند ، چنان که آمده :

ص: 261

عَن یُونُسَ بنِ یَعقوبَ ، عَن أبی عَبدِاللّه صلوات اللّه علیه قالَ :

« مَلعُونٌ ، مَلعُونٌ مَن قالَ : الإیمانُ قَولٌ بِلا عَمَلٍ . »(1)

از یونس بن یعقوب روایت شده که امام صادق صلوات اللّه علیه فرمودند :

« دور از رحمت خدا و ملعون است کسی که بگوید : ایمان اعتقاد بدون عمل است . »

این شدّت مبارزه تا جایی است که در بعضی روایات تمام ایمان را عمل دانسته اند ؛ به این معنا که دایره عمل را توسعه داده اند و دو قسمت دیگر یعنی اقرار زبانی و معرفت قلبی را نیز عمل زبان و قلب دانسته و ایمان را مجموعه عمل زبان و قلب و سایر اعضای بدن معرفی کرده اند . این طرز تلقّی شدّت توجّه به عمل را در کنار اعتقاد نشان می دهد ؛ همان گونه که آمده :

عَن أبی عَمروٍ الزُّبِیریِ ، عَن أبی عَبدِاللّه ِ صلوات اللّه علیه قالَ : قُلتُ لَه : أیُّها العالِمُ ، أخبرِنِی أیُ الأعمالِ أفضَلُ عِندَ اللّه ِ؟ قال :

« ما لا یَقْبَلُ اللّه ُ شَیئا إلاّ به . » قُلتُ : و ماهو؟ قالَ :

« الإیمانُ باللّه ِ الَّذِی لا إل_ه إلاّ هو أعلَی الأعمالِ دَرَجَةً و أشرَفُها مَنزِلَةً و أسناها حَظّا . »

قالَ : قُلتُ : ألا تُخبِرُنِی عَنِ الإیمانِ؛ أقَولٌ هو و عَمَلٌ أم قَولٌ بِلا عَمَلٍ؟ فقالَ :

« الإیمانُ عَمَلٌ کُلُّه و القَولُ بَعضُ ذلِکَ العَمَلِ بِفَرضٍ مِنَ اللّه ِ ، بَیَّنَه فی کِتابِه ، واضِحٌ نُورُه ، ثابِتَةٌ حُجَّتُه ، یَشهَدُ لَه به الکِتابُ و یَدعُوه إلیهِ . »

قالَ : قُلتُ : صِفْهُ لِی ، جُعِلْتُ فِداکَ، حَتّی أفهَمَه؟ قالَ :

« الإیمانُ حالاتٌ و دَرَجاتٌ و طَبَقاتٌ و منازِلٌ؛ فمِنه التّامُّ المُنتهی تَمامُه و منه النّاقِصُ البَیِّنُ نُقصانُه و منه الرّاجِحُ الزّائِدُ رُجحانُه . »

قُلتُ : إنَّ الإیمانَ لَیُتِمُّ و یَنقُصُ و یَزیدُ؟ قالَ : « نَعَم . » قُلتُ : کَیفَ ذلِکَ؟ قالَ :

« لاِءَنَّ اللّه َ تَبارَکَ و تَعالی فَرَضَ الإیمانَ عَلی جَوارِحِ ابنِ آدَمَ و قَسَّمَه علیها و فَرَّقه

ص: 262

فیها فَلَیسَ مِن جَوارِحِه جارِحَةٌ إلاّ و قَد وُکِّلَتْ مِن الإیمانِ بِغَیرِ ما وُکِّلَتْ به أُختُها .

فَمِنها قَلبُه الَّذِی به یَعقِلُ و یَفْقَهُ و یَفْهَمُ و هو أمیرُ بَدَنِه الَّذِی لا تَرِدُ الجَوارِحُ ولا تَصدُرُ إلاّ عَن رَأْیِه و أمرِه و منها عَیناهُ اللَّتانِ یَبْصُرُ بِهما و أُذُناه اللَّتانِ یَسمَعُ بِهما و یَداهُ اللَّتانِ یَبطِشُ بِهما و رِجلاهُ اللَّتانِ یَمشِی بِهما و فَرْجُهُ الَّذِی الْباهُ مِنْ قِبَلِه ولِسانُه الَّذِی یَنطِقُ به ورَأْسُهُ الَّذِی فِیه وَجْهُه .

فَلَیسَ مِن هذِه جارِحَةٌ إلاّ و قَد وُکِّلَتْ مِن الإیمانِ بِغَیرِ ما وُکِّلَتْ به أُختُها بِفَرضٍ مِنَ اللّه ِ تبارَک اسمُه یَنطِقُ بِه الکِتابُ لَها و یَشهَدُ بِه عَلَیها .

فَفَرَضَ عَلَی القَلبِ غَیرَ ما فَرَضَ عَلَی السَّمعِ و فَرَضَ عَلی السَّمعِ غَیرَ ما فَرَضَ عَلَی العَینَینِ وفَرَضَ عَلَی العَینَینِ غَیرَ ما فَرَضَ عَلَی اللِّسانِ و فَرَضَ عَلَی اللِّسانِ غَیرَ ما فَرَضَ عَلَی الیَدَینِ وفَرَضَ عَلَی الیَدَینِ غَیرَ ما فَرَضَ عَلَی الرِّجلَینِ وفَرَضَ عَلَی الرِّجلَینِ غَیرَ ما فَرَضَ عَلَی الفَرْجِ و فَرَضَ عَلَی الفَرْجِ غَیرَ ما فَرَضَ عَلَی الوَجهِ .

فأمّا ما فَرَضَ عَلَی القَلبِ مِنَ الإیمانِ فَالإقرارُ والمَعرِفَةُ والعَقدُ والرِّضا والتَّسلِیمُ بأنْ لا إله إلاّ اللّه ُ وَحدَه لا شَرِیکَ لَه ، إلها واحِدا ، لَمْ یَتَّخِذْ صاحِبَةً و لا وَلَدا و أنَّ مُحَمَّدا عَبدُهُ ورَسُولُه صلوات اللّه علیه و آله والإقرارُ بما جاءَ مِن عِندِاللّه ِ مِن نَبیٍّ أو کِتابٍ ، فذلِکَ ما فَرَضَ اللّه ُ عَلَی القَلبِ مِنَ الإقرارِ والمَعرِفَةِ وهو عَمَلُه وهو قَولُ اللّه ِ _ عزَّوجَلَّ : «إلاّ مَن أُکرِهَ وقَلبُهُ مُطمَئِنٌّ بِالإیمانِ ولکِنْ مَن شَرَحَ بِالکُفرِ صَدْرَا »(1) وقالَ : «ألا بِذِکرِ اللّه ِ تَطْمَئِنُّ القُلُوبُ »(2) وقالَ : «الَّذِینَ قَالُوا آمَنّا بِأفواهِهِم و لَمْ تُؤْمِنْ قُلُوبُهم »(3) و قالَ : «إنْ تُبدُوا ما فِی أنفُسِکُم أو تُخفُوهُ یُحاسِبْکُم بِه اللّه ُ فَیَغفِرُ لِمَنْ یَشاءُ و یُعَذِّبُ مَنْ یَشاءُ »(4) فَذلِکَ ما فَرَضَ اللّه ُ _ عَزَّوجَلَّ _ عَلَی القَلبِ مِنَ الإقرارِ والمَعرِفَةِ وهو عَمَلُه وهو رأْسُ الإیمانِ .

وفَرَضَ اللّه ُ عَلَی اللِّسانِ القَولَ والتَعبیر عَنِ القَلبِ بِما عَقَدَ علیه وأقَرَّ بِه . قَالَ اللّه ُ

ص: 263

تبارَکَ وتَعالی :«قُولُوا لِلنّاسِ حُسنا »(1) وقالَ : «قُولُوا آمَنّا بالَّذِی أُنزِلَ إلَینا و أُنزِلَ إلیکم و إلهُنا و إلهُکُم واحِدٌ ونَحنُ لَه مُسلِمُونَ »(2)و(3) فَهذا ما فَرَضَ اللّه ُ عَلَی اللِّسانِ وهو عَمَلُه .

وفَرَضَ عَلَی السَّمعِ أنْ یَتَنَزَّهَ عَنِ الاِستماعِ إلی ما حَرَّمَ اللّه ُ و أنْ یُعرِضَ عَمّا لا یَحِلُّ لَه ممّا نَهیَ اللّه ُ _ عَزَّوجَلَّ _ عَنه والإصغاءُ إلی ما أسخَطَ اللّه ُ _ عَزَّ و جَلَّ _ فَقالَ فی ذلِکَ : «و قَد نَزَّلَ عَلَیکُم فی الکِتابِ أنْ إذا سَمِعتُم آیاتِ اللّه ِ یُکفَرُ بها و یُستَهزَی ءُ بها فلا تَقعُدُوا مَعَهُم حَتّی یَخُوضُوا فی حَدِیثٍ غَیرِه »(4) ، ثُمَّ استَثْنَی اللّه ُ _ عَزَّ و جَلَّ _ مَوضِعَ النِّسیانِ فَقالَ : «و إمّا یُنسِیَنَّکَ الشَّیطانُ فَلا تَقعُدْ بَعدَ الذِّکری مَعَ القَومِ الظّالِمینَ »(5) و قالَ : «فَبَشِّرْ عِبادِ * الَّذِینَ یَستَمِعُونَ القَولَ فَیَتَّبِعُونَ أحسَنَه أُول_ئِکَ الَّذِینَ هَدیهُمُ اللّه ُ و أُول_ئِکَ هُم أُولُوا الألبابِ »(6) وقالَ _ عَزَّوجَلَّ : «قَد أفلَحَ المُؤمِنُونَ * الَّذِینَ هم فی صَلوتِهم خاشِعُونَ * و الَّذِینَ هُم عَنِ اللَّغوِ مُعرِضُونَ * والَّذِینَ هُم لِلزَّکوةِ فاعِلُونَ »(7) وقالَ : «و إذا سَمِعُوا اللَّغوَ أعرَضُوا عَنه وقَالُوا لَنا أعمالُنا ولَکُم أعمالُکُم »(8) و قالَ :«و إذا مَرُّوا بِاللَّغوِ مَرُّوا کِراما »(9) فَهذا ما فَرَضَ عَلَی السَّمعِ مِنَ الإیمانِ أن لا یَصغِیَ إلی ما لا یَحِلُّ لَه و هو عَمَلُه و هو مِن الإیمانِ .

وفَرَضَ عَلَی البَصَرِ أنْ لا یَنظُرَ إلی ما حَرَّمَ اللّه ُ وأنْ یُعرِضَ عَمّا نَهَی اللّه ُ عَنه مِمّا لا یَحِلُّ لَه وهو عَمَلُه وهو مِنَ الإیمانِ ، فَقالَ _ تبارَکَ و تَعالی : «قُلْ لِلمُؤمِنینَ یَغُضُّوا مِن أبصارِهِم و یحفَظُوا فُرُوجَهُم »(10) فَنَهاهُم أنْ یَنظُرُوا إلی عَوراتِهم و

ص: 264

أنْ یَنظُرَ المَرءُ إلی فَرجِ أخِیه و یَحفَظَ فَرجَه أنْ یُنظَرَ إلیه و قالَ :«و قُلْ لِلمؤمناتِ یَغْضُضْنَ مِن أبصارِهِنَّ ویَحفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ »(1) مِن أنْ تَنظُرَ إحداهُنَّ إلی فَرجِ أُختِها و تَحفَظَ فَرجَها مِن أن یُنظَرَ إلیها . » وقالَ :

« کُلُّ شَیءٍ فِی القُرآنِ مِن حِفظِ الفَرجِ فَهو مِن الزِّنی إلاّ هذِه الآیةُ فإنَّها مِنَ النَّظَرِ .

ثُمَّ نَظَمَ ما فَرَضَ عَلَی القَلبِ و اللِّسانِ والسَّمعِ و البَصَرِ فِی آیةٍ أُخری ، فَقالَ :«و ما کُنتُم تَستَتِرُونَ أنْ یَشهَدَ عَلَیکُم سَمعُکُم و لا أبصارُکُم و لا جُلُودُکُم »(2) یَعنی بالجُلُودِ الفُرُوجَ والأفخاذَ وقالَ : «و لا تَقْفُ ما لَیسَ لَکَ بِه عِلمٌ إنَّ السَّمعَ و البَصَرَ و الفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عنه مَسئُولاً »(3) فَهذا ما فَرَضَ اللّه ُ عَلَی العَینَینِ مِن غَضِّ البَصَرِ عَمّا حَرَّمَ اللّه ُ _ عَزَّو جَلَّ _ و هو عَمَلُهما و هو مِنَ الإیمانِ .

و فَرَضَ اللّه ُ عَلَی الیَدَینِ أنْ لا یَبطِشَ بِهما إلی ما حَرَّمَ اللّه ُ و أنْ یَبطِشَ بِهما إلی ما أمَرَاللّه ُ _ عَزَّ و جَلَّ _ و فَرَضَ عَلَیهما مِنَ الصَّدَقَةِ و صِلَةِ الرَّحِمِ و الجِهادِ فی سَبیلِ اللّه ِ والطَّهُورِ لِلصَّلاةِ ، فَقالَ : «یا أیُّها الَّذِینَ آمَنوا إذا قُمتُم إلَی الصَّلوةِ فَاغسِلُوا وُجُوهَکم و أیدِیَکُم إلَی المَرافِقِ و امسَحُوا برُؤُوسِکُم و أرجُلَکُم إلَی الکَعبَینِ »(4) وقالَ : «فإذا لَقِیتُم الَّذِینَ کَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقابِ حَتّی إذا أثْخَنْتُمُوهُم فَشُدُّوا الوَثاقَ فإمّا مَنّا بَعدُ و إمّا فِداءً حَتّی تَضَعَ الحَربُ أوزارَها »(5) .

فَهذا ما فَرَضَ اللّه ُ عَلَی الیَدَینِ ، لاِءَنَّ الضَّربَ مِن عِلاجِهما .

وفَرَضَ عَلَی الرِّجْلَینِ أنْ لا یَمشِیَ بِهما إلی شَیءٍ مِن مَعاصِی اللّه ِ وفَرَضَ عَلَیهما المَشیُ إلی ما یَرضَی اللّه ُ _ عَزَّوجَلَّ _ فَقالَ : «و لا تَمْشِ فی الأرضِ مَرَحا إنَّکَ لَنْ تَخرِقَ الأرضَ و لَنْ تَبلُغَ الجِبالَ طُولاً »(6) وقالَ :«واقْصِدْ فِی مَشیِکَ و اغْضُضْ مِن صَوتِکَ إنَّ أنکَرَ الأصواتِ لَصَوتُ الحَمِیرِ »(7) وقالَ فیما شَهِدَتْ

ص: 265

الأیدِی والأرجُلِ عَلی أنفُسِهما وعلی أربابِهما مِنْ تضیِیعِهما لِما أمَرَاللّه ُ _ عَزَّوجَلَّ_ بِه و فَرَضَه عَلَیهما : «الیومَ نَخْتِمُ علی أفواهِهم وتُکَلِّمُنا أیدِیهِم وتَشهَدُ أرجُلُهم بِما کانُوا یَکسِبُونَ »(1) فَهذا أیضا مِمّا فَرَضَ اللّه ُ عَلَی الیَدَینِ و الرِّجلَینِ و هو عَمَلُهُما وهو مِنَ الإیمانِ .

وفَرَضَ عَلَی الوَجهِ السُّجُودَ لَه بِاللَّیلِ و النَّهارِ فی مَواقِیتِ الصَّلوةِ ، فَقالَ :«یا أیُّها الَّذِینَ آمَنُوا ارکَعُوا و اسجُدُوا واعبُدُوا رَبَّکُم وافعَلُوا الَخیرَ لَعَلَّکُم تُفلِحُونَ »(2) فهذِهِ فَرِیضَةٌ جامِعَةٌ عَلَی الوَجهِ والیَدَینِ والرِّجلَینِ وقالَ فِی مَوضِعٍ آخَرَ : «و أنَّ المساجِدَ لِلّهِ فلا تَدعُوا مَعَ اللّه ِ أَحَدا » .(3)

وقالَ فِیما فَرَضَ اللّه ُ عَلَی الجَوارِحِ مِنَ الطَّهُورِ والصَّلوةِ بِها وذلِکَ أنَ اللّه َ _ عَزَّ و جَلَّ_ لَمّا صَرَفَ نَبِیَّه صلّی اللّه علیه وآله إلَی الکَعبَةِ عَنِ البَیتِ المَقْدِسِ فأنزَلَ اللّه ُ _ عَزَّ وجَلَّ : «وما کانَ اللّه ُ لِیُضِیعَ إیمانَکم إنَّ اللّه َ بِالنّاسِ لَرَؤُوفٌ رحیمٌ »(4) فَسَمَّی الصَّلاةَ إیمانا ، فمَن لَقِیَ اللّه َ _ عَزَّوجَلَّ _ حافِظا لِجَوارِحِه مُوفِیا کُلُّ جارِحَةٍ مِن جَوارِحِه ما فَرَضَ اللّه ُ _ عَزَّ و جَلَّ _ عَلَیها لَقِیَ اللّه َ _ عَزَّ و جَلَّ _ مُستَکمِلاً لاِءیمانِه و هو مِن أهلِ الجَنَّةِ و مَن خانَ فِی شَیءٍ مِنها أو تَعدَّی ما أمَرَ اللّه َ _ عَزَّ و جَلَّ _ فیها لَقِیَ اللّه َ_ عَزَّ و جَلَّ _ ناقِصَ الإیمانِ ... . »(5)

از ابو عمرو زبیری روایت شده که گفت : به امام صادق صلوات اللّه علیه عرض کردم : ای عالم ! به من اطلاع دهید کدامیک از کارها نزد خدا فضیلتش بیشتر است ؟ فرمودند :

« آن چیزی که خدا هیچ عملی را نمی پذیرد مگر به واسطه آن . »

عرض کردم : آن چیست ؟ فرمودند :

« ایمان به خدایی که جز او خدایی نیست برترین عملها از جهت رتبه و شریف ترین آنها از جهت منزلت و بالاترین آنها از جهت بهره است . »

ص: 266

می گوید : به ایشان عرضه داشتم : مرا در خصوص ایمان آگاه نمی کنید که آیا اعتقاد با عمل است ، یا مجرّد اعتقاد بدون عمل ؟ ایشان فرمودند :

« ایمان تمامش عمل است و اعتقاد جزئی از آن عمل است که خدا آن را واجب ساخته و در کتابش بیان کرده ، به طوری که نورش روشن و دلیلش ثابت است و قرآن به آن گواهی داده و به سویش دعوت می کند . »

می گوید : گفتم : فدای شما گردم ! برایم بیان کنید تا بفهمم ؟ فرمودند :

« ایمان حالات مختلف و درجه های متفاوت و طبقه ها و منزلتهای گوناگون دارد . بعضی از آن تمام است و به انتهای کمال رسیده و بعضی از آن ناقص است و نقصان آن نیز آشکار است و بعضی دیگر برتر از بعضی است ، به طوری که بر بقیّه برتری زیاد دارد . »

عرض کردم : آیا ایمان تمام و ناقص و زیاد دارد (اقسام مختلف دارد) ؟ فرمودند : « بله . »

گفتم : چگونه است ؟ فرمودند :

« زیرا خدای بلند مرتبه و عزیز ایمان را بر اعضای بدنِ فرزند آدم واجب و آن را میان آن عضوها تقسیم کرده است . بنابر این ، هیچ عضوی از اعضای بدن نیست مگر اینکه ایمانی به غیر از ایمان عضو دیگر به او واگذار شده .

یکی از آن عضوها قلب اوست که با آن فکر می کند و می فهمد و فرمانده بدن اوست ؛ به طوری که دیگر اعضای او بدون نظر و امر قلب ، حرکتی اراده و صادر نمی کنند .

دیگر از آن عضوها دو چشم اوست که با آنها می بیند ، دو گوش اوست که با آن دو می شنود ، دو دست اوست که با آنها کارهای سخت انجام می دهد ، دو پای اوست که با آنها راه می رود ، آلت اوست که شهوتش از طرف آن است ، زبان اوست که با آن سخن می گوید و سر اوست که صورتش در آن است . پس هیچ کدام از این عضوها نیست مگر اینکه ایمانی به غیر ایمان عضو دیگر به وجوبی از طرف خدایی که نامش بلند است به او داده شده . قرآن این وجوب را بیان کرده و گواه بر آن است .

ص: 267

بنابر این ، چیزی را بر قلب واجب کرده غیر از آنچه بر گوش واجب کرده و چیزی را بر گوش لازم شمرده غیر از آنچه بر دو چشم واجب کرده . همچنین ، بر دو چشم چیزی را واجب کرده غیر از آنچه بر زبان لازم داشته ؛ بر زبان نیز چیزی را لازم شمرده غیر از آنچه بر دو دست واجب کرده ؛ بر دو دست چیزی را واجب شمرده غیر آنچه که بر دو پا واجب ساخته ؛ بر دو پا نیز چیزی را واجب شمرده غیر آنچه بر آلت لازم دانسته و بالاخره بر آلت نیز غیر آنچه بر صورت واجب دانسته ، لازم کرده است .

امّا آن ایمانی که بر قلب لازم است اعتقاد و شناخت و باور قلبی و رضا و تسلیم به این است که خدایی جز خدای یکتا _ که تنهاست و شریکی ندارد _ نیست ؛ همان خدایی که یکی است و برای خود همسر و فرزندی اختیار نفرموده و اینکه محمّد صلّی اللّه علیه وآله بنده و فرستاده اوست . همچنین ، اعتقاد به آنچه از طرف خدا آمده از کتاب و پیامبر .

این آن اعتقاد و شناختی است که خدا بر قلب او واجب کرده و این همان کار قلب است و همان کلام خدای عزیز است که فرمود : «به جز کسی که اجبار شده ، ولی قلب او به اعتقاداتش یقین دارد ؛ اما کسی که سینه اش به کفر گشاده شده ...» و فرمود : «آگاه باشید ، به ذکر خدا ، قلبها آرام می گیرد» و فرمود : «کسانی که با زبانهایشان گفتند : ایمان آوردیم ؛ امّا قلبهایشان معتقد نشده» و فرمود : «اگر ظاهر کنید آنچه را در درونتان است یا آن را پنهان کنید ، خدا برای شما محاسبه می کند ؛ پس می آمرزد هر که را بخواهد و عذاب می کند آن کسی را که اراده فرماید» . بنابر این، اینها همان عقاید و شناختهایی بود که خدای بلند مرتبه بر قلب لازم شمرده و این است عمل قلب و سرسلسله ایمان .

همچنین ، خدا بیان آنچه در قلب محکم شده و اعتراف به آن را بر زبان واجب دانسته است . خدای بزرگ فرمود : «با مردم به نیکی سخن بگویید» و فرمود : «بگویید : ایمان آوردیم به آنچه به سوی ما و شما نازل شده و خدای ما و خدای شما یکی است و ما تسلیم اوییم» . این آن چیزی است که خدا بر زبان واجب دانسته است و همین کار اوست .

ص: 268

واجب کرده بر گوش که از شنیدن آنچه خدا آن را حرام کرده دوری کند و از هر چه خدا آن را حلال نکرده و از آن نهی فرموده و از گوش سپردن به آنچه غضب خدای بزرگ در آن است کناره گیرد . خدا در این زمینه فرمود : «در قرآن ، بر شما نازل کرد که اگر زمانی شنیدید آیات خدا انکار می شود و مورد تمسخر قرار می گیرد ، پس با آنان ننشینید تا در سخنی دیگر وارد شوند» . پس از آن ، خدا موارد فراموشی را استثنا کرد و فرمود : «و اگر شیطان از یادت برد ، بعد از یاد آوری ، همراه گروه ظالمان منشین» و فرمود : «پس بشارت بده به آن بندگانی از من که کلام را می شنوند و نیکوترین آنها را پیروی می کنند . اینان کسانی اند که خدا آنها را هدایت کرده و همینان صاحبان خردند»و فرمود : «به تحقیق که مؤمنان رستگارند ؛ همانانی که در نمازشان خاشع اند و همانهایی که از سخن بیهوده پرهیز می کنند و همان کسانی که زکات می پردازند» و فرمود : «زمانی که سخن بیهوده شنیدند ، از آن کناره گرفتند و گفتند : اعمال ما برای خودمان و اعمال شما برای خودتان باشد» و فرمود : «و زمانی که بر سخن بیهوده گذر کنند ، با بزرگواری از آن بگذرند» . پس این گوش ندادن به آنچه خدا آن را حلال ندانسته همان مقدار واجب از ایمان است که برای گوش قرار داده و این کار آن است و قسمتی از ایمان .

بر چشم واجب کرده که نگاه نکند به آنچه خدا آن را برایش حرام دانسته و از چیزی که نهی کرده و حلال نشمرده اعراض کند . این کار چشم است و قسمتی دیگر از ایمان .

خدای بلند مرتبه فرمود : «به مؤمنان بگو : چشمانشان را ببندند و آلتهایشان را حفظ کنند» . پس خدا آنان را نهی کرده از اینکه به عورتهای هم نگاه کنند و از اینکه مردی به آلت برادرش بنگرد و باید عورتش را از دید دیگران حفظ کند .

همچنین ، فرمود : «به زنان با ایمان بگو : چشمهای خود را ببندند و عورتهای خود را حفظ کنند» .

یعنی چشمهای خود را ببندند از اینکه یکی از آنان به عورت خواهرش نگاه کند و نگاه دارد عورتش را از دید دیگران . » فرمودند :

« هر جا در قرآن از حفظ عورت سخن به میان آمده ، منظور نگاه داری از زناست ؛

ص: 269

مگر این آیه که منظور از آن حفظ از نگاه کردن است .

آن گاه ، خدا در آیه ای دیگر آنچه بر قلب و زبان و چشم واجب است را در کنار یکدیگر قرار داده و فرموده : «پنهان نمی کردید (اعمال زشتتان را به خاطر) گواهی دادن گوش و چشم و پوستتان بر ضدّ خودتان» _ از کلمه پوست ، عورت و ران مقصود است . همچنین ، فرمود : «از آنچه آن را نمی دانید پیروی نکنید ؛ چرا که گوش و چشم و قلب ، همه شان مورد سؤال قرار می گیرند» . بنابر این ، آنچه از چشم پوشی از حرامهای خدا گفته شد واجب اوست بر چشمها و این است کار آن دو و بخشی از ایمان .

خدا بر دو دست واجب کرد که به وسیله آن دو ، کارهایی را که حرام فرموده مرتکب نشود و آنچه را دستور داده انجام دهد . همچنین ، بر آن دو ، صدقه دادن و رسیدگی به خویشاوندان و پیکار در راه خدا و وضو و غسل و تیمم برای نماز را قرار داده و فرموده : «ای کسانی که ایمان آوردید ، زمانی که برای نماز برخاستید ، صورتها و دستهایتان را تا محدوده مرفق بشویید و سرهایتان و پاهایتان را تا کعب مسح کنید» و فرمود : «زمانی که کافران را ملاقات کردید ، آنان را گردن بزنید تا وقتی که آنان را سست گردانید (بر آنان چیره شوید) ؛ پس طناب آنان را محکم کنید . بعد از آن ، یا بر آنان منّت گذارید (و از ایشان درگذرید) ، یا فدیه از ایشان بگیرید تا جنگ پایان یابد» . پس این آن چیزی است که خدا بر دو دست واجب کرده ؛ چرا که زدن (گردن زدن) از کار آن دو است .

بر پاها نیز واجب فرموده تا با آنها به سمت هیچ گناهی نرود و همچنین به سوی آنچه رضای خدا در آن است قدم بردارد . فرمود : «متکبّرانه در زمین راه نرو ؛ زیرا تو نمی توانی زمین را بشکافی و به بلندی کوهها نیز هرگز نخواهی رسید» و فرمود : «در راه رفتنت ، میانه رو باش و صدایت را پایین بیاور ؛ چرا که زشت ترین صداها صدای خر است» و در موردی که دستها و پاها بر ضدّ خود و صاحبانشان شهادت می دهند ، که آنچه را دستور خدا و واجب بر آنها بود از بین بردند ، فرمود : «امروز بر دهانشان مُهر می زنیم و دستانشان با ما سخن می گویند . همچنین پاهایشان گواهی می دهند به آنچه آن را کسب کردند» .

ص: 270

اینها نیز آن چیزهایی بودند که خدا بر دستان و پاها واجب کرده بود و کارهای آنها بود و بخشی دیگر از ایمان .

بر صورت واجب کرد سجده گزاردن را برای او ، در شب و روز ، موقع نمازها ؛ و فرمود : «ای کسانی که ایمان آوردید ، رکوع و سجده کنید و بپرستید پروردگارتان را و کارهای نیک انجام دهید ؛ شاید رستگار شوید» . این واجبی است کلّی برای صورت و دستها و پاها . همچنین ، در جایی دیگر فرمود : «سجده گاه ها برای خداست ؛ پس به همراه او کس دیگری را نخوانید» .

در مورد طهارت و نمازی که بر اعضای بدن واجب کرده ، کلامی را فرمود که آن را هنگام برگرداندن پیامبرش صلّی اللّه علیه وآله از بیت المقدّس به سمت کعبه نازل کرد : «خدا ایمانتان را تباه نمی کند ، خدا با مردم دلسوز و مهربان است» ؛ پس نماز را ایمان نامید .

(از همه آنچه گذشت معلوم می شود) کسی که خدا را با نگاه داری اعضایش و انجام واجبات هر عضوی ملاقات کند ، ملاقات او با ایمان کامل خواهد بود و چنین شخصی از اهل بهشت است .

امّا کسی که نسبت به بعضی از آنها خیانت کند یا از دستور او تجاوز نماید ، خدا را با حالت نقصان ایمان ملاقات خواهد کرد ... . »

ثانیا ، خود حضرات معصومین صلوات اللّه علیهم به دوستان و پیروانشان تأکید کرده اند که مبادا فقط به محبت و ولایت ما تکیه کنید و از عمل (انجام واجبات و ترک محرّمات) دست بکشید ؛ چرا که نافرمانی خدا فرد را دشمن اهل بیت صلوات اللّه علیهم خواهد کرد ؛ گر چه خودش گمان کند که پیرو آنان است . در بعضی از روایات ، به این مطلب تصریح شده ؛ مانند اینکه آورده اند :

عَن جابِرٍ ، عَن أبی جَعفَرٍ صلوات اللّه علیه قال : قالَ لِی :

« یا جابِرُ، أیَکتَفِی مَنِ انتَحَلَ التَّشَیُّعَ أنْ یَقُولَ بِحُبِّنا أهلَ البَیتِ؟ فوَاللّه ِ؛ ما شِیعَتُنا إلاّ مَنِ اتَّقَی اللّه َ و أطاعَه و ما کانُوا یُعْرَفُونَ یا جابِرُ إلاّ بِالتَّواضُعِ والتَّخَشُّعِ والأمانَةِ و کَثْرَةِ ذِکرِاللّه ِ والصَّومِ و الصَّلاةِ و البِرِّ بِالوالِدَینِ والتَّعاهُدِ لِلجیرانِ مِنَ الفُقَراءِ و

ص: 271

أهلِ المَسْکَنَةِ والغارِمینَ والأیتامِ وصِدقِ الحَدیثِ وتِلاوَةِ القُرآنِ وکَفِّ الألسُنِ عَنِ النّاسِ إلاّ مِن خیرٍ و کانُوا أُمَناءَ عَشایِرِهِم فی الأشیاءِ . »

قالَ جابِرٌ : فَقُلتُ : یا ابنَ رَسُولِ اللّه ِ، ما نَعرِفُ الیَومَ أحَدا بِهذِهِ الصِّفَةِ . فَقالَ :

« یا جابِرُ، لا تَذهَبَّنَ بِکَ المَذاهِبُ ، حَسبُ الرَّجُلِ أنْ یَقُولَ : أُحِبُّ عَلِیّا وأتَوَلاّهُ ، ثُمَّ لایَکُونُ مَعَ ذلِکَ فَعّالاً ؟ فَلَو قالَ : إنِّی أُحِبُّ رَسُولَ اللّه ِ _ فَرَسُولُ اللّه ِ صلّی اللّه علیه وآله ، خَیرٌ مِن عَلِیٍ صلوات اللّه علیه _ ثُمَّ لا یَتَّبِعُ سِیرَتَه و لا یَعمَلُ بِسُنَّتِه ما نَفَعَه حُبُّهُ إیّاهُ شَیئا فَاتَّقُوا اللّه َ و اعمَلُوا لِما عِندَاللّه ِ . لَیسَ بَینَ اللّه ِ و بَینَ أحَدٍ قَرابَةٌ ، أحَبُّ العِبادِ إلَی اللّه ِ _ عَزَّ و جَلَّ _ [ و أکرَمُهُم علیه] أتقاهُم و أعمَلُهُم بطاعَتِه .

یا جابِرُ، واللّه ِ ؛ ما یُتَقَرَّبُ إلی اللّه ِ _ تبارَکَ وتَعالی _ إلاّ بِالطّاعَةِ وما مَعَنَا بَرائَةٌ مِنَ النّارِ ولا عَلَی اللّه ِ لاِءحَدٍ مِن حُجَّةٍ . مَن کانَ للّه ِ مُطِیعا فهُو لَنا وَلِیٌ ومَن کانَ للّه ِ عاصِیا فهُو لَنا عَدُوٌّ؛ ما تُنالُ وِلایَتُنا إلاّ بِالعَمَلِ والوَرَعِ . »(1)

از جابر بن یزید جُعفی روایت شده که گفت : امام باقر صلوات اللّه علیه به من فرمودند :

« جابر ، آیا برای کسی که ادعای تشیّع می کند دم زدن از حبّ ما اهل بیت کافی است ؟

به خدا قسم ، شیعه ما نیست مگر کسی که از خدا بپرهیزد و او را اطاعت کند و اینان شناخته نمی شوند مگر به فروتنی و خشوع و امانت داری و زیادی یاد خدا و روزه و نماز و نیکی به والدین و مواظبت کردن از همسایگان فقیر و مستمند و قرض داران و یتیمان و راستی در گفتار و قرائت قرآن و نگه داری زبان از یاد کردن مردم به جز از نیکی آنها و اینان امینان خویشانشان در کارهایند . »

جابر می گوید : عرض کردم : یا ابن رسول اللّه ، امروز کسی را با این خصوصیّات نمی شناسیم . فرمودند :

« جابر ، فکرهای مختلف به سرت نزند ! آیا مرد را کافی است که بگوید : من علی صلوات اللّه علیه را دوست دارم و ولایت ایشان را دارم ؛ پس از آن ، پُرکاری نکند ؟ بنابر این ، اگر بگوید : رسول خدا را دوست دارم _ که رسول خدا صلّی اللّه علیه وآله

ص: 272

بهتر از علی صلوات اللّه علیه است _ و بعد از آن ، از روش ایشان پیروی و به آداب آن بزرگوار عمل نکند ، دوستی ایشان هیچ نفعی به او نمی رساند .

پس تقوای خدا را پیشه کنید و برای آنچه در نزد خداست کارهایتان را انجام دهید .

میان خدا و هیچ کس ، خویشاوندی نیست ؛ محبوب ترین بندگان به خدای عزیز و بلند مرتبه و گرامی ترین آنان نزد او با تقواترین آنها و عمل کننده ترینشان به فرمانهای اوست .

جابر ، به خدا قسم ، نزدیکی به خدای بزرگ نیست مگر به سبب اطاعت کردن و برات نجات از آتش نیز همراه ما نیست و هیچ کس هم دلیلی در مقابل خدا ندارد . کسی که مطیع خدا باشد دوست ماست و کسی که نافرمانی او را کند دشمن ماست . ولایت ما فقط با عمل و ورع به دست می آید . »

اصلاً حضرات معصومان صلوات اللّه علیهم محبّتی را از ما می خواهند که به عمل صحیح و پیروی از آن بزرگواران منجر بشود ، چنان که در روایت معروف به « أربع مائة » از امیرمؤمنان صلوات اللّه علیه رسیده است :

« مَنْ أَحَبَّنا فَلْیَعمَلْ بَعَمَلِنا ویَستَعِنْ بِالوَرَعِ فإنَّه أفضَلُ ما یُستَعانُ به فی الدُّنیا والآخِرَةِ . »(1)

« کسی که ما را دوست دارد باید مانند رفتار ما عمل نماید و از ورع کمک بگیرد ؛ چرا که ورع برترین چیزی است که در دنیا و آخرت از آن کمک گرفته می شود . »

یا در جایی دیگر از همین روایت آمده است :

« ... فَمَنْ أرادَنا فَلْیَأْخُذْ بِقَولِنا وَلْیَعمَلْ بِعَمَلِنا ... . »(2)

« ... کسی که ما را می خواهد باید کلام ما را بپذیرد و مطابق رفتار ما عمل کند ... . »

ص: 273

بعد از شناخت حقیقت و اهمّیّت تقوا ، بر می گردیم به بحث مورد نظرمان که تکلیف تقوا در دوران غیبت امام زمان صلوات اللّه علیه بود . خود آن بزرگوار بیش از هر کس دیگری در این زمان بر حالات افراد و ابتلائات و امتحانات آنان اطلاع و اشراف دارند و در این زمان ، که ایشان امام زنده و حجّت بر روی زمین اند ، یار و مددکار پیروانشان در این سختیها خواهند بود .

بنابر این ، با مراجعه به کلمات و توقیعاتشان ، درمی یابیم ایشان درباره کسی که در این زمان پُر فراز و نشیب تقوای الاهی پیشه کند ، پدری و سرپرستی نموده دستش را می گیرند . رونوشت سند تعهّد بر این دستگیری را به یکی از بزرگ ترین و نزدیک ترین نوکرانِ دربارشان شیخ بزرگوار مفید رحمه اللّه مرحمت فرموده اند ؛ چنان که در توقیع دوم شیخ مفید می خوانیم :

« ونَحنُ نَعهَدُ إلیکَ أیُّها الوَلِیُ ال_مُخلِصُ ال_مُجاهِدُ فینا الظّالِمینَ _ أَیَّدَکَ اللّه ُ بِنَصرِه الَّذِی أیَّدَ بِه السَّلَفَ مِن أولیائِنا الصّالِحینَ _ أنَّه مَنِ اتَّقی رَبَّه مِن إخوانِکَ فی الدِّینِ ... کانَ آمِنا فِی الفِتنَةِ المُبطِلَةِ ومِحَنِها المُظلِمَةِ المُضِلَّةِ ... . »(1)

« ای دوستِ با اخلاص که در راه ما با ظالمان می ستیزی ، خدا تو را با آن یاری اش که اولیای صالح گذشته را به وسیله آن تأیید فرمود تقویت کند ! ما با تو عهد می بندیم که هر کدام از برادران دینی ات از پروردگارش تقوا داشته باشد ... در آن بلای ویرانگر و گرفتاری تاریک و تیره کننده ، در امان باشد ... . »

همچنین ، در توقیع اوّلی که به شیخ مفید عنایت فرمودند _ و ذکر آن قبلاً گذشت _ تقوا را از وظایف شیعیان در زمان امامتشان شمردند و آن را کمکی به حضرتش برای نجاتِ خود آنان دانستند :

« إنّا غَیرُ مُهمِلینَ لِمُراعاتِکُم و لا ناسِینَ لِذِکرِکُم ولَولا ذلِکَ لَنَزَلَ بکُم اللاَّءْواءُ واصْطَلَمَکُم الأعداءُ ، فَاتَّقُوا اللّه َ و ظاهِرُونا عَلَی انْتِیاشِکُم مِن فِتنَةٍ قد أنافَتْ

ص: 274

عَلَیکُم ... . »(1)

« ما از رسیدگی به شما اهمال نکرده و از یاد شما فراموش ننموده ایم . اگر چنین نبود ، سختیها بر شما فرود می آمد و دشمنان هم شما را ریشه کن می کردند . پس تقوای خدا را پیشه کنید و ما را در نجات خودتان از بلایی که به شما روی آورده یاری دهید ... . »

در دعای زمان غیبت نیز در این باره از خدا می خواهیم :

« اَللّهُمَّ فَثَبِّتْنِی علی دِینِکَ واستَعمِلْنِی بِطاعَتِکَ ... وثَبِّتْنِی علی طاعَةِ وَلِیِ أمرِکَ ... و قَوِّنا عَلی طاعَتِه وثَبِّتْنا علی مُتابَعَتِه ... . »

« خداوندا ، پس مرا ثابت دار بر دینت و به اطاعت از خودت مشغولم دار ... و مرا بر اطاعت از ولیّ امرت استوار دار ... وما را در راه اطاعت از ولیّت قوی دار و بر پیروی از او ثابت قدممان دار ... . »

ص: 275

ص: 276

را فقط به سبب آن قبول می کند ؟ » عرض کردم : بله . فرمودند :

« شهادت به یگانگی خدا و به اینکه محمّد صلّی اللّه علیه وآله بنده و فرستاده اوست و اعتراف به آنچه خدا دستور داده و ولایت ما خاندان را داشتن و بیزاری از دشمنان ما _ منظور (از ما) فقط امامان اند(1) _ و تسلیم بودن در برابر آنان (امامان صلوات اللّه علیهم) و ورع و کوشش در راه رضای خدا و آرامش و انتظار قائم صلوات اللّه علیه را داشتن . » سپس فرمودند :

« ما خانواده دولتی داریم که خدا ، هر زمانی بخواهد ، آن را ظاهر می کند . »

پس از آن ، فرمودند :

« کسی که خشنود می شود (می خواهد) از یاوران حضرت مهدی صلوات اللّه علیه باشد ، باید منتظر باشد و با داشتن حالت انتظار بر طبق ورع و نیکویی اخلاق عمل کند .

پس اگر بمیرد و حضرت مهدی صلوات اللّه علیه بعد از آن قیام کند ، پاداش او مانند پاداش کسی است که به خدمت ایشان رسیده ؛ بنابر این ، کوشش کنید و منتظر باشید . گوارایتان باد ، ای کامیابان از رحمت خداوندی ! »

آنچه در این روایت حائز اهمّیّت است آن است که خدا در قرآن می فرماید :

«إنّما یَتَقَبَّلُ اللّه ُ مِنَ المُتَّقِینَ »(2) .

خدا عمل را فقط از با تقوایان می پذیرد .

در این روایت نیز حضرت می فرمایند : « آیا به شما خبر ندهم از چیزی که خدا عملِ بندگانش را فقط به سبب آن می پذیرد ؟ » و آن چیزی نیست مگر تقوا .

بنابراین ، همان گونه که در بخش گذشته آمد _ تقوا اعتراف زبانی و قلبی به شهادتین و ولایت اهل بیت صلوات اللّه علیهم و بیزاری از دشمنانشان و عمل کردن به کارهایی است که در روایات ، آنها را از جمله صفات مؤمنین و متّقین برشمرده اند .

مطلب دیگری که در این روایت مورد توجّه است عبارت امام صادق صلوات اللّه علیه

ص: 278

است که فرمودند : « کسی که خشنود می شود از یاوران حضرت مهدی صلوات اللّه علیه باشد ، باید ... . »

این عبارت حکایت از آن دارد که انسان با رعایت مواردی که فرموده اند (از قبیل انتظار و ورع و نیکویی اخلاق) علاوه بر اینکه می تواند دین خود را در زمان غیبت آن بزرگوار حفظ کند ، همچنین با این سلامت در دین ، می تواند در رکاب ایشان و از اصحاب آن امام صلوات اللّه علیه باشد ؛ و این نشان دهنده اهمّیّت اموری مثل ورع است . امامان دیگر نیز در روایات متعددی بیان کرده اند که هر کس بخواهد از اصحاب ما باشد ، باید ورع داشته باشد _ و بلکه ورع او از همه بیشتر باشد ؛ چنان که در روایت ذیل آمده است :

عَن حنّانِ بنِ سُدَیرٍ قالَ : قالَ أبُو الصَّبّاحِ الکَنّانِیُّ لاِءبی عَبدِاللّه ِ صلوات اللّه علیه :

ما نُلقِی مِن النّاسِ فِیکَ؟ فَقالَ أبُوعَبدِاللّه صلوات اللّه علیه :

« و ما الَّذِی تَلقی مِنَ النّاسِ فِیَ؟ » فَقالَ :

لایَزالُ یَکُونُ بَینَنا و بَینَ الرَّجُلِ الکَلامُ فَیَقُولُ : جَعفَرِیٌّ خَبِیثٌ ! فَقالَ :

« یُعَیِّرُکُم النّاسُ بی ؟ » فقالَ أبُو الصّبّاحِ : نَعَم . قالَ : فقالَ :

« ما أقَلَّ واللّه ِ مَن یَتَّبِعُ جَعفَرا مِنکُم. إنَّما أصحابِی مَنِ اشتَدَّ وَرَعُه و عَمِلَ لِخالِقِه و رَجا ثَوابَه ، فَهؤُلاءِ أصحابِی . »(1)

از حنّان بن سدیر نقل شده که گفت : ابو صبّاح کنّانی به امام صادق صلوات اللّه علیه عرض کرد :

به خاطر ارتباط با شما ، چه چیزهایی از مردم می بینیم ؟ امام صادق صلوات اللّه علیه فرمودند :

« چه چیزی به سبب من از طرف مردم می بینی ؟ » عرض کرد : هر گاه بین من و یکی از مخالفین بحثی پیش می آید ، می گوید : جعفری خبیث ! حضرت فرمودند :

« مردم شما را به جهت من سرزنش می کنند ؟ » ابو صبّاح گفت : بله .

ص: 279

حنّان می گوید : حضرت فرمودند :

« به خدا قسم ، چقدر کم است تعداد افرادی از شما که از جعفر پیروی می کنند ! اصحاب من فقط کسانی اند که ورع بیشتری دارند و اعمالشان را برای آفریننده شان انجام می دهند و امید پاداش نیز از او دارند . اینان اصحاب من اند . »

البتّه این فقط در اصحاب امامان صلوات اللّه علیهم منحصر نیست ؛ چرا که در دسته ای دیگر از روایات ، بیان شده که اصلاً هر کسی که شیعه و پیرو و دارای ولایت اهل بیت صلوات اللّه علیهم است باید ورع داشته باشد :

عَنِ ابنِ رِئابٍ ، عَن أبی عَبدِاللّه ِ صلوات اللّه علیه قالَ :

« إنّا لا نَعُدُّ الرَّجُلَ مُؤْمِنا حَتّی یَکُونَ لِجَمیعِ أمرِنا مُتَّبِعا و مُرِیدا . ألا و إنَّ مِنِ اتِّباعِ أمرِنا و إرادَتِه الوَرَعُ ، فَتَزَیَّنُوا بِه ، یَرحَمُکُم اللّه ُ و کِیدُوا(1) أعدائَنا بِه یَنعَشُکُم اللّه ُ . »(2)

از ابن رئاب روایت شده که گفت : امام صادق صلوات اللّه علیه فرمودند :

« ما کسی را مؤمن نمی دانیم تا اینکه تبعیّت کننده و خواستار همه دستورهای ما باشد . آگاه باشید ، نشانه پیروی فرمان ما و خواستنِ آن، ورع است ؛ پس خود را به آن بیارایید _ خدا شما را رحمت کند _ (یا خود را به ورع بیارایید تا خدا شما را رحمت کند) و با دشمنان ما با سلاح ورع بجنگید (تا بر آنها پیروز شوید ، یا به خاطر اینکه آنان به دین شما رغبت کنند) . خدا شما را در دنیا و آخرت بلند مرتبه گرداند (یا به وسیله ورع با دشمنان ما بجنگید تا خدا شما را در دنیا و آخرت بلند مرتبه گرداند) . »

در روایت « اربع مائة » از امیرالمؤمنین صلوات اللّه علیه رسیده است :

« مَنْ أحَبَّنا فَلْیَعمَلْ بِعَمَلِنا ویَسْتَعِنْ بالوَرَعِ ؛ فَإنَّه أفضَلُ ما یُستَعانُ به فی الدُّنیا والآخِرَةِ . »(3)

ص: 280

« هر کس که ما را دوست دارد باید مطابق عمل ما رفتار نماید و باید از ورع کمک بگیرد ؛ چرا که ورع بهترین چیزی است که در دنیا و آخرت از آن کمک گرفته می شود . »

نیز ، فرموده اند :

عَن عُبیدِ اللّه ِ بنِ عَلِیٍّ ، عَن أبی الحَسَنِ الأوَّلِ صلوات اللّه علیه قالَ :

« کَثیرا ما کُنتُ أسمَعُ أبی یَقُولُ : لَیسَ مِن شِیعَتِنا مَن لا تَتَحَدَّثُ ال_مُخَدَّراتُ بِوَرَعِه فِی خُدُورِهِنَّ و لَیسَ مِن أولِیائِنا مَن هو فی قَریَةٍ فِیها عَشرَةُ آلافِ رَجُلٍ فیهم [مِن[ خَلقِ اللّه ِ أورَعُ مِنه . »(1)

از عبیداللّه بن علی ، از امام کاظم صلوات اللّه علیه نقل شده که فرمودند :

« زیاد از پدرم می شنیدم که می فرمودند : از شیعیان ما نیست کسی که زنهای تحت حجاب در خانه هایشان از ورع او صحبت نکنند (یعنی آوازه ورع او در میان زنان خانه نشین نیز پیچیده باشد) ؛ و از دوستان ما نیست کسی که در روستایی زندگی کند که در آن 000 ،10 مرد باشند و در میان آنان ، کسی با ورع تر از او باشد . »

در روایات متعددی نیز فرموده اند :

عَن خُثَیمَةَ ، عَن أبی جَعفَر صلوات اللّه علیه قالَ : دَخَلتُ عَلیه لاِءُوَّدِعَه ، فَقالَ :

« أبلِغْ مَوالِینا السّلامَ عَنّا وأوصِهِم بِتَقوَی اللّه ِ العَظیِمِ وأعلِمْهُم ، یا خَثِیمَةُ ، لا نُغنِی عَنهم مِنَ اللّه ِ شَیئا إلاّ بِعَمَلٍ ولَن یَنالُوا وِلایَتَنا إلاّ بِالوَرَعِ ... . »(2)

از خُثیمه جُعفی روایت شده که گفت : برای خداحافظی خدمت حضرت امام باقرصلوات اللّه علیه رسیدم . ایشان فرمودند :

ص: 281

« به دوستانمان از طرف ما سلام برسان و آنان را به پرهیز از خدای بزرگ سفارش کن . خثیمه ، به آنان بگو که ما آنان را هیچ طور از خدا بی نیاز نمی کنیم مگر به سبب عمل (یعنی دوستی ما فقط در صورتی که عمل ایشان مورد پسند حق باشد به دردشان می خورد) و هرگز به ولایت ما دست پیدا نمی کنند مگر به وسیله ورع ... . »

گاهی نیز مطلب را فراتر از این برده و دین خدا را ، که خود آن بزرگواران و دیگران باید به آن ملتزم باشند و خدا را به وسیله آن بپرستند ، همان ورع معرفی کرده اند ؛ چنان که آمده است :

عَن أبی الحَسَنِ الثّالِثِ ، عَن آبائِه صلوات اللّه علیهم قالَ : قالَ الصّادقُ صلوات اللّه علیه :

« عَلَیکُم بِالوَرَعِ فإنَّه الدِّینُ الَّذِی نُلازِمُه ونُدِینُ اللّه َ بِه و نُریدُهُ مِمَّن یُوالِینا . لاتُتْعِبُونا بِالشَّفاعَةِ . »(1)

حضرت هادی صلوات اللّه علیه از پدران بزرگوارشان صلوات اللّه علیهم روایت کرده اند که امام صادق صلوات اللّه علیه فرمودند :

« بر شما باد به ورع ؛ چرا که آن دینی است که ما به آن ملتزم و متدیّنیم و از دوستانمان نیز همان را می خواهیم . ما را به زحمت شفاعت کردن نیندازید (یعنی خودتان با عمل صالح برای خودتان کاری بکنید) . »

آن قدر روایات این باب زیاد است که ذکر همه آنها باعث طولانی شدن این بخش خواهد شد .

امّا بعد از شناخت اهمّیّت ورع ، باید حقیقت آن و تفاوتش با تقوا را بفهمیم تا پس از آن بدانیم از چه جایگاهی در بین وظائف زمان غیبت بر خوردار است ؟

سابقا گفتیم که لفظ تقوا از مادّه « وَقی ، یَقِی ، وِقایةً » به معنی حفظ کردن و نگه داری است و اسم مصدر آن است .

وقتی این کلمه به خدا اضافه می شود ، ترکیب « تقوَی اللّه » به معنی حفظ کردن

ص: 282

خود از عذاب الاهی است و از آنجا که ترک فرامین خدا و ارتکاب منهیّات او برای ما عذاب در پی خواهد داشت ، انجام دستورهای الاهی و ترک محرّمات تقوا نامیده شده است .

امّا ورع از مادّه « وَرِعَ ، یَرِعُ و یَوْرَعُ / وَرَعَ ، یَرَعُ / وَرُعَ ، یَوْرُعُ ، وَرْعا و وَرَعَا و وَرُوعا » به معنی دوری جستن از گناه و خودداری کردن از معاصی است .

به دلیل اینکه ترک واجبات و همچنین ارتکاب محرّمات از معاصی است ، از این جهت ، تقوا با ورع یک معنا خواهد داشت . لذا ، در بعضی روایات ، چنین آمده :

عَن حَفصِ بنِ غِیاثٍ قالَ : سَأَلتُ أبا عَبدِاللّه ِ صلوات اللّه علیه عَنِ الوَرِعِ مِنَ النّاسِ؟

فَقالَ :

« الَّذِی یَتَوَرَّعُ عَن مَحارِمِ اللّه ِ _ عَزَّ و جَلَّ . »(1)

از حفص بن غیاث نقل شده که گفت : از امام صادق صلوات اللّه علیه در مورد شخصِ پرهیزگار سؤال کردم (که چه کسی است) ؟ فرمودند :

« آن که از حرامهای خدای بلند مرتبه و عزیز دوری نماید . »

در روایتی دیگر هم آمده است :

عَن أبی سارَةَ الغَزَّالِ ، عَن أبی جَعفَرٍ صلوات اللّه علیه قال : قالَ اللّه ُ _ عَزَّ و جَلَّ :

« اِبنَ آدَمَ ! اِجتَنِبْ ما حَرَّمْتُ عَلَیکَ ، تَکُنْ مِن أورَعِ النّاسِ . »(2)

از ابو ساره غزّال روایت شده که امام باقر صلوات اللّه علیه فرمودند :

« خدای بزرگ فرمود : آدمیزاد ! از آنچه بر تو حرام کرده ام پرهیز کن تا از با ورع ترین مردم باشی . »

امّا وجود دو عنوان « تقوا » و « ورع » در روایات _ که بعضا این دو ، در کنار هم ، در یک روایت آمده _ در دو معنا ظهور دارد ؛ از این جهت ، بعضی تقوا را به انجام

ص: 283

واجبات و دوری از محرّمات و ورع را به دوری از شبهات ، بلکه ترک بعضی از مباحات ، تعبیر کرده اند .

اگر بخواهیم با دقّت در معانی آنها تفاوتی برایشان قایل شویم ، می گوییم : شاید آن واجب و حرامی که در تعریف تقوا آمده واجب و حرامی باشد که در محدوده علم ماست ؛ ولی آن حرامی که در تعریف ورع دوری از آن لازم دانسته شده حرامهای واقعی باشد ، اعمّ از اینکه ما به آن علم داشته باشیم یا نه .

از این جهت ، چنانچه کسی واجبات معلوم را انجام دهد و از محرّمات شناخته شده دوری نماید ، از متّقین محسوب شده ؛ اگر چه ، معلوم نیست ورع نیز داشته باشد .

ولی چنانچه از حرامهای معلوم دوری جوید و از تمام آنچه شکّی (ولو ضعیف) در حرمت آن است(1) دوری کند و حتّی بعضی از افعال مباح و حلال را نیز ترک کند ، به واسطه اینکه نکند به سبب انجام آن (بنابر تشخیص خودش) در حرامی بیفتد ، چنین کسی از صفت ورع برخوردار است ؛ علاوه بر اینکه از صفت تقوا نیز بهره مند است .

بنابر این ، نسبت بین تقوا و ورع (طبق اصطلاح دانشمندان منطق) عامّ و خاصّ مطلق است ، به طوری که تقوا عامّ مطلق و ورع خاصّ مطلق است ؛ زیرا هر کسی که دارای ورع باشد دارای تقوا نیز هست ، ولی کسی که دارای صفت تقوا باشد ممکن است از صفت ورع بهره مند نباشد .

بعضی از روایات نیز به این تفاوت اشاره دارند ؛ مانند این روایت :

عَن أبی عَبدِاللّه ِ صلوات اللّه علیه قالَ :

« أورَعُ النّاسِ مَن وَقَفَ عِندَ الشُّبهَةِ ، أعبَدُ النّاسِ مَن أقامَ الفَرائِضَ ، أزهَدُ النّاسِ مَن تَرَکَ الحَرامَ ، أشَدُّ النّاسِ اجتِهادا مَن تَرَکَ الذُّنُوبَ . »(2)

از امام صادق صلوات اللّه علیه روایت شده که فرمودند :

ص: 284

« با ورع ترین مردم کسی است که در موارد مشکوک توقف کرده مرتکب شبهه نشود . عابدترین مردم شخصی است که همه واجبات را انجام دهد . زاهدترین مردم کسی است که حرامهای خدا را ترک کند . کوشش آن کس بیشتر است که از همه گناهان دوری کند . »

در روایتی دیگر ، آمده است :

عَن فُضَیلِ بنِ عَیاضٍ ، عَن أبی عَبدِاللّه ِ صلوات اللّه علیه قالَ : قُلتُ لَه :

مَنِ الوَرِعُ مِن النّاسِ؟ فَقالَ :

« الَّذِی یَتَوَرَّعُ عَن مَحارمِ اللّه ِ ، یَجتَنِبُ هؤُلاءِ و إذا لَمْ یَتَّقِ الشُّبَهاتِ وَقَعَ فِی الحَرامِ وهو لا یَعْرِفُه و إذا رَأَی المُنکَرَ و لَمْ یُنکِرْهُ و هو یَقوی علَیه ، فَقَد أحَبَّ أنْ یُعصَی اللّه ُ و مَن أحَبَّ أنْ یُعصَی اللّه ُ فَقَد بارَزَ اللّه َ بالعَداوَةِ و مَن أحَبَّ بَقاءَ الظّالِمینَ فَقَد أحَبَّ أن یُعصَی اللّه ُ ، إنَّ اللّه َ _ تبارَک و تَعالی _ حَمِدَ نَفسَه علی هَلاکِ الظَّلَمَةِ ، فَقالَ : «فَقُطِعَ دابِرُ القَومِ الَّذِینَ ظَلَمُوا و الحَمدُلِلّهِ رَبِّ العالَمِینَ»(1) . »(2)

از فضیل بن عیاض نقل شده که گفت : به امام صادق صلوات اللّه علیه عرض کردم :

از بین مردم ، چه کسی پرهیزگار است ؟ فرمودند :

« آن کسی که از حرامهای خدا دوری کند . از این حرامها اجتناب می کند ؛ امّا اگر خود را از شبهات (موارد مشکوک) حفظ نکند ، ندانسته در حرام واقع می شود .

زمانی که فعل منکَری را ببیند و بتواند از آن نهی کند ولی نهی نکند ، دوست داشته نافرمانی خدا کند و کسی که نافرمانی خدا را دوست داشته باشد با دشمنی به جنگ خدا رفته ؛ و کسی که باقی ماندن ظلم کنندگان را دوست بدارد نافرمانی خدا را دوست داشته است . خدای بزرگ خودش را به جهت نابود کردن ظالمان ستایش کرده و فرموده : «پس دنباله گروهی که ظلم کردند بُریده شد و ستایش فقط مخصوص خدایی است که پروردگار عالمیان است» . »

از اینجا معلوم می شود دو نوع اوّل از تقسیمات تقوا که در بحث گذشته منسوب به

ص: 285

امام صادق صلوات اللّه علیه آوردیم ، در حقیقت ، اقسام ورع است ؛ و از آنجا که تقوا اعمّ از ورع بود ، از آنها به تقوا تعبیر شده است . از این جهت ، علامه مجلسی رحمه اللّه در کتاب شریف بحار الأنوار ، قولی را نقل کرده اند که ورع را چهار مرتبه نموده است :

مرتبه اوّل) ورع توبه کنندگان : ورعی است که به سبب آن ، انسان از حدّ فسق خارج شده و همین مقدار تصحیح کننده قبول شهادت است .

مرتبه دوم) ورع صالحان : دوری از شبهات به خاطر ترس از آنها و وحشت از واقع شدن در حرامهاست .

مرتبه سوم) ورع با تقوایان : ترک کردن حلال از ترس کشیده شدن به فعل حرام است ؛ مانند : اجتناب از صحبت درباره حالات مردم ، به خاطر وحشت از کشیده شدن به سمت غیبت .

مرتبه چهارم) ورع قدم بردارندگان در مسیر قرب خدا : دوری کردن از هر چیزی غیر از خدای بزرگ است ، به خاطر ترس از مصرف شدن مدّتی از عمر در چیزی که زیادتی در نزدیکی به خدا از آن حاصل نمی شود ؛ اگر چه بداند که به کار حرامی هم کشیده نمی شود .(1)

اگر کسی بپرسد : چنانچه حرمت فعلی مشکوک باشد و طبق ادلّه برائت در علم اُصول ارتکاب آن جایز باشد ، این به معنی آن است که عقابی روز قیامت بر انجام این عمل نیست . بنابر این ، دیگر توقف کردن در مورد مشتبهات به چه منظوری سفارش شده است ؟

در جواب ، می گوییم : شاید به خاطر تأثیری که حرام واقعی _ ولو در محدوده علم ما نباشد _ بر روی روح و جسم انسان می گذارد ، امامان صلوات اللّه علیهم به جهت حفظ پیروان و دوستانشان از این آثار وضعی حرام ، به آراسته شدن به صفت ورع دستور داده اند . در روایتی منسوب به امام صادق صلوات اللّه علیه درباره ورع چنین آمده است :

ص: 286

« اَغلِقْ أبوابَ جَوارِحِکَ عَمّا یَرجِعُ ضَرَرُه إلی قَلبِکَ ویَذْهَبُ بِوِجاهَتِکَ عِندَ اللّه ِ و تُعَ_قِّبُ الحَسرَةَ و النَّدامَةَ یَومَ القِیامَةِ و الحَیاءَ عَمّا اجْتَرَحْتَ مِنَ السَّیِّئاتِ ... . »(1)

« درهای اعضای بدنت را ببند از آنچه ضررش به قلبت بر می گردد و آبروی تو را نزد خدا می برد و حسرت و ندامت و پشیمانی را در روز قیامت و شرمندگی از گناهانی را که انجام داده ای به دنبال خواهد داشت ... . »

علاوه بر این ، در بعضی از این روایات فرموده اند : دوری از شبهات به خاطر دوری از واقع شدن در حرامهاست .

از اینجا معلوم می شود که شبهات خودشان موضوعیّتی ندارند ؛ بلکه واقع شدن در حرامهای قطعی و معلوم است که مورد عقاب خداست . از این جهت ، کسی که ورع ندارد بیشتر در معرض ابتلا به محرّمات الاهی است و کثرت گناه باعث زوال دین و نابودی ابدی است .

بنابر این ، کسی که بخواهد دینش محفوظ بماند _ به خصوص در زمان غیبت امام عصر صلوات اللّه علیه ، که دوران امتحان دین داری شیعیان است _ باید ورع داشته باشد ؛ لذا فرموده اند :

عَن حَدِیدِ بنِ حَکِیمٍ قالَ : سَمِعتُ أبا عَبدِاللّه ِ صلوات اللّه علیه یَقُولُ :

« اِتَّقُوا اللّه َ و صُونُوا دِینَکُم بالوَرَعِ . »(2)

از حدید بن حکیم روایت شده که گفت : شنیدم امام صادق صلوات اللّه علیه می فرمودند :

« از خدا بپرهیزید و دینتان را با ورع نگاه دارید . »

نیز ، در روایتی دیگر فرمودند :

عَن زَیدِ بنِ عَلِیٍّ ، عَن أبِیه صلوات اللّه علیه قالَ :

ص: 287

« ال_وَرَعُ نِظامُ العِبادَةِ ، فإذَا انْقَطَعَ الوَرَعُ ذَهَبَتِ الدِّیانَهُ کَما أنَّه إذَا انْقَطَعَ السِّلْکُ اتَّبَعَه النِّظامُ . »(1)

زید بن علی از پدرش حضرت امام زین العابدین صلوات اللّه علیه نقل کرده که فرمودند :

« ورع هماهنگی عبادت است . پس هرگاه ورع قطع شود ، دیانت از بین خواهد رفت ؛ همان گونه که بند مُهره (یا تسبیح) اگر پاره شود ، هماهنگی از بین می رود . »

همچنین ، در روایتی دیگر ، بقای ایمان را با ورع ممکن دانسته اند ؛ چنان که آمده است :

عَن أبانِ بنِ سُوَیدٍ ، عَن أبی عَبدِاللّه ِ صلوات اللّه علیه قَالَ : قُلتُ : ما الَّذِی یُثْبِتُ الإیمانَ فی العَبدِ؟ قالَ :

« الَّذِی یُثْبِتُه فِیه الوَرَعُ و الَّذِی یُخرِجُه مِنه الطَّمَعُ . »(2)

از ابان بن سوید نقل شده که گفت : به امام صادق صلوات اللّه علیه عرض کردم : چه چیزی ایمان بنده را ثابت نگه می دارد ؟ فرمودند :

« آنچه ایمان را در بنده نگه می دارد ورع است و آنچه ایمان را از او می گیرد طمع است . »

ص: 288

یکی از چیزهایی که به فرموده امام باقر صلوات اللّه علیه در راه حفظ دین مددکار خواهد بود « صمت » است (که همان سکوت و نگهداری زبان باشد) . در وظایف جوارحی در زمان غیبت نیز از همه مهم تر و بالاتر وظیفه زبان است ؛ زیرا فتنه مربوط به زبان و عذاب آن بیش از بقیّه اعضای بدن است ، همان گونه که در روایتی آمده :

عَنِ السَّکُونیِّ : عَن أبی عَبداللّه ِ صلوات اللّه علیه قالَ : قالَ رَسُولُ اللّه صلّی اللّه علیه وآله :

« یُعَذِّبُ اللّه ُ اللِّسانَ بِعَذابٍ لا یُعَذِّبُ به شَیئاً مِنَ الجَوارِحِ . فَیَقُولُ : أی رَبِّ ، عَذَّبتَنی بَعذابٍ لَم تُعَذِّبْ به شَیئاً . فَیُقالُ لَه : خَرَجَتْ مِنکَ کَلِمَةٌ فَبَلَغَت مَشارِقَ الأرضِ وَمَغارِبَها فَسُفِکَ بها الدَّمُ الحَرامُ وانتُهِبَ بِها المالُ الحَرامُ وانتُهِکَ بها الفَرْجُ الحَرامُ . وعِزَّتی [ وَجَلالِی] ؛ لاَءُعَذِّبَنَّکَ بِعَذابٍ لا أُعَذِّبُ به شَیئاً مِن جَوارِحِکَ . »(1)

سکونی از امام صادق صلوات اللّه علیه نقل کرده است : رسول خدا صلّی اللّه علیه وآله فرمودند :

« خدا زبان را به عذابی گرفتار می کند که هیچ کدام از اعضای دیگر بدن به آن عذاب گرفتار نباشند . پس زبان می گوید : پروردگار من ، مرا به عذابی مبتلا کردی که هیچ چیزی را به آن معذّب نفرمودی ؟ خدا به او می فرماید : کلمه ای از تو خارج شد و به مشرق و مغرب زمین رسید که بر اثر آن ، خون حرام ریخته شد و مال محترم غارت شد و به ناموسِ مورد احترام تجاوز شد . به عزّت و جلالم قسم ، حتما تو را عذابی خواهم کرد که هیچ کدام از اعضای دیگر [صاحبِ] تو را به آن عذاب نکرده باشم . »

به همین جهت ، پیامبر و امامان صلوات اللّه علیهم حفظ دین را در خاموشی و نگهداری زبان معرفی کرده اند :

قَالَ رَسُولُ اللّه صلّی اللّه علیه وآله :

« عَلَیکَ بِطُولِ الصَّمتِ ؛ فإنَّه مَطْرَدَةٌ لِلشَّیطانِ وعَونٌ لَکَ عَلی أمرِ دینِکَ . »(2)

ص: 290

رسول خدا صلّی اللّه علیه وآله فرمودند :

« بر تو باد به خاموشی طولانی ؛ چرا که آن رم دهنده شیطان و کمک تو در مورد دینت است . »

مسئله خاموشی و حفظ زبان آن مقدار مهمّ است که سالم بودن بقیّه اعضا از گناهان و بلاها به آن بستگی دارد و حتّی پاداش و عقاب آنها نیز به سبب زبان است ؛ چنان که آمده :

عَن أبی حَمزَةَ ، عَن عَلیِّ بنِ الحُسَینِ صلوات اللّه علیه قالَ : « إنَّ لِسانَ ابنِ آدَمَ یُشرِفُ علی جَمیعِ جَوارِحِه کُلَّ صَباحٍ ، فَیَقُولُ : کَیفَ أصبَحتُم ؟ فَیَقُولُونَ : بِخَیرٍ إن تَرَکتَنا ، ویَقُولونَ : اللّه َ ، اللّه َ فینا ویُناشِدُونَه ویَقُولُونَ : إنَّما نُثابُ ونُعاقَبُ بِکَ . »(1)

ابوحمزه ثمالی از امام سجّاد صلوات اللّه علیه نقل کرده که فرمودند :

« زبانِ فرزند آدم در هر صبحی بر همه اعضای بدن مُشرِف می شود . می گوید : چگونه صبح کردید ؟ آنها می گویند : اگر تو ما را رها کنی ، خوبیم ؛ و می گویند : خدا را ، خدا را در مورد ما رعایت کن ! او را قسم می دهند و به او می گویند : پاداش و عقاب ما فقط به واسطه توست . »

به همین خاطر ، شیعیان واقعی خاندان پیامبر صلّی اللّه علیه وآله یعنی همان کسانی که در اعمال و رفتار و گفتارشان پیرو حقیقی آن بزرگواران اند ، به صفت کم صحبت کردن معرفی شده اند ؛ چنان که آمده است :

عَن أبی حَمزَةَ قالَ : سَمِعتُ أبا جَعفَرٍ صلوات اللّه علیه یَقُولُ :

« إنَّما شیعَتُنا الخُرْسُ . »(2)

از ابوحمزه روایت شده که گفت : شنیدم امام باقر صلوات اللّه علیه می فرمودند :

« شیعیان ما فقط گُنگهایند (کم صحبت می کنند تا آنجا که به آنان صفت گنگی نسبت داده می شود ) . »

ص: 291

البتّه ، نگهداری زبان در جایی است که انسان به یکی از آفات(1) آن مبتلا باشد ؛ در این موقع است که صمت یا خاموشی فضیلت پیدا می کند . امّا در جایی که انسان به این آفات آشنا باشد و قدرت پرهیز نیز داشته باشد ، کلام بر خاموشی فضیلت پیدا می کند ؛ چنان که در روایتی آمده است :

سُئِلَ عَلیُّ بنُ الحُسینِ صلوات اللّه علیه عَنِ الکَلامِ والسُّکُوتِ أیُّهما أفضَلُ ؟ فَقالَ صلوات اللّه علیه :

« لِکُلِّ واحِدٍ مِنهُما آفاتٌ . فإذا سَلِما مِنَ الآفاتِ فَالکَلامُ أفضَلُ مِنَ السُّکُوتِ . »

قیلَ : کَیفَ ذلِکَ ، یا ابنَ رَسُولِ اللّه ؟ قالَ :

« لاِءنَّ اللّه َ _ عَزَّوجَلَّ _ ما بَعَثَ الأنبِیاءَ والأوصیاءَ بالسُّکُوتِ ؛ إنَّما بَعَثَهم بالکَلامِ ولاَ اسْتُحِقَّتِ الجَنَّةُ بالسُّکُوتِ ولاَ اسْتُوجِبَتْ وِلایَةُ اللّه ِ بِالسُّکُوتِ ولا تُوُقِّیَتِ النّارُ بِالسُّکوتِ ؛ إنَّما ذلکَ کُلُّه بِالکَلامِ . ما کُنتُ لاِءَعدِلَ القَمَرَ بِالشَّمسِ ، إنَّکَ تَصِفُ فَضلَ السُّکُوتِ بِالکَلامِ ولَستَ تَصِفُ فَضلَ الکَلامِ بِالسُّکُوتِ . »(2)

از امام سجّاد صلوات اللّه علیه در مورد سخن گفتن و خاموشی سؤال کردند که کدامیک فضیلت بیشتری دارند ؟ فرمودند :

« هر کدام از آنها آفاتی دارند که هرگاه از این آفتها سالم بمانند ، فضیلت سخن گفتن از سکوت بیشتر خواهد بود . »

گفتند : چطور ، یا ابن رسول اللّه ؟ فرمودند :

« به خاطر اینکه خدای بلند مرتبه و عزیز پیامبران و جانشینانشان را با سکوت مبعوث نکرد ؛ بلکه فقط آنان را با سخن گفتن برانگیخت . همچنین ، بهشت با سکوت به دست نمی آید و ولایت خدا نیز با سکوت حاصل نمی شود و با خاموشی ، اجتناب از آتش (جهنّم) حاصل نمی گردد(3) ؛ بلکه تمام اینها فقط با سخن گفتن است .

ص: 292

من نخواستم ماه (سکوت) را با خورشید (کلام) برابر کنم ؛ تو برتری سکوت را با کلام توصیف می کنی ، ولی نمی توانی برتری کلام را با سکوت بیان نمایی(1). »

اما باید توجّه داشت که زمان غیبت زمان فتنه و بلای شدید است و گاهی انسان با یک کلمه _ در حالی که خودش هم نمی داند _ از دین خارج می شود . از این جهت ، فرموده اند : در زمان غیبت حضرت مهدی صلوات اللّه علیه شخصی صبح ، از منزل ، دین دار خارج می شود ؛ ولی دین خود را تا شب از دست می دهد . بعضی نیز شب را با داشتن دین آغاز می کنند ؛ ولی آن را تا صبح از دست می دهند .

نیز ، فرموده اند : دین در زمان غیبت ماند سرمه در چشم است ؛ همان گونه که شخص ساعت و زمان کشیدن سرمه را به چشمش می داند ، ولی زمان پاک شدن آن را نمی فهمد _ ولذا یک مرتبه در آیینه نگاه می کند و می بیند که سرمه ها پاک شده است _ دین مردم نیز اینچنین است .

همه اینها دلالت می کند بر اینکه آن قدر زمان نسبت به حفظ دین حسّاس است که با یک کلمه ، یا با یک حرکت ، یا با یک فکر ، انسان بی دین می شود و خودش نیز متوجّه نیست . بنابر این ، آدمی باید تا آنجا که می تواند ، در این زمان سخت ، خاموشی را پیشه خود سازد تا از فتنه ها در امان باشد .

به همین جهت ، امیرالمؤمنین صلوات اللّه علیه در خطبه ای که در مورد حضرت مهدی صلوات اللّه علیه بیان فرموده اند به حفظ زبان قبل از ظهور آن بزرگوار دستور داده اند ؛ چنان که آمده است :

« اِعلَمُوا عِلمَاً یَقینَاً أنَّ الَّذی یَستَقبِلُ قائِمَنا مِن أمرِ جاهِلِیَّتِکُم وذلِک أنَّ الأُمَّةَ کُلَّها یَومَئذٍ جاهِلِیَّةٌ إلاّ مَن رَحِمَ اللّه ُ ... .

ص: 293

اللّه َ أنتُم بِأحلامِکُم ، کُفُّوا ألسِنَتَکُم وکُونُوا مِن وَراءِ مَعایِشِکُم وإن صَبَرتُم واحتَسَبتُم واستَیقَنتُم أنَّه طالِبُ وَتْرِکُم ومُدرِکُ آثارِکُم وآخِذٌ بِحَقِّکُم وأُقسِمُ باللّه ِ قَسَماً حَقَّاً إنَّ اللّه َ مَعَ الَّذینَ اتَّقَوا والَّذینَ هُم مُحسِنُونَ . »(1)

« به یقین ، بدانید که آنچه روی به قائم ما می کند مسئله جاهلیّت شماست و آن اینچنین است که در آن روزگار (غیبت) همه امّت جاهلیّت پیدا می کنند مگر آن کس که خدا به او رحم کند ... .

خدا را در مورد اندیشه هایتان رعایت کنید (عنان فکر را رها نکنید تا در هر مسئله ای بیندیشد ، بلکه از خدا بپرهیزید در مورد آنچه می خواهید فکرش را بکنید) و زبانهایتان را نگه دارید و در زندگی تان دقت کنید ؛ چرا که پشیمانی در آینده ای نزدیک به شما روی خواهد آورد . اگر صبر پیشه کنید و آگاه باشید و یقین داشته باشید ، او (قائم ما) طالب خونخواهی شما و رسیدگی کننده به کمبودهایتان و گیرنده حقّتان است . سوگند می خورم به خدا ، سوگندی حقیقی ، که خدا به همراه با تقوایان و نیکوکاران است . »

به همین جهت ، در دعای زمان غیبت ، از آنچه باعث مردودی مان در امتحانهای آن هنگام است و از آفات زبان محسوب می شود به خدا پناه می بریم و می خوانیم :

« اَللّهُمَّ ،... فَصَبِّرنی عَلی ذلک حَتّی لا أُحِبَّ ... ولا البَحثَ عَمّا کَتَمتَ ولا أُنازِعَکَ فی تَدبیرِکَ ولا أقُولَ لِمَ وکَیفَ وما بالُ وَلیِّ الأمرِ لا یَظهَرُ وقَدِ امتَلاَءَتِ الأرضُ مِنَ الجَور ؟ ... . »

« خداوندا ، ... پس مرا (در مورد امر غیبت) صبر بده تا آنکه دوست نداشته باشم ... و در مورد آنچه تو آن را پوشیده داشتی ، بحث نکنم و در تدبیر امور عالم ، با تو نزاع نکنم و نگویم : چرا و چگونه و چه شده است ولیّ امر را که ظاهر نمی شود ؛ حال آنکه زمین از ستم پر شده است ؟ ... . »

ص: 294

بیان کرده ، آن دسته از حالات و صفاتی که در عمق جان انسان رسوخ کرده باشد _ خواه آن صفات نیکو و پسندیده باشد ، خواه از نوع صفتهای زشت و ناپسند _ خُلق نامیده می شود .

راغب اصفهانی می گوید : خَلق و خُلق ، در اصل ، یکی است ؛ ولی خَلق مخصوص شکلها و صورتهایی است که با چشم دیده می شود و خُلق مخصوص نیروها و حالات درونی است که با قوّه بصیرت یافت می شود .(1)

ابن اثیر در کتاب نهایه چنین می گوید : خُلُق و خُلْق همان طبیعت و حالات درونی انسان است و در واقع ، چنین است که خُلق برای صورت باطنی انسان و برای اوصاف و مفاهیمی که به این صورت باطنی اختصاص دارد به مانند خَلق است برای صورت ظاهری انسان و برای صفتها و مفاهیم اختصاصی این صورت ظاهری .

برای این دو صورت ظاهری و باطنی انسان ، صفتهای پسندیده و ناپسندی هست و بیشتر پاداشها و عقوبتها متعلق به اوصاف صورت باطنی است . از این روی ، در بسیاری از روایات ، خُلقِ نیکو مدح و اخلاق ناپسند مذمّت شده است .

مرحوم راوندی نیز در کتاب ضوء الشهاب می گوید : خُلق ، در اصل ، طبیعت و حالات درونی است ؛ امّا این لفظ در مورد عادتهای خوب و بدی به کار می رود که نتیجه اش به خود انسان بر می گردد .

همچنین ، خُلق به آن چیزی گفته می شود که بنده را بر توانایی انجام آن توصیف می کنند ؛ از این جهت ، گاهی بر آن مدح کرده می شود و گاهی مورد مذمّت قرار می گیرد .

همچنین ، علامه مجلسی رحمه اللّه در مورد لفظ « حُسن الخُلق » می فرماید : این لفظ در غالب موارد به آن چیزی گفته می شود که باعث نیکویی معاشرت و برخورد زیبا با مردم شود .

دیگری در این باره گفته : حُسن خُلق از میانه روی بین دو حالت افراط و تفریط در

ص: 296

نیروی شهوت و نیروی غضب حاصل می شود و به وسیله بر خورد نیکو با مردم و دوستی و رفت و آمد با آنها و راستی و مرحمت و نیکویی با آنان و مراعات و مساوات با ایشان و به سبب حلم و صبر و تحمل و مهربانی نمودن با مردم شناخته می شود . خلاصه ، حسن خُلق حالتی نفسانی است که دارا شدن آن متوقف بر گره خوردن اخلاق نفسانی در یکدیگر است . از این روی ، گفته شده : حسن خُلق نیکویی صورت باطنی انسان است که همان صورت ناطقیّت اوست ، همان گونه که حُسن خَلق نیکویی صورت ظاهری و تناسب اجزاء است ؛ با این تفاوت که نیکویی صورت باطنی در پاره ای از موارد کسبی است . از این جهت ، در روایات ، بسیار به تحصیل آن ترغیب نموده اند(1) .

از بین روایات بسیاری که در موضوع حسن خُلق و محاسن اخلاق وارد شده ، عدّه ای از آنها دلالت دارد بر اینکه این فضیلت باعث از بین رفتن گناه ، سنگینی نامه عمل و کفه حسنات ، وارد شدن به بهشت ، نزدیک شدن به رسول خدا صلّی اللّه علیه وآله زیاد شدن روزی و عمر و همچنین علامت تکمیل و نیکویی ایمان و تشبّه هر چه بیشتر به رسول خدا صلّی اللّه علیه وآله است ؛ چنان که آمده :

عَن عَلیٍّ الأَحمَسِیِّ ، عَن أبی عَبدِاللّه ِ صلوات اللّه علیه قالَ :

« إنَّ حُسنَ الخُلقِ یُذیبُ الخَطیئَةَ کَما تُذِیبُ الشَّمسُ الجَلیدَ وإنَّ سُوءَ الخُلقِ لَیُفسِدُ العَمَلَ کَما یُفسِدُ الخِلُّ العَسَلَ . »(2)

علی احمسی از امام صادق صلوات اللّه علیه روایت کرده که فرمودند :

« حُسن خُلق گناه را ذوب می کند ؛ همان گونه که خورشید یخ را ذوب می کند . بدی خُلق هم، عمل را فاسد می کند ؛ همان گونه که سرکه عسل را فاسد می کند . »

قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلّی اللّه علیه وآله :

« ... والخُلقُ الحَسَنُ ألطَفُ شَیءٍ فی الدِّینِ وأثقَلُ شَی ءٍ فی المیزانِ ... . »(3)

ص: 297

رسول خدا صلّی اللّه علیه وآله فرمودند :

« ... لطیف ترین چیز در دین ، که سنگین ترین وزنه در ترازوی سنجش عمل بنده است ، خوش اخلاقی است ... . »

عَن السَّکُونیِّ ، عَن أبی عَبدِاللّه صلوات اللّه علیه قالَ : قالَ رَسُولُ اللّه صلّی اللّه علیه وآله :

« أکثَرُ ما تَلِجُ به أُمَّتی الجَنَّةَ تَقوَی اللّه ِ وحُسنُ الخُلقِ . »(1)

سکونی از امام صادق صلوات اللّه علیه روایت کرده که فرمودند : رسول خدا صلّی اللّه علیه وآله فرمودند :

« بیشترین چیزی که امّت من به سبب آن داخل بهشت می شوند تقوای الاهی و حُسن خُلق است . »

عَنِ الرِّضا ، عَن آبائِه صلوات اللّه علیهم قالَ : قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلّی اللّه علیه وآله :

« عَلَیکُم بِحُسنِ الخُلقِ ، فإنَّ حُسنَ الخُلقِ فی الجَنَّةِ لا مَحالَةَ وإیّاکُم وسُوءَ الخُلقِ ، فإنَّ سُوءَ الخُلقِ فی النّارِ لا مَحالَةَ... . »(2)

از امام رضا ، از پدران گرامی شان صلوات اللّه علیهم روایت شده که فرمودند : رسول خدا صلّی اللّه علیه وآله فرمودند :

« بر شما باد به حسن خلق ؛ چرا که شخص خوش اخلاق ناگزیر وارد بهشت می شود (در نهایت ، جایگاهش بهشت است) و بر حذر باشید از بدی خُلق ؛ زیرا گریزی از داخل شدن انسان بد خُلق به آتش نیست (نهایت امر ، در آتش خواهد بود) . »

عَنِ ابنِ صَدَقَةَ ، عَن جَعفرِ بنِ مُحمَّدٍ ، عَن آبائِه صلوات اللّه علیهم قالَ : قالَ رَسُولُ اللّه صلّی اللّه علیه وآله :

ص: 298

« أحَبُّکُم إلیَّ وأقرَبُکُم مِنِّی مَجلِسَاً یَومَ القیامَةِ أحسَنُکُم خُلقَاً وأشَدُّکُم تَواضُعاً وإنَّ أبعَدَکُم مِنِّی یَومَ القِیامَةِ الثَّرثارُونَ و هُم المُستَکبِرُونَ . »(1)

ابن صدقه از امام صادق صلوات اللّه علیه روایت کرده که ایشان از قول پدرانشان صلوات اللّه علیهم فرمودند : رسول خدا صلّی اللّه علیه وآله فرمودند :

« محبوب ترین شما نزد من و صاحب نزدیک ترین جایگاه به من در روز قیامت خوش خُلق ترین و متواضع ترین شماست . دورترین شما از من روز قیامت زیاده گویان اند و آنان همان کسانی اند که بزرگی و تکبّر می کنند . »

عَن إبراهیمَ بنِ أبی رَجاء قالَ : قالَ أبُوعَبدِاللّه ِ صلوات اللّه علیه :

« حُسنُ الخُلقِ یَزیدُ فی الرِّزقِ . »(2)

از ابراهیم بن ابی رجا نقل شده که گفت : امام صادق صلوات اللّه علیه فرمودند :

« حُسن خُلق روزی را زیاد می کند . »

عَن عَبدِاللّه ِ بنِ سِنانٍ قالَ : قالَ أبوعَبدِاللّه ِ صلوات اللّه علیه :

« ... إنَّ البِرَّ وحُسنَ الخُلقِ یُعَمِّرانِ الدِّیارَ ویَزیدانِ فی الأعمارِ . »(3)

از عبداللّه بن سنان روایت شده که گفت : امام صادق صلوات اللّه علیه فرمودند :

« ... نیکی کردن و حُسن خُلق سرزمینها را آباد و عمرها را طولانی می کنند . »

عَن مُحَمَّدِ بنِ مُسلمٍ ، عَن أبی جَعفرٍ صلوات اللّه علیه قالَ :

« إنَّ أکمَلَ المُؤمِنینَ إیماناً أحسَنُهُم خُلقَاً . »(4)

از محمّد بن مسلم روایت شده که گفت : امام باقر صلوات اللّه علیه فرمودند :

« کامل ترین مؤمنان از نظر ایمان خوش خلق ترین آنهاست. »

قالَ أمیرُ المؤمِنینَ صلوات اللّه علیه : قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلّی اللّه علیه وآله :

« أحسَنُ النّاسِ إیمانَاً أحسَنُهُم خُلقَاً وألطَفُهُم بِأهلِه وأنا ألطَفُکُم بأهلی . »(5)

امیرمؤمنان صلوات اللّه علیه فرمودند : رسول خدا صلّی اللّه علیه وآله فرمودند :

« نیکوترین مردم از جهت ایمان خوش اخلاق ترین آنهاست و آن که نسبت به

ص: 299

خانواده خود بیشتر مهربانی و مدارا می نماید ؛ و من مهربان ترین شما نسبت به خانواده خویشم . »

عَنِ ابنِ خالِدٍ ، عَنِ الرِّضا ، عَن آبائِهصلوات اللّه علیهم قالَ : قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلّی اللّه علیه وآله:

« ... إنَّ جَبرائِیلَ الرُّوحَ الأمینَ نَزَلَ عَلَیَّ مِن عِندِ رَبِّ العالَمینَ ، فَقالَ : یا مُحَمَّدُ ، عَلَیکَ بِحُسنِ الخُلقِ ، فإنَّه ذَهَبَ بِخَیرِ الدُّنیا والآخِرَةِ . ألا و إنَّ أشبَهَکُم بی أحسَنُکُم خُلقَاً . »(1)

از ابن خالد روایت شده که گفت : امام رضا ، از پدران گرامی شان صلوات اللّه علیهم از رسول خدا صلّی اللّه علیه وآله روایت فرموده اند که ایشان فرمودند :

« ... روح الأمین ، جبرئیل ، از طرف پروردگار عالمیان بر من نازل شد و گفت : محمّد ، بر تو باد به حسن خلق ؛ چرا که خیر دنیا و آخرت را به همراه دارد .

آگاه باشید ، شبیه ترین شما به من خوش خُلق ترین شماست . »

از همه اینها دانسته می شود : هر که بخواهد از اصحاب حضرت مهدی صلوات اللّه علیه باشد و اسم خود را در زمره یاوران آن بزرگوار ثبت و ضبط کند ، باید ایمان او از همه کامل تر و نیکوتر باشد و خود شبیه ترین خلق به پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه وآله و نزدیک ترین و محبوب ترین آنها به ایشان باشد و تمامی این فضایل در گرو عمل به ارزشهای اخلاقی است ؛ چرا که یاوران قائم آل محمّد _ عجّل اللّه تعالی فرجه _ بهترین خلق خدایند و به فرمایش پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه وآله آنان صاحبان اخلاق نیکویند ، چنان که آمده است :

قالَ النَّبیُّ صلّی اللّه علیه وآله :

« خِیارُکُم أُولُوا النُّهی . »

قِیلَ : یا رَسُولَ اللّه ِ ، مَن أُولُوا النُّهی ؟ قالَ صلّی اللّه علیه وآله :

« هُم أُولُوا الأخلاقِ الحَسَنَةِ ... . »(2)

پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه وآله فرمودند :

« بهترین شما صاحبان خردند . » به ایشان گفته شد :

یا رسول اللّه ، صاحبان خرد چه کسانی اند ؟ فرمودند :

« آنان صاحبان اخلاق نیکویند ... . »

ص: 300

امتحان ، ما را با تقوا یاری دهید و به تقیّه چنگ بزنید . پس اینها اوامری است برای خصوص زمان غیبت آن بزرگوار .

عنوان « هر آنچه ایشان را به دوستی ما نزدیک گرداند » عنوانی است عام که شامل واجبات ، مستحبّات ، فضایل اخلاقی خواهد بود و در یک کلام ، هر چه مورد پسند و رضای آن حضرت باشد .

همچنین است عنوان « هر آنچه آنان را به ناخشنودی و خشم ما نزدیک می گرداند » که شامل محرّمات الاهی ، مکروهات ، اخلاق زشت و ناپسند می شود و به طور خلاصه ، هر آنچه موجب نارضایتی آن بزرگوار باشد . از این روی ، این وظیفه تفاوتی با وظایفی که در سابق گذشت خواهد داشت .

در بخشی دیگر از کلام این امام غایب از نظر ، علّت غیبت همین عمل کردن مردم به آنچه موجب نارضایتی ایشان است ذکر شده و کنار رفتن پرده از مقابل دیدگان آلوده به معصیت مردم به انجامِ آنچه مورد پسند ایشان است منوط دانسته شده ؛ چنان که آمده است :

قالَ المَهدِیُّ صلوات اللّه علیه فی کِتابٍ آخَرَ وَرَدَ عَلَی الشَّیخِ المُفیدِ رحمه اللّه مِن قِبَلِه صلوات اللّه علیه :

« ... ولَو أنَّ أشیاعَنا _ وَفَّقَهُمُ اللّه ُ لِطاعَتِه _ عَلَی اجْتِماعٍ مِن القُلُوبِ فی الوَفاءِ بِالعَهدِ عَلَیهم لَما تَأَخَّرَ عَنهُم الیُمنُ بِلِقائِنا ولَتَعَجَّلَتْ لَهُم سَعادَةٌ بُمشاهَدَتِنا عَلی حَقِّ المَعرِفَةِ وصِدقِها مِنهُم بِنا ، فما یَحبِسُنا عَنهُم إلاّ ما یَتَّصِلُ بِنا مِمّا نُکرِهُه وَ لا نُؤْثِرُهُ مِنُهم واللّه ُ المُستعانُ ... . »(1)

حضرت مهدی صلوات اللّه علیه در نامه ای دیگر که از طرف ایشان برای شیخ مفید رحمه اللّه صادر شده ، فرمودند :

« ... اگر شیعیان ما _ که خدا ایشان را برای انجام اطاعت از فرامینش توفیق دهد _

ص: 302

بر وفا نمودن به عهد و پیمانی که با ایشان بسته شده اتفاق می کردند ، میمنت دیدار ما برایشان به تأخیر نمی افتاد و حتما سعادت مشاهده ما ، به نحوی که کاملاً ما را بشناسند ، برایشان جلو می افتاد . بنابر این ، آنچه ما را از ایشان دور کرده فقط اعمال ناپسندی است که از آنها صادر می شود و به ما می رسد . باید از خدا کمک خواست ... ! »

ص: 303

ص: 304

عَن عَبدِالعَظیمِ الحَسَنیِّ ، عَن مُحَمَّدِ بنِ عَلیٍّ صلوات اللّه علیه قالَ :

« القائِمُ هُو الَّذی یَخفی عَلَی النّاسِ وِلادَتُهُ ویَغِیبُ عَنهُم شَخصُه ویَحرُمُ عَلَیهِم تَسمِیَتُهُ وهُو سَمِیُ رَسُولِ اللّه ِ وکَنِیُّه ... . »(1)

از عبدالعظیم حسنی ، از امام جواد صلوات اللّه علیه روایت شده که فرمودند :

« قائم صلوات اللّه علیه همان کسی است که ولادت او بر مردم پوشیده داشته و بدن او از دید مردم پنهان می شود و بر آنان حرام است نام آوردن از او (به اسم اصلی اش) و او همنام رسول خدا صلّی اللّه علیه وآله و هم کنیه ایشان است ... . »

همچنین ، می توانیم القاب ایشان را به جایِ بر زبان آوردن اسمشان به کار بریم ؛ مانند اینکه آمده است :

عَن أبی هاشمٍ الجَعفَریِّ قالَ : سَمِعتُ أبا الحَسَنِ صاحبَ العَسکَرِصلوات اللّه علیه یَقُولُ :

« الخَلَفُ مِن بَعدِی ابنی الحَسَنُ ، فَکَیفَ لَکُم بِالخَلَفِ مِن بَعدِ الخَلَفِ؟ »

فَقُلتُ : و لِمَ _ جَعَلَنی اللّه ُ فِداکَ ؟ فَقالَ :

« لاِءنَّکُم لا تَرَونَ شَخصَه ولا یَحِلُّ لَکُم ذِکرُهُ بِاسمِه . »

قُلتُ : فَکَیفَ نَذکُرُه ؟ قالَ :

« قُولُوا : الحُجَّةُ مِن آلِ مُحَمَّدٍ صلّی اللّه علیه وآله . »(2)

از ابو هاشم جعفری روایت شده که گفت : شنیدم امام هادی صلوات اللّه علیه می فرمودند :

« جانشین بعد از من فرزندم حسن است . با جانشین بعد از جانشین من چگونه خواهید بود ؟ »

عرض کردم : خدا مرا فدای شما گرداند ! چطور ؟ فرمودند :

« زیرا شما شخص او را نمی بینید و نامیدن او به اسمش برایتان حلال نیست . »

عرضه داشتم : پس چگونه از او یاد کنیم ؟ فرمودند :

« بگویید : حجّت از آل محمّد صلّی اللّه علیه وآله . »

ص: 306

ثانیا ، این حرمت یاد آن بزرگوار به اسمشان تا زمان ظهور ایشان ادامه دارد ؛ چنان که در روایات زیادی به این قید اشاره شده ، مانند این روایت :

عَن عَبدِالعَظیمِ الحَسَنیِّ ، عَن أبی الحَسَنِ الثّالِثِ صلوات اللّه علیه أنَّه قالَ فی القائِمِ صلوات اللّه علیه :

« لا یَحِلُّ ذِکرُه بِاسمِه حَتّی یَخُرُجَ فَیَملاَءَ الأرضَ قِسطاً وعَدلاً کَما مُلِئَت ظُلماً وَجَوراً ... . »(1)

عبدالعظیم حسنی از امام هادی صلوات اللّه علیه روایت کرده که ایشان در مورد حضرت مهدی صلوات اللّه علیه فرمودند :

« یاد کردن او به اسمش حلال نیست ، تا زمانی که قیام کند و زمین را از عدل و داد پُر سازد ؛ همان گونه که از ظلم و جور پر شده باشد ... . »

در روایتی دیگر ، آمده است :

عَن أبی هاشِمٍ داوُودَ بنِ قاسِمٍ الجَعفَرِیِّ ، عَن أبی جَعفَرٍ الثّانی صلوات اللّه علیه قالَ :

« أَقبَلَ أمیرُ المؤمِنینَ ومَعَه الحَسَنُ بنُ عَلیٍّ صلوات اللّه علیهما وهُو متَّکِی ءٌ علی یَدِ سَلمانَ ، فَدَخَلَ المَسجدَالحَرامَ فَجَلَسَ ، إذ أَقبَلَ رَجُلٌ حَسَنُ الهِیئَةِ واللِّباسِ فَسَلَّمَ عَلی أمیرِالمؤمنینَ . فَرَدَّ صلوات اللّه علیه فَجَلَسَ ، ثُمَّ قالَ : ... وأَشهَدُ علی رَجُلٍ مِن وُلدِ الحَسَنِ لا یُکَنّی ولا یُسَمّی حَتّی یَظهَرَ أمرُهُ ، فَیَملاَءَها عَدلاً کَما مُلِئَتْ جَوراً ، والسَّلامُ عَلَیکَ یا أمیرَالمؤمِنینَ ورَحمَةُ اللّه ِ وبَرَکاتُه . ثُمَّ قامَ ، فَمَضی . فَقالَ أمیرُالمؤمِنینَ صلوات اللّه علیه : « ... هُوَ الخِضرُ علیه السّلام . »(2)

ابو هاشم داوود بن قاسم جعفری از امام جواد صلوات اللّه علیه نقل کرده است که فرمودند :

« امیرمؤمنان صلوات اللّه علیه در حالی که بر دست سلمان تکیه داده بودند و امام

ص: 307

حسن مجتبی صلوات اللّه علیه نیز همراه ایشان بودند ، وارد مسجدالحرام شدند و نشستند . در این هنگام ، مردی که ظاهر و لباسی زیبا داشت جلو آمد و بر آقا سلام کرد . آقا جواب سلامش را دادند و او نشست . پس از آن ، گفت :

... شهادت می دهم بر اینکه مردی از نسل امام حسن عسکری صلوات اللّه علیه خواهد بود که کنیه و نام او آورده نمی شود ، تا اینکه ظهور کند و زمین را از عدل پُر کند ؛ همان گونه که از ستم پُر شده باشد . سلام و رحمت و برکات خدا بر شما باد ، یا امیرالمؤمنین .

سپس بلند شد و رفت . امیرمؤمنان صلوات اللّه علیه فرمودند :

« ... او خضر علیه السّلام بود . »

از این روایت استفاده می شود که پرهیز از ذکر نام و کنیه حضرت مهدی صلوات اللّه علیه تا زمان ظهورشان ، از خصوصیّاتی است که برای آن حضرت در نزد پیامبران گذشته نیز مسلّم بوده است .

در روایتی دیگر ، آمده است :

عَن مُحمَّدِ بنِ زیادٍ الأَزْدیِّ قالَ : سَألتُ سَیِّدی مُوسَی بنَ جَعفَرٍ صلوات اللّه علیه عَن قَولِ اللّه _ عَزَّوجَلَّ : «وَأَسْبَغَ عَلَیْکُمْ نِعَمَهُ ظَاهِرَةً وَبَاطِنَةً »(1) ، فقال :

« النِّعمَةُ الظاهِرَةُ الإمامُ الظاهِرُ والباطِنَةُ الإمامُ الغائِبُ . »

فَقُلتُ لَه : ویَکُونُ فی الأئِمَّةِ مَنْ یَغِیبُ ؟ قال :

« نَعَم ، ... ذاک ابنُ سَیِّدةِ الإماءِ الَّذِی یَخفی عَلَی النّاسِ وِلادَتُه ولا یَحِلُّ لَهُم تَسمِیَتُه حتّی یُظهِرَه [اللّه ُ] _ عَزَّوجَلَّ _ فَیَملاَءَ به الأرضَ قِسطاً وعَدلاً کَما مُلِئَتْ جَوراً وظُلماً . »(2)

از محمّد بن زیاد ازدی نقل شده که گفت : راجع به کلام خدای عزیز و جلیل : «خدا نعمتهای آشکار و نهانش را بر شما تمام کرد» ، از مولایم موسی بن جعفر صلوات اللّه علیه سؤال کردم ؛ فرمودند :

ص: 308