بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 2

ص: 3

طهارت روح عبادت و نماز

در آثار شهید مطهری

گردآورنده: حسین واعظی نژاد

ص: 4

تصویر

ص: 6

تصویر

ص: 7

تصویر

ص: 8

تصویر

ص: 9

تصویر

ص: 10

تصویر

ص: 11

تصویر

ص: 12

از این رو، رو به سوی آثار گرانقدر و همیشه جاویدان حاصل عمر امام(ره) شهید بزرگوار استاد مطهری رضوان الله تعالی علیه آوَرد تا از گهرهای گرانبهایی که از غواصی ماهرانه خود در دریای ژرف و بیکران معارف اسلامی بدست آورده است. برای شما خواننده گرامی شمه ای برگزیند.من به سرمنزل عنقا نه به خود بردم راهقطع این مرحله با مرغ سلیمان کردم

آنگاه مسئولیت انجام گردآوری و تنظیم مباحثی که آن شهید بزرگوار در مجموعه کتابها و سخنرانیهای خود پیرامون عبادت ونماز آورده را برعهده برادر فاضل حضرت حجة الاسلام حسین واعظی نژاد گذاشت.

بنابراین آنچه اکنون پیش روی شماست، متن نوشتارها و گفتارهای استاد در مورد پرستش، عبادت و نماز است. به عبارتی گلچینی است از گلستان همیشه بهار آثار استاد شهید که پس از طی مراحلی به صورت فعلی و در سه بخش: پرستش، عبادت و نماز تنظیم گردید. و با نقل جلوه هایی چند از عبادت استاد حسن ختام یافت. گردآورنده سعی نموده است، مطالب عیناً از آثار استاد منتقل گردد و جز در موارد بسیار اندکی که جهت انتظام مطالب یا نوشتاری نمودن گفتارها یا انتخاب عناوین برای مطالبِ فاقد عنوان ناچار از تصرفات بسیار ناچیزی گردید ، دخل و تصرفی ننموده است.

نظر به این که کتاب حاضر برگزیده ای است از آثار متعدد و مجموعه ای است از گفتارها و نوشتارهای پراکنده استاد، طبعاً ویژگیهای خاص خود را نیز دارد. مطمئنا چنانچه خود استاد در باب عبادت و نماز اثر مستقلی می داشت همانند سایر آثار ایشان از نظر محتوی، نظم و جامعیت به مراتب از کیفیت و ارزش بالاتری برخوردار بود. امید است مجموعه حاضر به برکت عبودیت خالصانه استاد شهید، مفید واقع شده و روشنگر و راهنمای عبودیت و عبادت ما گردد.

انشاءاللّه ستاد اقامه نماز

ص: 14

ص: 16

تمدّن به پرستش خدای یگانه رسیده باشد. حسّ پرستش که احیاناً از آن به حسّ دینی تعبیر می شود، در عموم افراد بشر وجود دارد. از «اریک فروم» نقل شده است که:

«انسان ممکن است جانداران یا درختان یا بتهای زرّین یا سنگی یا خدای نادیدنی یا مردی ربّانی یا پیشوایی شیطانی صفت را بپرستد؛ می تواند نیاکان یا ملّت یاطبقه یا حزب خود یا پول و کامیابی را بپرستد... او ممکن است از مجموعه معتقداتش به عنوان دین، ممتاز از معتقدات غیر دینی، آگاه باشد و ممکن است بر عکس، فکر کند که هیچ دینی ندارد. مسأله بر سر این نیست که دین دارد یا ندارد، مسأله بر سر این است که کدام دین را دارد.»(1)

«ویلیام جیمز» بنا بر نقل «اقبال» می گوید:

«انگیزه نیایش، نتیجه ضروری این امر است که در عین این که در قوی ترین قسمت از خود های اختیاری و عملی هر کس خودی از نوع اجتماعی است، با وجود این، مصاحب کامل خویش را تنها در جهان اندیشه (درون اندیشی) می تواند پیدا کند... اغلب مردم، خواه به صورت پیوسته و خواه به صورت تصادفی در دل خویش به آن رجوع می کنند. حقیرترین فرد بر روی زمین، با این توجه عالی، خود را واقعی و با ارزش احساس می کند . » (2)

«ویلیام جیمز» درباره عمومی بودن این حس در افراد چنین می گوید:

«احتمال دارد که مردمان از لحاظ درجه تأثیر پذیری از احساس یک ناظر درونی در وجودشان با یکدیگر اختلاف داشته باشند. برای بعضی از مردم بیش از بعضی دیگر این توجّه، اساسی ترین قسمت خود آگاهی را تشکیل می دهد. آنان که بیشتر چنین هستند محتملاً دینی ترند، ولی اطمینان دارم که حتّی آن کسانی هم که می گویند، بکلّی فاقد آنند خود را فریب می دهند و حقیقتاً تا حدّی دیندارند.»(3)

ص: 18

قهرمانهای افسانه ای ساختن از پهلوانان و یا دانشمندان و یا رجال دینی، معلول حس تقدیس بشر است که می خواهد موجودی قابل ستایش و تقدیس داشته باشد و او را عاشقانه و در حدّ مافوق طبیعی ستایش نماید. ستایشهای مبالغه آمیز بشر امروز از قهرمانهای حزبی یا ملّی، دم زدن از پرستش حزب، مرام، مسلک، پرچم، آب و خاک و احساس میل به فداکاری در راه این ها همه معلول این حس است. احساس نیایش، احساس [نیاز] غریزی است به کمالی برتر که در او نقصی نیست و جمالی که در آن زشتی وجود ندارد. پرستش مخلوقات به هر شکل، نوعی انحراف این حس از مسیر اصلی است.

انسان در حال پرستش از وجود محدود خویش می خواهد پرواز کند و به حقیقتی پیوند یابد که در آنجا نقص و کاستی و فنا و محدودیت وجود ندارد و به قول «اینشتاین» دانشمند بزرگ عصر ما:

«در این حال فرد به کوچکی آمال و اهداف بشری پی می برد و عظمت و جلالی را که در ماورای امور و پدیده ها در طبیعت و افکار تظاهر می نماید، حس می کند. »(1)

«اقبال» می گوید:

«نیایش، عمل حیاتی و متعارفی است که بوسیله آن، جزیره کوچک شخصیّت ما وضع خود را در کلّ بزرگتری از حیات اکتشاف می کند.»

عبادت و پرستش نشان دهنده یک «امکان» و یک «میل» در انسان است: امکان بیرون رفتن از مرز امور مادّی و میل به پیوستن به افق بالاتر و وسیع تر. چنین میلی و چنین عشقی از مختصّات انسان است.(2)

ص: 19

عطوفت و رحمانیت است، عکس العملی در ما ایجاد می کند که از آن به «پرستش» تعبیر می شود.

پرستش نوعی رابطه خاضعانه و ستایشگرانه و سپاسگزارانه است که انسان با خدای خود برقرار می کند. این نوع رابطه را انسان تنها با خدای خود می تواند برقرار کند و تنها در مورد خداوند صادق است؛ در مورد غیر خدا نه صادق است نه جایز. شناخت خداوند به عنوان یگانه مبدأ هستی و یگانه صاحب و خداوندگار همه چیز، ایجاب می کند که هیچ مخلوقی را در مقام پرستش، شریک او نسازیم. قرآن کریم تأکید واصرار زیاد دارد بر این که عبادت و پرستش باید مخصوص خدا باشد؛ هیچ گناهی مانند شرک به خدا نیست.

اکنون ببینیم پرستش یا عبادت که مخصوص خداست وانسان نباید این رابطه را جز با خداوند با هیچ موجود دیگری برقرار کند، چیست و چگونه رابطه ای است.

کشاورزی را به عنوان سمبل و علامت و به عنوان ابراز یک سلسله مقصودها و احساسها انجام نمی دهد. همچنین یک خیّاط در کارهای خیّاطی. ما که از منزل به طرف مدرسه حرکت می کنیم از حرکت خود جز رسیدن به مدرسه نظری نداریم؛ نمی خواهیم با این کار خود یک منظور دیگر ابراز کرده باشیم.

ولی برخی از کارها را به عنوان علامت یک سلسله مقصودها و ابراز نوعی احساسات انجام می دهیم، مانند این که به علامت تصدیق سر خود را رو به پائین می آوریم و به علامت فروتنی، دم در می نشینیم وبه علامت تعظیم و تکریم شخص دیگر خم می شویم.

بیشترین کارهای انسان از نوع اوّل است و کمترین آن از نوع دوّم؛ ولی به هرحال قسمتی از کارهای انسان از این نوع است که کاری برای ابراز مقصودی و نشان دادن احساسی صورت می گیرد. این نوع کار در حکم کلمات و الفاظ و لغات مستعمل ورایج است که برای افاده یک منظور و ابراز یک نیّت به کار می رود.

اکنون که این دو مقدّمه دانسته شد می گوییم پرستش، چه قولی و چه عملی، یک کار «معنی دار» است. انسان با اقوال عابدانه خویش حقیقت بلکه حقایقی را ابراز می دارد و با اعمال عابدانه خود، از قبیل رکوع و سجود و وقوف و طواف و امساک، همان را می خواهد بگوید که با اذکار قولی خود می گوید.(1)

2 _ تسبیح و تنزیه خدا از هرگونه نقص و کاستی از قبیل فنا، محدودیّت، نادانی، ناتوانی، بخل، ستم و امثال این ها.

3 _ سپاس و شکر خدا به عنوان منشأ اصلی خیرها و نعمتها و این که نعمتهای ما همه و همه از اوست و غیر او وسیله هایی است که او قرار داده است.

4 _ ابراز تسلیم محض و اطاعت محض در برابر او و اقرار به این که او بلاشرط مطاع است و استحقاق اطاعت و تسلیم دارد. او ازآن جهت که خداست شایسته فرمان دادن است و ما از آن جهت که بنده هستیم شایسته اطاعت و تسلیم در برابر او.

5 _ او در هیچ یک از مسائل بالا شریک ندارد. جز او کامل مطلق نیست؛ جز او هیچ ذاتی منزّه از نقص نیست؛ جز او کسی منعم اصلی و منشأ اصلی نعمتها که همه سپاسها به او برگردد نیست؛ جز او هیچ موجودی استحقاق مطاع محض بودن و تسلیم محض در برابر او شدن را ندارد. هر اطاعتی مانند اطاعت پیامبر و امام و حاکم شرعی اسلامی و پدر و مادر یا معلّم باید به اطاعت از او و رضای او منتهی شود و گرنه جایز نیست. این است عکس العملی که شایسته یک بنده در مقابل خدای بزرگ است و جز در مورد خدای یگانه در مورد هیچ موجودی دیگر نه صادق است نه جایز.(1)

مادّه "عَشَقَ" است. "عشقه" نام گیاهی است که در فارسی به آن " پیچک" می گویند که به هر چیز برسد به دور آن می پیچد مثلاً وقتی به گیاه دیگر می رسد، دور آن چنان می پیچد که تقریبا آن را در اختیار خودش می گیرد و آن را محدود و محصور می کند. یک چنین حالتی! و اثرش این است که - بر خلاف محبت عادی - انسان را از حالت عادی خارج می کند، خواب و خوراک را از او می گیرد، توجّه اش را منحصرا به همان نقطه جلب می کند و به همان معشوق. یعنی یک نوع، توحّد و تأحّد در او بوجود می آورد ، یعنی او را از همه چیز می بُرد و به یک چیز وصل می کند، به طوری که همه چیزش او می شود. یک چنین حالتی در حیوانات مشاهده نشده است. در حیوانات حداکثر همان علایق، در حدود علایقی است که انسانها نسبت به یکدیگر دارند، یا همسرها به هم دارند. اگر غیرت یا تعصّب نسبت به هم دارند در حیوانات هم کم و بیش پیدا می شود. ولی این حالت به این شکل، مخصوص انسان است.

راجع به این که اصلاً ماهیّت این حالت چیست، خود یکی از موضوعات فلسفه شده است، بوعلی سینا رساله ای دارد در «عشق»، همچنین ملاصدرا در کتاب اسفار در بخش الهیات صفحات زیادی - حدود چهل صفحه - را اختصاص داده است به تفسیر ماهیت عشق، که این حالت چیست که در انسان پیدا می شود. کما این که امروز هم مسأله عشق در روانکاوی تحلیل می شود که ماهیت این حالت در انسانها چیست؟ بعضی ها خودشان را با یک کلمه که عشق یک بیماری است، یک ناخوشی است، راحت کرده اند ولی این حرف امروز تابع ندارد. نه! بیماری که نیست بلکه موهبت است.

مسأله اساسی در اینجا این است که آیا عشق یک نوع است یا بیشتر؟ بعضی نظرات این است که عشق یک نوع بیشتر نیست و آن همان عشق جنسی است، یعنی ریشه عضوی دارد، ریشه فیزیولوژیکی دارد و غیر از این نیز نیست و تمام عشقهایی که در عالم وجود داشته است و وجود دارد با همه آثار و خواصش، مثل عشقهای رمانتیکی، که این داستانهای عشقی ادبیات جهان را پر کرده اند، تمام این ها را می گویند که جز عشقهای جنسی چیزی نیست.

ص: 24

گروهی عشق را، همین عشق انسان به انسان را دو نوع می دانند. مثلاً ابو علی سینا، خواجه نصیرالدین طوسی، ملا صدرا، این ها عشق را دو نوع می دانند. برخی از عشقها را عشق جنسی می دانند که البته این نوع عشق را مجازی می دانند، نه عشق حقیقی و بعضی دیگر را روحانی و نفسانی. در عشق جسمانی چون منشاء آن غریزی است، با رسیدن به معشوق و با ارضاء غریزه نیز پایان می گیرد، چون پایانش این است. اگر مبدأش ترشحات داخلی باشد با ارضاء شدنش تمام می شود. از آنجا آغاز می شود و به اینجا نیز ختم می شود. ولی این ها مدّعی هستند که انسان گاهی به مرحله ای از عشق می رسد که مافوق این حرفهاست و به تعبیر خواجه نصیر الدین، در آنها - مشاکلة بین النفوس - یعنی همشکلی بین روحها وجود دارد، و مدّعی هستند که در روح انسان یک بذری برای عشق روحانی و نفسانی وجود دارد که اگر هم مادّیتی باشد، فقط محرّک است و معشوق حقیقی انسان یک حقیقت ماوراء طبیعی است که روح انسان با او متّحد می شود و به او می رسد و او را کشف می کند و در واقع معشوق حقیقی در درون انسان است.(1)

معشوق حقیقی انسان ذات مقدس باریتعالی است و به هر چیز دیگری هر گاه عشق روحانی پیدا کند زنده شدن همان عشق حقیقی است که عشق به ذات حق است که به این صورت پیدا شده است و در واقع پرتوی است از پرستش معشوق حقیقی.(2)

قدر مسلم این است که بشر عشق را ستایش می کند، یعنی یک امر قابل ستایش می داند، در صورتی که آنچه از مقوله شهوت است قابل ستایش نیست . مثلا انسان شهوت خوردن یامیل به غذا - که یک امر طبیعی است - دارد. آیا این میل از آن جهت که یک میل طبیعی است هیچ قابلیت تقدس پیدا کرده؟ تا بحال شما دیده اید حتی یک نفر بیاید میلش به فلان غذا را ستایش کند؟ عشق هم تا آنجا که به شهوت

ص: 25

[جنسی] مربوط باشد، مثل شهوت خوردن است و قابل تقدیس نیست. ولی بهر حال، این حقیقت، تقدیس شده است و قسمت بزرگی از ادبیات دنیا را تقدیس عشق تشکیل می دهد: این از نظر روانکاوی فردی یا اجتماعی فوق العاده قابل توجه است که این پدیده چیست؟

عجیب تر این است که بشر افتخار می کند به این که در زمینه معشوق، همه چیزش را فدا کند و خودش را در مقابل او فانی نشان بدهد، یعنی این برای او عظمت و شکوه است که در مقابل معشوق از خود چیزی ندارد و هرچه هست اوست و به تعبیر دیگر «فناء عاشق در مقابل معشوق». چیزی است نظیر آنچه که در باب اخلاق گفتیم که در اخلاق چیزی است که با منطق منفعت جور در نمی آید ولی فضیلت است، مثل ایثار، از خودگذشتن. ایثار باخود محوری جور در نمی آید انسان از جنبه خیر اخلاقی، جود را، احسان را، ایثار را و فداکاری را تقدیس می کند، این ها را فضیلت، عظمت و بزرگی می داند. در اینجا هم مسأله عشق با مسأله شهوت متفاوت است، چون اگر شهوت باشد، یعنی شیئی را برای خود خواستن. فرق میان شهوت و غیر شهوت در همین جاست. که آنجا که کسی عاشق دیگری است و مسأله، مسأله شهوت است هدف تصاحب معشوق و از وصال او بهره مند شدن است، ولی در «عشق» اصلاً مسأله وصال و تصاحب مطرح نیست. مسأله فنای عاشق در معشوق مطرح است، یعنی باز با منطق خود محوری سازگار نیست.

این است که این مسأله در این شکل، فوق العاده قابل بحث و تحلیل است که این چیست در انسان؟ این چه حالتی است؟ و از کجا سرچشمه می گیرد که فقط در مقابل او می خواهد تسلیم محض باشد، از منِ او، از خود و از انانیّتش چیزی باقی نماند. در ادبیات عرفانی فوق العاده است.

در این زمینه مولوی شعرهای خیلی خوبی دارد که:

عشق قهّار است و من مقهور عشق ***چون قمر روشن شدم از نور عشق

مسأله پرستش این است، یعنی عشق انسان را می رساند به مرحله ای که می خواهد از معشوق، خدایی بسازد و از خود، بنده ای؛ او را هستی مطلق بداند و

ص: 26

خود را در مقابل او نیست و نیستی حساب کند. این از چه مقوله ای است؟ واقعیت این حالت چیست؟

گفتیم که یک نظریه این است که می گوید عشق بطور مطلق ریشه و غایت جنسی دارد، روی همان خط غریزه جنسی حرکت می کند و ادامه می یابد و تا آخر هم جنسی است.

نظریه دیگر همان نظریه ای است که عرض کردیم حکمای ما این نظریه را تأیید می کنند، که به دو نوع عشق قائل هستند: عشقهای جنسی و جسمانی و عشقهای روحانی و می گویند زمینه عشق روحانی در همه افراد بشر وجود دارد .

نظریه سومی وجود دارد که می خواسته جمع کند بین آن دو نظریه.

نظریه ای هم فروید، روانکاو معروف دارد که همه چیز و بطریق اولی عشق را نیز جنسی می داند. فروید، علم دوستی، خیر، فضیلت، پرستش، و عشق و همه چیز را جنسی می داند، البته نظریه اورا الان کسی قبول ندارد.(1)

همچو مجنون در تنازع با شتر***گه شتر چربید و گه مجنون حر

یکدم ار مجنون ز خود غافل شدی*** ناقه گردیدی و واپس آمدی

می گوید بالاخره مجنون خودش را پرتاب کرد از روی شتر پایین و گفت:

ای ناقه چو هر دو عاشقیم ***ما دو ضد پس همراه نالایقیم

من عاشقم تو هم عاشق، من عاشق لیلی هستم از آن طرف باید بروم، تو عاشق بچه ات هستی بطرف طویله باید بروی. ما دو تا با همدیگر نمی توانیم برویم.

عشق مولا کی کم از لیلاستی ***بنده بودن بهر او والاستی(1)

زیبایی.

ولی این نظریه، نظریه عجیبی است و آن این است: کسی که کار اخلاقی می کند، حتّی آن کس که در شعور آگاه خودش خدا را نمی شناسد و به وجود خدا اعتراف ندارد و یا فرضاً اعتراف دارد ولی در شعور آگاه خودش این کار را برای رضای خدا انجام نمی دهد و با این کار، خداپرستی نمی کند، کار اخلاقی او یک نوع خداپرستی و پرستش ناآگاهانه است.

ممکن است سؤال شود: مگر ممکن است خداپرستی ناآگاهانه باشد؟ جواب این است: بله، حتی ما خداشناسی ناآگاهانه هم داریم. یعنی همه مردم در عمق فطرتشان _ و در اصطلاح امروز ناآگاهانه _ خدای خودشان را می شناسند. تفاوت افراد مردم در خداشناسی در مرحله آگاهانه است. این مطلب اگر دیروز یعنی در قرون گذشته باور کردنش اندکی مشکل بود، امروز باور کردن آن خیلی آسان است. یعنی امروز این مطلب به اثبات رسیده که انسان دارای دو نوع شعور است: شعور ظاهر و شعور مغفولٌ عنه، یعنی شعوری که خود انسان از آن اطّلاع و آگاهی دارد، و شعوری که آن هم خودش نوعی آگاهی است ولی ظاهراً انسان از آن بی خبر است.(1)

برای این که مثالی برای آگاهانه و ناآگاهانه ذکر کرده باشم، مَثَلش مَثَل طفل است از نظر غریزه:

همچو میل کودکان با مادران ***سرّ میل خود نداند در لبان

بچّه ای که تازه از مادر متولّد می شود همان روزهای اوّل و دوّم که هنوز چشمهایش را نمی تواند باز بکند و قطعاً از وجود مادر آگاهانه اطّلاع ندارد یعنی هنوز در ضمیرش، در ذهنش از مادر تصویری ندارد و نمی داند مادری هم دارد ، گرسنه اش که می شود سرش را هی خم می کند، لبهایش را هی کج می کند این طرف و آن طرف؛ این لبها ناآگاهانه در جستجوی پستان مادر است. یعنی اگر از این کودک کسی توضیح بخواهد دنبال چه می گردی؟ قادر به توضیح نیست، هنوز ذهنش از

ص: 29

تصویرها و نقشها مزیّن نشده، که اگر هم بتواند حرف بزند باز نمی تواند این مطلب را بیان بکند، اما ناآگاهانه به سوی چیزی که وجود دارد می رود، ناآگاهانه در جستجوی پستان مادر است. تازه این ها در انسان خیلی ضعیف است، در حیوانات قوی تر است. در حیوانات و بخصوص در حشرات این غرایز بسیار زیاد است. در انسان هم در بسیاری از مسائل این مقدار غریزه است.(1)

علمای روانکاوی امروز معتقدند که بیشترین قسمت شعور انسان شعور مغفولٌ عنه اوست و کمترین بخش شعور انسان آن شعوری است که انسان از وجود آن آگاه است.

مثلاً اگر ما به درون خودمان مراجعه بکنیم و محتویات ضمیر خودمان را تفتیش نماییم، مقداری احساسات، معلومات واطّلاعات، تمایلات، بغضها و حبها و این جور چیزها پیدا می کنیم و بعد هم خیال می کنیم غیر از این چیزی نیست، و حال آنکه اطّلاعات و معلومات و مدرکات، ونیز احساسات و تمایلات زیادی در اعماق روح ما رسوب کرده که ما از آنها بی خبر هستیم. یعنی قسمت عمده روح من از این منی که الان با شما حرف می زند مخفی است، و قسمت عمده روح شما از این شمائی که الان دارید به حرف من گوش می کنید مخفی است. در مقام مثال می گویند اگر شما هندوانه ای را در یک حوض آب بیاندازید چقدر از آن از آب بیرون است؟ مقدار کمی شاید نه عُشرش را آب فراگرفته و یک عُشرش بیرون است. یا اگر قطعه یخ بزرگی را در حوض آب بیاندازید چقدرش از آب بیرون است و چقدرش زیر آب؟ عیناً شعور انسان هم آن قسمتی که آشکار است نسبت به آن قسمتی است که مخفی است این جور است.

عالم هم همین طور است. این عالم طبیعت که به تعبیر قرآن عالم شهادت است ، در مقابل عالم غیب و حقایق مخفی، نسبتش همین نسبت است اگر خیلی بیشتر از این نباشد. عالم طبیعت با تمام کهکشانها وستارگان و این جوّی که بشر

ص: 30

چون نمی داند آخرش به کجا منتهی می شود می گوید جوّ لایتناهی _ و شاید هم لایتناهی است _ نسبت به عالمی که بر این عالم احاطه دارد یعنی نسبت به آن قسمتی از عالم که پنهان است بسیار کوچک است، و به تعبیر حدیث مثل این است که حلقه ای را در یک صحرا بیاندازند. آن حلقه نسبت به صحرا چه نسبتی دارد؟ هیچ.

حالا این مطلب که می گوییم پرستش ناآگاهانه، موجب تعجب نشود که مگر می شود پرستش، ناآگاهانه باشد؟ آدم زنده که وکیل و وصی نمی خواهد. من که خودم می فهمم که خدا را پرستش نمی کنم، اصلاً من خدا را قبول ندارم، در عین حال شما می گویید آن کار اخلاقی من یک پرستش ناآگاهانه است؟! جواب این است: بله، تو خیلی چیزها را نمی دانی، انجام می دهی و خودت نمی دانی. خودت، خودت را نمی شناسی.(1)

حال معنای این که کارهای اخلاقی از مقوله پرستش است چیست؟ انسان به حسب فطرت کارهای اخلاقی را شریف و شرافتمندانه می داند با این که از خود گذشتگی است و با منطق طبیعی سازگار نیست و حتی با منطق عقل عملی به این معنا یعنی عقلی که به انسان می گوید خودت و منافع خود را باید حفظ بکنی سازگار نیست. مع ذلک انسان این کارها را انجام می دهد و در این کارها یک نوع شرافت و عظمتی تشخیص می دهد، علوّ و بزرگواری تشخیص می دهد، حس می کند که با انجام این کارها خودش را بزرگوار می کند؛ مثل ایثار، ازخود گذشتگی و انصاف دادن.

آن عمق روح انسان، آن فطرت انسان، آن عمق قلب انسان، با یک شامّه مخصوص، ناآگاهانه همین طور که خدا را می شناسد، این قوانین خدا را می شناسد ؛ رضای خدا را می شناسد و کار را بالفطره در راه رضای خدا انجام می دهد، ولی خودش نمی داند که دارد قدم در راه رضای خدا بر می دارد.(2)

ص: 31

حقیقت این است که اخلاق از مقوله عبادت و پرستش است.انسان به همان میزان که خدا را ناآگاهانه پرستش می کند، ناآگاهانه هم یک سلسله دستورهای الهی را پیروی می کند. وقتی که شعور ناآگاهش تبدیل بشود به شعور آگاه، که پیغمبران برای همین آمده اند (پیغمبران آمده اند برای این که ما را به فطرت خودمان سوق بدهند و آن شعور ناآگاه و آن امر فطری را تبدیل کنند به یک امر آگاهانه) آن وقت دیگر تمام کارهای او می شود اخلاقی، نه فقط همان یک عدّه کارهای معیّن؛ خوابیدن او هم می شود یک کار اخلاقی، غذا خوردن او هم می شود یک کار اخلاقی. یعنی وقتی برنامه زندگی ما بر اساس تکلیف و رضای حق تنظیم شد، آن وقت خوردن ما، خوابیدن ما، راه رفتن ما، حرف زدن ما و خلاصه زندگی و مردن ما یکپارچه می شود اخلاق، یعنی یکپارچه می شود کارهای مقدّس:

«انّ صَلاتی و نُسُکی و محیای و مماتی للّه ربّ العالمین».(1)

همه چیز می شود لِلّه، و همه چیز می شود اخلاق.(2)

غیر از این که حق و ذات حق را جستجو می کند و محبت خدا در ذات اوست، چیز دیگری نیست. آنگاه آیاتی از قبیل:

«وَ اِن مِن شئیٍ اِلا یُسَبِّحُ بِحَمدهِ وَلکن لا تَفقَهونَ تَسبیحَهُم».(1)

«اَفَغَیرَ دینِ اللّهِ یَبغُونَ وَلهُ اَسلَمَ مَنْ فِی السَّمواتِ وَالارضِ»(2)

«وَلِلّهِ یَسجُدُ مَن فِی السَّمواتِ وَالارض»(3)

«یُسبِّحُ لِلّهِ ما فِی السَّمواتِ وَ الارض»(4)

«سَبَحَ لِلّهِ ما فِی السَّمواتِ وَ ما فِی الارض»(5)

معنای عام تری پیدا می کند و دامنه آن خیلی وسیع می شود، یعنی قرآن یک جهان بینی وسیعی به ما می دهد.

شعرای عارف مسلک نیز در این زمینه شعرهایی گفته اند مانند آنکه « نظامی» گفته است:

خبر داری که سیاحان افلاک ***چرا گردند گرد مرکز خاک

چه می خواهند از این منزل بریدن ***که می جویند ازاین مهمل کشیدن

در این محرابگه، معبودشان کیست*** از این آمد، شدن، مقصودشان چیست

همه هستند سرگردان چو پرگار ***پدیدآرنده خود را طلبکار

و آن غزل معروف که:

ره رو منزل عشقیم و ز سر حد عدم*** تا به اقلیم وجود این همه راه آمده ایم

حافظ غزلی دارد که:

روشن از پرتو رویت نظری نیست، که نیست*** منّت خاک درت بر بصری نیست، که نیست

می خواهد بگوید هیچ کس نیست - حتی آنکه منکر است - که رویش از پرتو روی تو روشن نباشد - منتها خودش نمی داند و نمی فهمد - باز همان را بعبارت

ص: 33

زیر تأکید می کند:

ناظر روی تو صاحب نظرانند آری ***سرّ گیسوی تو در هیچ سری نیست، که نیست

گروه صاحب نظر، آنهایی هستند که تو را می بینند و می فهمند که می بینند و درک می کنند و گروهی دیگر آنهایی هستند که می بینند و خودشان نمی فهمند که می بینند.

حاجی سبزواری صاحب کتاب منظومه که حکیم و فیلسوف و عارف فوق العاده متقی و با حالی است (گر چه شهرتش به علمش است ولی مقام عملش ازمقام علمش بالاتر است) شعر هم می گفته است به فارسی و عربی. البته شاعر درجه اول نیست ولی شعرهای خوب هم زیاد دارد و بعضی از شعرهایش واقعا عالی است. همین غزل حافظ را او استقبال کرده است و در همین معنا شعری گفته است همردیف با شعر حافظ:

شورش عشق تو در هیچ سری نیست، که نیست*** منظر روی تو زیب نظری نیست، که نیست

نیست یک مرغ دلی، کش نفکندی به قفس*** تیر بیداد تو تا پر به پری نیست، که نیست

ز فغانم به فراغ رخ زلفت ز فغان ***سگ کویت همه شب تا سحری نیست، که نیست

نه همین از غم او سینه ما صد چاک است*** داغ او لاله صفت بر جگری نیست، که نیست

موسی نیست که دعوی اناالحق شنود ***ورنه این زمزمه اندر شجری نیست، که نیست

چشم ما دیده خفاش بود ورنه تورا ***پرتو حسن به دیوار و دری نیست، که نیست

ص: 34

گوش اسرار شنو نیست، و گر نه «اسرار»*** برش از عالم معنا خبری نیست، که نیست(1)

این سخن قرآن است که: ذره ای از ذرات عالم نیست که پرستنده حق نباشد، همچنانکه انسانی نیست ولو ناآگاه که پرستنده حق نباشد. تنها شما خدا را تسبیح نمی کنید و حمد و ثنا نمی گویید، همه اشیاء خدا را تسبیح می کنند و حمد و ثنا می گویند «وَ اِن مِن شئیٍ اِلا یُسَبِّحُ بِحَمدهِ وَلکن لا تَفقَهونَ تَسبیحَهُم » .(2) پس پرستش در منطق قرآن منحصر نیست به پرستش آگاهانه انسان، که شاید در بسیاری از انسانها ناقص ترین اقسام پرستش هاست که مثلا بایستیم رو به قبله، دو رکعت نماز بخوانیم درحالی که روحمان در نماز اصلا حاضر نیست بلکه در جای دیگر مشغول کار دیگری است. یک خم و راست ظاهری می شویم.

فارابی فیلسوف معروف اسلامی که در هزار و صد سال پیش می زیسته و اخیراً به مناسبت هزارمین سال ولادتش، در ایران و غیر ایران دارند از او بسیار تجلیل می کنند، جمله ای دارد، می گوید:

«صَلَّتِ السَّماءُ بِدَوَرانِها و الارضُ بِرَجَجانِها و المَطَرُ بِهَطَلانِهِ و الماءُ بِسَیَلانِهِ».

می گوید آسمان که گردش می کند، آن گردش، نماز و عبادت و پرستش آسمان است و زمین که تکان می خورد همین جور، باران که ریزش می کند، آن ریزش، پرستش اوست ، آب که جریان پیدا می کند، آن جریان، پرستش و عبادت اوست.

جمله ذرات عالم در نهان*** با تو می گویند روزان و شبان

ماسمیعیم و بصیر و با هُشیم ***با شما نا محرمان ما خامشیم

چه شما سوی جمادی می روید ***محرم جان خدادان کی شوید

مسأله این که شعور از مختصات انسان و حیوان نیست، در گیاهها هم هست ، و حتّی منحصر به گیاهها هم نیست، در جمادات هم مرتبه ای از شعور وجود دارد ، جزء مسائلی است که در علم امروز مطرح است و طرفدارانی دارد که معتقدند هر

ص: 35

ذره ای از ذرات عالم، در حدّ خودش از درجه ای از شعور بهره مند است.(1)

* * *

عشق بحری، آسمان بر وی کفی*** چون زلیخا در هوای یوسفی

دور گردان را ز موج عشق دان ***گر نبودی عشق بفسردی جهان

کی جمادی محو گشتی در نبات؟*** کی فدای روح گشتی نامیات؟

روح کی گشتی فدای آن دمی؟*** کز نسیمش حامله شد مریمی؟

هر یکی بر جا فسردی همچو یخ*** کی بدی پران و جویان چون ملخ

ذره ذره عاشقان آن جمال ***رو کند سوی علو همچون نهال

سبَح لِله هست اِشتابشان ***تنقیه تن می کنند از بهر جان(2)،(3)

حقیقت جویی و علم طلبی، پرورش عواطف اخلاقی، پرورش حسّ جمال و زیبایی، پرورش حسّ پرستش، هر کدام به نوبه خود مورد توجّه عمیق اسلام است.(1)

پس، از جمله چیزهایی که واقعا ما باید به آن توجّه داشته باشیم که در درجه اول در خودمان و در فرزندانمان پرورش بدهیم، حس پرستش و عبادت به همان معنای واقعی آن است. چهار تا خم و راست شدن به صورت نماز که انسان خودش هم نمی فهمد چه می کند، و اصلاً نفهمد که حال یعنی چه، مناجات یعنی چه، راز و نیاز یعنی چه، منقطع شدن به حق یعنی چه، و این که لحظاتی بر انسان بگذرد که در آن لحظات اصلاً انسان چیزی از غیر خدا به یادش نیاید یعنی چه، این عبادت نیست. و نیز انسان فقط دهانش را یک ماه رمضان هر روز از صبح تا غروب ببندد، این عبادت نیست. پس قطعا این حس باید در ما پرورش پیدا کند تا یکی از ارکان تربیت اسلامی در ما پیدا بشود.(2)

ص: 37

ص: 38

ص: 40

ناراحتی روحی در میان آنان پیدا شده است. در موقعی که از کار بیکار می شوند تازه اول مصیبت آنهاست که این ساعت فراغت و بیکاری را با چه چیز پر بکنند؟ بعد می گوید من گمان نمی کنم این ها بتوانند آن ساعات را جز با یک امور معنوی با چیز دیگری پر بکنند. و این همان خلائی است که من دارم .

پس معلوم می شود که واقعاً انسان یک احتیاجی به عبادت و پرستش دارد . امروز که در دنیا بیماریهای روانی زیاد شده است، در اثر این است که مردم از عبادت و پرستش رو برگردانده اند. ما این را حساب نکرده بودیم ولی بدانید هست.

نماز قطع نظر از هر چیزی طبیب سر خانه است یعنی اگر ورزش برای سلامتی مفید است، اگر آب تصفیه شده برای هر خانه ای لازم است، اگر هوای پاک برای هرکس لازم است، اگر غذای سالم برای انسان لازم است، نماز هم برای سلامتی انسان لازم است. شما نمی دانید اگر انسان در شبانه روز ساعتی از وقت خودش را اختصاص به راز و نیاز با پروردگار بدهد، چقدر روحش را پاک می کند! عنصرهای روحی موذی به وسیله یک نماز از روح انسان بیرون می رود.(1)

بلکه اصلاح کننده همان زندگیشان هم هست، مگر از آنها چه خواسته؟ اولاً در مورد پرستش گفته، جز خدا هیچ موجودی را پرستش نکن، مگر این چیز بدی است؟ و ما امروا الّا لیعبدوااللّه مخلصین له الدّین _ گفته فقط خدا را بپرستید و غیر از خدا هیچ کس را نپرستید و دین را و راه را و خضوع را فقط برای او انجام بدهید و بس این چه جور خواسته ای است؟ له الدّین حنفاء.

حنیف: یعنی حق گرا، فرقش با جَنیف این است که ما دو نوع تمایل داریم ، تمایل از حق به باطل که به این «جنافت» می گویند و تمایل از باطل به حق که به آن «حنافت» می گویند. به تعبیر دیگر گرایش به اعتدال، میانه روی، و کذالک جعلناکم امه وسطا را می گویند حنافت، که همان گرایش به حق هم هست، گرایش به افراط یا تفریط را می گویند: جنافت، خوب این بینه از مردم چه خواسته است؟ اول این که جز خدا هیچ معبودی عبادت نشود، خضوع فقط و فقط در برابر اوست، حنفاء، حق گرا باشید، معتدل باشید و دوم یقیموا الصلوة، نماز را اقامه کنید که پیوند میان عبد و خالق است، به پا دارید نماز را، مکرر گفته ایم که بپا داشتن نماز غیر از خواندن نماز است بپاداشتن نماز یعنی نماز را جوری بخوانید که حق نماز ادا بشود، نماز با حضور قلب، نماز با خشوع و خضوع، نماز با تفکر که این را می گویند اقامه نماز.(1)

فرمود: هر چیزی علامتی دارد، تو که ادعا می کنی اهل یقین هستی، علامت یقین تو چیست؟ ما عَلامَة یَقینک؟ عرض کرد: «انّ یقیتی یا رسول اللّه هو الّذی اَحْزَنَنی وَ اسْهَرَ لَیْلی و اَظْمَأَ هواجِری» علامت یقین من این است که روزها مرا تشنه می دارد و شبها مرا بی خواب؛ یعنی این روزهای روز و شب زنده داریها، علامت یقین است. یقین من نمی گذارد که شب سر به بستر بگذارم؛ یقین من نمی گذارد که حتی یک روز مفطر باشم. فرمود: این کافی نیست، بیش از این بگو؛ علامت بیشتری از تو می خواهم. عرض کرد یا رسول اللّه الان که در این دنیا هستم، درست مثل این است که آن دنیا را می بینم و صداهای آنجا را می شنوم؛ صدای اهل بهشت را از بهشت و صدای اهل جهنم را از جهنم می شنوم؛ یا رسول اللّه! اگر به من اجازه دهی، اصحاب را الان یک یک معرفی کنم که کدامیک بهشتی و کدامیک جهنمی اند. فرمود: سکوت! دیگر سخن مگو.(1)

گفت پیغمبر صباحی زید را ***کیف اصبحت ای رفیق با صفا

گفت عبداً مو قنا باز اوش گفت*** کو نشان از باغ ایمان گر شگفت

گفت تشنه بوده ام من روزها ***شب نخفتستم ز عشق و سوزها

گفت از این ره کو ره آوردی بیار*** در خور فهم و عقول این دیار

گفت خلقان چو ببینند آسمان ***من ببینم عرش را با عرشیان

هین بگویم یا فرو بندم نفس ***لب گزیدش مصطفی یعنی که بس

بعد پیغمبر به او فرمود: جوان! آرزویت چیست؟

عرض کرد: یا رسول اللّه شهادت در راه خدا.

آن عبادتش و این هم آرزویش؛ آن شبش و این هم روزش. این می شود مؤمن اسلام، می شود انسان اسلام؛ همانکه دارای هر دو درد است، ولی درد دومش را از درد اولش دارد؛ آن درد خدائی است که این درد دوم را در او ایجاد کرده است.(2)

ص: 46

خدا می داند که تو و افرادی که با تو هستند شبها بپا می خیزید، عبادت می کنید، خدا را پرستش می کنید.

«و مِنَ اللّیل فَتَهَجَّد بِهِ نافلةً لَکَ عَسَی اَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً»، ای پیغمبر! قسمتی از شب را تهجد بکن (بر او واجب بود) شاید که خدا به این حال تو را به مقام محمود برساند.(1)

که مصلحت باشد اگر برای خدا انجام بدهیم عبادت است، پس من در مطبّ خودم هستم، فرض این است که کارم را برای خدا انجام می دهم و عبادت می کنم، پس نیازی به آن عبادت که روحش ذکر خدا و خلوت با خدا و فراموش کردن غیر خدا و انقطاع از غیر خدا است، نیست. نه، آن عبادت در جای خودش به هرحال لازم است. اگر آن نباشد، این صورت نمی گیرد. و آن یعنی کاری که محض عبادت است و هیچ مصلحتی غیر از عبادت ندارد.

ما در اسلام دو جور کار داریم؛ یک کار را اصطلاحاً می گویند «عبادت محض»، یعنی کاری که مصلحتی غیر از عبادت ندارد، مثل نماز. یک کارهای دیگر داریم که مصلحتهای زندگی است و ما می توانیم آنها را به صورت عبادت د رآوریم و باید هم در آوریم. پس هر کار، وقتی که در راه رضای خدا و برای خدا باشد عبادت است، ولی اشتباه نشود که این بی نیاز کننده ماست از آن عبادتی که اصلاً کارش فقط این است که انسان توجه به خدا دارد و استغفار می کند. نه، این، انسان را از آن بی نیاز نمی کند. پیغمبر هم هیچ وقت خودش را از آن بی نیاز نمی دانست، امیرالمؤمنین هم خودش را از آن بی نیاز نمی دانست، و هیچ انسانی از آن بی نیاز نمی شود.(1)

فرشته و یا چیز دیگر، این اعمال اگر برای غیر ذات احدیت صورت گیرد شرک است، اعم از این که با عقیده توحیدی، یعنی توحید در ذات و در صفات و در خالقیت توأم باشد یا نباشد.

این مطلب نیازمند به توضیح است: هر توجه یا خضوع نسبت به چیزی عبادت نیست، خضوع نسبت به چیزی اگر جنبه تقدیس پیدا کند عبادت است . توضیح این که اگر اظهار خضوع انسان صرفاً به قصد و عنوان «خود کم بینی» و «خود کم نشان دادن» باشد، تواضع و فروتنی است. و اما اگر اظهار خضوع به قصد و عنوان محترم شمردن دیگری باشد آن تعظیم و تکریم است. هیچ یک از تواضع و تعظیم عبادت نیست. فرق تواضع و تعظیم در این است که مفهوم و معنی تواضع اعلام کوچکی خود است و مفهوم و معنی تعظیم، اعلام عظمت و احترام دیگری است.

و اما اگر خضوع انسان در برابر چیزی به عنوان تقدیس و تنزیه اعلام مبرا بودن آن چیز از نقص باشد این عبادت است و برای خدا جایز نیست، چون تنها موجودی که مبرا از نقص است و شایسته تقدیس است ذات احدیت است.

تسبیح و تقدیس دو گونه است:لفظی و عملی. تسبیح لفظی به این است که انسان با یک جمله لفظی معبود خود را تقدیس کند، مثلا کلمه «سبحان الله» و همچنین کلمه «الحمد لله» که جمیع حمدها را به خدا اختصاص می دهد و او را فاعل حقیقی همه نعمت ها و منشأ همه خیرات و برکات و کلمات اعلام می کند و همچنین کلمه «الله اکبر» که خدا را برتر از هر چیز که در تصور آید و بلکه برتر از توصیف اعلام می کند، تسبیح و تقدیس لفظی است. اینگونه کلمات جز درباره ذات اقدس احدیت جایز نیست، خواه ملک مقرب و یا نبی مرسل باشد. نظیر این جمله هاست جمله «لا حول و لا قوة الا بالله».

و اما تقدیس عملی این است که انسان عملی انشاء کند که مفهوم آن عمل، قدوسیت آن موجودی است که آن عمل برای او صورت می گیرد، از قبیل رکوع و سجود و قربانی. البته عمل مانند لفظ صراحت ندارد ممکن است همین اعمال به قصد تعظیم صورت گیرد و در این صورت عبادت نیست و خود عمل هم مقدس

ص: 50

شمرده نمی شود، یعنی یک عمل عادی است ولی اعمالی که در مقابل بت و یا آتش و غیره صورت می گیرد. جنبه تقدس پیدا می کند، زیرا به قصد تقدیس آنها صورت می گیرد. آنچه فطری بشر است «تقدیس» است، انسان بالفطره می خواهد در برابر یک موجود منزه از نقص و آراسته به کمال بایستد و او را تقدیس و تنزیه نماید تقدیس چون از یک حس فطری سرچشمه می گیرد و غریزه ستایش کمال مطلق است که انسان را وادار به این عمل می نماید، خواه و ناخواه، با نوعی اعتقاد به استقلال شی ء مورد تقدیس بطور مستشعر و یا غیر مستشعر توأم است، ولو به صورت خطای در تطبیق. به عبارت دیگر، عبادت و تقدیس چون از یک حس غریزی سرچشمه می گیرد، لزومی ندارد که انسان در مرحله شعور ظاهر واقعاً معتقد به شایستگی و مبرا بودن از نقص و استقلال ذاتی یا فعلی آن معبود باشد.

آری این است معنی تقدیس، و این است فرق تقدیس و تواضع و همچنین فرق تقدیس و تعظیم ساده و همچنین فرق تقدیس و توجه و قبله قرار دادن. آنچه زردشتیان در مورد آتش انجام می دهند تقدیس است، نه تواضع و نه تعظیم ساده و نه قبله قرار دادن. تقدیس و تنزیه بودن یک عمل، کافی است برای این که عبادت شمرده شود، خواه توأم با اعتقاد صریح به مقام ربوبیت مطلقه و یا رب النوعی باشد و یا نباشد . (1)

پس خود تفکر عبادت است. بنابراین سه نوع عبادت خواهیم داشت: عبادت بدنی مثل نماز خواندن، روزه گرفتن؛ عبادت مالی مثل زکات دادن، خمس دادن، و به طور کلی انفاقات؛ و عبادت فکری ( عبادت صرفاً روحی) که نامش تفکّر است.

و تفکر افضل انواع عبادات است. این که می گویند:

«تَفَکُّرُ ساعَةٍ خَیْرٌ مِنْ عِبادَة سَنَةٍ یا ستّین سَنَة یا سَبْعینَ سَنَة، معلوم می شود که ارزش تفکّر، از آن عبادتهای دیگر خیلی بیشتر است. یک ساعت این، ممکن است برابر باشد با شصت سال عبادت بدنی بدون تفکر. و نباید سوء تفاهم بشود که مقصود جانشین سازی است که آن عبادت را رها کنید و به این بچسبید . مقصود این نیست. هر کدام در جای خود لازم و ضروری است. مقصود بیان ضرورت این امر است.

توحید صفاتی، یعنی صفات خداوند از قبیل علم، قدرت، حیات. اراده، ادراک، سمیعیت، بصیریت، حقائقی غیر از ذات پروردگار نیستند، عین ذات پروردگارند. به این معنی که ذات پروردگار به نحوی است که همین صفات بر او صدق می کند و یا (به قولی) به نحوی است که آثار این صفات بر او مترتب است.

توحید افعالی، یعنی نه تنها همه ذاتها، بلکه همه کارها (حتی کارهای انسان) به مشیت و اراده خداوند است و به نحوی خواسته ذات مقدس اوست.

توحید عبادی، یعنی جز ذات پروردگار، هیچ موجودی شایسته عبادت و پرستش نیست، پرستش غیر خداوند مساوی است با شرک و خروج از دائره توحید اسلامی.

توحید در عبادت از نظری با سایر اقسام توحید فرق دارد، زیرا آن سه قسم دیگر مربوط است به خدا و این قسم مربوط است به بندگان. به عبارت دیگر، یگانگی ذات و منزّه بودنش از مثل و مانند و یگانگی او در صفات، و یگانگی او در فاعلیت از شؤون و صفات اوست، اما توحید در عبادت یعنی لزوم یگانه پرستی، پس توحید در عبادت از شؤون بندگان است نه از شؤون خداوند.

ولی حقیقت این است که توحید در عبادت نیز از شؤون خداوند است زیرا توحید در عبادت یعنی یگانگی خداوند در شایستگی برای معبودیت، پس او یگانه معبود به حق است. کلمه لا اله الا الله همه مراتب توحید را شامل است، و البته مفهوم ابتدایی آن توحید در عبادت است.

توحید ذاتی و توحید در عبادت جزء اصول اولیه اعتقادی اسلامی است، یعنی اگر کسی در اعتقادش به یکی از این دو اصل خللی باشد جزء مسلمین محسوب نمی گردد. احدی از مسلمین با این دو اصل مخالف نیستند.

اخیراً فرقه وهابیه که پیرو محمد بن عبدالوهابند و او تابع ابن تیمیه حنبلی شامی است مدعی شده اند که پاره ای از اعتقادات مسلمین مثل اعتقاد به شفاعت و پاره ای از اعمال مسلمین مانند توسلات و استمدادات از انبیاء و اولیاء بر ضد اصل توحید در عبادت است، ولی سایر مسلمین آنها را منافی با توحید در عبادت

ص: 54

نمی دانند. پس اختلاف وهابیه با سایر مسلمین در این نیست که آیا یگانه موجود شایسته پرستش خداوند است یا غیر خداوند _ مثلا انبیاء و اولیاء نیز شایسته پرستشند _ در این جهت تردید نیست که غیر خدا شایسته پرستش نیست، اختلاف در این است که آیا استشفاعات و توسلات عبادت است یا نه؟ پس نزاع فی مابین، صغروی است نه کبروی، علمای اسلام با بیانات مبسوط ومستدل نظریه وهابیان را رد کرده اند.(1)

مراتب سه گانه ای که در بالا گفته شد توحید نظری و از نوع شناختن است؛ اما توحید در عبادت، توحید عملی و از نوع «بودن» و «شدن» است. آن مراتب توحید، تفکّر و اندیشه راستین است و این مرحله از توحید «بودن» و « شدن» راستین. توحید نظری بینش کمال است و توحید عملی جنبش در جهت رسیدن به کمال. توحید نظری پی بردن به «یگانگی» خداست و توحید عملی «یگانه شدن» انسان است. توحید نظری «دیدن» است و توحید عملی «رفتن».

توحید عملی یا توحید در عبادت یعنی یگانه پرستی، به عبارت دیگر، در جهت پرستش حق یگانه شدن. بعداً خواهیم گفت که عبادت از نظر اسلام، مراتب و درجات دارد. روشن ترین مراتب عبادت، انجام مراسم تقدیس و تنزیه است که اگر برای غیر خدا واقع شود مستلزم خروج کلّی از جرگه اهل توحید و از حوزه اسلام است. ولی از نظر اسلام پرستش منحصر به این مرتبه نیست؛ هر نوع جهت اتّخاذ کردن، ایده آل گرفتن و قبله معنوی قرار دادن، پرستش است. آن کسی که هواهای نفسانی خود را جهت حرکت و ایده آن و قبله معنوی خود قرار بدهد آنها را پرستش کرده است:

«اَرَاَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ اِلهَهُ هَواهُ».(2)

«آیا دیدی آن کس را که هوای نفس خود را خدا و معبود خویش قرار داده است ؟ »

ص: 55

آن کس که امر و فرمان شخص دیگر را که خدا به اطاعت او فرمان نداده، اطاعت کند و در برابر آن تسلیم محض باشد او را عبادت کرده است:

«اِتَّخَذُوا اَحْبارَهُمْ وَ رُهْبانَهُمْ اَرْباباً مِنْ دُونِ اللّهِ».(1)

«همانا عالمان دینی خود و زاهدان خود را به جای خدا، خدای خویش ساخته اند.»

«وَ لا یَتَّخِذَ بَعْضُنا بَعْضاً اَرْباباً مِنْ دُونِ اللّهِ».(2)

«همانا بعضی از ما انسانها بعضی دیگر را خدای خویش و مطاع و حاکم بر خویش قرار ندهیم.»

بنابراین، توحید عملی یا توحید در عبادت یعنی تنها خدا را مطاع و قبله روح و جهت حرکت و ایده آل قرار دادن و طرد هر مطاع و جهت و قبله و ایده آل دیگر؛ یعنی برای خدا خم شدن و راست شدن، برای خدا قیام کردن، برای خدا خدمت کردن، برای خدا زیستن، برای خدا مردن، آن چنان که ابراهیم گفت :

«وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذی فَطَرَ السَّمواتِ وَ الاَرْضِ حَنیفاً وَ ما اَنَا مِنَ الْمُشْرِکینَ .(3) اِنَّ صَلوتی و نُسُکی وَ مَحْیایَ وَ مَماتی لِلّهِ رَبِّ الْعالَمینَ، لا شَریکَ لَهُ و بِذلِکَ اُمِرْتُ وَ اَنَا اَوَّلُ الْمُسْلِمینَ».(4)

«روی دل و چهره قلب خود را حق گرایانه به سوی حقیقتی کردم که ابداع کننده همه جهان علوی و سفلی است؛ هرگز جزء مشرکان نیستم... همانا نمازم، عبادتم، زیستنم و مردنم برای خداوند، پروردگار جهانهاست. او را شریکی نیست. به این فرمان داده شده ام و من اولین تسلیم شدگان به حق هستم.»

این توحید ابراهیمی، توحید عملی اوست. کلمه طیّبه «لا اله الا الله» بیش از هر چیزی ناظر بر توحید عملی است؛ یعنی جز خدا شایسته پرستش نیست .(5)

ص: 56

راندن فرعون بر بنی اسراییل را «تعبید» (بنده گرفتن) می خواند. از زبان موسی در جواب فرعون می گوید: «وَ تِلْکَ نِعْمَةٌ تَمُنُّها عَلَیَّ اَنْ عَبَّدْتَ بَنی اِسْرائیل»(1) یعنی تو بنی اسراییل را بنده خود ساخته ای و آنگاه بر من منّت می گذاری که هنگامی که در خانه تو بودم چنین و چنان شد؟! بدیهی است که بنی اسراییل نه فرعون را پرستش می کردند و نه بردگان فرعون بودند، بلکه صرفاً تحت سیطره طاغوتی و ظالمانه فرعون قرار داشتند که در جای دیگر از زبان فرعون این غلبه و سیطره ظالمانه را نقل می کند: «اِنّا فَوْقَهُمْ قاهِرُون»(2) آنان زیر دست ما و ما فوق آنها هستیم و قاهر بر آنها. و هم در جای دیگر از زبان فرعون نقل می کند که: «وَ قَوْمُها لَنا عابِدُونَ»(3) یعنی خویشاوندان موسی و هارون (بنی اسراییل) بندگان ما هستند. در آیه کریمه کلمه «لنا» (از برای ما) بهترین قرینه است بر این که مقصود پرستش نیست، زیرا فرضاً بنی اسراییل مجبور به پرستش بودند، فرعون را پرستش می کردند نه همه فرعونیان را. آن چیزی که از ناحیه فرعون و همه فرعونیان (به اصطلاح قرآن «ملأ» فرعون) بر بنی اسراییل تحمیل شده بود اطاعت اجباری بود.

علی علیه السلام در خطبه «قاصعه» آنگاه که محکومیّت بنی اسراییل در چنگال فرعون و تسلّط ظالمانه فرعون را شرح می دهد با تعبیر «بنده گرفتن» ذکر می کند، می فرماید:

«اِتَّخَذَتْهُم الفَراعِنَةُ عَبیداً».

«فراعنه آنان را عبد خود قرار داده بودند».(4)

بَعْدِ خَوْفِهِم اَمْناً یَعْبُدُونَنی لا یُشْرِکُونَ بی شَیْئاً».(1)

«خداوند نوید داده به آنان که ایمان آورده و شایسته عمل کرده اند که آنها را خلافت زمین دهد آن چنان که پیش از آنها به کسانی دیگر خلافت زمین داد، دینی را که خداوند برای آنها پسندیده است منتشر سازد و ترس آنها را تبدیل به امنیّت نماید. مرا عبادت کنند و چیزی را شریک من قرار ندهند».

جمله آخر این آیه که ناظر به این است که آنگاه که حکومت حق و خلافت الهی برقرار می شود اهل ایمان از قید اطاعت هر جبّاری آزادند، به این صورت بیان شده که تنها مرا عبادت می کنند و شریکی برای من نمی سازند. از این معلوم می شود که از نظر قرآن هر اطاعت، امری عبادت است؛ اگر برای خدا باشد اطاعت خداست و اگر برای غیر خدا باشد شرک به خداست.

این جمله عجیب است که فرمان برداریهای اجباری که از نظر اخلاقی به هیچ وجه عبادت شمرده نمی شود از نظر اجتماعی عبادت شمرده می شود. رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم فرمود:

«اِذا بَلَغَ بَنُو الْعاصِ ثَلاثینَ اتَّخَذُوا مالَ اللّه دُوَلاً و عِبادَ اللّه خِوَلاً و دینَ اللّه دَخَلاً ».(2)

«هر گاه اولاد عاص بن امیّه (جدّ مروان حکم و اکثریت خلفای اموی) به سی تن رسد، مال خدا را میان خود دست به دست می کنند، بندگان خدا را بنده خود قرار می دهند و دین خدا را مغشوش می سازند».

اشاره است به ظلم و استبداد امویان. بدیهی است که امویان نه مردم را به پرستش خود می خواندند و نه آنها را مملوک و برده خود ساخته بودند ، بلکه استبداد و جبّاریّت خود را بر مردم تحمیل کرده بودند. رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم با آینده نگری الهی خود، این وضع را نوعی شرک و رابطه «ربّ و مربوبی» خواند.(3)

ص: 60

عبادت انتخاب می کنند. یکی باشند تفرق و تشتت نداشته باشند. ثانیاً نقطه ای که برای وحدت انتخاب می کنند، همانجا باشد که اولین بار در جهان برای پرستش خدای یگانه ساخته شد که این خود نوعی احترام به عبادت خداوند یکتاست.(1)

نظر «به سوی اویی» به زیارت می روند یا با فراموشی «او» و مقصد قرار دادن شخص زیارت شده؟ که بدون شک اکثریت مردم با چنان توجّه غریزی به زیارت می روند. ممکن است اقلّیتی هم باشند که فاقد درک توحیدی _ ولو در حد غریزی _ باشند. به آنها باید توحید آموخت نه آنکه زیارت را شرک دانست.

مسأله سوّم این است که اقوال وافعالی که حکایتگر تسبیح و تکبیر و تمحید است و ستایش ذات کامل علی الاطلاق و غنّی علی الاطلاق است، در مورد غیر خدا شرک است. سبّوح مطلق و منزّه مطلق از هر نقصی و کاستی اوست؛ بزرگ مطلق اوست؛ آنکه همه ستایشها منحصراً به او برمی گردد اوست؛ آنکه همه حولها و قوّه ها قائم به اوست ذات اوست. این گونه توصیفها _ چه به صورت قولی و چه به صورت عملی _ برای غیر خدا شرک است.(1)

خداوند انجام می دهند، به موجب این که از نعمت اسلام بی بهره اند طبعا از مزایای استفاده از این برنامه الهی محروم می مانند؛ از اعمال خیر آنها آن اندازه مقبول است که با برنامه الهی اسلام منطبق است؛ مانند انواع احسانها و خدمتها به خلق خدا. اما عبادات مجعوله که اساسی ندارد طبعا نامقبول است و یک سلسله محرومیّتها که از دستنارسی به برنامه کامل ناشی می شود شامل حال آنها می گردد.(1)

مصارفی باید برسد بحث می شود. در قرآن، زکوة غالبا همردیف نماز ذکر می شود، در قرآن از مسائل زکوة فقط مصارف آن توضیح داده شده است، آنجا که می فرماید:

«اِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقراءِ وَالْمَساکینِ والْعامِلینَ عَلَیها وَ الْمُؤَلَّفَة قُلُوبُهُمْ وَ فِی الرِّقابِ وَ الْغارِمینَ و فی سَبیلِ اللّهِ وَ ابن السَّبیل(1).

«صدقات برای نیازمندان و تهیدستان و مأموران جمع آوری آنها، و مردمی که باید دل آنها بدست آید، و در راه آزادی بردگان، و قرض داران و در راه خیری که بخدا منتهی گردد و مسافران بی توشه می باشد.»

4 - کتاب الخمس. خمس نیز مانند زکوة نوعی پرداخت مالی شبیه مالیات است. خمس یعنی یک پنجم. از نظر اهل تسنن تنها غنائم جنگی است که یک پنجم آن به عنوان خمس باید به بیت المال منتقل شود و صرف مصالح عمومی گردد.ولی از نظر شیعه غنائم جنگی یکی از چیزهایی است که باید خمس آن پرداخت شود. علاوه بر آن، معادن، گنجها، مالهای مخلوط به حرام که تشخیص آنها و مالک آنها مقدور نیست، زمینی که کافر ذمی از مسلمان می خرد، آنچه از طریق غواصی بدست می آید و مازاد عوائد سالانه نیز باید تخمیس شوند و خمس آنها داده شود. خمس در مذهب شیعه بودجه هنگفتی است که قسمت مهم بودجه یک کشور را می تواند تأمین کند.

5 - کتاب الصوم. صوم یعنی روزه. چنانکه میدانیم در حال روزه از خوردن و آشامیدن، آمیزش جنسی و سر زیر آب فرو کردن و غبار غلیظ به حلق فرو بردن و برخی چیزهای دیگر باید اجتناب کرد. هر سال قمری یک ماه یعنی ماه مبارک رمضان بر هر مکلّف بالغی که عذری نداشته باشد واجب است روزه بگیرد. روزه بطور کلی در غیر ماه رمضان مستحب است. دو روز در سال روزه حرام است: عید فطر و عید اضحی. بعضی روزها، روزه مکروه است مانند روز عاشورا.

6 - کتاب الاعتکاف. اعتکاف به حسب معنی لغوی یعنی مقیم شدن در یک محل

ص: 65

معین. ولی در اصطلاح فقهی عبارتست از نوعی عبادت که انسان سه روز یا بیشتر در مسجد مقیم می شود و پا بیرون نمی گذارد و هر سه روز روزه می گیرد. این کار شرائط و احکامی دارد که در فقه مسطور است. اعتکاف فی حد ذاته مستحب است نه واجب، ولی اگر انسان آن را شروع کرد و دو روز گذشت روز سوم واجب می شود. اعتکاف باید در مسجدالحرام یا مسجدالنبی یا مسجد کوفه یا مسجد بصره صورت گیرد و حداقل این است که در مسجد جامع یک شهر صورت گیرد. اعتکاف در مساجد کوچک جایز نیست. پیغمبر اکرم دهه آخر رمضان اعتکاف می فرمود.

7 - کتاب الحج. حج همان عمل معروفی است که در مکه و اطراف مکه به وسیله حجاج انجام می شود و معمولاً توأم با عمره است. اعمال حج عبارتست از احرام در مکه، وقوف در سرزمین عرفات، وقوف شبانه در سرزمین مشعر، رمی جمرة العقبه، قربانی، حلق یا تقصیر، طواف، نماز طواف ، سعی بین صفا و مروه، طواف النساء، نماز طواف النساء، رمی جمرات ، بیتوته در منی.

8 - کتاب العمره. عُمره نیز نوعی حج کوچک است. ولی معمولاً برای حجاج واجب است که اول عمره را به جا آورند و بعد حج را. اعمال عمره عبارتست از: احرام در یکی از میقاتها، طواف خانه کعبه، نماز طواف، سعی بین صفا و مروه، تقصیر.(1)

9 - کتاب الجهاد. در این کتاب مسأله جنگهای اسلامی مطرح است. اسلام دین اجتماعی و مسئولیتهای اجتماعی است از این رو جهاد در متن دستورات اسلام قرار گرفته است. جهاد بر دو قسم است: ابتدائی و دفاعی. از نظر فقه شیعه، جهاد ابتدائی منحصرا زیر نظر پیغمبر اکرم یا امام معصوم می تواند صورت گیرد ولا غیر. این چنین جهادی تنها بر مردان واجب است ولی جهاد دفاعی در همه زمانها بر همه مردم اعم از مرد و زن واجب است.

ایضا جهاد یا داخلی است یا خارجی. اگر گروهی از مردم بر امام مفترض الطاعة

ص: 66

مسلمین خروج کنند آنچنانکه «خوارج» یا «اصحاب جمل» و « اصحاب صفین» کردند جهاد با آنها نیز واجب است. در فقه، احکام جهاد و احکام ذمه یعنی شرائط پذیرفتن غیر مسلمان تحت عنوان تابعیت دولت اسلامی و همچنین درباره صلح میان دولت اسلام و دولت غیر اسلامی به تفصیل بحث می شود.

10 - امر به معروف و نهی از منکر. اسلام به حکم این که دین اجتماعی و مسئولیتهای اجتماعی است و محیط مناسب را شرط اصلی اجراء برنامه آسمانی و سعادت بخش خود می داند یک مسئولیت مشترک برای عموم بوجود آورده است. همه مردم موظفند که پاسدار فضیلتها و نیکیها و نابود کننده بدیها و نادرستیها باشند. پاسداری نیکیها به نام «امر به معروف» و ستیزه گری با بدیها «نهی از منکر» نامیده می شود. امر به معروف و نهی از منکر در فقه اسلامی، شرائط و مقررّات و نظاماتی دارد که در فقه مسطور است.(1)

که آن قدر هم صبر نمی کنم، دَین مرا بده بعد نمازت را بخوان. یا مثلاً، شما می خواهید نماز بخوانید، در همان حال، شخصی ناراحتی شدیدی پیدا کرده که باید او را با عجله به دکتر رسانید، و شما برای نماز هم وقت داشتی، آیا در اینجا نماز عمل صالح است؟!

آن وقت نماز عمل صالح است که شما اول دَین خود را بدهید بعد نمازتان را بخوانید، اگر شما با طلبکار خود بحث کنید و به او بگوئید: اول باید نمازم را بخوانم چون خدا از تو بزرگتر است و باید اول طلب خدا را بپردازم و... اشتباه می کنی این نماز برای تو عمل صالحی نیست. چون وقت هم داری، برو اول دَینت را بده بعد نمازت را بخوان یا در مورد بیمار، اول باید او را به طبیب رسانده بعد نمازت را بخوانی. این را عنوان ثانوی می گویند، عناوین ثانوی متغیر است و به حسب احوال افراد و اشخاص فرق می کند، در رابطه با مسایل اجتماعی نیز این چنین است، مثلا ، من بهر دلیلی از اول - درست بوده یا اشتباه - رفتم و تحصیلات علوم دینی نمودم ، شما هم رفتید تحصیلات پزشکی نمودید، دیگر در این سن نه من می توانم بروم پزشک بشوم، نه شما می توانید تحصیلات دینی بکنید، وظایف پزشکی هم در جامعه وظایف لازمی است، وظایف هدایت دینی و مذهبی هم در جامعه لازم است، ولی امروز برای من چه واجب است؟ آن کاری که از خودم بهتر ساخته است ، برای شما چه چیز واجب است؟ آن چیزی که از شما بهتر ساخته است.(1)

گلها و یا برای اسب و گاو و گوسفند قانون وضع کرد و به آنها ابلاغ کرد و آنها را مکلّف ساخت که در چارچوب قوانین و مقررّاتی که برای آنها و به مصلحت آنها وضع شده است رفتار نمایند. این موجودات، فرضا در جهت حفظ و مصلحت آنها اقدامی بشود، باید به صورت اجبار و الزام عمل شود.

ولی انسان یگانه موجود ممتازی است که این «امکان» و «توانایی» شگفت را دارد که در چارچوب یک سلسله قوانین قراردادی رفتار نماید. این قوانین قراردادی از آن نظر که از طرف یک مقام صلاحیّتدار وضع می شود و به انسان تحمیل می شود و تحمّل قانون از نوعی زحمت و مشقّت خالی نیست، به نام «تکلیف» خوانده می شود.

قانونگذار برای این که انسان را به تکلیف خاصّی مکلّف سازد چند شرط را باید رعایت کند. به عبارت دیگر، انسان با واجد بودن چند شرط می تواند انجام تکالیفی را بر عهده بگیرد. شرایط تکلیف که در همه تکالیف باید وجود داشته باشد امور ذیل است:

اسلامی) در نظر گرفته شود تا همه افراد یک ضابطه داشته باشند. بنابراین ممکن است افرادی به بلوغ طبیعی رسیده باشند ولی هنوز به سن بلوغ قانونی نرسیده باشند.

در اسلام طبق نظر اکثریّت علمای شیعه بلوغ قانونی مرد از نظر سن، تمام شدن پانزده سالگی - به سال قمری - و ورود در شانزده سالگی تعیین شده است، و بلوغ قانونی زن تمام شدن نه سالگی و ورود در ده سالگی تعیین شده است.بلوغ قانونی یکی از شرایط تکلیف است؛ یعنی فردی که به مرحله قانونی نرسیده باشد مکلّف نیست مگر با دلیل ثابت شود که به مرحله بلوغ طبیعی قبل از بلوغ قانونی رسیده است.

حرام است و تحصیل آن واجب. فرض کنیم در مقابل دشمنی سرسخت و قوی و مقتدر قرار گرفته ایم که قصد تهاجم به حقوق ما و یا قصد تهاجم به حوزه اسلام دارد و ما در حال حاضر قدرت مقابله با آن را نداریم و هرگونه مقابله ای از دست دادن نیروهاست بدون آنکه نتیجه ای در حال حاضر یا در آینده از این کار خود بگیریم. بدیهی است که در این صورت ما مکلف به مقابله و جلوگیری نیستیم، ولی همواره مکلّف بوده و هستیم که تحصیل قدرت و توانایی کنیم تا در چنین شرایطی دست روی دست نگذاریم. قرآن کریم می فرماید:

«وَ اَعِدُّوا لَهُمْ مَااسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوّةٍ وَ مِنْ رِباطِ الْخَیْلِ تُرْهَبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللّهِ وَ عَدُوِّکُمْ ».(1)

«تا آنجا که ممکن است نیرو و اسبان آماده تهیّه کنید تا بدین وسیله دشمنان شما ودشمنان خدا از شما حساب ببرند و قصد تجاوز به شما را از دماغ خود بیرون کنند.»

همان طوری که یک فرد و یا یک جامعه ناآگاه که در تحصیل آگاهی کوتاهی کرده است مورد مؤاخذه الهی قرار می گیرد و ناآگاهی برای او عذری محسوب نمی شود، همچنین یک فرد و یا یک جامعه ناتوان نیز که در تحصیل قدرت کوتاهی کرده است مورد مؤاخذه الهی قرار می گیرد که چرا کسب قدرت و توانایی نکرده است؛ ناتوانی او عذری برای او محسوب نمی شود.

روزه خود را بخورد بطوریکه اگر نخورد جانش در خطر قرار خواهد گرفت . بدیهی است که در چنین مورد، تکلیف روزه ساقط می شود. یا اگر کسی مستطیع شود و یک شخص جابر او را تهدید کند که اگر به حج برود به جان او یا کسانش صدمه وارد خواهد آورد. پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم فرمود:

«رُفِعَ مَا اسْتُکْرِهُوا عَلَیْهِ».(1)

«آنجا که اجبار و اکراه به میان آید تکلیف ساقط است.»

اضطرار آن است که انسان از طرف شخصی مورد تهدید قرار نمی گیرد بلکه این خود اوست که انتخاب می کند ولی این انتخاب معلول شرایط سختی است که پیش آمده است؛ مانند کسی که در بیابان درمانده و گرسنه است و جز مردار غذایی که سدّجوع کند نمی یابد؛ در چنین موارد تکلیف حرمت خوردن مردار ساقط می شود.

پس فرق اجبار و اکراه با اضطرار آن است که در مورد اجبار و اکراه، انسان از طرف یک قوّه جائر و جابر مورد تهدید قرار می گیرد که فلان عمل خلاف را باید انجام دهی واگرانجام ندهی فلان صدمه را به تو خواهم زد، و انسان برای آنکه صدمه و ضرری را از خود «دفع» کند _ یعنی نگذارد وارد شود _ ناچار برخلاف وظیفه خود عمل می کند؛ ولی در اضطرار پای تهدید در کار نیست، بلکه مجموع شرایط طوری پیش آمده که وضع نامطلوبی را بر او تحمیل کرده و او برای آنکه آن وضع را «رفع» کند _ یعنی آنچه وجود دارد مرتفع سازد _ ناچار است بر خلاف وظیفه اصلی خود عمل کند.

پس تفاوت اکراه و اجبار با اضطرار در دو جهت است:

1 - در اکراه و اجبار پای تهدیدانسان در میان است، برخلاف اضطرار.

2 - در مورد اکراه و اجبار انسان برای «دفع» یک وضع نامطلوب چاره جویی می کند، و در مورد اضطرار برای «رفع» چنان وضعی چاره جویی می نماید.(2)

ص: 74

هست، قصور هست، «جَنّاتٌ تَجْری مِنْ تَحْتِهَاالاَنْهار» هست، میوه های بهشتی و غذاهای لذیذ بهشتی هست، شرابهای بی مستی و بی دردسر بهشتی هست و انواع لذتهایی که بشر نمی تواند تصور بکند. بنابراین کسی که از لذت دنیا چشم می پوشد برای لذت آخرت، او نه تنها خداپرست نیست و حس نیایش خود را تقویت نمی کند، بلکه یک آدمی است که از دنیا پرست ها مادی تر است زیرا یک نفر دنیاپرست، قانع شده به همین لذات محدود مادی؛ ولی او یک آدم حسابگری است، می بیند اگر بخواهد سی چهل سال عمر این دنیا را به این لذتها بگذراند، قابل نیست، بالاخره تمام می شود، می گوید این سی چهل سال را هر طور هست دندان روی جگر می گذاریم برای این که برویم در آنجا ابدالآباد به همین لذّتهایی که اینجا رها کرده ایم برسیم. پس محرّک او در این کار طمع است و غیر از این چیزی نیست. آن کسی هم که برای فرار از دوزخ معصیت نمی کند همین طور است. عبادت می کند یا ترک لذت مادی می کند برای این که عقوبت نشود. باز امری است که از حدود منفعت جویی بیرون نیست. بنابراین در ادیان [به حس نیایش انسان توجه نشده است ]. این را مخصوصا مسیحیها نسبت به اسلام خیلی ایراد می گیرند که در قرآن به نعمتهای مادی زیاد توجه شده. شاید آنها در تعبیرات خود می گویند که قرآن توجّهش فقط به نعمتهای مادی آن دنیاست و بنابراین به «حس نیایش» که « روانشناسی» آن را به عنوان یک حس عالی می شناسد، توجه نکرده، بر عکس به طمع انسان توجه کرده است.

این ایراد البته ایراد واردی نیست.اولاً همه می دانیم که ازنظراسلام عبادت ، درجات و مراتبی دارد، یک درجه اش عبادت به خاطر طمع بهشت است، و یک درجه آن عبادت برای ترس از جهنّم است ، و بالاتر از این، درجات دیگر عبادت است که هدف آن عبادتها نه بهشت است و نه جهنّم. در خود قرآن به این مطلب توجه شده و در کلمات پیغمبر اکرم و ائمه اطهار این قدر در این زمینه هست که الی ماشاء الله. از همه معروفتر جمله ای است که در نهج البلاغه و در کلمات حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم و حضرت امام صادق علیه السلام هست و به هرحال جمله ای است که مال

ص: 76

امروز نیست.

از تألیف نهج البلاغه به وسیله سیّد رضی هزار سال می گذرد تا چه رسد به زمان حضرت امیر. امیرالمومنین علیه السلام می فرماید:

«اِنَّ قَوْما عَبَدُوا اللّهَ طَمَعا فَتِلْکَ عِبادَةُ التُّجّارِ، وَ اِنَّ قَوْما عَبَدُوا اللّهَ خَوْفا فَتِلْکَ عِبادَةُ العَبیدِ، و اِنَّ قَوْما عَبَدُوااللّهَ شُکْرا (حُبّا)(1) فَتِلْکَ عِبادَةُ الاَحْرارِ ».(2)

«گروهی از مردم خدا را عبادت می کنند برای طمع بهشت. این عبادت، از نوع تجارت است. تجارت پیشگی و معامله گری است؛ در اینجا کار می کند برای این که در آنجا سودی ببرد. و گروهی عبادت می کنند از ترس جهنّم. این ها کارشان شبیه کار بردگان است که از ترس شلاق ارباب کار می کنند. و قوم دیگر عبادت می کنند نه بخاطر بهشت و نه بخاطر ترس از جهنّم، بلکه سپاسگزارانه؛ یعنی خدای خودش را می شناسد، خدا را که شناخت، آنچه دارد، همه را از خدا می بیند، و چون همه چیز را از خدا می بیند، حس سپاسگزاری، او را وادار به عبادت می کند، یعنی اگر نه بهشتی باشد و نه جهنّمی، همان شناختنش خدا را و حس سپاسگزاریش او را وادار به عبادت می کند، و این عبادت احرار است، عبادت آزادگان ».

آن اولی بنده طمع خودش است، دوّمی بنده ترس خودش است، سومی است که از قید طمع و ترس آزاد است و فقط بنده خداست.

به همین مضمون حدیث معروفی هست که حتما این را هم شنیده اید که پیغمبر خدا شبها زیاد به عبادت برمی خاست و به نصّ قرآن مجید گاهی دو ثلث شب، گاهی نصف شب، و گاهی ثلث شب را عبادت می کرد.(3)

عایشه که می دید پیغمبر اینهمه از وقت شب را به عبادت می ایستد _ که در یک

ص: 77

وقت آن قدر پیغمبر اکرم روی پای مبارکشان به عبادت ایستاده بودند که پاهایشان ورم کرده بود _ روزی گفت: آخر تو دیگر چرا این قدر عبادت می کنی؟ تو که خدا درباره ات گفته: «لِیَغْفِرَ لَکَ اللّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّر»(1) خدا که به تو تأمین داده. فرمود: «اَفَلا اَکُونُ عَبْدا شَکُورا»؟ آیا همه عبادتها فقط برای ترس از جهنّم و برای بهشت باید باشد؟ آیا من بنده سپاسگزار نباشم؟

از جمله کلمات پیغمبر اکرم در باب ارزش معنوی عبادت این است که: « اَفْضَلُ النّاسِ مَنْ عَشِقَ الْعِبادَةَ وَ عَانَقَها وَ باشَرَها بِجَسَدِهِ و تَفَرَّغَ لَها».

«بهترین مردم آن کسی است که به پرستش و نیایش عشق بورزد».(2)

همچنین حضرت رسول می فرمایند: «طُوبی لِمَنْ عَشِقَ الْعِبادَةَ» خوشا به حال کسی که به عبادت عشق بورزد، عبادت به صورت معشوقش در بیاید «وَ اَحَبَّها بِقَلْبِهِ» و از صمیم قلب عبادت را دوست داشته باشد «وَ باشَرَها بِجَسَدِهِ» و با بدنش به آن بچسبد. مقصود این است که عبادت فقط یک ذکر قلب به تنهایی نیست؛ خود عبادت عملی: رکوع کردن، سجود کردن، قنوت کردن، نوعی عشق ورزی عملی است. «وَ تَفَرَّغَ لها» («تفرّغ» از مادّه فراغ است) خودش را فارغ کند برای عبادت، خالی کند از همه چیز جز عبادت، یعنی آن وقتی که به عبادت می ایستد، دیگر هیچ خیالی، هیچ خاطره ای، هیچ فکری در قلبش نیاید ، فقط او باشد و خدا، قلبش خالی بشود برای خدا؛ و روح عبادت هم همین است. روح عبادت ذکر است (به

ص: 78

اصطلاح دینی) یعنی یاد خدا، منقطع شدن، بریده شدن،که در لحظه عبادت انسان از غیر خدا بریده شود و فقط و فقط او باشد و خدای خودش، گویی غیر از او و خدا چیزی در عالم وجود ندارد . این همان حالتی است که شعرای عرفانی از آن تعبیر به «حضور» می کنند. شعر معروف حافظ می گوید:

نه حافظ را حضور درس خلوت ***نه دانشمند را علم الیقینی

حافظ به این مسأله حضور و خلوت (به معنی خلوت قلب) توجه داشته است . اگر می بینید افرادی به خلوت ظاهری اهمّیّت می دهند، مقدمه است برای این که خلوت قلب پیدا شود. بعد که خلوت قلب پیدا شد، انسان باید بیاید در اجتماع که کار اجتماعیش را انجام دهد ولی خلوت قلبش را هم داشته باشد. گویا ناپلئون گفته است که «مغز من مثل این کشوهای عطّاری است، هر کدام را که بخواهم، بیرون می کشم، و هر کدام را که بخواهم می بندم». انسان باید این حالت را داشته باشد که در حال عبادت بتواند با خدای خودش خلوت کند. حافظ در یک شعرش می گوید:

بر سر آنم که گر زدست برآید ***دست به کاری زنم که غصّه سرآید

خلوت دل نیست جای صحبت اضداد ***دیو چو بیرون رود فرشته درآید

بعد شکایت می کند _ و شاید در واقع از خودش شکایت می کند _ از رفتن گاه به گاه پیش حکّام زمان خودش، و می گوید:

صحبت حکّام، ظلمت شب یلداست*** نور ز خورشید جوی بو که برآید

بر در ارباب بی مروّت دنیا ***چند نشینی که خواجه کی بدر آید

کلمه «گدایی» را این ها زیاد بکار می برند. مقصودشان از «گدایی» فقر نزد مرشد کامل است، آن که این فقیر است به او. فقیر به خداست ولی چون این ها اعتقاد خیلی زیادی دارند که انسان بدون مربی به جایی نمی رسد، وقتی می گویند « گدایی» یعنی گدایی نزد یک انسان کامل. می گوید:

ترک گدایی مکن که گنج بیابی ***از نظر رهروی که در گذر آید

صالح و طالح متاع خویش نمودند*** تا که قبول افتد و که در نظر آید

ص: 79

بلبل عاشق تو عمر خواه که آخر ***باغ شود سبز و شاخ گل به بر آید

به هرحال، وَ تَفَرَّغَ لَهَا. خوشا به حال آن کسی که در عبادت، حالت فراغ و حالت خلوت برایش رخ بدهد؛ خلوت واقعی. بعد می فرماید: «فَهُوَ لا یُبالی عَلی ما اَصْبَحَ مِنَ الدُّنْیا عَلی عُسْرٍ اَمْ عَلی یُسْرٍ».(1) اگر کسی به این مرحله رسید، دیگر سختی و سستی دنیا برایش علی السّویه می شود. مقصود این است که اگر کسی به این لذّت برسد، دیگر سختی و رنج دنیا اصلاً برایش مفهوم ندارد؛ اگر بخواهند او را در زیر شکنجه هم قرار دهند، بخواهند پِرِسَش هم بکنند، واقعا اهمّیّتی نمی دهد. سختی و سستی دنیا برای مردمی مسأله مهم است که به لذّت عبادت نائل نشده اند. اگر کسی به لذّت عبادت نائل شود، دیگر این مسائل برایش مطرح نیست.

در نظر ما خیلی عجیب و شگفت است که چگونه علی بن ابیطالب آنطور در دنیا زندگی می کرد. ولی او در عبادتش به جایی رسیده بود که به موجب آن، سختیها و سستیها اصلاً برایش نمی توانست مطرح باشد.(2)

حال بیاییم سراغ همان عبادتی که برای بهشت یا از ترس جهنم است. آیا واقعا این عبادت، بی ارزش است؟ آیا این همان طور که گفته اند یک شکم پرستی بزرگ است؟ یک دامن پرستی بزرگ است؟ یک طمع بزرگ است؟ و صد درجه از دنیا پرستی بدتر است؟ نه، کوبیدن آن به این شکل درست نیست .

شک ندارد که عبادت برای بهشت و عبادت از ترس جهنم، ارزش آن عبادتهایی را که گفتیم ندارد، ولی بی ارزش هم نیست و برای یک عدّه مردم، یک درجه عالی است. چون فرق است میان این که یک کاری را انسان بکند مستقیم برای یک طمعی، [و این که در انجام آن کار، خدا را واسطه قرار دهد]. مثل این که انسان یک وقت مستقیم می رود دنبال پول؛ این، صددرصد پول پرستی است؛ و یک وقت پول می خواهد اما همین پول را از خدا می خواهد، می رود پیش خدا و این پول را از او طلب می کند. این خیلی فرق می کند که یک کسی اصلاً رابطه اش را با خدا قطع

ص: 80

می کند، مستقیم می رود دنبال پول؛ و یک کس دیگر راهش را این طور انتخاب می کند، می گوید خدای ما یک دستورهایی دارد، من مطابق دستور او عمل می کنم و از او می خواهم که به من پول بدهد. باز این خودش یک درجه پرستش خداست، رفتن پیش خداست، ولو رفتن پیش خدا برای پول؛ ولی با نرفتن پیش خدا تفاوت می کند. رفتن پیش خدا برای خدا البته ارزش بسیار عالی دارد. رفتن پیش خدا برای یک چیزی، و چیزی از او خواستن، باز هم رفتن پیش اوست، باز هم تا حدی قلب انسان روشن می شود ، انسان صفایی پیدا می کند، از غیر خدا غفلت می کند و متوجه او می شود؛ این قطعا خودش یک درجه ای از پرستش است ولو درجه ضعیفی باشد.

بنابراین، این عبادتها را هم صددرصد نمی شود نفی کرد، و بلکه چون همه مردم در درجه بالا نیستند، اکثر مردم را اگر ما بخواهیم تربیت بکنیم به طوری که نظام زندگی دنیاشان درست شود و به خدا هم نزدیک شده باشند، از همین راه باید وارد شویم، و یا لااقل افراد را در ابتدا از این راه باید وارد کرد، و بعد بالاتر برد. و علت این که در قرآن به امور مادی زیاد عنایت شده است همین است. البته در قرآن «رِضْوانٌ مِنَ اللّهِ اَکْبَرُ»(1) هم هست. وقتی که ذکر می کند: «جَنّاتٍ تَجْری مِنْ تَحْتِها الاَنْهارُ» بهشتها و باغهایی که در پایین آن باغها نهرها جاری است ، بعد می گوید: «و رِضْوانٌ مِنَ اللّه اَکْبَرُ» و کمی خشنودی خدا، از همه این ها بالاتر و بزرگتر است. یعنی آن کسی که می خواهد خدا را به خاطر خشنودیش عبادت کند، او چیز دیگری است. ولی مشتری «رضوان من اللّه اکبر » طبعا همه مردم نیستند، یک اقلیت مترقی مشتری آن هستند. برای اکثریّت مردم، راه عملی همین است که از بهشتهایی که در آنها [لذات[ جسمانی است سخن به میان آید. البته قرآن که این را گفته، نه فقط برای این است که مردم تربیت شوند؛ قرآن خودش می گوید هرگز در کلام ما باطل و دروغ ولو دروغ مصلحتی نیامده العیاذ باللّه کسی خیال کند که قرآن که این ها را گفته، خواسته مردم

ص: 81

را وادار به کار نیک کند، هدف خوب دارد و برای هدف خوب هرگونه حرفی را می شود زد - لا یَأْتیهِ الْباطِلُ مِن بَینِ یَدَیْهِ - محال است در سخن خدا یک دروغ و یک باطل بیاید ولو آنکه خیال کنید آن دروغ و باطل برای یک مصلحت اجتماعی است. نه، [سخن قرآن درباره لذّات جسمانی بهشت] حقیقتی است. اصلاً اکثر مردم از این حدّ جسمانیّت و شهوات جسمانی بالاتر نمی روند وبه همین جهت، نشئه شان چنین نشئه ای است. آنهایی که بالاتر می روند، می روند در نشئه بالاتر از بهشت جسمانی.(1)

تعبیراتی است که برای ما تصوّرش هم خیلی مشکل است:

«اِلهی هَبْ لی کَمالَ الاِنْقِطاعِ اِلَیْکَ وَ اَنِرْ اَبْصارَ قُلوبِنا بِضیاءِ نَظَرِها اِلَیْکَ حَتّی تَخْرِقَ اَبْصارُ الْقُلُوبِ حُجُبَ النُّورِ سِواکَ فَتَصِلَ اِلی مَعْدِنِ العَظَمَةِ و تَصیرَ اَرْواحُنا مُعَلَّقَةً بِعِزِّ نُورِکَ الاَبْهَجِ فَاَکُونَ لَکَ عارِفا و عَنْ سِواکَ مُنْحَرِفا».

تصوّر این معانی هم برای ما دشوار است.

«دعای ابو حمزه» نیز همین طور است. همچنین مناجات پانزده گانه ای از امام زین العابدین هست که به مناجات «خَمْسَةَ عَشَر» معروف است و در کتاب مفاتیح هست: مناجات خائفین، مناجات ذاکرین، مناجات طالبین... به قدری این ها عالی و لطیف و فوق العاده است که انسان حیرت می کند، در خود نهج البلاغه در این زمینه ها مطالب چقدر زیاد است.(1)

از نظر نهج البلاغه، عبادت تنها انجام یک سلسله اعمال خشک و بی روح نیست. اعمال بدنی صورت و پیکره عبادت است، روح و معنی چیز دیگر است؛ اعمال بدنی آنگاه زنده و جاندار است و شایسته نام واقعی عبادت است که با آن روح و معنی توأم باشد. عبادت واقعی نوعی خروج و انتقال از دنیای سه بعدی و قدم نهادن در دنیائی دیگر است، دنیائی که به نوبه خود پر است از جوشش و جنبش، و از واردات قلبی و لذتهای خاص به خود.(2)

وقتی به سراغ علی علیه السلام می روید، هنگامی که از کار مردم فارغ شده است. اوست و خدای خودش، اوست و خلوتش، اوست و راز و نیازهای عاشقانه و عابدانه اش. باز هم خوشبختانه در نهج البلاغه است، آنجا که می گوید: «اللّهمّ اِنّک آنَسُ الآنِسینَ لاَوْلیائِکَ» خدایا تو از هر انیسی برای اولیاء خودت انیستر هستی؛ یعنی با هیچ انیسی مانند تو انس نمی گیرم، انیس من توئی. وقتی با هر که غیر از تو هستم، با انیسی نیستم، تنها هستم؛ فقط وقتی با تو هستم حس می کنم که با کسی هستم «وَ اَحْضَرُهُمْ بِالْکِفایَةِ لِلمُتَوَکّلینَ عَلَیْکَ» کسانی که به تو اعتماد کنند، می بینند از هر کس

ص: 83

دیگر حاضرتری، برای این که به سراغ کسانی که به تو اعتماد می کنند، می روی «تُشاهِدُهُم فی سَرائِرِهِم، و تَطَّلِعُ عَلَیْهِمْ فی ضَمائِرِهِمْ، و تَعْلَمُ مَبْلَغَ بَصائِرِهِمْ» خدایا! تو دوستان و عاشقانت را در آن سرّ ضمیرشان مشاهده می کنی و از باطن ضمیرشان آگاهی؛ به مقدار عرفان و بصیرت آنها عالم و آگاهی و می دانی که این ها در چه حد از بصیرت هستند. « فَاَسْرارُهُم لَکَ مَکْشُوفَةٌ، و قُلُوبُهُم اِلیکَ مَلْهُوفَةٌ»(1) اسرارشان پیش تو پیداست و دلهاشان به سوی تو در پرواز است.

دعای کمیل را که دعای علی علیه السلام است، در شبهای جمعه بخوانید. این دعا از نظر مضمون در اوج عرفان است؛ یعنی شما از اول تا آخر این دعا را که بخوانید، نه دنیا در آن پیدا می کنید و نه آخرت (مقصودم از آخرت همان بهشت و جهنم است ). چه می بینید؟ مافوق دنیا و مافوق آخرت : خدا، روابط یک بنده خالص و پرستنده و واله و شیدا نسبت به ذات اقدس الهی، یعنی حقیقت عبادت و خودش هم می گوید عبادت حقیقی همین است. ببینید علی علیه السلام در دعای کمیل با خدای خودش چگونه راز و نیاز می کند! چگونه مناجات می کند! ببینید زین العابدین علیه السلام در سحرهای ماه رمضان در دعای ابو حمزه چگونه با خدای خود راز و نیاز و مناجات می کند! این، قدم اول مسلمانی ماست ؛ قدم اول ما این است که به خدای خود نزدیک شویم و با نزدیک شدن به خدای خودمان است که آن وقت سایر مسؤلیتهایمان و از آن جمله مسئولیتهای اجتماعی را می توانیم به خوبی انجام دهیم. کوشش کنیم که این گرایشهای یک جانبه را _ که همیشه اسلام دچار این درد گرایشهای یک جانبه ملت خودش بوده است _ کنار بگذاریم، تا دین دچار این بیماری گرایش یک جانبه نشود.(2)

ص: 84

نماز است. اصلاً نماز یک ماهیتی است که افرادش این قدر تغییر پیدا می کند، شکل فردش این قدر عوض می شود؛ یعنی رکوع و سجود و غیره شکل نماز است نه روح نماز؛ نماز دو رکعتی واقعا نماز است نه جانشین نماز چهار رکعتی، چنانکه نماز چهار رکعتی واقعا نماز است؛ یعنی برای یک کسی نماز، چهار رکعت است، برای یک کسی دو رکعت؛ برای یک کسی نماز، ایستاده است، برای یک کسی نشسته؛ برای یک کسی نماز، با وضوست، برای یک کسی نماز، با تیمّم است.

فقها مسأله ای دارند به نام «اجزاء» و آن این است که آیا نمازی که ما به صورت اضطرار می خوانیم، جانشین نمازی است که به صورت اختیار باید بخوانیم یا نه؟ اگر خواندیم، بار دیگر باید اعاده کنیم یا نه؟ می گویند نه، این نمازی که تو با تیمم به جای آن نماز می خوانی، این جور نیست که نماز نباشد و عجالتا چیز دیگری باشد بدل آن و خود نماز به گردنت مانده باشد. اصلاً نماز آن آدم نماز با وضوست، نماز این آدم نماز با تیمم؛ این اگر با وضو باشد، برایش نماز نیست؛ و هرچه شرایط تغییر کند _ چنانکه گفتیم _ بعضی قسمتها که مربوط به بشر است، [در روابط انسان با خدا[ تغییر می کند که یک مثال عرض کردیم.

مثال دیگر سفر است. در قدیم می گفتند: «سفر چهار فرسخی سفر است» ولی امروز که شرایط تغییر کرده، این شبهه پیش می آید که چرا سفر چهار فرسخ باشد؟ البته این یک مسأله صددرصد قطعی نیست که مسافتی که در سفر روزه را باید افطار کرد و نماز را باید شکسته خواند حتما چهار فرسخ است؛ این یک مسأله اجتهادی است و در فقه شیعه (احادیث شیعه) به سه عنوان بیان شده است(1): پرسیده اند: انسان چه مقدار مسافرت کند نمازش شکسته می شود؟ گاهی جواب داده اند: «مسیر یک بَرید(2)» مسافتی که یک بَرید در یک روز می رود، در بعضی روایات دیگر گفته اند: «مَسیرَةُ یَوْمٍ» مسافرتی که یک روز وقت را اشغال می کند.

فقها گفته اند یکی از این سه تا ملاک است: یا چهار فرسخ ملاک است، یا مسیر

ص: 86

یک برید و یا مسیرة یوم. احتمال برید خیلی ضعیف است؛ یا یک روز مسافرت ملاک است یا هشت فرسخ رفت و آمد، و هشت فرسخ مساوی بوده با مسیر یک روز.

حال اگر تغییری رخ داد؛ یعنی مسیر یک روز، دیگر هشت فرسخ نباشد، صد فرسخ، دویست فرسخ باشد، این احتمال وجود دارد که آنچه که در سفر ملاک اصلی است، «مسیرة یوم» باشد؛ در آن روز که گفته اند «هشت فرسخ» به این جهت بوده که هشت فرسخ مصداق «مسیرة یوم» بوده است؛ پس اگر وسائل مسافرت تغییر کرد و «مسیرة یوم» از هشت فرسخ به هشتاد فرسخ و هشتصد فرسخ و هشت هزار فرسخ رسید، ما باید تابع مسیرة یوم باشیم. اگر کسی چنین حرفی بزند، این حرف ضدّ اسلام نیست، یک حرف اجتهادی است.

بله، یک مطلب اینجا هست که فقها رویش اصرار زیادی نمی کنند و آن این است که در مسائلی که اسلام بنایش بر تسهیل و سهولت و گذشت است، این احتمال در کار می آید که چیزی که ولو برای عدّه ای از مردم در یک زمانی ملاک بوده، این تسهیل را برای همه مردم در همه زمانها تعمیم بدهند؛ چون بنا بر سختگیری نیست؛ اگر بنا بر سختگیری می بود، می گفتیم برویم دنبالش، ولی وقتی که بنابر تسهیل است، این احتمال هست که نظر اسلام به این باشد که همان مسافتی که برای مردمی که با پای پیاده مسافرت می کنند «مسیرة یوم»، ملاک قرار بگیرد برای مردمی که با جمّازه حرکت می کردند و روزی پنجاه فرسخ طی می کردند، یا با کشتی حرکت می کردند و مسلّم بیش از پیاده روی طی می کردند، یا گاهی با اسبهای تندرو که مبادله می کردند و باز مسافت طی شده بیش از این حرفها بوده است؛ یا مردمی که امروز با هواپیما و اتومبیل مسافرت می کنند.(1)

ص: 87

«آنکه از تنعم دنیا رو گردانده است «زاهد» نامیده می شود، آنکه بر انجام عبادات از قبیل نماز و روزه و غیره مواظبت دارد به نام «عابد» خوانده می شود ، و آنکه ضمیر خود را از توجّه به غیر حق باز داشته و متوجّه عالم قدس کرده تا نور حق بدان بتابد به نام «عارف» شناخته می شود، البته گاهی دو تا از این عناوین یا هر سه در یک نفر جمع می شود.»

پس نتیجه مطلب این می شود که «زهد» عبارت است از اعراض از مشتهیات دنیوی و «عبادت» عبارت است از انجام اعمال خاصی از قبیل نماز و روزه و تلاوت قرآن و امثال این ها و «عرفان مصطلح» عبارت است از منصرف ساختن ذهن از ماسوی اللّه و توجّه کامل به ذات حق برای تابش نور حق بر قلب .

به نکته ای مهم در جمله اخیر اشاره شده است، و آن این که گاهی بعضی از این ها با بعض دیگر مرکّب می شوند. پس ممکن است یک فرد در آن واحد هم زاهد باشد و هم عابد و یا هم عابد باشد هم عارف و یا هم زاهد باشد و هم عارف و یا هم زاهد باشد و هم عابد و هم عارف ولی شیخ توضیحی نداده است.

البته منظورش این است که هر چند ممکن است یک فرد زاهد و یا عابد باشد اما عارف نباشد. ولی ممکن نیست که عارف باشد و زاهد و عابد نباشد.

توضیح مطلب این است که میان زاهد و عابد عموم و خصوص من وجه است، ممکن است فردی زاهد باشد و عابد نباشد و یا عابد باشد و زاهد نباشد و یا هم عابد باشد و هم زاهد چنانکه همه این ها واضح است ولی میان هر یک از زاهد و عابد، با عارف عموم و خصوص مطلق است یعنی هر عارفی زاهد و عابد هست ولی هر زاهد و یا عابدی عارف نیست.

البته در قسمت بعد گفته خواهد شد که زهد عارف با زهد غیر عارف دو فلسفه دارد، فلسفه زهد زاهد غیر عارف یک چیز است و فلسفه زهد زاهد عارف چیز دیگر است، همچنانکه فلسفه عبادت عارف یک چیز است و فلسفه عبادت غیر عارف چیز دیگر است.

بلکه روح و ماهیت زهد عارف و عبادت عارف با روح و ماهیت زهد و عبادت

ص: 89

غیر عارف متفاوت است.

«الزهد عند غیر العارف معاملة ما کانه یشتری بمتاع الدنیا متاع الاخرة و عندالعارف تنزه ما عما یشغل سره عن الحق و تکبر علی کل شی ء غیر الحق. والعبادة عند غیر العارف معاملة ما کانه یعمل فی الدنیا لاجرة یأخذها فی الاخرة هی الاجر و الثواب و عند العارف ریاضة مالهممه و قوی نفسه المتوهمة و المتخیلة لیجرها بالتعوید عن جناب الغرور الی جناب الحق...»

«زهد غیر عارف نوعی داد و ستد است، گوئی کالای دنیا را می دهد که کالای آخرت را بگیرد، اما زهد عارف، نوعی پاکیزه نگهداشتن دل است از هرچه دل را از خدا باز دارد. عبادت غیر عارف نیز نوعی معامله است از قبیل کار کردن برای مزد گرفتن، گوئی در دنیا مزدوری می کند که در آخرت مزد خویش را که همان اجر و ثوابهاست دریافت کند، اما عبادت عارف، نوعی تمرین و ورزش روح برای انصراف از عالم غرور و توجّه به ساحت حق است تا با تکرار این تمرین بدانسو کشیده شود.»

است زیرا آن نعمتها را برای ارضاء نفس می خواهد.

عارف هرچه را بخواهد به خاطر خدا می خواهد او اگر نعمتهای خدا را می خواهد از آن جهت می خواهد که آن نعمتها از ناحیه اوست و عنایت اوست ، کرامت و لطف اوست. پس غیر عارف خدا را به خاطر نعمتهایش می خواهد و عارف نعمتهای خدا را به خاطر خدا می خواهد.

اینجا پرسشی پیش می آید که اگر عارف خدا را برای چیزی نمیخواهد پس چرا او را عبادت می کند؟ مگر نه این است که هر عبادتی برای منظوری است؟ شیخ پاسخ می دهد که هدف عارف و انگیزه عارف بر عبادت یکی از دو چیز است. یکی شایستگی ذاتی معبود برای عبادت یعنی از آن جهت او را عبادت می کند که او شایسته عبادت است. نظیر این که انسان کمالی در شخص یا شیئی می بیند و او را مدح و ستایش می کند، اگر بپرسند انگیزه تو از این ستایش چیست؟ این ستایش برای تو چه فائده ای دارد؟ می گوید من به طمع فائده ای از این شخص یا از این شی ء ستایش نکردم، فقط از آن جهت ستایشش کردم که او را به حق لایق ستایش دیدم، همه تحسینهای قهرمانان در هر رشته ای از این قبیل است.

هدف دیگر عارف از عبادت شایستگی خود عبادت یعنی شرافت و حسن ذاتی عبادت است، عبادت از آن جهت که نسبت و ارتباطی است میان بنده و خدا، کاری است درخور انجام دادن پس لازم نیست که الزاما هر عبادتی به خاطر طمعی یا ترسی باشد.

جمله معروفی که از علی علیه السلام نقل شده است که: «اِلهی ما عَبَدْتُکَ خَوْفا مِنْ نارِک ولا طَمَعا فی جَنَّتِک بَلْ وَجَدْتُکَ اَهْلاً لِلْعِبادَةِ فَعَبَدْتُکَ». عبادت بخاطر شایستگی معبود را بیان می کند.

عرفا روی این مطلب زیاد تکیه می کنند که اگر هدف و مطلوب انسان در زندگی و یا در خصوص عبادات، غیر از ذات حق چیزی باشد، نوعی شرک است، عرفان صد در صد بر ضد این شرک است. در این زمینه سخن های لطیف بسیار گفته اند. ما در اینجا به تمثیلی عالی و لطیف که «سعدی» در « بوستان» ضمن داستانی از

ص: 91

«محمود غزنوی» و «ایاز» آورده است قناعت می کنیم:

یکی خرده بر شاه غزنین گرفت*** که حسنی ندارد ایاز ای شگفت

گلی را که نه رنگ باشد نه بو*** دریغ است سودای بلبل بر او

به محمود گفت این حکایت کسی*** بپیچید ز اندیشه بر خود بسی

که عشق من ای خواجه بر خوی اوست*** نه بر قد و بالای دلجوی اوست

شنیدم که در تنگنایی شتر ***بیفتاد و بشکست صندوق دُر

به یغما ملک آستین برفشاند*** وز آنجا به تعجیل مرکب براند

سواران پی دُر و مرجان شدند*** ز سلطان به یغما پریشان شدند

نماند از وشاقان گردن فراز*** کسی در قفای ملک جز ایاز

چو سلطان نظر کرد او را بدید*** ز دیدار او همچو گل بشکفید

بگفتا که ای سنبلت پیچ پیچ ***ز یغما چه آورده ای؟ گفت هیچ

من اندر قفای تو می تاختم ***ز «خدمت» به «نعمت» نپرداختم

سعدی پس از آوردن این داستان منظور اصلی خود را این طور بیان می کند:

گر از دوست چشمت به احسان اوست ***تو در بند خویشی نه در بند دوست

خلاف طریقت بود کاولیا ***تمنّا کنند از خدا جز خدا

بوسیله زبان و سایر اعضاء بدن انجام می شود پیکره و قالب و ظاهر عبادت است، روح و معنی عبادت چیز دیگر است، روح عبادت وابستگی کامل دارد به مفهومی که عابد از عبادت دارد و به نوع تلقی او از عبادت و به انگیزه ای که او را به عبادت برانگیخته است و به بهره و حظی که از عبادت عملاً می برد و این که عبادت تا چه اندازه سلوک الی الله و گام برداشتن در بساط قرب باشد.(1)

اکنون برای این که نوع تلقی «نهج البلاغه» از عبادت روشن شود به ذکر نمونه هایی از کلمات «علی» می پردازیم و سخن خود را با جمله ای آغاز می کنیم که درباره تفاوت تلقیهای مردم از عبادت گفته شده است.

«انّ قوما عبدوا اللّه رغبة فتلک عبادة التجّار، و انّ قوما عبدوا اللّه رهبة فتلک عبادة العبید، و انّ قوما عبدوااللّه شکرا فتلک عبادة الاحرار.»

«همانا گروهی خدایرا به انگیزه پاداش می پرستند، این عبادت تجارت پیشگان است، و گروهی او را از ترس می پرستند، این عبادت برده صفتان است، و گروهی او را برای آنکه او را سپاسگزاری کرده باشند می پرستند، این عبادت آزادگان است.»

«لو لم یتوعد الله علی معصیته لکان یجب ان لا یعصی شکرا لنعمته»

«فرضا خداوند کیفری برای نافرمانی معین نکرده بود، سپاسگزاری ایجاب می کرد که فرمانش تمرد نشود.»

از کلمات آن حضرت است:

«الهی ما عبدتک خوفا من نارک ولا طمعا فی جنتک بل وجدتک اهلاً للعبادة فعبدتک»

«من تو را به خاطر بیم از کیفرت و یا به خاطر طمع در بهشتت پرستش نکرده ام، من تو را بدان جهت پرستش کردم که شایسته پرستش یافتم.»(2)

این کلمه «اهلاً للعبادة» خیلی معنی دارد. فقط به دلیل این که تو، تو هستی و من،

ص: 93

من هستم [تو را عبادت می کنم]. طبیعی ترین چیزها در عالم این است که تو معبود باشی و من عابد و پرستنده.

نمی دانم به مضامین دعای کمیل، این دعای عالیة المضامین هیچ توجه دارید؟ مضامین این دعا را از اول آن: «اَللّهُمَّ اِنّی اَسْأَلُکَ بِرَحْمَتِکَ الَّتی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْ ءٍ تا آخر وَ سَلَّمَ تَسْلیما کَثیراً» با دقت مطالعه کنید ببینید علی چه می گوید و معنی پرستش عاشقانه و سپاسگزارانه و معنی از خود خارج شدن چیست. با توجه به این که در منطق علی کوچکترین اغراق و مبالغه نیست خصوصا آنجا که با خدای خودش سخن می گوید، به جمله هایی می رسیم که برای ما اصلاً قابل تصوّر نیست. راجع به آتش جهنّم می گوید: «وَ هذا مَا لا تَقُومُ لَهُ السَّمواتُ و الاَرْضُ». آتش جهنم از نوع آتشهای دنیا نیست، آتشی است که تمام آسمانها و زمین در مقابل آن مقاومت ندارند. در عین حال در همانجا می گوید:

«هَبْنی صَبَرْتُ عَلی عَذابِکَ فَکَیْفَ اَصْبِرُ عَلی فِراقِکَ هَبْنی صَبَرْتُ عَلی حَرِّ نارِکَ فَکَیْفَ اَصْبِرُ عَنِ النَّظَرِ اِلی کَرامَتِکَ» فرضا طاقت صبر بر چنین عذابی را داشته باشم، صبر بر جدایی از تو را ندارم (عبادت عاشقانه یعنی این) فرضا صبر مقاومت در مقابل آن حرارتها را داشته باشم چگونه می توانم در مقابل این که کرامتت از من گرفته شده و لطفت از من بازداشته شده است صبر نمایم؟! صبر این را هرگز علی ندارد. عبادت پرستشانه این است. مقام انسان خیلی بالاتر از این است. منحصر به علی علیه السلام نیست. در دنیا زیاد هستند انسانهایی که واقعا می رسند به حدی که حافظ می گوید:

در ضمیر ما نمی گنجد به غیر از دوست کس*** هر دو عالم را به دشمن ده که ما را دوست بس(1)

ص: 94

پس خانه دل را از تعلقات مادی خالی و فارغ نگهداشتن و بتهای سیم و زر را از کعبه دل فرود آوردن و شکستن، شرط حصول کمالات معنوی و رشد شخصیت واقعی انسان است.(1)

علی علیه السلام در یکی از نامه هایش(2) می نویسد:

«وَ اَیْمُ اللّهِ _ یَمیناً اَسْتَثْنِی فیها بِمَشیئَةِ اللّهِ _ لاَرُوضَنَّ نَفسی ریاضَةً تَهِشُّ مَعها الی الْقُرْصِ اذا قَدَرْتُ عَلیهِ مَطْعوما و تَقْنَعُ بِالْمِلْحِ مَأْدوماً و لاَدَعَنَّ مُقْلَتی کَعَیْنِ ماءٍ نَضَبَ مَعینُها، مُسْتَفْرِغَةً دُموعَها. اَتَمْتَلِئُ السّائِمَةُ مِنْ رِعْیِها فَتَبْرُکَ؟ و تَشْبَعُ الرَّبیضَةُ مِنْ عُشْبِها فَتَرْبِضَ؟ یَاکُلُ علیٌّ مِنْ زادِهِ فَیَهْجعَ؟! قَرَّتْ اِذاً عَیْنُهُ، اِذا اقْتَدی بَعْدَ السِّنینَ الْمُتَطاوِلَةِ بِالْبَهیمَةِ الْهامِلَةِ و السّائِمَةِ الْمَرْعیَّةِ!».

«سوگند یاد می کنم به ذات خدا که به خواست خدا نفس خویش را چنان ورزیده سازم و گرسنگی بدهم که به قرص نانی و اندکی نمک قناعت بورزد وآن را مغتنم بشمارد همانا آن قدر (در خلوتهای شب) بگریم که آب چشمه چشمم خشک شود، شگفتا آیا این درست است که شتران در چراگاهها شکم خویش را انباشته کنند و در خوابگاه خویش بخسبند، و گوسفندان در صحراهها خود را سیر کنند و در جایگاه خویش آرام گیرند، علی نیز شکم خویش را سیر کند و در بستر خود استراحت کند؟ چشم علی روشن! پس از سالیان دراز به چهارپایان اقتدا کرده است»

آنگاه می فرماید:

«طُوبی لِنفسٍ اَدَّتْ الی ربّها فرضَها وَ عَرَکَت بِجَنبِها بُؤسَها وَ هَجَرَت فی اللیل غُمْضَها حتی اذا غَلَب الْکَری علیها افْتَرَشَتْ اَرضَها وَ تَوَسَّدَتْ کَفَّها فی مَعْشَر اَسهَرَ عُیُونَهُم خوفَ معادِهم وَ تَجافَتْ عن مَضاجِعِهِمْ جُنوبُهُم، وَ هَمْهمَتْ بِذِکرِ رَبِّهِم شِفاهُهُم وَ تَقَشَّعَت بِطولِ اسْتِغفارِهِم ذُنوبُهُم، «اولئِک حِزبُ اللّهِ اَلا اِنَّ حِزبَ اللّهِ هُمُ الْمُفلِحونَ».

ص: 96

«خوشبخت و سعادتمند آنکه فرائض پروردگار خویش را انجام دهد، رنجها را مانند سنگ آسیا دانه را، خرد کند، شب هنگام از خواب دوری گزیند، آنگاه که سپاه خواب حمله می آورد، زمین را فرش و دست خود را بالش قرار می دهد، در زمره گروهی که بیم روز بازگشت، خواب از چشمشان ربوده و پهلوهاشان از خوابگاههاشان جا خالی کرده است و لبهاشان به ذکر پروردگارشان در زمزمه است، ابرهای گناهان بر اثر استغفار مداومشان برطرف شده است. آنانند حزب خدا، همانا تنها آنان رستگارانند. »

خلاصه، از دو راه یکی را باید انتخاب کرد. یا خور و خواب و خشم و شهوت، نه رازی و نه نیازی، نه توجهی و نه نم اشکی و نه انسی و نه روشناییی و گامی از حد حیوانیت فراتر نرفت، ویا قدمی در وادی انسانیت و استفاده از مواهب خاص الهی که مخصوص دلهای پاک و روحهای تابناک است.(1)

کرده اند اما مردمی مصمم و قاطع».

خوارج به احکام اسلامی و ظواهر اسلام سخت پایبند بودند، دست به آنچه خود آن را گناه می دانستند نمی زدند، آنها از خود معیارها داشتند و با آن معیارها خلافی را مرتکب نمی گشتند و از کسی که دست به گناهی می زد بیزار بودند.

«زیاد بن ابیه» یکی از آنان را کشت سپس غلامش را خواست و از حالات او جویا شد، گفت نه روز برایش غذائی بردم نه شب برایش فراشی گستردم، روز را روزه بود و شب را به عبادت می گذرانید.(1)،(2)

علی علیه السلام روحیه این ها را همین طور توصیف می کند. می فرماید:

«جفاة طغام و عبید اقزام، جمعوا من کل اوب و تلقطوا من کل شوب، ممن ینبغی ان یفقه و یؤدب و یعلم و یدرب و یولی علیه و یؤخذ علی یدیه لیسوا من المهاجرین و الانصار الذین تبوؤا الدار و الایمان».

«مردمی خشن، فاقد اندیشه عالی و احساسات لطیف، مردمی پست، برده صفت، اوباش که از هر گوشه ای جمع شده اند و از هر ناحیه ای فراهم آمده اند . این ها کسانی هستندکه باید اول تعلیمات ببینند، آداب اسلامی به آنها تعلیم داده شود، در فرهنگ و ثقافت اسلامی خبرویت پیدا کنند. باید بر این ها قیم حکوت کند و مچ دستشان گرفته شود نه این که آزاد بگردند و شمشیرها را در دست نگهدارند و راجع به ماهیت اسلام اظهار نظر کنند. این ها نه از مهاجرینند که از خانه های خود بخاطر اسلام مهاجرت کردند و نه از انصار که مهاجرین را در جوار خود پذیرفتند».

پیدایش طبقه جاهل مسلک مقدس مآب که خوارج جزئی از آن ها بودند برای اسلام گران تمام شد. گذشته از خوارج که با همه عیبها از فضیلت، شجاعت و فداکاری بهره مند بودند، عده ای دیگر از این تیپ متنسک بوجود آمد که این هنر را هم نداشت، این ها اسلام را به سوی رهبانیت و انزوا کشاندند، بازار تظاهر و ریا را

ص: 98

رائج کردند. این ها چون آن هنر را نداشتند که شمشیر پولادین بر روی صاحبان قدرت بکشند شمشیر زبان را بر روی صاحبان فضیلت کشیدند. بازار تکفیر و تفسیق و نسبت بی دینی به هر صاحب فضیلت را رایج ساختند.

بهر حال یکی از بارزترین ممیزات خوارج جهالت و نادانی شان بود، از مظاهر جهالتشان، عدم تفکیک میان ظاهر یعنی خط و جلد قرآن و معنی قرآن بود ، لذا فریب نیرنگ ساده معاویه و عمروعاص را خوردند.

در این مردم جهالت و عبادت توأم بود، علی می خواست با جهالت آنها بجنگد، اما چگونه ممکن بود جنبه زهد و تقوا و عبادت این ها را از جنبه جهالتشان تفکیک کرد، بلکه عبادتشان عین جهالت بود، عبادت توأم با جهالت از نظر علی که اسلام شناس درجه اول است ارزشی نداشت، لهذا آنها را کوبید، وجهه زهد و تقوا و عبادتشان نتوانست سپری در مقابل علی قرار گیرد.(1)

«ابن ملجم» یکی از آن نه نفر زهّاد و خشک مقدس هاست که می روند در مکه و آن پیمان معروف را می بندند و می گویند همه فتنه ها در دنیای اسلام معلول سه نفر است: علی؛ معاویه و عمروعاص. ابن ملجم نامزد می شود که بیاید علی را بکشد. قرارشان کی است؟ شب نوزدهم ماه رمضان. چرا این شب را قرار گذاشته بودند؟ ابن ابی الحدید می گوید: نادانی را ببین! این ها شب نوزدهم ماه رمضان را قرار گذاشته اند، گفتند: چون این عمل ما یک عبادت بزرگ است، آن را در شب قدر انجام بدهیم که ثوابش بیشتر باشد.(2)

عبد الرحمن ابن ملجم علی علیه السلام را می کشد، آنوقت ببینید چقدر برایش کف می زنند. یکی از این «خارجی» ها یک رباعی دارد. می گوید:

یا ضربة مِن تقیٍّ ما ارادَ بِها ***اِلّا لِیبلغَ مِن ذِی الْعرشِ رضواناً

مرحبا به ضربت آن مرد پرهیزکار. (کی؟ ابن ملجم.) آن مرد پرهیزکاری که جز رضای خدا چیزی را در نظر نداشت. بعد می گوید: «اگر اعمال تمام مردم را در یک

ص: 99

طرف میزان الهی بگذارند و آن ضربت ابن ملجم را در طرف دیگر، آنوقت خواهند دید که در میان خلق خدا، هیچ کس عملی بزرگتر از عمل ابن ملجم انجام نداده است». جهالت اینچنین می کند با اسلام و مسلمین .(1)

دیگران بروند بکشند و خود را به کشتن بدهند، زخم بردارند، چشمشان نابینا شود، دستشان بریده شود، پایشان قطع شود، شکمشان پاره شود ولی ما اینجا راحت در خانه و پیش زن و بچّه خود می مانیم و چهار رکعت نماز می خوانیم و از آنها افضل هستیم.

عمر گفت: نه، این بد آموزی دارد، مصلحت این است که این عبارت را از اذان برداریم. به جای این جمله بگویید: «اَلصَّلوةُ خَیْرٌ مِنَ النَّوْم» نماز، خوب چیزی است، از خواب بهتر است؛ یعنی به جای این که بخوابید، بیایید در مسجد نماز بخوانید.

این مرد آن قدر فکر نکرد که آخر این چند ده هزار سرباز _ که قطعا تعدادشان به صد هزار نمی رسیده _ با چه قدرتی دارد با دو تا چند صد هزار نفر ، در دو جبهه مختلف می جنگد و فاتح می شود؟ این فتح، فتح چیست؟ فتح اسلحه است؟ آیا اسلحه عرب بر اسلحه ایرانی و رومی می چربید؟ ابدا. ایرانیان و رومیان از دو کشور متمدن بودند و عالیترین سلاحهای زمان خود را در اختیار داشتند، درحالی که شمشیر عرب، در مقابل شمشیرهایی که در ایران یا روم وجود داشت، مثل یک آهن شکسته بود. آیا نژاد عرب از نژاد روم یا نژاد ایران قوی تر و نیرومندتر و پهلوانتر بود؟ ابدا، مگر نمی دانید که قبل از اسلام شاپور ذو الاکتاف چه به سر عربها آورد؟ مگر شاپور ذوالاکتاف نبود که هزاران عرب را اسیر کرد؟ مگر شانه های آنها را سیاه و سوراخ نکرد و آنان را به زنجیر نکشید؟ زور عرب در آن ایام کجا بود؟ مگر صد سال بعد همین ایران، عرب را شکست نداد؟ پس عرب با چه نیرویی با ایران و روم می جنگد و آنها را شکست می دهد؟ نیروی او، نیروی ایمانش است، همان نیرویی است که از « حَیّ عَلی خَیْر العَمَل» گرفته، نیرویی است که از نماز گرفته، نیرویی است که از راز و نیاز با خدای خودش گرفته است. به تعبیر قرآن وقتی که او شب به درگاه الهی می ایستد و راز و نیاز و مناجات می کند، از خدای خود نیرو می گیرد. آن نیروست که به او روحیه داده است، آیا این روحیه عرب است که ایران و روم را شکست می دهد؟! این روحیه را از ایمانش گرفته است.

نماز چیست؟ تازه کردن ایمان. این روحیه را از «اللّه اکبرش» گرفته است. وقتی

ص: 101

که در نماز چندین بار می گوید: «اللّه اکبر» جواب همه را می دهد؛ همه این ها هیچ است. وقتی چند صد هزار سرباز را در مقابل خود می بیند، می گوید : «لا حَوْلَ وَ لا قُوَّةَ اِلّا بِاللّه العَلیّ العَظیم»، «اللّه اکبر» خدا بزرگتر است، همه قدرتها به دست خداست. انسان باید به خدا اتکاء داشته باشد، از خدا نیرو بگیرد، از خدا قدرت بخواهد. همین نماز است که به او نیرو داده است؛ اگر این نماز نبود ، آن سرباز مجاهد، مجاهد نبود.(1)

اگر پیغمبر فرمود: «الصَّلوةُ عَمُودُ الدّین» یا فرمود: مَثَل این دین و نماز دراین دین، مَثَل خیمه ای است که سرپاست؛ خیمه چادر دارد، طناب دارد، میخ دارد، عمود هم دارد، عمود این خیمه نماز است؛ برای این بود که به آثار نماز آگاه بود، می دانست نماز بزرگترین عامل مؤثر در روحیه افراد است، اگر نماز نباشد هیچیک از این ها وجود ندارد. تو اگر خیال می کنی سرباز به خیال این که نماز از جهاد بهتر است جهاد را رها می کند، این فکر غلط را از دماغ سرباز با بیان حقیقت امر بیرون کن و بگو نماز وجهاد لازم و ملزوم یکدیگرند، هیچ کدام جای دیگری را نمی گیرد، نه با نماز جهاد ساقط می شود و نه با جهاد نماز ساقط می گردد، باید نماز خواند تا نیرو بیشتر شود و بهتر جهاد صورت گیرد « اِسْتَعینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلوةِ» چرا برای اهمیت جهاد، نماز را تحقیر می کنی و پائین می آوری به حدی که می گویی فقط از خواب بهتر است؟ به سرباز بگو نماز بخوان، جهاد هم برو. اسلام که نگفته است از میان نماز و جهاد یکی را باید انتخاب بکنی.(2)

تو او را از اشتباه بیرون بیاور. مگر اسلام نمی گوید که این دستورها به یکدیگر وابسته است؟ آنکه جهاد بر او واجب است، باید جهاد کند و ماندنش برای نماز در مسجد مدینه حرام است. شرط قبول نماز جهاد است، و شرط قبول جهاد، نماز. آنکه شرایط یک مجاهد برایش فراهم است، بر او واجب است که جهاد کند؛ به او بگو که اسلام می گوید نماز منهای جهاد باطل است. این نه تنها خیر العمل نیست،

ص: 102

بلکه شرّالعمل است و نماز نیست. نماز اسلام را به او یاد بده. آن نمازی که آدم از جهاد فرار کند و مسجد را انتخاب کند، نماز اسلام نیست؛ نماز اسلام، خیر العمل است. نه این که بیائی «حیّ علی خیر العمل » را از اذان برداری و خیال کنی این بدآموزی دارد، چون مسلمانان به جای جهاد، سراغ نماز می روند! نه، فکرش را اصلاح کن، اشتباه را از کله اش بیرون بیاور. چرا چنین حرفی می زنی؟!(1)

مثل بعضی از افراد پولدار که می گویند ما که پول داریم به جای نماز خواندن پول می دهیم! کی همچنین چیزی می شود؟! اسلام آن انفاقی را که منفک از نماز باشد اصلا قبول ندارد. اگر عکسش را بگوئید، یک آدم پول پرست و پول دوست اما آماده خدمت بگوید من به جای این که انفاق بکنم نماز می خوانم، از ما هفده رکعت نماز واجب خواسته اند و مجموعا 51 رکعت خواسته اند، من به جای این ها صد و دو رکعت نماز می خوانم، مثلا نماز قضای دیگران را هم می خوانم که از من پولی نخواهند. آیا این قبول است؟ نه. پس باید به مردم فهماند که تعلیمات اسلامی تجزیه ناپذیر است، به منزله اعضاء یک پیکره اند. نماز به جای خود، حج به جای خود، زکات به جای خود، خمس به جای خود، امر به معروف و نهی از منکر به جای خود، هر کدام باید موقعشان شناخته بشود.

آن کسی که درباره نماز گفت: حیّ علی خیرالعمل او حساب کرده گفت. در این زمانی که تو هستی که سربازان تو با دنیا طرف شده اند باز باید نماز را با صفت خیرالعمل ذکر کرد.

ما اسم این نوع تصرفات و رعایت مقتضیات زمان را افراط کاری می گذاریم یا به عبارت دیگر اسمش را جهالت می گذاریم چون این ناشی از حساب نکردن است.(2)

دعا، مناجات، تهجّد، نماز شب و مانند آن که جزء متون اسلام واز اسلام، حذف شدنی نیست.

عبادت یک ارزش واقعی است؛ ولی اگر مراقبت نشود، جامعه به حد افراط به سوی این ارزش کشیده می شود؛ یعنی اساساً اسلام فقط می شود عبادت کردن، فقط می شود مسجد رفتن، نماز مستحب خواندن، دعا خواندن ، تعقیب خواندن، غسلهای مستحب به جاآوردن، تلاوت قرآن. اگر جامعه در این مسیر به حد افراط برود، همه ارزشهای دیگر آن محو می شود ؛ چنانکه می بینیم در تاریخ اسلام چنین مَدّی در جامعه اسلامی پیدا شده و حتی در افراد چنین مدّی را می بینیم. افراد صد درصد بی غرض _ که هیچ نمی شود آنها را متهم کرد _ به این وادی افتاده اند و وقتی به این جاده کشیده شدند، دیگر نمی توانند تعادل را حفظ کنند. چنین شخصی نمی تواند بفهمد که خدا او را انسان آفریده؛ فرشته که نیافریده است. اگر فرشته بود، باید از این راه می رفت. انسان باید ارزشهای مختلف را به طور هماهنگ در خود رشد دهد.

به پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم خبر دادند که عده ای از اصحاب، غرق در عبادت شده اند. ناراحت و عصبانی به مسجد تشریف آورد و فریا د کشید: «مَا بالُ اَقْوامٌ »؟ چه می شود گروههایی را؟ چه شان است؟ (تعبیر مؤدبانه ای است، کأنّه [به تعبیر عامیانه] می گوییم چه مرضی دارند؟) شنیده ام چنین افرادی در امت من پیدا شده اند. من که پیغمبر شما هستم این طور نیستم؛ هیچ وقت همه شب را تا صبح عبادت نمی کنم؛ قسمتی از آن را استراحت می کنم، می خوابم، من به خاندان و همسران خود، رسیدگی می کنم؛ هر روز روزه نمی گیرم؛ بعضی روزها روزه می گیرم، روزهای دیگر را حتماً افطار می کنم؛ کسانی که این کارها را پیش گرفته اند، از سنّت من خارج اند.

پیغمبر وقتی احساس می کند یک ارزش از ارزشهای اسلامی، سایر ارزشها را در

ص: 104

خود محو می کند؛ یعنی جامعه اسلامی به یک طرف مَدْ پیدا کرده است، شدیداً با آن مبارزه می کند.

«عمروبن عاص» دو پسر دارد: یکی به نام محمد که تیپ پدرش است؛ یعنی اهل دنیا و مادی و دنیا پرست است و پسر دیگرش عبدالله است که نسبتاً پسر نجیب تری است. همیشه در مشورتهائی که پدر با دو پسرش می کرد، عبد اللّه پدر را دعوت به جانب علی علیه السلام می کرد و آن پسر دیگر به پدر می گفت : خیری از علی نمی بینی؛ برو طرف معاویه. یکوقت پیغمبر به (عبداللّه) رسید فرمود: چنین به من خبر داده اند که شبها تا صبح عبادت می کنی و روزها روزه می گیری. گفت: بله یا رسول اللّه. فرمود: ولی من چنین نیستم و قبول هم ندارم و این کار درست نیست؛ این کار را ترک کن.

گاهی جامعه به سوی زهد کشیده می شود. زهد، خودش حقیقتی است؛ قابل انکار نیست؛ یک ارزش است و دارای آثار و فوائد. محال و ممتنع است که جامعه ای روی سعادت ببیند، یا لااقل آن را بتوانیم جامعه اسلامی بشماریم، درحالی که در آن جامعه این عنصر و این ارزش وجود نداشته باشد. اما می بینید گاهی همین ارزش، جامعه را به سوی خود می کشد؛ دیگر همه چیز می شود زهد و غیر از زهد، چیز دیگری نیست.(1)

نماز خواندید، مستحبات را بجا آوردید، نافله انجام دادید، قرآن خواندید و بیداری کشیدید، دیگر حس می کنید الان این عبادت سخت و سنگین است یعنی به زور دارید بر خودتان تحمیل می کنید. فرمود: دیگر اینجا کافی است، عبادت را به خودت تحمیل نکن. همینقدر که تحمیل کردی روحت کم کم از عبادت گریزان می شود و گویی عبادت را مانند یک دوا به او داده ای، آن وقت یک خاطره بد از عبادت پیدا می کند. همیشه کوشش کن در عبادت نشاط داشته باشی وروحت خاطره خوش از عبادت داشته باشد.(1)

پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم خطاب به جابر بن عبد اللّه انصاری فرمود:

«یا جابِرُ اِنَّ هذا الدّینَ لَمتینٌ فَاَوْغِلْ فیهِ بِرِفْقٍ وَ لا تَبْغض اِلی نَفْسِکَ عِبادَةَ اللّه»

یعنی دین اسلام دینی است متین و محکم و منطقی و مبتنی بر ملاحظات دقیق روانی و اجتماعی، علیهذا با مدارا و عبادت خود را مبغوض و منفور نفس خودت قرار مده، یعنی طوری عمل نکن که نفست عبادت را دشمن بدارد بلکه طوری عمل کن که نفس، عبادت را دوست بدارد وبه آن با میل ورغبت اقبال نماید و در خود جذب نماید. بعد اضافه فرمود: «فَاِنَّ المُنْبَتَّ لا اَرْضاً قَطَعَ و لا ظَهْراً اَبْقی» یعنی آنکه چند منزل را یکسره می راند، نه مسافتی را طی می کند و نه پشت سالمی را برای مرکب خود باقی می گذارد.

سواره ای که میزان توانائی مرکوب را در نظر نمی گیرد و تنها شلاق را می شناسد وشلاقکش، دو منزل یکی، و سه منزل یکی، می تازد یک وقت می بیند که حیوان درحالی که پشتش زخم شده زانو بر زمین زد و خوابید و قدم از قدم بر نمی دارد زیرا نمی تواند بردارد.

پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم در حدیث دیگر فرمود: «طُوبی لِمَنْ عَشِقَ الْعِبادَةَ وَ عانَقَها» خوشا به حال افرادی که به عبادت عشق می ورزند و آن را در آغوش می گیرند. دراین حدیث رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم می خواهد بفرماید: تنها کسانی از ثمرات و نتایج عالی عبادت بهره مند می گردند که عبادت را طوری انجام دهند که قلب آنها عاشقانه عبادت را انتخاب کند و بپذیرد.

خوب عبادت کردن و از مواهب آن بهره مند شدن حساب و قاعده و باصطلاح مکانیسمی دارد و مربوط است بحسن مدیریت خود، یعنی خود را، احساسات خود را، عواطف خود را، غرائز خود را و بالاخره قلب و دل خود را خوب اداره کردن. دل و احساس و عاطفه از هر چیز دیگر بیشتر نیازمند بمدیریت صحیح است.(1)

ص: 107

نرفته ای، حجّت را باید انجام بدهی، این ها شوخی نیست. در مسأله حج وارد است که اگر کسی مستطیع بشود و هیچ عذر شرعی نداشته باشد یعنی استطاعت طبیعی داشته باشد و از نظر راه مانعی نباشد، استطاعت مالی داشته باشد و امکانات ثروتش به او اجازه بدهد، استطاعت بدنی داشته باشد و مریض نباشد، که قدرت رفتن را نداشته باشد، و در عین حال به حج نرود تا بمیرد، چنین کسی هنگام مردن، مسلمان از دنیا نخواهد رفت. فرشتگان الهی می آیند و به او می گویند: «مِتْ اِنْ شِئْتَ یَهُودِیّا وَ اِنْ شِئْتَ نَصْرانیاً» تو که این رکن اسلامی را به جا نیاورده ای، حالا مخیر هستی، می خواهی یهودی بمیر، می خواهی نصرانی بمیر، تو دیگر نمی توانی مسلمان بمیری، چطور می شود انسان مسلمان باشد و نماز نخواند؟.(1)

می گیرد. انسان به حالت آدمی در می آید که وقتی راه می رود، یک بار سنگینی هم توی کوله بار خود دارد. بر عکس، طاعت به انسان نیرو می دهد:

«وَ اسْتَعینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلوةِ وَ اِنَّها لَکَبیرَةٌ اِلاّ عَلَی الْخاشِعینَ».(1)

پیغمبر اکرم فرمود و یا ائمه اطهار فرمودند (چون هم د رکلمات رسول اکرم است و هم در کلمات ائمه) که «الصلوة عمود الدین» نماز عمود خیمه دین است یعنی اگر دین را به منزله یک خیمه بر پا شده ای بدانیم که هم چادر دارد و هم طناب و هم حلقه و هم میخی که بر زمین کوبیده اند و هم عمودی که آن خیمه را برپا نگاه داشته است، نماز بمنزله عمود این خیمه برپا شده است. و مخصوصاً در حدیث نبوی که رسول اکرم بیان فرموده است، مطلب به همین شکل که برای شما عرض کردم توضیح داده شده است، درباره نماز وارد شده است: «اِنْ قُبِلَتْ قُبِلَ ما سَویها وَ اِنْ رُدَّتْ رُدَّ ماسَویها» یعنی شرط قبولی و پذیرش سایر اعمال انسان، قبولی نماز است. به این معنی که اگر انسان کارهای خیری انجام بدهد و نماز نخواند و یا نماز بخواند اما نماز نادرست و غیر مقبولی که رد بشود، سایر کارهای خیر او هم رد می شود. شرط قبولی سایر کارهای خیر انسان قبول شدن نماز اوست.

در حدیث دیگر است که «اَلصَّلوةُ قُرْبانُ کُلِّ تَقِیّ» یعنی نماز مایه تقرب هر انسان پرهیزکار است. باز در حدیث دیگر است که شیطان همیشه از مؤمن ناراحت و گریزان است، مادامی که مراقب و محافظ نمازش هست و امثال این ها که ما در اخبار و احادیث زیاد داریم و حتی از خود قرآن مجید می توان این مطلب را یعنی اهمیت فوق العاده نماز را استنباط کرد، سئوالی که در این زمینه بوجود می آید این است که گاهی از بعضی افراد شنیده می شود که آقا این همه احادیثی که درباره اهمیت نماز هست لااقل باید برخی از این ها ساختگی باشد، درست نباشد، احادیث صحیح و معتبر نباشد، کلام پیغمبر و ائمه نباشد. شاید این ها را در دوره هایی که زهاد و عباد زیاد شدند یعنی بازار زهد و عبادت داغ شد ، ساخته اند و مخصوصاً در قرن های دوم و سوم هجری که افرادی پیدا شدند زاهد مسلک و خیلی افراطی در عبادت و کارشان کم و بیش به رهبانیت کشیده شده بود، از همان وقتهائی که تصوف هم در دنیای اسلام پیدا شد، ما می بینیم که افرادی پیدا شدند تمام ثقل خودشان را روی عبادت و نماز انداختند و سایر وظائف اسلامی را فراموش کردند. مثلا در میان اصحاب امیر المؤمنین مردی را داریم به نام «ربیع بن خثیم»، همین خواجه ربیع

ص: 112

معروف که قبری منسوب به او در مشهد است حالا این قبر او هست یا نه من یقین ندارم و اطلاعم در این زمینه کافی نیست ولی در این که او را یکی از زهاد ثمانیه یعنی یکی از هشت زاهد معروف دنیای اسلام می شمارند، شکی نیست. ربیع بن خثیم این قدر کارش به زهد و عبادت کشیده شده بود که در دوران آخر عمرش(1) قبر خودش را کنده بود و گاهی می رفت در قبر می خوابید، و خود را نصیحت و موعظه می کرد، می گفت: «یادت نرود عاقبت باید بیائی اینجا» تنها جمله ای که غیر از ذکر و دعا از او شنیدند آنوقتی بود که اطلاع پیدا کرد که مردم حسین بن علی فرزند عزیز پیغمبر را شهید کرده اند، پنج کلمه گفت در اظهار تأثر و تأسف از چنین حادثه ای «وای بر این امت که فرزند پیغمبرشان را شهید کردند».

می گویند بعدها استغفار می کرد که چرا من این چند کلمه را که غیر ذکر بود به زبان آوردم.

همین آدم در دوران امیرالمؤمنین علی علیه السلام جزء سپاهیان ایشان بوده است ، یکروز آمد خدمت امیرالمؤمنین عرض کرد یا امیرالمؤمنین: «اِنّا شَکَکْنا فِی هَذا الْقِتال». «اِنّا» را هم که می گوید معلوم می شود که خودش نماینده عده ای بوده است، یا امیرالمؤمنین ما درباره این جنگ شک و تردید داریم، می ترسیم این جنگ، جنگ شرعی نباشد، چرا؟ چون ما داریم با اهل قبله می جنگیم ما داریم با مردمی می جنگیم که آنها مثل ما شهادتین را می گویند، مثل ما نماز می خوانند، مثل ما رو به قبله می ایستند و از طرفی شیعه امیرالمؤمنین بود نمی خواست کناره گیری کند گفت یا امیرالمؤمنین! خواهش می کنم بمن یک کاری واگذار کنید که در آن شک وجود نداشته باشد من را به جائی و دنبال یک مأموریتی بفرست که در آن شک نباشد. امیرالمؤمنین هم فرمود بسیار خوب اگر تو شک می کنی پس من تو را به جای دیگری می فرستم، نمی دانم خودش تقاضا کرد یا ابتداء حضرت او را بیکی از

ص: 113

سرحدّات فرستادند که در آنجا هم، باز سرباز بود کار سربازی می خواست انجام بدهد. اما در سرحدّ کشور اسلامی که اگر احیاناً پای جنگ و خونریزی بمیان آمد طرفش کفار باشند یا بت پرستان باشند، غیر مسلمانها باشند. خوب این یک نمونه ای بود از زهّاد و عُبّادی که در آن زمان بودند، این زهد و عبادت چقدر ارزش دارد؟ این ارزش ندارد که آدم در رکاب مردی مانندعلی باشد اما در راهی که علی دارد راهنمائی می کند و در آنجایی که علی فرمان جهاد می دهد شک می کند، که آیا این درست است یا نادرست، عمل به احتیاط می کند. بنابر احتیاط می گذارد. مثل این که می گویند: چرا ما روزه شک دار بگیریم، می بینید که در میان مردم، هم این حرف خیلی زیاد است. چرا ما روزه شک دار بگیریم، این چه کاری است؟ چرا جائی بجنگیم که شک داریم؟ این چه ارزشی دارد؟

اسلام بصیرت می خواهد، هم عمل می خواهد و هم بصیرت، این آدم ( خواجه ربیع) بصیرت ندارد. در دوران ستمگری مانند معاویه و ستمگرتری مانند «یزید بن معاویه» زندگی می کند، معاویه ای که دین خدا را دارد زیر و رو می کند، یزیدی که بزرگترین جنایتها را در تاریخ اسلام مرتکب می شود و تمام زحمات پیغمبر دارد هدر می رود، آقا رفته یک گوشه ای را انتخاب کرده شب و روز دائماً مشغول نماز خواندن است و جز ذکر خدا کلمه دیگری بزبانش نمی آید، یک جمله ای هم که به عنوان اظهار تاسف از شهادت حسین بن علی علیه السلام می گوید، بعد پشیمان می شود که این حرف دنیا شد، چرا به جای آن « سبحان اللّه»، «الحمد للّه» نگفتم؟ چرا به جای آن «یا حی یا قیوم» نگفتم، چرا «اللّه اکبر» نگفتم، «لا حول و لا قوة الا باللّه » نگفتم؟

این با تعلیمات اسلامی جور در نمی آید.

«اَلْجاهِلُ اِمّا مُفْرِطٌ اَوْ مُفرِّطٌ» جاهل یا تند می رود یا کند، یک عدّه می گویند نه آقا اصلا این حرف که «اَلصَّلوةُ عَمُودُ الدّین» نماز پایه و عمود خیمه دین است با تعلیمات اسلامی جور نمی آید اسلام دینی است که بیش از هر چیزی به مسائل

ص: 114

اجتماعی اهمیت می دهد، اسلام دین «اِنَّ اللّهَ یَاْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الاِحْسانِ»(1) است. اسلام دین «لَقَدْ اَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَیِّناتِ وَ اَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ وَ الْمیزانَ لِیَقُومَ النّاسُ بِالْقِسْطِ»(2) است، اسلام دین «کُنْتُمْ خَیْرَ اُمَّةٍ اُخْرِجَتْ لِلنّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهُونَ عَنِ الْمُنْکَرِ»(3) است، اسلام دین فعالیت و عمل و کار است، اسلام دین بزرگی است. دینی که این همه باین مسائل اهمیت می دهد، چطور می شود برای عبادات این همه اهمیت قائل بشود؟ نه، پس اساساً مسأله عبادت در دنیای اسلام اهمیت زیادی ندارد، برو دنبال تعلیمات اخلاقی اسلام، برو دنبال تعلیمات اجتماعی اسلام، مسأله عبادت مال بیکارهاست، آنهائی که کار مهمتری ندارند باید نماز بخوانند و عبادت کنند اما آدمی که کار مهمتری دارد که دیگر لزومی ندارد که عبادت کند.

اینهم فکر غلطی است و بسیار خطرناک، اسلام را همان طوری که هست باید شناخت، این را که من عرض می کنم به خاطر این است که به صورت یک بیماری در اجتماع خودمان احساس می کنم. با کمال تاسف الآن د راجتماع ما آنهائی که شور اسلامی دارند اکثرشان (البته همه را عرض نمی کنم) دو دسته هستند، یک دسته ربیع بن خثیمی فکر می کنند، مثل خواجه ربیع فکر می کنند ، اسلام برای آنها عبارت است از ذکر و دعا و نافله خواندن و زیارت رفتن و زیارت عاشورا خواندن و همین ها... اسلام برای این ها یعنی کتاب مفاتیح وکتاب زاد المعاد، همه اسلام برای این ها در کتاب مفاتیح خلاصه شده است و غیر از این چیزی اساساً وجود ندارد. اصلا کاری به دنیا ندارند، کاری به زندگی ندارند، کاری به مقررات اجتماعی اسلام ندارند، کاری به اصول وارکان اسلام ندارند، کاری به تربیت اسلام ندارند، به هیچ چیز اساساً کاری ندارند، عکس العمل کُندرَوی این ها این است که یک طبقه دیگری پیدا شده از تندروها که واقعاً به مسائل اجتماعی اسلام اهمیت می دهند و حساسیت هم نشان می دهند، این جور اشخاص از این نظر خیلی هم با ارزش هستند، ولی از همین ها را من گاهی وقتها دیده ام که مثلا مستطیع شده است اما به

ص: 115

حج نمی رود، این آدمی که واقعاً مسلمان است، واقعاً به اسلام علاقمند است و دلش برای اسلام می طپد، وقتی مستطیع می شود به مکه نمی رود، اصلا برایش خیلی مهم نیست. به نمازش اهمیت نمی دهد. به این که در مسائل باید تقلید کرد اهمیت نمی دهد، با این که تقلید یک امر معقولی هست. معنای تقلید چیست؟ آقا تو باید مسائلی مانند نماز و روزه را یا مستقیماً خودت استنباط بکنی، یعنی این قدر متخصّص باشی که خودت از روی تخصص استنباط بکنی یا عمل به احتیاط بکنی که کارت خیلی دشوار است. یا یک متخصص عادل عالم جامع الشرایط را در نظر بگیر و مثل این که به یک طبیب متخصص مراجعه می کنی، مطابق نظر او رفتار کن، نمی شود که انسان تقلید نکند، یعنی اگر تقلید نکند خودش را بیشتر به زحمت انداخته است. یا مثلا بعضی ها به روزه شان اهمیت نمی دهند، اگر رفتند مسافرت و روزه شان قضا شد قضایش را انجام نمی دهند، این ها هم خودشان را مسلمان کامل می دانند، آن دسته اوّل هم خودشان را مسلمان کامل می دانند، در صورتیکه نه این ها مسلمان کاملند و نه آنها. اسلام دینی است که « نُؤْمِنُ بِبَعْض وَ نَکْفُرُ بِبَعْض» بر نمی دارد، نمی شود انسان عبادت اسلام را بگیرد ولی اخلاق و مسائل اجتماعیش را نگیرد، امر به معروف ونهی از منکرش را نگیرد و نمی شود انسان امر بمعروف و نهی از منکر اسلام را بگیرد و عبادتش را رها کند، شما ببینید قرآن هر جا که می گوید «اقیموا الصلوة» پشت سرش می گوید «اتوا الزکوة» اگر می گوید «اقام الصلوة» پشت سرش می گوید «اتی الزکوة» اگر می گوید «یقیمون الصلوة» پشت سرش می گوید «یؤتون الزکوة» « یقیمون الصلوة» مربوط به رابطه میان بنده و خداست، «یؤتون الزکوة» مربوط به رابطه میان بنده و دیگر بندگان خداست. یک نفر مسلمان هم باید یک رابطه دائم و ثابت میان او و خدای خودش برقرار باشد و هم باید یک رابطه ثابت و دائم میان او و جامعه خودش برقرار باشد. بدون عبادت، بدون ذکر خدا، بدون یاد خدا، بدون مناجات با حق، بدون حضور قلب، بدون نماز، بدون روزه نمی شود یک جامعه اسلامی ساخت و حتی خود انسان سالم نمی ماند. و همچنین بدون یک اجتماع صالح و بدون یک محیط سالم، بدون امر به معروف و نهی از

ص: 116

منکر، بدون رسیدگی و تعاطف و تراحم میان افراد مسلمان نمی شود عابد خوبی بود.

باز علی را می بینیم که از هر نظر اجتماعی ترین فرد است، آگاه ترین فرد به اوضاع و احوال مستمندها، بیچاره ها، مساکین و شاکیهاست، در حالیکه خلیفه بود، روزها دُرّه خودش را یعنی شلاقش را روی دوشش می انداخت و شخصا در میان مردم گردش می کرد وبه کارهای آنها رسیدگی می کرد، به تجار که می رسید فریاد می کرد «الفقه ثم المتجر» اول بروید مسائل تجارت را یاد بگیرید ، احکام شرعیش را یاد بگیرید بعد بیائید تجارت بکنید، معامله حرام نکنید معامله ربوی نکنید. اگر کسی می خواست دیر بدنبال کسبش برود، علی می گفت زود پا شو برو. این مرد عابد این چنین بود. «اُغدوا اِلی عِزِّکُمْ» من این حدیث را مکرر در جاهایی دیده ام ولی الان یادم نیست که در کجاها بوده است . اول بار من این حدیث را از مرحوم آیت الله العظمی بروجردی شنیدم، یک وقت یک مرد فقیری، یک متکدیی آمده بود به ایشان چسبیده بود و چیزی می خواست، ایشان به قیافه اش نگاه کرد، دید مردی است که می تواند کار و کاسبی بکند، گدائی برایش حرفه شده است، نصیحتش کرد از جمله همین جمله علی علیه السلام را فرمود گفت: امیرالمؤمنین به مردم فریاد می کرد: «اغدوا الی عزّکم» یعنی صبح زود بدنبال عزت و شرف خودتان بروید، یعنی چه ؟ یعنی بروید دنبال کارتان، کسبتان، روزیتان، انسان وقتی که از خود درآمد داشته باشد و زندگیش را خود اداره بکند، عزیز است، کار و کسب عزت است ، شرافت است، این را می گویند نمونه یک مسلمان واقعی. در عبادت اول عابد است، در مَسْند قضا که می نشیند، یک قاضی عادل است که یک سرمو از عدالت منصرف نمی شود، میدان جنگ می رود، یک سرباز و یک فرمانده شجاع، یک فرمانده درجه اول که خودش فرمود، من از اول جوانی جنگیده ام و در جنگ تجربه دارم. روی کرسی خطابه می نشیند، اول خطیب است. روی کرسی تدریس می نشیند، اوّل معلّم و مدرّس است. و در هر فضیلتی همین طور است، این نمونه کامل اسلام است. اسلام هرگز «نُؤْمِنُ بِبَعْضٍ و نَکْفُرُ بِبَعْضٍ» را نمی پذیرد، که بگوئیم این گوشه اسلام را قبول داریم ولی آن گوشه اش را قبول نداریم یا دیگری بگوید آن گوشه اش را قبول دارم اما گوشه دیگرش را قبول ندارم. انحرافات در دنیای اسلام از

ص: 118

همین جا پیدا شده و می شود که ما یک گوشه را بگیریم و بچسبیم ولی گوشه های دیگر را رها کنیم، به این ترتیب قهراً همه را خراب و فاسد می کنیم. همین طوری که روش بسیاری از زاهد مسلکان ما در گذشته غلط بود، روش کسانی که تمام اسلام را در کتاب مفاتیح مثلا جستجو می کردند، در دعا جستجو می کردند، غلط بود، روش کسانی که بکلی از دعا و عبادت و نافله و فریضه یک مرتبه استعفا دادند و فقط می خواهند در مسائل اجتماعی اسلام بیندیشند، نیز غلط است.(1)

ویژگی های همراهان پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم

قرآن در سوره مبارکه «فتح» می فرماید:

«مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّهِ وَ الَّذینَ مَعَهُ اَشِدّاءُ عَلی الْکُفّار رُحَماءُ بَیْنَهُمْ».(2)

در اینجا چهره یک جامعه اسلامی ترسیم شده است و مسأله اولی که ذکر می کند، معیّت با پیغمبر و ایمان به پیغمبر است، مرحله دوّم اشداء علی الکفار در مقابل بیگانگان محکم، قوی و نیرومند بودن است، پس این خشک مقدس هایی که فقط پلاس مساجد هستند و هزار تایشان را یک سرباز جلو می اندازد و می برد و صدایشان در نمی آید، مسلمان نیستند.

هیچ دینی به اندازه اسلام پیروان خود را به قوت و نیرومندی دعوت نکرده است.

گردن را کج کردن، از گوشه لب آب ریختن، یقه باز بودن، یقه چرک بودن، خود را به ننه من غریبم زدن، پا را به زمین کشیدن، عبا را به سر کشیدن، این ها ضد اسلام است. ناله کردن، آه کشیدن ضد اسلام است. «اَمّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ ».(1) خدا بتو سلامت داده، قوت داده، خدا به تو قدرت داده، نیرو داده ، تو که می توانی کمرت را راست بگیری چرا بیخود کج می کنی؟ تو که می توانی گردنت را راست نگهداری چرا بیخود کج می کنی؟ چرا بیخود آه می کشی؟ آخر آه کشیدن یعنی یک دردی دارم، خدا که بتو دردی نداده، چرا آه می کشی ؟ این کفران نعمت خداست. آیا علی همین طور راه می رفت که من و تو راه می رویم؟ آیا علی اینجور عبا بر سر می کشید و اینور و آنور می رفت؟!. این ها از اسلام نیستند. اشداء علی الکفار در مقابل بیگانه، شدید، محکم و آهنین مثل سد اسکندر.

در مقابل بیگانه و صمیمی و مهربان درمیان خودی ها و با مسلمانان راکه در محراب عبادت می بینی، در رکوع، در سجود، در حال دعا و در حال عبادت و مناجات و رکعا و سجداً عبارتش است «یبتغون فضلا من الله و رضوانا» دعایش است البته نمی خواهم میان دعا و عبادت مرز قایل بشوم. دعا عبادت است و عبادت هم دعا اما گاهی یک عمل، صرفاً دعای خالصی است، یعنی عبادتی است که فقط دعاست ولی عبادت دیگری دعا و غیر دعا در آن مخلوط است. مثل نماز و یا عبادت دیگری اساساً دعا نیست مثل روزه...

«سیمَاهُمْ فی وُجُوهِهِمْ مِنْ اَثَرِ السُّجُودِ» آن قدر عبادت می کند که آثار عبادت، آثار تقوی، آثار خداپرستی در وجناتش، در چهره اش پیداست، هر که به او نگاه بکند در وجودش خداشناسی و یاد خدا را می بیند، او را که می بیند بیاد خدا می افتد. د رحدیث است و شاید از رسول اکرم باشد که حواریین عیسی بن مریم از او سؤال کردند: «یا رُوحَ اللّه مَنْ نُجالِسُ»؟ ما با کی همنشینی کنیم؟ فرمود : «من یذکرکم الله رؤیته و یزید فی علمکم منطقه و یرغبکم فی الخیر عمله».

با کسی بنشینید که وقتی او را می بینید بیاد خدا بیفتید. در سیمای او، در وجناتش خداترسی و خداپرستی را بیابید. با آن کس که علاوه بر این «یزید فی علمکم منطقه» سخن که می گوید از سخنش استفاده می کنید، بر علم شما می افزاید. «یرغبکم فی الخیر عمله» وقتی به عملش نگاه می کنید، به کار خیر تشویق می شوید. با چنین کسانی نشست و برخاست بکنید. و در دنباله آیه می گوید:

«ذلِکَ مَثَلُهُمْ فی التَّوریةِ و مَثَلُهُمْ فی الاِنْجیلِ کَزَرْعٍ اَخْرَجَ شَطْئَهُ فَازَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوی عَلی سُوقِهِ یُعْجِبُ الزُّرّاعَ لِیَغیظَ بِهِمُ الْکُفّارَ».(1)

در تورات این ها با این صفت یاد شده اند، درباره شان گفته شده است که چنین امتی بوجود می آید، در انجیل که ممکن است مربوط به ماجد باشد به این شکل به اصطلاح تجسم پیدا کرده اند و توصیف شده اند. مَثَلشان مثل یک زراعت است،

ص: 121

مثل یک گندم است که در زمین کشت می شود و بعد از زمین ، چون زنده است، می روید، د رآغاز برگ نازکی بیرون می دهد ولی تدریجاً این برگ درشت تر می شود و استحکام پیدا می کند آنچنانکه کم کم این برگ به صورت یک ساقه کلفت در می آید. بعد بشکلی در می آید که روی پای خودش می ایستد در حالیکه قبلا برگی بود افتاده روی زمین و از خود استقلال نداشت. این امت آن چنان رشد می کند که همه متخصصان انسان شناسی را به حیرت در می آورد که چه ملت رشیدی، چه ملت بالنده ای، چه ملت در حال رشدی است، البته ملتی که هم «اشداء علی الکفار» باشد هم «رحماء بینهم» باشد و هم «رکعا سجداً» و هم «یبتغون فضلا من الله و رضوانا» باشد، قطعاً اینجور است.

حالا بگوئید چرا ما مسلمین این قدر در حال انحطاط هستیم؟ چرا این قدر توسری خور و بدبخت هستیم؟ اصلا کدامیک از این خصائص در ما هست! و این چه توقعی است؟(1)

«قُلْ یا اَهْلَ الْکِتابِ تَعالَوْا اِلی کَلَمَةٍ سَوآءٍ بَیْنَنَا و بَیْنَکُمْ الا نَعْبُدُ اِلا اللّه و لا نُشْرِکَ بِهِ شَیْئاً و لا یَتَّخِذَ بَعْضُنا بَعْضاً اَرْباباً مِنْ دُونِ اللّهِ»

ای پیغمبر به این کسانی که مدعی پیروی از یک کتاب آسمانی گذشته هستند، به این یهودی ها به این مسیحی ها به این زرتشتی ها و حتی شاید به این صابئیها که در قرآن اسمشان آمده است و به همه ملتهایی که پیرو یک کتاب قدیم آسمانی هستند این طور بگو: بیائید همه ما جمع شویم دور یک کلمه زیر یک پرچم، آن پرچم چیست؟ دو جمله بیشتر ندارد، یک جمله اش این است: «الا نَعْبُدُ اِلا اللّه و لا نُشْرِکَ بِهِ شَیْئاً».

در مقام پرستش، جز خدای یگانه چیزی را پرستش نکنیم، نه مسیح را بپرستیم، نه غیر مسیح را و نه اهرمن را پرستش کنیم ، جز خدا هیچ موجودی را پرستش نکنیم.

جمله دوم: «و لا یَتَّخِذَ بَعْضُنا بَعْضاً اَرْباباً مِنْ دُونِ اللّهِ»

این که هیچ کدام از ما دیگری را بنده و برده خود نداند و هیچ کس هم یکنفر دیگر را ارباب و آقای خود نداند. یعنی نظام آقائی و نوکری ملغی. نظام استثمار ، مستثمِر و مستثمَر ملغی. نظام لامساوات ملغی. هیچ کس حق استثمار دیگری را نداشته باشد حق استعباد دیگری را نداشته باشد.(1)

بِالنَّهارِ» اگر در شب سراغشان بروی، گوئی سراغ یک عده راهب رفته ای؛ سراغ عده ای رفته ای که در دامنه یک کوه د رغاری زندگی می کنند و جز عبادت چیز دیگری سرشان نمی شود ولی در روز، شیران نرند. آنها راهبان شب و شیران نر روز هستند.

خود قرآن هم این ها را با یکدیگر جمع می کند: «اَلتّائِبُونَ الْعابِدُونَ الْحامِدُونَ السّائِحُونَ الرّاکِعُونَ السّاجِدُون» این ها همه، آن جنبه های درونی است. بعد می فرماید: «اَلامِرُونَ بِالْمَعْروفِ وَ النّاهونَ عَنِ الْمُنْکَر».(1) فوراً وارد جنبه های جامعه گرایی آنها می شود: آنها مصلحان جامعه خود هستند.(2)

قرآن همه جانبه حرف می زند. یک وقتی بود که جامعه ما دچار یک بیماری بود و آن این که اسلام را فقط در عبادت می دانستند آنهم چه عبادتهایی! ملاک مسلمانی، زیاد مسجد رفتن و زیاد دعا خواندن بود. این، به صورت یک بیماری در آمده بود. ولی کم کم علامت یک بیماری دیگری در میان ما پیدا می شود. عده ای که توجه به جنبه های اجتماعی اسلام پیدا کرده اند، کم کم می خواهند جنبه های معنوی اسلام را نادیده بگیرند. این هم بیماری است. اگر جامعه ما به این دنده بیفتد و آن جنبه را فراموش کند، باز یک جامعه منحرفی است در همان حد که جامعه گذشته ما منحرف بوده. جامعه ای که پیغمبر درست کرد [جامعه معتدل بود]. شما وقتی تاریخ را مطالعه می کنید، می بینید این ها در دنیا نظیر ندارد، همینهایی که می آمدند در جنگهای ایران و روم شرکت می کردند،«قائِمُ اللّیل و صائِمُ النّهار» و در عین حال «ضارِبٌ بِالسّیفِ » بودند. شب تا صبح ایستاده بود خدا را پرستش می کرد، در راز و نیاز بود، و روز روزه می گرفت، و درحالی که شب، بی خواب عبادت بود و روز روزه داشت، آن چنان در میدان جنگ می جنگید که هیچ کس در مقابلش توانائی نداشت. اگر فقط شبها عبادت می کرد و روزها روزه می گرفت ولی از گوشه مسجد بیرون نمی آمد، او مسلمان نبود. و اگر فقط در میدان جنگ شمشیرش خوب

ص: 124

کار می کرد وخبر دیگری نبود، او یک آدمی بود که دنبال طمعش می رفت مثل همه کشورگشایان دیگر که دنبال طمعشان می روند. ارزشش به جامعیّتش است. و ما نباید این جامعیّت اسلام را هرگز فراموش کنیم که اسلام نیز مثل هر مرکّب دیگری، وقتی که اجزائش تعادلش را از دست داد از بین می رود. شما د رترکیب بدن انسان که انواع نیازها مثلاً نیاز به ویتامینها دارد، می بینید وقتی یکی از آنها کم یا زیاد می شود، سلامت از بین می رود.(1)

را حفظ می کند و درهای بسته را به روی خود باز می کند.(1)

یک مرد تا آخر عمر مجرد بماند یا یک زن تا آخر عمر مجرد بماند ولو این که این آدم مجرد تمام عمرش را ریاضت بکشد، تمام عمرش را نماز بخواند، تمام عمرش را روزه بگیرد، تمام عمرش را به مراقبه بگذراند، تمام عمرش را به مجاهده با نفس بگذراند، در عین حال یک نوع خامی در روح این آدم مجرد هست و علتش هم این است که متأهل نشده است. چه زن مجرد باشد چه مرد، این است که اسلام تأهل را سنت می داند ویکی از جهات آن تأثیر در تربیت و پختگی روح انسان است. عواملی که در تربیت انسان مؤثر است، هر کدام به جای خود مؤثر است هیچ کدام جای دیگری را نمی گیرد.(1)

بَیْنَنَا وَ بَیْنَکُمْ» تنها او را پرستش کنیم و شریکی هم برای او قرار ندهیم. بعد می فرماید:

«وَ لا یَتَّخِذ بَعْضُنا بَعْضاً اَرْباباً مِنْ دُونِ اللّه» وقتی که به سوی «او» رفتیم و « او » شدیم، آنوقت «ما» می شویم و تنها آنوقت است که می توانیم «ما» باشیم. در این هنگام بعضی، بعضی دیگر را رب خود (یعنی خدای خود) انتخاب نکند، صحبت آقائی و نوکری هم از میان برود، صحبت استثمارگر و استثمار شده از بین برود، صحبت بالا و پائین از بین برود ولی به شرطی که از آنجا شروع کنیم: «تَعالَوْا اِلی کَلَمَةٍ سَوآءٍ بَیْنَنَا و بَیْنَکُمْ الا نَعْبُدُ اِلا اللّه و لا نُشْرِکَ بِهِ شَیْئاً و لا یَتَّخِذَ بَعْضُنا بَعْضاً اَرْباباً مِنْ دُونِ اللّهِ» این است که قرآن طرفدار «ما» بوده است و همیشه دم از «ما» می زند.

در نماز، بعد از آنکه خدا را حمد و ستایش می کنیم: «اَلْحَمْدُ للّهِ رَبِّ الْعالَمین»، خدا را مخاطب قرار می دهیم. من تنها دارم نماز می خوانم و نماز من فرادی است. می خواهم بگویم خدایا تو را پرستش می کنم و از تو کمک می خواهم ولی این طور می گویم: «اِیّاکَ نَعْبُدُ و اِیّاکَ نَسْتَعینُ» خدایا «ما» فقط تو را پرستش می کنیم و «ما» فقط از تو یاری می وییم. نمی گوییم «من» فقط تو را پرستش می کنم. در آخر نماز هم می گوییم: «السّلام علینا و علی عباد اللّه الصّالحین».(1)

اما یکدفعه انسانی مثل سعدی _ البته سعدی در عمل این طور نبوده؛ زبان شعر است _ می گوید:

«عبادت به جز خدمت خلق نیست»؛(1) همین یکی است و بس. [ عده ای با گفتن این سخن] می خواهند ارزش عبادت را نفی کنند؛ ارزش زهد را نفی کنند؛ ارزش علم را نفی کنند؛ ارزش جهاد را نفی کنند؛ این همه ارزشهای عالی و بزرگی را که در اسلام برای انسان وجود دارد، یکدفعه نفی کنند. می گویند: می دانید «انسانیت» یعنی چه؟ یعنی خدمت به خلق خدا. مخصوصاً بعضی از این روشنفکرهای امروز خیال می کنند به یک منطق خیلی خیلی عالی دست یافته اند و اسم آن منطق خیلی عالی را انسانیت و انسان گرائی می گذارند.

انسان گرائی یعنی چه؟ می گویند: یعنی خدمت کردن به خلق؛ ما به خلق خدا خدمت می کنیم. می گوییم: باید هم به خلق خدا خدمت کرد؛ اما خود خلق خدا چه می خواهد باشد؟ فرض کنیم شکم خلق خدا را سیر کردیم و تنشان را پوشاندیم؛ تازه ما به یک حیوان خدمت کرده ایم. اگر ما برای آنها ارزش بالاتری قائل نباشیم و اصلاً همه ارزشها منحصر به خدمت به خلق خدا باشد و نه در خود ما ارزش دیگری وجود داشته باشد ونه در دیگران ارزش دیگری وجود داشته باشد ؛ تازه خلق خدا می شوند مجموعه ای از گوسفندها، مجموعه ای از اسبها. شکم یک عده حیوان را سیر کرده ایم؛ تن یک عده حیوان را پوشانده ایم. البته اگر انسان، شکم حیوانها راهم سیر کند به هرحال کاری کرده است؛ ولی آیا حد اعلای انسان این است که در حیوانیت باقی بماند و حد اعلای خدمت من این است که به حیوانهایی مثل خودم خدمت کنم و حیوانهایی مثل خودم هم حد اعلای خدمتشان این است که به حیوانی مثل خودشان _ که من باشم _ خدمت کنند؟ نه، خدمت به انسان [ارزش والایی است]؛ ولی انسان به شرط انسانیت. همیشه این حرف را گفته ایم: «لومومبا» انسان است، «موسی چومبه» هم انسان است؛ اگر بنا

ص: 130

باشد فقط مسأله، مسأله خدمت به خلق باشد، خوب موسی چومبه یک خلق است و لومومبا هم یک خلقِ دیگر ، پس چرا میان این ها تفاوت قائل می شوید؟ چه فرقی است میان « ابوذر» و «معاویه»، اگر حساب خدمت به خلق است؟ آیا به هر دو باید خدمت کرد؟(1)

باقر علیه السلام ، امام صادق علیه السلام ، امام کاظم علیه السلام و ائمه بعد از آنها؛ تاریخ هر کدام از این ها که مطالعه می کنیم، می بینیم اصلاً رسیدگی به احوال ضعفا و فقراء، برنامه این هاست، آنهم [به این صورت که] شخصاً رسیدگی بکنند نه فقط دستور بدهند، یعنی نایب نپذیرند و آن را به دیگری موکول نکنند.(1)

اشتر امیرالجند و سپهسالار علی بن ابیطالب علیه السلام . بدنش به لرزه افتاد. گفت: قبل از این که درباره من تصمیم بگیرد بروم از او معذرت بخواهم. تعقیبش کرد، دید رفت داخل مسجد و شروع کرد به نماز خواندن. دو رکعت نماز خواند. صبر کرد تا سلام نمازش را داد. بعد سلام کرد و افتاد به التماس که من همان آدم بی ادب بی تربیتی هستم که به شما جسارت کردم، نمی شناختم، و از این حرفها. مالک گفت: به خدا قسم من به مسجد نیامدم، جز برای این که دو رکعت نماز بخوانم و بعد درباره تو دعا بکنم که خدا از گناه تو بگذرد و تو را هدایت کند.(1)

خدا هر کسی که او را یاری کند یعنی حقیقت را یاری کند، یاری می کند، خداوند نیرومند و غالب است.(1)

اصحاب خودم بهتر نمی شناسم. یعنی تو خیال کرده ای هر که کتاب خواند مجاهد می شود؟! این حقیقتی است: «مَنْ لَمْ یَغْزُ وَ لَمْ یُحَدِّثْ نَفْسَهُ بِغَزْوٍ ماتَ عَلی شُعْبَةٍ مِنَ النِّفاقِ» کسی که عملاً مجاهد نبوده است یا لااقل این اندیشه را نداشته که مجاهد باشد در درون روحش یک دورویی وجود دارد یعنی موقع جهاد که می شود در می رود.

داستانی در مثنوی است که با این حدیث، خوب تطبیق می کند. می گوید یک مرد زاهد و عابدی بود که همه واجبات و مستحبات را بجا می آورد. یک وقت با خودش فکر کرد که من همه کارهای ثواب را انجام داده ام مگر جهاد را. نماز زیاد خوانده ام، روزه زیاد گرفته ام، زکات داده ام، حج رفته ام ولی جهاد نکرده ام. به مجاهدینی که در آن زمان بودند _ زمان صلیبیها _ گفت: چنانچه جهادی پیش آمد مرا هم خبر کنید تابه این ثواب نائل بشوم. گفتند بسیار خوب، تو را هم خبر می کنیم. یک روز آمدند این آقائی را که به عمرش جهاد ندیده بود خبر کردند که آقای زاهد بفرمایید برویم جهاد. اسبی هم برای او تهیه کردند و راه افتادند.

یک روز داخل خیمه نشسته بودند یک مرتبه شیپور به صدا در آمد، حمله شروع شد. آنها که سرباز بودند و سربازی کرده بودند مثل کبوتر پریدند روی اسبهاشان و رفتند. این آقای زاهد تا جنبید و رفت لباسهایش را به تن کرد، تیر و کمانش را به پشتش انداخت، شمشیرش را برداشت و اسبش را آماده کرد یکی دو ساعت طول کشید. آنها برگشتند. زاهد گفت قضیه چه بود؟ گفتند : بله، رفتیم و دشمن چنین بود، از کجا حمله کرده بود، زدیم و کشتیم و چنین کردیم و برگشتیم. گفت: عجب کاری شد! پس ما چی؟! گفتند تو که نجنبیدی. گفت پس ما از درک این ثواب و از این فیض محروم ماندیم. یکی از سربازها گفت حالا برای این که دستت خالی نماند، یکی از آن شریرهای دشمن که خیلی هم مسلمان کشته او را به اسارت گرفته ایم و اکنون در خیمه است و دستش را بسته ایم او باید اعدام شود. خیلی آدم بدی است. برای این که تو هم به ثواب نائل شده باشی برو او را گردن بزن. زاهد رفت. تا رفت جلو، اسیر که یک آدم گردن کلفتی بود یک مرتبه چشم قرّه ای به او رفت و نعره ای

ص: 136

کشید و گفت برای چه آمدی؟ تا این را گفت زاهد بیهوش شد و افتاد. اسیر درحالی که دستش بسته بود آمد روی سینه او خوابید و با دهانش شروع کرد گلوی او را گاز گرفتن تا کم کم بلکه شاهرگ او را قطع کند. مجاهدین دیدند زاهد دیر کرد. گفتند نکند حادثه ای برای او پیش آمده باشد. وقتی که رفتند، دیدند زاهد بیهوش افتاده و کافر هم نزدیک است شاهرگ او را بِبُرد. او را گرفتند عقب زدند و از بین بردند و زاهد را آب به رویش پاشیدند و حال آوردند. گفتند قضیه چه بود؟ گفت: واللّه من نفهمیدم. همینکه نزدیک او رفتم چشم قرّه ای به من رفت و فریادی کشید و من دیگر چیزی نفهمیدم. این است معنی: «مَنْ لَمْ یَغْزُ وَ لَمْ یُحَدِّثْ نَفْسَهُ بِغَزْوٍ ماتَ عَلی شُعْبَةٍ مِنَ النِّفاقِ».

ما عبادتهایی بی مایه و کم مایه، از نظر بدنی انجام می دهیم. این عبادتهای ما، این نمازهای ما، این قرآن خواندنهای ما، این ذکر گفتنهای ما که روح ندارد و هیکلش هم چیز کوچکی است، اغلب در ما ایجاد غرور می کند و در نتیجه خودمان را از همه مردم دنیا بهتر می دانیم. چنین مسلمانی مسلمان واقعی نیست و همان طور که پیغمبر اکرم فرمودند اگر بمیرد هم در درونش یک نفاق و دوروئی وجود دارد.(1)

می پرستیدند و بر اثر کوتاهی اندیشه مجسمه های ساخته دست خود را معبود خود قرار می دادند و احیاناً پدر و پسر را یکی می دانستند و یا رسماً « اهورامزدا » را مجسم می دانستند و مجسمه اش را همه جا نصب می کردند، مردمی ساخت که مجردترین معانی و رقیق ترین اندیشه ها و لطیف ترین افکار و عالیترین تصورات را در مغز خود جای دادند.

چطور شد که یک مرتبه اندیشه ها عوض شد، منطق ها تغییر کرد، افکار اوج گرفت، احساسات رقت یافت و متعالی شد و ارزشها دگرگون گشت؟

«سبعه معلقه» و «نهج البلاغه» دو نسل متوالی هستند، هر دو نسل نمونه فصاحت و بلاغت اند، اما از نظر محتوی تفاوت از زمین تا آسمان است. در آن یکی هرچه هست وصف اسب است و نیزه و شتر و شبیخون و چشم و ابرو و معاشقه و مدح و هجو افراد، و در این یکی عالیترین مفاهیم انسانی.(1)

زمین با برکت است و نه یک زمین خبیث (به معنای معنوی) است. همه این سرزمین ها علی السویه هستند ولی به واسطه یک امر عارضی، یک سرزمین تبدیل می شود به یک سرزمین مبارک. مانند یک زمینی جایی افتاده بعد صیغه مسجد خوانده می شود و از آن ساعتی که صیغه خوانده می شود، معبد می شود. و برای خودش یک سلسله آدابی مخصوص بخود پیدا می کند. یعنی شده مبارک، برای چه؟ برای این که ما قرارش دادیم مسجد، سرزمین ها هم همین طور است. البته خداوند متعال از اَزل می داند که فلان سرزمین به چه دلیل محل برکت می شود. این که در علم خدا این مبارک بوده یک مسأله است و این که خودش ذاتاً فرق داشته باشد، مسأله دیگری است.

کعبه به واسطه ابراهیم بلکه احیاناً از زمان آدم، اول نقطه از زمین بود که برای مسجد انتخاب شد. برای این که خدای یگانه در آنجا پرستیده بشود. پس گذشته از این که یک معبد است، خانه خدا نیز هست. این دیگر یک احترامی دارد مافوق احترام همه مسجدهای دیگر، بخاطر این که ولیی از اولیاء خدا در آنجا نماز خوانده است. با مساجد دیگر فرق می کند. مثلاً در عراق، تمام مساجد مقدّس است. امّا یک مسجد به دلیل این که علی علیه السلام در آنجا نماز خوانده است، یا خطبه خوانده و یا موعظه کرده است، قداستش افزوده شده است و آن مسجدی که امام زین العابدین علیه السلام در آنجا دو رکعت نماز خوانده است، بر ما مستحب می شود که در آن نقطه دو رکعت نماز بخوانیم و این ارزش و شرف عبادت را می رساند.

پس کعبه یک شرافتی پیدا کرده است که هیچ مسجد دیگری و هیچ معبد دیگری پیدا نکرده، زمانها هم همین طور هستند زمانها به واسطه انسان کسب فضیلت می کنند. یعنی همانقدر که زمانی را قرار دادند، برای عبادت و مردم در آن زمان عبادت کردند، یعنی در زمانی انسان عبادت می کند که دیگران هم عبادت می کنند. یعنی همه این آهنگهای عبادت با یکدیگر به آسمان می رود. این فضیلت دیگری پیدا می کند. حال به سراغ لیلة القدر می رویم. اولا این شب قدر که از هزار شب بالاتر است، آیا یک شب بوده در عالم، که شد شب قدر و آن شبی بود که قرآن

ص: 139

بر پیغمبر نازل شده. به دلیل خود آیه قرآن، بسیاری از اهل تسنن گفته اند " نه " شب قدر بیش از یک شب بوده ولی اختصاص دارد به دوره پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم تا پیغمبر بود شب قدر بود در هر سالی بود پیغمبر که رفت شب قدر هم رفت، این یک حرف بی اساس است و شب قدر ادامه دارد. ثانیاً آیا شب قدر قبل از پیغمبر اسلام بوده یا نبوده؟ بله خود پیغمبر گفته که بوده و هر پیغمبری که می آمده شب قدری داشته است. آیا قبل از این که آدمی یا پیغمبری در روی زمین پیدا شود، شب قدری بوده یا نه؟ این دیگر محل تردید است.

شب قدر، شب ولیّ کامل است در هر زمان شب قدر یعنی شب انسان کامل، حالا از خود قرآن چه می فهمیم؟ قرآن بعد از آنکه فرمود: «اِنّا اَنْزَلْناهُ فی لَیْلَةِ الْقَدْرِ...» اولا وقتی که می گوید: لیلة القدر، بعد می گوید: «خَیْرٌ مِنْ اَلْفِ شَهْر »، نفرمود: لیلة القدر کان خیر من الف شهر شب قدر بهتر بود از هزار ماه، اگر یک شب گذشته بود باید که این طور می گفت. بالاتر این که می گوید قرآن را نازل کردیم در شب قدر، یعنی به صورت ماضی بیان می کند و بعد به صورت فعل مضارع دوام یا استمرار دارد و می فرماید: «تَنَزِّلُ الْمَلئِکَةُ و الرُّوحُ فیها بِاِذْنِ رَبِّهِم مِنْ کُلِّ اَمْر» در این شب فرشتگان و روح به اجازه پروردگارشان به زمین نازل می شوند. شبی است که میان زمین و آسمان پیوند و ارتباط برقرار است، شب برقراری ارتباط میان زمین و آسمان است. آنهم نه یک مَلَک نه دو ملک نه... بلکه ملائکه فرود می آیند و روح فرود می آید نه این که " آمد " آنهائیکه قائل به ادامه شب قدر نیستند، کم اند. ائمه می گویند از آنها بپرسید که: در شب قدر ملائکه و روح فرود می آیند، به کجا فرود می آیند؟ آیا ملائکه و روح که فرود میایند به زمین فرود می آیند؟ یا این ها بر دل فرود می آیند. ملائکه بر انسان فرود می آیند، بر قلب. بایستی قلب انسان قلبی باشد که ملائکه بر آن قلب فرود بیایند و اصلا فرود آمدن دیگر معنی ندارد؟ مطلب صد در صد درست این است که شب قدر شب انسان کامل است حالا، چرا در ماه رمضان و باید هم در ماه رمضان باشد؟ در اسلام لااقل در غیر ماه رمضان معنی ندارد، پیغمبران و همچنین اولیاء الهی مثل ائمه اطهار که از بسیاری از پیغمبران، مقام برتر و بالاتری

ص: 140

داشته اند این ها در همان عالم قرب خودشان یک مسائلی دارند که برای ما مردم درک این مسائل مشکل است.

موسی بعد از این که پیغمبر شده است و می خواهد الواح بر او نازل شود به میقات پروردگار می رود، در سی شب نتوانست دوره سلوک خودش را بپایان برساند.. «و اَتْمَمْناها بِعَشْر...» سی شب با موسی مواعده شده و در این سی شب موسی کمال مجاهدت را می کرد برای این که آن شایستگی نهائی را پیدا کند برای نزول الواح، و نتوانست بعداً ده شب دیگر اضافه شد که آن سی شب از اول ماه ذی القعده بود تا آخر ماه و آن ده شب از اول ماه ذی الحجه تا دهم آن ماه بود، در دهم ماه بود که فتح برای قلب موسی شد و آنچه را که باید بر او فتح می شد، شد. این تازه بعد از دوره پیغمبری موسی است هر انسانی هر ولی کاملی در هر سال یک دوره ای دارد بلکه هر انسانی، هر مؤمنی، وظیفه دارد شبانه روز پنج بار نماز بخواند. ولی یک ماه اختصاص دارد برای عبادت و برای پاک شدن، برای سلوک الی اللّه برای بالا رفتن که این ماه رمضان است. ماه رمضان برای این کار قرار داده شده و به این دلیل ماه رمضان افضل می شود از همه ماههای دیگر، لااقل در اسلام این طور است. برای موسی امکان دارد دهه ذی الحجه با فضیلت ترین ایّام بوده، اما برای پیغمبر اسلام، ماه رمضان، هر امامی از اول ماه رمضان صد برابر بیشتر از ما (ما که هیچ) از ماه رمضان بهره می برد. یعنی از اول ماه رمضان آن دوره سلوک خودش را شروع می کند تا می رسد به یک شب که آن شب، شب قدر است شب قدر که شد، دیگر درها بر روی او باز می شود «تَنَزِّلُ الْمَلائِکَةُ و الرُّوحُ».

اینجا راجع به این که شب قدر کدام شب است، در روایت تعیین نکرده اند ، تعمدی هم در اینکار بوده، آیا شب نوزدهم آیا شب بیست و یکم، آیا شب بیست و سوم است، یا در شب مثلا نوزدهم یک سلسله مسائل تعیین می شود بعد در شب بیست و یکم این ها ابرام می شود و مثلا در شب بیست و سوم این ها به مرحله امضاء می رسد.

یک احتمال دیگر در اینجا هست، این است که تعیین نکردن برای این است که

ص: 141

شب قدر هر سال به آن امام تعلق دارد و بستگی دارد به وضع امام در آن سال ، ممکن است امام در شب نوزدهم دوره خود را بپایان برساند و در شب نوزدهم ملائکه فرود بیایند ممکن است شب بیست و یکم و یا شب بیست و سوم باشد.

آن وقت انسان کامل آیا در مقدّرات عالم یا انسانها دخالتی دارد؟ کمتر کسی می تواند باور کند که انسان این موجود کوچک روحش لوح تقدیر الهی باشد، ما که نمی توانیم باور کنیم چون انسان را نمی شناسیم لوح روح انسان کامل، لوح تقدیر الهی است یعنی در آنجا این نزول و این اندازه گیری ها صورت می گیرد.

بنابراین شب قدر شب انسان کامل است و در شب قدر قرآن نازل شد و پیغمبر هر سال شب قدری داشته است و امام شب قدر دارد و هیچ وقت سال از شب قدر خالی نیست و شب قدر از ماه رمضان بیرون نیست. این مقدار از شب قدر، در ماه رمضان است، شبی است که میان زمین و آسمان و ملک و ملکوت ارتباطی بر قرار می شود و به تعبیر قرآن درهای آسمانها به روی زمین باز می شود گویی که طبیعت و ماوراء طبیعت یکی می شود از راه وجود امام، در وجود امام که هم وجود مادی و ملکی دارد و هم وجود ماورایی دارد.

قرآن بطور اجمال و سربسته این مطلب را برای ما عنوان کرده است. ما قرآن را در شب قدر نازل کردیم و تو چه می دانی شب قدر چه شبی است؟ خطاب به پیغمبر است مثل خیلی دیگر که مقصود مردم است. بشر چه می داند که شب قدر چیست؟ این یک شب چه چیزش بهتر است از هزار ماه؟ ارزش عبادتش چرا؟ برای این که همانگونه که در نماز می خوانیم «اِیّاکَ نَعبُدُ وَ اِیّاکَ نَسْتَعین» عبادت هم وقتی که به حالت جمعی باشد، بیشتر بالا می رود.(1)

اصلاً روح انسان در حالت جمعی، در وقتی که روحهای دیگر حال پیدا کردند به روحهای تاریک مثل ما هم اثر می گذارند. سحرها برای عبادت بهتر است، روح انسان آمادگی بیشتر دارد و حضور بیشتر دارد. برای این که پاکانی هستند که در همین

ص: 142

لحظه در حال عبادتند، برای حالت ماده ثابت شده که امواجی است که به آن طرف دنیا می رسد چه برسد به موج روحی که نمی توان درک کرد. اگر شب قدر باشد شبی که امام د ر حالت عبادت است و در هیجانی است که جو روحی عالم که درهای زمین و آسمان به روی یکدیگر باز شده اگر افرادی مثل ما تمایلی هم نشان بدهد، فیضی که در این شب می بریم برابر هزار ماه است یعنی آن جو روحی که بوجود می آید جو عبادت است، بالا برنده است و برای احیاء شب مناسبی است فضیلت این شب برتری دارد با هزار ماهی که شبهای ساده ای داشته باشد.(1)

نمازت واقعاً نماز باشد.

همه درسها را باید از علی علیه السلام یاد بگیریم. علی علیه السلام مجمع تمام ارزشهای اسلامی است و نهج البلاغه سخن اوست؛ کتابی که انسان به هر جای آن مراجعه کند کانّه منطقی دیگر می بیند؛ یعنی یک انسان دیگری، غیر از انسانی که در جای دیگر این کتاب حرف می زند، می بیند. در هر جائی، علی علیه السلام یک شخصیت است به این معنا که شخصیتی است جامع همه ارزشهای انسانی. یک جا منطقش، منطق حماسه است، گوئی پس از دوره کودکی، وارد نظام شده و دوره سربازی و بعد درجات نظامی را طی کرده و یک فرمانده شده است ، و غیر از مسائل فرماندهی چیز دیگری نمی داند؛ روحی است مملو از حماسه نظامی. در جای دیگر سراغ همین علی می رویم، او را عارفی می بینیم که گوئی جز راز و نیاز عاشقانه چیز دیگری را متوجه نیست.(1)

ما تعبیر بالا را به پیروی از یک حدیث معروف که در مصباح الشریعة آمده است آوردیم، در آن حدیث می گوید:

«العبودیة جوهرة کنهها الربوبیة».

«همانا بندگی خدا و پیمودن صراط قرب به حق گوهری است که نهایت آن خداوندگاری یعنی قدرت و توانائی است».

بشر همواره در تلاش بوده و هست که راهی پیدا کند که بر خود و بر جهان تسلط یابد.

فعلاً درباره این که چه راههائی را برای این هدف برگزیده و در آن راه کامیاب و یا ناکام شده است کاری نداریم.در میان آن راهها یک راه است که وضع عجیبی دارد، از این نظر که انسان تنها وقتی از این راه استفاده می کند که چنان هدفی نداشته باشد، یعنی هدفش کسب قدرت و تسلط بر جهان نباشد، بلکه هدفش در نقطه مقابل این هدف باشد یعنی هدفش «تذلل» «خضوع» «فنا» و « نیستی » از خود باشد آن راه عجیب راه عبودیت است.

آن کس که تو را شناخت جانرا چه کند؟ فرزند و عیال و خانمان را چه کند؟

دیوانه کنی هر دو جهانش بخشی دیوانه تو هر دو جهان را چه کند؟

«اِنْ تَتَّقوا اللّهَ یَجْعَل لَکُمْ فُرقانا»

«اگر تقوای الهی را داشته باشید، خداوند مایه تمیزی برای شما قرار می دهد».

و نیز می فرماید:

«وَ الّذینَ جاهَدُوا فینا لَنَهْدِیَنَّهُم سُبُلَنا»

«آنانکه در راه ما بکوشند، ما راههای خویشرا به آنها می نمایانیم».

و ثانیاً آدمی بر نفس و قوای نفسانی خویش غالب و قاهر می گردد، اراده انسان در برابر خواهشهای نفسانی و حیوانی نیرومند می گردد، آدمی حاکم وجود خویش می شود، مدیریت لایقی نسبت به دائره وجود خودش کسب می کند.

قرآن کریم درباره نماز می فرماید:

«اِنَّ الصَّلاةَ تَنْهی عَنِ الْفَحشاءِ وَ الْمُنکَر».

«محققاً نماز انسانرا از کارهای زشت و ناپسند باز می دارد».

درباره روزه می فرماید:

«کُتِبَ عَلَیکُم الصِّیامَ کَما کُتِب عَلَی الَّذینَ مِنْ قَبلِکم لَعلَّکم تَتَّقوُن».

«بر شما روزه نوشته شد، آنچنانکه بر امتان پیشین نوشته شد، بدان جهت که باشد تقوا و نیروی خود نگهداری کسب کنند»

درباره هر دو عبادت می فرماید:

«یَا اَیُّهَا الَّذینَ آمَنوُا اسْتَعینوُا بِالصَبْرِ وَ الصَّلوةِ»:

«ای اهل ایمان از نماز و از صبر (روزه) کمک بخواهید و از این دومنبع نیرو استمداد کنید».

در این مرحله از عبودیت آن چیزی که نصیب انسان می گردد این است که ضمن یک روشن بینی، خواهشها و تمایلات نفسانی انسان مسخّر وی می گردد. به عبارت دیگر اولین اثر عبودیت، ربوبیت و ولایت بر نفس اماره است.(1)

ص: 146

ولی آیا انسان جبراً و اضطراراً محکوم است که همواره محکوم اندیشه باشد و این نیروی مرموز که مانند گنجشکی همواره از شاخی به شاخی می پرد حاکم مطلق وجود او باشد و یا این که محکومیت در برابر قوه متخیله از خامی و ناپختگی است. کاملان و اهل ولایت قادرند این نیروی خودسر را مطیع خود گردانند؟

شق دوم صحیح است، یکی از وظائف بشر تسلط بر هوسبازی خیال است ، و گرنه این قوه شیطان صفت مجالی برای تعالی و پیمودن صراط قرب نمی دهد و تمام نیروها و استعدادها را در وجود انسان باطل و ضایع می گرداند .

مولوی چقدر عالی می گوید:

جان همه روزه لگد کوب از خیال ***و ز زیان و سود و از خوف زوال

نی صفا می ماندش نی لطف و فر*** نی به سوی آسمان راه سفر

و هم او در شرح این حدیث نبوی:

«تنام عینای و لا ینام قلبی»

«دو چشمم می خوابند، اما دلم بیدار است».

می گوید:

گفت پیغمبر که عینای ینام ***لا ینام القلب عن رب الانام

چشم تو بیدار و دل رفته به خواب ***چشم من خفته، دلم در فتح باب

همنشینت من نیم سایه من است ***برتر از اندیشه ها پایه من است

زانکه من ز اندیشه ها بگذشته ام ***خارج از اندیشه پویان گشته ام

حاکم اندیشه ام، محکوم، نی*** چون که بنّا حاکم آمد بر بنی

جمله خلقان سخره اندیشه اند*** زین سبب خسته دل و غم پیشه اند

من چو مرغ اوجم، اندیشه مگس*** کی بود بر من مگس را دسترس

چون ملالم گیرد از سفلی صفات ***بر پرم همچون طیور الصافات

سالکان راه عبودیت، در دومین مرحله، این نتیجه را می گیرند که بر قوه متخیله خویش ولایت و ربوبیت پیدا می کنند، آن را برده و مطیع خویش می سازند. اثر این مطیع ساختن این است که روح و ضمیر به سائقه فطری خدا خواهی هر وقت میل

ص: 148

بالا کند این قوه با بازیگریهای خود مانع و مزاحم نمی گردد.

بگذریم از انسانی مانند علی علیه السلام و زین العابدین علیه السلام که چنان در حال نماز مجذوب می شوند که تیری از پای علی علیه السلام بیرون می آورند و او از شدت استغراق به خود باز نمی گردد و متوجه نمی شود، یا فرزند خردسال زین العابدین علیه السلام درحالی که آن حضرت مستغرق عبادت است از بلندی سقوط می کند و دستش می شکند، فریاد بچه و زنهای خانه غوغا می کند و بالاخره شکسته بند می آید و دست بچه را می بندد، زین العابدین علیه السلام پس از فراغ از نماز یعنی پس از بازگشت از این سفر آسمانی چشمش به دست بچه می افتد و با تعجب می پرسد که مگر چه شده است که دست بچه را بسته اید؟ معلوم می شود این فریادها و غوغا نتوانسته است امام را از استغراق خارج کند.

آری بگذریم از این ردیف انسانها. در میان پیروان آنها ما در عمر خود افرادی را دیده ایم که در حال نماز آن چنان مجموعیت خاطر و تمرکز ذهن داشته اند که بطور تحقیق از هرچه غیر خداست غافل بوده اند. استاد بزرگوار و عالیقدر ما مرحوم حاج میرزا علی آقا شیرازی اصفهانی اعلی اللّه مقامه از این ردیف افراد بود.

برای کسب این پیروزی هیچ چیزی مانند عبادت که اساسش توجه به خدا است نمی باشد، ریاضت کشان از راه های دیگر وارد می شوند و حداکثر این است که از راه مهمل گذاشتن زندگی و ستم بر بدن اندکی بدان دست می یابند ولی اسلام از راه عبادت بدون این که نیازی به آن کارهای ناروا باشد این نتیجه را تأمین می کند، توجه دل به خدا و تذکر این که در برابر رب الارباب و خالق و مدبر کل قرار گرفته است، زمینه تجمع خاطر و تمرکز ذهن را فراهم می کند.

زلف آشفته او باعث جمعیت ماست ***چون چنین است پس آشفته ترش باید کرد

دریغ است که در اینجا تأییدی از شیخ فلاسفه اسلام، اعجوبه دهر، که از برکت تعلیمات اسلام اندیشه های فلسفی را به جائی رسانده است که پیشینیان یونانی و ایرانی و هندی و غیر آنها هرگز نرسیده اند، نقل نکنیم.

ص: 149

این مرد بزرگ در نَمَط نهم «اشارات» پس از تشریح عبادت عوامانه که تنها برای مزد است و ارزش زیادی ندارد، به عبادت های مقرون به معرفت می پردازد، می گوید:

«و العبادة عند العارف ریاضة ما لهممه و قوا نفسه المتوهمة و المتخیلة لیجرها بالتعوید عن جناب الغرور الی جناب الحق فتصیر مسالمة للسر الباطن حین ما یستجلی الحق لا تنازعه فیخلص السر الی الشروق الباطن».

«عبادت از نظر اهل معرفت ورزش همتها و قوای وهمیه و خیالیه است که در اثر تکرار و عادت دادن به حضور در محضر حق، همواره آنها را از توجه به مسائل مربوط به طبیعت و ماده به سوی تصورات ملکوتی بکشاند و در نتیجه، این قوا تسلیم «سر ضمیر» و فطرت خداجوئی انسان گردند و مطیع او شوند به حدی که هر وقت اراده کند که در پی جلب جلوه حق بر آید این قوا در جهت خلاف فعالیت نکنند و کشمکش درونی میان دو میل علوی و سفلی ایجاد نشود و «سرّ باطن» بدون مزاحمت این ها از باطن کسب اشراق نماید».

سهروردی حکیم اشراقی معروف گفته است:

ما حکیم را حکیم نمی دانیم مگر آنکه بتواند خلع بدن کند، میر داماد می گوید: ما حکیم را حکیم نمی دانیم مگر آنکه خلع بدن برای او ملکه شده باشد و هر وقت اراده کند عملی گردد.

همان طور که محققان گفته اند، خلع بدن دلیل بر کمال زیادی نیست، یعنی افرادی که هنوز از عالم «مثال» عبور نکرده و قدم به غیب معقول نگذاشته اند ممکن است به این مرحله برسند.

اسلامی، مشکل معجزه یک مشکل حل شده است و البته بررسی این مسأله مستلزم بحث در مقدمات زیادی است. ما در اینجا از نظر بحث «ولایت تصرف» در آن بحث می کنیم و طبعاً طرف سخن ما افرادی هستند که به قرآن ایمان و اعتقاد دارند و وقوع معجزات را اعتراف دارند و سخن ما با آنها در این جهت است که معجزه جز مظهری از ولایت تصرف و ولایت تکوینی نیست. بگذریم از قرآن که علاوه بر جنبه معجزه بودن، کلام خداوند است نه کلام پیغمبر و وضع استثنائی دارد در میان همه معجزات، معجزه بدان جهت صورت می گیرد که به صاحب آن از طرف خداوند نوعی قدرت و اراده داده شده که می تواند به اذن و امر پروردگار در کائنات تصرف کند، عصائی را اژدها نماید، کوری را بینا سازد و حتی مرده ای را زنده کند، از نهان آگاه سازد، این قدرت و آگاهی برای او تنها از طریق پیمودن صراط قرب و نزدیک شدن به کانون هستی پیدا می شود و ولایت تصرف جز این چیزی نیست.

برخی می پندارند که در وجود معجزه شخصیت و اراده صاحب معجزه هیچگونه دخالتی ندارد، او فقط پرده نمایش است، ذات احدیت مستقیما و بلاواسطه آن را به وجود می آورد، زیرا کار اگر به حد اعجاز برسد از حدود قدرت انسان در هر مقامی باشد خارج است. پس آنگاه که معجزه صورت می گیرد، انسانی در کائنات تصرف نکرده است، بلکه خود ذات احدیت است که مستقیماً و بدون دخالت اراده انسان، در کائنات تصرف کرده است.

این تصور اشتباه است، گذشته از این که علو ذات اقدس احدیت ابا دارد که یک فعل طبیعی بلاواسطه و خارج از نظام از او صادر گردد، این تصور بر خلاف نصوص قرآنی است. قرآن در کمال صراحت آورنده «آیت» (معجزه) را خود رسولان می داند ولی البته با اذن و رخصت ذات احدیت، بدیهی است که اذن ذات احدیت از نوع اذن اعتباری و انسانی نیست که با لفظ و یا اشاره ممنوعیت اخلاقی یا اجتماعی او را از بین ببرد، اذن پروردگار همان اعطاء نوعی کمال است که منشأ چنین اثری می گردد و اگر خداوند نخواهد آن کمال را از او می گیرد. در سوره مبارکه مؤمن آیه 78 می فرماید:

ص: 152

«وَ ما کانَ لِرسولٍ اَنْ یَأْتِیَ بِآیَةٍ الا بِاِذْنِ اللّه»

«هیچ پیامبری را نرسد که آیت (معجزه) بیاورد مگر با اذن خداوند».

در این آیه کریمه آورنده آیت را پیامبران می داند، ولی به اذن پروردگار، مخصوصاً کلمه اذن پروردگار اضافه می شود که توهّم نشود که کسی از خودش در مقابل ذات حق استقلال دارد و همه بدانندکه: «لا حول و لا قوة الا باللّه».

هر حول و قوه ای اعم از اندک یا بسیار، کوچک یا بزرگ متکی به ذات اقدس احدیت است، هر موجودی در هر مرتبه ای مجرای اراده و مشیت الهی است و مظهری از مظاهر آن است، پیامبران در هر کار و از جمله در اعجاز خود متکی و مستمد از منبع لایزال غیبی هستند.

در سوره مبارکه نمل، داستان سلیمان و ملکه سبا را نقل می کند، سلیمان ملکه سبا را احضار می کند و ملکه به حضور سلیمان روانه می شود. سلیمان از حاضران مجلس می خواهد که تخت ملکه را پیش از ورود خودش حاضر نمایند، برخی داوطلب می شوند و سلیمان به نوع کار آنها راضی نمی شود تا آنکه:

«وَ قالَ الّذی عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْکِتابِ اَنَا آتیکَ بِهِ قَبْلَ اَنْ یَرْتَدَّ الیکَ طَرْفُکَ»

«آنکه دانشی از لوح محفوظ نزد او بود گفت من پیش از آنکه چشم بهم بزنی آن را حاضر می کنم» و حاضر کرد.

تعبیر قرآن این است که آن دانشمند گفت «من آورنده آن در این مدت کم هستم» پس حول و قوه را به خود نسبت می دهد و به علاوه می گوید آنکه دانشی از لوح محفوظ نزدش بود چنین گفت. اشاره به این که این کار خارق العاده را به موجب نوعی دانش کرد وآن دانش از نوع علومی که در دفترهای بشری تاکنون ثبت شده نیست، دانشی است که با ارتباط و اتصال به لوح محفوظ یعنی با قرب به ذات حق می توان بدان رسید.

و باز قرآن صریحاً درباره خود این پیامبر می گوید:

«فَسَخَّرْنا لَهُ الرّیحَ تَجْری بِاَمْرِهِ رُخاءً حَیْثُ اَصابَ و الشَّیاطینَ کُلَّ بَنّاءٍ و غَوّاصٍ

ص: 153

و آخَرینَ مُقَرَّنینَ فِی الاَصْفادِ هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ اَوْ اَمْسِکْ بِغَیْرِ حِسابٍ »(1)

«ما باد را مسخر وی ساختیم درحالی که به آسانی به امر و اراده او هر جا بخواهد حرکت می کند. و همچنین شیاطین هر سازنده و هر زیر آب رونده را و دیگرانی که در زنجیر بسته شده بودند. ای سلیمان این است بخشش بی حساب ما ، پس با تو است که ببخشی یا نگهداری».

در آیاتی که درباره معجزات حضرت عیسی مسیح نیز از تعبیرات قرآن همین مطلب استفاده می شود، به واسطه پرهیز از اطاله از ذکر آنها خودداری می کنیم.

می شوم که با آن می شنود و چشم او می شوم که با آن می بیند و زبان او می شوم که با آن سخن می گوید و دست او می شوم که با آن حمله می کند. اگر مرا بخواند اجابت می کنم و اگر از من بخواهد می بخشم».

در این حدیث جان مطلب ادا شده است: عبادت موجب تقرب، و تقرب موجب محبوبیت نزد خداست، یعنی با عبادت انسان به خدا نزدیک می شود و در اثر این نزدیکی قابلیت عنایت خاص می یابد ودر اثر آن عنایتها گوش و چشم و زبان او حقانی می گردد. با قدرت الهی می شنود و می بیند و می گوید و حمله می کند، دعایش مستجاب و و مسؤولش بر آورده است.(1)

صرفنظر کردن است. همان طور که در سلامت بدن یک اصل هست که بمنزله مبدأ و منشأ همه خوبیهاست و آن مسأله «حنیه» یعنی پرخوری است در اخلاق هم یک مسأله وجود دارد که اُس اساس همه مسائل اخلاقی است. و آن رهایی از خودی و رها کردن و ترک «منیّت» است.

در مسائل اجتماعی آن اصلی که مادر همه اصل هاست، عدالت است. عدالت یعنی رعایت حقوق افراد دیگر. مشکلی که بشر هم در اخلاق دارد و هم در اجتماع، از جنبه اجرائی این هاست. یعنی هیچ کس نیست که اخلاق را نشناسد و یا نداند که عدالت تا چه اندازه ضرورت دارد. مشکل کار در مرحله اجراست، آن وقتی که انسان می خواهد یک اصل اخلاقی را رعایت کند می بیند منافعش در یک طرف قرار گرفته است و اخلاق در طرف دیگر. می بیند راستگوئی در یک طرف قرار گرفته است و منفعت و سود در طرف دیگر. یا باید دروغ بگوید، خیانت کند و سود را ببرد و یا باید راست بگوید، امانت بورزد واز سود صرفنظر کند. اینجاست که می بینیم بشر که دَم از اخلاق و عدالت می زند پای عمل که می رسد ضد اخلاق و ضد عدالت عمل می کند. آن چیزی که پشتوانه اخلاق و عدالت است و اگر در انسان وجود پیدا کند انسان به سهولت راه اخلاق و عدالت را می گیرد و سود را کنار می زند تنها ایمان است . چه ایمانی؟ ایمان به خود عدالت و ایمان به خود اخلاق. چه وقت انسان به عدالت به عنوان یک امر مقدس و به اخلاق به عنوان یک امر مقدس ایمان پیدا می کند؟ آنوقت که به اصل و اساس تقدس یعنی خدا، ایمان داشته باشد. لهذا بشر عملا بآن اندازه به عدالت پای بند است که بخدا معتقد است، آن اندازه عملا به اخلاق پایبند است که بخدا ایمان دارد. مشکل عصر ما همین است. خیال می کردند که علم کافیست، اگر ما عدالت و اخلاق را بشناسیم و به آنها عامل باشیم کافی است که ما اخلاقی و عادل باشیم. ولی عمل نشان داد که اگر علم منفک از ایمان بشود نه تنها برای اخلاق و عدالت مفید نیست، بلکه مضر هم هست. مصداق قول سنائی می شود که:

چو دزدی با چراغ آید*** گزیده تر بَرد کالا

ص: 157

اما اگر ایمان پیدا شد، اخلاق و عدالت پابرجا می شود، اخلاق و عدالت بدون ایمان مذهبی مثل نشر اسکناس بدون پشتوانه است، ایمان مذهبی که آمد، اخلاق و عدالت هم می آید. آنوقت ما می بینیم در اسلام مسأله پرستش خدا به صورت یک امر مجزا از اخلاق و عبادت قرار داده نشده است. یعنی عبادت را که اسلام دستور می دهد، چاشنی آن را اخلاق و عدالت قرار می دهد، یا بگوئیم عدالت و اخلاق را که طرح می کند چاشنی آن را عبادت قرار می دهد چون غیر از این ممکن نیست.(1)

نتیجه ای که می گیریم این است که در باب عبادت و نیایش اگر انسان علاقمند به تربیت خود و فرزندانش به تربیت اسلامی هست و یا می خواهد افرادی را تربیت بکند، واقعاً باید به مسأله نیایش، دعا و عبادت اهمیّت بدهد . و اصلاً مسأله عبادت قطع نظر از این که پرورش یک حس اصیل است، تأثیر زیادی در سایر نواحی انسان دارد. این است که بزرگان همیشه توصیه می کنند: « هر مقدار کار زیادی داری، در شبانه روز یک ساعت را برای خودت بگذار». ممکن است شما بگویید من هیچ ساعتم برای خودم نیست، تمام اوقاتم برای خدمت به مردم است. نه، اگر تمام ساعات انسان هم وقف خدمت به خلق خدا باشد، در عین حال انسان بی نیاز از این که یک ساعت را برای خودش بگذارد نیست. این یک ساعت با این که برای خود است، ضرورت دارد و لازم است، و آن ساعتهایی که برای غیر خود است، با این که مفید و لازم است ، جای آن را پر نمی کند. حالا یک ساعت که می گویند حداقل است؛ یک ساعت یا بیشتر در شبانه روز را انسان واقعاً برای خودش بگذارد، یعنی در آن لحظات برگردد به خودش، خودش را هرچه هست از خارج بِبَرد، به درون خودش و به خدای خودش باز گردد و در آن حال فقط و فقط او باشد و خدای خودش و راز و نیاز کردن و مناجات با خدای خودش و استغفار کردن. خود استغفار یعنی محاسبة النفس کردن، حساب کشیدن از خود. حساب بکند در ظرف این بیست و چهار ساعت من چه کردم؟ فوراً برای او روشن می شود که فلان کارم خوب

ص: 158

بود، شکر می کند خدا را؛ فلان کار را خوب بود نمی کردم، تصمیم می گیرد دیگر نکند و استغفار می کند. و قرآن به مسأله استغفار چقدر توجه دارد! جمله ای درباره اصحاب پیغمبر نقل کرده اند که: «رُهْبانُ اللّیلِ وَ اُسدُ النَّهارِ» یعنی راهبان شب و شیران روز. قرآن می گوید: «الصَّابرینَ وَ الصَّادقینَ وَ القانِتینَ وَ الْمُنْفِقینَ وَالْمُستَغْفرینَ بِالاسْحارِ».(1) ببینید قرآن چگونه همه جوانب را بیان می کند؟! نه مثل یک درویش افراطی فقط و فقط صحبت از استغفار و نیایش می کند. « الصّابرین». قرآن هر جا که می گوید «صابرین» در مورد پیکارها می گوید. در واقع «صابرین» یعنی خودداران در پیکارها. وَ « الصّادقینَ » راستان و راستگویان که از راستی یک ذرّه منحرف نمی شوند. و « القانتین» آنهایی که در پیشگاه پروردگار در کمال خضوع قنوت می کنند، خاضعند و خضوع قلب دارند (و یا ممکن است مقصود از «قانتین» با توجه به معنی آن در یک آیه دیگر : «قُومُوا للّهِ قانِتینَ» این باشد که در آن حال جز با خدا با کس دیگر سخن نمی گویند و رابطه شان را با غیر خداوند قطع می کنند). وَ « المُنْفِقینَ» از آنچه دارند به دیگران می بخشند. «وَالْمُستَغْفرینَ بِالاسْحارِ» آنان که سحرگاهان به استغفار خدا می پردازند. این هم همیشه باید در کنارش باشد .(2)

مادی پی می برد و می خواهد خود را به قلب هستی برساند.

من همیشه به این سخن دانشمند معروف عصر خودمان «اینشتاین» به اعجاب می نگرم. آنچه بیشتر مایه اعجاب است این است که این دانشمند متخصص در فیزیک و ریاضی است نه در مسائل روانی و انسانی و مذهبی و فلسفی. او پس از تقسیم مذهب به سه نوع، نوع سوم را که مذهب حقیقی است مذهب وجود یا مذهب هستی می نامد و احساسی که انسان در مذهب حقیقی دارد این چنین شرح می دهد:

«در این مذهب، فرد، کوچکی آمال و هدفهای بشر و عظمت و جلالی که در ماوراء پدیده ها در طبیعت و افکار تظاهر می نماید حس می کند، او وجود خود را یک نوع زندان می پندارد چنانکه می خواهد از قفس تن پرواز کند و تمام هستی را یک باره به عنوان یک حقیقت واحد دریابد».(1)

«ویلیام جیمز» درباره نیایش می گوید:

«انگیزه نیایش، نتیجه ضروری این امر است که در عین این که درونی ترین قسمت از خودهای اختیاری و عملی هر کس خودی از نوع اجتماعی است، با وجود این، مصاحب کامل خویش را تنها در جهان اندیشه می تواند پیدا کند. اغلب مردم خواه به صورت پیوسته، خواه تصادفی در دل خود به آن رجوع می کنند. حقیرترین فرد در روی زمین با این توجه عالی؛ خود را واقعی و با ارزش می کند».(2)

«اقبال لاهوری» نیز سخنی عالی در مورد ارزش پرستش و نیایش از نظر بازیافتن خود دارد که دریغ است نقل نشود، می گوید:

«نیایش به وسیله اشراق نفسانی، عملی حیاتی و متعارفی است که به وسیله آن جزیره کوچک شخصیت ما وضع خود را در کل بزرگتری از حیات اکتشاف می کند».(3)،(4)

ص: 160

است، بهر اندازه که انسان غافل باشد یعنی خدا را فراموش کرده باشد، بیشتر معصیت می کند، بهر اندازه که خدا بیشتر بیادش بیاید کمتر معصیت می کند.(1)

عبادت که برای تذکر است، در اسلام به عنوان فریضه و نافله زیاد توصیه شده است، و اسلام با موجباتی که روح عبادت یعنی تذکر را از میان می برد و غفلت ایجاد می کند نیز مبارزه کرده است. هرچه که موجب انصراف و غفلت انسان از خدا بشود به نوعی ممنوع (مکروه یا حرام) است، مثل افراط در خوردن، افراط در گفتن، افراط در معاشرت با افراد و افراط در خوابیدن. البته بعضی از این ها مانند توصیه به پرهیز از پرخوردن ممکن است که علل جسمی هم داشته باشد یعنی منظور بهداشت و حفظ صحّت هم در کار باشد ولی قطعاً تنها آن نیست، یعنی «قلة الطعام» در مسائل اسلامی در ردیفی قرار می گیرد که معلوم است هدف تنهابهداشت و حفظ الصحّة نیست بلکه همچنین برای این است که روح انسان سبکتر باشد و کمتر موجبات غفلت در انسان پیدا شود.(2)

با آنهمه گرفتاری و مشغله ای که دارد باز در همان حال قرآن می گوید:

«اِنَّ رَبَّکَ یَعْلَمُ اَنَّکَ تَقُومُ اَدْنی مِنْ ثُلُثَیِ اللَّیْلِ و نِصْفَهُ و ثُلُثَهُ و طائِفَةٌ مِنَ الَّذینَ مَعَکَ و اللّهُ یُقَدِّرُ اللّیلَ و النَّهارَ عَلِمَ اَنْ لَنْ تُحْصُوهُ فَتابَ عَلَیْکُمْ...».(1)

«خدا آگاه است که تو در حدود دو ثلث شب را به عبادت قیام می کنی، گاهی حدود نصف آن، و لااقل ثلثی از شب، و گروهی که با تو هستند نیز چنین می کنند...».

و یا خدا به پیامبرش تأکید می کند که:

«قسمتی از شب را برای عبادت برخیز، تهجد کن، نماز شب بخوان، تا به مقام محمود برسی».(2)

و یا در مورد حضرت علی علیه السلام ، اگر عدالت اجتماعی او را می بینیم کار کردنها و بیل زدنها و عرق ریختنهایش را مشاهده می کنیم، باید آن در دل شب غش کردنهایش را هم ببینیم. آن از خوف خدا بیهوش شدنهایش راهم نظاره کنیم. این ها واقعیات تاریخ اسلام هستند و آنها هم صریح آیات قرآن. این مسائل را نمی توان توجیه و تأویل کرد. هرگونه تفسیر و تعبیر مادی این مسائل، خیانت به قرآن است. انقلاب ما، در آینده در کنار عدالت اجتماعی به مقیاس اسلامی، نیاز به معنویتی گسترده و شامل دارد، معنویتی از آن نمونه که در پیامبر و ائمه دیده ایم.(3)

چون بشر در معرض این آفات اخلاقی و بیماریهای روانی است خداوند بوسیله نمازها و زکاتها و روزه ها بندگان مؤمن خود را از این آفات حراست و نگهبانی کرد، این عبادت دستها و پاها را از گناه باز می دارند، چشمها را از خیرگی باز داشته به آنها خشوع می بخشند، نفوس را رام می گردانند، دلها را متواضع می نمایند، و باد دماغ را زایل می سازند.(1)

انقلاب درونی

در مدتی که حضرت امام کاظم علیه السلام در زندان بودند دستگاه هارون نقشه ای کشید برای این که از حیثیت امام بکاهد. یک کنیز جوان بسیار زیبائی مأمور شد که به اصطلاح خدمتکار امام در زندان باشد. بدیهی است که در زندان، کسی باید غذا ببرد، غذا بیاورد، اگر زندانی حاجتی داشته باشد از او بخواهد. یک کنیز جوان بسیار زیبا را مأمور این کار کردند، گفتند: بالاخره هرچه باشد یک مرد است، مدتها هم در زندان بوده، ممکن است نگاهی به او بکند، یا لااقل بشود متّهمش کرد، یک افراد ولگویی بگویند: «مگر می شود؟! اتاق خلوت، یک مرد با یک زن جوان!» یکوقت خبردار شدند که اصلاً در این کنیز انقلابی پیدا شده، یعنی او هم آمده سجّاده ای [انداخته و مشغول عبادت شده است] . دیدند این کنیز هم شده نفر دوم امام. خبر دادند به هارون که اوضاع جور دیگری است. کنیز را آوردند، دیدند اصلاً منقلب است، حالش حال دیگری است، به آسمان نگاه می کند، به زمین نگاه می کند. گفتند قضیه چیست؟ گفت: این مرد را که من دیدم، دیگر نفهمیدم که من چی هستم، و فهمیدم که در عمرم خیلی گناه کرده ام، خیلی تقصیر کرده ام، حالا فکر می کنم که فقط باید در حال توبه بسر ببرم؛ و از این حالش منصرف نشد تا مرد.(2)

ص: 164

ص: 166

ص: 168

سازد. و این است معنی ذکراللّه که در آیه شریفه 14 سوره «طه» بدان اشاره شده: «اَقِمِ الصَّلوةَ لِذِکْری».

یاد خدا بودن مساوی است با فراموش کردن غیر خدا، اگر انسان ولو مدت کوتاهی با خدا در راز و نیاز باشد و از او استمداد جوید؛ و او را ثنا گوید؛ او را به اللّه بودن، رب بودن، رحمان بودن، رحیم بودن، احد بودن، صمد بودن، «لم یلد و لم یولد و لم یکن له کفواً احد» بودن، توصیف کند، عالیترین تأثیرها در نفس او گذاشته می شود، و روح انسان آن چنان ساخته می شود که مذهب اسلام می خواهد.(1)

می خواندند. امثال ابوجهل که خودشان سرپیچی می کردند و طغیان می کردند و حق پرستی نمی خواستند بکنند. می گفتند ما نباید بگذاریم پیغمبر این کارها را در مسجدالحرام بکند، می آمدند مانع بشوند از نماز خواندن پیغمبر، حتی یک بار به ایشان حمله کردند. ابو جهل گفت: به من خبر بدهید، می گویند این شخص یعنی پیغمبر می آید در مسجدالحرام،این کارهای خودش را انجام می دهد، یعنی نماز می خواند. (البته این جهت را توجه داشته باشید که رسول اکرم از همان اول بعثت، بلکه قبل از بعثت هم نماز می خواندند، چون نماز به معنای عام و کلی از دستورهایی است که در همه شرایع حقه بوده است. در قرآن هم نقل می کند از زبان حضرت مسیح: که خدا مرا امر کرده به نماز و امر کرده به زکات منتهی شکل نمازها در شرایع یکسان و یک شکل نبوده است، ما می بینیم حتی پیغمبر اکرم (ص ) قبل از بعثت هم نماز می خوانده اند. حالا آن نماز ایشان به چه شکل و به چه صورت بوده؟ قدر مسلم ذکر خدا در آن بوده، سجود هم به طور مسلم بوده است، نماز در اول بعثت هم بوده ولی نماز به ترتیب این هفده رکعت در شبانه روز، برای نماز صبح دو رکعت، برای ظهر چهار رکعت، برای عصر چهار رکعت، برای مغرب سه رکعت، عشاء چهار رکعت،بعد نوافل به این ترتیب، بعدا شرعی شده است. یعنی بعد از این که پیغمبر اکرم (ص) مبعوث به رسالت شده و دستورهای خاصی برای ایشان می آمد به این ترتیب شد. بنابراین ایشان در همان وقت هم با استناد به سوره «اقرأ» - که قسمتهای اول آن مسلما آیات اولی است که نازل شده. و در قسمتهای آخری آن اختلاف است که آیا همراه این ها نازل شده یا با فاصله نازل شده - نماز می خواندند. یعنی یک نوع نمازی از قبل از بعثت می خواندند و در اول بعثت هم بوده است، لهذا نوشته اند در اوایل بعثت که جماعت می خواندند همین نماز را به جای می آوردند. البته شکل و ترتیب آن را نمی دانیم و در جایی نخوانده ایم که ترتیب شکل قضیه را ذکر کرده باشند).

این ها می خواستند مانع همان عبادت پیغمبر بشوند.(1)

ص: 173

خاک می ساید، این طور در مقابل پروردگار اظهار کوچکی می کند. گفت چرا ما در هر رکعت دوبار سجده می کنیم، چه خصوصیتی در خاک است؟

امیرالمؤمنین این آیه را خواند:

«مِنْها خَلَقْناکُمْ و فیها نُعیدُکُمْ و مِنْها نُخْرِجُکُمْ تارَةٍ اُخْری».(1)

اول که سر بر سجده میگذاری و برمیداری یعنی منها خلقناکم همه ما از خاک آفریده شده ایم، تمام این پیکر ما ریشه اش خاک است، هرچه هستیم از خاک بوجود آمده ایم، دو مرتبه سرت را بخاک بگذار، یادت بیاید که میمیری و باز به خاک برمیگردی، دوباره سرت را از خاک بردار و یادت بیفتد که یکبار دیگر از همین خاک محشور و مبعوث خواهی شد.(2)

نکرده و در حال نماز انجام وظیفه می کنند)».(1)

فخر رازی نیز که همچون زمخشری از اکابر اهل سنّت و جماعت است می گوید:

«این آیه در شأن علی نازل گشته علما نیز اتّفاق کرده اند که ادای زکات در حال رکوع واقع نشده جز از علی(2)».(3)

و اما مسأله این که چرا در حال رکوع اینچنین شد؟ این ایراد را افرادی از قدما مثل فخر رازی گرفته اند که علی علیه السلام همیشه در حال نماز آن چنان از خود بیخود بود که توجه به اطراف پیدا نمی کرد. چگونه شما می گوئید که در حال نماز این طور شد؟ جواب این است که اولاً این که علی علیه السلام در نماز از خود بیخود می شد، یک حقیقتی است اما اینجور نیست که همه حالات اولیای الهی، همیشه مثل همدیگر بوده است. خود پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم هر دو حال برایش نقل شده؛ گاهی در حال نماز یک حالت جذبه ای پیدا می کرد که اصلاً طاقت نمی آورد که اذان تمام شود، می گفت: «ارحنا یا بلال»! زود [باش] که شروع کنیم به نماز. گاهی هم در حال نماز بود، سر به سجده می گذاشت، امام حسن یا امام حسین یا نوه دیگرش می آمد روی شانه اش سوار می شد و حضرت با آرامش صبر می کرد که این بچه نیفتد، سجده اش را طول می داد تا این که او بلند شود.(4)

مطلب دیگری که عرفانی است این است که آنها که روی مذاقهای عرفانی سخن می گویند معتقدند که اگر انجذاب خیلی کامل شد، در آن، حالت برگشت است یعنی شخص در عین این که مشغول به خدا هست، مشغول به ماوراء هم هست. آنها این طور می گویند ومن هم این حرف را قبول دارم ولی دراین جلسه شاید خیلی قابل قبول نیست که ما بخواهیم عرض بکنیم. مثل مسأله خلع بدن است. افرادی که

ص: 177

تازه به این مرحله می رسند، یک لحظه ای، دو لحظه ای، یک ساعتی خلع بدن می کنند. بعضی افراد در همه احوال در حال خلع بدنند. (البته من معتقد هستم و دیده ام) مثلاً الان با ما و شما نشسته اند و در حال خلع بدن هستند. به نظر آنها آن حالتی که در وقت نماز تیر را از بدنش بیرون بکشند و متوجه نشود، ناقص تر از آن حالتی است که در حال نماز توجه به حال فقیر دارد، نه این که در اینجا از خدا غافل است و به فقیر توجه کرده، بلکه آن چنان توجه به خدایش کامل است که در آن حال تمام عالم را می بیند. پس بنابراین با این قرائن نمی شود این ها را رد کرد.(1)

نیکشان در او احساس اثباتی به وجود آورد و کار بدشان احساسی نفیی.

امر به معروف در اثر همان احساس اثباتی است و نهی از منکر در اثر احساس نفیی، و تا دوستی و محبّت نباشد این احساسها در نهاد انسانی جوشش نمی کند.

اگر انسان نسبت به افرادی بی علاقه باشد، در مقابل اعمال و رفتار آنها بی تفاوت است، امّا آنجا که علاقه مند است، محبّتها و مودّتها او را آرام نمی گذارند و لذا در آیه شریفه با کیفیّت خاصّی، امر به معروف و نهی از منکر را به مسأله ولاء ارتباط داده است و سپس به عنوان ثمرات امر به معروف و نهی از منکر، دو مطلب را ذکر کرده است:

«یقیمون الصّلوة و یؤتون الزّکاة».

«نماز را به پامی دارند و زکات را می دهند».

نماز نمونه ای است از رابطه خلق و خالق، زکات نمونه ای است از حسن روابط مسلمانان با یکدیگر که در اثر تعاطف و تراحم اسلامی از یکدیگر حمایت می کنند و به هم تعاون و کمک می کنند. و سپس بر آن متفرّع کرده است:

«اُولئِک سَیَرْحَمَهُمُ اللّهُ اِنَّ اللّهَ عزیزٌ حکیمٌ».(1)

«آن وقت است که انواع رحمتهای الهی و سعادتها بر این جامعه فرود می آید. خداوند عزیز و حکیم است».(2)

مردی از اصحاب اباعبداللّه یک وقت متوجه شد که الان اول ظهر است، آمد عرض کرد یا اباعبداللّه! وقت نماز است، و ما دلمان می خواهد برای آخرین بار نماز جماعتی با شما بخوانیم. اباعبداللّه نگاهی کرد، تصدیق کرد که وقت نماز است، می گویند این جمله را فرمود:

«ذکرت الصلوة یا ذکرت الصلوة» اگر (ذکرت الصلوة) باشد، یعنی نماز بیادت افتاد. اگر (ذکرت) باشد یعنی نماز را بیاد ما آوردی.

«ذکرت الصلوة جعلک اللّه من المصلّین» نماز را یاد کردی، خدا تو را از نماز گزاران قرار بدهد. مردی که سر بر کف دست گذاشته است یک چنین مجاهدی را امام دعا می کند که خدا تو را از نماز گزاران قرار بدهد، ببینید نمازگزار واقعی چه مقامی دارد، فرمود: بله نماز می خوانیم، همانجا در میدان جنگ نماز خواندند، نمازی که در اصطلاح فقه اسلامی «نماز خوف» نامیده می شود. نماز خوف مثل نماز مسافر دو رکعت است، نه چهار رکعت، یعنی انسان اگر در وطن هم باشد باز باید دو رکعت بخواند، برای این که مجال نیست، در آنجا باید مخفف خواند، چون اگر همه به نماز بایستند وضع دفاعیشان بهم می خورد، موظف هستند در حال نماز، نیمی از سربازان در مقابل دشمن بایستند و نیمی به امام جماعت اقتدا بکنند، امام جماعت یک رکعت را که خواند صبر می کند تا آنها یک رکعت دیگر خودشان بخوانند، بعد آنها می روند، پُست را از رفقای خودشان می گیرند در حالیکه امام همین طور منتظر نشسته یا ایستاده است، بعد سربازان دیگر می آیند و نماز خودشان را با رکعت دوم امام می خوانند.

اباعبداللّه چنین نماز خوفی خواند ولی وضع اباعبداللّه یک وضع خاصی بود بطوری که چندان از دشمن دور نبودند، لهذا آن عده ای که می خواستند دفاع کنند نزدیک اباعبداللّه ایستاده بودند و دشمن بی حیای بی شرم حتی در این لحظه هم آنها را راحت نگذاشت، در حالیکه اباعبداللّه مشغول نماز بود، دشمن شروع به تیر اندازی کرد، دو نوع تیر اندازی؛ هم تیر زبان! یکی فریاد کرد : حسین نماز بخوان، نماز تو فایده ای ندارد، تو بر پیشوای زمان خودت یزید، یاغی هستی، لذا نماز تو

ص: 180

قبول نیست! و هم تیرهایی که از کمانهای معمولی خودشان پرتاب می کردند. بطوریکه یکی دو نفر از صحابه حضرت اباعبداللّه که خودشان را برای ایشان سپر قرار داده بودند، روی خاک افتادند، یکی از آنها «سعید بن عبداللّه حنفی» به حالی افتاد که وقتی نماز اباعبداللّه تمام شد، دیگر نزدیک جان دادنش بود، آقا خودشان را ببالین او رساندند وقتی به بالین او رسیدند، او جمله عجیبی گفت، عرض کرد: «یا اباعبداللّه! اوفیت» آیا من حق وفا را بجا آوردم؟ مثل این که هنوز هم فکر می کند که حق حسین آن قدر بزرگ و بالاست که این مقدار فداکاری هم شاید کافی نباشد. این بود نماز اباعبداللّه در صحرای کربلا. اباعبداللّه در این نماز تکبیر گفت، ذکر گفت، « سبحان اللّه» گفت، «بحول اللّه و قوته اقوم و اقعد» گفت، رکوع و سجود کرد. دو سه ساعت بعد از این برای حسین علیه السلام نماز دیگری پیش آمد، رکوع دیگری پیش آمد، سجود دیگری پیش آمد، بشکل دیگری ذکر گفت. اما رکوع اباعبداللّه آن وقتی بود که تیری به سینه مقدسش وارد شد و اباعبداللّه مجبور شد تیر را از پشت سر بیرون بیاورد...

آیا می دانید سجود اباعبداللّه به چه شکلی بود؟ سجود بر پیشانی نشد چون اباعبداللّه قهراً از روی اسب به روی زمین افتاد، طرف راست صورتش را روی خاک های گرم کربلا گذاشت، ذکر اباعبداللّه این بود:

«بسم اللّه و باللّه و علی ملة رسول اللّه».(1)

عبدالمطلب، و از تربت شهید برای خود تسبیح درست کرد، این ها معنی دارد!، یعنی چه؟ خاک شهید محترم است، قبر شهید محترم است، من برای عبادت خدا که می خواهم اذکار خود را بشمارم نیازمند به سبحه ام ( تسبیح) چه فرق می کند که دانه های تسبیح از سنگ باشد یا چوب یا خاک، و از هر خاکی آدم بردارد، برداشته است، ولی من این را از خاک تربت شهید برمی دارم. و این نوعی احترام به شهید و شهادت است، نوعی به رسمیت شناختن قداست شهادت است. تا آنکه بعد از شهادت وجود مقدس امام حسین علیه السلام خود بخود لقب سید الشهدا از جناب حمزه گرفته شد و داده شد به نوه برادر بزرگوارش حسین بن علی علیه السلام و بعد از آن دیگر اگر کسی بخواهد از خاک شهید تبرک بجوید از خاک حسین بن علی علیه السلام تهیه می کند ما که می خواهیم نماز بخوانیم، و از طرفی سجده بر فرش و بر مطلق مأکول و ملبوس را جایز نمی دانیم با خود خاکی یا سنگی بر میداریم ، ولی به ما پیشوایان ما گفته اند حالا که باید بر خاک سجده کرد بهتر که آن خاک از خاک تربت شهیدان باشد، اگر بتوانید از خاک کربلا برای خود تهیه کنید که بوی شهید میدهد. تو که خدا را عبادت میکنی سر بر روی هر خاکی بگذاری نمازت درست است ولی اگر سر بر روی آن خاکی بگذاری که تماس کوچکی، قرابت کوچکی، همسایگی کوچکی با شهید دارد و بوی شهید می دهد اجر و ثواب تو صد برابر می شود.

امام فرمود: سجده کنید بر تربت جدم حسین بن علی علیه السلام ، که آنوقت نمازی که بر آن تربت مقدس سجده کرده اید حجابهای هفتگانه را پاره میکند یعنی ارزش شهید را درک بکن، خاک تربت او بنماز تو ارزش می دهد.(1)

بوده اند که بشر باید انجام بدهد ملاکات آن آن قدر مهم بوده که به حد وجوب رسیده است. نوافل از نظر ملاکات در این حد نیست اما یک چیزی در نوافل است که در فرائض نیست و آن این است که فرائض به حکم این که واجبند و انسان اگر انجام ندهد معاقب می شود بنابراین انجام می دهد ولی نوافل را اگر هم انجام ندهد هیچ معاقب نیست ولی انجام می دهد به همین دلیل نوافل یک ارزش بالاتری دارند. مثلاً فرض کنید در عبادات بدنی (مثلاً نماز ظهر، عصر ... ) چون واجبند و تکلیفند انسان آنها را انجام می دهد ولی نوافل را با وجود این که واجب نیست انجام می دهد و این یک نوع لطافت روحی و علاقه خاص انسان را به عبادت نشان می دهد. در عبادات مالی (مثل زکات، خمس ...) نیز از این نظر که واجبند انسان انجام می دهد البته خود این که واجب شده اند نشانگر اهمیت آنهاست ولی انسان وقتی انفاق می کند و انفاق کردن واجب نیست اینجاست که یک ارزش بیشتری پیدا می کند.

انسان که از خدای متعال انتظار تفضل دارد نباید به واجبات قناعت کند تو وقتی هیچ فضل نداری پس چگونه انتظار تفضل از خدای داری _ من لایَرحم لایُرحم.(1)

اجباری دارد، ولی نافله که مستحب است و اجباری نیست و از روی میل و رغبت پذیرفته است، اثر بیشتری دارد. آنوقت در باب نوافل هم گفته اند ، که نوافل را یکبار خواندن و یکبار نخواندن هم کار صحیحی نیست. مثلا آدم یکدفعه نافله صبح را بخواند یکدفعه نخواند، یکدفعه نافله مغرب را بخواند یکدفعه نخواند، یکدفعه نافله عشاء و نافله شب را بخواند و یکبار نخواند، به این صورت اثر نمی بخشد بلکه مداومت در مستحبات اثر دارد. پس انسان هَلُوع آفریده شده است. همه انسانها، شامل مؤمنین ونمازگزاران نیز می شود. اما انسانهای دیگر، این حالت که برای ابتدائی کمال است، ولی بعد باید تبدیل به حالت کاملتر بشود، در آنها چنین نیست. تا آخر عمر به همین صورت می باشد. ولی این گروه بدلیل این که نمازگزاران هستند دیگر اینجور نیستند «الا المصلّین _ الذین هم علی صلواتهم دائمون»، این یک عامل تربیت است.(1)

آنانند رستگاران!...»(1)

شب مردان خدا روز جهان افروز است روشنان را به حقیقت شب ظلمانی نیست

امیرالمؤمنین علیه السلام در نهج البلاغه در خطبه ای که بنام متقین معروفست ( خطبه 193) صفات متقین را بر می شمرد و بعد از آنکه توضیح می دهد که در رفتار چنین اند و در گفتار چنان و... از جمله حالات آنها را در شب شرح می دهد و بقول سعدی شب مردان خدا را توصیف می کند و می فرماید:

«اَمَّا اللیلَ فَصافُّونَ اَقدامَهُم».

«هنگام شب پاهایشان برای عبادت جفت می شود».

«تالینَ لِاَجزاءِ القُرآنِ».

«آنگاه قسمتهای مختلف قرآن را تلاوت می کنند».

«یُرَتِّلونَها تَرْتیلاً».

«قرآن خواندنی از سر تأمل واندیشه نه مانند قرآن خواندنهای بعضی از ما، تند و بدون فهم و معانی».

«یُحَزِّنونَ بِه انفُسَهُمْ».

«کلمات و آیات را با آهنگ و حزن مخصوص معنوی که از قلبشان پیدا می شود می خوانند.(1)

«و یَسْتثیرونَ بِهِ دواءَ دائِهِم فاِذا مرُّوا بآیةٍ فیها تشویقٌ رَکَنوا الیها طمعاً و تَطَلَّعتْ نفوسهُم الیها شَوْقاً و ظَنُّوا انّها نُصْبَ اَعْیُنهم، و اِذا مَرُّوا بآیة فیها تَخْویفٌ اَصْغَوْا الیها مَسَامِعَ قلوبهِم و ظنّوا اَنَّ زفیرِ جهنمَ و شهیقَها فی اُصولِ آذانهِم، فَهُم حانون علی اَوْساطِهِم، مُفْتَرِشُونَ لِجِباهِهِم و اَکُفِّهِم و رُکَبِهِم و اَطْرافِ اقْدامِهِم یَطْلُبونَ الی اللّه تعالی فی فَکاکِ رِقابِهِم، و اَمَّا النَّهارَ فحُلَماءُ عُلماءُ اَبرارٌ اَتقیاءُ».(2)

«دوای دردهای خویش را بدین وسیله ظاهر می سازند، هرچه از زبان قرآن می شنوند مثل این است که با چشم می بینند، هر گاه به آیه ای از آیات رحمت

ص: 187

می رسند بدان طمع می بندند و قلبشان از شوق لبریز می گردد، چنین می نماید که نصب العین آنهاست، و چون به آیه ای از آیات قهر و غضب می رسند بدان گوش فرا می دهند و مانند این است که آهنگ بالا و پائین رفتن شعله های جهنم به گوششان می رسد، کمرها را به عبادت خم کرده پیشانیها و کف دستها و زانوها و سر انگشت پاها به خاک می سایند و از خداوند آزادی خویش را می طلبند، همین ها که چنین شب زنده داری می کنند و تا این حد روحشان به دنیای دیگر پیوسته است، روزها مردانی هستند اجتماعی، بردبار، دانا، نیک و پارسا.»

قرآن می فرماید:

«اِنّ ناشِئَةَ اللّیلِ هِیَ اَشَدّ وطأً وَاَقومُ قیلاً، اِنّ لَکَ فی النّهارَ سَبْحاً طَویلاً».(1)

شب را برای عبادت بگذار و روز را برای شناوری در زندگی و اجتماع. علی علیه السلام گویی شب یک شخصیت، و روز یک شخصیتی دیگر است.

حافظ چون مفسر است و پیچ و تابهای قرآن را خوب درک می کند، با زبان رمزی خود، همین موضوع را که شب وقت عبادت و روز موقع حرکت و رفتن به دنبال زندگی است، در اشعارش آورده است:

روز در کسب هنر کوش که می خوردن روز دل چون آینه در زنگ ظلام اندازد

آن زمان وقت می صبح فروغ است که شب گرد خرگاه افق پرده شام اندازد(2)،(3)

ص: 188

«یَرَونَ اهلَ الدُّنیا یُعَظِّمونَ موتَ اَجسادِهم و هُمْ اَشَدُّ اِعْظاماً لِمَوتِ قُلوبِ اَحْیائِهِم ».(1)

«اهل دنیا مردن بدن خویش را بزرگ می شمارند اما آنها برای مردن دل خودشان اهمیت قائل هستند و آن را بزرگتر می شمارند».

خلسه ها و جذبه هایی که روحهای مستعد را می رباید و بدان سو می کشد این چنین بیان شده است:

«صَحِبوُا الدّنیا بِاَبْدانٍ اَرْواحُها مُعلَّقَةٌ بِالْمَحَلِّ الاَعْلی».(2)

با دنیا و اهل دنیا با بدنهائی مشورت کردند که روحهای آن بدنها به بالاترین جایگاهها پیوسته بود.

«لَوْ لَا الاَجلُ الذی کُتِبَ لَهم [کَتَبَ اللّهُ علیهِم] لَم تَستَقِرَّ اَرواحُهُم فی اَجْسادِهِم طَرفَةَ عینٍ شَوقاً اِلی الثّوابِ و خَوفاً مِن العِقابِ».(3)

«اگر اجل مقدر و محتوم آنها نبود روحهای آنها در بدنهاشان یک چشم به هم زدن باقی نمی ماند از شدت عشق و شوق به کرامتهای الهی و خوف از عقوبتهای او.»

«قَدْ اَخلَصَ للّهِ سُبحانه فَاسْتَخْلَصَهُ».(4)

او خود را و عمل خود را برای خدا خالص کرده است خداوند نیز به لطف و عنایت خاص خویش، او را مخصوص خویش قرار داده است.

علوم افاضی و اشراقی که در نتیجه تهذیب نفس و طی طریق عبودیت بر قلب سالکان راه سرازیر می شود و یقین جازمی که نصیب آنان می گردد این چنین بیان شده است:

«هَجَمَ بِهِمُ الْعلمُ علی حَقیقةِ البَصیرَة وَ باشَرُوا روحَ الیقینِ وَ اسْتَلانُوا ما اسْتَعْوَرَهُ الْمُتْرفُونَ وَ انِسوا بِما اسْتَوْحشَ مِنهُ الجاهِلونَ».(5)

«علمی که بر پایه بینش کامل است بر قلبهای آنان هجوم آورده است روح یقین را

ص: 190

لمس کرده اند، آنچه بر اهل تنعم سخت و دشوار است بر آنان نرم گشته است و با آن چیزی که جاهلان از آن در وحشتند انس گرفته اند».(1)

و نان برایش ببرد. تمام این ماه را به تنهایی درخلوت می گذراند. البته گاهی فقط علی علیه السلام در آنجا حضور داشته وشاید همیشه علی علیه السلام بوده، این را من الآن نمی دانم. قدر مسلّم این است که گاهی علی علیه السلام بوده است، چون می فرماید:

«وَ لَقَدْ جَاوَرْتُ رَسوُلَ اللّه صلی الله علیه و آله وسلم بِحَراءَ حِینَ نُزُولِ الْوَحْیِ».

«آن ساعتی که وحی نزول پیدا کرد من آنجا بودم».

از آن کوه پائین نمی آمد و در آنجا خدای خودش را عبادت می کرد. این که چگونه تفکر می کرد، چگونه به خدای خودش عشق می ورزید و چه عوالمی را در آنجا طی می کرد، برای ما قابل تصور نیست.(1)

پس از بعثت نیز، پاره ای از شب، گاهی نصف، گاهی ثلث و گاهی دوثلث شب را به عبادت می پرداخت. با این که تمام روزش خصوصاً در اوقات توقّف در مدینه در تلاش بود، از وقت عبادتش نمی کاست. او آرامش کامل خویش را در عبادت و راز و نیاز با حق می یافت. عبادتش به منظور طمع بهشت ویا ترس از جهنّم نبود؛ عاشقانه و سپاسگزارانه بود. روزی یکی از همسرانش گفت: تو دیگر چرا آنهمه عبادت می کنی؟ تو که آمرزیده ای! جواب داد: آیا بنده سپاسگزار نباشم؟

بسیار روزه می گرفت. علاوه بر ماه رمضان و قسمتی از شعبان، یک روز در میان روزه می گرفت. دهه آخر ماه رمضان بسترش بکلّی جمع می شد و در مسجد معتکف می گشت و یکسره به عبادت می پرداخت، ولی به دیگران می گفت: کافی است در هر ماه سه روز روزه بگیرید. می گفت: به اندازه طاقت عبادت کنید؛ بیش از ظرفیت خود بر خود تحمیل نکنید که اثر معکوس دارد. با رهبانیّت و انزوا و گوشه گیری و ترک اهل و عیال مخالف بود. بعضی از اصحاب که چنین تصمیمی گرفته بودند مورد انکار و ملامت قرار گرفتند. می فرمود: بدن شما، زن و فرزند شما و یاران شما همه حقوقی بر شما دارند و می باید آنها را رعایت کنید.

در حال انفراد، عبادت را طول می داد؛ گاهی د رحال تهجّد ساعتها سرگرم بود؛

ص: 192

امّا در جماعت به اختصار می کوشید، رعایت حال اضعف مأمومین را لازم می شمرد و به آن توصیه می کرد.(1)

طوری که با آستینش اشکهای صورتش را پاک می کرد. آن وقت گفت دنیا عقیم است که مانند علی بزاید.

وَ مَناقِبُ شَهِدَ الْعَدُوُّ بِفَضْلِها وَالْفَضْلُ مَا شَهِدَتْ بِهِ اْلاَعْداءُ

علی مردی است که دشمنانش درباره فضل و فضیلت او گواهی می دادند.(1)

زنبور عسل گذشته باشد، صدای زمزمه زنبور چگونه بلند است ؟ صدای زمزمه اصحاب حسین و اصحابش به ذکر و دعا و نماز و استغفار اینگونه بلند بود.

حسین علیه السلام می گوید من امشب را می خواهم شب توبه خودم قرار بدهم، شب استغفار خودم قرار بدهم، شب معراج خودش می خواهد قرار بدهد. آنوقت آیا ما نیازی به توبه نداریم؟ آنها نیاز دارند و ما نیازی به توبه نداریم؟ بله ، آنشب را حسین بن علی با این وضع بسر برد. با حال عبادت بسر برد، به کارهای خود و اهل بیتش رسیدگی کرد ود رآن شب بود که آن خطابه غرا رابرای اصحاب خودش قرائت کرد.(1)

پدر تو حسین بن علی و مادر تو فاطمه زهرا و جدّ تو رسول خداست _ یعنی شما چرا با این نسب شریف و پیوند عالی در وحشت و هراس هستید؟ _ به من نگریست و فرمود:

«هَیْهاتَ هَیْهاتَ یا طاوُوسُ دَعْ عَنّی حَدیثَ اَبیِ وَاُمّی وَ جَدّی، خَلَقَ اللَّه الجَنَّةَ لِمَنْ اَطاعَهُ وَ اَحسَنَ وَ لَوْکانَ عَبْداً حَبَشیّاً، وَ خَلَقَ النّارَ لِمَنْ عَصاهُ وَ لَوْکانَ وَلَداً قُرَشیّاً. أَما سَمِعْتَ قَوْلَهُ تَعالی: فَاِذا نُفِخَ فِی الصُّور فَلا اَنْسابَ بَیْنَهُمْ یَوْمَئِذٍ وَلاَ یَتَسائَلُونَ. وَاللّهِ لاَ یَنْفَعُکَ غَداً الّا تقْدَمةٌ تُقَدّمُها مِنْ عَمَلٍ صالِحٍ».(1)

«نه، نه، ای طاووس! سخن نسب را کنار بگذار، خدا بهشت را برای کسی آفریده است که مطیع و نیکوکار باشد هر چند غلامی سیاه چهره باشد؛ و آتش را آفریده است برای کسی که نافرمانی کند ولو آقازاده ای از قریش باشد. مگر نشنیده ای سخن خدای تعالی را: «وقتی که در صور دمیده شود، نسبها منتفی است و از یکدیگر پرسش نمی کنند» به خدا قسم فردا تو را سود نمی دهد مگر عمل صالحی که امروز پیش می فرستی».(2)

وجود مقدس زین العابدین علیه السلام قهرمان معنویت است.(3)

اهل بیت پیغمبر همه شان اینچنین اند. واقعاً عجیب است. انسان وقتی علی بن الحسین را می ببیند، آن خوفی که از خدا دارد، آن نمازهایی که واقعاً نیایش بود و واقعاً _ به قول الکسیس کارل _ پرواز روح به سوی خدا بود (نمازی که او می خواند این طور نبود که پیکرش رو به کعبه بایستد و روحش جای دیگری بازی کند؛ اصلاً روح کأنّه از این کالبد می رفت) آری، انسان وقتی علی بن الحسین را می بیند با خود می گوید این اسلام چیست؟! این چه روحی است؟!

اینهمه آوازها از شه بود ***گرچه از حلقوم عبداللّه بود

وقتی انسان علی بن الحسین را می بیند کأنّه پیغمبر را در محراب عبادتش در ثلث آخر شب یا در کوه حرا می بیند.

ص: 196

یک شب امام مشغول همان نیایش و دعائی که خودش اهل آن دعا بود، بود، یکی از بچه های امام، از جایی افتاد و استخوانش شکست که احتیاج به شکسته بندی پیدا شد. اهل خانه نیامدند متعرّض عبادت امام شوند، رفتند و شکسته بند آوردند و دست کودک را بستند درحالی که او از درد فریاد می کشید . بچه راحت شد و قضیه گذشت. هنگام صبح امام دید دست فرزندش را بسته اند. فرمود: چرا چنین است؟ عرض کردند: جریان این طور بود . کی؟ دیشب در فلان وقت که شما مشغول عبادت بودید. معلوم شد که آن چنان امام در حال جذبه بسر می برده است و آن چنان این روح به سوی خدا پرواز کرده بود که هیچ یک از آن صداها اصلاً به گوش امام نرسیده بود.(1)

عمرش می گذرد و هیچ وقت من نمی بینم که یک خواب نا آرام داشته باشد. و همان لذت معنوی است که این چنین نگهش داشته. یک شب نیست که پدر و مادرش را دعا نکند.

یک نامادری داشته که به او خیلی ارادتمند است و می گوید که او خیلی به من محبت کرده است. شبی نیست که او را دعا نکند. یک شب نیست که تمام خویشاوندان و ذیحقان و بستگان دور و نزدیکش را یاد نکند. این ها دل را زنده می کند.

آدمی اگر بخواهد از چنین لذتی بهره مند شود ناچار از لذتهای مادی تخفیف می دهد تا به آن لذت عمیق الهی معنوی برسد.(1)

باشد، نمازت باطل است، جامه ای که با آن نماز می خوانی، حتی اگر مدیون مردم باشی و وقت ادای دین رسیده باشد و او مهلت ندهد و عجله داشته باشد و نگذارد نماز بخوانی، اگر وقت وسیع باشد، اول باید دین خودت را ادا کنی بعد نماز بخوانی، یعنی اول رابطه ات را با بنده خدا درست کنی و حقوق مردم را رعایت کنی بعد به خدا مراجعه کنی، که هر یک از این ها عاملی است برای ساخته شدن انسان.

اما آیا اگر همه این ها باشد نماز انسان مقبول است؟ می گویند: نه. صحت نماز درست است ولی مقبول بودن آن بستگی به شرایط دیگری دارد و آن این است که باید از گناهان دوری کرده باشی تا نمازت قبول شود. حال و توجه ات به خدا باشد تا نماز تو را بالا ببرد، باید حضور قلب داشته باشی و با توجه بخوانی، یعنی وقتی می گویی، «ایاک نعبد و ایاک نستعین» واقعاً در حال نیایش باشی تا نمازت مقبول باشد. اکنون اگر در حال نماز شرّی (البته اگر شر خیلی بزرگی نباشد) به شما برسد، مثلاً، زنبور شما را بگزد، نباید نماز را بشکنید. انسان بسبب فطرت خویش یک پشه هم که او را نیش می زند دادش در می آید. ولی بعد از مرحله ای دیگر اینجور نیست ، نماز انسان را اینگونه می سازد، حالا همین پنج نوبت نماز خواندن هم که باشد. وقتی انسان پنج نوبت در روز این تمرین را انجام دهد، خواه ناخواه در همه روز و در همه عمرش مؤثر است.(1)

نظر این که قلب انسان می خواهد متوجه خدا باشد این چه اثری دارد که بدن انسان پاک باشد یا نباشد؟ «اِنَّ اللّهَ یَنْظُرُ الی قُلوبِکُم وَ لا یَنظُرُ اِلی صُورِکُمْ»(1). ما که با بدن نمی خواهیم پیش خدا برویم، حالا بدنمان پاک باشد یا نباشد، ما با دل می خواهیم پیش خدا برویم، دلمان باید پاک باشد. ولی اسلام وقتی که عبادت را تشریع می کند، چون می خواهد مخصوصاً عبادت هم یک اثر خاصی از نظر تربیتی داشته باشد، چیزی را که به عبادت ربط زیادی ندارد ولی در تعلیم و تربیت مؤثر است، در لباس عبادت _ اعمّ از واجب و مستحب _ پیاده می کند و در ضمن آن می گنجاند، مثل مسأله غسل، مسأله وضو، دائم الوضو بودن، دائم الطّهاره بودن _ که یکی از سنتهای اسلامی است _ و غسلهای مستحبی به عناوین مختلف. به هرحال اسلام می گوید به نماز که می ایستید بدن و جامه تان پاک باشد. این خود یک برنامه نظافت است در ضمن عبادت.(2)

اسلام آخرت را در متن دنیا و دنیا را در متن آخرت قرار داده است. مثلاً به نماز نظر بکنیم، جنبه اخروی خالصش همین است که انسان بیاد خدا باشد، خوف خدا داشته باشد. برای حضور قلب و توجه به خدا که اینهمه آداب ضرورت ندارد، برو وضو بگیر، شستشو بکن، خودت را پاکیزه بکن، مگر برای نزد خدا رفتن شستشو کردن هم تأثیر دارد؟ از نظر پیش خدا رفتن تأثیر ندارد که صورت انسان شسته باشد یا نه، ولی خداوند می گوید وقتی می خواهی نماز بخوانی «اِذا قُمْتُمْ اِلَی الصَّلوةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ وَ اَیْدِیَکُمْ اِلَی الْمَرافِق»(3) وقتی که می خواهی به نماز بایستی اول وضو بگیر، صورتت را بشوی، دستهایت را بشوی، بعد مشغول نماز شو.

ما می بینیم نظافت را با عبادت توأم کرده است. «وَ اِنْ کُنْتُمْ جُنُباً فَاطَّهَّرُوا»! اگر جنب هستی باید تمام بدنت را شستشو دهی، اینجا نظافت مقرون به عبادت است.(4)

ص: 201

نگهدارد. فرش زیر پایش همین طور، لباسی که به تن دارد همین طور، و حتی اگر حقوقی از فقرا به او تعلق گرفته است، خمس یا زکات آن را باید بدهد و اگر ندهد باز نمازش باطل است.(1)

همین قدر که زوال ظهر انجام شد تقرّب ایجاد می شود. ولی اسلام این را شرط قرار داده و نخواسته هرج و مرجی از نظر وقت و زمان باشد. نوعی وقت شناسی و تمرین احترام گذاردن به نظم زمانی و وقتی است.

مثلاً نماز را می خوانیم، بعد متوجه می شویم که در وقت نبوده، یا قسمتی از آن در وقت بوده و قسمت دیگر نبوده. این نماز باطل است. ولی اگر شخص اشتباه کرده و عمد نداشته باشد، نمازش را قبل از وقت شروع کند و مثلاً یک رکعت آن در وقت باشد، نمازش درست است.

بَیْتٍ وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذیِ بِبَکّةَ مُبارِکاً».(1) یعنی اولین معبد و اوّلین مسجدی که برای عبادت خدای یگانه ساخته شد . ضمناً ما را با تاریخ گذشته مربوط می کند: « سنت ابراهیم و قبل از ابراهیم همه را به یاد آورید». چون درست است که کعبه به دست ابراهیم بنا شد ولی قبل از او هم بوده، و بر حسب روایات، ابراهیم آنچه را که در زمان نوح و یا قبل از نوح بنا شده بود تجدید بنا کرد، و بعد از تجدید بنای ابراهیم دیگر باقی ماند. یعنی هیچ وقت مدتی نگذشته است که کعبه خراب باشد؛ هرگاه خراب شده تجدید بنا کرده اند، نه این که مدت زمانی باشد که مخروب مانده باشد.

خود این انتخاب، احترامی است به عبادت، یعنی عبادت آن چنان مهم است که اوّلین نقطه ای که در جهان برای عبادت وضع شده، اوّلین مسجد، اوّلین معبد، امروز هم باید رو به آن نقطه ایستاد.

در کتاب «خدمات متقابل اسلام و ایران» این بحث را پیش کشیده ام. مسأله تقدیس آتش در میان زردشتی ها از قدیم الایّام یعنی از بیش از هزار سال پیش در آن مجالس بحثی که تشکیل می شد _ مخصوصاً در زمان مأمون و بعد از آن _ مطرح بوده است و وقتی مسلمین به زردشتی ها به خاطر آتش پرست بودن اعتراض می کردند آنها توجیه می کردند، گاهی می گفتند اگر ما آتش پرست هستیم شما هم خاک پرست هستید برای این که رو به کعبه می ایستید، و گاهی می گفتند ما آتش پرست نیستیم آنچنانکه شما خاک پرست نیستید، ما رو به آتش می ایستیم نه این که آتش را پرستش می کنیم. این حرف در هیچ شکلش حرف درستی نیست. احساسی که یک نفر مسلمان در مورد کعبه دارد و احساسی که یک نفر زردشتی در موردآتش دارد _ و هر دو احساس ناشی از تعلیماتی است که متون موجود دینی به آنها داده است _ خیلی فرق می کند. یک نفر مسلمان که رو به کعبه می ایستد هیچ وقت تصور نمی کند که دارد کعبه را تقدیس می کند، و حتی در ذهن یک بچه هم نمی آید که هنگام رکوع و سجود دارم کعبه را تعظیم می کنم؛ولی هر آتش پرستی دارد آتش را پرستش

ص: 205

می کند، حالا به هر نوعی، به عنوان مظهری [از خدا] یا به هر عنوان دیگر. نمی گویند آتش را خالق می دانیم. هر بت پرستی هم بت را خلق کننده نمی داند بلکه آن را تقدیس می کند. یک آتش پرست نیز آتش را تقدیس می کند.

به هرحال این که هنگام نماز همه باید رو به یک جهت بایستند، خود نوعی شکل دادن به عبادت است. روح عبادت یک امر مجرّدی است که اگر انسان در گوشه خلوتی هم باشد وبه قول سعدی سر به جیب مراقبت فرو برد و خدا را یاد کند، آن روح برای او حاصل شده است، ولی اسلام چنین عبادتی راقبول ندارد . گذشته از این که خود شکلهای مختلف رکوع و سجود از نظر آن تذکر تأثیراتی دارد یعنی هر حالتی نماینده یک خضوع و خشوع در حضور پروردگار است، اسلام خواسته این روح را در لباس یک سلسله تربیتهای دیگر که آنها را برای زندگی لازم می داند پیاده کند.

بگرید.

به چپ و راست متمایل شدن و نگاه کردن، نماز را باطل می کند. این یک حالت انضباط جسمی و روحی است؛ جسمی مثل همینکه در حال نماز به چپ و راست یا پشت سر نگاه نکنید، از نظر روحی هم نباید اسیر احساسات بشوید. در آن حال اگر کلامی که از نوع کلام آدمی است _ یعنی از کلامهایی که دو انسان با هم می گویند _ بر زبان انسان جاری شود نماز را باطل می کند، تا چه رسد به آنچه که به اصطلاح مُحدِث است یعنی باعث زوال طهارت می شود، نظیر خوابیدن.

را بزرگ می بیند و لهذا افرادی که با عظمت پروردگارشان آشنا هستند، عظمت پروردگار را حس می کنند، اصلاً هر چیز دیگری در نظر این ها حقیر و کوچک است، نمی تواند در نظرشان بزرگ باشد. سعدی در بوستان خیلی عالی می گوید:

بر عارفان جز خدا هیچ نیست*** ره عقل جز پیچ در پیچ نیست

می گوید عارفان غیر از خدا برای هیچ چیز شیئیت قائل نیستند، می گویند اصلاً وجود ندارد. یکی از معانی «وحدت وجود» همین است که عارف وقتی خدا را به عظمت می شناسد، دیگر اصلا نمی تواند بگوید غیر از او موجود دیگری هست، می گوید اگر وجود «اوست» غیر «او» هرچه هست، عدم است. سعدی هم وحدت وجود را به این معنی می گوید:

توان گفتن این با حقایق شناس ***ولی خرده گیرند، اهل قیاس

می گوید، حقیقت شناسان می فهمند که من چه می گویم اما افرادی که به قول او اهل قیاسند عیب می گیرند که وحدت وجود یعنی چه؟!

که پس آسمان و زمین چیستند ***بنی آدم و دیو و دد کیستند

اگر غیر خدا چیزی نیست، پس زمین چیست؟ آسمان چیست؟ بنی آدم چیست؟ دیو و دد چیست؟

پسندیده پرسیدی ای هوشمند ***جوابت بگویم درایت پسند

که خورشید و دریا و کوه و فلک ***پری و آدمیزاد و دیو و ملک

همه هرچه هستند از آن کمترند*** که با هستیش نام هستی برند

می گوید، من نمی گویم آسمان وجود ندارد، زمین وجود ندارد، نمی گویم انسان و فرشته وجود ندارند، که وقتی من میگویم خدا هست و غیر خدا نیست ، تو بگوئی من منکر اشیاء دیگر شده ام. نه! وقتی او را به عظمت شناختم، غیر او هرچه را می بینم کوچکتر از این می بینم که بگویم هست.

که جائیکه دریاست پس قطره نیست ***بجائی که خورشید، پس ذره نیست

این الله اکبر را وقتی شما می گوئید، اگر از عمق روح و دل بگوئید، عظمت الهی در نظرتان تجسم پیدا می کند.

ص: 209

وقتی که عظمت الهی در دل شما پیدا شد، محال است کسی بنظرتان بزرگ بیاید ، محال است از کسی تملق بگوئید، برای کسی چاپلوسی بکنید، محال است از کسی بترسید، در مقابل کسی خضوع و خشوع بکنید. این است که بندگی خدا آزادی آور است. اگر انسان خدا را به عظمت بشناسد، بنده او می شود و لازمه بندگی خدا، آزادی از غیر خداست.

گفت:

نشوی بنده تا نگردی حر*** نتوان کرد ظرف پر را پر

چند گوئی که بندگی چه بود*** بندگی جز شکندگی نبود

بندگی خدا همیشه مساوی است با آزاد شدن از غیر خدا. چون ادراک عظمت الهی همیشه ملازم با ادراک حقارت غیر خدا و وقتی انسان غیر خدا را هرچه بود حقیر و کوچک دید، محال است انسان حقیر را از آن جهت که حقیر است بندگی کند.

حقیر را انسان به غلط عظیم می بیند که بندگی می کند.(1)

کرده باشدآن را با چاشنی عبادت به خورد مردم داده و می گوید بگویید: اِیّاکَ نَعبُدُ وَ اِیّاکَ نَستَعینُ اِهْدِنَا الصِّراطَ الْمُستَقیمَ ما عموماً منحصراً تو را پرستش می کنیم و منحصراً از تو کمک می خواهیم، خدایا همه ما را به راه راست هدایت کن. در اینجا همکاری و همدلی و همگامی کاملاً مشهود است.(1)

یعنی می گوئیم خدایا! من تنها نیستم، من با همه مسلمانهای دیگر هستم، ضمناً انسان وابستگی و پیوستگی خودش به جامعه اسلامی را در حال عبادت و بندگی اعلام می کند، خدایا! من فرد نیستم، تک نیستم، من عضوم، جزئی از کل و عضوی از پیکر هستم، ما هستیم نه من.

در دنیای اسلام «من» وجود ندارد، «ما» وجود دارد. ما تنها تو را می پرستیم، تنها از تو کمک می جوئیم.(2)

و بالاتر، مسأله صلح و سلم طلبی است که در سلام نماز مطرح است.(3) نماز توجه به خداست، توجه به غیر خدا شرک است ولی در عین حال به ما می گویند در نماز بگو: اَلسَّلامُ عَلَیْنا وَ عَلی عِبادِ اللّهِ الصّالِحین سلام بر ما، سلامت بر ما و بر جمیع بندگان شایسته خدا، اعلام صلح و اعلام صفا با همه بندگان صالح خدا می کنی. به قول امروزی ها اعلام همزیستی مسالمت آمیز با همه افراد شایسته می کنی. در حال نماز میگوئی من با هیچ بنده شایسته ای سر جنگ ندارم، چون اگر با بنده شایسته ای سر جنگ داشته باشم خود ناشایسته ام.(4)

این یک اعلام سلم طلبی است ولی نه برای عموم بشر حتی افرادی که باید ریشه آنها را کَند تا بشریت سالم بماند، بلکه برای بندگان صالح و شایسته خداوند؛ یعنی خداوندا! من با هیچ بنده درست تو سر جنگ و ستیز ندارم.(5)

ص: 211

یعنی زن و بچه اش.

خطاب به پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم است:

«وَ امْرُ اَهْلَکَ بِالصَّلوةِ و اصْطَبِرْ عَلَیْها».

«ای پیامبر! خاندان خودت را به نماز امر کن و خودت هم بر نماز صابر باش».این اختصاص به پیامبر ندارد، همه ما به این امر موظف هستیم.

سبب می شود که این ها از ابتدا رغبت به عبادت پیدا نکنند ولی این برای شما وظیفه است، اسلام که می گوید، بچه ات را وادار به نماز خواندن کن، نمی گوید آقا مآبانه فرمان بده، تشر بزن، دعوایش کن. نه، از هر وسیله ای که می دانید بهتر می شود برای تشویق او به عبادت و نماز خواندن استفاده کرد، شما باید استفاده بکنید. باید ما با بچه های خودمان برنامه مسجد رفتن داشته باشیم تا بچه ها با مساجد و معابد آشنا بشوند. ما خودمان که از بچگی با مساجد و معابد آشنا بودیم در این اوضاع و احوال امروز چقدر به مسجد می رویم که بچه های ما که هفت ساله شده اند به دبستان و بعد به دبیرستان و بعد به دانشگاه رفته اند ولی اصلا پایشان به مساجد نرسیده است ، بروند. خوب، این ها قهراً از مساجد فراری می شوند. حالا ممکن است بگویید وضع مساجد خراب است، کثیف است، یا مثلا یک روضه خوان می آید و حرف چنان و چنین می زند، آنها را هم وظیفه داریم که درست بکنیم، وظیفه که در یک جا تمام نمی شود، وضع مساجد خودمان را هم باید اصلاح بکنیم. پس این را هم هرگز فراموش نکنید که ما وظیفه داریم نماز بخوانیم و وظیفه داریم که خاندان خودمان را هم نماز خوان بکنیم بشکلی که به نماز راغب و تشویق بشوند.

فوائد و خاصیت نماز خواندن را برای بچه ها بگوئیم، در حدودی که می توانیم فلسفه نماز خواندن را برای بچه ها بگوئیم.(1)

اولاً برای خودتان در خانه یک مصلایی انتخاب کنید (مستحب هم هست) یعنی در خانه یک نقطه ای را انتخاب بکنید که جای نمازتان باشد. مثل یک محراب برای خودتان درست کنید. اگر می توانید یک اتاق را به عنوان مصلی، همان طوریکه پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم یک مصلی داشت، جای نماز داشت، انتخاب بکنید اگر اتاق زیادی ندارید، در اتاق خودتان یک نقطه را برای نماز خواندن مشخص کنید، یک جا نماز پاک هم داشته باشید، در محل نماز که می ایستید، جانماز پاکیزه ای بگذارید، مسواک داشته باشید، تسبیحی برای ذکر گفتن داشته باشید.(2)

ص: 214

قلب، جوری عمل می کند که خوب دیگر اینهم یک کاری است و باید نمازمان را هم بخوانیم. این خفیف شمردن نماز است، اینجور نماز خواندن خیلی فرق دارد با آن نمازی که آدم به استقبالش می رود، اول ظهر که می شود با آرامش کامل می رود وضو می گیرد، وضوی با آدابی، بعد می آید در مصلای خود اذان می گوید، اقامه می گوید. با خیال راحت، با فراغ خاطر نماز می خواند، «اَلسَّلامُ عَلَیْکم» را که گفت فوراً در نمی رود. مدتی بعد از نماز با آرامش قلب تعقیب می خواند و ذکر خدا می گوید، این علامت این است که نماز توی این خانه احترام دارد، نمازخوانهایی که خودشان نماز را استخفاف می کنند، یعنی کوچک می شمارند، نماز صبحشان دم آفتاب است، نماز ظهر و عصرشان دم غروب است، نماز مغرب و عشاشان چهار ساعت از شب گذشته است، نماز را با عجله و شتاب می خوانند، تجربه نشان داده که بچه های این ها اصلا نماز نمی خوانند. شما اگر بخواهید واقعاً نماز خوان باشید و بچه هایتان نماز خوان باشند نماز را محترم بشمارید.(1)

نماز را نباید استخفاف کرد، نباید سبک شمرد، نباید انسان کوشش بکند که در نماز فقط به واجباتش قناعت بکند و بگوییم خوب، برویم ببینیم فتوای مرجع تقلید چیست!؟ آیا می گویید سه تا«سبحان اللّه» و «الحمد للّه» و «لا اله الا اللّه» و «اللّه اکبر » باید گفت یا یکی هم کافی است؟ خوب، مجتهد باید فتوایش را بگوید. مجتهد می گوید یکی هم کافی است، احتیاط مستحبی این است که سه تا گفته شود، دیگر ما نباید بگوییم حالا که گفتید یکی، کافی است ما هم یکی بیشتر نمی خوانیم. این فرار از نماز است. ما باید طوری باشیم که وقتی هم که مجتهد به ما می گوید یکی واجب است و دو تای دیگر مستحب ، بگوییم آقا ما مغتنم می شماریم و آن دو تای دیگر را هم می گوییم. روزه را هم نباید استخفاف کرد، سبک شمرد. روزه را به شکلی می گیرند (حالا این شوخی است که من می کنم) که العیاذ باللّه اگر من به جای خدا بودم اصلا روزه این ها را قبول نمی کردم، چطور؟ من افرادی را سراغ دارم

ص: 216

که این ها در ماه رمضان شب تا صبح را نمی خوابند، اما نه برای این که عبادت کنند، بلکه برای این که مدت خوابشان پر نشود نمی خوابند، تا صبح هی چای می خورند، سیگار می کشند و میوه می خورند. اول طلوع صبح که شد نمازشان را می خوانند و می خوابند. من بعضی از اشخاص را دیده ام که تا نزدیک غروب می خوابند، چنان بیدار می شوند که نماز ظهر و عصر را با عجله بخوانند و بعد بنشینند سر سفره افطار، آخر این چه روزه ای شد؟ آدم شب تا صبح را نخوابد برای این که د رحال روزه حتما خواب باشد، رنج روزه را احساس نکند، این استخفاف به روزه نیست؟ به عقیده من مثل فحش دادن به روزه است. یعنی ای روزه! من این قدر از تو تنفر دارم که می خواهم رویت را نبینم. این درست نیست.

ما حج می کنیم ولی به آن استخفاف می کنیم. روزه می گیریم و به آن استخفاف می کنیم، نماز می خوانیم ولی به آن استخفاف می کنیم، اذان می گوییم و به آن استخفاف می کنیم، حالا چطور به اذان استخفاف می کنیم؟ بسیاری از ما می توانند اذان بگویند و خوب هم اذان می گویند، مستحب است که مؤذن «صیت» یعنی خوش صوت باشد، همان طوری که در قرائت قرآن تجوید (یعنی زیبا قرائت کردن حروف، با آهنگ زیبا خواندن قرآن که اثر بیشتری در روح دارد) سنّت است، در اذان نیز مستحب است که مؤذن صیت یعنی خوش آواز باشد، اذان را با یک حالی بخواند که مردم را به حال بیاورد، بیاد خدا بیاورد. خیلی افراد صیت هستند و می توانند خوب اذان بگویند. اما اگر به آنها بگویی آقا برو یک اذان بلند بگو، نمی گوید، چرا؟ چون خیال می کند این کسر شأنش است من این قدر پائین هستم که مؤذن باشم؟ آقا باید افتخار کنی که یک مؤذن باشی، علی بن ابیطالب مؤذّن بود، در همان وقتی که خلیفه بود هم مؤذن بود. این استخفاف به اذان است که یک نفر ننگش باشد که مؤذن باشد یا مؤذن بودن را بسته به شأن اشخاص بداند و بگوید که از اعیان و اشراف هستم، من که از رجال و شخصیتها هستم، من دیگر چرا مؤذن باشم؟ این ها همه استخفاف است ، پس ما هرگز نباید به عبادت استخفاف بکنیم، ما باید مسلمان کامل و جامع باشیم. ارزش اسلام به جامعیت آن است نه آن طور

ص: 217

باشیم که فقط به عبادت بچسبیم و غیر آن را رها کنیم و نه مثل آنها که اخیراً پیدا شده اند باشیم که اسلام را فقط به تعلیمات اجتماعیش بشناسیم و به عبادت استخفاف کنیم، عبادت را تحقیر کنیم، گذشته از همه این ها اگر ما عبادت را تحقیر بکنیم. از سایر وظائف هم می مانیم. عبادت ، قوّه مجریه و ضامن اجرای دستورات اسلامی است.(1)

یک گوشه آن را تغییر دادند بعد گوشه دیگر، و همین طور. در طول نسلهای متوالی به این شکل در آمد، زیرا هر نسلی از نسل قبل خبر ندارد [و فکر می کند آنچه به دستش رسیده از اول به همین صورت بوده است]. بعد از چندین نسل به چیزی شبیه می شود که با اصل آن شباهتی ندارد.

راجع به این که قرآن و نماز را مثلا به فارسی بخوانند، ذکر تجربه ای که خارجیها در مورد ترجمه پی در پی یک جمله به زبانهای مختلف کرده اند بی فایده نیست . اگر سخنی مثلا به زبان فارسی باشد و کسی آن را به زبان عربی ترجمه کند، بعد ترکی، انگلیسی، فرانسه، آلمانی، روسی و... تجربه کرده اند دیده اند از جمله اول یک ذرّه در جمله چهلم باقی نیست.

ممکن است بپرسید چرا انسان در بعضی مسائل، فهمیده یا نفهمیده باید متعبّد باشد، مانند اخفات نماز ظهر؟ البته فلسفه دارد، تأمل بکن، اما هیچ وقت فکر نکن که به خاطر فلسفه انجام می دهی، بلکه بگو انجام می دهم و سعی می کنم بیشتر بفهمم. نمازی که ابراهیم علیه السلام می خواند به صورت کف زدن نبود، تدریجاً به این صورت بدعت در آمد. قرآن می گوید متولّیان کعبه نمازشان بجز سوت کشیدن و کف زدن چیز دیگری نیست. عذاب الهی را بچشند به موجب کفر و عنادی که در مقابل حقّ و حقیقت داشتند.(1)

این قبیل را از معنای عامّ خود بازداشته و محدود و محصور ساخته اند، زیرا معنی «صلوة» از نظر لغوی نماز نیست. نماز شکل خارجی این پیوستگی و ارتباط بین عناصر انقلابی همراه و نمودهای برتر و قوانین حاکم بر آفرینش است... قرآن با انتخاب این کلمه به یکی دیگر از اصول کلّی در همه انقلابات، چه توحیدی و چه غیر توحیدی،توجّه کرده، منتها در انقلاب توحیدی، این اصول به نحو جالب تری خودنمایی می کند که به روزگار غیب انقلاب، باید بین عناصر انقلابی پیوستگی، چه از نظر فکری و ایدئولوژیکی و چه از نظر عملی و پایگاههای انقلابی و نحوه اجرای تاکتیکها، حکمفرما باشد... دیدگاه باز کادر رهبری حزب توحیدی نه تنها لازمه ایمان به غیب(1) را برپای داشتن این پیوند و رابطه و مستحکم تر ساختن هرچه بیشتر آن می داند، بلکه می خواهد این رابطه از سطح عناصر انقلابی مؤمن نسبت به یکدیگر برتر آمده ودر سطح آفرینش در رابطه خداوند و همه قوای وجود مطرح گردد و به صورت نماز، صورت خارجی یابد».

باید بین عناصر انقلابی نوعی پیوستگی... باشد» مفهومش این است که در روزگار شهادت انقلاب، دستور «اَقیمُوا الصَّلوة»(1) بلاموضوع است، همچنانکه نظیر این را در مورد جمله «وَ مِمّا رَزَقْناهُم یُنْفِقُون» گفته اند. آیا مسلمانان صدر اسلام در دوره مدینه، که دوره به اصطلاح شهادت انقلاب بود، دستور «اقیموا الصّلوة» و دستور «و ممّا رزقناهم ینفقون» را اجرا نمی کردند؟!

از آنها می پرسیم آیا از نطر قرآن، پیوستگی عناصر مؤمن، مولود و تابع وابستگی انسان با خداست یا وابستگی انسان با خدا تابع و مولود و مظهر وابستگی عناصر مؤمن انقلابی است؟ آیا نماز معهود مسلمانان صورت خارجی پیوستگی مؤمنان است یا پیوستگی مؤمنان در حکم صورت اجتماعی پیوستگی مؤمنان با خداست؟(2)

خانه ها و زمین ها را مال خودشان می دانستند. قرآن با این فکر مبارزه کرد. گفت هیچ کس تا دامنه قیامت حق ندارد ادعا کند من اختیاردار مسجدالحرام و کعبه هستم. ایندو متعلق به عموم مردم متقی و مسلمان است. آیه ای است در سوره حج: «سَواءَ الْعاکِفُ فیهِ وَ الْبادِ».(1) مردم بومی و کسانی که از خارج می آیند مساویند.

درباره خانه های مکه یکی از گرفتاریها، اجاره خانه است، آن هم اجاره های سنگین. ما خیال می کنیم حق دارند اجاره بگیرند. حتی در فقه اهل تسنن هم به این نحو نیست. در نهج البلاغه [نامه ای است از حضرت امیر به [قُثَم بن عباس [زمانی که از طرف آن حضرت] والی مکه بود. می فرماید: «وَ مُرْ اَهْلَ مَکَّة الا یَأْخُذُوا مِنْ ساکِنٍ اَجْراً».(2) اهل مکه حق ندارند از افرادی که به آنجا می آیند اجاره ای بگیرند زیرا حکم وقفی را دارد؛ و حق هم ندارند مانع دیگران بشوند. حتی پیغمبر دستور داد دربهای دو لنگه دار بگذارند... لذا شهر مکه تعلق دارد به تمام مسلمین دنیا و کسی حق ندارد به [کسانی که به این شهر می آیند [اعتراض کند.

«و ما لهم الّا یعذّبهم اللّه و هم یصدّون عن المسجد الحرام» جلوی مردم را می گیرند و خودشان را متولّی می دانند «و ما کانوا اولیاءه» صاحب اختیار نیستند «ان اولیاءه الّا المتّقون». [صاحب اختیار آن فقط متقین هستند [. «و لکن اکثرهم لا یعلمون» اکثر آنها سرّ این نکته را نمی دانند.

مسجدالحرامی که اکنون می بینیم، در صدر اسلام این قدر بزرگ نبود. در واقع فاصله کعبه تا مسجدالحرام حدود پانزده متر بیشتر نبود. مسجدالحرام حدود 32×32 متر بود و کعبه چهار متر عرض و کمی بیشتر طول داشت. در صدر اسلام خانه های اطراف را خریدند و مسجدالحرام را توسعه دادند. در زمان یکی از خلفاء تصمیم گرفتند بار دیگر آن را توسعه بدهند. خلفاء اسلام در توسعه آن سعی داشتند رعایت کنند [که خانه های مردم را] به زور نگیرند زیرا برخی این کارها را غصب می دانستند. خلیفه می خواست مسجدالحرام را توسعه بدهد. برخی گفتند

ص: 223

نمی فروشیم. عدّه ای از فقهای اهل تسنّن گفتند خانه خودشان است دلشان بخواهد می فروشند و نخواهد نمی فروشند. بعضی دیگر گفتند مسجدالحرام است، به زور می شود گرفت. معمولاً مشکلی پیدا می شد به ائمه اطهار علیهم السلام رجوع می کردند. امام باقر علیه السلام استدلال عجیبی کرد، ثابت نمود چون مسجدالحرام است، اگر مصلحت مسجدالحرام ایجاب کند، رضایت صاحب خانه شرط نیست. فرمود: آیا اول کعبه اینجا بود و مردم به خاطر کعبه اینجا آمدند یا اول مردم آمدند بعد کعبه را ساختند؟ مثلاً مردمی می آیند نقشه ای می کشند، خانه هایی بنا می کنند، بعد می گویند زمینی وقف مسجد نمائیم. اول مردم تملک زمین ها را کرده اند بعد قسمتی از آن را اختصاص به مسجد داده اند. پس مسجد وارد شده بر مردم. تمام مسجدهای دنیا این طور بوده حتی مسجد پیغمبر صلی الله علیه و آله وسلم .

در همه دنیا یک نقطه است که اول مسجد در آنجا بنا شده و بعد مسجد، آن سرزمین را احیاء کرده، و آن، سرزمین مکه است زیرا مکه وادی غیر ذی ذرع بود و مالکی نداشت، ابراهیم علیه السلام آمد برای اولین بار کعبه را در آنجا برای مردم ساخت و اختصاص داد به عبادت که تا دامنه قیامت بیایند مناسک انجام دهند. پس اول ابراهیم آمد آن را ساخت، بعد مردم آمدند. حق کعبه ومسجدالحرام محفوظ است. مردم تا جایی که مزاحم کعبه و مسجدالحرام نشوند [در تملک زمین آزادند]. وقتی استدلال گفته شد همه [آن را پذیرفتند] .

سرزمین مکّه وضع خاصّی دارد. قرآن نیز همین منطق را پیروی می کند. می گوید آنها مستحق عذابند، متولّیان مسجدالحرام متّقیان عالمند. مسجدالحرام حرمی است متعلق به مسلمانان دنیا و متّقیان.(1)

ص: 224

هم به خانه خود رفتم، اما لحظه ای از فکر زن بیچاره بیرون نمی رفتم؛ با خود می اندیشیدم که اگر این زن تا صبح پیش این مرد بماند زندگیش تا آخر عمر تباه خواهد شد و دیگر به خانه و آشیانه خود راه نخواهد داشت. تا نیمه شب بیدار نشستم و فکر کردم. ناگهان نقشه ای در ذهنم مجسم شد؛ با خود گفتم این مرد امشب مست است و متوجه وقت نیست، اگر الان آواز اذان را بشنود خیال می کند صبح است و زن را رها خواهد کرد. و زن قبل از آنکه شب به آخر برسد می تواند به خانه خود برگردد. فوراً رفتم به مسجد و از بالای مناره فریاد اذان را بلند کردم. ضمناً مراقب کوچه و خیابان بودم ببینم آن زن آزاد می شود یا نه؛ ناگهان دیدم فوج سربازهای سواره و پیاده به خیابانها ریختند و همه می پرسیدند این کسی که در این وقت شب اذان گفت کیست؟ من ضمن این که سخت وحشت کردم خودم را معرفی کردم و گفتم من بودم که اذان گفتم. گفتند زود بیا پائین که خلیفه تو را خواسته است. مرا نزد خلیفه بردند . دیدم خلیفه نشسته منتظر من است، از من پرسید چرا این وقت شب اذان گفتی؟ جریان را از اول تا آخر برایش نقل کردم. همانجا دستور داد آن افسر را با آن زن حاضر کنند؛ آنها را حاضر کردند، پس از بازپرسی مختصری دستور قتل آن افسر را داد آن زن را هم به خانه نزد شوهرش فرستاد و تأکید کرد که شوهر او را مؤاخذه نکند و از او بخوبی نگهداری کند، زیرا نزد خلیفه مسلم شده که زن بی تقصیر بوده است.

آنگاه معتضد به من دستور داد، هر موقع به چنین مظالمی برخوردی همین برنامه ابتکاری را اجرا کن، من رسیدگی می کنم. این خبر در میان مردم منتشر شد. از آن به بعد این ها از من کاملاً حساب می برند. این بود که تا من به این افسر مدیون فرمان دادم فوراً اطاعت کرد.(1)،(2)

ص: 226

روی دست چپش آب ریخت و گفت: «اَللّهُمَّ لا تعْطِنی کِتابی بشمالی وَ لا مِن وَراءِ ظَهْری و لا تَجْعَلْها مَغْلُولَةً الی عُنُقی وَ اَعُوذُ بِکَ من مقطعات النیران». پروردگارا نامه عمل مرا بدست چپم نده و از پشت سر نامه عمل را بمن نده، (نامه عمل عده ای را از پشت سر به آنها می دهند نه از پیش رو که آن هم رمزی دارد.) خدایا این دست مرا مغلول در گردنم قرار نده، خدایا از قطعات آتش جهنم به تو پناه می برم. می گوید؛ بعد دیدم مسح سر کشید و گفت: «اَللّهُمَّ غَشِّنی بِرَحْمَتِکَ و بَرکاتِک» خدایا! مرا به رحمت وبرکات خودت غرق کن. مسح پا را کشید و گفت: «اَللّهُم ثَبِّتْ قَدَمَیَّ عَلی صراط یَوْمَ تَزِلُّ فیه الاقدام». خدایا! این دو پای مرا بر صراط ثابت بدار و ملغزان ، آنروزی که قدمها می لغزند. «وَ اجْعَل سَعْیی فِیما یُرْضیکَ عَنّی». خدایا عمل من و سعی مرا روشن و حرکت مرا در راهی قرار بده که رضای تو در آن است.

یک وضوئی که این قدر با خواست و خواهش و توجه توأم باشد، یکجور قبول می شود و آن وضوئی که ما می گیریم جور دیگر.(1)

تو کاملتر است.» دیگری گفت: «وضوی من از وضوی تو کاملتر است . » بعد توافق کردند که در حضور پیرمرد هر دو نفر وضو بگیرند و پیرمرد حَکمیّت کند. طبق قرار عمل کردند و هر دو نفر وضوی صحیح و کاملی جلو چشم پیرمرد گرفتند. پیرمرد تازه متوجه شد که وضوی صحیح چگونه است. و به فراست مقصود اصلی دو طفل را دریافت و سخت تحت تأثیر محبت بی شائبه و هوش و فطانت آنها قرار گرفت. گفت: «وضوی شما صحیح و کامل است. من پیرمرد نادان هنوز وضو ساختن را نمی دانم. به حکم محبتی که بر امت جد خود دارید، مرا متنبه ساختید. متشکرم».(1)،(2)

بروجردی داشته باشند، چون در باب نیّت، اغلب علماء، داعی را کافی می دانند، یعنی همین قدر که انسان یک انگیزه روحی یعنی قصد قربت داشته باشد کافی است، به طوری که اگر از او بپرسیم چه می کنی؟ بگوید برای خدا نماز می خوانم. و اگر غفلت از این مقدار بیشتر شود هیچ عالمی آن را کافی نمی داند. مثلاً انسان نماز می خواند، اگر وقتی از او می پرسند چه می کنی، فکر کند و جواب دهد نماز باطل است، یعنی اگر حد غفلت و ماشین واری کار به اینجا برسد که اگر از او بپرسیم چه می کنی، کمی فکر کند و بعد جواب دهد، به اجماع علما نماز باطل است؛ ولی مرحوم آقای بروجردی یک حرف دیگری هم می گفتند و آن این که اساساً در ابتدای عمل، این مقدار توجّه که داعی شخص به عمل قصد قربت باشد به طوری که غفلت نداشته باشد کافی نیست بلکه باید در قلب خود خطور دهد که گویی خودش دارد با خودش حرف می زند: چهار رکعت نماز ظهر ادائی (به قصد ادا) بجا می آورم قربة الی اللّه، آن وقت بگوید: اللّه اکبر. البته از لحاظ انگیزه، تأثیری ندارد؛ انگیزه به جای خود، ولی وقتی که به این صورت در بیاید ، کار، بیشتر از سطح ناآگاهی به سطح آگاهی می آید، یعنی انسان کارش را آگاهانه تر انجام می دهد.

بهتر باشد. پس چیست؟ حرفهایی در این زمینه زده شده، ولی جواب روشن است؛ مقصود این است که انسان با عمل توأم با نیّتش دو کار می کند، یکی...(1) [وقتی می گوییم روح از بدن اشرف است ممکن است کسی] سؤال کند که روح از بدن بدون روح اشرف است (از یک لاشه، چون بدن بدون روح یک لاشه است) یا از بدن با روح اشرف است؟روح تنها که نمی تواند از بدن با روح اشرف باشد، چون بدن با روح همان روح را دارد با یک چیز دیگری . جواب این که نه، مقصود این است که این موجود مرکب از روح و بدن، آن جزئش بر این جزئش شرافت و برتری دارد.

این نهایت اهتمام اسلام به نیّت را میرساند که عمل باید توأم با نیّت باشد، توأم با توجّه باشد که انسان بفهمد چه می کند و عمل را به صورت ناآگاهانه انجام ندهد.(2)

وقتی امیرالمؤمنین از صفین مراجعت می کرد شخصی خدمت ایشان آمد. عرض کرد یا امیرالمؤمنین دوست داشتم برادرم هم در صفین در رکاب شما بود و به فیض درک رکاب شما نائل می شد. حضرت چه جواب داد؟

فرمود: بگو نیّتش چیست؟ در دلش چیست؟ تصمیمش چیست؟ آیا این برادر تو معذور بود و نتوانست بیاید یا نه معذور نبود و نیامد؟

اگر معذور نبود و نیامد همان بهتر که نیامد و اگر معذور بود و نیامد، ولی دلش با ما بود، میلش با ما بود، تصمیم او این بود که با ما باشد، پس با ما بوده. گفت: بله یا امیرالمؤمنین این طور بود. فرمود: نه تنها برادر تو با ما بوده، بلکه با ما بوده اند افرادی که هنوز در رحم های مادرانند، با ما بوده اند افرادی که هنوز در اصلاب پدرانند. تا دامنه قیامت اگر افرادی پیدا شوند که واقعاً از صمیم قلب نیّت و آرزویشان این باشد که ای کاش علی را درک می کردم و در رکاب او می جنگیدم، ما آنها را جزء اصحاب صفین می شماریم.(3)

ص: 232

همان مفهوم حقیقی را اراده می کنیم؛ مثلاً می گوییم در نزدیکی این کوه چشمه ای است، یا خود را به نزدیک این کوه رساندم. در اینجا مراد ما قرب واقعی است؛ یعنی واقعاً دوری و نزدیکی فاصله خود را تا کوه در نظر می گیریم و از کلمه «قرب» منظورمان این است که آن فاصله - که یک امر واقعی است نه قراردادی - کمتر شده است. امّا وقتی که می گوییم فلان شخص نزد فلان مقام اجتماعی قرب پیدا کرده است و یا می گوییم فلان شخص با فلان خدمت خود به فلان مقام نزد او تقرب حاصل کرد، در اینجا منظورمان چیست؟ آیا مقصود این است که فاصله میان آنها کمتر شد؟ مثلاً سابقاً در پانصد متری او قرار داشت و اکنون در صد متری اوست؟ البته نه. اگر چنین است پس پیشخدمت در اتاق هر کسی از هر کس دیگر نزد او مقرّبتر است. مقصودمان این است که خدمتگزار در اثر خدمتش در روحیه مخدوم خود تأثیر کرد و او را از خود راضی نمود و حال این که قبلاً راضی نبود، یا او را از خود راضی تر کرد. و در نتیجه از این پس مخدوم بیش از گذشته به او عنایت خواهد داشت. پس استعمال «قرب» در اینجا یک استعمال مجازی است نه حقیقی؛ واقعاً وجود خارجی این شخص در نزدیکی وجود خارجی آن شخص قرار نگرفته است، بلکه از آن رابطه خاص روحی از طرف مخدوم نسبت به خادم برقرار شده و آثاری که بر این رابطه روحی مترتّب است، مجازاً و تشبیهاً «قرب» تعبیر شده است.

قرب به ذات حق چطور؟ آیا قرب حقیقی است یا قرب مجازی؟ آیا واقعاً بندگان با اطاعت و عبادت و سلوک و اخلاص به سوی خدا بالا می روند و به او نزدیک می شوند؟ فاصله شان کم می شود تا آنجا که فاصله از بین می رود و به تعبیر قرآن « لقاء رب » حاصل می گردد، و یا این که همه این تعبیرات، تعبیرات مجازی است؟ به خدا نزدیک شدن یعنی چه؟! خدا دور و نزدیکی ندارد. نزدیکی به خدا عیناً مانند نزدیکی به یک صاحب مقام اجتماعی است؛ یعنی خدا از بنده خود خشنودی حاصل می کند و در نتیجه، لطف و عنایتش عوض می شود و بیشتر می گردد.

البته اینجا سؤال دیگری پیش می آید و آن این که خشنودی خداوند یعنی چه؟

ص: 234

خداوند محل حوادث نیست که از کسی خشنود نباشد و بعد خشنود شود و یا خشنود باشد و بعد ناخشنود شود. ناچار جواب می دهند که تعبیر « خشنودی» و «ناخشنودی» نیز یک تعبیر مجازی است؛ مقصود آثار رحمت و عنایت حق است که در صورت طاعت و بندگی می رسد و نه چیز دیگر.

آن رحمتها و عنایتها چیست؟ در اینجا منطق ها فرق می کند: برخی رحمتها و عنایتها را اعّم از معنوی و مادی می دانند - رحمت معنوی یعنی معرفت و لذت حاصل از آن، و رحمت مادی یعنی باغ و بهشت و حور و قصور - امّا بعضی دیگر حتی از اعتراف به رحمت معنوی نیز امتناع دارند و همه عنایات و مقامات انسانها را در نزد خداوند محدود می کنند به باغ و بهشتهای جسمانی و حور و قصور و سیب و گلابی. نتیجه سخن دسته اخیر این است که معنای تقرّب بیشتر اولیای خدا به ذات احدیت این است که بیش از افراد دیگر حور و قصور و سیب و گلابی و باغ و بوستان در اختیار دارند.

نتیجه سخن منکران قرب حق این است که در اثر طاعت و عبادت، نه نسبت خداوند به بنده فرق می کند - همچنان که طرفداران قرب حقیقی نیز به این مسأله اعتراف دارند - و نه نسبت بنده با خدا فرق می کند. از نظر نزدیکی و دوری حقیقی، اولین شخص جهان بشریّت یعنی رسول اکرم با شقی ترین آنها از قبیل فرعون و ابوجهل مساویند.

حقیقت این است که این اشتباه از یک نوع طرز تفکر مادی درباره خدا و انسان - و بالاخص درباره انسان - پیدا شده است. کسی که انسان و روح انسان را صرفاً توده ای از آب و گل می داند و نمی خواهد به اصل «فَاِذا سَوَّیْتُهُ و نَفَخْتُ فیهِ مِنْ رُوحی»(1) اعتراف کند و حتی این تعبیر را نیز حمل به یک معنای مجازی می کند، چاره ای ندارد جز انکار قرب واقعی حق.

ولی چه لزومی دارد که ما انسان را اینچنین حقیر و خاکی فرض نماییم تا مجبور

ص: 235

شویم همه چیز را تأویل و توجیه کنیم؟ خداوند کمال مطلق و نامحدود است و از طرفی حقیقت وجود مساوی با کمال است و هر کمال واقعی به حقیقت وجود که حقیقتی اصیل است باز می گردد از قبیل علم، قدرت، حیات ، اراده، رحمت، خیریّت و غیره.

موجودات در اصل آفرینش به هر نسبت که از وجودی کامل تر - یعنی از وجودی قوی تر و شدیدتر - بهره مند هستند، به ذات الهی که وجود محض وکمال صرف است نزدیکترند. طبعاً فرشتگان از جمادات ونباتات به خداوند نزدیکترند وبه همین جهت بعضی از فرشتگان از بعضی دیگرمقرب ترند،بعضی حاکم ومطاع بعضی دیگر می باشند؛ و البته این تفاوت مراتب قرب و بُعد مربوط به اصل خلقت و به اصطلاح مربوط به قوس نزول است.

موجودات، بخصوص انسان، به حکم «اِنّا لِلّهِ وَ اِنّا اِلَیْهِ راجِعُونَ»(1) به سوی خداوند باز گشت می کنند. انسان به حکم مرتبه وجودی خود، این بازگشت را باید به صورت طاعت و عمل اختیاری و انجام وظیفه و به صورت انتخاب و اختیار انجام دهد. انسان باپیمودن طریق طاعت پروردگار واقعاً مراتب و درجات قرب پروردگار را طی میکند؛ یعنی از مرحله حیوانی تا مرحله فوق ملک را می پیماید.این صعود و تعالی یک امر تشریفاتی و اداری نیست، قراردادی و اعتباری نیست، از قبیل بالا رفتن از عضویّت ساده یک اداره تا مقام وزارت،ویااز عضویت ساده یک حزب تا رهبری آن حزب نیست، بلکه بالا رفتن برنردبان وجود است، شدّت و قوّت و کمال یافتن وجود است که مساوی است با زیادت واستکمال در علم و قدرت و حیات و اراده و مشیّت و ازدیاد دایره نفوذ و تصرّف. تقرّب به خداوند یعنی واقعاً مراتب و مراحل هستی را طی کردن و به کانون لایتناهی هستی نزدیک شدن.

بنابراین محال است که انسان در اثر طاعت و بندگی و پیمودن صراط عبودیت

ص: 236

به مقام فرشته نرسد و یا بالاتر از فرشته نرود و لااقل در حدّ فرشته از کمالات هستی بهره مند نباشد. قرآن برای تثبیت مقام انسانی می گوید:

«ما فرشتگان را فرمان دادیم که در پیشگاه آدم سجده کنند و همه فرشتگان بلا استثنا سجده کردند جز ابلیس که حاضر نشد».

حقاً باید گفت منکر مقام انسان هر که هست ابلیس است.(1)

یک سلسله مقامات معنوی سرچشمه می گیرد. انسان با عبودیت و اخلاص خود عملاً در آن سیر می کند؛ احیاناً در همین دنیا و اگرنه، در جهان دیگر که حجاب برطرف شد همه مقاماتی را که طی کرده _ که همان مقامات و مراتب قرب و در نتیجه ولایت است _ مشاهده می نماید.(1)

مقصود این است که محدود کردن هدف و مقصد و ظاهر و باطن دستورهای دینی به آثاری که از نظر زندگی مترتّب می شود و قرب الهی را که نتیجه مستقیم انجام صحیح این اعمال است یک امر اعتباری و مجازی از قبیل تقرّب به ارباب زر و زور در دنیا تلقی کردن بدون آنکه نقش مؤثری در حیات معنوی و واقعی انسان داشته باشد و او را واقعاً در نردبان وجود بالا ببرد، اشتباه بزرگی است. افرادی که مراتب قرب را واقعاً طی کرده و به عالی ترین درجات آن نائل گشته یعنی واقعاً به کانون هستی نزدیک شده اند، طبعاً از مزایای آن بهره مند شده اند و همانها هستند که احاطه بر عالم انسانی دارند و ارواح و ضمائر دیگران را تحت تسلّط می گیرند و شهید بر اعمال دیگرانند.

اساساً هر موجودی که قدمی در راه کمال مقدر خویش پیش رود و مرحله ای از مراحل کمالات خود را طی کند، راه قرب به حق را می پیماید. انسان نیز یکی از موجودات عالم است و راه کمالش تنها این نیست که به اصطلاح در آنچه امروز «تمدّن» نامیده می شود - یعنی یک سلسله علوم و فنون که برای بهبود این زندگی مؤثر و مفید است و یک سلسله آداب و مراسم که لازمه بهتر زیستن اجتماعی است - پیشرفت حاصل کند. اگر انسان را تنها در این سطح در نظر بگیریم مطلب همین است، ولی انسان راهی و بعدی دیگر دارد که از طریق تهذیب نفس و با آشنایی آخرین هدف یعنی ذات اقدس احدّیت حاصل می گردد.(2)

ص: 238

و نه صرف این است که عنایت و لطف کمتر یا بیشتر است، یعنی واقعاً انسان در اثر عبادت به سوی خدا بالا می رود و نزدیک می شود و اصلاً خود نزدیک شدن یک حقیقت است و هر درجه انسان نزدیک شود وجودش حقانی تر می شود و به هر نسبت وجودش حقانی تر بشود بیشتر تغییر می کند، وضعش، شکلش، معنویتش و همه چیزش عوض می شود. حتی ما در اعمال خودمان داریم که: «الیه یصعد الکلم الطیب والعمل الصالح یرفعه» سخن طیب (منظور اعتقاد پاک) بالا می رود به سوی او و عمل صالح است که اعتقاد پاک را بالا می برد، یا کلمه طیب است که عمل صالح را بالا می برد. پس عمل صالح بالا می رود و در عالم غیب واقعیتهایی است غیر از واقعیتهای محسوس. این که در قرآن از «اعلی علیین» یعنی بالاترین علوها و «اسفل سافلین» یعنی پایینترین سفلها نام برده می شود این ها اشاره به واقعیتهایی است.

می فرماید: «من الله ذی المعارج...». خدایی که در نزد خود مقامات و درجات دارد و هر کس و هر چیز از فرشتگان، حیوانات، موجودات و انسانها در یک مقام خاصی قرار گرفته اند. یک حدیث معروف و مسلمی است که اهل تشیع و تسنن هردو آن را قبول دارند و در کتب معتبر خود آن را روایت کرده اند و در معتبرترین کتاب ما یعنی اصول کافی ذکر شده است، این حدیث خیلی پرمعناست و یک دنیا معنا دارد. امام می فرماید: خدای متعال فرموده است ( حدیث قدسی است): «لایزال العبد یتقرب الیه بالنوافل» بندگان خدا دائماً بوسیله نوافل به سوی او بالا می روند. لایزال العبد یتقرب الیه بالنوافل - نفرمود بالفرائض.

بنده من دائماً و استمراراً بوسیله نوافل به من نزدیک و نزدیکتر می شود حتی می رسد به مرحله ای که مشمول محبت من واقع می گردد البته مقصود این نیست که بقیه بندگان مورد محبت خدا نیستند بلکه ما یک رحمت رحمانیه داریم که شامل حال همه انسانها می شود و یک رحمت رحیمیه، که بندگان خاصی را در بر می گیرد. مقصود از رحمت رحیمیه این است که انسان به یک مرحله ای می رسد (مثلاً فرض کنید مثل کسیکه می خواهد به یک مرکزی نزدیک شود.) تا به یک مرز مشخص نرسیده با قدم خودش جلو می رود ولی به آن مرز مشخص که رسید جاذبه خود

ص: 240

مرکز او را می گیرد. می رسد به مرحله ای که محبت الهی او را جذب می کند و او را فرا می گیرد و دست محبت الهی او را به سوی خود می کشد. «حتی احبه». که او را من دوست می دارم - «فاذا احبته». همانقدر که من او را دوست داشتم از منیت و هویت او چیزی نمی ماند و همه چیز او من می شوم - «فاذا احبته کنت سمعه الذی یسمع به» - گوشی که می شنود منم - «و بصره الذی یبصر به» - چشمی که می بیند منم - «و یده الذی...». - دستی که آن دست را حرکت می دهد منم. به این ترتیب او همه چیزش را واگذار و تفویض کرده و چیزی برایش باقی نمانده، «فاذا احبته کنت سمعه الذی یسمع بها - و بصره الذی یبصربها - ویده الذی...».

غرضم این است که مراتب و معارج و درجات که گفته شد همین است یعنی مراتبی که انسان بالا می رود و هر چقدر برود بالا هم نهایت ندارد اینجور نیست که به یک حدی برسد و تمام شود بلکه تا بی نهایت و تا ابد که برود باز ظرفیت دارد.(1)

جایز نیست؛ ولی این اظهار و ابزار ما تا چه اندازه دارای « صدق » است، یعنی ما در عمل تا چه اندازه قید تسلیم در برابر غیر خدا را رها کرده ایم و در مقابل ذات او تسلیم محض هستیم، این جهت به درجه ایمان ما بستگی دارد .

مسلماً همه افراد از نظر صدق و اخلاص در یک درجه نیستند. برخی تا این حد پیش می روند که عملاً جز امر خدا بر وجود آنها حاکم نیست؛ از درون و برون فرماندهی جز خدا ندارند؛ نه هوای نفس و تمایلات نفسانی می تواند آنها را از این سو به آن سو بکشاند و نه یک انسان دیگر می تواند آنان را مسخّر فرمان خویش سازد؛ به تمایلات نفسانی آن اندازه اجازه فعالیت می دهند که موافق رضای خدا باشد - و البته رضای خدا همان راهی است که انسان را به کمال واقعی خود می رساند - و فرمان انسانهای دیگر را از قبیل پدر و مادر و معلم و غیره برای رضای خدا و در حدود اجازه خدا انجام می دهند. برخی از این پیشتر می روند و مطلوب و محبوبی جز خدا ندارند؛ خداوند محبوب و معشوق اصلی آنها قرار می گیرد و خلق خدا را به حکم این که «هر کس چیزی را دوست بدارد آثار آن چیز و نشانه ها و یادگارهای آن چیز را نیز دوست می دارد» از آن جهت دوست می دارند که آثار و مخلوقات الهی و آیات و نشانه ها و یادگارها و یادآورهای خدا می باشند. برخی پا را از این هم فراتر می گذارند و جز او و جلوه های او چیزی نمی بینند؛ یعنی او را در همه چیز می بینند؛ همه چیز در حکم آیینه و همه جهان یک «آیینه خانه» می شود که به هر سو بنگرند او را و جلوه او را می بینند؛ زبان حالشان این می شود که:

به صحرا بنگرم صحرا تو بینم ***به دریا بنگرم دریا تو بینم

به هرجا بنگرم کوه و در و دشت*** نشان از روی زیبای تو بینم

علی علیه السلام فرمود:

«هیچ چیزی را ندیدم مگر آنکه قبل از او و با او خدا را دیدم.»(1)

یک نفر عبادتگر، آنچه را در حال عبادت با خدای خویش در میان می گذارد ، در

ص: 242

متن زندگی آن را پیاده می کند و به مرحله «صدق» در می آورد.

عبادت برای یک عبادتگر واقعی «پیمان» است و صحنه زندگی وفای پیمان است. این پیمان مشتمل بر دو شرط اصلی است:

یکی رهایی و آزادی از حکومت و اطاعت غیر خدا - اعمّ از هوای نفس و مطامع نفسانی و از موجودات و اشیاء و اشخاص - و دیگر تسلیم محض در مقابل آنچه خدا به آن امر می کند و به آن راضی است و آن را دوست می دارد.

عبادت واقعی برای عبادتگر عامل بزرگ و اساسی تربیت و پرورش روحی اوست. عبادت، برای عبادتگر درس است، درس وارستگی، آزادمنشی، فداکاری، محبت خدا، محبت امر خدا، همبستگی و دوستی اهل حق، احسان و خدمت به خلق، و....

از آنچه توضیح دادیم روشن شد که توحید اسلامی، هیچ انگیزه ای غیر خدا را نمی پذیرد.

واقعیت تکاملی انسان و واقعیت تکاملی جهان، واقعیت «به سوی اویی» است؛ هرچه رو به آن سو ندارد باطل و برضد مسیر تکاملی خلقت است. از نظر اسلام همچنانکه کار خود را باید برای خدا کرد، کار خلق را نیز باید برای خدا کرد. این که گفته می شود کار برای خدا یعنی کار برای خلق، راه خدا و خلق یکی است و برای خدا یعنی برای خلق، وگرنه کار برای خدا منهای خلق آخوندبازی و صوفیگری است؛ سخن نادرستی است. از نظر اسلام راه، راه خداست و بس و مقصد خداست نه چیز دیگر، اما راه خدا از میان خلق می گذرد. کار برای خود کردن نفس پرستی است، کار برای خلق کردن بت پرستی است، کار برای خدا و برای خلق کردن شرک و دوگانه پرستی است، کار خود و کار خلق برای خدا کردن توحید و خداپرستی است. در روش توحیدی اسلامی کارها باید به نام خدا آغاز شود. آغاز کردن کار به نام خلق بت پرستی است و به نام خدا و خلق شرک و بت پرستی است و تنها به نام خدا توحید و یگانه پرستی است.

از قرآن مجید در مورد «اخلاص» نکته جالبی استفاده می شود و آن این که

ص: 243

مخلص بودن (به کسر لام) غیر از مخلص بودن (به فتح لام) است. مخلص بودن (به کسر لام) یعنی در عمل اخلاص ورزیدن؛ عمل را پاک و خالص برای خدا انجام دادن. اما مخلص بودن (به فتح لام) یعنی پاک و خالص شده برای خدا. بدیهی است که پاک و خالص کردن عمل، چیزی است و پاک و خالص بودن به تمام وجود، چیز دیگر است.(1)

می خواهد، به انسان می دهد، در آخرت هم همین گونه است. اگر انسان برای خواسته های اخروی عبادت را انجام می دهد، خداوند متعال همان خواسته های اخروی را به او می دهد. اما این عبادت به آن معنای واقعی عبادت و پرستش خدا، که خدا پرستش شده باشد نیست. خدا آن وقت پرستش شده است که خدا برای خدا پرستش شده باشد. یعنی اصلاً پرستش حقیقی و اخلاص حقیقی، فقط و فقط آن است. بقیه این ها درجاتی از شرک است ولی شرکهای خفی است که این شرکهای خفی عقوبت در عالم آخرت ندارد.

حدیث جالبی است که شرک در قلب انسان حرکت می کند - «ان ربیب شرک فی القلب اخفا من ربیب نمله سوداء علی صخرة سما فی لیلة ظلما» - این نشان می دهد که توحید خیلی دقیق است. یعنی پیدایش مخفیانه شرک در قلب انسان، از انسان آن قدر مخفی می ماند که مانند حرکت کردن مورچه سیاه است در شب تاریک، روی سنگ سیاه. مورچه سیاه باشد، شب هم تاریک باشد و سنگ هم سیاه باشد، آیا چشم او را می بیند؟ بنابراین ما یک عبادت حقیقی داریم و یک عبادت مجازی. عبادت حقیقی همان است که - «الهی ما عبدتک خوفا من نارک ولا طمعا فی جنتک بل وجدتک اهلا للعباده فعبدتک»(1) - سعدی چقدر این را عالی آورده است، البته به صورت تمثیل است (در رابطه با عشق و علاقه سلطان محمود به ایاز که به او ایراد می گرفتند که این چی دارد؟ چه شکل و زیبائی دارد؟).(2)

می گوید سلطان محمود سفری می رفت و در سفرها معمولاً صندوق جواهراتی با خود دارند، سلطان محمود دستور داده بود که عمداً این صندوق را محکم نبندند. به یک درهّ ای می رسد آنجا تعمداً این بار را از روی شتر می اندازد که این صندوق بشکند و این دُرّ و مرجان و جواهر قیمتی بریزد ته دره . گفت هرکس هرچه برداشت مال خودش، این را گفت و شلاق زد به اسب و رفت. همه ریختند ته دره که یک جواهر یا گوهر قیمتی بدست آورند، نگاه کرد پشت سرش دید فقط یک نفر

ص: 245

مانده و آنهم ایاز است، همه رفتند سراغ نعمت، گفت: ز یغما چه آورده ای گفت هیچ! من خدمت را بر نعمت ترجیح دادم، اینجا که می رسد گریزش را می زند.

خلاف طریقت بود که اولیاء ***تمنا کنند از خدا جز خدا

گر از دوست چشمت به احسان اوست*** تو در بند خویشی نه در بند دوست

سلطان محمود می خواست ثابت کند که آن چیزهایی که شما می گویید نیست یک نفر من را خالصانه و برای خودم می خواهد آنهم ایاز است. عبادت حقیقی این است. ما نباید غیر این را به حساب بیاوریم، خداوند به فضل خودش این شرکها را از ما پذیرفته است.(1)

عمل که یک سلسله حرکات و سکنات است و دارای اثرها و ارزشهای خاص اجتماعی است، از نظر معنوی واقعاً و حقیقتاً به سویی می رویم و طی طریقی می کنیم.

مطلب به این سادگی نیست که هرچه هست «عمل» است، کار است، انرژی عضلانی است که مصرف می شود و اما اندیشه ها و نیتها، به اصطلاح ارزش مقدماتی دارد برای عمل، همه ذهنیت است و همه مقدمه است و عمل ذوالمقدمه ، اساس، ذوالمقدمه است، مقدمه هرطور بود، بود. خیر، اصالت فکر و نیت، از اصالت عمل کمتر نیست. این گونه تفکر «اصالة العملی» که اندیشه و نیت و عقیده را «اصیل» نمی شمارد و تحت عنوان «عینیت» و « ذهنیت» صرفاً ارزش مقدّمی برایش قائل است، یک تفکر مادی است. گذشته از این که بطلان این مکتب در جای خود روشن است، قدر مسلم این است که معارف قرآن را با اینگونه طرز تفکرها نمی توان توجیه کرد.

از نظر قرآن، شخصیت واقعی ما و «من» حقیقی ما همان روح ماست؛ روح ما با هر عمل اختیاری، از قوّه به سوی فعلیت گام بر می دارد و اثر و خاصیتی متناسب با اراده و هدف و مقصد خود کسب می کند؛ این آثار و ملکات جزء شخصیت ما می شود و ما را به عالمی متناسب خود از عوالم وجود می برد.

پس حسن و قبح فعلی، یا خوبی و بدی اعمال، از نظر بعد اول بستگی به اثر خارجی آن عمل دارد؛ و حسن قبح فاعلی یا خوبی و بدی از نظر بعد دوم بستگی به کیفیت صدور آن از فاعل دارد. در حساب اول، قضاوت ما درباره یک عمل از لحاظ نتیجه خارجی و اجتماعی آن است؛ و در حساب دوم؛ قضاوت ما از نظر تأثیر داخلی و روانی عمل در شخص فاعل است.

وقتی یک فرد، بیمارستانی به وجود می آورد یا اقدام نیکوکارانه دیگری در امور فرهنگی یا بهداشتی یا اقتصادی یک کشور انجام می دهد، شک نیست که عمل او از نظر اجتماعی و در مقیاس تاریخ، خیر است، یعنی کار مفید و نافع برای خلق خداست. در این حساب تفاوتی نمی کند که هدف فاعل از ایجاد بیمارستان یا

ص: 248

مؤسسه خیریه دیگر چه باشد؟ خواه هدفش ریاکاری و تظاهر و اشباع غرائز نفسانی باشد یا انسانی و عالی و غیرفردی و مافوق مادی، در هر صورت از لحاظ اجتماع یک مؤسسه خیریه بوجود آمده است. قضاوت تاریخ در مورد اعمال مردم همیشه از همین جنبه و در همین بعد است. تاریخ هرگز به نیت اشخاص کاری ندارد. وقتی سخن از شاهکارهای هنر و صنعت در اصفهان به میان می آید کسی کاری ندارد که مثلاً پدیدآورنده «مسجد شیخ لطف الله» یا «مسجد شاه» یا «سی و سه پل» چه نیتی و هدفی داشته است؛ تاریخ پیکر را می بیند و نام عمل را «عمل خیر» می گذارد.

اما در حساب «حُسن فاعلی» نظر به اثر اجتماعی و خارجی فعل نیست؛ در این حساب نظر به نوع ارتباط عمل با فاعل است؛ در این حساب مفید بودن عمل کافی نیست برای این که عمل، «عمل خیر» محسوب گردد. در اینجا حساب این است که فاعل با چه نیت و چه منظور و هدفی برای وصول به چه مقصدی اقدام کرده است. اگر فاعل، دارای نیت و هدف خیر باشد و کار خیر را با انگیزه خیر انجام داده باشد کارش خیر است یعنی حسن فاعلی دارد و عملش دو بعدی است، در دو امتداد پیش رفته است: در امتداد تاریخ و زندگی اجتماعی بشری و در امتداد معنوی و ملکوتی؛ ولی اگر آن را با انگیزه ریا یا جلب منفعت مادی انجام داده باشد، کارش یک بعدی است، تنها در امتداد تاریخ و زمان پیش رفته ولی در امتداد معنوی و ملکوتی پیش نرفته است و به اصطلاح اسلامی عملش به عالم بالا صعود نکرده است؛ و به تعبیر دیگر در اینگونه موارد، فاعل به اجتماع خدمت کرده و آن را بالا برده است ولی به خودش خدمت نکرده است بلکه احیاناً خیانت کرده است، روحش به جای این که با این عمل، تعالی یابد و بالا رود تنزل یافته و سقوط کرده است.

البته مقصود این نیست که حساب حسن فاعلی از حسن فعلی بکلی جداست و انسان از نظر نظام روحی و تکامل معنوی نباید کاری به کارهای مفید اجتماعی داشته باشد، مقصود این است که کار مفید اجتماعی آنگاه از نظر نظام روحی و تکامل معنوی مفید است که روح با انجام آن عمل یک سیر و سفر معنوی کرده

ص: 249

باشد، از منزل خودخواهی و هواپرستی خارج شده و قدم به منزل اخلاص و صفا گذاشته باشد.

نسبت حسن فعلی به حسن فاعلی نسبت بدن به روح است. یک موجود زنده، ترکیبی است از روح و بدن؛ باید در پیکر عملی که حسن فعلی دارد، حسن فاعلی دمیده شود تا آن عمل زنده گردد و حیات یابد.

علیهذا دلیل عقلی به اصطلاح «روشنفکرمآبان» - مبنی بر این که «خداوند با همه مخلوقاتش نسبت متساوی و یکسان دارد و از طرف دیگر حسن و قبح اعمال، ذاتی اعمال است؛ پس عمل خیر از همه مردم یکسان است و لازمه این دو « یکسانی» این است که پاداش اخروی مؤمن و غیر مؤمن یکسان باشد» - مخدوش است. در این استدلال، عملها و نسبت یکسان خداوند با مخلوقات در نظر گرفته شده است اما «عامل» و شخصیت او و هدف و انگیزه و سیر روحی و معنوی را که جبراً و قهراً موجب نایکسانی عملها می شود و فاصله ای در حد فاصله مرده و زنده میان آنها بوجود می آورد فراموش کرده اند ؛ می گویند: برای خدا چه فرق می کند که آنکه عمل خیر انجام می دهد بشناسد یا نشناسد؟ با او آشنا باشد یا آشنا نباشد؟ عمل را برای رضای او انجام داده باشد یا برای مقصودی دیگر؟ قصدش تقرب به خدا باشد یا نباشد؟

پاسخ این است: برای خدا فرق نمی کند ولی برای خود آن شخص فرق می کند، او اگر خدا را نشناسد و با او آشنا نباشد یک نوع سلوک روحی می کند و اگر آشنا باشد نوعی دیگر. اگر آشنا نباشد عمل یک بعدی انجام می دهد، عملش تنها حسن فعلی و حسن تاریخی می یابد، ولی اگر آشنا باشد عمل دوبعدی انجام می دهد و عملش حسن فاعلی و حسن ملکوتی نیز پیدا می کند و دو بعدی می گردد؛ اگر آشنا باشد خودش و عملش به سوی خدا بالا می رود و اگر آشنا نباشد بالا نمی رود. به عبارت دیگر: برای خدا فرق نمی کند اما برای عمل فرق می کند؛ در یک صورت، عمل، عملی می شود زنده و صعود کننده به بالا و در صورت دیگر عملی می شود مرده و هبوط کننده به پایین.

ص: 250

می گویند خدای عادل و حکیم هرگز به جرم این که بنده ای با او رابطه دوستی ندارد خط بطلان بر روی اعمال نیکش نمی کشد.

ما هم معتقدیم که خداوند خط بطلان نمی کشد؛ اما باید ببینیم آیا اگر کسی خداشناس نباشد عمل خیر واقعی که هم حسن اثر داشته باشد و هم حسن ارتباط، هم از نظر نظام اجتماعی خوب باشد و هم از نظر روحی عامل، از او سر می زند یا سر نمی زند؟ همه اشتباهات از آنجا پیدا شده است که ما مفید بودن اجتماعی یک عمل را برای این که آن عمل، «خیر» و «صالح» محسوب گردد کافی فرض کرده ایم. مسلماً اگر به فرض (البته فرض محال) کسی خدا را نشناسد و با عمل خود به سوی خدا بالا رود خدا او را باز نمی گرداند؛ اما حقیقت این است که کسی که خدا را نمی شناسد حجابی را پاره نمی کند، طوری از اطوار نفس را طی نمی نماید و به سوی ملکوت خدا بالا نمی رود تا عملش آن جهانی گردد و جنبه ملکوتی بیابد و صورتی پیدا کند که در آن جهان مایه بهجت و لذت و سرور و سعادت او گردد. مقبولیت عمل نزد پروردگار جز این نیست که عمل اینچنین باشد.

برای دولت تفاوتی ندارد که سرباز با رضا و میل بجنگد یا از روی ترس از مسلسلی که پشت سرش قرار دارد، نبردش خودنمایی باشد، به انگیزه حماسه ها و تعصبهای احمقانه باشد، یا از برای دفاع از حق و حقیقت؟

ولی در قوانین الهی چنین نیست؛ در این قوانین، مالیات و سربازی بطور مطلق خواسته نشده است، بلکه توأم با نیت خالص و قصد قربت خواسته شده است. اسلام عمل با روح می خواهد نه عمل بی روح. لهذا اگر مسلمانی زکات خود را بدهد ولی شائبه ریا در آن باشد پذیرفته نیست؛ اگر به جهاد برود ولی برای خودنمایی باشد قبول نیست. قانون الهی می گوید سرباز اجباری به درد من نمی خورد، من سربازی می خواهم که روحاً سرباز باشد، سربازی می خواهم که ندای: «اِن اللّهَ اشْتری مِنَ الْمُؤمنینَ اَنفُسَهُمْ وَ اَموالَهُم بِاَنّ لَهُمُ الْجَنَّةَ »(1) را پذیرفته باشد و صمیمانه به آن لبیک بگوید.

از رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم در روایت متواتر میان شیعه و سنی رسیده است که:

«اِنَّماَ الاَعْمالُ بِالنّیّاتِ».(2)

«همانا کارها وابسته به نیتهاست».

«لِکُلِّ امْرِءٍ مانَوی».(3)

«برای هر کس همان است که آن را قصد کرده است».

«لاعَمَلِ اِلاّ بِنیّةٍ».(4)

«هیچ عملی بدون نیت پذیرفته نیست».

در حدیثی به این شکل روایت شده است:

«اِنَّمَا الْاَعْمال بِالنِیَةِ وَ اِنَّمَا ِلامْرِءٍ مانَوی، فَمَنْ کانَتْ هِجْرَتُهُ الی اللّهِ وَ رَسولِهِ فَهِجرَتُهُ اِلَی اللّهِ وَ رَسوُلِهِ، وَ مَن کانت هِجرتُه لِدُنیا یُصیبُها اَوْ امْرَأَةٍ یَتَزَوَّجُها فَهِجرَتُهُ اِلی مَا هاجَرَ اِلیهِ».(5)

ص: 252

«همانا اعمال، وابسته به نیت است؛ برای انسان همان است که قصد کرده و هدف قرار داده است. هر کس بخاطر خدا و رسول هجرت کرده است، هجرتش به سوی خدا و رسول است؛ و هر کس به خاطر زنی که با او ازدواج کند و یا بخاطر ثروتی که به چنگ آورد هجرت کرده است هجرتش به سوی همان خواهد بود».

امام صادق علیه السلام فرمود:

«کارتان را برای خدا قرار دهید نه برای مردم، زیرا هرچه برای خداست برای خدا (به سوی خدا) است و هرچه برای مردم است به سوی خدا بالا نمی رود».(1)

کنند ، شکل روایت به آن داده اند. به نظر اینان شگفت بوده است که درباره انفاق یک انگشتر حقیر، آیه ای عظیم از قرآن نازل شود؛ و چون نتوانسته اند این معنی را باور کنند افسانه سازی کرده بهای مادی آن را بالا برده اند ؛ فکر نکرده اند انگشتری که معادل خراج سوریه و شام باشد، در مدینه فقیر و بیچاره، زینت بخش دست علی علیه السلام نخواهد بود. فرضاً چنین انگشتری در دست علی علیه السلام می بود او آن را به یک گدا نمی داد بلکه با چنان انگشتری مدینه را آباد می کرد و همه بینوایان شهر را نجات می داد.

عقل افسانه سازان درک نکرده است که عمل بزرگ در نزد خدا حسابی غیر از حسابهای مادی دارد؛ گویی ایشان پنداشته اند که گرانقیمت بودن انگشتر چشم خدا را - معاذالله - خیره کرده و او را وادار به تحسین کرده است که آفرین به علی، چه کار بزرگی انجام داد!

«اِنَّما نُطْعِمُکُم لِوَجْهِ اللّهِ لانُریدُ مِنْکُم جَزاءً و لا شُکوراً».(1)

«ما فقط به خاطر روی خدا به شما انفاق می کنیم و پاداش یا تشکری از شما توقع نداریم».

این زبان دل ایشان است که خدای آگاه فاش نموده است؛ یعنی آنها با آن ایثار و آن گذشت، از خدا جز خدا نمی خواستند.

این که قرآن کریم اعمال کافران را همچون سرابی پوچ و بی حقیقت دانسته است از این جهت است که اعمال آنان ظاهری آراسته و فریبنده دارد ولی چون برای هدفهای پست مادی فردی انجام شده نه برای خدا، چهره ملکوتی ندارد.

«زُبیدَه» زن «هارون الرشید»، نهری در مکه جاری ساخته است که از آن زمان تاکنون مورد استفاده زُوّار بیت اللّه است. این کار، ظاهری بسیار صالح دارد. همت زبیده این نهر را از سنگلاخهای بین طائف و مکه به سرزمین بی آب مکه جاری ساخت و قریب دوازده قرن است که حُجّاج تفتیده دل تشنه لب از آن استفاده می کنند.

از نظر چهره مُلکی، کار بس عظیمی است؛ ولی از نظر ملکوتی چطور؟ آیا ملائکه هم مانند ما حساب می کنند؟ آیا چشم آنان هم به حجم ظاهری این خیریّه خیره می شود؟

نه، آنها طوری دیگر حساب می کنند. آنان با مقیاس الهی، ابعاد دیگر عمل را می سنجند؛ حساب می کنند که زبیده پول این کار را از کجا آورد؟ زبیده همسر یک مرد جبار ستمگر به نام هارون الرشید بود که بیت المال مسلمین را در اختیار داشت و هر طور هوس می کرد عمل می نمود. زبیده از خود ثروتی نداشت و مال خود را صرف عمل خیر نکرد؛ مال مردم را صرف مردم کرد؛ تفاوتش با سایر زنانی که مقام او را داشته اند در این جهت بود که دیگران مال مردم را صرف شهوات شخصی می کردند و او قسمتی از این مال را صرف یک امر عام المنفعه کرد. تازه مقصود

ص: 255

زبیده از این کار چه بوده است؟ آیا می خواسته نامش در تاریخ بماند؟ یا واقعاً رضای خدا را در نظر داشته است، خدا می داند و بس.

در این حساب است که گفته شده زبیده را در خواب دیدند و از او پرسیدند که خدا با این نهری که جاری ساختی با تو چه کرد؟ جواب داد تمام ثوابهای آن را به صاحبان اصلی پولها داد.

همین زمین با چهره ملکوتی اش در آخرت پیدا می شود. جمادات و نباتات دنیا با وجهه ملکوتیشان در آخرت ظاهر می شوند. اساساً آخرت وجهه ملکوتی دنیاست.

شرط این که یک عمل، وجهه ملکوتی خوب و «علّیّینی» پیدا کند این است که با توجه به خدا و برای صعود به ملکوت خدا انجام بگیرد. اگر کسی معتقد به قیامت نباشد و توجه به خدا نداشته باشد،عمل او وجهه ملکوتی نخواهد داشت و به تعبیر دیگر صعود به علیین نخواهد کرد. وجهه ملکوتی عمل وجهه بالاست و وجهه مُلکی آن وجهه پایین است. تا عملی از راه نیت و از راه عقیده و ایمان، نورانیت و صفا پیدا نکند، به ملکوت عُلیا نمی رسد؛ عملی به ملکوت علیا می رسد که روح داشته باشد. روح عمل همان بهره اخروی و ملکوتی آن است.

قرآن کریم چه زیبا می فرماید:

«اِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ وَ الْعَمَلُ الصّالِحُ یَرْفَعُهُ».(1)

«به سوی او سخن پاک بالا می رود و کردار شایسته بالا می بردش».

این آیه به دوگونه قابل تفسیر است و هردو گونه در کتب تفسیر ذکر شده است: یکی این که سخن پاک و اعتقاد پاک را کردار شایسته بالا می برد؛ دیگر این که سخن پاک و اعتقاد پاک، کردار شایسته را بالا می برد و ملکوتی می سازد. دو تفسیر - که هردو صحیح است و مانعی ندارد که هردو مقصود باشد - مجموعاً این اصل را بیان می کنند که ایمان در مقبولیت عمل و بالا رفتن عمل به سوی بالا تأثیر دارد و عمل، در سیراب شدن ایمان و بالا رفتن درجه ایمان. این اصل در معارف اسلامی اصل مسلمی است. استشهاد ما به این آیه بنا بر تفسیر دوم است گو این که - همچنانکه اشاره کردیم - از نظر ما مانعی ندارد که آیه کریمه در آنِ واحد ناظر به هر دو معنی باشد.

به هرحال اشتباه است اگر بپنداریم اعمال کسانی که ایمان به خدا و قیامت ندارند، به سوی خدا صعود می نماید و وجهه «علّیّینی» پیدا می کند.

ص: 257

اگر به ما بگویند که فلان کس از جاده شمال تهران خارج شد و در جهت شمال چند روز به سفر خود ادامه داد هرگز توقع نداریم که چنین کسی به قم و اصفهان و شیراز برسد؛ اگر کسی چنین احتمالی بدهد به او می خندیم و می گوییم اگر او می خواست به قم و اصفهان و شیراز برود باید از جاده جنوب تهران خارج شود و ادامه دهد.

محال است کسی به سوی ترکستان برود و به کعبه برسد.

بهشت و جهنم، دو غایت سیر معنوی انسان است. در آن جهان هرکسی خود را در غایت مسیر خود می بیند، یکی بالاست و دیگری پایین، یکی اعلاعلیین است و دیگری اسفل سافلین.

«اِنَّ کِتابَ الاَبْرارِ لَفی عِلّیّینَ».(1)

«اِنَّ کِتابَ الفُجّارِ لَفی سِجّینٍ».(2)

چگونه ممکن است کسی به سوی مقصدی حرکت نکند و یا به سوی مقصدی ضد آن مقصد حرکت کند و آنگاه به آن مقصد برسد؟! حرکت به سوی علیین، فرع آهنگ و اراده رسیدن به آن است و آهنگ و اراده، فرع معرفت و اعتقاد از یک طرف و تمکین و تسلیم از طرف دیگر است. از آنکه به چنین مقصدی اعتقاد ندارد یا تمکین و تسلیم ندارد و بالاخره رغبتی به آن ندارد و به انگیزه رسیدن به آنجا کوچکترین گامی برنمی دارد چگونه می توان توقع داشت که سر از آنجا در بیاورد؟ بی شک هر راهی به مقصد خودش منتهی می گردد؛ تا مقصد خدا نباشد به خدا منتهی نمی گردد.

قرآن کریم می فرماید:

«مَنْ کانَ یُریدُ الْعاجِلَةَ عَجَّلْنا لَهُ فیها ما نَشاءُ لِمَنْ نُریدُ ثُمَّ جَعَلْنا لَهُ جَهَنَّمَ یَصْلیها مَذْمُوماً مَدْحُوراً. و مَنْ اَرادَ الاخِرَةَ و سعی لَها سَعْیَها و هُوَ مُؤْمِنٌ فَاولئِکَ کانَ سَعْیُهُمْ مَشْکُوراً».(3)

ص: 258

«هرکس (فقط) طالب دنیای نقد باشد، آن مقدار که بخواهیم به آنان که بخواهیم می دهیم، سپس برای وی جهنم را قرار داده ایم که نکوهیده و رانده شده وارد آن می گردد. و هرکس خواهان آخرت باشد و کوشش شایسته آن را انجام دهد، پس کوشش آنان مورد قدردانی قرار خواهد گرفت».

یعنی اگر کسی سطح فکرش از دنیا بالاتر نباشد و هدفی عالیتر از دنیا نداشته باشد، محال است که به هدف عالی اخروی نائل گردد؛ و لطف و کرم ما و خدایی ما ایجاب می کند که از همان هدف دنیایی که خواهان آن است به او بهره ای بدهیم.

در اینجا نکته ای هست: جهان دنیا، جهان طبیعت و ماده است، جهان علل و اسباب است، علل و اسباب دنیوی باهم در تزاحم و جنگند؛ در این دنیا «قسر» هم وجود دارد؛ لهذا کسی که هدفش دنیا باشد، تضمینی ندارد که صد در صد به مقصود برسد. تعبیری که قرآن کریم برای تفهیم این نکته انتخاب فرموده است این است:

«هرقدر بخواهیم، به هرکس بخواهیم می دهیم».

ولی آنکس که در نظام روحی خودش هدف عالی تری دارد و دل به هدفهای کوچک نقد نداده است و به سوی هدف الهی گام برمی دارد و با ایمان جلو می رود، البته وی به هدف خواهد رسید زیرا خداوند ارجگزار است، کار نیکی را که تقدیم او گردد می پذیرد و مزد می دهد.

در اینجا سعی و کوشش هم شرط است زیرا محال است که کسی بی گام برداشتن، راهپیمایی کند و به هدف برسد.

سپس در آیه بعد می فرماید:

«کُلاً نُمِدُّ هؤُلاءِ مِنْ عَطاءِ ربِّکَ، و ما کانَ عَطاءُ رَبِّکَ مَحْظُوراً».(1)

«ما همه را، هم این گروه را و هم آن گروه را، از فیض پروردگارت مدد می کنیم؛

فیض پروردگار تو از کسی دریغ نشده است».

ص: 259

یعنی ما فیاض علی الاطلاقیم و جهان را مستعد فعالیت ساخته ایم؛ هر کسی هر تخمی که بپاشد آن را به ثمر می رسانیم؛ هرکس که به سوی هدفی رهسپار است او را به هدفش می رسانیم.

حکمای الهی می گویند: واجب الوجود بالذات واجب من جمیع الجهات و الحیثیات است: لهذا واجب الفیّاضیّه است؛ از این رو هرکس طالب هرچه باشد، خدا او را مدد می کند. چنین نیست که اگر کسی طالب دنیا باشد خدا بفرماید تو گمراه هستی و بر خلاف ارشاد و هدایت ما عمل کرده ای پس ما تورا تأیید نمی کنیم. نه، چنین نیست؛ دنیا طلب هم در دنیا طلبی خویش در حدودی که این سرای اسباب و علل و تمانع و تزاحم امکان می دهد مورد تأیید و حمایت الهی است و از بذل و بخشش بی دریغ او بهره مند می گردد.

به عبارت دیگر: جهان، سرزمین مستعد و مناسبی است برای کاشتن و روییدن ورشد کردن و درو کردن، بستگی دارد به این که انسان چه بذری برای رشد و پرورش انتخاب کند و چه محصولی بخواهد بدست آورد؛ هر بذری انتخاب کند همان بذر عیناً در مزرعه مستعد و مناسب این جهان رشد داده می شود.

بلی، یک حمایت مخصوص از برای اهل حقیقت است که رحمت رحیمیه نامیده می شود؛ دنیاطلبان از این رحمت محرومند، زیرا خواهان آن نیستند. ولی رحمت رحمانیه خدا در تمام مردم و در تمام مسیرها علی السویه جریان دارد. به قول سعدی:

ادیم زمین سفره عام اوست ***بر این خوان یغما چه دشمن چه دوست

از آنچه در این بحث گفته شد، قسمتی از مسائل مورد بحث حل می گردد.

روشن ساختیم که حُسن فعلی برای پاداش اخروی عمل کافی نیست، حسن فاعلی هم لازم است؛ حسن فعلی به منزله تن و حسن فاعلی به منزله روح و حیات است؛ و بیان کردیم که ایمان به خدا و روز رستاخیز، شرط اساسی و لازم حسن فاعلی است و این شرطیت یک شرطیت قراردادی نیست، یک شرطیت ذاتی و

ص: 260

تکوینی است مانند شرطیت هر راه معین برای مقصد معین .

در اینجا اشاره به یک نکته لازم است و آن این که ممکن است کسی بگوید برای حسن فاعلی ضرورت ندارد که حتماً قصد تقرب به خداوند در کار باشد؛ اگر کسی عمل خیری را به انگیزه وجدان و به خاطر عطوفت و رحمتی که بر قلبش مستولی است انجام دهد، کافی است که عمل او حسن فاعلی پیدا کند. به عبارت دیگر انگیزه انساندوستی برای حسن فاعلی کافی است؛ همین که انگیزه انسان «خود» نباشد حسن فاعلی پیدا می کند اعم از این که انگیزه «خدا» باشد یا «انسانیت». این نکته قابل تأمل است. در عین این که ما مطلب بالا را تایید نمی کنیم - که فرقی نیست میان این که انگیزه خدا باشد یا انسانیت - و اکنون نمی توانیم وارد این بحث عمیق شویم، در عین حال جدّاً هرگاه عملی به منظور احسان و خدمت به خلق و به خاطر انسانیت انجام گیرد در ردیف عملی که انگیزه اش فقط «برای خود» است، نیست. البته خداوند چنین کسانی را بی اجر نمی گذارد.(1)

الْعالَمینَ».(1) نمازم، عبادتم و بلکه زندگی و مردنم، لله و برای اوست؛ آری، پیغمبر فرمود اگر کسی موفق شود چهل شبانه روز هوی و هوس را به کلّی مرخص کند و در این چهل شبانه روز جز برای خدا، کاری نکند و جز برای او زنده نباشد، چشمه های معرفت و حکمت از درونش می جوشد و بر زبانش جاری می شود .(2)

حافظ با آن زبان رمزی شیرین خود، همین حدیث را معنی می کند. می گوید:

سحرگه رهروی در سرزمینی همی گفت این معمّا با قرینی

که ای صوفی شراب آنگه شود صاف که در شیشه بماند اربعینی

باز پیغمبر صلی الله علیه و آله وسلم فرمود:

«لولا اَنَّ الشَّیاطینَ یَحومونَ حَوْلَ قُلُوبِ بَنی ادَمَ لَنَظَرُوا اِلی مَلَکوتِ السَّمواتِ ».(3)

«اگر نه این است که شیاطین گرد دلهای فرزندان آدم حرکت می کنند و غبار و تاریکی ایجاد می کنند، بنی آدم می توانست با چشم دل، ملکوت را مشاهده کند».(4)

یک سوره است و بنابراین اگر یکی از این ها را بخوانند مثل یک سوره ناقص است. همان طوری که درباره سوره «الم تر کیف فعل ربّک باصحاب الفیل» و سوره «لایلاف قریش» هم همین حرف هست که این دو تا یک سوره است نه دو سوره.(1)

امام صادق علیه السلام فرمود: سوره والفجر را در نوافل و فرائض خودتان بخوانید که سوره جدّم حسین بن علی است. عرض کردند به چه مناسبتی سوره جدّ شماست؟ فرمود آن آیات آخر سوره والفجر مصداقش حسین است، آنجا که می فرماید:

«یا اَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ، ارْجِعی اِلی رَبِّکِ راضیةً مَرْضیةً، فَادْخُلی فی عِبادی وَ ادْخُلی جَنَّتی».(2)،(3)

نماز چه می گویند. قرآن خودشان را بفهمند، ولی چه باید کرد، حرص دنیا آن چنان ما را گرفته است که چون زبان انگلیسی کلید درآمد و مادیات است، بچه هفت ساله مان را هم می فرستیم تا زبان انگلیسی یاد بگیرد. کمتر خانواده ای است که لااقل یک نفر در آن زبان انگلیسی را نداند ولی حاضر نیستیم یک کلاس عربی تشکیل بدهیم و زبان عربی را بخاطر خدا یاد بگیریم. بخاطر نمازمان یاد بگیریم. بخاطر قرآنمان یاد بگیریم.(1)

آقایان محترم اگر در جلسات من در 6 _ 7 سال اخیر شرکت کرده باشند می دانند که من مکرر در سخنرانی های عمومی مسأله «لزوم تشکیل کلاسهای زبان عربی» را، همیشه گوشزد می کرده ام، و به همین تعبیر می گفتم که جزء اولین وظائف مؤسسات مذهبی اعم از مساجد، حسینیه ها، هیئت ها، جلسه های تفسیر... هرچه هست از اهم مسایل یاد دادن زبان عربی به افراد و اطفال است بدلایل بسیار زیادی که داشتم و قسمتی از آنها را من الان با یک زبان ساده ای که برای این که رفقا و دوستان تشویق بشوند عرض می کنم، اولین دلیل مطلب این است که زبان عربی، زبان کتاب دینی ماست، زبان مذهب ماست، برای ما ایرانیها زبان فارسی، زبان ملی شمرده می شود، و زبان عربی، زبان دینی و مذهبی، به همین دلیل که ما مسلمانیم و به اسلام علاقمند هستیم و به قرآن که کتاب مذهبی ماست، و این خصوصیت را قرآن در میان همه کتابهای مذهبی دیگر دارد که قرآن لفظش هم جزء اعجازش است.(2)

امیدوارم دوستان و رفقا در درجه اول به عنوان یک فریضه مذهبی، و در درجه دوم به عنوان یک وظیفه ملی، و برای ابقاء فرهنگ اسلامی فارسی کوشش کنند که زبان عربی را بخوبی یاد بگیرند که بتوانند از متون عربی استفاده کنند، قرآن بخوانند ، نهج البلاغه بخوانند، دعای ابوحمزه بخوانند و لذت ببرند، نماز بخوانند در نماز لذت ببرند و حضور قلب پیدا کنند، قنوتهای خودشان را بفهمند چه می گویند، و امیدوارم همه شما موفق بوده باشید.(3)

ص: 264

می شود. ولی دیر زمانی است که بین شیعه و سنی بر سر این که آیا این آیه جزء هر سوره است یا نه، اختلاف عظیمی وجود دارد. برخی از اهل تسنن آن را جزء هیچ سوره ای نمی دانند و شروع هر سوره را با بسم اللّه از قبیل شروع هر کار دیگربا بسم اللّه می شمارند که بسم اللّه جزء آن کار نیست؛ بلکه در عمل گاهی سوره ها را بدون بسم اللّه آغاز می کنند. در نماز، حمد یا هر سوره ای را که احیاناً بخواهند بعد از حمد بخوانند بدون بسم اللّه می خوانند.

شیعه به پیروی از ائمه اطهار علیهم السلام بشدت با این مسأله مخالفت دارند، تا آنجا که ائمه اطهار فرموده اند خدای بکُشد کسانی را که بزرگترین آیه از آیات قرآن را از قرآن حذف کرده اند. اگر بسم اللّه را از اول سوره ها برداریم دیگر این آیه را ما در قرآن نداریم جز در سوره نمل که آنهم در ضمن نقل قولی است که قرآن از ملکه سبا می کند، که هنگامیکه نامه سلیمان را قرائت کرد گفت : «اِنَّهُ مِنْ سُلَیْمان وَ اِنَّهُ بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ». این نامه از سلیمان است و این گونه آغاز می گردد: بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ.

در هر حال شیعه آن را مسلم جزء قرآن می داند، نه این که آن را جدای از قرآن محسوب کند و مانند آنکه در آغاز هر امری، بسم اللّه را می افزاید، در قرائت قرآن هم این آیه را از خارج بر آن اضافه کند.(1)

ص: 266

انتساب به او برکت بخشد؛ لذا کارها را بنام هیچ کس حتی نام پیغمبر، نمی توان آغاز کرد و این است معنی تسبیح نام اللّه که در اول سوره اعلی به آن دستور داده شده است.

تعبیر «یُسَبِّحُ لِلّه» و یا «سَبَّحَ لِلّه» و یا «سُبْحانَ اللّه» تسبیح برای خداوند و یا تسبیح خداوند مکرر در قرآن آمده است ولی تسبیح نام اللّه در قرآن تنها در اول سوره اعلی است که می فرماید: «سَبَّحَ اسْمَ رَبِّکَ الاَعْلی»؛ تسبیح کن نام پروردگار بزرگت را.

بنظر می رسد که بهترین نظریه در اینجا نظر صاحب المیزان است که می فرماید معنی تسبیح نام خدا این است که آنجا که مقام تقدیس و تکریم است نام مخلوق در ردیف نام اللّه قرار نگیرد و یا در جائی که نام اللّه باید برده شود نام موجود دیگری بمیان نیاید. یعنی نه با نام خدا نام دیگری را و نه به جای نام خدا نام دیگری را، که هر دو شرک است.

اخیراً در میان گروهی که دم از مبارزه با شرک می زنند عملی رائج شده که خود از مظاهر شرک است. به جای این که کارها را به نام خدا بنامند و بنام او آغاز کنند، می گویند: بنام خلق! اگر قرار شود که نام پیغمبر را در کنار نام خدا قرار دادن شرک باشد، پس اگر بنام خلق هم آغاز کنیم جانشین برای خدا ساختن است و این دستور قرآن است که نام خدا همواره تسبیح گردد و کارهای بشر بنام او نامیده شود؛ و نه بنام دیگری. و بدین وسیله اعمال او قداست یافته و در سایه او تبرک جوید.

* * *

بسا در اینگونه موارد معنای نام علاوه بر این که حکایتگر اوصاف صاحب نام نیست ، ممکن است ضد آنهم باشد. مثل آنکه نام غلامان سیاه را کافور می نهادند! (بر عکس نهند نام زنگی کافور)

در قسم دوم نام، حکایتگر شأنی از شئون صاحب نام است و صفتی از صفات او را بیان می کند.

پروردگار متعال نامی که صرفاً جنبه علامت داشته باشد، ندارد و تمام نامهای او، نمایانگر حقیقتی از حقایق ذات مقدس اوست.

در قرآن کریم در حدود صد اسم برای خداوند آمده است که در واقع صد صفت است که نمونه آنها را در همین سوره ملاحظه می نمائید: «اللّه، رحمن، رحیم، مالک یوم الدین». ولی هیچ کدام جامعیتی را که این نام دارد، ندارند؛ چون آنها هر کدام یکی از کمالات او را نشان می دهد ولی این نام، نمایانگر ذات مستجمع جمیع صفات کمالیه است.

کلمه اللّه در اصل «اَلاِله» بوده است و همزه بخاطر کثرت استعمال حذف گردیده است.

درباره ریشه لغت اللّه چند نظر وجود دارد بعضی گفته اند این کلمه از «اَلِه» مشتق است و بعضی دیگر گفته اند که «وَلَه» گرفته شده است و اله فِعال بمعنای مفعول است مانند کتاب بمعنای مکتوب.

اگر از «اله» مشتق شده باشد یعنی «عبد» پس اللّه یعنی ذات شایسته پرستش که کامل از جمیع جهات است. چون موجودی که خودش مخلوق دیگری است و یا دارای نقص است؛ شایسته پرستش نخواهد بود، پس همینکه گفته می شود «الاله» یعنی آن ذاتی که بگونه ایست که او را باید پرستش کرد و قهراً این معانی در این کلمه نهفته است، ذات مستجمع جمیع صفات کمالیه و مبرا از هرگونه سلب و نقص.

و اگر از وله مشتق شده باشد، وله یعنی تحیر، و اله یعنی حیران و یا بمعنی عاشق و شیداست و از این جهت خداوند را اللّه گفته اند که عقل ها در مقابل ذات مقدسش حیران و یا متوجه و عاشق او و پناهنده به اویند.

ص: 269

سیبویه، از ائمه علمای صرف و نحو ادبیات عرب است و در اواخر قرن دوم و اوائل قرن سوم هجری زندگی می کرده است. وی که در فن خودش نبوغ داشته وکتابش را که به «الکتاب» معروف است در این فن نظیر «منطق» ارسطو در منطق و «مجسطی» بطلیموس در علم هیئت، شمرده اند و سخنش در ادب عربی سند محسوب می گردد و از طرفداران این نظر است که ریشه کلمه اللّه « وَلَه» بمعنای حیرت در مقابل عظمت و یا وله و عشق است:

مثنوی مولوی نظر او را نقل کرده و می گوید:

معنی اللّه گفت آن سیبویه ***یولهون فی الحوائج هم لدیه

گفت الهنا فی حوائجنا الیک*** و التمسناها وجدناها لدیک

مولوی آن حالتی را یاد آوری می کند که انسان دردی پیدا کرده و بیچاره گشته و بی اختیار به سوی نقطه ای روی می آورد و پناهنده می شود، او «اللّه» است!

صد هزاران عاقل اندر وقت درد*** جمله نالان پیش آن دیان فرد

بلکه جمله ماهیان در موجها*** جمله پرندگان در اوجها

بلکه جمله موجها بازیکنان ***ذوق و شوقش را عیان اندر میان(1)

تنها انسانها نیستند که در وقت نیاز به سوی او روی می آورند؛ ماهی های دریا در میان امواج و پرندگان در اوج آسمانها؛ بلکه همان موج های بیجان دریا هم نالان در پیش اللّه هستند!

و احتمال قوی دارد که اله و وله دو لهجه از یک لغت باشد، یعنی اول وله بوده بعد آن را به صورت اله استعمال کرده اند؛ و وقتی آن را به صورت اله تلفظ نمودند معنی پرستش هم پیدا کرده است؛ بنابراین معنی اللّه چنین می شود: آن ذاتی که همه موجودات؛ نا آگاهانه واله او هستند و او تنها حقیقتی است که شایستگی پرستش دارد.

ترجمه اللّه می توان گفت که در فارسی لغتی مترادف کلمه اللّه که بشود جای آن

ص: 270

گذارد نداریم، و هیچ کدام رساننده تمام معنی اللّه نیستند. زیرا اگر به جای اللّه «خدا» بگذاریم رسا نخواهد بود، چون خدا مخفف «خود آی» است و رساننده تعبیری است که فیلسوفان می کنند، یعنی «واجب الوجود» ویا شاید به کلمه غنی که در قرآن آمده است نزدیک تر باشد تا به اللّه. و اگر خداوند استعمال شود باز رسا نخواهد بود زیرا خداوند یعنی صاحب، و اگر چه اللّه خداوند هم هست ولی مرادف با خداوند نیست؛ خداوند یک شأن از شئون اللّه است.

* * *

رحمت بی حساب خویش را به سوی آنان فرستاده و نیازهای آنان را تأمین نموده است.

این است که بعضی از مترجمان اخیر وقتی دیده اند که هیچ کلمه ای رساننده معانی این کلمات نیست؛ آیه شریفه؛ بسم اللّه الرحمن الرحیم را «به نام اللّه رحمن و رحیم»؛ ترجمه نموده اند.

فرق رحمان با رحیم چیست؟ قبلا باید توضیح بدهیم که در زبان عربی کلماتی که بر وزن فعلان است دلالت بر کثرت می کند مثل عطشان که بمعنای عطش کثیر است. و کلماتی که بر وزن فعیل است که اصطلاحاً آن را صفت مشبهه می گویند دلالت بر نوعی ثبات و دوام می کند.

رحمان که بر وزن فعلان است دلالت بر کثرت و وسعت می کند و می رساند که رحمت حق همه جا گسترش پیدا کرده و همه چیز را فرا گرفته است. اصولاً هر چیزی؛ چیز بودنش مساوی با رحمت حق است چون وجود و هستی عین رحمت است؛ چنانکه در سوره اعراف آیه 56 آمده است «وَ رَحْمَتی وَسَعَتْ کُلَّ شَی ءٍ» (رحمت من همه چیز را فرا گرفته است) و در دعای کمیل می خوانیم «وَ بِرَحْمَتِکَ الَّتی وَسَعَتْ کُلَّ شَی ءٍ»

این گونه رحمت حق استثناء ندارد؛ و این طور نیست که شامل انسانها باشد و غیر انسانها را شامل نشود و یا در انسان ها تنها انسانهای مؤمن را فرا گیرد، خیر ؛ بلکه سراسر گیتی مشمول رحمانیت حق است و یا عین آن است یعنی آنچه در عالم هستی هست رحمت حق است.

درسی که می توان از جمله بسم اللّه الرحمن الرحیم آموخت این است که آنچه که از خدا به عالم می رسد دوگونه نیست؛ خیر و شر، بلکه آنچه از او می رسد جمله نیکو و رحمت است و این رحمت شامل جماد و نبات و حیوان و انسان به تمام اقسامش می گردد چون اصولاً فاتحه و گشایش هستی با رحمت حق است.

و اما رحیم که بر وزن فعیل است دلالت بر رحمت لاینقطع و دائم حق می کند. رحمان که دلالت بر رحمت واسعه پروردگار می کرد و شامل همه موجودات

ص: 272

می گشت ولی بالاخره در این عالم یک سلسله از موجودات پس از هستی معدوم می شوند و فانی می گردند. ولی رحیم نوعی از رحمت است که جاودانگی دارد و تنها شامل آن بندگانی است که از طریق ایمان و عمل صالح؛ خود را در مسیر نسیم رحمت خاصه حق قرار داده اند!

پس پروردگار یک رحمت عام دارد و یک رحمت خاص. با رحمت عام خودش همه موجودات را آفریده است که از جمله آنان انسان است.

انسان که تنها موجود مکلف است و خودش مسئول خویش است اگر وظائف و تکالیفی که بعهده اش نهاده شده بود انجام دهد؛ مشمول رحمت خاص الهی خواهد شد. رحمان اشاره به آن رحمت بی حسابی است که همه جا کشیده و مؤمن و کافر و حتی انسان و جماد و نبات و حیوان ندارد ولی رحیم اشاره به رحمت خاصی است که به انسانهای مطیع و فرمانبردار اختصاص دارد .(1)

* * *

لخص و ایس و یئس که هر دو حروفشان یکی است ولی جایشان عوض شده است.

مدح به معنای ستایش است؛ ستایش از احساسهای مخصوص انسانی است، یعنی این انسان است که دارای این درجه از ادراک و احساس است که وقتی در مقابل کمال و جلال؛ زیبائی و بهاء قرار می گیرد؛ این احساس به صورت عکس العمل در او پیدا می شود که او را ستایش کند؛ این احساس در حیوان نیست. حیوان نه آن کمال و جلال و عظمت را درک می کند و نه قدرت دارد که ستایشگر این اوصاف باشد.

البته گاهی عمل ستایش؛ در انسان به صورت پستی ظاهر می گردد که آن را « چاپلوسی» می گویند و از صفات رذیله محسوب می گردد. چاپلوسی در موردی است که انسان امر بی حقیقتی را ستایش می کند. و بسیار زشت است که انسان آن قدرتی که خداوند به او داده است تا کمالها و جمالها و عظمتها و زیبائیهای واقعی را ستایش کند؛ آن را در پای موجودی که هیچ ارزش ستایش ندارد؛ از روی طمع مصرف نماید. این قدرت برای این است که انسان آن احساس عالی را؛ یعنی تمجید و تکریم و تنظیم یک کمال را؛ ارضاء و اشباع نماید؛ نه این که در خدمت حس طمع که نوعی پستی است قرار دهد.

در ستایش های واقعی هیچ گونه طمعی در کار نیست؛ بلکه امریست فطری و طبیعی انسان هنگامی که به هنر زیبایی برخورد می کند؛ مثلاً ورق قرآنی که سالها پیش توسط «بایسنقر» نوشته شده می بینید محو زیبایی آن می گردد و بی اختیار آن را ستایش می کند. اگر کسی در اینجا از انسان سوال کند چرا ستایش می کنی مگر کسی چیزی در مقابل این ستایشها می دهد؟ چه جواب می دهیم؟ خواهیم گفت مگر لازم است چیزی بدهند؟! من انسانم و انسان از آن جهت که انسان است وقتی در مقابل عظمتی و جلالی و جمالی و کمالی قرار گرفت قهراً خاضع می شود و خضوع خود را به صورت ستایش اظهار می دارد. این معنای کلمه مدح است ولی حمد، تنها این مفهوم نیست.

احساس پاکیزه دیگری در انسان وجود دارد که باز از امتیازات انسان است که آن

ص: 274

را «سپاسگذاری» می گویند و ترجمه کلمه «شکر» است. و آن در وقتی است که از ناحیه کسی به انسان خیری برسد، انسانیت انسان اقتضا می کند که نسبت به او اظهار امتنان بنماید. فرض کنید هنگامی که انسان با اتومبیلش از محلی در حال عبور است اگر با اتومبیل دیگری برخورد کند که او حق عبور دارد و می تواند از راه استفاده کند، در چنین حالی اگر او توقف کرد و اجازه داد که ما قبلا عبور کنیم، ادب انسانی که مقتضای فطرت پاک اوست اقتضا می کند که با گفتن کلمه «متشکرم» و یا عملا با تکان دادن سر یا دست از او سپاسگزاری بعمل آورد. این صفت به این حد در حیوان وجود ندارد و از مختصات انسان است. و این که خدای متعال در قرآن سؤال می کند «هَلْ جَزاءُ الاِحْسانِ الا الاِحْسان »، سؤالی است که مخاطب آن فطرت سلیم انسانی است و وجدان پاک انسان پاسخگوی آن است.

و این که گفته شده است که اگر هر کس خودش را بشناسد، خدا را نیز می شناسد ، مطلب بسیار عظیم و درستی است. شناخت کامل انسان خویش را ، راهی است که به شناخت اللّه منتهی می گردد. یکی از راههای شناختن انسان همان شناختن احساسهای خاص انسانی است که یکی از آنها همین احساس سپاس است که فرمانده آن وجدان است و به تعلیم و تربیت های محیط مربوط نیست و از آداب و رسوم محلی به شمار نمی رود و اختصاص به اقلیمی غیر اقلیمی ندارد. آداب و رسوم است که با تغییر زمان و مکان دگرگون شده حتی گاهی عیناً متضاد می شود. مثل کلاه از سر برداشتن و گذاشتن که هر دو علامت احترام است ولی هر کدام در جامعه ای مرسوم است و در هیچ جامعه ای دیده نشده است که پاداش نیکی را بدی بدهند و به این که این جزء رسوم محلی است توجیه نمایند!

حمد نه مدح خالص است و نه سپاسگزاری خالص؛ پس چیست؟

می توان گفت اگر هر دو را به هم ترکیب کنیم؛ حمد است. یعنی مقامی که هم لایق ستایش است به دلیل عظمت و جلال و حُسن و کمال و بها و زیبایی که دارد، و هم لایق سپاسگزاری است به دلیل احسانها و نیکی ها که از ناحیه او رسیده است؛ آنجاست که کلمه حمد به کار می رود.

ص: 275

انسان سرچشمه می گیرد که جمال و جلال را بستاید و در مقابل عظمت خاضع باشد. و این است که سوره حمد مستلزم معرفت الهی است، یعنی تا انسان نسبت به خداوند معرفت کامل پیدا نکند نمی تواند یک سوره حمد را درست و صحیح و به صورت واقعی که لقلقه لسان نباشد، بخواند.

مثلاً ملاحظه کنید که شما وقتی به انسانی برخورد می کنید که دارای روح بسیار متعالی و بزرگی است و دارای ملکات و فضائلی تشخیص می دهید، و هنگامیکه به او نیازی پیدا کردید دریافتید که وی بدون هیچ گونه چشم داشتی در رفع نیاز شما دریغ نداشته و خیر و احسان او به شما رسیده است، اکنون که شما در مقابل عظمت روحی این شخص خاضع گشته اید اگر نامی از او در محفلی برده شود شما همچون بلبلی که در مقابل گل قرار گرفته، عاشق وار به مدح او سخن آغاز کرده و از ته دل او را می ستایید! این ستایش از عمق روحتان سرچشمه گرفته و چه بسا با این ستودن؛ احساس لذت و راحت می نمایید!

در نماز، انسان یک چنین حالتی دارد و ما معتقدیم و بارها گفته ایم که عبادت لازمه شناخت خداوند است و تا خداشناسی کامل نگردد عبادت اوج نمی گیرد .

در این جا نکته جالبی که شایان توجه است این که بعد از الحمد للّه چهار صفت دیگر آمده است «رب العالمین _ الرحمن _ الرحیم _ مالک یوم الدین» که البته هر کدام دری به سوی معرفت حق است که توضیح خواهیم داد.

ولی تا آنجا که این صفات نیامده فقط حمد را اختصاص به اللّه _ ذاتی که شایسته پرستش و ستایش است _ داده عالی ترین درجه را می رساند.

یعنی ذاتی که قطع نظر از کارهای او و احسان او بخودم، و قبل از این که من به آغاز و انتهای علم و دانش و آفرینش خودم و این گیتی پهناور نظر داشته باشم ، او خودش شایسته حمد است و او را باید بستاییم! البته این درجه را همه کس نمی تواند ادعا کند و آن علی ابن ابیطالب است که می گوید:

«الهی ما عبدتک طمعاً فی جنتک و لا خوفاً من نارک بل وجدتک اهلاً للعبادة فعبدتک».

ص: 277

پروردگارا! این که من تو را پرستش می کنم نه برای بهشت توست و نه برای ترس از جهنمت. اگر بهشت و جهنمی هم خلق نمی کردی من تو را چون شایسته پرستش هستی عبادت می کردم.

پرستش من برای این نیست که مرا خلق کردی و به من احسان نمودی و نه چون در آخرت به عبادت کنندگان بهشت می دهی، بلکه چون تو هستی و تو لایق پرستشی!(1)

و بقول سعدی:

گر از دوست چشمت باحسان اوست تو در بند خویشی نه در بند دوست

خلاف طریقت بود کاولیاء تمنا کنند از خدا جز خدا(2)

* * *

هر دو صفت جدا جدا از اوصاف خداوند بشمار می آید ولی گویا در کلمه رب، هم مفهوم خداوندگاری و صاحب اختیاری نهفته است و هم معنای تکمیل کننده و پرورش دهنده. خداست که هم صاحب اختیار عالم است و هم کمال رسان همه عالم است.

البته خداوند عالم عوالمی خلق کرده است که موجودات آن عوالم به دلایلی خاص؛ هر کمالی که می توانند داشته باشند از همان اول دارند.

و بعبارت دیگر هیچگونه استعداد و قوه ای در آنها وجود ندارد بلکه همه به فعلیّت رسیده اند یعنی از اولی که آفریده شده اند با تمام کمال ممکنشان آفریده شده اند و به تعبیر دیگر «بدء» و «عود» شان یعنی آغاز و انجامشان یکی است. آنها از همان حیث که مخلوق و مبدع به ابداع الهی می باشند مربوب او هستند. خداوند از همان حیث که خالق و مبدع آنهاست، «رب» آنهاست.

ولی عالمی که ما در آن زندگی می کنیم یعنی عالم دنیا یا عالم ماده؛ عالم تدریج است؛ و نظامش چنین است که وجودها از نقص آغاز می شوند و به سوی کمال سیر می کنند.

«بدء» و «عود» شان یکی نیست. آغاز و انجامشان دو تا است. آنها از یک حیث مخلوق خداوندند و از حیث دیگر «مربوب» او.

عالم طبیعت در عین این که خود در مجموع عالم است غیر از عوالم دیگر به اعتبار این که دارای انواع گوناگون است و هر نوع بنا نظام مخصوص زندگی می کند. و در حقیقت هر نوعی برای خود نیز عالمی دارد؛ همگی همین طورند. عالم جماد؛ عالم گیاه. عالم حیوان عالم انسان؛ عالم افلاک؛ همه از نقص به سوی کمال در حرکتند. هیچ کدامشان در آغاز آفرینش به صورت کامل آفریده نشده اند. این خداوند است که موجودات همه این عوالم را بکمال نهائی می رساند. «رب العالمین» است.

از قرآن استفاده می شود؛ اصولاً این جهان؛ جهان پرورش است انسان که خود نیز به گروههای مختلف؛ خوبها؛ بدها تقسیم می گردد همگی در حال پرورش یافتن

ص: 279

هستند. و جالب این است که گویی جهان یک محیط مساعد کشاورزی است و هرگونه بذری در آن پاشیده می شود؛ پرورش می یابد در این عالم نه تنها خوبها تکامل می یابند؛ بلکه بدها «یعنی کسانی که تخم بد می کارند» نیز در نظام این جهان مراحل خود را طی می کنند. در سوره بنی اسرائیل می فرماید:

«مَنْ کان یُریدُ العاجِلَةَ عَجَّلْنا لَهُ فیها ما نَشاءُ لمَنْ نُریدُ ثُمَّ جَعَلْنا لَهُ جَهنَّم یَصْلیها مَذْمُوماً مَدْحُوراً، وَ مَنْ ارادَ الاخِرَة و سَعی لها سَعْیَها و هُوَ مُؤْمِنٌ فَاُولئِکَ کان سَعْیُهم مَشْکُوراً، کُلا نُمِدُّ هؤُلاءِ و هولاء مِنْ عَطاءِ ربِّکَ و ما کان عطاءُ ربِّک مَحْظُوراً».

خلاصه مضمون این آیات این است که: هر کس که طالب دنیا باشد؛ و بذر دنیائی بکارد ما هم او را مدد رسانده و بذری که پاشیده است به ثمر می رسانیم ولی آن اندازه که بخواهیم؛ و برای هر کس که خود اراده کنیم. یعنی آنجا سنت قطعی و لا یتخلف در کار نیست که حتما هر کس ثمره نقد و عاجل بخواهد کارش را به نتیجه برسانیم.

علت این که بذر دنیا طلبی نتیجه اش صد در صد قطعی نیست؛ این جهت است که دنیا پر از تزاحم و آفات و موانع است نه این که این جهان برای پرورش این بذرها ساخته نشده است.

بعد می فرماید: ولی بطور قطعی چنین کسی که هدفش را محصور و محدود به دنیا کرده و از مسیر شایسته انسان خارج شده است از جهنم سر در خواهد آورد .

و اما اگر کسی هدف دنیائی نداشته باشد؛ و بذر آخرت بکارد و در راه آن سعی و کوشش کند؛ این عمل هیچگاه ضایع نمی گردد و به نتیجه می رسد. « کلا نُمِدُّ هؤُلاءِ و هؤُلاء» هم آن دسته را ما مدد می کنیم و هم به این دسته مدد می رسانیم.

خلاصه این که نظام این عالم اینگونه ساخته شده که هر کس هر بذری بپاشد این دستگاه مساعد برای پرورش دادن است و همان بذر را پرورش می دهد؛ منتهی این که یک نوع بذرها صد در صد به نتیجه می رسد و آن بذری است که بر صراط مستقیم باشد. بعضی بذرهاست که گر چه امکان پرورش دارد ولی به نتیجه رسیدنش کلیت ندارد. و از اینجاست که افرادی که کارهای ناشایستی انجام

ص: 280

می دهند و با نقشه هایی که طرح می کنند و به نتیجه می رسند؛ نمی توانند بدینگونه عمل خویش را توجیه کنند که اگر کار ما مورد اشکال بود؛ ما به نتیجه نمی رسیدیم. خیر! هر تئوری که در عمل به نتیجه برسد؛ دلیل بر حقانیتش نیست؛ این نظام جهان است که «کلا نمد هولاء و هولاء» هر کس هر بذری بپاشد رشد می یابد واحیاناً به نتیجه مطلوب نائل می گردد.

* * *

می گوید آمدم، آمدم، آمدم به رضایت و به تعبیر رساتر؛ با سر آمدم!

«الخیر فی یدیک»، خیر منحصراً در دست توست، «و الشر لیس الیک» و شر به تو باز نمی گردد!

خدا را به صفت رحمان شناختن؛ بمعنای شناختن جهان است به عنوان مظهر تام حکمت بالغه الهی و نظام اتم پروردگار. و در هنگام ستایش اللّه به این صفت چنان دیدی انسان باید داشته باشد که نظام هستی نظام خیر است. نظام رحمت است.نظام نور است. شر، نقمت و ظلمت امور نسبی و غیر حقیقی می باشند. بدیهی است که هر اندیشه خامی نمی تواند مدعی گردد که من چنین دیدی از جهان دارم. و انسان با زور و تعبد هم نمی تواند چنان دیدی در خود ایجاد کند. این که قرآن از ما خواهد که خدا را با این صفات ثنا گوئیم، می خواهد او را و جهان را بدین گونه بشناسیم و اینگونه شناختن فرد این است که از را ه صحیح عقلانی و برهانی مطالب شامخ را درک کنیم. این ها بطور ضمنی دعوت به تفکر در مسائل الهیات و تأیید امکان چنین معرفتهائی است.

واما صفت دوم که صفت رحیم است، در اینجا نیز باید بگوییم که شناخت « اللّه » به این صفت مستلزم آنست که انسان به مقام و موقعیت خودش در میان موجودات عالم شناخت کامل داشته باشد.

امتیازی که انسان در میان موجودات دارد این است که فرزند بالغ این جهان است! فرزند نابالغ این خانواده که تحت قیومیّت و سرپرستی اجباری پدر و مادر باشد، نیست. بلکه از نظر عقل و خرد به آن درجه از رشد رسیده که به او گفته اند باید خودت راه را انتخاب کنی! درحالی که موجودات دیگر تحت تکفل جبری عوامل این عالمند، این انسان است که به دلیل رشد عقلی او؛ آزادی و اختیار دارد و می تواند از دو راه یکی را انتخاب کند.

«اِنّا هَدَیْناهُ السَّبیلَ اِمّا شاکِراً و اِمّا کَفُوراً».(1)

ص: 282

راه راست و راه کج هر دو در جلوی انسان قرار گرفته، اگر انسان راه راست و صراط مستقیم حق را بپیماید آنوقت است که یک نوع رحمت و عنایت خاصی از ناحیه خدا شامل حالش می گردد و گوئی عالم به گونه ای ساخته شده که هر کس راه خدا را برود؛ پروردگار او را مدد می کند؛ رهنمایی و هدایتش می کند «و الّذینَ جاهَدُوا فینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا» دلش را نور بخشیده و قلبش را نیرو می دهد، اسباب و وسائل را برای راهش مهیا می سازد؛ رزق «مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِبُ» به او می رساند، و بالاخره به مرحله ای می رسد که احساس می کند به مرحله داد و ستد با خدای خویش رسیده است چون می بیند هرچه که او در کردار خالصانه تر رفتار می کند؛ عنایات الهی بیشتر شامل حالش می گردد. در این وقت است که بنده به مرحله رضا و تسلیم رسیده است.

* * *

فلان ناحیه است نیز بیش از یک اعتبار نیست، و لذا در هر دو مورد اگر اعتبار عوض شود بلافاصله دیگر وجود ندارد، یعنی ممکن است لحظه ای دیگر مالک آن خانه و مَلِک آن ناحیه اشخاص دیگری باشند و رابطه با افراد جدید برقرار گردد.

در اینگونه موارد که ملک بودن و مالک بودن با اعتبار تشکیل می گردد؛ این دو معنی با یکدیگر کمال امتیاز را دارند؛ یعنی مَلِک کار مالِک را نمی کند و مالک نمی تواند کارهای ملک را انجام دهد. یکی مُلک است و دیگری مِلک.

ولی در بعضی موارد این روابط حقیقی است. مثلا اگر کسی بگوید من مالک قوای بدنی خویش هستم، معنایش این است که در بهره گیری از آنها صاحب حق و مختارم، یعنی قوه ای در وجود من هست که من هر وقت بخواهم از آن استفاده می کنم و مثلا با آن سخن می گویم و هر وقت نخواهم بهره برداری نمی کنم. اینجاست که چنانکه ملاحظه می کنید مَلِک با مالک هر دو مصداقاً یکی است. یعنی هم ما مالک اعضاء و جوارح خودمان هستیم و هم ملک و مسلط بر آنها، بدلیل این که یک امر تکوینی است نه قراردادی و مجازی محض.

در مورد پروردگار؛ که خالق تمام جهان است و اراده اش قاهر بر همه عالم است وحدت ملک با مالک بخوبی روشن است و آنجاست که رابطه حقیقی بین مالک و مملوک برقرار است. لذا در قیامت راجع به ملک د رقرآن آمده است. « لِمَنِ الْمُلْکُ الْیَوْمَ، لِلّهِ الْواحِدِ القَهّار»(1)

بالاتر این که در آیه دیگر آمده است «قُلْ اللّهُمَّ مالِکَ الْمُلْک». بگو ای خدای مالک ملک. دراین آیه ملک و صاحب اختیاری در مدیریت به عنوان یک امر مملوک فرض شده است. مفاد لمن الملک الیوم نیز همین است و به اصطلاح « لام» افاده ملک میکند. معنی آیه این است که مالک کیست؟ پاسخ این است که خداست. پس معلوم می شود که مُلک و مِلک این قدرها از یکدیگر جدا نیستند و آنطور که گفته می شود دو قلمرو جداگانه ندارند.

ص: 284

آیا فقط خداوند مالک و مَلِک روز قیامت است و در دنیا نیست؟

خیر، بلکه خداوند مالک و ملک حقیقی هم دنیا و هم آخرت است. فرقش این است که بشر چون در دنیا چشم حقیقت بین ندارد، مالکها و ملکهای اعتباری و مجازی را می سازد. خود را و دیگری را مالک بر اشیاء و مَلک آنها میداند و میگوید من مالک این خانه ام ولی هنگامی که حقایق جهان برایش مکشوف شد و نگاهی واقع بینانه بر جهان افکند آنگاه خواهد دید که همه ملکها و ملکها ساختگی بوده و مالک و مَلِک حقیقی هستی اوست. «فَکَشَفْنا عَنْکَ غِطاءَکَ فَبَصَرُکَ الْیَوْمَ حَدیدٌ».(1)

روایت ذیل نیز همین مطلب را بیان می فرماید:

عن جابر عن ابی جعفر علیه السلام انه قال: «الامر یومئذ و الیوم کله للّه یا جابر اذا کان یوم القیامة بادت الحکام، فلم یبق حاکم الا اللّه»(2)

* * *

می شود به عناصر اولیه و اگر آن عناصر را ترکیب کنند دو مرتبه آن مرکب تشکیل می گردد؛ در اندیشه ها و فکرها نیز همین طور است. تمام اندیشه ها و افکار بشر را فیلسوفان می گویند به اصل عدم تناقص بر می گردد. یعنی اگر تحلیل و تجزیه بکنند، بازگشت به این اصل مسلم بدیهی می نماید.

در اسلام چنین اصلی وجود دارد که همان توحید است، یعنی تمام مبانی اسلامی را اگر تحلیل کنیم بازگشت به توحید می کند.

اگر نبوت و معاد را که دو اصل دیگر از اصول اعتقادی هستند و یا امامت را مورد تحلیل قرار دهیم در شکل دیگر، توحید است. و اگر دستورهای اخلاقی و یا احکام اجتماعی اسلامی را مورد بررسی قرار دهیم در شکل توحید خود نمائی می کنند.

ما این بحث را اینک به همین مقدار اکتفاء می کنیم و تفصیل بیشتر آن را به مورد دیگری ایکال می نمائیم. در تفسیر المیزان، در موارد متعددی این مطلب بیان شده است.

امّی و درس نخوانده و در محیط امّیت و بی سوادی و بی خبری از علم و فرهنگ این چنین سخنانی جاری می شود که از نظر عمق و ژرفا بزرگترین حکمای الهی را به فکر فرو می برد و از نظر عذوبت و سلاست در حدی است که انسان هرگز از تکرار آن سیر نمی شود.

توضیح مطلب این که:

جمله ها و کلماتی که از اول سوره تا «مالک یوم الدین» گذشت؛ یک سلسله مسائل شناختی درباره خداوند مطرح ساخت. او «اللّه» است، او « رحمان» است، او «رحیم» است؛ او «رب العالمین» است، او «مالک یوم الدین» است. به علاوه او ذاتی است که «محمود» علی الاطلاق است؛ همه حمدها و سپاس ها به او تعلق دارد.

راستی تمام الهیات در این چند کلمه گنجانده شده است، عمده ترین مسائل الهی دراین چند کلمه طرح شده است.

علما و حکما اسلام به حق استنباط کردند که طرح این مسائل از طرف قرآن، دعوت به غور در عمق و ژرفای این حقایق است؛ قرآن نمیخواهد که ما صرفاً با لقلقه زبان این کلمات را بر زبان آوریم بلکه می خواهد حقایق این ها را درک نمائیم.

آن که در نماز خود خدا را با این اوصاف یاد میکند در حقیقت در مقام ادعای شناخت خداوند به این اسماء و صفات است.

شناخت این که او (اللّه) است یعنی ذات کامل و شایسته پرستش که همه موجودات عالم بالفطره متوجه اویند. به عبارت دیگر شناخت و اقرار و اعتراف به موجودی که کامل مطلق است، نقص؛ کاستی و نیستی و نیاز را در او راهی نیست، و به همین دلیل همه چیز از او و متوجه او و به سوی اوست.

شناخت آنکه او رحمن است که جداً بایستی (چنانکه بحث کردیم) انسان اندیشه اش را بسیار دقیق و لطیف کند تا بتواند خدا را به این صفت بشناسد. یعنی درک کند که سراسر وجود، مظهر رحمانیت ذات حق است؛ آن چه از او صدور می یابد جز خیر و رحمت نیست؛ هیچ موجودی از آن جهت که موجود است؛ از آن

ص: 287

جهت که منتسب به ذات حق است؛ یعنی از آن جهت که عینی و واقعی است؛ جز خیر و رحمت نیست؛ شرّیت و نقمت از جنبه های عدمی و نسبی و اضافی اشیاء است نه از جنبه های وجودی و فی نفسه آنها.

شناخت آن که او رحیم است. بنده ای که خدا را با این صفت می خواند ادعا می کند که به این مرحله از معرفت و شناخت رسیده که نه تنها نظام خلق و صدور اشیاء را تشخیص می دهد که مظهر ذات حق است، نظام بازگشت اشیاء به سوی حق نیز؛ نظام خیر و رحمت است؛ یعنی موجودات از رحمت آمده و برحمت باز می گردند.

این به معنی سبقت و تقدم رحمت بر غضب و نقمت است، و به تعبیر دیگر: نقمت و عذاب نیز اگر درست شناخته شود رحمتی است در لباس نقمت . به عبارت دیگر: خداوند متعال دارای صفات جمال و صفات جلال است. صفات جمال از قبیل علم و قدرت و حیات وجود و رحمت، و صفات جلال از قبیل قدوسیت جباریت، منتقمیت و امثال این ها.

خداوند متعال در مرتبه ذات خود دارای دوگانگی نیست که مثلا نیمی از ذاتش رحمت و خیر وجود و ربوبیت باشد و نیم دیگر قدوسیت و جباریت و انتقام. و همچنین خداوند از همان حیث و در همان مرتبه ای که خیر وجود و رحمت است جبار و منتقم نیست، بلکه نوعی تقدم و تأخر میان اسماء و صفاتش حکمفرماست.

اهل حکمت و معرفت تحقیقات بسیار جالب و عمیقی در این زمینه کرده اند که از با ارزشترین محصولات اندیشه بشری است و تنها افرادی که از قریحه ای سرشار توأم با تعمقی فراوان و پی گیریی خستگی ناپذیر برخوردار بوده اند به عمق این حقایق رسیده اند.

آری نوعی تقدم و تأخر میان اسماء و صفات پروردگار حکم فرماست یعنی بعضی از اسماء و صفات زائیده و مولود بعضی دیگر است. بطور کلی صفات جمالیه بر صفات جلالیه تقدم دارند صفات جلالیه مولود و زائیده صفات جمالیه است. آنکه جبّاریت و منتقمیّتش بر هر چیز دیگر تقدم دارد «یهو» خدای ساختگی

ص: 288

یهود است، نه «اللّه» خدای واقعی جهان و معرفی شده از طرف قرآن .

اینجاست که به خوبی می توان درک کرد که چرا «بسم اللّه» قرآن با رحمان و رحیم توأم است نه مثلا با جبار منتقم، زیرا نمایش هستی از نظر قرآن، نمایش اللّه رحمان رحیم است. و حتی جبّاریت و منتقمیّت نیز شکلی دیگر از رحمانیت و رحیمیت است.

البته پیداست که رحمت رحیمیه، یعنی رحمتی که موجودات در بازگشت به سوی حق مشمول آن می شوند؛ در درجه اول شامل حال اهل ایمان است یعنی آنها هستند که آنچه به آنها میرسد ظاهراً و باطناً رحمت است. رحمتی است در صورتِ رحمت نه در صورتِ نقمت؛ رحمتی است مطلق نه نسبی.

این که گفته می شود فرق رحمان و رحیم این است که رحمان مربوط به دنیاست و رحیم مربوط به آخرت؛ یا گفته می شود رحمان شامل همه مردم اعم از کافر و مؤمن می شود اما رحیم تنها شامل حال مؤمنین می گردد مقصود همان است که قبلا توضیح دادیم.

دنیا و آخرت از آن نظر که دو جهانند با یکدیگر فرق ندارند که یکی اعتبار رحمت را از ماده و تبصره «رحمان» و دیگری از ماده یا تبصره «رحیم» یا مثلاً رحمتهای مشترک کافر و مؤمن از یک ماده یا تبصره تأمین شده باشد و رحمتهای خاص اهل ایمان از ماده یا تبصره دیگر.

جهان هستی اینچنین تقسیمات ندارد؛ تقسیم هستی از نظر رحمت این است که جهان «آمدن» دارد و «بازگشتن». جهان «از اویی» دارد و «به سوی اوئی». خداوند رحمان است یعنی آمدن و «از اویی» جهان مظهر رحمت است، و خداوند رحیم است یعنی بازگشتن و «به سوی اویی» جهان نیز مظهر رحمت است. حتی جهنم و عذاب الهی که مظهر جباریت و انتقام الهی است نیز مولود رحیمیت اوست. در اینجا بیش از این نمی توان توضیح داد.

او مالک یوم الدین است. در اینجا معرفت و شناخت دیگری مطرح است.

بنده مدعی شناخت سر انجام آفرینش است یعنی آنکه او می داند روز جزائی

ص: 289

است و در این روز منکشف خواهد شد که هیچ اسباب و وسیله ای اصالت نداشته و ملک و مالک بالاصاله خداوند بوده است.

این ها همه با آن تفسیرهایی که قبلا گفته شد؛ در قلمرو توحید نظری است؛ یعنی توحیدی که از مقوله شناخت است و این شناختها فوق العاده لازم و ضروری است. و هیچگاه نباید گفت که این مرحله یک مرحله ذهنی است و ضرورتی ندارد، خیر، بلکه در اسلام شناخت خودش اصالت دارد و تا این مرحله نباشد انسان در عمل پیش نخواهد رفت.

اما آیا این مرحله کافی است؟ یعنی اگر انسان فقط بشناسد و بفهمد موحد محسوب شده است؟

خیر؛ بلکه این شناختن و فهمیدن مقدمه شدن است. یعنی باید بشناسد و بفهمد تا بشود. (توحید عملی)

آنگاه که می گوئیم ایاک نعبد، توحید عملی را آغاز نموده ایم و می خواهیم اظهار یگانه شدن کنیم.

راهی که نرم و رام شده بود می گفتند: طریق معبد.(1)

انسان عبد و معبد یعنی کسی که رام و تسلیم و مطیع است و هیچ گونه عصیانی ندارد. این گونه بودن یعنی رام و مطیع بودن. یک ذره عاصی نبودن، حالتی است که انسان باید فقط نسبت به خداوند داشته باشد. عبد خدا بودن یعنی این حالت را نسبت به ذات حق و فرمان های ذات حق داشتن. و اما توحید در عبد بودن و در عبادت؛ به معنی این است که در مقابل هیچ موجود دیگر و هیچ فرمان دیگری این حالت را نداشته باشد؛ بلکه نسبت به غیر خدا حالت عصیان و تمرد داشته باشد. پس همواره انسان باید دو حالت متضاد داشته باشد؛ تسلیم محض خدا، و عصیان محض غیر خدا. این است معنی ایاک نعبد خدایا تنها تو را می پرستیم و غیر از تو را نمی پرستیم.

باید توجه داشت اطاعت آنهائیکه خداوند دستور اطاعت آنها را داده مثل پدر و مادر؛ امام و رهبران جامع شرائط همه در واقع اطاعت خداست. زیرا چون خدا گفته اطاعت می کنیم و هر رشته ای که به اینجا برسد عبادت خدا است، ولی هرچه در کنار خدا قرار بگیرد؛ یعنی در عرض خدا قرار بگیرد نه در طول؛ شرک است.

سنگ و آهن زاب کی ساکن شود ***آدمی با این دو کی ایمن شود

پس از آن جا که می گوییم ایاک نعبد و معبودیت غیر خدا را نفی می کنیم، مدعی این مطلب شده ایم که خدایا ما به فرمان تو هستیم نه به فرمان میلها و هواها و هوسها و شهوتهای خودمان.

2 _ «اِتَّخَذُوا اَحْبارَهُم و رُهْبانَهُم اَرْباباً مِنْ دُون اللّهِ»(1)

در حالیکه یهودیان و مسیحیان را مذمت می فرماید می گوید! آنان بدون آنکه مستندی از امر خدا داشته باشند؛ حِبرهای خودشان (حبر عالم یهود را گویند) و راهب های خودشان را، خدای خویش قرار داده اند و پرستش می کنند.

می دانیم یهودیان و مسیحیان علما و مقدسین خود را به آن شکل که بت پرستها بتها را عبادت می کردند عبادت نمی کردند. یعنی آنها را مثلاً سجده نمی کردند بلکه همینقدر بود که در مقابل آنان متعبد بودند؛ یعنی بدون آن که از طرف خداوند اجازه داشته باشند مطیع و تسلیم آن ها بودند و در حقیقت مطیع میل ها و هواهای نفسانی آنها بودند؛ هرچه آنان به میل و هوای خود میگفتند؛ این ها می پذیرفتند. خداوند در آنجا میفرماید اطاعت از حقوق خاصه پروردگار است و هر کس که دستور دهد می شود اطاعت کرد. حبرها و راهب ها را که خدا دستور نداده چرا اطاعت می کنید؟

پس آنجا که می گوئیم ایاک نعبد یعنی خدایا؛ هیچ گروهی را به نام روحانی و به نام قدّیس و به نام دیگر عبادت نمیکنیم؛ کورکورانه اطاعت نمی کنیم؛ هر کس را تو فرمان داده ای اطاعت می کنیم و هر کس را که تو فرمان نداده ای اطاعت نمی کنیم.

اگر رسول خدا را اطاعت می کنیم از آن جهت است که تو صریحاً فرمان او را واجب کرده ای.

اگر ائمه اطهار را به عنوان اولی الامر اطاعت میکنیم چون تو فرمان داده ای . اگر فرمان مجتهدان جامع الشرائط یعنی علمای متقی عادل آگاه را اطاعت می کنیم به

ص: 292

حکم این است که پیغمبر و ائمه اطهار که فرمانشان را تو واجب الطاعه کرده ای به ما این چنین دستور داده اند.

3 _ «قُلْ یا اَهلَ الْکتابِ تَعالَوْا الی کَلمةٍ سَواءٍ بَیْنَنا و بَینکُمْ اَلا نَعْبُدُ اِلا اللّهَ وَ لا نُشْرِکْ بِهِ شیئاً وَ لا یَتَّخِذَ بعضُنا بَعضاً اَرباباً مِن دُون اللّهِ»(1)

این همان آیه ایست که رسول اللّه در سال 5 یا 6 هجری به صورت بخشنامه به سران کشورهای دنیا فرستاد.

بگو ای اهل کتاب؛ ای کسانی که خودتانرا به یک کتاب آسمانی مستند می کنید؛ نه ما می توانیم بگوئیم بما اختصاص دارد و نه شما می توانید ادعا کنید مخصوص شماست؛ و آن اللّه است. بیائید؛ هیچ چیزی را شریک او قرار ندهیم. تا آنجا که می فرماید:

«وَلایَتَّخِذَ بَعْضُنا بَعْضاً...»

برخی از ما برخی دیگر را «رب» و صاحب اختیار نگیریم؛ هیچ کدام دیگری را عبادت و اطاعت نکنیم؛ معبود و مطاع نگیریم، تنها خدا را «رب» و معبود و مطاع بدانیم و بس.

این نیز یکی دیگر از مظاهر توحید عملی قرآن است که می فرماید:

هیچ انسانی انسان دیگر را رب خودش قرار ندهد و انسانی انسان دیگر را مربوب خویش نسازد. پس معنی ایاک نعبد این است: خدایا تنها تورا «رب» و مطاع قرار میدهیم و هیچ معبود اجتماعی نداریم و هیچ انسانی را و فرمان انسانی را در برابر تو و فرمان تو مطاع قرار نمیدهیم.

4 _ «وَ تِلْکَ نِعْمةٌ تَمُنُّها علیَّ اَنْ عَبَّدْتَ بَنی اسرائیلَ»(2)

موسی بن عمران وقتی با فرعون روبرو شد و او را دعوت کرد فرعون با خشونت گفت: تو همان کسی هستی که در خانه ما بودی و در زیر دست ما بزرگ شدی. و آن کار مهم و زشت (مراد همان کشتن قِبْطی است) را انجام دادی. موسی جواب داد:

ص: 293

حال این منت را به سر من گذاشتی در مقابل این که بنی اسرائیل را بنده خودت قرار داده ای؟! یعنی آیا تو میگوئی من هیچ نگویم در مقابل این عملت که بنی اسرائیل را بنده ساخته ای؟!

ملاحظه می کنید که حضرت موسی، فرعون مآبی یعنی همان استبداد فرعون را «تعبید» نامیده است. بنی اسرائیل هیچگاه فرعون را سجده نمی کردند؛ بلکه فرعون آنها را ذلیل ساخته و به اطاعت اجباری و کار اجباری و بهره کشی وادار کرده بود و هر نوع حق اختیار و آزادی را از آنها سلب نموده بود. آنها عملا در مقابل فرعون رام و مطیع بودند. پس ایاک نعبد یعنی خدایا تن به تعبیدها و تذلیل ها و اطاعتهای اجباری و بهره کشی و سلب حق اختیار و آزادی نمیدهم.

این ها نمونه هائیست که در قرآن آمده است و میتواند روشنگر معنای توحید عملی باشد. توحید عملی همان است که در اصطلاح علمای اسلامی توحید در عبادت میگویند، که مراد توحید در عینیت خارجی است. یعنی آنکه واقعیت وجود انسان هم یگانه شده باشد.

خلاصه آنکه در اسلام کافی نیست که مسلمان تنها در مرحله فکر و اندیشه موحّدباشد وخدا را در ذات و صفات و افعال به یگانگی بشناسد وبداند و درک کند که اگر به او پیشنهاد کنند که درباره خداشناسی بحث کند، بتواند 6 ماه درباره خدا سخن بگوید، این چنین شخصی نیمی از توحید را دارد، و نیم دیگر آنست که در ع__مل یگان_ه گ_را ب_اشد؛ بلکه ی_گانه شده باشد. آن هنگام که خدا را با تمام اوصاف شناخت و در اطاعت و تسلیم نیز یگانه بود میتوان گفت موحّداست.

همان طور که قبلا اشاره کردیم؛ اینجاست که به عظمت سوره حمد پی می بریم؛ و راستی شگفت آور است که چگونه شخصی که هیچگاه در عمرش درس نخوانده وبا فیلسوفی برخورد نکرده و هیچ دانشمندی را ملاقات ننموده، بتواند در اولین سوره کتابش کلمات را طوری تنظیم کند که تمام مکتبش را در یک قطعه کوچک بگنجاند، توحید نظری را در چند جمله کوتاه و در کمال اوج وتعالی بیان کند

ص: 294

وتوحید عملی را در یک جمله کوتاه و در کمال اوج و تعالی بیان کند و توحید عملی را در یک جمله کوتاه ایاک نعبد نشان دهد!

از نظر علماء تعلیم و تربیت و علماء « اخلاق»، انسان باید اعتماد به نفس داشته باشد. اعتماد به غیر و استعانت و استمداد از غیر؛ انسان را موجودی اتکالی و ضعیف میسازد؛ بر خلاف اعتماد به نفس که قوا و نیروی انسان را بیدار می کند.

طبق این اصل باید به خود تکیه داشت نه به غیر اعم از این که آن غیر خدا باشد یا غیر خدا. به همین دلیل علماء امروز «توکل» را که اعتماد به خداست و موجب سلب اعتماد از خود است نفی می کنند و غیر اخلاقی می شمارند.

ممکن است این سؤال به صورت دیگری مطرح شود و آن این که چرا نباید از غیر خدا استعانت و استمداد جست این که غیر خدا را نباید عبادت کرد منطقی است واما این که از غیر خدا نباید استعانت و استمداد جست چه منطقی دارد؟ خداوند؛ عالم را عالم اسباب قرار داده و ما انسانها را به انسانهای دیگر و به اشیاء دیگر نیازمند ساخته است و ما ناچار برای رفع نیازهای خود باید از اشیاء دیگر و از انسانهای دیگر در زندگی کمک بگیریم و استمداد کنیم.

در پاسخ این سؤال باید بگوئیم که مطلب چیز دیگری است. و این طور نیست که هرگونه کمک گیری از غیر و اعتماد به غیر قبیح باشد؛ خیر؛ بلکه خداوند اصولا انسان را موجودی نیازمند به غیر خلق کرده؛ یعنی جامعه انسان ها این طور است که هر کس به دیگری محتاج است و این که می بینیم در سفارشات اسلامی دائماً امر به تعاون میکنند نمایانگر همین حقیقت است.

در قرآن مجید میفرماید:

«تَعاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ و التَّقْوی».(1)

در کارهای نیک یکدیگر را مدد برسانید، کلمه «تعاون» از ماده «عون» است. اگر استعانت از غیر، در هیچ حدّی جایز نبود، پروردگار سفارش به تعاون نمی کرد، بلکه میرساند: شما به یکدیگر محتاج هستید؛ و لذا بایستی یکدیگر را مدد و یاری کنید.

ص: 297

شخصی در حضور حضرت امیر به این تعبیر دعا کرد؛ خدایا مرا محتاج خلق خودت نگردان!

حضرت فرمود:

دیگر این طور نگو؛ عرض کرد پس چه بگویم؛ فرمود بگو خدایا مرا محتاج بدان خلق خودت قرار نده. و منظور این است که جمله اول نشدنی است زیرا نحوه خلقت انسان، این طور است که همواره در پیشبرد زندگی دنیائی خودش بدیگران نیازمند است. پس در جمله ایاک نستعین نمی گوید که انسان نباید استمداد از دیگران بجوید. پس مطلب چیست؟

آنچه این آیه شریفه میرساند این است که: آن اعتماد نهائی؛ و آن تکیه گاه قلب انسان؛ یعنی آنچه که در واقع و نفس الامر انسان به آن تکیه دارد؛ بایستی خدا باشد، و آنچه که از آنها در دنیا استمداد می جوید؛ آنها را به عنوان وسیله بداند. و بداند که حتی خود انسان؛ قوای وجودی او؛ نیروی بازوی او؛ نیروی مغزی او؛ همه و همه وسائلی هستند که خداوند آفریده و در اختیار او نهاده است و سر رشته در دست اوست. و لذا چقدر انسان در دنیا به وسائلی اعتماد می کند ولی بعد می بیند که بر خلاف انتظارش آن وسیله کمکی که باید بکند؛ انجام نداد.

گاهی می شود که بقوای خویش اعتماد می کند و می بیند که حتی آنها نیز تخلف می ورزند. تنها قدرتی که اگر انسان به او تکیه کند و برنامه اش را با او تنظیم کند هیچ نگرانی نخواهد داشت خداست.

نوشته اند که در یکی از جنگها رسول اکرم از لشکر کناره گرفت و در روی تپه ای در حدود اردوگاه خودش استراحت کرد و بخواب رفت. اتفاقاً یکی از افراد شجاع دشمن؛ د رحالیکه مسلح بود و گردش می کرد؛ نگاهش به رسول اللّه افتاد و او را شناخت؛ و بسیار خوشحال شد از این که او را تنها یافته و الان او را خواهد کشت.

درحالی که رسول اللّه خوابیده بود؛ وی بالای سرش ایستاد و فریاد کشید :

محمد! تو هستی؟ حضرت نگاهی کرد و فرمود: آری من هستم. گفت: چه کسی می تواند تورا از دست من نجات دهد؟ رسول اللّه بدون درنگ فرمود: خدا!

ص: 298

آن مرد که چنین انتظاری نداشت گفت الان بتو نشان خواهم داد و یک قدم عقب رفت تا ضربت خود را قوی تر بزند؛ ناگهان پایش به سنگی اصابت نموده و محکم به زمین خورد!. حضرت بسرعت از جای برخاست و بالای سرش ایستاد و فرمود: چه کسی تو را از دست من میتواند نجات بدهد؟ اینجا بود که آن مرد از روی فتانت پاسخ داد: کرم تو! و رسول اللّه او را عفو فرمود.

غرض این است که معنی این جمله نه آن است که انسان در جهان بهیچ وسیله ای نباید دست استمداد دراز کند؛ بلکه بایستی در عین استمداد؛ مسبب الاسباب را نیز بشناسد و بداند که سر رشته وسائل و اسباب در دست او قرار دارد.

* * *

می خواهد حرکت کند؛ پس انسان یک موجود تکامل یابنده است و معنی اهدنا الصراط المستقیم این است که خدایا ما را به راه راست تکامل هدایت فرما.

4 _ راه تکامل؛ کشف کردنی است نه اختراع کردنی؛ بر خلاف نظریه اگزیستانسیالیسم که مدعی است هیچ راهی و هیچ مقصدی وجود ندارد؛ و انسان خود برای خود مقصد و ارزش می آفریند؛ و راه می آفریند و انسان آفریننده مقصد و آفریننده راه و آفریننده کمال یعنی آفریننده کمال بودن و ارزش بودن ارزشهای خود است. از نظر قرآن مقصد و راه کمال بودن مقصد و ارزش بودن ارزش ها در متن خلقت و آفرینش هستی تعین پیدا کرده و انسان باید آنها را کشف کند و مقصد را بجوید و راه را بپیماید.

5 _ راه مستقیم راهی است که از اول جهت مشخص دارد؛ بر خلاف راههای غیر مستقیم از قبیل راه منحنی یا راه پیچ در پیچ و روی خطوط منکسر که فرضا در نهایت امر انسان را به مقصد برساند؛ با تغییر جهتهای متعدد یا مداوم است؛ پس راه انسان به سوی کمال از نوع عبور از میان اضداد و نوسان از ضدی بر ضد دیگر نیست آنچنانکه معمولا دیالکتیسین ها می گویند.

6 _ این که راه تکامل کشف شدنی است نه خلق کردنی و ابداع کردنی؛ به معنی این نیست که مانند راههای مکانی قبلا در خارج از وجود راه رونده جاده ای کشیده شده است و او باید در آن جاده قدم بگذارد؛ بلکه به معنی این است که در متن وجود راه رونده راهی به سوی کمال حقیقی او که رسیدن به بارگاه قرب حق است وجود دارد، یعنی در متن وجود انسان استعداد فطری برای رسیدن به کمال حقیقی وجود دارد آنچنانکه مثلاً در هسته خرما استعداد درخت شدن وجود دارد.

7 _ انسان در عین این که مجهز به استعداد فطری است؛ نیازمند به راهنما و هادی است؛ زیرا انسان با همه موجودات دیگر که استعدادی طبیعی برای کمالات خود دارند یک تفاوت اساسی دارد و آن این است که موجودات دیگر همه راهشان در طبیعت مشخص شده و هر کدام بیش از یک راه نمی توانند داشته باشند ولی انسان این طور نیست. و باصطلاح فلسفی امروزی می گویند:

ص: 300

«هر موجودی واجد طبیعت است، مگر انسان که فاقد طبیعت است.»

اگزیستانسیالیستها روی این قضیه اصرار دارند که می گویند انسان یک موجود بی ماهیت و بی طبیعت است. و البته ما این مطلب را در جای خود مفصل بحث کرده ایم و ثابت نموده ایم که مطلب به آن شکلی که آنان می گویند صحیح نیست.

انسان دارای؛ طبیعت های متضاد و مختلف است و راه خودش را از میان طبیعت های علوی و سفلی باید انتخاب کند. حیوانات دیگر انتخاب بعهده آنان گذاشته نشده است بلکه؛ اسب؛ گوسفند؛ گربه؛ سگ.... هر کدام با غرائزی آفریده شده اند که آن غرائز راه آنان را مشخص کرده است و لذا می بینیم همه آنها در سراسر تاریخ جهان هر کدام دارای خلق و خوی مخصوص به خود هستند و همه یک جور اعمال و رفتار دارند؛ زنبور عسل و مورچگان همه و همه در تهیه خانه و غذا مانند هم اند و تغییر و تحولی در کار آنها دیده نمی شود .

ولی انسان صدها راه در مقابل او نهاده شده که می تواند هر کدام آن ها را انتخاب کند.

در سوره «واللیل» میفرماید: «اِنَّ سَعْیَکُمْ لَشَتّی» شما بنی آدم؛ کوشش هایتان، مختلف و متفرق است. و البته این مطلب از کمال انسان است نه ضعف انسان.

حال ببینیم این مطلب آیا مستلزم آنست که بگوئیم انسان بکلی بی راه است؟

اگر مادیین بخصوص اگزیستها چنین می پندارند ولی قرآن آن را قبول ندارد. آنچه که قرآن می فرماید این است که: خط سیری از انسان تا خدا کشیده شده که آن راه مشخص کمال انسان است؛ النهایه در برابر انسان مثلا هزار راه نهاده شده ، که تنها یکی از آنها راه مستقیم یعنی همان شاهراهی است که به سوی خدا می رود و به خدا منتهی می گردد. ولی انسان در انتخاب هر کدام از این راهها مختار است و اگر آن راه را انتخاب کند درست؛ و گرنه راههای دیگر همگی نادرست و غلط است.

و این است معنای حدیث معروفی که روزی رسول اکرم در جائی نشسته بودند و گروهی در گرد ایشان بودند؛ حضرت شروع کردند خطوطی بر روی زمین ترسیم کردن که یکی از آن خطوط مستقیم بود و خطوط دیگر کج و معوج و غیر مستقیم. و

ص: 301

سپس فرمود این یک راه؛ راه من است و باقی دیگر هیچ کدام راه من نیستند.

راز این که در قرآن همواره؛ ظلمت به صورت جمع آمده و نور به صورت مفرد نیز همین است. «اَللّهُ وَلِیُّ الّذینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ اِلی النُّورِ»(1) که راه گمراهی گوناگون است ولی راه حق تنها یکی است.

در اینجاست که نیاز به هدایت انبیاء روشن می گردد، زیرا آن راه مستقیمی را که بشر را به کمال نهائی می رساند، انسان نمی تواند بدون هدایت آنان تشخیص دهد. بلکه بایستی فرستادگان الهی او را رهنمون گردند.

در اینجا نکته ایست که در تفسیر المیزان بیان شده است که میگویند: در قرآن کلمه سبیل نیز به معنی راه بکار برده شده ولی معنای آن با صراط تفاوت دارد. و لذا سبیل احیاناً به صورت جمع استعمال شده ولی صراط همیشه مفرد است. معنای سبیل آن راههای فرعی است که به راه اصلی منتهی می گردد. و معنای صراط همان راه اصلی است.

ممکن است برای رفتن به نقطه ای، یک راه اصلی بیشتر نباشد ولی راههای فرعی که از اطراف و اکناف می آید متعدد باشند و بالاخره همه به آن راه منتهی گردند.

همه ما انسانها همچون کاروانی می مانیم که در مسیر کمال در راه هستیم ولی باید برای رسیدن به کمال نهائی از شاهراه اصلی عبور کنیم ولی ممکن است هر

کدام از ما از یک طریق فرعی خودمان را به آن راه اصلی برسانیم. اگر هر کس در هر پست و مقامی قرار دارد به وظیفه انسانی، اخلاقی و شرعی خود عمل کند؛ در حقیقت راهی را انتخاب کرده که سرانجام او را به راه اصلی می رساند؛ گرچه راهها با یکدیگر در ابتدای امر تفاوت کند. یعنی یکی مثلاً طبیب است و دیگری کارگر، دیگری بازرگان و... این ها همه سبیل هایی هستند که انسان می تواند با طی آنها خود را به صراط مستقیم نزدیک گرداند.

* * *

ص: 302

با خدایا! راه راستت را به ما بنمای، آن راهی که راه اولیاء، راستان و پاکان درگاه توست؛ آنانکه همواره مشمول انعامهای پی در پی تو هستند نه راه بندگانی مسخ شده و از انسانیت بیگانه گشته که مورد غضب تو قرار دارند؛ و نه راه مردمیکه حیران و سرگردانند و هر لحظه بشکلی در آمده و با گروهی در می آمیزند.(1)

شرکت کنند و تا شعاع شش کیلومتر نماز جمعه دیگری اقامه نشود و منحصر به همان یک نماز باشد، ببینید چه اجتماع عظیمی آنوقت تشکیل می شود.

این نماز باید دو رکعت خوانده شود نه چهار رکعت، چرا؟ در احادیث و اخبار بسیار وارد شده و از مسلّمات است که: «وَ اِنَّما جُعِلَتِ الْجُمُعَةُ رَکْعَتَیْنِ لِمَکانِ الْخُطْبَتَیْنِ». یعنی این نماز عمومی؛ این نمازی که همه باید در یکجا جمع بشوند و مثل این نماز جماعت ها متفرق نباشند، فرض است که قبل از این نماز دو خطابه ایراد گردد و همین دو خطابه به جای دو رکعت است.

ما ماده ای داریم در خود دین مقدس اسلام که سخنرانی جزء متن دین است، جزء نماز است، امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید: خطبه نماز است، مادامی که امام خطابه می خواند، همه مردم باید سکوت کنند و حرف او را گوش کنند و مادامی که او از کرسی خطابه پائین نیامده است همه مثل این است که در حال نماز می باشند، البته با یک فرقهائی از قبیل این که رو بقبله نشستن و لااقل رو بقبله بودن خود امام که خطبه می خواند در این حال واجب نیست، این دو خطابه ای که در آنجا فرض است به جای دو رکعت از نماز ظهر است.

خود ایشان در اصفهان اقامه جمعه می کنند، اما چون مردم نوعاً مؤمن و معتقد به نماز جمعه نیستند، یک نماز جمعه با شکوهی آنطور که منظور اسلام است تشکیل نمی شود. ایشان وقتی که برای نماز جمعه حاضر می شوند یک عمامه کوچک یعنی یک شال دو سه لائی بسر می بندند.

یادم هست در فروردین 39 در اصفهان خدمت ایشان رسیدم و موضوع نماز جمعه به میان آمد، ایشان می گفتند نمی دانم شیعه چه وقت می خواهد عار ترک نماز جمعه را از خود بردارد و جلو شماتت سایر فرق اسلامی را که ما را به عنوان تارک جمعه ملامت می کنند بگیرد. ایشان آرزو می کردند و می گفتند ای کاش در این مسجد اعظم قم که چند میلیون تومان خرجش می شود یک نماز جمعه با شکوهی خوانده شود.

دیگر این که امام می آید و هنگام خطابه می ایستد و ایستاده خطابه می خواند، در آیه کریمه آنجا که می فرماید:

«وَ اِذا رَأَوْا تِجارَةً اَوْ لَهْواً انْفَضُّوا اِلیها وَ تَرَکُوکَ قائِماً قُلْ ما عِنْدَ اللّهِ خَیْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَ مِنَ التِّجارَةِ وَ اللّهُ خَیْرُ الرّازِقین».(1)

یعنی این مردم تربیت نیافته که هنوز خوی و عادات جاهلیت را دارند همینکه چشمشان بمال التجاره یا طبل و شیپوری می افتد تو را همان طور که ایستاده ای می گذارند و بدنبال آنها می روند، اشاره به داستانی است که درحالی که پیغمبر ایستاده بود خطابه جمعه می خواند و صحبت می کرد، به آواز طبلی که علامت ورود یک مقدار کالای تجارتی بود، مردم از ترس این که تمام بشود نتوانند تهیه کنند رفتند و دور پیغمبر را رها کردند. غرض اشاره به این نکته بود که فرمود: «و ترکوک قائماً» همان طوری که ایستاده ای، یعنی در حال ایستاده خطابه می خوانی، تو را تنها می گذارند. می گویند نشستن هنگام خطابه بدعتی است که معاویه ایجاد کرد.

این که آیا امام جمعه و خطیب باید یکنفر باشد یا می شود یکی خطیب باشد و

ص: 306

دیگری امام جماعت؟ این خود مسأله ای است، اکثر یا همه قائلند که یکنفر باید هم خطیب باشد و هم امام جماعت و بعقیده عده ای شرط اصلی امام نماز جمعه این است که بتواند و قادر باشد که خطبه ایراد کند. در روایت های زیادی عنوان مطلب «اِمامٌ یَخْطِبُ» است.

دیگر این که امام درحالی که برای خطابه ایستاده است بشمشیر یا نیزه یا عصائی تکیه می کند و در این حال به انشاء خطبه می پردازد.

شده باشد.

صدای مؤذن که بلند شد برای نماز جمعه، معامله کردن حرام است «و ذروا البیع». این جهت نص قرآن است و از مسلّمات اسلام است، شیعه و سنی در این زمینه اختلافی ندارند که اگر نماز جمعه صحیحی تشکیل شود و اذانش گفته شود در آن حال مثلاً مغازه داری پشت ترازوی خودش نشسته یا ایستاده است و مشتری آمده و از او مثلا پنیر می خواهد و او کارد را برده روی پنیر می خواهد ببرد و در آن حال بانگ مؤذن بلند می شود اللّه اکبر، واجب است بر مشتری و بر فروشنده دست نگهدارند و بشتابند، «فاسعوا الی ذکر اللّه و ذروا البیع»، یعنی بشتابید به سوی نماز و معامله را رها کنید. معامله در آنوقت حرام است، باید بشتابند و خطابه ها، را گوش کنند.

در نماز جمعه دو خطابه خوانده می شود، نه یکی. به این ترتیب که امام یک خطابه انشاء می کند، بعد می نشیند، و مختصری سکوت می کند دو مرتبه بلند می شود برای خطابه دوم.

دین و یک سوره قرآن، لازم است خطیب موعظه کند و عنداللزوم مطالب لازمی را برای مسلمین بگوید. راجع به این که آن مطالب لازم چه نوع مطالبی خوب است باشد از یک روایت استفاده می کنیم.

در «وسائل الشیعه» جلد اول صفحه 457 در ضمن احادیث مربوط به خطبه جمعه حدیثی از کتاب «علل الشرایع» و «عیون اخبار الرضا» نقل کرده، این حدیث را فضل بن شاذان نیشابوری که از اکابر و ثقات روات ماست از حضرت رضا علیه السلام نقل می کند. در آنجا دارد:

«اِنَّما جُعِلَت الْخُطْبَةُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ لاَنَّ الْجُمُعَةَ مَشْهَدٌ عامٌ» یعنی علت این که خطبه در روز جمعه قرار داده شده این است که روز جمعه از نظر اسلام روز اجتماع عمومی است وهمه باید در اجتماع روز جمعه جمع شوند، «فَاَرادَ اَنْ یکونَ لِلامیرِ سَببٌ اِلی مَوْعِظَتِهِمْ وَ تَرْغیبِهِمْ فی الطّاعَةِ وَ تَرْهیبِهِمْ مِنَ الْمَعْصِیَةِ» خداوند با تشریع این دستور خواسته است که این وسیله ای باشد برای رئیس و پیشوای جمعیت که آنها را موعظه کند، بطاعت ترغیب کند واز معصیت و گناه آنها را بترساند. «وَ تَوْقیفِهِمْ عَلی مَا اَرادَ مِنْ مَصْلَحَةِ دینِهِمْ وَ دُنْیاهُم» دیگر این که مردم را آگاه کند به مصلحتهای دینی و مصلحتهای دنیائی شان، مصالح واقعی مردم را با آنها بگوید، «وَ یُخْبِرُهُمْ بِما یَرِدُ عَلَیْهم مِن الافاقِ مِنَ الاَحوالِ الّتی فیها الْمَضَرَّةُ و الْمَنْفَعَةُ ». دیگر این که آنچه در آفاق دور ست از قضایای خوب و بد به حال مسلمین واقع می شود به آنها بگوید و به اطلاع آنها برساند و آنها را در جریان بگذارد. حوادثی برای عالم اسلام پیش می آید، یک وقت از نوع نوید و بشارت است، پیشرفتی حاصل شده برای اسلام و افتخاری بدست آمده است و خوب است مردم مطلع شوند، و یک وقت حادثه سوئی برای عالم اسلام پیش آمده باز باید مسلمین از حال یکدیگر آگاه بشوند. مثلا بدانند که در این هفته بر سر برادرانشان در الجزائر یا در نقطه دیگر دنیا چه آمده است.(1)

ص: 309

«وَ اِنَّما جُعِلَتْ خُطْبَتَیْنِ لِیَکُون واحِدةٌ لِلثّناءِ عَلی اللّهِ وَ التَّحْمیدِ وَ التَّقْدیسِ لِلّهِ عزّوجلّ وَ الاُخْری لِلْحَوائِجِ وَ الاَعذارِ وَ الاَنْذارِ وَ الدّعاءِ لما یُریدُ اَنْ یُعَلِّمَهُمْ مِن اَمْرِهِ وَ نَهْیِهِ و ما فیهِ الصَّلاحُ و الْفِسادُ». یعنی علت این که دو خطبه فرض شده این است که در یکی بحمد و ثناء و تقدیس الهی پرداخته شود ودر یکی دیگر بذکر حوائج مردم و ارشاد و موعظه آنها پرداخته شود. اما همان طوری که صاحب وسائل الشیعه گفته این جهت همه وقت ضرورت ندارد.

امشب به مناسبت بحث خطابه و منبر واشاره به این که ما در اسلام ماده ای داریم که به حسب آن ماده خطابه در متن دین قرار گرفته وارد این بحث شدم و اما این که چرا در شیعه خوانده نمی شود مطلب دیگری است من خودم شخصاً از کسانی هستم که نتوانسته ام باور کنم که این نماز پر برکت و با اهمیت آن قدر شرائط سنگین و محدودی داشته باشد که نتیجه اش این باشد که عملا منسوخ و متروک شود.(1)

پیشنهاد نرفت.

مدت دو ماه این جریان ادامه پیدا کرد، از یک طرف اصرار و از طرف دیگر امتناع و انکار. آخرالامر مأمون که دید این پیشنهاد پذیرفته نمی شود، موضوع ولایت عهد را پیشنهاد کرد. این پیشنهاد را امام با این شرط قبول کرد که صرفاً جنبه تشریفاتی داشته باشد، و امام مسئولیت هیچ کاری را به عهده نگیرد، و در هیچ کاری دخالت نکند، مأمون هم پذیرفت.

مأمون از مردم بر این امر بیعت گرفت. به شهرها بخشنامه کرد و دستور داد به نام امام سکّه زدند، و در منابر به نام امام خطبه خواندند.

روز عیدی رسید (عید قربان) مأمون فرستاد پیش امام و خواهش کرد که: در این عید شما بروید و نماز عید را با مردم بخوانید، تا برای مردم اطمینان بیشتری در این کار پیدا شود. امام پیغام داد که: «پیمان ما بر این بوده که در هیچ کار رسمی دخالت نکنم، بنابراین از این کار معذرت می خواهم.»

مأمون جواب فرستاد؛ مصلحت در این است که شما بروید تا موضوع ولایت عهد کاملاً تثبیت شود. آن قدر اصرار و تأکید کرد که آخرالامر امام فرمود : «مرا معاف بداری بهتر است و اگر حتما باید بروم، من همان طور این فریضه را ادا خواهم کرد که رسول خدا و علی بن ابیطالب ادا می کرده اند.»

مأمون گفت: «اختیار با خود تو است، هر طور می خواهی عمل کن.»

بامداد روز عید، سران سپاه و طبقات اعیان و اشراف و سایر مردم، طبق معمول و عادتی که در زمان خلفا پیدا کرده بودند، لباسهای فاخر پوشیدند و خود را آراسته بر اسبهای زین و یراق کرده، پشت در خانه امام، برای شرکت در نماز عید حاضر شدند. سایر مردم نیز در کوچه ها و معابر خود را آماده کردند، و منتظر موکب با جلالت مقام ولایت عهد بودند که، در رکابش حرکت کرده به مصلّی بروند، حتّی عدّه زیادی مرد و زن در پشت بامها آمده بودند تا عظمت و شوکت موکب امام را از نزدیک مشاهده کنند. و همه منتظر بودند که کی در خانه امام باز و موکب همایونی ظاهر می شود.

ص: 312

از طرف دیگر حضرت رضا، همان طور که قبلاً از مأمون پیمان گرفته بود، با این شرط حاضر شده بود در نماز عید شرکت کند، آن طور مراسم را اجرا کند که رسول خدا و علی مرتضی اجرا می کردند، نه آن طور که بعدها خلفا عمل کردند، لهذا اول صبح غسل کرد، و دستار سپیدی بر سر بست، یک سر دستار را جلو سینه انداخت و یک سر دیگر را میان دو شانه، پاها را برهنه کرد، دامن جامه را بالا زد، و به کسان خود گفت شما هم این طور بکنید. عصایی در دست گرفت که سر آهنین داشت. به اتّفاق کسانش از خانه بیرون آمد، و طبق سنت اسلامی، در این روز با صدای بلند گفت:

«اللّه اکبر، اللّه اکبر»

جمعیّت با او به گفتن این ذکر هم آواز شدند و چنان جمعیّت با شور و هیجان هماهنگ تکبیر گفتند، که گویی از زمین و آسمان و در و دیوار، این جمله به گوش می رسید، لحظه ای جلو در خانه توقّف کرد و این ذکر را با صدای بلند گفت: «اللّه اکبر، اللّه اکبر، اللّه اکبر علی ما هدانا، اللّه اکبر علی ما رزقنا من بهیمة الانعام، الحمد للّه علی ما ابلانا».

تمام مردم با صدای بلند هماهنگ یکدیگر این جمله را تکرار می کردند، درحالی که همه به شدت می گریستند، و اشک می ریختند، و احساساتشان به شدت تهییج شده بود. سران سپاه و افسران که با لباس رسمی آمده بر اسبها سوار بودند و چکمه به پا داشتند، خیال می کردند مقام ولایت عهد، با تشریفات سلطنتی و لباسهای فاخر و سوار بر اسب بیرون خواهد آمد. همین که امام را در آن وضع ساده و پیاده و توجّه به خدا دیدند، آن چنان تحت تأثیر احساسات خود قرار گرفتند که اشک ریزان صدا را به تکبیر بلند کردند، و با شتاب خود را از مرکبها به زیر افکندند، و بی درنگ چکمه ها را از پا در آوردند.

هرکس چاقویی می یافت تا بند چکمه ها را پاره کند و برای باز کردن آن معطل نشود، خود را از دیگران خوشبخت تر می دانست.

طولی نکشید که شهر مرو پر از ضجّه و گریه شد، یکپارچه احساسات و هیجان و

ص: 313

شور و نوا شد. امام رضا علیه السلام بعد از هر ده گام که برمی داشت، می ایستاد و چهار بار تکبیر می گفت و جمعیت با صدای بلند و با گریه و هیجان ، او را مشایعت می کردند. جلوه و شکوه معنا و حقیقت چنان احساسات مردم را برانگیخته بود که جلوه ها و شکوه های مظاهر مادی - که مردم انتظار آن را می کشیدند - از خاطرها محو شد، صفوف جمعیت با حرارت و شور بطرف مصلّی حرکت می کرد.

خبر به مأمون رسید، نزدیکانش به او گفتند: اگر چند دقیقه دیگر این وضع ادامه پیدا کند و علی بن موسی به مصلی برسد، خطر انقلاب هست. مأمون بر خود لرزید. فوراً فرستاد پیش حضرت و تقاضا کرد که برگردید، زیرا ممکن است ناراحت بشوید و صدمه بخورید. امام کفش و جامه خود را خواست و پوشید و مراجعت کرد.(1)

کوچکی که داشت با خط سبز روشن نوشته شده بود؛ «هذه براءةٌ لک من النّار». من در عالم خواب با توجه به فاصله زمانی حضرت علی(ع)، متحیّرانه نشسته بودم که ناگاه در همان حال تحیّر، مرحوم آیة الله مطهری مرا از خواب بیدار کرد و درحالی که ظرف آبی در دست داشت گفت: این آب را از رودخانه تهیّه کرده ام برخیز و نماز شب بخوان و بهانه مجوی .(1)

فرزند استاد شهید مطهری ضمن تشریح وقایع شب شهادت استاد، چنین می گوید:

«آن شبی که خبر ترور پدر را شنیدم همگی تا صبح بیدار بودیم، ساعت دو و نیم بعد از نیمه شب بود، که زنگ ساعتی که ایشان را مطابق معمول برای نماز شب، بیدار می کرد به صدا در آمد ولی دیگر او در قید حیات نبود او نماز شبش را در میان خون مطهرش، زودتر از موعد نماز شب در تاریکی خیابان ، خوانده بود!

از قول یکی از فضلاء و محققان معاصر، درباره استاد، چنین نقل شده... در رابطه با خدایش، عارفی اهل ذکر و سلوک و عبادت بود او خود بارها گفته بود، دلم می خواهد به قم بروم و مشغول ریاضت و عبادت و عرفان شوم، این آرزوی او بود.(2)

گرم بود _ با عمّامه و قبا و عبا در حال اقامه نماز بودند. واقعاً نماز را اقامه می کردند. شاید به علّت آنکه با تمرکزی عجیب و خضوع و خشوعی جالب توجّه نماز می خواندند، به هیچ وجه متوجّه ورود من نشدند.

استاد نماز را به گونه ای آمیخته با توجّه و خضوع برگزار می کردند که حالت ویژه ایشان مرا به خود مجذوب ساخت. به جای این که اقتدا کنم مشغول تماشای نمازشان شدم تا از نماز فارغ شدند و ادعیّه و تعقیبات و تسبیحات را ادامه دادند .

حالتی که از پشت سر در نماز ایشان به وضوح احساس می کردم غیر قابل توصیف است. گوییا قیامت و احوال آن را شهود می کردند و حالت خشیتی که ویژه علمای واقعی و خدا آشناست، حتّی از قفا در قدّ و بالای این سرو سهی انسان را مجذوب خود می ساخت.(1)

برادرم خواهش کردند که او را به جلسه هفتگی سیاسی که آن شب، در منزل یکی از آقایان در دروازه شمیران تشکیل می شد - برسانیم. اما پس از مدتی گفتند:

دیگر شما لزومی ندارد که بیایید. یکی از دوستان با ماشین به دنبالم می آید و من همراه ایشان می روم.

بعد، ایشان - بعد از نماز - برای تنظیم و مرتب کردن یادداشتها و کارهایشان به کتابخانه رفتند. من نیز که برای اقامه نماز، جانماز و مهر پیدا نکرده بودم، به کتابخانه رفتم تا یکی از جانمازهایی را که غالباً مهمانها از آن استفاده می کردند، بردارم. در همین وقت، مادرم به کتابخانه آمدند و گفتند:

مجتبی، در اتاق دیگر، جانماز هست. چرا از جانمازهایی که برای مهمانهاست ، استفاده می کنی؟ گفتم: مادرجان، در اتاقهای دیگر، مهر و جانماز پیدا نکردم.

در این وقت، پدرم گفتند:

مسئله ای نیست. مهم، انجام فریضه نماز در اول وقت است. نماز از هر چیزی با ارزشتر و مهمتر است.

این آخرین سخنانی بود که از پدر بزرگوارم شنیدم. پس از لحظاتی، دوست پدرم به منزل ما آمدند و ایشان را برای شرکت در جلسه بردند. پدرم رفت، اما دیگر پیش ما باز نگشت؛ بلکه به دیدار معشوق حقیقی خود، خداوند سبحان شتافت.(1)

بودیم، می دیدیم که قبل از خواب مقید بودند که مقداری از آیات قرآن را با دقت و تدبّر بخوانند. حالت خاص ایشان هنگام نیایش شبانه با خداوند، توصیف ناپذیر است.(1)

آیة الله سید حسن طاهری خرم آبادی:

- استاد مقید بودند که قبل از خواب، قرآن بخوانند؛ شبهای جمعه علاوه بر قرآن، دعا هم می خواندند.

- استاد اهل دعا و توسل بود. یکی از دوستان نقل می کرد شبی به شهید مطهری خبر دادند که یکی از آقایان را به ده سال زندان محکوم کرده اند یا بناست محکوم کنند استاد خیلی ناراحت شدند و فرمودند:

«برایم قرآن و مفاتیح بیاورید»، آن گاه شروع کردند با توجه، دعای توسل را خواندن.(2)