بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 2

ص: 3

پرستش آگاهانه

ویراست سوّم

دکتر محمّدرضا رضوان طلب

دانشیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی

دانشگاه تهران

ص: 4

ص: 6

«اِنَّما یَخْشَی اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ»(1) و غفلت حیوانی، وی را ازاشتغال والهانه در برابر الله؛ باز می­کشد و به تعبیر قرآن بین دو مفهوم حیوانیت و غفلت همبستگی وجود دارد «اُولئِکَ کَالاَنعامِ بَلْ هُمْ اَضَلُّ اُولئِکَ هُمُ اْلغافِلُونَ»(2) پس چرا دانش پژوهانِ ما از ژرفای بی پایان اقیانوس معارف توحیدی و کهکشان عروج یکتاپرستان بی خبر باشند؟!

بر ماست این نسل برگزیده (دانشیان) را هر چه بیش تر با معارفی که از راسخان در علم و شکافندگان دانش(3) به یادگار مانده است مخصوصاً پایه ی معرفت دینی(4) «نماز» آشنا سازیم.

به منظور انجام این تکلیف، جزوه ی حاضر در معرّفی نماز برای دانشجویان عزیز و گرانقدر نوشته شد. امید است کاستی های آن با پیشنهاد های سازنده شما خردورزان برطرف، و به این بضاعت ناچیز زیور قبول در پیشگاه حضرت احدّیت، مزیّن گردد.

از آن جهت که الهام تدوین این مجموعه در شب ولادت دانشمندی از خاندان طهارت و تقوا _ که درکودکی، تمام بزرگْ دانشوران و مدّعیان علم در عصر خود را متحیّر ساخت _ یعنی: حضرت جوادالائمّه علیه السلام پدید آمد؛ لذا این نوشتار را به پیشگاه آن اختر به پادارنده ی نماز تقدیم می دارم. از محضر آن امام عزیز به جهت نگاهی که به این تلاش ناچیز کرده و به آن برکت بخشیده­اند سپاس فراوان دارم. بدون شک برکت این نگاه بوده است که موجب گردیده این کتاب تاکنون بیش از 2/1 میلیون نسخه چاپ شود. ترجمه عربی این کتاب نیز در لبنان چند بار به عنایت و لطف مولا به زینت طبع آراسته شده است.

بی تردید، بهره ی معنوی استاد ارجمندی که انگیزه ی ارائه ی این اثر را ایجاد کرد، از نگارنده افزون تر است. از همکاری همه ی دوستان، دست اندرکاران ستاد اقامه ی نماز، نهاد محترم نمایندگی ولی معظّم فقیه دردانشگاه ها، وزیران محترم فرهنگ و آموزش عالی،

ص: 8

بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و دیگر عزیزانی که در گنجاندن درس نماز، ضمن دروس عمومی دانشگاه ها سهیم بودند، بسی سپاسگزارم. خداوند، آنان را مشمول دعای سَرور شهیدان: حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام قرار دهد که به یکی از اصحاب گران قدر خویش، به هنگام یادآوری نماز ظهر عاشورا در اوّل وقت، فرمود : «جَعَلَکَ اللهُ مِنَ المُصَلّینَ الذّاکِرین». هر چند این مهم، باید از سال های نخست پیروزی انقلاب اسلامی و در مقطع راهنمایی، شکل، و استمرار می یافت.

از یاد نمی بریم که تمامتِ این مواهب، ره آورد خون شهیدان والامقام، اثر انفاس قدسی و نمازهای نیمه شب امام خمینی رحمه الله و رهین راهبری های خردمندانه ی مرجع جهان تشیّع: حضرت آیةالله العظمی خامنه ای _ مد ّظلّه العالی _ است؛ فریادگر بیداری که ازسالیان پیش، رنج خود را از ناآشنایی نسل نو با فرهنگ نماز، در: پیام ها و سخنان خود ابراز فرمودند. در همین­جا، پیام والای آن پیشوای نمازگزاران، به ششمین اجلاس نماز را _ که «منشورنماز» نام گرفت _ زینت بخشِ مقدّمه ی این کتاب قرار می­دهم.

دکتر محمّدرضا رضوان طلب

عضو هیأت علمی دانشگاه تهران

ویرایش سوّم

ص: 9

انسان هایی که تلاش و مجاهدت در عرصه ی زندگی بشری را با یاد خدا و اُنس بااو وعشق به او همراه می سازند، خوشبختی در معنای حقیقی آن را در می یابند و آن را برای جسم و جان خود فراهم می کنند.

شما برادران و خواهرانی که به امر نماز، همّت گماشته اید، از این دیدگاه، در تدارک بزرگ ترین خدمت به مردم و کشور خود هستید و بی گمان، ملّت ما از معرفت به نماز و عمل به آن، بهره های بزرگ در همه ی عرصه های زندگی خود خواهد برد. مسئوولانِ محترم اقامه ی نماز، گزارشِ امیدبخشی از به کار بستن سفارش های قبلی درباره ی نماز داده اند. این جانب پس از سپاس ازآنان و از همه ی بخش هایی که به آن سفارش ها جامه ی تحقّق پوشانده اند، به همه ی دست اندرکاران این مهم و دیگر مدیران و مسئوولان کشورتوصیه می کنم که:

1. برای تبیین ژرفای نماز و معرّفی رازها و زیبایی های آن، دست به تلاش پیگیر و همه جانبه یی زده شود. درکتاب های معارف دانشگاه ها و کتب درسی دوره های پیش از دانشگاه و جزوه های کوچک و قابل فهمِ همه، سخنان نغز و پر مغز و مضمون های تازه ی فراوان در این باره وارد شود.

2. احکام فقهی نماز به صورت آسان و روان منتشر شود و جزوه ها و نوارهای صوتی و تصویری مناسب برای فرستادن به میان ملّت های دیگر، آماده گردد.

3. اذان از حنجره ی اشخاص خوش صدا در همه جا پخش شود و هیچ شهر و محله ای محروم از آهنگ اذان نمانَد.

4. مساجد، به شکل شایسته، غبارروبی شود و خدمت به مسجد، کاری مردمی و همگانی شمرده شود.

5. نماز صبح در مساجد اقامه شود.

6. نمازهای جمعه در هر شهر با شرکت فرزانگان و اصحاب معرفت در ستادهای آن، پر بارتر گردد.

7. مدیران دستگاه های اداری و دولتی، خود، متصدّی اقامه ی نماز در آن دستگاه ها شوند.

ص: 11

8. در سربازخانه ها، آموزش نماز و عمل به آن، جدّی تر گرفته شود.

9. در میان جاده های بیابانی، مسجد به قدر کافی ساخته شود و در شهرهای سر راه، در همه ی بیست و چهار ساعت، مسجدِ باز و آماده وجود داشته باشد.

10. در شهرها و شهرک هایی که تازه ساخته می شود، مسجدِ جامع، نخستین بنا و مرکز حقیقی شهر، قرار گرفته وساخته شود.

11. در همه ی اجتماعات، بافرارسیدن وقت نماز، نماز به پاداشته شود و اجتماعاتی که به خاطر انبوهی آن، یا به هر جهت دیگر قادر به این کار نیستند، برنامه ی زمانبندی آن ها جوری تنظیم شود که با وقت نماز، تصادف پیدا نکند.

12. و به طور خلاصه: وضع شهرها و روستاهای کشور را جوری کنید که هر کس که تازه وارد آن می شود، آن را محیط اهتمام به نماز و جایگاه اقامه آن بداند.

توفیقات همه ی شما را از خداوند خواستارم.

سیّدعلی خامنه­ای

31/6/1375 

ص: 12

گرچه نماز از منظر عاملان و ناظرانی فراوان، تصویری جز یک عمل تعبّدی و مورد هدف زاهدان و رهبان ها ندارد، که صرفاً برای نمایش خضوع و کرنش در بارگاه خالق، ایفای نقش می کند، اما بررسی دقیق تر شرایط مضامین و هویّت این عبادت بزرگ، ضمن تأیید تعبّدی بودنش، آن را در ردیف عوامل مهم اصلاح نَفْس انسان ها و کنترل نظام های عمومی جامعه ثبت می­کند.

اصولاً هر عبادت و اطاعتی که انسان بر حسب تکلیف به جا می آورد، با نظر به استغنای ذات اقدس باری تعالی نمی تواند کم ترین سود و خیری را متوّجه ذات خداوند گردانَد، یا منشأ ارضای خواسته ای در مبدأ لایزال باشد، چنانکه اگر همه مردم نیز از اطاعت او سر باز زنند، هیچ شرّ و ضرری متوجه او نمی گردد:

گر جمله ی کاینات، کافر گردند***بردامن کبریاش ننشیند گَرد!

پس او از طاعت ما بهره ای نمی برد و به آن نیازی نیازی ندارد. عظمت مطلق است و همه ی عالَم در برابر او سرِ تعظیم دارند.

حال این پرسش مطرح می شود که چرا خداوند، گونه هایی ازخضوع و کرنش را بر انسان، واجب کرد؟ چرا انسانِ علاقه مند به دنیا و وابسته به آن را مأمورِ واگذاری بخشی از داشته های محدود خود به دیگران ساخت؟ با آن که می توانست از خزاین بی پایان خود، بینوایان را نیز روزی دهد. به راستی او از چنین الزام هایی چه هدفی را دنبال می کند؟!  

شُکر مُنعم و اطاعت از ولی نعمت، امری انسانی و اخلاقی است، بلکه حیوانات نیز متناسب با درک و شعور خود، از انجام این امر فروگذار نمی کنند.

اما آیا مُنعمی هم چون خداوند، که بی هیچ چشمداشتی، نعمت می دهد، به مانند انسانی است که امید به جبران و سپاس می دوزد و آیا سپاس دیگران در روح او اثر تشویقی یا ارضائی دارد؟

هرگز! او پروردگار عزّت است و از هر گونه نیاز و نقصی مبرّا است: «سبحانَ رَبِّکَ رَبِّ

ص: 14

العِزَّة عَمّٰا یَصِفُونَ»(1) و اصولاً چنین مقایسه هایی در حق او روا نیست: «مٰالَکُمْ کَیفَ تَحکُمُونَ»(2).

لذا باید باور کنیم که اگر او ما را مکلف به عملی می کند، این تکلیف ما می گردد، نشانه نیاز او نیست، زیرا سود ِسپاسِ خالق، به خود آدمی باز می گردد: «وَ مَنْ یَشکُر فَاِنَّمٰا یَشکُرُ لِنَفسِهِ»(3)

آری نگرشی این گونه به نماز، آن را عملی دشوار می نماید زیرا اشتغال به نماز، فراغت از دنیا را می طلبد که امری دشوار است:«وَ اِنَّها لَکَبیرَة اِلاَّ عَلَی الْخاشِعینَ»(4)  

آری نماز گزاردن، کاری دشوار است، مگر برای کسانی که نیاز خود را به نماز و بی نیازی خالق را از آن باور کرده باشند و بدانند نماز، مشکل گشا و یاری رسان است و آنان را برای نیل به مقاصد و تعالی کمک می دهد: «و اِستَعینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلوة»(5).

با گشودن این زاویه ی جدید در نگرش به نماز و عبادات دیگر، طعم این غذای سازنده ی روح در ذایقة ما قرار می گیرد و دیگر از انجام آن احساس خستگی و ملامت نمی کنیم.

اینک کارکرد نماز را در آیات و روایاتِ اسلامی بررسی می کنیم.

نماید، و روح تعاون و نوع دوستی، عاطفه و محبّت را بر وی الهام کند و هنگامی که پژمرده و افسرده می گردد، بدو طراوت بخشد.

روان شناسان، جامعه شناسان و کارشناسان تربیتی _ جملگی _ اتفّاق نظر دارند که این نیرو از منبع اعتقاد دینی نشأت می گیرد.

روان شناس معروف امریکایی «هنری لنک» پس از تحقیقات گسترده ی بالینی، روی بیش از هفتاد و سه هزار انسان افسرده ی تبهکار، می گوید:

«اینک بخوبی اهمّیّت اعتقاد دینی را در زندگی انسان درک می کنم و از میان تمام آزمایش ها، این نتیجه ی مهم را یافته ام، که هرکس به دین و باور های مذهبی، گردن سپارد، یا با عبادتکده ای در ارتباط باشد، از شخصیّت انسانی والاتری برخوردار است و در مقایسه با آن کس که ایمانی ندارد و با عبادتی در تماس نیست، کرامت خاصی دارد.»(1)

دانشمندی روسی نیز می گوید:

«مشکل ما، حقّانیّت کاپیتالیسم یا کمونیسم نیست، بلکه باید درباره ی جانشینی یک فرهنگ بشری به جای فرهنگ مادّی فکری کرد.»(2)

یک مرکز بهداشت روانی در دانشگاه «سنت لویی» آمریکا کتابی را با عنوان «عوامل فراموش شده در بهداشت روانی» منتشر کرده است. در این کتاب، که مذهب را، مهم ترین و مؤثر ترین عامل بهداشت روحی، و حفظ سلامت جامعه بر شمرده، می خوانیم:

«کسانی که هفته ای یک روز به کلیسا می روند، مشکلات روانی کمتری دارند.»

کارل گوستاو یونگ، روان شناس معروف سوییسی می گوید:

«من صدها بیمار را معالجه کرده ام و از میان تمام بیمارانم، یکی پیدا نشد که مشکل روانی اش مربوط به پیدا کردن عقیده ی دینی به زندگی باشد. با

ص: 16

اطمینان خاطر می گویم: هر یک از آن ها از آن جهت مریض شده بودند، که آنچه را مذاهب زنده ی هر عصر به پیروان خود عطا کرده اند، از دست داده بودند و آنان که عقیده ی مذهبی خود را باز نیافتند، واقعاً درمان نشدند.»(1)

بنابراین: آنچه دنیای برخوردار از فن آوری و صنعت را رنج می دهد، خلأ روانی و نداشتن اطمینان روحی است. بیش از پنجاه درصد از تخت های بیمارستان های امریکا اختصاص به بیماران روانی دارد و بیش ازهفتادوپنج درصد از دانش آموزان دبیرستان های این کشور، مواد مخدّر مصرف می کنند. (2)

رهبران غرب و شرق در سال 1962 ازنبودنِ عنصر دینی در هموطنانشان اظهار نگرانی داشتند و آینده ای نگران کننده را برای کشور خود پیش بینی می کردند.

کندی می گوید:

«امریکا آینده ای دردناک پیدا خواهد کرد، چرا که جوانان، غرق شهواتند و حاضر نیستند وظایفی را که به آنان محوّل می گردد، به خوبی انجام دهند. از هرهفت جوان که به سربازی اعزام می شود، شش تن نالایق و سست از آب در می آیند.»

خروشچف نیز در اعتراف های خود درباره ی نبودنِ عنصر دینی و پیامدهای آن می گوید:

«آینده ی شوروی در خطر است و جوانان هرگز آتیه ای امیدبخش ندارند؛ چه، بی بندوبار و اسیر شهوات گشته اند.»(3)

استاد مطهّری رحمه الله می فرماید:

نهرو، مَردی است که از سنین جوانی لامذهب شده است. در اواخر عمر، تغییر حالی در او پیدا شده بود. خودش می گوید: »من، در روح خودم، خلائی را احساس می کنم، که هیچ چیز نمی تواند جای آن را پر کند، مگر یک معنویّت!

ص: 17

علّت این اضطراب در جهان صنعتی، آن است که نیروهای معنوی­اش تضعیف گردیده است، شوروی، اینک به سختی از این خلأ رنج می برد. تا وقتی که مردم گرسنه بودند، گرسنگی به ایشان اجازه نمی داد درباره ی چیز دیگری بیندیشند، هم اکنون که یک زندگی عادی پیدا کردند، یک ناراحتی روحی در میان آنان موج می زند. هنگامی که ساعات کار تمام می شود، اوّل مصیبت آن هاست که این ساعت فراغت و بیکاری را با چه چیز پُر کنند؟ وی می افزاید: «من گمان نمی کنم این ها بتوانند آن ساعات را جز با امور معنوی، با چیزی دیگر پُر کنند. واین همان خلائی است که من دارم. پس معلوم می شود واقعاً انسان به عبادت و پرستش احتیاج دارد. امروز که در دنیا بیماری های روانی زیاد شده، بر اثر این است که مردم از عبادت و پرستش رو بر گردانده اند. ما این را حساب نکرده بودیم، ولی بدانید هست. نماز، قطع نظر از هر چیزی، طبیبِ سَرِخانه است؛ یعنی اگر ورزش برای سلامت مفید است، آبِ تصفیه شده برای هر خانه ای ضروری و هوای پاک و غذای سالم برای انسان لازم است، نماز هم برای سلامت روحی انسان ضروت دارد. شما نمی دانید اگر انسان در شبانه روز، ساعتی از وقت خودش را به راز و نیاز با پروردگار، اختصاص بدهد، چه قدر روحش را پاک می کند! عنصرهای موذی به وسیله ی نماز از روح انسان بیرون می روند.»(1)

برایِ فرو نشاندن تمامِ امواج خروشان نگرانی و اضطراب، قرآن کریم «ذکر خدا» را برترین داروی آرام بخش و شفادهنده ی قلبها می خوانَد و «نماز» را مصداق برتر یاد خدا می داند. همه ی آشوب ها، تشویش ها، و ناآرامی ها، با استمرارِ یاد خدا در فواصل گوناگون شبانه روز، مهار می گردند. نهادِ ناآرام، آرام می گیرد؛ طغیان هواها و هوس ها فرو می نشیند. قلب مأیوس، امید می یابد و هنوز آثار حاصل شده از این معدن فیض به کاستی نگراییده، که مؤذن، دیگر بار، بانگی دیگر سر می دهد و رمقی دوباره رقم می زند.

ص: 18

اقامه ی نماز با شرایط مزبور، منزلت خالق و میعاد مخلوق را با او یادآور می شود. از این رو، هر گاه که نفس و شیطان، او را به مخالفت با خدا دعوت کنند، در پاسخ با الهام از حضرت یوسف علیه السلام می گوید:  «مَعاذَ اللَّهِ اِنَّهُ رَبّی اَحْسَنَ مَثْوای اِنَّهُ لا یُفْلِحُ الظَّالِمُونَ»(1)

همچنان که نگهبان در صورتی می تواند حراست کند که جسم و هم فکر و مشاعر او در محل حاضر باشد، نماز اگر با حضور قلب همراه شود، انسان را از فحشا و منکر باز می دارد(2) و هواها را در آدمی کنترل و مهار می کند و بدون حضور قلب، بازدارنده از فحشاء و منکر نیست، زیرا انسانی که در نماز با همه ی وجود، پویایی راه صالحان و دوری و تَبَرّی از مسیر گمراهان را از خداوند تبارک و تعالی خواسته و بر عبادت و استعانتِ از او پیمان سپرده، چگونه ممکن است با گذشتِ زمانی اندک، پیمان او را نقض کند؟!

نماز، جامه ی پاکی است، و کسی که لباس سپید می پوشد، می کوشد که خویش را از مکان های آلوده و تماس با آلودگی ها حفظ کند.

از نشانه های او، آن است که برای شما همسرانی از جنس خودتان آفرید، تا موجب آرامش شما گردند.»

امّا آیا بی بند و باری جنسی می تواند سکون و آرامش را به ارمغان آوَرَد؟! دراین باره باید آمار طلاق و مشکلات روحی و جسمی مردان وزنانی را که در پرتو آزادی جنسی، دست به هرگونه ارضاء و بهره ی بی حد و مرز زده اند، مورد توجه قرار دهیم.

اسلام، برازدواج به عنوان یک ضرورت و نیاز طبیعی و متناسب با فطرت تأکید کرده است. ما معتقدیم اگر روش اسلام برای برقراری روابط سالم در پرتو ازدواج در جامعه ای مورد توجّه قرار گیرد، به هیچ وجه تنش و اضطراب جنسی، مشکلی نگران کننده برای جامعه نخواهد بود.

ازدواج چندان مهم است، که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:

«مَنْ تَزَوَّجَ فَقَدْ اَحْرَزَ شَطْرَ دینِه فَلْیَتِّقِ اللَّه فِی الشََّطْرِ الثّانی؛(1)

هرکه ازدواج کند، نیمی از دینش را حفظ کرده، پس مراقب نیم دیگر باشد.»

و در روایتی دیگر از حضرتش می خوانیم:

«اَیَّما شابٍّ تَزَوَّجَ فی حِداثَة سِنِّهِ عَجَّ شَیْطانُهُ: یا ویله عصم منی دینه؛(2)

هر جوانی که در عنفوان جوانیش ازدواج کند، شیطان فریاد بر می آورد: ای وای! دینش را از من حفظ کرد.»

درباره ی ترغیب به ازدواج، روایاتی فراوان وارد شده:

«مَنْ اَحَبَّ اَنْ یَلْقِی اللَّهَ طاهِراً مُطَهَّراً فَلْیَلْقِهِ بِزَوْجَة:(3)

هرکه می خواهد خدا را پاک ملاقات کند، هنگام مرگ، بدون همسر نباشد.»

ص: 21

در حدیثی دیگر می خوانیم:

«رَکْعَتانِ یُصَلیّهما مُتَزوّج اَفْضَلُ مِنْ سَبْعینَ رَکعة یُصَلّیهما غَیْرُ مُتَزَوجٍ؛(1)

دو رکعت نمازِ همسردار، بهتر از هفتاد رکعت نمازِ فردِ بدون همسر است.»

این امر، واضح و ملموس است که بی بند و باری اخلاقی و آزادی جنسی  نتوانسته آرامش و امنیت را به دنبال داشته و دلپذیر و مبارک باشد. گرچه پژوهش ها و نمونه های عینی تحقّق یافته نیز، همین امر را ثابت می کنند.

درباره ی تأمین نیازهای اقتصادی نیز اسلام به نقش خلأ مالی در اضطراب روحی توجّه کرده است. روایات، فقر را چنین وصف کرده اند:

«اَلْفَقْرُ هُوَ الْمَوْتُ الاَکْبَر؛(2) مصیبتِ فقر از مصیبتِ مرگ بدتر است.»

«اِنَّ الْفَقْرَ مُذْهِلَة لِلنَّفْسِ، مُدْهِشَة لِلْعَقْلِ، جالِبٌ للْهُمُومِ؛(3) فقر، جانکاه، عقل ستیز و غم بر انگیز است.»

امام صادق علیه السلام برخی عواملِ گوناگون اضطراب را چنین بر می شمارد:

«خَمْسُ خِصالٍ مَنْ فَقَدَ مِنْهُنَّ واحِدة لَمْ یَزَلْ ناقِصَ الْعَیْشِ زائِلَ الْعَقْلِ مَشغُولَ الْقَلْبِ فَاَوَّلُها صِحَّة الْبَدَنِ وَ الثَّانیة اَلاْمَنُ وَ الثَّالِثَة الَسِّعَة فِی الرّزْقِ وَ الرَّابِعَة اَلاَنیسُ الْمُوافِقُ قُلْتُ: وَ مَا الاْنیسُ الُموافقْ؟ قالَ: اَلزَّوْجَة الصَّالِحَة وَ الَوَلَدُ الصّالِح و الخلیط الصالِح و الخامِسَة و هِی تجمع هذِهِ الخِصال: الدّعة؛

پنج چیز است که هر کس، یکی از آن ها را از دست دهد، زندگی اش با تنگنا مواجه، عقلش مختل و قلبش مشغول خواهد بود. اوّل: سلامت، دوم: امنیّت، سوم: رفاه مالی، چهارم: همنشین موافق...، راوی می گوید: پرسیدم: انیس موافق کیست؟ فرمود: زن، فرزند و همنشین صالح و پنجم: که همه ی این ها در گروِ آن است: فراغت.»

ص: 22

بنابراین، مکتب ما، درباره ی نقش عوامل گوناگون، در کاهش وکنترل ناآرامی ها و اضطراب ها هیچ گونه انکاری ندارد و هرگز نمی گوید: نماز بخوان تا نیاز جنسی ات بر طرف شود! یا به گرسنه نمی گوید: نماز بخوان، سیر می شوی! یا از بیمار نمی خواهد بیماری خود را با نماز مداوا کند. هر کدام، راه خاصّ خود رامی طلبد و در پیمودن هر یک از آن ها الزام هایی از سوی خدا و پیامبر وجود دارد. امّا آنچه می گوییم، این است که:

1. خواسته های نامحدود انسان، با امکانات دنیا قابل پاسخگویی نیست.

2. ارضاء جنسی نمی تواند بی نیاز کننده از کنترل و مدیریت آن باشد، همانگونه که مهار کردن ویروس، با از بین بردن یک نمونه از آن تفاوت دارد و ارضای موردی و مقطعی، حتی ارضاء کثیر، اطمینان­بخش نیست. بعضی دچار هاری جنسی هستند و مانند گرگی که به گله حمله می کند، حاضر نیستند هیچ جنس مخالفی را از هجوم خود در امان دارند. همانگونه که گرگ، شاید حتی یک گوسفند را نخورد ولی صدها گوسفند را پاره می کند. مدیریت شهوت با اهرم معنویت در کنار ارضاء منطقی، نتیجه می دهد.

3. آنچه یوسف صِدّیق علیه السلام را در مواجهه با صحنه ی شهوت انگیز، همانند کوه، استوار و مطمئن نگاه داشت، یاد خدا بود(1)؛ نیرویی که می تواند هر گونه خلل مؤثّر در عزم نیازمندان را از میان بردارد. آری، ایمان به خدا، گرسنگانی چند را وا می دارد، تا غذای خویش را به مسکین، یتیم و اسیر، بخشند.(2)

4. هیچ نمونه ای تاکنون ارائه نشده که بی بند و باری های جنسی، یا وفور ثروت توانسته باشد طمأنینه را در ملتی ایجاد کند، بلکه در درونِ کاخ های آهنین، اضطراب هایی مشاهده می شود که در کوخ ها، دیده نمی شود. چنان که دراعتراف های پیشگفته مبرهن شد هیچ یک از سردمداران کشورهایی که به آزادی مطلق جنسی قائلند، از بهداشت روحی ملّت خود خشنود نیستند!

ص: 23

می شود! آیا در بازار محاسبات معنویِ اعمال نیز کسانی هستند که هزینه ی آنان به وسیله ی دیگران تامین گردد؟ چه کسانی؟

ب. در دنیا برخی خرج و دخل مساوی دارند! حقوقی ثابت دریافت می کنند و هزینه های آنان نیز کاملا مشخّص و تقسیم بندی شده است. نمونه ی آن، در جهان آخرت چه کسانی هستند؟

ج. چه کسانی در آخرت به کسانی در دنیا می مانند که هزینه ی آنان 10 و درآمدِ آنان 100 است؟ عکس این گروه، چه کسانی هستند و باید چگونه رفتار کنند؟

د. هماهنگی بین خرج و دخل، یا افزایش درآمد و کنترل هزینه ها در محاسبات اخروی چگونه صورت می گیرد؟ اگر هزینه افزایش یافت، اضافه کاری که بتواند به این هزینه ی افزوده، پوشش دهد چیست؟ درس دوم را با این نگرش، مرور کنید.

هرگونه امیدی را به آینده منتفی، فاصله ها را، لحظه به لحظه بیش تر می گرداند و انسان را مستحقِّ عذاب و خشم خداوند متعال می سازد.

اگر چه انسان، جاهلانه و بی اعتنا، دوری از دریای رحمت حق را انتخاب می کند، خدای کریم و حکیم که به یکایک بندگانش محبّتی فراتراز محبّت پدر به فرزندان دارد، هرگز به چنین جدایی قهرآمیزی رضایت نمی دهد و او را برای حضور بر سر سفره ی آشتی، در نجوای نماز فرا می خواند و با دعوت نامه ای سراسر مهر در قرآن کریم می فرماید:

«وَاَقِمِ الصِّلاة طَرَفَی النِّهارِ وَ زُلَفاً مِنَ اللَّیْلِ اِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَیّئاتِ ذلِکَ ذِکْری لِلذَّاکِرینَ؛(1)

دو طرف روز را با نماز تزیین نما و شبانگاه نیز به اقامه ی آن برخیز؛ چرا که [این] کار نیکو، گناهان را از بین می بَرَد.»

آری، نماز، خصوصیت جبرانی و ترمیمی دارد و خسارت حوادث روحی و معنوی جاده زندگی را جبران و ترمیم می کند.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:

«اِذا قُمْتَ اِلی الصَّلاة وَ تَوَجَّهْتَ وَ قَرَأتَ اُمَّ الْکِتابِ وَ ما تَیَسَّرَ مِنَ السُّوَر ثُمَّ رَکَعْتَ فَاَتْمَمْتَ رُکُوعَها وَ سُجُودَها وَ تَشَهَّدْتَ وَ سَلَّمْتَ، غُفِرَلَکَ کُلُ ذَنْبٍ فیما بَیْنَکَ وَ بَیْنَ الصَّلاة الَّتی قَدَّمْتَها اِلَی الصَّلاة الْمُؤَخَّرَة؛(2)

آنگاه که نماز را اقامه کردی و به سوی خدا توجّه یافتی و سوره ی حمد یا سوره ای دیگر را قرائت کردی، رکوع و سجود را کامل به جا آوردی و تشّهد و سلام را انجام دادی، خداوند گناهانِ بین نماز قبلی و این نمازت را می بخشد.»

رسول اکرم صلی الله علیه و آله نمازهای پنج گانه ی یومیّه را به نهری تشبیه می فرمایند که بر درِ خانه ی فردی باشد و روزانه پنج بار در آن خود را شست شو دهد، بی تردید، هیچ اثری از چرک و

ص: 27

کثیفی در بدن او باقی نمی ماند؛ همین گونه روح آدمی بوسیله ی نماز هر روز پنج نوبت از نا پاکیِ گناه شست وشو داده می شود.

در روایتی، پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله آیه فوق را به امید بخش ترین آیه ی قرآن وصف فرموده، می افزایند: «قَسَم به کسی که مرا به پیامبری برگزیده، از وقتی که انسان وضو گرفتن را می آغازد، گناهان او فرو می ریزد و آن گاه که به نماز می ایستد و آگاهانه، با خدای خود سخن می گوید، همانند روزی که از مادر متولّد گردیده، از گناه بیرون می آید.» (1)

در حدیثی دیگر پیامبر فرمود: «شنیدم مَلَکی به هنگامِ هر یک از نمازهای یومیّه چنین ندا می داد: ای فرزندان آدم! برای خاموش کردن آتش هایی که خود، بر اثر اعمال ناشایسته، بر افروخته اید، قیام کنید. گروهی از شما برمی خیزند، وضو می گیرند، نماز می گزارند و گناهان آنان بخشیده می شود. سپس تا فاصله ی نماز بعدی مرتکب گناه می شوند و آتش هایی را بر می افروزند و هنگام نمازی دیگر فرا می رسد و منادی الهی، دیگر بار آن ها را به خاموش کردن آتش فرا می خوانَد و... همین عمل تکرار می شود، تا آن که می خوابند، درحالی که گناهان شان بخشیده شده است.» (2)

امیرمؤمنان علیه السلام نیز چنین می فرماید:

«الصَّلَواتُ الْخَمسِ کَفَّارَة لِما بَیْنَهُنَّ مَا اجْتَنَبَ الْکُبائِرَ وَهِی الَّتی قَالَ اللَّه تَعالی اِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَیّئاتِ(3)

نمازهای پنج گانه کفّاره ی گناهان بینِ آنها است، مادامی که نمازگزار از گناهان بزرگ بپرهیزد و این، تفسیر همان سخن خداوند تبارک و تعالی است که فرمود: نیکوکاری ها، جبران کننده ی بدی هاست.

حضرت علی در گفتاری دیگر، فرو ریختن گناهان نمازگزار را به ریختن برگ درختان

ص: 28

تشبیه کند(1) و در روایاتی دیگر، نماز، به عنوان ثَمَن بهشت(2)، کلید بهشت، جواز عبور از گذرگاه قیامت، مانعِ آتش و عذاب الهی، توشه ی مؤمن، مونس او در خانه ی قبر و تاج افتخارش در قیامت، سخنگوی وی در پاسخ به نکیر و منکر و عامل درخشش چهره اش در محشر، نردبان ترقّی او در درجات برتر و سبب روسیاهی شیطان(3)، معرفی شده است، که هر یک از این تعبیرات بر تأثیر نماز در محو گناهان و جبران خطایا، همچنین آسان سازی حسابرسی نماز گزارن دلالت دارد. ناگفته پیداست که این مکانیزم جبرانی در مورد حوادث پیش بینی نشده معقول است، نه آنکه انسان دائماً عمداً بر خود خدشه وارد کند و سپس آن را جبران کند. و ما نمی گوییم بین دو نماز هر غلطی را مرتکب شو و نماز آن را جبران می کند.

نماز، نه تنها در محو و جبران گناه، بلکه در جلوگیری از ارتکاب گناهان، نقش دارد. سخن استاد مطهّری رحمه الله را در این باره می خوانیم:

«ذکر و یاد خدا، دل را جلا می دهد و صفا می بخشد و آن را آماده ی تجلّیّات الهی قرار می دهد. حضرت علی درباره ی یاد حق، که روح و هدف عبادت است، چنین می فرماید:

«اِنَّ اللَّهَ تَعالی جَعَلَ الذَّکْرَ جَلاءً لِلْقُلوبِ، تَسْمَعُ بِهِ بَعْدَ الْوَقَرَة وَ تُبْصِرُ بِهِ بَعْدَالْعَشوَة وَ تَنْقادُ بِهِ الْمُعانَدَة وَ ما بَرَحَ اللَّهُ عَزَّتْ آلائُهُ فی الْبُرْهَة بَعْدَ الْبُرْهَة وَ فی زَمانِ الْفَتَراتِ عِباداً ناجاهُمْ فی فِکْرِ هِمْ وَ کَلَّمَهُمْ فی ذاتِ عُقُولِهِمْ ؛(4)

خداوند، یاد خود را صیقل دل ها قرار داده است، دل ها بدین وسیله از پس کری، شنوا، پس از نابینایی، بینا و در پیِ سرکشی و عناد، رام می گردند. همواره چنین بوده و هست که خداوند متعال در هر برهه ای از زمان و در زمان هایی که پیامبری در میان مردم نبوده، بندگانی داشته و دارد که در سرّ ضمیرشان با آن ها راز می گوید و از راه عقل هایشان با آنان تکلّم می کند.»

ص: 29

در آن کلمات، خاصیّتِ عجیب و تأثیر شگرف یاد حق بر دل ها بیان شده، تا جایی که دل، قابل الهام گیری و مکالمه با خدا می گردد.(1)

عبادت برای تجدید و طراوت حیات ایمانی انسان است و نیز قوّت و شکوفایی آن.

«به هر اندازه انسان به یاد خدا باشد، کم تر معصیت می کند. معصیت کردن و نکردن، دائر مدار علم نیست، دائر مدار غفلت و تذکّر است. به هر اندازه انسان، غافل باشد، یعنی خدا را فراموش کرده باشد، بیش تر معصیت می کند. به هر اندازه خدا بیش تر به یادش بیاید، کمتر معصیت می کند.»(2)

مؤثّر است، بلکه معتقدیم این عمل عبادی که برای انجام فرمان خدا انجام می شود، در حاشیه و سایه و همراه با خود، کارکردهایی را از جنس مادّی نیز دارد. به دیگر سخن: نماز را به جا می آوریم؛ چون خدا به آن فرمان داده است؛ اما مسلّما این عبادت که جزء برنامه روزانه زندگی مسلمانان قرار گرفته نمی تواند خالی از آثار مادّی باشد که در این کتاب به آنها اشاره می شود.

همان گونه که قبلاً اشاره شد، اضطراب های فکری و َتنِش های روانی از بیماری های مهلکی است که مدرن قرن بیستم راتهدید می کند. روان کاوان و دانشمندان می کوشند با پیش بینیِ راه های کاهش بار فکری، برای مقطعی به اندیشه و روان انسان استراحت داده، وی را از دگرگونی های روحی نجات بخشند. مهار این پراکندگی های فکری، شرط نخست دست یابی به نبوغ، درایت و فهم مسایل است. به همین جهت می کوشند مکان های مطالعه و تحقیق را، از آرام ترین و مطبوع ترین و دل انگیزترین مکان ها بر گزینند، تا امکان تمرکز ذهن و رفع نگرانی را فراهم سازند.

روان شناس معروف، ویلیام مولتون مارستن در مجلّه ی انگلیسی «ریدرز دایجست(1)» نگاشته است:

«اغلب مردم از حیث قدرت تمرکز حواس در زمینه ی مسایلی که تصمیم گیری درباره ی آن ها به عهده ی آنان نهاده شده، عاجز هستند و همین تشتّت و پراکندگی، موجب خطا و سرگردانی شان می شود. در حالی که اگر عقل انسانی به امری، تمرکز قوی و شدید پیدا کند، به صورت یک ابزار حیران کننده ایفای نقش خواهد کرد.»

سپس با استناد به سخن پدر روان شناسی می افزاید:

«فرق نوابغ وافراد عادی، در امکان تمرکز ذهن و قوای عقلانی است، نَه در توانمندی و سایر صفات فکری.»(2)

ص: 31

نماز، روزانه پنج نوبت فکر را در مدار تمرکز قرار می دهد و پرورش تمرکز آن را آسان می کند؛ برای همین به منظور رسیدن به تمامیّت این تمرکز، در اسلام دستور داده شده از هر کاری که موجب پراکندگی و گریز ذهن از این مدار می شود، در نماز پرهیز شود؛ همچون: ایستادن در برابر در و پنجره گشوده، آینه، و هرگونه تصویر و تابلو، و نماز خواندن در حال محصور بودن و... .

حال اگر با قوّت و تسلّط، ذهن خود را در مسیر معنویّت سوق دهیم، تمام نقش و آثار تمرکز در یافته های معنوی و رشد روحی انسان، ظاهر گردیده، انضباطِ قرار یافتن در مدار مشخّص را در خارج از نماز، ملکه می کند و آرامش و قراری به ذهن در سایر ساعات شبانه روز می دهد.

جدول 5. عوامل مؤثّر در رعایت عدالت اجتماعی

1.

2.

3.

اینک به کارکرد نماز در این زمینه توجّه کنید.

نمازگزار، باید شرایطی را درباره ی لباس و مکان نماز، پرداخت واجبات مالی همچون خمس و زکات، پرهیز از غیبت و توجّه به حقوق دیگران را در نظر گیرد، تا نماز او مقبول درگاه خداوند تبارک و تعالی شود. این الزام ها که تمام بخش های زندگی انسان را تحت تأثیر و نفوذ قرار می دهد، نماز را از یک عمل فردی، خارج و به صورت جریانی اصلاحی و پدیده ای اجتماعی در متن زندگی ظاهر کرده و خود، عاملی در مسیر ایجاد و برقراری عدالت اجتماعی می شود. در حقیقت چنین گفته شده است: هرکس می خواهد عبادت واجب روزانه او قبول شود، باید حقوق مردم را ضایع نکرده باشد و هر وعده هنگام نماز، شارع همه را ملزم به تسویه حساب کامل می کند تا بتواند نماز مقبول ارائه کند.

استاد مطهّری رحمه الله می نگارد:

«مسأله ی دیگر: مسأله ی حقوق است. باز از نظر روح عبادت واقعاً فرق نمی کند که ما روی یک فرش غصبی باشیم، یا روی یک فرش مباح. این ها قراردادهای اجتماعی است که این فرش مال شما باشد و آن فرش مال من؛ من در مال شما تصرّف نکنم و شما در مال من تصرّف نکنید. این ها هر یک، دستورهایی است که برای زندگی اجتماعی مفید است، وگرنه یک واقعیت و حقیقتی نیست که مثلاً اگر این فرش مال من باشد، یک کیفیّت واقعی داشته باشد و اگر مال شما باشد، یک کیفیّت واقعی دیگر... . مسأله ی عبادت، یک امر واقعی است؛ یعنی از نظر حالت و رابطه ی روحی که میان انسان و خدا برقرار می شود، این امور نمی توانند واقعاً اثری در عبادت داشته باشند. بعضی چیزها اثر دارند؛ مثلاً: اگر انسان دچار برخی عوارض جسمی و روحی باشد، اصلاً عبادت بر هم می خورد، و این عوارض، مانع حضور قلب و توجّه

ص: 33

می شوند، ولی امور مذکور چنین اثری ندارند. مع ذلک اسلام می گوید: جایی که در آن نماز می خوانی، آبی که با آن وضو می گیری، حتّی آن محلّی که آب وضویت در آن ریخته می شود، لباسی که با آن نماز می خوانی، تمام آنچه با این عمل تو ارتباط دارد، باید مباح باشد، یعنی نباید حرام باشد، اگر یک نخ غصبی هم در لباس تو باشد، این عبادت پذیرفته نیست.»(1)

«یعنی اسلام می گوید: من پرستشی را که در آن حقوق اجتماعی محترم نباشد، اساساً قبول ندارم. آن وقت یک نمازگزار وقتی می خواهد نماز بخواند، اوّل فکر می کند خانه ای که من در آن هستم، به زور از مردم گرفته ام، یا نه؟ اگر به زور گرفته ام، نمازم باطل است. پس مجبور است خانه ای ترتیب دهد که برایش حلال باشد، یعنی از صاحب اصلی اش خریده باشد، یا صاحب او را راضی نگه دارد. فرش زیر پا و لباسی که به تن دارد، همینطور. اگر خمس یا زکات باید بدهد و ندهد، باز نمازش باطل است.»(2)

همان گونه که در فقه، نماز با لباسی که از درآمد غیر مشروع تهیّه گردیده، یا در مکانی که صاحب آن راضی نیست، باطل شمرده شده است، در روایات نیز نماز کسی که پدر و مادر از او راضی نباشند، (3) کسی که غیبت مسلمانی را کرده باشد(4)، زنی که همسرش از او ناراضی باشد، آن که حقوق مستمندان را ندهد، امام جماعتی که مردم از او ناراضی باشند(5) و کسی که لب به مسکرات بیالاید(6)، غیر قابل قبول شمرده شده است.

اینک به دستاوردی دیگر از آثار نماز توّجه کنید:

آینده ی زندگی وی را به کلّی دگرگون می کنند. هر کس به خوبی می داند از چه زمانی و چگونه شیوه ای را ترک گفته و روشی دیگری را پس از مواجهه با خاطره ای و فصلی در زندگی خود، برگزیده است.

به گفته ی قرآن: یکی از اعمالی که اخلاق و شخصیّت انسان را شدیداً تحت تأثیر و نفوذ خود قرار می دهد، نماز و مداومت بر این عمل عبادی است. پروردگارحکیم، ساختار شخصیّتی همه ی انسان ها را چنین ترسیم می کند:

«اِنَّ الاِنْسانَ خُلِقَ هَلُوعاً اِذامَسَّهُ الشَرُّ جَزُوعاً وَ اِذامَسَّهُ الْخَیْرُ مَنوُعَاً الاَّ الْمُصَلّینَ اَلذَّینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ دائِمُونَ؛(1)

انسان، بی طاقت و حریص آفریده شده است. هنگام رویارویی با مشکل، بی تابی می کند و آن گاه که به امکانی دست یابد، از یاریِ دیگران دریغ می ورزد؛ مگر نمازگزارانی که هیچ گاه از انجام این عبادت فروگذار نمی کنند.»

نمازگزار، با در نظر گرفتنِ مفاهیم والا و بلندی که همواره در نماز به خود الهام و تلقین می کند و آرامشی که در پرتو ذکر خدا فراهم می آوَرَد، به وقار و شخصیّتی دست می یابد که می تواند نوسانات روحی او را مهار سازد.

حضرت زهرا در خطبه ای شیوا، فلسفه ی اعمال عبادی را، وا رسیده، و در جمع زنان مدینه چنین می فرماید: «[خداوند] نماز را واجب گردانید، تا انسان ها را به وسیله ی آن از تکبّر، منزّه فرماید.»(2)

شهید مطهّری رحمه الله نیز فرمود:

علی علیه السلام در خطبه ی 192 نهج البلاغه پس از اشاره به پاره ای اخلاق نکوهیده از قبیل سرکشی، ظلم و کبر می فرماید:

«وَ عَنْ ذلِکَ ما حَرَسَ اللَّهُ عِبادَهُ الْمُؤمِنینْ بِالصَّلَواتِ وَ الزَّکَواتِ وَ مُجاهَدَة

ص: 35

الصِّیام فِی الایّامِ الْمَفْرُوضاتِ تَسْکیناً لاِطْرافِهِمْ وَ تَخْشیعاً لاَبْصارِهِمْ وَ تَذْلیلاً لِنُفُوسِهِمْ، وَ تَخْفیضاً لِقُلُوبِهِمْ وَ اِزالَة لِلْخَیْلاءِ عَنْهُمْ؛

(چون بشر در معرض بیماریهای اخلاقی و روحی است)، خداوند به وسیله ی نماز، زکات و روزه بندگان مؤمن را از آفاتی چنین، نگهبانی کرد. این عبادات، دست و پاها را از گناه باز می دارند، چشم ها را از خیرگی باز داشته، به آن ها خشوع می بخشند، نفوس را، رام، دل ها را فروتن و خودخواهی را از آنان دور می سازد.»(1)

علّت تأثیر نماز در شخصیّت انسان این است که نمازگزار قلبی مطمئن دارد؛ اطمینان به بزرگ تر بودن خداوند از همه ی جاذبه ها، شخصیّتها، قدرت ها و امکانات. نمازگزار خود را وابسته به چنین قادری یکتا می داند که جهانیان در قبضه ی قدرت اویند و پرورش یافته او؛ همو که در عین قدرت، رحمان و رحیم است و حکومتش به دنیا محدود نمی گردد، بلکه مالک روز قیامت نیز هست. این طمانینه قلبی که در قالب اذکار نماز از نهاد نمازگزار برمی خیزد، وقار شخصیّتی و آسودگی روحی اش را تضمین می کند.

نمازگزار با یادآوری منظره ی آینده ی زندگی انسان ها و حیات اخروی خود، شخصیّتی آینده نگر و اندیشه ای والا و نامحدود می یابد.(2) او با گره زدن تعلّقات روحی خود با خداوند هستی و استعانت از او(3) نََفْسی با کرامت، قلبی آرام و آزاد از هر گونه دلهره، اضطراب، توقّع و امید به دیگران می یابد. او لزوم پیروی از صالحان، گام نهادن در مسیر هدایت(4)، موضع گیری در برابر گمراهان(5) را هر روز در قالب اذکار نماز به خود تلقین می کند.

ص: 36

کارآموزان یا همکاران، یا مشتریان، نظم و انضباط را در خود نهادینه سازند. اینک به نماز و تأثیر و کاربرد آن در پرورش نظم و انضباط توجّه کنید. نماز صبح 03/4، نماز ظهر 11/13، نماز عصر 41/15، نماز مغرب 57/19، نماز عشاء 09/21، چنین جدول برنامه ای چه رفتاری را نهادینه می کند؟

زیباترین و چشمگیرترین تصویر از شخصیّت، خدمات و امتیازهای هر فرد یا مجموعه، تصویر نظم و انضباط است. انسان در هر یک از فعّالیّت ها و مقاطع زندگی به شرطی درخور تحسین تلقّی می گردد، که کتاب زندگی و رفتار خود را به زینت «انضباط» مزیَّن گردانَد. بهترین خدمات بدون نظم یا بی برنامگی و بدقولی بی ارزش است. آدمی در جریان زندگی و برنامه هایش باید خود را به رعایت نظم مجبور ساخته، و الزام هایی در برنامه، بر خویش تحمیل کند، تا به مرور زمان این خصوصیّت به صورت ملکه در سایر بخش های زندگی او جریان یابد. استاد مطهری رحمه الله چنین می نگارد:

«عبادت، یک وقت مشخّص و معیّنی دارد و دقیقه اش هم حساب می شود. وقت نماز صبح از اوّل طلوع صبح تا اوّل طلوع آفتاب است و اگر عمداً یک دقیقه قبل از طلوع صبح یا بعد از طلوع آفتاب شروع کنی، نمازت باطل است، باید بین این دو تا باشد. اگر بگویی: آقا! من فعلاً خوابم می آید! من دیشب بیداری کشیده ام، الان یک ساعت به طلوع صبح مانده، خدا که خواب و بیداری ندارد، مگر خدا در بین الطّلوعین (العیاذ بالله) لباس رسمی اش را می پوشد و برای قبول کردن نمازها آماده می شود؟ برای خدا که تمام ساعات و لحظات یکسان است: «لاتَأخُذُهُ سِنَة وَلانَوْمٌ»(1) من امشب بیداری کشیده ام و خوابم می آید، می خواهم نیم ساعت زودتر نمازم را بخوانم و بخوابم.

ابداً! انضباط و وقت را باید بشناسی، جز در وقت خودش در وقت دیگر نباید نماز بخوانی. آیا از نظر خدا فرق می کند که این وقت یا آن وقت باشد؟ نَه، از نظر تو فرق می کند، تو باید با این نماز تربیت شَوی، اگر شب تا دویِ نیمه شب هم بیدار بودی، باید بین الطلوعین بیدار شَوی و نمازت را بخوانی و نماز

ص: 38

ظهر و عصر هم همین طور است، قبل از وقت، قبول نیست. بعد از وقت، هم قبول نیست. مغرب و عشا نیز همین طور است.»(1)

نمازهای یومیّه که در اوقات معیّن و به صورت یک الزام دینی در برنامه ی زندگی روزمرّه قرار می گیرد، صفحه ی فعّالیّت های انسان را، چدول بندی و روح انضباط و تقیّد به وقت را در وی احیا می کند. با بررسی دقیقِ نمودهای برنامه ریزی و نظم نماز، در می یابیم این عبادت والا، در آغاز و فرجام، دارای نظمی لطیف و زیباست. اسلام عزیز از جهت مقدّمات و ترتیب منطقی انجامِ آن بر حسبِ شرایط گوناگون غسل، وضو، تیمّم، از حیث جهت ایستادن (قبله)، حرکت دست و اندام بدن، تعداد رکعت ها در هر نوبت، لباس نمازگزار و نوع آن، محلّی که برای اقامه ی نماز یا سجده برمی گزیند، و تمام این جهات، طرح و برنامه دارد. برای تون صدا و نحوه ی ادای قرائت، در زیر و بم کردن صدا، نحوه ی ادای قرائت، تبیین سمت و سوی نگاه نماز گزار، آب وضو، باقی مانده ی آن، خاک، یا محلّ سجده، آرایش ظاهری، حتّی تعقیبات نماز و... در مرحله ای فراتر در نماز جماعت، برای تنظیم صفوف جماعت، گزینش امام، و... دستورهایی خاص و الگوهایی بی بدیل، ارائه کرده است. الزام به این برنامه ها در هر روز یعنی؛ احیای روح تقیّدپذیری که آهنگ انضباط را در نهادِ انسان، نهادینه می گردانَد.

و اینک به بررسی آثار سروش عبودیت می پردازیم:

هر سپاه و سازمانی برای الهام استقامت و ثَبات، سروشی را به سربازان و پیروان خود می آموزد، که هر صبحگاه و شامگاه، با سرودن آن، روحیه ی مقاومت را در جان هایشان به هیجان آوَرَند و عزم و اراده خویش را آهنین سازند. سپاه هستی و ذرّاتی که به ظاهر خاموش و بی صدا می نمایند، سرود پایداری در فرمانبرداری از آفریننده را هر صبح و شام می سرایند:

«اِنْ مِنْ شَی ءٍ الاّ یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ(1)»

جمله ی ذرّات عالَم، در نهان***با تو می گویند روزان و شبان

ما سمیعیم و بصیریم و هُشیم***با شما نامحرمان، ما خامُشیم

چه، شما سوی جمادی می رَوید*** مَحرمِ جانِ خدادان، کِی شَوید؟

انسان ها نیز به عنوان محور نظام خلقت، همنوا با سایر ذرّات وجود، صبح و شام خود را با سرودن سروش ستایش و سپاس و اعلام وفاداری در اطاعت از خالق هستی آفری، سپری می کنند. این سرود که در آن، تقیّد به مهم ترین نکاتِ عقیدتی، اخلاقی، عاطفی، سیاسی و.... دیده می شود، روح سازش ناپذیری با طاغوت ها و گمراهان، و پایبندی به نظام اخلاقی مشخّص را در انسان تقویت می کند.

ص: 40

ص: 42

کرده است؛ از پرستش موجودات و اشیایی مختلف، همچون: چوب، سنگ، خورشید، ماه، آب، آتش و دلباختگی هایی مثل شاه پرستی، شهوت پرستی به اشکال زشت، نام پرستی، هوا پرستی و وطن پرستی که همگی از مسیرهای منحرف پاسخ به نیاز انس و پرستش بوده ولی در همه ی دوره ها طرفدارانی داشته است.

مجموع این ها از وجود یک نیاز به پرستشگری در انسان خبر می دهد، که تأمین نکردن آن، روح را مواجه با خلأ می سازد. استاد مطهّری در این باره می فرماید:

«یکی از پایدارترین و قدیم ترین تجلّیات روح آدمی و یکی از اصیل ترین ابعاد وجود انسان ها، حسّ نیایش و پرستش است. مطالعه ی آثار زندگی بشر، نشان می دهد هر زمان و هر جا که بشر وجود داشته، نیایش و پرستش هم وجود داشته است؛ چیزی که هست، شکلِ کار و شخص معبود، متفاوت شده است. از نظر شکل از رقص ها و حرکات دسته جمعی موزون، همراه با یک سلسله اذکار و اوراد گرفته، تا عالی ترین خضوع ها و خشوع ها و راقی ترین اذکار و ستایش ها و از نظر معبود، از سنگ و چوب گرفته تا ذات قیّومِ ازلی ابدی منزّه از زمان و مکان. پیامبران، پرستش را نیاوردند و ابتکار نکردند، بلکه نوع پرستش را یعنی نوع آداب و اعمالی را که باید پرستش به آن شکل صورت گیرد، به بشر آموختند و دیگر اینکه: از پرستش غیر ذات یگانه (شرک ) جلوگیری به عمل آوردند.»

سپس می افزاید:

«از نظر برخی دانشمندان(1)، بشر ابتدا موّحد و یگانه پرست بود و خدای واقعی خویش را می پرستید پرستش بت یا ماه یا ستاره یا انسان از جنس انحراف هایی است، که بعداً رخ داده است، یعنی بشر چنین نبوده که پرستش را از بت یا از انسان مخلوقی دیگر آغاز کرده است و تدریجاً با تکامل تمدّن به پرستش خدای یگانه رسیده باشد. حسّ پرستش که احیاناً  به حسّ دینی تعبیر می شود،

ص: 44

در عموم افراد بشر وجود دارد.»(1)

عمق و اصالت این گرایش را می توان از استواری و عظمت بناهایی که در طول تاریخ برای پرستشگری بنیان گردیده، دریافت. آن جا که بشر _ خود _ در خانه ای کلوخین می زیست، ولی کلیساها، کنیسه ها و مساجد، یا هر عمارت دینی را به بهترین وجه معمور می داشت، و سخت ترین جنگ ها را در حمایت از معبود و مسجود خویش تحمّل می کرد.

اکنون، انسان از خود می پرسد: چه چیز را بپرستد؟ و چگونه پرستش کند؟ بالتَّبعَ بررسی قابلیّت پرستش موجودات مختلف، به عقل سپرده می شود. همان گونه که حضرت ابراهیم علیه السلام هنگام رویارویی با ماه پرستان، با آنان همزبانی کرد، ولی پس از نا پدید شدن ماه، آن را عقلاً فاقد قابلیّت خواند. سپس به خورشید، روی آورد و ظاهراً به آن، اظهار علاقه نمود؛ زیرا بزرگ تر و درخشنده تر بود و وقتی خورشید غروب کرد، بی ثَباتی اش را دلیل روی گردانی از آن برشمرد.(2)

قرآن کریم با معادله ای عقلانی، بر پرستش همه اشیای بی اراده و ناتوان، خطّ بطلان می کشد:

«وَ مالِی لا اَعْبُدُ الذّی فَطَرَنی وَ اِلَیْهِ تُرْجَعُونَ؛(3)

چرا آن کس را که آغاز، و انجامم از او و به سوی اوست، پرستش نکنم؟»

آری! تنها او سزاوار پرستش است و عبادت غیر او، عقلانی نیست.

«قُلْ اَفَغَیْرَ اللَّهِ تأْمُرُونّی اَعْبُدُ اَیُّهَا الْجاهِلوُنَ»(4)

«بگو: آیا امر می کنید، غیر خدا را بپرستم، ای نادانان! [پرستش ضعیف، ناتوان، نیازمند و وابسته ازروی نادانی است و اگر این کاستی ها را نداشته باشد، خداست و غیر او واجد این مشخصّات نیست.]»

ص: 45

به گفته ی استاد مطهّری رحمه الله :

«پیام قرآن این است که ای انسان! ؛ رَبّ خود، پروردگار خود و صاحب اختیار خود را بپرست؛ آن صاحب اختیاری که تمام هستی به اراده ی او وابسته است و اگر یک لحظه غافل گردد«دَر هم ریزند قالب ها.»

«الذی خلقکم و الذین من قبلکم»(1) [ بپرستید] آن کس که شما و پیشینیان تان را آفرید.»(2)

تمرکز هر گونه قدرت و توان در خداوند متعال، امر به پرستش غیر او را جدّاً جاهلانه می نماید و اگر پرستش، عقلاً سزاوار اوست، ادب پرستشگری را باید از همو الهام گرفت و هیچ شیوه ای جز آن، در خور تحسین و قبول نیست. تجربه ثابت کرده که هر گاه بشر، خود، خواسته تا مبتکر نحوه ی اظهار عبودیّت باشد [همچون مناجاتی که در نیایش شبان قوم بنی اسرائیل آمده] نتوانسته ادب مقبولی در این زمینه پدید آوَرَد.

است، با آن که نماز _ ظاهراً _ به دور از فعّالیّت های جمعی و نوعی عمل فردی می نماید، امّا حضور در جمع و همنوایی و مسالمت با جماعت در جای جای آن تعبیه گردیده است. از نخستین جمله ای که به عنوان آغاز با نام خدا به صفت شمول رحمت وی آغاز می گردد و سپس به صفت تربیتِ عموم جهانیان توسّط او اشاره می گردد، تا آن جا که نمازگزار، هر چند به تنهایی نماز می خواند، با زبان جمع، انحصار عبادت و استعانت را در خدا اعلام می نماید، و سر انجام: وقتی که در سلام نماز، نوای مسالمت و صلح و صفا را با نسل حاضر و بندگان صالح خدا، سر می دهد، همه و همه، آهنگ صمیمیّت و همزیستی مسالمت آمیز را در روح او می دمند. معمولاً تمام الفاظ، یا عام و مطلقند، و یا متکلّم مع الغیر و ظرفیّت عمومی دارند، مانند «اللَّه اکبر». خدا بزرگ تر است از چه چیز؟ از همه چیز، او پرورش دهنده است! پرورش دهنده همه ی جهانیان، [همگی ما] تنها تو را عبادت می کنیم و تنها از تو کمک می خواهیم.

در نماز، اَعمال واجب بصورت جمعی انجام می شود و در صورتی که نمازگزار مأموم باشد، حمد و سوره نمی خواند و صرفاً با استماع قرائت امام جماعت، با او همدل می شود و با او به رکوع می رود و...

در نماز، حقوق جمع، منظور شده است، از لباس و محلّ نماز، گرفته، تا سایر توصیه های حقوقی که در روایات، رعایت آن ها شرط قبولی نماز دانسته شده است، همه و همه مجسم کننده ی عدالت اجتماعی در نماز هستند، همان گونه که روح مسالمت و صلح در زوایای دستوری آن نهفته است، آن جا که در آداب نماز می خوانیم: شمشیر و سلاح خود را جلو سجّاده نگذار، یا....

نمازگزار، گاهی در قنوت نماز، آمرزشِ گناهان همه ی همسایگان، حقداران، نیاکان و مؤمنان و مؤمنات و خادمان جامعه و کسانی که از او غیبت کرده اند، یا او از آنان غیبت نموده، از خداوند تبارک و تعالی مسألت می کند.

قانونگذار اسلام تأکید دارد تمام این موارد در قالب نماز جماعت و در هیأت گروهی، ادا گردد و برای ترغیب به انجام جمعی آن، ثواب هایی فراوان بر شمرده است. بنابراین: همزیستی مسالمت آمیز و بازیافت روح موافقت با جمع می تواند به عنوان یکی دیگر از

ص: 47

آثار و اسرار نماز مورد توجّه قرار گیرد؛ چرا که مضامین و آداب آن، ناخواسته انسان را به این خصلت و باور سوق می دهد.

لحظه ها حساب می کشد. در زمانی که انسان، مشغول و بی خبر از طی زمان و انقضای عمر است، او را می خواند و به او می فهماند که: روزی گذشت و روزی دیگر آغاز شد.»(1)

غفلت از گذشتِ عمر، نمودی از بُعد حیوانی انسان است. قرآن کریم، پس از تشبیه برخی آدمیان به چهارپایان می فرماید: «اُولئٰکَ هُمُ الغٰافِلُونَ؛(2) اینان غافلانند.»

آری! نماز انسان را از غفلت دور کرده، و در مدار توّجه می نهد. انسانی که:

آفرینشِ خود را در حافظه ندارد؛ «نَسِی خَلقَهُ»(3)

عملکرد گذشته  را از خاطر برده؛ «نَسِی ما قَدَّمَتْ یَداهُ»(4)

و خدای خود را فراموش کرده است. «نَسُوا اللَّه»(5)

نوشتاری از آیت اللَّه مطهّری را مرور می کنیم:

«به همان نسبت که وابستگی و غرق شدن در مادیّات، انسان را از خود جدا  و با خود بیگانه می سازد، عبادت انسان را به خویشتن باز می گرداند. عبادت، به هوش آورنده و بیدار کننده ی انسان است. عبادت، انسانِ غرق و محو شده در اشیا را، مانند نجات غریق از اعماق دریای غفلت ها بیرون می کشد. در عبادت و پرتو یاد خداوند، انسان خود را آنچنان که هست می بیند؛ به نقص ها و کسری های خود آگاه می گردد، از بالا به هستی و حیات و زمان و مکان می نگرد، و در عبادت است که انسان به حقارت و پَستی آمال و آرزوهای محدود مادّی پی می برد و می خواهد خود را به قلب هستی برساند.

من همیشه به این سخن دانشمند معروف عصر خودمان «اینشتاین» به دیده ی اعجاب می نگرم. این دانشمند، متخصّص در فیزیک و ریاضی است، نَه در

ص: 49

مسایل روانی و انسانی و مذهبی و فلسفی. او پس از تقسیم مذهب به سه نوع، نوع سوم را که مذهب حقیقی است، «مذهبِ وجود» یا «مذهبِ هستی» می نامد و احساسی را که انسان در مذهب حقیقی دارد، این چنین شرح می دهد:

در این مذهب، فرد، کوچکی آمال و هدف های بشر و عظمت و جلالی که در ماورای پدیده ها در طبیعت و افکار، تظاهر می نماید، حس می کند. او وجود خود را یک نوع زندان می پندارد، چنان که می خواهد از قفس تَن پرواز کند و تمام هستی را یک باره به عنوان یک حقیقت واحد دریابد.»(1)

3. مشترکات انسان ها؛

الف:

ب:

ج:

همه موجودات هستی، همواره هستی آفرین را می ستایند؛ قرآن کریم می فرماید:

«اِنْ مِنْ شَی ءٍ اِلاّ یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ؛(1)

هیچ چیز در دایره ی وجود نیست، مگر آن که خدا را تسبیح می گوید.»(2)

حتّی غرّش ابرها پیام آور تسبیح الهی اند(3) آن ها که فاقد شعور و ادراکند، خدای را می ستایند، چگونه ممکن است انسان شعورمند و با ادراک در برابر عظمت خداوند کرنش نکند؟! آنها که برای وجودی دیگر آفریده شده اند، در پی سپاس خالقند، پس چرا انسان که وجودش مستقل و بهره مندترین موجودات هستی است با آن ها همراهی نکند! آیا این از انصاف، دور نیست؟!

نماز، برترین، زیباترین و پسندیده ترین کرنش ها را در بردارد و انسان در قالب نماز، همراه با هستی، هستی بخش را تقدیس می کند.

فهرستی از رفتارهای غیر بهداشتی موجود در کشورهای اسلامی خصوصاً در مجامع دینی را در جدول زیر بنویسید:

جدول 10. رفتارهای غیر بهداشتی در مجامع اسلامی و دینی

1.

2.

3.

آیا هیچ مکتبی را سراغ دارید که روزانه پنج نوبت شست شوی دست ها و صورت و پاکیزگی لباس را برای مراسمی عبادی، واجب کرده باشد؟

این تکلیف، چه نقشی در بهداشت فردی دارد؟

بی تردید، وضو و غسل، مقدّمه ی نماز هستند و به طفیل ذی المقدّمه به عرصه ی الزام و وجوب راه یافته اند و هرگز نمی توان چنین گفت که: نماز، واجب و مفید است؛ زیرا مقدّمه ی آن موجب بهداشت جسم می شود! ولی می توان در کنار سلامت روح و بهداشت روانی نمازگزار به این درآمد نیز اشاره کرد، که نمازگزار از نوعی مواهب تبعی و جسمی نیز برخوردار می گردد؛ چرا که جسم او روزانه چندین بار در قالب وضو و غسل شست شو می شود و مجبور است مواضع وضو را از هر گونه آلودگی و مانعی پاک سازد. همچنین باید لباس های خود را پاکیزه و زینت ظاهری آن ها را فراهم نماید(1) و هنگام نماز در حدّ توان، آراسته و معطّر باشد(2). تأثیر نظافت که شرطی برای عبادت روزانه است در سایر بخش های زندگی نمازگزار نیز باقی می ماند و او را شخصیّتی آراسته و منظّم تربیت می کند.

ص: 52

یک پزشک متخصّص می گوید:

«قبض و بسطی که عروق جلدی در قالب جریان آب در وضو بر آن ها می یابند، موجب ازدیاد حرکت قلب و نشاط مبادلات جسمی می گردد و حرکات تنفّسی، جذب اکسیژن و دفع کربن را آسان می نماید و سبب تمدّد اعصاب می شود. همچنین او را از ابتلا به بیماری های مختلف مصون می دارد. همان گونه که شست شوی اجباری دست ها برای وضو، روزانه حدّاقل پنج بار، عامل نظافت دستها و پیشگیری از ورود میکروب های مختلف به دهان و ابتلا به بیماری گوارشی و سایر بیماری ها صعب العلاج می شود.»(1)

یکی از استادان دانشکده ی پزشکی دانشگاه قاهره، پایان نامه ی دکترای خود را به بررسی تأثیر شگفت انگیز نماز در صیانت از بیماری های عضلانی از جمله فراخی رگ های پا، اختصاص داده و کتابی در این زمینه تدوین و در آن به طور مبسوط آثار طبّی نماز بر عضلات پا را، بررسی کرده است.(2)

و دیگر بار، باید گفت: نماز، یک عبادت است، و یک امر روحانی و عبادی اصولاً نیازی به چنین توجیهاتی ندارد.

عزّت را در نهادش پدید می آوَرَد. امام علی علیه السلام در مناجات با خدای متعال از راز رسیدن به عزّت، پرده برمی دارد:

«اِلهی کَفی بی فَخْراً اَنْ اَکُونَ لَکَ عَبْداً وَ کَفی بی عِزّاً اَنْ تَکُونَ لی رَبّاً:(1)

خدایا! این افتخار مرا بس، که بنده ات باشم و این عزّت، مرا کافی که تو پروردگار من باشی!

نماز، سندی است بر عبودیّت برترین مخلوق، در پیشگاه پروردگاری خالق، و شاهدِ صدقی بر این پیوند عاشقانه و سرافرازانه.

ص: 54

ص: 56

5. نماز حضرت صالح علیه السلام : وقتی قوم صالح از او خواستند به عنوان نشانه ی پیامبری ناقه ای را از کوه بیرون آوَرَد، حضرتش فرمود: آنچه از من خواستید، کاری دشوار، ولی نزد خداوند آسان است. سپس به پا خاست؛ دو رکعت نماز خواند و سر به سجده نهاد: آن گاه تضرّع کرد، و قبل از آن که سر از سجده بردارد، کوه به فرمان خداوند شکافته شد و صدایی از آن به گوش رسید که جمعی را مدهوش کرد و ناقه ای با همان خصوصیّات ظاهر گشت.(1)

6. نماز حضرت ابراهیم : حضرت ابراهیم آن گاه که همسر و فرزند خود را در کنار کعبه ی نوبنیاد نهاد، دست به دعا برداشت: «خدایا! من، خاندان خود را در سرزمینی غیر حاصلخیز و کنار خانه ات ترک نمودم، تا نماز را به پا دارند؛ پس دل های مردم را در هوای (گروِ) آنان قراردِه.»(2)

7. نماز حضرت اسماعیل: قرآن کریم، او را از این جهت ستوده، که خاندان خود را به نماز توصیه می فرمود.(3)

8. قرآن کریم، پس از اشاراتی به تاریخ حضرت اسحاق، یعقوب و لوط علیهم السلام می فرماید: ما آنان را پیشوایانی قرار دادیم که مردم را به مکتب مان هدایت می کنند و به آن ها انجام نیکی ها، اقامه ی نماز و ادای زکات را الهام کردیم.(4)

9. نماز حضرت شعیب : بت پرستان در برابر دعوت آن حضرت به پرستش خداوند یکتا می گفتند: آیا نماز تو، فرمان می دهد که ما آنچه را پدرانمان می پرستیدند، رها کنیم؟(5)

10. نماز حضرت موسی : وقتی حضرت موسی به کوه طور آمد و پیام رسالت را دریافت داشت، خداوند متعال به او فرمود: من خدای یکتایم؛ پس مرا عبادت کن و نماز را

ص: 58

به پادار!(1)

11. نماز حضرت لقمان : حضرت لقمان ضمن وصایای حکیمانه ی خود به فرزندش می فرماید: ای فرزندم! نماز را به پا دار.(2)

12. نماز حضرت داوود: حضرتش روزی را جهت رسیدگی به امور مردم و داوری در میان آنان و روزی دیگر را به عبادت می گذارد، که در آن، به دور از همه ی مردم در محراب خود به نماز می ایستاد.(3)

13. نماز حضرت سلیمان: نماز صبح را در شهر شام و نماز ظهر همان روز را در فارس می گزارد.(4)

14. نماز حضرت یونس : در تفسیر آیه ی «فَلَولا اَنَّهُ کانَ مِنَ المُسَبَّحینَ»(5)  گفته شده: مراد آن است که اگر حضرت یونس از نمازگزاران نبود، زمانی بیشتردر شکم ماهی باقی بماند.(6)

15. نماز حضرت زکریا: در حالی که زکریا در محراب عبادت خود به نماز مشغول بود ملایک بشارت تولد یحیی را به او دادند.(7)

16. نماز حضرت عیسی: آن گاه که در میان گهواره به امر خداوند، سخن آغاز کرد خود را اینگونه معرفی نمود: من بنده ی خدا هستم، که مرا پیامبر قرار داد و در هر جا که باشم مرا مایه ی برکت قرار داد و به نماز و زکات تا وقتی جان در بدن دارم مرا توصیه نمود.(8)

ص: 59

17. نماز حضرت ایّوب: وقتی خداوند روحیّه ی بندگی حضرت ایّوب را ستود، شیطان حسادت کرد و گفت: خدایا! اموال او را از وی بستان و ببین آیا باز هم چنین روحیه ای خواهد داشت؟! خداوند، همه ی احشام ایّوب را نابود کرد. شیطان در لباس چوپانی، نزدِ حضرتش آمد و وی را به نماز ایستاده، دید. پس از نماز به او گفت: آیا می دانی خدایی که تو برای او عبادت می کنی، با شترهایت چه کرد؟ حضرت ایّوب فرمود: مال من نبوده؛ مال خود او بوده و به عاریه داده بود و او صاحب اختیار است که هر وقت بخواهد بستاند...(1)

18. نماز حضرت خضر: علی بن ابراهیم گوید: پدرم در مسجد کوفه، حضرت خضر را زیارت کرد که در جای جای مسجد نماز می خواند.(2)

درمورد سابقه نماز در روایتی از امام صادق علیه السلام چنین می خوانیم:

«هِی آخَرُ وَصایَا الاَنبِیاءِ»(3)

آری تمام پیامبران الهی، با نماز مأنوس و سفارش کننده به آن بودند.

علاّمه طباطبایی رحمه الله می فرماید:

بر اساس روایات، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نماز مغرب را در مسجدالحرام خواند و سپس سفر به مسجدالاقصی را آغاز کرد و این مطلب با روایاتی که می گوید: نمازهای پنج گانه در لیلة الاسراء واجب شد، منافاتی ندارد. زیرا اصل نماز، پیش از این تاریخ نیز واجب بود، چنانکه آیات نُهُم و دهم سوره ی علق: ﴿اَرَاَیْتَ الَّذی یَنْهی، عَبْداً اِذا صَلّی﴾  بر نماز رسول خدا، پیش از هجرت و در اوایل بعثت، دلالت دارد؛ آن دوران که ابوجهل و مردمان نااهل، نماز پیامبر و اصحابش را به تمسخر میگرفتند، امّا تعیین رکعت ها و نظام کنونی نمازها در آن سفر آسمانی صورت گرفت.

از اخبار چنین بر می آید که: نماز در همه ی شرایع و ادیان، سابقه داشته است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله  نیز که قبل از اسلام از «دین حنیف» پیروی می کردند، حتّی پیش از بعثت، در اقامت های طولانی در غار حرا به این عبادت اشتغال داشته و پس از بعثت نیز نماز، نخستین مراسم دینی مسلمانان بوده است، امّا در شب معراج و نخستین سال های تشکیل حکومت در مدینه، شکل و تعداد رکعات آن تعیین گردید.

روز دوشنبه نیمه ی رجب سال دوم هجرت، این آیه نازل شد:

«قَدْ نَری تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّماءِ فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَة تَرضاها فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ حَیْثُ ما کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ:(1)

ما، توجّه تو را به سوی آسمان _ به انتظارِ وَحی و تغییرِ قبله _ بنگریم و البّته، رویت را به قبله ای بگردانیم که بِدان خرسند شَوی. پس: روی کُن به مسجد الحرام. و شما مسلمانان نیز هر کجا بودید، به آن سو رو کنید...»

با این پیام، قبله ی مسلمانان یک نیم دایره تغییرکرد و از شمال به سمت جنوب، جهت گرفت. محلّ نزول این آیه، «ذوقبلتین» نام گرفت و مسلمانان از آن پس، با خشنودی و افتخار، به سوی کعبه نماز گزاردند.

اینک نوبت پاسخ به پرسش های فوق می رسد. خدا مکانی خاص ندارد و مکان نمی پذیرد. قرآن با صراحت در این باره می فرماید:

فَاَیْنَما تُوَلّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّه(2)؛ به هر طرف رو کنید، به سوی خدا روی آورده اید.

اما بیت، نشانی از صاحب بیت دارد. اگرچه صاحب خانه در خانه نباشد، خطابها، نامه ها و توجهات به سوی خانه گسیل می شود. همچنانکه خانه منسوب به یک فرد، ضرورتاً نباید محل سکونت او باشد تا نگویند خانه اوست. لذا جهت گیری جسم ها به سوی کعبه است که بیت الله نام گرفته است و جهت گیری جان ها به سوی صاحب خانه! خانه ای که مقدّس ترین مکان های زمین بوده، نشانه هایی از پیامبران بزرگ خدا دارد و کتاب مجسّم خاطرات توحیدی است. آری! آن جا که پایگاه توحید است، قبله ی موحّدان قرار گرفته، تا با توجّه به این مرکز معنوی که از هر آلایشی به دور است، تمام آلایش ها را از دل، دور و قلب را بسوی او پرواز دهیم.(3)

ص: 62

امام صادق علیه السلام می فرماید:

«آن گاه که به سوی قبله رو کردی، از تمام دنیا و شؤون دنیایی و خلایق و امور مربوط به آنان مأیوس باش و قلب خود را از هر سرگرم کننده ای پاک کن و در درون، عظمت خدا را مجسّم دار و به یادآور وقوف خود را در پیشگاه خدا، آن زمان که اعمال گذشته ی هر یک از انسان ها پیش روی آنان نهاده می شود. . .»(1)

در هر سجده ای که دل به سوی حق می نهد، جسم نیز به سمت و سویی است، پس چه بهتر که جسم همه ی موّحدان، جهتی واحد داشته باشند و در برابر خانه ای بایستند، که برای عبادت بر پا شده است. نظمی یکسان و ترکیبی هماهنگ را بپذیرند و نه تنها در عبادت، بلکه در همه ی فعّالیت ها و تلاش ها، همانند ذبح حیوانات، خواب، خوراک، پوشیدن لباس و.... بصورت هایی الزامی و ترجیحی، پیرو همین نظم و صبغه و آهنگ معنوی باشند.

استاد مطهّری نیز می نگارد:

«به پا داشتن نماز، آن است که حقّ نماز ادا شود؛ یعنی: نماز به صورت یک پیکر بی روح انجام نگردد، بلکه نمازی باشد که واقعاً بنده را متوجّه خالق و آفریننده ی خویش سازد.»(1)

یکی از استادان دانشگاه دمشق برای توجیه دانشجویان، چنین نگاشته است:

«اقامه ی نماز، یعنی ادای آن به بهترین وجه ممکن، که از طریقِ:

1. دقّت در تحصیل طهارت، شادابی و صحّت وضو، پاکی بدن، لباس و مکان نماز، و پاکی از آلودگی های اخلاق زشت به وسیله ی توبه و پشیمانی؛ چرا که وضو و نظافت ظاهری باید همراه با صفا و طهارت قلب باشد؛

2. دقّت در انجام واجبات و مستحبّات نماز و ارائه ی صحیح اذکار آن به عنوان ساختار و ارکان نماز؛

3. مواظبت بر روح نماز (اخلاص و حضور قلب) به وسیله ی خشوع و فروتنی و آرامش بدن، در نماز امکان پذیر خواهد بود.»(2)

خداوند متعال می فرماید: «قَد اَفْلَحَ المُؤمِنونَ اَلّذینَ هُمْ فی صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ»(3)

هدف ازنماز، خشوع قلبی است، نه فقط خضوع بدنی؛ بنابراین: خداوند هرگز نمی پذیرد که نمازگزار به زبان بگوید: «الله اکبر»، ولی در قلب او چیزی دیگر بزرگ تر باشد، یا بگوید: «وَجَّهْتُ وَجْهِی» در حالی که جانش متوجّه غیر خدا و مشاغل دنیایی و بهره های ناپایدار آن باشد.

ص: 64

ص: 66

می دانیم پس ازتحکیم پایه های اعتقادی (اصول دین) نخستین گام عملی، در حوزه ی شریعت، به سوی نماز برداشته می شود(1) و نماز باعناوینی همچون: مایه ی خشنودی خدا(2)، رأس الاسلام(3)، سنگری در برابر حمله های شیطان(4)، واپسین وصیّت پیامبران(5)، محبوب ترین عمل نزد خداوند متعال(6) نور چشم پیامبر(7)، پایه ی دین(8) و تعابیری ازاین قبیل ستوده شده است. اولیای الهی شب و روز خود را همچون گرسنه ای در پی طعام و تشنه ای در جست جوی آب، با یاد و در انتظار نماز وقت ملاقات با خدا سپری می کردند و رسول اکرم صلی الله علیه و آله پس از تشریح عطش و اشتیاق خود به نماز فرمود:

«وَ اَنَا لا اَشْبَعُ مِنَ الصَّلاة:(9)  هر گرسنه ای با غذا سیر می شود و با آب، سیراب؛ امّا من از نماز سیر نمی شوم.»

ایشان، هنگام نماز، کسی را نمی شناخت و با همگان جز خدا بیگانه بود.(10)

چرا چنین به نماز نگریسته شده است و آن را این اندازه مهم دانسته اند؟ به عبارت دیگر، این عبادت چه امتیازی بر عبادات دیگر دارد؟

آیا می توانید حدس بزنید چرا اسلام این قدر به نماز اهمّیّت داده و تعابیری همانند تعبیرات پیشگفته را درباره ی نماز به کار برده است که در زمینه ی سایر وظایف به کار نگرفته است؟ این موارد را در جدول زیر بنویسیید.

ص: 68

جدول 11. ادلّه ی اهمّیّت نماز در مقایسه با سایر تکالیف

1.

2.

3.

4.

در روایتی چنین می خوانیم:

«کانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اِذا حَزَنَهُ اَمرٌ فَزَعٌ اِلَی الصَّلاة؛(1)

پیامبر اکرم هر گاه از امری نگران می گردید به نماز پناه می برد.»

بنا براین: نماز از آن جهت که نقشی مؤثر در پیشبرد امور زندگی انسان ها دارد، عبادتی مهّم و تعیین کننده تلقّی می گردد.

واجب، سامان یافته، ملاقات های آزاد نیز برای بندگان، با نماز، پیش بینی گردیده است، که همه و همه، به نیکی از اهّمّیت این عمل خبر می دهد. آری، رکعات نماز، که ظاهراً تکراری می نماید پلّکانی است، که انسان را به مقامی برتر عروج می دهد.(1)

در گفتاری دیگر از امام صادق علیه السلام می خوانیم:

«لا حَظَّ فِی الاِسْلامِ لِمَنْ تَرَکَ الصَّلاة(1) آن کس که نماز نگزارد، چه سان خود را مسلمان می داند؟»

بیت المقدس انجام می دادند، ولی بنا به مصلحتی خاص و با هدف رهایی از سرزنش های یهود، قبله ی مسلمانان به سوی کعبه تغییر یافت. به همین جهت، مسلمانان با این سؤال مواجه شدند: حکم نمازهایی که به سوی بیت المقدس گزارده اند، چیست؟ آیا آنها مورد قبول قرار می گیرد یا نیاز به قضا و تکرار دارد؟ آن گاه این آیه نازل گردید:

«وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُضیعَ ایمانَکُمْ؛(1) خداوند، ایمان شما ( نمازهای پیشین تان) را ضایع نمی کند و آن ها را بی پاداش نمی گذارد.»(2)

انقلاب اسلامی؛ حضرت امام خمینی :

«هر چه پرونده [جُرم و جنایت] پیدا کنید، پرونده ی بی نمازهاست.(1)»

ص: 75

دروغگو نباشی و هرگاه «لااله الاالله» را شنیدی، هر معبودی غیر از او را از لوح دل محو کن.»(1)

مسلمانی بیزار شده، حال این هدیه را آورده ام برای خدمتی که به من کردی و نگذاشتی دخترم مسلمان بشود.(1)

استاد مطهّری، خوش صدا بودن مؤذن را، مهم بر می شمارد و چنین می نگارد:

«در فقه اسلامی آمده: مستحب است مؤذّن خوش صدا باشد؛ زیرا طبع آدمی وقتی اذان را از یک خوش صدا می شنود، جمله های آن، جور دیگری بر قلبش اثر می گذارد. همین طور است قرآن خواندن و تبلیغ کردن؛ که اگر بالحنِ خوش باشد، بهتر بر شنونده اثر می گذارد.»(2)

مؤذّن پیامبر، «بلال حبشی» بر خلاف پوست تیره اش دارای نورانیّت درونی، فضیلت های اخلاقی و سوابق انقلابی همچون: حضور در جبهه های نبردِ بَدر، اُحُد و احزاب بود و تا پایان عمر آن بزرگوار در همین سمت حضور داشت. او دست ها را بر گوش می گذاشت و به جوانب گوناگون روی می کرد،(3) ولی در بیش تر حالات، هنگام اذان، روی بر قبله داشت.

کسی بپرسد: چرا خداوند، فرمان به وضو داد؟ پاسخ می گوییم: زیرا عبد در مقام مناجات و گفت وگو و هنگام ملاقات با خالق، پاک و آراسته باشد و اطاعت خود را در برابر او به اثبات رساند.(1)

2. نشاط و رفع کسالت: در همین روایت امام علیه السلام به عنوان دلیل دیگر وجوب وضو می فرماید:  «مَعَ مافیهِ مِنْ ذِهابِ الْکَسَلِ وَ طَرْدِ النُّعاس؛  وضو، سبب رفع کسالت، خواب آلودگی و سستی می گردد.»

3. روسفیدی در قیامت: مردی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پرسید: روز قیامت از میان انبوه مردمان که از عصر حضرت نوح تا روزگارِ شما گرد آمده اند، چگونه امّت خود را می شناسید؟ حضرت فرمود: امت من چهره های تابنده و درخشانی دارند که بر اثر وضو این زیبائی در سیمای آنان دیده می شود و هیچکس دیگر چنین ویژگی و نشانی ندارد.(2)

4. طولانی شدن عمر: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله  می فرمایند:

«اَکْثِرْ مِنَ الطَّهُورِ یَزِدِ اللَّه فی عُمْرِکْ:(3)

هر چه بیشتر طاهر و باوضو باش تا خداوند عمرت را زیادتر کند.»

این وعده به حق خداوند متعال توجیه علمی و پزشکی نیز دارد که به طور طبیعی افرادی که جهات بهداشتی خصوصاً نظافت پوست بدن را رعایت کنند از سلامت جسمی و دوام عمر بیشتری برخوردار خواهند بود.

5. درک ثواب شهیدان: در روایات، تأکیدی فراوان بر دائم الوضوء بودن شده است، دائم الوضوء بودن یعنی یک رشته دائمی عبادی با خدا داشتن، یعنی صیقل دادن منظم روح، یعنی زدودن غبار از دل. در روایتی، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ضمن تأکید بر حفظ این امتیاز در تمامی حالات می فرمایند:

«وَ اِنِ اسْتَطَعْتَ اَنْ تَکُونَ اَبَداً عَلی وُضُوءٍ فَافْعَلْ فَاِنَّ مَلَکَ الْمَوْتِ اِذا قَبَضَ

ص: 81

رُوحَ الْعَبْدِ وَ هُوَ عَلی وُضُوءٍ کُتِبَ لَهُ شَهادَة؛(1)

اگر می توانی همیشه با وضو باشی این عمل را ترک نکن؛ زیرا ملک الموت آن گاه که روح بنده ای با وضو را قبض می کند او را شهید محسوب خواهد نمود.»

ص: 84

«وَلْتَکُنْ لَکَ فی کُلِّ ّشَی ءٍ نِیَّة حَتّی فی النَّومِ وَ اْلاَکْلِ؛(1) در تمامی کارها نیت (اخلاص) داشته باش حتی در خوابیدن و خوردن.»

روشن است که مراد از نیت در عبادت، بازگو کردن الفاظ خاص نیست بلکه نیت امری قلبی و هویتی عینی در ارتباط باعمل است. نیت یعنی سلامت و استمرار انگیزه و انحصار آن در اطاعت و رضایت خدا. نیت یعنی عمل آگاهانه و عاشقانه در رابطه با معبود.

در نماز و عبادت های دینی باید چه نیّتی داشته باشیم؟ با آن که بسیاری از عبادتگران و نمازگزاران، نیّت خالص دارند، امّا نیّت آنان، ناب نیست. یعنی به جهت شایستگی خدا، او را عبادت نمی کنند بلکه شوق رسیدن به بهشت و هراس از جهنم، آنان را به خضوع در برابر «رَبّ» کشانیده است.

سخنی از استاد مطهّری را بخوانیم:

«عارف از نظر هدف، «موحّد» است، تنها خدا را می خواهد؛ امّا او خدا را به واسطه ی نعمت های دنیوی، یا اخروی اش نمی خواهد؛ زیرا اگر چنین باشد، مطلوب بالذات او این نعمت ها است و خدا مقدّمه و وسیله است و در حقیقت معبود و مطلوب حقیقی او نَفْس است؛ زیرا آن نعمت ها را برای ارضای نَفْس می خواهد.

عارف هر چه را بخواهد به خاطر خدا می خواهد، او اگر نعمت های خدا را می خواهد از آن جهت می خواهد که آن نعمت ها از ناحیه ی او وعنایت اوست، کرامت و لطف اوست. پس غیر عارف، خدا را به خاطر نعمت هایش می خواهد و عارف، نعمت های خدا را به خاطر خدا می خواهد.

این جا پرسشی پیش می آید، که اگر عارف، خدا را برای چیزی نمی خواهد، پس چرا او را عبادت می کند؟ مگر نه این است که هر عبادتی برای منظوری است؟ پاسخ آن است که هدف عارف و انگیزه عارف بر عبادت یکی از دو چیز است؛ یکی شایستگی ذاتی معبود برای عبادت یعنی از آن جهت او را عبادت می کند که او شایسته ی عبادت است، نظیر این

ص: 86

که انسان، کمالی در شخص یا شیئی می بیند و او را مدح و ستایش می کند، اگر بپرسند انگیزه ی تو از این ستایش چیست؟ این ستایش برای تو چه فایده ای دارد؟ می گوید: من به طمع فایده ای از این شخص یا از این شی ء ستایش نکردم، فقط از آن جهت ستایشش کردم که او را به حق، لایق ستایش دیدم، همه ی تحسین های قهرمانان در هر رشته ای از این قبیل است.

هدف دیگر عارف از عبادت، شایستگی خودعبادت یعنی شرافت و حُسن ذاتی آن است. عبادت از آن جهت که نسبت و ارتباطی است میان بنده و خدا، کاری است در خورِ انجام دادن، پس لازم نیست الزاماً هر عبادتی به خاطر طمعی یا ترسی باشد.

جمله ای معروف از علی علیه السلام نقل شده است که: «اِلهی ما عَبَدْتُکَ خَوفًا مِن نارِکَ وَ لا طَمَعاً فی جَنَّتِکَ بَلْ وَجَدتُکَ اَهلاً لِلعِبادَة فَعَبَدْتُکَ» عبادت به خاطر شایستگی معبود را بیان می کند.

عارفان بر این مطلب زیاد تکیه می کنند که اگر هدف و مطلوب انسان در زندگی، یا در خصوص عبادات، چیزی غیر از ذات حق باشد، نوعی شرک است، عرفان صد در صد بر ضدّ این شرک است. در این زمینه سخن های لطیف فراوان گفته اند. ما، در این جا به تمثیلی عالی و لطیف که «سعدی» در «بوستان» ضمن داستانی از«محمود غزنوی» و «ایاز» آورده، بسنده می کنیم:

یکی، خُرده بر شاه غزنین گرفت***که حسنی ندارد «ایاز» ای شگفت!

گُلی را که نَه رنگ باشد، نَه بو***دریغ است سودای بلبل، بر او

به محمود گفت این حکایت کسی***بپیچید زَ اندیشه بر خود بسی

که عشق من ای خواجه! برخوی اوست***نَه بر قَدّ وبالای دلجوی اوست!

شنیدم که در تنگنایی شتر***بیفتاد و بشکست صندوق دُر

به یغما، ملک آستین بر فشاند***وز آنجا به تعجیل، مَرکب برانْد

سواران، پی دُرّ و مرجان شدند***ز سلطان به یغما پریشان شدند

نماند از وشاقانِ گردن فراز***کسی در قفای مَلِک، جز «ایاز»

چو سلطان، نظر کرد، او را بدید***ز دیدار او، همچو گل بشکفید

ص: 87

بگفتا که: ای سُنبلت پیچْ پیچ***ز یغما، چه آورده ای؟ گفت: هیچ!

من اندر قفای تو می تاختم***ز «خدمت» به «نعمت» نپرداختم

سعدی پس از آوردن این داستان، منظور اصلی خود را چنین بیان می کند:

گَر ازدوست، چشمت به احسان اوست***تو در بند خویشی، نه دربندِ دوست

خلافِ طریقت بُ__وَد کاولیاء***تمن_ّا کنند از خدا، جز خدا

بر اساس این تلقّی، مسأله ی کارگر و کارفرما و مزد به شکلی که میان کارگر و کارفرما متداول است مطرح نیست و نمی تواند باشد. برحسب این برداشت، عبادت: نردبان قرب، معراج انسان، تعالی روان، پرواز روح به سوی کانون نامرئی هستی، پرورش استعدادهای روحی و ورزش نیروهای ملکوتی آنان، پیروزی روح بر بدن، عالی ترین عکس العمل سپاسگزارانه ی انسان از پدید آورنده ی خلقت، اظهار شیفتگی و عشق انسان به کمال مطلق و جمیل علی الاطلاق، و سرانجام: سلوک و سیرالی الله است.

برمبنای این دریافت، عبادت پیکری دارد و روحی، ظاهری دارد و معنایی، آنچه وسیله ی زبان و سایر اعضای بدن انجام می شود، پیکره و قالب عبادت است، روح و معنای عبادت چیز دیگر است، روح عبادت وابستگی کامل دارد به مفهومی که عابد از عبادت، دارد و به نوع تلقّی او از عبادت و به انگیزه ای که او را به عبادت برانگیخته است و بهره و حظّی که عملاً از عبادت می بَرد و این که عبادت تا چه اندازه سلوک الی اللَّه و گام برداشتن در بساط قرب باشد.»(1)

در برابر این همه توصیه به نیّت خالص و ناب، امروزه چنان زمینه این کارهای ارزشمند کم شده است که استاد مطهری رحمه الله می نگارد:

«مرحوم شیخ جعفر شوشتری، آن سال ها که آمده بود تهران و منبرهای معروف را می رفت، یک روز گفت: ایّها النّاس! همه ی پیغمبران شما را به توحید دعوت کرده اند، اما من آمده ام شما را به شرک دعوت کنم! همه تعجّب کردند، که شیخ چه می گوید؟! گفت: همه ی پیامبران آمدند و گفتند:

ص: 88

فقط خدا را بپرستید، فقط برای خدا کار کنید؛ ولی من می گویم: کمی هم برای خدا کار کنید!»(1)

اجتماعی است و همه ی تلاش ها برای راضی کردن عناصر و افراد گوناگون در جامعه و کسب محبوبیت بسیج می شود. قرآن کریم می فرماید:

«اِنَّ الذّینَ امَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحات سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحمنُ وُدّا؛(1)

آنان که ایمان و عمل صالح انجام دادند خداوند رحمان بر ایشان محبوبیت عمومی راتقدیر خواهد کرد.»

و بنا به مقتضای روایات و تفاسیر، عمل صالح، عملی است که در آن غیر خدا نباشد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله  در روایتی چنین می فرماید:

«اِعْمَلْ لِوَجْهٍ واحِدٍ یَکْفیکَ الْوُجُوهَ کُلَّها؛(2)

«برای خدای یکتا کار کن تا او [قلب] دیگران را در اختیار تو قرار دهد.»

6. معیار شرافت و کرامت انسانی: خداوندی که همه چیز را مسخّر بنی آدم قرار داده است(3) از او توقع ویژه ای دارد که برتری او از دیگر موجودات را مبرهن نماید و الا این کرامت و امتیاز بیهوده خواهد بود. امام صادق علیه السلام می فرماید: باید بندگان در هر حرکت و سکونی، نیّت خالص داشته باشند؛ چرا که در غیر این صورت غافل خواهند بود و غافلان را قرآن چنین معرفی فرموده:

«اُولئِکَ کَالاَنعامِ بَل هُم اَضَلُّ اُولئِکَ هُمُ الغافِلُونَ ؛(4) انسان های غافل و پند ناپذیر، مانندِ چهارپایانند، بلکه پست ترند.»

بنابراین، نیّت خالص، تنها معیار شناسائی و جدایی انسان از حیوان است.

7. کارآمدترین ابزار نیکوکاری: انسان می تواند از امکانات مالی و مادّی خدادادی عمر و زندگی و از فرصت ها و نشاط کاری خود، برای انجام طاعات و ارائه ی عبادات بهره گیرد. هر کدام ازاین ابزارها مواجه با محدودیت هایی است که استفاده از آن ها نمی تواند

ص: 90

مطلق و بی پایان باشد. بخشی از اموالش را می تواند صَرفِ تعاون وخدمت نماید. سالیانی از عمرش را به انجام عبادت و طاعت و خدمت مَردم، اختصاص دهد. اما تنها ابزاری که بهره ی انسان از آن نامحدود و جاودانه است، نیّت است.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

«مؤمنی که از خداوند امکانات مالی درخواست کند برای انجام کارهای خیر، خداوند پاداش همه ی این خیرات را که او تصمیم داشته آن ها را در آینده انجام دهد در صورتی که نیّت خالص داشته باشد، به او عطا می فرماید.»(1)

آن حضرت در روایتی دیگر می فرماید:

«هر کس تصمیم به کار خیری بگیرد ولی جامه ی عمل به آن نپوشانَد، پاداش آن برایش منظور می شود و اگر انجام دهد، تا هفتصد برابر برایش نوشته می شود.»

8. مایه ی قوام دین: تمام کنش ها و واکنش های بشر در پرتوِ نیّت معنا می یابد و همگون با نیّتی که از عمل داشته با اورفتار می شود. چاقوی جراح و چاقوی اشرار بظاهر یک کار را انجام می دهند اما با توجه به نیّت، با هر یک برخوردی کاملاً غیر از آنچه با دیگری انجام می گیرد اِعمال می شود. یکی را جریمه می کنند و دیه از او می گیرند، به دیگری مزد می دهند و از او تشکر می کنند با این­که هردو شکم پاره کرده اند. دین و کُنش روحی و اعتقاد انسان نیز بر عمودِ نیّت استوار است. امیرمؤمنان علی علیه السلام می فرماید: همان گونه که جسم انسان بدون حیات، ضایع و متلاشی می گردد همچنین دین جز با نیّت صادق استوار نمی گردد.

آری، در هر یک از اَعمال خصوصاً در عبادات، نه تنها نیّت الهی و خیر ضرورت دارد، بلکه این نیت، باید ناب و خالص نیز باشد و هر گونه نا خالصی، هر چند اندک، ارزش معنوی اش را ضایع خواهد کرد و خداوند آن را نخواهد پذیرفت.

در روایتی قدسی، خداوند متعال می فرماید: من بهترین شریک هستم. هر کس مرا در

ص: 91

عملی با دیگری شریک گرداند، هر چند سهم او اندک و سهم من زیاد باشد، سهم خود را به او می بخشم و جز آنچه را خالص باشد نمی پذیرم.(1)

همان گونه که قبلاً اشاره شد نیّت، امری قلبی است و تنها به گذراندن لفظ از زبان بسنده نمی شود و قربت الی الله با لفظ محقق نمی گردد، بلکه در عمل و در اعماق دل باید تقرب به خدا تنها عامل و محرک به سوی عمل باشد و چگونگی ارائه ی عمل طوری باشد که انسان را به خدا نزدیک سازد. نیت زبانی در آغاز نماز و یا هر عمل دیگر، نه واجب است و نه مستحب. اینکه ما می گوییم دو رکعت نماز صبح می خوانم قربة الی الله، اگر سبب حضور نیت قلبی شود، خوب است و اگر موجب غفلت از توجه قلبی و معنایی گردد، مذموم است.

یک از این ها یقین نداریم؛ لذا به غیر خدا امید می بندیم و متّکی بر این امید، آنان را در عمل خود شریک می کنیم. پیشوایان دین علیهم السلام به این واقعیّت با تعابیری گوناگون در سخنان خویش پرداخته اند. امام علی علیه السلام می فرماید:  «سَبَبُ اْلاِخْلاصِ اَلْیقَیْنُ؛ اخلاص، ره آورد یقین است.»

و در سخن دیگری می فرماید:  «عَلی قَدْرِ قُوَّة الدّین یَکُونُ خُلوُصُ النِّیَّة؛(1) اخلاصِ آدمی به میزان استحکام دینداری اوست.»

«اَوَّلُ الاْخِلاْصِ اَلْیَأسُ مِمَّا فی اَیْدِی النَّاس؛(1)

ناامید بودن از مردم، نخستین شرط اخلاص است.»

کجا ما را از یاد برده است؟ کدامین نعمت را از ما دریغ کرده است؟ سزاوار است که قرآن از انسانی چنین با عنوان «ظلوم و جهول»(1) یاد کند. امام باقر علیه السلام می فرماید: انسانی که عمل عبادی خویش را برای دیگران و با نیّت غیر الهی انجام می دهد، دچار کم عقلی است؛ زیرا اگر همان کار را برای خدا انجام دهد، سریع تر و نیکوتر به نیّت و خواستِ خود نایل می شود.(2)

در روایتی دیگر، انجام عمل برای غیر خدا، به: «خسران در دنیا و آخرت» و «شقاوت عظیم»، تعبیر شده است؛ چرا که از دنیا، مایه گذاشته و به اجری در آخرت نیز، دست نیافته است.(3)

ص: 95

حرکت تکاملی موجودات است.(1) و پرستش او که کسی سزاوار پرستش جز او نیست.

در بینش توحیدی در تمام عوالم هستی، رَب یا رب ّّالنّوعی، جز خدای یگانه وجود ندارد و تنها او «ربّ العالمین» است و شریکی برایش متصوّر نیست.

1. همنوایی تمام موحّدان در سرودِ عبادت و استعانت، روحیّه ی جمعی و حفظ وحدت را پیام می دهد.

2. استعانت از او به دنبال ادّعای عبادت مخلصانه ی او، به ما می آموزد که حتّی در انجام عبادات، بی نیاز از کمک و اعانت ذات ربوبی نیستیم.

3. عبادت خالصانه، زمینه ی دریافت امدادهای الهی است.

4. با توجّه به انحصار قُدرت در گذشته و حال و آینده در خداوند، مدد جویی، جز از او، کاری عبث و بیهوده است.

5. استعانت، بایسته ی مبدئی است، که پرستش و عبادت متوجّه او می شود.

6. ستایش و اقرار به کمالات معبود و احساس حضور در پیشگاه او از آداب نیایش است.

خداوند متعال می فرماید:  «وَالَّذینَ اهْتَدَوا زادَهُم هُدی»(1)

برای «صراط المستقیم» تفاسیری گوناگون در روایات و منابع اسلامی ارائه گردیده است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: مراد از «صراط مستقیم» راه انبیا است(2)، حضرت علی علیه السلام «صراط مستقیم» را به راه هدایت قرآنی تعبیر فرموده(3) و امام صادق، «صراط مستقیم» را راه معرفت الهی دانسته است(4)، در روایت دیگری آن حضرت می فرماید: صراط مستقیم، در دنیا مسیر امامت و اطاعت از امام و پیشوای جامعه ی اسلامی است. هر کس در دنیا او را بشناسد و به او اقتدا کند، در آخرت از صراطی که روی جهنّم کشیده شده، آسان عبور می کند [و به بهشت می رسد] و هر کس در دنیا او را نشناسد، پایش بر صراط می لغزد و به دوزخ سقوط خواهد کرد. (5) امام عسگری علیه السلام می فرماید: راه مستقیم، پایین تر از طریق غلط افراطیان و بالاتر از مسیر تفریطیان است و به سوی هیچ باطلی تمایل ندارد.(6)

در سخنی از امام صادق آل محمّد _ علیهم السلام _ می خوانیم: صراط مستقیم، راهی است که به محبّت خدا و دین او می انجامد! و از تبعیّت هوا و سلیقه های شخصی، پرهیز می دهد. (7)

خداوند متعال در قرآن کریم، راه خدا (8)، راه پیامبر(9) و راه عبودیّت(10) را صراط مستقیم بر می شمارد.

ص: 101

امام رضا علیه السلام نیز می فرماید:

«آن کس که متشابهات قرآنی را از طریق محکمات درک کند، به صراط مستقیم هدایت شده است.»(1)

2. بنی اسرائیل: «باءُو بِغَضَبٍ مِنَ اللَّه؛(1)  [به دلیل لجاجت و اصرار در موضع باطل به رغم آشکاریِ حق، کشتن پیامبران، تحریف کتاب آسمانی و رباخواری]  دچار غضب الهی شدند.»

3. قاتلان و آدم کشان: «وَ مَنْ یَقْتُلْ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً فَجَزاؤُهُ جَهَنَّمَ خالِداً فیها وَغَضِبَ اللهُ عَلَیه(2) هر کس مسلمانی را عمداً بکشد، کیفرش خلود در دوزخ و ابتلا به خشم خدایی است.

4. مرتدان: «انّ الذین اتّخذوا العجل سَیَنالُهُم غَضَبٌ مِنْ رَبِّهم؛(3) آنان که [پس از هدایت] دیگر بار به گوساله پرستی روی آوردند، به زودی به غضب خدا مبتلا خواهند شد.»

5. افراد بدگمان به خدا: «الظّانینَ بِاللَّهِ ظَّنَ السّوءِ عَلَیْهمْ دائرة السَّوءِ وَ غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ؛(4) بدگمانان به خدا، به پیش آمد بَد و غضب خدا گرفتار آیند.»

گمراهان نیز دارای مصادیقی هستند که برخی از آن ها بر مبنای آیات قرآنی عبارت اند از:  مشرکان(5)، دروغگویان(6)، خودپسندان(7)، مخالفان پیامبران(8)، آنان که مانع راه خیرند(9) مشبّهین ( کسانی که خدا را به خلق تشبیه می کنند).(10)

توحید یا اخلاص می رسد.(1) پیامبر اکرم فرمود: هر کس این سوره را قرائت کند همانند آنست که ثلث قرآن را قرائت کرده باشد و ده برابر تمامی کسانی که به خدا و ملائکه و کتاب های آسمانی ایمان آورده اند برای او حسنه ثبت می شود.

امام صادق علیه السلام فرمود: به هنگام دفن پیکر سعدبن معاذ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بر او نماز خواندند و هفتاد هزار ملک نیز در نماز با حضرتش شرکت داشتند. پس از نماز، پیامبر اکرم از جبرئیل پرسیدند:

«چرا شما نیز بر جنازه او نماز گزاردید؟ جبرئیل گفت: زیرا او «قل هواللَّه احد» را دائماً در حال قیام و قعود و سواره و پیاده و در رفت و آمدش می خواند.»(2)

سوره توحید خطاب به پیامبر می فرماید: بگو: او خدای یکتاست؛ خدایی بی نیاز و مرجع همه نیازمندان، کسی را نزاده و از کسی زاده نشده و همانندی ندارد.

این سوره به ما می آموزد که:

1. تکرار شعار توحید برای موحّدان و حتّی پرچم دار توحید ضرورت دارد. زیرا خداوند متعال به پیامبر اکرم(ص) دستور می دهد: بگو اوست خدای یکتا.

2. خدا پاسخگوی همه ی نیازمندان است و با هیچ کس ارتباط نَسَبی ندارد. (الله الصمد لم یلد)

3. خدا مادّه نیست و با آن، ارتباطی ندارد. (الله الصمد)

برای لفظ «صمد» ، معانی زیادی ذکر شده، که به برخی از آنها اشاره می شود:(3)

1. مقصد و ملجأ بندگان و نیازمندان؛

2. کسی که در نهایت سیادت، آقایی و صلابت و اقتدار است؛

ص: 104

3. وجودی که قائم به نَفْْس است و بی نیاز از غیر؛

4. وجودی که فساد و تغییرات ندارد؛

5. توانایی که به صِرف اراده می تواند به اشیاء وجود بخشد؛

6. صمد یعنی «لَمْ یَلِد وَ لَم یُولَد»؛

7. وجودی که جسم نیست، حد و محل و مکان و شبیه و سکون و حرکت ندارد، در هیچ چیز نمی گنجد و هیچ جایی، خالی از او نیست.

وحدت خدای متعال، وحدت عددی نیست، او یکتاست و همتایی ندارد، نه آن که یکی است و دومی ندارد؛ چرا که در وحدت عددی، دوم متصوّر است، گرچه موجود نباشد. ولی در باره ی خدا، فرد دومی متصوّر نیست.

ص: 105

سجده طولانی؛ چرا که این شیوه ی پیشینیان است.»

خداوند متعال در قرآن پس از ذکر نام گروه زیادی از پیامبران همچون: زکریا، یحیی، عیسی، موسی، ابراهیم، اسماعیل، اِدریس، نوح و...می فرماید: «و مِمَّنْ هَدَینا وَ اجْتَبینا اِذا تُتْلی عَلَیْهِمْ آیاتُ الرَّحمنِ خَرُّوا سُجَّداً وَ بُکِیّاً؛(1) و از آنان که ما هدایت کردیم و برگزیدیم، کسانی هستند که وقتی آیات قرآنی بر آنان تلاوت می شود، به سجده می افتند و می گریند.»

5. مؤثّرترین عامل طهارت قلب: مرحوم میرزا جواد ملکی تبریزی رحمه الله می فرمود: مؤثرترین عامل اصلاح قلب، مداومت بر سجده ی طولانی است، اگر چه در هر شبانه روز، یک بار اتفاق افتد و در آن این ذکر را بگوید: «لا اِله الاّ انت سُبْحانک انّی کُنْتُ مِنَ الظّالِمین»(2)

6. مایه ی افتخار خدای لایزال: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله  به یکی از یارانش به نام «اسامه» توصیه فرمودند: «بر تو باد به سجده کردن...چرا که هیچ بنده ای برای خدا سجده نمی کند، مگر آن که خداوند متعال، حسنه ای برایش ثبت، و گناهی از او محو می کند. و مقام او را یک درجه ترفیع می دهد و نزدِ ملایک به او مباهات می کند که به رغم تمام جاذبه های باطل در پیشگاه عظمت خدا، کرنش می کند.»(3)

7. اشاره به خلقت از خاک و بازگشت مؤمنان: از امیرالمومنان علیه السلام پرسیدند: سجده چیست؟ فرمود: یعنی: خدایا! تو مرا از خاک آفریدی، دیگر بار، مرا به خاک باز می گردانی و در قیامت مرا از خاک بیرون خواهی آورد.(4)

8. نشانه تقوا: سجده ی طولانی، نشانِ متقین را بر تارک انسان، نقش و وی را سزاوار ستایش حق می کند.  قرآن کریم می فرماید:

ص: 109

«الّذین یبیتون لربّهم سجّداً و قیاماً؛(1)

بندگان خدای رحمان، شب را با سجده و نماز به روز می رسانند.»

در آیتی دیگر در بیان ستودگان از پیروان ادیان آسمانی می فرماید: «یَتْلُونَ آیاتِ اللَّهِ آناءَ اللیل وَ هُمْ یَسْجُدون؛(2) آیات الهی را در طول شب قرائت می کنند؛ در حالی که سجده می روند.»

در آیه ی دیگر، سجده را از ویژگی های رسول خدا و یارانش می داند و می فرماید: «نشان سجده بر چهره ی آنان نقش بسته است.»(3)

9. مباهات زمین: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله  به «اباذر» فرمود: «زمینی که مؤمنی بر آن قدم نَهَد و در برابر عظمت حق چهره بر آن ساید، بر زمین های اطراف، افتخار و مباهات می کند.»(4)

10. راهی برای رسیدن به خواسته ها: امام صادق علیه السلام هر گاه حاجتی داشت، سر به سجده می گذاشت وهفت بار عرضه می داشت: «یا ارحم الرّاحمین»! و پس از آن، حاجت خود را از خداوند مسألت می کرد و می فرمود: هر کس هفت بار این ذکر را بگوید، خداوند در جواب او می فرماید: آری، من «ارحم الّراحمینم» حاجت خود را بخواه! (5)

«سَجْدَة الشّکر مِنْ اَلْزَمِ السُّنَنِ وَ اَوْجَبِها: (1)

سجده ی شکر از ضرورترین سنت هاست.»

امام صادق علیه السلام فرمود: «هر وقت به یاد نعمتی از نعمت های پروردگار افتادی و در جایی بودی که دیگری تو را نمی دید، صورت خود را به زمین بچسبان و اگر در حضور دیگران بودی، کمی به نشانه ی تواضع در برابر نعمت خدا، خَم شو!(2) در روایت دیگری چنین آمده است: اگر [انسان هنگام یادآوری نعمت] جای مناسبی برای سجده پیدا نمی کند، صورت بر کف دست بگذارد و سپاس خداوند به جای آرَد.(3)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله سوار بر مَرکب از مسیری عبور می کردند. ناگاه یاران متوجّه شدند حضرتش ناقه را متوقف کرده، پیاده شدند و پنج سجده به جای آوردند. یاران پرسیدند: رمز این عمل چیست؟ حضرت فرمودند: جبرئیل بر من نازل شد و پنج بشارت به من داد، در برابر هر یک، سجده ی شُکری به جای آوردم.(4)

آری، روحیّه ی سپاس گزاری در پیشگاه خدا، فضیلتی است در خور تحسین که زیادت نعمت را در پی دارد.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله  فرمود: «هر کس قنوتی طولانی تر داشته باشد، آسایش بیشتری روز قیامت نصیبش می شود(1) و بهترین نماز، آن است که قنوتی نیکو تر داشته باشد.»(2) امام رضا علیه السلام در نامه ای به مأمون یادآور شدند که قنوت از سنّت های لازم در هر نماز است.(3)

ص: 114

امام رضا علیه السلام نیز در حال مناظره ای سرنوشت ساز با یکی از پیروان ادیان پیشین آن گاه که بحث به جایی حسّاس و تعیین کننده رسیده بود، اصرار مخاطب برای ادامه ی گفت گو و اظهار آمادگی برای پذیرش مکتب اسلام را، نادیده گرفته، با رسیدن وقت نماز، بی درنگ، بر خاسته و به سوی نماز شتافتند!(1)

زمانی دیگر، وقتی به آن حضرت گفتند: صبر کنید، تا مأمومان برای نماز، گرد آیند.

ص: 116

امام ضمن توصیه به نماز اوّل وقت و در هر شرایطی که ممکن باشد، آن را به هنگام اقامه فرمودند.

هنگام اقامت حضرت امام رحمه الله در پاریس، حدود سیصد خبرنگار از سراسر جهان برای انجام مصاحبه درباره ی مسأله ی فرار شاه از ایران در منزل ایشان جمع شده بودند. هنوز بیش از چند پرسش مطرح نشده بود، که وقت نماز رسید. امام فوراً جایگاه خود را ترک کردند و به سوی نماز شتافتند: ایشان در پاسخ کسانی که اصرار داشتند: این برنامه ی مهم، بیشتر ادامه یابد، با عصبانیّت فرمودند که: به هیچ وجه نمی شود.(1)

آن بزرگوار در سفرها، و در بیمارستان به رغم خستگی و بیماری، نماز اول وقت را ترک نمی کردند. روزی به دلیل استفاده از قرص خواب آور مطمئن نبودند هنگام اذان ظهر بیدار شوند. لذا از پزشکان خواستند ایشان را، نزدیکِ اذان، بیدار کنند؛ ولی آنان زمان استراحت امام را، به هم نزدند! امام اندکی پس از اذان، برخاستند؛ نخست، نماز را ادا، و سپس غذا را صَرف کردند.

حضرت موسی در مقام مناجات از خداوند پرسید: پاداش کسی که نماز را در وقت آن بخواند، چیست؟ خطاب آمد:  «اَعْطَیْتُهُ سُؤلَه وَ اُبیحُهُ جَنَّتی؛ خواسته اش را، روا می دارم و بهشتم را بر او مباح می گردانم(2).»

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:

«ما مِنْ عَبْدٍ اِهْتَمَّ بمواقیت الصّلاة و مواضع الشّمس الاّ ضمنت له الرّوح عند الموت و انقطاع الهموم و الاحزان و النّجاة من النّار؛(3)

هر بنده ای به اوقات نماز اهمّیّت دهد، من ضمانت می کنم هنگام مرگ، آرامش یابد؛ اندوه ها از دلش رخت بندند و از آتش خلاص شود.»

ص: 117

نماز صبح، در کسب روزی و مال، مؤثرتر از تلاش و تجارت است.(1)

در روایتی دیگر وعده داده شده: تا زمانی که نمازگزار در مُصَلّای خود بنشیند، مقام او نزد خداوند متعال بالا رَوَد و گناهانش محو و بر حسناتش افزوده شود.(2)

درحدیث می خوانیم: وقتی مؤمنی نماز به جا می آورد، خداوند، گروهی از فرشتگان را مأمور می سازد، تا گرداگردش حلقه زنند، اما وقتی می ببینند از خدا چیزی نمی خواهد، پراکنده می شوند.(3)

اینک پاره ای از مهم ترین آداب و تعقیبات نماز را بر می شماریم:

صورت، پیامبر اکرم، آن را به دخترش تعلیم می فرمود.(1)

در خبری دیگر، حضرتش به یکی از یاران خود فرمود:

«اِنَّا نَأمُرُ صِبْیانَنا بِتَسْبیحِ فاطِمَة کَما نَاْمُرُهُمْ بِالصَّلاة فَألْزِمْهُ فَاِنَّهُ لَمْ یَلْزَمْهُ عَبْدٌ فَشَقِی؛(2)

ما همان سان که به نماز خواندن فرزندانمان توصیه داریم، آنان را به خواندن تسبیحات حضرت زهرا فرمان می دهیم. پس: بر انجام این تسبیحات تأکید داشته باش؛ تا دچار شقاوت نشوی.»

داده اید پس: امان دیگر را مغتنم شِمُرید و ازآن بهره گیرید.»(1)

نمازگزاران ندید، روانه ی خانه اش گردید و احوالش را از حضرت زهرا پرسید. وقتی پیامبر، ماجرا را شنید، فرمود: آنچه بخاطر ترک جماعت صبح از دست علی رفته، بیش از چیزی است که از شب زنده داری و عبادت در تمام شب، به دست آورده است.

در این هنگام علی علیه السلام از گفت و گوی پیامبر و فاطمه  بیدار شد. رسول خدا به حضرتش فرمود:

«یا علی اِنَّ مَنْ صَلَّی الصَّلاة فی جَماعَة اَفْضَل مِنْ قِیامِ لَیْلَة کُلِّهِ؛(1) کسی که نماز صبح را به جماعت بخواند، بهتر است از آن که تمام شب را به عبادت بگذرانَد.»

و در گفتاری دیگر فرمود: اگر تعداد نمازگزاران صفوف جماعت از 10 نفر فراتر رَوَد، پاداش هر رکعت آن چنان افزون می شود، که حتّی اگر تمام آسمان ها کاغذ، تمام دریاها مُرَکّب و همه ی درختان قَلَم گردند و تمام فرشتگان، مأمورِ نوشتن پاداش آن، نمی توان ثواب آن را ثبت کرد؛ که این کار، فقط در خور محاسبه ی ذات بیکران الهی است.(2) پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:

«صَلاة الرَّجُلِ فی جَماعَة خیرٌ مِنْ صَلاتِهِ فی بَیْتِهِ اَرْبَعینَ سَنَة؛(3) یک نمازِ جماعت، بهتر است از چهل سال نماز در خانه.»

و باز فرمود: هر کس همواره و در هر شرایطی به نماز جماعت برود، از پل صراط همچون برق بگذرد و به بهشت نایل شود.(4)

مَردی نابینا از حضرتش پرسید: من توانِ پیمودن مسیر بین منزل تا مسجد را ندارم؛ و راهنما و مددکاری هم ندارم! پاسخ شنید: طنابی از مسجد تا منزلت بکش و به وسیله ی آن، راه را پیدا کن امّا هرگز نماز جماعت را ترک نکن.(5)

ص: 124

4. ایجاد فضای معروف در جامعه: صدای مؤذّن و برپایی صفوف جماعت، عطر معنویّت و تقوا را در جامعه منتشر می سازد و به عبارتی دیگر: نمازجماعت، تجسّم عملی امر به معروف و نهی از منکر است؛ به طرفداران توحید، قوت و تحرّک و امید می بخشد و طالبانِ منکر را منزوی و مأیوس می نماید.(1) حرکت فشرده ی مؤمنان به سوی مساجد و تعطیلی همه ی مشاغل، جز اشتغال به خدا و انجام فرمان او، فضای جامعه را تغییر می دهد. زیبایی این تقیّد و تعهّد حتّی قلب های تاریک و ناآشنا را به خود مشغول و مشعوف، و کفّه ی دین باوران را در مقایسه با دنیا طلبان، وزین می کند.

5. رعب و وحشت دشمنان: امروزه مانور نیرو و امکانات از جمله تاکتیک ها و برنامه های بودجه بری است که قدرت ها، برای نمایش موجودیّت خود در برابر دیگران در موقعیّت های مختلف انجام می دهند. نماز جماعت مسلمانان، یک مانور نیرویی سالم و آرامی است که بدون صرف بودجه، هر روزه انجام می گیرد. صفوف متّحد نمازگزاران در هر کوچه و محلّه و میدان، مانوری است که دشمن را از فکر صدمه زدن و توطئه بر ضدِّ مسلمانان منصرف می سازد.

آری، نماز جماعت، اعلام موجودیّت و حضور در برابر کافران است؛ لذا وقتی خداوند تبارک و تعالی به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله  فرمان داد آیین خود را آشکار سازد، برپایی نماز جماعت، با حضور امیر مؤمنان علیه السلام و جعفربن ابی طالب، جزء نخستین اقدام های آن بزرگوار بود.(2)

6. حفظ اعتبارات اجتماعی: یکی از آثار شرکت در نماز جماعت، تثبیت جایگاه و موقعیت افراد در جامعه اسلامی است. چنانکه اگر کسی از جماعت مسلمانان روی بگرداند و به آنان بی اعتنایی کند، آنان نیز حق دارند از او فاصله بگیرند و حتی در صورت لزوم با او قطع رابطه کنند.

ص: 126

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس از جماعت مسلمانان روی گرداند، از عدالت ساقط می شود و می توان با او قطع رابطه نمود.(1)

3. زنان، به فتوای برخی مراجع، در صورت احراز شرایط می توانند امامت جماعت زنان دیگر شوند و در سمت امام یا مأموم باید نکاتی را که در حفظ و صیانت آنان از نامحرم مؤثّر است رعایت کنند؛ زیرا از آداب وضو تا انجام سجده، قرائت یا سایر آداب و احکام، نکات و تفاوت هایی بین زن و مرد منظور شده، که دقت قانونگذار را در حفظ عفّت زنان، آشکار می سازد.

4. مساجد باید آراسته، زیبا و دلپذیر باشند و افراد نیز این نظم و آراستگی را رعایت، و خود را برای نماز، تزیین و معطّر کنند. نه آن که بوی نامطبوع پای آنان، یا گرد و غبارِ غربت  مسجد، موجب دل زدگی و گریز افراد از آن شود.

5. امام جماعت باید از طولانی کردن نماز بپرهیزد و آن را متناسب با توان ضعیف ترین مأمومان تنظیم کند.

در باره پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله چنین آمده است که «کانَ مِنْ اَتَمّ النّاس صَلاة وَ اَخَفِّهِمْ؛(1) کامل ترین نمازها و در عین حال کوتاه ترین آن ها را به جا می آورد.»

6. متولّیان امور مساجد باید افرادی خوش اخلاق، با جاذبه و مؤدّب باشند، تا خاطره هایی زیبا در ذهن نمازگزاران، نقش بندد. مسجد باید کانون محبّت باشد و آنچه موجب اندوه می گردد، از مسجد حذف شود.

7. امام، درحدّ امکان باید قرائت نماز را در نمازهای جهرّیه، به گونه ای بخواند، که صدای قرائت او به گوش مأمومین برسد، ولی آنان نباید اذکار رکوع و سجده  را به شکلی بگویند، که امام بشنود.(2)

8. مستحب است امام، وقتی متوجّه می شود کسی قصد اقتدا به او را در رکوع دارد، رکوعش را طولانی تر کند. همچنین بعد از نماز، قبل از مأمومین مصّلای خود را جز در موارد ضروری، ترک نگوید.(3)

ص: 128

9. مأموم می تواند قبل از اتمام رکوع امام به او اقتدا کند و آن رکعت، حساب می شود. در رکعت هایی که امام، حمد و سوره را قرائت می کند، مأموم باید ضمن سکوت کامل به حمد و سوره ی او گوش دهد.

10. در صورتی که امام، از ادامه ی نماز معذور شد، یکی از مأمومین واجد شرایط می تواند ادامه ی جماعت را بر عهده می گیرد.

اسلام، همه ی قشرها را به شرکت در نماز جمعه دعوت کرده است. امام علی علیه السلام زندانیان را با مراقبت، یا تحت ضمانت خانواده هایشان در نماز جمعه شرکت می دادند.(1)

امام صادق علیه السلام می فرمایند: مسافری که با اشتیاق و ایمان به نماز جمعه روی آوَرَد، پاداش می بَرَد.(2)

در روایت دیگر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله  ضمن نفرین تارکان نماز جمعه چنین فرمود:

«فَمَنْ تَرَکَها فی حَیاتی اَوْ بَعْدَ مَوتی اِسْتِخْفافاً اَوْ جُحُوداً لَها فَلا جَمَعَ اللَّه شَمْلَه وَ لا بارَکَ فی اَمْرِهِ اَلا وَ لا صَلاة لَهُ، اَلا وَ لا زَکوة لَهُ، اَلا وَ لا حَجَّ لَهُ، اَلا وَ لا صَوْمَ لَهُ، اَلا وَ لا بِرَّ لَهُ حَتَّی یَتُوبَ؛(3)

هر کس نماز جمعه را در زمان حیات من، یا پس از مرگم از روی استخفاف و انکار ترک کند! خدا، پراکندگی را از زندگی او نزداید و برکت را در کارش قرار ندهد، و بدانید نماز و زکاتش پذیرفته نخواهد بود؛ روزه ای نخواهد داشت و کار نیکی برای او نیست، مگر آن که توبه کند.»

حضور مسؤولان و کارگزاران کشور در نماز جمعه الزامی است. امام باقر علیه السلام می فرماید: «بر هفت گروه واجب است در نماز جمعه شرکت کنند؛ که از جمله به حضور حاکم اسلامی، قُضات و کارگزاران اشاره کرده اند.(4)

امام جمعه، همچون حاکم و قاضی توسّط رهبر جامعه ی اسلامی به این سِمَت منصوب می گردد؛ همان گونه که رسول اکرم صلی الله علیه و آله این مهم را شخصاً انجام می دادند.(5)

در روایاتی فراوان تأکید گردیده: آن گاه که امام به خطبه می ایستد، بر مأمومین لازم است سکوت را رعایت کنند و حالت نمازگزار داشته باشند.(6)

امام جمعه نیز باید با ظاهری آراسته و خوشبو در جایگاه نماز، حاضر گردد.(7)

ص: 130

ص: 132

آری، این خلوت نشینی، توفیقی است که به هر کس عطا نکنند. تا مَحرم نباشد و از گناه پرهیز نکند، به چنین حریمی مقدّس و پاک، ره نمی بَرَد، و لذّت این گفت گو را در نمی یابد. ناپاکی، انسان را از این کامیابی باز می دارد. مردی خدمت امیرالمؤمنین علیه السلام عرض کرد: از نماز شب محروم شده ام! حضرت فرمود: گناهان، تو را در بند کشیده اند.(1)

در سخن دیگر امام صادق علیه السلام فرمود: گاه، دروغی، سبب محروم ماندن از نماز شب برای اهلش می شود.(2)

نماز شب، آثاری فراوان بر شخصیّت، چهره و زندگی نیایشگر باقی می گذارد. امام صادق علیه السلام فرمود: نماز شب چهره را نورانی، نَفَس انسان را معطّر(3) و رزق را فراوان می گرداند.(4)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله  فرمود: هر بنده ای، به هنگام شب از روی اخلاص وضو بگیرد و با نیّت پاک و قلب سلیم و بدن خاشع و چشم گریان، پروردگار را بخواند، خداوند نه صف از فرشتگان بی شمار را پشت سر او قرار می دهد و به تعداد آن ها درجات معنوی اش را بالا می برد.(5)

در حدیث نبوی می خوانیم: «خداوند به ملایک می گوید: بنگرید چگونه در شب تاریک به سراغ من آمده، در حالی که خوش گذرانان سرگرم عشرتند و غافلان، خفته. شاهد باشید که گناهانش را بخشیدم.»(6)

امام صادق علیه السلام محرومان از سَحَرخیزی و تهجّد را افرادی مغبون در زندگی معرّفی می فرمایند.(7) آری! درک این غبن و تشخیص این خسارت، تنها برای کسی ممکن است که

ص: 134

دل و جانی آشنا با حلاوت عبادت داشته باشد.

رهبر کبیر انقلاب اسلامی؛ امام خمینی رحمه الله شخصیّتی بود که در طول دوران جوانی، و تا پایان عمر، در سفر و حَضَر به اقامه ی نماز و نافله ی شب، عشق می ورزید. از زبان فرزندش می خوانیم: «روزی در خانه حالت تأثّر و زاری شدیدی از پدرم ملاحظه کردم که برایم بی سابقه بود. از این که علّت را از ایشان بپرسم، شرم داشتم. لذا از مادر پرسیدم. ایشان پاسخ داد: دیشب نماز شب پدرت قضا شد؛ به همین دلیل ناراحت و متأثّر هستند.(1)

امام علی علیه السلام در حال مناجات چنین عرض می کند:

«اِلهی مَنْ ذَا الَّذی ذاقَ حَلاوَة مَحَبَّتِکَ فَرامَ مِنْکَ بَدَلا؛(2) آن کس که شیرینی اُنس با تو را چشیده باشد، مُحال است آن را با چیز دیگر، سودا کند.»

آری! این باور است که امیر مؤمنان علیه السلام را نیمه های شب به نخلستان های کوفه می کشانَد و این زمزمه ی عاشقانه را بین عبد و مولا در آسمان کوفه طنین می افکند: «اِلٰهی صَبَرْتُ عَلی عَذابِکَ فَکَیْفَ اَصْبِرُ عَلی فِراقِکَ». چشیدن طعم این نجواست، که فرزندش امام حسین علیه السلام را وا می دارد از سپاه کفر، تنها یک چیز تمنّا کند! مجالی دیگر برای عشقبازی، و نَه عشق بازی! که عشق، بازی نیست. شبی برای عبادت و راز و نیاز، سوز و گداز، در بارگاه یگانه محبوبِ بی نیاز.

استاد مطهری رحمه الله می نگارد:

«در عصر تاسوعا، لشکر عمر سعد، طبق دستور عبیداللَّه بن زیاد حمله کردند. شبانه می خواستنند با حسین بجنگند. حسین علیه السلام به وسیله ی برادرش ابوالفضل العبّاس از آن ها می خواهد فقط شبی دیگر را مهلت دهند. می گوید: »برادر جان! به آنان بگو: همین امشب را به ما مهلت بدهند؛ من فردا می جنگم. من اهل تسلیم نیستم، می جنگم».... بعد برای این که گمان نکنند حسین علیه السلام می خواهد دفع الوقت بکند، این جمله را گفت: » برادر! خدا خودش می داند

ص: 135

من مناجات با او را دوست دارم. می خواهم شب آخر عمرم را شب توبه و استغفار قرار بدهم.» آن شب عاشورا اگر بدانید چه شبی بود، معراج بود، یک دنیا شادی و بهجت و مسرّت حکمفرما بود.»(1)

در این جا خاطره ای دیگر از درک لذّت و حلاوت عبادت و مناجات نیمه شب مولا امیرمؤمنان علیه السلام را از زبان استاد مطّهری می خوانیم:

«عَدِی بن حاتم» نزدِ معاویه آمد، در حالی که سال ها از شهادت مولا گذشته بود. معاویه می دانست عدی یکی از یاران قدیمِ مولاست. خواست کاری بکند که این دوست دیرین بلکه یک کلمه بر ضدّ حضرتش سخن بگوید. گفت: «عدی! اَیْنَ الطّرفات؟» پسرانت چه شدند؟ [عدی سه پسر داشت: طریف، طرفه و طارف]، که هنگام جوانی در رکاب حضرت در جنگ صفّین کشته شده بودند. [معاویه] می خواست عدی را به خشم آوَرَد، تا از مولا اظهار ناخشنودی کند] عدی گفت: در رکاب مولایشان علی با تو که زیر پرچم کفر بودی، جنگیدند و کشته شدند. گفت: عدی! علی در باره ی تو انصاف نداد! پرسید: چه طور؟ گفت: پسران خودش را نگاه داشت و پسران تو را به کشتن داد! عدی گفت: معاویه! من درباره ی علی انصاف ندادم؛ نمی بایست علی امروز در زیر خروارها خاک باشد و من زنده باشم! ای کاش مرده بودم و او زنده می ماند.

معاویه دید تیرش کارگر نیست. گفت: عدی! الان دیگر کار از این حرف ها گذشته است. دلم می خواهد چون تو زیاد با علی بودی، قدری کارهایش را برایم وصف بکنی، که چه می کرد. گفت: معاویه! مرا معذور بدار. گفت: نَه! حتماً باید بگویی. شروع کرد به صحبت کردن در باره ی علی. گفت: معاویه! می خواهم منظره ای را که با چشم خودم دیدم، برایت بگویم. در یکی از شب ها دیدم علی در محراب عبادت، مستغرقِ خدای خودش است و محاسنش را به دست مبارک گرفته، می گوید: آه، آه، از این دنیا و آتش های آن! می گفت: «یا دُنیا غُرّی غَیْری...»

ص: 136

عدی، آن چنان علی را وصف کرد، که دل سنگ معاویه تحت تأثیر قرار گرفت؛ به طوری که با آستینش اشک های صورتش را پاک می کرد. آن وقت گفت: دنیا، عقیم است که مانند علی بزاید!

وَ مَناقِب شَهِدَ العَدُو بِفَضْلِها***وَالفَضْلُ ما شَهدُتْ بِهِ الْاَعْداء

علی، مردی است که دشمنانش در باره ی فضیلت او گواهی می دادند.»(1)

فرزندان آزاده ی امام هنگام اسارت در زندان حزب بعث، حقّانیّت این ادّعا و عینیّت آن را در عصر حاضر به امضای تاریخ رساندند. آنان در حالی که به جُرم سَحَرخیزی، ده ها و صدها شلاق و شکنجه ی روحی و جسمی را تحمّل می کردند، لحظه ای اُنس با خدا و اقامه ی نماز را رها نکردند. خاطراتی تکان دهنده از آنان خوانده ایم، و می خوانیم:

«در یکی از شب ها، یکی از بچّه ها در اتاق خودمان، مشغول خواندن نماز شب بود، ز بچّه ها در اتاق خودمان که نگهبان عراقی سر رسید و او را دید. فردای همان شب _ که صبح سردی بود _ عدّه ای از عراقی ها با کابْل به جان او افتادند و آن قدر کتکش زدند، که خودشان خسته شدند. با وجود این او در شب های دیگر هم، نمازش را ادامه داد.»(2)

در خاطره ای دیگر چنین می خوانیم:

«یک شب به نگهبان خودی که مراقب عزیزان آزاده و دربند بود، سفارش کردم مرا برای نماز شب بیدار کند. وقتی نیمه شب مرا برای گفت گو با معبود بیدار کرد، متوجّه شدم بیش از نَوَد درصد بچّه ها مشغول خواندن نماز شب هستند. با ملاحظه ی این صحنه، از خودم خجالت کشیدم. این در حالی بود که اگر نگهبان عراقی متوجّه می شد و نام نمازگزار در فهرست اسیرانِ متخلّف ثبت می شد، فردای آن شب، غرامت و مجازات این سَحَرخیزی را می باید از طریق تحمّل ضربه های کابل، شلنگ آب و گاهی میله ی مفتول آهنی بپذیرد و گاهی تمام افراد یک آسایشگاه به این پذیرایی! دعوت می شدند.» (3)

ص: 137

دارد. همان گونه که قوم حضرت یونس وقتی به دنبال مشاهده ی نشانه های عذاب به خداوند التجا کردند، خدای متعال عذاب را از آنان دور گردانید.»(1)

با آن که زلزله، خسوف و کسوف از یک نوع قهر و غضب حکایت دارد، امّا اسلام با هر نوع تفسیر خرافی درباره ی آن ها مبارزه کرده است. در زمان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله  حادثه در گذشتِ ابراهیم فرزند هجده ماهه ی آن حضرت، با حادثه گرفتگی خورشید هم زمان شد، مردم این دو حادثه را به هم ربط داده و گفتند: از شدت و عظمت این مصیبت که بر پیامبر وارد شد، خورشید گرفت! پیامبر ضمن ایراد خطابه ای روشنگرانه به مردم چنین فرمود: «خورشید و ماه دو آیه از آیات خداوندی هستند، که به امر او جاری می شوند و به مرگ و زندگی کسی مربوط نمی شوند. در چنین موقعی به نماز پناه ببرید و آن را به جا آورید. سپس خود با مردم نماز آیات به جای آوردند.(2)

این نماز، دو رکعت است و هر رکعت، پنج رکوع دارد، که به دنبال قرائت قسمتی از سوره انجام می شود. به دنبال بروز هر یک از حوادث یاد شده در یک منطقه، واجب است تمام مکلّفان فوراً این نماز را اَدا کرده، در صورت تأخیر، قضای آن را انجام دهند.

داشت! کلاسِ تشییع، نماز و خاک سپاریِ میّت، آموزنده ترین کلاس معارف عینی و واقعی است. در این کلاس، مسلمانان بی اعتباری دنیا، اغتنامِ فرصت ها، حسِّ تعاون و نوع دوستی، گریز از غفلت و.... را مرور می کنند.

در این نماز پنج تکبیر گفته می شود که پس از تکبیر اوّل به وحدانیّت خدا و نبّوت پیامبر، شهادت می دهیم و پس از تکبیر دوم بر پیامبر و آلش درود می فرستیم و پس از تکبیر سوم برای اهل ایمان مغفرت می طلبیم، و پس از تکبیر چهارم بر پیامبر و آلش درود می فرستیم و با تکبیر پنجم، نماز پایان می پذیرد.

خواندن این نماز، قبل از دفن و پس از غسل و کفن هر میّت، واجب کفایی(1) است. اگر این نماز را بر میّت نخوانند، باید پس از دفن بر قبرش بخوانند.

هنگام انجام این مراسم، همه ی شرکت کنندگان باید سکون، آرامش و سکوت را حفظ کنند و به حدیث نَفْس و موعظه ی خویشتن مشغول باشند. به فرموده ی امام صادق علیه السلام باید خود را جای میّت ببینند، که موقتاً مهلتی به آن ها داده شده تا به دنیا باز گردند و تکالیف از یاد رفته ی خویش را به جای آورند.(2)

امیر مؤمنان علیه السلام در تشییع جنازه ای، فردی را در حال خندیدن دید! حضرت فرمودند: گویا مرگ برای غیر ماست و این میّت به سفر کوتاهی می رود و به زودی به سوی ما باز خواهد گشت؟! و ما، در دنیا جاودانه ایم؟! ما پند و اندرزهایی که باید از این صحنه بیاموزیم، از یاد برده ایم.(3)

سماوی می گردد. خداوندی که عذاب را نازل می کند، راه رفع آن، و جلب رحمت و برکت خویش را نیز آشکارا نُموده است.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: وقتی خداوند بر ملّتی غضب کند و به دلیلی عذابی _ که یک باره نابود شان کند _ بر آنان نازل نگردد، آنان را به گرانی، کوته عمری، کمی محصولات، کم آبی نهرها و نباریدن باران مفید، مبتلا، و اشرار را بر آنان مسلّط می سازد(1). صادق آل محمّد علیهم السلام نیز نباریدن باران را معلول رواج بی عدالتی دانسته است.(2)

در چنین شرایطی، انسان ها به یک دگرگونی عاطفی _ معنوی و برگزاری مراسم خاصّ دعا و نماز دعوت شده اند، تا در پرتو انابه و انکسارشان، رحمت و عنایت ایزد منّان به آنان بازگردد. نماز استسقا که همچون نماز عید به جماعت اقامه می گردد، معمولاً در بیابان یعنی منطقه ای که از آلودگی های گناه، دور است، انجام می شود. کودکان و چهارپایان که به دلیل نافرمانی دیگران، از رحمت خدا محروم شده اند در این مراسم شرکت داده می شوند. نوزادان را از مادرها جدا می کنند تا ناله آنان در سایرین ایجاد رقّت کند. سه روز را به عبادت و روزه سپری می نمایند و قبل از نماز به توبه و استغفار و تکبیر مشغول می شوند و سپس همگی پابرهنه به صحرا می روند و زیر آسمان نماز را بجای می آورند و پس از نماز، امام جماعت به نصیحت و موعظه بندگان و عَرض حال به محضر احدیّت می پردازد.

تاریخ، نمونه هایی فراوان از نماز باران را در خود ثبت کرده، که پس از بازگشت روحی و معنوی آدمیان به پیشگاه خدای مهربان، نعمت و رحمت نیز به میان آنان بازگشته است. از جمله در قرن اخیر و در سال 1363 هجری قمری اهالی قم در حالی که با کمبود باران و قطع رحمت الهی، مواجه شده بودند، از مرحوم حضرت آیت اللَّه سید محمد تقی خوانساری درخواست کردند با آنان برای اقامه ی نماز باران به بیرون شهر عزیمت کنند. این مرد الهی دو روز متوالی به رغم استهزای برخی از ناباوران، این نماز را با مردم به جای آوردند. پس از پایان دومین نماز و قبل از بازگشت مردم به شهر، چنان بارانی نازل شد که

ص: 141

تمام جویبارها را فرا گرفت و همه ی مزارع سیراب گشتند. مردم شادمان شدند و در پرتو این قهر و آشتی، پیوند و ارتباط آنان با خداوند تجدید گشت.(1)

ص: 144

زیرا زناکار به جهت غلبه شهوت، آلوده شده است [و با خدا سَرِ ستیز ندارد] ولی «تارک الصّلاة» نماز را از روی بی اعتنایی به فرمانِ خدا ترک می کند.»

یکی از دانشمندان معاصر اهل سنّت(1) می گوید: «مسلمانان بر این مطلب اتّفاق نظر دارند که نماز بر هر مسلمان بالغ و عاقل واجب است و تمام آنان بر این باورند که هرکس نماز را منکر شود کافر و مرتد است... امّا آن که نماز را از روی سستی و استخفاف ترک کند، فاسق و گناهکار است، مگر آن که تازه مسلمان باشد و هنوز نماز را فرا نگرفته باشد.»

ج. فراهم نکردن مقدّمات نماز: در روایت دیگری می فرماید: کسی که وضوی نماز را به تأخیر اندازد، به نماز بی اعتنایی کرده است. روشن است کسی که به کاری اهمّیّت می دهد، مقدّماتش را فراهم می کند. کدام ملاقات و میهمانی است که وقت آن فرارسیده باشد و ما هنوز لباس و کفش خود را آماده نکرده باشیم؟!

د. ندانستن معانی: آیا ندانستن مفاهیم الفاظی که روزانه بارها تکرار می شود، به معنای بی اعتنایی به نماز نیست؟! آیا اگر ما برای طرف گفت و گوی خویش در نماز، اندکی اهمیّت قائل باشیم، در اندیشه ی درکِ محتوای مذاکره با او بر نخواهیم آمد؟! چگونه برای اقامتی کوتاه در یک کشور، تا حدودی به زبان مردمانش آشنا می شَویم و معنای کلمات روزمره را فرا می گیریم؛ اما در برخورد با نماز این حسّاسیت را روا نمی داریم؟ آیا این ها بی اعتنایی به نماز نیست؟!

این جاست که معنای مناجات امام حسین علیه السلام روشن می شود:

«اِلهی مَنْ کانَتْ مَحاسِنُهُ مَساویهِ فَکَیْفَ لایَکُونُ مَساویهِ مَساویه؛

خدایا! آن کس که نیکی هایش ناپسند است، چگونه گناهانش گناه نباشد؟!»

یعنی نمازهای ما که صورت عبادت دارد به دلیل بی اعتنایی به آن، جزء گناهانمان محسوب می شود؛ گناه که جای خود دارد.

تفاوت نمازگزارانی که در نماز، جز درد فِراق دوست را احساس نمی کنند(1)، هیچ صدائی نمی شنوند(2) و غرق در مناجات با معشوقند، و نیز نمازبانانی که زیر شلاق و به رغم هرگونه تهدید و شکنجه نماز را به پا می دارند(3)، با کسانی که آن را باری گران می دانند و هنگام خواندنش شتاب می ورزند و خمیازه های پیاپی می کشند، فقط و فقط در اهتمام یا استخفاف به نماز است.

ص: 147

5. شتاب در نماز: سریع خواندن نماز، بدون توجّه به معانی و رعایت خشوع و طمأنینه، از نشانه های دیگر بی توجّهی به نماز است.

مردی در حضور علی علیه السلام نماز خود را با شتاب به جا آورد. امام نگاهی به او کرد و فرمود: چند وقت است این گونه نماز می خوانی؟ گفت: مدّت هاست. حضرت فرمود: مَثَل تو نزدِ خداوند، مَثَل کلاغی است، که منقار بر زمین می کوبد. سجده ی تو، خضوع در برابر خدا نیست، بلکه منقار بر زمین کوبیدن است. اگر این گونه بمیری، بر غیر ملّت و دین پیامبر اکرم مُرده ای. سپس امیرمؤمنان فرمود: همانا دزدترین مردم کسی است، که از نمازش بدزدد.(1)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز در بیانی دیگر می فرمایند:

«مَنِ اسْتَخَفَ بِالصَّلاة لا یَرِدُ عَلَی الْحَوْضَ لا وَاللَّه؛

آن کس که نماز را سبک شمارد، روز قیامت مرا ملاقات نخواهد کرد.»(1)

این تأکید و بیانِ همراه با قَسَم، ازعمق فاصله ی بین پیامبر اکرم و نماز گزارانی که به نماز اهمّیّت نمی دهند، حکایت می کند.

زمین بکشاند. مردم به او می نگرند و خداوند از او روی می گرداند و با شدّت و سخت گیری محاسبه او را می کند.(1) حضرتش در همین باره چنین می فرماید:

«مَنْ تَهاوَنَ بِصَلاتِهِ یُضَیَّقُ عَلَیْهِ قَبْرُهُ وَ تَکُونُ الظُّلْمَة فی قَبْرِهِ؛(2)

هر کس به نمازش بی اعتناء باشد به تنگی و تاریکی قبر مبتلا خواهد شد.»

در سخنی دیگر از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله  می خوانیم: «کسی که نماز را سبک بشمارد، با ذلّت و گرسنگی و تشنگی، جان می دهد.»(3)

آری، قرآن کریم، پایان سفرِ تارکان نماز را «سَقَر» برمی شمارد:

«ما سَلَکَکُمْ فی سَقَرَ قالوُا لَمْ نَکُ مِن الْمُصَلّین»(1)

و کسانی که نماز می خوانند اما جماعت را ترک می کنند، به حسرت و پشیمانی محکوم می نماید و می فرماید:

«یَوْمَ یُکْشَفُ عَنْ ساقٍ وَ یُدْعَوْنَ اِلَی السُّجُودِ فَلا یَسْتَطیعُونَ، خاشِعَة اَبْصارُهُمْ تَرْهَقُهُمْ ذِلَّة وَ قَدْ کَانُوا یُدْعَوْنَ اِلَی السُّجُودِ وَ هُمْ سالِمُونَ»(2)

و آنان که خشوع و مواظبت چندانی در نماز خود ندارند، مستحقّ توبیخ و سرزنش می شمرد:

«فَوَیْلٌ لِلْمُصَلّین الذین هم عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ»(3)

و در آیه ای دیگر این گروه را به نفاق موسوم کرده، می فرماید:

«اِنَّ الْمُنافِقینَ یُخادِعُونَ اللَّهَ وَ هُوَ خادِعُهُم وَ اِذاقامُوا اِلَی الصَّلوة قامُوا کُسالی یُراءُونَ النّاسَ وَ لایَذْکُرُونَ اللَّهَ اِلاّ قَلیلاً»(4)

تنها آن گروه، مورد ستایش قرآنند که نماز را با خشوع اقامه کنند:

«قَدْاَفْلَحَ الْمُؤمِنُونَ الّذینَ هُمْ فی صَلاتِهم خاشِعُون»(5)

مولوی می گوید:

اگر نَه روی دل، اندر برابرت دارم***من این نماز، حسابِ نماز، نشمارم

ز عشق روی تو، من رو به قبله آوردم*** و گرنه من ز نماز و ز قبله بیزارم

مرا غرض ز نماز، آن بُوَد که پنهانی*** حدیث درد فِراق تو، با تو بگزارم

وگرنه این چه نمازی بُوَد که من با تو***نشسته روی به محراب ودل به بازارم؟

ص: 152

در یک روایت جامع، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله  در پاسخ به سؤال زهرای اطهر در مورد عقوبت کسی که نماز را کوچک می شمارد، به بیان عوارض ناشی از این پدیده پرداخته، می فرماید:

«ای فاطمه! هر کس از مردان یا زنان به نماز بی اعتنایی کند، خداوند او را به پانزده عقوبت مبتلا می گرداند که شش عقوبت آن در دنیاست، سه عقوبت هنگام مرگ به سراغ او می آید، سه عقوبت در قبر و سه عقوبت دیگر در قیامت آنگاه که از قبر برانگیخته شود، دامنگیر او می شود. اما آنچه در دنیا متوجه چنین افرادی می شود عبارتست از: برداشتن برکت از عمر، برداشتن برکت از روزی، محو سیمای صالحین از چهره و رخسار، بی اجر ماندن اعمال، عدم قبولی دعا و عدم مشمولیت دعای نیکان. به هنگام مرگ نیز ذلیل، تشنه و گرسنه خواهد مرد و اگر از نهرهای دنیا بیاشامد، عطش او فرو نخواهد نشست. در قبر هم ملکی او را شکنجه می نماید و قبر بر او تنگ و تاریک می گردد. همچنین در قیامت او را وارونه بر زمین خواهند کشید، سخت مورد محاسبه قرار می گیرد، خدا به او نظر رحمت نخواهد داشت و به عذابی دردناک گرفتار می گردد.»(1)

ص: 153

نامَ عَنّی اَلَیْسَ کُلُّ مُحِبٍّ یُحِبُّ خَلْوَة حَبیبِهِ؛(1)

ای موسی! اگر آن ها که شبانگاهان برای من نماز می خوانند، ببینی (درمی یابی که گویی) من در پیش چشم شان حاضرم و آنان با من به گفت وگو نشسته اند... ای فرزند عِمران! دروغ می گوید آن کس که می پندارد مرا دوست دارد، امّا چون شب فرا می رسد، می خوابد. آیا هر محبّی، خلوت با محبوب را دوست ندارد؟!»

و سرطانی است، که زیبایی ها و لذّت های معنوی و عبادی را از ذائقه ی انسان می بَرَد. پیامبر بزرگ خدا حضرت مسیح علیه السلام می گوید:

«صاحِبُ الدُنْیا لا یَلْتَذُّ بِالْعِبادَة وَ لا یَجِدُ حَلاوَتَها مَعَ ما یَجِدُ مِنْ حُبِّ الْمالِ؛(1)

دنیا پَرَست از اُنس با خدا لذّت نمی برد تا زمانی که حبّ مال در دل اوست.»

امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید:

«کَیْفَ یَجدُ لَذَّة الْعِبادَة مَنْ لا یَصُومُ عَنِ الهوی؛(2)

چگونه لذّت عبادت را درک می کند، آن کس که از هواها خودداری نمی کند.»

خدای متعال به حضرت داوود می فرماید: 

«ما لِاوْلیائی وَ الْهَمّ بِالدَّنْیا اِنَّ الْهَمَّ یَذْهَبُ حَلاوَة مُناجاتی مِنْ قُلُوبِهِمْ؛(3)  

اولیای من از دنیازدگی دورند؛ همانا دنیازدگی، حلاوت مناجات مرا از قلب های آنان می ستانَد.»

O ارتباط رغبت به نماز با اقامه ی شکوهمند آن در منظر عمومی.

O نقش معرّفی نماز با زبان هنر به جوانان.

O نقش برنامه های آموزشی و تربیتی مسجد.

O نقش فضای تربیتی خانواده.

O حضور و همراهی والدین با فرزندان در برنامه های عاطفی و تفریحی و تأثیر آن در همراهی فرزندان با آنان در برنامه های مذهبی (نماز، حضور در مسجد).

O ارتباط رغبت کارمندان با حضور مدیران و مسئوولان آن ها در نماز.

O نقش همنشین در ایجاد رغبت به نماز.

O ارتباط رغبت فرزندان به نماز با نحوه ی تشویق و برخورد والدین.

O نقش محبّت اولیا به فرزندان، هنگام اقامه ی نماز و ایجاد تمایل در آنان.

O ارتباط رغبت نسل نو، به نماز، با برخورد اهل مسجد و هیأت اُمَنا با آنان.

O ارتباط عملکرد نمازگزاران در جامعه با بی رغبتی یا رغبت جوانان به نماز.

O ارتباط رغبت افراد به نماز با نظافت و زیبایی ها و فضای معنوی مسجد.

O تأثیر اقامه ی نماز در مراکز عمومی بر گسترش فرهنگ نماز.

O ارتباط رغبت به نماز با نحوه ی توجیه آثار آن در محافل علمی و آموزشی.

O تأثیر برخورد، روش و آدابی که امام جماعت القا می کند.

O نقش مؤذّن و پیام رسان.

O تأثیرپذیری فرزندان در فراگیری شیوه ی اقامه ی نماز از والدین.

O نقش عَرضه و انتشار احوال نمازگزاران مخلص.

O ارتباط میانه رَوی در عبادت وتداوم نشاط و رغبت به آن.

در پایان این بخش، نمودارهایی از سنجش عوامل تأثیرگذار در ترویج فرهنگ نماز را، که توسّط پژوهشگران در برخی اُستان ها انجام شده، مرور می کنیم.

ص: 160

خداوندا! به آبروی پیامبر و آلش، ما را از اقامه کنندگان نماز مقرّر دار.

توفیق درک حلاوت مناجات و ذکر را از ما دریغ مدار و ما را در جبران کاستی های نماز موفّق بدار. آمین یا ربّ العالمین.

ص: 161

تصویر

ص: 164

تصویر

ص: 165

تصویر

ص: 166

تصویر

ص: 167

تصویر

ص: 168

تصویر

ص: 169

20. تفسیر نماز  ←استاد محسن قرائتی

21. تفسیر نورالثقلین ←الشیخ عبدعلی الحویزی

22. تنبیه الخواطر ← ورام ابن ابی فراس

23. توحید  ← مرحوم شیخ صدوق رحمه الله

24. ثواب الاعمال←شیخ صدوق

25. جامع احادیث الشیعه ←حاج شیخ معزّی ملایری

26. خصال←شیخ صدوق

27. دعائم الاسلام←قاضی نعمان مصری

28. روح الصلاةفی الاسلام ←عفیف عبدالفتاح طیاره

29. سرگذشت های ویژه از زندگی امام خمینی ←مصطفی وجدانی

30. سفینةالبحار  ←شیخ عباس قمی رحمه الله

31. سنن ابن ماجه ←ابن ماجه قزوینی

32. سیری در نهج البلاغه←استاد مطهری رحمه الله

33. سیمای تمدن غرب ←سیدمجتبی موسوی لاری

34. شرح نهج البلاغه←ابن ابی الحدید معتزلی

35. صحیح بخاری← محمد بن اسماعیل بخاری

36. طهارت روح←حسین واعظی نژاد

37. عروةالوثقی  ←مرحوم سید محمد کاظم یزدی رحمه الله

38. علل الشرایع←مرحوم شیخ صدوق رحمه الله

39. عیون اخبار الرضا← مرحوم شیخ صدوق رحمه الله

40. فهرست غرر الحکم آمدی رحمه الله←دکترمحدث

41. قصارالجمل ←آیةالله مشکینی

42. کنزالعمال  ←علاءالدین متقی هندی

43. گفتارهای معنوی←شهید مطهری رحمه الله

44. گنجینه دانشمندان ←شیخ محمدزاری

ص: 171

45. محجةالبیضاء ←مرحوم فیض کاشانی رحمه الله

46. مستدرک الوسائل← مرحوم نوری طبرسی رحمه الله

47. مسند احمد بن حنبل←احمدبن محمد حنبل

48. معانی الاخبار←مرحوم شیخ صدوق رحمه الله

49. معجزة الصلاة← دکتر فارس علوان

50. منتهی الامال←حاج شیخ عباس قمی رحمه الله

51. من لایحضره الفقیه←شیخ صدوق رحمه الله

52. میزان الحکمة← استاد محمدی ری شهری

53. نماز در اسارت←ستاد اقامه نماز

54. نماز بهشت خلوت انس←ستاد اقامه نماز

55. نماز نشانه حکومت صالحان←ستاد اقامه نماز

56. شرح نهج البلاغه← علامه خوئی رحمه الله

57. وافی ←مرحوم فیض کاشانی رحمه الله

58. وسایل الشیعه ← مرحوم شیخ حرّعاملی رحمه الله

59. هدایتها و حکایتها←استاد مطهری رحمه الله

ص: 172