یاران آفتاب : زندگینامه چهارده تن از اصحاب امیرالمومنین علیه السلام

مشخصات کتاب

سرشناسه : مهدی پور، محمود، 1331 -

عنوان و نام پدیدآور : یاران آفتاب : زندگینامه چهارده تن از اصحاب امیرالمومنین علیه السلام/مولف محمود مهدی پور.

مشخصات نشر : قم : آستانه مقدسه قم،انتشارات زائر، 1390.

مشخصات ظاهری : 352 ص.

فروست : کتاب کوثر؛ 2

شابک : 40000 ریال:978-964-180-200-6

یادداشت : کتابنامه به صورت زیرنویس.

موضوع : علی بن ابی طالب (ع)، امام اول، 23 قبل از هجرت - 40ق. -- اصحاب

شناسه افزوده : آستانه مقدسه قم. انتشارات زائر

رده بندی کنگره : BP37/87/م9ی2 1390

رده بندی دیویی : 297/951

شماره کتابشناسی ملی : 2596181

ص:1

اشارة

ص:2

کتاب کوثر (2)

یاران آفتاب

زندگینامة چهارده تن از اصحاب امیرالمؤمنین علیه السلام

گروهی از نویسندگان «فرهنگ کوثر»

ص:3

ص:4

فهرست

سخن نخست.................................. 17

(1) زید بن صوحان عبدی

جانباز بهشتی

اشاره..................................... 23

جایگاه روایی.............................. 24

مشایخ و شاگردان........................... 25

گرایش روایی............................... 25

فعالیت های سیاسی........................... 29

جانباز بهشتی.............................. 33

تندیس زهد و تقوا.......................... 34

عشق به ولایت............................... 34

از زبان یار............................... 36

پیوند اخوت................................ 38

خدمات اجتماعی............................. 38

رؤیای صادق................................ 38

پرچم دار جمل............................... 39

وصیت زید.................................. 40

ص:5

آستانة غربت............................... 40

یادگار جاوید.............................. 41

(2) صعصعه بن صوحان عبدی

سفیر امامت

اشاره..................................... 45

خاندان.................................... 46

ویژگی ها................................... 46

1. صحابی خاص علی علیه السلام...................... 46

2. خطیب.................................. 46

3. شاعر.................................. 47

4. شجاعت................................. 49

5. مورد اعتماد........................... 49

6. آشنایی با معارف اهل بیت علیهم السلام.............. 50

7. تبعید................................. 50

8. رهبری قوم............................. 51

با پیامبر 9................................ 52

در کنار علی علیه السلام............................. 52

دیدگاه متقابل............................. 52

جنگ های پیاپی.............................. 53

عیادت علی علیه السلام............................... 55

تشییع علی علیه السلام............................... 55

اندرز به حاکمان........................... 57

رو در روی معاویه.......................... 59

مسجد کوفه................................ 59

مسجد جامع دمشق........................... 60

در کاخ دمشق.............................. 61

ص:6

دیدگاه عالمان............................. 63

مسجد صعصعه................................ 64

جایگاه روایی.............................. 65

آسمانیان (اصحاب رسول الله 9)................ 65

میوة بهشتی............................... 66

غروب...................................... 67

فرزندان................................... 67

صوحان بن صعصعة بن صوحان.................. 67

محمد و عمرو بن محمد...................... 68

(3) حجر بن عدی

قیام سرخ

اشاره..................................... 71

اسلام حجر.................................. 71

سیمای علمی حجر............................ 73

سیمای معنوی، اجتماعی و نظامی.............. 73

زندگی سیاسی و نظامی حجر بن عدی............ 87

حجر در زمان خلفا.......................... 88

حجر در زمان عثمان......................... 88

حجر در حکومت امیرمؤمنان علیه السلام................. 89

حجر در حکومت امام حسن علیه السلام................... 93

قیام و سیمای حجر در نگاه معصومین علیهم السلام         94

1. پیامبر اکرم 9......................... 94

2. امیرمؤمنان علیه السلام......................... 95

3. امام حسن علیه السلام........................... 96

4. امام حسین علیه السلام.......................... 96

تأثیر شهادت حجر........................... 97

ص:7

فرزندان حجر.............................. 100

آرامگاه حجر.............................. 101

کتابنامة حجر بن عدی...................... 102

(4) عبدالله بن جعفر

همسر زینب سلام الله علیها

آغاز..................................... 105

پدر و مادر............................... 106

ولایت و زادگاه............................ 106

ویژگی ها.................................. 107

1. جایگاه رفیع.......................... 107

2. چهرة محبوب........................... 108

3. دعای خیر پیامبر 9.................... 110

4. بیعت با پیامبر صلی الله علیه وآله در دوران کودکی...... 111

5. یار پیامبر و پنج امام علیهم السلام.............. 112

6. راوی نور............................. 113

7. از خاندان شهیدان..................... 114

8. همسر حضرت زینب سلام الله علیها.................... 115

9. همراه با علی علیه السلام...................... 116

الف. کارگزار کاردان................... 116

ب. فرماندهی در جنگ جمل................ 116

ب. فرماندهی در جنگ صفّین............... 117

د. امضاکنندة پیمان حکمین.............. 117

ه_ . موضع گیری در برابر خیانت حکمین.... 117

دفاع از حریم ولایت و رهبری................ 118

رابطه صمیمی با امام حسن و امام حسین علیهما السلام      121

محور سخاوت............................... 122

ص:8

مبادا این شمشیر را از دست بدهی........... 123

هدیة فراوان به شاعر سیاه پوست............ 124

اتهام رابطه با معاویه و یزید............. 124

چرا عبدالله بن جعفر در کربلا شرکت نکرد؟        128

آخرین تلاش عبدالله........................... 129

نامة عبدالله به امام حسین علیه السلام................. 129

اظهار تأثّر شدید از شهادت امام حسین علیه السلام      130

رحلت و محل دفن........................... 132

(5) ابو عبدالله جدلی

رازدار علی علیه السلام

سپیده.................................... 135

جدلی در مکتب اهل بیت علیهم السلام.................... 137

عشق به اهل بیت علیهم السلام و ولایت................... 137

اهل بیت و آیة تطهیر....................... 138

معنای «دابَّةُ الاَرض»......................... 139

جدلی، پیام آور قدرت علوی.................. 140

حدیث وصیّت................................ 141

جدلی و نهضت کربلا......................... 142

نقش جدلی در قیام مختار................... 143

(6) خزان عمر

سُلیم بن قیس هلالی

سید سیف الله نحوی............................ 147

اشاره.................................... 149

عاشق مدینه............................... 150

با علی علیه السلام و علویان........................ 151

مرد جهاد................................. 153

ص:9

روایت اشک................................ 154

از دیدگاه دانشوران....................... 155

از نجف تا منا............................ 156

تاریخ نگار راستگو......................... 158

برای کتابم............................... 159

روایت پرواز.............................. 159

(7) قُثَم بن عباس

سردار بزرگ

مطلع..................................... 163

ولادت قُثم................................. 164

فضیلت و افتخارات ام الفضل................ 165

افتخار خدمت به فرزندان حضرت زهرا سلام الله علیها        165

دعای حضرت رسول الله صلی الله علیه وآله درباره قثم............. 166

قثم در مراسم غسل دادن رسول الله 9............ 167

افتخار بزرگ قثم.......................... 167

مغیرة بن شعبه و ادعای دروغ............... 167

افشای دروغ گویی مغیره..................... 168

راوی معتبر............................... 169

دفاع از حریم امامت....................... 169

افشاگر توطئة ناکثان...................... 171

قثم در کنار رهبری........................ 173

منشور جاوید.............................. 173

صداقت و عدالت قثم........................ 175

توطئه عمروبن عاص......................... 175

یار وفادار علی علیه السلام......................... 180

خدمات قثم در ماوراءالنّهر................. 180

ص:10

شهادت.................................... 181

حرم قثم.................................. 182

سنّت دیرینة مردم.......................... 184

(8) عَمرِو بنِ حَمِق خُزاعی

فدایی امامت

اشاره.................................... 189

عمرو و قبیله............................. 189

تولد و خردسالی........................... 190

اسلام عمرو................................ 191

بُعد اجتماعی.............................. 193

عمرو در حکومت امیرمؤمنان علیه السلام............... 196

اصحاب سرّ حضرت............................ 203

ظلم ستیزی و زندگی مخفی.................... 206

شهادت.................................... 208

بُعد علمی................................. 212

عمرو بن حمق در نگاه معصومین علیهم السلام............ 213

پیامد شهادت عمرو بن حمق.................. 215

زن عمرو در زندان......................... 216

مقبرة عمرو............................... 216

غلام عمروبن حمق........................... 217

(9) ابوالأسود دوئلی

شاعر ایمان و ولایت

مطلع..................................... 221

شناخت اجمالی............................. 221

محبّت مولی................................ 222

فصاحت و شجاعت............................ 224

ص:11

شخصیت علمی............................... 225

شعر ابوالأسود............................. 226

(10) قن_ب_ر

خادم ولایت

سپیده.................................... 233

عدالت.................................... 233

مقرَّب..................................... 235

امانتدار................................. 236

میهمان دار................................ 238

اجرای حدود............................... 239

جهاد..................................... 240

شهادت.................................... 242

جاودانه.................................. 243

1. آینه دار آفتاب........................ 244

2. مکر خدا.............................. 245

3. هدیة آسمانی.......................... 246

4. شیعه................................. 246

5. دو یا سه درهم........................ 247

(11) جَعده بن هُبَیره مخزومی

استاندار خراسان

مطلع..................................... 251

اسم و ولادت............................... 251

خاندان................................... 252

امّ هانی................................... 253

خانة امّ هانی؛ نقطة آغاز معراج رسول الله 9     255

جَعده از منظر مورخان...................... 255

ص:12

جعده و امیرالمؤمنین علیه السلام.................... 258

فرزندان.................................. 260

رحلت..................................... 260

روایت.................................... 260

(12) ابوهیثم ابن تیّهان انصاری

الگوی رشادت

سپیده.................................... 265

ابن تیّهان و امتیازات دوازده گانه           267

1. مبلّغ پیشتاز اسلام..................... 267

2. شرکت در نخستین پیمان عقبه............ 268

3. اولین نفر در دومین پیمان............. 269

4. انتخاب آسمانی........................ 270

5. کارشناس ویژة پیامبر 9................ 271

6. پیمان برادری در پرتو ایمان........... 272

7. دفاع از ولایت و امامت علوی............ 273

انتقاد متهوّرانه....................... 275

8. مسؤول بیعت گرفتن برای علی علیه السلام......... 277

9. خزانه دار امین........................ 277

10. قهرمان جهاد و شهادت................. 279

11. برادر مبارز......................... 279

12. در عرصة خطابه و شعر................. 280

ابوهیثم بن تیّهان در منظر ائمه علیهم السلام           284

1. در فراق یار.......................... 284

2. در نگاه امام رضا علیه السلام.................. 285

در منظر اهل نظر.......................... 286

از منظر دانشمندان اهل سنت................. 287

ص:13

در سنگر علم و دانش....................... 289

خطبة طالوتیه............................. 290

ستارگان اهل زمین و....................... 291

سفر وصل.................................. 291

(13) خزیمه بن ثابت

ذوالشّهادتین

اشاره.................................... 295

1. ویژگی های زندگی........................ 298

الف. ذوالشّهادتین چرا؟................... 298

ب. حضور در جبهه های نبرد................. 300

خزیمه در جنگ جمل...................... 302

حضور در صفّین.......................... 303

حضور در شورای نظامی................... 304

رشادت در جبهة نبرد.................... 305

ج. دفاع از حریم ولایت.................... 306

غیرت دینی............................. 306

در جلسة بیعت با علی علیه السلام................ 308

مقاومت در مقابل جبهة نفاق............. 310

در محضر دوست.......................... 313

د. خزیمه در عرصة هنر.................... 315

ه_. حفظ و جمع آوری قرآن.................. 317

2. در کلام معصومین علیهم السلام...................... 319

3. در منظر دانشمندان..................... 321

4. فرزندان و آثار........................ 323

الف. فرزندان............................ 323

ب. آثار و روایات........................ 324

ص:14

سخن نخست.................................. 17

(1) زید بن صوحان عبدی

جانباز بهشتی

اشاره..................................... 23

جایگاه روایی.............................. 24

مشایخ و شاگردان........................... 25

گرایش روایی............................... 25

فعالیت های سیاسی........................... 29

جانباز بهشتی.............................. 33

تندیس زهد و تقوا.......................... 34

عشق به ولایت............................... 34

از زبان یار............................... 36

پیوند اخوت................................ 38

خدمات اجتماعی............................. 38

رؤیای صادق................................ 38

پرچم دار جمل............................... 39

وصیت زید.................................. 40

آستانة غربت............................... 40

یادگار جاوید.............................. 41

(2) صعصعه بن صوحان عبدی

سفیر امامت

اشاره..................................... 45

خاندان.................................... 46

ویژگی ها................................... 46

1. صحابی خاص علی علیه السلام...................... 46

2. خطیب.................................. 46

3. شاعر.................................. 47

4. شجاعت................................. 49

5. مورد اعتماد........................... 49

6. آشنایی با معارف اهل بیت علیهم السلام.............. 50

7. تبعید................................. 50

8. رهبری قوم............................. 51

با پیامبر 9................................ 52

در کنار علی علیه السلام............................. 52

دیدگاه متقابل............................. 52

جنگ های پیاپی.............................. 53

عیادت علی علیه السلام............................... 55

تشییع علی علیه السلام............................... 55

اندرز به حاکمان........................... 57

رو در روی معاویه.......................... 59

مسجد کوفه................................ 59

مسجد جامع دمشق........................... 60

در کاخ دمشق.............................. 61

دیدگاه عالمان............................. 63

مسجد صعصعه................................ 64

جایگاه روایی.............................. 65

آسمانیان (اصحاب رسول الله 9)................ 65

میوة بهشتی............................... 66

غروب...................................... 67

فرزندان................................... 67

صوحان بن صعصعة بن صوحان.................. 67

محمد و عمرو بن محمد...................... 68

(3) حجر بن عدی

قیام سرخ

اشاره..................................... 71

اسلام حجر.................................. 71

سیمای علمی حجر............................ 73

سیمای معنوی، اجتماعی و نظامی.............. 73

زندگی سیاسی و نظامی حجر بن عدی............ 87

حجر در زمان خلفا.......................... 88

حجر در زمان عثمان......................... 88

حجر در حکومت امیرمؤمنان علیه السلام................. 89

حجر در حکومت امام حسن علیه السلام................... 93

قیام و سیمای حجر در نگاه معصومین علیهم السلام         94

1. پیامبر اکرم 9......................... 94

2. امیرمؤمنان علیه السلام......................... 95

3. امام حسن علیه السلام........................... 96

4. امام حسین علیه السلام.......................... 96

تأثیر شهادت حجر........................... 97

فرزندان حجر.............................. 100

آرامگاه حجر.............................. 101

کتابنامة حجر بن عدی...................... 102

(4) عبدالله بن جعفر

همسر زینب سلام الله علیها

آغاز..................................... 105

پدر و مادر............................... 106

ولایت و زادگاه............................ 106

ویژگی ها.................................. 107

1. جایگاه رفیع.......................... 107

2. چهرة محبوب........................... 108

3. دعای خیر پیامبر 9.................... 110

4. بیعت با پیامبر صلی الله علیه وآله در دوران کودکی...... 111

5. یار پیامبر و پنج امام علیهم السلام.............. 112

6. راوی نور............................. 113

7. از خاندان شهیدان..................... 114

8. همسر حضرت زینب سلام الله علیها.................... 115

9. همراه با علی علیه السلام...................... 116

الف. کارگزار کاردان................... 116

ب. فرماندهی در جنگ جمل................ 116

ب. فرماندهی در جنگ صفّین............... 117

د. امضاکنندة پیمان حکمین.............. 117

ه_ . موضع گیری در برابر خیانت حکمین.... 117

دفاع از حریم ولایت و رهبری................ 118

رابطه صمیمی با امام حسن و امام حسین علیهما السلام      121

محور سخاوت............................... 122

مبادا این شمشیر را از دست بدهی........... 123

هدیة فراوان به شاعر سیاه پوست............ 124

اتهام رابطه با معاویه و یزید............. 124

چرا عبدالله بن جعفر در کربلا شرکت نکرد؟        128

آخرین تلاش عبدالله........................... 129

نامة عبدالله به امام حسین علیه السلام................. 129

اظهار تأثّر شدید از شهادت امام حسین علیه السلام      130

رحلت و محل دفن........................... 132

(5) ابو عبدالله جدلی

رازدار علی علیه السلام

سپیده.................................... 135

جدلی در مکتب اهل بیت علیهم السلام.................... 137

عشق به اهل بیت علیهم السلام و ولایت................... 137

اهل بیت و آیة تطهیر....................... 138

معنای «دابَّةُ الاَرض»......................... 139

جدلی، پیام آور قدرت علوی.................. 140

حدیث وصیّت................................ 141

جدلی و نهضت کربلا......................... 142

نقش جدلی در قیام مختار................... 143

(6) خزان عمر

سُلیم بن قیس هلالی

سید سیف الله نحوی............................ 147

اشاره.................................... 149

عاشق مدینه............................... 150

با علی علیه السلام و علویان........................ 151

مرد جهاد................................. 153

روایت اشک................................ 154

از دیدگاه دانشوران....................... 155

از نجف تا منا............................ 156

تاریخ نگار راستگو......................... 158

برای کتابم............................... 159

روایت پرواز.............................. 159

(7) قُثَم بن عباس

سردار بزرگ

مطلع..................................... 163

ولادت قُثم................................. 164

فضیلت و افتخارات ام الفضل................ 165

افتخار خدمت به فرزندان حضرت زهرا سلام الله علیها        165

دعای حضرت رسول الله صلی الله علیه وآله درباره قثم............. 166

قثم در مراسم غسل دادن رسول الله 9............ 167

افتخار بزرگ قثم.......................... 167

مغیرة بن شعبه و ادعای دروغ............... 167

افشای دروغ گویی مغیره..................... 168

راوی معتبر............................... 169

دفاع از حریم امامت....................... 169

افشاگر توطئة ناکثان...................... 171

قثم در کنار رهبری........................ 173

منشور جاوید.............................. 173

صداقت و عدالت قثم........................ 175

توطئه عمروبن عاص......................... 175

یار وفادار علی علیه السلام......................... 180

خدمات قثم در ماوراءالنّهر................. 180

شهادت.................................... 181

حرم قثم.................................. 182

سنّت دیرینة مردم.......................... 184

(8) عَمرِو بنِ حَمِق خُزاعی

فدایی امامت

اشاره.................................... 189

عمرو و قبیله............................. 189

تولد و خردسالی........................... 190

اسلام عمرو................................ 191

بُعد اجتماعی.............................. 193

عمرو در حکومت امیرمؤمنان علیه السلام............... 196

اصحاب سرّ حضرت............................ 203

ظلم ستیزی و زندگی مخفی.................... 206

شهادت.................................... 208

بُعد علمی................................. 212

عمرو بن حمق در نگاه معصومین علیهم السلام............ 213

پیامد شهادت عمرو بن حمق.................. 215

زن عمرو در زندان......................... 216

مقبرة عمرو............................... 216

غلام عمروبن حمق........................... 217

(9) ابوالأسود دوئلی

شاعر ایمان و ولایت

مطلع..................................... 221

شناخت اجمالی............................. 221

محبّت مولی................................ 222

فصاحت و شجاعت............................ 224

شخصیت علمی............................... 225

شعر ابوالأسود............................. 226

(10) قن_ب_ر

خادم ولایت

سپیده.................................... 233

عدالت.................................... 233

مقرَّب..................................... 235

امانتدار................................. 236

میهمان دار................................ 238

اجرای حدود............................... 239

جهاد..................................... 240

شهادت.................................... 242

جاودانه.................................. 243

1. آینه دار آفتاب........................ 244

2. مکر خدا.............................. 245

3. هدیة آسمانی.......................... 246

4. شیعه................................. 246

5. دو یا سه درهم........................ 247

(11) جَعده بن هُبَیره مخزومی

استاندار خراسان

مطلع..................................... 251

اسم و ولادت............................... 251

خاندان................................... 252

امّ هانی................................... 253

خانة امّ هانی؛ نقطة آغاز معراج رسول الله 9     255

جَعده از منظر مورخان...................... 255

جعده و امیرالمؤمنین علیه السلام.................... 258

فرزندان.................................. 260

رحلت..................................... 260

روایت.................................... 260

(12) ابوهیثم ابن تیّهان انصاری

الگوی رشادت

سپیده.................................... 265

ابن تیّهان و امتیازات دوازده گانه           267

1. مبلّغ پیشتاز اسلام..................... 267

2. شرکت در نخستین پیمان عقبه............ 268

3. اولین نفر در دومین پیمان............. 269

4. انتخاب آسمانی........................ 270

5. کارشناس ویژة پیامبر 9................ 271

6. پیمان برادری در پرتو ایمان........... 272

7. دفاع از ولایت و امامت علوی............ 273

انتقاد متهوّرانه....................... 275

8. مسؤول بیعت گرفتن برای علی علیه السلام......... 277

9. خزانه دار امین........................ 277

10. قهرمان جهاد و شهادت................. 279

11. برادر مبارز......................... 279

12. در عرصة خطابه و شعر................. 280

ابوهیثم بن تیّهان در منظر ائمه علیهم السلام           284

1. در فراق یار.......................... 284

2. در نگاه امام رضا علیه السلام.................. 285

در منظر اهل نظر.......................... 286

از منظر دانشمندان اهل سنت................. 287

در سنگر علم و دانش....................... 289

خطبة طالوتیه............................. 290

ستارگان اهل زمین و....................... 291

سفر وصل.................................. 291

(13) خزیمه بن ثابت

ذوالشّهادتین

اشاره.................................... 295

1. ویژگی های زندگی........................ 298

الف. ذوالشّهادتین چرا؟................... 298

ب. حضور در جبهه های نبرد................. 300

خزیمه در جنگ جمل...................... 302

حضور در صفّین.......................... 303

حضور در شورای نظامی................... 304

رشادت در جبهة نبرد.................... 305

ج. دفاع از حریم ولایت.................... 306

غیرت دینی............................. 306

در جلسة بیعت با علی علیه السلام................ 308

مقاومت در مقابل جبهة نفاق............. 310

در محضر دوست.......................... 313

د. خزیمه در عرصة هنر.................... 315

ه_. حفظ و جمع آوری قرآن.................. 317

2. در کلام معصومین علیهم السلام...................... 319

3. در منظر دانشمندان..................... 321

4. فرزندان و آثار........................ 323

الف. فرزندان............................ 323

ب. آثار و روایات........................ 324

1. آه مظلوم!.......................... 325

2. کفارة گناه......................... 325

عروج..................................... 326

(14) قیس بن سعد

سردار سخاوت

مقدمه.................................... 329

تبار قیس................................. 329

شخصیت والای قیس........................... 333

دانش قیس................................. 337

شجاعت قیس................................ 339

زهد قیس.................................. 341

خشوع قیس................................. 341

امانت داری قیس............................ 342

لیاقت و کاردانی قیس...................... 342

سخاوت قیس................................ 342

هوشمندی قیس.............................. 351

ص:15

ص:16

سخن نخست

سخن نخست

چشم دوختن به کانون نور، مقدور نیست. چشم ناتوان ما باید از پشت فیلتر به خورشید بنگرد تا بخشی از عظمت او را درک کند؛ زیرا نگاه مستقیم به خورشید، خطر کوری را در پی دارد. لذا موسی کلیم علیه السلام هم به هنگام شنیدن کلام الهی، صیحه زنان بر زمین افتاد.

شناخت خدا از راه شناخت پیامبران و معصومین علیهم السلام امکان پذیر است و شناخت معصومین علیهم السلام از راه شناخت یاران و نزدیکان آنان. آشنایی با ابرار و عالمان دین، دریچة ورود مردم به قلمرو فرهنگ پیامبران است.

در روایات می خوانیم: «در ذات خدا تفکر نکنید که دچار حیرت و ضلالت خواهید شد. در صفات و آثار و مخلوقات الهی بیاندیشید تا هدایت شوید.»

این حقیقت نسبت به شناخت انبیا و اوصیای آنان هم جریان دارد. برای ما انسان های کم ظرفیت، شناخت مستقیم پیام آوران و پیشوایان معصوم علیهم السلام دشوار است و چه بسا که اگر بی واسطه نزدیک شویم، پر و بال مان بسوزد، چطور که رسول خدا صلی الله علیه وآله هم در شب معراج فرمود: «لودنوتُ انملة لاحترقتُ؛ اگر به قدر بند انگشتی نزدیک تر رفته بودم،

ص:17

می سوختم.» و چه بسا که شناخت یاران و نزدیکان آنها، ما را به معرفت بهتر آنان یاری کند و آداب تقرّب را به ما بیاموزد.

در قرآن کریم زندگی پیامبران و ابرار مکرر مورد توجه قرار گرفته و بخش هایی از زندگی پیامبرانی مثل حضرت آدم، نوح، هود، ادریس، ابراهیم، موسی، داود، سلیمان، عیسی علیهم السلام و حضرت محمد صلی الله علیه وآله و بانوانی مثل آسیه و مریم و یا داستان شعیب و فرزندان او و حوادث یوسف و یعقوب بازگو شده است. آری شناخت پیامبران الهی و انسان هایی که آوای وحی را شنیده اند و فروغ آسمانی بر قلبشان تابیده است، می تواند در سفر ملکوتی و سیر و سلوک معنوی، بهترین راهبر و راهنمای انسان باشد.

ماهنامة «فرهنگ کوثر» که در سایه بارگاه ملکوتی یادگار عترت، روییده و نهالی چهار ساله شده است، هم اینک برخی مقالات و آثار خود را به صورت کتاب به شیفتگان تاریخ و سیرة معصومین علیهم السلام تقدیم می دارد. اولین شماره از مجموعة _کتاب کوثر_، قصه های ماهنامه بود که به عنوان «بوستان معصومه سلام الله علیها» منتشر می شود.

«یاران آفتاب» نام دومین اثر از مجموعة _کتاب کوثر_ است که به مناسبت سال امام علی علیه السلام (1379 هجری شمسی) به معرفی چهارده تن از یاران امیرالمؤمنین علیه السلام پرداخته است.

گنجینة گرانبهای مقالاتی که در سایة فرهنگ کوثر با توفیق الهی و عنایات عترت علیهم السلام فراهم آمد، شامل چندین جلد مباحث مربوط به معصومین علیهم السلام و یاران آنهاست. امیدواریم در سایه سار بوستان پرگل و عبیرآگین حضرت معصومه سلام الله علیها زندگینامة تمام یاران معصومین علیهم السلام و دائرةالمعارف رجال و تراجم عصر حضور تدوین شود و امت بزرگوار اسلامی را برای عصر ظهور و یاری حضرت بقیةالله4 آماده تر سازد.

ص:18

انتخاب چهارده نام از جمع یاران پیشوای اول، به معنای برتری مقام معنوی آنان نیست. بلکه معرفی یارانی که کمتر شناخته شده اند، مورد توجه بوده و به هر دلیل، قرعة پژوهش و نگارش به نام این اصحاب بزرگوار اصابت کرده است. امیدواریم زندگینامة دیگر «یاران آفتاب» در دفترهای آینده تدوین و منتشر شود و یاران آفتاب همیشه به زندگی فرزندان قرآن، نور و نیرو هدیه کنند. ا ن شاءالله.

اطلاعات ما از زندگی، اخلاق، اندیشه ها، فعالیت ها و موضع گیری عموم انسان هایی که در چهارده قرن قبل در مکه و مدینه و کوفه و غالباً در سرزمین حجاز و عراق می زیسته اند، بسیار اندک است. اما با کاوش و تفکر در همان گزارش های محدودی که در لابه لای کتب حدیث و تفسیر و تاریخ و انساب و ملل و نحل آمده است، بسیاری از حقایق را می توان دریافت. پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله و پیشوایان معصوم علیهم السلام در ذهن و قلب انسان ها از جایگاه والا و برجستگی خاصی برخوردار بوده اند و خود آنان به نگارش و حفظ و ثبت و نقل حدیث سفارش کرده اند. از این رو، اصحاب و یاران و راویان حدیث هزاران چشمه ی نور از گفتار و رفتار آنان جاری ساخته و تشنگان معنویت و عدالت را سیراب کرده اند و راه روشن سعادت و آزادی و برادری و ایمان را فرا دید انسان ها نهاده اند.

مجموعة «یاران آفتاب» می تواند نسل جوان ما را با میراث گرانبهای فرهنگی و تبارنامة تاریخی خویش آشنا سازد و سیمای مردانی بزرگ را که در عصر اهل بیت علیهم السلام می زیسته اند، برای آنان ترسیم کند و جهاد و اخلاص و تلاش پیشتازان قبیلة ایمان را به فرزندان امروز امت اسلامی بیاموزد.

ص:19

در پایان از مسؤولان آستانة مقدسة حضرت معصومه سلام الله علیها و مدیریت محترم فرهنگی آن که در چاپ و نشر این مجموعه همت گماشتند، سپاسگزاریم.

والحمد لله ربّ العالمین

آستانة مقدسة حضرت معصومه سلام الله علیها _ پژوهشکدة کوثر

عید غدیر 1432ه_.ق 24/8/1390ش

ص:20

1.زید بن صوحان عبدی جانباز بهشتی

اشاره

1.زید بن صوحان عبدی جانباز بهشتی

ص:21

ص:22

ابوسلمان(1) زید بن صوحان عبدی معروف به «زید الخیر» و ربعی، از اصحاب خاص علی علیه السلام بود. او اهل کوفه یا حجاز شمرده می شد و در کوفه، مدائن و بصره سکونت داشت.(2) طبق گزارشی، وی رزوگار زندگی پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه وآله را درک کرد و در حضور آن حضرت اسلام آورد.(3) به همین دلیل، برخی از تاریخ نگاران وی را صحابی حضرت رسول صلی الله علیه وآله شمرده اند؛(4) ولی بسیاری از شرح حال نگاران او را تابعی دانسته اند. مضمون بعضی از روایات نیز نشان می دهد که او همانند اویس قرنی پیامبر صلی الله علیه وآله را ملاقات نکرد.

زید بن صوحان از خاندان عبدالقیس _ شاخه ای از قبیلة ربیعه _ بود. او سه برادر به نام های صعصعه، عبدالله و سیحان داشت که هر یک، از شخصیت های برجستة تاریخ و یاوران ارزشمند علی علیه السلام بودند.(5)

ص:23


1- . ابو مسلم، ابو عایشه، ابوسلمان (اعیان الشیعه، ج7، ص101).
2- . اعیان الشیعه، ج7، ص101.
3- . سیر اعلام النبلاء، ج3، ص515؛ تاریخ بغداد، ج8، ص439 و تاریخ الاسلام، ج3، ص508.
4- . اسد الغابه، ج2، ص233 و الاصابه، ج3، ص45.
5- . اعیان الشیعه، ج7، ص101.

جایگاه روایی

دیدگاه رجال شناسان شیعه و سنی دربارة زید، بسیار روشن و صریح است. به گواهی همة آنها زید از شخصیت والایی برخوردار و از اولیا و خواص اصحاب علی علیه السلام به شمار می رفت. شیخ طوسی (متوفای 460ق) او را از اصحاب امام علی علیه السلام خوانده، می گوید: زید از ابدال بود.(1)

آیت الله خویی، صاحب کتاب معجم رجال الحدیث، می گوید: در بزرگی قدر و منزلت زید همین بس که او از یاران علی علیه السلام بود و در مقابل دیدگان آن حضرت در جنگ جمل به شهادت رسید.(2)

ابن قتیبه نیز در کتاب المعارف، زید را از بهترین مردم دانسته و از حضرت رسول صلی الله علیه وآله روایاتی در ستایش او نقل کرده است.(3)

ذهبی در دو کتاب خود از او یاد می کند و درباره اش می نویسد: یزد بن صوحان از بزرگان تابعان و از دانشمندان و عابدان بود. او بسیاری از روزها روزه می گرفت و شب ها به نماز می ایستاد.(4)

در کتاب «شذرات الذهب» می خوانیم: زید بن صوحان از خواص اصحاب علی علیه السلام و از صالحان و پرهیزکاران بود.(5)

ابن اثیر جزری نیز او را چنین توصیف کرده است: او فاضل، دیندار، نیکوکار و بزرگ خاندان خویش بود.(6)

ص:24


1- . رجال طوسی، ص41.
2- . معجم رجال الحدیث، ج7، ص342.
3- . المعارف، ص402.
4- . سیر اعلام النبلاء، ج3، ص525 و العبر، ج1، ص27.
5- . شذرات الذهب، ج1، ص44.
6- . الکامل فی التاریخ، ج3، ص251.

خیرالدین زرکلی می گوید: او یکی از شجاعان و بزرگان بود. در فتح نهاوند شرکت داشت و در آن جنگ دست چپش قطع شد. او در جنگ جمل در شمار یاران علی علیه السلام بود.(1)

رجال نویسان و تاریخ نگاران دیگر مانند ابن داود حلی،(2) احمد بن خالد برقی(3)، خطیب بغدادی(4) و بسیاری از دانشمندان معاصر از او یاد کرده، وی را ستوده اند.

مشایخ و شاگردان

زید بن صوحان از علی علیه السلام، سلمان فارسی، ابی بن کعب و ام سلمه، همسر گرانقدر رسول صلی الله علیه وآله حدیث نقل کرده است. راویانی چون ابووائل شقیق بن سلمة الاسدی، سالم بن ابی الجعد و... روایات زید را برای مؤمنان باز گفته اند.(5)

گرایش روایی

روزگار زندگی زید، که با ایام خلافت ابوبکر، عمر و عثمان مصادف بود، روزگاری غم انگیز برای او و عاشقان اهل بیت علیهم السلام و ره یافتگان طریق هدایت شمرده می شد.

ص:25


1- . الاعلام، ج3، ص59.
2- . رجال ابن داود، ص163.
3- . رجال برقی، ص5
4- . تاریخ بغداد، ج8، ص439.
5- . اعیان الشیعه، ج7، ص101.

در این دوره تأسف بار، که عصر مظلومیت اسلام ناب و ولایت راستین به شمار می رود، یاران و پیروان علی علیه السلام از هر گونه تلاش برای استفاده از دریای علوم و معارف حقیقی دین و نشر احکام شریعت و عمل به وصایای نبی اکرم صلی الله علیه وآله بازداشته شدند؛ به ویژه در زمان خلافت عمر که نوشتن حدیث و نقل روایات پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه وآله نیز ممنوع گردید.

افزون بر این، در ایام خلافت علی علیه السلام نیز فرصت مناسبی برای پیروان و تشنگان علوم و معارف به دست نیامد؛ زیرا آن حضرت زمان کوتاه خلافتش را در مسیر مبارزه با منافقان و مسلمان نمایان و دنیاطلبان سپری کرد و یاران امام نیز همراه وی در جهاد شرکت کردند. اگر روایت های اندک زید را مورد بررسی قرار دهیم، در می یابیم که او بیشتر به مسألة ولایت و امامت ائمه علیهم السلام عنایت داشته، به نقل چنین روایاتی پرداخته است. او همچنین روایت هایی در مسائل اخلاقی دارد. در یکی از روایت ها زید می گوید: از علی علیه السلام پرسیدم: کدام سلطان پیروز و قوی تر است؟

فرمود: هوای نفس.

_ کدام خواری از همة خواری ها بدتر است؟

_ آرزوی بر دنیا.

_ کدام فقر شدیدتر است؟

_ کفر پس از ایمان.

_ کدام فراخوانی گمراه کننده تر است؟

_ دعوت به هیچ. (دعوت به سوی غیرخدا، فراخوانی به هیچ است.)

_ چه کاری بهتر است؟

ص:26

_ تقوا.

_ کدام عمل پیروز است؟

_ طلب کردن چیزی که نزد خداست.

_ دوست بد کیست؟

_ کسی که گناه و نافرمانی خدا را زیبا جلوه دهد.

_ کدام گروه از مردم بدبخت ترند؟

_ آنان که دین خود را در برابر دنیای دیگران می فروشند.

_ تواناترین مردم کیانند؟

_ کسانی که بردباری پیشه می کند.

_ کدام دسته از مردم بخیل و حریص شمرده می شوند؟

_ کسانی که از راه حرام، مالی را به دست آورند و نابجا مصرف کنند.

_ زرنگ ترین مردم کیانند؟

_ آنان که راه را از بیراهه تشخیص دهند و در راه رشد گام بردارند.

_ کدام گروه از مردم بردبارترند؟

_ کسانی که خشمگین نمی شوند.

_ چه کسانی از ثبات رأی بیشتری برخوردارند؟

_ آنان که مغرور نشوند و دنیا با زیبایی هایش فریبشان ندهد.

_ کدام دسته از مردم احمق ترند؟

_ کسانی که فریب دنیا می خورند، در حالی که می بینند حالات دنیا تغییرپذیر است.

_ حسرت کدام گروه از مردم بیشتر است؟

_ آنان که دنیا و آخرت را بر خود حرام کنند؛ این، زیانی آشکار است.

ص:27

_ نابینایان کیانند؟

_ آنها که برای غیرخدا کار می کنند، ولی از خدا توقع پاداش و ثواب دارند.

_ کدام قناعت کننده بهتر است؟

_ آن که بدانچه خدای تعالی به او داده، راضی باشد.

_ کدام مصیبت سخت تر است؟

_ مصیبتی که از ناحیة دین پدید آید.

_ کدام کار نزد خدا محبوب تر است؟

_ انتظار فرج.

_ کدام دسته از مردم نزد خدا بهترند؟

_ آنان که بیش از دیگران از خدا می ترسند، تقوا پیشه می کنند و در دنیا زاهدترند.

_ کدام سخن نزد خدا بهتر است؟

_ ذکر خدا بسیار گفتن و تضرع و دعا در درگاه او.

_ راست ترین سخن کدام است؟

_ شهادت به یگانگی خدا.

_ چه کارهایی نزد خدا بزرگ تر است؟

_ تسلیم در برابر امر خدا و پرهیزکاری.

_ کدام دسته از مردم کریم ترند؟

_ کسانی که در جایگاه های صدق و راستی صادق باشند.(1)

ص:28


1- . بحارالانوار، ج74، ص377.

فعالیت های سیاسی

زید دوران خلافت ابوبکر، عمر و عثمان را درک کرد؛ اما گزارش چندانی از فعالیت زید در روزگار خلافت ابوبکر و عمر در دست نیست؛ تنها شرکت او در جنگ قادسیه (فتح نهاوند) در ایام خلافت عمر گزارش شده است که به قطع شدن دست چپش انجامید.(1) در روزگار خلافت عثمان _ که دورة اوج نابسامانی ها، ستم ها و بی عدالتی ها بود _ زید به شایستگی در عرصه های سیاسی و اجتماعی حضور داشت و در راه به دست آوردن حقوق مردم و جلوگیری از ستم، تلاش کرد.

طبق یکی از روایات، او همراه مالک اشتر، کمیل بن زیاد، جندب بن زهیر، برادرش صعصعه و گروهی از مردم کوفه نزد عثمان شتافت و از سعید بن عاص(2) حاکم کوفه شکایت کرد. آنها از عثمان خواستند سعید را از حکومت کوفه بر کنار کند.(3) زید به عثمان گفت: ای عثمان! به عدالت رفتار کن تا مردم نیز درباره ات به عدالت رفتار کنند.

هر چند عثمان در آن مجلس گفتة آنان را پذیرفت؛ ولی در عمل به تقاضای آنها توجهی نکرد و سعید را از کار برکنار نساخت.

البته سعید با مردم کوفه، سپاهیان مالک اشتر و تهدید آنان روبه رو شد، از حکومت به کوفه چشم پوشید و به مدینه بازگشت. مخالفت سردارانی چون مالک اشتر، کمیل بن زیاد و زید بن صوحان سبب شد تا عثمان آنها

ص:29


1- . تهذیب تاریخ دمشق، ج6، ص14 و اعیان الشیعه، ج7، ص101.
2- . سعید بن عاض.
3- . طبقات الکبری، ج5، ص33 و تاریخ الاسلام، ج3، ص430 و... .

را به شام و از آنجا به حمص تبعید کند. صراحت لهجه و شجاعت این گروه، حاکمان مناطق مختلف شام و حمص را به وحشت افکند. آنها برای رهایی از این مشکل، ناگزیر تبعیدیان را دوباره به کوفه بازگرداندند.(1)

بیشترین فعالیت سیاسی زید در جریان خلافت علی علیه السلام گزارش شده است. او در راه معرفی چهرة حقیقی علی علیه السلام تلاش بسیار انجام داد تا جایی که برخی او را فدایی علی علیه السلام لقب دادند.(2)

در دورة امامت آن حضرت، دشمنان واقعی دین و دنیاطلبان، عدالت علی علیه السلام را تحمل نکردند، هر یک برای رهایی از آن به نیرنگی دست یازیدند و قلب آن حضرت را جریحه دار کردند. امام علی علیه السلام در نامه ای به مردم کوفه، ضمن دعوت از آنان برای شرکت در جنگ جمل، اوضاع سیاسی و اجتماعی آن روزگار را چنین تبیین فرمود:

«اینک بدانید که پایگاه هجرت، اهل خویش را از خود رانده است؛ اهلش نیز از آن دل برکنده اند و خود چونان دیگی جوشان در جوش و خروش است و بحران به مرکز سرایت کرده است. پس به خواست خداوند، به سوی فرمانده خویش بشتابید و در جهاد با دشمن پیش دستی کنید.»(3)

زید مردم کوفه را به یاری علی علیه السلام فراخواند. او در این راستا از شیوه های گوناگونی بهره برد که یکی از آنها نقل حدیث بود. او مردم را پیرامون خود گرد می آورد و روایاتی دربارة عظمت شأن علی علیه السلام برایشان

ص:30


1- . اعیان الشیعه، ج7، ص101.
2- . همان.
3- . نهج البلاغه، نامه1.

نقل می کرد. طبق یکی از این روایت ها، پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود:

«علیٌّ امیر البررة و قاتل الفجرة، منصور من نصره، مخذول من خذله الی یوم القیامة.»

«علی علیه السلام امیر نیکان و کشندة ستمکاران است. هر کس او را یاری کند، خدا او را یاری کرده است و هر کس از وی روی گرداند، خداوند روز رستاخیز از او روی می گرداند.»(1)

او چنین می گفت: در میان امت محمد صلی الله علیه وآله، علی علیه السلام اولین فردی است که اسلام آورد.(2)

زید در تشویق مردم برای دفاع از حریم ولایت، مجالسی برپا کرد و به معرفی شخصیت علی علیه السلام پرداخت. او می گفت: «ای مردم! به سوی علی علیه السلام حرکت کنید تا به حق دست یابید.»(3)

او چنین می گفت: حذیفة بن یمان، صحابی گرانقدر پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه وآله به من چنین خبر داد: به زودی فتنه ها و آشوب هایی رخ خواهد داد که تشخیص حق از باطل، دشوار است و مردم عوض می شوند. مراقب باشید.

از حذیفه پرسیدم: راه نجات چیست؟ گفت: به گروهی که علی علیه السلام در آن است، بنگرید و به آن بپیوندید.(4)

ص:31


1- . بحارالانوار، ج38، ص35.
2- . همان، ص231 و مناقب آل ابی طالب، ج2، ص12.
3- . بحارالانوار، ج38، ص270.
4- . اعیان الشیعه، ج7، ص105 و بحارالانوار، ج22، ص109.

علی علیه السلام اندکی پیش از جنگ جمل، امام حسن علیه السلام و عمار بن یاسر را به کوفه فرستاد تا مردم را به شرکت در جنگ فرا خوانند. هنگامی که آنان مردم را در مسجد کوفه گرد آوردند، ابوموسی اشعری بر فراز منبر جای گرفت؛ مردم را از دخالت در جنگ برحذر داشت و گفت: ای مردم! تقوا پیشه کنید، خودتان را نکشید، خداوند بر شما رحیم است.

سپس گفت: این نامة عایشه است. او به من فرمان داده تا مردم کوفه را از شرکت در جنگ باز دارم. پس ای مردم! در جنگ دخالت نکنید؛ نه دوست باشید و نه دشمن. هر کس می خواهد به کسی نگاه کند که بخشی از پیکرش زودتر از او به بهشت می رود، به زید بن صوحان بنگرد.

زید، که در مسجد حضور داشت، از سخنان ابوموسی خشمگین شد و بر او خروشید. آنگاه بر در مسجد ایستاد؛ نامة عایشه خطاب به خود و مردم کوفه را خواند و گفت: عایشه از ما خواسته تا در خانه بنشینیم و از یاری علی علیه السلام دست برداریم؛ ولی ما تا وقتی فتنه و آشوب در جامعه وجود دارد، می جنگیم.

سپس به اشعری گفت: اگر بتوانی مسیر رود فرات را عوض کنی و آن را به عقب برگردانی، خواهی توانست مردم را از علی علیه السلام دور کنی. سپس این آیه را قرائت کرد: ﴿أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا یُفْتَنُونَ﴾؛ آیا مردم پنداشتند وقتی گفتند ایمان آوردیم، رها می شوند و مورد آزمایش قرار نمی گیرند؟(1)

آنگاه خطاب به مردم کوفه گفت: «ای مردم! همگی به سوی امیرمؤمنان و سرور مسلمانان حرکت کنید تا به حق دست یافته، هدایت شوید.»(2)

ص:32


1- . عنکبوت، 2.
2- . اعیان الشیعه، ج7، ص105 و تاریخ الطبری،ج4، ص484.

جانباز بهشتی

پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله، در روایت های مختلف زید را ستوده، از سعادتمندی او خبر داده است. طبق این روایات، پیامبر صلی الله علیه وآله پیشاپیش از قطع شدن دست زید در جهاد خبر داد و فرمود: این دست پیش از زید به بهشت می رود.

افزون بر این، پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود:

«زیدٌ الخیر الأجذم و جندب ما جندب؟ فقیل یا رسول الله؟ اتذکر رجلین؟ قال: اما احدهما فسبقته یده الی الجنّة بثلاثین عاماً و اما الاخر فیضرب ضربة یفصل بها بین الحق و الباطن.»

طبق این حدیث، پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه وآله از زید و جندب یاد کرد و فرمود: دست یکی از این دو نفر (زید) سی سال زودتر از خود او به بهشت می رود و دیگری ضربة شمشیرش جداکنندة حق از باطل است.(1)

دانشمندان اهل سنت نیز دربارة شأن و منزلت زید بن صوحان، روایاتی از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه وآله نقل کرده اند. ابن منظور می گوید: پیامبر فرمود: «زید رجل من امتی تدخل الجنة یده قبل بدنه؛ زید مردی از امت من است که دستش زودتر از بدنش به بهشت می رود.»(2)

آن بزرگوار همچنین فرمود: «زید و ما زید یسبقه بعض جسده الی الجنة ثم یتبعه سائر جسده الی الجنة؛ زید و نمی دانید که زید کیست. بخشی از پیکرش به سوی بهشت از او پیشی می گیرد.»(3)

ص:33


1- . المعارف، ص402 و اعیان الشیعه، ج7، ص101.
2- و3 . مختصر تاریخ دمشق، ج9، ص144.
3-

علی علیه السلام نیز فرمود: «من سرّه ان ینظر الی من یسبقه بعض اعضائه الی الجنة فلینظر الی زید بن صوحان؛ هر کس می خواهد به کسی نگاه کند که بخشی از پیکرش زودتر از او به بهشت می رود، به زید بن صوحان بنگرد.»(1)

در حدیث دیگری می خوانیم که پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: «به زودی پس از من مردی به نام زید خواهد آمد که بخشی از پیکرش بیست سال زودتر از خود او به بهشت می رود.»(2)

تندیس زهد و تقوا

یکی دیگر از برجستگی های زید، زهد و تقوای اوست. بسیاری از مورخان او را صوّام و قوّام توصیف کرده؛ متقی، زاهد و پارسا شمرده اند. او بسیاری از روزها روزه می گرفت و شب ها به عبادت می پرداخت. بسیاری اوقات از زن و فرزند کناره می گرفت، شب های جمعه تا صبح بیدار می ماند و به راز و نیاز با خدا می پرداخت. بدین سبب، طبق برخی از روایت ها، روزی سلمان فارسی به او گفت: «ای زید! بدنت و همسرت بر تو حق دارند؛ قدری از عبادت خود بکاه و به امور آنان رسیدگی کن.»

عشق به ولایت

اطاعت از ولایت و امامت علی علیه السلام و دلباختگی به آن حضرت، از صفات برجسته و فراموش ناشدنی زید است و تا ابد در آیینة تاریخ می درخشد. هر چند تشیّع درگذر تاریخ همواره با نفاق و دشمنی بداندیشان

ص:34


1- . الاصابه، ج3، ص45.
2- . مختصر تاریخ دمشق، ج9، ص144.

روبه رو بوده و در اوج مظلومیت به سر برده است؛ ولی هرگز چهرة تابناک عاشقی چون زید بن صوحان مقهور کینه توزی دشمنان نشد و در زنگار فراموشی فرو نرفت.

دربارة علاقة زید به خاندان پیامبر و مرکز ولایت، نمونه های روشنی در تاریخ وجود دارد که تردیدها را از میان برمی دارد.

بی شک وقتی تحولات اجتماعی با بروز شبهه ها و تردیدهای اعتقادی و فکری همراه باشد، تشخیص درست و به موقع حقیقت، بسی دشوار است. حوادث پس از رحلت پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله، نمونة بارز چنین تحولاتی است. روزگاری که غرض ورزان کوردل، به یاری منافقان و مسلمان نمایان، تصمیم گرفتند بر حقیقت دین پرده افکنند و دینداران و تشنگان وحی را در برزخ تردید نهند، در چنین زمانی، تیزبینی و هوشیاری گروهی از رادمردان تاریخ سبب شد تا اسلام ناب همچنان بر گسترة حیات بشر پرتو افکند.

یکی از این رادمردان آزاده و هوشمند، که این رسالت بزرگ را به انجام رساند، زید بن صوحان بود. او به خوبی بر تردیدها فائق آمد، نور را از ظلمت باز شناخت، تا پای جان بر عقیدة راستین خود ثابت قدم ماند و در شمار راست قامتان تاریخ درآمد. زید، پیش از جنگ جمل، مردم را به اطاعت از امام علیه السلام فراخواند و خود نیز به شایستگی در خط مقدم نبرد شرکت جست.

سخنان زید در هنگام شهادت، گویاترین گواه ارادت او به اهل بیت علیهم السلام است. او لحظاتی پیش از شهادت، به امام علیه السلام که نزدش شتافته بود، چنین گفت:

ص:35

«ای امیرمؤمنان! خداوند جزای خیرت دهد. تو خداشناس، آگاه به قرآن و بلندمرتبه هستی و خدا در دلت بزرگ است. به خدا سوگند، از روی نادانی به یاری ات نشتافتم. من از ام سلمه _ همسر گرانقدر پیامبر صلی الله علیه وآله _ شنیدم که می گفت: رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «من کنت مولاه فعلی مولاه اللهم وال من والاه و عاد من عاداه و انصر من نصره و اخذل من خذله؛ هر کس من مولای او باشم، علی نیز مولای اوست. خدایا کسی که او را دوست دارد، دوست بدار و آنکه با او دشمنی می ورزد، دشمن باش؛ کسی که او را یاری دهد، یاری کن و آن که به او ستم کند، خوارساز.» به خدا سوگند، من از آنکه به سبب دشمنی با تو نزد خداوند خوار گردم، بیزارم.»(1)

براساس روایتی دیگر از زید پرسیدند: «هرگاه قرآن با سلطان به مبارزه برخیزد، به کدام طرف خواهی رفت؟ گفت: به سوی قرآن.»(2)

از زبان یار

درستی کردار و نیک اندیشی زید، هر انسان منصفی را به ستایش وا می دارد. دوست و دشمن زید را ستوده اند. در میان انبوه سخنانی که در ستایش زید بیان شده، گفتار امام علی علیه السلام گرانقدر و مهم تر می نماید. بر اساس روایات، آن حضرت در شهادت وی گریست. هنگامی که زید از اسب بر زمین افتاد، امام علی علیه السلام نزدش شتافت، بر بالینش نشست و چنین فرمود: «رحمک الله یا زید کنت خفیف المؤونة، عظیم المعونة؛ ای زید!

ص:36


1- . تاریخ الاسلام، ج3، ص507.
2- . الاختصاص، ص79 و رجال کشی، ص66.

خدا تو را رحمت کند که کم مصرف و پر فایده بودی.»(1)

زید گفت: مرا با لباس هایم دفن کنید، لباسم را بیرون نیاورید و خون های بدنم را نشویید؛ زیرا می خواهم آن ها در روز رستاخیز بر پایداری ام شهادت دهند.

آری، کسی که روزها روزه می گیرد، شب ها به عبادت می پردازد، در صحنه های مختلف سیاسی، نظامی و اجتماعی حضور جدی دارد و این چنین جان خود را در راه دوست فدا می کند، سزاوار چنین توصیفی است. ابن عباس می گویند: از صعصعه درباره زید پرسیدم؛ او برادرش را چنین توصیف کرد: «کان و الله المروة، شریف الاخوة، جلیل الخطر، بعید الاثر، کمیش العروة، الیف البدرة، سلیم جوانح الصدر، قلیل وساوس الدهر، ذاکراً لِله طرفی النهار و زلفاً من اللیل، الجوع و الشبع عنده سیّان، لاینافس فی الدنیا، یطیل السکوت و یحفظ الکلام، و ان نطق نطق بعقام، یهرب منه الدعار الاشرار و یألفه الاحرار الاخیار.»

به خدا سوگند! او در جوانمردی سرآمد، در برادری شریف و بزرگوار، والا مقام و از دیرباز گرامی بود. دلی تهی از کینه داشت و کمتر دستخوش وسوسه های روزگار می شد. روز و شب به عبادت مشغول بود و سیری و گرسنگی در نظرش یکسان می نمود. در امر دنیا پیشی نمی گرفت. افراد شرور از او دوری می جست_ند و آزادگان و نی_ک مردان با او مأنوس می شدند.(2)

ص:37


1- . اعیان الشیعه، ج7، ص101.
2- . مروج الذهب، ج1، ص658.

پیوند اخوت

زید از محضر سلمان فارسی نیز کسب فیض کرده، از وی حدیث شنیده بود؛ ولی ارتباط این دو بزرگوار تنها در نقل حدیث خلاصه نمی شد. بر اساس گفتۀ مورّخان، زید ارادت خاصی به سلمان داشت. این دلبستگی سرانجام با پیوند برادری به اوج رسید و او، به میمنت این پیوند، «ابوسلمان» را برای خود برگزید.(1)

خدمات اجتماعی

بر اساس آنچه در تاریخ ثبت شده، زید در همة صحنه های اجتماعی و سیاسی روزگار خود حضور جدی داشت و در راه خوشبختی مردم تلاش می کرد. او روزی در بصره مردانی را دید که همواره عبادت می کردند و از دنیا دست شسته بوند. زید بن صوحان، با مشاهده وضعیت آنان، برای آنها خانه ساخت و سپس به آنها توصیه کرد که برای برآوردن نیازهای زندگی خود و فرزندانشان تلاش کنند. او همواره به آنها سرکشی می کرد و از احوالشان با خبر می شد.(2)

رؤیای صادق

علاقه به شهادت، از صفات برجسته مؤمنان واقعی است؛ مؤمنانی که با عشق و آگاهی، خط سرخ شهادت را می پیمایند و در حیات جاوید گام می نهند.

ص:38


1- . رجال کشی، ص66.
2- .مروج الذهب، ج3، ص54 و قاموس الرجال، ج4، ص557.

زیدبن صوحان، از گروه دلدادگان عاشق بود. او، که دستش را پیشتر به بهشت فرستاده بود، ندای حق را لبیک گفت و در جمل به یاری علی علیه السلام شتافت. او، پیش از جنگ، به مولایش علی علیه السلام چنین گفت: ای مولای من! در این جنگ کشته می شوم. حضرت فرمود: از کجا می دانی؟ گفت: در خواب دیدم دستم از آسمان به زمین فرود آمد و در حالی که به من اشاره می کرد، گفت: «به سوی من بیا.»(1)

پرچم دار جمل

جنگ جمل در بعدازظهر یکی از جمعه های سال 36ق در منطقه فریبه اتفاق افتاد و تا شامگاه پایان پذیرفت.(2)

در این نبرد نام آورانی چون سلمان فارسی، عمار بن یاسر و کمیل بن زیاد در میان سپاه علی علیه السلام دیده می شدند. به گفتة برخی از راویان، یاوران امام علیه السلام حدود بیست هزار نفر بودند، حدود 80 تن از این گروه در جنگ بدر شرکت داشتند و 1500 تن از صحابه پیامبر گرامی صلی الله علیه وآله شمرده می شدند. در این نبرد، هزار پیاده و هفتاد سواره از سپاه امام علیه السلام به شهادت رسیدند که زید بن صوحان یکی از آنها بود.(3) علی علیه السلام، پس از شهادت سیحان برادر زید، پرچم قبیلة ربیعه را به دست وی داد و او تا هنگام شهادت، پرچم دار سپاه امام علیه السلام بود.(4) زید، پس از نبردی سخت و شجاعانه، به وسیله عمرو بن یثربی به شهادت رسید.(5)

ص:39


1- . تهذیب تاریخ دمشق، ج6، ص13.
2- . اعیان الشیعه، ج7، ص101.
3- . تهذیب تاریخ دمشق، ج6، ص12 و المعارف، ص402.
4- . تاریخ الاسلام، ج2، ص458 و بحارالانوار، ج32، ص183.
5- . بحارالانوار، ج32، ص183.

به گفته برخی از راویان، وقتی یاران علی علیه السلام برای کشتن عمرو پیش آمدند، او چنین گفت: اگر می خواهید مرا بکشید، بدانید که من علیا و هند را در جمل کشتم و سپس زید بن صوحان را، در حالی که او پیرو دین علی علیه السلام بود، از میان بردم.(1)

وصیت زید

به نوشته برخی از مورخان، زید بن صوحان، هنگام شهادت، چنین وصیت کرد:

«ادفنونی فی ثیابی فانّی مخاصم و لاتغسلوا عنّی دماً و لاتنزعوا عنّی ثوباً؛ مرا با لباس هایم دفن کنید، لباسم را بیرون نیاورید و خون های بدنم را نشویید؛ زیرا می خواهم آن ها در روز رستاخیز بر پایداری ام شهادت دهند.»(2)

بر اساس روایتی دیگر، زید وصیت کرد: «ادفنونی فی ثیابی فانّی مخاصم القوم؛ مرا با لباس هایم دفن کنید تا در روز رستاخیز علیه دشمنانم شهادت دهند.»(3)

آستانة غربت

در بصره و در سمت راست مسیر سیبه _ در قریة کوت الزین _ گنبد گِلین، کوچک و قدیمی مزار زید دیده می شود. بیابان خشک و سوزان پیرامون آن گنبد، حکایتی غم انگیز را بازگو می کند؛ حکایتی به تلخی غربت.(4)

ص:40


1- . قاموس الرجال، ج4، ص557؛ اسد الغابة ، ج2، ص233.
2- . وقعة صفین ، ص557؛ المعارف، ص402 و العبر، ج1، ص27.
3- . قاموس الرجال، ج4، ص557.
4- . مختصر تاریخ دمشق، ج9، ص144.

یادگار جاوید

از آثار به یاد ماندنی و ارزشمند زید، محراب و مسجدی کهن است که در جنوب غربی مسجد سهله (مسجد بنی ظفر) در کوفه قرار دارد و از آن کوچک تر است. این مسجد، در گذر زمان، گواه حوادث مختلف بوده و بارها مرمت و بازسازی شده است.(1) بر اساس برخی از روایات، دعا در این مسجد، مورد اجابت قرار می گیرد. علی بن ابراهیم از پدرش چنین نقل کرده است: در مسیر مکه، برای انجام مراسم حج، وارد کوفه شدیم و به مسجد «سهله» رفتیم. در آنجا شخصی را در حال نماز و دعا یافتیم. وقتی عبادتش پایان پذیرفت، به گوشه دیگر مسجد رفت و در آنجا دو رکعت نماز گزارد و دعا کرد. چون نماز و دعایش پایان یافت، از او درباره این مکان پرسیدیم؛ فرمود: این جا منزل ابراهیم خلیل علیه السلام است.

آنگاه به زاویه غربی و شرقی رفت و در آن دو مکان نیز نماز گزارد و دعا کرد. وقتی این اعمال را انجام داد، از مسجد بیرون رفت و به مسجد کوچکی در نزدیکی مسجد سهله شتافت. ما نیز در پی او به آنجا رفتیم. وی در این مسجد دو رکعت نماز با خشوع به جای آورد. سپس دستانش را به آسمان بلند کرد و دعای ویژه ای قرائت کرد. آنگاه گریست، گونة خود را بر زمین نهاد و گفت: ارحم من اساء و اقترف و استکان واعترف.

سپس گونه دیگرش را بر زمین نهاد و دعا کرد. پس از آن، از مسجد خارج شد. ما به دنبال وی بیرون رفتیم. از وی پرسیدم: ای مولای من! نام این مسجد چیست؟ فرمود: این، مسجد زیدبن صوحان، صحابی امام علی

ص:41


1- . مراقد المعارف، ج1، ص318.

بن ابی طالب علیه السلام است. در این لحظه آن بزرگمرد ناپدید شد و ما دیگر وی را ندیدیم. در خبری آمده است که گویا آن شخص، حضرت خضر علیه السلام بود.(1)

علامه مجلسی می فرماید: از آداب مسجد زیدبن صوحان آن است که ابتدا دو رکعت نماز می خوانی، دستان خود را به آسمان بلند می کنی و می گویی: الهی قد مدّ الخاطئ المذنب یدیه و...(2)

سپس پیشانی را بر خاک بگذار و بگو: ارحم من اساء واقترف و استکان و اعترف. آنگاه گونة راست را بر زمین بگذار و بگو: ان کنت بئس العبد، فانت نعم الرّب. پس از آن، گونة چپ را بر زمین بگذار و بگو: عظم الذّنب من عبدک فلیحسن العفو من عندک یا کریم. سپس سجده کن و صدبار بگو: العفو، العفو.(3)

ص:42


1- . بحارالانوار، ج100، ص443 و تاریخ الکوفه، ص76.
2- . این دعا به طور کامل در مفاتیح الجنان، اعمال مسجد سهله و زید آمده است.
3- . بحارالانوار، ج100، ص445 و 446.

2.صعصعة بن صوحان عبدی سفیر امامت

2.صعصعه بن صوحان عبدی

اشاره

2.صعصعه بن صوحان عبدی

سید جعفر ربانی

ص:43

ص:44

اشاره

صعصعه فرزند صوحان فرزند حُجر و کنیه اش «ابوطلحه» یا «ابو عمرو» بود(1) و نسبتش با پانزده واسطه، به «عبدالقیس» از بزرگان قبیله «ربیعه» می رسید و از همین جهت به او «صعصة بن صوحان عبدی» گفته اند.

اولین کسی که از این طایفه اسلام آورد، عمرو بود که به دستور یکی از رؤسای این قبیله به نام «منذر بن عائذ» خدمت پیامبر صلی الله علیه وآله رسید، تا از میزان علم آن حضرت آگاهی یابد. او پس از شرفیابی به خدمت رسول خدا صلی الله علیه وآله، مسلمان شد و در برگشت، ماجرا را برای «منذر» بیان کرد. او نیز مسلمان شد و پس از چندی منذر خود به محضر پیامبر صلی الله علیه وآله آمد. آن حضرت به او فرمود:

«ای اشجّ! (نام دیگر منذر) دو صفت در تو هست که خداوند آن دو را دوست دارد: حیا و حلم.»(2)

این طایفه عموماً در کوفه زندگی می کردند. صعصعه نیز اهل کوفه بود و در یکی از محله های اطراف آن، روزگار می گذراند.

ص:45


1- . صلاح الدین صفدی، دارالنشر، 1411ه_.ق و الوافی بالوفیات، ج16، ص309.
2- . سمعانی الانساب، دارالجنان، 1408ه_.ق، ج4، ص135، 138.

خاندان

مطالعة حالات چهار فرزندِ صوحان (زید، عبدالله، سیحان و صعصعه، فضایی آکنده از عشق علی علیه السلام در این خاندان را به تصویر می کشد. تنها در جنگ جمل، سه برادر (صعصعه، زید، سیحان) حضور داشتند و سیحان پرچم دار بود. وقتی او به شهادت رسید، زید پرچم را به دست گرفت و چون شهید شد، صعصعه پرچم را برافراشته نگاه داشت.(1)

فصحات و بلاغت، خصوصیت دوم این خاندان بود. دانشمندان تاریخ، عنوان «خطبا» را از ویژگی های این خانواده دانسته اند.(2)

ویژگی ها

1. صحابی خاص علی علیه السلام

امام صادق علیه السلام فرمود:

«هیچ یک از همراهان علی علیه السلام حق آن حضرت را نشناخت، مگر صعصعه و یاران صعصعه.»(3)

2. خطیب

دانشمندان تاریخ و رجال، وی را به فصاحت و بلاغت و استادی در فن سخن ستوده اند و به او عناون «خطیب» داده اند. علی علیه السلام نیز در نهج البلاغه

ص:46


1- . الطبقات الکبری، ج6، ص221.
2- . ابن عبدالبرّ، الاستیعاب، دارالکتب العلمیه بیروت، ج2، ص273.
3- . ابوعمرو کشی، رجال الکشی، مؤسسة آل البیت علیهم السلام ، ج1، ص285.

در مورد او می فرماید:

«هذا الخطیب الشحشح...»(1) «این خطیب ماهر و توانا...».

ابن ابی الحدید می گوید: این عبارت را علی علیه السلام در مورد صعصعة بن صوحان فرموده است و همین افتخار برای او پس که علی علیه السلام او را به مهارت در سخن و فصاحت در لسان بستاید.(2)

شعبی (از فقیهان و شاعران بزرگ قرن اول) می گوید: من فن خطابه و سخنرانی را از صعصعة بن صوحان آموختم.(3) و جاحظ، دانشمند لغت و نحو (متوفّای 255) می گوید: صعصعه از فصیح ترین مردم بود.(4)

جالب آن که «عبدالملک بن مروان» که با علی علیه السلام و اصحابش خصومت داشته، دربارة صعصعه می گفت: «انّه احضر النّاس جواباً»؛ او حاضر جواب ترین مردم بود.(5)

قبل از آغاز نبرد نهروان، سفیر علی علیه السلام بود و برای سخن گفتن با کوردلان خوارج، حضرت او را به سوی ایشان فرستاد.

3. شاعر

سرودن اشعار، یکی دیگر از ویژگی های صعصعه به شمار می رود. نمونة آن، منظومه ای است که در رثای مولایش علی علیه السلام سرود. ترجمه

ص:47


1- . فیض الاسلام، نهج البلاغه، ص1203.
2- . ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، داراحیاء الکتب العربیه، ج19، ص106.
3- . سید محسن امین، اعیان الشیعه، دارالتعارف بیروت، ج7، ص338.
4- . شیخ عباس قمی، سفینة البحار ، نشر فراهانی، ج2، ص30.
5- . اعیان الشیعه، ج7، ص338.

بخشی از آن، بدین شرح است:

برادرم! پس از تو با چه کسی اُنس گیرم و درد دلم را نزد که بازگو نمایم؟

غم های روزگار یکی پس از دیگری برگرده تو جمع شد و اینک با رفتن تو آن غم ها منتشر شد.

اگر مرگ اجازة سخن گفتن را بدهد، از مشکلاتی که نزد خوددارم، به تو شکوه می کنم.

با چشمی پربار بر تو اشک می ریزم، هر چند که اشک ریختن من سودی ندارد.

این اندوه برای من کافی است که خاک قبر تو را با دست تکان می دهم.

زمانی که زنده بودی، برای من موعظه ها داشتی و اینک برای زندگان موعظه های بیشتر داری.

چه قدر مشتاق هستم که لحظه ای به سوی من بازگردی.

آیا قبر خبر به زائران علی علیه السلام می دهد که نور چشم آنان را در آغوش کشیده است؟

ای مرگ! از من چه می خواهی؟ آنچه از آن می ترسیدم، انجام شد.

ای مرگ! اگ_ر ف_دا ق_ب_ول می کردی، جان_م را قربان امیرالمؤمنین می کردم.

آری روزگار با فقدان یارم، من را از خود طرد کرد؛ از این رو است که آن را مذمّت می کنم و از آن شکایت دارم...(1)

ص:48


1- . محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، مؤسسة الوفا، بیروت، ج42، ص242. الی من لک بانسک یا اخیا طوتک خطب دهرقد توالی فلو نشرت قواک لی المنای بکیتک یا علی لدر عینی کفی حزناً بدفنک ثم انی وکانت فی حیاتک لی عظات فیا اسفی علیک وطول شوقی هل خبر القبر سائلیه ام هل نزاه احاط علماً لو علم القبر ممّن یواری یا موت ماذا اردت منی یا موت لوتقبل اقتداءاً دهر رمانی بفقد الفی ومن لی ان ابثک ما لدیا لذاک خطوبه نشراً وطیّاً شکوت الیک ما صنعت الیاً فلم یغن البکاء علیک شیئاً نفضت تراب قبرک من یدیا وانت الیوم اوعظ منک حیاً الی لوان ذلک رد شیئاً ام قرّ عین بزائریه بالجسد المستکن فیه تاه علی کل من یلیه حققت ما کنت اتقیه لکنت بالروح اقتدیه اذم دهری و اشتکیه

4. شجاعت

مقاومت وی در برابر انحراف های بعضی از مدعیان خلافت از جمله معاویه و حضور در سه جنگ بزرگ (جمل، صفین و نهروان) که گاه سمت فرماندهی را بر عهده داشت، گویای شجاعت او است.

5. مورد اعتماد

علی علیه السلام چاه ها، قنوات و اموال زیادی برای محرومین وقف کرد. هنگامی که وقفنامه می نوشت، عده ای را شاهد می گرفت و صعصة بن صوحان از جمله آن شاهدان بود.(1)

ص:49


1- . محمد بن یعقوب کلینی، کافی، دارالکتب الاسلامیه، 1367ه_.ق، ج7، ص51 و بحارالانوار، ج41، ص42 و ج42، ص74.

6. آشنایی با معارف اهل بیت علیهم السلام

روزی علی علیه السلام در مورد خروج دجّال و اوصاف او سخنانی فرمود و در ضمن آن بیان داشت: قاتل دجّال همان است که عیسی علیه السلام پشت سرش نماز می گزارد. یکی از حاضران به نام «نزال بن سبره» به صعصعه گفت: مقصود از این فرد کیست؟ صعصعه پاسخ داد: کسی که عیسی علیه السلام به او اقتدا می کند، دوازدهمین فرزند از عترت پیامبر صلی الله علیه وآله است و نهمین فرزند از فرزندان حسین علیه السلام و او خورشیدی است که از مغرب این جهان، از بین رکن و مقام، طلوع خواهد کرد و زمین را از وجود ظالمان، پاک و عدالت را آنچنان حاکم خواهد کرد که هیچ کس بر دیگری ظلم نکند.(1)

7. تبعید

او در مقابل انحراف از سنّت پیامبر صلی الله علیه وآله و بی عدالتی ها آرام نمی گرفت؛ از این رو، حاکمانی که سخنانش را تاب نمی آوردند، راهی جز تبعید او نداشتند. صعصعه دوبار تبعید شد، زمانی توسط عثمان از کوفه به شام(2) و زمانی دیگر به دستور معاویه از کوفه به بحرین.(3)

علامه امینی ماجرای تبعید و محل آن را بدین گونه نوشته است:

«پس از آنکه عثمان، ولید بن عقبه را از فرمانداری کوفه عزل کرد و

ص:50


1- . شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، مؤسسة النشر الاسلامی ، ج2، ص527؛ بحار، ج42، ص295.
2- . الوافی بالوفیات، ج16، ص309.
3- . ابن حجر عسقلانی، الاصابه فی تمییز الصحابه، دارالکتب العلمیه بیروت، ج3، ص373.

سعید بن عاص را بر آن سرزمین حاکم قرارداد، به وی دستور داد تا با مردم کوفه مدارا کند. از این جهت، سعید با بزرگان و قاریان این شهر جلساتی ترتیب دارد و حاضران در این مجالس افرادی همچون: مالک اشتر، زید بن صوحان، صعصعة بن صوحان و... بودند؛ اما در یکی از این گفتگوها بر سر مسأله ای اختلاف در گرفت و همه به سعید اعتراض کردند. سعید بن عاص این ماجرا را به عثمان گزارش کرد و نوشت: با وجود مالک اشتر و دوستانش که اساتید معروف قرآن و مشتی ابله هستند، من در کوفه از عهده کوچکترین کاری برنمی آیم. عثمان در جواب دستور داد: آنان را به شام تبعید کن!

پس از استقرار آنها در شام، خبر به معاویه رسید که عده ای از اهل دمشق با مالک اشتر و دوستانش می نشینند و به گفتگو می پردازند. معاویه نامه ای به عثمان نوشت که: گروهی را نزد من فرستاده ای که شهر خود را دچار آشوب کرده اند و اینک از آن می ترسم که مردم تحت اطاعت مرا به نافرمانی وادارند. عثمان دستور داد که آنان را به حمص (یکی از شهرهای نزدیک دمشق) تبعید کند. پس از مدتی عثمان دستور داد آنان را به کوفه بازگرداند؛ اما مدتی نگذشت که عثمان برای مرتبة دوم آنان را به حمص تبعید کرد.»(1)

8. رهبری قوم

دربارة صعصعه نوشته اند: «و کان سیداً من سادات قومه»؛ او یکی از بزرگان قوم خود بود.

ص:51


1- . علامه امینی، الغدیر، دارالکتب العربی، ج9، ص30 و 37.

با پیامبر صلی الله علیه و آله

در این که صحابی پیامبر صلی الله علیه وآله به چه کسی گفته می شود، نظریه های گوناگونی وجود دارد. چنان چه صحابی آن حضرت را کسی بدانیم که از ایشان حدیث نقل کرده، یا در غزوات شرکت داشته است، صعصعه جزو اصحاب نخواهد بود؛ زیرا وی در آن زمان خُردسال بود. ابن عبدالبرّ و ابن اثیر (دو تاریخ نگار معروف) می گویند: او در زمان پیامبر صلی الله علیه وآله مسلمان بود، ولی آن حضرت را ندید؛ زیرا در آن زمان خردسال بود.(1)

در کنار علی علیه السلام

صعصعه به عنوان یاری صادق، همواره در کنار امیرمؤمنان علیه السلام حضور داشت.

دیدگاه متقابل

اصبغ بن نباته می گوید: صعصعة بن صوحان مریض شد. به همراه علی علیه السلام برای عیادت وی به منزلش رفتیم. او که در بستر بیماری افتاده بود، با دیدن حضرت بسیار خوشحال شد. علی علیه السلام به او محبّت فراوان کرد؛ اما موقع خداحافظی، فرمود: ای صعصعه! این دیدار تکلیف من بود؛ مبادا آن را موجب فخر و مباهات بر دیگران قرار دهی!

صعصعه پاسخ داد: نه، یا امیرالمؤمنین! بلکه آن را اجر و ذخیرة آخرت می دانم.

ص:52


1- . الاستیعاب، ج2، ص273 و اسدالغابه، المکتبة الاسلامیه، ج3، ص20.

علی علیه السلام فرمود: به خدا قسم! من تو را کم هزینه (برای نظام اسلام) اما پرتلاش می بینم.

صعصعه پاسخ داد: به خدا قسم شما در نظر من، بسیار آگاه به خداوند هستی و او در نظر شما بزرگ است. شما نیز نزد پروردگارت جایگاهی بلندداری و اهل حکمت و نسبت به مؤمنان، مهربان و رحیم هستی.(1)

امام علی بن موسی الرضا علیه السلام نیز در ملاقاتی که با احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی داشتند، از صعصعه تجلیل زیادی کرد و به همین داستان اشاره فرمود.(2)

جنگ های پیاپی

در جنگ جمل، بعد از آنکه زید و سیحان (دو برادر صعصعه) به شهادت رسیدند، صعصعه خود پرچم لشگر را به دست گرفت و در جنگ صفین، بعد از آنکه معاویه جلوی جریان آب را بست، علی علیه السلام صعصعه را برای گفتگو نزد معاویه فرستاد و فرمود: به او بگو: ما مسیر خود را طی می کنیم و دوست نداریم قبل از آنکه حجت را تمام کنیم، آغازگر جنگ باشیم؛ پس از اطراف آب کنار روید تا ببینیم سرنوشت ما و شما به کجا می انجامد، در غیر این صورت، جناح پیروز، آشامنده آب خواهد بود.

صعصعه این پیام را رسانید. معاویه رو به همراهان خود کرد و از آنها نظرخواهی کرد. چند تن از یاران او همچون: ولید بن عقبه و عبدالله بن

ص:53


1- . بحارالانوار، ج32، ص211.
2- . قطب الدین راوندی، الخرایج و الجرایح، مؤسسة الامام مهدی 4 ، ج2، ص662 و بحارالانوار، ج49، ص49.

سعد (برادر رضاعی عثمان) گفتند: اینان عثمان را تشنه کشتند، اکنون باید تشنه به قتل برسند. آنگاه بحث سختی بین معاویه و طرفدارانش از یک سو و صعصعه از سوی دیگر درگرفت.(1)

در جنگ نهروان نیز امیرمؤمنان علیه السلام صعصعه را برای گفتگو با خوارج فرستاد. آنها به صعصعه گفتند: اگر علی موضع ما را می داشت، آیا تو با او همراه بودی؟ پاسخ داد: آری.

گفتند: برگرد؛ زیرا تو بی دین و مقلّد هستی. صعصعه در پاسخ گفت: وای بر شما! آیا پیروی نکنم از کسی که خدا دستور اطاعت از او را داده است؟! آیا رسول خدا صلی الله علیه وآله وقتی جنگ شدّت می گرفت، علی علیه السلام را برای فرونشاندن آتش نبرد نمی فرستاد؟! کجا می روید و از چه کسی روی برمی گردانید؟! «عن القمر الباهر؟ و السّراج الزّاهر؟ و صراط الله المستقیم؟؛ از ماه درخشان و چراغ روشن و راه مستقیم خداوند روی می گردانید؟! خدا شما را نابود کند. عقل های شما فاسد شده است. آیا امیرمؤمنان و وصیّ رسول خدا صلی الله علیه وآله را هدف گرفته اید؟! هوای نفس، شما را در ضرر آشکاری فرو برده و شیطان، شما را از حق دور کرده است.

در این موقع «عبدالله بن وهب راسبی» (یکی از خوارج) جواب داد: ای پسر صوحان! سخن بسیار گفتی؛ به مولای خود بگو: ما به حکم خدا با وی نبرد خواهیم کرد.

صعصعه پاسخ داد: گویا می بینم به زودی در خون خود غوطه ور خواهی شد و مرغان هوا انتظار فرود آمدن بر جسد تو را می کشند و در این هنگام کسی به فریاد شما نخواهید رسید. راسبی گفت: به مولایت بگو: ما

ص:54


1- . بحارالانوار، ج32، ص439.

دست بردار از او نیستیم؛ مگر آنکه اقرار به کفر خود نماید، یا از گناهش توبه کند که خداوند توبه پذیر است.

وقتی صعصعه پاسخ و ماجرا را به علی علیه السلام گزارش کرد، حضرت فرمود: ای پسر صوحان! اخبار این گروه قبلاً به من اطلاع داده شده است. نه دروغ می گویم و نه دروغ برای من نقل شده است. آنان روز سختی در پیش دارند. آنگاه سر مبارک و دست هایش را به آسمان بلند کرد و سه مرتبه فرمود: پروردگارا! شاهد باش...(1)

عیادت علی علیه السلام

پس از ضربت شمشیر ابن ملجم که علی علیه السلام در بستر بیماری افتاد، صعصعة بن صوحان به عیادت حضرت آمد؛ اما به علت وخامت حال ایشان، کسی اجازة ملاقات نداشت. از این جهت، صعصعه گفت: از طرف من به امیرمؤمنان علی علیه السلام بگویید: رحمت خداوند بر تو باد ای امیرمؤمنان! در حال حیات و بعد از آن؛ چرا که خدا در نزد تو بزرگ و آگاهی تو نسبت به او زیاد است. لحظه ای بعد پاسخ حضرت را برایش بازگفتند که: خدا تو را رحمت کند که کم هزینه و پرفایده هستی.(2)

تشییع علی علیه السلام

صعصعة بن صوحان از جمله کسانی بود که در نیمه های شب، در تشییع پنهانی جنازه مطهّر امیرمؤمنان علی علیه السلام شرکت کرد. وقتی حضرت

ص:55


1- . شیخ مفید، الاختصاص، مؤسسة النشر الاسلامی، 1416ه_.ق.، ص121 و 123.
2- . ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، نشر نی، 1414ه_.ق، ص50.

را دفن کردند، نزدیک قبر آمد. یک دست بر قلب خود گذاشت و با دست دیگر مشتی از خاک قبر برداشت و بر سرش ریخت و گفت:

«پدر و مادرم فدای تو یا امیرمؤمنان! گوارا باد بر تو که پاکیزه به دنیا آمدی. شکیبایی ات زیاد و جهادت بزرگ بود.

تجارت سودمند انجام دادی و به پیشگاه خالق خود قدم گذاشتی و خداوند با بشارت هایش تو را گرامی داشت و در جوار پیامبر صلی الله علیه وآله جای گرفتی و از جام های بهشتی، از دست آن حضرت، سیراب شدی.

از خدا می خواهم به ما توفیق دهد که راه تو را ادامه دهیم و به ما دوست داشتن دوستانت و دشمن شمردن دشمنانت را عنایت کند و ما را در زمرة اولیای تو قرار دهد.

به مقامی رسیدی که هیچ کس به آن نمی رسد؛ زیرا در راه خدا جهاد و قیام کردی تا این که سنت پیامبر صلی الله علیه وآله زنده شد و فتنه ها خاموش گردید.

بهترین درودهای من بر تو باد که مؤمنان به وسیلة تو پیروز شدند و نشانه های راه هدایت به وسیلة تو روشن بود.

اول کسی که با ایثار جان و مال ندای پیامبر صلی الله علیه وآله را اجابت کرد، تو بودی. با ذوالفقارت در مواقع ترس از او حمایت کردی.

خداوند دژهای ستمکاران و کافران و مشرکان را به وسیله تو درهم شکست. تو اهل گمراهی را نابود ساختی. گوارا باد بر تو که علم و یقین و جهادت از همگان بیشتر بود.

به خدا قسم، زندگی تو کلید هر خوبی و بسته شدن همة بدی ها بود؛ ولی امروز دَرِ شرها باز و راه خیرها بسته شد.

ص:56

اگر مردم سخنان تو را می پذیرفتند، نعمت های خداوند از همه جا بر آنان سرازیر می گردید، ولی آنان دنیا را بر آخرت ترجیح دادند.»

بعد از این سخنان، صعصعه و همراهانش به شدت گریستند و به امام حسن و امام حسین علیهما السلام و سایر فرزندان علی علیه السلام تسلیت گفتند.(1)

اندرز به حاکمان

ابن عبدالبرّ (متوفّای 463) می گوید: زمانی ابوموسی اشعری یک میلیون درهم از بیت المال برای عمر فرستاد تا بین مسلمانان قسمت کند. او این مال را تقسیم کرد؛ ولی مقداری از آن زیاد آمد. مسلمانان در مورد مصرف آن اختلاف کردند. عمر به میان مردم آمد و اعلام کرد: ای مردم! این مقدار از بیت المال را در چه موردی مصرف کنیم؟

صعصعه که در آن زمان جوانی نورس بود، ایستاد و گفت: مشورت با مردم در جایی است که حکمی از طرف قرآن وارد نشده باشد و اما آنچه قرآن بدان دستور داده، باید در همان مورد مصرف کرد.

عمر گفت: راست گفتی. تو از من هستی و من از تو هستم. و سپس مقدار اضافه را نیز بین مسلمانان تقسیم کرد.(2)

در روزگار عثمان نیز زمانی که وی بر منبر بود، صعصعه خطاب به او ابراز داشت: ای عثمان! خود منحرف شدی و امت تو نیز منحرف شدند. عدالت پیشه کن تا امت تو نیز به عدالت رفتار کنند.(3)

ص:57


1- . بحارالانوار، ج42، ص295.
2- . الاستیعاب، ج2، ص273 و اسد الغابه، ج3، ص20.
3- . اعیان الشیعه، ج7، ص338.

ماجرای دیگری از برخورد صعصعه با عثمان را شیخ طوسی این گونه نقل کرده است: صعصعه گفت: با چند تن از مردم مصر، نزد عثمان رفتیم. او گفت: مردی را پیش فرستید تا با من سخن گوید. مصریان مرا مقدّم کردند. عثمان که از کمی سنّ من تعجب کرده بود، گفت:

_ این؟

در جواب عثمان گفتم:

_ اگر ملاک دانش، سنّ آدمی بود، نه تو سهمی در آن داشتی و نه من؛ بلکه علم به فراگیری است.

_ (آنچه از قرآن می دانی،) بازگوی.

_ بسم الله الرحمن الرحیم. آنانی که وقتی قدرت در اختیارشان بگذاریم، نماز، زکات، امر به معروف و نهی از منکر را زنده می کنند و پایان امور به دست خداوند است.(1)

_ این آیه در مورد ما نازل شده است.

_ پس امر به معروف و نهی از منکر کن.

_ این سخنان را رها کن و آنچه می دانی، بیان کن.

_ بسم الله الرحمن الرحیم. کسانی که از خانه های خود بدون هیچ گناهی اخراج شدند و تنها خداوند را پروردگار خود می دانستند.(2)

_ این آیه نیز در مورد ما نازل شده است.

ص:58


1- . سوره حج، آیة 41 ﴿ الَّذِینَ إِنْ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوْا الزَّکَاةَ وَأَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنْ الْمُنْکَرِ وَلِلهِ عَاقِبَةُ الْأُمُورِ﴾ .
2- . همان، آیه 40 ﴿ الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیَارِهِمْ بِغَیْرِ حَقٍّ إِلَّا أَنْ یَقُولُوا رَبُّنَا اللهُ﴾ .

_ پس آنچه از خداوند گرفته ای، بین همه مسلمانان تقسیم کن.

_ ای مردم! مطیع حاکمان خود و همراه جامعه باشید و به سخنان این مرد که از خدا بی اطلاع است، گوش ندهید.

_ تو می خواهی روز قیامت بگوییم: خدایا! ما از بزرگان خود اطاعت کردیم و آنان ما را گمراه کردند؟!(1) خدا پروردگار ما و پدران ما و در کمین ظالمان است.

عثمان در حالی که از پاسخ های من بسیار به خشم آمده بود، دستور برگشتن ما را صادر کرد و درها را به روی ما بست.(2)

رو در روی معاویه

مسجد کوفه

بعد از صلح امام حسن علیه السلام، معاویه وارد کوفه شد. در آن روز عده ای از اصحاب علی علیه السلام نیز در کوفه حضور داشتند و امام حسن علیه السلام برای بعضی از آنها در فهرستی که نام و نام پدرانشان مشخص شده بود، از معاویه امان گرفته بود. از جمله این افراد، صعصعة بن صوحان بود. این افراد علی رغم میل باطنی خود، می بایست نزد معاویه رفته، به او به عنوان خلیفة مسلمین سلام می کردند. وقتی صعصعه بر معاویه وارد شد، معاویه گفت: چقدر خشمگین هستم که تو در امان من باشی. صعصعه پاسخ داد: به خدا قسم، من نیز از این که تو را به عنوان حاکم بر مسلمانان پذیرا باشم، بسیار ناراضی ام. و سپس به همین عنوان بر او سلام

ص:59


1- . سوره احزاب، آیه 67 ﴿ رَبَّنَا إِنَّا أَطَعْنَا سَادَتَنَا وَکُبَرَاءَنَا فَأَضَلُّونَا السَّبِیلَ﴾ .
2- . امالی شیخ طوسی، دارالثقافه، 1414ه_.ق، ص236.

کرد. معاویه گفت: اگر در به رسمیّت شناختن من راستگو هستی، به منبر برو و علی را لعنت کن! صعصعه که از سویی متعهد به صلح نامة امام خود بود و از سوی دیگر از علی علیه السلام دست بردار نبود، بر منبر رفت و پس از حمد و ثنای خداوند گفت: ایها الناس! از نزد کسی می آیم که شرارتش را مقدم داشته و خیرش را مؤخر کرده است و به من فرمان داده است که علی علیه السلام را لعنت کنم. «فالعنوه لعنه الله»؛ پس او را لعنت کنید، خداوند نیز او را لعنت کند. حاضران در مسجد با صدای بلند آمین گفتند. معاویه گفت: نه به خدا قسم! مقصود تو کسی جز من نیست. باید دوباره او را با نام مشخص نمایی، صعصعه دوباره به منبر آمد و به گونه ای سخن گفت که هر کس آن را جوری معنی می کرد. معاویه که از وی ناامید شده بود، دستور داد تا صعصعه را بیرون کردند.(1)

مسجد جامع دمشق

مسجد جامع دمشق گاه شاهد صحنه هایی از مقابله حق و باطل بود. روزی که دانشمندان قریش و رؤسای قبیله ربیعه و بزرگان یمن در مسجد حضور داشتند، معاویه اظهار داشت: «خداوند خلفایش را گرامی داشت و بهشت را بر آنان واجب کرد و از آتش جهنم در امانشان داشت و سپس من را از آنان قرار داد. یاران مرا اهل شام مقرّر کرد، همانانی که از حریم خدا دفاع کردند و به یاری خدا بر دشمنانش پیروز گشتند.»

در آن روز احنف بن قیس و صعصعة بن صوحان نیز در مسجد بودند. صعصعه بلند شد و خطاب به معاویه گفت:

ص:60


1- . رجال الکشی، ج1، ص285.

«ای پسر ابوسفیان! سخنان خود را بی کم و کاست بیان کردی. چگونه خدا تو را پیروز کرد در حالی که تو با ظلم بر ما پیروز شدی؟ و اما آنچه در مورد مردم شام گفتی، نیز خالی از حقیقت است؛ چرا که من هیچ مردی را به مانند ایشان مطیع مخلوق و عصیان کننده خالص ندیدم. اینان مردمانی هستند که تو دین و جسمشان را به وسیله مال دنیا خریدی. اگر پیوسته به آنان مال دنیوی پرداخت کنی، از تو حمایت می کنند و در غیر این صورت، تو را رها خواهند کرد.»

معاویه در پاسخ گفت: «ساکت شو ای پسر صوحان! اگر نبود بردباری من، هرگز به سخنانت گوش نمی دادم.»(1)

در کاخ دمشق

نمایندگانی از مردم عراق (عدی بن حاتم، احنف بن قیس، صعصعة بن صوحان و...) وارد سرزمین شام شدند. عمرو بن عاص به معاویه گفت: این افراد مردانی بزرگ و پیروان علی هستند که در رکابش در جنگ جمل و صفین جنگیدند. مجلسی سرّی ترتیب بده و با احترام تمام با آنان ملاقات کن. او پذیرفت و در آن مجلس چنین گفت: خوش آمدید ای اهل عراق! شما به سرزمین خدا و شهر مقدس قدم گذاردید، سرزمینی که حشر و نشر از آنجاست. شما بر بهترین امیری وارد شدید که بزرگانتان را احسان و کوچک های شما را ترحّم می کند. اگر همه مردم فرزندان ابوسفیان بودند، همه صاحب حکمت و عقل نیز می شدند.

ص:61


1- . بحارالانوار، ج44، ص132.

در این میان، اهل عراق حاضر در مجلس به صعصعه که حاضر جوابترین مردم بود، اشاره کردند تا جواب معاویه را بدهد. او برخاست و پس از حمد خدا و درود بر پیامبر صلی الله علیه وآله گفت:

«ای معاویه! این که گفتی به سرزمین مقدس قدم گذاردید، به جان خودم سوگند! که زمین به اهل خود قداست نمی بخشد؛ بلکه اعمال آنها است که تقدیسشان می کند و این که این سرزمین را محل حشر و نشر دانستی، به جان خود قسم! که نه نزدیک بودن به زمینِ حشر و نشر برای کافر سود دارد و نه دوری از آن برای مؤمن، ضرر. و آنچه در مورد فرزندان ابوسفیان گفتی، بهتر از ابوسفیان که آدم علیه السلام باشد، در میان فرزندان او، بردبار و سفیه، عالم و جاهل یافت می شود، پس چگونه فرزندان ابوسفیان همگی عاقل و حکیم هستند؟!»

معاویه گفت: به خدا قسم، آسایش تو را سلب می کنم و در شهرها آواره ات می سازم.

_ والله زمین خداوند وسیع و دوری از تو موجب آرامش است.

_ حقوقت را از بیت المال قطع می کنم.

_ اگر این امر در اختیار تو است، انجام بده؛ اما بدان که نعمت های برتر در اختیار کسی است که خزائنش تمام نمی شود و در حکمش ستم روا نمی دارد.

_ به پیشواز مرگ رفته ای!

_ از روی جهالت سخن نگفتم و جان خود را نیز در معرض مرگ نگذاشتم و تو نمی توانی خونی را که خدا حرام دانسته، بی جهت مباح کنی و کسی که مظلومانه کشته شود، خداوند انتقام او را خواهد گرفت و فردای

ص:62

قیامت هم قاتل را به جهنم وارد کرده و جرعه های حمیم (مادة مذابی که جهنمیان از آن می نوشند) را به او می چشاند.

معاویه دیگر از جواب وی عاجز ماند و خطاب به عمرو بن عاص گفت: شرّ او را از من دور ساز.

عمرو بن عاص به صعصعه گفت: چگونه بر خلیفة مسلمین چنین خشم کرده ای؟!

صعصعه پاسخ داد: نفرین بر تو، که پناهگاه کسانی شده ای که اهل فساد نیز آنان را در جمع خود نمی پذیرند.(1)

دیدگاه عالمان

دانشمندان رجال و حدیث شیعه و سنی او را صحابی خاص علی علیه السلام و فاضل و متدیّن توصیف کرده اند.

علامة حلّی (م 726) او را «فرد موثق» می داند و می گوید: او عظیم القدر و از اصحاب علی علیه السلام است.(2)

ذهبی (م 748) دانشمند نقّاد اهل سنت، پس از آنکه از صعصعه بسیار تمجید می کند، می نویسد: «ابن سعد و نسائی نیز وی را جلیل القدر می دانند، ولی جوزانی، صعصعه را جزو افراد ضعیف در نقل حدیث و از جملة خوارج می داند و این غلط است.»(3)

ص:63


1- . الاختصاص، ص64 و بحارالانوار، ج44، ص123.
2- . رجال العلامة الحلی، ص89، نشر رضی.
3- . ذهبی، میزان الاعتدال، دارالمعروفه بیروت، ج2، ص315.

مسجد صعصعه

مسجد صعصعة بن صوحان یکی از مساجد مهم کوفه است. محدّث بزرگ، شیخ عباس قمی S می نویسد:

مسجد صعصعه از مساجد شریفة کوفه است و جماعتی امام زمان W را در ماه رجب در آن مسجد مبارک مشاهده کرده اند.(1)

... محمد بن ابی داود رواسی می گوید: «در ماه رجب، با محمد بن جعفر دهّان به طرف مسجد سهله خارج شدیم. وی گفت: بیا با هم در مسجد صعصعه نماز گزاریم؛ چرا که آن، مسجدی مبارک است و امیرالمؤمنین علیه السلام در آن نماز گزارده. وارد مسجد شدیم. در حال نماز، مردی را دیدم که از ناقة خود پیاده شد و آن را بست و داخل مسجد شده، نمازی طولانی به جای آورد. سپس دو دستش را بلند کرد و گفت: «اللهم یاذالمنن السابغه...» و پس از پایان دعا، سوار بر مرکب خود شد. جعفر دهّان به من گفت: ببینیم او کیست؟ به طرف او رفتیم و گفتیم: تو را قسم می دهیم، بگو تو چه کسی هستی؟ فرمود: شما چه گمان می کنید؟ گفتیم: گمان داریم خضر علیه السلام باشی. گفت: من کسی هستم که خضر محتاج دیدن روی اوست. من امام زمان شما هستم.»(2)

سید بن طاووس و شهید اول و دیگران، اعمال مخصوص این مسجد را در کتاب های خود، متذکر شده اند.

ص:64


1- . شیخ عباس قمی، مفاتیح الجنان، مسجد صعصعه.
2- . براقی نجفی، تاریخ الکوفه، دارالاضواء، 1407ه_.ق، ص70 و المزار، شهید اول، مؤسسة الامام مهدی 4 ، 1410ه_.ق، ص263 و 266.

جایگاه روایی

اشارة

حدیث شناسان، صعصعه را به «قلیل الحدیث» متصف کرده اند؛ ولی از این که رجالی کبیر، نجاشی او را در کتاب خود نام می برد، معلوم می شود وی کتاب حدیث داشته، چرا که مبنای کتاب رجالی نجاشی برگردآوری شیعیان صاحب کتاب است.

بنابر گواهی ابن حجر عسقلانی (م 852)، کسانی که صعصعه از آنها حدیث نقل کرده، عبارتند از: علی علیه السلام، ابن عباس و عثمان و افرادی همچون: ابواسحاق سبیعی، ابن بریده، شعبی، مالک بن عُمیر و منهال بن عمر از صعصعه روایت کرده اند.(1)

در کتب اربعه تنها در دو مورد از صعصعة بن صوحان نام برده شده است.(2) و در بحارالانوار سی و چهار مورد به عنوان سند یا روایت بدان اشاره شده است.

از جمله احادیث وی، می خوانیم:

آسمانیان (اصحاب رسول الله صلی الله علیه و آله)

صعصعة بن صوحان می گوید: نماز صبح را با علی علیه السلام به جای آوردیم. حضرت بعد از سلام بدون آن که به راست و چپ توجه کند، ذکر خدا را می فرمود تا آنگاه که خورشید، به اندازة یک نیزه از دیوار این مسجد شما (یعنی مسجد کوفه) بالا

ص:65


1- . ابن حجر عسقلانی، تهذیب التهذیب، داراحیاء التراث العربی و مؤسسة تاریخ العرب، بیروت، ج2، ص551.
2- . کافی، ج7، ص51 و شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، دارالکتب الاسلامیه، ج9، ص148.

آمد. آنگاه رو به ما کرد و فرمود: مردمانی را در زمان خلیل خود (رسول خدا 9) دیدم که در این شب (شاید مقصود همه شب ها باشد.) میان پیشانی ها و زانوهایشان نوبت گذارده بود. (از عبادتی که خسته می شدند، به عبادتی دیگر مشغول می گردیدند.) و چون بامداد می شد، ژولیده مو و گردآلود بودند. پیشانی آنان مانند زانوهای بز (پینه بسته) بود و چون یاد مرگ می کردند، می لرزیدند؛ چنان که درخت به هنگام وزیدن باد می لرزد. سپس اشک از دیدگانشان می ریخت؛ به طوری که جامه هایشان تر می شد.

این سخنان را فرمود، سپس برخاست و با خود گفت: گویا این مردم در حال بی خبری شب را به روز آورده اند!(1)

میوة بهشتی

صعصعه می گوید: شبی نزد علی علیه السلام رفتم، حضرت را دیدم که نصفی از انار در دست دارد. مقداری از آن را به من داد و فرمود: انار را با پیه آن بخور، چرا که زردی بن دندان و بوی بد دهان را از بین می برد و خون را پاک می کند.(2)

لازم به یادآوری است که نجاشی، صعصعه را راوی «عهدنامة مالک اشتر» نیز می داند.

ص:66


1- . شیخ مفید، الارشاد، انتشارات علمیه اسلامیه، ص230.
2- . احمد بن محمد بن خالد برقی، المحاسن، نشر مجمع جهانی اهل البیت علیهم السلام ، ج2، ص356.

غروب

تاریخ نگاران، رحلت صعصعة بن صوحان را در حدود سال 60 ه_.ق، در کوفه (در ایّام خلافت معاویه) نگاشته اند.(1) بنابراین با توجه به این که او در زمان پیامبر صلی الله علیه وآله خردسال بود، می توان سن وی را در زمان فوت، حدود 60 سال یا بیشتر دانست.

فرزندان

اشارة

از فرزندان صعصعه، تنها دو نفر را می شناسیم؛ صوحان و محمد و فرزند محمد به نام عمرو (نوة پسری صعصعه). هر سه نفر (صوحان، محمد و عمرو بن محمد) از افراد ناشناختة رجال هستند.

صوحان بن صعصعة بن صوحان

بعد از واقعة جانگداز کربلا که امام سجاد علیه السلام در اجتماع مردم شهر مدینه با چشمانی اشکبار، اخبار جانسوز کربلا را بیان می کرد، صوحان بن صعصعه در میان حاضران بود و از این که به واسطة بیماریی که در دو پایش وجود داشت، نتوانسته بود در کربلا حضور یابد و مولایش حسین علیه السلام را یاری کند، عذرخواهی

ص:67


1- . الوافی بالوفیات، ج16، ص309. بنا به نقل ابن حجر عسقلانی، مرزبانی، ادیب بزرگ قرن پنجم در مورد صعصعه چنین سروده است: هلا سالت بنی الجارود ای فتی کنّا وکانوا کأمّ ارضعت ولداً عند الشفاعة والباب ابن صوحانا عُقَت ولم تر بالاحسان احساناً ( الاصابة فی تمییز الصحابه، ج3، ص373).

کرد. امام سجاد علیه السلام عذر او را پذیرفته، از وی تشکر کرد و برای او و پدرش دعا کرد.(1)

محمد و عمرو بن محمد

شیخ صدوق در کتاب «توحید» روایتی را ذکر کرده است که در سند آن، عمرو بن محمد بن صعصعة بن صوحان از پدرش محمد نقل می کند. آن روایت در مورد شخصی است که خدمت علی علیه السلام می رسد و از آن حضرت می خواهد تا خداوند را برایش توصیف کند...(2)

ص:68


1- . سید بن طاووس، الملهوف علی قتلی الطفوف، دارالاسوه، 1414ه_.ق، ص230.
2- . شیخ صدوق، التوحید، مؤسسة النشر الاسلامی، ص78.

3.حجر بن عدی قیام سرخ

اشاره

3.حجر بن عدی قیام سرخ

غلامحسین صمیمی

ص:69

ص:70

اشاره

پس از جریان سقیفه و یاری جستن امیرمؤمنان علیه السلام از مبارزان بدر و سابقین صحابه، که به شهادت کوثر الهی فاطمه زهرا سلام الله علیها و فرزند پاک وی محسن شش ماهه انجامید، می توان قیام حجربن عدی را نخستین حرکت خونین شیعه به شمار آورد.

تاریخ دقیق تولد حجربن عدی در دست نیست؛ ولی برخی از منابع تاریخی، از وی به عنوان صحابی کم سن و سالی که در فضایل انسانی و ملکات نفسانی در ردیف بزرگان آنها بود، نام برده اند.(1) پس اگر سن او را در اواخر حیات رسول خدا صلی الله علیه وآله هفده سال بدانیم، می توانیم سن وی را هنگام شهادت حدود 58 سال به شمار آوریم.

اسلام حجر

پس از غزوة بدر، آفتاب اسلام در آسمان مدینه ظاهر شد و دیدگان بسیاری را خیره ساخت. دیگر اسلام امری درونی و باوری مخفی نبود؛ سرود پیکارهای خونین بود که در صفوف پولادین مردان سترگ تجلی می کرد و ایمان راسخ مؤمنان راستین را در صحنة جهاد به تصویر می کشید. نوید پیروزی توحید که از تکبیر

ص:71


1- . ابن عبدالبر قرطبی، الاستیعاب، ج1، ص526.

رعدآسای شیرخدا در نبرد احزاب ظاهر شد، پیکر حق جویان را نیرویی تازه بخشید. صدای دل انگیز اسلام در سراسر جزیرةالعرب پیچید و معارف زلالش سمت دل های مشتاق سرازیر شد. سیل تشنگان حقیقت از نقاط مختلف جهان سوی مدینه شتافتند. برخی مانند سلمان فارسی، ابوذر غفاری و اویس قرنی انفرادی و بعضی نیز گروهی نزد پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله رفته، در کمال آزادی اسلام را می پذیرفتند. در تاریخ اسلام، کسانی که به صورت گروهی به ملاقات رسول خدا صلی الله علیه وآله شتافته و به اسلام ایمان می آوردند، «وفد» نامیده می شوند. این گروه ها به دو دسته تقسیم می شود:

1. بزرگانی که از اعتبار سیاسی یا قبیله ای برخوردار بودند، در رأس گروهی از طرفدارانشان به مدینه می آمدند و بسیاری از آنان نیز با شنیدن سخنان رسول خدا علیه السلام مسلمان می شدند.

2. کسانی که در پی کشف حقایق و کجروی های عقیدتی، با یک هم فکری به حضور فرستادة خداوند شرفیاب شده، به دور از گرایش های قومی و سیاسی به اسلام می پیوستند.

«حجربن عدی» نوجوانی حق جو بود و در شمار دسته دوم جای داشت. سال دقیق ایمان آوردنش معلوم نیست؛ ولی می توان گفت: وی همراه برادرش هانی بن عدی به مجلس پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله آمد و به دست مبارک آن حضرت به دین اسلام مشرف شد.(1)

ص:72


1- . ابن سعد، طبقات، ج6، ص217.

سیمای علمی حجر

برخی از محدثان حجر را از تابعین(1)؛ یعنی کسانی که با یاران رسول خدا صلی الله علیه وآله معاشرت نزدیک داشتند، شمرده اند؛ اما بیشتر مورّخان و محدّثان، ضمن تصریح به کم سن بودنش، وی را از بزرگان صحابة پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله دانسته اند. در حقیقت این نکته را می توان دلیل روشنی بر وسعت ابعاد علمی و عملی حجر دانست؛ زیرا هیچ کس بدون این دو نمی تواند به مقام بلند اصحاب بزرگ نبی اکرم صلی الله علیه وآله دست یابد. او در این زمینه از چنان درجه ای برخوردار بود که حتی مورّخان اهل سنت نیز وی را «ثقه»(2)؛ یعنی کسی که در گفتار و کردار مورد اعتماد کامل است، شمرده اند. در فقه شیعه نیز، ضمن اعتبار همین معنا، روایتگری را به این نام می خوانند که در فهم نقل روایت، گرفتار خطا و فراموشی نشود. افزون بر این، فردی که در جوانی بار علمی و عملی سالخوردگان دانشمند را بر دوش گیرد، باید از هوش و استعداد بالا، انگیزة نیرومند، اراده و کوشش عالی و تزکیه و خودسازی روحی نسبتاً کاملی برخوردار باشد.

سیمای معنوی، اجتماعی و نظامی

حجربن عدی افزون بر فضیلت های علمی، در بعد ایمان و بندگی پروردگار نیز مقامی والا داشت. عرفان عملی آن مرد خدا چنان بود که بسیاری از

ص:73


1- . ابن حجر عسقلانی، الاصابه، ج6، ص541.
2- . طبقات، ج6، ص541.

مخالفان تشیع، که در عدم انصاف شهره اند، کرامت های روحی آن شیعة مخلص را تا مرز مستجاب الدّعوة بودن نگاشته اند.(1) او در بعد اجتماعی نیز چهره ای شاخص داشت و نفوذ مردمی اش در تمام مراحل قیامش به چشم می خورد. حمایت گستردة عمومی و استقامت پسندیدة وی در برابر دو چهرة فریبکار و خونریز تاریخ بشر (معاویه و فرزند ابیه) نشان دهندة نفوذ والای حجربن عدی است. بسیاری از منابع تاریخی اهل سنت به معروف بودنش به «حجرالخیر» گواهی داده اند.(2)

در ضمن او هنگام نماز و دفن ابوذر، در ربذه همراه مالک اشتر بود.(3)

حضور وی در رده های بالای فرماندهی سپاه امیرمؤمنان علیه السلام و حکومت های پیشین، بخشی دیگر از ویژگی های شایستة او را نمایان می سازد. در جنگ صفین، از سوی امام علیه السلام به فرماندهی قبیلة بزرگ کنده برگزیده شد و در حماسه نهروان، در سمت ریاست میسرة ارتش نیرومند آن حضرت(4) لشکر گمراهان را به خاک مذلت افکند. حدود شایستگی های انسانی وی افزون بر گنجایش این گفتار است. بنابراین، بدانچه گذشت، بسنده می کنیم و سخن را دربارة قیام تاریخی حجر، پی می گیریم.

در سال 41 هجری مغیرة بن شعبه از سوی معاویه حاکم کوفه شد.(5) به شهادت تاریخ و حتی صاحب نظران غیر مسلمان، معاویه نخستین کسی بود که به نام

ص:74


1- . همان.
2- . ابن اثیر، اسدالغابه، ج1، ص389 و ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج5، ص195.
3- . شرح نهج البلاغه، ج15، ص177.
4- . طبقات، ج6، ص541؛ اسدالغابه، ج1، ص389؛ شرح نهج البلاغه، ج5، ص195.
5- . ابن اثیر، کامل، ج2، ص486.

خلیفة اسلامی، به رسم شاهان ایران و امپراطوران روم باستان، حکومت کرد.(1) او ضمن فرمانی به مغیره، به نکات زیر تأکید ورزید:

1. به کاربردن تازیانه بر مردم ضروری است.

2. از ناسزا گفتن به علی و تحقیر پیروانش خودداری نگردد.

3. از شیعیان عیب جویی کرده، بر تکریم عثمان و هواخواهانش افزوده شود.(2)

اولین درسی که فرزند هند به کارگزاران خود داد، استفاده از زور و حاکمیت شلاق برای کوبیدن جسم و جان مردم بود و جالب این که، او این عمل ظالمانه را از ویژگی های سیاست و خردمندی می شمارد.

خداوند حق را به آب روان و حیات بخش تشبیه کرده که سرسبزی طبیعت و شادابی مردم در گرو وجود آن است. و برای باطل نیز کف های سبک و بی ارزش را مثال آورده که روی جریان آب در هیئتی خیره کننده ظاهر می شود و سرانجام با تمام ابهت کاذبش از میان می رود. معاویه که حق را شناخته و از باطل بودن خود به خوبی آگاه بود، تمام سعی خویش را در مبارزه با حق به کار برد تا بتواند چند روزی به بقای ظاهری حکومتش ادامه دهد. مبارزه پیگیر معاویه با نام علی علیه السلام _ که تجسم همة نیکی ها و تجلّی تمام زیبایی های هستی است. _ گویای نهایت پستی و پلیدی اوست. او می دانست امیرمؤمنان علیه السلام کسی نیست که با مرگ به نیستی بپیوندد و دیگر هیچ اثری بر جامعه ننهد. بنابراین، بد جلوه دادن نام علی و از میان بردن عظمت یادش را در رأس برنامه های خود قرار داد.

البته معاویه واقعاً از قتل عثمان متأثر نبود. عبدالفتاح عبدالمقصود _

ص:75


1- . جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلامی، ص490 _ 479.
2- . کامل، ج2، ص481.

که خود از محققان معاصر اهل سنت است. _ در جلد دوم کتاب علی علیه السلام می نویسد: «برای معاویه زندگی و خلافت عثمان مطرح نیست. او به حکومت خود می اندیشد. زمانی که بقای ریاست خود را در قوام خلافت عثمان بداند، از او دفاع می کند؛ و روزی هم که تشخیص دهد از برافراشتن عَلَم خونخواهی خلیفه به مقاصد خود بهتر می رسد، مقدماتش را فراهم می سازد. چنان که وقتی استمداد او را شنید، با آن که یکصدهزار مرد جنگی در اختیار داشت، التفاتی به کمک خواهی وی نکرد. چون خبر قتل عثمان رسید، او که منتظر چنان لحظه ای بود، به تحریک مردم پرداخت؛ چه این که انگیزه های نفسانی و سودجویانه اش، وی را به تأخیر در کمک به عثمان و هدف های وسیع تر و سودمندتری راهنمایی کرد.»(1)

مغیرة بن شعبه _ که ابن اثیر در جلد دوم تاریخ معروف خود، وی را در شمار چند مرد باهوش عرب قرار داده است. _ مردی فریبکار و نیرنگ باز بود. جرجی زیدان مسیحی می نویسد: «و اما مغیره، اگر شهر هفت دروازه ای باشد و از هیچ دروازة آن کسی بدون فریب و فسون بیرون آمدن نتواند، مغیره از تمام آن هفت دروازه بیرون می جهد.»(2)

این بار عقل تجارت گر آن پیر تبهکار سود ظاهری اش را در پیروی از تمایلات پسر ابوسفیان دید و فرمان حاکم شام را اطاعت کرد. حقوق پیروان مکتب علوی را به تأخیر می انداخت و گاه از اصل پرداخت آن نیز خودداری می ورزید. او چون دیگر فرمانروایان دستگاه اموی، به مسجد و منبر به عنوان ابزار مصالح شخصی و حب و بغض های فردی می نگریست. روزی در خطبه نماز جمعه

ص:76


1- . عبدالفتاح عبدالمقصود، الامام علی علیه السلام ، ص393 _ 174.
2- . تاریخ تمدن اسلام، ص640.

به امیرمؤمنان علیه السلام و خاندان وحی ناسزا گفت. ناگاه صدای حجربن عدی کلامش را برید. هرچند جملات حجر کوتاه بود، ولی بسیار پرمحتوا و شورانگیز می نمود: «تو حق نداری حقوق ما را به تأخیر اندازی و در اموال مردم بدون اجازة آنان تصرف کنی. تو نمی توانی به امیرمؤمنان علیه السلام یعنی به بهترین مخلوق خداوند اهانت روا داری.»

آنگاه بر روان علی علیه السلام درود فرستاد و معاویه و حاکم بی شرمش را لعن و نفرین کرد.(1)چون مغیره به مرکز فرمانروایی اش رسید، هواخواهان بنی امیه و نیز فرومایگانی _ که هر روز در پی موقعیت های ویژه به مدح قدرت های تازه مشغولند. _ نزدش شتافتند؛ بر کشتن حجر و یارانش تأکید کردند و گفتند: «چنان چه حجر و شیعیان مخالف را تنبیه نکنی، سبب شورش دیگران می شوند و امیر شام از تو دلگیر خواهد شد.»

مغیره در آخرین روزهای زندگی، مانند بیشتر جنایتکاران جهان که خود را در آخر خط مشاهده می کنند، حقایقی را به زبان آورد که عمری به خاطر سودجویی بیشتر به جنگ آنان رفته بود؛ ولی افسوس که حقایق پس از ناتوانی جنایتکاران آشکار می گردد. در حالی که سران قبایل گرد بسترش حلقه زده بودند، گفت: «اجل من فرا رسیده، نمی خواهم نیکان این شهر را بکشم تا آنها خوشبخت و من بدبخت باشم؛ معاویه در این دنیا عزیز و مغیره در آخرت ذلیل گردد.»

او، که به گفته مسعودی و طبری به دلیل شیوع بیماری طاعون از آن شهر گریخته بود و سرانجام پس از بازگشت به سبب همان بلای عمومی از دنیا رفت،(2)

ص:77


1- . کامل، ص487.
2- . مسعودی، مروج الذهب، ج2، ص29 _ 28.

سیاست بازی ماهر بود که به هر چیز از دید سود شخصی می نگریست و در این راه از هیچ کردار پستی کوتاهی نمی کرد.

معاویه حکومت کوفه را به زیادبن ابیه داد. او نخستین کسی بود که حکومت «عراقین» یعنی بصره و کوفه و بخشی از ایران را به عهده گرفت. او مردی ناپاک بود و چون پدرش مشخص نبود، وی را زیاد ابن ابیه (زیاد فرزند پدرش) می خواندند. معاویه بر به کار گرفتن افراد ناپاک و بی رحم و به ویژه فرومایه و بی اصل، اصرار می ورزید؛ چنان که اکثر پست های مهم در زمان وی به همین گونه افراد سپرده شده بود. زیاد، که چون معاویه در راه رسیدن به مقاصد خویش از هیچ جنایتی دریغ نمی ورزید، چنان مورد توجه امیر شام قرار گرفت که وی را فرزند ابوسفیان خواند و نسبش را به بنی امیه ملحق ساخت.(1)

گروهی زیاد بن ابیه را از افراد باهوش و خطبای زبردست عرب شمرده اند. بی تردید انسان بی نسبی که از دامن کنیزی هرزه و بی آبرو به نام «سمیه» قدم به زمین نهاده، با تحقیر و ریشخند عمومی خو گرفته است و همزمان عقدة حقارت و هوش بسیار دارد، در راه قدرت و موفقیت از هیچ جنایتی خودداری نمی ورزد. زیاد به کوفه آمد. عمروبن حریث، معاون سابق مغیره را جانشین خود ساخت و خود روانه بصره شد.(2) فرزند ابیه، به علت تفاوت دمای هوای این دو شهر، زمستان در بصره و تابستان در کوفه زندگی می کرد.(3)

ص:78


1- . ابن اعثم کوفی، الفتوح، فصل 5، ص774.
2- . کامل، ج2، ص474.
3- . شیخ عباس قمی، نفس المهموم، ص28.

عمروبن حریث نیز، در خطبه نماز، سخنان تحقیر آمیز حاکم قبل را تکرار کرد. حجر و گروهی از مؤمنان، وی را سنگ باران کرده از مسجد بیرون انداختند.(1) او به وسیله پیکی زیاد را از ماجرا آگاه ساخت. والی جدید، که از سیاست بازان ماهر به شمار می رفت، بی درنگ عازم کوفه شد. بعد از تشکیل آن مجلس معروف در شام و نسبت دادن فرزند ابیه به قریش، انتظار زیاد آن بود که دیگر او را زیاد بن ابوسفیان بخوانند، ولی فریاد گروهی از مردم که او را زیادبن ابیه خطاب می کردند، بر ملالت خاطرش افزود. در حالی که خشمش دو چندان گشته بود، وارد دارالاماره شد و بر اریکة قدرت تکیه زد. به گفته طبری، چون زیاد وارد کوفه گردید، مردم را در مسجد گرد آورد؛ در یک سخنرانی تهدیدآمیز به شیعیان توهین کرد و مورد اعتراض حجر و همراهانش قرار گرفت.(2) او که از شخصیت والا و نفوذ معنوی حجر در میان مردم به خوبی آگاه بود، ابتدا از راه تزویر وارد شد تا حجر را با خود همراه سازد یا دست کم به سکوت وادارد.

وی حجر را نز خود خواند و گفت: ای حجر! تو نیک می دانی که من تو را خوب می شناسم، زیرا پیش از این، هر دو در صف یاران علی علیه السلام بوده و دل بر مهر او سپرده بودیم؛ ولی امروز زمانه دگرگون گشته و دشمنی معاویه به دوستی تبدیل شده؛(3) پس مراقب رفتارت باش، قبر خویش را با دست خود حفر نکن، زبانت را نگهدار و در خانه بنشین.(4)

ص:79


1- . کامل، ج2، ص457 _ 486.
2- . طبری، ج2، ص135.
3- . تاریخ یعقوبی، ج2، ص23.
4- . طبقات، ج6، ص218.

او برای این که نیّات خود را، دور از شورش های مردمی، بهتر عملی سازد، در شورای شهر نیز مقامی را به حجر پیشنهاد کرد. حجر، که تنها انگیزه اش ایمان به رهبری اهل بیت علیهم السلام بود، از پذیرش مقام خودداری ورزید(1) و بر تلاش خویش جهت احقاق حقوق مردم و نشر فضایل امیرمؤمنان علیه السلام افزود. زیاد که خود را در مقابل ایمان نفوذناپذیر حجر ناتوان دید، کشتار فجیع و سرکوب عمومی را پیشه کرد. ابن اعثم کوفی، مورّخ قرن سوم هجری، درباره رفتار زیاد با شیعیان می گوید: زیاد هر کجا یکی از دوستداران امیرمؤمنان علیه السلام را می یافت، می کشت؛ پاهایشان را می برید و چشمانشان را بیرون می کشید. معاویه نیز بر حسب مصلحتِ او می رفت.(2)

این جملات بیانگر بی رحمی زیاد است. آخر عبارت نشان می دهد معاویه نیز خود را با رفتار زیاد هماهنگ ساخته بود. زیاد که در مقابل ایمان استوار حجر ناکامی را لمس کرده بود، با عصبانیت وارد مسجد شد و بر فراز منبر فریاد زد: اگر نتوانم این شهر را از شر تحریکات حجر آرام سازم، مرد نیستم. بلایی سرش بیاورم که عبرت دیگران گردد. شما زبانتان با من است و دل هایتان با حجر.(3) با یک دست سر می شکنید و با دست دیگر مرهم می نهید. به زودی قومی را خواهم آورد که شما را با خواری در هم کوبد و ذلیل سازد.

ص:80


1- . محمد امانی، سیری در تاریخ تشیع، ص102.
2- . الفتوح، ص788.
3- . طبقات، ج6، ص218.

چون سخن به اینجا رسید، مردم آمادگی خود را برای اطاعت اعلام کردند.(1) آنگاه گفت: هر یک از شما برخیزید، دست اطرافیان خود را گرفته، از گرد حجر متفرق سازید. حاضران، به طمع مقام و منزلت جدید و نیز تثبیت و ترفیع موقعیت خویش، فرمانش را اجرا کردند.

زیاد به یکی از فرماندهانش دستور داد: برخیز و حجر را نزد من آور. اگر سرپیچی کرد، با شمشیر احضارش کن.

چون مأمور زیاد برای اجرای فرمان وی دست به اقدام زد، یاران حجر مقاومت کردند. «ابوعمرطة کندی» به حجربن عدی که در شبستان مسجد بود، گفت: بهتر است برخیزی و به یارانت ملحق گردی تا شاید در حمایت آنان از شر دشمنان مصون باشی.سربازان زیاد، یاران حجر را در میان گرفتند. مردی از «بنی حمرء» عمودی بر فرق عمرو بن حمق کوفت. عمرو که از صحابه بزرگ رسول خدا صلی الله علیه وآله محسوب می شد، به زمین افتاد. یارانش بی درنگ وی را از معرکه بیرون برده، پنهان ساختند. چون محاصره قدری شکست، حجر خود را به استرش رساند و همراه عمرطة به خانة خود رفت. خانة حجر، که از اماکن سیاسی شهر به شمار می رفت، به زودی مورد توجه مأموران قرارگرفت. بسیاری از مردم کوفه برای یاری اش گرد آمدند. در میان یاری دهندگان، قبیلة کنده از کمترین تعداد برخورار بود؛ زیرا حاکم کوفه، به منظور کاستن از قدرت این قبیله، ریاست آن را به طور یک جانبه به محمد بن اشعث کندی سپرده بود. تعدادی از افراد قبیله به منظور رسیدن به قدرت و ثروت، سنگ هواداری از محمد را به سینه زده، در مقابل افکار واقع گرای متدینین

ص:81


1- . طبری، ج6، ص142.

ایستادند و در نتیجه، آتش اختلاف در قبیله شعله ور شد. وضعیت چنان می نمود که جان حامیان قیام، در اثر بسیاری دشمنان، در خطر جدی است. حجر که از نیات معاویه و دست نشاندة وی به خوبی آگاه بود، یارانش را به پراکندگی و مخفی شدن فراخواند و خود به منزل مردی از قبیلة بنی حوت یا حریث به نام سلیم بن یزید رفت. سلیم تعهد کرد که در مقابل فشار دشمن از وی حمایت کند. حجر با شنیدن صدای گریة دختر میزبان _ که به سبب ترس، وجود مهمان را ناخوش می داشت._ تصمیم به ترک منزل گرفت و چون سماجت سلیم را مانع آن دید، بدون اطلاع وی از پنجره بیرون جسته، به سمت خانه عبدالله بن حارث (برادر مالک اشتر) رهسپار شد. کنیز سیاه پوستی که او را دیده بود، به سربازانی که در جستجوی حجر بودند، گفت: اینک حجر در میان قبیلة نخعی به سر می برد، من ساعتی قبل وی را در آنجا دیده ام.

مردی خبر جستجوی مأموران در میان قبیله نخع را به گوش حجر رساند، او با آنکه عبدالله برای حمایتش شمشیر بسته بود و بر ماندنش اصرار می ورزید، از آنجا خارج شد.(1)

حجر آن مسلمان بیداردل، که درس دوراندیشی را از مولایش امام حسین علیه السلام به خوبی آموخته بود، بر حفظ جان شیعیان اهتمامی خاص داشت. لذا پافشاری و آمادگی عبدالله مانع رفتن وی نشد.

وی سرانجام به خانة ربیع بن ناجد ازدی رفت. زیاد، که از سیاستمداران کهنه کار به شمار می رفت، این بار شعار معروف «تفرقه بینداز

ص:82


1- . کامل، ج2، ص459.

و حکومت کن» را عملی ساخت. دو گروه بزرگ «نزاری» و «یمنی» عمده ترین قبایل عرب ساکن کوفه بودند. او برای آن که از یک سو از برخورد دو تیره مذکور و تشنّج عمومی و خارج شدن شهر از سیطرة خود جلوگیری کرده؛ از طرف دیگر، یکپارچگی و همدلی اعراب جنوبی را که خطری آشکار برای حکومت شام به شمار می آمدند، از میان ببرد، قبیلة یمنی را مسئول دستگیری حجر بن عدی ساخت. بیشتر افراد این قبیله شیعه بودند؛(1) بنابراین دستور زیاد عملی نشد و مراد فرزند ابیه تحقق نیافت. آری عدم دستگیری حجر، او را به ستوه آورده بود؛ لذا محمد بن اشعث را طلبید و در نهایت خشم تهدید کرد چنانچه حجر را در کمترین فرصت حاضر نسازد، اموالش را مصادره کرده، خودش را می کشد و بدنش را ریز ریز خواهد ساخت. او، که از نحوة بیان زیاد به شدّت ترسیده بود، سه روز مهلت خواست و سپس به جستجوی انقلابیان پرداخت.

حجر نیز یک شبانه روز در منزل ربیعه اقامت کرد. از آنجا پیام فرستاد تا از زیاد برایش امان بگیرند. پسر اشعث نزد بزرگان شیعه همانند عبدالله بن حارث رفت و از آنان خواست برای حجر از زیاد امان بگیرند و از او بخواهند تا حجر و یارانش را برای حکم نهایی به شام بفرستد.(2)

پسر ابیه پذیرفت. حجر در محاصرة چند تن از مأموران وارد قصر شد. ده روز در زندان بود تا برخی از یاران دیگرش به وی پیوستند؛ آنگاه زیاد طوماری آورد و در آن علیه حجر و یاران فداکارش بدین مضمون اقامة جرم کرد:

ص:83


1- . همان، ص502.
2- . طبری، ج5، ص262.

1. حجر بن عدی گروهی را دور خود جمع کرده، بر عثمان ناسزا می گوید.

2. مردم را به جنگ با معاویه تحریک می کند.

3. تصمیم دارد خلافت را به خاندان علی برگرداند.

4. او به اتفاق یارانش فرماندار خلیفه را از شهر بیرون کرده است.

5. به علی بن ابی طالب محبت می ورزد.

6. علاوه بر دوستی با ابوالحسن، از دشمنان او نیز بیزاری می جوید.

7. همراهانش نیز در افکار و رفتار، همانند اویند.(1)

بعد از تنظیم گزارش، تعدادی از رؤسای خود فروختة شهر، آن را امضا کردند و بی درنگ به دمشق فرستادند. سپس حجر و همراهانش را که نه تن کوفی و چهارتن غیر کوفی بودند، به همراه دو تن از مزدوران زیاد به نام های وائل بن حجر خضرمی و کثیربن شهاب _ که در بی ادبی معروف بود._ نزد معاویه فرستادند. چون به چند میلی کوفه رسیدند، دخترش در شعر غم انگیزی، که بدرقة راه پدر کرد، مظلومیت وی و بی رحمی روحی حاکم شام را به این مضمون تبیین کرد:

ای ماه نورانی! بالا برو،

شاید حجر را هنگام رفتن، ببینی.

او به سوی معاویه پسر حرب رهسپار است؛

تا فردی که خود را امیر می داند، او را بکشد

و بدنش را بر دروازة دمشق بیاویزد

و کرکس ها از صورت «زیبایش» بخورند.

ص:84


1- . همان، ص269؛ کامل، ج2، ص488 و ابوالفرج اصفهانی، آغانی، ج17، ص322.

سلاطین بعد از شهادت حجر بر ستم خود خواهند افزود

و ظلم در کاخ های خَوَرنَق و سَدیر گوارا و رایج می گردد.

ای حجر بن عدی، سلام و شادمانی بر تو باد.

ولی می ترسم که تو چون مولایت امیرمؤمنان علیه السلام

از جام شهادت بهره مند گردی

و پیر حیله گر شام در بیشة خالی غرّش کند.

ای کاش حجر نیز چون دیگران به مرگ طبیعی می مرد؛

تا مانند شتران ذبحش نمی کردند.

اما او، «مرد و مردانه» چون هر رئیس «دلیر» قبیله

کشته می شود و سربلند و باوقار از این دنیا هجرت می کند.(1)

حجر و یارانش را در محلی به نام «مرج عذرا» _ که ظاهراً در دو فرسنگی شهر دمشق آن روز واقع بود._ در زندانی که معاویه آن را جهت زندانی کردن مخالفان غیر شامی و به رخ کشیدن قدرت و شوکت خویش ساخته بود، به بند کشیدند.

یکی از نزدیکان دستگاه معاویه خواست برای رهایی حجر، معاویه را نرم سازد، ولی او به این بهانه که وی رئیس قیام کنندگان است، نپذیرفت. آنگاه چند مأمور خویش را تحت فرماندهی مردی یک چشم نزد آنان فرستاد و به وی دستور داد: اگر از ما اطاعت کرده، از ابوالحسن بیزاری جستند؛ در امانند و گرنه، طعم مرگ را در مقابل قبرهای کنده شده به بدترین حالت به آنان بچشان.

ص:85


1- . مروج الذهب، ج2، ص7.

چون پیک معاویه نزد آنان رسید، یکی از یاران حجر گفت: اگر حدسم درست باشد، او نیمی از ما را می کشد و باقی نجات می یابند.

بدو گفتند: از کجا دریافتی؟ پاسخ داد: چون یک چشم دارد.

مرد یک چشم، پس از جملاتی توهین آمیز دستور زادة هند را بیان داشت.

حجر و شش نفر از یارانش گفتند: شمشیر تیز نزد ما بهتر از آن چیزی است که ما را بدان می خوانی. برای ما به پیشگاه خدا و پیغمبر صلی الله علیه وآله و جانشین او شتافتن، از دوزخ بهتر است.(1)

آنگاه نیمی از افرادی که با حجر بودند، به صورت ظاهر، از علی علیه السلام برائت جستند. حجر و یاران پایدارش تمام شب را عبادت کردند. پس از طلوع آفتاب، آن جوانمردان نیک سیرت را جهت قربانی کردن در راه اعتقادات پاکشان جلوی تیغ راندند. حجر که برق وصال دل آرای دوست را دید، از آنان خواست اجازه دهند دو رکعت نماز گزارد. نماز را در کمال خضوع و خشوع خواند، بدو گفتند: از ترس مرگ نماز را چنین منقلب خواندی؟!

پاسخ داد: نه، هرگز برای نماز شستشو نکرده ام، مگر آنکه آن را به بهترین وجه ممکن به جای آورده ام. و تا امروز نمازی بدین راحتی نگزارده بودم؛ در حالی که تیغ برهنه و قبر کنده را در مقابل خویش می بینم.

هدبة بن فیاض قضاعی شمشیر تیزش را بر گردن حجر نهاد. او گمان کرد آن مجاهد راستین در چنان لحظة حساسی به خاطر ترس از مرگ، از محبت امیرمؤمنان علیه السلام دست می کشد. از وی خواست با اهانت به

ص:86


1- . همان، ص8.

علی علیه السلام، آزادی و زیستن در نعم دنیوی را برگزیند. حجر سوگند یاد کرد: هرگز از بیم شمشیر سخنی بر خلاف رضای خالق نخواهم گفت و خشنودی او را بر هر حادثة ناگواری ترجیح می دهم.(1)

سرانجام گلویش را بریدند؛(2) حلقومی که جز سخن حق از آن خارج نشده بود. شش تن از یارانش نیز، که چون وی در اعتقاد راسخ ماندند؛ پس از اندکی به اوپیوستند.

﴿إِنَّ الَّذِینَ قَالُوا رَبُّنَا اللهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمْ الْمَلَائِکَةُ أَلَّا تَخَافُوا وَلَاتَحْزَنُوا وَأَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ﴾.(3)

*     *     *

در قسمت آغازین این بحث، برخی ویژگی های فردی و نیز شروع حرکت حجر، مورد اشاره قرار گرفت. در دومین بخش، گوشه ای از پایداری و فداکاری آن افسر ولایت و نیز شهادت او و هفت تن از یارانش بررسی شد. مطلب حاضر که بخش سوم و پایانی این نوشتار است، به زندگی پربار حجر کندی و آثار قیام وی می پردازد. امید آنکه بیان زندگی ارزشمند مردان بزرگ، جوانان این مرز و بوم را در پاک زیستن یاری دهد.

زندگی سیاسی و نظامی حجر بن عدی

چنان که در نخستین قسمت این گفتار اشاره شد، حجر همراه برادرش هانی بن عدی نزد رسول خدا صلی الله علیه وآله رسید و آزادانه اسلام را پذیرفتند. او در

ص:87


1- . طبری، ج6، ص156.
2- . مروج الذهب، ص8.
3- . سوره فصلت.

راه کمال و قرب به رسول خدا صلی الله علیه وآله چنان کوشید که در همان دوران، با سن اندکش، در شمار اصحاب جوان آن حضرت جای گرفت.

حجر در زمان خلفا

در حکومت ابوبکر نامی از حجر بن عدی نیست. اما در زمان حکمرانی عمر، بویژه در جنگ های سرنوشت ساز «جلولا» و «حلوان»، نقشی کلیدی داشت. جلولا نزدیک «خانقین» امروز واقع بود که پس از پیروزی اسلام بر «مدائن» فتح شد و راه را برای پیروزی بزرگ «نهاوند»، که مسلمانان آن را «فتح الفتوح» نامیدند، گشود. حجر در آنجا با ده هزار نیرو از شام به کمک سعد بن ابی وقّاص شتافت و در مقام فرماندهی 25 هزار رزمنده به نبرد پرداخت.(1)

«مرج عذراء» که در آن روزگار از سرزمین های روم شرقی به شمار می رفت، به دست حجر بن عدی فتح گردید.(2)

حجر در زمان عثمان

در زمان عثمان بیشتر پست های دولتی در دست بنی امیه بود. علاوه بر این، مروان بن حکم و ابوسفیان بن حرب، دو تن از سران آن قبیله، راهنمای سیاسی عثمان بودند. چنان معروف است که ابوسفیان نزد چند تن از بنی امیه به عثمان گفت: حال که حکومت در دستان شماست، آن را نگه دارید و چون توپی به یکدیگر پاس دهید.

ص:88


1- . یاقوت حموی، معجم البلدان، ج4، ص91.
2- . الفتوح، ص340.

بی تردید حاکمان چنین جامعه ای به آرمان مردم نمی اندیشند. ابن اعثم کوفی می نویسد: مردم شهرها از ستم فرمانروایان خویش به تنگ آمده بودند. برخی از سران بصره، کوفه و مصر هنگام حج نزد عثمان شکایت بردند. او به حکمرانان آن شهرها تذکر داد؛ ولی وقتی به محل کار خود بازگشتند، بیدادگری را از سر گرفتند. بزرگان دیندار کوفه، که حجر بن عدی یکی از آنها بود، به کارهای خلاف شرع سعد بن عاص _ حاکم کوفه _ اعتراض کردند.(1)

حجر در حکومت امیرمؤمنان علیه السلام

چنان که مورخان نوشته اند: بعد از کشته شدن عثمان، مردم برای بیعت به سوی علی علیه السلام شتافتند. حضرت علی علیه السلام که تا آن زمان برای جلوگیری از پراکنده شدن اجتماع نوپای مسلمانان شکیبایی پیشه کرده بود، به سبب اقبال گستردة مرم و ترس از بروز پدیده های ناخوشایند دیگر، حکومت را پذیرفت. او در نخستین فرصت، دست نشاندگان عثمان را که با بهره گیری از اموال دولتی سرمایه های بسیار اندوخته بودند، عزل کرد. معاویه _ که از سال ها پیش، بر شام حکمرانی داشت و قدرت شگفت انگیزی فراهم آورده بود. _ به مخالفت با حضرت روی آورد. امام علیه السلام به منظور بر طرف ساختن مشکلات مسلمانان و دفع شرّ معاویه فرزند ابوسفیان، سران قبایل و افراد با نفوذ خود را به یاری طلبید. حجر بن عدی و عمرو بن حمق خزاعی، نخستین کسانی بودند که به کمک حضرت شتافتند و اعلام آمادگی کردند. آنان ضمن جلوه گر ساختن عزم خود،

ص:89


1- . همان، ص155 _ 152

آشکارا به نفرین معاویه پرداختند و او را کوچک شمردند. حضرت ارادة آنان را ستود، اما از نفرین بازشان داشت و فرمود: هر چند معاویه بر این کار، سزاوار است، ولی دوست ندارم زبان پاک شما به بدگویی او آلوده شود.(1) برای امیرمؤمنان علیه السلام سرنگونی معاویه، که بیش از صدهزار مرد جنگی زیر فرمان داشت، جز با جنگ ممکن نبود. بدین سبب، از بزرگان و سران سپاه خود خواست تا لشکری نیرومند گرد آورند. سرانجام با تلاش و سخنرانی حجر بن عدی و چند پاکدل دیگر، نُه هزار تن در بیرون شهر کوفه آمادة کارزار شدند. حجر بن عدی در گروه پیش قراولان سپاه علی علیه السلام جای گرفت و با قلبی آکنده از حماسه، آهنگ دمشق کرد. حجر بن عدی را «حجر الخیر» هم می خواندند؛ زیرا پسر عمویش که با وی همنام بود، به «حجر الشّرّ» شهرت داشت و در صف معاویه می جنگید. او روزی آهنگ کارزار کرد و از یاران علی علیه السلام هماورد خواست. حجر بن عدی به مصاف وی شتافت و با نیزه از اسب بر زمینش افکند. در همان حال، مردی از بنی اسد در رسید و ضربه ای به حجر نواخت. حجر با چالاکی، حمله وی را دفع کرد و سینه اش را با نیزه درید. سپاه حضرت بر لشکر شام هجوم برد و حجر الشّر گریخت.(2) در روزهای دیگر، اَدهم، که در شمار لشکر معاویه جای داشت، به میدان آمد و از سپاه امیرمؤمنان علیه السلام مبارز خواست. حجر بن عدی به سوی میدان تاخت و در نبردی دلاورانه حریف را از پای درآورد. بی درنگ مردی دیگر به نام حَکَم هماورد طلبید.

ص:90


1- . همان، ص499.
2- . شرح نهج البلاغه، ج5، ص195.

حجر شجاعانه به زندگی او نیز پایان داد. پس از وی، سومین جنگجو پای به عرصة پیکار نهاد؛ اما پیش از آنکه به حجر برسد، با تیغ سپهسالار سپاه علی علیه السلام، مالک اشتر نخعی به هلاکت رسید.(1)

در یکی از روزهای «صفین»، نیروهای علی علیه السلام بر لشکر معاویه حمله بردند و آتش پیکار بالا گرفت و مردان معاویه هراسان گریختند. شجاعت حجر بن عدی و معقل بن قیس ریاحی، دو یار فداکار امام علیه السلام، در آن گیرودار، لشکر شام را به حیرت واداشت.(2) در آغاز این جنگ، ریاست قبیلة کنده، که در اختیار اشعث بن قیس بود، از جانب امیرمؤمنان علیه السلام به حجر پیشنهاد شد. حجر، که از علاقة اشعث به مقام یاد شده، آگاه بود و می دانست علی علیه السلام در آن موقعیت به جنگجویانی چون او نیازمند است، از پذیرش آن مقام، چشم پوشید. حجر در «نهروان» فرماندهی چپ سپاه اسلام را به عهده داشت.(3)

پس از جنگ صفین، امام علی علیه السلام دیگر بار به گردآوری سپاه پرداخت. اما جز گروهی اندک، کسی دعوتش را اجابت نکرد. این رخداد، پس از شهادت مالک اشتر در آخرین روزهای زندگی امام علیه السلام تحقق یافت. مردی فریاد بر آورد: آثار مرگ مالک در میان مردم عراق احساس می شود. شهادت می دهم اگر او زنده بود، تمام مردم آمادة رزم می شدند. حضرت ناراحت شد و به کنایه چنین فرمود: من به این حق از او سزاوارترم. مالک، که خدایش رحمت کند، پیرو من بود.

ص:91


1- . الفتوح، ص522.
2- . همان، ص630.
3- . اسدالغابه، ج1، ص389 و الاستیعاب، ج1، ص527.

در این هنگام، حجر بن عدی و سعید بن قیس همدانی از جای برخاسته، گفتند: ای امیرمؤمنان! ما فرمانبردار تو هستیم. گفتارت را می پذیریم و در راه تو، از جان خود و نزدیکان خویش، چشم می پوشیم.

سپس معقل بن قیس ریاحی به پاخاست و سخنانی همانند آنان گفت. آنگاه امام آن سه یاور با وفا را، به جمع آوری نیرو گماشت.(1)

در سال چهلم هجری، معاویه به قلمرو امیرمؤمنان علیه السلام تجاوز کرد. او، پس از کشتن مردم و غارت اموال آنان به کارهای بسیار فجیع دست یازید. وقتی علی علیه السلام از پیشروی و جنایات لشکر شام به سرپرستی ضحاک بن قیس فهری، آگاه شد، سخنرانی پرشوری کرد و حجر بن عدی را به فرماندهی چهار هزار نفر به مصاف وی فرستاد. حجر در یکی از مناطق شام با آنها درگیر شد. مردان معاویه به سوی شام گریختند. حجر بن عدی آنان را تا محلی به نام «سماوه» نزدیک شام دنبال کرد. پس از آن نزد امیرمؤمنان علیه السلام بازگشت و خبر مسرّت بخش پیروزی را به امام علیه السلام عرضه داشت.(2) او همواره سرباز فداکار رهبرش بود و آرمانی جز خشنودی وی نداشت. شبی که ابن ملجم با هدف به شهادت رساندن مولای متّقیان در مسجد خفته بود، حجر بن عدی نیز برای عبادت پروردگار در مسجد به سر می برد. او اشعث بن قیس را دید که بر ابن ملجم گذشت و به وی گفت: برای کاری که آمده ای، برخیز که اکنون روشنی صبح، رسوایت می سازد.

حجر، با توجه به شناختی که از اشعث داشت، به رمز کلامش پی برد و از وجود توطئه، آگاه شد. بنابراین، به اشعث گفت: خدایت تو را بکشد ای

ص:92


1- . ابراهیم بن هلال ثقفی، الغارات، ص332.
2- . الفتوح، ص744 و شرح نهج البلاغه، ج2، ص117.

یک چشم! می خواهی امیرمؤمنان علیه السلام را به شهادت رسانی؟ پس به ابن ملجم اشاره کرد و ادامه داد: اکنون، این نامرد را نیز به کشتن دادی.

آنگاه به سوی خانة علی علیه السلام حرکت کرد، ولی وقتی به آنجا رسید، حضرت از مسیری دیگر به مسجد رفته بود. شتابان برگشت و نزدیک مسجد، خبر شهادت امیرمؤمنان علیه السلام را شنید.(1)

حجر در حکومت امام حسن علیه السلام

حجر در حکومت امام حسن علیه السلام نقشی کلیدی داشت و در پیروی از امامش پایدار بود. پس از شهادت امیرمؤمنان علیه السلام، معاویه که از خطر سوء قصد رهایی یافته بود، گستاخ شد و برای درهم کوفتن حکومت نوپای امام حسن علیه السلام با صدهزار مرد جنگی راه عراق پیش گرفت. وقتی امام علیه السلام از حرکت لشکر شام آگاه شد، مردم را در مسجد گردآورد و به جنگ فراخواند. مردم خاموش ماندند و از پاسخ به حضرت خودداری کردند. در میان گفتار شورانگیز امام علیه السلام، صدای رعدآسای حجر سکوت مجلس را شکست و چهرة حاضران را سمت خویش جلب کرد. او گفت: ای مردم نادان! شرمتان باد، این جگر گوشة رسول خدا صلی الله علیه وآله و جانشین شایستة آن بزرگوار است که شما را به یاری دین می خواند...

سخنان آتشین حجر بن عدی و تنی چند از یاران امام علیه السلام، غیرت زودگذر مردم را تحریک کرد و آنان را برای نبرد آماده ساخت.(2)

ص:93


1- . مروج الذهب، ج2، ص772؛ علی بن عیسی بن اربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمه، ج1، ص437.
2- . دینوری، اخبار الطوال، ص145 و شیخ مفید، الجمل، ص255.

شمار سربازان امام علیه السلام از سپاه معاویه، بسیار کمتر بود. حضرت برای گردآوری مردان بیشتر، به افراد با نفوذ نیاز داشت؛ کسانی که بتوانند با کاردانی و نفوذ کلامشان، مردم اطراف کوفه را به میدان مسؤولیت پذیری بکشند. حضرت این شایستگی را در چهرة حجر بن عدی دید و به او فرمان داد در بیرون شهر به گردآوری سپاه پردازد. او بسیاری از مردم را در «نخیله» گردآورد.(1)

آخرین مأموریت حجر بن عدی در لشکر امام حسن علیه السلام، بردن پیام ویژة آن حضرت بود. او، به منظور جلوگیری از تأثیر نقشه های فریبکارانة معاویه بر فرماندهان سپاه امام،(2) پیام ویژة حضرت را به خط مقدّم رساند.

قیام و سیمای حجر در نگاه معصومین علیهم السلام

1. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله

معاویه، در یکی از سفرهایش، در مدینه با عایشه ملاقات کرد. عایشه از شهادت حجر و یارانش سخن راند و به سرزنش معاویه پرداخت. سرانجام معاویه چهره درهم کشید، خود را ناراحت نمایاند و گفت: مرا با حجر تنها بگذار تا خداوند بین من و آنها داوری کند.

عایشه لختی مکث کرد و گفت: انّی سمعتُ رسول الله صلی الله علیه وآله یقول: «یقتلُ بمرج عذراء نفر یغضب لهم اهل السّموات»؛(3) از رسول خدا 9

ص:94


1- . کشف الغمه، ج1، ص539 و ابن شهرآشوب، المناقب، ج4، ص32.
2- . شرح نهج البلاغه، ج16، ص38.
3- . تاریخ یعقوبی، ج2، ص231؛ الاستیعاب، ج1، ص526.

شنیدم که فرمود: «بعد از من در محلی به نام «مرج عذراء» کسانی کشته خواهند شد که فرشتگان الهی به سبب کشته شدن آنها، به خشم می آیند.»

2. امیرمؤمنان علیه السلام

علی علیه السلام بامداد بیستم ماه رمضان، مردم را به حضور پذیرفت و از آنها خواست دربارة هر چیزی که می خواهند، بپرسند؛ ولی پرسش ها را کوتاه سازند. مرم گریستند. حجر بن عدی برخاست و شعر زیبایی را که خود دربارة حضرت سروده بود، خواند. حضرت پرسید: حجر! وقتی از تو بخواهند از من بیزاری جویی، چه خواهی کرد؟

پاسخ داد، ای امیرمؤمنان! اگر با شمشیر ریز ریزم کنند و در آتشم بسوزانند، هرگز از شما دوری نخواهم جست.

امام علیه السلام درباره اش چنین دعا کرد: «وفّقت لکل خیر یا حجر جزاک الله خیراً عن اهل بیت نبیّک»؛ ای حجر! همواره توفیق الهی رفیق راهت باد. خداوند از سوی اهل بیت پیامبرت صلی الله علیه وآله (به پاس یاری ایشان) به تو پاداش خیر دهد.(1)

عبدالله بن رزین می گوید: شنیدم امیرمؤمنان علیه السلام به مردم فرمود: «یا اهل العراق سیقتل سبعة نفر بعذراء مثلهم کمثل اصحاب الاخدود»؛ ای اهل عراق! به زودی هفت تن در سرزمین «عذراء» کشته خواهند شد که چون اصحاب اخدودند.

چیزی نگذشت که حجر بن عدی و شش تن از یارانش به شهادت رسیدند.(2)

ص:95


1- . ماهنامة کوثر، شمارة22، ص24.
2- . طبرسی، اعلام الوری، ص33.

3. امام حسن علیه السلام

چون امام حسن علیه السلام خبر شهادت حجر بن عدی را شنید، بر زیاد بن ابیه چنین نفرین کرد: خدایا! بلایی بر زیاد نازل ساز که چاره ای از آن نیابد، تو بر همه چیز توانایی.

به نوشتة برخی از تاریخ نگاران، دعای آن حضرت مستجاب شد. نخست برجستگی سفتی در انگشت زیاد، آشکار گشت و سرانجام با همان زخم به هلاکت رسید.(1)

4. امام حسین علیه السلام

چون خبر شهادت حجر بن عدی به امام حسین علیه السلام رسید، اندوهگین شد. نامه ای به معاویه نوشت و او را سرزنش کرد. امام علیه السلام شهادت حجر را سند سیه روزی و جنایت پیشگی معاویه برشمرد و افزود: «مگر تو قاتل حجر بن عدی و یارانش نیستی؟!

آن مردان عبادت پیشه و فروتنی که بدعت را گناهی بزرگ می شمردند و امر به معروف و نهی از منکر می کردند. با آنکه پیمان های مستحکم و عهدهای مؤکّد بسته بودی، از روی دشمنی و ستمگری، آنان را به قتل رساندی، پیمان خدا شکستی و بر فرمانش بی اعتنا شدی!»(2)

مطالب یاد شده از زبان مبارک رسول خدا صلی الله علیه وآله و سه معصوم زمان حجر، علاوه بر بیان جایگاه والای او نزد آن رهبران راه نور، نشان دهندة خشنودی آنان از «قیام سرخ حجر بن عدی» است.

ص:96


1- . الفتوح، ص788.
2- . مجلسی، بحارالانوار، ج10، ص490.

چون عایشه از دستگیری حجر و همراهانش آگاه شد، عبدالرحمن بن حارث بن هشام را همراه با نامه ای نزد معاویه فرستاد. او، ضمن تأکید جدی بر آزادی حجر و یارانش، نوشت: «الله الله فی الحجر و اصحابه»(1) او با این جمله در حقیقت، مقام بلند حجر و اهمیت زنده ماندنش را به فرزند هند، گوشزد کرد؛ ولی چه سود که پیک بعد از شهادت جانسوز حجر و همراهانش به شام رسید و سودمند واقع نشد.

وقتی شریح بن هانی، صحابة رسول خدا صلی الله علیه وآله و افسر سرشناس سپاه امام علی علیه السلام از گرفتاری حجر و شهادت دادن عدّه ای از سران خود فروختة کوفه، علیه او آگاه شد، نامه ای نزد معاویه فرستاد و ضمن بر شمردن فضایل حجر، چنین نوشت: شهادت می دهم، حجر نماز می خواند، زکات می دهد، حج به جای می آورد و از امر به معروف و نهی از منکر نیز غفلت نمی ورزد.(2)

تأثیر شهادت حجر

اولین اثر شهادت حجر بن عدی و یارانش، رسوایی معاویه و شکل گرفتن اعتراض ها و سرزنش های گسترده علیه او بود. او، که خویشتن را منادی حلم و آزادی می دانست، دیگر حرفی برای گفتن نداشت. «فاجعة عذراء» مرم را به هیجان آورد. خشم و اندوه، جهان اسلام را فراگرفت. در نگاه شخصیت های آگاه مسلمان، شهادت حجر بن عدی، صحابی نامدار رسول خدا صلی الله علیه وآله، با آن وضع رقّت بار، حرمت اسلام را درهم شکسته بود.

ص:97


1- . الاستیعاب، ج1، ص390 و اسدالغابه، ج1، ص526.
2- . طبری، ج4، ص208.

برخی از سرشناسان مسلمان، که دل به گوشه گیری و دوری از رخدادهای سیاسی روز سپرده بودند، با شنیدن فاجعة شهادت حجر ناخشنودی خویش را آشکار ساختند. عبدالله بن عمر زنبیل در دست از بازار مدینه می گذشت که خبر شهادت حجر را شنید. از حرکت باز ایستاد و از فرط ناراحتی زنبیل از دستش افتاد. گوشه ای نشست و در حالی که زانوان خویش را به نشانة اندوه در آغوش گرفته بود، ناخشنودی خود را از ناتوانی و گرفتار آمدن مسلمانان به فرمانروایی چون معاویه ابراز داشت.(1) حسن بصری، از دانشمندان معروف اهل سنت و معاصر حجر بن عدی، پس از شنیدن خبر شهادت حجر همواره غمگین می نمود و مکرر می گفت: معاویه در زندگی چهار گناه مرتکب شد که هر یک به تنهایی برای اعلام گمراهی و رسیدن او به عذاب الهی کافی است:

1. شمشیر کشید و با مکر و نیرنگ حکومت را به چنگ آورد.

2. زیاد بن ابیه را برادر خویش و پسر ابوسفیان خواند؛ با آن که رسول خدا صلی الله علیه وآله فرموده بود: فرزند از آنِ بستر (زن و شوهر) است و پاداش زناکار، سنگسار شدن است.

3. خلافت مسلمانان را به فرزند مِی خواره اش، که طنبور می نواخت و حریر می پوشید، سپرد.

4. حجر بن عدی را به شهادت رساند.

سپس سه بار با چهره و صدای اندوهگین، می گفت: «فیا ویلاً له من حجر»؛ پس وای بر معاویه از حجر!(2)

ص:98


1- . الکامل، ج3، ص195 و الاصابه، ج1، ص314.
2- . طبری، ج6، ص157 و اسدالغابه، ج1، ص526.

ربیع بن زیاد بصری از سوی معاویه فرمانروای خراسان بود. چون خبر شهادت حجر به عدی و یارانش را شنید، بسیار عصبانی شد، اندوه فراوان قلبش را آزرد و به انتظار روز جمعه نشست. سرانجام جمعه فرا رسید. خطبه های نماز را به پایان برد و از مردم خواست از دل بر دعاهایش، آمین گویند. آنگاه دست به دعا برداشت و گفت:

«خدایا! اگر ربیع را در پیشگاه تو خیری است، جانش را بگیر.» هنوز نماز تمام نشده بود، که به سرای جاودانگی پرکشید.(1)

معاویه در بستر مرگ، وحشت زده می گریست و می گفت: روز محاکمة من دربارة حجر بن عدی بس دراز خواهد بود.(2) مرا با حق تو، چه افتاد ای پسر ابوطالب؟! مرا با تو، چه افتاد ای حجر بن عدی؟(3)

حجر وصیّت کرد: زنجیر آهنین از من برندارید و خونم را نشویید، زیرا می خواهم در صراط با همین حال معاویه را ملاقات کنم.(4)

مرحوم صدوق حدیث زیر را با شش واسطه از عمر بن بشر همدانی نقل می کند:

عمر بن بشر از ابی اسحاق، که در جامعه شناسی آن روزگار از نگرش خوبی برخوردار بود، چنین پرسید: «خواری و ذلّت مردم از چه زمانی آغاز شد و چه وقت مردم به این بدبختی افتادند؟»

ص:99


1- . طبقات، ج6، ص217 و الکامل، ج3، ص196.
2- . طبری، ج6، ص156.
3- . الفتوح، ص809.
4- . الاستیعاب، ج1، ص256.

ابی اسحاق پاسخ داد: «از زمان شهادت حسین بن علی علیه السلام و ملحق ساختن زیاد به ابوسفیان از سوی معاویه و کشته شدن حجر بن عدی.»(1)

این گفتگوی آن هم سال ها پس از «واقعة عذراء» نشان دهندة تأثیر گستردة شهادت حجر بر جامعة آن روز است.

فرزندان حجر

حجر دو پسر و یک دختر داشت. فرزند بزرگش را عبدالرحمان و فرزند کوچکترش را همام می خواندند. عبدالرحمان سال ها پس از شهادت پدر زیست، اما همام با وی به شهادت رسید. به نوشتة گروهی از محقّقان: چون حجر آمادة ملاقات با خدا شد، از جلاّد خواست اگر فرزندش نیز در گروه شهید شوندگان است، او را پیش از پدر بکشند. آنگاه به پسرش گفت: نزد جلادّ برو تا با شکیبایی بر مرگت، در پیشگاه پروردگار، اجر بیشتر یابم. وقتی سر فرزند را بریدند، به حجر گفتند: در مرگ پسرت، شتاب کردی؟

پاسخ داد: بیم داشتم چون لبة شمشیر را برگردنم ببیند، ترس از مرگ، او را از دوستی علی علیه السلام باز دارد. خواستم در سرای جاوید، که خداوند برای شکیبایان، شهیدان و محبان اهل بیت علیهم السلام مهیّا کرده است، گرد هم باشیم.(2)

دختر حجر از پسرانش کوچک تر بود. او شبی که حجر را در زنجیر اسارت رهسپار شام دید، شعر زیبایی بدرقة راه پدر کرد و مظلومیت حجر

ص:100


1- . شیخ صدوق، الخصال، ص181.
2- . سید امین، اعیان الشیعه، ج2، ص199.

و ناجوانمردی دشمن را با بهترین مضامین، بر سینة ستبر تاریخ نگاشت.(1) به نظر می رسد نسل حجر از پسر بزرگ و دخترش، تدوام یافته باشد.

حجر پیرو راستین ولایت بود و خون پاکش را به پای شجرة طیبة امامت ریخت. او از معارف اسلام، درکی عمیق داشت و جویندگان حقیقت از سرچشمة زلال دانشش بهره می بردند. او همچنین سخنان حضرت علی علیه السلام را در مجموعه ای گرد آورده بود؛ هنگام نیاز، از آن بهره می جست و از کسی جز علی علیه السلام حدیث نقل نمی کرد. روزی غلامش گفت: فرزندت عبدالرحمان را دیدم، از دستشویی بیرون آمد، ولی دستانش را نشست.

حجر گفت: بگذار ببینم آقایم در این باره، چه فرموده است: به اتاق رفت، چیزی مانند کتاب _ که گفتار علی علیه السلام در آن نگاشته بود. _ بیرون آورد. در آن نگریست و گفت: «الطّهرُ نصفُ الایمان»؛ پاکیزگی نیمی از ایمان است.(2)

آرامگاه حجر

مقبرة حجر در 40 کیلومتری شهر دمشق، در روستایی به نام «مرج عذراء»، واقع شده است. روی قبر، گنبد بزرگی به رنگ خاکستری برّاق وجود دارد. در اطراف مرقد، مساحت وسیعی برای نشستن زوّار دیده می شود. روی دیوارها و سقف، چراغ ها و هدایای گران بهای اهدایی از سوی مؤمنان جهان، قابل مشاهده است. بر بالای قبر، ضریح زیبایی قرار

ص:101


1- . مروج الذهب، ج2، ص8.
2- . طبقات الکبیر، ج6، ص241.

دارد و اطراف آن با قالب های گران بها مفروش شده است. هر روز بسیاری از مردم ایران، عراق، افغانستان، پاکستان و سایر کشورهای اسلامی به زیارت آن مرقد شریف می شتابند. بر یکی از دیوارهای حرم وی، تابلو زیبایی از حریر وجود دارد که شعری از «محمدجواد سهلانی» بر آن گلدوزی شده است. در کنار مرقد، مسجد بزرگی به نام «حجر بن عدی» ساخته شده است که هر روز در آن نماز جماعت برگزار می شود. محوطة وسیع اطراف آن پر از زوّار بوده و در آنجا وسایل مختلف برای راحتی زائران مهیاست. چنان که پیداست، این روستا به زودی شهری بزرگ خواهد شد؛ زیرا در آنجا ساختمان ها و اماکن تجاری در دست ساخت است.

کتابنامة حجر بن عدی

کتاب هایی نیز در رابطه با حجر بن عدی نوشته شده که نام برخی از آنان چنین است:

1. پیمان جوانمردان، سید غلامرضا سعیدی، دارالفکر.

2. حجر بن عدی، واحد آموزش سپاه، سپاه پاسداران.

3. حجر بن عدی، اللهیاری، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

4. حجر بن عدی، علی مقدم منش، آزادی.

5. حجر بن عدی، محمد محمدی اشتهاردی، علامه.

6. حجر بن عدی، ناصر کمره ای.

7. حجر بن عدی، انقلابی شهید، محمد فوزی، مؤسسه انجام کتاب.

8. حجر بن عدی، درخشش در تاریکی، حسن اکبری مرزناک، امت.

ص:102

4.عبدالله بن جعفرهمسر زینب سلام الله علیها

آغاز

4.عبدالله بن جعفرهمسر زینب سلام الله علیها

محمدجواد طبسی

ص:103

ص:104

آغاز

از میلیاردها انسانی که در طول قرن ها پا به عرصه وجود گذاشتند و پس از مدتی از این جهان رخت بربستند، جز عدة بسیار اندکی از آن ها، هیچ نام و نشانی بر جای نمانده است.

شماری اندک از انسان ها در طول زندگی، افتخار جامعة خود بوده اند، زیرا لحظه ای از تلاش برای سربلندی و اعتلای دین و ملت خود باز نایستادند؛ لذا نام آن ها و افتخاراتشان در ذهن آیندگان نقش بسته و جاویدان مانده است.

عبدالله بن جعفر بن ابی طالب از چهره های درخشانی است که یاد و نامش در تاریخ ثبت گردیده است. عبدالله از دوران طفولیت، با شهادت پدر پا در صحنه های گوناگون اجتماعی و سیاسی گذاشت و با درک صحیح، بینش سیاسی و هوش و استعدادی که داشت، از جایگاه بسیار خوبی برخوردار شد. جود و بخشش، رابطة صمیمی با اهل بیت علیهم السلام، اطاعت از رهبری، همراهی با علی علیه السلام در صحنه های مختلف زندگی و ده ها نقطة مثبت دیگر، نشانگر روح بلند اوست. این نوشتار کوتاه به گوشه ای از افتخارات او می پردازد.

ص:105

پدر و مادر

عبدالله از نظر اصالت خانوادگی جایگاه بسیار ویژه ای دارد؛ پدرش جعفر بن ابی طالب _ پسر عموی پیامبر صلی الله علیه وآله و برادر حضرت علی علیه السلام _ در جنگ موته(1) به شهادت رسید و مادرش اسماء بنت عمیس(2) می باشد؛ مادر فداکاری که سالیان دراز در سرزمین حبشه برای رضای خدا و به دور از وطن، رنج فراوان کشید و با شهادت همسر خود در موته، نشان دیگری از صبر و استقامت برای خود کسب کرد. عبدالله بن جعفر در دامان این پدر و مادر پرورش یافت.

ولایت و زادگاه

به گفتة تمام مورخان، عبدالله اولین نوزاد مسلمانان مهاجر است که در سرزمین حبشه چشم به جهان گشود.(3)

از سال تولد عبدالله، تاریخ دقیقی در دست نیست. عبدالله در روز رحلت پیامبر صلی الله علیه وآله ده ساله بود. بنابراین می توان حدس زد که وی در سال های نخستین هجرت پیامبر صلی الله علیه وآله به دنیا آمده است.

در دائرة المعارف آمده است: عبدالله سه سال بعد از بعثت پیامبر صلی الله علیه وآله در حبشه متولد شد.(4) این نظر، صحیح نیست؛ زیرا دعوت پیامبر صلی الله علیه وآله در سه سال اول بعد از

ص:106


1- . مغازی، واقدی، ج2، ص576.
2- . تهذیب التهذیب، ج5، ص149.
3- . الاصابه، ج2، ص289؛ سیره ابن اسحاق، ص226 و تذکرة الخواص، ص172.
4- . دائرة المعارف، اعلمی، ج12، ص282.

بعثت، علنی نبود تا مقابله ای از طرف کفار قریش صورت گرفته و در نتیجه، هجرتی به حبشه رخ داده باشد. شاید مراد مرحوم اعلمی سه سال پس از هجرت پیامبر صلی الله علیه وآله است، نه پس از بعثت. در این صورت، نظر فوق تقریباً با سنّ عبدالله در موقع رحلت پیامبر صلی الله علیه وآله همخوانی دارد. در غیر این صورت، نظر مرحوم اعلمی با سن عبدالله در موقع رحلت پیامبر صلی الله علیه وآله تناسب ندارد، علاوه بر آن که جعفر بن ابی طالب در ماه رجب سال پنجم بعثت،(1) به دستور پیامبر صلی الله علیه وآله به حبشه هجرت کرد. بنابراین اگر نظر مرحوم اعلمی را بپذیریم، باید عبدالله دو سال پیش از هجرت به حبشه، به دنیا آمده باشد؛ که کسی چنین سخنی را نگفته است.

ویژگی ها

1. جایگاه رفیع

عبدالله بن جعفر از آغاز جوانی به داشتن اخلاق نیک و ایمان شهرت یافته بود، به گونه ای که در بین مسلمانان از احترام خاصی برخوردار بود. مسلمانان به پاس خدمات شایسته ای که پدر او تقدیم داشته بود (هجرت به حبشه که چشیدن طعم سختی ها و تلخی ها غربت و دوری از وطن را به همراه داشت، دفاع از اسلام و پیامبر صلی الله علیه وآله و شهادت در راه خدا)، وی را مورد اکرام قرار می دادند. عبدالله بن عمر هر وقت عبدالله را می دید، وی را مخاطب قرار می داد و می گفت: السلام علیک یابن ذی الجناحین.(2)

ص:107


1- . فرازهایی از تاریخ پیامبر اسلام، ص129.
2- . تذکرة الخواص، ص174.

در کتاب معجم رجال الحدیث، دربارة جایگاه عبدالله بن جعفر آمده است: جلالت قدر و شأن و منزلت عبدالله بن جعفر طیّار به قدری روشن است که هرگز نیازی به توضیح ندارد؛ زیرا از جمله مواردی که دلالت بر شأن و علوّ مقام وی دارد، این است که امیرمؤمنان علیه السلام همیشه تلاش می کرد تا از کشته شدن عبدالله جلوگیری کند، همان گونه از حسنین علیهما السلام و محمد حنفیه محافظت می نمود.(1)

2. چهرة محبوب

از زمانی که پدر عبدالله در جنگ موته به شهادت رسید، عبدالله پیوسته مورد تفقّد و دلجویی پیامبر خدا صلی الله علیه وآله قرار گرفت. اسماء می گوید: من در روز کشته شدن جعفر و یاران او، حدود چهل کیلو آرد خمیر کردم و خورشی درست کردم، پسرانم را شستشو دادم و روغن و بوی خوشی به آن ها زدم. ناگاه رسول خدا صلی الله علیه وآله به خانه ام آمد و فرمود: ای اسماء! پسران جعفر کجایند؟ من پسرها را حضور رسول خدا صلی الله علیه وآله آوردم. پیامبر صلی الله علیه وآله آن ها را به سینة خود چسبانید و بویید. سپس پیامبر صلی الله علیه وآله گریست. گفتم: ای رسول خدا! مثل این که خبری از جعفر به شما رسیده است. پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: آری، امروز کشته شد.(2)

عبدالله بن جعفر می گوید: به خاطر دارم که رسول خدا صلی الله علیه وآله نزد من آمد و خبر مرگ پدرم را آورد. من به آن حضرت نگاه می کردم و ایشان بر سر من و برادرم دست می کشید و از چشمانش اشک سرازیر می شد و از

ص:108


1- . معجم رجال الحدیث، ج10، ص143.
2- . مغازی، ج2، ص584 و کامل، ج2، ص115.

محاسن مبارکش می چکید. سپس عرضه داشت: پروردگارا! جعفر برای رسیدن به بهترین ثواب ها پیشگام شد. پروردگارا! خودت بهترین جانشین برای فرزندان او باش؛ به بهترین نحوی که در مورد یکی از بندگان خود اعمال می فرمایی.

سپس به مادرم فرمود: ای اسماء! به تو مژده ای بدهم؟ گفت: آری، پدر و مادرم فدای تو باد! فرمود: خداوند _ عزّوجلّ _ برای جعفر دو بال قرار داده است که در بهشت پرواز می کند. مادرم گفت: پدر و مادرم فدای تو باد! این مطلب را به مردم بگو. پیامبر صلی الله علیه وآله برخاست و دست مرا گرفت و در حالی که دست به سرم می کشید و نوازش می فرمود، به منبر رفت و مرا بر پله پایین، جلوی خود نشاند و با چهره ای اندوهگین فرمود: مرد با داشتن برادر و پسرعمو احساس افزونی و قدرت می کند. همانا جعفر کشته شد و خداوند برای او دو بال قرار داده است که در بهشت پرواز می کند. رسول خدا صلی الله علیه وآله از منبر فرود آمد و به خانه خود رفت و مرا همراه خود برد و دستور فرمود غذایی برای خانوادة ما درست کنند. آن حضرت برادرم را نیز نزد ما آورد و ما با رسول خدا صلی الله علیه وآله غذا خوردیم. غذایی بسیار خوب و فرخنده... سه روز با آن حضرت بودیم. آن حضرت به هر یک از حجره های خود که می رفت، ما همراه او بودیم. سپس به خانة خود برگشتیم.(1)

همچنین عبدالله می گوید: پیامبر صلی الله علیه وآله پس از گذشت سه روز از شهادت پدرم، به خانه ما آمد و فرمود: فرزندان برادرم را نزد من بیاورید. ما را که کودکانی بودیم، نزد او آوردند. در همان وقت فرمان داد تا سلمانی موی

ص:109


1- . مغازی، ج2، ص584 و تذکرة الخواص، ص173.

سرهای ما را بتراشد. آن گاه فرمود: محمد شبیه عموی ما، ابوطالب است و اخلاق عبدالله، شبیه خلق و خوی من است. سپس دست مرا گرفت و بلند کرد و گفت: خدایا! جانشین جعفر در اهل و عیالش باش و خرید و فروش عبدالله را نیز مبارک گردان. در این هنگام مادرمان آمد و از یتیمی ما شکوه کرد. آن حضرت فرمود: از چه می ترسی؟ آیا از سرپرستی آن ها وحشت داری، در حالیکه من در دنیا و آخرت ولیّ و سرپرست آن ها می باشم؟(1)

3. دعای خیر پیامبر صلی الله علیه و آله

عبدالله بن جعفر از دوران کودکی سرشار از استعداد و خلاقیت بود. او در کودکی از گِل، برای کودکان اسباب بازی می ساخت و آن ها را می فروخت. همچنین به خرید و فروش گوسفند می پرداخت.

روزی عبدالله مشغول ساختن وسایل بازی کودکان بود که پیامبر صلی الله علیه وآله به وی فرمود: چرا این ها را می سازی؟

او پاسخ داد: آن ها را می فروشم.

آن حضرت فرمود: با پولش چه می کنی؟

عبدالله گفت: رطب می خرم و می خورم.

پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: بار خدایا! به کاری که عبدالله انجام می دهد، برکت ده!

بر اثر دعای پیامبر صلی الله علیه وآله، عبدالله چیزی خرید و فروش نمی کرد مگر آن که سود می برد.(2)

ص:110


1- . سیراعلام النبلاء، ج3، ص458.
2- . سفینة البحار، ج2، ص126.

عبدالله می گوید: روزی پیامبر صلی الله علیه وآله نزد ما آمد، در حالی که من مشغول فروش گوسفند برادرم بودم. پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: خدایا! به خرید و فروش عبدالله برکت ده.

عبدالله می گوید: پس از دعای خیر پیامبر صلی الله علیه وآله، هر چه را که خریدم یا فروختم، خداوند آن را برایم مبارک گردانید.(1)

4. بیعت با پیامبر صلی الله علیه و آله در دوران کودکی

چند نفر انگشت شمار در کودکی با پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله بیعت کردند، اولین کودکی که با پیامبر صلی الله علیه وآله بیعت کرد، حضرت علی علیه السلام بود. سپس امام حسن و امام حسین علیهما السلام با پیامبر خدا بیعت کردند. چهارمین کودکی که با پیامبر صلی الله علیه وآله بیعت کرد، عبدالله بن جعفر طیّار است. در همة موارد فوق، بیعت ها از طرف پیامبر صلی الله علیه وآله مورد قبول قرار می گرفت. این چند نمونه فقط در خاندان ابی طالب بود.

امام صادق علیه السلام به نقل از پدرش فرمود: امام حسن و امام حسین علیهما السلام و عبدالله بن جعفر در کودکی با پیامبر صلی الله علیه وآله بیعت کردند. هیچ کودکی جز آن ها، با پیامبر بیعت نکرد.(2)

عبدالله 10 سال بیش نداشت که پیامبر صلی الله علیه وآله فوت کرد.(3) بنابراین، بیعت او با پیامبر صلی الله علیه وآله در دوران کودکی محرز است.

ص:111


1- . همان.
2- . العقد الفرید، ج5، ص133.
3- . تهذیب التهذیب، ج5، ص150.

5. یار پیامبر و پنج امام علیهم السلام

یکی از امتیازات عبدالله بن جعفر این است که او را جزو صحابة پیامبر صلی الله علیه وآله شمرده اند. ابن اثیر جزری پس از این که نامش را در شمار صحابه می آورد، می گوید: «له صحبته... و روی عن النبی صلی الله علیه وآله احادیث»؛ او از اصحاب بود... و روایاتی از پیامبر صلی الله علیه وآله نقل کرده است.(1)

شیخ طوسی علاوه بر این که عبدالله را جزو یاران پیامبر 9 (2) شمرده، او را در ردیف یاران حضرت علی علیه السلام (3) و امام حسن علیه السلام نیز شمرده است.(4) جای تعجب است که شیخ طوسی نام او را در شمار یاران امام حسین علیه السلام، امام سجاد علیه السلام و امام باقر علیه السلام نیاورده است!

علامه مامقانی در این باره می نویسد: هنوز پی نبرده ام که چرا شیخ طوسی از آوردن نام عبدالله جزو یاران امام حسین، خودداری کرده است؛ زیرا شکی نیست که او از یاران امام حسین علیه السلام به شمار می رود. وی با فرستادن فرزندانش، عون و محمد _ که در کربلا به شهادت رسیدند. _ با امام حسین علیه السلام مواسات کرد، زیرا به خاطر عذری که داشت، خود نتوانست در کربلا شرکت کند.(5)

عبدالله تا سال 80ه_.ق زنده بود.(6) بنابراین نقل های متفاوت، او در سال 84

ص:112


1- . اسدالغابه، ج3، ص135.
2- . رجال شیخ طوسی، ص23 و معجم رجال الحدیث، ج10، ص142.
3- . رجال شیخ طوسی، ص46.
4- . همان، ص69.
5- . تنقیح المقال، ج2، ص173.
6- . تهذیب التهذیب، ج5، ص149.

یا 85 یا 90ه_.ق از دنیا رفته است.(1) بنابراین عبدالله در عصر امام باقر علیه السلام زنده بود؛ جای تعجب است که در کتب رجال نام وی جزو یاران امام حسین، امام سجاد و امام باقر علیهم السلام نیامده است.

6. راوی نور

عبدالله با این که ده سال بیشتر نداشت، احادیثی را، اگر چه اندک از پیامبر صلی الله علیه وآله نقل کرده، که نشانگر هوش و استعداد اوست. احمد، از رؤسای مذاهب چهارگانه اهل سنت در مسند خود علاوه بر نقل ماجرای برخورد پیامبر با عبدالله پس از کشته شدن جعفر، سیزده حدیث از پیامبر صلی الله علیه وآله را از وی نقل کرده است.(2)

محب طبری نیز دربارة او می نویسد: و حفظ عن النبی صلی الله علیه وآله و روی عنه؛(3) سخنان پیامبر صلی الله علیه وآله را به خاطر سپرد و نقل کرد.

ابن حجر عسقلانی علاوه بر این که عبدالله را جزو راویان حدیث از پیامبر صلی الله علیه وآله و علی علیه السلام و برخی از صحابه می شمارد، نام کسانی را که از او روایت کرده اند، برشمرده و چنین می نویسد: وی از پیامبر و از مادرش، اسماء و عمویش، علی بن ابی طالب، و عثمان و عمار بن یاسر روایت کرده است.

همچنین افراد زیر از او روایت کرده اند:

فرزندانش: معاویه، اسحاق، اسماعیل و ام ابیها (دختر عبدالله) و پسر خاله اش، عبدالله بن شداد و برادرزادة مادری اش، قاسم بن محمد بن ابی بکر

ص:113


1- . همان.
2- . مسند احمد، ج1، ص205.
3- . ذخائر العقبی، ص219 و عقد الفرید، ج2، ص212.

و حسن بن حسن بن علی علیه السلام و فرزند وی، عبدالله بن حسن و عبدالله بن محمد بن عقیل و محمد بن علی بن الحسین علیه السلام و حسن سعد و خالد بن ساره مخزومی و سعد بن ابراهیم زهری و عبدالله بن ملیکه و عروة بن زبیر و عمر بن عبدالعزیز و مورق عجلی و...(1)

7. از خاندان شهیدان

عبدالله این افتخار را دارد که در بین بنی هاشم از چند جهت به خانوادة محترم شهدا نسبت دارد.

وی فرزند شهید است؛ پدرش جعفر بن ابی طالب در جنگ موته به شهادت رسید.

برادرش در کربلا به شهادت رسید.(2) وی پدر شهید است که سه نفر از آن ها، به نام های عون، محمد(3) و عبدالله(4) در کربلا به شهادت رسیدند و دو نفر دیگر، به نام های ابوبکر و عونِ اصغر در واقعه «حرّه»، در مدینه شهید شدند.(5)

به گفته مورّخان مادر عون بن عبدالله، حضرت زینب سلام الله علیها است(6) و مادر محمد بن عبدالله، خوصاء _ دختر حفصة بن ثقیف _ است.(7)

ص:114


1- . تهذیب التهذیب، ج5، ص149.
2- . پیامبر و یاران، ج4، ص137. عون بن جعفر از کسانی بود که با حضرت از مدینه خارج شد و در کربلا شهید شد. (ر.ک: ذخیرة الدارین، ص168)
3- . ابصار العین، ص75.
4- . تنقیح المقال، ج2، ص173.
5- . قاموس الرجال ،ج5، ص412.
6- . ابصار العین، ص75.
7- . همان، ص77.

8. همسر حضرت زینب سلام الله علیها

عبدالله داماد عموی خود، حضرت علی علیه السلام است. عبدالله از جمله خواستگارانی بود که به خانه علی علیه السلام رفت و آمد می کرد و آرزو داشت با حضرت زینب سلام الله علیها دختر عموی خود ازدواج کند. اما شرم و حیا می کرد که خواستة خود را با عمویش مطرح کند. طولی نکشید که عبدالله قاصدی را به قصد خواستگاری به خانة علی علیه السلام فرستاد. قاصد به عرض رسانید: علی جان! شما خوب می دانید که پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله به فرزندان جعفر علاقة فراوانی داشت، حتی یک روز خطاب به آنان فرمود: «بناتنا لبنینا و بنونا لبناتنا»؛ دختران ما، متعلق به پسران ما و پسران ما، متعلق به دختران ما می باشند.

پیشنهاد می کنم و شایسته خواهد بود که دختر گرامی خود، زینب سلام الله علیها را به ازدواج عبدالله، فرزند برادر خویش درآوری و مهریه را هم مانند مهریة مادرش، فاطمه سلام الله علیها قرار دهی.

حضرت علی علیه السلام هم که غیر از جهت خویشاوندی و اصالت خانوادگی، در وجود عبدالله اخلاق و فضیلت و ارزش های انسانی و معنوی زیادی سراغ داشت، خواستگاری را پذیرفت و حضرت زینب سلام الله علیها، دختر والاگهر خویش را در حالی که سن او ده سال از عبدالله کم تر بود، به ازدواج وی درآورد.(1) ثمرة این ازدواج، سه پسر و یک دختر بود.(2)

ص:115


1- . زینب قهرمان دختر علی علیه السلام ، ص34.
2- . الکوکب الدری، ج2، ص213.

9. همراه با علی علیه السلام

اشارة

عبدالله بن جعفر نه فقط برادرزاده و داماد حضرت علی علیه السلام بود، بلکه عاشقی دلداده و با اخلاص، کارگزاری فعّال، نیرویی مجرّب و کارآزموده در میدان های نبرد و پشتیبانی محکم و قوی برای آن حضرت به شمار می آمد. حضرت امیرمؤمنان علیه السلام نیز به او عنایت ویژه ای داشت.

الف. کارگزار کاردان

عبدالله بن جعفر در ایام خلافت حضرت علی علیه السلام یکی از کارگزاران آن حضرت بود. و از طرف وی پست کتابت را پذیرفته بود،(1) همان گونه که حضرت علی علیه السلام در زمان رسول خدا صلی الله علیه وآله پست کتابت را عهده دار بود.(2)

شعل کتابت بسیاری از موارد را شامل می شد، از جمله کتابت وحی که حضرت علی علیه السلام متصدی آن بود و پس از رحلت رسول اکرم صلی الله علیه وآله این پست حذف گردید. اما بقیه موارد، که شامل نامه نگاری های حکومتی، نامه به شخصیت های داخلی و خارجی و... بود، وجود داشت.

ب. فرماندهی در جنگ جمل

عبدالله بن جعفر بنا به وظیفه ای که احساس می کرد، همراه دیگر یاران رسول خدا صلی الله علیه وآله به حمایت و پشتیبانی از امیرمؤمنان علی علیه السلام، برای خاموش ساختن فتنه و آشوب، در رکاب آن حضرت به بصره شتافت و به فرماندهی لشکر ده هزار نفری در جنگ جمل منصوب گردید.(3)

ص:116


1- . عقدالفرید، ج4، ص246.
2- . همان، ص243.
3- . دائرة المعارف، ج12، ص282.
پ. فرماندهی در جنگ صفّین

عشق و ایمانی که عبدالله به نظام اسلامی و حاکم مقتدر آن، حضرت علی علیه السلام داشت، او را وادار ساخت تا به دعوت رهبر لبیک گفته، در جبهة نبرد حق علیه باطل شرکت جسته، به دفاع از آرمان های اسلام بپردازد. حضور عبدالله در جنگ صفین بسیار چشمگیر بود. وی از فرماندهان سپاه حضرت علی علیه السلام در جنگ صفین بود.(1) عبدالله فرماندة طایفه های قریش، اسد و کنانه بود.(2) عبدالله در جنگ صفین رشادت های فراوانی از خود نشان داد.(3)

د. امضاکنندة پیمان حکمین

با خیانت آشکار معاویه و فریب خوردن سپاهیان حضرت علی علیه السلام و فروکش کردن جنگ صفین، رأی تحمیلی بر این شد که یک نفر به نمایندگی از مردم عراق و یک نفر به نمایندگی از مردم شام براساس کتاب خدا و سنت رسول الله صلی الله علیه وآله به ختم غائله بپردازند.

پیمانی مشروح و مفصل نوشته شد و 27 نفر از یاران حضرت علی علیه السلام، از جمله عبدالله آن را امضا کردند.(4)

ه_ . موضع گیری در برابر خیانت حکمین

پس از پایان گرفتن سرنوشت حکمیت و خیانت حکمین به اسلام

ص:117


1- . الاصابه، ج2، ص289 و لغت نامه دهخدا، ج76، ص70.
2- . سیراعلام النبلاء، ج3، ص60و تهذیب التهذیب، ج5، ص150.
3- . ر.ک: واقعة الصفین، ص373.
4- . ر.ک: همان، ص506.

و مسلمانان، یاران حضرت علی علیه السلام لب به اعتراض گشودند. آن ها از این که حضرت علی علیه السلام فردی ساده لوح را برای گفت و گو با عمرو بن عاص فرستاده بود، ناراحت بودند.

روزی امام علی علیه السلام بر فراز منبر از امام حسین علیه السلام خواست تا دربارة حکمین سخن گوید. سپس از عبدالله بن عباس چنین درخواستی کرد. بار دیگر، به عبدالله بن جعفر دستور داد تا دربارة حکمین سخن بگوید. عبدالله بن جعفر پس از حمد و ثنای الهی، گفت: ای مردم! این امر، چیزی بود که نظر خواهی اش با علی و پذیرفتنش از دیگری بود، اما شما آمدید و عبدالله بن قیس (ابوموسی اشعری کلاهی) را پیشنهاد داده، گفتید: به غیر از او رضایت نمی دهیم.

به خدا سوگند نه علمی از او آموختیم و نه امیدی به او داشته و نه از پیش، یار خود می دانستیم. این کار نه تباهی مردم عراق را در پی داشت و نه کار شامیان را سر و سامان داد و نه حق علی علیه السلام را به پا داشتند و نه باطل معاویه را سرنگون ساختند.

چنین نیست که حق به وسیلة طلسم جادوگران و یا به دمیدن شیطان از بین برود. ما امروز بر همان نظری هستیم که دیروز از آن دفاع می کردیم.(1)

منظور عبدالله از این سخن، این بود که به اعتراض کنندگان بهفماند که ایرادشان نابجاست، زیرا این خیانت آشکار نتیجة کار نادرست خودشان بود.

دفاع از حریم ولایت و رهبری

عبدالله بن جعفر در ملاقاتی که با معاویه و چند نفر از بنی هاشم در

 مدینه داشت، از اهانت معاویه به حضرت علی علیه السلام برآشفت و به دفاع از ولایت

ص:118


1- . عقد الفرید، ج5، ص98.

و رهبری آن حضرت پرداخت.(1)

ابان از سلیم نقل می کند: عبدالله بن جعفر بن ابی طالب برای من نقل کرد: با حسن و حسین علیهما السلام نزد معاویه بودم. عبدالله بن عباس نیز آن جا بود. معاویه رو به من کرد و گفت: ای عبدالله! چقدر تعظیم و احترام به حسن و حسین می کنی؟ در حالیکه اینان بهتر از تو نیستند و پدرشان بهتر از پدر تو نیست و اگر فاطمه دختر رسول الله نبود، می توانستم بگویم مادرت «اسماء» کم تر از او نیست. به معاویه گفتم: قسم به خدا! فهم و معلومات تو نسبت به اینان و به پدر و مادرشان کم است. قسم به خدا! اینان بهتر از من هستند و پدرشان بهتر از پدرم و مادرشان بهتر از مادر من است. ای معاویه! تو از آنچه که من از رسول الله درباره اینان و پدرانشان شنیده ام و حفظ کرده ام و نگهداشته ام و نقل کرده ام، غافل هستی.

معاویه گفت: ای پسر جعفر! بگو؛ به خدا قسم! تو دروغگو و متهم نیستی. گفتم: مطلب بزرگ تر از آن است که تومی دانی. معاویه گفت: بگو، اگر چه از تمام کوه احد و حرا بزرگتر باشد! وقتی که خداوند رفیق تو را(2) کشت و اجتماع شما را پراکنده ساخت و این امر در خانواده اش قرار گرفت، بنابراین ما باکی نداریم از آنچه شما گفتید و ضرری به ما نمی رسد، آنچه که از شما نابود شد. گفتم: از رسول الله صلی الله علیه وآله دربارة این آیه سؤال شد: آن خوابی را که به تو نشان

ص:119


1- . مرحوم نمازی، عبدالله بن جعفر را یکی از راویان حدیث غدیر می شمارد. ر.ک: مستدرک علم رجال الحدیث، ج5، ص500.
2- . مقصود معاویه از رفیق عبدالله بن جعفر همانا امیرالمؤمنین علیه السلام است.

دادیم و درخت ملعونه را که در قرآن هست، قرار ندادیم مگر گرفتاری و آزمایش برای مردم.!(1)

آن حضرت فرمود: من دوازده نفر از پیشوایان گمراه را در خواب دیدم که بر منبرم بالا و پایین می روند و امتم را به عقب برمی گردانند. در میان آنان دو نفرشان از دو طایفة مختلف قریش و سه نفرشان از بنی امیه و هفت نفرشان از فرزندان حکم بن ابی العاص هستند. فرزندان ابی العاص وقتی که عده شان به پانزده نفر رسید، قرآن را سرمایة سودجویی و بندگان را غلام و کنیز قرار می دهند و مال خدا را میان قوم و خویشان خود تقسیم می کنند.

ای معاویه! من از رسول الله صلی الله علیه وآله شنیدم که بالای منبر فرمود: آیا زنان من مادران شما نیستند؟ گفتیم: بلی، یا رسول الله! فرمود: کسی که من مولای او هستم، علی مولای اوست. بعد دست به شانه علی علیه السلام زد و گفت: پروردگارا! دوست بدار کسی که علی علیه السلام را دوست بدارد و دشمن بدار کسی که علی علیه السلام را دشمن بدارد.

ای مردم! من اولی به مؤمنین از خودشان هستم. با بودن من، آن ها حق هیچ امری را ندارند. علی علیه السلام نیز بعد از من، اولی به مؤمنین از خودشان است. با بودن وی، آنان حق هیچ امری را ندارند. بعد پسرم، حسن اولی به مؤمنین از خودشان است. با بودن او، آنان حق امری را ندارند. سپس تکرار کرد و فرمود: ای مردم! وقتی که از دنیا رفتم، علی علیه السلام اولی به مؤمنین است از خودشان، وقتی علی علیه السلام از دنیا رفت، حسن اولی به مؤمنین است از خودشان. وقتی حسن از دنیا رفت، پسرم حسین اولی به مؤمنین است از خودشان. وقتی حسین از دنیا رفت، پسرم علی بن الحسین اولی به مؤمنین است از خود آنان که با بودن وی، حق هیچ امری را ندارند. بعد رو کرد به

ص:120


1- . سوره اسراء، آیه60.

علی علیه السلام و فرمود: یاعلی! تو او را درک خواهی کرد، سلام مرا به او برسان. وقتی که علی ابن الحسین علیه السلام از دنیا رفت، پسرم، محمد اولی به مؤمنین است از خودشان. یا حسین! تو او را درک خواهی کرد، سلام مرا به او برسان. بعد در نسل محمد مردانی یکی پس از دیگری است. هیچ یک از آنان نیست، مگر اولی به مؤمنین است از خودشان که با بودن آنان، مردم حق هیچ امری را ندارند. همة آن ها راهنما و هدایت شده هستند... . معاویه گفت: ای پسر جعفر! با مطالب بزرگ سخن گفتی. اگر آنچه که گفتی حق و صحیح باشد، امت محمد صلی الله علیه وآله مهاجرین و انصار غیر از شما، اهل بیت و دوستان ویاران شما، همه در هلاک اند. گفتم: قسم به خدا! آنچه گفتم حق بود، از رسول الله صلی الله علیه وآله شنیدم. معاویه گفت: ای حسن! ای حسین! ای ابن عباس! پسر جعفر چه می گوید؟

ابن عباس گفت: اگر به آنچه که او گفت، ایمان نداری، کسانی را که اسم برد، از آنان سؤال کن. معاویه دستور داد عمربن ابی سلمه و اسامة بن زید را نزد او آوردند و از آنان سؤال کرد. آنان گواهی دادند که: آنچه پسر جعفر می گوید، همان طور که او شنیده بود، نیز از رسول الله صلی الله علیه وآله شنیدیم... .(1)

رابطه صمیمی با امام حسن و امام حسین علیهما سلام

عبدالله بن جعفر از دوران کودکی ارادت خاص به امام حسن و امام حسین علیهما السلام داشت و هیچ گاه خود را بالاتر از آنها نمی دانست. حتی در وقت عطا و بخشش اگر آنان مبلغی را به نیازمند می دادند، عبدالله به احترام

ص:121


1- . اسرار آل محمد، ص221 و احتجاج، ج2، ص3.

آنها مبلغ کمتری را به نیازمند عطا می کرد.

معاویه توسط مروان، حاکم مدینه دختر عبدالله را جهت فرزندش یزید خواستگاری نمود. عبدالله در جواب گفت: اختیار زنان ما با حسن بن علی علیهما السلام می باشد، از او خواستگاری کن. چون امام حسن علیه السلام جریان خواستگاری را شنید، فوراً دختر عبدالله را به عقد پسر عمویش، قاسم بن محمد بن جعفر درآورد.(1)

عبدالله در دفاع از امام حسن وامام حسین علیهما السلام به معاویه گفت: سید بنی هاشم فقط حسن و حسین علیهما السلام هستند و هیچ کس با آنها برابری نمی کند.

محور سخاوت

جود و بخشش عبدالله بن جعفر داستان شگفتی دارد که هر شنونده ای را حیرت زده می کند. اگر می خوانیم که عبدالله به خاطر عرض حاجتی و یا سروده ای هر آنچه داشت را در راه خدا می داد، عجیب نیست؛ زیرا او فرزند جعفر طیار است. آن پدری که نه تنها اموال خود را در راه خدا داد، بلکه سه فرزندش را در راه خدا، در کربلا هدیه کرد که نشانگر عالی ترین مراتب و درجات گذشت و ایثار اوست.

دربارة جود و بخشش عبدالله سخنان فراوان گفته و اشعار زیادی سروده شده است که به بخشی از آنها می پردازیم:

ابن حبان می گوید: به عبدالله بن جعفر «قطب السخاء» گفته می شد.(2)

ص:122


1- . معارف و معاریف، ج4، ص1508 و سیره ابن اسحاق، ص251.
2- . تهذیب التهذیب، ج5، ص150.

همچنین می گویند: سخی ترین افراد بین مسلمانان ده نفر هستند و سخی ترین فرد اهل حجاز عبدالله بن جعفر است.(1)

محدث قمی می نویسد: مرم مدینه که تهی دست می شدند، از یکدیگر قرض می گرفتند و وعدة پرداخت عطا و تقسیمی عبدالله بن جعفر را می دادند.(2)

مبادا این شمشیر را از دست بدهی

مرد عربی به مروان بن حکم روی آورد. مروان گفت: چیزی در نزد ما نیست، بر تو باد به عبدالله بن جعفر، که نیازت را برآورده خواهد کرد. مرد عرب نزد عبدالله رفت و گفت: ای ابوجعفر! تو از اهل بیت نبوتی هستی که در دوستی آنان برای مسلمانان طهارت و پاکی است. ای ابوجعفر! امیر مدینه بر مالی که نزد او بود، بر من بخل ورزید ولی تو بر آنچه که در دست داری، ایمن می باشی. ای ابوجعفر! ای فرزند شهیدی که دو بال دارد و با آن، در بهشت پرواز می کند! ای ابوجعفر! امروز همانند تو کسی نیست که دیگری به او امید داشته باشد؛ پس مرا رها مکن که در صحرا و بیابان برای به دست آوردن مالی، سرگردان و حیران باشم. عبدالله گفت: ای اعرابی! مرکبی که زاد و توشه را حمل می کرد، رفته است. بر تو باد به این مرکب و آنچه که بر آن است، ولی مواظب باش که فریب نخوری و این شمشیری که به هزار دینار آن را خریداری کرده ام، به مفت از دست ندهی.(3)

ص:123


1- . الاصابه، ج2، ص276.
2- . سفینة البحار، ج2، ص126.
3- . سیراعلام النبلاء، ج3، ص458.

هدیة فراوان به شاعر سیاه پوست

روزی نصیب بن ریاح، عبدالله بن جعفر را به قطعه شعری مدح و ثنا کرد. عبدالله دستور داد تا پول بسیاری به همراه لباس های فراوان و مرکب های متعددی به او بدهند. به وی گفته شد: این همه اموال را به این غلام سیاه واگذار نکن! پاسخ داد: به خدا سوگند! اگر چه او غلام است، سروده اش آزاد می باشد. اگر چه سیاه است، مدح و ثنایش سفید می باشد. او اموالی را گرفته است که فنا پذیرند و لباس هایی که پوشیده خواهند شد و مرکب هایی که از بین خواهند رفت اما مدحی گفت که قابل روایت برای دیگران و ثنایی است جاودانه.(1)

در استیعاب آمده است: عبدالله گفت: او سیاه است ولی موی او سفید است. او استحقاق بیش تر از این را دارد؛ چون چیزی گفته که ماندنی است و چیزی که دریافت داشته، فانی است. من شتری را که نابود خواهد شد، به او دادم و او مدح و ثنای ماندگار به من داد.(2)

اتهام رابطه با معاویه و یزید

برخی مورّخان که با خلفای جور در ارتباط بودند، مطالب فراوانی دربارة عبدالله بن جعفر و رابطه اش با خلفای جور نوشته اند که کذب بودن برخی از آن ها آن قدر واضح و روشن است که هیچ نیازی به توضیح ندارد. چگونه می توان باور کرد که شخصیتی مانند عبدالله بن جعفر در کنار امیرمؤمنان علیه السلام به جنگ با معاویه بپردازد ولی با گذشت چند سال از

ص:124


1- . العقد الفرید، ج6، ص143 و ج1، ص269.
2- . زینب قهرمان دختر علی علیه السلام ، ص45. (در حاشیه الاصابه، ج2، ص277).

شهادت حضرت علی علیه السلام کاملاً رنگ عوض کند و در سر سفرة معاویه بنشیند و فرزند خود را به افتخار معاویه، معاویه نام گذاری کند و یا پس از شهادت امام حسین علیه السلام و دو یا سه فرزندش (عون و محمد و عبدالله) نزد یزید برود؟!

اگر عبدالله با یزید رابطه داشت، چرا و چگونه دو فرزندش در واقعة «حرّه»(1) به شهادت رسیدند؟!

در خصوص واقعة «حرّه» می توان به اختصار چنین گفت که پس از شهادت امام حسین علیه السلام در سال 61ه_.ق و بالا گرفتن کفر و طغیان یزید، مردم مدینه فرماندار شهر را به همراه مروان و سایر اموی ها از مدینه بیرون کردند و با عبدالله بن حنظله بیعت کردند. چون این خبر به گوش یزید رسید، مسلم بن عقبه را با لشکری فراوان برای سرکوب کردن مردم مدینه به آنجا گسیل داشت. جنگ عظیمی رخ داد و بسیاری از مرم مدینه کشته شدند. مردم مدینه چون تاب مقاومت را از دست دادند، به قبر پیامبر صلی الله علیه وآله پناه بردند. لشکر یزید به قتل عام مردم پرداختند.(2)

آیا فکر نمی کنید دشمن در صدد مخدوش کردن چهرة این مدافع حریم ولایت و یار باوفای امام حسن و امام حسین علیهما السلام بوده است، تا بتواند با خدشه دار کردن این چهرة مقدس، روایت و سخنش را از اثر بیندازد؟ چگونه می توان باور کرد که عبدالله که از دوارن کودکی در دامان رسول الله صلی الله علیه وآله تربیت یافته و با سه امام معصوم علیهم السلام خو گرفته و هیچ گاه خلاف از او سرنزده بود، ناگهان رنگ عوض کند و به دربار یزید روی آورد؟!

ص:125


1- . منتهی الآمال، ج2، ص34.
2- . پیامبر و یاران، ج4، ص133.

آیا می توان پذیرفت که عبدالله با داشتن آن همه سوابق درخشان در عالم اسلام، که از او به عنوان محور سخاوت یاد می شود، به خاطر گرفتن پول از خلیفه، آن همه عزت و شرف و روح بلند و طبع عالی خود را زیر پا بگذارد؟!

ابن ابی الحدید نقل می کند: روزی معاویه و عمروبن عاص با هم نشسته بودند، دربان گفت: عبدالله، پسر جعفر طیار اجازه ورود می طلبد. عمروبن عاص گفت: در حضور او به علی علیه السلام ناسزا می گویم و او را عصبانی می کنم. معاویه گفت: چنین مکن که می ترسم نتوانی از عهدة آن برآیی و سبب گردی فضائلی را اظهار کند که دوست نداریم بشنویم. عبدالله وارد شد. معاویه از روی سیاست اظهار خوشوقتی کرد و او را نزدیک خواند و با وی گرم گرفت ولی عمروبن عاص نتوانست خودداری کند. به عبدالله چیزی نگفت اما با دیگران سر صحبت را گشود و ضمناً از امیرمؤمنان علیه السلام بدگویی کرد و با صدای بلند ناسزا گفت و بی شرمی را از حد گذراند.

رنگ عبدالله متغیر گردید، از خشم لرزه بر اندامش افتاد و ناگهان مانند شیر از تخت فرود آمد. عمروعاص که او را خشمناک دید، گفت: هان! عبدالله!چه خبر است؟! عبدالله گفت: مرگت باد! خاموش باش! سپس این شعر را خواند:

اظن الحلم دلّ علیَّ حلمی

وقد یتجهل الرجل الحلیم

حلم و بردباری، زبان مردم را به رویم گشوده است و خیال می کنند نمی فهمم.

پس آستین ها را بالا زد و خطاب به معاویه گفت: معاویه! تا کی خشم تو را در دل نگه داریم و بر بدی ها و زشتی ها صبر کنیم، گفتار زشتت را

ص:126

بشنویم و جسارتت را ببینیم و اخلاق ناستوده ات را مشاهده کنیم؟! گریه کنندگان بگریند! مثل اینکه از فحش و ناسزای به همنشینانت ناراحت نمی شوی. اگر چنین است، معلوم می شود دین در نظرت موقعیتی ندارد، تا تو را از کردار زشت باز دارد. به خدا قسم! اگر عاطفة خویشاوندی در تو بود، یا به سهم خود از اسلام حمایت می کردی، نباید فرزندان کنیزان بی اصل و بردگان پست طبع را در ردیف افراد فامیل خود جای دهی. مردمان ستم پیشه به موقعیت افراد برگزیده، جاهلند. معاویه! این که کارهای خطای تو را تأیید می کنند و ریختن خون مسلمانان و جنگیدن با امیرمؤمنان علیه السلام را صحیح می دانند، تو را مغرور نکند تا به هرچه فساد و تباهی اش بر تو روشن است، اقدام کنی؛ چسم سر و چشم دلت از تشخیص راهت کور شده است. اگر از خطای خود بر نمی گردی، به ما اجازه بده تا هرچه می خواهیم از زشتی هایت بگوییم.

مجلس در بهت و حیرت فرورفته بود و همگی غرق سخنان او شده بودند. معاویه صدا زد: عبدالله! ما از خطا و اشتباهمان بر می گردیم. تو را به خدا! بنشین! خدا لعنت کند آن که آتش درونی تو را افروخت. هر چه بگویی، انجام می دهم و هر حاجتی داری، بر می آورم. اگر مقام و موقعیتت نبود، همان روش و اخلاقت کافی بود که خواسته هایت برآورده شود. آخر تو پسر ذوالجناحین و سید و بزرگ بنی هاشمی.

عبدالله فریاد زد: ... نه، نه، چنین نیست. سید و آقای بنی هاشم، حسن و حسین علیهما السلام هستند. کسی را نرسد که در مقام با ایشان برابری کند. معاویه گفت: تو را قسم می دهم! هرچه می خواهی بگو. هر حاجتی داری برآورده است، گرچه با تمام هستی ام برابری کند.

ص:127

عبدالله گفت: در این مجلس چیزی نمی خواهم و حاجتی ندارم. این جمله را گفت و از مجلس خارج شد. معاویه هم او را بدرقه کرد و گفت: به خدا قسم! تمام حرکات و اخلاق و رفتار و راه رفتنش به پیامبر صلی الله علیه وآله می ماند. پس از آن که عبدالله رفت، معاویه رو به عمروعاص کرد و گفت: چرا با تو حرف نزد و جوابت را نداد؟ عمرو عاص گفت: بر تو معلوم است و می دانی چرا؟ معاویه گفت: خیال می کنی از جواب هایت ترسید؟ خیر، چنین نیست بلکه تو را قابل و لایق ندانست تا جوابت را بگوید یا با تو طرف شود.(1)

آری، از مجموع این قضایا می توان نتیجه گرفت که اتّهام «رابطه با معاویه و یزید»، کاملاً بی اساس است.

چرا عبدالله بن جعفر در کربلا شرکت نکرد؟

یکی از فرازهای پیچیدة زندگانی عبدالله، حضور وی در کربلاست. وی با معرفتی که نسبت به امام حسین علیه السلام داشت و با این که از حضور همسر و فرزندانش در کاروان امام حسین علیه السلام جلوگیری ننمود، چرا خودش به یاری امام حسین علیه السلام نشتافت؟

بیشتر بزرگان عقیده دارند که عبدالله بن جعفر معذور بود، چنان چه مرحوم مامقانی(2)و دیگران بدان اشاره کرده اند.

برخی دیگر بر این عقیده هستند که او در آن زمان، نابینا بود؛ بدین خاطر نتوانست به کاروان امام حسین علیه السلام ملحق شود. بنابراین آنچه که

ص:128


1- . تنقیح المقال، ج2، ص173.
2- . دائرة المعارف، ج12، ص282.

درباره اش گفته می شود، عاری از هرگونه حقیقت است.(1)

ممکن است به دلایلی مانند پیری، امام حسین علیه السلام از عبدالله نخواسته تا در کاروانش حضور یابد. با این وجود، عبدالله بعد از حادثه کربلا، از همراهی نکردن امام حسین علیه السلام اظهار تأسف می کرد.

آخرین تلاش عبدالله

عبدالله از آن جا که کشته شدن امام حسین علیه السلام را ضایعه ای بزرگ برای عالم اسلام می دانست، سخت در تلاش بود تا امام را از سفر به کوفه بازدارد. اما همین که در بین راه از زبان امام شنید که آن حضرت در انجام مأموریتی است، عبدالله دیگر هیچ سخنی نگفت وفرزندان خود را به همراه امام علیه السلام فرستاد.

نامة عبدالله به امام حسین علیه السلام

عبدالله در نامه ای که به وسیلة فرزندانش برای امام حسین علیه السلام فرستاد، عرض داشت: تو را به خدا سوگند می دهم که از این راه برگرد؛ زیرا می ترسم تو را بکشند و خاندانت را اسیر کنند. اگر شما کشته شوید، نور زمین خاموش می گردد؛ زیرا شما چراغ و نشانه هدایت یافتگانید. امید مؤمنان به توست، در رفتن شتاب مکن. خود نیز پشت سر نامه به شما ملحق خواهم شد.(2)

عبدالله بی درنگ نزد عمرو بن سعید رفت و از او خواست که امان نامه ای برای حضرت سیدالشهدا علیه السلام بنویسد و از او بخواهد که از این

ص:129


1- . معارف و معاریف، ج2، ص1508.
2- . ارشاد مفید، ص202.

سفر منصرف شود. عمرو امان نامه ای به خط خود نوشت و از آن حضرت خواست که برگردد. او نامه را به وسیلة برادر خود، یحیی بن سعید به امام داد. عبدالله نیز همراه یحیی نزد امام رفت. آن ها از امام خواستند تا از ادامه راه منصرف شود. حضرت در پاسخ فرمود: من پیامبر صلی الله علیه وآله را درخواب دیدم. آن حضرت به من دستوری داد که اینک در پی انجام آن امر، روانه ام. آن ها گفتند: آن خواب چیست؟ امام فرمود: تا به حال برای احدی نگفته ام و بعد از این هم نخواهم گفت، تا خدای خود را ملاقات کنم. عبدالله که از برگرداندن امام مأیوس شده بود، فرزندان خود عون و محمد را نزد آن حضرت فرستاد.(1)

اظهار تأثّر شدید از شهادت امام حسین علیه السلام

یکی از دلایل محکمی که تأیید می کند عبدالله بسیار مایل بود همراه امام حسین علیه السلام باشد، اما به دلایلی نتوانسته بود در کربلا حضور یابد، همانا اظهار تأثّر و تألّم شدید وی از شهادت امام حسین علیه السلام و یاران باوفایش است.

هنگامی که خبر شهادت فرزندانش به وی رسید، کلمة استرجاع «إِنَّا لِلهِ وَإِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعُونَ» را بر زبان راند. یکی از غلامان عبدالله به نام «ابوسلاسل» در مقام تأسف برآمد و گفت: این مصیبت از ناحیة حسین به ما رسیده است، عبدالله از سخن گلایه آمیز ابوسلاسل ناراحت شد و برآشفت و با کفش خود بر سر او کوفت و گفت: آیا دربارة حسین علیه السلام چنین می گویی؟ به خدا سوگند! خودم نیز دوست می داشتم هرگز از او جدا نشوم و اگر در

ص:130


1- . منتهی الآمال، ج1، ص323؛ ارشاد مفید، ص202 و الکامل، ج3، ص402.

کربلا حضور داشتم، در رکاب او می جنگیدم تا شهید شوم؛ زیرا او شایسته است که جان ها فدایش شود. فرزندان من همراه برادم و پسر عمویم کشته شدند و مواسات نمودند و به پاداش صابران هم دست خواهند یافت. آن گاه عبدالله متوجه اهل مجلس شد و گفت: راستی شهادت حسین علیه السلام بر من سخت و دشوار است؛ اما خدای را سپاس می گویم که شهادت حسین علیه السلام به ما عزت بخشید و اگر خود نتوانستم در رکاب حسین علیه السلام فداکاری کنم، فرزندانم با جانبازی خود، حسین علیه السلام را خوب یاری کردند.(1)

روزی عبدالله بن جعفر یکی از دوستان همنشین خود را در مجلس ندید، روز دیگر که ملاقاتش کرد، از او پرسید: دیروز کجا بودی؟ چرا غیبت داشتی؟ او گفت: با یکی از دوستان به حومه مدینه رفته بودم.

عبدالله زبان به نصیحت او گشود و گفت: «اگر چاره ای جز همراهی و رفاقت با مروان را نداری، بر تو باد به همراهی و رفاقت با کسی که چون با او دوست شدی، موجب خوبی و صلاح تو شود و اگر ترسیدی، تو را نگه دارد و اگر به او نیاز پیدا کردی، کمکت کند و اگر کاستی در تو دید، پر کند و اگر یک خوبی دید، بر شمرد و اگر وعده ای به تو داد، محرومت نسازد و اگر زیاد رفت و آمد کردی، رهایت نکند و اگر چیزی از او خواستی، به تو بدهد و اگر دست نگه داری و چیزی به او ندهی، او شروع کننده باشد.»(2)

ص:131


1- . زینب قهرمان دختر علی علیه السلام ، ص93؛ پیامبر و یاران، ج4، ص137؛ قاموس الرجال، ج5، ص413 و منتهی الآمال، ج1، ص416.
2- . سفینة البحار، ج2، ص126.

رحلت و محل دفن

سرانجام عبدالله بن جعفر پس از یک عمر طولانی و با برکت، در سال 80ه_.ق یا 85ه_.ق و یا90ه_.ق(1) در مدینه دار فانی را وداع گفت. ابان بن عثمان که از سوی عبدالملک بن مروان فرماندار مدینه بود، او را غسل داد و کفن کرد و بر او نماز خواند و در قبرستان بقیع، نزدیک قبر امام حسن مجتبی علیه السلام به خاک سپرد. ابان بن عثمان در حالی که قطرات اشک بر صورتش سرازیر بود، گفت: به خدا سوگند! تو مرد خوبی بودی! تو مرد شریف و نیکوکار و بخشنده ای بودی!(2)

ص:132


1- . سیراعلام النبلاء، ج3، ص462.
2- . زینب قهرمان، ص96 و اسدالغابه، ج3، ص135.

5.ابو عبدالله جدلی رازدار علی علیه السلام

سپیده

5.ابو عبدالله جدلی رازدار علی علیه السلام

علی اکبر رضایی

ص:133

ص:134

سپیده

یکی از شیفتگان اهل بیت علیهم السلام «ابو عبدالله جدلی» است. ابو عبدالله عبد(1) بن عبد جدلی بجلی از یاران نزدیک و با وفا و اصحاب سرّ امام علی علیه السلام بود. او کوفی شمرده می شد و چون به خاندان جُدیله منسوب بود، جَدلی (جُدلی) شهرت یافت.(2)

از زندگی خصوصی وی گزارشی در دست نیست؛ ولی رجال شناسان و مورخان در گزارش های کوتاه خود جدلی را ستوده اند. شیخ طوسی در کتاب رجال خود چنین می نویسد:

«ابو عبدالله جدلی، محدثی شیعی، دوستدار و از خواص اصحاب امام علی علیه السلام بود.»(3)

ذهبی در کتاب خود جدلی را پرچمدار سپاه مختار و شیعه ای تندرو معرفی کرده است.(4)

ص:135


1- . عبدالرحمن، عبید، عبدة .
2- . اللباب فی تهذیب الانساب، ج1، ص263.
3- . رجال طوسی، ص47.
4- . میزان الاعتدال، ج4، ص544.

رجال نویسان دیگر چون برقی،(1) ابن داود،(2) علامة حلی،(3) ابن حیان(4) و دیگران هر یک در کتاب های رجالی خود جدلی را روایتگری مورد اعتماد و از اصحاب سرّ علی علیه السلام دانسته اند.

در این میان، گروهی از رجال نویسان اهل سنت بر جدلی، بدان سبب که شیعه و از یاران نزدیک امیرمؤمنان علی علیه السلام به شمار می رفته، خرده گرفته اند و او را از محدثان ضعیف شمرده اند. ابن سعد دربارة او می گوید: «حدیثش ضعیف و غیرقاب_ل پذی_رش است و تشیع وی قوی و نیرومند بود.»(5)

ابن قتیبه نیز او را در شمار به اصطلاح غالیان شیعی چون مختار، زرارة بن اعین و جابر جعفی ذکر کرده است.(6)

به نظر می رسد بهترین روش برای شناخت وی، بررسی روایات گرانبهایی است که او نقل کرده و خوشبختانه اندکی از آنها تا امروز باقی مانده است.

گواه دیگر سعادتمندی جدلی، استناد امام رضا علیه السلام به حدیث اوست. در روایتی می خوانیم:

«حضرت رضا علیه السلام سخن خویش را به حدیثی که وی از امیرمؤمنان علیه السلام شنیده، نسبت داده است.(7)

ص:136


1- . رجال برقی، ص4.
2- . رجال ابن داود، ص231 و 402.
3- . الخلاصه، ص192.
4- . کتاب الثقات، ج5، ص102.
5- . طبقات الکبری، ج6، ص228.
6- . المعارف، ص624.
7- . بحارالانوار، ج39، ص244.

به هر حال، جایگاه ارجمند جدلی نزد امامان معصوم علیهم السلام و اخلاص و علاقة فراوان او به اهل بیت علیهم السلام بر کسی پوشیده نیست.

جدلی در مکتب اهل بیت علیهم السلام

ابو عبدالله جدلی از معدود افرادی است که در فضای غم انگیز عصر علی علیه السلام به ریسمان الهی چنگ زد و در محضر پر فیض نخستین امام علیه السلام به فراگیری معارف دین پرداخت. نزدیکی و دوستی او به امام چنان بود که حضرت، جدلی را صاحب اسرار خود می دانست و حقایقی را با او در میان می گذاشت. تفسیر آیاتی که دربارة اهل بیت علیهم السلام فرو فرستاده شده، سخنانی در مورد حضرت مهدی4 و چگونگی ظهور آن حضرت و معرفی زوایایی از شخصیت خود، بخشی از مسائلی است که حضرت با وی در میان نهاده است.

عشق به اهل بیت علیهم السلام و ولایت

یکی از صفات برجستة جدلی، دلبستگی او به اهل بیت علیهم السلام است. او از سر این دلدادگی در وادی بحث های قرآنی و روایی پیرامون اهل بیت علیهم السلام قدم گذارده که هر یک از آنها گنجینه ای گرانبهاست.

جدلی می گوید: روزی نزد امیرمؤمنان علی علیه السلام رفتم. حضرت فرمود: آیا می خواهی تفسیر آیه ای از آیات خدا را برایت روشن سازم؟

عرض کردم: آری.

فرمود: خداوند می فرماید: ﴿مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَیْرٌ مِنْهَا وَهُمْ مِنْ فَزَعٍ یَوْمَئِذٍ آمِنُونَ * وَمَنْ جَاءَ بِالسَّیِّئَةِ فَکُبَّتْ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ هَلْ تُجْزَوْنَ إِلَّا مَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ﴾.(1)

ص:137


1- . سوره نمل، آیه 89 و 90.

هر کس نیکی به جای آورد، پاداشی بهتر از آن خواهد داشت و آنان از هراس آن روز ایمن اند، و هر که بدی به جای آورد، به رو در آتش (دوزخ) سرنگون شوند. آیا جز آنچه می کردید، سزا داده می شوید؟

«حسنه» یعنی شناخت ولایت و دوستی با اهل بیت و «سیّئه» به معنای انکار ولایت و دشمنی با ماست. هر که این حسنه را با خود داشته باشد، به بهشت می رود؛ و هر که سیئه به همراه آورد، جایگاهش دوزخ خواهد بود و هیچ عملی از او پذیرفته نیست.(1)

اهل بیت و آیة تطهیر

اشارة

از دیگر موضوع های مورد توجه جدلی، مسألة اهل بیت علیهم السلام و شأن نزول آیة تطهیر است. او می گوید: روزی(2) نزد ام سلمه، همسر گرامی رسول خدا صلی الله علیه وآله رفتم و از وی خواستم دربارة ماجرای آیة تطهیر برایم سخن بگوید. وی گفت: پیامبر گرامی صلی الله علیه وآله روزی به من فرمود: کسی را بفرست تا علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام را به اینجا فراخواند.

عرض کردم: جز من کسی در خانه نیست.

پس حرکت کردم و آن بزرگواران را از خواست پیامبر صلی الله علیه وآله آگاه ساختم. هنگامی که وارد منزل شدیم، علی علیه السلام در برابر آن حضرت نشست. پیامبر صلی الله علیه وآله امام حسن و امام حسین علیهما السلام را سمت راست و چپ خود

ص:138


1- . بحارالانوار، ج36، ص101.
2- . همان، ج35، ص215 و 226.

نشاند و فاطمه سلام الله علیها نیز پشت سر آنان جای گرفت. سپس پیامبر صلی الله علیه وآله پارچه ای خیبری بر روی خود و آن بزرگواران کشید و گفت: خدایا! خودم و عترتم به سوی توایم نه به سوی آتش؛ و اهل بیت من از گوشت و خون من هستند.

ام سلمه می گوید: به پیامبر خدا صلی الله علیه وآله عرضه داشتم: یا رسول الله! مرا نیز در جمع آنان جای ده.

حضرت فرمود: ام سلمه! تو از همسران نیک منی.

سپس از سوی خدای تعالی این آیه نازل گردید: ﴿إِنَّمَا یُرِیدُ اللهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمْ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرًا﴾.(1)

خداوند فقط می خواهد آلودگی را از شما خاندان پیامبر بزداید و شما را پاک و پاکیزه سازد.

معنای «دابَّةُ الاَرض»

ابو عبدالله جدلی می گوید: روزی حضور علی علیه السلام رفتم. حضرت فرمود: آیا می خواهی پیش از آنکه کسی وارد (خانه) شود، تو را از سه چیز آگاه سازم؟ گفتم: آری.

فرمود: «انا عبدالله و انا دابّة الارض صدقها و عدلها و اخونبیها. اَلا اخبرک بانف المهدی و عینه؟»

من بندة خدا و مصداق حقیقی و درست دابّة الارض (جنبندة زمین) و برادر پیامبر روی زمین هستم. آیا بینی و چشم مهدی را به تو معرفی کنم؟

عرض کردم: آری.

ص:139


1- . سوره احزاب، آیه 33.

پس با دست مبارکش به سینة خود زد و فرمود: من هستم.(1)

مضمون روایت آشکارا نشان می دهد که جدلی از یاران نزدیک و گنجینة اسرار امیرمؤمنان علی علیه السلام بوده است. کلمه انف در لغت به چند معنی آمده که مناسب ترین و مشهورترین آن، بینی است.(2) و کلمة عین به معنای چشم است. امام علیه السلام در این روایت خود را بینی و چشم حضرت مهدی4 معرفی کرده است.

از آنجا که بینی و چشم اصلی ترین عامل شباهت افراد به شمار می رود، منظور آن حضرت از این تشبیه، بیان ویژگی های ظاهری حضرت مهدی4 و شباهت چهرة خود با سیمای حضرت مهدی4 است. افزون بر این، بینی و چشم از اعضای بسیار دقیق و حساس و عامل درک و بینایی است؛ مراد علی علیه السلام بیان این نکته است که چنان که من (امور غیبی و آشکار را) می دانم و می بینم، حضرت مهدی علیه السلام نیز به همین میزان در تشخیص و درک امور تواناست.

جدلی، پیام آور قدرت علوی

یکی دیگر از روایت هایی که جدلی به نقل آن همت گمارده، حدیث خیبر است. او می گوید: از امیرمؤمنان علی علیه السلام شنیدم که فرمود: هنگامی که درب خیبر را از جا کندم، از آن به عنوان سپر استفاده کردم و با کفار به نبرد پرداختم، زمانی که خداوند سپاه کفر را شکست داد، آن را بر روی حصار آنها گذاشتم تا سپاهیان اسلام از آن عبور کنند. پس، برای عبور مسلمانان،

ص:140


1- . بحارالانوار، ج39، ص243.
2- . لسان العرب، ج1، ص236.

آن را بر روی خندقی که کفار برای دفاع از خود کنده بودند، گذاردم. در این هنگام، مردی به حضرت گفت: دری چنین سنگین را به تنهایی بلند کردید؟!

فرمود: سنگینی در خیبر برای من مانند سنگینی سپرم بود که در جنگ های دیگر همراه داشتم.(1)

در گزارشی آمده است که پس از پیروزی مسلمانان در جنگ خیبر، هفتاد تن به یاری یکدیگر درِ خیبر را جابه جا کردند.(2)

حدیث وصیّت

یکی دیگر از روایت هایی که جدلی نقل کرده، حدیث وصیّت علی علیه السلام به امام حسن علیه السلام است.

پس از آن که سر مبارک علی علیه السلام با شمشیر زهرآلود دشمنان دین شکافته شد، آن حضرت در بستر بیماری به فرزند برومندش امام حسن علیه السلام چنین وصیت کرد:

«فرزندم! من در این شب از دنیا خواهم رفت. پس از مرگم، مرا غسل بده و کفن کن و با حنوط جدّت رسول خدا صلی الله علیه وآله خوشبوی ساز. وقتی مرا تشییع کردید، جلو بایست؛ بر من نماز بگزار و در نماز هفت تکبیر بگو؛ زیرا تنها برای نماز بر من و فرزندم مهدی علیه السلام هفت تکبیر گفتن جایز است؛ او که در آخرالزمان ظهور می کند و حق را در زمین می گستراند. پس از آنکه بر من نماز خواندی، قبری برایم آماده ساز. وقتی لحد را شکافتی،

ص:141


1- . بحارالانوار، ج21، ص14.
2- . همان.

تخته ای حکاکی شده، که پدرم، «نوح» برایم بر جای نهاده، خواهی یافت. بدنم را بر آن چوب بگذار، هفت خشت بزرگ بر آن قرار بده و اندکی درنگ کن، سپس نگاه کن، دیگر مرا در لحد نخواهی یافت.»(1)

جدلی و نهضت کربلا

دوران زندگی جدلی که از روزگار امامت علی علیه السلام آغاز و گویا تا سال 67 هجری ادامه یافت، دوران سراسر حماسه و شور و تلاش بود. چنان که برخی از روایات بیان می کند، جدلی به دلایلی نتوانست در حماسة عاشورا شرکت کند و فرزندان پیامبر خدا صلی الله علیه وآله را مورد حمایت قرار دهد. جدلی می گوید: نزد امیرمؤمنان علیه السلام رفتم؛ حضرت فرمود: ابو عبدالله! می خواهی پیش از آنکه کسی وارد شود، هفت موضوع را با تو در میان نهم؟

عرض کردم: بفرمایید، فدایت شوم.

حضرت ضمن سخنانی، فرمود: این امام حسین کشته می شود، در حالی که تو زنده ای و او را یاری نمی کنی. سپس با دستان مبارکش به شانة امام حسین علیه السلام زد. من عرض کردم: به خدا سوگند! در این صورت، زندگی پلیدی خواهم داشت.(2)

جدلی در روایت دیگری می گوید: علی علیه السلام با دست به شانة امام حسین علیه السلام که کنارش نشسته بود، زد و فرمود: این کشته می شود و کسی او را یاری نمی دهد.

ص:142


1- . همان، ج42، ص215.
2- . همان، ج35، ص109 و رجال کشی، ص93.

عرض کردم: ای امیرمؤمنان! به خدا سوگند، آن روزگار زمانة بدی خواهد بود.

فرمود: آری، چنین است.(1)

مرحوم آیت الله خویی در کتاب «معجم رجال الحدیث» می نویسد: برخلاف نظر گروهی، این روایت بیان کنندة نگرانی و نفرت جدلی از مردمی است که فرزند رسول خدا صلی الله علیه وآله را یاری نمی کنند؛ و نشان می دهد که او از این که خود براساس پیش بینی حضرت، نمی تواند در کربلا حضور داشته باشد، ناراحت و غمگین است؛ به همین دلیل، جدلی زندگی در آن روزگار را پست و پلید می داند.(2)

هر چند گزارش مشخص و مطمئنی دربارة سبب عدم حضور جدلی در رخداد عاشورا در دست نیست؛ اما گویا پیش از حادثة کربلا همراه مختار و چند هزار تن از شیعیان کوفه، در زندان عبیدالله بن زیاد بوده است.

نقش جدلی در قیام مختار

براساس گزارش های موجود، پس از آنکه جدلی موفق نشد در حماسة عاشورا به دفاع از حریم ولایت بپردازد، تصمیم گرفت در کنار مختار، به خونخواهی شهیدان کربلا، بر ستمگران کینه توز تیغ بکشد و رسالت خویش را در این عرصه به انجام برساند.

او با این هدف، در سمت فرماندهی سپاه مختار برای انتقام از قاتلان فرزندان پیامبر صلی الله علیه وآله نقشی جدی ایفا کرد.

ص:143


1- . کامل الزیارات، ص71.
2- . معجم رجال الحدیث، ج11، ص54.

اندکی از تلاش های او در تاریخ ثبت شده که به ذکر یک نمونه از آن بسنده می کنیم:

پس از مرگ یزید، عبدالله بن زبیر مردم را در مکه به بیعت با خود فراخواند و از بنی هاشم خواست تا با او بیعت کنند. هنگامی که از بیعت بنی هاشم با خود مأیوس شد، محمد بن حنفیه فرزند امیرمؤمنان علیه السلام و خانوادة او و هفده تن از شخصیت های برجستة کوفه را در محل زمزم به بند کشید و تهدید کرد اگر با او بیعت نکنند، آنها را در آتش خواهد سوزاند.

محمد بن حنفیه نامه ای به مختار نوشت و برای آزادی خود و یارانش از او کمک خواست. وقتی مختار و سپاهیانش نامة محمد را دریافت کردند، بر آن شدند تا سپاهی روانة مسجد الحرام سازند. به همین منظور، ابوعبدالله جدلی هفتاد تن از سپاهیان کار آمد خود را بسیج کرد و همراه جمعی از سپاهیان عمیر بن طارق و یونس بن عمران رهسپار مسجدالحرام شد. آنها در حالی که فریاد «یالثارات الحسین علیه السلام» سر می دادند، وارد مسجد الحرام و محل زمزم شدند، حلقه محاصره را شکافتند و خود را به محمد بن حنفیه رساندند. جدلی به ابن زبیر گفت: راه آنها را باز کن تا بروند. ابن زبیر گفت: تا با من بیعت نکنند، هرگز آزادشان نمی سازم. جدلی گفت: به خدای رکن و مقام و پروردگار حلال و حرام سوگند! اگر آنها را آزاد نکنی، شمشیرهای خود را بر شما فرود خواهیم آورد.

ابن زبیر گفت: به خدا سوگند! اگر به یارانم فرمان دهم، هنوز ساعتی نگذشته سرهای شما را قطع خواهند کرد. ابوعبدالله جدلی از محمد حنفیه اجازه خواست تا عبدالله بن زبیر را به قتل برساند. اما محمد اجازه نداد. در

ص:144

این هنگام، سپاهیان ابوالمعتمد، هانی بن قیس و ظبیان بن عمار با فریادهای «یالثارات الحسین علیه السلام» وارد مسجد الحرام شدند. ابن زبیر، که از هجوم سپاهیان بی شمار مختار به وحشت افتاده بود، محمد بن حنفیه و یارانش را آزاد کرد و آنها همراه سپاه مختار به سوی شعب ابی طالب علیه السلام حرکت کردند.(1)

خزان عمر

چنان که از تاریخ طبری استفاده می شود، وی تا سال 67 هجری زنده بود.(2) بر اساس برخی از منابع، او در این سال در فتنة ابن زبیر کشته شد؛(3) ولی به نوشتة ذهبی، در کتاب «تاریخ الاسلام» او از درگذشتگان سال های 100 _ 90 هجری شمرده می شود.(4)

ص:145


1- . تاریخ طبری، ج6، ص77.
2- . همان، ص103.
3- . لغتنامة دهخدا، ج1، ص520.
4- . تاریخ الاسلام، ج6، ص533.

ص:146

6.سُلیم بن قیس هلالی زلال روایت

اشاره

6.سُلیم بن قیس هلالی

زلال روایت

سید سیف الله نحوی

ص:147

ص:148

اشاره

... و او را اولین تاریخ نگار شیعه نامیده اند.

در حالی که بیش از دو سال به هجرت آخرین فرستادة الهی نمانده بود، نوزادی پا به عرصه گیتی نهاد.

این کودک از خاندان هلال بن عامر بود که از نوادگان حضرت اسماعیل بن ابراهیم علیهما السلام شمرده می شدند. از این رو، نسب سلیم به پیامبر بزرگ الهی حضرت اسماعیل علیه السلام می رسد. پدرش «قیس» نام داشت.(1) اگر چه از نام و مشخصات مادر و اوصاف پدرش اطلاعی در دست نیست، اما بدیهی است که آن دو در تربیت نور دیدة خویش تلاشی در خور سپاس داشته اند.

پدر و مادرش وی را «سُلَیْم» نامیدند و «ابوصادق» کنیه دادند. آری، «سلیم بن قیس هلالی عامری کوفی» در زمرة مردان بزرگی است که نامش با تشیّع و تاریخ پر مخاطرة آن، عجین شده است. اینک به تماشای سیمای پرفروغ آن فرزانه می نشینیم.

ص:149


1- . کتاب سلیم بن قیس، تحقیق شیخ محمدباقر انصاری زنجانی، ج1، ص258.

تنها منبع اصیل و معتبری که ما را در شناخت زندگی «سلیم بن قیس» راهنمایی می کند، کتاب مشهور و قابل اعتمادی است که خود نگاشته است. هر چند مطالب اصلی آن کتاب، دربارة حوادث پرمخاطرة پس از وفات رسول الله صلی الله علیه وآله است؛ اما از خلال آن می توان به اوراقی از زندگانی وی دست یافت. به نظر می رسد دوران کودکی و نوجوانی سلیم در زادگاهش کوفه سپری شد. کوفه آن زمان زادگاه و خاستگاه بندگانی پاک طینت بود که همواره به عشق اسلام بسان پروانه های عاشق، گرد شمع جهان افروز رسول الله صلی الله علیه وآله می گردیدند.

هنوز بیش از دوازده سال از تولد «ابوصادق کوفی» نگذشته بود که جهان اسلام در سوگ رسول بزرگ اسلام حضرت محمد امین صلی الله علیه وآله جامة عزا پوشید. ساعاتی چند پس از آن حادثة دلخراش، شهر مدینه شاهد حوادثی تلخ بود. کودتای سیاسی، نظامی و فرهنگی سقیفه، علی علیه السلام و علویان را از ادامة سیره و سنت واقعی پیامبر اسلام باز داشت و جامعة آن روز مدینه، با نادیده انگاشتن ماجرای غدیرخم، از علی علیه السلام روی برگرداند و از علوّ باز ماند.

گرچه «سلیم» در این دوران بحرانی در مدینه حضور نداشت، اما جزئیات اخبار و اطلاعات آن کودتا را از زبان رادمردانی چون علی علیه السلام، سلمان فارسی، ابوذر و مقداد شنید و ثبت کرد.

عاشق مدینه

سلیم در حالی وارد مدینه شد که تنها دو سال از رحلت پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله گذشته بود و مردم با علی علیه السلام و اهل بیت علیهم السلام رفتاری ناپسند

ص:150

و زجرآور داشتند. دورانی که غاصبان خلافت با توسل به انواع شیوه های ارعاب، تهدید و تطمیع، مردم را از گرایش به مولای متقیان باز می داشتند. دورانی که نام «علی علیه السلام» را بردن یا با او نشستن، جرمی نابخشودنی شمرده می شد.

در چنین دوران دهشتناک و خفقان آوری، نوجوان چهارده سالة(1) کوفی به مدینه آمد و با قبول همة بلاها و گرفتاری های ویژة مدینه، نور هدایت و امامت را در کوچه های بنی هاشم یافته و با علی علیه السلام که مورد کینة حاکمان و زورمداران بود، اُنسی ویژه یافت.

شجاعت و جسارت نوجوان 14 سالة کوفی و رفتار وی با کنار نهادگان سیاسی مدینه، نشان دهندة روح متعالی و ارادة آهنین اوست.

با علی علیه السلام و علویان

سلیم پس از ورود به مدینه، در محضر امام بزرگ شیعیان حضرت علی علیه السلام به فعالیت های فرهنگی و دینی پرداخت. او چنان به مولایش عشق می ورزید که به زودی از یاران خاص و قابل اعتماد آن حضرت شد.

سیلم در کتاب خویش پنجاه روایت از علی علیه السلام نقل کرده است.(2) او در همین دوران، با دانشمندان و صحابی بزرگی چون سلمان، ابوذر، مقداد و عبدالله بن عباس ارتباط فکری و فرهنگی برقرار ساخت و احادیث بسیاری از آنها را به خاطر سپرد.

ص:151


1- . همان، ص263.
2- . همان، ص293.

هر چند صحابی بزرگ پیامبر صلی الله علیه وآله، سلمان فارسی، در همان اوایل حضور سلیم در مدینه، به استانداری مدائن (در حوالی بغداد) برگزیده شد، اما سلیم وجود گرانبهای وی را غنیمت شمرد و در همان مدت اندکی که در مدینه حضور داشت، مطالب و حوادث دوران پس از وفات پیامبر صلی الله علیه وآله را از سلمان پرسید. تعداد روایاتی که او از سلمان شنید، هفده مورد است.(1) این روایات اغلب دربارة تاریخ شیعه است.

ابوذر غفاری از دیگر چهره های برجستة عصر رسول الله صلی الله علیه وآله بود که سلیم به همراهی و همگامی با وی توفیق یافت. سلیم در توصیف و بیان رخدادهای تاریخی شیعیان، از او بسیار بهره برد و دوازده حدیث از وی ثبت کرد.(2) سلیم در سی سالگی همراه ابوذر غفاری برای اعمال حج، به مکه رفت.(3) در آنجا ابوذر غفاری برای مردم حدیث خواند. سلیم _ که خود شاهد ماجرا بود. _ آن را چنین بیان کرده است:

«روزی ابوذر برخاست و درب خانة کعبه را گرفت و با صدای بلند گفت: ای مردم! ... من از پیامبرتان شنیدم که فرمود: مَثَلِ اهل بیتم در میان امت، چون کشتی نوح در میان قوم اوست؛ هر که بر آن سوار شود، نجات می یابد و هر که از آن تخلف کند، غرق می شود.»(4)

سلیم بن قیس کوفی نه تنها به اولین مظلوم تاریخ عشق می ورزید، بلکه همواره شیفتگان آن امام را مورد محبت قرار می داد.

ص:152


1- . همان.
2- . همان.
3- . همان، ص300.
4- . اسرار آل محمد صلی الله علیه وآله ، سلیم بن قیس، ص259.

ابوذر غفاری پس از وفات پیامبر صلی الله علیه وآله به دلیل جانبداری از علی علیه السلام، از سوی خلیفة سوم (عثمان) به سرزمین خشک و بی آب و علف «ربذه» تبعید شد. او در حالی به سوی ربذه حرکت داده شد که نگاه های اشکبار علی علیه السلام او را بدرقه می کرد.

در سال 34 هجری قمری که ابوذر در ربذه آخرین نفس های خویش را می کشید و پاداش زحمات شبانه روزی اش در راه اسلام را از سوی عثمان دریافت می کرد، «سلیم» آرام نگرفت، به سوی وی شتافت و روایاتی(1) از او شنید.

مرد جهاد

پس از وفات ابوذر، در سال 35 هجری قمری، سلیم به بصره رفت و در رکاب علی علیه السلام، در جنگ جمل شرکت کرد.(2) در این جنگ، که از سوی طلحه و زبیر علیه امام علی علیه السلام طرح ریزی شده بود، 12 هزار تن از یاران علی علیه السلام و 120 هزار تن از ناکثین حضور داشتند. سلیم بن قیس، اولین تجربة رزمی اش را به دست آورد و ماجرای آن را در جنگ جمل ثبت کرد. وی در پایان، از آن جنگ چنین گزارش می دهد: جنگ از سوی طلحه شروع شد و به کشته شدن وی و شکست زبیر انجامید.(3)

حدود یک سال پس از این نبرد، جنگ صفین درگرفت. سلیم نیز در این جنگ شرکت کرد و به یاری امام خود، علی علیه السلام شتافت. او مطالبی نیز دربارة این نبرد نقل کرده است.

ص:153


1- . کتاب سلیم بن قیس، ج1، ص279.
2- . اسرار آل محمد صلی الله علیه وآله ، ص192.
3- . همان، ص193.

در بخشی از کتاب سلیم آمده است: از سلیم بن قیس پرسیدند: آیا در جنگ صفین شرکت داشتی؟

پاسخ داد: آری.

پرسیدند: آیا در جنگ لیلة الحریر حضور داشتی؟

گفت: آری.

پرسیدند: در آن هنگام، چند ساله بودی؟

سلیم گفت: چهل ساله.

سپس خاطراتی از آن جنگ نقل کرد.(1)

برخی از تاریخ نگاران، به یاری همین پرسش ها و جواب ها، تاریخ تولد سلیم را به دست آورده اند. سلیم پس از صفین در سال 38 هجری قمری همراه امام علی علیه السلام به کوفه برگشت و بی درنگ به مدائن رفت. در سال 39 هجری، برای جنگ با خوارج، عازم منطقة نهروان شد و در آن نبرد نیز شرکت کرد.(2)

سلیم در تمامی این صحنه های سرنوشت ساز، یاور مولایش علی علیه السلام بود و دفاع از وی را وظیفة خویش می دانست. همراهی او با علی علیه السلام تا شهادت آن امام بزرگوار ادامه یافت.

روایت اشک

سلیم دربارة وضعیت امام علی علیه السلام قبل از شهادت و نیز وصیت او به فرزندانش مطالبی قابل توجه نگاشته است. مطالب وی چنین آغاز می شود:

در هنگام وصیت امیرالمؤمنین علیه السلام به فرزندش امام حسن علیه السلام، حاضر بودم. حسین علیه السلام و

ص:154


1- . کتاب سلیم بن قیس، ج2، ص .
2- . همان، ج1، ص300.

محمد و تمامی فرزندان و بزرگان اهل بیت علیهم السلام و شیعیانش نیز حضور داشتند. حضرت کتاب و شمشیرش را به امام حسن علیه السلام داد و فرمود: فرزندم! پیامبر صلی الله علیه وآله به من دستور داده تو را جانشین خود کنم و کتاب و شمشیرم را به تو بسپارم...؛ و همچنین پیامبر صلی الله علیه وآله به من دستور داد سفارش کنم این ودیعه ها را هنگام مرگت، به برادرت حسین بدهی؛ سپس به فرزندش حسین علیه السلام فرمود: پیامبر صلی الله علیه وآله به تو نیز دستور داده آن را به فرزندت علی تحویل دهی و آنگاه به علی بن الحسین علیه السلام فرمود: پیامبر صلی الله علیه وآله دستور داده آن را به فرزندت محمد بدهی. سلام پیامبر صلی الله علیه وآله و من را به او برسان.(1)

از دیدگاه دانشوران

عشق و ارادت آن مرد اندیشمند به علی علیه السلام و نقل و ثبت روایات متعدد در فضایل و مناقب ائمه معصومین علیهم السلام، فقیهان و دانشمندان بزرگ دین را بر آن داشت تا از سلیم به نیکی یاد کرده، او را مورد ستایش قرار دهند.

شیخ مفید در «الاختصاص» پس از معرفی سلیم، می نویسد: وی از برگزیدگان و پیشمرگان پنجگانة علی علیه السلام است.(2)

نه تنها بزرگان شیعه، بلکه اهل سنت نیز از سلیم یاد کرده و وی را ستوده اند. ابن ندیم در کتاب «الفهرست» نظر یکی از راویان شیعه را پذیرفته، سخن او را چنین نقل کرده است: سلیم انسانی متعبد به امور دینی بود و نورانیتی داشت که سبب برتری مقامش می شد.(3)

ص:155


1- . اسرار آل محمد صلی الله علیه وآله ، ص254.
2- . کتاب سلیم بن قیس، ج1، ص265.
3- . همان، ص270.

از نجف تا منا

این شخصیت برجستة میدان های علم و جهاد، پس از شهادت مولایش علی علیه السلام، پیروی از ولایت را رها نکرد و در شمار یاران امام حسن مجتبی علیه السلام قرار گرفت. سلیم می گوید: بعد از شهادت امام علی علیه السلام، امام حسن و امام حسین علیهما السلام را در مدینه ملاقات کردم. حدیثی را که از پدرشان شنیده بودم، برای آنان خواندم. آنها فرمودند: راست گفتی؛ وقتی پدرمان این حدیث را برایت می خواند، ما حاضر و شاهد بودیم.(1)

ابن شهرآشوب در کتاب «المناقب» به معرفی ائمه علیهم السلام پرداخته، هنگام شمارش اصحاب امام حسن علیه السلام می گوید: امام حسن علیه السلام افرادی از قبیل رشید، حجر، ... و سلیم هستند.(2)

سلیم بن قیس خدمت امام حسن علیه السلام حضور یافت و ضمن حمایت و دفاع از وی، به ثبت وقایع تاریخی آن روزگار پرداخت. او در کتابش سه روایت از آن امام نقل کرده است.(3) پس از شهادت مظلومانة امام حسن علیه السلام، سلیم هم چنان به عهد خویش وفادار ماند و به حضور سالار شهیدان، امام حسین علیه السلام رسید. پشت پازدن به نام و نان معاویه و اعتنا

ص:156


1- . همان، ج2، حدیث 74 و 76.
2- . کتاب سلیم بن قیس، ج1، ص266.
3- . همان، ص293.

نکردن به دشنه و دشنام او، کاری نبود که ناخالصان و افراد سست عنصر از عهدة آن برآیند. گرایش به امام حسن و امام حسین علیهما السلام در دوران حکومت استبدادی معاویه، به جسارتی ویژه و اراده ای خلل ناپذیر نیاز داشت. سلیم، با وجود همه مشکلات و خطرات، گام عزت پیش نهاد و در شمار اصحاب آن دو امام بزرگوار واقع شد. ارتباط عاطقی سلیم با امام حسین علیه السلام به حدی بود که با شنیدن خبر مسافرت وی، از کوفه به مدینه آمد و با وی همسفر شد.

در سال 58 قمری، که امام حسین علیه السلام برای زیارت خانة خدا به مکه شتافت، سلیم کوفی خود را به وی رساند و در جلسة بسیار مهم آن حضرت در منا شرکت کرد.

امام حسین علیه السلام، در این جلسة تاریخی با ذکر مطالبی دربارة معاویه و اعمال او، اولین جرقه های قیام و انقلاب خویش را در دل شیعیان فروزان کرد. سلیم بن قیس جزئیات مطالب مطح شده در آن جلسه را در کتاب خویش نگاشت.(1) او علاوه بر ماجرای فوق، روایتی دیگر نیز از امام بزرگوار نقل کرده است.(2) از این تاریخ تا پس از شهادت امام حسین علیه السلام در سال 61 هجری قمری، خبری از سلیم ثبت نشده است. برخی از محققان احتمال می دهند او این مدت را _ همراه جمعی از شیعیان _ در زندان ابن زیاد به سر برد.(3)

ص:157


1- . همان، ص266.
2- . اسرار آل محمد صلی الله علیه وآله ، ص185.
3- . کتاب سلیم بن قیس، ج1، ص266.

تاریخ نگار راستگو

پس از شهادت امام حسین علیه السلام، سلیم به محضر فرزندش امام سجاد علیه السلام رسید و در شمار اصحاب او قرار گرفت. سلیم از آن امام حدیث نقل کرده است. وی در حدیث دهم خویش می گوید: با علی بن الحسین علیه السلام ملاقات کردم و مطالبی را که از پدر و عمویش علیهما السلام شنیده بودم، برایش گفتم.(1)

افتخار ملاقات با امام باقر علیه السلام نیز نصیب سلیم شده است. ابان بن ابی عیاش می گوید: هنگام حج، امام باقر علیه السلام را ملاقات کردم و تمامی حدیث دهم را، که سلیم نگاشته بود، بی آنکه حتی یک حرف از آن کم کنم، برای وی خواندم... امام علیه السلام فرمود: سلیم راست گفتار است.

سپس ادامه داد: پس از شهادت جدّم اباعبدالله الحسین علیه السلام، در حالی که نزد پدرم نشسته بودم، سلیم همین حدیث را برایم خواند و پدرم صحّت گفتارش را تصدیق کرد.(2)

براساس همین اخبار و گزارش ها، شیخ طوسی و دیگر راوی شناسان شیعه نام سلیم بن قیس را در شمار اصحاب امام علی، امام حسن، امام حسین، امام سجاد و امام باقر علیهم السلام آورده اند.(3)

در کتاب «ریحانة الادب» چنین می خوانیم:

او از اجلاّی محدثان شیعه و بزرگان اصحاب امام علی علیه السلام و امام حسن و امام حسین علیهما السلام و امام سجاد و امام باقر علیهما السلام و نزد همة آنان در

ص:158


1- . همان، ج2، حدیث دهم.
2- . همان، ج2، مقدمه کتاب.
3- . همان، ج1، ص273.

غایت محبوبیت و به منزلة ارکان اربعه بود... اخبار زیادی در مدح سلیم وجود دارد.(1)

علامه امینی نیز می گوید: سلیم از کسانی است که شیعیان و اهل سنت به او و مطالب کتابش استناد جسته، بدان استدلال می کنند.(2)

برای کتابم

در سال 75 هجری قمری، حکومت حجاج خون آشام بر عراق و کوفه شروع شد و قلع و قمع پیروان واقعی رسول الله صلی الله علیه وآله به اوج رسید. سلیم بن قیس، که تا این زمان با استفاده از تدابیر حکیمانه، خود و نوشته های گرانبهایش را حفظ کرده بود، مورد خشم حجاج قرار گرفت. حجاج دستور داد تا سلیم را دستگیر کنند و به قتل برسانند. سلیم از کوفه گریخت؛ به طرف ایران حرکت کرد و در منطقة «نوبندجان فارس» (نورآباد ممسنی) سکونت گزید.(3)

روایت پرواز

در اوایل سال 76 هجری، در حالی که سلیم در منزل یکی از دوستانش به نام «ابان» در نوبندجان به سر می برد، بیمار شد و به سوی معبودش شتافت.(4)

«ابان بن ابی عیاش»، شیعة نوبندجانی و دوست صمیمی سلیم در مقدمة کتاب سلیم مطالبی بیان کرده است که وضعیت زندگانی سلیم در اواخر عمرش را تا اندازه ای روشن می سازد.

ص:159


1- و2 . همان.
2-
3- . همان، ج1، ص301.
4- . همان، ص302.

او می گوید:

وقتی حجاج وارد عراق شد، قصد کشتن سلیم کرد. او متواری شد؛ در نوبندجان نزد من آمد و در خانة ما سکونت گزید. در آن روزگار، من چهارده سال داشتم و می توانستم قرآن بخوانم. از وی می پرسیدم و او نیز از اهل بدر به من خبر می داد. احادیث زیادی از زبان او شنیدم، ولی آنها را پنهان کردم... . دیری نپایید که مرگش نزدیک شد. در این هنگام، مرا طلبید و در خلوت با من چنین گفت: ای ابان! ... این کتاب را به شرطی به تو می سپارم که دربارة آن با کسی سخن نگویی و بعد از مرگم، هیچ یک از احادیث آن را برای کسی نقل نکنی؛ مگر آنکه همانند خودت به او اطمینان داشته باشی؛ و اگر اتفاقی برایت پیش آمد، آن را به یکی از شیعیان مورد اعتماد و دیندار و آبرومند علی بن ابی طالب علیه السلام بسپاری.

من آن شرط ها را پذیرفتم. او کتاب را به من سپرد و همة احادیث آن را برایم خواند... . دیری نگذشت که روح از پیکرش گرفته شد.

ابان، پس از ذکر مطالب در این باره، ادامه می دهد:

در همان سال (76 هجری) به سفر حج رفتم و خدمت امام سجاد علیه السلام حضور یافتم؛ و ابوالطفیل و عمر بن ام سلمه نیز در آنجا حضور داشتند. من سه شبانه روز کتاب را برای امام سجاد علیه السلام خواندم تا اینکه ایشان فرمود: «سلیم راست گفته است. همة اینها احادیث ماست که از آنها خبر دارم.»(1)

از آنجا که عمر بن ام سلمه در سال 83 هجری وفات کرد و بی تردید وفات سلیم قبل از این تاریخ تحقق یافت؛ بسیاری از پژوهشگران تاریخ وفات سلیم را سال 76 هجری قمری دانسته اند.(2)

ص:160


1- . همان، ج2، مقدمه.
2- . همان، ج1، ص303.

7.قُثَم بن عباس سردار بزرگ

مطلع

7.قُثَم بن عباس سردار بزرگ

سلمان احمدی

ص:161

ص:162

مطلع

یکی از افتخارات مکتب انسان ساز اسلام، این است که چهره های درخشان و فداکاری به جامعه تحویل داده است.

حضرت قُثَم(1) از کسانی است که تنها مکتب جامعی چون اسلام می تواند مانند آنها پدید آورد. او، که سال ها از سرچشمة زلال معارف علوی کسب فیض کرده بود، معرفت و صداقت را درآمیخت و با دل و جان در راه گسترش «کلمة الله» کوشید.

در یکی از حساس ترین دوران های حیات اسلام در کنار رهبر قرار گرفت و با سلاح علم و عمل از حریم امامت و ولایت دفاع کرد.

به پاس احترام یاران علی علیه السلام و برای زنده نگهداشتن یاد و خاطرة شهدای صدر اسلام، فرازهایی از خدمات و فداکاری های سردار گمنام آل هاشم، شهید دور از وطن، حضرت قُثم، عموزادة پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله را مرور می کنیم.

ص:163


1- . قُثم: به ضمّ قاف و فتح ث، از قاثم گرفته شده است. قُثَم، مرد بسیار بخشش کننده، صاحب مال، زن و فرزند زیاد. (فرهنگ دهخدا).

ولادت قُثم

گرچه در کتاب های تاریخی و رجالی تاریخ دقیق تولد وی مشخص نشده؛ ولی با دقت در زندگی او و بررسی تاریخ ولادت برادرانش، عبدالله و عبیدالله، و دیگر قراین و شواهد می توان دریافت که چند روز پیش از هجرت حضرت پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله، در مکه چشم به جهان گشود.(1)

پدر ارجمندش، جناب عباس، «ابوالفضل» کنیه داشت و فرزند عبدالمطلب و عموی بزرگوار حضرت نبی اکرم صلی الله علیه وآله، بود. وی از پایگاه عظیم اجتماعی و تجربه خوب مردم داری برخوردار بود. سال ها سقایت حاجیان با آب زمزم و عمارت مسجدالحرام را به عهده داشت.(2)

قبل از هجرت، وقتی مردم مدینه از حضرت پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله دعوت کردند جهت هدایت آنها به مدینه برود، جناب عباس، با اجازة حضرت پیامبر صلی الله علیه وآله از آنان تعهد گرفت که از یاری وی دست بر ندارند. او به آنها سفارش کرد که از فرمان پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله اطاعت کنند.(3)

ابورافع، غلام عباس، که بعدها غلام رسول خدا صلی الله علیه وآله شد و پس از آزادی در شمار یاران با وفای امیرمؤمنان علی علیه السلام جای گرفت، می گوید: بعد از هجرت رسول خدا صلی الله علیه وآله در مکه تنها ما سه تن مسلمان بودیم. عباس، همسرش ام الفضل و من. ما ایمانمان را پنهان می داشتیم.(4)

ص:164


1- . گفته شده سال اول هجری در مدینه متولد شده.
2- . تهذیب التهذیب، ابن حجر العسقلانی، ج3، ص83.
3- . تاریخ یعقوبی، ج1، ص397.
4- . السیرة النبویه، ابن هشام، ج2، ص301.

بعد از هجرت رسول الله صلی الله علیه وآله، عمویش عباس اخبار پیمان ها و تصمیم های مشرکان مکه را به وی می رساند. او سه روز قبل از جنگ احد گزارش آن را به وسیلة مردی از بنی غفار فرستاد.(1)

جناب عباس به دستور پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله از مکه هجرت کرد.

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله به عموی بزرگوارش نوشت: «یا عم یا عم، مکانک الذی انت فیه، فان الله یختم بک الهجرة کما ختم بی النبوّة»(2)

عمو، عمو! جایگاهی که شما در آن قرار دارید، خداوند با هجرت شما هجرت را تمام می کند؛ چنانکه با نبوت من نبوت را به پایان رساند.

فضیلت و افتخارات ام الفضل

مادر جناب قثم، «لُبابه» بود و «ام الفضل» کنیه داشت. او دختر حارث هلالی و خواهر میمونه، همسر رسول الله صلی الله علیه وآله شمرده می شد.

ام الفضل، بعد از حضرت خدیجه سلام الله علیها اولین زنی بود که دین مقدس اسلام را پذیرفت.(3) وی از حضرت پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله روایات گوناگون نقل کرده و از راویان قابل اعتماد به شمار می آید.(4)

افتخار خدمت به فرزندان حضرت زهرا سلام الله علیها

ام الفضل گفت: شبی از شب ها خوابی دیدم که به سبب آن از شدت هراس می لرزیدم. خدمت حضرت رسول الله صلی الله علیه وآله شتافتم و گفتم: ای بهترین بندگان خدا! خوابی دیدم که از آن هراسانم.

ص:165


1- . فروغ ابدیت، جعفر سبحانی، ص516.
2- . تهذیب التهذیب، ج4، ص80_84.
3- . اسدالغابه فی معرفة الصحابه، ابن اثیر، ج4، ص197.
4- . منتهی الآمال،شیخ عباس قمی، ج1، ص214.

حضرت فرمود: بازگو.

گفتم: در خواب دیدم از پیکر مبارک شما پاره ای گوشت بریده شد و نزد من آمد.

حضرت فرمود: نیک خواهد بود. به زودی از فاطمة من، فرزندی متولد می شود و تو آن را با شیرت پرورش می دهی. فرزندان فاطمه پارة تن من هستند.(1)

بعد از ولادت امام حسن علیه السلام، حضرت پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله وی را نزد ام الفضل، همسر عموی بزرگوارش برد تا شیر دهد.(2)

ام الفضل، روزهایی که قثم را از شیر جدا می کرد، به امام حسن علیه السلام شیر می داد.(3)

ام الفضل امام حسین علیه السلام را نیز شیر داده است.

دعای حضرت رسول الله صلی الله علیه و آله درباره قثم

عبدالله بن جعفر «طیّار» می گوید: من همراه عبیدالله و قثم، فرزندان عباس، بازی می کردم. پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله که بر مرکبی سوار بود، رسید و فرمود: این جوان (قثم) را بلند کنید. او را پشت سر و مرا جلوی خویش نشاند و دربارة ما دعا کرد.(4)

ص:166


1- . تنقیح المقال فی علم الرجال، مامقانی، ج4.
2- . الفتوح، ابن اعثم کوفی، ص916.
3- . تنقیح المقال، ج4، ص128.
4- . بحارالانوار، علامه مجلسی، ج43، ص242.

دعای حضرت رسول الله صلی الله علیه وآله دربارة «قثم» بهترین گواه بر عظمت، سعادت و موفقیت و سربلندی وی به شمار می آید. زیرا بی تردید هر که پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله درباره اش دعای خیر کرده باشد، مورد لطف خداوند قرار می گیرد و به راه راست هدایت می شود.

قثم در مراسم غسل دادن رسول الله صلی الله علیه و آله

کسانی که در مراسم غسل دادن رسول اکرم صلی الله علیه وآله شرف حضور داشتند، عبارت بودند از: علی بن ابی طالب علیه السلام، عباس بن عبدالمطلب، عموی پیامبر اسلام، فضل و قثم، فرزندان عباس، اسامة بن زید و شقران غلام رسول الله 9.(1)

افتخار بزرگ قثم

یکی از افتخارات بزگ قثم این است که آخرین وداع کنندة پیکر مطهر حضرت رسول صلی الله علیه وآله شمرده می شود. کسانی که وارد آرامگاه پیامبر شدند، عبارت بودند از: علی علیه السلام، فضل، قثم و شقران.

آخرین کسی که از آرامگاه حضرت بیرون آمد، قثم بود.(2)

مغیرة بن شعبه و ادعای دروغ

مغیرة بن شعبه در میان مردم چنان شایع کرد که آخرین وداع کنندة رسول الله صلی الله علیه وآله است و این را افتخار خودش شمرد. او می گفت: در

ص:167


1- . سفینة البحار، شیخ عباس قمی، ج2، ص208.
2- . تنقیح المقال فی علم الرجال، ج2، ص28.

لحظه های آخر که روی قبر مبارک ایشان را می پوشاندند، به عمد انگشترم را درون قبر انداختم و برای گرفتن آن، بدان مکان گام نهادم.

افشای دروغ گویی مغیره

عبدالله بن حارث بن نوفل می گوید: سال بعد از رحلت پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله در مراسم عمره خدمت امیرمؤمنان علی علیه السلام بودم که گروهی از حجاج عراق به محضر وی مشرف شدند و گفتند: ای ابوالحسن! دوست داریم مسأله ای را برای ما آشکار سازی.

علی علیه السلام پیش از آن که پرسش را مطرح کنند، فرمود: گویا مغیرة بن شعبه ادعا کرده آخرین کسی است که رسول الله صلی الله علیه وآله را وداع گفته است.

همه گفتند: آری، مولای ما!

حضرت علی علیه السلام فرمود: «کذب، کان احدث الناس عهداً برسول الله قثم بن العباس»(1)؛ دروغ می گوید. آخرین کسی که با رسول الله صلی الله علیه وآله وداع کرد، قثم بن عباس است.

امام در جای دیگر فرمود: «کذب المغیرة احدثنا عهداً به قثم بن العباس»(2)؛ مغیرة دروغ گفت. آخرین فرد ما قثم فرزند عباس بود که با حضرت وداع کرد.

با تصدیق امام علی علیه السلام قثم، عموزادة پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله این افتخار بزرگ را به دست آورد. او تا پایان عمر به این امر می بالید و عمه اش در این باره شعری سرود.(3)

ص:168


1- . شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج16، ص140.
2- . همان، ج13، ص37.
3- . اسدالغابه فی معرفة الصحابه، ج1، ص53.

راوی معتبر

خبرگان علم رجال، جناب قثم بن عباس را روایتگری مورد اعتماد می دانند که از حضرت پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و امیرمؤمنان علیه السلام حدیث کرده است.

او از صحابی جوان پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله بود.(1) و ابواسحاق السبیعی از وی روایت نقل کرده است. دو نمونه از روایت های او چنین است:

«قال قثم: قال ابوذر، قال رسول الله: انّ الملائکة صلّت علیَّ و علی علیٍّ سبع سنین قبل أن یسلم بشر.»

قثم از زبان ابوذر از پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله چنین نقل کرد: هفت سال قبل از آن که فردی از انسان ها مسلمان شود، فرشتگان بر من و علی درود می فرستادند.(2)

«قال قثم: قال علیٌّ: بعث النبیُّ یوم الاثنین و اسلمتُ یوم الثلاثاء.»(3)

قثم از علی علیه السلام چنین نقل کرد: پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله روز دوشنبه معبوث شد و من روز سه شنبه وی را همراهی کردم.

مرحوم شیخ طوسی S در کتاب رجال خویش، قثم بن عباس را از احصاب مورد اعتماد امیرمؤمنان علی علیه السلام شمرده است.

دفاع از حریم امامت

دشمنان مکتب وحی و امامت همواره در پی ضربه زدن به مسلمانان و

ص:169


1- . تاریخ طبری، ج3، ص212و 214.
2- . کامل، ابن اثیر، ج2، ص15_16.
3- . السیرة النبویة ، ج2، ص376.

ایجاد تفرقه میان آنها بوده اند. آنان در مسائل اساسی، به ویژه مقام ولایت، شبهه پدید می آوردند تا مردم را از برکات این مقام الهی محروم سازند. روزی عبدالرحمن بن خالد در اجتماعی به قثم گفت: علی بن ابی طالب نزد پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله چه امتیازی داشت که عباس نداشت؛ در حالی که عباس عموی پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله بوده، جایگاهی والا دارد و از تجارب خوب مردم داری برخوردار است؟!(1)

سردار فداکار اسلام جناب قثم در پاسخ فرمود: امیرمؤمنان علی علیه السلام اولین فرد ماست که به ندای ملکوتی خاتم الانبیا صلی الله علیه وآله لبیک گفت. از نخستین روز نزول وحی تا آخرین لحظة زندگی پیامبر صلی الله علیه وآله برای وی گرفتاری و مشکلی پیش نیامده، مگر این که علی علیه السلام او را همراهی کرد. بعد از رسول الله صلی الله علیه وآله علی علیه السلام در نشر و گسترش دین مقدس اسلام از همه پیشگام تر و ثابت قدم تر بود و علم و فضیت وی از همة ما بیشتر است. بر فرض که فضایل و مناقب علی علیه السلام را نادیده بگیریم، آیا این مقام امامت وی، انتخابی است یا انتصابی تا دیگران در برابرش مدعی فضیلت شوند؟ نخیر، «ولایت و رهبری»، الهی است.

بدین ترتیب، به دشمنان ولایت پاسخی منطقی و مأیوس کننده داد و اخلاص خویش را به رهبری اعلام داشت.

ابواسحاق می گوید: از قثم دربارة علی علیه السلام پرسیدم، پاسخ داد: «کان اوّلنا برسول الله لحوقاً و اشدّنا به لصوقاً»(2)

ص:170


1- . تاریخ گزیده، حمدالله مستوفی، ج2، ص28.
2- . بحارالانوار، ج82، ص24.

او، اولین کس از ما بنی هاشم بود که به رسول الله صلی الله علیه وآله پیوست و ایمان آورد و ثابت قدم ترین فرد ما بود که به پیامبر اسلام وفادار ماند و وی را همراهی کرد.

قثم با این سخن، سرمشق خوبی برای رهروان طریق امامت و ولایت شد تا همیشه هشیار باشند و توطئه های پنهان و آشکار دشمنان را از یاد نبرند؛ از مقام ولایت دفاع کنند و پشتوانة رهبری باشند.

افشاگر توطئة ناکثان

وقتی طلحه و زبیر با عایشه در مکه همداستان شدند، ام الفضل (مادر قثم) به علی علیه السلام چنین نوشت:

اما بعد، به محضر امیرالمؤمنین علی علیه السلام می رساند که طلحه و زبیر همراه عایشه قصد بصره دارند. مردم را به بهانة خونخواهی عثمان علیه شما تحریک می کنند تا شورش و فتنه پدید آورند. خداوند با شماست، پیروزی شما را آرزومندم.

این نامه به وسیلة فردی به نام ظفر از جهینه(1) به خدمت علی علیه السلام در مدینه رسید.(2) امام علیه السلام، بعد از مطالعة نامه، محمد بن ابی بکر را خواست، ماجرا را برایش بیان کرد؛ سپس مردم مدینه را به مسجد فراخواند و اهداف شورشیان را شرح داد.

روزی که علی علیه السلام یارانش را از مدینه به سوی «ربذه»، برای حضور در جنگ جمل، حرکت داد، پرچم سواره نظام سپاه را به محمد حنفیه سپرد.

ص:171


1- . جهینه: قبیله ای بسیار بزرگ از قضاعه است. نسبت به آن جهینی می شود. (فرهنگ دهخدا)
2- . منتخب التواریخ، هاشم خراسانی، ص215.

عبدالله بن عباس را، سمت راست سپاه، عمر بن ابی سلمه را سمت چپ و ابولیلی بن جرّاح را در جلو قرار داد. همچنین قثم بن عباس، عموزاده اش را جانشین و نمایندة خویش در مدینه ساخت.

سپاه امیرمؤمنان علی علیه السلام مدتی در «ربذه» ماند. امام از همان جا قثم بن عباس را به استانداری مکه منصوب کرد.

جناب قثم برادرش تمّام بن عباس را به طور موقت به فرمانداری مدینه نصب کرد و خود رهسپار مکه شد.

تمّام بن عباس، تندخو و سختگیر بود. براساس برخی از روایات، وقتی «کعب بن سور» به مدینه آمد تا تحقیق کند طلحه و زبیر با رضایت بیعت کردند یا اکراه، اسامة بن زید مزاح کرد و گفت: با اکراه.

تمّام خشمگین شد و دستور تنبیه او را صادر کرد. هر چند بعضی از تاریخ نویسان نوشته اند: تمیم بن عمرو در زمان جنگ جمل والی مدینه بود؛ ولی شواهدی که تمّام بن عباس را والی مدینه می شمارد، قوی و بیشتر است.

عهدنامة مالک اشتر و قثم بن عباس، اختیارات بسیار آنها را به خوبی نشان می دهد. البته این عهدنامه ها به نام شخص نوشته شده؛ ولی در واقع یک منشور جاوید و قانون کلی به شمار می آید و اختیارات استانداران مهم را می نمایاند. باید این را در نظر داشت که همة «استانداران» چنین اختیاراتی نداشتند؛ تنها افراد زبده ای چون مالک اشتر، قیس بن سعد، قثم بن عباس، محمد بن ابی بکر، عبدالله بن عباس و عثمان بن حنیف از شایستگی چنین اختیاراتی برخوردار بودند.

ص:172

در آن روزگار، چند شهر، مهم و سرنوشت ساز شمرده می شد؛ مکه، مدینه، مصر، بصره، کوفه و شام. علی علیه السلام از مدینه و کوفه نگرانی نداشت؛ زیرا به ترتیب مرکز قدرتش بودند. او از شهرهای دیگر نگران بود، لذا یاران برجسته اش را بدان شهرها گسیل می کرد.

قثم در کنار رهبری

جناب قثم بن عباس از معدود افرادی است که تا آخرین لحظه های زندگی امیرمؤمنان علی علیه السلام با دل و جان آمادة فداکاری بود. وی در طول دوران فرمانداری اش با مشکلات ناگواری روبه رو شد. ولی با کمال سربلندی و عزت نفس استوار و ثابت قدم ماند. او در کلیة امور صد در صد تسلیم فرمان امامش بود و حتی در یک مورد نیز سبب ناخشنودی امیرمؤمنان علی علیه السلام نشد. این امر بیانگر عظمت، بزرگواری، عدالت، صداقت و مدیریت او است.

منشور جاوید

در اینجا نامة امیرالمؤمنین علی علیه السلام به قثم بن علی (فرماندار مکه) را جهت تیمّن و تبرّک می آوریم تا هر کس به قدر توان خود از عمق این دریای بیکران، دانه های گران قیمت به دست آورد.

بسم الله الرّحمن الرّحیم

«اما بعدُ: فَأَقِمْ لِلنّاسِ الحَجَّ. وَ ذَکّرِهُمْ بِاَیّام اللهِ، وَ أَجْلِس لَهُمُ العَصرَیْنَ فَأفْتِ الْمُسْتَفْتِیَ، وَ عَلِّمِ الجاهِلَ، وَ ذاکِرِ العالِمَ، وَ لا یَکُن لَکَ اِلی الناسِ سَفیرٌ إِلاّ لِسانُکَ، وَ لا حاجِبٌ الاّ وَجْهُکَ. و لا تَحْجُبَنَّ ذا حاجَةٍ عَنْ لِقائِکَ بِها، فَاِنَّها ان

ص:173

ذیدَتْ عن أبْوابِکَ فی اَوّلِ وِرْدِها لَمْ تُحْمَدْ فیما بَعْدُ عَلی قَضائِها. وَ انْظُر اِلی ما اجْتَمَعَ عِنْدَکَ مِنْ مالِ اللهِ فَأَصْرِفْهُ اِلی مَنْ قِبَلَکَ مِنْ ذَوِی العیالِ و الْمجاعَةِ مُصیْباً بِهِ مَواضِعَ الْفاقَةِ و الْخَلاّتِ وَ ما فَضَلَ عَنْ ذالِکَ فَأَحْمِلْهُ اِلَیْنا لِنَقْسِمَهُ فیمَنْ قِبَلَنا، وَ مُرْأهْلَ مَکّةَ ألاّ یأخُذُوا مِنْ ساکِنٍ اَجْراً، فَاِنَّ اللهَ سُبْحانَهُ یَقُولُ: «سَوَاءً الْعَاکِفُ فِیهِ وَالْبَادِی، فالْعاکِفُ، المُقیم بِهِ، و أَلبادی، الذی یَحُّجُ اِلَیْهِ مِنْ غَیْرِ اَهْلِهِ، وَفَّقَنا اللهُ و إیّاکُمْ لِمَحابِّهِ»

اما بعد، حج را با مردم بر پادار و به آنها روزهای خدا را یاد آوری کن (تا از یاد مرگ و قیامت غافل نشوند.) صبح و عصر با آنها بنشین و فتوا بده. به پرسش کسی که حکمی از احکام الهی می پرسد، پاسخ ده. به آنان که نمی دانند، بیاموز و با دانشمندان و علما بحث و گفت وگو کن. (در مسائل مختلف، بحث و تبادل نظر داشته باشید تا شبهه ای باقی نماند.) نزد مردم نماینده ای جز زبانت و دربانی جز رویت نداشته باش.

درخواست کننده ای را از دیدارت باز مدار، زیرا اگر آن درخواست، ابتدای کار از طریق مقرّر حل نشود، برای حل آن در آخر کار مورد ستایش واقع نمی شوی (کار مردم را در اول وقت انجام دهید، اگر بعد از تأخیر و معطلی انجام دهید، جلب رضایت مقدور نیست.) آنچه از مال خدا (بیت المال) نزدت گرد آمده، به عیال مندان، گرسنگان و نیازمندان همان منطقه بده و هر چه از مصرف ایشان اضافه آمد، برای ما بفرست تا آن را میان فقرا و نیازمندان تقسیم کنیم.

به مردم مکه فرمان ده از ساکن (آنان که از مکان های دیگر برای حج به مکه آمده اند.) مزد و کرایه نگیرند؛ زیرا خداوند سبحان می فرماید:

ص:174

﴿سَوَاءً الْعَاکِفُ فِیهِ وَالْبَادِی﴾.(1)

مراد از «عاکف» مقیم مکه است و مراد از «بادی» کسی که به حج می رود و اهل آن سامان نیست. خداوند ما و شما را بر آنچه دوست دارد، موفق دارد.

صداقت و عدالت قثم

نامة امام علی علیه السلام بزرگواری و مقام علمی و اجتهادی جناب قثم را نشان می دهد و گواه صداقت، مدیریت و عدالت او است. امیرمؤمان علی علیه السلام به وی اجازة فتوا و تصرف در بیت المال داد و او را نماینده و سفیر تام الاختیار خود در حجاز ساخت.

توطئه عمروبن عاص

در سال 39ه_.ق عمروبن عاص، معاویه را به فرستادن نماینده و تعیین امیرالحاج در مراسم حج ترغیب کرد. معاویه «یزیدبن شجره روهاوی» را همراه سه هزار جنگجوی کارآزموده برای تبلیغ دیدگاه سیاسی خویش و شوراندن مردم علیه امیرمؤمنان علی علیه السلام به مکه گسیل داشت. او به یزیدبن شجره فرمان داد که والی مکه و امیرالحاجِ علی علیه السلام را برکنار کند. این تصمیم معاویه و عمروبن عاص بسیار مخفی بود.

علی علیه السلام از توطئه معاویه آگاه شد و خطاب به فرماندارش در شهر مکه چنین نوشت:

ص:175


1- . سوره حج، آیه 25.

بسم الله الرّحمن الرّحیم

مِن عبدالله علیّ امیرالمؤمنین الی قثم بن عباس. سلام علیک!

امّا بعدُ فَاِنَّ عَینی کَتبَ اِلَیَّ یُعْلِمُنی اَنَّهُ وُجِّهَ اِلی الموسم اناس. مِن اَهلِ الشّامِ، العُمیِ القُلُوبِ، الصُّمِّ الأسماعِ، الکُمهِ الاَبصارِ، الَّذین یَلبِسُونَ الحقَّ بِالباطِلِ، وَ یُطیعُونَ المَخلُوقَ فی مَعصِیَةِ الخالِق، وَ یَحتَلِبُونَ الدُّنیا دَرَّها و یَشتَرونَ عاجِلَها بِآجِلِ الاَبرارِ المُتَّقینَ، وَ لَن یَفُوزَ بِالخَیرِ الّا عامِلُهُ، وَ لا یُجزی جَزاءَ الشَّرِ الّا فاعِلُهُ،

«وَ قَد وَجَّهتُ اِلَیکُم جَمعاً مِنَ المُسلِمینَ ذَوِی بِسالةٍ وَ نَجْدَةٍ مَعَ الحَسیبِ الصَّلیبِ الوَرَعِ التَّقِیِّ مَعقَل بن قَیسٍ الرّیاحِیّ. وَ قَد اَمَرتُهُ بِاتَّباعِهِم وَ قُصِّ آثارِهِم حَتَّی یَنفِیَهُم مِن اَرضِ الحِجازِ»

فَاَقِم عَلی ما فیِ یَدَیکَ قِیامَ الحازِمِ الصَّلیبِ، وَ النّاصِحِ اللَّبیبِ، التّابِعِ لِسُلطانِهِ، المُطیعِ لِإمامِهِ، وَ ایّاکَ وَ ما یُعتَذَرُ مِنهُ، وَ لا تَکُنْ عِندَ النِّعماءِ بَطیراً، وَ لا عِندَ البأساءِ فَشِلاً. (وَ لا یَبلُغَنی عَنکَ وَهْنٌ وَ لا خِوَرٌ، وَ ما تَعتَذِرُ مِنهُ، وَ وَطِّنْ نَفسَکَ عَلَی الصَّبرِ فیِ البأساء و الضَّراءِ، وَ لا تَکُونَنَّ فَشِلاً، وَ لا طائِثاً وَ لا رِعدیداً.)(1)(2)

«بعد از حمد الهی، مأمور اطلاعاتی من از مغرب «شام» گزارش داده است که مردمی از شام از طرف معاویه به سوی حج گسیل شده اند. مردمانی کوردل، کر و نابینا؛ کسانی که حق را از راه باطل می جویند؛ در نافرمانی خدا، از مخلوق پیروی می کنند، به بهانة دین، شیر دنیا را می دوشند و دنیای حاضر را به جای آخرتِ نیکوکارانِ

ص:176


1- . نهج البلاغه، فیض الاسلام، نامه 33، ص942.
2- . ناسخ التواریخ، ج1، ص341.

پرهیزگار می خرند؛ و هرگز به خیر و نیکی نرسد مگر نیکوکار و هرگز بدی نبیند مگر بدکردار.

جماعتی از مؤمنان و صاحبان فضل و استقامت را، به فرماندهی مرد پرهیزگار «معقل» فرزند قیس، به سوی شما فرستادم و به ایشان امر کردم که «لشکر معاویه» را از سرزمین حجاز اخراج کنند.

پس در حفظ حکومت مکه و نظام و آرامش آن چون شخصی دوراندیش، پایدار، دلسوز و خردمند، که پیروِ سلطان و فرمانبردارِ امام و پیشوایش است، استوار باش؛ نباید کاری کنی که بعداً به عذرخواهی منجر شود. هنگام خوشی ها، زیاد شادمان نشوی و در سختی ها هراسان نباشی؛ و نرسد مرا خبری از تنبلی و سستیِ تو که بعداً از آن عذرخواهی کنی؛ و خود و اطرافیان و فرمانبرداران خویش را برای صبر در مقابل سختی ها و مشکلات و پیشامدها آماده کن.»

نامة حضرت چند مطلب را روشن می کند:

الف) امام در مرکز تصمیم گیری معاویه، نیروی اطلاعاتی داشت که اخبار و پیشامدهای شام را به حضرت گزارش می داد.

ب) تربیت یافتگان معاویه صفاتی زشت داشتند.

ج) هدف معاویه و دوستانش، رسیدن به دنیا بود و دین را وسیله قرار داده بودند.

د) درواندیشی و خیرخواهی مسؤولان از عوامل مؤثر در حفظ حکومت است؛ حتی استقامت فردی نیز مفید است.

ص:177

همزمان با رسیدن نامة حضرت علی علیه السلام به دست قثم، وی مردم را به مسجد فراخواند. بر منبر رفت، بعد از حمد و ثنای الهی و درود بر پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله، ایشان را در جریان آمدن سپاه شام و اهداف آنان قرار داد و نظرشان را جویا شد. او از حاضران خواست که بگویند برای جهاد و دفاع آمادگی دارند یا خیر؟!

حاضران سکوت اختیار کردند، استاندار امیرمؤمنان علیه السلام گفت: دریافتم شما در چه اندیشه ای هستید و می دانم برای دفاع آمادگی ندارید!

وقتی جناب قثم خواست از منبر پایین آید، «شیبة بن عثمان عبدی» گفت: ای امیر! ما در بیعت و تعهدمان ثابت قدم و وفاداریم. آنچه دستور فرمایید، انجام می دهیم.

بقیه سکوت را ترجیح دادند.(1) نمایندة امیرمؤمنان علیه السلام رهسپار پایگاهش شد. «ابوسعید خُدری» صحابی بزرگ _ که تازه از مدینه رسیده بود._ خدمت نمایندة علی علیه السلام رسید و گفت: چه تصمیم دارید؟

قثم جواب داد: سپاه شام به فرماندهی «یزیدبن شجره» نزدیک مکه است و مردم مکه با سکوتشان ندای یاری ام را پاسخ منفی دادند. ما ناگزیریم جهت حفظ بیت المال و جان مان به کوه های اطراف مکه برویم تا سپاه امام علی علیه السلام برسد.(2)

ابوسعید گفت: روزی که از مدینه به طرف مکه حرکت کردم، از بازرگانان کوفی شنیدم که سپاهی از جانب علی علیه السلام به قصد مکه آمادة حرکت است.

ص:178


1- . الفتوح، ص709.
2- . همان، ص710.

والی مکه: آری، نامه ای از امیرمؤمنان علی علیه السلام برایم رسیده، او اطمینان داده معقل را همراه جماعتی از مؤمنان جهت دفع فساد شامیان روانه کند. تا رسیدن ایشان، ما به کوه های اطراف مکه پناه می بریم.

ابوسعید: آیا جواب پسرعمویت را داری که قبل از رسیدن آنها شهر را ترک می کنی؟ پیشنهاد بهتر آن است در شهر باشید و صبر کنید تا آنها وارد شوند. اگر قدرت بر جنگ و دفاع داشتید، وارد میدان شوید وگرنه به کوه های اطراف مکه بروید. در این صورت معذورید.(1)

قثم این پیشنهاد خیرخواهانه را پذیرفت و در شهر ماند. یزیدبن شجره با لشکر شام دو روز قبل از «ترویه» به عرفات رسید و اعلام داشت برای جنگ نیامده است. یزیدبن شجره گفت: یکی از صحابی بزرگ را بیاورید. اوسعید خدری را بردند.

یزید گفت: امسال به اتفاق هم شخصی را به امامت حج انتخاب کنیم که البته نه من باشم و نه قثم.

ابوسعید پاسخ داد: باید نزد قثم بروم و نظر وی را جویا شوم.

والی مکه با گزینش فرد سوم موافقت کرد. مردم و بزرگان مکه به اتفاق، «شیبة بن عثمان العبدی» را انتخاب کردند و او همراه مردم در سال 39ه_.ق مراسم حج را به پایان رسانید.(2)

نمایندة امیرمؤمنان علی علیه السلام در انتظار رسیدن سپاه امامش، لحظه شماری

ص:179


1- . همان، ص711 و سیمای کارگزاران علی علیه السلام ، علی اکبر ذاکری، ج1، ص115.
2- . الفتوح، ص711 و 712.

می کرد که شامیان، مکه را به قصد شام ترک کردند.

«معقل بن قیس» همراه سپاه اسلام به نزدیکی مکه رسید. حجّاجی که برگشته بودند، خبر رفتن شامیان را به ایشان دادند. معقل آنها را دنبال کرد. او وقتی به وادی القری رسید که شامیان حرکت کرده بودند. سپاه اسلام ده تن از سپاه یزیدبن شجره را دستگیر کرد و به کوفه برد.(1)

یار وفادار علی علیه السلام

قثم بن عباس تا هنگام شهادت امیرمؤمنان علی علیه السلام نماینده و فرماندار وی در حجاز و توابع آن بود.

بعد از شهادت علی علیه السلام جناب قثم بن عباس در گسترش فرهنگ دین مقدس اسلام بسیار کوشید و در جهت جلوگیری از بدعت در سیرة پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله و رسانیدن پیام ناب محمدی، به مناطق مختلف سفر کرد. او در زمان حکومت معاویه بدون حکم رسمی، مدتی در یکی از شهرهای خراسان بزرگ فرماندار بود.(2)

قثم همراه سپاه اسلام، به فرماندهی سعیدبن عثمان، سرزمین بلخ را پشت سر گذاشت و از رود جیحون یا ماوراءالنّهر عبور کرد.(3)

خدمات قثم در ماوراءالنّهر

سردار فاتح اسلام، جناب قثم بن عباس، بعد از تسخیر سمرقند، با تعدادی از سربازان جهت تعلیم و ترویج احکام دین مقدس اسلام در آن

ص:180


1- . همان، ص713.
2- . الاعلاق النفسیه، ابن رسة ، ص201 و فضایل بلخ، واعظ بلخی، ص30.
3- . مجلة حبل الله، انتشارات سیّد جمال الدین، شماره 31، ص11.

سرزمین ماندگار شد.(1) او افزون بر آموزش حقایق وحی، خدمات اجتماعی بسیار به مردم آن دیار ارائه کرد که بخشی از آن چنین است:

1. دستور داد جوی آبی حفر کردند تا «بیدمیدان» و «نوباغ» سبزی کاری شود.(2)

2. مصلایی بزرگ در بیرون شهر بر «دروازة شیخ زاد» بنیان نهاد.(3)

3. معبد و بتخانة کافران را ویران و به جای آن «مسجد جامع سمرقند» را بنیاد کرد.(4)

درخشش خورشید اسلام در سمرقند، دشمنان اسلام را نگران ساخت و سرانجام لشکر خاقان چین به سمرقند حمله کرد.(5)

شهادت

عموزادة رسول الله صلی الله علیه وآله پیشاپیش مردم آن سامان در چند کیلومتری شهر سمرقند با سپاه خاقان درگیر شد. در این نبرد، تیری به پیشانی مبارکش اصابت کرد و او در کنار چشمة آبی که در چند کیلومتری شرق سمرقند قرار دارد، در تابستان 56 هجری قمری به دیدار حق شتافت.(6)

آن چشمه را «مشهد» می نامند؛ زیرا حضرت قثم در آن مکان به شهادت رسیده است.

ص:181


1- . سیمای سمرقند، ص88.
2- . قندیه، ص2.
3- و4 . همان، ص23_25.
4-
5- . سیمای سمرقند، ص89.
6- . همان، ص89 و 90.

از جمله کسانی که بسیار با رسول الله صلی الله علیه وآله شباهت داشت، قثم بن عباس بود که پدرش چنین شعری سرود:

بأبی یا قثم یا شبیه ذی الکرم

«پدرم فدای تو ای قثم، ای آنکه شبیه به پیامبرِ صاحب کرم هستی!»

قثم، خوش سیما و گشاده رو و خوش اندام بود، رنگ روشن به سرخی آمیخته داشت، دارای چشمان سیاه و گشاده و مژه هایی بلند و ریش کاملی بود. در گفتارش صراحت داشت و شیرین سخن می گفت و زبانش فصیح و کامل بود.(1)

مرقد مطهر سرباز فداکار و گمنام اسلام، حضرت قثم بن عباس بیرون شهر سمرقند در کنار قبرستان «بنوناجیه» در قلعة معروف و تاریخی «افراسیاب» واقع شده است. تربت گلگون او، کعبة عاشقان حق و طبیب دردمندان و حلاّل مشکلات درماندگان است.(2)

حرم قثم

بارگاه حضرت قثم با طراحی دقیق هنری بنا شده است. عمارتی عالی، باصفا و زیبا دارد و رنگ لاجوردی اش مردم را به سوی خود می کشاند.(3)

در ایّام دولت امیرتیمور گورکان آرامگاه سردار شهید آل هاشم، عمارت یافت و در سال 735 آماده پذیرایی از زائران شد.

ص:182


1- . تاریخ یعقوبی، ج1، ص514؛ بحارالانوار، علامه مجلسی، ج22، ص250 و نهایة الارب، ج7، ص29.
2- . قندیّه، ص59.
3- . همان، ص60.

تاریخ بنای «مسجد کلان» مشخص نیست. در بالای دروازه آن از طرف داخل در یک سمت نام سلطان احمد و در طرف دیگرش نام سلطان ابوسعید نوشته شده است. بدین سبب، بعضی گمان می کنند سلطان ابوسعید قبل از امیر تیمور گورکانی به عمارت آن پرداخته است. تاریخ اتمام دروازه و کنده کاری آن، سال 760 ه_.ق است.(1)

مسجد داخل صحن و حجره هایی که در آخر پلکان ها در کنار راهرو عمومی واقع شده، در سال 838 هجری قمری به وسیله میرزا الُغ ساخته شده است. در زمان سلطان سنجر، در بالای تل خندق سمرقند طرف غربی چشمه مشهد، مدرسه ای به نام «قثمیّه» بنا کردند که اکنون اثری از آن باقی نمانده است. در بالای پلکان های شرقی در روضه، مدرسه ای است که در ایام دولت امیر حیدر پادشاه بنا نهاده شده است. در اطراف آرامگاه قثم گنبدهای قاضی زادة رومی و همسران و خواهران امیرتیمور گورکانی با رنگ های زیبا و کاشی کاری فیروزه ای، چشمان تماشاگران را جلب می کند.

تعدادی از سربازان اسلام نیز در این مکان به خاک سپرده شده اند. نام برخی از این بزرگان عبارت است از:

1. شیخ الاسلام ابوالحسن

2. ابونصر قصّاب

3. امیر خراسان

4. محمدبن مالک اژدر، که در نزدیکی بارگاه جناب قثم مدفون است. مشهور آن است که محمد از یاران قثم بود و در همان جنگ به شهادت رسید.

ص:183


1- . همان، ص63.

5. خواجه دانیال، که در طرف شرقی قلعة افراسیاب کنار چشمة آب مدفون است. او نیز از یاران قثم بن عباس بوده است، هرچند مردم مزارش را مقبرة دانیال نبی می خوانند.(1)

سنّت دیرینة مردم

یکی از سنّت های دیرینة مردم سمرقند این است که همه ساله شب دوشنبة آخر سال شمسی در کنار چشمه مشهد جمع می شوند، با آن آب غسل می کنند، از آن می نوشند و عقیده دارند که جناب قثم در کنار همان آب شهید شده است.(2)

جناب عباس، عموی حضر رسول الله صلی الله علیه وآله یازده فرزند داشت. شش تن از آن ها به نام های فضل، عبدالله، عبیدالله، قثم، معبد، عبدالرحمان و ام حبیب فرزند ام الفضل بودند. نام چهار فرزند دیگر عباس چنین است:

عون، کثیر، تمّام و حارث.(3)

عبدالله بن یزید هلالی درباره ام الفضل می گوید: هیچ زن نجیبی چون ام الفضل شش فرزند بزرگ به دنیا نیاورده است. باید زنان و مردان، او را گرامی بدارند.(4)

مزار آن برادران از یکدیگر دور افتاده است؛ فضل در «یرموک» سوریه مدفون است، عبدالله در مدینه، عبیدالله در یمن، معبد و عبدالرحمن در

ص:184


1- . همان، ص64 و سیمای سمرقند، ص59.
2- . همان، ص36_42.
3- . سیمای کارگزاران علی علیه السلام ، ج1، ص136.
4- . همان.

آفریقا و قثم در سمرقند.(1)

وقتی خبر شهادت قثم بن عباس به برادرش عبدالله رسید، گفت: در میان زادگاه و آرامگاهش بسیار فاصله است؛ در مدینه به دنیا آمد و در سمرقند دنیا را وداع گفت.(2)

ص:185


1- . ناسخ التواریخ، ص421.
2- . تاریخ یعقوبی، ج2، ص172.

8.عَمرِو بنِ حَمِق خُزاعی فدایی امامت

اشاره

ص:186

8

عَمرِو بنِ حَمِق خُزاعی

فدایی امامت

غلامحسین تصمیمی

ص:187

ص:188

اشاره

ظرف وجودی افراد متفاوت است؛ این امر سبب شد برخی از صحابة رسول خدا صلی الله علیه وآله در پرتو تعلیمات آن حضرت بر دیگر یاران پیشی گیرند و به مقام والاتری دست یابند. عمروبن حمق خزاعی یکی از آنهاست. ویژگی های ارزشی او در این نوشتار نمی گنجد، ولی سعی بر آن است که در حد توان به چند بُعد آن اشاره شود.

عمرو و قبیله

عمروبن حمق از قبیله خزاعه و در شمار اعراب جنوبی عربستان است.(1)

اعراب جنوبی را قحطانی، یمنی، حمیری، عاربه و اصیل می خوانند و در مقابل، اعراب شمالی را عدنانی، مضری، مِدحَری، مستعربه و ناخالص می نامند. اعراب جنوبی از پیشینه فرهنگی بارزی برخوردارند و تمّدن به جای مانده از آنان نزد صاحب نظران قابل بررسی است. قبیله خزاعه از دیرینه ترین مهاجران جنوب است که به مکه آمد و حدود سیصد سال بر آن فرمان راند.(2)

ص:189


1- . عقدالفرید، ابن عبدربه، ج3، ص336.
2- .ترجمه مروج الذهب، مسعودی، ج1.

خزاعه در پیشبرد اسلام نقش فراوان داشته، به گفتة مورخان همواره دوستدار پیامبر صلی الله علیه وآله بود.(1)

پس از جنگ احد، قریش تصمیم به بازگشت دوباره و یکسره کردن کار مسلمانان را در سر می پروراند که با سخنان مردی از قبیله خزاعه از اندیشة خود برگشت و راه مکه را پیش گرفت.(2)

در صلح حدیبیّه نیز رسول خدا صلی الله علیه وآله از یاری خزاعه بسیار بهره برد و از تصمیم گیری قریش، با همکاری آنان خبر یافت.(3)

وابستگان بدین قبیله، پس از پیغمبر صلی الله علیه وآله، در یاری امیرمؤمنان علیه السلام چنان پیش رفتند که معاویه به سپاهش گفت: بنی خزاعه دشمن ما است. اگر زنانشان نیز می توانستند، چون مردانشان با ما به ستیز بر می خواستند و می جنگیدند.(4)

تولد و خردسالی

در تاریخ نامی از تولد عمروبن حمق نیست؛ ولی از آنجا که مورخان مسلمان به اتفاق، شهادت او را سال های 51 و 50 نگاشته اند، سال تولدش را نیز می توان در حدود سی سال پیش از هجرت دانست. در قبایل سرزمین خشک حجاز، «پرورش» در کار شبانه روزی و زندگی دشوار معنا می یافت.

ص:190


1- و3 . المغازی، واقدی، ج1، ص339.
2-
3- . السیرة النبوی، ابن هشام، ج3، ص312.
4- . الفتوح، ابن اعثم کوفی، ص604.

از این رو، شخصیت افراد همواره با دلیری و پایداری به رشد می رسید. دوران کودکی او نیز چون همسالانش با سختی و تلاش گذشت. در هفده سالگی شاهد بعثت، این شگرف ترین پیش آمد تاریخ بود.

روشن نیست چه هنگام عمروبن حمق از وجود پیغمبر صلی الله علیه وآله و دعوتش آگاه شده و او _ که در آن روزگار در گروه جوانان نورس قبیله خزاعه جای داشت._ تا چه اندازه در انتخاب مسیر زندگی اش آزاد بوده است. به هر حال آنچه در بستر تاریخ می یابیم، دوستی و همکاری عمروبن حمق و دیگر مردان خزاعه با رسول خدا صلی الله علیه وآله از نخستین روزهای ظهور اسلام در مدینه است.(1)

اسلام عمرو

جان پیغمبر صلی الله علیه وآله به شوق خانة دوست قرار نداشت. تلاش بی سکونش قلب های زیادی را به نور خدا پیوند می داد. همه جا سخن از حماسه بزرگ اسلام بود. هر روز فرد یا گروهی از سرزمین های دور و نزدیک به مدینه وارد می شد و با سخن پیامبر صلی الله علیه وآله هدایت می یافت. به تدریج ذی قعدة سال ششم هجرت فرارسید و همه چیز برای یک حرکت بزرگ مهیا شد. رسول خدا صلی الله علیه وآله همراه هزار و ششصد تن از یارانش به سوی مکه حرکت کرد(2) و در سرزمین حدیبیّه با قریش پیمان صلحِ ده ساله بست.(3)

همزمان با این رخداد، عمروبن حمق با بسیاری از جنگجویان خزاعه به دین اسلام داخل شد. هرچند در گذشته نیز عمروبن حمق و دیگر مردان

ص:191


1- . المغازی، ج2، ص592.
2- . طبقات، ابن سعد، ج2، ص96 و سیرة ابن هشام، ج3، ص324.
3- . سیرة ابن هشام، ج4، ص291 و طبقات، ج3، ص93.

خزاعه در پیشبرد اسلام نقش زیادی داشتند(1)؛ اما در این تاریخ، آن را در فکر و عمل به عنوان آخرین و کامل ترین دین الهی پذیرفتند.(2)

عمرو پس از «صلح حدیبیّه» به مدینه آمد و یار و همراه پیامبر صلی الله علیه وآله شد.(3)

او حدود پنج سال در مدینه همراه پیامبر صلی الله علیه وآله بود. در جنگ هایی که از آن پس رخ داد، شرکت جست. پیوسته نزد حضرت می رسید و عاشقانه از چشمه زلال و بی پایان فضلش فیض می برد. روزی در چهره پیغمبر صلی الله علیه وآله اثر تشنگی دید، بی درنگ کاسه شیری آورد و به دست مبارک آن بزرگوار داد.

رسول خدا صلی الله علیه وآله شیر را نوشید و تشنگی اش فرونشست. ادب و دوستی عمروبن حمق در نظرش نیکو آمد و درباره اش چنین دعا کرد: «اللهم امتعه بشبابه»؛ «خدایا! به جوانی اش برکت ده.»

در پرتو این دعا، حتی پس از هشتاد سالگی نیز هیچ موی سفیدی در سر و چهره عمرو دیده نمی شد.(4)

عمروبن حمق پس از رحلت پیغمبر صلی الله علیه وآله، مدتی کوتاه در مدینه به سر برد. مدینه دیگر شهر رسول خدا صلی الله علیه وآله نبود. شهری بود که نوای مظلومیت خاندان وحی از آن به گوش می رسید. از این رو، برای زندگی به شام رفت.(5) بیشتر مهاجران شام

ص:192


1- . سیرة ابن هشام، ج3، ص326؛ طبقات، ج2، ص96 و تاریخ یعقوبی، ج2، ص54.
2- . الاصابة فی تمییز الصحابه، ابن حجر عسقلانی، ج4، ص624؛ المعارف، ابن قتیبه، ص291 و الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ابن عبدالبر، ج3، ص257.
3- . طبقات، ج4، ص304 و المعارف، ص291.
4- . الاصابه، ج4، ص624 و اسدالغابه، ابن اثیر، ج4، ص218.
5- . الاستیعاب، ج3، ص257.

از افرادی بودند که برای پیکار با روم و فتح آن دیار بدانجا رفته، پس از پیروزی ماندگار شده بودند. به نظر می رسد، عمروبن حمق نیز در نبرد با روم و گشودن سرزمین شام شرکت داشت. دلش از سکونت در شام آرام نگرفت. زخم تنهاییِ ولایت ژرف تر از آن بود که با دوری از مدینه آرام گیرد. دردِ مدینه، بی کسی عترت بود. اما زیستن در شام، درد فرمانروایی بنی امیه را نیز برآن می افزود. سر به فرمان فرزند ابوسفیان و رانده شدة پیامبر صلی الله علیه وآله نهادن، با مرام صحابی بودن نمی ساخت. از این رو، راهی عراق شد و در شهر کوفه _ که در آن روزگار یک اردوگاه نظامی شمرده می شد. _ قرار گرفت.(1)

ساکنان کوفه همگی مردمی بودند که برای جنگ با ایران به عراق آمده، در آنجا ماندگار شده بودند. پس شرکت عمرو بن حمق در فتوحات عراق نیز دور از ذهن نیست. پس از چندی، به مصر رفت و تا سال 35 هجری در آنجا اقامت کرد.

بُعد اجتماعی

در سال یاد شده، انحراف عثمان و دست نشاندگانش به اوج رسید. گرایش شدید عثمان به نزدیکان، سبب پنجه افکندن بنی امیه بر بیشتر پست های بلاد اسلام شد. او حکم بن ابی العاص را _ که از بدترین دشمنان اسلام و رانده شدة پیامبر صلی الله علیه وآله بود. _ به مدینه خواند و با دادن جایزه گرامی داشت. عبدالله بن ابی سرح، رانده شدة دیگر رسول خدا صلی الله علیه وآله را نیز به حکومت مصر گمارد.(2)

ص:193


1- . اسدالغابه، ج4، ص117.
2- . مناقب آل ابی طالب، ابن شهرآشوب، ج1، ص118؛ دائرة المعارف، محمدحسین حائری، ج13، ص489و الغدیر، علامه امینی، ج1، ص59.

حکم بن ابی العاص _ که از اسلام و مسلمانان ناخرسندی بسیار داشت _ به بدرفتاری با مسلمانان و مبارزة علنی با دین پرداخت. سرانجام صبر مردم مصر از رفتار کارگزار عثمان پایان یافت و برای چاره جویی به سوی صحابة برجستة رسول خدا صلی الله علیه وآله رفتند. عمرو بن حمق خزاعی، عمار بن یاسر و محمد بن ابی بکر در نیکی و گره گشایی، معروف ترین صحابة مصر بودند و با علاقه، گره از مشکلات مسلمانان می گشودند. مردم به رهبری عمرو بن حمق، عمار بن یاسر و محمد بن ابی بکر پیش عثمان شکایت بردند. در همان هنگام، مردم کوفه و بصره نیز به اتفاق بزرگان خود برای رفع مشکلات به مدینه آمده بودند. عثمان با راهنمایی امیرمؤمنان علیه السلام _ که آبرومندترین بزرگ مدینه نزد مردم بود. _ پیمان عدالت بست و ستمدیدگان به شهرهای خود بازگشتند. آنها در میان راه پیک عثمان را دیدند که از بیراهه سوی مصر می رفت. او _ که فرمان کشتار و دستگیری رهبران معترض مصر را نزد فرماندار مصر می برد. _ به دست مردم افتاد. شاکیان با دیدن آن فرمان بی درنگ به مدینه آمدند و مردم را از نقض عهد خلیفه آگاه کردند. عمرو بن حمق خزاعی از افرادی بود که نامش در نامة عثمان به عنوان یکی از رهبران مردم به چشم می خورد. وعده های فراوان و تهی عثمان، راه میانجیگری و اعتماد عمومی را بسته بود. علی علیه السلام نیز _ که روزهای پیش با گرو نهادن آبروی خود به پیمان های عثمان اعتبار می بخشید. _ شرمنده از پیمان شکنی های پیاپی خلیفه، توان بیرون آمدن از خانه نداشت. تصمیم بر آن شد تنی چند از بزرگان و خردمندان گروه به نمایندگی از مبارزان شهرها نزد عثمان رفته، او را به کناره گیری از قدرت راضی سازند. عمرو بن حمق خزاعی و عمار بن یاسر سرشناس ترین

ص:194

شخصیت هایی بودند که به پیشنهاد مردم برای راهنمایی عثمان نزد او رفتند.(1)

نصایح آنان در دل عثمان _ که سخت دربند هوای نزدیکانش بود. _ سودمند واقع نشد. سرانجام با خستگی و ناامیدی بازگشتند و مردم را از نتیجة کار، آگاه کردند. مردم _ که از ستم فرمانروایان و بی اعتنایی آنان به قرآن بسیار ناراحت بوده، از طولانی شدن سفر و دوری از خانواده خسته و ناتوان بودند. _ با کشته شدن یکی از مصریان به دست نگهبانان عثمان به درون کاخ یورش بردند. عمرو بن حمق خزاعی یکی از چهار صحابه معروفی بود که پیشاپیش انقلابیان بر عثمان وارد شد.(2)

ابوهریره و ابودرداء (دو تن از صحابه) برای میانجیگری بین دو سپاه پیش معاویه رفتند و دلیل مخالفتش را پرسیدند. او نیز بهانة دوری خود از دیگر مسلمانان را، ناشناخته بودن قاتلان عثمان شمرد. چون علی علیه السلام از سخن معاویه آگاه شد، فرمود: همه می دانید که من در آن گیرودار حضور نداشته، قاتلانش را نیز نمی شناسم. هر کس از آنا خبر دارد، بازگوید.

برخی، چند تن از جمله عمرو بن حمق را نام بردند. علی علیه السلام در پی آنان فرستاد. چون این خبر در سپاه پیچید، بیست هزار جنگجو گردآمدند و خطاب به ابوهریره و ابودردا گفتند: روز قتل عثمان همة صحابه و بزرگان مسلمان حاضر بودند و او از تمام کارگزارانش کمک خواست. همگی از یاری اش سرپیچیدند، در حالی که عایشه و سران جنگ جمل از برانگیزانندگان اصلی مردم علیه او

ص:195


1- . تاریخ گزیده، مستوفی، ص187.
2- . الفتوح، ص383؛ المعارف، ص291 و طبقات الکبیر، ج4، ص304.

بودند. هیچ مسلمانی از او خرسند نبود. نه بر قانون شریعت می رفت و نه از ستم پرهیز داشت. کارگزاران او نیز هر روز بر ستم خود می افزودند. ابوهریره و ابودردا با شنیدن آن گفتار از جواب ناتوان ماندند؛ خجل و سربه زیر در حالی که از نفوذ معنوی عمرو بن حمق خزاعی و امثال او سخت در شگفت بودند، به شهرهای خود رفتند.(1)

عمرو از بزرگان سپاه امام و از کسانی بود که به پیشنهاد یاران آن حضرت «قرار داد حکمیت» را امضا کرد. آنگاه همراه مالک اشتر نزدیک قرارگاه شام رفت و با صدای بلند به معاویه چنین گفت: ای معاویه! چون خود را ناتوان یافتی، به حیله دست یازیدی. آگاه باش، اگر به راه راست نیایی، ما همان جنگجویان دیروزیم و تا یکی از ما زنده باشد، در یاری حقیقت با تو پیکار خواهد کرد.(2)

عمرو در حکومت امیرمؤمنان علیه السلام

وی در بیعت با علی علیه السلام پیشگام بود و در همة مراحل یار و همراهش شمرده می شد. یکی از عرصه های حضور عمرو در رکاب علی علیه السلام نبرد جمل بود.

وقتی نصایح حکیمانه علی علیه السلام در دل رهبران جمل جای نگرفت و جنگ قطعی شد، حضرت علی علیه السلام خطبه ای شورانگیز ایراد کرد و به مناجات پروردگار پرداخت؛ آنگاه به آراستن سپاه دست یازید و عمرو بن حمق را بر سواران کمین _ که حساسیتی ویژه داشتند. _ فرماندهی داد.(3)

ص:196


1- و2 . الفتوح، ص383.
2-
3- . اخبار الطوال، ابوحنیفه دینوری، ص145.

دو سپاه در مقابل هم صف کشیدند و اندکی بعد، جنگ با هجوم تیراندازان سپاه جمل آغاز شد. یاران امام یورش آنان را سرکوب کردند و دوباره هر دو نیرو در جای خود ایستادند. صدای شیپور رزم از نبرد تن به تن خبر می داد. اولین جنگجوی سپاه جمل به نام «اسوب بن بختری» از مردم بصره به میدان آمد و از سپاه امیرمؤمنان علیه السلام مبارز خواست. عمرو بن حمق خزاعی اولین مبارز سپاه علی علیه السلام بود که به میدان گام نهاد و دلاورانه سر حریف را به یکسو پراند. آنگاه جلو سپاه دشمن ایستاد و هماورد خواست. چون کسی به جنگش نرفت، اسب را برانگیخت و در مقابل سپاه به تاخت و تاز پرداخت و فضایل علی علیه السلام را بدین گونه بازگفت:

هذا علیّ قائدٌ نرضی به

اخو رسول الله فی اصحابه(1)

این علی، رهبر شایسته ای است که از او خرسندیم و برادر رسول الله صلی الله علیه وآله در میان یاران اوست.

عمرو از پارسایان نامی اسلام بود. از این رو، زاهدان کوفه همواره حمایتش می کردند. پس از اندکی گروه زیادی از آنان پیرامونش گرد آمدند و او با یاری عابدان بر صف دشمن حمله برد. پیشروی او و پراکندگی دشمن هم چنان ادامه داشت، تا اینکه شمشیرش شکست. نزد برادرش ریاح بن حمق آمد. ریاح به عمرو گفت: «ای برادر! چه نیکو نبرد کردیم، اگر ان شاءالله پیروزی از آن ما باشد.»

ص:197


1- . اخبار الطوال، ص150؛ الفتوح، ص425 و المناقب، ابن شهرآشوب، ج3، ص181.

سپاه جمل سخت پایداری می کرد و به هر رفتاری دست می زد. علی علیه السلام _ که بی باکی دشمن را دید. _ خطاب به یارانش فرمود: «اینان سخت خشمگین هستند و از هیچ کرداری پرهیز ندارند. پس شما نیز با دلیری بجنگید تا آنان را به یاری خداوند درهم شکنید.»

در آن هنگام مالک اشتر نخعی، عمار بن یاسر و عمرو بن حمق خزاعی _ که پیشاپیش سپاه امام قرار داشتند. _ بر دشمن حمله بردند.(1) جنگ با دلاوری آنان به پایان رسید و سپاه امام پیروز گردید.

عمرو بن حمق در نخستین روز آغاز جنگ صفین نیز از جانب امیرمؤمنان علیه السلام به فرماندهی قبیله خزاعه منسوب شد. خویشان خود را گردآورد و بر سپاه معاویه یورش برد و بسیاری از لشکر شام را به هلاکت رسانید.(2)

جنگ صفین به روزهای دشوار خود رسیده بود. دو نیرو در حمله های خونبار هر روزه ضعیف شده بودند. امام به منظور ایجاد روحیة تازه در میان جنگجویان به بازآرایی سپاه دست یازید. سمت راست را به امام حسین علیه السلام و مسلم بن عقیل سپرد. محمد حنفیه و هاشم بن عتبة بن مرقال را به فرماندهی چپ گمارد. مالک اشتر را در قلب لشکر نهاد و فرماندهی سواران را _ که پارتیزانان ویژة آن روز به شمار می رفتند. _ به عمرو بن حمق خزاعی داد. نیروی امام بر سپاه شام یورش برد. هاشم بن مرقال در نبردی سخت به شهادت رسید. عمرو بن حمق بسیار ناراحت شد و همراه با سوارانش بر سپاه شام حمله برد. دشمن را از پیکر هاشم کنار زده،

ص:198


1- . اخبار الطوال، ص151.
2- . همان، ص171.

او را در برگرفت و شعری به این مضمون خواند: «خدا به ما جزای نیک دهد که در حمایتش این چنین پای می فشاریم و بهترین عزیزانمان را فدا می کنیم. چه خوش صورتانی دور هاشم گرد آمده اند و در فراق او دل می سوزانند.»

آنگاه بر سپاه معاویه حمله برد؛ چندان جنگید که توان از کف داد و یارانش تن زخمدارش را از میدان بیرون بردند.(1)

یکی از روزها در گرادب جنگ، علی علیه السلام به بُسر بن ارطاة نزدیک شد، بسر راه نجات را در کشف عورت دید و با این نیرنگ از مرگ گریخت. کار بسر _ که خندة سران معاویه را در پی داشت. _ بر غلامش گران آمد. غلام بر صف یاران امیرمؤمنان علیه السلام حمله برد و به دست مالک اشتر _ که پیشاپیش سپاه امام ایستاد بود. _ به هلاکت رسید. در این هنگام لشکر معاویه بر نیروی امام هجوم برد. عمرو بن حمق خزاعی همراه هزار جنگجوی زیر فرمانش به لشکر شام حمله کرد و آنان را عقب راند. جنگ تا غروب آفتاب ادامه یافت و شمار زیادی از افراد معاویه به دست عمرو و مردانش کشته شدند.(2) جنگ به پایان خود نزدیک می شد. عبدالله بن بدیل خزاعی فرمانده جناح چپ امام، سخت می جنگید. معاویه _ که او را تنها دید. _ بانگ برآورد و سپاه را بر کشتن او فرمان داد. افراد زیادی پیرامونش گرد آمدند و او را به شهادت رساندند. عمرو بن حمق از این امر ناراحت شده، شعری خواند و تنها بر دشمن حمله برد. او چند تن از جنگجویان معاویه را به هلاکت رساند و با تندرستی نزد امام علیه السلام بازگشت.(3)

ص:199


1- . همان، ص250 و 197.
2- . الفتوح، ص592.
3- . همان، ص605.

امیرالمؤمنین علیه السلام با بیعت گسترده مردم به حکومت رسید. حاکمیت از منظر امام تنها بر پایه عدالت و رعایت حقوق مردم، آن هم در عرصه قانون الهی معنا می یافت. از این رو، گام نخست از سوی حضرت با عزل کارگزاران پیشین _ که هر یک بسان سرمایه داری بزرگ و ستم پیشه ای قدرتمند بر گوشه ای از قلمرو پهناور اسلامی حکومت می کردند. _ برداشته می شد. معاویه یکی از آنان بود، او در شام از زمان خلیفه دوم حکمرانی داشت. در این مدت که بیش از بیست سال به شمار می رفت، ثروت فراوانی به چنگ آورده بود. مهم تر از آن نیز اعتقاد مردم شام بود که بر پایة تبلیغات او شکل یافته بود. قدرت فرزند هند در سرزمین دمشق چنان چشمگیر شده بود که تنی چند از علاقمندان به امام علیه السلام (1) و برخی مصلحت اندیشان دیگر، نزد حضرت خواستار ابقای معاویه و قدرت جویانی چون او شدند.(2)

اما از آنجا که حس شنوایی امام علیه السلام جز به ندای عدالت خواهی گوش نمی سپرد و افق دیدگان او نیز جز بر روی حق گشوده نمی شد، به زودی عزم خویش را در عزل کارگزاران پیشین به کار برد و آنان را یکی پس از دیگری معزول کرد. در این میان مشکل معاویه بیش از دیگران خودنمایی می کرد. علی علیه السلام یاران خود را گردآورد و برای رفع آن با آنان به مشورت پرداخت و در پایان جریر بن عبدالله بجلی را که فردی دیندار و سخنور بود، برای راهنمایی معاویه به شام فرستاد. جریر نامه حضرت را برای معاویه بازخواند و آنگاه به نصیحت او پرداخت. معاویه چند روزی پیک امام را نزد خود نگه داشت و از پاسخ قطعی خودداری ورزید.

ص:200


1- . ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج4.
2- . تجارب الامم، ابن مسکویه الرازی، ج1، ص297.

حضرت دگربار، یاران ویژه را گرد آورد و نتیجه رایزنی های پیشین را به آنان گوشزد کرد. اندیشة امیرالمؤمنین علیه السلام بر آن بود که بی درنگ به سوی شام حرکت نمایند تا فرصت جمع آوری نیروی گسترده و قوت یابی را از معاویه بگیرند. تمام مردم با حرکت و پیشروی به سوی شام مخالف بودند؛ مگر پنج نفر که عمرو بن حمق خزاعی یکی از آن ها بود. آنان نزد امام به پا خاستند و گفتند: ای امیرالمؤمنین! این مردم از کشته شدن می ترسند، اگر درنگ کنی، معاویه قوت گیرد و کارها دشوارتر شود. ما آرزو داریم یا بر دشمن پیروز گردیم و یا در رکاب تو به شهادت رسیم.(1)

چون حضرت ناخشنودی مردم از رفتن به جانب شام را دید، تا برگشتن جریر بن عبدالله در کوفه ماند و آنگاه به سوی شام حرکت کرد. پس از پیمودن مسافتی از راه، از پیوستن عمرو بن عاص به معاویه و کجروی مردم دمشق آگاه گردید. وجود جنگ برای همگان قطعی شده بود. بار دیگر با مردم به مشورت پرداخت. سران سپاه و دانایانی چند از مردم به سخن پرداختند. عبدالله بن بدیل خزاعی درباره معاویه و ویژگی های اخلاقی او گفت: فرزند ابوسفیان آن چنان اسیر هوای نفس و دربند مقام ریاست است که هرگز با شخص پاک و عدالت خواهی چون امیرالمؤمنین علیه السلام بیعت نخواهد کرد.

در این هنگام جمعیت یک صدا سخنان او را تأیید کردند. آنگاه حجر بن عدی و عمرو بن حمق خزاعی در میان مردم برخاستند و با صدای بلند از اهل شام و مرام آنان بیزاری جستند و به لعن و نفرین معاویه پرداختند. امیرالمؤمنین علیه السلام عزم آنان را ستود، اما از گفتار توهین آمیز بازشان داشت.

ص:201


1- . الفتوح، ص465.

عمرو بن حمق گفت: یا امیرالمؤمنین! مگر ما بر حق و آنان بر باطل نیستند؟! حضرت پاسخ داد:

درست است شما بر هدایت و آنان گمراهند. اما من به دلایلی چند، شما را از این گفتار باز می دارم:

الف. معاویه به این گفتار سزاوار است ولی دوست ندارم زبان پاک شما به بدگویی او آلوده شود.

ب. اخلاق اسلامی و شرافت فردی و خانوادگی با چنین برخوردی سازگار نیست.

ج. روش من نخست راهنمایی افراد است. نزد من پسندیده تر آن است که دعا گویید و از پروردگار بخواهید آنان را به راه راست هدایت کند.

در این هنگام، عمرو بن حمق خزاعی پیش روی علی علیه السلام ایستاد و گفت: ای امیرالمؤمنین! بیعت من با تو نه از روی منفعت خواهی بود و نه در هوای مقام و ریاست دنیوی، بلکه از این رو پیروی تو را بر خود واجب می دارم و هرگز از فرمانت سر برنمی تابم، که فضیلت و شرافت تو نزد من چنان فراوان است که تنها به ذکر سه خصلت بر سبیل اقتضا اشاره می کنم:

الف. شجاع ترین فرد از آفریدگان خدای هستی.

ب. در خلقت و مروّت پس از رسول خدا صلی الله علیه وآله بی همتایی.

ج. مخزن دانش و اسرار مصطفی می باشی.

اما در شرافت، نزدیک ترین مسلمان در میان یاران و نزدیک ترین خویشاوند در میان قومان و نخستین ایمان آورنده در میان هدایت یافتگان پیامبر خدا صلی الله علیه وآله می باشی. آری این ها که بر شمردم، طاعت تو را در نزد من واجب و محبت تو را در نهادم بر هر عشقی غالب نموده است.

ص:202

اگر در راه خرسندیِ تو کوه ها را از جا برکنم، نزدم بسی آسان است و چنین می دانم که یکی از هزاران حقوق واجبی را که از تو برگردن دارم، انجام نداده ام.

سخنان عمرو که نمودار ایمان ژرف و تلاش پایدارش بود، بر قریحه پاک علی علیه السلام خوش افتاد و برایش بدین گونه دعا کرد: «اللّهم نوّر قلبه بالتقی و اهدنا الی الصراط المستقیم؛(1) پروردگارا! قلب او را به نور تقوا روشن کن و ما را به راه راست هدایت فرما.»

آنگاه فرمود: «ای عمرو! کاش در لشکر من صد مرد مانند تو می بود!»(2)

چون به نزدیک صفین رسیدند و از حضور معاویه در آن آگاه شدند، حضرت یاران خود را فراخواند و با آنان به مشورت پرداخت. تنی چند از سران سپاه امام بر سر جان خویش با حضرت بیعت کردند که عمرو بن حمق خزاعی یکی از آنان بود و برخی، آنان را همان «شرطة الخمیس» معروف امیرالمؤمنین علیه السلام دانستند.

اصحاب سرّ حضرت

پنج تن از یاران نزدیک امام که عمرو بن حمق خزاعی یکی از آنان بود، نزد علی علیه السلام آمدند و از او خواستند تا آشکارا نظر خود را دربارة خلفای پیشین بیان دارد. حضرت که چنان گفتاری را در آن روزگار خطیر به سود اسلام نمی دانست، خواستة آنان را نپذیرفت. اما نامه ای نوشت و به یاران ویژة خود فرمان داد تا در روزگاران پسین، در هنگام مناسب برای شیعیان بازخوانند و

ص:203


1- . الفتوح، 496 و اخبار الطوال، ص165.
2- . سفینة البحار، محدث قمی، ج2، ص360.

آنان را از اندیشة بلند امام دربارة رخدادهای پس از رحلت پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله آگاه گردانند. این نامه در کنار خطبة «شقشقیه» گواه گویایی بر مظلومیت خاندان پیامبر صلی الله علیه وآله به ویژه فضای جانکاهی است که مولای متقیان در آن می زیسته است. متن نامه در برخی از تواریخ از جمله در «الغارات» ثقفی آمده که چکیدة آن بدین قرار است:

«پس از رحلت رسول خدا صلی الله علیه وآله هرگز در خیالم نمی گنجید و بر خاطرم نمی گذشت که عرب بعد از محمد صلی الله علیه وآله در امر خلافت، از اهل بیتش روی گردانند و آن را به دیگری سپارند. من مدتی از بیعت باز ایستادم، زیرا خود را از هر کس دیگر بدین امر سزاوارتر می دیدم، درنگ کردم تا وقتی دیدم برخی از مردم از دین خدا باز می گردند و به خلاف دین محمد صلی الله علیه وآله و آیین ابراهیم خلیل علیه السلام دعوت می کنند. اگر به یاری دین برنخیزم، در آن رخنه پدید می آید و بنای مسلمانی ویران می شود که مصیبت آن نیز از محروم شدن من از حقّم (حکومت) که زوال پذیر است، بزرگ تر است. در آن هنگام نزد ابوبکر رفتم و بیعت کردم و برای یاری اسلام به پا خاستم تا این که باطل نابود گردید. من همواره مصاحب و نیک خواه او بودم، تا مرگش فرا رسید. یقین داشتم که اگر رفاقت و همکاری شدید عمر با او نبود، ابوبکر راه مرا به سوی خلافت نمی بست. اما به سبب همان دوستی و همکاری که بین آن دو بود، حکومت را به عمر داد. پس از پایان زندگی عمر نیز بر همین اندیشه بودم، لیکن او مرا ششمین نفر شورای خلافت قرار داد؛ چون می دانست اگر خلافت به من رسد، در مدار اصلی خود قرار می گیرد و دیگر به دست آنان نخواهد رسید. پس آن ها نیز به امید آنکه روزی بر آن چنگ اندازند، حکومت را به عثمان دادند. یکی از آنان گفت: ای پسر ابوطالب! چقدر بر حکومت آرزومندی! گفتم: تو از من بدان آرزومندتر هستی. من آرزوی میراث

ص:204

خویش را دارم و حقی را که خدا و رسولش برای من قرار داده اند، طلب می کنم. آیا من بدان سزاوارترم یا شما که من را از حق خودم دور می سازید؟! آن ها با شنیدن این سخن تعجب کردند و از پاسخ بازماندند! ﴿إِنَّ اللهَ لَا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ﴾.(1)

نامة امیرالمؤمنین علیه السلام به یاران نزدیک خود، نشانگر نکات زیادی است که در اینجا به طور کوتاه به سه نکته از آن اشاره می شود:

1. نوشتن چنین نامه ای از سوی علی علیه السلام در آن موقعیت حساس و دستور آن حضرت بر باز خواندن آن برای شیعیان آن هم در هنگام مقتضی، گواه گویایی است بر اطمینان ژرف امام از تعهد و روشن بینی درخواست کنندگان که عمرو بن حمق نیز یکی از آن هاست.

2. در این نامه که با دست خط مبارک خود امیرالمؤمنین علیه السلام نگاشته شده است، به رخداد غدیر و حقوق خدادادی آن حضرت اشاره مستقیم شده و از این رو دشمنان شیعه نیز در بستر تاریخ تلاش زیادی برای از بین بردن آن به کار برده اند. این نامه برای دشمنان تشیع از چنان اهمیّتی برخوردار بود که معاویه با بهانه گیری های گوناگون، تمام درخواست کنندگان و آگاهان از آن را به شهادت رساند؛ حتی دربارة حجر بن عدی نیز شفاعت نزدیکان خود را نپذیرفت و جهت دستگیری و کشتن عمرو بن حمق خزاعی برای کارگزاران خویش بخشنامة رسمی فرستاد.(2)

3. اهمیت و برجستگی نامه چنان بود که معاویه و دیگر دشمنان تشیع با تمام سعی خود در از بین بردن آن ناکام ماندند و سرانجام در عرصه فرهنگی

ص:205


1- . ترجمه الغارات، عبدالمجید آیتی، ص111 و الامامه و السیاسه، ابن قتیبه، ج1، ص154.
2- . تاریخ طبری، محمدبن جریر طبری، ج4، ص94.

به تحریف چهرة راویان و مخدوش ساختن معنویت درخواست کنندگان پرداختند. نام عبدالله بن وهب راسبی را _ که پیش از وجود نامه، در نهروان به دست امیرالمؤمنین علیه السلام کشته شده است. _ در ردیف درخواست کنندگان نامه آورده اند و شگفت تر این که، از او نیز به عبدالله بن سبا (غالی خیالی) تعبیر کرده اند!(1)

ظلم ستیزی و زندگی مخفی

عمرو از دلباختگان امیرالمؤمنین علیه السلام بود. دوستی آن حضرت در ژرفای جانش جای داشت. خانه کوچک قلبش، عرصه بی انتهایی از معرفت خدا و یاد او شده بود. او همه این ها را از راهنمایی پیامبر صلی الله علیه وآله و دوستی علی علیه السلام می دانست. هیچگاه شیفته دنیا و مقامات زودگذر آن نشد و با دشمنان حقیقت که در آن روزها بازار گرم و دلفریبی نیز داشتند، انباز نگشت. هرجا افقی در یاری اهل بیت رسول خدا صلی الله علیه وآله گشوده می دید، بی درنگ بدان می پیوست. در قیام حجر بن عدی که بر ضد ستم معاویه و در دفاع از حریم خاندان رسالت بر پا شد، پیشگام بود. در هجوم سربازان زیاد بن ابیه بر یاران حجر، مردی از «بنی حمراء» گرزی بر سرش کوبید، عمرو آن صحابی رشید پیغمبر صلی الله علیه وآله از شدت و گرانیِ آن بر زمین افتاد. چون از سران قیام حجر به شمار می رفت، یاران بی درنگ تن نیمه جانش را از میدان بیرون بردند و در خانه یکی از شیعیان پنهان کردند.(2)

ص:206


1- . انساب الاشراف، بلاذری، ج4، ص135.
2- . تاریخ طبری، ج6، ص142؛ ابن قتیبه، ص291؛ الاستیعاب، ج3، ص257؛ الکامل، ج2، ص459 و ابن کثیر، البدایة و النهایة ، ج8، ص52.

پس از چند ماه، جراحتش بهبود یافت و چون مأموران زیاد در پی او بودند، شبانه از کوفه گریخت. بنی امیه، عمرو بن حمق و دوستانش را بسیار دشمن می داشتند و برای از بین بردن آنان تلاش فراوان می کردند. حکومت پلیسی معاویه از هر ترفندی برای نابودی مخالفان سود می جست و از این رو عمرو پس از صلح امام حسن علیه السلام مخفی می زیست و جاسوسان بنی امیه همواره به دنبالش بودند. ذهبی می نویسد:

چون معاویه به حکومت رسید، گفت: «عمرو بن حمق با قوم خزاعه از طرفداران نیرومند علی بود و اکنون خبری از او نیست.» آنگاه به زیاد بن ابیه حاکم عراق نوشت: «هر جا او را یافتی، بی درنگ ما را آگاه ساز و بدان که او بر پیروی از راه علی چنان پایدار است که پس از شهادت او و صلح حسن نیز، حاکمیت بنی امیه را نمی پذیرفت و همواره در پی نابودی آن بود، هر جا روزنه ای در دشمنی ما گشوده می دید، به آن داخل می شد. در قیام حجر بن عدی که چندی پیش در کوفه پا گرفت، عمرو فعالانه شرکت جست و جزو سران آن به شمار می رفت. در برخوردی که بین سربازان ما و قیامگران رخ داد، مجروح شد و از آن پس خبری از او نیست.»(1) چنان که یاد شد، عمرو در خانة یکی از شیعیان کوفه پنهان بود(2) تا جراحتش بهبود یافت. سپس همراه رفاعة بن شداد که او نیز یکی از بزرگان شیعه به شمار می رفت، شبانه از کوفه گریخت. شب راه می رفتند و در روز خود را از چشم مردم پنهان می داشتند. بدین سان مدتی گذشت. سرانجام در نزدیک شهر موصل، در کنار روستای نسبتاً بزرگی غاری دیدند که از

ص:207


1- . تاریخ الاسلام، الذهبی، ج8، ص88.
2- . تاریخ طبری، ج6، ص142 و الکامل فی التاریخ، ج2، ص459.

نظر آنان مکان مناسبی _ هر چند در کوتاه مدت _ برای زندگی به شمار می رفت. غار در منتهی الیه کوه در بلندترین نقطه آن واقع بود. مکان غار از نظر جغرافیایی برای آنان موقعیتی ویژه داشت. عمرو و رفاعه با بهره گیری از آن موقعیت می توانستند به خوبی از اطراف خود مواظبت کنند و گروه های تجّسس دشمن را از دورترین ناحیه زیرنظر بگیرند. از این رو به سوی غار رفتند و خود را در آن مخفی کردند.(1)

هر چند جایگاه غار برای آن دو چشم انداز مناسبی به شمار می آمد، اما وجود آن ها نیز از دورترین منطقه، حتی از لابلای تپه ها و کوره راه های دور در چشم رهگذران و کشاورزان آن وادی متبلور بود. چندی گذشت تا این که برخی از مردم روستا که از آن سو رفت و آمد روزانه داشتند، به تدریج از وجود آن دو آگاه شدند و به کدخدای منطقه خبر دادند. کدخدا همراه گروهی از مردم و جمعی از ملازمان به سمت غار حرکت کرد. عمرو بن حمق و رفاعة بن شداد که از دور نظاره گر آنان بودند، نخست آهنگ گریز کردند، اما وضع جسمانی عمرو از فرار بازشان داشت. شکم عمرو بن حمق، آن صحابی باوفا و دیرین رسول خدا صلی الله علیه وآله آب آورده بود.(2) و ضعف بدنی شدید، او را از دفاع کردن و یا گریختن و نجات یافتن مانع می گشت. عمرو چاره ای جز تسلیم شدن نداشت، و حتی از پایان کار خود آگاه بود.

شهادت

سالیان پیش، آن هنگام که او هنوز در دوران جوانی به سر می برد و گه گاه

ص:208


1- . المعارف، ص291؛ الاستیعاب، ج3، ص257 و البدایة و النهایة ، ج8، ص52.
2- . الکامل، ج2، ص492.

با پیامبر خدا صلی الله علیه وآله نشستی تنها و دوستانه داشت، از زبان مبارک آن حضرت، از نحوه شهادت و شمایل قاتلان خود آگاه شده بود. یعقوبی به روشنی تصریح کرده که عمرو هنگام مشاهده جمعیت، تکبیر گفت و از سخن رسول خدا صلی الله علیه وآله درباره شهادت خویش یاد کرد.(1)

برخی از مورخان، دستگیری و شهادت عمرو بن حمق را در اثر مارگزیدگی دانسته و تصریح کرده اند: عمرو بن حمق در نزدیکی موصل به غاری پناه برد. چون برای دستگیری اش رفتند، ماری او را گزیده بود و مأموران، عمرو را مرده یافتند. آنگاه سر او را بریدند و به نزد معاویه فرستادند.(2)

روشن است که سابقة «مارگزیدگی» بر گرفته از نقشه ها و تبلیغات معاویه است. زیرا برای فرزند ابوسفیان که گسترة قلمروش بر پایه تزویر اداره می گشت، ترفندهای این چنینی بس عادی بود. به هر حال آنچه از بررسی تواریخ به خوبی روشن است، ناتوانی عمرو بن حمق بر اثر مریضی یاد شده است که به جز اندکی از مورخان جملگی بر آن تصریح کرده اند. رفاعة بن شداد جوانی بی باک و نیرومند بود؛ خواست تا در برابر هجوم دشمن از عمرو دفاع کند اما عمرو او را از نبرد بازداشت و گفت: پیکار تو برای من سودی نخواهد داشت. اگر می توانی، خویش را برهان، شاید که در آینده برای اسلام سودمند گردی. رفاعه بر اسب نشست. بر گوشه ای از جمعیت حمله برد. هر چند با تیر یکی از تیراندازان مجروح گردید، لیکن راهی گشود و جان به سلامت برد. به هر حال عمرو به دست کدخدا و همراهان گرفتار آمد. چون از نامش پرسیدند؛ پاسخ داد: «آن کسی هستم که اگر رهایش کنید، برای شما از کشتن او بهتر است.» او را

ص:209


1- . تاریخ یعقوبی، ج2، ص164.
2- . المعارف، ص291 و الاستیعاب، ج3، ص489.

به نزد حاکم موصل بردند. فرماندار موصل عبدالرحمن بن عثمان ثقفی، خواهرزاده معاویه بود. چون از جانب پدر نسب معروفی نداشت! در میان مردم خود را با نام مادر خود یعنی ابن ام حکم می خواند. عبدالرحمن عمرو را شناخت. بی درنگ پیکی به سوی شام گسیل داشت و معاویه را از دستگیری عمرو آگاه کرد. معاویه در پاسخ نوشت: «به من خبر رسیده است که او با زوبین نُه بار در بدن عثمان فرو برده است. پس شما نیز او را با همان رفتار به قتل رسانید.» مأموران پیکر عمرو را زیر ضربات زوبین گرفتند و در نخستین یا دومین ضربه به شهادت رسید.(1)

عبدالرحمن از دشمن ترین مردم به مولای متقیان علی علیه السلام بود. زیرا مادرش خواهر معاویه بود و از سوی دیگر، پدرش عثمان ثقفی در جنگ حنین به دست علی علیه السلام کشته شده بود. او کینة رسول خدا صلی الله علیه وآله و علی مرتضی علیه السلام را از جاهلیت در دل داشت و با یاران و شیعیان آنان سخت دشمنی می ورزید. عمرو هم صحابی کوشا و باوفا بود که افتخار تفقّد و دعای مخصوص پیامبر صلی الله علیه وآله را همراه داشت و هم شیعه مخلص و مبارز جنگ های امیرالمؤمنین علیه السلام به شمار می آمد. از این رو عبدالرحمن پس از آنکه او را به بدترین وجه به شهادت رساند، سراز بدنش جدا کرد و به کوفه نزد زیاد بن ابیه فرستاد. زیاد سر او را بر نیزه کرد و به گونه ای آشکار روانة شام نمود.(2)

ص:210


1- . تاریخ طبری، ج2، ص265؛ یعقوبی، ج2، ص165؛ الطبقات الکبری، ج4، ص304، الکامل فی التاریخ، ص492؛ اسدالغابه، ج4، ص219؛ ابن خلدون، العبر، ج3، ص14 و ابن عبدالوهاب، نهایة الارب فی فنون الادب، ج20، ص334.
2- . انساب الاشراف، ج2، ص281.

سر عمرو به دربار معاویه رسید. هم چنان که یاد شد، عمرو از یاران بزرگ و پارسای رسول خدا صلی الله علیه وآله بود و پس از رحلت حضرت نیز یکی از شخصیت های انقلابی و ظلم ستیز به شمار می رفت. او همواره در پیشاپیش رخدادهای حق جویانه قرار می گرفت و در جهان اسلام چهره ای معروف داشت. مسلمانان آگاه، به دیدة شخصیتی با عظمت به او می نگریستند. معاویه که در عرصة قدرت جز از افق سیاست به دوام و نفوذ خود نمی نگریست، بر آن شد تا از خون عمرو بن حمق سود گیرد و شوکت بنی امیه را بیش از پیش در چشم مخالفان، نمایان سازد.

ابن اثیر می نویسد: چون فرستادة زیاد بن ابیه سر عمرو بن حمق خزاعی را به دربار دمشق گسیل داشت، معاویه نیز برای ترساندن مردم دستور داد تا آن سر را بر نیزه زدند(1) و در میان شهر و محله های اطراف گرداندند.(2) سپس بر دروازة شام که پر رفت و آمدترین مکان شهر بود، نصب کردند تا مردمی که شاهد گرداندن آن نبوده اند، به نیکی بنگرند.(3)

بیشتر مورخان نوشته اند که: «کان اول رأسٍ حمل فی الاسلام من بلد الی بلد؛(4) سر عمرو بن حمق نخستین سری بود که در اسلام گرداندند و از شهری به شهر دیگر بردند.» و یزید نیز که خود را فرزند خلف پدر می دانست، به پاس داشت سنت معاویه، سر امام حسین علیه السلام فرزند و جانشین رسول خدا صلی الله علیه وآله را بر نیزه در بلاد گرداند.

ص:211


1- . اسدالغابه، ج4، ص219.
2- . دائرة المعارف، ج13، ص489.
3- . انساب الاشراف، ج5، ص282.
4- . المعارف، ص291؛ الاصابه، ج4، ص624؛ الاستیعاب، ج3، ص258؛ طبقات الکبری، ج4، ص304؛ تاریخ الاسلام، ج8، ص88 و البدایة و النهایة ، ج8، ص52.

بُعد علمی

عمرو بن حمق خزاعی از دانشمندان مشهور صدر اسلام است. معارف پژوهانِ فراوانی از نقاط مختلف جهان، به ویژه در سال های سکونت او در شام، به نزدش می رفتند و از دانشش بهره می بردند. روایاتی نیز در کتب تاریخ و حدیث از رسول گرامی اسلام صلی الله علیه وآله به نقل از عمرو بن حمق آمده است، که در اینجا تنها به دو روایت اشاره می گردد:

1. عن رفاعة قال: حدثنی اخی، عمرو بن حمق قال سمعت رسول الله صلی الله علیه وآله یقول: «ما من رجلٍ أمن رجلاً عن دمه فقتله فانا بریءٌ من القاتل و ان کان المقتول کافراً»؛(1) رفاعه گفت: برادرم، عمرو بن حمق برایم نقل کرد که از پیغمبر صلی الله علیه وآله شنیدم، که فرمود: «از مردانگی به دور است که فردی، مردی را در پناه خود گیرد (به او امان دهد.) و زنده بودنش را تعهد کند، آن گاه او را بکشد. من از چنین کشنده ای بیزارم، هر چند مقتول، کافر باشد.»

رفاعة بن شداد، راوی دوم حدیث، پرورش یافتة مکتب امیرالمؤمنین علیه السلام است و از عمرو بن حمق استفادة علمی فراوانی برده و تا واپسین لحظات عمر همراه او بوده است.

2. حدثنا ابویوسف عن عبدالرحمن بن شریح المعافری عن عمیرة بن عبدالله المعافری یقول: حدثنی ابی انه سمع عن عمرو بن الحمق انه قال: قال رسول الله 9: «تکون فتنة اسلم الناس فیها او قال: خیر الناس فیها الجند العربی.»

ص:212


1- . التهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج2، ص486.

قال: عمرو فلذالک قدمت علیکم؛(1) ابویوسف از عبدالرحمن بن شریح معافری و او از پسر عموی خود عمیرة بن عبدالله معافری و او از قول پدرش نقل کرد: شنیدم که عمرو بن حمق خزاعی گفت: رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «فتنه ای خواهد آمد که سالم ترین مردم یا بهترین آنان در آن فتنه، سپاه عرب هستند.» عمرو گفت: برای همین فرمودة حضرت بود که من نزد شما آمدم.

عمرو بن حمق در عصر «ممنوعیت حدیث» می زیست ولی همواره حدیث پیامبر صلی الله علیه وآله را آشکارا باز می گفت و مردم را با کلام و زندگی آن حضرت آشنا می کرد. او از صحابه ای است که امیرالمؤمنین علیه السلام را به عنوان نخستین ایمان آورنده یاد کرده(2) و از راویان مشهور حدیث غدیر است.(3)

عمرو بن حمق در نگاه معصومین علیهم السلام

عمرو بن حمق از آغاز پذیرش اسلام، لحظه ای قرار نداشت. قلبش مالامال از عشق به خدا بود. نام خدا زبانش را به خود مشغول می داشت. چون زبانش از ذکر باز می ایستاد، ندای حق روحش را بر می انگیخت و تسبیح الله از سینه اش به گوش می رسید. سعادت را در پیروی از پیامبر و اهل بیت او می دید. هوش و تلاش او باعث گشت تا به سرعت در ردیف بزرگ ترین صحابة رسول خدا صلی الله علیه وآله قرار گیرد و از دعای مخصوص

ص:213


1- . الاصابة فی تمییز الصحابه، ج4، ص626 و المعرفة و التاریخ، ج1، ص330.
2- . الصحیح فی سیرة النبی، ج2، ص218.
3- . الغدیر، ج1، ص58.

پیامبر صلی الله علیه وآله بهره مند گردد. رسول خدا صلی الله علیه وآله در حضور یاران خویش، عمرو را این گونه دعا فرمود: «اللهم امتعه بشبابه»؛ خداوندا! به جوانی اش برکت ده! در اثر همین دعای آن حضرت بود که عمرو بن حمق در هشتاد سالگی هیچ موی سفیدی در سر و صورتش یافت نمی شد.(1)

حضرت علی علیه السلام در جنگ صفین درباره اش فرمود: «اللهم نورّ قلبه بالتقی و اهدنا الی الصراط المستقیم»؛ پروردگارا! قلب او را به نور تقوا روشن کن و ما را به راه راست هدایت فرما. ای عمرو! کاش صد نفر مانند تو در لشکر من بود.(2)

امام حسین علیه السلام از شهادت عمرو بن حمق خزاعی به دست معاویه، بسیار ناراحت گردید. آن حضرت نامه ای به معاویه نوشت و او را بدین گونه سرزنش کرد: «اولست قاتل عمرو بن حمق صاحبُ رسول الله صلی الله علیه وآله العبد الصالح الذی ابلته العبادة فنحل جسمه و اصغّر طائراً انزل علیک من رأس الجبل ثم قتله جرأةً علی ربّک استخفافاً بذالک العهد؛ آیا تو قاتل عمرو بن حمق نیستی؟ آن بندة شایسته ای که در عبادت خداوند پیکرش لاغر و ناتوان و چهره اش زرد و رنجور شده بود. تو، او را کشتی در حالی که به او امان داده بودی، آن چنان امانی که اگر به مرغان آسمان داده بودی، از کوهستان ها به سویت می آمدند، آنگاه ناجوانمردانه خونش را ریختی. تو بر پروردگارت گستاخ شده ای و پیمانش را در هم شکسته ای.»(3)

ص:214


1- . الاصاب ه، ج4، ص624؛ اسدالغابه، ج4، ص218؛ تهذیب التهذیب، ج8، ص22 و البدایة و النهایة ، ج8، ص52.
2- . الفتوح، ص498 و سفینة البحار، ج2، ص360.
3- . تعلیقات، ص246.

سخن امام حسین علیه السلام اشاره به امانی است که معاویه در صلح با امام حسن علیه السلام به شیعیان داده بود.

پیامد شهادت عمرو بن حمق

شهادت عمرو بن حمق، یار وفادار حضرت محمد صلی الله علیه وآله و امام علی علیه السلام از رخدادهای دردناک جهان اسلام بود. مؤمنان آگاه از شنیدن آن به سوگ نشستند و بر غربت اسلام اشک ریختند. موج اعتراضات بالا گرفت. سخنان انتقادآمیز مسلمانان، به ویژه صحابة پیامبر صلی الله علیه وآله به دربار دمشق رسید و خیال معاویه را پریشان نمود. او که تا آن لحظه از کشتن عمرو بن حمق با افتخار سخن می گفت و مردم را از هر سو به تماشای سر بریدة وی فرا می خواند؛ ناگهان تغییر روش داد و مرگ عمرو بن حمق را بر اثر «مار گزیدگی» اعلام کرد.

مورخان چندی نیز از روی غفلت و یا تعصبات سیاسی و مذهبی از گفتار معاویه پیروی کرده اند و نوشته اند: «دخل غاراً فنهشته حیّةٌ فقتلته. فبعث الی الغار فی طلبه فوجد میتاً»؛ عمرو داخل غاری شد. ماری وی را گزید و از دنیا رفت. چون برای دستگیری اش آمدند، او را مرده یافتند.

از میان مورخان مسلمان، تنها ابن قتیبه و ابن عبدالبر قرطبی به دام چنین ترفندی نیفتاده اند. پیامد شهادت عمرو بن حمق برای فرزند هند چنان سنگین بود که در واپسین لحظات زندگی برخود می پیچید و از انجام آن می نالید. ابن اعثم کوفی می نویسد: «معاویه در بستر مرگ با رنج و اندوه می گفت: مرا با تو چه افتاده بود ای حجربن عدی! و نیز چه افتاده بود مرا

ص:215

با تو ای عمروبن حمق خزاعی! چرا با تو خلاف کردم، ای پسر ابوطالب؟ و چندان بی قراری کرد تا از هوش رفت.»(1)

زن عمرو در زندان

آمنه زن عمروبن حمق نخستین زنی بود که در اسلام به جرم مبارزات شوهر، به زندان افتاد. او فشار غل و زنجیرهای سنگین را تحمل کرد و ماه ها در یک اتاق تاریک به سر برد. پیکرش بر اثر رنج های فراوان و کمیِ آب و غذا بسیار نحیف شده بود. سرانجام در یکی از روزها چند مأمور با شتاب و پرخاش به سوی او آمدند و جسم نسبتاً سنگینی را به دامنش پرتاب کردند. نخست از شدت تعجب چیزی نفهمید. اما پس از چندی که به دقت نگریست، سرِ شوهر را در دامن دید. زن مدت کوتاهی خاموش بود و باحیرت به چهرة خون آلود شوهر نگاه کرد. آمنه چهرة خود را خراشید و در برابر مأموران معاویه گفت: «ای وای از مظلومیت تو در این دنیای پست و این تنگنای دردناکی که ستمگران برایت فراهم آورده اند! درود و سلام بر همسری که مرا همیشه دوست می داشت و امروز هم به دیدار من آمده است، تا هرگز از یادش نبرم!»(2)

مقبرة عمرو

به دستور معاویه، سر از تن عمرو بن حمق جدا کردند و پیکرش را در کنار شهر موصل، بر بالای تپه ای گذاردند. کسی جرأت دفن کردن پیکر او را نداشت.

ص:216


1- . الفتوح، ص809.
2- . تاریخ یعقوبی، ج2، ص165 و اسدالغابه، ج4، ص218.

سرانجام پس از چند روز که غلام عمرو بن حمق از شهادت اربابش آگاه شد، بدن پاک آن شهید راه امامت را به خاک سپرد. معزالدوله دیلمی در قرن پنجم هجری برای عمروبن حمق مقیده ای ساخت و خادمی نیز بر آن گماشت. هم اکنون مزار عمرو بن حمق در غرب شهر موصل، زیارتگاه شیعیان و مورد احترام سایر مسلمانان است.(1)

غلام عمروبن حمق

زاهر، غلام عمروبن حمق خزاعی نیز از شیفتگان خاندان رسول خدا صلی الله علیه وآله بود. محمد بن سنان زاهری، محدث معروف شیعی از نسل اوست. زاهر در سال 60ه_.ق برای انجام حجّ و زیارت کعبه به مکه رفت و امام حسین علیه السلام را ملاقات کرد و از عزم آن حضرت برای سفر به سوی عراق آگاه گردید. او که شوق جهاد و عشق به شهادت در راه معبود را از دوران بسیار دور، در مکتب سرخ علوی از ارباب فداکار خود، عمروبن حمق خزاعی به نیکی آموخته بود، بی درنگ به کاروان امام حسین علیه السلام پیوست.

صبح عاشورا در حالی که در صف نخست یاران امام حسین علیه السلام قرار داشت، در نبردی دلاورانه، در اولین هجوم سپاه یزید به شهادت رسید.

حضرت مهدی علیه السلام در زیارت ناحیة مقدسه می فرماید: السلام علی زاهرٍ مولا عمروبن حمق خزاعی.(2)

سلام بر زاهر! همو که غلام آزاده شدة عمرو بن حمق خزاعی است.

ص:217


1- . مراقد المعارف، ج3، ص93.
2- . ناسخ التواریخ، ج3، ص24 و منتهی الآمال، ص283.

9.ابوالأسود دوئلی شاعر ایمان و ولایت

مطلع

ص:218

9

ابوالأسود دوئلی

شاعر ایمان و ولایت

جواد محدّثی

ص:219

ص:220

مطلع

شناخت چهره های ادب، که توان علمی و زبان ادبی خویش را وقف راه حق و دفاع از «آل الله» کرده اند، بر ما فرض است و شخصیت آنان برای شاعران و ادیبان ما، بویژه نسل جوان، الگوست.

از این رهگذر، با چهرة ابوالاسود دوئلی، شاعر نامدار شیعه و موالی خورشید ولایت و مدافع حریم اهل بیت آشنا می شویم.

شناخت اجمالی

ابوالاسود دوئلی، از چهره های معروف شیعی است که نامش در کتاب های حدیث و شعر و ادب، فراوان به چشم می خورد. وی از بزرگان اصحاب امام علی علیه السلام و امام حسن و امام حسین و امام سجاد علیهم السلام و از شاعران مبرّز شیعه در قرن اول هجری بود.

اهل یمن بود و در جاهلیّت به دنیا آمد. وقتی حضرت رسول صلی الله علیه وآله به نبوّت مبعوث شد، کودکی سه چهار ساله بود. آنگاه که پیامبر اسلام، حضرت امیر علیه السلام را در یک مأموریت به یمن فرستاد، آنجا با حضرت علی علیه السلام آشنا شد و با شعر خود او را ستود. تا پایان عمر 85 سالة خویش،

ص:221

پیوسته مدافع اهل بیت علیهم السلام و یاری گر حق و ستایشگر خاندان نور و طهارت ماند. در گذشت او را در سال 69 هجری در بصره نوشته اند.

گرچه دربارة زادگاه او، سال تولدش و زمان مسلمان شدنش، نقل های متفاوتی است، اما آن چه برای ما مهم است، شخصیت فکری و روحی و حمایت گری او از «آل الله» و به کار گرفتن زبان شعری و ادبی در مسیر هدف والا و احیای حق و جلوه های برجستة او در زمینة علوم ادبی و شعر است. ابوالفرج اصفهانی او را تابعی، فقیه، شاعر، محدث، امیر، نحوی، زاهد و... و پیش از هر چیز، یکی از چهره های شیعه می شمارد.

ابوالأسود دوئلی، بخش آخر عمر خود را در مدینه گذراند و سپس به بصره کوچ کرد و در ایّام جنگ صفیّن، در رکاب امیرالمؤمنین علیه السلام با شورشیان و قاسطین جنگید و در جنگ نهروان هم حضور داشت.

محبّت مولی

از ویژگی های بارز ابوالأسود، دلدادگی او نسبت به خاندان وحی، به خصوص امیر قافله عشق، علی علیه السلام بود. این شیفتگی زبانزد خاص و عام بود. خود او نیز، هر جا که مناسبتی پیش می آمد، با زبان فصیح و بیان قوی وقدرت ادبی که داشت، این عشق و ولا را آشکار می کرد و هراسی هم نداشت.

روزی «زیاد بن ابیه» در مورد حب علی علیه السلام از او پرسید. بی درنگ پاسخ داد: «محبت علی علیه السلام در قلبم روزافزون است، هم چنان که محبت معاویه در دل تو رو به افزایش است. من با حبّ علی، خدا وبهشت را می طلبم، تو با محبت معاویه، دنبال دنیا و جلوه های آنی.»

ص:222

نقل شده که در دوران بصره، همسایگانش هواداران عثمان بودند و او را می آزردند و گاهی شب ها به طرف خانة او سنگ پرتاب می کردند. صبح که می شد، ابوالأسود از آنان شکایت می کرد. می گفتند: ما نبودیم و نیستیم، بلکه این خداست که تو را سنگباران می کند. می گفت: دروغ می گویید، اگر خدا سنگباران کند، خطا نمی زند، این شمایید که خطا می زنید و به هدف نمی خورد.

یک بار هم در پاسخ به طعنه های «بنی قشیر» که او را بر «علی دوستی»اش ملامت می کردند، شعری سرود، با این مضمون:

«فرومایگان بنی قشیر می گویند: تو پیوسته علی را از یاد نمی بری. آری، من به شدت به محمد صلی الله علیه وآله، عباس، حمزه و وصیّ، عشق می ورزم. چون خدا آنان را دوست دارد، دوستشان دارم و هنگام رستاخیز با همین محبت خواهم آمد. اگر محبت اینان، رشد و حق باشد، به حق رسیده ام و اگر گمراهی باشد، من خطا نکرده ام.»

گفتند: ابوالأسود! با این سخن آخر، به شک افتاده ای!

پاسخ داد: مگر کلام خدا را نشنیده اید که فرموده است: «ما یا شما بر هدایت یا در گمراهی آشکار هستیم»، آیا خدا شک کرده که چنین فرموده است؟

از معروف ترین صحنه های ولاء و علی دوستی او، ماجرای «شهد مزعفر» است. روزی معاویه هدایایی برای ابوالأسود فرستاد که مقداری عسل یا حلوا نیز با آنها بود. دختر ابوالأسود پرسید: پدر! این هدیه از کجاست؟ گفت: اینها را معاویه فرستاده است تا ما را نسبت به دین و مراممان فریب دهد.

ص:223

دخترش فی البداهه این دو بیت را سرود:

أبالشهد المزعفر یابن حربٍ

معاذالله، کیف یکون هذا

نبیع علیک احساباً و دیناً؟

ومولانا امیر المؤمنینا!

ای پسر حرب! آیا می خواهی به خاطر عسل زعفرانی، حسب و شرافت خانوادگی و دین خود را به تو بفروشیم؟ پناه بر خدا! چگونه این شدنی است؟ در حالی که مولا و سرور ما امیرالمؤمنین است!

فصاحت و شجاعت

از ویژگی های بلند ابوالأسود دوئلی، زبان آوری و دل آوری او بود. هم فصاحت در گفتار و و حاضر جوابی و بدیهه گویی و درنماندن در بحث و سخن با دیگران داشت، هم در جای لازم و به موقع، بی باک بود و از گفتن سخن راست و دفاع از حق و مقابله با باطل و افشاگری و رسواسازی ظالم، هراسی نداشت. حضور در میدان های نبرد و دفاع از «حق مجسّم»، جلوة دیگری از شجاعتش بود. حضورش در جبهة جمل و صفین شاهد این سخن و ادعاست. در نبرد با خوارج نهروان نیز از سوی حضرت امیر، به فرماندهی گروهی منصوب شد که به خوارج تاختند.

شعر ابوالأسود، سرشار از نکته هایی است که به موضع گیری های او در مسائل اجتماعی و سیاسی دلالت دارد. در شعر او، سرزنش عایشه و طلحه و زبیر در برانگیختن فتنة جمل و نیز هجو بنی امیه دیده می شود و اعتراض بر ستم های امویان و خون هایی که به ناحق و ظالمانه از شیعیان ریختند و دست هایشان از خون بی گناهان رنگین بود.

ص:224

در شعر دیگری خواستار زوال حکومت آل زیاد شده و آرزو می کند که شوکت و جبروت و سلطة جائرانة آنان از بین برود.

قصیده های طولانی دارد که مضمونش بیان طغیانگری، ظلم و جرایم و بدرفتاری های امویان است. او حتی پس از شهادت علی علیه السلام نیز دست از ولای او برنداشت و همواره تا پایان عمر، پرچم حق خواهی و عدالت جویی اش برافراشته بود و همة تلاش های امویان برای گسستن او از آل علی و پیوستن به صف بنی امیه ناکام ماند.

از نشانه های شعر مکتبی و شاعر موضع دار، آن است که در تبیین فضیلت ها و افشای رذیلت ها و حضور در این گونه صحنه های فکری در قلمرو ادب و شعر، کوتاه نیاید و قصور نکند. هم چنان که شعر ابوالأسود سرشار از برشماری خوبی ها و فضایل خاندان عصمت است، از سوی دیگر هیچ ستم و جور و انحرافی در دشمنان اهل بیت، به ویژه امویان نبوده، مگر آنکه با رساترین بیان و با قاطعیت بسیار، با زبان شعری خود بیان کرده است و علی رغم شرایط دشوار و خفقان ها و سخت گیری ها، هرگز از خط اهل بیت فاصله نگرفته و جدا نشده است.

شخصیت علمی

ابوالأسود، از جهات علمی نیز درخشندگی هایی داشت. تذکره نویسان، اغلب از او با اوصافی همچون: فصیح، فاضل، فقیه، شاعر، محدث، نحوی و ... یاد کرده اند. در دیوان او نیز تأکیدهای فراوانی نسبت به جایگاه علم و عالمان دیده می شود و برتری دانش را نسبت به ثروت و اندوخته های مالی از دیدگاه او نشان می دهد.

ص:225

منصب هایی هم که به او سپرده بودند، شاهد دیگری بر بُعد علم و فضل و فقه اوست. در بصره هم منصب قضاوت داشت و هم در برهه ای از زمان، فرماندار آن شهر بود و این دو سمت قضایی و اجرایی، نیازمند دین شناسی و تفقّه اوست.

پیدایش علم مدوَّن «نحو» را در ادبیات عرب به او نسبت می دهند. اصول علم نحو را از حضرت علی علیه السلام آموخت و اقدام به تدوین و تحکیم آن کرد و قواعد زبان عربی را سامان داد. بسیاری از مورخان، او را واضع علم نحو شمرده اند. در تشریح مباحث لغوی، تصحیح قرائت عربی، اعراب و نقطه گذاری بر آیات قرآن نیز فعالیت ها و ابداعاتی داشته است. قرآنی نقطه گذاری شده و نوشته شده بر روی پوست، در موزة قرآن آستان قدس وجود دارد که منسوب به اوست.

شعر ابوالأسود

مواد اولیة شعر، واژه هاست، چه به صورت مفرد و چه ترکیبی. آنچه از واژه ها در رساندن پیام بهره می گیرد، ذهن انتخاب گر و ذوق زیبایی آفرین شاعر است. هر شاعر که بهتر بتواند از «گنجینة کلمات» بهره گیرد، تابلوهایی ظریف تر و ماندگارتر به یادگار می گذارد.

آنچه که به شعر یک شاعر قوت می بخشد، عناصری از این قبیل است: دقت در گزینش واژه ها، ایهام و اشارات شعری، بهره گیری از کلمات دلنشین، بالا بودن شعر از سطح حرف های روزمره و کوچه بازاری، بُعد تخیل و توصیف، پرهیز از تکرار، مراعات قواعد ادبی و زبان شناسی، ترکیب زیبای کلمات، روشنی پیام، نیرومندی بیان و هماهنگی لفظ و معنی.

ص:226

عجیب نیست که شعر ابوالأسود نیز، در اوج فصاحت و بلاغت و زیبایی باشد. او که با آیات وحی مأنوس بود و از غنای محتوایی و طنین کلمات و آهنگ آیات، بهره مند شده بود، به علاوه واضع علم نحو و نقطه گذار حروف قرآنی و لغت شناس برجستة عرب بود، طبیعی است که کلامش در وادی شعر، هم روانی و سلامت لازم را داشته باشد و هم فصاحت و زیبایی را در اوج، هم بُعد قواعد عربی و زبانی را و هم سبک عالی و استواریِ بنیان سخن را.

در اشعار او، اغلاق و پیچیدگی و ابهام تعبیری وجود ندارد، واژه ها در دست او نرم و آرام و رام است، از این رو ترکیب های ادبی در شعر او هم ظریف و زیبا و عمیق است، هم شسته و رفته و روان؛ آنچه که با عنوان «سهل ممتنع» از آن یاد می شود.

تنوع قالب های شعری ابوالأسود از یک سو، و گستردگی «میدان مفاهیم» و «عرصة موضوعات» که در شعر ابوالاسود دیده می شود، از سوی دیگر، قوت کلام و غنای ذهن او را بهتر می رساند.

ارتباط تنگاتنگ او با حضرت امیر علیه السلام نیز در جهت دار بودن شعر و سلامت مضمون مؤثر بوده است. «حکمت»، «نصیحت و موعظه» و محور عقیده و ایمان و ولای اهل بیت، در مضامین شعری او فراوان دیده می شود. گوهر های حکمت و پند که در اشعار ابوالأسود است، محصول تجارب یک عمر و دیدن فراز و نشیب های زندگی و اندوخته های او از مکتب وحی و ولایت است. به راحتی می توان برای بخش عظیمی از این گونه اشعارش، پشتوانه های حدیثی از سخنان حضرت رسول صلی الله علیه وآله و امیرالمؤمنین علیه السلام بیان کرد. دعوت به علم، حلم، حبّ و بغض به اندازه، فنای مال و بقای علم،

ص:227

پرهیز از خلف وعده، تحریک به وفاداری، استمرار در عمل و ثبات در راه حق، از این گونه مضامین است. در یک جا می گوید: «طلب معیشت و زندگی، تنها به آمال و آرزوها نیست. بلکه باید دلو خود را به چاه افکنی، خواهی دید که برایت آب فراهم می آورد. بر بساط کسالت و سستی تمنا و آرزومنشین، که کارها را به مقدّرات و قضا حواله دهی.»

آموزش او، کار و تلاش و حرکت برای معاش و زندگی و پرهیز از تنبلی و اتکا به قضا و قدر است. و در جای دیگر به گرفتن حق از ظالمان تأکید دارد و «شمشیر» را راه استیفای حق و گرفتن انتقام و دفاع از حقوق می شمارد.

حتی در شعرهای «هجو» نیز، رعایت ادب و کرامت انسانی را دارد و گناهان پنهان دیگران را آشکار نمی سازد و تهمت های ناروا نمی زند و در هجو بدسیرتان، به زشتکاری ها و خلاف های آشکار آنان می پردازد و عیب جویی می کند و این گونه از قدر و منزلت آنان می کاهد. بی پروا به افشای چهره زشت بدکاران پرداخته، از خشونت و طغیان ظالمان حاکم هم هراسی به دل راه نمی دهد. هجائیّات او، در عین حال که همراه عفّت کلام و رعایت ادب و پرهیز از ناهنجاری و زشتی در الفاظ وتعابیر است، از نظر قوّت ادبی و صلابت واژه ها و بُعد شعری هم ستایش برانگیز و اثرگذار است.

در انواع دیگر شعرش در زمینة «عتاب»، «فخر»، «مرثیه»، «توصیف»، «شکایت و حسرت»، «مدح»، «سیاست»، «عذرآوری» و «شجاعت و حماسه» ویژگی های خاصّ خودش را دارد.

ص:228

مرثیه سرایی او، وابسته به عقاید اوست و رنگ ولایی دارد و منحصراً دربارة اهل بیت است و عواطف صادقانه و صاف خود را نسبت به این خاندان ابراز می دارد و همراه با زهد و پارسایی و تقواست و با مرثیه سرایی جاهلی، تفاوتِ اساسی دارد. در سوگ امیرالمؤمنین علیه السلام چنین می سراید:

«ای دیده! وای بر تو، یاری کن و در سوگ امیرالمؤمنین گریه کن. ما به داغ کسی نشسته ایم که بهترین سوار است، بهترین کسی که بر کشتی نجات سوار شده و آیات قرآن خوانده است. همة خیرات در اوست، نیز محبت پیامبر خدا. پیش از شهادتش، حالت خوبی داشتیم، ولیّ و جانشین پیامبر در میان ما بود، دین را بر پا می کرد و ما هیچ شکّی دربارة او نداشتیم. و آشکارا طبق فرایض، داوری می کرد، نافرمانان را به همراهی با جمع می خواند و دستِ دزدان را می برید. هیچ دانشی را که داشت، کتمان نمی کرد. از اهل تکبّر نبود. به معاویه برسانید که: آیا در ماه رمضان، ما را با فاجعة قتل بهترین مردم داغدار کردید؟ کسی که پس از پیامبر خدا، برترین بود و پدر حسن علیه السلام بود و بهترین صالحان! وقتی با پدر حسین علیه السلام روبه رو می شدی، ماه خوش منظر و چشم نواز را می دیدی، مردم با فقدانِ علی علیه السلام گویا سال هاست حیرت زده و سرگردانند. نه، به خدا قسم! هرگز علی علیه السلام را ونمازش را همراه راکعان از یاد نخواهم برد و اینکه ام کلثوم با اشک هایش بر او می گرید، در حالی که با چشم خود، یقین (مرگ) را مشاهده کرده است...»

مراثی او درباره امام حسین علیه السلام و حادثة کربلا نیز سوزناک و تأثّرانگیز است. همچنین مرثیه هایی هم دربارة مسلم بن عقیل و هانی بن عروه سروده و با یادکرن بزرگواری این پاکمردان از دودمان پیامبر و هوادارانِ عترت در کوفه، بر خونریزی طاغیان ظالم کوفه تاخته است.

ص:229

مدایح ابوالأسود نیز، در خدمت نیکان و پاکان بوده است، نه دولتمردان و زورمندان و زرمندان برای دست یافتن به مال و مقام. او شاعر عقیده و ایمان است، اشعارش هم الهام گرفته از باورهای متعالی اوست.

پایان این نوشته را ترجمة یکی از قصاید او که لبریز از موج محبت و ولایت نسبت به خاندان پیامبر است، قرار می دهیم:

«محمد صلی الله علیه وآله و عباس و حمزه و وصیّ را بسیار دوست دارم و جعفر را. همانا جعفر، بهترین شهیدی است که هجرت کرده و در بهشت است. عموزادگان و خویشاوندان پیامبر، در نظر ما محبوب ترین مردمند. اگر عشق آنان راه صحیح باشد، به آن می رسیم؛ آنان سرمشق مایند، چه بسیار رشد و مجد و شکوه که به آن رسیده ام. شکوهی که دست ستارة ثریا از رسیدن به دامنش کوتاه است. آنان اهل نصیحت و خیرخواهی اند و تا زنده ام، آنان اهل مودّت و دوستی من اند... .»(1)

ص:230


1- . در نگارش این مقاله از کتاب «ابوالأسود الدّوئلی فی المیزان» نوشتة دکتر محمد المنصور، استفاده شده است.

10.قن_ب_رخادم ولایت

سپیده

10.قن_ب_رخادم ولایت

سیدجعفر ربّانی

ص:231

ص:232

سپیده

مورخان او را ابوهَمدان مولی بن مُعمّر مُضَریّ(1) معرفی نموده و اذعان داشته اند لقب «قنبر» را علی علیه السلام به وی عنایت فرمود، ولی نامی از اجداد و فرزندان وی در منابع تاریخی به چشم نمی آید. بنابر قول نجاشی، راوی شناس بزرگ کثیربن طارق از منسوبین قنبر شمرده شده است.

عدالت

شیخ طوسی1 در کتاب ارزشمند تهذیب الاحکام حدیثی را نقل نموده، که عدالت قنبر در آن، مورد تصریح قرار گرفته است: حَکَم بن عتیبه و سَلمَة بن کهیل از امام باقر علیه السلام سؤال کردند: آیا قاضی می تواند با یک شاهد و قسم حکم نماید؟ حضرت فرمود: آری. رسول خدا صلی الله علیه وآله و علی علیه السلام چنین روشی داشتند. آن گاه حضرت ادامه داد: علی علیه السلام در مسجد کوفه نشسته بود و عبدالله بن قُفل تمیمی (تیمی) در حالی که زره طلحه را همراه داشت،

ص:233


1- . مُضَریّ، منسوب به قبیلة مضر که طایفه قریش از آن منشعب گردیده است، می باشد. عدة زیادی از دانشمندان و حدیث شناسان از این نژاد می باشند. (الانساب، ابی سعد عبدالکریم بن محمد السمعانی (متوفی 562ه_.ق)، دارالجنان، 1408ه_.ق، ج5، ص318.

از آن جا گذر کرد. آن حضرت فرمود: این، زره طلحه است و تو آن را در روز (جنگ) بصره با نیرنگ و خیانت به چنگ آورده ای (از آنِ تو نیست.).

عبدالله پاسخ داد: حاکمی را که می پسندی، به داوری انتخاب نما.

آن حضرت، شُریح(1) را به قضاوت برگزید و فرمود: این، زره طلحه است و با نیرنگ در اختیار عبدالله قرار گرفته است.

شریح گفت: بیّنه (دو شاهد عادل) بیاور.

علی علیه السلام امام حسن علیه السلام را به عنوان گواه آورد و ایشان سخن علی علیه السلام را تأیید فرمود.

شریح گفت: این یک شاهد است و من به گواهی یک نفر قضاوت نمی کنم. امیرالمؤمنین علیه السلام قنبر را خواست و او نیز به مانند امام مجتبی علیه السلام گواهی داد. شریح اظهار کرد: این، مملوک است و من به گواهی بردگان قضاوت نمی کنم. حضرت بسیار ناراحت شد و فرمود: «خذوها فان هذا قضی بجور ثلاث مرات.»؛ آن را بگیرید که او سه مرتبه به ظلم قضاوت کرد. نیز فرمود: او می گوید: به شهادت مملوک قضاوت نمی کنم. «و لا بأس بشهادة المملوک اذا کان عدلاً»؛ (و حال آن که) بردگان نیز چنان چه عادل باشند، می توانند گواهی دهند.(2)

ص:234


1- . انتخاب شریح از سوی حضرت، افتخاری برای وی به حساب نمی آید، زیرا به گمان قوی، این امر به علت معروف شدن او نزد مسلمین بود. حضرت در پایان همین حدیث از وی بسیار انتقاد فرمود.
2- . تهذیب الاحکام، شیخ طوسی، (385_460ه_.ق)، دارصعب و دارالتعارف، ج6، ص274. در ادامة این ماجرا آمده است: وقتی حضرت فرمود: سه مرتبه به جور حکم کرده ای، شریح از مجلس بلند شد و گفت: دیگر قضاوت نخواهم کرد تا ثابت نمایی که چگونه سه مرتبه به ظلم قضاوت کرده ام. حضرت فرمود: وای بر تو! پیامبر خدا صلی الله علیه وآله فرمود: آنچه را که با خیانت به دست آمده است، بدون بیّنه گرفته می شود و تو این حدیث را نشنیدی و از من طلب بیّنه کردی. دوم این که وقتی حسن را به گواهی آوردم، گفتی شاهدی دیگر نیز لازم است؛ در حالی که رسول خدا صلی الله علیه وآله با یک شاهد و قسم حکم فرمود. سوم این که قنبر را به بهانة برده بودن، رد کردی و حال آن که مملوک نیز چنانچه عادل باشد، می تواند شهادت دهد. آن گاه فرمود: «ویحک، امام المسلمین یؤمَن مِن امورهم علی ما هو اعظم من هذا»؛ وای بر تو ای شریح! همانا امام مسلمانان در امور بزرگ تر از این، بر او اعتماد می شود! (و تو از احکام خداوند بی اطلاع می باشی.)

مقرَّب

برخی از یاوران ائمه علیهم السلام از خواص و ارکان به شمار می آیند و قنبر یکی از آن هاست. شیخ مفید (متوفای: 413ه_.ق) او را از سابقان و مقربان در پیشگاه علی علیه السلام برشمرده است.(1)

شیخ صدوق (متوفای: 318ه_.ق) در روایتی از امام صادق علیه السلام نقل می کند: حضرت علی علیه السلام غلامی به نام قنبر داشت که «کان یُحِبّ علیّاً حبّاً شدیداً»؛ آن حضرت را بسیار دوست می داشت. هرگاه آن حضرت از منزل خارج می شد، او نیز با شمشیر به دنبال وی حرکت می کرد. شبی آن حضرت به او فرمود: چرا در پی من روان شدی؟ گفت: یا امیرالمؤمنین! مردم آن چنانند که می بینی! بر شما بیمناکم! حضرت فرمود: تعجب است از تو! از اهل آسمان حفاظتم می نمایی یا از اهل زمین؟! پاسخ داد:

ص:235


1- . الاختصاص، شیخ مفید، مؤسسة النشر الاسلامی، 1416ه_.ق، ص4 و 7.

از اهل زمین. فرمود: آنان بدون اذن خداوند توانایی بر انجام کاری ندارند. برگرد! قنبر نیز برگشت.(1)

امام علی بن ابی طالب علیه السلام بارها بشارت شیعه بودن قنبر را با بیان «ابشر وبشّر و استبشر؛ خرسند باش و به دیگر شیعیان نیز بشارت ده.» به وی اعلام فرمود.(2)

حدیث شناس بزرگ معاصر، حاج شیخ عباس قمی می گوید: از جلالت قنبر آن است که وی در مجلس وصیّت امام مجتبی علیه السلام به محمد حنفیه، حضور داشت و از شیندن سخنانی که به تعبیر حضرت: «مردگان را زنده می کند.» غایب نبود.(3)

امانتدار

او امین امامان معصوم علیهم السلام بود. اموال بسیاری در زمان حضرت علی علیه السلام(4) و بعد از ایشان در اختیارش قرار گرفت. ذکر مقطعی از زندگی اباعبدالله الحسین علیه السلام از سیمای امانت قنبر پرده برمی گیرد:

شخصی وارد مدینه گردید و سؤال نمود: کریم ترین فرد، در این شهر کیست؟ او را به امام حسین علیه السلام، راهنمایی کردند. مرد عرب وارد مسجد شد و حضرت را در حال نماز مشاهده کرد. پس در برابر ایشان ایستاد و اشعاری را بدین مضمون

ص:236


1- . التوحید، شیخ صدوق، مؤسسة النشر الاسلامی، ص338 و بحارالانوار، مؤسسة الوفاء، ج5، ص104 و ج41، ص1 و ج42، ص122. این روایت را همة محدثان شیعه نقل کرده اند.
2- . بحارالانوار، ج7، ص204.
3- . سفینة البحار، شیخ عباس قمی، مؤسسة انتشارات فراهانی، ج2، ص449.
4- . تهذیب الاحکام، ج6، ص306 و بحارالانوار، ج74، ص407.

سرود:

امیدوار و کوبندة درت ناامید بازنگشت. تویی بخشنده و پناهگاه و پدرت نابودکنندة تبهکاران بود. اگر پدران شما نبودند، جهنم ما را فرا می گرفت.(1)

امام حسین علیه السلام نماز را تمام کرد و به قنبر فرمود:

_ از اموال حجاز چیزی باقی مانده است؟

_ آری چهار هزار دینار.

_ آن ها را بیاور؛ زیرا کسی که سزاوارتر از ما به آن است، آمده است.

آن گاه عبای خود را از دوش برگرفت. دینارها را در آن پیچید و به خاطر شرم از آن مرد، دست خود را از شکاف در بیرون برد و ضمن دادن پول ها، اشعاری انشا فرمود:

برگیر که من عذرخواه و به تو علاقه مندم. اگر قدرت در دست ما بود، آسمان کرم و جود ما بر تو می بارید، ولی حوادث روزگار دگرگون و توان ما اندک است.(2)

مرد عرب، عبا را گرفت و شروع به گریه کرد. حضرت فرمود:

_ شاید عطای ما را اندک شمردی؟

ص:237


1- . لم یخب الان من رجاک و من انت جواد وانت معتمد الذی کان من اوائلکم حر ِّ ک من دون بابک الحلقة ابوک قد کان قاتل الفسقة کانت علینا الجحیم مُنطبقة
2- . خ ذ ها فانّ الیک معتذرٌ لو کان فی عصانا الغداة سیر لکنّ ریب الزّمان ذو غیرِ واعلم بانّی علیک ذو شفقةٍ امست سمانا علیک مندفقة والکفُّ منّی قلیلة النّفقة

_ نه، بلکه گریة من از آن است که چگونه خاک، سخای شما را از بین می برد؟!(1)

میهمان دار

از جمله شؤون قنبر، پذیرایی از میهمان های علی علیه السلام بود. گرچه تواضع آن بزرگوار سبب می گردید که در بعضی موارد، خود مبادرت به این امر نماید. ابومنصور، احمد بن علی الطبرسی (دانشمند قرن 6 ه_.ق) از امام عسکری علیه السلام نقل می نماید: پدر و پسری میهمان علی علیه السلام شدند. آن حضرت آن دو را بسیار احترام نمود و در صدر مسجد نشاند و خود در مقابل آنان نشست. سپس دستور داد طعامی حاضر کردند و بعد از صرف غذا، قنبر طشت و ابریق (ظرف آب شبیه کوزه) و حوله را آورد و مقابل آن مرد (پدر) ایستاد تا دست های خود را بشوید. ناگاه علی علیه السلام از جا بلند شد تا خود عهده دار این امر گردد. مرد میهمان دست های خود را به خاک مالید و گفت:

_ یا امیرالمؤمنین! خداوند مرا ببیند و شما به دست های من آب بریزید؟!

_ بنشین و دست خود را بشوی. خدای عزوجل تو را می بیند، در حالی که برادرت بدون امتیاز و برتری خدمتت می نماید و قصدش آن است که در بهشت ده برابر تمام دنیا و اهل آن به او خدمت شود.

آن مرد نشست. آن گاه حضرت فرمود:

_ تو را قسم می دهم به حقی که بر تو دارم؛ دست های خود را با آرامش کامل بشوی، آن گونه که اگر قنبر آب می ریخت.

ص:238


1- . مناقب آل ابی طالب، ابن شهرآشوب (متوفی 588ه_.ق) المطبعة العلمیه، قم، ج4، ص65.

آن مرد نیز اطاعت کرد.(1)

اجرای حدود

قنبر، منادی حضرت علی علیه السلام برای جمع شدن مردم(2) و مجری احکام صادر شده از جانب آن حضرت بود. این امر در روایات فقهی شیعه به گونه ای واضح قابل مشاهده است، از جمله:

روزی علی علیه السلام در منزل بود که قنبر آمد و گفت:

_ ده نفر پشت در هستند و گمان می کنند که تو خدای آنانی!

_ آن ها را به درون خانه بیاور.

آنان وارد شدند. حضرت فرمود:

_ شما چه می گویید؟

_ ما می گوییم تو خدا و آفریننده و روزی دهندة مایی!

ص:239


1- . الاحتجاج، دارالاسوه، 1416ه_.ق، ج2، ص518. در ادامه این ماجرا آمده است: پس از آنکه آن مرد از شستن دست های خود فارغ گردید، علی علیه السلام ابریق را به دست فرزندش، محمد حنفیه داد تا بر دست های پسر آن مرد آب بریزد و فرمود: اگر این پسر بدون پدرش اینجا بود، من خود بر دست او آب می ریختم. اما چون هر دو این جا هستند و خداوند عزّ وجل دوست ندارد بین پدر و پسر مساوات برقرار گردد، پدر دست پدر و پسر دست پسر را بشوید. در پایان این حدیث آمده است که امام عسکری علیه السلام فرمود: کسی که از علی علیه السلام پیروی کند، شیعة حقیقی است.
2- . تهذیب، 10، ص10 و بحارالانوار، ج79، ص47.

_ وای بر شما! دست بردارید! من نیز مانند شما مخلوقم.

آنان امتناع نمودند و سخنان قبلی خود را تکرار کردند. حضرت به قنبر دستور داد آتشی تهیه کرد و تمامی آنان را سوزاند. آن گاه این شعر را انشا فرمود:

انّی اذا ابصرتُ شیئاً منکراً

او قدتُ ناری ودعوتُ قنبراً

هرگاه منکری را را مشاهده نمایم، آتشم را روشن و قنبر را فرامی خوانم.(1)

و چه زیباست عدل علوی که وقتی همین قنبر در اجرای حدود اشتباه کرد و سه شلاّق بیش تر از حد معیّن زد، علی علیه السلام همان سه ضربه را بر خود وی وارد نمود.(2)

جهاد

از آن جا که قنبر غلام و مخلص علی علیه السلام بود، در جنگ ها همیشه همراه آن حضرت شرکت می جست. شیخ مفید می نویسد: «و قد شهد مع علیّ علیه السلام قنبر مولی علیّ بن ابی طالب صلوات الله علیه.»(3)؛ قنبر، جنگ ها را در رکاب علی علیه السلام درک کرد.

در جنگ صفین یکی از بردگان معاویه به میدان آمد و این رجز را خواند:

ص:240


1- . رجال الکشی، ابوعمروالکشی، مؤسسه آل البیت علیهم السلام ، 1404ه_.ق، ج1، ص288 و بحار الانوار، ج25، ص285. این داستان به گونه ای دیگر نیز نقل شده است.
2- . الفروع من الکافی، محمدبن یعقوب کلینی، دارالکتب الاسلامیه، ج7، ص260؛ تهذیب الاحکام، ج10، ص278.
3- . الاختصاص، ص4.

انّی انا الحارث ما بی خور

مولی بن صخر وبه قد انتصر

در این هنگام قنبر بر وی حمله کرد و به هلاکتش رسانید.(1)

در جنگ نهروان قبل از شروع نبرد، قنبر پس از این که اذان نماز را گفت، نزد حضرت علی علیه السلام آمد و علی علیه السلام به وی فرمود: آبی بیاور! سپس آن حضرت مشغول وضو گردید.

مردی به نام جُندب که در حقانیت علی علیه السلام دچار شک گردیده بود، نزد آن حضرت آمد تا از خود حضرت، حقیقت را جویا شود. این ماجرا در موقعی بود که خوارج به نزدیکی پل نهروان رسیده بودند.

ناگاه سواری رسید و اعلام کرد: خوارج از پل عبور کردند. حضرت فرمود: آنان عبور نکرده اند و نخواهند نمود و تنها کم تر از ده نفر از آن ها باقی خواهد ماند و از شما (پیروان حضرت) نیز کم تر از ده نفر کشته خواهد شد. به خدا قسم! نه دروغ می گویم و نه دروغ به من خبر داده شده است!

مردم از این سخن امیرمؤمنان علیه السلام تعجب کردند. جندب گفت: اگر این سخن مطابق واقع قرار گرفت، مرا بس است و در حقانیت علی علیه السلام احتیاج به دلیل دیگر نخواهم داشت.

در این موقع، سواری دیگر از راه رسید و اعلام کرد: یا امیرمؤمنان! مطلب همان گونه است که شما فرمودید. حضرت با یاران خود نماز ظهر را اقامه و دستور حرکت را صادر نمود.

ص:241


1- . بحارالانوار، ج32، ص580.

جندب می گوید: کسی قبل از من به پل نهروان نرسید. خوارج را دیدم که نزدیک آن متوقف شده بودند. اولین تیر را خودم به طرف آنان پرتاب کردم. در پایان نبرد، تنها صلی الله علیه وآله نفر از آنها باقی ماند و بقیه به هلاکت رسیدند... .(1)

شهادت

شهادت قنبر به دست خون آشامی چون حجاج بن یوسف، از فصول مشهور تاریخ است و ده ها سال قبل، علی بدان خبر داده بود.(2)

شرح ماجرا به این قرار است:

روزی حجّاج بن یوسف ثقفی _ که لعنت خدا بر او باد._ اظهار داشت:

_ دوست دارم یکی از یاران ابوتراب(3) را دستگیر نمایم و با ریختن خونش به خداوند تقرب جویم!

حاضران پاسخ گفتند:

_ کسی را که همراهی اش با او بیش تر از قنبر باشد، سراغ نداریم.

حجاج دستور داد او را آوردند.

_ تو قنبر هستی؟

_ آری.

_ ابوهمدان؟

_ بله.

ص:242


1- . الخرایج و الجرایح، قطب الدین راوندی، (متوفی 573ه_.ق)، مؤسسه الامام المهدی علیه السلام ، ج1، ص226.
2- . بحارالانوار، ج41، ص316.
3- . ابوتراب کنیة امیرمؤمنان علیه السلام بود که بنی امیه در مورد آن حضرت به کار می بردند!

_ غلام علی بن ابی طالب؟

_ والله م_ولای و ام_یرالمؤمن_ین علیٌّ ولیُّ نعمتی؛ خدا مولای من و علی علیه السلام، ولیّ نعمتم می باشد.

_ از دین علی دست بردار!

_ بهتر از آن سراغ داری؟!

_ تو را می کشم، خودت نحوة آن را انتخاب کن!

_ این را به خودت واگذار می نمایم.

_ چرا؟

_ زیرا هرگونه مرا بکشی، تو را به همان نحو در روز قیامت خواهم کشت. امیرمؤمنان علیه السلام به من خبر داد که مرگ من، قتلی مظلومانه خواهد بود!

حجاج دستور داد تا او را گردن زدند.(1)

جاودانه

اشارة

گرچه برخی از دانشمندان شیعه اذعان داشته اند روایتی را که قنبر نقل کنندة آن باشد، نیافتیم(2)؛ ولی علامه مامقانی می گوید: این مطلب، صحیح نیست،(3)

ص:243


1- . الارشاد، شیخ مفید، انتشارات علمیه اسلامیه، ج1، ص329 و بحارالانوار، ج42، ص126. شیخ مفید در پایان این حدیث ابراز می دارد: این نیز از معجزات و علوم غیبیه ای می باشد که خداوند به حجّت های خود همچون پیامبران و برگزیدگانش اختصاص داده است.
2- . رجال طوسی، محمدبن حسن طوسی، دارالذخائر، ص55.
3- . تنقیح المقال، علامه مامقانی، المطبعة المرتضویه، 1352ه_.ق، ج2، ص29.

او قلیل الروایه است.(1)

آخرین برگ از زندگی قنبر را به سخنان یا روایات وی اختصاص می دهیم:

1. آینه دار آفتاب

از قنبر سؤال شد: غلام کیستی؟

پاسخ داد:

من بردة کسی هستم که با دو شمشیر می جنگید، دو نیزه پرتاب می کرد، بر دو قبله نماز خواند. دو مرتبه بیعت نمود، دو هجرت انجام داد و یک لحظه به خدا کافر نشد. من غلام صالح مؤمنان و وارث پیامبران، بهترین اوصیا، بزرگ ترین مسلمانانم، رهبر مؤمنان، نور مجاهدان، رئیس گریه کنندگان، زینت عابدان، چراغ گذشتگان، فروغ شب زنده داران، بهترین عبادت کنندگان، زبان رسول خدا صلی الله علیه وآله، اول مؤمن از آل یاسین، مؤیّد به جبرئیل امین، یاری شده به وسیلة میکائیل منین، ستودة اهل آسمان ها، آقای مسلمین و سابقین، قاتل ناکثین (اهل جمل) و قاسطین (اهل صفین)، حمایت کننده از حریم مسلمانان، نبردکننده با دشمنان، خاموش کنندة فتنة آتش افروزان، مفتخرترینِ قریش، اولین رزمنده، پاسخگوی دعوت خدا، امیرمؤمنان، وصیّ پیامبر صلی الله علیه وآله و امین و جانشین او. تیر پرتاب شدة خداوند به سوی منافقین، یاور و ولیّ و زبان خدا و مخزن علم و پناه دینش، امام ابرار و کسی که پروردگار بلندمرتبه از او راضی است، بردبار، بخشنده، جامع تمام خوبی ها، مطهّر، متواضع، شجاع و... شیر جنگ ها، ماه تمام، محک مؤمنان، پدر حسن و حسین علیهما السلام، امیر راستین مؤمنان، که

ص:244


1- . لسان المیزان، ابن حجر عسقلانی، (متوفی 852ه_.ق)، دارالکتب العلمیه، ج4، ص567.

پاکیزه ترین درودهای خدا بر او باد؛ هستم.(1)

2. مکر خدا

امام عسکری علیه السلام فرمود: وقتی قنبر را نزد حجاج آوردند، حجاج از او سؤال کرد:

_ تو چه کمکی به علی بن ابی طالب می کردی؟

_ در وضو یاری اش می نمودم (برای آب آوردن آب و امثال آن.)

_ وقتی وضویش تمام می شد، چه می گفت؟

_ این آیه را می خواند: ﴿فَلَمَّا نَسُوا مَا ذُکِّرُوا بِهِ فَتَحْنَا عَلَیْهِمْ أَبْوَابَ کُلِّ شَیْ ءٍ حَتَّی إِذَا فَرِحُوا بِمَا أُوتُوا أَخَذْنَاهُمْ بَغْتَةً فَإِذَا هُمْ مُبْلِسُونَ * فَقُطِعَ دَابِرُ الْقَوْمِ الَّذِینَ ظَلَمُوا وَالْحَمْدُ لِلهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ﴾(2)؛ هنگامی که احکام خدا را فراموش کردند، درهای نعمت ها را بر آنان گشودیم و آنان به داده های ما خوشحال گردیدند، ولی یک مرتبه همه را از آنان گرفته، مأیوسشان نمودیم و به این ترتیب دنبالة ستمکاران قطع شد، و ستایش از آنِ خدای ربّ العالمین است.

_ گمان می کنم این آیه را بر ما تأویل می کرد!؟

_ آری.

_ اگر گردنت را بزنم، چه خواهی کرد؟

_ به سعادت می رسم و تو بدبخت خواهی شد.

در این موقع دستور داد او را به شهادت رساندند.(3)

ص:245


1- . رجال الکشی، ج1، ص288.
2- . انعام، آیه 45 و 46.
3- . رجال الکشی، ج1، ص289 و تفسیر نور الثقلین، عبدعلی بن جمعة العروسی، المطبعة العلمیه، قم، (متوفی 1112ه_.ق)، ج1، ص718.

3. هدیة آسمانی

قنبر می گوید: با مولایم، علی علیه السلام در ساحل رود فرات بودیم که آن حضرت پیراهن را از تن خارج کرد و وارد آب شد. ناگاه موجی آمد و پیراهن را با خود برد. در این موقع منادی صدا زد: «یا اباالحسن انظر عن یمینک و خذ ماتری»؛ ای اباالحسن! به طرف راست خود بنگر و آنچه می بینی، دریاب.

به طرف راست نگاه کردیم، شالی و در آن، پیراهنی یافتیم. حضرت آن را پوشید. در جیب آن نامه ای مشاهده کردیم که در آن نوشته بود:

«هدیة من الله العزیز الحکیم الی علی بن ابی طالب هذا قمیص هارون بن عمران(1) ﴿کَذَلِکَ وَأَوْرَثْنَاهَا قَوْمًا آخَرِینَ﴾(2)؛ هدیه ای است از جانب خدای عزیز حکیم برای علی بن ابی طالب. این پیراهن هارون بن عمران (برادر حضرت موسی علیه السلام) است و بدین سان گروهی را وارث گروهی دیگر قرار دادیم.

4. شیعه

امام صادق علیه السلام فرمود: امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام بارها به قنبر اظهار داشت:

«خوشنود باش و به دیگر شیعیان نیز بشارت ده که به خدا قسم! رسول خدا صلی الله علیه وآله در حالی رحلت نمود که بر تمام امتش خشمگین بود، مگر بر شیعة علی علیه السلام.

ص:246


1- . الخرایج و الجرایح، ج2، ص560.
2- . دخان، آیه 28.

بدان که برای هر چیزی شرافتی است و شرف دین، شیعه است. برای هر چیزی پناهی است و پناه دین، شیعه است. برای هر چیزی امامی است وامام زمین، زمینی است که شیعیان در آن ساکن باشند. برای هر چیزی سیّدی است و سیّد مجالس، مجالس شیعه می باشد. برای هر چیزی تمایلی است و تمایل دنیا، سُکنی گزیدن شیعیان ما در آن است و...»(1)

5. دو یا سه درهم

امیرالمؤمنین علیه السلام وارد بازار پارچه فروشان شد و دو لباس خرید؛ یکی به سه درهم ودیگری به دو درهم. آن گاه لباس دو درهمی را خود برداشت و سه درهمی را به قنبر عنایت فرمود.

قنبر گفت: یا امیرالمؤمنین! این، برای شما مناسب تر است، چون بر منبر می روید و برای مردم سخنرانی می نمایید.

حضرت فرمود: ای قنبر! تو جوانی و شور و نشاط جوانی در تو می باشد و من از پروردگارم خجالت می کشم که بر تو برتری داشته باشم؛ زیرا شنیدم رسول الله صلی الله علیه وآله فرمود: از آنچه می پوشید، به آنان (بردگان) بپوشانید و از آنچه خود می خورید، به آن ها بخورانید.(2)

ص:247


1- . بحارالانوار، ج7، ص204.
2- . همان، ج71، ص143.

11.جَعدة بن هُبَیره مخزومی استاندار خراسان

مطلع

ص:248

11

جَعدة بن هُبَیره مخزومی

استاندار خراسان

ابوالحسن ربّانی سبزواری

ص:249

ص:250

مطلع

از آغازین تاریخ پرفراز و نشیب و افتخارآفرین و قهرمان پرور شیعه همواره نظاره گر چهره های پرشکوه و مبارز بوده ایم، انسان هایی که همانند ستارگان پرفروغ در آسمان فرهنگ اسلام درخشیدند و اصالت اندیشه ها و باورهای مذهب شیعه را در بلندای توجّه خردمندان و پژوهشگران تاریخ اسلام قرار دادند.

در این نوشتار برآنیم که با یکی از یاران حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام آشنا شویم و این شناخت را ره توشه ای در راستای پیوند بیش تر با مکتب انسان ساز اسلام و پیشوای اول، علی بن ابی طالب علیه السلام قرار دهیم.

اسم و ولادت

نامش، جعده و نام پدرش، هبیره است.(1)

تقریباً همه مورخان شیعه و سنی برآنند که جعده در روزگار پیامبر اکرم 9

ص:251


1- . تهذیب الکمال، حافظ یوسف المزنی، ج4، ص565؛ الاستیعاب، دارالنهضه مصر، ج1، ص240؛ میزان الاعتدال، ج1، ص399؛ تهذیب التهذیب، ابن حجر عسقلانی، ج2، ص73؛ تنقیح المقال، ج1، ص210؛ نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج10، ص77؛ اسدالغابه، ج1، ص285؛ اعیان الشیعه، ج4، ص77 و الاصابه فی تمییز الصحابه، ج1، ص257.

در شهر مکه چشم به جهان گشود.(1)

ابن حجر عسقلانی می نویسد: «وُلِدَ فی عهد النّبی 9».(2)

بعضی از مورخان نوشته اند که آن بزرگوار در سال قبل از هجرت پیامبر اسلام در مکه پا به عرصة هستی نهاد.(3)

خاندان

او از خاندان معروف و کهن قریش و از قبیلة مخزوم است. پدرش، هبیرة بن ابی وهب مخزومی قریشی از شجاعان قریش بود،(4) که در چند جنگ بر ضد پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله شرکت فعال داشت و یکی از فرماندهان سپاه کفر و شرک به حساب می آمد. او در جنگ خندق نیز حضور داشت.

وی در بعضی از روزهای نبرد، فرماندهی لشکر ابوسفیان را بر عهده داشت.(5)

هبیره دارای ذوق و قریحة شاعری هم بود و از گروه شاعران عصر جاهلی شمرده می شد. او در یکی از قصیده های خویش، اندوه عمیق خویش را از شکست ذلت بار کفار در جنگ خندق ابراز داشته است.(6)

او در فتح مکه، مکه را ترک کرد و به شهر نجران گریخت و در همان سرزمین با حالت کفر و شرک مرد.(7)

ص:252


1- و2 . الاصابه فی تمییز الصحابه، ج1، ص257.
2-
3- . قهرمانان اسلام، سید علی اکبر تشیّد، ج1، ص138.
4- . نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج10، ص183 و سفینة البحار، ج1، ص158.
5- . طبقات الکبری، ابن سعد، ج2، ص67 و فروغ ابدیت، ج2، ص131.
6- . سیرة ابن هشام، ج2، ص267 و 268.
7- . همان، ص619 و شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج10، ص78.

همسرش، ام هانی دختر حضرت ابوطالب علیه السلام است که هبیره چهار فرزند، به نام های: جعده، عمر، هانی و یوسف از او داشت.(1)

امّ هانی

امّ هانی، خواهر حضرت امیر المؤمنین علیه السلام یکی از زنان بزرگوار و صاحب نام صدر اسلام است. او در فتح مکه اسلام آورد و از همسر مشرک خویش جدا شد. تمامی تاریخ نگاران او را به نیکی و عظمت ستوده اند.

ابن اثیر جوزی، مورّخ هوشمند و زبردست جهان اسلام چنین می نگارد:

امّ هانی، دختر ابوطالب، دختر عموی پیامبر گرامی اسلام و خواهر حضرت علی علیه السلام است. در مورد نام او بین مورخان اختلاف نظر است؛ نام او را هند، فاخته و فاطمه گفته اند، ولی آنچه بیشتر شهرت دارد، این است که نام این بانوی گرامی اسلام، فاخته است. او همسر هبیرة بن ابی وهب مخزومی بود و در سال فتح مکه مسلمان شد. او از هبیره چند فرزند داشت و چون نام یکی از فرزندانش «هانی» بود، به «امّ هانی» معروف شد.(2)

شیخ طوسی (متوفّای 460ه_.ق) او را از یاران پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله شمرده و گفته است، امّ هانی، دختر ابوطالب، نامش فاخته بود.(3)

رجال نویس معروف شیعه در روزگار اخیر، علامه مامقانی می نویسد: ام هانی

ص:253


1- . اسدالغابه، ج1، ص285؛ تهذیب التهذیب، ج2، ص74؛ شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج10، ص79 و سیرة ابن هشام، ج2، ص421.
2- . اسدالغابه، ج5، ص625 و تهذیب الکمال، ج4، ص565.
3- . رجال طوسی، ص33.

دختر ابوطالب، نامش فاخته و خواهر امیرالمؤمنین علیه السلام است. بلندی شأن و منزلت او بر هیچ یک از آگاهان تاریخ اسلام پوشیده نیست.(1)

پیامبر بزرگوار اسلام به اصحابش فرمود: به شما خبر دهم از بهترین مردم از منظر داشتن عمو و عمّه؟ اصحاب پیامبر بزرگوار عرض کردند: بله، رسول الله! ما را خبر دهید.

پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: حسن و حسین؛ عموی آنان جعفر طیّار است که در بهشت با فرشتگان الهی پرواز می کند و عمة آنان ام هانی، دختر ابوطالب است... عمو و عمة آنان، هر دو اهل بهشتند.

حدیث فوق که سنّی و شیعه آن را نقل کرده اند، نشانة بزرگی بر مرتبة بلند امّ هانی، بلکه بر وثاقت و عدالت او است.(2)

در فتح مکه دو نفر از مشرکان به خانة ام هانی پناه بردند و او آن ها را پناه داد. حضرت علی علیه السلام قهرمان سپاه اسلام، در حالی که لباس رزم و جنگ بر تن داشت و کلاه جنگی بر سر، آن ها را تعقیب کرد تا این که به خانه خواهرش، امّ هانی رسید. امّ هانی در خانه را باز کرد و خود را با یک افسر مسلمان روبه رو دید. امّ هانی گفت: من به عنوان یک زن مسلمان این دو نفر را پناه داده ام. علی علیه السلام کلاه جنگی را از سر برداشت و خود را به خواهر معرفی کرد. امّ هانی برادرش را شناخت؛ برادری که چندین سال بود او را ندیده بود. خواهر و برادر یک دیگر را در آغوش گرفتند.(3)

ص:254


1- . جلالة شأنها وعلوّ مقامها، غیر خفیّ علی الخبیر بالآثار و السیر .
2- . تنقیح المقال، ج3، ص74.
3- . مجمع البیان، طبرسی، ج3، ص394؛ فروغ ابدیت، ج2، ص305 و سیرة ابن هشام، ج2، ص342.

خانة امّ هانی؛ نقطة آغاز معراج رسول الله صلی الله علیه و آله

یکی از معجزات و حوادث شگفت انگیز و پررمز و راز زندگی رسول گرامی اسلام صلی الله علیه وآله «معراج» آن بزرگوار است. آن حضرت در شب معراج از مکّه تا مسجد الاقصی و از آن جا به آسمان عروج کرد. آغاز این سیر ملکوتی از خانة ام هانی در مکه بود.

مفسّر معروف، طبری می گوید: اکثر مفسران بر این باورند که رسول خدا صلی الله علیه وآله از خانة امّ هانی، خواهر علی بن ابی طالب علیه السلام به آسمان عروج کرد.(1)

عارف مشهور شبستر، در شاهکار عرفانی و جهانی خود «گلشن راز»، در اشاره ای زیبا و جالب به معراج رسول بزرگوار اسلام صلی الله علیه وآله چنین می سراید:

برو اندر پی خواجه به اسراء

برو اندر سرای امّ هانی

تفرّج کن همه آیات کبری

بگو مطلق حدیث من رَٰانی(2)

جَعده از منظر مورخان     

                                                                

تمامی تاریخ نگاران اسلامی، جعدة بن هبیره را ستوده اند. شیخ طوسی می نویسد: جعدة بن هبیره در روزگار پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله دیده به جهان گشود، ولی از اصحاب آن بزرگوار به شمار نمی آید. او ساکن کوفه بود.(3) جعدة بن هبیره پسرِ

ص:255


1- . مجمع البیان، ج3، ص394 و فروغ ابدیت، ج2، ص305.
2- . گلشن راز، به کوشش صمد موحّد، ص74.
3- . رجال طوسی، ص14.

خواهر امیرالمؤمنین علیه السلام و مادرش ام هانی، دختر حضرت ابوطالب است.(1)

ابن عبدالبرّ، تاریخ نگار معروف می نویسد: جعده مردی دانشمند و دین شناس بود.(2)

ابن ابی الحدید، می نویسد: جعده مردی بود شجاع و دین شناس، که از طرف حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام به حکومت خراسان برگزیده شد.(3)

عجلی که یکی از عالمان اهل سنّت است، می گوید: او مَدَنی، تابعی، فقیه بود.(4)

سید محسن امین می نویسد: جعده پسر خواهر امیرالمؤمنین علیه السلام و مادرش امّ هانی _ که نامش فاخته بود. _ است.

نصر بن مزاحم می گوید: جعده در میان قبیلة قریش، بزرگی ویژه ای داشت. او مردی بود سخنور و از محبوب ترین افراد نزد حضرت علی ابن ابی طالب علیه السلام.(5)

مامقانی می نویسد: هر کس شجاعت جعده را در جنگ صفین و برخوردهای تحسین برانگیز او را با معاویه بنگرد، ایمان نیرومند و عشق او را در ارتباط با یاری کردن اهل بیت عصمت، خواهد شناخت و این، حکایت گر نیکی حال او بلکه وثاقت و وجاهت و عدالت اوست.(6)

ص:256


1- . همان، ص37.
2- . الاستیعاب، ج1، ص240 و تهذیب التهذیب، ج2، ص74.
3- . شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج10، ص77.
4- . تهذیب التهذیب، ج2، ص74.
5- . اعیان الشیعه، ج4، ص78.
6- . تنقیح المقال، ج1، ص211 و سفینة البحار، ج1، ص158.

کشّی، تراجم نویس بزرگ شیعه می نویسد: عبدالله بن سنان می گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: از قبیله قریش پنج نفر با امیرالمؤمنین علیه السلام بودند و سیزده نفر با معاویه. آن پنج نفر که با امیرالمؤمنین علیه السلام بودند؛ عبارتند از: محمد بن ابی بکر، هاشم بن مرقال و جعدة بن هبیره مخزومی که امیرالمؤمنین علیه السلام دایی او بود. او کسی است که عتبة بن ابی سفیان به او گفت: شجاعت تو از ناحیة دایی تو، علی علیه السلام است. جعده در پاسخ او گفت: اگر دایی تو مثل دایی من بود، پدرت را فراموش می کردی و... .(1)

میرخواند، تاریخ نگار برجسته عصر صفوی می نویسد: «در یکی از روزهای جنگ صفین، جعده، خواهرزاده امیرالمؤمنین علیه السلام پرچم مردانگی برافراشت و با عتبة بن ابی سفیان رو در رو شد و با او نبرد کرد و او را شکست سختی داد.»(2)

سید محسن امین عاملی می گوید: روزی در صفین، معاویة بن ابی سفیان جمعی از طائفه قریش را که در شام بودند، فراخواند و آنان را سرزنش کرد که چرا با همتایان خود نبرد نمی کنند؟ عتبة بن ابی سفیان گفت: من فردا با جعدة بن هبیره نبرد خواهم کرد. معاویه گفت: به به! قبیلة او بنی مخزوم، مادرش امّ هانی و پدرش هبیره، همرزم بزرگواری است.

او روز بعد در میدان کارزار حاضر شد و به جعده گفت: ای جعده! از علی اجازة جنگ بگیرد. انگیزه ای که تو را به صحنة جنگ کشانده، فقط عشق و علاقه تو به دایی ات، علی است.

ص:257


1- . رجال کشّی، ج1، ص281 و معجم رجال الحدیث، ج4، ص362.
2- . حبیب السیر، ج1، ص547.

آن ها مبارزه سختی را آغاز کردند. عتبة بن ابی سفیان با ذّلت و خواری شکست خورد و فریادش بلند شد و به سوی سپاه معاویه فرار کرد. معاویه به او گفت: جعده تو را شکستی داد که هرگز این ننگ با هیچ آبی شسته نخواهد شد.(1)

مرحوم دهخدا می نویسد: «جعده داماد امیرالمؤمنین علیه السلام و شوهر دخترش ام الحسن بود. در سال 37 هجری از طرف آن حضرت به ولایت نیشابور فرستاده شد، ولی مردم آن سامان آن چنان از او استقبال نکردند و لذا برگشت و در جنگ صفین شرکت داشت.»(2)

جعده و امیرالمؤمنین علیه السلام

بعضی از مورّخان نوشته اند که بعد از پایان جنگ صفین، جعده از طرف امیرالمؤمنین علیه السلام به حکومت خراسان منصوب شد. بر این اساس، او به خراسان آمد و حوزه حکومت اسلامی را گسترش داد. بعضی از مناطق خراسان بزرگ که تا آن روزگار هنوز فتح نشده بود، به دست با کفایت جعدة بن هبیره فتح شد و بر گستره سرزمین های اسلامی افزوده شد.

او به فرماندهان خویش توصیه کرد که در قلمروهایی که فتح می کنند، با مردم خوش رفتار باشند. بدین خاطر بود که حاکمان غور بدون جنگ تسلیم جعده شدند و گروه گروه به دین مقدس اسلام مشرف شدند.(3)

ص:258


1- . اعیان الشیعه، ج4، ص78.
2- . لغت نامة دهخدا، ماده جَعَدَ، ص13.
3- . کشف النسب، ج2، ص14.

جعده مدّتی از عمر خویش را در شهر کوفه به سر برد. او در آن جا مسکن داشت. هنگامی که حضرت علی علیه السلام از جنگ جمل فارغ شد، به اتفاق جمعی از یاران خویش به کوفه وارد شد. مردم کوفه به استقبال آن حضرت شتافتند و دارالاماره را برای ورود حضرت در نظر گرفتند، ولی آن بزرگوار در آن موقعیّت ویژه از رفتن به دارالاماره خودداری کرد و به خانة جعده تشریف برد و مدّتی در آن جا سکونت گزید.(1)

نوفل بن فضاله می گوید: در آخرین روزهای عمر حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام جعده مخزومی سکویی از سنگ برای آن حضرت نصب کرد. امام برروی آن قرار گرفت، در حالی که پیراهن پشمی بر تن داشت و بند شمشیر و نعلین او از لیف خرما بود. پیشانی آن بزرگوار از زیادی سجده همانند زانوی شتر پینه بسته بود. امام سخنان سوزناک و دردآلود خود را آغاز کرد، که یکی از خطبه های بسیار معروف آن حضرت است که دل ها را می لرزاند و از چشم ها اشک جاری می کند. در همین سخنرانی است که می فرماید: کجاست عمّار؟ کجایند ابن التیهان و ذوالشهادتین؟

آنگاه حضرت دست خویش را بر محاسن خود زد و بسیار گریه کرد. این، آخرین سخنرانی بود که آن بزرگوار ایراد کرد. زمانی از این سخنرانی نگذشت که به دست جنایت پیشة معروف _ ابن ملجم _ به شهادت رسید و به آرزوی همیشگی خویش که شهادت در راه خدا بود، نایل شد.(2)

در شب نوزدهم ماه رمضان سال 40ه_.ق، که حضرت علی علیه السلام قصد داشت برای به پاداشتن نماز جماعت به مسجد برود، دخترش ام کلثوم به پدر عرض کرد:

ص:259


1- . فروغ ابدیت، به نقل از وقعة الصفین، ص8.
2- . شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج10، ص183.

پدر جان! دستور بده که جعده به مسجد برود و با مردم نماز بخواند. امام فرمود: بله، دستور دهید که جعده به مسجد برود و نماز جماعت را بخواند. ولی بعد از درنگی، فرمود: از قضا و قدر الهی نمی شود فرار کرد. تا این که خود به سوی مسجد حرکت کرد.(1)

فرزندان

امیرالمؤمنین علیه السلام از آنجا که علاقة ویژه ای به خواهرزادة خویش داشت و او را از منظر حسن خلق و صفات دیگر لایق و شایسته می دانست، دختر خویش، ام الحسن را به ازدواج جعده درآورد(2) که خداوند از ام الحسن چهار فرزند پسر به او عنایت کرد که هر کدام از آنان از شجاعان روزگار خود بودند. نام آنان چنین است: 1. عون؛ 2. عقیل؛ 3. فضیل؛ 4. عبدالله.(3)

رحلت

جعدة بن هبیره در 68 سالگی، در سال 66ه_.ق در کوفه از دنیا رفت و در قبرستان کوفه به خاک سپرده شد.(4)

روایت

بین مورّخان اسلامی اختلاف است که آیا جعده از یاران رسول اکرم صلی الله علیه وآله محسوب

ص:260


1- . الارشاد، شیخ مفید، ص15.
2- . قاموس الرجال، شوشتری، ج2، ص363.
3- . انساب الاشراف، ج2، ص176 و 520 و سیمای کارگزاران علی علیه السلام ، ج1، ص73.
4- . قهرمانان اسلام، ج1، ص137 و 139.

می شود یا نه؟ جمعی صحابه بودن او را انکار می کنند، ولی جمعی دیگر صحابی بودن او را قبول دارند. روایاتی از جعده نقل شده است.

مجاهد می گوید: جعده به من گفت: رسول خدا صلی الله علیه وآله مرا نهی کرد از این که انگشتر طلا به دست نمایم.(1)

جعده می گوید: رسول اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: «خیر الناس قرنی ثم الذین یلونهم ثم الاخر»(2)؛ بهترین امت من اصحاب و یاران منند، سپس آن ها که به ترتیب می آیند.

بعضی از بزرگان این روایت را مرسل می دانند، که گویای این است که جعده با واسطه، روایت فوق را از رسول اکرم صلی الله علیه وآله نقل کرده است.(3)

ص:261


1- . الاصابه فی تمییز الصحابه، ج1، ص257.
2- . اسد الغابه، ج1، ص251 و جامع الاصول، ج8، ص548.
3- . اعیان الشیعه، ج4، ص79.

12.ابوهیثم ابن تیّهان انصاری الگوی رشادت

سپیده

ص:262

12

ابوهیثم ابن تیّهان انصاری

الگوی رشادت

عبدالکریم پاک نیا

ص:263

ص:264

سپیده

«... اَیْنَ ابنُ التّیّهان؟ و این ذوالشّهادتین؟ و این نظراؤُهُم من اخوانهم الذین تعاقدوا علی المنیّةِ و اُبرِدَ بِرُؤوسِهِم الی الفجرةِ!...» (نهج البلاغه، صبحی صالح، خطبه 183).

«کجاست ابن تیّهان؟ و کجاست ذوالشّهادتین؟ و کجایند مانند آنان، از برادرانشان، که با هم بر کشته شدن (در راه حق) پیمان بستند و سرهای آنان بعد از شهادت به سوی معصیت کاران فرستاده شد.» آن گاه دست به محاسن شریف زد و مدتی بس طولانی گریست. پس از آن فرمود: «آه! بر برادرانم، همان ها که قرآن را تلاوت می کردند و به کار می بستند، در واجبات دقت می کردند و آن را به پا می داشتند. سنّت ها را زنده می کردند و بدعت ها را از بین می بردند. دعوت به جهاد را می پذیرفتند و به رهبر خود اطمینان داشتند و صمیمانه از او پیروی می کردند.»

این سخنان غم انگیز و جانکاه در آخرین روزهای عمر پربرکت مولای متقیان، حضرت علی علیه السلام بر لب های مبارک آن بزرگوار جاری شد. امام در فراق یاران آزادة خویش تأسف می خورد، اشک می ریزد و رشادت ها و فداکاری های آنان را تحسین می کند. راستی آنان از تبار کدامین سلسله بودند

ص:265

که دومین شخص عالم امکان، دوری آنان بر نمی تابد و در فقدانشان خود را چنین تنها می یابد. عمّار که بود؟ ابن تیّهان و ذوالشّهادتین کیستند؟

ابو هیثم مالک بن تیّهان انصاری از اهالی یثرب (مدینه) و از طایفة اوس بود. نام پدرش عمرو بن جشم و نام مادرش لیلا بنت عتیک بود.(1)

ابوهیثم بن تیّهان از اولین کسانی است که قبل از هجرت پیامبر صلی الله علیه وآله، در مکه به ندای توحیدی آن حضرت لبیک گفت و با آن حضرت پیمان وفاداری بست. او از همان روز در بیشتر صحنه های نظامی، سیاسی، اجتماعی و مذهبی صدر اسلام حضور یافت و از حداکثر توان خویش، در راه اعتلای کلمة توحید بهره گرفت، همواره در بحرانی ترین شرایط و حساس ترین موقعیت ها ثابت قدم و پایدار باقی ماند و پیوسته در خط مستقیم اهل بیت علیهم السلام استقامت ورزید و در رفتارش تا آخرین لحظة حیات، هیچ گونه انحرافی پدید نیامد. در یک کلام، او از بارزترین نمونه های ﴿فَاسْتَقِمْ کَمَا أُمِرْتَ﴾ بود.

این سرباز فداکار و یار رشید اسلام در حدود چهل سال _ از سال دوازدهم بعثت پیامبر صلی الله علیه وآله، که در مکه به آیین آسمانی آن حضرت ایمان آورد، تا سال 37ه_.ق که در جنگ صفین در رکاب مولای متقیان حضرت علی علیه السلام به شهادت رسید. _ در محضر پیامبر بزرگوار اسلام صلی الله علیه وآله و در کنار حضرت علی علیه السلام منشأ خدمات شایان توجهی در نشر و گسترش فرهنگ نورانی پیامبر صلی الله علیه وآله و اهل بیت اطهر علیهم السلام گردید، تا آن جا که پیشوای هشتم، حضرت رضا علیه السلام او را الگوی شیعیان معرفی کرد و دوستی وی و یارانش را جزء احکام دین و از واجبات دانست.

ص:266


1- . نهج البلاغه، صبحی صالح، خطبة 183، ص264.

امروزه شیعیان امیرالمؤمنین علیه السلام بویژه جوانان عزیز ما می توانند سرمش های بسیار زیبا و درخشان از زندگی دل انگیز، جذّاب و آموزندة این شخصیت الهی به دست آورند. عاشقان امام علی علیه السلام مشتاقند که با چنین افراد مخلص و اصحاب فرزانة پیشوای متقیان بیشتر آشنا شوند و به قول لسان الغیب شیراز:

ای پیک راستان خبر یار ما بگو

ما محرمان خلوت انسیم غم مخور

جان پرور است قصّه ارباب معرفت

احوال گل به بلبل دستان سرا بگو

با یار آشنا سخن آشنا بگو

رمزی بیا بپرس و حدیثی بیا بگو

ابن تیّهان و امتیازات دوازده گانه

اشارة

اگر صفحات تاریخ زندگانی این مرد بزرگ را به دقت ورق بزنیم، خطوط برجسته و زرّین فراوانی مشاهده خواهیم کرد. ما این ویژگی ها را بر حسب ترتیب حوادث تاریخی، در دوازده بخش بررسی می کنیم:

1. مبلّغ پیشتاز اسلام

پیامبر مکرّم اسلام صلی الله علیه وآله در موسم حج، برای اولین بار با شش نفر از مردم مدینه ملاقات کرد و به آنان فرمود: آیا شما با یهود هم پیمان هستید؟ آن ها گفتند: بلی. پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: بنشینید تا با شما سخن بگویم! سپس پیامبر صلی الله علیه وآله آیاتی از قرآن کریم تلاوت کرد. سخنان دلربای رسول خدا تأثیر عجیبی در دل آنان ایجاد نمود، آن چنان که در همان جلسه به پیامبر صلی الله علیه وآله ایمان آورند و مسلمان شدند. آن ها به پیامبر صلی الله علیه وآله گفتند: «از زمان های گذشته میان ما آتش جنگ پیوسته شعله ور است. امیدواریم که خداوند به سبب آیین آسمانی و عزت بخش شما،

ص:267

آن را فرونشاند. ما اکنون به سوی یثرب بر می گردیم و آیین شما را به مردم عرضه می داریم. اگر همة مردم آن را پذیرفتند، پیش ما کسی گرامی تر از شما نخواهد بود.»

ابو هیثم بن تیّهان جزء این شش نفر بود. آنان بعد از این جلسه با دلی لبریز از عشق و ایمان به خدا و پیامبر، به شهر خود برگشتند و از جان و دل برای نشر آیین اسلام کوشیدند، تا آن جا که در یثرب خانه ای نبود که سخن از پیامبر صلی الله علیه وآله در آن جا نباشد.(1)

2. شرکت در نخستین پیمان عقبه

تبلیغات و تلاش های پی گیر ابوهیثم و یارانش، تأثیر به سزایی در شهر یثرب گذاشت و تعدادی از اهالی آن جا به آیین محمدی ایمان آوردند. هیئتی دوازده نفره از یثرب برای ملاقات با پیامبر، به سوی مکه گسیل شد. آنان در «عقبه»(2) با پیامبر بزرگوار اسلام دیدار نمودند. نخستین پیمان اسلامی در آن جا بسته شد. در بین این افراد، اسعد بن زراره، عبادة بن صامت و ابوهیثم مالک بن تیّهان انصاری دیده می شدند.(3) متن پیمان آنان با پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله به این ترتیب بود:

«با پیامبر صلی الله علیه وآله پیمان بستیم که به وظایف زیر عمل کنیم: به خدا شرک نورزیم. دزدی و زنا نکنیم. فرزندان خود را نکشیم. به یکدیگر تهمت نزنیم.

ص:268


1- . اسدالغابه، ج4، ص274؛ طبقات الکبری، ج3 ، ص448 و فروغ ابدیت، ج1، ص406.
2- . گردنه ای در مکه، در نزدیکی منطقة منی.
3- . اسدالغابه، ج4، ص274 و فروغ ابدیت، ج1، ص406.

کار زشت انجام ندهیم و در کارهای نیک نافرمانی نکنیم.»

رسول گرامی به آنان فرمود: «اگر طبق این پیمان عمل نمایید، جایگاه شما بهشت برین خواهد بود و اگر نافرمانی کردید، خداوند شما را عذاب می کند و یا می بخشد.»

آن ها با شور و شوق فراوان به مدینه برگشتند و تبلیغات و فعالیت های خود را به صورت وسیع و دامنه دار ادامه دادند.

3. اولین نفر در دومین پیمان

در سال سیزدهم بعثت، کاروان حج مدینه وارد مکه شد. حدود 70 نفر از مسلمانان یثرب برای انجام بیعت در منی، در «عقبه» گرد هم آمدند و منتظر دستورهای پیامبر شدند. عباس، عموی پیامبر که به همراه آن حضرت در «عقبه» حضور یافته بود، در آن جلسه خطاب به آنان چنین گفت: «ای کسانی که شما پشتیبانی خود را از آیین «محمد» ابراز داشته اید! بدانید که وی گرامی ترین فرد قبیلة خود می باشد و با این که بنی هاشم عهده دار دفاع از او هستند، ولی «محمد» مایل است در میان شما باشد. اگر تصمیم دارید که به پیمان خود وفادار باشید و او را از خطر دشمنان حفظ کنید، او به میان شما می آید و اگر قدرت دفاع از او را ندارید، هم اکنون از او دست بردارید و بگذارید در میان عشیرة خود با کمال عزّت و عظمت زندگی کند.»

پیامبر صلی الله علیه وآله در ادامه، ضمن سخنانی فرمود: «من با شما پیمان می بندم به این که از من دفاع کنید؛ همان طور که از فرزندان و اهل بیت خود دفاع می کنید.»

در این هنگام افرادی از اهل مدینه سخن گفتند و اظهار وفاداری کردند.

ص:269

آن ها با شادمانی و شور و شوق وصف ناپذیری با پیامبر دست بیعت دادند. ابوهیثم بن تیّهان اولین کسی بود که در این پیمان با پیامبر دست بیعت داد و پیمان وفاداری بست.(1) او هنگام بیعت اظهار داشت: «ای رسول خدا! ما با یهودیان پیمان بسته ایم، اکنون ناچاریم تمام آن ها را نادیده بگیریم. سزاوار نیست روزی از ما دست بردارید و به سوی قوم خود برگردید.»

پیامبر فرمود: «شما با هر کس پیمان صلح منعقد کرده اید، من آن را محترم می شمارم.»(2)

4. انتخاب آسمانی

ابوهیثم بن تیّهان، عبدالله حزام و اسعد بن زراره در ادامة جلسة پیمان عقبة دوم، عرض کردند: «یا رسول الله! خون ما فدای خون و جان ما فدای جان شما! هر شرطی که می خواهی، برای پروردگار خود و برای خود بکن.»

حضرت رسول اکرم صلی الله علیه وآله با اشارة جبرئیل، از میان آنان دوازده «نقیب» انتخاب کرد و فرمود: «دوازده نفر از میان خود جدا کنید که کفیل و سرپرست شما باشند، چنان که موسی علیه السلام دوازده نفر در میان بنی اسرائیل برگزید.»

آن ها گفتند: «یا رسول الله! هر که را می خواهی، انتخاب کن.»

جبرئیل از طرف خداوند دوازده نقیب را تعیین کرد که نه نفر آنان از گروه خزرج و سه نفر از قبیلة اوس بودند که ابوهیثم بن تیّهان جزء آن ها بود.(3)

ص:270


1- . سیرة ابن هشام، ج2، ص89.
2- . فروغ ابدیت، ج1، ص408.
3- . حیوة القلوب، ج2، ص450.

«نقباء» افرادی بودند که مسؤولیت حراست از دین قوم خود را داشتند. آنان متعهد شدند که علاوه بر خود، قومشان را نیز از انحرافات و کج اندیشی های خلاف شریعت اسلام محافظت نمایند. نقیب یک قوم، آگاه به اسرار قومش بود و سرپرستی و هدایت آنان را به عهده داشت.(1)

5. کارشناس ویژة پیامبر صلی الله علیه و آله

ابن تیّهان به عنوان کارشناس مسائل اقتصادی، مورد اعتماد پیامبر بزرگوار اسلام بود و زیر نظر آن حضرت به وظایفش عمل می کرد.(2)

ابن سعد، از دانشمندان اهل سنت در طبقات الکبری می نویسد: «او در تعیین مقدار خرمای نخلستان ها در منطقه، نظر رسایی داشت. پیامبر صلی الله علیه وآله در چنین مسائلی از او نظرخواهی می کرد. پس از رحلت رسول گرامی اسلام، ابوبکر افرادی را به دنبالش فرستاد تا همان سمت کارشناسی را بپذیرد، ولی ابن تیّهان امتناع کرد و به درخواست خلیفة اول تن نداد. ابوبکر به عنوان اعتراض، گفت: «تو چگونه در زمان پیامبر این کار را انجام می دادی و امروزه از پذیرفتن پیشنهاد ما امتناع می کنی؟» ابوهیثم بن تیّهان که از دست آنان دلی پرخون داشت، گفت: «ای خلیفه! برای حضرت رسول صلی الله علیه وآله کار می کردم، چون که بعد از انجام هر مأموریت، پیامبر برایم دعا می کرد.»(3)

ابوهیثم می دانست که اگر با آنان همکاری کند، به خلافتشان رسمیت بخشیده است. بلال حبشی هم از همکاری با آنان خودداری نمود و بعد از پیامبر، اذان

ص:271


1- . خصال صدوق، ج2، ص491، حدیث70.
2- . المعارف، ص154.
3- . طبقات الکبری، ج3، ص448.

نگفت. امام صادق علیه السلام درباره بلال فرمود: «خداوند بلال را رحمت کند! او ما، اهل بیت را دوست می داشت و بندة صالح خدا بود. و گفت: بعد از رسول خدا صلی الله علیه وآله برای احدی اذان نمی گویم.»(1) (2)

6. پیمان برادری در پرتو ایمان

بعد از هجرت پیامبر صلی الله علیه وآله به مدینه، یکی از خطراتی که آیین آن حضرت را تهدید می کرد و بیم آن می رفت که جمعیت نوپای مسلمانان را پراکنده سازد، اختلاف میان مسلمانان بود.

از سویی، مهاجران و انصار با هم اختلاف داشتند و از سوی دیگر، اختلاف شدیدی بین دو قبیلة بزرگ انصار، «اوس» و «خزرج» حاکم بود. مهاجران و انصار در دو محیط متفاوت پرورش یافته بودند و در طرز تفکر و معاشرت، اختلاف زیادی با هم داشتند. قبیله های اوس و خزرج بیش از دو قرن سابقة نبرد خونین و کشمکش داخلی باهم داشتند. به این جهت پیامبر عظیم الشأن اسلام صلی الله علیه وآله از طرف خداوند مأمور شد که در بین یاران و هواداران خویش پیمان برادری (عقد اخوّت) جاری کند. پیامبر صلی الله علیه وآله در محفلی عمومی _ که در خانة «انس» تشکیل یافته بود. _(3) به هواداران خویش فرمود: «هر یک از شما با یک نفر پیمان اخوّت

ص:272


1- . منتهی الآمال، ج1، ص119.
2- . مرحوم صدوق می فرماید: «بلال بعد از پیامبر صلی الله علیه وآله اذان نگفت، فقط روزی به درخواست حضرت فاطمه سلام الله علیها به بالای مأذنه رفت و چون در فرازهای اول، حضرت صدیقة طاهره بی تاب شد، بلال اذان را ناتمام رها کرد.» (من لایحضره الفقیه، ج1، ص295.)
3- . المنتظم ابن جوزی، ج3، ص74.

ببندد.»

مورخان نام های همة افرادی که در آن جلسه، پیمان اخوت بستند را ثبت کرده اند.(1) پیامبر صلی الله علیه وآله آن روز طرفین عقد را خودش تعیین می کرد و خطاب به مسلمانان می فرمود: «فلانی! تو برادر فلانی هستی!». پیامبر صلی الله علیه وآله بین ابوهیثم بن تیّهان و عثمان بن مظعون(2) عقد اخوّت جاری کرد.

کار اخوّت به پایان رسیده بود، ناگهان علی علیه السلام با چشمان اشک بار(3) عرض کرد: «یا رسول الله! یاران خود را با یکدیگر برادر نمودی، ولی میان من و یک نفر از مسلمانان اخوّت جاری نفرمودید!» پیامبر صلی الله علیه وآله به علی علیه السلام فرمود: «تو در دنیا و آخرت، برادر من هستی!» سپس پیامبر صلی الله علیه وآله با حضرت علی علیه السلام پیمان برادری بست.(4)

7. دفاع از ولایت و امامت علوی

اشارة

حساس ترین مسئولیت ابوهیثم بعد از رحلت پیامبر صلی الله علیه وآله شروع شد. او 27 سال در بحرانی ترین شرایط تاریخ اسلام، در کنار جانشین حقیقی پیامبر بزرگوار صلی الله علیه وآله ثابت قدم و استوار باقی ماند و لحظه ای در حقانیّت امیرالمؤمنین علیه السلام شک و تردید به دلش راه نداد. او در عصری که از هر طرف فتنه می بارید، به معدن علم و برادر پیامبر صلی الله علیه وآله و سرچشمة تمام خوبی ها پناهنده شد و مانند پروانه ای در گرد

ص:273


1- . فروغ ابدیت، ج1، ص458.
2- . او مردی عابد، زاهد و مورد عنایت پیامبر صلی الله علیه وآله بود. بعد از وفاتش، پیامبر صلی الله علیه وآله بر جنازة او بوسه زد. در زیارت ناحیة مقدسه آمده است: «السلام علی عثمان ابن امیرالمؤمنین سمّی عثمان ابن مظعون.» (معجم رجال الحدیث، ج12، ص139.)
3- . فروغ ابدیت، ج1، ص458.
4- . طبقات الکبری، ج4، ص448 و المنتظم، ج3، ص74.

شمع وجود مولای متقیان گشت و جان بر کف، آمادة اجرای دستورات حضرتش شد. هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه وآله چشم از جهان فانی فروبست و خلیفة اول به مسند خلافت تکیه زد، دوازده نفر از بزرگان اصحاب پیامبر صلی الله علیه وآله و نخبگان سابقه دار اسلام، مخالفت خویش را با این خلافت اعلام داشتند. نیمی از آنان از مهاجران و بقیه از گروه انصار بودند؛ خالد بن سعید، سلمان فارسی، ابوذر غفاری، مقداد بن اسود، عمار بن یاسر و بریدة اسلمی، جزو مهاجران و ابوهیثم تیّهان، سهل بن حنیف، عثمان بن حنیف، خزیمة بن ثابت (ملقّب به ذوالشهادتین)، اُبیّ بن کعب(1) و ابو ایّوب انصاری جزو انصار بودند.

در این جا چکیدة این ماجرا را از زبان امام صادق علیه السلام می خوانیم:

این گروه دوازده نفره، هم قسم شدند که ابوبکر را از منبر پیامبر صلی الله علیه وآله پایین بیاورند و حق را به صاحبش برگردانند؛ اما قبل از اقدام، برای مشورت و کسب اجازه به حضور حضرت علی علیه السلام مشرف شدند و با یادآوری حدیث پیامبر صلی الله علیه وآله که فرمود: «علیّ مع الحقّ و الحقّ مع علیّ»، هدف خویش را بیان داشتند. مولای متقیان وقتی از مقصود آنان آگاه گشت، فرمود: «این کار را نکنید؛ زیرا در بین مسلمانان درگیری و خونریزی پیش می آید. با منطق رسا و دلیل های محکم، آنچه را در مورد من از رسول الله صلی الله علیه وآله شنیده اید، به ابوبکر بگویید تا حجّت بر او تمام شود و عذری برایش نماند.»

ص:274


1- . ابیّ بن کعب از یاران باوفای پیامبر صلی الله علیه وآله و علی علیه السلام بوده و کنیه اش ابومنذر می باشد. وی از نویسندگان وحی و جزء هفتاد نفری است که در عقبه با پیامبر بیعت کرد. او از اصحاب بدر بوده و پیامبر بین او و سعید بن زید عقد اخوت بست. (رجال شیخ، ص22.)
انتقاد متهوّرانه

آنان روز پنجم رحلت پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وارد مسجد شدند و نزدیک منبر پیامبر صلی الله علیه وآله نشستند. ابوبکر بر فراز منبر پیغمبر صلی الله علیه وآله شروع به سخن نمود.

خالد بن سعید برخاست و خلیفه را از تصدّی امر خلافت بر حذر داشت و تأکیدات و توصیه های پیامبر بزرگوار اسلام از طرف خداوند را در مورد امامت و ولایت علی علیه السلام یادآور شد. سپس سلمان علیه کسانی که خود را بر جانشین حقیقی پیامبر مقدم داشته بودند، مطالبی بیان کرد و شنیده های خود را در مورد فضایل و مناقب و امامت امام اول شیعیان نقل کرد. بعد، تک تک افراد اعتراض خود را با منطق محکم و مستدل از قرآن و حدیث بیان نمودند.(1)

وقتی نوبت به یاور رشید امامت، ابوهیثم ابن تیّهان رسید، چنین گفت: «من در روز غدیرخم در محضر پیامبر صلی الله علیه وآله حاضر بودم، که پیامبر صلی الله علیه وآله دست های حضرت علی علیه السلام را بلند کرد تا ما مسلمانان، تسلیم او شویم. در این میان بین مسلمانان گفت وگو و مجادله پیش آمد. انصار گفتند: «او را برای جانشینی خود برگزید.»، بعضی گفتند: «پیامبر صلی الله علیه وآله دست های او را بلند کرد تا مردم بدانند که علی دوست هر کسی است که پیامبر دوست اوست.» دراین گفت وگو، کار مشاجره و اختلاف بالا گرفت، تا این که چند نفر را به محضر رسول خدا صلی الله علیه وآله فرستادیم تا اصل مسأله را جویا شدند. پیامبر صلی الله علیه وآله در جواب مردم فرمود: «علی، بعد از من، ولی و امام مؤمنان است

ص:275


1- . شمس الضحی، ص146. به نقل از احتجاج طبرسی.

و دلسوزترین فرد برای امت من بعد از وفاتم می باشد.» من به آنچه که خودم دیده بودم، شهادت دادم؛ حالا هر کس می خواهد قبول کند و هر کس می خواهد قبول نکند. ﴿إِنَّ یَوْمَ الْفَصْلِ کَانَ مِیقَاتًا﴾؛ «مطمئناً روز قیامت وعده گاه ماست».(1)

ابن تیّهان در ادامة سخنان متین و اعتراض آمیز خود، مطالبی را بیان کرد و با این حدیث به کلامش پایان داد: پیامبر خدا فرمود: «اهل بیت من، ستارگان اهل زمین هستند. آن ها را مقدم بدارید. هیچ وقت از آنان جلوتر نروید و بر آنان مقدم نشوید.»(2)

آخرین نفر، ابو ایّوب انصاری بود. او در حالی که به شدّت ناراحت بود، از جای خود برخاست و فریاد زد: «ای بندگان خدا! دربارة اهل بیت پیغمبر خود ظلم نکنید! شما در موارد متعدد سفارش ها و توصیه های پیامبر را در حق علی علیه السلام شنیده اید. ای مردم! از این ظلم و ستم به سوی خدا توبه کنید که خداوند توبه پذیر و مهربان است.» او این سخن را در حالی ادا کرد که بغض گلویش را گرفته بود. از شدّت ناراحتی گریه به او امان نداد و نتوانست سخنان خود را ادامه دهد.

هنگامی که ابن تیّهان و یاران غیور و شجاع وی با احتجاجات قوی، ولایت و فضیلت علی علیه السلام را ثابت نمودند و مخالفان را از عذاب الهی ترساندند، عده ای از جمله: عبدالله بن مسعود، زید بن وهب و... با آنان هم صدا شدند و به وصیت پیامبر صلی الله علیه وآله به خلافت علی علیه السلام، تأکید کردند.

ص:276


1- . احتجاج طبرسی، ج1، ص78.
2- . بحارالانوار، ج21، ص219.

فضای مجلس عوض شد. ابوبکر در حالی که از استدلال قوی و سخنان رسای آنان عاجز و متحیر شده بود، گفت: «اَقیلُونی! اَقیلُونی! فَلَسْتُ بِخَیْرِکُمْ وَ علیٌّ فیکم.» رها کنید مرا! رها کنید مرا! تا علی در میان شماست، من بهترین نفر (به خلافت امت) نیستم.(1)

8. مسؤول بیعت گرفتن برای علی علیه السلام

زمان به سرعت سپری شد و آخرین روزهای سال 35ه_.ق فرا رسید.(2) پس از کشته شدن خلیفه سوم، مردم در خانة امیرمؤمنان علیه السلام تجمع کردند و تقاضای بیعت با آن حضرت نمودند. امام براساس تکلیفِ خویش، حکومت ظاهری را قبول کردند و مسلمانان برای بیعت کردن آماده شدند. ابوهیثم بن تیّهان و عمار بن یاسر از سوی امام علی علیه السلام مسؤولیت یافتند که برای آن حضرت از مردم بیعت و پیمان وفاداری بگیرند. آن دو ضمن گرفتن بیعت از مردم، به آنان می گفتند: «ما براساس اطاعت از دستورهای خداوند و سنت و روش پیامبر با شما بیعت می کنیم. اگر از این حدود عدول کردیم و از جاده مستقیم منصرف شدیم، دیگر شما حق اطاعت ندارید و در گردن شما هیچ گونه بیعتی برای ما نخواهد بود. آن هنگام قرآن حاکم بین شما و ما خواهد بود.»(3)

9. خزانه دار امین

بعد از بیعت مردم با امام علی علیه السلام، حکومت ظاهری در اختیار مولای متقیان قرار گرفت.

ص:277


1- . شمس الضحی، ص148. به نقل از احتجاج طبرسی.
2- . تاریخ یعقوبی، ج2، ص123.
3- . امالی شیخ طوسی، مجلس44، حدیث 5.

آن حضرت کارگزاران عثمان را _ که براساس روابط و نسبت های فامیلی در رأس حکومت قرار گرفته بودند. _ عزل کرد و شیعیان متعهد و کاردان را به کارهای مهم حکومتی نصب نمود. ابوهیثم ابن تیّهان و عمار بن یاسر به سمت خزانه داری و مسؤولیت خطیر بیت المال مسلمین در مدینه انتخاب شدند. امام علی علیه السلام بعد از نصب آنان به این سمت، دستورالعملی به این مضمون برای آن دو نفر صادر نمود:

«هر کسی که در دایره اسلام است و از مسلمانان محسوب می شود، اعم از قبایل عرب و طوایف عجم، باید حقوق مساوی دریافت کند. در حکومت من، عربی و عجمی و قرشی و انصاری بودن، ملاک برتری و ارزش نیست. با همه باید به عنوان یک مسلمان رفتار کنید. همة مسلمانان از لحاظ دریافت حقوق از بیت المال مسلمین، مساوی هستند.»

آنان طبق دستور امیرمؤمنان علیه السلام عمل می کردند. روزی سهل بن حنیف به همراه غلام سیاه خویش، برای دریافت حقوق مراجعه کرد. سهل بعد از دریافت سهم خود، به علی علیه السلام گفت:

_ به این غلام چقدر می دهید؟

_ تو خودت چقدر دریافت کردی؟

_ سه دنیار گرفتم. همه همین اندازه گرفته اند.

_ به غلام او هم مثل خودش، سه دینار پرداخت کنید.

سهل بن حنیف چون انسانی وارسته و از شیعیان مخلص بود، سخن امام را پذیرفت و از محل خزانه بیرون رفت اما عدّه ای از مسلمانان نتوانستند عدالت علی علیه السلام را تحمل کنند. طلحه و زبیر برآشفتند و به عنوان اعتراض، وارد خزانه داری شدند و با عمّار و ابن تیّهان به مجادله پرداختند اما قانع نشدند

ص:278

و درخواست ملاقات با علی علیه السلام را کردند.(1)

10. قهرمان جهاد و شهادت

ابن تیّهان در طول 40 سال فعالیت سیاسی، اجتماعی و فرهنگی که دوشادوش سلمان، ابوذر، عمار بن یاسر، مالک اشتر و سایر یاران صدیق پیامبر و علی علیه السلام انجام داد، از میدان های جهاد و شهادت و صحنه های نبرد حق علیه باطل غفلت نکرد و از همان صدر اسلام در کنار رهبر مسلمانان، در جنگ بدر همراه برادرش، عبید بن تیّهان شرکت جست و در جنگ احد جانانه از حریم اسلام و مسلمین دفاع کرد. ابن سعد در طبقات الکبری می نویسد: ابو هیثم بن تیّهان در نبردهای بدر، احد، خندق و سایر صحنه های مقابله با اهل باطل، در کنار رسول خدا صلی الله علیه وآله حضور یافت. وی همچنین بعد از رحلت پیامبر صلی الله علیه وآله، در زمان حکومت علی علیه السلام در جنگ جمل و صفین حضور فعّال و چشمگیر داشت. ابن تیّهان در این نبردها، علاوه بر حمله های دشمن شکن و تهاجمات کوبنده علیه اهل باطل، با اشعار و خطابه های پرشور و آتشین خود هواداران علی علیه السلام را علیه منافقین و مخالفین تشویق و تحریک می کرد.(2)

11. برادر مبارز

عبید بن تیّهان، برادر ابوهیثم در فعالیت های سیاسی _ فرهنگی و نشر اعتقادات الهی و مبارزه با کفّار و مشرکان، پیوسته با برادرش همراه و همدل بود

ص:279


1- . بحارالانوار، ج40، ص107.
2- . طبقات الکبری، ج3، ص448.

و با او صمیمانه همکاری می کرد. عبید بن تیّهان در جنگ بدر در کنار پیامبر صلی الله علیه وآله و همراه مسلمانان حضور داشت و همچنین در نبرد احد دلیرانه از سپاه اسلام حمایت کرد. وی بعد از رشادت های فراوان و مقاومت در برابر کفّار قریش، به دست ناپاک عکرمة بن ابی جهل، به شهادت رسید. از عبید بن تیّهان فرزندی به نام عبیدالله به یادگار ماند که در جنگ یمامه به درجة شهادت نایل شد.

12. در عرصة خطابه و شعر

اشارة

ابوهیثم ابن تیّهان شاگرد مکتب علی علیه السلام است. او شاگرد شخصیتی است که خطابه هایش دوست و دشمن را در بهت و حیرت فرو برد. در این مورد به اعتراف یک مسیحی اشاره می کنیم.

استاد امین نحله، یکی از نظریه پردازان عالم مسیحیت و سخن شناس متبحّر، در پاسخ شخصی که از او درخواست کرده بود چند کلمه از زیباترین سخنان علی علیه السلام را برایش انتخاب کند، می گوید: «به خدا قسم! نمی توانم، من از انتخاب یک کلمة آن عاجزم (یکی از دیگری زیباتر و شگفت انگیزتر است)، زیرا این کار درست به این می ماند که دانة یاقوتی را از کنار دانه های دیگر بردارم.»(1)

ابوهیثم شاگرد چنین مکتبی است. او اشعار و خطابه هایی دارد که در جاهای مختلف بیان کرده و از عمق جانش ریشه گرفته و جلوه ای از ایمان اوست. امام علی علیه السلام سخنانش را تأیید فرمود و برایش پاداش نیک آرزو کرد. به عنوان نمونه، به چکیدة سه مورد از گفته ها و خطابه هایش اشاره می کنیم:

ص:280


1- . نشریة پرتو، 11/3/1379.

الف. ابن ابی الحدید می نویسد: او روزی در میان لشکرگاه علی علیه السلام به پاخاست و چنین گفت: «ای مسلمانان و ای اهل عراق! بین شما و پیروزی بر دشن راهی نیست. بهشت در آینده ی نزدیک در اختیار شماست. ثابت قدم و استوار باشید و صف های خود را منظم کنید. سرهای خود را به پروردگارتان عاریه دهید و از خدای خود کمک و یاری بجویید. با دشمن خدا و دشمن خویش جهاد کنید. آن ها را بکشید که خدا آنان را بکشد و نابود گرداند. ای بندگان خدا! استقامت پیشه کنید که زمین از آنِ خداست و آن را به هر کس از بندگانش که بخواهد، واگذار می کند؛ و سرانجام نیک برای پرهیزگاران است.»(1)

ب. شیخ مفید نقل می کند: به امام علی بن ابی طالب علیه السلام گزارش رسید که طلحه، زبیر و عایشه از مکه به سوی بصره حرکت کرده اند. امام هواداران و شیعیان خویش را جمع کرد و در یک مجلس عمومی، بعد از حمد و ثنای الهی، فرمود: «پس از آن که خداوند، پیامبر خویش را قبض روح کرد، گفتیم که ما، اهل بیت و خاندان و وارثان و دوستان و شایسته ترین مردم نسبت به پیامبر هستیم و هرگز در زمینة حق و سلطة او مورد مخالفت قرار نمی گیریم. در همین فکر بودیم که منافقین برجستند و سلطه و قدرت پیامبرمان صلی الله علیه وآله را از ما ربودند و به دست غیر ما سپردند. در حدی که به خدا سوگند! دیده و دل های ما؛ همگی بر این حادثه گریست و سینه ها به خشم آمد. به خدا قسم! اگر بیم آن نبود که مسلمین پراکنده شوند و به کفر بازگردند و در دین شکاف و رخنه ایجاد شود،

ص:281


1- . شرح نهج البلاغة ابن ابی الحدید، ج5، ص190.

تا آن جا که در توان داشتیم، آن وضعیت را دگرگون می ساختیم اما کسانی زمام امور حکومت اسلامی را به دست گرفتند و همگی درگذشتند. و خداوند آن را به من بازگرداند. این دو مرد _ طلحه و زبیر_ در شمار بیعت کنندگان با من بیعت کردند، و حالا به بصره رفته اند تا اجتماع شما را پراکنده سازند. و بین شما جنگ و درگیری بیاندازند. خداوندا! هر دو نفر را به خاطر نیرنگی که به این امت زدند و سوء نظری که به عموم مسلمین دارند، بگیر و کیفرشان ده.»(1)

وقتی کلام امام امیرالمؤمنین علیه السلام به این جا رسید، ابوهیثم ابن تیّهان به پاخاست و گفت: «ای امیرمؤمنان! حسد قریش بر شما دو گونه است: خوبانشان به خاطر میل و مسابقه در فضل و برتری مرتبت، بر تو حسد بردند و بدان و اشرار آنان نیز حسد زشتی بر تو ورزیدند که خداوند بدان سبب اعمالشان را تباه و بی ثمر ساخت و وزر و وبالشان را سنگین تر نمود، و آن ها به تساوی با تو بسنده نکردند بلکه خواستند بر تو سبقت بگیرند و در نتیجه، از هدف دور افتادند و مسابقه با تو آنان را از مرتبة اعتبار ساقط کرد. ای مولای ما! تو سزاوارترین فرد قریش به قریشیان هستی؛ پیامبرشان را در حال حیات یاری کردی؛ و پس از وفات آن حضرت، حقوقی را که بر عهدة تو بود، پرداخت نمودی. به خدا سوگند! این سرکشی آنان جز به زیان خودشان نخواهد انجامید. ما انصار و یاوران شماییم. پس هر امری داری، بفرما.»(2)

سپس اشعاری با مضامین عالی قرائت کرد که دو بیت آخرش چنین است:

ص:282


1- و2 . امالی شیخ مفید، مجلس 19، حدیث 6.
2-

یا وَصیَّ النَّبیِّ نَحْنُ مِنَ الْحَقِّ

عَلی مِثْلِ بَهْجَةِ الاِصْباحِ

ای وصیّ پیامبر 9! حقانیّت ما مانند سپیدة صبح (روشن و آشکار) است.

لَیْسَ مِنّا مَنْ لم یَکُنْ لَکَ فیِ الله

وَلیّاً عَلَی الْهُدی وَالفَلاحِ(1)

هر کس از ما که در راه خدا با تو دوستی نکند، بر راه هدایت و رستگاری نخواهد بود.

بعد از اتمام سخنان و اشعار عارفانه و هنرمندانة این شاعر عاشق اهل بیت علیهم السلام، حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام برای وی پاداش نیک آرزو کرد و او را تحسین نمود.

ج. مالک بن تیّهان یکی از افرادی بود که در جنگ جمل، در سنگر حق علیه باطل و مبارزه با ناکثین و پیمان شکنان، سهم زیادی در پیروزی لشگر حق ایفا کرد. کثرت علاقة او و ثبات قدم وی در پیروی و تبعیت از علی علیه السلام، از اشعاری که در میدان نبرد در روز جمل خواند، آشکارتر می شود:

قل للزّبیر وقل لطلحة انّنا

نحن اللّذون رأت قریش مکاننا

کنّا شعار نبیّنا ودثاره

انّ الوصیّ امامنا وولیّنا

نحن اللّذون شعارنا الانصار

یوم القلیب اولئک الکفّار

نفدیه منّا الرّوح والابصار

برح الخفاء وباحت الاسرار

ص:283


1- . همان.

به طلحه و زبیر بگو: ما را انصار و یاوران حق می خوانند. ما افرادی هستیم که قریش در جنگ بدر که کافر بودند، قدرت و موقعیت ما را دیدند. ما از یاران نزدیک پیامبریم؛ چشم و جانمان را در راهش فدا کردیم. همانا وصیّ بر حق پیامبر، امام و پیشوای ماست. اسرار و امور پنهانی آشکار گردید.(1)

ابوهیثم بن تیّهان در منظر ائمه علیهم السلام
1. در فراق یار

وی در دیدگاه پیشوای اول شیعیان جهان، از یاران درجه یک و در ردیف عمار یاسر، مالک اشتر و ذوالشهادتین بود. امام علی علیه السلام زمانی که برای دومین بار تصمیم گرفت به طرف صفین لشگر کشی کند، در ضمن یک خطابة پرشور، مطالبی بیان کرد و در مقام ستایش و تمجید از یاران مخلصش چنین فرمود: «آن برادران ما که در صفین خونشان ریخته شد، ضرر و زیانی نبردند، زیرا اگر امروز زنده بودند، می باید غصه و خون جگر می خوردند. به خدا سوگند! خدا را ملاقات کردند و اجر و مزد خود را یافتند. خداوند آنان را به خانة امن و امان وارد گردانید. اَیْنَ اخوانی الذّین رکبُوا الطّریق، و مضوا علی الحقّ؟ این عمّار؟ و این ابن التّیّهان و این ذوالشّهادتین...؟؛ کجایند همردیفان و برادران ایشان؟ آنان که به کشته شدن در راه دین پیمان بستند، کجاست عمار؟ کجاست ابن تیّهان؟ و کجاست ذوالشّهادتین؟

ص:284


1- . شرح نهج البلاغة ابن ابی الحدید، ج1، ص 143.

افرادی که سرهاشان را برای اشخاص بدکردار و فاجر هدیه بردند.»(1)

امام مدتی گریست و سپس فرمود: «آه! بر برادران من، آنان که قرآن را قرائت نموده و به آن عمل کردند و در واجبات اندیشه نموده و آن را به پا داشتند، بدعت ها را نابود ساخته و سنّت ها را زنده کردند، هرگاه آنان را به جهاد می خواندم، به سرعت اجابت می کردند و به پیشوای خود اعتماد داشته و پیروی می نمودند.»

امیرمؤمنان علیه السلام در این سخنان _ که آخرین خطبة آن بزرگوار و در آخرین هفتة عمر آن حضرت ایراد شده است. _ ابن تیّهان و یارانش را با این اوصاف می ستاید:

شهادت طلبی در راه حق، استقامت در عهد و پیمان، اطاعت کامل از امام و مقتدای خویش، تلاوت قرآن و عمل به آن، تدبّر در واجبات الهی و اقامة فرایض، احیای سنّت پیامبر، نابود کردن بدعت ها، آمادگی برای جهاد در راه خدا و گوش به فرمان رهبر الهی بودن، ضرر نکردن در معامله با خداوند، ورود به خانة امن و امان پروردگار، ملاقات با خداوند، دریافت پاداش نیکو و عاقبت به خیر شدن و پایان عمر به راستی و درستی.(2)

2. در نگاه امام رضا علیه السلام

2.در نگاه امام رضا علیه السلام

پیشوای هشتم وقتی شیعیان با اخلاق امیرالمؤمنین علیه السلام را می شمارد، از ابن تیّهان نام می برد و او را به عنوان پیرو راستین خط ولایت و دارای ایمان خالص و در ردیف سلمان و ابوذر معرفی می کند و دوستی آنان را

ص:285


1- و2 . نهج البلاغه، فیض الاسلام، خطبه 181.
2-

جزء دین می داند. آن گاه بر ابوهیثم و یارانش دعا می کند و درود و سلام می فرستد. شیخ صدوق می نویسد: روزی مأمون از حضرت رضا علیه السلام خواست تا آن بزرگوار حقایق و معارف دین مبین اسلام را به طور خلاصه برایش شرح دهد. پیشوای هشتم در پاسخ فرمود: «... ودر دین ما واجب است دوستی و محبّتِ امیرالمؤمنین علی علیه السلام و کسانی که به روش پیامبر عمل کردند و با آن ازدنیا رفتند و در دین خداوند تغییر و تبدیل راه ندادند، مانند: سلمان فارسی، ابوذر غفاری، مقداد ابن اسود، عمار بن یاسر، حذیفة یمانی، ابوهیثم بن تیّهان، سهل بن حنیف، عبادة بن الصامت، ابوایوب انصاری، خزیمة بن ثابت (ذوالشهادتین)، ابوسعید خدری و امثال آن ها که خداوند از آنان راضی است، رحمت و درود خداوند بر آنان باد. واجب است محبت و دوستی با پیروان و دوستان آنان و کسانی که به راهنمایی آنان هدایت شدند و روش آنان را دنبال کردند. رضوان الله علیهم.»(1)

در منظر اهل نظر

1. کمال الدین ابن میثم بحرانی از دانشمندان قرن هفتم و شارح نهج البلاغه می نویسد: «مالک بن تیّهان از مسلمانان انصاری است و از افرادی است که در لیلة عقبه به ریاست قوم خود انتخاب شد. وی از اصحاب بدر بوده و در جنگ صفین در رکاب علی علیه السلام به شهادت رسید.»(2)

ص:286


1- . عیون اخبار الرضا، ج2، ص125.
2- . شرح نهج البلاغه ابن هیثم بحرانی، ج3، ص394.

2. شیخ طوسی؛ معروف ترین فقیه و دانشمند امامیه در قرن پنجم می گوید: «ابوهیثم بن تیّهان یکی از یاران امام علی علیه السلام است.»(1)

3. نویسندة کتاب ارزشمند معجم رجال الحدیث می نویسد: «مالک بن تیّهان همان ابوهیثم بن تیّهان است؛ چنان که در کتاب های استیعاب و اسدالغابه و سایر منابع، به آن تصریح شده است.» آن گاه وی به روایات متعددی در تأیید و تمجید از شخصیت ابوهیثم و ثبات قدم او در ولایت علی علیه السلام، از جمله قصّة نقبای دوازده گانه، انکار خلافت ابوبکر، کلام امام رضا علیه السلام و تلاش های او در بیعت برای امیرمؤمنان علیه السلام و همچنین به اشعار و خطابه های او در دفاع از حریم اهل بیت علیهم السلام اشاره می کند.

از منظر دانشمندان اهل سنت

1. ابن سعد (متوفا: 230ه_.ق) در طبقات الکبری آورده است: «ابن تیّهان کسی است که حتی در ایام جاهلیت از بت و بت پرستی متنفر بود و شخصی خداجو و موحّد محسوب می شد. وی از اولین کسانی است که همراه تنی چند از مردم مدینه به ندای آسمانی توحید، لبیک گفت و مسلمان شد. او جزو هشت نفری است که قبل از قوم خود، به پیامبر صلی الله علیه وآله ایمان آورد. وی از پیشتازان تبلیغ اسلام در مدینه است. ابوهیثم به همراه هفتاد نفر از انصار در عقبه با رسول خدا صلی الله علیه وآله پیمان وفاداری بست. وی از گروه نقبا به شمار می رود. او قهرمان میدان مبارزات حق علیه باطل است. او در بدر، احد، خندق و سایر صحنه ها در کنار پیامبر صلی الله علیه وآله حضور داشت. پیامبر صلی الله علیه وآله بین او و عثمان بن مظعون عقد برادری بست و از طرف رسول خدا صلی الله علیه وآله به عنوان کارشناس و تعیین کنندة میزان خرماهای خیبر به آن جا اعزام شد.

ص:287


1- . رجال شیخ طوسی، ص86.

او از اطاعت ابوبکر خودداری کرد و بنا بر قولی، در صفین به شهادت رسید.»(1)

2. در کلام ابن سعد دو نکتة قابل تأمل وجود دارد:

الف. او ناخواسته اعتراف می کند که این صحابی پیامبر با آن همه سابقه درخشان با ابوبکر مخالفت کرد.

ب. ابن سعد در شهادت ابن تیّهان در صفین تشکیک نموده و آن را به قولی نسبت داده است؛ در حالی که علاوه بر دلایل محکم از شیعه وسنّی، امام علی علیه السلام صراحتاً در خطبة 182 نهج البلاغه وی را جزو شهدای صفین نام برده و در کنار عمّار و ذوالشهادتین یاد کرده است.

2. ابوحامد ابن ابی الحدید معتزلی، مورخ، متکلم، فقیه، شاعر و دانشمند سرشناس اهل سنت (584_655ه_.ق) می نویسد: «ابوهیثم بن تیّهان از اصحاب با سابقة پیامبر است که در بیعت عقبه و جنگ بدر حضور چشمگیر داشت. بنابر قول مشهور، او در جنگ صفین خطابه های پرشور ایراد کرد و صف های لشگر علی را منظم ساخت و با سخنان پرشور و حماسی خود، آنان را علیه دشمنان علی تشویق و تحریک کرد و بالاخره در کنار علی بن ابی طالب به شهادت رسید.»

وی در ادامه، به کلام ابن قتیبة دینوری در کتاب «المعارف» اعتراف کرده، می گوید: «چطور او قول به شهادت این صحابی باسابقه را در جنگ صفین ضعیف دانسته است، در حالی که محدثین بزرگ ما، مانند: صالح ابن وجیه و ابن عبدالبر و ابونعیم، قائل به این قول هستند.

ص:288


1- . طبقات الکبری، ج3، ص448.

البته انکار شهادت ابن تیّهان در صفین و نسبت دادن در گذشت او به زمان های قبل از آن، از روی تعصّب وعناد است. و از ابن قتیبه بعید نیست.»(1)

3. علی بن عبدالواحد شیبانی، معروف به «ابن اثیر» در مورد شرح حال او می گوید: «مالک بن تیّهان یکی از شش نفری است که برای اولین بار از طرف مردم مدینه با رسول الله ملاقات کرد. وی در عقبة نخست به پیامبر ایمان آورد و در عقبة دوم با آن حضرت تجدید میثاق نمود. مالک به نقابت و ریاست بنی عبدالاشهل (از تیره های انصار) انتخاب شد و در بدر و احد و سایر میدان های مبارزه همراه پیامبر بود. می گویند: او در سال 37، در جنگ صفین کشته شد.»(2)

4. دکتر صبحی صالح، استاد معارف و فقه اللغة در مورد ابن تیّهان می نویسد: «ابوهیثم بن تیّهان یکی از بزرگان صحابة پیامبر بزرگوار اسلام و از پیشتازان انصار است.»(3)

در سنگر علم و دانش

ابوهیثم بن تیّهان علاوه بر رشادت ها و مجاهدت های فراوان در راه تحقق اهداف پیامبر عظیم الشأن اسلام و استحکام پایه های حکومت حضرت علی علیه السلام، در جهت نشر اهداف عالی خویش به فراگیری علم و دانش و احادیث پیشوایان اسلام همت گماشت.

ص:289


1- . شرح نهج البلاغة ابن ابی الحدید، ج10، ص108 و ج5، ص190.
2- . اسدالغابه، ج4، ص274.
3- . نهج البلاغه، ص264.

در این جا به چند نمونه از احادیث ابن تیّهان اشاره می کنیم:

خطبة طالوتیه

خطبة طالوتیة مولای متقیان، مشتمل بر مضامین عالی و در رابطه با توحید و صفات زیبای خداوند و اعتقادات جامع اسلامی می باشد. حضرت علی علیه السلام در این خطبه از تنهایی و مظلومیت خویش و بی وفایی مردم اظهار شکایت می کند و می فرماید: «سوگند به آن خدایی که دانه را شکافت و جنبندگان را آفرید، اگر علم و دانش را از معدنش به دست می آوردید و آب گوارا را نوش می کردید و خیر و خوبی را از جایگاهش ذخیره می کردید، راه ها برای شما روشن می شد، نشانه ها برای شما آشکار و اسلام برای شما می درخشید، به خوبی و فراوانی می خوردید و عائله مندِ گرفتاری در میان شما نبود وبه هیچ مسلمان و غیرمسلمانی که در عهد و پیمان شماست، ستم نمی شد... .

سوگند به آن که دانه را شکافت و جنبندگان را آفرید، به خوبی می دانید که منم زمامدار شما و آن کس که به پیروی اش مأمور هستید. و منم دانشمند شما و آن کس که نجات شما به علم و دانش اوست؛ و وصی پیامبر شما و برگزیدة پروردگار شما و زبان نور (رسول خدا یا قرآن) شما و دانا به مصالح شما هستم و به زودی خدای عزوجل از شما دربارة امامانتان سؤال خواهد کرد...

به خداوند سوگند! اگر به اندازة اصحاب طالوت یا به شمارة اهل بدر یاور داشتم، هرآینه شما را با شمشیر می زدم تا به سوی حق بازگردید و به راستی رو آورید و این کار برای جلوگیری در رخنه ای که در دین ایجاد شده است، بهتر بود.

ص:290

خدایا! تو میان ما به حق حکم فرما، که بهترین داور هستی.»(1)

ستارگان اهل زمین و...

ابن تیّهان در مجلس مناظره با مخالفان اهل بیت علیهم السلام، این حدیث را بیان کرد: قال رسول الله 9: «انّ اهل بیتی نجوم اهل الارض فقدّموهم و لا تقدّموهم»(2)

اهل بیت من ستارگان اهل زمین هستند. آن ها را مقدم کنید و بر آنان پیشی نگیرید.

قال رسول الله 9: «علیٌّ ولیُّ المؤمنینَ بعدی وَ اَنصَحُ النّاسِ لِاُمّتی».(3)

علی بعد از من، ولی و امام مؤمنین است و دلسوزترین فرد برای امت من می باشد.

سفر وصل

پ

ابوهیثم مالک بن تیّهان انصاری، یار دیرین پیامبر و علی علیهما السلام و چهرة درخشان عالم تشیع بعد از تلاش های فراوان در راه دفاع از اسلام و اهل بیت علیهم السلام، در سال 37ه_.ق، در جنگ صفین و در کنار رهبر آزادمردان جهان، مولای متقیان علیه السلام به درجة رفیعة شهادت نایل شد و مرغ روحش که مالامال از عشق به خدا و مولا و رهبر خویش بود، به ملأ اعلا پرکشید. رحمت و رضوان خداوند بر او باد.

ص:291


1- . روضة کافی، ج8، ص33.
2- . بحارالانوار، ج28، ص219.
3- . احتجاج طبرسی، ج1، ص78.

13.خزیمه بن ثابت ذوالشّهادتین

اشاره

ص:292

13

خزیمه بن ثابت

ذوالشّهادتین

عبدالکریم پاک نیا

ص:293

ص:294

اشاره

دانشمندان علوم تربیت در پرورش کودکان ونوجوانان بر روش الگویی و معرفی سرمشق های مطلوب، تأکید دارند. آنان معتقدند که نوجوانان فطرتاً به دنبال الگو می گردند و حالت قهرمان جویی آنان، تجلی این خواسته و میل درونی آنهاست. بر این اساس، معرفی الگو در پرورش صفات پسندیدة انسانی در وجود نوجوانان، اهمیّت ویژه ای دارد. این روش تربیتی علاوه بر تأثیر فوق العاده در حالات نفسانی جوانان و ایجاد انگیزة تحول در کسب صفات خوب، آنان را با زوایای تاریخ و ابعاد زندگی انسان های موفق و قهرمانان واقعی آشنا می سازد. در این راستا اگر بتوانیم برای جوانان کشورمان، قهرمانان اخلاق و نمونة انسان های خداجو و سعادت طلب معرفی کنیم و تلاش و همت آنان را در راه رسیدن به اهداف الهی و کمالات معنوی در ابعاد مختلف زندگی به نسل جدید نشان دهیم و هم چنین آثار و برکات وجود چنین افراد را در سربلندی و تعالی جامعه یادآورد شویم، مطمئناً خواهیم توانست آنان را به سوی تربیت صحیح اسلامی سوق دهیم.

ص:295

از آنجایی که سیرة تربیتی اهل بیت علیهم السلام کامل ترین و مطمئن ترین برنامة تربیت را داراست، استفادة از این شیوه در سیرة تربیتی آن بزرگان به طور وسیع مشاهده می شود؛ آنان برای پرورش انسان های مطلوب و شکوفا نمودن فضایل اخلاقی در نهاد افراد، از فرصت های مناسب برای معرفی الگوهای راستین بهره می بردند. نقل نمونه ای از سیرة امام علی علیه السلام در اول این نوشتار و در ارتباط با موضوع سخن، ما را در تبیین روش یاد شده، بیشتر یاری خواهد کرد.

حضرت علی علیه السلام در آخرین خطبه ای که قبل از شهادت خویش ایراد کرد، با حالتی خاص از یاران وفادار خویش یاد کرده و آنان را به عنوان انسان های سعادتمند برای امت اسلام «سرمشق» معرفی می کند و می فرماید: «برادران ما که در جنگ صفین خونشان ریخت، هیچ زیانی نکردند؛ گرچه امروز نیستند تا خوراکشان غم و غصه و نوشیدنی آنان خونابة دل باشد. به خدا سوگند! آنان خدا را ملاقات کردند و او پاداش آنان را داد و پس از دوران ترس، آن ها را در سرای امن خود جایگزین نمود. کجا هستند برادران من که بر راه حق رفتند و با حق درگذشتند؟!

امام بعد از تأیید راه و روش آنان، آنها را با نام هایشان برای مردم معرفی کرده و می فرماید: «کجاست عمّار؟ و کجاست پسر تیّهان؟ و کجاست ذوالشّهادتین؟ و کجایند همانند آنان از برادرانشان که پیمان جانبازی بستند و سرهایشان را برای ستمگران فرستادند؟»

آنگاه امیرالمؤمنین علیه السلام دست خویش را بر محاسن شریفش کشیده و در فراق یاران خود می گرید وسپس عادات پسندیده و صفات خوب آنان را برمی شمارد:

ص:296

«دریغا! از برادرانم که قرآن را خواندند و بر اساس آن قضاوت کردند و دستوراتش را به کار بستند. آنان در واجبات الهی اندیشه کرده و آن را به پا می داشتند. سنت ها را زنده می کردند و بدعت ها را از بین می بردند. دعوت به جهاد را می پذیرفتند و به رهبر خود اطمینان نموده و صمیمانه از او پیروی می کردند.»(1)

با توجه به مطالب فوق، در این نوشتار به شرح حال یکی دیگر از خدمتگزاران صدر اسلام و یار وفادار پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و امیرالمؤمنین علی علیه السلام، جناب خزیمة بن ثابت انصاری معروف به «ذوالشّهادتین» می پردازیم.

ابوعماره خزیمة بن ثابت از طایفة بنی خطمه، تیره ای از قبیلة اوس و در گروه انصار و از خواص اصحاب پیامبر صلی الله علیه وآله بود. او که از شجاعان قبیلة خود بود، به خاطر صفای باطن و اعتقادات عمیق خویش به آیین توحیدی اسلام، در میان یاران آن حضرت شهرتی به سزا داشت. خزیمه یگانه مردی است که رسول گرامی اسلام صلی الله علیه وآله، شهادت و گواهی او را به جای دو شاهد قرار داده و او را ملقّب به «ذوالشّهادتین» نموده بود.

مبارزه با بت پرستی و محو آثار آن، کمک در جمع آوری قرآن، حضور در مجلس خاتم بخشی علی علیه السلام، روایت حدیث غدیر، سرافرازی در آزمون های سخت تاریخ اسلام، حضور مستمر در صحنه های نبرد حق و باطل (از بدر تا صفین)، پیشتازی در جبهه های فرهنگی ایمان و کفر، درخشش در عرصة هنر و شعر و خطابه، ایستادگی در برابر انحراف رهبری مسلمانان، تربیت فرزندانی محدّث و هنرمند و بالاخره اهدای جان به پیشگاه جانان در تحت لوای امیرمؤمنان علیه السلام، تنها بخشی از صفحات تاریخ زرّین و صفات زیبای این رادمرد الهی است.

ص:297


1- . نهج البلاغه، خطبه 182.

برای آشنایی بیشتر و بهتر با آن چهرة درخشان آسمان تشیّع و سیمای تابناک میدان علم و عمل در میان یاران پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله، این مقال را تحت چهار عنوان به خوانندگان گرامی تقدیم می کنیم:

1. ویژگی های زندگی.

2. در کلام معصومین علیهم السلام.

3. در منظر دانشمندان.

4. فرزندان و آثار.

به این امید که بتوانیم از آثا تربیتی آن در پرورش نسل جوان و راهنمایی آنان به سوی ارزش های والای انسانی و الهی، بهره ببریم.

                                                                                                                ان شاءالله

1. ویژگی های زندگی

الف. ذوالشّهادتین چرا؟

در میان عناوین فقهی اسلام، بابی تحت عنوان «شهادت و گواهی دادن» مطرح است. این باب، مربوط به موضوع حقوق متقابل مردم در مسائل مالی و جانی و ناموسی می باشد. گواهی دو مرد عادل در احقاق حقوق مالی دیگران را در اصطلاح فقه و حقوق، شهادت یا بیّنه می گویند. داستانی که در ذیل می آید، مربوط به اثبات حقوق مالی توسط بیّنه می باشد که علمای فقه در زمینة اثبات حکم و عمل به علم قاضی، از این روایت بهره می گیرند.

ص:298

امام چرا خزیمة بن ثابت انصاری را «ذوالشّهادتین» می گویند؟

امام صادق علیه السلام در این مورد می فرماید: حضرت پیامبر صلی الله علیه وآله روزی از مرد عربی اسبی خرید. کسانی که با آن حضرت میانه خوبی نداشتند، مرد فروشنده را وسوسه کرده و به او گفتند: اگر این اسب را در بازار بفروشی، به چندین برابر قیمت فعلی از تو می خرند! مرد از این سخن تحریک شده و از روی طمع کاری گفت: آیا بروم و معامله را به هم زده و اسب را پس بگیرم؟! گفتند: نه! چنین مکن؛ ولی هنگامی که پیامبر صلی الله علیه وآله می خواهد قیمت را به تو بپردازد، بگو من آن را به این مبلغ نفروخته ام بلکه به فلان قیمت به تو داده ام. او مرد خوبی است و هرچه پیشنهاد کنی، از تو خواهد پذیرفت.

مرد اسب فروش با این قصد نزد پیامبر صلی الله علیه وآله آمده و منکر قیمت قبلی شد. حضرت فرمود: به خدایی که مرا به پیامبری برانگیخته! به همین مبلغ فروخته ای. در این میان خزیمة بن ثابت از راه رسیده و از ماجرا سؤال کرد. گفتند: این مرد سخن پیامبر را قبول ندارد. خزیمه خطاب به مرد گفت: ای اعرابی! من شهادت می دهم که تو به همین مبلغ که پیامبر می گوید، این اسب را فروخته ای. اعرابی گفت: هنگام معامله، کسی پیش ما نبود! پیامبر به خزیمه فرمود: خزیمه! با آن که تو در هنگام معامله حضور نداشتی، چگونه گواهی می دهی؟

خزیمه گفت: یا رسول الله! پدر و مادرم فدای شما باد! ما سخن شما را در امور خیلی مهم و حیاتی مانند خبر دادن از غیب و خداوند و وحی آسمانی، تصدیق کرده و از جان و دل می پذیریم، چگونه در قیمت یک اسب تو را تصدیق نکنیم؟!

ص:299

بعد از این ماجرا، پیامبر صلی الله علیه وآله شهادت خزیمه را معادل شهادت دو مرد قرار داد و این چنین بود که خزیمه مفتخر به لقب ذوالشّهادتین گردید.(1)

خزیمة بن ثابت انصاری تنها مردی است که به خاطر صفای باطن و اعتقادات عمیق خویش، از سوی اولین شخص عالم امکان به این لقب نام گرفت و در طول تاریخ تحت همین عنوان، درخشش ویژه ای یافت.

ب. حضور در جبهه های نبرد

اشارة

یکی از ویژگی هایی که به شخصیت خزیمه امتیاز خاصی بخشیده است، حضور مستمر در جبهه های نظامی و مبارزة بی امان با کفر و شرک می باشد. او مجاهدی است که برای احیای حق و پیروزی اسلام در حدود سی و پنج سال (از بدر تا صفین) در کنار پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله و جانشین بلافصل او، حضرت علی علیه السلام ثابت و استوار مبارزه کرده است. وی کفرستیزی است که هیچ گاه از دشمنان خارجی و داخلی امت اسلام غفلت نورزید.

جمال الدین الهزی، صاحب «تهذیب الکمال» از نظریه پردازان علم رجال و یکی از دانشمندان برجستة اهل سنت، می نویسد: خزیمة بن ثابت معروف به ذوالشّهادتین در جنگ بدر و احد و سایر صحنه های نبرد در کنار رسول خدا صلی الله علیه وآله بوده است. وی در روز فتح مکه در میان پرچمداران لشگر اسلام بود و عَلَم بنی خطمه را با خود حمل می کرد.(2)

ص:300


1- . بحارالانوار، ج22، ص141، گفتنی است که این داستان با اندکی تفاوت در اکثر کتاب های فریقین موجود است.
2- . تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج8، ص243.

به اعتقاد بیشتر مورخان، خزیمه در تمام نبردهای پیامبر صلی الله علیه وآله در کنار آن حضرت حضور فعال داشته است. از جمله در جنگ های بدر، احد، خیبر، موته، فتح مکه، و بعد از آن در کنار امام علی علیه السلام با اصحاب جمل و متجاوزان لشگر شام مبارزه کرده است.(1)

او علاوه بر این که سمت های مختلف نظامی را در این صحنه ها به عهده داشت، از هنر شعر و خط_ابه نیز بهره جست_ه و لشگر اسلام را با اشعار و سخن_ان شی_وای خود تش_ویق نم_وده و قوت قلب می بخشید. علامه مجلسی گزارشی از جنگ خیبر را از زبان ابن عباس نقل می کند که در آن، نقش مؤثر خزیمه در این زمینه به وضوح نمایان است. ابن عباس می گوید: در نبرد خیبر بعد از آن که لشگر اسلام به پیروزی رسید و نوبت تقسیم غنایم شد، حضرت جبرئیل بر پیامبر صلی الله علیه وآله نازل شده، گفت: «یا محمد! خداوند می فرماید: من در این جنگ، جبرئیل را به کمک علی فرستادم تا او را یاری کند. به عزّت و جلالم سوگند! علی در این جنگ به سوی کفّار خیبر سنگی پرتاب نکرد، مگر این که به همراه آن جبرئیل نیز سنگی به سوی مشرکین پرت_اب نمود؛ پس یا محم_د! از غنایم خی_ب_ر دو سهم به علی بده، یک سهم برای خودش و سهم دیگر برای همراهی جبرئیل با او.» در این هنگام خزیمة بن ثابت به پاخواست و اشعاری را در منقبت و توصیف دلاوری های علی علیه السلام، سروده و برای حاضرین قرائت کرد:

ص:301


1- . وقعة الصفین، ص363؛ اعیان الشیعه، ج6، ص318 و مختصر تاریخ دمشق، ابن عساکر، ج8، ص45.

وکان علیٌّ ارهد العینِ یبقی

شفا رسول الله منه بِتَفْلِهِ

وقال سَاُعطی الرأیَةَ الیومَ صارِهاً

یُحِبُّ الاله والالهُ یُحِبُّهُ

دواءً فلمّا لم یَحِسُّ مداویا

فَبُورِکَ مرقِّیا وَ بُورِکَ راقیا

کَمیّاً محبّاً للرّسولِ موالیاً

بِهِ یَفْتَحَ اللهُ الحُصَنَ الاوابیا(1)

آنگاه که چشم علی علیه السلام ناراحت بود و درد می کرد، او دنبال دوایی می گشت ولی آن را نمی یافت. رسول الله با آب دهانش او را شفا داد. آفرین به شفا یافته و مرحبا به شفا دهنده! پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: «امروز پرچم را به دست دلاور مردی خواهم داد. پهلوانی که عاشق حقیقی رسول الله است. او حقیقتاً خدا را دوست دارد و خداوند هم او را دوست دارد. خداوند به دست او دژهای محکم را می گشاید.»

خزیمه در جنگ جمل

هنگامی که ناکثین، میثاق و پیمان خویش را با امام علی علیه السلام شکستند و عَلَم جنگ برافراشتند، علی علیه السلام برای دفع شرّ آنان، از مدینه به سوی عراق حرکت کرد. جماعتی از انصار در لشگر امیرالمؤمنین علیه السلام حضور داشتند. خزیمة بن ثابت یکی از شاخص ترین افراد این گروه بود که داوطلبانه برای تثبیت و استقرار حکومت علوی تلاش می کرد و برای دفع دشمنان و مخالفین امر ولایت، سر از پا نمی شناخت. منذر بن جارود _ که از نزدیک شاهد ورود امام علی علیه السلام و لشگریانش به بصره و رویارویی دو لشگر بوده است. _ بعد از آن که شاخص ترین یاران امام علی علیه السلام را توصیف کرده، پ

ص:302


1- . بحارالانوار، ج41، ص87.

در مورد حضور خزیمه در جنگ جمل می گوید: آنگاه دلاور دیگری را دیدم که در صف لشگریان علی علیه السلام نمایان شد. او که لباسی سفید و عمامة زردی داشت، شمشیری به گردن آویخته و کمانی را به شانه انداخته بود. او در حالی که بر اسبی اشقر سوار بود و عَلَمی را با خود حمل می کرد، در بین لشگریان آن حضرت برجستگی خاصی داشت. پرسیدم: این مرد با این تجهیزات جنگی و اراده مصمم و فولادین، چه نام دارد؟ گفتند: او خزیمة بن ثابت انصاری معروف به ذوالشهادتین است.(1)

وی هم چنین می افزاید: آنگاه که بنا به عللی، امام علی علیه السلام پرچم را از محمد حنفیه باز پس گرفت، خزیمة بن ثابت به محضر امام علی علیه السلام آمده و گفت: یا امیرالمؤمنین! امروز در این موقعیت حساس، محمد حنفیه را سرافکنده نفرمایید و هم چنان او را پرچمدار لشگر حق باقی بگذارید.

حضرت علی علیه السلام خزیمه را دعا کرده و دوباره عَلَم را به دست محمد حنفیه سپرد.(2)

این قطعات حساس تاریخی در جنگ جمل، نشانگر نقش فوق العادة خزیمه در این صحنه های نبرد حق و باطل بوده است و حاکی از استقامت و پایداری او در جبهة حق و در کنار ولیّ مطلق و مولای متقیان علی علیه السلام می باشد.

حضور در صفّین

خزیمه در طول 26 سال که بعد از پیامبر صلی الله علیه وآله زندگانی کرد، لحظه ای از

ص:303


1- . مروج الذهب، چاپ دارالاندلس، ج2، ص359.
2- . همان.

امیرالمؤمنین علیه السلام جدا نشد. وی براساس پیمانی که در حضور پیامبر صلی الله علیه وآله _ بویژه در واقعه غدیر _ با علی علیه السلام بسته بود، هم چنان تا آخرین لحظة زندگی ثابت قدم و استوار باقی ماند و در سخت ترین فرازهای تاریخی و درتندبادهای فتنه، خود را نباخت و در وصایت و ولایت امام علی علیه السلام ذرّه ای تردید و شک به دلش راه نداد. به راستی که معنای واقعی و مصداق کامل یک انسان مؤمن و هدفدار، همین است. آری این چنین مردان الهی به هر قیمتی که شده، به عهدی که بسته بودند، وفا می کردند؛ از بذل شخصیت و آبرو گرفته تا گذشتن از زندگی و ایثار جان و مال در راه عهد و پیمان و هدف مقدس.

هر چند طوفان های شکننده بوزد، آنان مانند کوه استوار و پا برجا می مانند و عهد خود را نمی شکنند و مانند کاه نیستند که با وزیدن نسیمی کوچک به هر طرف بروند.

آری، خزیمه از همان یاران وفادار ومردان استوار تاریخ اسلام بود که با زبان و قلب و تمام وجود، خود را مدافع و جانباز مکتب ولایت و امامت می دانست و هستی اش را وقف آن نمود.

حضور در شورای نظامی

هنگامی که امام علی علیه السلام تصمیم گرفت برای دفع شرّ معاویه به سوی شام حرکت کند، برجستگان مهاجر و انصار را _ که خزیمة ابن ثابت انصاری نیز در بین آن ها دیده می شد. _ در یک شورای نظامی دعوت کرد و با آنان در مورد جنگ با معاویه به رایزنی پرداخت. امام بعد از حمد و ثنای الهی، فرمود: شما فرهیختگان مهاجر و انصار، صاحب رأی و طرفدار حق می باشید.

ص:304

ما قصد داریم برای مقابله با دشمن به سوی شام برویم. با ارائه نظرات و راهنمایی های خود ما را یاری کنید.

پس از این که مطالبی بین آنان ردّ و بدل شد، سهل ابن حنیف به نمایندگی از همة آنان به پاخاسته و گفت: «یا امیرالمؤمنین! ما تابع محض شماییم، با هر کس صلح کنی، ما هم صلح خواهیم کرد و با هر کسی از در جنگ وارد شوی، ما هم می جنگیم. رأی ما، رأی شماست. و هستی ما در اختیار شماست. هرگاه ما را بخواهی، لبیک خواهیم گفت و آن گاه که فرمان دهی، اطاعت خواهیم کرد.»(1)

رشادت در جبهة نبرد

از آن جایی که خزیمه یکی از رشیدترین مردان مدینه بود، مورّخان قطعه هایی از حضور او را در خطوط مقدم جبهه های نبرد گزارش کرده اند. عبدالرحمن بن ابی لیلی می گوید: من در جنگ صفین حضور داشتم. مردی را دیدم که با محاسن سفید خویش در خط مقدم جنگ حضور یافته است. او در حالی که عمّامه بر سر بسته و نقابی انداخته بود و به غیر از اطراف محاسن سفید او دیده نمی شد، به لشگر معاویه هجوم برده و با شدت تمام می جنگید. گفتم: ای شیخ! آیا با مسلمانان این چنین مبارزه می کنی؟ او متوجه من شده، روپوش صورتش را کنار زده و به من گفت: بله! من خزیمة ابن ثابت انصاری هستم. از رسول خدا صلی الله علیه وآله شنیدم که می فرمود: در کنار علی علیه السلام با تمام کسانی که به جنگ او برخیزند، مبارزه کن.(2)

ص:305


1- . وقعة الصفیّن، ص92.
2- . اعیان الشیعه، ج61، ص319.

آن چنان که از گزارش های تاریخی برمی آید، در جنگ صفین خزیمة ابن ثابت بعد از عمار به شهادت رسید. او قبل از شهادت عمار به طور عادی جنگ می کرد، اما هنگامی که عمار به شهادت رسید، او به خیمه آمده و غسل شهادت نمود و سپس با جدّیّت فوق العاده راه مبارزه در پیش گرفت و با حملات شهادت طلبانه به دشمن، مبارزه را تا آخرین نفس ادامه داد و بالاخره در این جنگ در رکاب علی علیه السلام به شهادت رسید.(1)

بعد از شهادت وی، دخترش «ضبیعه» با سرودن اشعاری در شهادت پدرش گریسته و اهداف بلند او را تشریح نمود.

ج. دفاع از حریم ولایت

اشارة

یکی از مهم ترین ویژگی های شیعیان حقیقی، دفاع از خط ولایت و رهبری امام علی علیه السلام و ائمه اطهار علیهم السلام می باشد.

خزیمة بن ثابت در مراحل مختلف زندگی اش، بارها این موضوع را به اثبات رسانده و سخت ترین تندبادهای فتنه ها را با سربلندی و پیروزی پشت سرگذاشته است.

غیرت دینی

روزی عده ای در حضور خزیمه و یارانش از روی جهل و نادانی و یا به خاطر حسد، بر ضد حضرت علی علیه السلام بدگویی کرده و سخنان ناروایی بر زبان راندند.

ص:306


1- . همان، ص320.

خزیمه به همراه عده ای از یاران خویش مانند سلمان فارسی و ابوذر و مقداد بن اسود و عمار بن یاسر و ابوهیثم بن تیّهان و عامر بن واثله به حضور پیامبر صلی الله علیه وآله رسیدند. ابی سعید خدری که در آن لحظه در محضر پیامبر بود، می گوید: من در مجلس پیامبر صلی الله علیه وآله بودم که خزیمه و دوستانش با حالتی غمگین و ناراحت به حضور پیامبر صلی الله علیه وآله وارد شده و در مقابل آن حضرت نشسته و به گفتگو پرداختند:

_ یا رسول الله! پدران و مادران ما فدای تو باد؛ ما در مورد برادر و پسر عموی شما از عده ای سست ایمان مطالبی می شنویم که شدیداً ما را ناراحت می کند، اجازه بفرمایید با آنان برخورد کنیم.

_ آنان دربارة برادر و پسرعمویم علی ابن ابی طالب چه می گویند؟

_ مثلاً آنان می گویند: «این که علی علیه السلام اولین مردی است که به اسلام ایمان آورده، برای او هیچ گونه امتیازی محسوب نمی شود. زیرا او در کودکی به دین اسلام گرویده است و این گونه سبقت گرفتن، برای او فضیلتی نیست.» و امثال این مطالب را اظهار می کنند.

_ آیا این سخن، شما را ناراحت کرده است؟

_ بلی، به خدا قسم ما از این گونه سخنان غیرمنصفانه در مورد مولایمان علی علیه السلام ناراحت و دل آزرده هستیم!

حضرت پیامبر آنگاه که ناراحتی آنان را دید، برای آنان داستان حضرت ابراهیم و موسی و عیسی علیهم السلام را متذکر شد و تلاش های اهل باطل را در مبارزه با آنان بیان کرده و سپس در رابطه با تحقّق یافتن وعدة الهی در پیروزی مردان حق بر اهل باطل، مطالبی را مفصّلاً به آنان گوشزد نمود و در ادامه به فضایل و مناقب علی علیه السلام قبل از تولّد و بعد از آن، اشاره فرمود و سخنان مبسوطی در فضیلت و برتری اهل بیت علیهم السلام ایراد کرد.

ص:307

بعد از شنیدن این سخنان، سلمان فارسی و همراهان او _ که خزیمة ابن ثابت نیز در میان آنان بود. _ در حالی که با خوشحالی از محضر پیامبر بلند می شدند، یکصدا گفتند: ما پیروز و سربلند خواهیم بود. پیامبر فرمود: بلی شما سعادتمند و سربلند هستید و بهشت برای شما و امثال شما آفریده شده و جهنّم برای دشمنانِ شما و ما آماده شده است.(1)

در جلسة بیعت با علی علیه السلام

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در مورد مسأله مهم جانشینی خویش، بارها اقدام نموده و ولایت و وصایت علی علیه السلام را پس از خویش به مسلمانان گوشزد می نمود و چون عده ای منافق در بین یاران آن حضرت وجود داشت، حضرت در جلسات مختلف مسألة مهم ولایت را طرح نموده و برای علی علیه السلام از مسلمانان بیعت می گرفت. در این زمینه بعضی از روایات را که حاکی از حضور خزیمة بن ثابت در آن جلسات است، در اینجا می آوریم:

1. روزی بریدة بن حصیب اسلمی به حذیفة بن یمان گفت: ای پسر یمان! به خدا سوگند در یک مجلسی که خودم شاهد بودم، پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله به اصحاب خود دستور داد که به علی علیه السلام به عنوان «امیرالمؤمنین» سلام کنند. (و امارت او را بعد از پیامبر به رسمیّت بشناسند.) آن روز من و برادرم عمار به همراه پیامبر صلی الله علیه وآله در نخیل بنی نجار بودیم که علی ابن ابی طالب علیه السلام به آن جا آمد. او سلام گفت و ما هم جواب دادیم. آنگاه پیامبر گوشه ای را به علی علیه السلام نشان داده و فرمود: ای علی! آنجا بنشین. او چنین کرد.

ص:308


1- . بحارالانوار، ج35، ص19 تا 23.

سپس مردان دیگری از مسلمانان آمدند و پیامبر به آنان امر کرد که به علی علیه السلام به عنوان امیرمؤمنان سلام کنند و آنان چنین کردند تا این که ابوبکر و عمر داخل شدند. پیامبر صلی الله علیه وآله همان سخن را به آنان یادآور شد. آن دو به عنوان اعتراض گفتند: آیا این، فرمان خدا و رسول است؟ حضرت فرمود: آری. آنان نیز چنین کردند. سپس سلمان و ابوذر داخل شدند و پیامبر به آنان نیز همان سخن را فرمود. و آنان بدون چون و چرا، سخن پیامبر را اجرا کردند. تا این که خزیمة بن ثابت و ابوهیثم بن تیّهان آمده و سلام گفتند. آنان بعد از شنیدن امر پیامبر صلی الله علیه وآله بدون این که حرفی بزنند یا سؤالی بکنند، به علی علیه السلام در حضور پیامبر و یاران، به عنوان امیرمؤمنان سلام دادند و سپس سایر مسلمانان از مهاجر و انصار آمده و طبق دستور پیامبر عمل نمودند.(1)

2. داستان غدیرخم _ که اوج این حرکت بود. _ نقطة عطفی در تاریخ اسلام به شمار می رود و همة فرقه ها و گروه های مسلمان در اصل این قضیه، اتفاق نظر دارند. خزیمة بن ثابت در آن روز به یادماندنی نیز فرصت یافت که آن حادثة با عظمت را از نزدیک نظاره کرده و با مولای خویش تجدید عهد نموده و آن واقعة عظیم را به ذهن خود بسپارد. زمان به سرعت سپری شد و روز مظلومیت علی علیه السلام رسید. آن حضرت آن روز از مردم مسلمان شهادت خواسته و گواهی طلبید؛ در حالی که بعضی از نخبگان آن روز جامعه، شهادت خود را کتمان کرده و بر روی حقایق مسلّم تاریخی پردة نسیان کشیدند، خزیمة بن ثابت در ردیف اولین کسانی

ص:309


1- . همان.

بود که با شجاعت و صلابت به واقعة غدیر گواهی داده و به حقانیت علی علیه السلام و خطبة معروف پیامبر تأکید ورزید.(1)

البته اظهار عشق و محبت و بیعت خزیمه با جانشین حقیقی پیامبر، به این موارد ختم نمی شود. زیرا به شهادت تاریخ او نه تنها در گفتار و بیعت ظاهری با آن حضرت همراهی می نمود، بلکه از هر فرصت به دست آمده، استفاده کرده و ارادت خویش را در عمل اثبات می نمود.

مقاومت در مقابل جبهة نفاق

یکی از عوامل تأثیرگذار در شخصیت آدمی در مسیر زندگی، عملکرد افراد منافق و دو چهره در هر جامعه ای می باشد. کسانی که هر روز به رنگی در آمده و طبق خواسته ها و امیال درونی خویش، افرادی سست اراده را به دنبال خود کشانده و با خود هماهنگ می کنند و این افراد سست اراده _ که متأسفانه بعضاً اکثریت را تشکیل می دهند. _ بدون در نظر گرفتن شخصیت و هویت خویش مانند کاهِ روی آب با امواج متحرّک به این سو و آن سمت می روند. آنان هیچ گونه اراده ای از خود نشان نداده و مقاومتی نمی کنند. این سپاهیان امواج ناپایدار، تمام عهد و پیمان های خویش را سریعاً فراموش کرده و به قول معروف: «نان به نرخ روز می خورند.» آنان به خیال خود به سوی جلب منفعت برای خویش حرکت می کنند، در حالی که نمی دانند حقیقتاً هویت و منافع خویش را باخته و در میان این امواج ناپایدار از مقصد واقعی بازمانده و در بیراهة تاریکی ها گم خواهند شد. در این میان، مردان الهی و انسان های عارف از منظر دیگری می نگرند. آن ها در گرداب فتنه ها

ص:310


1- . همان، ج28، ص92.

به اهداف مقدس خویش و عهد و پیمان الهی می اندیشند و در راه تحقق آن، برای خود هستی نمی شناسند و همه چیز را از آنِ خدا و حرکت به سوی او می دانند. انسان های وارسته و به حق پیوسته به خوبی آگاهند که این امواج فتنه ها بالاخره چند روزی بیش نپاییده و به زودی سپری خواهد شد. اما آنان در مقابل خداوند مسؤول بوده و روز قیامت در مقابل محکمة عدل الهی بازخواست خواهند شد. برای همین از امروز پاسخ های خویش را آماده می کنند و آن چنان زندگی می کنند که بتوانند فردای قیامت در برابر خدا و رسولش جواب گو باشند.

خزیمة بن ثابت انصاری از همین گونه افراد پاکباز و خود شناخته بود که تا آخرین لحظه در راه هدف مقدس خویش که همان آرمان ها و ارزش های والای الهی بود، پایداری نموده و در مقابل امواج فتنه ها استقامت نمود.

در احتجاج طبرسی آمده است: زمانی که بعد از رحلت پیامبر صلی الله علیه وآله امواج فتنه ها برخاست و جریان ولایت از امیرمؤمنان علیه السلام منحرف شد؛ دوازده نفر از بزرگان مهاجر و انصار مصمم شدند که از این انحراف جلوگیری نموده و مسیر رهبری اسلام را به محور واقعی آن؛ یعنی علی علیه السلام منتقل نمایند. امام صادق علیه السلام ضمن اشاره به آن واقعه، مطالبی فرموده که ما با تکیه بر گفتار آن حضرت، خلاصه ای از آن را که مربوط به موضوع می شود، نقل می کنیم:

دوازده نفر از نخبگان مهاجر و انصار که شش نفر آنان از مهاجرین به نام های خالد بن سعید بن العاص (از بنی امیه)، سلمان فارسی، ابوذر غفاری، مقداد بن اسود کندی، بریدة اسلمی، عمار بن یاسر و شش نفر دیگر از انصار

ص:311

به نام های ابوهیثم بن التیّهان، سهل و عثمان فرزندان حنیف، خزیمة بن ثابت معروف به ذوالشهادتین، ابیّ بن کعب و ابوایوب انصاری (رضی الله عنهم اجمعین) تصمیم گرفتند که در برابر این جریان منحرف ایستادگی نموده و از آن جلوگیری کنند.

وقتی با علی علیه السلام مشورت نمودند، حضرت آنان را از توسل به زور بر حذر داشت و به آنان توصیه کرد که این کار را در پرتو سیره و سخن رسول خدا و با دلیل و منطق انجام دهند و آن همه احادیث و گفتار و رفتار پیامبر صلی الله علیه وآله را به منحرفان گوشزد نمایند. آنان طبق رهنمودهای علی علیه السلام از مبارزة مسلّحانه دست کشیده و در روز جمعه به مسجد پیامبر صلی الله علیه وآله رفتند و آنگاه که ابوبکر در منبر پیامبر صلی الله علیه وآله نشسته بود، آنها در مقابل او نشسته و به گفت وگو و مناظره مشغول شدند. آنان هر کدام با منطق و سخنان ویژه ای به احتجاج پرداخته و توصیه های خداوند و پیامبرش را در رابطه با ولایت و جانشینی علی علیه السلام بعد از پیامبر صلی الله علیه وآله بیان نمودند. هشتمین شخص، جناب خزیمة بن ثابت بود. هنگامی که نوبت به وی رسید، به پاخاسته و گفت:

ای مردم! آیا می دانید که رسول خدا صلی الله علیه وآله شهادت مرا به تنهایی می پذیرفت و شهادت من، نیاز به گواه دیگری نداشت؟ گفتند: بلی (همه از این موضوع اطلاع دارند.) سپس افزود: پس شاهد باشید که من از رسول خدا صلی الله علیه وآله شنیدم که فرمود: «اهل بیت من، معیار جدایی حق و باطل هستند و آنان پیشوایانی هستند که شایستگی پیروی دارند.» من آنچه را شنیده بودم و می دانستم، اعلان کردم ﴿وَمَا عَلَی الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلَاغُ الْمُبِینُ﴾ و سپس دیگران به پا خاسته و سخنان خود را طرح نمودند.(1)

ص:312


1- . اعیان الشیعه، ج6، ص318.

هم چنان که ملاحظه می شود، خزیمة بن ثابت در مبارزه با انحرافات و جریان های نفاق آمیز، جدّیت تمام کرده و با تمام وجود تلاش می نمود. و در روایت دیگر آمده است که خزیمه این جمله را نیز افزود: ای مردم! گواهی می دهم که من از پیامبر صلی الله علیه وآله شنیدم که فرمود: «بعد از من، امام شما علی علیه السلام است. زیرا او داناترین و دلسوزترین فرد برای امت من می باشد.»(1)

در محضر دوست

هنگامی که امام علی علیه السلام برای جنگ صفین در حرکت بود، در نزدیکی منطقة صفین و در نزدیکی دامنة کوهی وقت نماز مغرب رسید. آن حضرت با صدای دلنشین خویش اذان مغرب را گفت. زمانی که اذان تمام شد، پیرمردی با چهره ای نورانی و در حالی که موهای سر و صورتش به سفیدی گراییده بود، از دامنة کوه ظاهر شده و گفت:

_ السلام علیک یا امیرالمؤمنین و رحمة الله و برکاته! مرحبا بر جانشین خاتم پیامبران و رهبر سعادتمندان و سرور اوصیای پیامبران.

_ بر تو باد سلام و درود خدا. حالت چطور است؟

_ حالم خوب است. من منتظر روح القدس هستم. من کسی را از تو سنگین بلاتر نمی دانم. امتحان تو از همه سخت تر است و در مقابل، پاداش هیچ کس به اندازة تو نیست و کسی در مقام و مرتبت به تو نخواهد رسید. ای برادرم! صبر کن و در برابر تمام ناملایمات و سختی هایی که به تو می رسد، بردباری پیشه ساز تا به ملاقات دوست بروی.

ص:313


1- . احتجاج طبرسی، ج2، ص197.

پیرمرد در حالی که به اهل شام اشاره می کرد، اضافه نمود:

_ اگر این روسیاهان می دانستند که چه کیفری و عذابی در جنگ با تو به آنان خواهد رسید و چه عاقبت زشتی خواهند داشت، هر آینه دست از جنگ برداشته و در مقابل تو مقاومت نمی کردند.

سپس به اهل عراق و یاران علی علیه السلام اشاره نموده، گفت:

_ و اگر این چهره های نورانی و یاران رو سفید تو می دانستند چه پاداش و ثوابی در اطاعت فرامین تو دریافت خواهند نمود، آرزو می کردند که آنان را در راه تو قطعه قطعه کنند. و السلام علیک و رحمة الله و برکاته.

بعد از این سخنان، پیرمرد در همان جای خودش در دامنة کوه از دیده ها ناپدید شد. عمار بن یاسر، ابو هیثم بن التیّهان، ابو ایوب انصاری، عبادة بن صامت، هاشم بن مرقال و خزیمة بن ثابت انصاری از شیعیان خالص امیرالمؤمنین علیه السلام با مشاهدة این واقعه و شنیدن آن سخنان شیوا و رسا گفتند:

_ یا امیرالمؤمنین! این مرد که بود؟

_ او شمعون جانشین حضرت عیسی علیه السلام بود. خداوند متعال او را برانگیخت تا مرا در مقاومت و پایداری در جنگ با دشمنان به صبر و تحمل در مشکلات توصیه کند.

_ پدران و مادران ما فدای تو ای جانشین پیامبر! به خدا قسم، تو را همانند رسول الله صلی الله علیه وآله یاری خواهیم کرد و از فرمان تو کسی سرپیچی نخواهد کرد، جز افراد شقی و بدبخت.

علی علیه السلام از آنان تشکر نموده و دعا کرد.(1)

ص:314


1- . معجم رجال الحدیث، ج8، ص51.

در اینجا هم خزیمة بن ثابت به همراه دوستان و هم پیمانان خویش بر وفای با علی علیه السلام تأکید کرده و بر ثبات قدم و استواری در راه حق مجدّداً پیمان بستند.

د. خزیمه در عرصة هنر

خزیمة بن ثابت از هنرمندان متعهدی است که هنر خویش را در راه پیشبرد اهداف مقدس دین مبین اسلام به کار می گرفت، از سخنان شیوا و استدلال های قوی و منطقی گرفته تا خطابه و اشعار گیرا و جذاب که از آنان در موارد گوناگون بهره برده و به جا استفاده می نمود. چنان که در داستان گواهی، از روش اولویت استفاده نموده و در جواب پیامبر صلی الله علیه وآله گفت: یا رسول الله! ما سخن شما را در مورد مسائل معنوی و عالم غیب و وحی الهی که با حواس قابل مشاهده نیستند، با دل و جان پذیرفته و گواهی می دهیم؛ چطور در مورد خرید یک اسب که خیلی پایین تر از اصول اعتقادی است، کلام شما را نپذیریم و به آن شهادت ندهیم.

او هم چنین در مناظرة با خلیفة اول گفت: مگر نه این است که پیامبر صلی الله علیه وآله گواهی مرا به تنهایی می پذیرفت؟! پس شما شاهد باشید که من از پیامبر شنیدم که خلیفه و جانشین پیامبر، علی علیه السلام است.

قبلاً اشاره کردیم که او با اشعار پر محتوای خویش مقاصد و منویات والایش را بیان می نمود. خوشبختانه تعدادی از اشعار او _ که در کتب مختلف آمده است. _ اخیراً در قالب کتابی عرضه شده است. اما در این قسمت به عنوان نمونه به بعضی از اشعار او که در مقاطع مختلف سروده شده است،

ص:315

اشاره می کنیم:

1. در روز سقیفه:

ما کنت احسب هذا الامر منتقلاً

الیس اوّل من صلّی لقبلتکم

وآخر النّاس عهداً بالنّبی ومن

عن هاشم ثم منها عن ابی الحسن

واعلم النّاس بالقرآن والسّنن

جبرئیل عون له فی الغسل والکفن(1)

2. در جریان خاتم بخشی امام علی علیه السلام به سائل:

فَدَیْت علیاً امام الوری

وصیّ الرسول وزوج البتول

یصدّق خاتمه راکعاً

ففضّله الله ربّ العباد

سراج البریه ومأوی التقی

امام البریّة شمس الضحی

فاَحْسَنْ بفعل امام الوری

وانزل فی شأنه هل اتی(2)

3. روزی که مردم در مسجد پیامبر و در منبر آن حضرت با علی علیه السلام بیعت نمودند، خزیمة بن ثابت در مقابل منبر ایستاده و این اشعار را خواند:

اذا نحن بایعنا علیه فحسبنا

وجدناه اولی الناس بالناس انّه

وانّ قریشاً ما تشق غباره

وفیه الذی فیهم من الخیر کلّه

ابوحسن مما نخاف من الفتن

اطب قریش بالکتاب وبالسنن

اذا ماجری یوماً علی ضهر البدن

وما فیهم مثل الذی فیه من حسن(3)

4. و در جنگ صفین چنین سرود:

ص:316


1- . بحارالانوار، ج6، ص238.
2- . اعیان الشیعه، ج6، ص319.
3- . همان.

قد مرّ یومان وهذا الثالث

هذا الذی یبحث فیه الباحث

الناس موروث ومنهم وارث

هذا الذی یلهف فیه اللاهث

کم ذا یرجی ان یعیش الماکث

هذا علی من عصاه ناکث(1)

ه_. حفظ و جمع آوری قرآن

قرآن مجید از زمان نزول تا قیامت، راهنما و هدایت گر مسلمانان بوده و خواهد بود. این کتاب آسمانی که حاوی جمیع معارف و جامع تمام مسائل مادی و معنوی انسان هاست، بدون کم و کاست تا روز قیامت تحت عنایت خدای متعال محفوظ خواهد ماند. در صدر اسلام آیات و سوره های قرآن در سینة مسلمانان بویژه اصحاب خاص پیامبر صلی الله علیه وآله محفوظ بود و هر کس به اندازة استعداد خویش آن را حفظ کرده و تلاوت می نمود. اما پس از آن که حضرت ختمی مرتبت صلی الله علیه وآله از دنیا رحلت کرد، تنها کسی که به «قرآن» فکر کرد و در حفظ و جمع آوری آن همت گماشت و به فرمان پیامبر عمل نمود،(2) مولای ما، امیرالمؤمنین علی علیه السلام بود. آن حضرت در این باره چنان جدیّت به خرج داد که هیچ کدام از غوغا سالاری ها و موانع و تلخ ترین حوادث تاریخی، او را از این اندیشه بازنداشت و هم چنان آن بزرگوار جفا دید و ملامت کشید، ولی به عهد خود وفا نمود.

به هر حال، پس از وقوع جنگ یمامه و کشته شدن جمعی از صحابة پیامبر که از حافظان قرآن بودند، بسیاری از بزرگان صحابه به

ص:317


1- . همان؛ بحارالانوار، ج38، ص274.
2- . تاریخ یعقوبی، ج2، ص114.

خلیفة اول پیشنهاد کردند که مصحفی را که حاوی تمام قرآن مجید باشد، ترتیب دهد تا وقایعی مانند جنگ یمامه بر تمامیت قرآن لطمه وارد نسازد.

خزیمة بن ثابت از پیشنهادکنندگان طرح بوده و در این مورد نقش محسوسی داشته است که ما در این زمینه به چند مورد اشاره می کنیم:

1. در ابتدا ابوبکر به این پیشنهاد روی خوش نشان نمی داد تا این که بزرگان صحابه مانند عبدالله بن مسعود، حذیفة بن یمان، عبدالرحمن بن عوف، معاذ بن جبل، سعید بن زید، ابیّ بن کعب و بالاخره خزیمة بن ثابت انصاری پافشاری نموده و او را به این کار مصمم نمودند. ولی پیش از آن که او بتواند در این زمینه کار چشمگیری انجام دهد، وفات یافت.(1)

هنگامی که عثمان بن عفان به خلافت نشست، گفت: هر که از کتاب خدا چیزی نزد خود دارد، آن را بیاورد. و از هیچ کس چیزی پذیرفته نمی شد، مگر این که دو گواه شهادت می دادند.

خزیمة بن ثابت آمده و گفت: می بینم که شما دو آیه را از قرآن فراموش کرده و آن را ننوشته اید؟

گفتند: کدام آیه ها را می گویی؟!

گفت: من از رسول خدا صلی الله علیه وآله این آیه ها را فرا گرفته ام: ﴿لَقَدْ جَاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنفُسِکُمْ عَزِیزٌ عَلَیْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیْکُمْ بِالْمُؤْمِنِینَ رَءُوفٌ رَحِیمٌ...﴾(2) و آیه بعد را هم تلاوت کرد.

عثمان پس از شنیدن این دو آیه، گفت: من گواهی می دهم که این دو آیه از طرف خداوند متعال نازل شده است و آنگاه از خزیمه پرسید: می خواهی این دو آیه را در کجای قرآن قرار دهیم؟ خزیمه گفت: آن ها را در ردیف آخرین آیات

ص:318


1- . تاریخ جمع قرآن کریم، مقدمه، ص5.
2- . سوره توبه، آیه 128 و 129.

نازل شده(1) از طرف خداوند متعال قرار ده.»(2)

2. زید بن ثابت که از نویسندگان وحی الهی است، می گوید: آنگاه که مأمور جمع آوری قرآن شدم، آیه ای را از سورة احزاب فراموش کرده بودم، در حالی که من پیوسته آن آیه را از رسول الله صلی الله علیه وآله می شنیدم که آن بزرگوار آن را قرائت می کرد. بعد از جستجو آن را نزد خزیمة بن ثابت انصاری یافتم. آن آیه، این بود: ﴿مِنْ الْمُؤْمِنِینَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللهَ عَلَیْهِ﴾ پس آن را در محل مناسب خوش در سورة احزاب قرار دادم.(3)

2. در کلام معصومین علیهم السلام

صداقت در گفتار و کردار، استقامت و پایداری در ایمان و عقیده، جان نثاری در راه حق، آشنایی با قرآن و حفظ آن و داشتن سایر صفات پسندیده از جملة عواملی است که برای خزیمه در منظر خاندان عصمت و طهارت، جایگاه ویژه بخشیده بود. به طوری که نمی توان مقام و منزلت او در نزد پیامبر صلی الله علیه وآله و علی علیه السلام را نادیده گرفت. ما در این جا به مواردی از این عشق و علاقة متقابل می پردازیم:

خزیمه در نزد پیامبر بزگوار اسلام صلی الله علیه وآله از موقعیت خاصی برخوردار بود. چنان که از داستان گواهی دادن وی برمی آید، او تنها کسی است که پیامبر لقب

ص:319


1- . البته سورة برائت براساس ترتیب نزول در ردیف 113 قرار دارد و سوره النصر به نظر اغلب مفسرین، آخرین سوره ای است که بعد از سورة توبه در مدینه نازل شده است. (تاریخ جمع قرآن کریم، ص200 و 208).
2- . مختصر تاریخ دمشق، ابن عساکر، ج8، ص46.
3- . بحارالانوار، ج89، ص77.

«ذوالشهادتین» به او داد. او از این امتیاز در موارد مختلفی از جمله در مناظره با ابی بکر و در جمع آوری قرآن و گواهی دادن به حدیث غدیر و غیره، به خوبی استفاده می کرد و هم چنین از بعضی روایاتی که نقل کردیم، معلوم می شود که او در ردیف یاران درجة اول پیامبر همچون سلمان و ابوذر و مقداد بوده و بارها حضرت ختمی مرتبت به آنان مژدة بهشت داده است.

در خطبة 182 نهج البلاغه حضرت علی علیه السلام از وی به عنوان برادر، قاری قرآن، مطیع فرمان حق، عامل به دستورات شریعت، احیا کنندة سنت پیامبر صلی الله علیه وآله، نابود کنندة بدعت ها و پیرو صمیمی رهبر و مقتدای خویش، نام برده و در فراق وی تأسف می خورد و در جدایی او و یارانش اشک می ریزد.

امام صادق علیه السلام در روایتی ضمن شمارش احکام دین و دستورات شریعت اسلام، می فرماید:

دوست داشتن مؤمنین حقیقی (آنان که بعد از پیامبر تغییر عقیده نداده و از راه حق منحرف نشدند.) مانند سلمان فارسی، ابی ذر غفاری، مقداد بن اسود کندی، عمار بن یاسر، جابر بن عبدالله انصاری، حذیفة بن یمان، ابوهیثم بن تیّهان، سهل بن حنیف، ابو ایوب انصاری، عبدالله بن ثامت، عبادة بن صامت، خزیمة بن ثابت ذوالشّهادتین، ابی سعید خدری و کسانی که مثل این ها بوده و یا دنباله رو آنان باشند، بر همگان واجب است.(1)

هم چنین شیخ صدوق S در عیون الاخبار روایتی را قریب به این مضمون از حضرت امام رضا علیه السلام نقل می کند که در آن روایت هم

ص:320


1- . همان، ج10، ص227.

امام هشتم علیه السلام دوست داشتن خزیمه و یارانش را جزء دین و از مرام اهل یقین و ائمه معصومین علیهم السلام می داند.(1)

3. در منظر دانشمندان

1. مرحوم علامه مامقانی بعد از نقل شمه ای از فضایل و روایات وارده در مورد خزیمة بن ثابت، می گوید: «اگر این همه روایات و دلایل در مورد خزیمه نبود، در اثبات عدالت او تنها کلام پیامبر کافی بود که او را ذوالشّهادتین نام نهاد. بدیهی است که قبول شهادت بدون احراز عدالت، میسر نخواهد بود.»(2)

2. شیخ طوسی، خزیمة بن ثابت را از یاران نزدیک پیامبر و علی علیهما السلام به شمار آورده است.

3. فضل بن شاذان می گوید: «او از مسلمانان سابقه داری است که بعد از پیامبر صلی الله علیه وآله پیوسته در کنار امیرالمؤمنین علیه السلام باقی ماند.»(3)

4. خیرالدّین زرکلی از دانشمندان اهل سنت در کتاب الاعلام می نویسد: «خزیمة بن ثابت بن فاکة بن ثعلبة انصاری، مکنّی به ابوعماره از اصحاب پیامبر صلی الله علیه وآله می باشد. او در ایام جاهلیت و بعد از ظهور اسلام از اشراف قبیلة اوس و از قهرمانان پیشتاز آن قبیله می باشد. خزیمه که در مدینه سکونت داشت، در روز فتح مکه علمدار بنی خطمه (تیره ای از قبیلة اوس) بود. او در زمان حکومت علی بن ابی طالب علیه السلام زنده بود و به همراه او در جنگ صفین حاضر شده و در همان جنگ کشته شد.»

ص:321


1- . عیون الاخبار، باب 35.
2- . تنقیح المقال، ج1، ص398.
3- . همان، ص397.

بخاری و مسلم و دیگران در مورد خزیمة بن ثابت در حدود 38 حدیث نقل کرده اند.(1)

5. جمال الدّین المزی (654 _ 742) یکی دیگر از رجال شناسان اهل سنت، در تهذیب الکمال آورده است: «خزیمة بن ثابت از اهالی مدینه و از قبیلة خطمه (شاخه ای از اوس) می باشد که کنیة او ابوعماره و معروف به ذوالشّهادتین است. خزیمه در جنگ های بدر و احد و بعد از آن در تمام صحنه های مبارزه به همراه پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله حاضر شده و حتی در روز فتح مکه حضور فعال و چشمگیری داشته است.»(2)

6. ابن حجر عسقلانی ضمن اشاره به مطالب یاد شده، می نویسد: «او از پیامبر روایاتی نقل کرده است و فرزندش عماره و جابر بن عبدالله انصاری و دیگران نیز از او نقل روایت کرده اند. بعد از ظهور دین مبین اسلام، او به همراه عمیر بن عدی با بت پرستی مبارزه کرد و بت ها را می شکستند. خزیمه در جنگ صفین و در سال 37 بعد از قتل عمّار بن یاسر کشته شد.»(3)

چنان که از اظهارنظر این شخصیت های دانشمند _ اعم از شیعه و سنی _ بر می آید، خزیمة بن ثابت در طول ده سال زندگی پیامبر در مدینه همواره در کنار پیامبر و یاران با وفای او بوده و در مواقع حساس و ضروری با تمام وجود از سنگر اسلام حمایت کرده است. اما نکته ای که در اینجا قابل دقت می باشد، این است که عده ای از دانشمندان اهل تسنن سعی کرده اند تلاش های خزیمه را بعد از رحلت پیامبر صلی الله علیه وآله در دفاع از اهل بیت علیهم السلام و رهبری امام علی علیه السلام نادیده گرفته و یا کم رنگ جلوه دهند!

ص:322


1- . اعلام زرکلی، ج2، ص305.
2- . تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج8، ص243.
3- . تهذیب التهذیب، ج3، ص126 و 127.

4. فرزندان و آثار

الف. فرزندان

خزیمة بن ثابت در طول زندگانی پرافتخار خویش، حماسه های جاویدان آفرید. او علاوه بر فعالیت های یاد شده در زمینه های سیاسی، اجتماعی، نظامی و فرهنگی، به تربیت و تعلیم فرزندان شایسته ای نیز همت گماشت.

عمّاره بزرگ ترین فرزند وی، در ردیف محدّثین محسوب می شود و روایات متعددی را در موضوعات حقوق، دعا، تاریخ و غیره به واسطه پدرش و سایر اصحاب از پیامبر صلی الله علیه وآله نقل نموده است.

صاحب کتاب معرفة الثقات می گوید: عمّارة بن خزیمة بن ثابت، مدنی و از تابعین می باشد. او مورد اعتماد است.(1) ابن حیّان در مشاهر علماء الامصار آورده است: ابومحمد عمّارة بن خزیمة بن ثابت در سال 105 درگذشت.(2)

بخاری در تاریخ الکبیر از فرزند دیگر خزیمه، به نام یزید بن خزیمه روایت نقل کرده است.(3)

نصر بن مزاحم (متوفی 212) در کتاب وقعة الصفین از دختر خزیمه نام برده و اشعاری را از او در رثای پدر بزرگوارش نقل می کند. این دختر که ضبیعة بنت خزیمة بن ثابت نام دارد، در شهادت پدرش در جنگ صفین اشعاری سروده است که

ص:323


1- . معرفة الثقات، ج2، ص162.
2- . مشاهیر علماء الامصار، ص115.
3- . التاریخ الکبیر، ج3، ص207.

حکایت از آگاهی و فضیلت او دارد. بخش هایی از ترجمة سرودة وی، چنین است:

چشم های من! در فراق خزیمه، کشتة احزاب با باریدن اشک ها به من نیکی کنید. آنان ذوالشهادتین را از روی ظلم و ستم کشتند. او و یارانش در یاری مولای عادل خویش، تا کام مرگ پیش رفتند. خداوند لعنت کند گروهی را که او را به شهادت رساندند و آنان را دچار ذلّت و بلاها بگرداند.(1)

ب. آثار و روایات

اشارة

خزیمه براساس علاقه ای که به نشر و گسترش معارف و احکام شریعت اسلام داشت، یکی از محورهای فعالیت های خود را در این زمینه قرار داده بود. او مشتاقانه در محضر پیامبر صلی الله علیه وآله حاضر شده و معارف الهی را فرا می گرفت و آنان را به دیگران می آموخت؛ تا آنجا که نام های افرادی که از او حدیث فرا گرفته اند، در منابع دیگر ذکر شده است.

جابر بن عبدالله انصاری، عمارة بن عثمان بن حنیف، عمرو بن میمون ازدی، ابراهیم بن سعد، ابوعبدالله جدلی، عبدالله بن یزید، عبدالرّحمن بن ابی لیلی، ابن یسار و دو فرزندش عمّارة بن خزیمه و یزید بن خزیمه از جمله کسانی هستند که از او حدیث آموخته و نقل کرده اند.(2)

علامه مجلسی او را در شمار تعداد بسیاری از راویان حدیث غدیر یاد کرده است.(3) علاوه بر حدیث غدیر، دانشمندان علم حدیث روایات متعددی را

ص:324


1- . وقعة الصفین، ص365.
2- . تهذیب التهذیب، ج3، ص126 و 127.
3- . بحارالانوار، ج37، ص157.

در موضوعات مختلف هم چون: تجارت، حقوق، عبادات، مسائل خانواده، احکام حج، موضوعات قرآنی، حدود، آداب معاشرت و سایر زمینه ها نقل کرده اند.

در خاتمه این مقاله، اشاره به دو نمونه از روایات خزیمه مناسب می نماید:

1. آه مظلوم!

عن خزیمة بن ثابت قال رسول الله 9: «اتقوا دعوة المظلوم فانّها تحمل علی الغمام لقول الله عزّوجلّ و عزّتی و جلالی لانصرّنک و لوبعد حین.»(1)

از نفرین مظلوم بترسید؛ چون که آه و دعای او بر روی ابر حمل می شود و هر لحظه ممکن است اثر آن بر ستمکار فرود آید. برای این که خداوند عزیز و جلیل فرموده: به عزّت و جلالم سوگند! تو را یاری خواهم کرد، گرچه بعد از مدتی باشد.

2. کفارة گناه

عن خزیمة بن ثابت، انّ النّبی صلی الله علیه وآله قال: «من اصاب حدّاً ثمّ اقیم علیه الحدّ کفّر اللهُ عنه ذلک الذّنب».(2)

هر کس مرتکب گناهی بشود که برای آن حدّی معین شده است، سپس حاکم شرع حدّ آن معصیت را بر او جاری کند، خداوند آن کیفر را کفارة گناه او قرار می دهد.

ص:325


1- . اعیان الشیعه، ج6، ص318.
2- . التاریخ الکبیر، ج3، ص206.

علاوه بر نقل احادیث از خزیمة بن ثابت، اشعاری پرمحتوا و حاوی مفاهیمی ارزشمند از او به یادگار مانده است که اخیراً تحت عنوان دیوان خزیمة بن ثابت به زیور طبع آراسته شده و در اختیار علاقمندان قرار گرفته است؛ چنان که به بعضی از سروده های وی اشاره شد.

عروج

خزیمة بن ثابت بعد از عمری تلاش و کوشش در راه استقرار حکومت حیات بخش اسلام و ایثار و فداکاری در گسترش فرهنگ اهل بیت صلی الله علیه وآله، در سال 37 ق در جنگ صفین و در رکاب مولایش امیرمؤمنان علی علیه السلام جانش را فدای اسلام و قرآن نموده و به فیض عظمای شهادت رسید.

ص:326

14.قیس بن سعد سردار سخاوت

اشارة

14.قیس بن سعد سردار سخاوت

ناصر باقری بیدهندی

ص:327

ص:328

مقدمه

(1)

قیس بن سعد بن عباده از اصحاب بزرگ پیامبر صلی الله علیه وآله و یاران وفادار امیرمؤمنان علی علیه السلام است. او از نام آوران بزرگ عصر خود و از شخصیت های گمنام تاریخ اسلام و تشیع است.

در میان خصوصیات فردی و اجتماعی قیس، آنچه وی را از دیگر یاران علی علیه السلام متمایز می سازد، بینش سیاسی _ اجتماعی اوست؛ به گونه ای که مورخان و سیره نویسان وی را یکی از پنج سیاستمدار عرب در عصر پیامبر صلی الله علیه وآله و علی علیه السلام می خوانند.

او بزرگمردی است که معاویه او را با صدهزار نفر از یاران خود برابر می داند.

تبار قیس

پدرش رئیس قبیلة خزرج، پیشوای انصار و از افسران ارشد اسلام بود که در دوران جاهلیت و پس از ظهور اسلام، ریاست و سروری داشت و قومش پیشوا و

ص:329


1- . از سروران عزیزم جناب آقای حسن ابراهیم زاده و آقای عباس عبیری که با لطف آن دو عزیز این یادداشت ها قابل نشر شد، تشکر می کنم.

بزرگواری اش را می ستودند.

سعد در سال 14 یا 15 ه_.ق. در زمان خلافت خلیفه دوم، در «حوران» _ از نواحی شام _ کشته شد. قبرش در غوطة دمشق مشهور و معروف است.

مادر قیس «فکیهه» دختر عبید بن دلیم بن حارثه است.

قیس در سروده های خود به عظمت خود و خاندانش اشاره می کند و می گوید: من از قوم یمانین، آقا و رئیس آن قبیله هستم و مردم هم دو دسته اند: فرمانده یا فرمانبردار.

اصالت و مقام من بر همگان چیره شده و همه را تحت الشعاع قرار داده است. و من از اندامی کشیده و قدرتی زیاد بهره می برم و از این جهت بر مردان برتری دارم.(1)

چنان که پیداست، قیس در مصراع اخیر، به شمایل خود اشاره کرده است. او مردی بلند قامت بود. عضلاتی سخت، پیچیده و محکم داشت و موی جلوی سرش ریخته بود. در عصر رسول خدا صلی الله علیه وآله ده نفر از اهالی مدینه بلند قد و رشید بودند که قامت آن ها ده وجب _ به وجب خودشان _ بود و قیس در شمار این گروه جای داشت.(2)

ابوالفرج اصفهانی می گوید: قیس بلند اندام بود و هنگامی که بر اسب تنومند و بزرگ می نشست، پاهایش از دو سو به زمین می رسید. همچنین در چهره اش حتی یک تار مو هم وجود نداشت.(3) انصار می گفتند: دوست داشتیم تمامی اموال

ص:330


1- .             وانّی م_ن الق_وم الی_مان_ین س_یّد         وم_ا النّ_اس الاّ س_یّد  ومس_ود                        وبزّ جمیع النّاس اصلی ومنصبی         وجس_م به أعل_و  الرّجال مرید
2- . رجال کشی، ص73 و قاموس الرجال، ج7، ص397.
3- . قاموس الرجال، ج7، ص401؛ الأعلام، ج2، ص800؛ البیان و التبیین، ج1، ص21، ج2، ص121، 69 و 98 و ج3، ص268، 174.

خود را بدهیم و برای قیس محاسن بخریم. اما با این همه، زیبا روی بود.(1)

آل سعد بن عباده از اصیل ترین و شریف ترین خاندان های انصار به شمار می رفتند و در اسلام و ایمان، سوابق درخشانی داشتند. رسول خدا صلی الله علیه وآله در مناسبت های مختلف، عنایت خاص خود را به آن ها ابراز کرد و خدمات و خصلت های والای بزرگان این خاندان را ستود. آن بزرگوار در غزوه «ذی قَرَدْ»(2) فرمود: خداوندا! رحمت را بر سعد و خاندانش ارزانی دار؛ چه نیک مردی است سعد بن عباده!(3)

سعد بن عباده فرزندانی داشت که قیس، باهوش ترین و مشهورترین آن هاست. قیس از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه وآله و از یاران خاص امیرمؤمنان و امام حسن مجتبی علیهما السلام بود. با آن که قیس فرزند رئیس قبیله بود و موقعیت اجتماعی والایی داشت، پدرش او را به خدمتگزاری رسول خدا صلی الله علیه وآله گماشت.(4) او در طول سال، پیوسته

ص:331


1- . تهذیب الاسماء، ج2، ص62 و تتمة المنتهی، ص391.
2- . ذی قرد، در فاصلة یک روز راه تا مدینه، در راه غطفان است و هم گفته اند: به فاصلة دو روز از مدینه و در راه خیبر است. (وفاء الوفاء، ج2، ص360). این جنگ در سیرة ابن هشام «ذی قرد» و در المغازی، «نمابه» ثبت شده است.
3- . ر.ک: الدرجات الرفیعه، ص334 و المغازی، ج2، ص547.
4- . اسد الغابه، ج4، ص215 و تهذیب الاسماء، نووی، ج2، ص62.

گرداگرد خورشید وجود رسول خدا صلی الله علیه وآله می گردید.(1) و پیامبر صلی الله علیه وآله نیز به وی عنایتی خاص داشت.

قیس می گوید: برای خواندن تعقیبات نماز نشسته بودم که رسول خدا صلی الله علیه وآله به من فرمود: می خواهی تو را به یکی از درهای بهشت راهنمایی کنم؟

گفتم: آری.

فرمود: فراوان بگو: «لاحول و لاقوّة الاّ بالله».(2)

او هم چنان که رشد می کرد، از اخلاق محمدی نیز بهره می گرفت. در اکثر غزوات، پرچم انصار در دست سعد بن عباده بود و در پاره ای از آن ها نیز در دست فرزندش، قیس قرار داشت. رسول خدا صلی الله علیه وآله در موارد متعددی با او مشورت می کرد و نیز او را جانشین خود در مدینه می ساخت. سعد مردی غیور بود. پیامبر خدا صلی الله علیه وآله دربارة او فرمود: همانا سعد مردی باغیرت است.(3)

سعد و فرزندش مهمان نواز و گشاده دست بودند. روزی پیامبر صلی الله علیه وآله در خانه سعد میهمان بود، آن حضرت پس از صرف غذا، فرمود:

غذایتان را نیکان خوردند، فرشتگان بر شما درود فرستادند و روزه داران بر خوان گستردة شما افطار کردند.

هنگامی که شتر رسول خدا صلی الله علیه وآله گم شد، سعد شتری در اختیار آن حضرت گذاشت. پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: خداوند بر شما دو نفر _ پدر و پسر _ برکت دهد. ای

ص:332


1- . تهذیب الکمال، ج24، ص44 و الاصابه .
2- . اسد الغابه ، ج4، ص215؛ الاستیعاب، ج3، ص222؛ سفینة البحار، واژة «قیس» و تهذیب الکمال، ج24، ص47.
3- . اسماء الصحابة الزواة ، ص120.

ابوثابت!(1) بر تو بشارت باد که رستگار شدی. بدون شک به وجود آوردن جانشین ها و فرزندان شایسته، کار خداست و به آن کس که اراده کند، خواهد داد و به تحقیق، خداوند متعال فرزندی پاکدامن و نیکوسیرت به تو عنایت فرموده است.(2)

این خانواده همواره کانون پرورش شخصیت های بزرگ بوده است. دانشمندان بنامی از این بیت شریف برخاسته اند؛ دانشورانی که در دریای بیکران فضل و حسن، دُرّی شاهوار هستند و نامشان در کتاب هایی چون «انساب» سمعانی، «بغیة الوعاة» سیوطی و «الغدیر» علامه امینی ثبت است.(3)

شخصیت والای قیس

اگر محققی زندگی سراسر افتخار و با برکت قیس را دقیق و بی طرفانه مورد مطالعه قرار دهد و ایمان، رفتار، صفات، وضع زمان و محیط و مواضع وی را بررسی کند، او را از اصحاب راستین و نمونة پیامبر صلی الله علیه وآله خواهد یافت. او مردی است که در سراسر عمر، رفتاری سنجیده و برادرانه داشت، از خلقی صاف و بی آلایش برخوردار بود، جز خدا از کسی نمی ترسید، برخلاف باورهای مذهبی اش عمل نمی کرد، از حریم قانون «الله» گام بیرون نمی نهاد، حتی لحظه ای از یاد خدا غافل نمی شد و برای برآوردن نیاز تهیدستان می کوشید.

امام متقین، علی علیه السلام که از ضمایر بندگان و شخصیت وجودی افراد آگاه بود، در منشور حکومتی که به مردم مصر نوشت، قیس را چنین می شناساند: قیس از

ص:333


1- . کنیة سعد بن عباده.
2- . کتاب المغازی، جزء سوم، ص1059.
3- . بغیة الوعاة ، ص161 و الغدیر، ج2، ص113.

کسانی است که من از ایمان او خشنودم.(1)

مبرّد، قیس را چنین ستوده است: قیس مردی شجاع، بخشنده، بزرگوار و... بود.(2)

در «رجال کشّی»، دربارة او آمده است: قیس در دوران جاهلیت و عصر اسلام، هماره پیشوا و رهبر بود. او خاندانی بزرگ منش و شریف داشت و نیاکانش بدون استثنا رئیس قبیلة خویش بودند. اگر او کسی را در پناه خویش می گرفت، دیگر افراد قبایل، پناهنده را نمی آزردند. او و پدرش در جاهلیت و اسلام، سفره ای گسترده داشتند.(3)

در «الاستیعاب»، دربارة قیس آمده است: قیس، بزرگ طایفة خود بود و هیچ کس در قبیلة او، به بزرگی او نبود.(4)

در «اسد الغابه» نیز آمده است: قیس از اصحاب نیک و مردان زیرک بود. او یکی از دلیرمردان و بزرگان قوم خود به شمار می رفت. او سرپرست قبیله اش بود. هیچ فردی در این زمینه با وی نزاعی نداشت. او از خاندان بزرگ آن قبیله بود. پدرش او را به حضرت رسول صلی الله علیه وآله بخشید تا به پیامبر صلی الله علیه وآله خدمت کند. او پرچم انصار را در دست داشت و همواره با رسول اکرم صلی الله علیه وآله بود.(5)

شیخ طوسی S در رجال خود، او را از اصحاب علی علیه السلام ذکر می کند و می گوید: قیس از کسانی بود که با ابوبکر بیعت نکرد.(6)

ص:334


1- . درالغارات، ص211 «ممّن ارضی هدیة» آمده است.
2- . کامل مبرّد، ج1، ص209.
3- . رجال کشی، ص73.
4- . الاستیعاب، ج2، ص538.
5- . اسد الغابه ، ج4، ص216.
6- . ر.ک: رجال شیخ طوسی.

ابن ابی الحدید معتزلی دربارة قیس و نسب او می نویسد:

قیس بن سعد بن عبادة بن دلیم خزرجی از اصحاب پیامبر صلی الله علیه وآله است. او احادیثی از رسول خدا صلی الله علیه وآله روایت کرده است. قیس مردی بیش از اندازه کشیده قامت و دارای موهای بلند و دلیر و بخشنده بود... و از بزرگان شیعیان امیرالمؤمنین علیه السلام و معتقد به محبّت و ولایت او بود و در همه جنگ ها، در التزام رکاب آن حضرت بود.

قیس هر چند که در مورد صلح امام حسن علیه السلام با معاویه، به امام حسن علیه السلام اعتراض کرد، ولی از یاران و همراهان او بود. عقیده و میل او نسبت به آل ابوطالب زیاد بود و در اعتقاد و دوستی خود مخلص شمرده می شد.(1)

ابن کثیر دربارة او می نویسد: قیس، بزرگ قبیله و فرماندهی بود که سخنانش پر ارج شمرده می شد و جملگی به اطاعتش گردن می نهادند. او مردی بزرگوار، با سخاوت و شجاع بود. پدرش یکی از دوازده شخصیتی است که اسلام آوردن هم کیشان خود را به رسول خدا صلی الله علیه وآله ضمانت کردند.(2)

نویسندة کتاب «تجرید اسماء الصحابه» قیس را از هوشمندان و سخاوتمندان صحابة رسول خدا صلی الله علیه وآله خوانده است.(3)

ابن هلال ثقفی در «الغارات» می نویسد: قیس مردی بزرگ، شجاع و دارای تجربه بود. او تا پایان عمر، شیعه و خیرخواه علی و فرزندانش باقی ماند و

ص:335


1- . ر.ک: شرح نهج البلاغه، ابن ابی حدید.
2- . تاریخ ابن کثیر، ج8، ص99.
3- . تجرید اسماء الصحابه، ج2، ص20.

با همین عقیده نیز جهان را بدرود گفت.(1)

فضل بن شاذان، راوی معروف سخنان اهل بیت علیهم السلام نیز درباره اش گفت: قیس در زمرة گروهی بود که بیش از همه به علی علیه السلام پیوستند.(2)

حلبی در کتاب «سیره» می نویسد: هر کس برآنچه میان قیس و معاویه گذشت، آگاهی یابد، از وفور عقل و زیرکی وی در شگفتی فرو می رود.

ابن کثیر می گوید: علی علیه السلام وی را به حکومت و استانداری مصر برگزید و او را در زیرکی، سیاست و چاره اندیشی با معاویه و عمرو بن عاص برابر ساخت.(3)

ابن شهاب(4) می گوید: هنگام بر پا شدن فتنه ها، وقتی سیاستمداران عرب را می شمردند، پنج نفر را دارای رأی می دانستند. یکی از آن ها، «قیس» و دیگری، «عبدالله بن بدیل(5) بن ورقاء خزاعی» بود. این دو همواره با علی علیه السلام بودند.(6)

ص:336


1- . الدرجات الرفیعه، ص336.
2- . همان، ص335.
3- . البدایة و النهایة ، ج8، ص99.
4- . نک: تاریخ البخاری الصغیر، ج1، ص111.
5- . عبدالله بن بدیل از یاران خاص امام علی علیه السلام بود که در صفین، در رکاب حضرت به شهادت رسید و در لحظات آخر به اسود بن طهمان وصیت کرد که با علی علیه السلام باشد و از حمایت او دست برندارد. این گفتة عبدالله را امام می شنود و می فرماید: خدایش رحمت کند که تا زنده بود با دشمنان ما جنگید و در وقت مرگ هم برای ما خیرخواهی کرد. (شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج2، ص470)
6- . سیر اعلام النبلاء، ج3، ص101؛ اسد الغابه ، ج4،ص215 و تهذیب الکمال، ج24، ص44.

امام مجتبی علیه السلام نیز به زیرکی و سیاست قیس اعتماد داشت. آن حضرت به فرمانده لشگرش، عبیدالله بن عباس _ که دوازده هزار سپاهی تحت فرمانش بودند. _ دستور داد تا در نبرد با معاویه، در مواقع حساس به قیس مراجعه و با او رایزنی کند و در برنامه و سیاست ادارة لشگر، نظر قیس را به کار بندد.

معاویه نقش قیس را چنان مهم می دانست که پس از بازگشت قیس از مصر به مدینه، که با تهدید و ارعاب مردان و اسود بن ابوالبختری انجام شد، در نامه ای مراتب خشم خود را به آن ها تذکر داد و گفت: شما کاری کردید که قیس به سوی علی رفت، به خدا قسم! اگر شما هزار رزمنده به یاری علی می فرستادید، از این بدتر نبود که قیس را وادار ساختید به علی بپیوندد و در کنار او باشد.(1)

دانش قیس

قیس تنها یک مرد سیاسی و نظامی نبود، بلکه از همان روزها که پدر او را به خدمت رسول خدا صلی الله علیه وآله گماشت، دارای هوشی سرشار بود و از رسول خدا صلی الله علیه وآله دانش فراوان آموخت. او پس از رسول خدا صلی الله علیه وآله، از دروازة شهر علم رسول خدا صلی الله علیه وآله، علی علیه السلام حقایقی را فرا گرفت.(2)

بخشی از عمر قیس نیز در مجاهدت سپری شد. خطابه ها، ادعیه و گفتارهای برجای مانده از قیس بن سعد، گواه دانش سرشار اوست.

وی از پیامبر صلی الله علیه وآله، امیرمؤمنان علیه السلام، پدرش (سعد)، عبدالله بن حنظلة بن راهب

ص:337


1- . تاریخ طبری، ج6، ص53.
2- . تهذیب التهذیب؛ الاصابه و تهذیب الکمال، ج24، ص41.

انصاری،(1) عبدالرحمان بن ابی لیلی، عروة بن زبیر، شعبی، میمون بن ابی شبیب، عریب بن حمید همدانی و... روایت نقل کرده است.

نام شماری از کسانی که از قیس روایت می کنند، عبارت است از:

1. انس بن مالک انصاری.(2)

2. بکر بن سوادة.(3)

3. عامر بن شراحیل شعبی (م 104).(4)

4. ثعلبة بن ابی مالک القرظی.(5)

5. عبدالرحمن بن ابی لیلی انصاری.(6)

6. عبدالرحمن عبدالله بن مالک جیشانی (م 77).(7)

7. ابوعبدالله عروة بن زبیر بن عوام اسدی مدنی.(8)

8. ابوعمار عریب بن حمید همدانی.(9)

9. ابومیسره عمرو بن شرجیل همدانی کوفی (م 63).(10)

ص:338


1- . تهذیب التهذیب، ج2، ص193، ج7، ص193 و ج8، ص396 و تهذیب الکمال، ج24، ص41.
2- . تهذیب الکمال، ج24، ص41.
3- . السنن الکبری، ج10، ص222 و تهذیب الکمال، ج24، ص41.
4- . کتاب الجرح و التعدیل، ج7، ص99.
5- و5 . تهذیب الکمال، ج24، ص41.
6-
7- . سیر اعلام النبلاء، ج3، ص102.
8- و8 . تهذیب الکمال، ج24، ص42 و سیر اعلام النبلاء، ج3، ص102.
9-
10- [10] . تهذیب الکمال، ج24، ص42.

10. عمرو بن ولید سهمی مصری (م 103).(1)

11. ابونصر میمون بن ابی شبیب ربعی کوفی (م 83).(2)

12. عزیل بن شرحبل ازدی کوفی.(3)

13. ولید بن عبدة، غلام عمرو بن عاص.(4) (شاید این، همان عمرو بن ولید باشد.)

14. ابونجیع یسار ثقفی مکی (م 109).(5)

شجاعت قیس

قیس شمشیردار پیامبر صلی الله علیه وآله بود و در تمام غزوه ها همراه رسول خدا صلی الله علیه وآله بود. او پرچم انصار را حمل می کرد و هیبتی داشت که دل های شجاعان را می لرزاند.(6)

قیس در اشعار خویش به حضور گسترده اش در جنگ های بدر، حنین، احد، خیبر، بنی نضیر، احزاب، فتح مکه و... اشاره می کند و می گوید:

انّنا انّنا الّذین اذا الفتح

شهدنا وخیبراً وحنیناً

ما، همانان هستیم که در روز فتح مکه حاضر بودیم، در جنگ خیبر و حنین حضور داشتیم.

ص:339


1- . تهذیب التهذیب، ج8، ص116.
2- . تهذیب الکمال، ج24، ص42.
3- . الاصابه ، ج3، ص620؛ حلیة الاولیاء، ج5، ص24 و تهذیب الکمال، ج24، ص42.
4- . تهذیب التهذیب، ج11، ص141.
5- . تهذیب الکمال، ج24، ص42.
6- . کتاب المغازی، جزء ثالث، ص1059؛ کتاب صفین، ص447 و الغدیر، ج2، ص81.

بعد بدر وتلک قاصمة الظهر

واحد وبالنضیر اثنینا(1)

پس از نبرد بدر که کمر را می شکست، و جنگ احد، و به یهودیان بنی النضیر که دوباره حمله کردیم.

حضور قیس در صحنه های گوناگون، مخالفان خدا و رسول خدا صلی الله علیه وآله را دچار بیم و هراس می کرد. سخن معاویه در نبرد صفین مشهور است که گفت: اگر جلوگیرندة فیل (در هجوم اصحاب فیل) جلوی قیس را نگیرد، قیس همه را به نابودی خواهد کشاند.(2)

قیس جنگاوری شکست ناپذیر بود. او در کلیه نبردها با شجاعت، اراده ای آهنین و همّتی استوار پا به میدان می نهاد و دل های شجاعان را می لرزاند. او هیچ گاه پشت به دشمن نکرد.(3)

منذر بن جارود(4) که سپاهیان و جنگجویان امیرمؤمنان علیه السلام را در زاویه(5) دیده

ص:340


1- . الغدیر، ج2، ص75.
2- . ارشاد القلوب، ج2، ص201.
3- . خود او می گوید: أنا ابن سعدِ وأبی عبادة لیس فراری فی الوغی بعادة والخزرجیون رجالُ سادة انّ الفرار للفتی قلادة
4- . وی از طرف علی علیه السلام حاکم یکی از شهرهای فارس (اصطخر) بود. امام علیه السلام او را به خاطر اختلاس بیت المال زندانی کرد. بعدها با شفاعت صعصعة بن صوحان از زندان آزاد شد. او پایان عمر خود را در هندوستان گذراند و در عهد سلطنت یزید بن معاویه درگذشت.
5- . زاویه: قریه ای است در کنار دجله، بین واسط و بصره.

بود، چنین می گوید:

قیس یکّه تازی که بر اسب سرخ گون سوار بود، در حالی که جامه ای سپید بر تن داشت، از برابر ما گذشت. کلاهی سفید و عمامه ای زرد بر سر داشت، تیر و کمان بر دوش نهاده و شمشیری به کمر بسته بود، پاهایش به زمین کشیده می شد و در بین هزاران سپاهی که آن ها نیز تاجی از کلاه سفید و عمامة زرد بر سر نهاده بودند، در حالی که پرچمی زرد رنگ به دست داشت، دیده می شد. گفتم: این کیست؟ گفتند: او قیس بن سعد بن عباده، از انصار است... .(1)

زهد قیس

مسعودی دربارة زهد او می نویسد: قیس بن سعد از حیث زهد و دینداری و پیروی از علی علیه السلام، دارای مقامی والاست.

زهد و وارستگی او، از بخشش های فراوان و بی اعتنایی اش به سفرة رنگین معاویه به خوبی آشکار است.(2)

علاوه بر این، خطابه های شورانگیز و سخنان او نیز نشان دهندة پارسایی اوست.

خشوع قیس

قیس در خوف از خداوند و خشوع و بندگی در برابر پروردگار، به حدی رسیده بود که روزی هنگام نماز، ناگهان مار بزرگی در سجده گاهش هویدا شد. این خطر، قیس را از حال خوش عبادت خارج نکرد. او با سر خود مار را کنار

ص:341


1- . مروج الذهب، ج2، ص8.
2- . شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج4، ص14.

زد و در پهلوی آن سجده کرد. مار به گردنش پیچید، ولی او از عبادت باز نایستاد و همچنان آداب نماز را _ چنان که شایسته بود. _ به جای آورد و پس از پایان نماز، مار را از گردن جدا کرد و به طرفی افکند.(1)

در مورد توجه او به دعا، آمده است که مسعر از معبد بن خالد نقل می کند: قیس بن سعد همواره در حال دعا بود و به هنگام دعا انگشت سبابه را بالا نگاه می داشت.(2)

امانت داری قیس

پیامبر صلی الله علیه وآله مناصب متعددی به قیس تفویض کرد. او کارگزار پیامبر صلی الله علیه وآله در صدقات مسلمانان بود.(3)

این منصب خطیر معمولاً به افرادی واگذار می شود که امین و قانع باشند.

لیاقت و کاردانی قیس

مأموریت هایی که پیشوایان معصوم علیهم السلام به قیس واگذار کردند، بهترین دلیل بر لیاقت، کاردانی و درستکاری اوست. انس بن مالک می گوید: در زمان حیات رسول خدا صلی الله علیه وآله قیس ریاست نیروی انتظامی آن حضرت را بر عهده داشت و در مقر فرماندهی مستقر بود. او مأموریت های شهری را انجام می داد و دستورهای

ص:342


1- . رجال کشی، ص63.
2- . تهذیب الکمال، ج24، ص44.
3- . سیر اعلام النبلاء، ج3، ص104 و ابن عساکر، ج14، ص227.

امنیتی و انتظامی را در شهر مدینه اجرا می کرد.(1)

سخاوت قیس

هو البحر من ایّ النّواحی أتیته

فلجّته المعروف والجود ساحله(2)

قیس مردی بخشنده و جوانمرد بود و در سایة ایمان و صفات والای انسانی اش، برای همه خیر و خوبی می خواست و تلاش می کرد حتی به افرادی که نمی شناخت، سود برساند. او این خصلت را از نیاکانش به ارث برده بود.

رسول خدا صلی الله علیه وآله در این باره فرمود: جود و سخاوت در سرشت این خاندان نهفته است.(3)

جز این خاندان در مدینه، خانواده ای نبود که چهار نسل آن پیاپی از بخشندگان باشند.(4)

بی تردید، این شعر ادیب صابر ترمذی دربارة او صادق است:

رستم به وق_ت کوشش، با او بود جبان

                                                                حاتم به گاه بخشش، پیشش بود بخیل

نمونه هایی از داستان هایی که در سخاوت او گفته اند، چنین است:

ص:343


1- . صحیح ترمذی، ج2، ص317؛ سنن بیهقی، ج8، ص175؛ مصابیح البغوی، ج2، ص151؛ استیعاب، ج2، ص528؛ اسد الغابه ، ج4، ص215؛ الاصابه ، ج5، ص354؛ تهذیب التهذیب، ج8، ص394 و مجمع الزواید، ج9، ص305.
2- . او دریاست، از هر کرانه بر وی درآیی، موج هایش احسان می ریزد و ساحلش مالامال از کرم است.
3- . الاصابه ، ج5، ص254.
4- . قاموس الرجال، ج7، ص399.

مسلمانان که تعداد آنان سیصد نفر بود، در جنگ خَبَط گرفتار قحطی و گرسنگی شدید شدند. فرمانده (ابو عبیدة بن جراح) دستور جیره بندی آذوقه را داد. مسلمانان به حدی در فشار گرسنگی قرار گرفتند که یک دانه خرما در بین چند نفر تقسیم می شد. مسلمانان مجبور به خوردن برگ های خاردار بوته ها شدند. برخی گفتند: اگر وضع بدین منوال ادامه یابد، توان مقابله با دشمن را نخواهیم داشت. قیس بن سعد بن عباده گفت: آیا کسی حاضر است خرما در قبال گوساله و بزپرواری از من خریداری کند، مشروط بر آن که گوسفند پرواری ها را این جا تحویل دهد و خرما را در مدینه تحویل گیرد؟

عمر با تعجب گفت: این جوان که مالی ندارد، چگونه نسبت به اموال دیگران تعهد می کند؟! قضا را مردی از جهینه یافت شد و قیس با او صحبت کرد که: حاضری چند پروار به من بفروشی و بهای آن را در مدینه به صورت چندبار خرما تحویل بگیری. فروشنده پرسید: تو کیستی؟ او گفت: من قیس فرزند سعد بن عباده هستم. مرد جهنی گفت: چرا از اول نسبت خود را نگفتی؟ میان من و سعد دوستی وجود دارد، او سرور مردم مدینه است. من این معامله را می پذیرم، مشروط بر آن که خرما از نوع خرمای ذخیره و خشک و از خرمای نخلستان های آل دلیم باشد.

قیس شرط را پذیرفت و مرد جهنی گفت: برخی را گواه این تعهد بگیر. تنی چند از مهاجر و انصار گواهی دادند. قیس به مرد جهنی گفت: تو هم هر کس را می خواهی، گواه بگیر. او از جمله کسانی را که به شهادت طلبید، عمر بود. عمر نپذیرفت و گفت: این جوان (قیس) تهیدست است و خودش مالی ندارد و ثروت از پدر اوست. فروشنده گفت: گمان نمی کنم که سعد بن عباده در مورد پرداخت

ص:344

چند بار خرما آن هم نسبت به تعهد فرزندش، کوتاهی کند. وانگهی من در این جوان چهره و کارهای پسندیده می بینم. در این مورد میان عمر و قیس بگو مگویی صورت گرفت، به طوری که قیس به درشتی با او سخن گفت.

قیس پرواری ها را گرفت و سه روز پیاپی در هر روز یک پروار می کشت و لشکر را طعام می کرد و چون روز چهارم رسید، فرماندهی لشکر، او را از این کار منع کرد و گفت: تو که مالی نداری، چرا تعهد خود را سنگین تر می کنی؟

ابوعبیده حکم کرد که قیس دیگر پروار نکشد. قیس گفت: ابوعبیده! آیا تصور می کنی سعد بن عباده که همواره وام های مردم را می پردازد، هزینه های ایشان را تحمل می کند و معمولاً در قحط سالی مردم را اطعام می کند، از پرداخت چند بار خرما در مورد مجاهدان در راه خدا خودداری می کند؟ نزدیک بود که ابوعبیده ملایم و نرم شود و او را آزاد بگذارد که عمر گفت: دستور بده که پروار نکشد. ابو عبیده اجازه نداد که دو پروار باقی مانده ذبح شود.

همین که خبر گرسنگی شدید لشکر به مدینه رسید، سعد بن عباده گفت: اگر قیس آن چنان باشد که من او را شناخته ام، برای ایشان چیزی تهیه خواهد کرد. چون قیس به مدینه آمد، سعد به دیدارش رفت و گفت: هنگامی که لشکر دچار کمبود مواد غذایی و گرسنگی شد، چه کردی؟ گفت: برای ایشان پروراری کشتم. گفت: چه خوب، بعد چه کردی؟ گفت: باز هم کشتم. گفت: چه خوب، بعد چه کردی؟ گفت: باز هم کشتم. پدر گفت: چه خوب، بعد چه کردی؟ قیس گفت: دیگر مرا از آن کار نهی کردند. پرسید: چه کسی نهی کرد؟ گفت: فرمانده. سعد پرسید: برای چه؟ گفت: می پنداشت که من مالی ندارم و می گفت که مال از آنِ پدر است. من به او گفتم: پدرم معمولاً وام مقروضین بیگانه را می پردازد و متحمل هزینه می شود

ص:345

و در قحط سالی به مردم اطعام می کند، آن وقت تصور می کنی این کار را برای من انجام نمی دهد؟

سعد بن عباده به قیس گفت: چهار قطعه نخلستان از آنِ تو باشد. سعد بن عباده در این مورد سندی نوشت و آن سند را نزد ابوعبیده آوردند و او هم گواهی نوشت. آن را پیش عمر آوردند، ولی او از نوشتن گواهی خودداری کرد. کوچک ترین نخلستان او پنجاه بارِ خرما محصول می داد.

مرد جهنی هم همراه قیس آمد. سعد بن عباده خرمای او را پرداخت کرد و جامه ای به او داد و او را سواره برگرداند. چون رفتار قیس به اطلاع رسول خدا صلی الله علیه وآله رسید، فرمود: او در خاندان جود و بخشش است.(1)

*     *     *

او اموال فراوان داشت و به نیازمندان قرض الحسنه می داد. روزگاری بیمار شد. بدهکاران چون در پرداخت بدهی شان تأخیر کرده بودند، از دیدارش شرم داشتند و به عیادتش نمی رفتند. قیس چون تعداد عیادت کنندگانش را اندک یافت، گفت: خداوند ثروتی را که موجب شود برادران مؤمن کم تر از یک دیگر دیدن کنند، نابود سازد. سپس فرمان داد در شهر فریاد بزنند که قیس همه بدهکارانش را بخشیده است. طولی نکشید که مردم به خانه اش هجوم بردند. ازدحام جمعیّت چنان بود که پلّکان درِ ورودی خانه اش خراب شد.(2)

ص:346


1- . کامل، ص309؛ عقد الفرید، ج1، ص256؛ الاستیعاب، ج3، ص222؛ الکرماء، ص736؛ سیر اعلام النبلاء، ج3، ص161؛ الدرجات الرفیعه، ص335 و اعیان الشیعه، ج8، ص453.
2- . کتاب المغازی، ج2، ص775 و 776 و سیر اعلام النبلاء، ج3، ص105 و 106.

*     *     *

«جابر» می گوید: با گروهی تحت فرماندهی قیس به مأموریتی اعزام شدم. قیس از مال شخصی خود، شتری برای ما نحر کرد. پس از تشرف به خدمت رسول اکرم صلی الله علیه وآله همرامان موضوع را با آن حضرت در میان گذاشتند. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: سخاوت و کرم، اخلاق و سرشت این خاندان است.(1)

*     *     *

قیس در سفری که از عراق به مدینه آمد، برای تأمین غذای همراهان هر روز یک شتر از اموال خود را می کشت.(2)

*     *     *

ابن کثیر می نویسد: قیس ظرف بزرگی داشت که در سفرها همواره با او بود. هر وقت می خواست غذا بخورد، منادیانش فریاد می زدند: ای مردم، بیایید و از غذای قیس استفاده کنید.(3)

به قیس گفتند: آیا بخشنده تر از خود سراغ داری؟

گفت: آری. روزی همراه عده ای در بیابان، مهمان زنی شدیم. او ما را

ص:347


1- . ربیع الابرار، ج4، ص91؛ قاموس الرجال، ج7، ص399؛ الاستیعاب، ج2، ص526؛ البدایة و النهایة ، ج8، ص100؛ الصداقة و الصدیق، ص23؛ المستجاد، ص176؛ لباب الآداب، ص109 و البصائر و الذخائر، ج4، ص241.
2- . قاموس الرجال، ج7، ص399؛ اعیان الشیعه، ج8، ص453؛ تهذیب الکمال، ج24، ص43؛ تهذیب التهذیب، ج8، ص394 و الاستیعاب، ج2، ص525.
3- . تاریخ ابن کثیر، ج8، ص99.

بسیار گرامی داشت. وقتی همسرش وارد شد، با خوشرویی فراوان حالمان را پرسید.

مرد شتری را نحر کرد و روز بعد شتر دیگر سربرید. به او گفتم: باقی ماندة گوشت دیروز تازه بود، چرا شتر دیگر سربریدی؟ گفت: ما از گوشت دیروز به میهمان نمی دهیم.

باران می بارید و ما مجبور شدیم چند روز در آن جا بمانیم. مرد هر روز شتری نحر می کرد. وقتی ابرها پراکنده شدند و بارندگی تمام شد، آهنگ سفر کردیم و صد دینار نزد آن ها گذاشتم. هنوز مقداری راه نپیموده بودیم که صاحبخانه، سوار بر اسب، با نیزة آخته در دست به ما نزدیک شد و گفت: شما پول میهمان داری به من می دهید؟ پول های خود را پس بگیرید وگرنه با این نیزه حمله می کنم. ما ناگزیر صد دینار را گرفتیم.(1)

آنچه که بِدْهی عوض جویی بدان

جود دانی چیست؟ بذل بی عوض

هر چه داری، هر که را بینی، بده

باشد این خود عادت سوداگران

دور بودن از ریا و از غرض

وآنچه بخشیدی، بر آن منّت منه

*     *     *

«هیثم بن عدی» می گوید: سه نفر در کنار خانه خدا، دربارة این که سخاوتمندترین مردم در این زمان کیست، با یکدیگر گفت وگو می کردند. مردی گفت: از همه بخشنده تر عبدالله بن جعفر است.

دیگری گفت: قیس بن سعد بن عباده و سومی گفت: عرابه اوسی.(2) گفت وگو بالا گرفت و صدای بلندشان به دیگران رسید. شخصی به آنان گفت: سخن بسیار گفتید،

ص:348


1- . الکرماء، ص73.
2- . عرابة بن اوس بن قیظی.

بهتر است هر یک از شما نزد کسی که او را بخشنده ترین افراد می پندارد، برود تا در عمل معلوم شود که سخاوتمندترین مردم کیست؟

کسی که عبدالله بن جعفر را برگزیده بود، نزد وی رفت و هنگامی او را ملاقات کرد که پا در رکاب کرده بود و به سوی یکی از مزارع خود می رفت. مرد به او گفت: ای پسر عموی پیامبر! من مسافری غریب و بینوایم که به درگاهت روی آوردم. عبدالله پای خود را از رکاب خارج کرد و گفت: این شتر و آنچه بر آن است، از آنِ تو. جامه های خز همراه چهار هزار دنیار و شمشمیر علی علیه السلام بار آن شتر بود.

کسی که قیس را برتر شمرده بود، نزد وی رفت. قیس خوابیده بود. کنیزش گفت: حاجت خود را بگو. گفت: مردی غریب و در راه مانده ام و توان بازگشت به وطن ندارم. کنیز گفت: خواسته ات کوچکتر از آن است که قیس را از خواب بیدار سازم. این کیسه هفتصد دینار دارد، آن را بردار که امروز در خانة قیس جز این چیزی نیست و به جایگاه شتران برو، یک شتر (ناقه) را همراه غلامی برگزین و به سوی وطن خود حرکت کن.

قیس از خواب بیدار شد و کنیز ماجرا را تعریف کرد. قیس به شکرانة این بخشندگی، کنیز را آزاد ساخت.

کسی که نام عرابه را به عنوان کریم ترین افراد مطرح کرده بود، نزد او رفت. عرابه به قصد نماز از خانه بیرون آمده بود. دو تن از غلامانش زیر بازوهایش را گرفته بودند؛ زیرا ناتوان بود و دیدگانش درست نمی دید. مرد خود را مسافر و انسان بینوا معرفی کرد. عرابه خود را از غلامان جدا کرد و از تأسف، دست هایش را بر یک دیگر زد و گفت: آه! به خدا قسم! اکنون جز این دو غلام چیزی ندارم؛ آنان را به تو بخشیدم.

ص:349

مرد گفت: من هرگز غلامان را از شما جدا نمی کنم.

عرابه گفت: اگر تو آن ها را نپذیری، هر دو در راه خدا آزادند. اختیار با توست؛ می خواهی بگیر، می خواهی آزاد کن. آن گاه دست دراز کرد و به طرف دیوار رفت تا به کمک دیوار راه خود را ادامه دهد.

مرد نیز غلامان را برگرفت و نزد دوستانش آمد. جمعی که از ماجرا آگاه بودند، به اتفاق آرا، عرابه را کریم ترین فرد معرفی کردند؛ زیرا او آنچه در دسترس داشت، بخشیده بود. «وغایة الجود بذل الموجود.»

اگر عبدالله بن جعفر بیش ترین مال را در اختیار آن مرد گذاشت، کار همیشگی خود را انجام داد. قیس نیز فرد کریمی بود که به کنیزش اجازة داد و دهش داد و او را به شکرانه این بخشش در راه خدا آزاد کرد؛ ولی کار عرابه تحسین برانگیزتر بود.(1)

*     *     *

قیس در حیات پیامبر صلی الله علیه وآله با خلیفة اول و دوم، به سفر رفت. او در طول سفر دست سخاوت گشود و برای آن دو و دیگر همسفران از مال خود بسیار هزینه کرد. ابوبکر به او گفت: خوب مال پدرت را تباه می کنی، دست نگهدار! چون سفر پایان یافت و به مدینه بازگشتند، پدرش به ابوبکر گفت: می خواستی فرزندم خِسّت ورزد! ما قومی هستیم که خِسّت نتوانیم.(2)

*     *     *

«ابو منذر» گفت: چون قیس از مصر بیرون آمد، در راه مردی از «قبیلة

ص:350


1- . مستطرف، ج1، ص168؛ البدایة و النهایة ، ج8، ص100 و المستجاد من فعلات الاجواد، ص125 و 126.
2- . الغارات، ص222.

بلیّ» رسید که اسود نام داشت. قیس میهمان او شد و آن مرد مراتب میهمان نوازی به جای آورد. چون آهنگ سفر کرد، چند جامه و چند درهم نزد زنش نهاد. وقتی که مرد بازگردید، زن آن جامه ها و درهم ها را به او داد. صاحبخانه خود را به قیس رساند و گفت: من میهمان فروش نیستم. قسم به خدا! اگر آنچه را به همسرم دادی، باز پس نگیری، با این نیزه شما را خواهم کشت.

قیس به همراهانش گفت: وای بر شما! هدایا را از او پس بگیرید.(1)

هوشمندی قیس

در مورد هوش، ذکاوت و استعداد سازماندهی قیس باید گفت: قیس از چهره های درخشان اسلام و سیاستمداران زیرک، نیرومند، کاردان و با کفایت بود. او همواره می گفت: اگر این سخن پیامبر صلی الله علیه وآله را که «فریب و نیرنگ در آتش است.» نمی شنیدم، مکّارترین مردم امت رسول خدا صلی الله علیه وآله بودم.(2)

اگر به اسلام اعتقاد نداشتم، نیرنگی به کار می بستم که هیچ عربی در مقابل آن تاب مقاومت نداشته باشد.(3)

زندگی قیس گواه روشنی بر هوشمندی و زیرکی اش به شمار می رود. تحرکات نظامی او در صحنه های پیکار، تاکتیک های کارآمدش در جنگ ها و رخدادهای مهم و تدبیرش در حکمرانی، او را فردی محبوب و گرانقدر می نمایاند.

علی علیه السلام برایش احترام ویژه ای قائل بود. نظراتش را بزرگ می داشت و لیاقت و

ص:351


1- . الغارات، ج1.
2- . «المکرُ والخدیعة فی النار» .
3- . اسد الغابه، ج4، ص215؛ تاریخ ابن کثیر، ج8، ص101 و تهذیب الکمال، ج24، ص44.

هوشمندی اش را می ستود. وقتی قیس نزد امیرمؤمنان علیه السلام آمد و از مسائلی که بین او و بزرگان مصر اتفاق افتاده بود، سخن گفت و تحریکات معاویه را برای آن حضرت تشریح کرد، همه دریافتند که با چه رخدادهای مهمی دست و پنجه نرم کرده و در راه ایفای مسؤولیت، چه دشواری هایی را به جان خریده است.(1)

این امر، منزلت و مقام قیس را نزد علی علیه السلام چنان بالا برد که در تمام مسائل، نظریه های او را مورد بررسی قرار می داد.(2)

اگر تاریخ اسلام را نیک بررسی کنیم، در می یابیم که قیس سرآمد سیاستمداران است و بی تردید، بر پنج سیاستمدار مشهور عرب(3) برتری دارد.

در «الاستیعاب» آمده است: قیس در میان دانایان، صاحب نظران، مدیران و فرماندهان هوشمند و زیرک جنگ، فردی بارز و عالی رتبه شمرده می شود و به بزرگواری و سخاوت متصف است.(4)

ص:352


1- . الدرجات الرفیعه، ص335 و الاصابه ، ج3، ص249.
2- . تاریخ طبری، ج5، ص231.
3- . آنان عبارتند از: معاویه، عمرو بن عاص، قیس بن سعد، مغیرة بن شعبة ، عبدالله بن بدیل. ر.ک: تاریخ طبری، ج6، ص92؛ کامل ابن اثیر، ج3، ص143 و اسد الغاب ه، ج4، ص215.
4- [ ] . الاستیعاب، ج2، ص528.

درباره مركز

بسمه تعالی
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
با اموال و جان های خود، در راه خدا جهاد نمایید، این برای شما بهتر است اگر بدانید.
(توبه : 41)
چند سالی است كه مركز تحقيقات رايانه‌ای قائمیه موفق به توليد نرم‌افزارهای تلفن همراه، كتاب‌خانه‌های ديجيتالی و عرضه آن به صورت رایگان شده است. اين مركز كاملا مردمی بوده و با هدايا و نذورات و موقوفات و تخصيص سهم مبارك امام عليه السلام پشتيباني مي‌شود. براي خدمت رسانی بيشتر شما هم می توانيد در هر كجا كه هستيد به جمع افراد خیرانديش مركز بپيونديد.
آیا می‌دانید هر پولی لایق خرج شدن در راه اهلبیت علیهم السلام نیست؟
و هر شخصی این توفیق را نخواهد داشت؟
به شما تبریک میگوییم.
شماره کارت :
6104-3388-0008-7732
شماره حساب بانک ملت :
9586839652
شماره حساب شبا :
IR390120020000009586839652
به نام : ( موسسه تحقیقات رایانه ای قائمیه)
مبالغ هدیه خود را واریز نمایید.
آدرس دفتر مرکزی:
اصفهان -خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129/34- طبقه اول
وب سایت: www.ghbook.ir
ایمیل: Info@ghbook.ir
تلفن دفتر مرکزی: 03134490125
دفتر تهران: 88318722 ـ 021
بازرگانی و فروش: 09132000109
امور کاربران: 09132000109