ص: 2

الحمدللّه ربّ العالمین و الصلاة و السلام علی سیّدنا محمّد و علی ابن عمه و خلیفته و وصیّه و وارثه علی بن أبیطالب و أولاده المعصومین حجج اللّه علی خلقه و لعنة اللّه علی أعدائهم أجمعین.

ص: 3

و قالوا: علیّ علا، قلت: لا فأنّ العُلی بعلیٍّ علا

ولکن أقول کقول النبیّ و قد جمع الخلق کلّ الملا

ألا إنّ من کنتُ مولیً له یوالی علیّا و إلّا فلا(1)

***

أنا و جمیع من فوق التراب فداء تراب نعل أبی تراب(2)

ص: 4

ص: 5

ص: 6

مقاله سوم، نیز در سال 1362ش نگارش شده است و حافظه یاری نمی دهد تا تاریخ دقیق تری از نگارش آن بیان کنم، و به درخواست یکی از برادران ایمانی به صورت مسوده درآمد، ولی هرگز در اختیار او بخاطر مصالحی قرار نگرفت.

در این مقدمه می بایست نکاتی را که در طی مقالات نیز بعضا عنوان شده است، تذکر دهم:

در این رساله موضوع بحث فضائل أمیرالمؤمنین علی بن أبی طالب علیه السلام نیست، زیرا می دانیم که:

رَوَی ابن عباس عن النبیِّ صلی الله علیه و آله أنّه قال: لو أنَّ الریاضَ أقلامٌ و البحرَ مدادٌ و الجِنَّ حُسَّابٌ و الإنس کُتَّابٌ مَا احصوا فضائل أمیرالمؤمنین علیّ بن أبیطالب علیه السلام .(1)

ابن عباس از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل می کند که چنین فرمودند: اگر جنگلها قلم و دریا مرکب و جنّ محاسبه کننده و إنس نویسنده شوند، نمی توانند فضائل امیرالمؤمنین علی بن أبی طالب علیه السلام را بشمارند.

و همچنین شافعی در جواب سؤالی که در مورد امام علی علیه السلام از او می کنند، چنین جواب می دهد:

ما أقولُ فی رجل کَتَمَ أعداؤُه فضائله حَسَدا و عداوةً و کَتَمَ أُولیاؤُه فضائله خوفا و تقیّة ثمّ ظَهَرَ مِنْ بَیْنِ الکتمانین فضائل طبّقت الخافقین.(2)

چه می توانم بگویم در مورد مردی که دشمنانش از روی حسد و دشمنی فضائل او را پنهان نمودند، و دوستانش از روی خوف و تقیه و ترس چنین کردند، آنگاه از میان این دو پنهان کردن فضائل او سراسر عالم را گرفت.

اگرچه این جمله به خلیل بن احمد نحوی بزرگ، واضع علم عروض، استاد سیبویه مولود سال 100ق در بصره و متوفی حدود سال 170ق در همان جا، نیز

ص: 8

نسبت داده شده است.(1)

کتاب فضل ترا آب بحر کافی نیست *** که تر کنی سر انگشت و صفحه بشماری

بدین خاطر از بحث فضائل که یک قله فتح ناشدنی است به طورکلی صرف نظر شده است.

و نکته دیگری که در این رساله وجود دارد، این است که در نقل آیات و روایات، استقصاء تام صورت نگرفته و فقط به عنوان نمونه ذکر شده است و در نقل روایات عموما از کتب اهل سنت استفاده شده، تا به مقصود نزدیکتر باشد.

و نیز انتاج بر عهده خواننده گذاشته شده است، و شاید چنین امری نیز بهتر باشد.

به هر حال، آنچه که جامع بین این سه مقاله است، همان بحث امامت است، از اینرو نام این رساله را «سه مقاله در اصل امامت» گذاشتم، بر این امید که تلاشی باشد صادقانه و خالصانه و مورد پذیرش صاحب رساله نیز واقع گردد، ان شاءاللّه تعالی.

أللهم اجعلنا مِنْ شیعة مولانا أمیرالمؤمنین و إمام الموحدین علیَّ ابن أبیطالب علیه الصلاة و السلام فی الدنیا و الآخرة.

18 ذی الحجة سنه 1405 هجری قمری

روز عید غدیرخم، عید اللّه أکبر و عید آل محمّد

برابر با 13 شهریور 1364 هجری شمسی.

اصفهان - هادی نجفی

ص: 9

عدةٌ من أصحابنا، عن أحمد بن محمّد بن عیسی، عن الحسین بن سعید، عن فضالة بن أیوب عن أبی المغراء، عن محمد بن سالم، عن أبان بن تغلب قال: سمعتُ أباعبداللّه علیه السلام یقول: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله : من أراد أن یحیی حیاتی و یموت مِیْتَتی و یدخل جنّة عدنٍ الّتی غرسها اللّه ربی بیده فلیتولَّ علیَّ بن أبیطالب علیه السلام و لیتولَّ ولیّه و لیعاد عدوَّه و لیسلّم للأوصیاء من بعده، فإنّهم عترتی من لحمی و دمی، أعطاهم اللّه فهمی و علمی، إلی اللّه أشکو [أمر] اُمّتی المنکرین لِفضلهم، القاطعین فیهم صلتی و أیمُ اللّه لَیَقْتُلُنَّ إبنیَّ لا أنالهم اللّه شفاعتی.(1)

امام صادق علیه السلام از قول رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرمایند: کسی که خواهد زندگی و مرگش زندگی و مرگ من باشد و به بهشت برینی که پروردگارم بدست قدرت خود کاشته درآید، باید پیروی علی بن ابی طالب علیه السلام کند و با دوستانش دوستی و با دشمنش دشمنی نماید و نسبت به اوصیاء پس از وی تسلیم باشد، زیرا ایشان از خاندان من و گوشت و خون من هستند و خدا فهم و علم مرا به ایشان عطا فرموده است، به خدا شکایت می کنم از حال آن امتم که فضیلت ایشان را منکر گشته، پیوند مرا با ایشان قطع کنند (رعایت قرابت آنها را که اجر رسالت من است نکنند)، به خدا سوگند که دو فرزندم [اشاره به امام حسن و امام حسین علیهماالسلام ] را می کشند، خدا شفاعتم را به آنها نرساند.

ص: 10

ص: 12

4) قانون هدایت عمومی: هدایت عمومی عبارت است از هدایت موجودات به سمت کمال وجودیشان که بر دو قسم است:

الف: هدایت تکوینی: ایجاد و خلق قوا و نیروها برای رسیدن به استعدادهای تمام موجودات.

ب: هدایت تشریعی: عبارت است از هدایتی بوسیله قانون گذاری و قرار دادن شریعت که فقط برای موجودی قابل اجرا است که اولّا صاحب اختیار باشد، و ثانیا خودبخود از تحصیل کمال وجودی خود ناتوان باشد.

اما اصل برهان: هدایت تشریعی که یکی از موارد قانون هدایت عمومی است می بایست بوسیله پیامبران به مردم ابلاغ شود، بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله این کار می بایست بوسیله شخص دیگری یعنی امام ادامه یابد، اگر چنین نباشد، قانون هدایت تشریعی نقض می گردد و درنتیجه قانون هدایت عمومی نیز نقض می شود، در حالی که چنین قانونی قابل نقض نیست.

5) واسطه فیض: موجودات نمی توانند خود مستقیما با ذات باری تعالی ارتباط پیدا کرده و از او فیض (هستی) را دریافت دارند، از اینرو می بایست واسطه ای بین آنها باشد، تا این رابطه، فیض را از خداوند گرفته و به موجودات عنایت کند و این واسطه امام است. حاج ملا هادی سبزواری نیز در بیت زیر اشاره به همین مطلب دارد:

و الکاملُ للفیض کان واسطة للحادثاتِ بالقدیم رابطه(1)

رفع یک توهم

بعد از بیان دلایل نیاز به امام، جای این سؤال پیش می آید که: آیا قرآن به تنهایی کافی نیست؟

پاسخ این سؤال را در مراحل فوق می دهیم:

اولّا: قرآن خود به سمت اهل بیت علیهم السلام هدایت و راهنمایی می کند، بدین جهت اگر ما بخواهیم قرآن را به عنوان هادی برگزینیم می بایست به سراغ اهل بیت علیهم السلام برویم، زیرا قرآن خود چنین امر می کند.(2)

ثانیا: قرآن دارای کلیاتی است، این کلیات می بایست تفسیر و تحلیل بشود و به

ص: 15

تفصیل جزئیاتش بیان گردد، و این وظیفه بر عهده امام است.

ثالثا: مسلم است که در تفسیر قرآن و یا نقل روایت از رسول خدا صلی الله علیه و آله بعد از گذشت زمانی اختلاف پیش خواهد آمد، چه کسی می بایست، حل این اختلافات را برعهده گیرد. او جز امام نخواهد بود.

بر این اساس و اداله دیگری که مقام محل ذکر آنها نیست، شعار «حسبنا کتاب اللّه» شعاری است عقیم و بی بهره و بی نتیجه.

بدین ترتیب، قرآن صامت می بایست در کنار قرآن ناطقی مطرح گردد.

ص: 16

نتایج دیگری که از آیه می توان گرفت:

3. گاهی نبوت و امامت در یک نفر جمع می شود مانند ابراهیم و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله .

4. یکی از شرایط امامت عصمت از هرگونه گناه و اشتباه است.

5. امامت یک عهد و پیمان الهی است و انتخاب آن از طرف خداوند صورت می گیرد و مردم درآن هیچ گونه دخالتی ندارند.

6. هدایت امام یک نوع هدایت خاص است که از آن به عنوان «هدایت به امر» تعبیر می شود.

آیه زیر اشاره به هدایت به امر دارد:

«و جَعَلْنَا مِنْهُمْ أئِمَةً یَهْدُونَ بِأمْرِنَا لَمَّا صَبَرُوا وَ کَانُوا بآیَاتِنَا یُوقِنُونَ»(1)

و قرار دادیم از میان ایشان امامانی که به امر ما هدایت کنند هنگامی که صبر کردند و به آیات ما یقین داشتند.

هدایت به امر یک نوع هدایت باطنی است، و امام از راه باطن دست انسانهایی را که آمادگی و شایستگی دارند می گیرد و به سوی کمال سوق می دهد.(2)

ص: 18

2. افضلیت: دومی ویژگی امام افضلیت است.

افضلیت یعنی برتری، امام می بایست از تمام افراد بدون استثناء برتر و والاتر باشد.

ابعاد افضلیت:

تمام کمالات نفسانی ابعاد افضلیت را تشکیل می دهد، مانند علم، ایمان، یقین، خلوص، عبادت... و این کمالات باید بگونه زیر باشد:

الف: صفات کمالیه در امام باید به سرحدِّ ملکه (صفت راسخ) رسیده باشد.

ب: علوم و کمالات امام باید موهبتی باشد نه اکتسابی.

ج: امام باید نَسَبش پاک و حَسَبش شریف و از امراضی که موجب تنفر مردم است مبری باشد.

د: افعال و امور و مکاسبی که در نظر اهل زمانش پست است نباید از او صادر شود.

دلایل افضلیت:

الف: نقض غرض: همان بیانی که در عصمت گذشت.

ب: تسلسل: به همان بیانی که در عصمت گذشت.

ج: اگر امام افضل نباشد و خدا فرد افضل را برای امامت انتخاب نکند، یا این است که از میان افراد مساوی در کمالات یکی را به عنوان امام برمی گزیند یا اینکه آنکه از نظر کمالات پایین تر است را امام کسانی قرار می دهد که از نظر کمالات از او برترند، اولی ترجیح بلامُرَجِّح، و دومی ترجیح مَرْجُوح بر راجح است و هر دو از نظر عقلی محال و قبیح است.

3. داشتن دلیل قطعی: سومین ویژگی امام این است که:

امام می بایست برای ادعای خویش دلیل تردیدناپذیر اقامه کند و این دلیل قطعی بر سه گونه زیر می تواند باشد:

الف: سخن پیامبر صلی الله علیه و آله در مورد او که دلالت بر امامت وی داشته باشد.

ب: سخن امام قبلی که دلالت بر امامت وی داشته باشد.

ج: صدور معجزه از کسی که مدعی امامت است.

علاوه بر مطالب فوق، امام دارای مقام دیگری بنام ولایت نیز می باشد، و ولایت خود بر دو نوع است:

ص: 20

الف: ولایت تکوینی: یعنی امام می تواند در جهان خلقت بإذن خدا، دست به دخل و تصرف بزند. تمام معجزاتی که از ائمه صادر شده است، با استفاده از همین مقام ولایت تکوینی بوده است.

ب: ولایت تشریعی: یعنی امام از طرف خدا مسئولیت قانون گذاری را بر عهده دارد یا به عبارت دیگر امام مسئولیت بیان قوانین الهی را بر عهده دارد.

ص: 21

اوّل: امام می بایست از همه گناهان چه کوچک و چه بزرگ معصوم باشد، و در فتوا دچار لغزش نشود، و در پاسخگویی دچار خطا نشود، و اشتباه و فراموش نکند، و به امور دنیا سرگرم نشود.

دوم: داناترین مردم به حلال و حرام خدا و تقسیم بندی احکام او و امر و نهیش باشد، و به همه آنچه که مردم به آن احتیاج دارند دانا باشد و از مردم بی نیاز باشد.

سوم: واجب است که امام شجاع ترین مردم باشد، بخاطر اینکه او مرجع اصلی مؤمنین است که همه به او می نگرند، اگر او بخاطر یورشهای دشمن فرار کند، بقیه نیز به دنبال او می گریزند.

چهارم: واجب است امام بخشنده ترین مردم باشد، هرچند که در زمانی باشد که همه مردم زمین به سمت بخل گرایش پیدا کرده باشند، بخاطر اینکه اگر بخل بر او غلبه یابد، نسبت به اموال مسلمین که در دست او است نیز بخیل می شود و نمی تواند آنها را در مصالح مسلمین خرج نماید.

پنجم: از همه گناهان مبری باشد و به همین خاطر از بقیه مردم ممتاز می شود، اگر امام معصوم نباشد، ایمن از داخل شدن در گناهان هلاک کننده ای که مردم در آن داخل می شوند، نیست.

3. الإمام الباقر علیه السلام : إنّ الإمامة لا تصلح إلّا لرجل فیه ثلاث خصال: ورعٌ یحجزه عن المحارم، و حِلْمٌ یملک به غضبه، و حُسن الخلافة عَلی مَنْ وَلّی حتّی یکون له کالوالد الرَّحیم.(1)

امام باقر علیه السلام : هیچ کس برای امامت صلاحیت ندارد مگر مردی که در او سه ویژگی باشد: پرهیزکاری که او را از گناهان بر کنار دارد، و حلمی که بوسیله آن غضبش را مالک شود، و خوب انجام دادن وظیفه خود، در مقابل کسانی که بر آنها ولایت دارد، تا اینکه برای آنها مانندی پدری مهربان باشد.

4. الإمام الرضا علیه السلام : فی صفة الإمام: مضطلعٌ بالإمامة، عالمٌ بالسِّیاسة.(2)

امام رضا علیه السلام در مورد ویژگیهای امام - در روایت مفصلی - فرمودند: امام باید بخوبی و نیرومندی تمام توانایی انجام این مسئولیت را دارا باشد و به سیاست نیز عالم باشد.

5. من کتاب الإمام الحسین بن علی علیهماالسلام إلی أهل الکوفة: ...فلعمری ما الإمام إلّا الحاکم بالکتاب، القائم بالقسط، الدّائن بدین الحقِّ، الحابس نفسه علی ذلک للّه.(3)

از نامه امام حسین علیه السلام به اهل کوفه: سوگند به جان من، امام نیست مگر کسی که براساس کتاب خدا حکم کند، و به دادگری قیام نماید و به حق جزا دهد، و بخاطر خدا خود را وادار به این امر نماید.

ص: 23

2. «یَا أیُّهَا الذینَ أمَنُوا أطِیعُوا اللّه َ وَ أطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُوْلِی الأَمْرِ مِنْکُمْ»(1)

ای کسانی که ایمان آوردید از خدا اطاعت نمایید و از پیامبر نیز اطاعت نمایید و از صاحبان امر.

شیعه و سنی نقل کرده اند که منظور از اُولی الأمر در آیه أئمه معصومین علیهم السلام هستند. به عنوان نمونه از میان روایات اهل سنت یک روایت و از میان روایات شیعه نیز یک روایت را نقل می کنیم:

حافظ سلیمان قُنْدُوزی از امام صادق علیه السلام نقل می کند که فرمودند:

اُولُوالأمْرِ هُمْ الأئمة مِنْ أهلِ البیتِ.(2)

مراد از صاحبان أمر أئمه علیهم السلام از خاندان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله هستند.(3)

و ابن بابویه به اسناد خود نقل می کند:

عن جابر بن یزید الجعفی قال: سمعتُ جابر بن عبداللّه الأنصاری یقول: لمّا أنزل اللّه عزّوجلّ علی نبیّه محمد صلی الله علیه و آله : «یا أیها الذین آمنوا أطیعوا اللّه و أطیعوا الرسول و اُولی الأمر منکم»، قلت: یا رسول اللّه عَرَفْنا اللّه َ و رسولَهُ فَمَنْ أولوالأمر الذین قَرَنَ اللّه طاعتهم بطاعتک؟

فقال صلی الله علیه و آله : هم خُلَفائی یا جابر و أئمة المسلمین [من] بعدی أوّلهم علی بن أبیطالب ثمَّ الحسن ثمَّ الحسین ثمَّ علی بن الحسین ثمَّ محمّد بن علی المعروف فی التوراة بالباقر، _ و ستدرکه یا جابر فإذا لقیتَهُ فأقرئه منیَّ السلام _ ثمّ الصادق جعفر بن محمّد، ثمّ موسی بن جعفر، ثمّ علی بن موسی، ثمّ محمّد بن علی، ثمّ علی بن محمّد ثمّ الحسن بن علی ثمَّ سمیّی و کنیّی حجة اللّه فی أرضه و بقیَّ_ته فی عباده أبن الحسن بن علی ذاک الذی یفتح اللّه - تعالی ذکره - علی یدیه مشارق الأرض و مغاربها، ذاک الذی یغیب عن شیعته و اُولیائه غیبة لایثبت فیها علی القول بإمامته إلّا مَنْ إمتحن اللّه قلبه للإیمان.

قال جابر: فقلت له: یا رسول اللّه فهل یقع لشیعته الإنتفاع به فی غیبته؟

فقال صلی الله علیه و آله : إی و الذی بعثنی بالنبوَّة، إنّهم یستضیئون بنوره، و ینتفعون بولایته فی غیبته کانتفاع الناس بالشمس و إن تجلّلها سحاب، یا جابر هذا من مکنون سرِّ اللّه و مخزون علمه، فاکتمه إلّا مِنْ أهله...(4).

ص: 25

جابر بن یزید جعفی می گوید از جابر بن عبداللّه انصاری شنیدم که می گفت: وقتی خداوند بر پیامبرش صلی الله علیه و آله آیه «یا أیها الذین أمنوا أطیعوا اللّه و أطیعوا الرَّسول و اُولی الأمر منکم» را نازل کرد، من به پیامبر عرض کردم: یا رسول اللّه ما خدا را و پیامبرش را می شناسیم امّا اولی الامر چه کسانی هستند که خداوند اطاعت از آنها را همانند اطاعت از تو دانسته است؟

پیامبر صلی الله علیه و آله پاسخ فرمودند: این افراد جانشینان من هستند ای جابر، و ائمه مسلمین بعد از من هستند اوّل از این افراد علی بن ابی طالب است سپس حسن و بعد از او حسین و علی بن الحسین و محمد بن علی معروف به باقر در تورات، بزودی تو او را خواهی دید، هنگامی که او را ملاقات کردی سلام مرا به او برسان، سپس نوبت جعفر بن محمد معروف به صادق است و موسی بن جعفر و علی بن موسی و محمد بن علی و علی بن محمد و حسن بن علی و بعد از اینها نوبت کسی است که نامیده می شود حجت خداوند در زمین و اندوخته الهی در میان بندگانش فرزند حسن بن علی. و او کسی است که خداوند مشارق و مغارب زمین را بوسیله وی می گشاید و کسی است که از میان شیعیان خود غیبت می کند، غیبتی که در آن غیبت هیچ کس بر امامت او ثابت قدم باقی نمی ماند مگر این که خداوند قلب او را به ایمان آزموده باشد.

جابر می گوید به رسول اللّه صلی الله علیه و آله عرض کردم: آیا شیعیان می توانند در زمان غیبت او از او بهره ببرند؟

پس پیامبر صلی الله علیه و آله پاسخ فرمودند: بله، سوگند به کسی که مرا به نبوت برگزید، شیعیان از نور او استفاده می کنند، و در زمان غیبتش بهره مند می شوند از ولایت او همانند بهره مندی مردم از خورشیدی که ابرها او را پوشانده باشند، ای جابر این سخنان از اسرار خداوند و از مخزن علم او است پس مخفی بدار آن را مگر از اهلش.

به جهت دلالت این آیه شریفه بر امامت و خلافت و ولایت امامان معصوم علیهم السلام مراجعه کنید به کتاب «ولایت و امامت»(1) از صاحب همین قلم.

آیه سومی که مصداق امامت را تعیین می کند:

3. «إنّما یُرِیدُ اللّه ُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمْ الرِّجْسَ أهلَ البَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرا»(2)

خداوند اراده کرده است که پلیدی و گناه را فقط از شما اهل بیت دور نماید و پاکیزه گرداند شما را پاکیزه گرداندنی.

سخن در ذیل این آیه فراوان است، در اینجا ما فقط کلام صاحب «أهل البیت فی القرآن»(3) را، که از مدارک و منابع اهل سنت است، نقل کرده و ترجمه می نماییم.

ص: 26

«أجمع عامة أهل التفسیر، و الحدیث، و التاریخ علی أنَّ المقصود ب_ «أهل البیت» هم الخمسة الطیبون «محمد، و علی، و فاطمة، و الحسن و الحسین» علیهم الصلاة و السلام.

روی البلاذری قال: حدثنی أبوصالح الفراء - بالأسناد المذکور فی کتابه - عن أنس بن مالک: أنَّ النبیَّ صلی الله علیه و آله کان یمرّ ببیت فاطمة ستة أشهر -و هو منطلق إلی صلاة الصبح- فیقول: «الصلاة أهل البیت»، «إنّما یرید اللّه لیذهب عنکم الرجس أهل البیت و یطهّرکم تطهیرا»(1).

و اورد الفیروزآبادی، عن الطحاوی الحنفی فی کتاب مشکل الآثار بسنده عن أمّ سلمة قالت: نزلت هذه الآیة فی رسول اللّه و علی و فاطمة و الحسن و الحسین، «إنّما یرید اللّه لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیرا»(2).

و أورد أیضا عن أبی داود الطیالسی فی مسنده بإسناده عن أنس عن النبی صلی الله علیه و آله : أنّه کان یمرُّ علی باب فاطمة شهرا قبل صلاة الصبح فیقول: الصلاة یا أهل البیت «إنّما یرید اللّه لیذهب عنکم الرجس أهل البیت»(3).

و فی مسند الإمام أحمد بن حنبل - بإسناده المذکور - عن أم سلمة: إنّ رسول اللّه صلی الله علیه و آله قال لفاطمة: آتینی بزوجک و ابنیک، فجاءت بهم فالقی علیهم کساء مذکیا ثم قال صلی الله علیه و آله : «اللهم إنَّ هؤلاءِ آل محمد فاجعل صلواتک و برکاتک علی محمّد و علی آل محمد إنّک حمید مجید»(4).

و فی مستدرک الصحیحین -کما أورد العلّامة الفیروزآبادی- بإسناده المذکور عن عامر بن سعد، عن سعد بن أبی وقاص یقول: لا أسبه (یعنی علی بن أبیطالب) ما ذکرت حین نزل علیه (یعنی النبی صلی الله علیه و آله الوحی فأخذ علیا و ابنیه و فاطمة فأدخلهم تحت ثوبه ثم قال صلی الله علیه و آله : «ربّ إنَّ هؤلاء أهل بیتی»(5).

و روی الفقیه الشافعی جلال الدین بن أبیبکر السیوطی فی تفسیره بإسناده عن سعد قال: نزل علی رسول اللّه صلی الله علیه و آله الوحی فأدخل علیّا و فاطمة و ابنیها تحت ثوبه ثم قال صلی الله علیه و آله : «اللهم هؤلاء أهلی و أهل بیتی»(6).

و أورد العلّامة الفیروزآبادی، عن الهیثمی فی کتاب، مجمع الزوائد عن وائلة بن الأسقع قال: خرجت و أنا أرید علیّا، فقیل لی: هو عند رسول اللّه صلی الله علیه و آله ، فاممت إلیهم فاجدهم فی حظیرة من

ص: 27

قصب رسول اللّه، و علی و فاطمة و حسن و حسین قد جعلهم علیهم السلام تحت ثوب قال: «أللهم إنّک جعلت صلواتک و رحمتک و مغفرتک و رضوانک علیَّ و علیهم»(1).

و أخرج المفسر المعاصر محمد عزة دروزة فی تفسیره الذی أسماه «التفسیر الحدیث» و قد رتَّب السور فیه علی ترتیب نزولها لا علی الترتیب المثبت علیه القرآن، قال: «و منها حدیث رواه مسلم و الترمذی عن اُمّ سلمة اُمّ المؤمنین جاء فیه نزلت الآیة «إنّما یرید اللّه لیذهب عنکم الرجس أهل البیت و یطهّرکم تطهیرا» فی بیتی، فدعا النبی صلی الله علیه و آله علیّا و فاطمة و حسنا و حسینا فجللهم بکساء، و علیٌّ خلف ظهره ثم قال صلی الله علیه و آله : اللهم هؤلاء أهل بیتی فاذهب عنهم الرجس و طهَّرهم تطهیرا، فقلت و أنا معهم یا رسول اللّه؟ قال صلی الله علیه و آله : أنتِ علی مکانکِ و أنتِ الی خیر»(2).

و قال العلّامة المراغی -احمد مصطفی، استاذ الشریعة الإسلامیة و اللغة العربیة بکلیة دار العلوم- بمصر -فی تفسیره: «و عن ابن عباس قال: شهدنا رسول اللّه صلی الله علیه و آله تسعة أشهر یأتی کلَّ یومٍ باب علی بن أبیطالب عند وقت کلّ صلاة فیقول: السلام علیکم و رحمة اللّه، «إنّما یرید اللّه لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیرا»، الصلاة یرحمکم اللّه، کلَّ یوم خمس مرّات»(3).

و أخرج الشیخ الإمام الخطیب الشربینی الفقیه الشافعی فی تفسیره السراج المنیر قال: «و عن اُمّ سلمة - رضی اللّه تعالی عنها - قالت: فی بیتی نزل «إنّما یرید اللّه لیذهب عنکم الرجس اهل البیت» قالت: فأرسل رسول اللّه صلی الله علیه و آله إلی فاطمة و علی و الحسن و الحسین فقال صلی الله علیه و آله : هؤلاء أهل بیتی»(4).

و أخرج مثل ذلک بمعنی واحد، و نتیجة واحدة، و واقع غیر متناقض -و إن کان بألفاظ عدیدة، و رواة مختلفین، و أسناد متکاثرة- کثیرون غیر هؤلاء، نشیر إلی مواقع ذکره من مؤلفَّاتهم کنماذج لا کاستیعاب، تسهیلاً علی الطالب، و تمکینا للراغب:

منهم: الإمام فخرالدین الرازی فی تفسیره(5).

و منهم: النیسابوری الشافعی فی تفسیره(6).

و منهم: مسلم فی صحیحه(7).

و منهم: الإمام الطبری فی تفسیره(8).

و منهم: البیهقی فی سننه(9).

ص: 28

و منهم: أحمد بن محبّ الدین الطبری الشافعی فی ریاضه و ذخائره(1).

و منهم: المؤرخ الکبیر ابن الأثیر الشافعی فی (اُسد الغابة)(2). إنتهی نقلنا من کتاب «أهل البیت فی القرآن».

أقول: و منهم: النسائی فی سننه(3).

و منهم: ابن کثیر فی تفسیره(4).

و منهم: البدخشی فی مفتاح النجاء(5).

و منهم: الحموینی فی فرائد السمطین(6).

و منهم: ابن حجر فی الصواعق المحرقة(7).

و منهم: ابن عساکر فی تاریخ مدینة دمشق(8).

و منهم: الخوارزمی فی مناقبه(9).

و منهم: البغدادی المعروف بالخازن فی تفسیره «لباب التأویل فی معانی التنزیل»(10).

و منهم: الثعلبی فی تفسیره «الکشف و البیان»(11).

و منهم: الواحدی فی «أسباب نزول الآیات»(12).

و منهم: الزمخشری فی تفسیره «الکشاف»(13).

و منهم: القاضی البیضاوی روی الحدیث المعروف و اعترف بأنّهم أهل البیت(14).

و منّا: ابن بطریق روی عنهم فی کتابه: «خصائص الوحی المبین»(15).

و منّا: العلّامة البحرانی روی عنهم واحدا و أربعین حدیثا فی کتابه «غایة المرام»(16). و عنّا و عنهم: فی تفسیره «البرهان»(17).

ص: 29

و منّا: الشیخ عبد علی الحویزی فی تفسیره «نورالثقلین»(1).

و منّا: المیرزا محمد المشهدی فی تفسیره «کنز الدقائق»(2).

و منّا: السید مرتضی الفیروزآبادی روی عنهم فی «فضائل الخمسة»(3).

«همه مفسرین و محدیثین و مورخین در این امر اجماع نموده اند که مقصود از اهل بیت همان پنج تن هستند (محمّد و علی و فاطمه و حسن و حسین) علیهم الصلاة و السلام.

بلاذری روایت می کند از انس بن مالک که: پیامبر صلی الله علیه و آله مدت شش ماه در کنار خانه فاطمه (سلام اللّه علیها) وقتی که می خواست برای نماز صبح برود می فرمود: نماز ای اهل البیت. و آیه را قرائت می نمود: «إنّما یرید اللّه لیذهب عنکم الرجس أهل البیت و یطهِّرکم تطهیرا»

و فیروزآبادی از طحاوی و او به اسنادش از اُمّ سلمه نقل می کند که گفت: این آیه در مورد رسول اللّه صلی الله علیه و آله و علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام نازل شده است.

و همچنین به اسنادش از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل می کند: که پیامبر صلی الله علیه و آله یک ماه قبل از نماز صبح از در خانه فاطمه عبور می کرد و می فرمود: نماز ای اهل البیت و آیه را قرائت می فرمود.

و احمد بن حنبل در مسند به اسنادش از اُمّ سلمه نقل می کند که گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله به فاطمه علیهاالسلام فرمودند: شوهر و دو پسرت را نزد من بیاور، پس فاطمه علیهاالسلام آنها را آورد، و پیامبر صلی الله علیه و آله بر آنها یک عبای تمیز انداخت و سپس گفت: خدایا این افراد آل محمد هستند، پس درود و برکات خودت را بر محمد و آل محمد قرار بده بدرستی تو ستوده شده و اجابت کننده ای.

و در مستدرک صحیحین نیز به اسناد مذکور شده که: وقتی وحی نازل شد، پیامبر صلی الله علیه و آله علی و دو پسرش و فاطمه علیهم السلام را در زیر عبای خود قرار داد و گفت: خدایا این افراد اهل بیت من هستند.

و سیوطی نیز عین این مطلب را در تفسیرش ذکر کرده است.

و علامه فیروزآبادی از هیثمی در کتاب «مجمع الزوائد» و او از وائله بن الأسقع نقل می کند که گفت، من به دنبال علی علیه السلام می گشتم، به من گفته شد که او در نزد رسول اللّه صلی الله علیه و آله است، پس به نزد آنها رفتم، دیدم همه آنها را پیامبر صلی الله علیه و آله با دو دست مبارک خود جمع کرده اند، علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام ، پیامبر صلی الله علیه و آله آنها را زیر عبا قرار داد و گفت: خدایا بدرستی که تو قرار دادی درود و رحمت و مغفرت خودت را بر من و بر اینان.

یکی از مفسرین معاصر نیز در تفسیرش بنام «التفسیر الحدیث» از مسلم و ترمذی بنقل از اُمّ سلمه نقل می کند که می گوید: این آیه در خانه من نازل شد، پیامبر صلی الله علیه و آله ، علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام را فرا خواند و آنها را با عبایش پوشاند و علی علیه السلام پشت پیامبر صلی الله علیه و آله بود سپس گفت: خدایا

ص: 30

اینها اهل بیت من هستند پس رجس را از آنها دور گردان و آنها را پاک قرار بده. ام سلمه می گوید: من عرض کردم: و من نیز با این افراد هستم ای پیامبر؟ پیامبر صلی الله علیه و آله پاسخ فرمودند: تو مقام و موقعیت خودت را دارا هستی، و مقام تو بلند است. (پیامبر تلویحا دخول ام سلمه را در اهل بیت مردود دانسته اند.)

و علامه احمد مصطفی مراغی در تفسیرش از ابن عباس نقل می کند که: می دیدیم پیامبر صلی الله علیه و آله مدت نه ماه در وقت هر نمازی به در خانه علی علیه السلام می آید و می فرمود: درود بر شما و رحمت خداوند بدرستی که خداوند اراده کرده است که از شما اهل بیت پلیدی را دور کند و شما را مطهر گرداند، نماز را برپای دارید، خداوند شما را رحمت کند. و ابن عباس می گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله روزانه پنج مرتبه این امر را تکرار می کرد.

غیر از کسانی که از آنها نقل شد، عده دیگری نیز این گونه روایت را نقل کرده اند با اندکی اختلاف در لفظ و با اسناد متعدد که به برخی از مصادر آن در متن عربی اشاره شده است»، [و نیازی به ترجمه ندارد].

مولِّف گوید: صاحب این قلم نیز دوازده دانشمند و مؤلِّف سنی را با کتابهایشان مشخص نموده است که این روایت را ذکر کرده اند و همچنین پنج دانشمند شیعی را، که مجموعا هفده نفر می شوند، و این نیز نیازی به ترجمه ندارد.

وجه دلالت این آیه شریفه را نیز در کتاب «ولایت و امامت» از همین قلم ببینید.(1)

و اما آیه چهارم:

4. خداوند از قول پیامبران به طور مکرر در سوره شعراء نقل می کند که پیامبران خطاب به مردم می گفتند:

«مَا أسْئَلُکُمْ علیهِ مِنْ أجْرٍ إنْ أجْرِیَ إلّا عَلَی رَبِّ العَالَمِینَ»(2)

از شما در مقابل رسالت مزد و پاداش نمی خواهیم، پاداش ما بر خداوند جهانیان است.

اما در سوره شوری خداوند به پیامبر صلی الله علیه و آله می فرماید مزد رسالت خویش را تو از مردم چنین بخواه:

«قُلْ لا أسْئَلُکُم عَلَیهِ أجْرا إلاَّ المَوَدَّةَ فِی القُرْبَی»(3)

بگو من در مقابل رسالت خود از شما هیچ نمی خواهم مگر اظهار حبّ و دوستی خاندانم.

شیعه و سنی به این اعتقادند که مقصود از «قُرْبی» در آیه «قُرْبی آل محمد علیهم السلام »

ص: 31

است، به عنوان نمونه فقط یک حدیث از عامه نقل می کنیم:

عن ابن عباس قال: لما نزل «قُل لا أسئلکم علیه أجرا إلّا المودَّة فی القُربی»

قالوا: یا رسول اللّه مَنْ قرابتک الذین و جبت علینا مودَّتهم؟

قال صلی الله علیه و آله : علیٌّ و فاطمهٌ و ابناهما(1).

ابن عباس می گوید وقتی این آیه نازل شد مردم از پیامبر صلی الله علیه و آله پرسیدند: ای پیامبر خویشاوندان تو چه کسانی هستند که دوستی آنها بر ما واجب شده است؟

پیامبر صلی الله علیه و آله پاسخ فرمودند: علی و فاطمه و دو پسرشان.

اینگونه روایات به خوبی منظور از قربی را روشن می کند و توضیح می دهد که مزد رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله اظهار دوستی و حبّ این افراد قرار گرفته است، بدیهی است که اظهار حبّ به تنهایی نمی تواند کاملاً مفید و مثمر ثمر باشد بلکه مستلزم اطاعت است، پس...(2)

5. «فَمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ مَاجَآءَکَ مِنَ العِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أبْنَاءَنا وَ أبْنَاءَکُمْ وَ نِسَاءَنَا وَ نِسَاءَکم وَ أنْفُسَنَا وَ أنفسکم ثمّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَل لَعْنَتَ اللّه ِ عَلَی الکَاذِبِینَ»(3).

پس هرکس درباره او (عیسی) بعد از اینکه وحی الهی بر تو نازل شده، با تو مجادله نماید بگو: بیایید ما و شما و فرزندان ما و شما و زنان ما و شما با یکدیگر مباهله نماییم و لعنت خدا را بر دروغگویان قرار دهیم.

شأن نزول آیه مباهله بسیار معروف است، بخاطر اینکه وجه استدلال به این آیه بهتر روشن شود یکی از روایات را در شأن نزول این آیه می آوریم:

در تفسیر قمی به سند صحیح از حضرت صادق علیه السلام نقل کرده: «چون نصارای نجران که بزرگشان «أهتم» و «عاقب» و «سیّد» بودند بجانب رسول صلی الله علیه و آله آمدند، وقت نمازشان رسید، به عادت خود مشغول ناقوس زدن شده به نماز ایستادند، اصحاب به حضرت گفتند: آیا روا باشد که اینان در مسجد تو چنین کنند؟ فرمود آنها را واگذارید. چون از نماز فارغ شدند متوجه رسول اکرم صلی الله علیه و آله شده و گفتند: به چه دعوت می کنی؟ فرمود: به شهادت «لا إله إلّا اللّه» و اینکه من رسول اویم و عیسی بنده و مخلوقی است که هم

ص: 32

می خورد و هم می آشامد و هم از او حدث صادر می شود. گفتند: اگر چنین است پس پدر او کیست؟ وحی بر پیغمبر صلی الله علیه و آله نازل شده و دستور رسید که بگو: درباره آدم چه می گویید؟ آیا آدم بنده و مخلوق بود یا نه؟ گفتند: آری. فرمود: پدر او کیست؟ در این موقع مبهوت شده پاسخی نتوانستند بدهند. پس خداوند آیه «إنَّ مَثَلَ عِیسَی عِندَاللّه ِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرَابٍ...» و آیه «فمن حاجَّک فیه من بعد ماجاءَک من العلم... فنجعل لعنت اللّه علی الکاذبین»را نازل فرموده سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: با من مباهله کنید، اگر من راستگو بودم لعنت الهی بر شما نازل شود، و اگر کاذب و دروغگو بودم لعنت الهی مرا فرا می گیرد، گفتند به انصاف سخن گفتی. برای مباهله وعده نهاده به سوی خانه هایشان رفتند، چون به منزلهای خود رسیدند رؤسای آنان یعنی سید و عاقب و أهتم گفتند: محمد صلی الله علیه و آله اگر با قوم خود برای مباهله آمد با او مباهله خواهیم کرد، لیکن اگر تنها اهل بیتش را آورد با او مباهله نمی کنیم زیرا اهل بیتش را به چنان خطر عظیمی نخواهد آورد جز آن که صادق باشد، صبح شد و موقع قراردادشان رسید، دیدند محمد صلی الله علیه و آله در حالی که همراه او یک مرد و یک زن و دو فرزند است می آید پرسیدند اینها کیانند؟ گفتند آن مرد پسرعم و وصی و دامادش علی بن أبی طالب علیه السلام ، و آن زن دخترش فاطمه علیهاالسلام و آن دو کودک حسن و حسین علیهماالسلام فرزندان دخترش فاطمه علیهاالسلام می باشند، وقتی که چنین دیدند همگی متفرق شده و از مباهله روی گردان شدند، و به رسول اللّه صلی الله علیه و آله عرضه داشتند: ما را از مباهله معاف دار و ما ترا راضی می نماییم. پس حضرت با آنان به دادن جزیه مصالحه فرمود»(1).

شیعه و سنی(2) در کیفیت شأن نزول(3) و کسانی که پیامبر صلی الله علیه و آله به همراه آنها وارد مباهله شده یعنی حضرت علی علیه السلام و فاطمه زهرا (سلام اللّه علیها) و حسنین (سلام اللّه علیهما)

ص: 33

اتفاق نظر دارند.

آنچه که در این آیه جلب نظر می کند این است که امیرالمؤمنین علی علیه السلام نفس پیامبر صلی الله علیه و آله و فاطمه زهرا علیهاالسلام جزو زنان وابسته به پیامبر صلی الله علیه و آله و امام حسن و امام حسین علیهماالسلام فرزندان پیامبر صلی الله علیه و آله خوانده شده اند و آیه صراحتا این سه مطلب را بیان می کند، و بدیهی است که مصداق امامت نیز کسی جز نفس پیامبر صلی الله علیه و آله ، یعنی امیرالمؤمنین علی علیه السلام نمی تواند باشد.

شاهد صادقی بر این وجه استدلال کلام امام رضا علیه السلام است که در جواب مأمون بیان فرمودند و در واقع استدلال از این پاسخ ریشه می گیرد، متن سئوال و جواب چنین است:

قال المأمون: ما الدلیل علی خلافة جدک علیّ بن أبیطالب؟ قال: آیة «أنفسنا». قال: لولا «نساءنا». قال: لولا «ابناءنا».(1)

مأمون به امام رضا علیه السلام عرض می کند: دلیل بر خلافت جدت علی بن ابی طالب چیست؟ فرمود: آیه «أنفسنا». مأمون گفت: اگر «نساءنا» نباشد. فرمود: اگر «ابناءنا» نبود.

مؤلف گرانقدر تفسیر المیزان، علامه طباطبایی«ره» در توضیح این حدیث چنین می فرماید: «اینکه حضرت فرموده: آیه «أنفسنا». منظورش آن است که در این آیه خدا نفس علی علیه السلام را مانند نفس پیغمبر صلی الله علیه و آله قرار داده است، و اینکه مأمون گفت: اگر «نساءنا» نباشد، منظورش آن بود که کلمه «نساءنا» در آیه دلیل است که مراد از «أنفسنا»مردها می باشند و در آن صورت فضیلتی برای علی نیست. حضرت سخن او را با وجود کلمه «أبناءنا» رد کرد و فهماند اگر منظور از «أنفسنا» مردها می بود، دیگر ذکر «أبناءنا» جا نداشت، زیرا روی آن حساب «أبناءنا» داخل تحت «أنفسنا» می شد»(2).

6. «وَقِفُوهُمْ إنّهم مَسْئُولُونَ»(3)

ایشان را متوقف کنید، بدرستی که، یقینا مورد بازخواست و سئوال قرار خواهند گرفت.

از شیعه و سنی روایت شده است آنچه که در این آیه مورد بازخواست و پرسش قرار

ص: 34

می گیرد ولایت مولانا امیرالمؤمنین علی علیه السلام و اولاد معصومین او - سلام اللّه علیهم اجمعین - است. بعنوان نمونه یک روایت نقل می شود:

«روی العلّامة البحرانی عن أبیبکر الشیرازی فی کتابه عن معاویة الغریر عن الأعمش، عن مسلم البطین، عن سعید بن جبیر عن ابن عباس قال: إذا کان یوم القیامة أمر اللّه مالکا أن یسعر النیران السبع، و أمر رضوان أن یزخرف الجنان الثمان، و یقول: یا میکائیل مد الصراط علی متن جهنم، و یقول: یا جبرائیل انصب میزان العدل تحت العرش، و ینادی: یا محمد قرّب اُمتّک للحساب.

ثم یأمر اللّه أن یعقد علی الصراط سبع قناطر طول کلّ قنطرة سبعة عشر ألف فرسخ، و علی کلِّ قنطرة سبعون ألف ملک قیام، فیسألون هذه الاُمّة نسائهم و رجالهم.

علی القنطرة الاُولی عن ولایة أمیرالمؤمنین و حبَّ أهل البیت محمد صلی الله علیه و آله فمن أتی به جاز علی القنطرة الاُولی کالبرق الخاطف، و مَنْ لم یحب أهل البیت نبیّه سقط علی اُمِّ رأسه فی قعر جهنم ولو کان معه من أعمال البرِّ عمل سبعین صدیقا.

و علی القنطرة الثانیة: فیسألون عن الصلاة.

و علی الثالثة: یسألون عن الزکاة.

و علی الرابعة: عن الصیام.

و علی الخامسة: عن الحج.

و علی السادسة: عن الجهاد.

و علی السابعة: عن العدل.

فمن أتی بشیئین من ذلک جاز علی الصراط کالبرق الخاطف و من لم یأت عذّب. و ذلک قوله تعالی: «وَقِفُوهُمْ إنَّهم مَسْؤُولُون»، یعنی: معاشر الملائکة قفوهم، یعنی العباد علی القنطرة الاُولی، فاسألوهم عن ولایة علیٍّ و حبِّ أهل البیت»(1).

علامه بحرانی از ابن عباس نقل می کند که گفت: در روز قیامت خداوند امر می کند که آتش جهنم های هفتگانه را شعله ور گردانند، و بهشت هشتگانه را نیز به انواع زیباییها بیارایند و می گوید: ای میکاییل صراط را بر روی جهنم بکش، و می گوید: ای جبرییل میزان عدل را زیر عرش نصب کن و ندا می دهد که ای پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله امت خودت را برای حساب بیاور.

سپس خداوند امر می کند که بر صراط هفت پل ببندند، که طول هر پلی هفتاد هزار فرسنگ است و بر هر پلی هفتاد هزار فرشته ایستاده اند و از زنان و مردان این امت پرسش می کنند.

ص: 35

بر پل اول از ولایت أمیرالمؤمنین و حبّ اهل بیت محمد صلی الله علیه و آله سئوال می کنند، کسی که دارای آن باشد، از روی قسمت اول چون برق جهنده عبور می کند و کسی که دارای این ولایت و حبّ اهل بیت نباشد با سر به قعر جهنم می افتد، و هرچند که از اعمال نیک عمل هفتاد انسان عابد با او باشد.

و بر پل دوم: از نماز می پرسند.

و بر سوم: از زکات.

و بر چهارم: از روزه.

و بر پنجم: از حج.

و بر ششم: از جهاد.

و بر هفتم: از عدل.

کسی که ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام و حبّ اهل بیت پیامبر علیهم السلام را دارا باشد چون برق جهنده از روی صراط عبور می کند و در غیر این صورت عذاب می شود و این معنای آیه قرآن است که: «آنها را متوقف کنید، براستی که از ایشان پرسش می شود»، یعنی ای ملائکه، بندگان را در قسمت اوّل متوقف کنید و از آنها در مورد ولایت علی علیه السلام و حبّ اهل بیت علیهم السلام بپرسید.

جماعتی از عامه این پرسش در آیه را از ولایت امیرالمؤمنین علی علیه السلام می دانند از آن جمله:

حافظ ابوبکر احمد بن موسی ابن مَرْدَوَیه اصفهانی در کتابش: «ما نزل من القرآن فی علی علیه السلام ».(1)

حافظ ابونعیم اصفهانی در کتابش: «ما نزل من القرآن فی علی علیه السلام ».(2)

خوارزمی در «المناقب».(3)

ابن حجر در «الصواعق المحرقة».(4)

زرندی در «نظم دُرَر السمطین».(5)

قندوزی در «ینابیع المودّة».(6)

حاکم حسکانی در «شواهد التنزیل».(7)

ص: 36

سید شهاب الدین احمد در «توضیح الدلائل فی تصحیح الفضائل».(1)

علامه امینی نیز در کتاب الغدیر(2) نام برخی از دانشمندان عامه که به این نوع روایت معترفند را ذکر می کند.

علامه حلّی در وجه استدلال به این آیه می فرماید: «هرگاه از ولایت پرسش می شود، پس واجب است که آن در حق امیرالمؤمنین علیه السلام ثابت باشد، و در حق غیر او از صحابه ثابت نیست (چون این پرسش نسبت به دیگران مطرح نیست) پس او امام و خلیفه است».(3)

و اما آیه هفتم:

7. «فَسْئَلُوا أهْلَ الذِّکْرِ إنْ کُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ»(4).

پس بپرسید از اهل دانش، اگر نمی دانید.

در روایات شیعه(5) و سنی اهل دانش و ذکر را، أئمه أهل بیت علیهم السلام دانسته اند بعنوان نمونه علامه بحرانی از حافظ محمد بن مؤمن شیرازی در تفسیر این آیه قرآن:

«فَسْئَلُوا أهْلَ الذِّکْرِ»، چنین نقل می کند: یعنی اهل بیت نبوت و معدن رسالت و محل آمد و شد ملائکه.(6)

و محمد بن جریر طبری نیز در تفسیرش باسنادش از جابر از امام باقر علیه السلام در ذیل آیه:

«فَسْئَلُوا أهْلَ الذِّکْرِ إنْ کُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ»، چنین نقل می کند: قال: نحن أهل الذکر(7).

امام باقر علیه السلام در معنای آیه فرمود ما (أئمه أهل بیت علیهم السلام ) أهل ذکر هستیم.

دیگر از دانشمندان اهل سنت که به این روایت اعتراف دارند عبارتند از:

حاکم حسکانی در کتابش «شواهد التنزیل»(8).

قندوزی در «ینابیع المودّة».(9)

8. «إنّما أنتَ مُنْذِرٌ و لِکُلّ قومٍ هاد»(10)

ص: 37

بدرستی که تو فقط منذر و بیم دهنده ای، و برای هر قومی یک هدایت کننده وجود دارد.

اهل سنت روایت زیر را در تفسیر آیه نقل می کنند:

قال الباقر علیه السلام : عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله : أنا المنذر، و علیٌّ الهادی. ثم قال: أما و اللّه ما زالت فینا إلی الساعة.(1).

امام باقر علیه السلام می فرماید: پیامبر صلی الله علیه و آله چنین فرمودند: من منذر و بیم دهنده هستم و علی هادی است، سپس امام باقر علیه السلام ادامه می دهند: قسم به خداوند این امر (هدایت و امامت) در ما (اهل بیت علیهم السلام ) تا قیامت زائل نخواهد شد و از بین نمی رود.

گروهی از عامه نزول این آیه را در شأن امیرالمؤمنین علیه السلام پذیرفته اند از آن جمله به نام ده نفر از آنها با کتابهایشان اشاره می شود:

حافظ ابن مردویه اصفهانی در «ما نزل من القرآن فی علی علیه السلام ».(2)

ابن جریر طبری در «تفسیرش».(3)

سیوطی در «تفسیرش».(4)

متقی هندی در «کنزالعمّال».(5)

حاکم نیشابوری در «مستدرک الصحیحین»(6) و بعد از نقل روایت می گوید: «این روایت از حیث سند صحیح است».

ابن عساکر در «تاریخ مدینة دمشق».(7)

شبلنجی در «نورالأبصار».(8)

کنجی در «کفایة الطالب».(9)

حسکانی در «شواهد التنزیل».(10)

زرندی در «نظم درر السمطین».(11)

«و مَنْ یُضْلِلِ اللّه ُ فلا هَادِیَ له و یَذَرُهُمْ فی طُغْیَانِهِمْ یَعْمَهُونَ»(11)

ص: 38

«و هرکس را خداوند گمراه کند پس دیگر هادی نخواهد داشت، و آنها را در سرکشی و طغیانشان رها می سازد تا گمراه تر شوند».

پس کسانی که هدایت امیرالمؤمنین علیه السلام را نپذیرند گمراه اند و خداوند آنها را در گمراهیشان رها نموده تا گمراه تر شوند. والحمدللّه علی الهدایة و الولایة.

ص: 39

9. «و إنَّکَ لَتَدْعُوهُمْ إلی صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ»(1)

بدرستی که (ای پیامبر) ایشان را دعوت می کنی به صراط مستقیم.

روایات فراوانی از شیعه و سنی در این مورد وارد شده است که صراط مستقیم امیرالمؤمنین علی علیه السلام و اهل البیت علیهم السلام می باشند بعنوان نمونه یک روایت از اهل سنت نقل می شود:

عَنْ علیٍّ علیه السلام : الصِرَاطُ وِلایِتُنَا أهْلِ البیت.(2)

از علی علیه السلام نقل شده که فرمودند: صراط مستقیم ولایت ما اهل بیت است.

علامه بحرانی در «غایة المرام»(3) در تفسیر این آیه و آیه بعد از آن، از طریق عامه سه حدیث و از طریق خاصه چهار حدیث ذکر می کند، در این مورد که صراط مستقیم الهی ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام و یازده فرزند پاک وی علیهم السلام است.

10. «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّه ِ جَمِیعا وَ لَاتَفَرَّقُوا»(4)

به حبل اللّه (ریسمان محکم الهی) چنگ بزنید و متفرق نشوید.

در ذیل این آیه نیز از شیعه(5) و سنی روایت شده است که منظور از «حبل اللّه» ائمه اهل بیت علیهم السلام هستند. باز بعنوان نمونه یک روایت از اهل سنت را که نقل نموده اند متذکر می گردم:

عَنْ جعفر بن محمد علیه السلام قال: نَحْنُ حَبْلُ اللّه ِ الذی قال اللّه: «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّه ِ جَمِیعا».(6)

از امام صادق علیه السلام روایت کرده اند: ما (ائمه اهل بیت علیهم السلام ) حبل اللّه هستیم که خداوند می فرماید: «به حبل الهی مستحکم چنگ بزنید».

شبیه به این روایت را حاکم حسکانی در «شواهد التنزیل»(7)، و ابن حجر در «الصواعق المحرقة»(8)، و حضرمی در «وسیلة المآل»(9)، و قندوزی در «ینابیع المودّة»(10)، و

ص: 40

سیوطی در «الدّر المنثور»(1)، و احمد بن حنبل در «مسندش»(2)، و ابن مردویه اصفهانی در «ما نزل من القرآن فی علی علیه السلام »(3) نقل کرده اند.

بعد از نقل آیات فوق و روایاتی در ذیل آنها این فصل را به پایان می برم و چند نکته را متذکر می شوم:

اوّلاً: این ده آیه تمام آیات بحث نیست و فقط به عنوان نمونه ذکر شده است و إلّا اگر قصد ما ذکر تمام آیات بود، شاید هرگز این فصل به پایان نمی رسید.

ثانیا: عموما روایاتی که نقل شد از اهل سنت است، البته شیعه نیز قریب به این مضامین روایات فراوانی دارد، ولی بدلیلی که روشن است ما معمولاً از اهل سنت نقل کردیم.

ثالثا: نتیجه گیری از آیات را به عهده خوانندگان می گذاریم، تا با عقل سلیم خدادادی به قضاوت بنشینند، و خود انتخاب و اختیار نمایند.

ص: 41

چه آنکه درایه بمعنی علم و فهم معانی است و شناسایی اصطلاحات متناسب با نام مصطلح الحدیث است.

2. درایة الحدیث (در مقابل روایة الحدیث): علمی است که از مفاد الفاظ متن حدیث چون شرح لغات حدیث و بیان حال حدیث از لحاظ اطلاق و تقیید و عموم و خصوص و داشتن معارض و مانند اینها بحث می کند که مناسب این علم نام فقه الحدیث است.(1)

بعد از اینکه اجمالاً علم الحدیث را شناختیم، لازم است دو اصطلاح از علم مصطلح الحدیث یا درایة را نیز مورد بررسی قرار دهیم: این دو اصطلاح عبارت است از متواتر و آحاد.

متواتر و آحاد:

در هر طبقه، خبر یا بوسیله افراد زیادی نقل شده که معمولاً هماهنگی و اتفاق آنها بر دروغ ممکن نیست و یا فقط یک یا چند نفر آن را نقل کرده اند. قسم اول را خبر متواتر و قسم دوم را خبر واحد یا آحاد می نامند.

و بدیهی است که خبر متواتر مفید علم به مضمون آن است یعنی قهرا از خبر متواتر علم به مفاد آن حاصل می شود.(2)

خبر متواتر به لفظی و معنوی و اجمالی تقسیم شده است.

1. متواتر لفظی: خبری است که همه ناقلین مضمون آن را به یک لفظ نقل کرده باشند و این معنی بندرت در اخبار وجود دارد.

2. متواتر معنوی: آنست که مورد تواتر قدر مشترک چند خبر باشد و به عبارت دیگر مضمون چند حدیث یک معنی، ولی قالب الفاظ آنها متفاوت باشد مانند شجاعت امیرالمؤمنین علیه السلام که مفاد مشترک جمعی از اخبار است.

3. متواتر اجمالی: و آن علم اجمالی به صحت یکی از چند حدیثی است که در یک موضوع وارد شده مانند اخبار مختلفی که برای حجیت خبر واحد استشهاد شده که اگرچه در یکایکان آنها می توان خدشه کرد ولی یکی از آن جمع، بتواتر اجمالی ثابت است. می توان گفت که برگشت تواتر اجمالی نیز به همان قدر مشترک مفاد چند خبر

ص: 43

است که تواتر معنوی می نامند.(1)

بعد از این مقدمه ضروری، لازم می دانم متذکر شوم که اکثر احادیثی که در این فصل نقل می شود متواتر بین الفریفین است، یعنی شیعه و سنی در حد تواتر این احادیث را نقل کرده اند، بعضااین احادیث حتی متواتر لفظی و برخی نیز متواتر معنوی و چه بسا متواتر اجمالی باشد.

در ابتدا واقعه غدیر به اضافه سخنان پیامبر در این واقعه، یعنی حدیث شریف غدیر را نقل می کنیم و بعد از آن وارد احادیث دیگر می شویم.

و همین جا یادآوری می کنیم که تمام احادیث و یا اکثر آنها از روی کتب و مدارک اهل سنت نقل شده است. اما واقعه غدیر عینا از کتاب بی نظیر «الغدیر» همراه با ترجمه نقل می کنیم. علامه امینی چنین آغاز می کند:

واقعة الغدیر

«أجمع رسول اللّه صلی الله علیه و آله الخروج إلی الحج فی سنة عشر من مهاجره، و أذّن فی الناس بذلک، فقدم المدینة خلق کثیر یأتمّون به فی حجّته تلک التی یقال علیها حجّة الوداع، و حجّة الإسلام، و حجّة البلاغ، و حجّة الکمال، و حجّة التمام(2)، و لم یحجّ غیرها منذ هاجر إلی توفاه اللّه، فخرج صلی الله علیه و آله من المدینة مغتسلاً مُتدهِّنا مُترجِّلاً مُتجرِّدا فی ثوبین صحاریین إزار ورداء، و ذلک یوم السبت لخمس لیال أوست بقین من ذیالقعدة، و أخرج معه نساءه کلّهنَّ فی الهوادج، و سارمعه أهل بیته، و عامّة المهاجرین و الأنصار، و مَنْ شاءاللّه من قبائل العرب و أفناء الناس.(3)

و عند خروجه صلی الله علیه و آله أصاب الناس بالمدینة جدری (بضم الجیم و فتح الدال و بفتحهما) أو حصبة منعت کثیرا من الناس من الحج معه صلی الله علیه و آله ، و مع ذلک کان معه جموعٌ لایعلمها إلّا اللّه تعالی، و قد یقال: خرج معه تسعون ألف، و یقال: مائة ألف و أربعة عشر ألفا، و قیل: مائة ألف و عشرون ألفا، و قیل: مائة ألف و أربعة و عشرون ألفا، و یقال: أکثر من ذلک، و هذه عدّة من خرج معه، و أمّا الذین حجّوا معه فأکثر من ذلک کالمقیمین بمکة و الذین أتوا من الیمن مع علیّ (أمیرالمؤمنین علیه السلام ) و أبی موسی.(4)

ص: 44

أصبح صلی الله علیه و آله یوم الأحد بیلملم، ثمَّ راح فتعشّی بشرف السیالة، و صلّی هناک المغرب و العشاء، ثم صلّی الصبح بعرق الظبیة، ثم نزل الروحاء، ثم سار من الروحاء فصلّی العصر بالمنصرف، و صلّی المغرب و العشاء بالمتعشّی و تعشّی به، و صلّی الصبح بالأثابة، و أصبح یوم الثلاثاء بالعرج و احتجم بلحی جمل «و هو عقبة الجحفة» و نزل السقیاء یوم الأربعاء، و أصبح بالأبواء، و صلّی هناک ثم راح من الأبواء و نزل یوم الجمعة الحجفة، و منها إلی قدید و سبت فیه، و کان یوم الأحد بعسفان، ثم سار فلمّا کان بالغمیم إعترض المشاة فصفّوا صفوفا فشکوا إلیه المشی، فقال: استعینوا بالنسلان «مشیٌ سریعٌ دون العدو» و ففعلوا فوجّدوا لذلک راحة، و کان یوم الإثنین بمرّ الظهران فلم یبرح حتی أمسی و غربت له الشمس بسرف فلم یصلّ المغرب حتی دخل مکة، و لمّا انتهی إلی الثنیَّ_تین بات بینهما فدخل مکة نهار الثلاثاء.(1)

فلمّا قضی مناسکه و انصرف راجعا إلی المدینة و معه من کان من الجموع المذکورات وصل إلی غدیر خمّ من الجحفة التی تتشعّب فیها طرق المدنیِّین و المصریِّین و العراقیِّین، و ذلک یوم الخمیس(2) الثامن عشر من ذیالحجة نزل إلیه جبرئیل الأمین عن اللّه بقوله: «یا أیّهَا الرَّسول بلّغ ما اُنزل إلیک من ربّک» الآیة. و أمره أن یقیم علیّا علما للناس و یبلّغهم ما نزل فیه من الولایة و فرض الطاعة علی کلِّ أحد، و کان أوائل القوم قریبا من الجحفة فأمر رسول اللّه أن یردّ من تقدّم منهم و یحبس من تأخّر عنهم فی ذلک المکان و نهی عن سمرات خمس متقاربات دوحات عظام أن لا ینزل تحتهن أحدحتی إذا أخذ القوم منازلهم فقمّ ماتحتهنّ حتی إذا نودی بالصلاة صلاة الظهر عمد إلیهنّ فصلّی بالناس تحتهنّ، و کان یوما هاجرا یضع الرجل بعض رداءه علی رأسه و بعضه، تحت قدمیه من شدّة الرمضاء، و ظلّل لرسول اللّه بثوب علی شجرة سمرة من الشمس، فلمّا انصرف صلی الله علیه و آله من صلاته قام خطیبا وسط القوم(3) علی أقتاب الإبل(4) و أسمع الجمیع، رافعا عقیرته فقال:

ألحمدللّه و نستعینه و نؤمن به، و نتوکّل علیه، و نعوذ باللّه من شرور أنفسنا، و من سیّئات أعمالنا الذی لا هادی لمن ضلّ، و لا مضلّ لمن هدی، و أشهد أن لا إله إلّا اللّه، و أنّ محمَّدا عبده و رسوله -أما بعد-: أیها الناس قد نبَّأنی اللطیف الخبیر أنّه لم یعمر نبیٌّ إلّا مثل نصف عُمْر الذی قبله، و إنّی أوشک أن اُدعی فأجبت، و إنّی مسؤول و أنتم مسؤولون، فماذا أنتم قائلون؟ قالوا: نشهد أنّک قد

ص: 45

بلّغت و نصحت و جهدت فجزاک اللّه خیرا، قال: ألستم تشهدون أن لا إله إلّا اللّه، و أنَّ محمدا عبده و رسوله، و أنّ جنّته حقّ و أنَّ الموت حقّ و أنَّ الساعة آتیة لا ریب فیها و أنَّ اللّه یبعث مَنْ فی القبور؟ قالوا: بلی نشهد بذلک، قال: أللّهم اشهد، ثمّ قال: أیها الناس ألا تسمعون؟ قالوا: نعم. قال: فإنّی فرَط علی الحوض، و أنتم واردون علیَّ الحوض، و إنَّ عرضه مابین صنعاء و بصری(1) فیه أقداح عدد النجوم من فضة فانظروا کیف تخلّفونی فی الثقلین؟(2) فنادی مناد: و ما الثقلان یا رسول اللّه؟ قال: الثقل الأکبر کتاب اللّه طرفٌ بیداللّه عزوجل و طرفٌ بأیدیکم فتمسّکوا به لا تضلّوا، و الآخر الأصغر عترتی، و إنَّ اللطیف الخبیر نبّأنی إنَّهما لن یتفرَّقا حتّی یردا علیَّ الحوض فسألت ذلک لهما ربّی، فلا تقدّموهما فتهلکوا، و لا تقصروا عنهما فتهلکوا، ثم أخذ بید علیّ فرفعها حتی رؤی بیاض آباطهما و عرفه القوم أجمعون، فقال: أیّها الناس مَن أولی الناس بالمؤمنین من أنفسهم؟ قالوا: أللّه و رسوله أعلم، قال: إنَّ اللّه مولای و أنا مولی المؤمنین و أنا أولی بهم من أنفسهم فمن کنتُ مولاه فعلیٌ مولاه - یقولها ثلاث مرّات، و فی لفظ احمد إمام الحنابلة: أربع مرّات - ثم قال: أللهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه، و أحبّ من أحبه، و أبغض من أبغضه، و انصر من نصره، و اخذل من خذله، و أدر الحقَّ معه حیث دار، ألا فلیبلّغ الشاهد الغایب، ثم لم یتفرّقوا حتی نزل أمین وحی اللّه بقوله: «ألیوم أکملت لکم دینکم و أتممت علیکم نعمتی» الآیة. فقال رسول اللّه صلی الله علیه و آله : أللّه اکبر علی إکمال الدین، و إتمام النعمة، و رضی الربّ برسالتی، و الولایة لعلیٍّ من بعدی، ثم طفق القوم یهنّئون أمیرالمؤمنین صلوات اللّه علیه و ممّن هنّأه فی مقدّم الصحابة: الشیخان أبوبکر و عمر کلٌّ یقول: بخ بخ لک یابن أبیطالب أصبحت و أمسیت مولای و مولی کلّ مؤمن و مؤمنة، و قال ابن عباس: وجبت و اللّه فی أعناق القوم، فقال حسان: إئذن لی یا رسول اللّه أن اقول فی علیّ أبیاتا تسمعهن، فقال: قال علی برکة اللّه، فقام حسان فقال: یا معشر مشیخة قریش أتبعها قولی بشهادةٍ من رسول اللّه فی الولایة ماضیة ثم قال:

ینادیهمُ یوم الغدیر نبیّهم بخمّ فاسمع بالرسول منادیا(3)

هذا مجمل القول فی واقعة الغدیر».(4)

ص: 46

(واقعه غدیرخم)

«رسول خدا صلی الله علیه و آله در دهمین سال هجرت، زیارت خانه خدا (کعبه) را با اجتماع مسلمین آهنگ فرمود. و در میان قبایل مختلفه و طوائف اطراف برحسب امر آن حضرت اعلان شد، و در نتیجه گروه عظیمی به مدینه آمدند تا در انجام این تکلیف الهی (ادای مناسک حج بیت اللّه) از آن حضرت پیروی و تعلیمات آن حضرت را فرا گیرند.

این تنها حجّی بود که پیغمبر صلی الله علیه و آله بعد از مهاجرت به مدینه انجام داد، نه پیش از آن و نه بعد از آن دیگر این عمل از طرف آن حضرت وقوع نیافته و این حج را به اسامی متعدد در تاریخ ثبت نموده اند، از قبیل: حجة الوداع، حجّة الإسلام، حجة البلاغ، حجة الکمال، حجة التمام.(1)

در این موقع رسول خدا صلی الله علیه و آله غسل و تدهین فرمود و فقط با دو جامه ساده (احرام) که یکی را به کمر بست و آن دیگر را بدوش افکند روز شنبه بیست و چهارم یا بیست و پنجم ذیقعدة الحرام به قصد حج پیاده از مدینه خارج شد و تمام زنان و اهل حرم خود را نیز در هودج ها قرار داد، و با همه اهل البیت خود و به اتفاق تمام مهاجرین و انصار و قبایل عرب و گروه عظیمی از خلق حرکت فرمود.(2)

اتفاقا در این هنگام بیماری آبله -یا حصبه- در میان مردم شیوع یافته بود و همین عارضه موجب گردید که بسیاری از مردم از عزیمت و شرکت در این سفر باز ماندند، مع الوصف گروه بیشماری با آن حضرت حرکت نمودند که تعداد آنها به یکصد و چهارده هزا و یکصد و بیست تا یکصد و بیست و چهار هزار و بیشتر ثبت شده است.

البته از اهالی مکّه و آنها که به اتفاق أمیرالمؤمنین علی علیه السلام و أبوموسی از یمن آمدند بر این تعداد اضافه می شوند(3) -بامداد یکشنبه موکب نبوی صلی الله علیه و آله در «یلملم» بود و شبانگاه به «شرف السیّاله» رسیدند و در آنجا نماز مغرب و عشاء را خواندند و صبح آن شب را در (عرق الظبیه) ادای فریضه فرمودند سپس در (روحاء) فرود آمدند و پس از کوچ از آنجا نماز عصر را در (منصرف) ادا فرمودند و نماز مغرب و عشا را در (متعشی) خواندند و در همانجا صرف غذا کردند و نماز صبح روز بعد را در (اثابه) خواندند و بامداد سه شنبه را در (عرج) درک کردند «و در نقطه ای که بنام (لحی جمل) معروف

ص: 47

است که در شیب و فرازهای (جحفه) است آن حضرت حجامت کرد»(1) سپس در (سقیاء) فرود آمدند (روز چهارشنبه) و پس از حرکت از آنجا نماز صبح را در (ابواء) خواندند و از آنجا حرکت کردند و روز جمعه به (جحفه) رسیدند و از آنجا به (قدید) رفته و شنبه را در آنجا درک فرمودند، و روز یکشنبه در (عسفان) و پس از طی راه از آنجا و رسیدن به (غمیم). پیادگان در مقابل پیغمبر صلی الله علیه و آله صف بستند. و به رسول خدا صلی الله علیه و آله از خستگی شکوه نمودند. پیغمبر صلی الله علیه و آله به آنها دستور قدم دو دادند و با اجراء این دستور احساس راحتی نمودند. روز دوشنبه در (مرّالظهران) بسر بردند و هنگام غروب آفتاب به (سرف) و پیش از ادای نماز مغرب بحوالی مکّه رسیدند و در ثنیتین (دو کوه مشرف به مکّه) فرود آمدند و شب را در آنجا بسر برده و روز سه شنبه داخل مکه شدند.(2)

پس از آنکه رسول خدا صلی الله علیه و آله مناسک حج را انجام دادند و با جمعیّتی که به همراه آن حضرت بودند آهنگ بازگشت به مدینه فرمودند چون به غدیرخم (که در نزدیک جحفه است) رسیدند -جبرییل امین فرود آمد و از خدای تعالی این آیه را آورد: «یا أیها الرسول بلغ ما أنزل إلیک من ربّک...»(3)

باید دانست که جحفه منزلگاهی است که راه های متعدد (راه اهل مدینه و مصر و عراق) از آنجا منشعب و جدا می شود. و ورود پیغمبر صلی الله علیه و آله و همراهان به آن نقطه در روز پنجشنبه هجدهم ذیحجه تحقق یافت.(4)

امین وحی الهی آیه فوق الذکر را آورد و از طرف خداوند آن حضرت را امر کرد که علی علیه السلام را به ولایت و امامت معرفی و منصوب فرماید و آنچه درباره پیروی از او، و اطاعت اوامر او از جانب خدا بر خلق واجب آمده به همگان ابلاغ فرماید. در این هنگام آنها که از آن مکان گذشته بودند به امر پیغمبر صلی الله علیه و آله بازگشتند و آنها هم که در دنبال قافله بودند رسیدند و در همانجا متوقف شدند. در این سرزمین درختان کهن و انبوه و سایه گستر وجود داشت که پیغمبر صلی الله علیه و آله قدغن فرمود کسی زیر درختان پنجگانه که بهم پیوسته بودند فرود نیاید و خار و خاشاک آنجا را برطرف سازند. وقت ظهر حرارت هوا شدت یافت به طوری که مردم قسمتی از ردای خود را بر سر و قسمتی را زیر پا افکندند و

ص: 48

برای آسایش پیغمبر صلی الله علیه و آله چادری تهیه و روی درخت افکندند تا سایه کاملی برای پیغمبر صلی الله علیه و آله فراهم گشت. اذان ظهر گفته شد و آن حضرت در زیر آن درختان نماز ظهر را با همه همراهان ادا فرمود. پس از فراغ از نماز در میان گروه حاضرین(1) بر محل مرتفعی که از جهاز شتران ترتیب داده بودند قرار گرفت(2) و آغاز خطبه فرمود و با صدای بلند همگان را متوجه ساخت و چنین فرمود:

حمد و ستایش مخصوص ذات خدا است. یاری از او می خواهیم و به او ایمان داریم و توکّل ما به او است و از بدیهای خود و اعمال ناروا به او پناه می بریم. گمراهان را جز او راهنمایی نیست و آن کس را که او راهنمایی فرموده گمراه کننده نخواهد بود. و گواهی می دهم که معبودی (در خور پرستش) جز او نیست. و اینکه محمد صلی الله علیه و آله بنده و فرستاده او است. پس از ستایش خداوند و گواهی به یگانگی او. ای گروه مردم، همانا خداوند مهربان و دانا مرا آگهی داده که دوران عمرم سپری گشته و قریبا دعوت خداوند را اجابت و به سرای باقی خواهم شتافت. من و شماها هر کدام برحسب آنچه به عهده داریم مسئولیم. اینک اندیشه و گفتار شما چیست؟

مردم گفتند: ما گواهی می دهیم که تو ابلاغ فرمودی و از پند ما و کوشش در راه وظیفه دریغ نفرمودی. خدای به تو پاداش نیکو عطا فرماید، فرمود: آیا نه اینست که شماها بیگانگی خداوند و اینکه محمد صلی الله علیه و آله بنده و فرستاده او است گواهی می دهید؟ و به اینکه بهشت و دوزخ و مرگ و قیامت تردیدناپذیر است و اینکه مردگان را خدا برمی انگیزد و اینها همه راست و مورد اعتماد شما است؟

همگان گفتند: آری، به این حقایق گواهی می دهیم. پیغمبر صلی الله علیه و آله گفت: خداوندا گواه باش، و با تأکید و مبالغه در توجّه و شنوایی همگی و اقرار مجدّد آنان به اینکه سخنان آن حضرت را شنیده و توجّه دارند فرمود: همانا من در انتقال به سرای دیگر و رسیدن به کنار حوض بر شما سبقت خواهم گرفت. و شما در کنار حوض بر من وارد می شوید. پهنای حوض من بمانند مسافت بین صنعاء و بصری است(3) و در آن به شماره ستارگان قدحها و جامهای سیمین هست. بیندیشید و مواظب باشید که پس از در گذشتن من با دو چیز گرانبها و ارجمند که در میان شما می گذارم چگونه رفتار نمایید؟!(4) در این موقع یکی در میان مردم بانگ برآورد که: یا رسول اللّه آن دو چیز گرانبها و ارجمند چیست؟ فرمود: آنکه بزرگتر است کتاب خدا است که یک طرف آن در دست خدا و طرف دیگر آن در دست شما

ص: 49

است (کنایه ازا ینکه کتاب خدا وسیله ارتباط با خداوند است) بنابر این آن را محکم بگیرید و از دست ندهید تا گمراه نشوید. و آن دیگر که کوچکتر است عترت من (اهل بیت من) می باشد و همانا خدای مهربان و دانا مرا آگاه فرمود که این دو هرگز از یکدیگر جدا نخواهند شد تا کنار حوض بر من وارد شوند. و من این امر را (عدم جدایی کتاب و عترت را) از پروردگار خود درخواست نموده ام. بنابراین، بر آن دو پیشی نگیرید و از پیروی آن دو بازنایستید و کوتاهی نکنید که هلاک خواهید شد. سپس دست علی علیه السلام را گرفت و او را بلند نمود تا به حدی که سفیدی زیر بغل هر دو نمایان شد و مردم او را دیدند و شناختند.

و فرمود: ای مردم کیست که بر اهل ایمان از خود آنها (سزاوارتر) می باشد؟ گفتند: خدای و رسولش داناترند. فرمود: همانا خدا مولای من است و من مولای مؤمنین هستم و اولی و سزاوارترم بر آنها از خودشان. پس هرکس که من مولای اویم علی علیه السلام مولای او خواهد بود و این سخن را سه بار و بنا به گفته احمد بن حنبل پیشوای حنبلی ها چهار بار تکرار فرمود. سپس دست به دعا گشود و گفت: بار خدایا. دوست بدار آنکه را که او را دوست دارد و دشمن دار آنکه را که او را دشمن دارد و یاری فرما یاران او را و خوار گردان خوارکنندگان او را، و او را معیار و میزان و محور حق و راستی قرار ده. آنگاه فرمود: باید آنان که حاضرند این امر را به غایبین برسانند و ابلاغ نمایند. هنوز جمعیت پراکنده نشده بود که امین وحی الهی رسید و این آیه را آورد: «الیوم أکملت لکم دینکم و أتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الإسلام دینا»(1) در این موقع پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود «اللّه اکبر»، بر اکمال دین و اتمام نعمت و خشنودی خدا به رسالت من و ولایت علی علیه السلام بعد از من، سپس آن گروه شروع کردند به تهنیت امیرالمؤمنین علیه السلام و از جمله آنان (پیش از دیگران) شیخین (ابوبکر و عمر) بودند که گفتند: به به برای تو ای پسر ابی طالب که صبح و شام را درک نمودی در حالی که مولای من و مولای هر مرد و زن مؤمن گشتی. و ابن عباس گفت: به خدا سوگند که این امر (ولایت علی علیه السلام ) بر همه واجب گشت. سپس حَسّان بن ثابت گفت: یا رسول اللّه اجازه فرما تا درباره علی علیه السلام اشعاری بسرایم. پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود بگو با میمنت و برکت الهی. در این هنگام حَسّان برخاست و چنین گفت: ای گروه بزرگان قریش. در محضر پیغمبر اسلام صلی الله علیه و آله درباره ولایت که مسلّم گشت، گفتار و اشعار خود را بیان می کنم و گفت:

ینادیهم، یوم الغدیر نبیّهم بخمّ فاسمع بالرّسول منادیا

این بود اجمالی از واقعه غدیرخم»(2).

ص: 50

و اما احادیث دیگر:

چون روایات همه از پیامبر صلی الله علیه و آله است لذا جهت اختصار این مطلب حذف شده است.

1. حبُّ علیٍّ یأکُلُ الذنوبَ، کما تأکل النارُ الحطبَ.(1)

دوستی علی گناهان را از بین می برد، همان گونه که آتش هیزمها را می سوزاند.

2. عنوانُ صحیفةِ المؤمنِ، حبُّ علیّ بن أبیطالب.(2)

عنوان صحیفه هر مؤمن، دوستی علی بن ابی طالب است.

3. ما ثبت اللّه ُ حبَّ علیٍّ فی قلب مؤمن، فزلَّت به قدم إلّا ثبَّت اللّه ُ قدما یوم القیامة علی الصراط.(3)

خداوند دوستی علی را در قلب هیچ مؤمنی قرار نمی دهد، مگر اینکه قدم او را در روز قیامت بر صراط ثابت و استوار قرار می دهد.

4. لِعَلیٍّ علیه السلام : لایحبّک إلّا مؤمنٌ و لایبغضک إلّا منافقٌ.(4)

خطاب به علی علیه السلام : ترا هیچ کس دوست نمی دارد مگر اینکه مؤمن باشد و هیچ کس ترا دشمن نمی دارد مگر اینکه منافق باشد.

5. قال علیٌّ علیه السلام : لو ضربتُ خیشوم المؤمن بسیفی علی أنْ یبغضنی ما أبغضنی، و لو صببت الدنیا بجماتها علی المنافق علی أن یحبّنی ما أحبّنی، و ذلک أنّه قضی فانقضی علی لسان النبیِّ الاُمّی إنّه قال: یا علیّ لا یبغضک مؤمنٌ و لا یحبّک منافقٌ.(5)

امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند: اگر بیخ بینی مؤمن را بوسیله شمشیرم قطع کنم تا او نسبت به من بغض پیدا کند، او مرا مبغوض نخواهد داشت، و اگر تمام دنیا را به منافق بدهم تا او مرا دوست بدارند، او نیز مرا دوست نخواهد داشت، و این یک امر حتمی است، که بر زبان پیامبر صلی الله علیه و آله جاری شده است که فرمودند: ای علی، ترا هیچ مؤمنی مبغوض نمی دارد، و هیچ منافقی دوست نمی دارد.

ص: 51

6. علیٌّ إمامُ البررةِ و قاتلُ الفجرةِ، منصورٌ مَنْ نصره و مخذولٌ مَنْ خذله.(1)

علی امام نیکوکاران و نابود کننده گناهکاران و پیروز است کسی که او را یاری کند و خوار است کسی که او را رها کند.

7. إنّ اللّه عزّوجلَّ عهد إلیَّ فی علیّ بن أبیطالب علیه السلام عهدا، قلتُ: یا ربّ بیّنه لی، قال: اسمع، قلت: قد سمعتُ، قال: إنَّ علیّا رأیة الهدی و إمام اُولیائی و نور من أطاعنی، و هو الکلمة التی ألزمها المتقین، من أحبّه أحبّنی و من أطاعه أطاعنی.(2)

بدرستی که خداوند در مورد علی علیه السلام با من عهدی بست، به خدا گفتم، پروردگارا این عهد را برای من توضیح بده، گفت: بدرستی که علی پرچم هدایت و امام اولیاء من و نور کسانی است که مرا اطاعت می کنند و او کسی است که متقین همواره ملازم او هستند، کسی که او را دوست بدارد، مرا دوست داشته است و کسی که او را اطاعت کند، مرا اطاعت کرده است.

8. إنّ أخی و وزیری و خلیفتی فی أهلی و خیر مَنْ أترک بعدی، یقضی دینی و یُنجز بوعدی علی بن أبیطالب.(3)

بدرستی که برادر و وزیر و جانشین من در میان مردم و بهترین افراد بعد از من، و کسی که دین مرا قضا می کند و وعده مرا محقق می سازد، علی بن ابی طالب است.

9. إنَّ لکلِّ نبیّ وصیّا و وارثا، و إنَّ علیّا وصییّی و وارثی.(4)

بدرستی که برای هر پیامبری یک وصی و وارث و جانشین وجود دارد، و علی وصی و وارث و جانشین من است.

10. أتانی جبرئیل فقال: یا محمّد، إنَّ ربّک یقول لک: إنَّ علیّ بن أبیطالب وصیّک و خلیفتک علی أهلک و أمّتک.(5)

جبرییل به نزد من آمد و گفت: ای محمد، براستی پروردگارت به تو چنین می گوید: بدرستی که علی بن ابی طالب وصی تو و جانشین تو بر خانواده و بر امت تو است.

11. (مشیرا إلی علیٍّ علیه السلام ) هذا أخی و وصیّی و خلیفتی فیکم، فاسمعوا له و أطیعوا.(6)

پیامبر در حالی که به علی علیه السلام اشاره می فرمایند می گویند: این برادر من و وصی من و جانشین

ص: 52

من در میان شما است، پس سخنان او را بشنوید و از او اطاعت کیند.

12. ... یا بریدة، ألستُ اُولی بالمؤمنین من أنفسهم؟ فقلتُ: بلی یا رسول اللّه، فقال: من کنتُ مولاه فعلیٌّ مولاه.(1)

... ای بریدة، آیا من از مؤمنین نسبت به جانهایشان اولیتر نیستم، پاسخ دادم، بلی ای پیامبر، آنگاه پیامبر فرمود: هرکس من مولای او هستم، علی نیز مولای او است.

13. إنّ علیّا منّی و أنا منه و هو ولیُّ کلُّ مؤمنٍ.(2)

بدرستی که علی از من است و من از اویم، و او ولی هر مؤمن است.

14. علیٌّ مع الحقِّ، و الحقُّ مع علیٍّ، یدور حیثما دار.(3)

علی با حق است و حق نیز با علی است، و علی محور حق است، حق آنجا می رود که علی رفته است.

15. علیٌّ مع الحقِّ و الحقُّ مع علیٍّ، و لن یفترّقا حتّی یردا علیَّ الحوض یوم القیامة.(4)

علی با حق است، حق نیز با علی است و از یکدیگر جدا نمی شوند، تا در روز قیامت بر سر حوض کوثر بر من وارد شوند.

16. علیٌّ مع القرآن و القرآن مع علیٍّ، و لن یفترقا حتّی یردا، علیَّ الحوض یوم القیامة.(5)

علی با قرآن است و قرآن نیز با علی است و این دو از یکدیگر جدا نمی شوند، تا اینکه در روز قیامت بر من در کنار حوض وارد شوند.

17. عن أنس، قال: کنتُ جالسا مع النبیِّ صلی الله علیه و آله إذا أقبل علیُّ بن أبیطالب علیه السلام ، فقال النبیُّ صلی الله علیه و آله : یا أنس، أنا و هذا حجةُ اللّه ِ علی خَلْقِهِ.(6)

انس می گوید: در نزد پیامبر نشسته بودم که علی علیه السلام وارد شد، پس پیامبر فرمود: ای انس، من و این شخص حجت خداوند، بر خلقش هستیم.

18. أنا مدینةُ العلمِ و علیٌّ بابُها، فَمَن أراد العلمَ فلیأتِ البابَ.(7)

من شهر دانش هستم و علی در آن است، هرکس طالب علم است می بایست از در آن وارد شود.

19. علیٌّ عَتَبَةُ عِلْمی.(8)

ص: 53

علی آستانه دانش من است.

20. علیٌّ بابُ علمی و مُبَیِّنٌ لِاُمَّتی ما اُرسلتُ به مِنْ بعدی حُبُّهُ ایمانٌ و بغضُهُ نفاقٌ و النظر إلیه رأفةٌ.(1)

علی باب دانش من، و بعد از من روشن گر آنچه است که من برای آن فرستاده شدم. دوستی او ایمان و بغض او نفاق و نگاه کردن به او مهربانی است.

21. أعلم اُمّتی من بعدی، علیٌّ بن أبیطالب.(2)

داناترین امت من بعد از من، علی بن ابی طالب است.

22. أنا و علیٌّ من شجرةٍ واحدةٍ و الناسُ من أشجار شتّی.(3)

من و علی از یک ریشه ایم و دیگر مردم از ریشه های گوناگون و مختلف.

23. علیٌّ منّی و أنا منه.(4)

علی از من است و من نیز از اویم.

24. علیٌّ منّی بمنزلة رأسی من بدنی.(5)

علی برای من همانند سر من نسبت به بدن من است.

25. إنَّ علیّا لحمُهُ من لحمی و دمُهُ من دمی.(6)

براستی، علی گوشت او از گوشت من است و خون او نیز از خون من است.

26. (لعلیٍّ علیه السلام ): أنتَ منّی بمنزلة هارون من موسی إلّا أنّه لانبیَّ بعدی.(7)

خطاب به علی علیه السلام : تو برای من همانند هارون هستی برای موسی، جز اینکه بعد از من پیامبری نیست.

27. ذُکرت الإمارةُ -أو الخلافةُ- عند النبیِّ صلی الله علیه و آله فقال: ...إن ولَّیتموها علیّا وجدتموه هادیّا مهدیّا یسلک بکم علی الطریق المستقیم.(8)

امارة و خلافت در نزد پیامبر یاد شد، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: ...اگر علی را به ولایت برگزینید، او را هدایت شده ای خواهید یافت که شما را به صراط مستقیم هدایت خواهد کرد.

ص: 54

تذکر: لازم به یادآوری است این روایات از اهل سنت می باشد و إلّا در نزد شیعه چیزی بنام «اگر» وجود ندارد. به هر حال همین مقدار نیز می تواند ما را به مقصود رهنمون گردد.

28. مَنْ أراد أن ینظر إلی آدم فی علمه، و إلی نوح فی فهمه و إلی إبراهیم فی حلمه و إلی یحیی ابن زکریا فی زهده و إلی موسی بن عمران فی بطشه فلینظر إلی علیِّ بن أبیطالب.(1)

کسی که می خواهد به علم آدم و فهم نوح و حلم ابراهیم و زهد یحیی و غیرت موسی نگاه کند، می بایست به علی بن ابی طالب نگاه کند.

29. علیٌّ سیّدُ المؤمنین و قال: علیٌّ عمودُ الدین و قال: هذا هو الذی یضربُ الناسَ بالسیفِ علی الحقِّ بعدی.(2)

علی بزرگ و آقای مؤمنین است، و فرمود: علی ستون دین است، و فرمود: این (علی) کسی است که بعد از من با شمشیر حق با بعضی از مردم نبرد خواهد کرد.

30. یا معشر المهاجرین و الأنصار، ألا أدُلّکم علی ما إن تمسّکتم به لن تَضِلّوا بعدی أبدا؟ قالوا: بلی، یا رسول اللّه. قال: هذا علیٌّ أخی و وصیّی و وزیری و وارثی و خلیفتی إمامکم، فأحبّوه لحبّی، و أکرموه لکرامتی، فإنَّ جبرئیل أمرنی أن أقوله لکم.(3)

ای گروه مهاجرین و انصار، آیا دلالت و راهنمایی کنم شما را به آنچه که اگر بدان تمسّک کنید هرگز بعد از من گمراه نخواهید شد؟ گفتند: آری ای پیامبر خدا. فرمود صلی الله علیه و آله : این علی علیه السلام برادر و جانشین و وزیر و وارث و خلیفه من و امام و رهبر شما است، پس او را دوست بدارید بخاطر دوستی من، و او را گرامی دارید بخاطر گرامی داشتن من، براستی که جبرییل به من دستور داد که این مطالب را برای شما باز گویم.

31. علیٌّ بن أبیطالب أفضل مَنْ ترکتُ بعدی.(4)

علی بن ابی طالب برترین کسی است که من او را ترک می کنم و از دنیا می روم.

32. یا علیّ، مثلک مَثَل «قل هو اللّه أحد»، مَنْ أحبَّک بقلبه فکأنّما قرأ ثلث القرآن و من أحبَّک بقلبه و أعانک بلسانه فکأنّما قراء ثلثی القرآن، و مَنْ أحبَّک بقلبه و أعانک بلسانه و نصرک بیده فکأنّما قراء القرآنَ کلَّه.(5)

ص: 55

ای علی مَثَل تو مانند سوره توحید است، کسی که ترا به قلبش دوست بدارد گویا ثلث قرآن را قرائت کرده است، و کسی که ترا به قلبش دوست بدارد و به زبانش نیز یاری کند گویا دو ثلث قرآن را قرائت کرده است، و کسی که ترا به قلبش دوست بدارد و به زبان و بازویش در عمل ترا یاری کند، گویا تمام قرآن را قرائت کرده است.

33. مَن آذی علیّا فقد آذانی.(1)

کسی که علی را بیازارد، مرا آزرده است.

34. حقُّ علیِّ بن أبیطالبٍ علی هذه الاُمّة کحقِّ الوالد علی وَلَدِهِ.(2)

حقّ علی بن ابی طالب بر این امت همانند حق پدر بر فرزندش است.

35. صاحبُ سری علیّ بن أبیطالب.(3)

راز دار من علی بن ابی طالب است.

36. عن علیٍّ علیه السلام قال بی رسول اللّه صلی الله علیه و آله : أنتَ و شیعتک فی الجنة.(4)

علی علیه السلام می فرماید: پیامبر صلی الله علیه و آله به من فرمود: تو و شیعیانت در بهشت قرار دارید.

37. اِنَّ علیّا و شیعته هم الفائزون یوم القیامة.(5)

براستی علی و شیعیانش، رستگاران روز قیامت هستند.

38. ذِکْرُ علیٍّ عبادةٌ.(6)

یاد علی عبادت است.

39. کفیّ کفُّ علیٍّ فی العدل سواء.(7)

دست من و دست علی در عدالت یکسان است.

40. مَنْ لم یقل علیٌّ خیرُ الناس فقد کفر.(8)

کسی که نگوید علی بهترین مردم است، براستی کافر شده است.

در پایان این فصل و پایان مقاله چند نکته را مجددا یادآوری می کنم:

اوّلاً: روایات غیر از چند مورد که از مصادر آن معلوم می شود، بقیه از مصادر اهل

ص: 56

سنت است.

ثانیا: در نقل این چهل روایت استقصاء صورت نگرفته و به عنوان نمونه یاد شده است.

ثالثا: از شیعه روایات فراوان تر و جامع تری در این باب وجود دارد، ولی ترجیح بر آن بود که این روایات نقل شود، لذا این روایات عقیده صاحبان آن است، و عقیده ما در باب امامت بسیار دقیق تر و عمیق تر از این مطالب است.

رابعا: روایات از این صریح تر نیز از اهل سنت وجود دارد، که طالبان می توانند به منابع و مأخذ اصلی مراجعه فرمایند. ولی حتّی همین روایات نیز می تواند ما را به هدف برساند، بدین ترتیب که چه کسی صلاحیت جانشینی بعد از پیامبر را دارد؟ آیا کسی که چنین روایات واضح و صریح و فراوانی در فضل او وجود دارد، یا کسانی که حتّی به عنوان نمونه مثل یکی از این روایات نیز در شأن آنها وارد نشده است.

خامسا: چهل روایت در این فصل ذکر شد، و نتیجه نهایی بر عهده خواننده تیزهوش و منصف است.

اللهم اجعلنی من شیعة مولانا أمیرالمؤمنینَ علیٍّ

- علیه الصلاة و السلام - فی الدنیا و الآخرة و صلّی اللّه علی سیدنا محمّد و آله الطاهرین. آمین، آمین.

لیلة تاسعة من شهر ذیالحجة [لیلة عرفة] سنه 1405ه .ق

ص: 57

ص: 59

گامی باشد در جهت وحدت، وحدت سیاسی لازم و ضروری بین شیعی و سنی در مقابل دشمنان مشترک، لذا از اهل نظر درخواست دارد که این مقاله را به عنوان یک حرکت در این جهت بپذیرند و بر این امید که این وحدت در اثر تلاش های بزرگان و علمای طرفین هر روز مستحکم تر شود.

4. در هر صورت چون خواننده محترم را زیرک و باهوش و مُنصف و صاحب خرد و دانش می دانیم، انتاج را بر عهده عقل و خرد وی می گذاریم.

و الحمدللّه ربّ العالمین.

ص: 61

ابوبکر و عده ای از صحابه رسول اللّه صلی الله علیه و آله حاضر بودیم، آن هنگامی که پیامبر دست خود را بر روی شانه علی زد و گفت: ای علی تو اولین فردی هستی که ایمان و اسلام آورد و تو برای من همانند هارون هستی برای موسی.

4. فی المجنونة التی أمر برجمها، و فی التی وضعت لستّة أشهر، فأراد عمر رجمها، فقال له علیٌّ علیه السلام : إنّ اللّه تعالی یقول: «و حَمْلُهُ و فِصَالُهُ ثَلاثُونَ شَهْرا...»(1)، و قال علیه السلام له: إنّ اللّه رفع القلم عن المجنون... فکان عمر یقول: لولا علیٌّ لهلک عمر.(2)

در قضیه مجنونه ای که عمر أمر به سنگسار کردن او کرد، و در مورد آن زنی که شش ماهه فرزند به دنیا آورد و عمر خواست او را رجم کند، امیرالمؤمنین علی علیه السلام فرمودند: خداوند می فرماید: «حمل فرزند و شیر دادن او سی ماه است» [و چون در جای دیگری رضاع کامل را در دو سال می داند پس مدت اقل حمل شش ماه می شود]، و نسبت به زن مجنونه فرمودند: قلم تکلیف از مجنون برداشته شده است [پس حدی بر او نیست] پس عمر مکرر می گفت: اگر علی علیه السلام نبود عمر هلاک و نابود می شد.

5. عن عروة بن الزبیر: إنّ رجلاً وقع فی علیّ بن أبیطالب علیه السلام بمحضر من عمر، فقال له عمر: تعرف صاحب هذا القبر؟ هو محمد بن عبداللّه بن عبدالمطلب، و علی بن أبیطالب بن عبدالمطلب، فلا تذکر علیّا إلّا بخیرٍ، فإنّک إن أبغضتَه آذیتَ هذا فی قبره.(3)

عروه فرزند زبیر گوید: مردی به علی علیه السلام دشنام داد و بی ادبی کرد در حالی که عمر حاضر بود، پس عمر به وی گفت: صاحب این قبر را می شناسی؟ او محمد صلی الله علیه و آله فرزند عبداللّه فرزند عبدالمطلب است و علی علیه السلام فرزند ابوطالب فرزند عبدالمطلب است، پس علی علیه السلام را جز به خیر و خوبی یاد نکن، براستی اگر او [علی علیه السلام ] را خشمگین و ناراحت کنی صاحب این قبر [محمد مصطفی صلی الله علیه و آله ] را مورد اذیت و آزار قرار داده ای.

ص: 64

غیر ذلک.(1)

وارد بر عایشه شدم و از او پرسیدم: چه کسی محبوبترین مردم در نزد پیامبر صلی الله علیه و آله بود؟ پاسخ داد: فاطمه زهرا - سلام اللّه علیها -، به او گفتم: من فقط از مردان از تو می پرسم؟ پاسخ گفت: همسرش علی بن ابی طالب علیه السلام ، و چه چیز مانع بود از او، براستی که او (علی علیه السلام ) همواره روزه دار و شب بیدار بود، و جان پیامبر صلی الله علیه و آله بر دست او روان شد، پس او آن را به سوی دهان (صورت)(2) خویش بازگردانید، و چه کسی می تواند همانند او (علی علیه السلام ) باشد؟!

به او گفتم: پس چرا با وی چنین کردی (جنگیدی)؟! پس حجاب خود را بر روی صورتش انداخت و گریست و گفت: کاری بود که بر من گذشت (کنایه از اینکه خطا کردم) و مانند آن.

5. قالت عایشة: رایتُ رسولَ اللّه ِ صلی الله علیه و آله التزم علیّا و قَبَّلَهُ، و هو یقول: بأبی الوحید الشهید، بأبی الوحید الشهید.(3)

عایشه گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله را دیدم که امیرالمؤمنین علی علیه السلام را در بر گرفت و او را بوسید در حالی که می فرمود: پدرم فدایت شود ای یگانه (بی مانند) شهید، پدرم فدایت شود ای یگانه (بی مانند) شهید.

ص: 67

فقال معاویة: للّه أنت! أتدری ما قلتَ؟ أمّا قولک: العییّ، فواللّه لو أنّ ألسن الناس جمعت فجعلت لسانا واحدا لکفاها لسان علیٍّ.

و أمّا قولک: إنّه جبان، فثکلتْکَ اُمُّک، هل رأیت أحدا قطّ إلّا قَتَلَه؟

و أمّا قولک: إنّه بخیل، فواللّه لو کان له بیتان أحدهما من تِبرٍ و الآخر من تبنٍ، لأنفد تبره قبل تبنه.

فقال: الثقفی: فَعَلام تقاتله إذا؟

قال: علی دم عثمان، و علی هذا الخاتم، الذی مَنْ جعله فی یده جادت طینته، و أطعم عیاله و ادّخر لأهله.

فضحک الثقفی ثم لحق بعلیٍّ علیه السلام ، فقال: یا أمیرالمؤمنین، هب لی یدیَّ بجرمی، لا دنیا أصبتُ و لا آخرة! فضحک علیٌّ، ثم قال: أنتَ منها علی رأس أمرک، و إنّما یأخذ اللّه العباد بأحد الأمرین.(1)

به معاویه گفت: براستی به نزد تو می آیم از پیش گُنگِ ترسویِ بخیل فرزند ابوطالب!!

معاویه گفت: ترا به خدا قسم چه می شود! آیا می دانی چه گفتی؟

امّا اینکه گفتی او گنگ و لال است، پس به خدا سوگند اگر همه زبانهای مردم جمع گردد و یک زبان شود، زبان و فصاحت علی علیه السلام از همه آنها برتر و بالاتر است.

و امّا سخن تو که او ترسو است، پس مادرت به عزایت بنشیند، آیا تاکنون دیده ای علی علیه السلام با کسی جنگ کند مگر اینکه او کشته شود؟

و امّا سخن تو که او بخیل و خسیس است، پس به خدا سوگند، اگر علی علیه السلام دو اطاق پر از طلا و کاه داشته باشد، ابتدا اطاق پر از طلای او از انفاق تمام می شود و بعد اطاق پر از کاه.

مرد ثقفی گفت: حال که چنین است پس چرا با علی علیه السلام می جنگی؟

معاویه پاسخ گفت: به خاطر خون عثمان و به خاطر انگشتری خلافت، که هرکس خلیفه باشد، سرشت او را نیک می شمارند و خاندانش بر سر سفره رنگینی می نشیند و برای اهلش اموال ذخیره و اندوخته می کند.

مرد ثقفی خندید و پس از آن به نزد امیرالمؤمنین علیه السلام بازگشت و گفت: ای امیرالمؤمنین علیه السلام مرا ببخش و عفو کن نه دنیایی را به دست آوردم و نه آخرتی را، پس امیرالمؤمنین علیه السلام خندید و فرمود: تو اکنون نیز می توانی آن را به دست آوری، و خداوند بندگان خود را به یکی از دنیا و آخرت می گیرد.

3. مغیره گوید: وقتی خبر شهادت علی علیه السلام به معاویه رسید گفت: «إنّا للّه و إنّا إلیه

ص: 69

راجعون»، و او با همسرش فاخته دختر قرظه در یک روز آفتابی بود، معاویه گفت: ماذا فقدوا من العلم و الفضل و الخیر!!

فقالت امرأته: تسترجع علیه الیوم؟

قال: ویلک لاتدرین ماذا ذهب من علمه و فضله و سوابقه.(1)

معاویه گفت: مردم چه گوهر گرانبهایی از علم و دانش و فضل و برتری و خیر و خوبی را از دست دادند.

همسرش به او گفت: امروز در مصیبت او عزاداری و «إنّا للّه» می گویی و تا دیروز با او می جنگیدی؟

معاویه پاسخ گفت: وای بر تو، تو نمی دانی چه از دست رفت از دانش گسترده او، و فضل و برتریش و سوابق جهاد و مبارزه اش.

4. معاویه در دیدار با عقیل برادر امیرالمؤمنین علیه السلام گفت: ذکرت من لاینکر فضله، رحم اللّه أباحسن، فلقد سبق من کان قبله، و أعجز من یأتی بعده، هلمّ حدیث الحدیدة... فجعل معاویة یتعجّب و یقول: هیهات، هیهات، عقمت النساءُ أن یلدن مثله.(2)

مرا به یاد کسی انداختی که فضل و برتری او را کسی نمی تواند انکار کند، خداوند ابوالحسن علیه السلام را رحمت کند، براستی از همه گذشتگان گوی سبقت را ربود، و آیندگان نمی توانند به او برسند، - سپس معاویه از عقیل می خواهد که داستان آن آهن داغ شده را باز گوید و بعد از شنیدن آن از عقیل تعجب کرده - و می گوید: هرگز، هرگز [دور بادا، دور بادا] دیگر زنان از زاییدن همانند علی علیه السلام عقیم خواهند بود [مادر روزگار چون او نزاید].

5. یکی دیگر از مواردی که معاویه عظمت شخصیت امیرالمؤمنین علی علیه السلام را بناچار پذیرفته است، گفتگویی است که با عُدَی بن حاتم طایی دارد، استاد شهید مرتضی مطهری قدس سره این گفتگو را چنین نقل می کنند:

«عدی بن حاتم طایی یکی از کبار صحابه و از علاقه مندان و شیفتگان مولای متقیان علیه السلام است، این مرد در اواخر عمر رسول خدا صلی الله علیه و آله اسلام آورد و اسلامش نیکو شد، در زمان خلافت علی علیه السلام در خدمت آن حضرت بود و سه پسرش بنام طَریف و طُرْفه و طارِف در رکاب آن حضرت در صفین شهید شدند، بعد از شهادت علی علیه السلام و

ص: 70

استقرار خلافت برای معاویه، اتفاق افتاد که بر معاویه وارد شد، معاویه برای اینکه بلکه بتواند با یادآوری کردن داغ فرزندان عُدَی او را وادار کند که درباره علی علیه السلام مطابق میل معاویه حرفی بزند به او گفت: «أیْنَ الطُّرَفات؟» پسرانت طرفه و طریف و طارف چه شدند؟ عدی با کمال متانت و خونسردی گفت: «قُتِلُوا بِصِفّین بین یَدَی علیّ بن أبیطالب علیه السلام » در صفین پیشاپیش علی علیه السلام شهید شدند، مخصوصا کلمه پیشاپیش علی علیه السلام را اضافه کرد که رضایت و افتخار خود را برساند. معاویه گفت: «ما أنْصَفَکَ ابن أبیطالب إذْ قَدَّمَ بنیکَ و أخَّرَ بَنِیه» علی علیه السلام درباره تو انصاف را رعایت نکرد که پسران ترا پیشاپیش جبهه فرستاد تا کشته شدند و پسران خود را در پشت جبهه نگهداشت که زنده ماندند، عدی گفت: «بل أنا ما أنصفتُ علیّا إذ قُتِلَ و بَقِیتُ» بلکه من درباره علی علیه السلام انصاف را رعایت نکردم که او کشته شد و من زنده ماندم. معاویه دید از نقشه خود نتیجه نمی گیرد، لحن خود را عوض کرد. گفت: «صِفْ لی علیّا» اوصاف علی علیه السلام را برای من بگو، عدی گفت: مرا معذور بدار، گفت: ممکن نیست، عدی گفت:

«کان و اللّه بعید المُدی، شدید القُوی، یقول عدلاً و یحکم فَصْلاً، تَنْفَجِرُ الحکمةُ مِنْ جوانبه و العلم من نواحیه، یَسْتُوحِش من الدنیا و زَهْرَتِهَا و یَسْتَأنِسُ باللیل و وحشته، و کان و اللّه غَزِیرُ الدمعةِ، طویلِ الفکرة، یحاسب نفسه إذا خلا، و یَقَلِّبُ کَفَیه علی ما مضی، و کان فینا کأحدنا، یُجیبنا إذا سَئَلناه و یدنینا إذا أتیناه و نحن مع تقریبه لنا و قُرْبِهِ منّا لا نُکَلِّمه لهیبته، و لا نرفع أعیننا إلیه لِعَظِمته، فاذا تَبَسَّمُ فعن مثل اللؤلؤ المنظوم، یُعَظِّمُ أهل الدین و یَتَحَبَّبُ إلی المساکین، لایخاف القویُّ ظُلْمَهُ، و لا یَیْأسُ الضعیفُ مِنْ عَدْله.

فَأقْسَمُ لقد رأیتُهُ لیلة و قد مُثِّل فی محرابه و أرخَی اللیل سرباله و دموعُهُ تَتَحَادَرُ علی لحیته و هو یَتَمَلْمَلُ تَمَلْمُل السَّلِیم و یَبْکی بکاءَ الحَزین، فکأنّی الآن أسمعه و هو یقول: یا دنیا إلیَّ تَعَرَّضْتِ أم إلیَّ أقْبَلْتِ؟...

قال: فَوَکَفَتْ عَیْنا معاویة و جعل یَنْشِفُهُما بِکُمِّهِ ثمَّ قال: رحم اللّه أباالحسن کان کذلک فکیف صَبْرُکَ عنه؟

قال: کصبر مَنْ ذُبِحَ وَلَدُها فی حجرها فهی لاتَرْقَأ دَمْعَتُها و لا تَسْکُنُ عَبْرَتُها...»(1)

ص: 71

یعنی، به خدا قسم علی علیه السلام ژرف نظر و نیرومند بود، به عدالت سخن می گفت و با قاطعیت فیصله می داد، علم و حکمت از اطرافش می جوشید، از زرق و برق دنیا متنفر، و با شب و تنهایی شب مأنوس بود، زیاد اشک می ریخت و بسیار فکر می کرد، در خلوتها از نفس خود حساب می کشید، و بر گذشته دست ندامت می سود، لباس کوتاه و زندگی فقیرانه را می پسندید، در میان ما که بود مانند یکی از ما بود، اگر چیزی از او می خواستیم می پذیرفت و اگر به حضورش می رفتیم ما را نزدیک خود می برد و از ما فاصله نمی گرفت، با این همه که هیچ به خود بندی نداشت آن قدر با هیبت بود که در حضورش جرأت تکلّم نداشتیم، و آن قدر عظمت داشت که چشمها را به طرفش بلند نمی کردیم، وقتی که لبخند می زد دندانهایش مانند یک رشته مروارید به نظر می آمد، اهل دیانت و تقوا را احترام می کرد و نسبت به بینوایان مهر می ورزید، نه نیرومند از او بیم ستم داشت و نه ناتوان از عدالتش نومید می شد.

به خدا قسم یک شب به چشم خود دیدم که در محراب عبادت ایستاده بود در حالی که شب، تاریکی خود را همه جا کشیده بود. اشکهایش بر ریشش می غلطید. مانند مارگزیده به خود می پیچید و مانند مصیبت دیده ها می گریست، الان مثل این است که آوازش را با گوشم می شنوم که می گفت: ای دنیا آیا متعرض من شده ای و به من رو آوردی؟ برو دیگری را بفریب. وقت تو نرسیده است، ترا سه طلاقه کرده ام و رجوعی در کا نیست، لذّت تو ناچیز و اهمیت تو اندک است. آه آه از توشه اندک و سفر طولانی و أنیس کم.

سخن عُدَی که به اینجا رسید اشک معاویه سرازیر شد «فجعل ینشفها بکُمِّهِ» شروع کرد با آستین خود اشک خود را پاک کردن، آنگاه گفت: خداوند رحمت کند علی را همینطور بود که گفتی، اکنون بگو حالت تو در فراق او چگونه است؟

گفت: مانند زنی که فرزندش را در دامنش سر بریده باشند.

معاویه گفت: آیا هیچ فراموشش می کنی؟

عدی گفت: مگر روزگار می گذارد فراموشش کنم!!»(1)

ص: 72

3. معاویه به عمرو گفت: ترا دعوت می کنم به نبرد با این مردی که پروردگارش را عصیان نموده است و خلیفه را کشته و فتنه نموده و جماعت مسلمین را متفرق کرده و قطع رحم کرده است.

عمرو گفت: به نبرد با چه کسی؟

معاویه پاسخ گفت: نبرد با علی علیه السلام .

فقال عمرو: و اللّه یا معاویة، ما أنت و علیٍّ بِعَکْمَی بعیر، ما لک هجرته و لاسابقته و لاصحبته و لاجهاده و لافقهه و علمه، و اللّه إنّ له مع ذلک حدّا و جدّا و حظّا و حظوة، و بلاءً من اللّه حسنا، فما تجعل لی إن شایعتک علی حربه، و أنت تعلم ما فیه من الغرر و الخطر؟

قال: حکمک.

قال: مصر طُعْمة.(1)

عمرو گفت: ای معاویه به خدا سوگند، تو و علی علیه السلام در دو طرف شتر با هم مساوی و برابر نیستید، تو هجرت و سابقه و مصاحبت با پیامبر صلی الله علیه و آله و جهاد و مبارزه و فقه و دانش علی علیه السلام را نداری، و با همه این فضیلتها، به خدا سوگند که علی علیه السلام نیز اندازه و تلاش و کوشش و برخورداری خود را دارد، و خداوند او را به بلاء آزموده است، پس برای من از این دنیا و اموال آن چه قرار می دهی اگر ترا در نبرد با او پیروی کنم، در حالی که تو می دانی چنین نبردی مایه ضرر و زیان اخروی و خطر در دنیا است؟

معاویه گفت: هر آن چه تو خود حکم کنی.

عمروعاص گفت: مصر و حکومت بر آن را دستمزد من قرار ده.

4. در جنگ صفین وقتی معاویه بر آب مسلط شد، آب را بست و اصحاب امیرالمؤمنین علی علیه السلام یک روز و شب بدون آب بودند... معاویه با عمروعاص مشورت کرد که آیا آب را رها کند یا ببندد، عمرو گفت:

خلّ بینهم و بین الماء، فإنّ علیّا لم یکن لیظمأ و أنت ریّان و فی یده أعنّة الخیل و هو ینظر إلی الفرات حتی یشرب او یموت، و أنت تعلم أنّه الشجاع المُطْرِق و معه أهل العراق و أهل الحجاز، و قد سمعتُهُ أنا و أنت و هو یقول: لو استَمکنتُ من أربعین رجلاً، فذکر أمرا - یعنی لو أنّ معی أربعین رجلاً یوم فُتِّشَ البیت - یعنی بیت فاطمة.(2)

بین اصحاب علی علیه السلام و آب را رها کن، پس براستی که چنین نخواهد بود که علی علیه السلام تشنه باشد و تو سیراب، در حالی که در دست او افسار اسب باشد به فرات نگاه می کند و حمله می کند تا سیراب

ص: 74

شود یا کشته شود. و تو می دانی که او شجاع و قوی و مقتدر است و با او اهل عراق و حجاز (سرزمین وحی) همراهند. و من و تو هر دو از او شنیده ایم که می فرمود: اگر یاری چهل مرد را داشتم و امری را یاد می کرد - مراد یاری چهل مرد است آن وقتی که خانه مورد هجوم و تفتیش واقع گردید - و مراد از خانه، خانه فاطمه زهرا - سلام اللّه علیها - است.

5. ...و قال عمرو: یا معاویة إنّک ترید أن تقاتل بأهل الشام رجلاً له من محمد صلی الله علیه و آله قرابة قریبة و رحم ماسّة و قِدَمٌ فی الإسلام لایعتدّ أحد بمثله، و نجدة فی الحرب لم تکن لأحدٍ من أصحاب محمد صلی الله علیه و آله ، و أنّه قد سار إلیک بأصحاب محمد صلی الله علیه و آله المعدودین و فرسانهم و قُرّائهم و أشرافهم و قدمائهم فی الإسلام، و لهم فی النفوس مهابة.(1)

...و عمروعاص گفت: ای معاویه تو می خواهی به همراهی اهل شام با مردی نبرد کنی که او قرابت و خویشاوندی نزدیکی با پیامبر صلی الله علیه و آله دارد و از ارحام نزدیک او محسوب می شود، و سابقه ای در اسلام دارد که احدی آن را ندارد و تجربه و مهارتی در جنگ دارد که هیچ کدام از اصحاب محمد صلی الله علیه و آله ندارد، و براستی او به سوی تو آمده است با یاران محمد صلی الله علیه و آله که همگی مورد شناسایی هستند و دلاورانشان و قاریان قرآنشان و اشرافشان و بزرگانشان و مسلمانان اولیه از یاران پیامبر صلی الله علیه و آله به سوی تو آمده است، و ایشان در قلوب مردم هیبت و احترام خاص و ویژه ای دارند.

ص: 75

چنین می گویید و اهل مدینه چنین می گویند و ما نیز مطلبی داریم، پس چه بسا قول ما با شما یکی می شود، و چه بسا با قول اهل مدینه یکی می شود، و چه بسا قول ما با هر دو مخالف می شود. من هر چهل مسأله را طرح کردم و او پاسخ داد و چیزی از آنها را وانگذاشت.

سپس ابوحنیفه گفت: آیا داناترین مردم کسی نیست که داناترین افراد باختلاف آنها باشد؟

2. نعمان بن ثابت در جای دیگری می گوید:

لو لا السَّنتان لهلک النعمان.(1)

اگر دو سال نبود نعمان هلاک می شد.

و از این دو سال، قصد کرده است دو سالی را که در خدمت امام صادق علیه السلام درس می خوانده است.

ص: 77

4. ابراهیم فرزند علی طبری گوید: به نزد احمد بن حنبل رفتم و از او پرسیدم آیا خلافت علی علیه السلام ثابت است؟

فقال: ما سؤالک عن هذا؟

فقلت: إنّ الناس یزعمون إنّک لاتثبت خلافته، فاستنکر ذلک و قال: أنا أقول و سالت عیناه، الخبر.(1)

پاسخ گفت: مراد و منظورت از این سؤال چیست؟

به او گفتم: مردم گمان می کنند تو خلافت او را ثابت نمی دانی، پس احمد منکر این گمان شد و گفت: من چنین می گویم!! و اشک چشمانش جاری شد... .

5. عبداللّه فرزندش گوید: از پدرم در مورد علی علیه السلام و معاویه پرسیدم، گفت:

اعلم، أنّ علیّا کان کثیر الأعداء، ففتّش له أعداؤه شیئا فلم یجدوه، فجاؤوا إلی رجل قد حاربه و قاتله، فأطروه کیدا منهم له.(2)

بدان، براستی علی علیه السلام دشمنان فراوانی داشت، پس آنها جستجو کردند تا عیب و منقصتی برای او پیدا کنند و نیافتند، پس به نزد مردی آمدند که با او جنگ کند، و آن مرد را مدایحی گفتند که به هیچ وجه در او نبود، به جهت دشمنی و مخالفت با علی علیه السلام .

ص: 80

3. در جای دیگر می گوید:

یا راکبا قف بالمحصب من مِنی واهتف بساکن خِیفها و الناهضِ

سَحَرا إذا فاض الحجیج إلی مِنی فیضا کملتطم الفرات الفائضِ

إن کان رفضا حبّ آل محمّد فلیشهد الثقلان أنّی رافضیّ(1)

ای سوار، در ریگ انداز مِنی توقف کن/ و فریاد بزن در میان ساکنان خیف و کسانی که می خواهند از آنجا بروند.

در سحری که حاجیان به سوی منی می آیند/ بهم فشرده مانند آب فرات که بر روی هم می غلطد.

اگر حبّ آل محمد خارج شدن از دین است/ پس جن و انس شهادت بدهند که من از دین خارجم.

4. و باز گفته است:

إذا فی مجلس ذکروا علیّا و شبلیه و فاطمة الزکیّة

هربتُ إلی المهیمن من اُناس یرون الرفض حبّ الفاطمیة

علی آل الرسول صلاة ربّی ولعنتهم لتلک الجاهلیة(2)

هنگامی که در مجلسی علی یاد می شود/ و دو شیر بچه اش و فاطمه پاک.

فرار می کنم و پناه می برم به خدا از مردمی که/ دوستی فاطمه را خروج از دین می دانند.

بر خاندان پیامبر درود و صلاة پروردگارم باد/ به خاطر این جهالت، لعنت بر آن مردمی که چنین می اندیشند (که دوستی فاطمه را خروج از دین می پندارند).

5. و در مورد علی علیه السلام می گوید:

لو أن المرتضی أبدی محلَّه لأضحی الناسُ طُرا سجّدا له

کفی فی فضل مولانا علیٍّ وقوع الشک فیه أنّه اللّه

و مات الشافعی و لیس یدری علیٌّ ربُّهُ أم ربُّهُ اللّه(3)

اگر علی مرتضی مقامش را ظاهر می کرد/ مردم دسته جمعی برای او به سجده می افتادند.

در فضل سرور ما علی علیه السلام کافی است/ که در مورد ایشان شبهه الوهیت طرح شده است.

و شافعی از دنیا رفت و نفهمید/ علی پروردگار او است یا خداوند پروردگار او است.

6. و زمانی مورد ملامت واقع می شود که چرا این گونه شعر می سراید؟ پاسخ می دهد:

ص: 82

إلامَ، إلامَ و حتّی متی اُعاتب فی حبّ هذا الفتی

و هل زوّجَت فاطمٌ غیرهُ و فی غیره هل أتی «هل أتی»(1) (2)

تا کی و تا چند مورد ملامت واقع شوم/ و مورد سرزنش قرار گیرم به خاطر دوستی این جوانمرد (علی علیه السلام ).

آیا فاطمه همسر شخص دیگری قرار داده شد/ و آیا در مورد شخص دیگری سوره هل اتی، نازل شده است.

با ترجمه این چند بیت از شافعی این مقاله را به پایان می برم.

و الحمدللّه ربّ العالمین

و الصلاة علی نبیّنا و آله أجمعین.

ص: 83

ص: 85

ما بسطتُ القول فی الظواهر و نصب عینیَّ فشأ السرایر(1)

ص: 87

رحبه و مردم نیز بر گرد ایشان بودند، مردی ایستاد و گفت، ای امیرالمؤمنین علیه السلام تو دارای آن درجه ای هستی که خداوند به تو ارزانی داشته است، و پدر تو در آتش معذب است. علی علیه السلام به او چنین پاسخ فرمود: ساکت شو، خداوند دهانت را پر از آتش کند، قسم به کسی که محمد صلی الله علیه و آله را به پیامبری برگزید، اگر شفاعت کند پدرم در مورد هر گناهکاری روی زمین خداوند شفاعت او را می پذیرد؟ آیا پدرم در آتش جهنم است در حالی که فرزندش تقسیم کننده بهشت و جهنم است؟!!

سوگند به کسی که پیامبر صلی الله علیه و آله را برانگیخت، براستی که نور پدرم در روز قیامت نور بقیه مردم را چنان می پوشاند گویا خاموش شده است، مگر پنج نور را، نور پیامبر صلی الله علیه و آله و نور فاطمه(سلام اللّه علیها) و نور حسن(سلام اللّه علیه) و نور حسین(سلام اللّه علیه) و نور دیگر امامان از فرزندان حسین علیهم السلام را، و این بدین خاطر است، که نور پدرم از نور ما است، و خداوند خلق کرده است آنرا، دو هزار سال قبل از اینکه آدم را خلق کند.

بعد از این که پاسخ حضرت علی علیه السلام را در مورد این اتهام شنیدیم، بهتر است به گفتار خود ابوطالب مراجعه کنیم و ببینیم او خود چگونه پاسخ می گوید، ابوطالب در بیتی خطاب به مشرکین قریش چنین می سراید:

أ لم تعلموا إنّا وجدنا محمّدا نبیّا کموسی خُطّ فی أوّل الکتب(1)

آیا نمی دانید که ما یافتیم محمد صلی الله علیه و آله را پیامبری/ همانند موسی، و پیامبریِ محمد صلی الله علیه و آله در آغاز کتاب های آسمانی نوشته شده است.

و در روایتی نقش نگین انگشتر ابی طالب چنین نقل شده است.

رَوی المفسر أبوالفتوح عن الإمام الرضا علیه السلام و قال: رُوِیَ عن آبائه علیهم السلام بعدّة طرق: إنَّ نقش خاتم أبیطالب کان: رضیتُ باللّه ربّا و بابن أخی محمّدا نبیّا و بإبنی علیٍّ له وصیّا.(2)

از امام رضا علیه السلام از پدرانشان چنین نقل است که نقش انگشتر ابوطالب چنین بود: اللّه را به عنوان پروردگار و پسر برادرم محمّد صلی الله علیه و آله را به عنوان پیامبر و فرزندم علی علیه السلام را به عنوان جانشین او پذیرفتم.

روایات فراوانی از طریق عامه و خاصه بر ایمان ابوطالب دلالت می کند، و اجماع علمای شیعه نیز بر این امر است و محققین از علمای اهل سنت نیز با شیعه در این امر اتفاق دارند.(3)

ص: 89

اما سخن در این است، که اساسا طرح چنین اتهامی از کجا ریشه می گیرد و پاسخ آن اجمالاً گذشت. و بحث بیشتر در این مقام از عهده این مقال خارج است.

شرح این هجران و این خون جگر این زمان بگذار تا وقت دگر

پایان این فصل را ابیاتی از ابوالقاسم اسماعیل بن أبی الحسن عباد بن عباس طالقانی (326-385) معروف به صاحب بن عباد قرار می دهم می فرماید:

لو فَتَّشوا قلبی رأوا وسطه سطرین قد خُطّا بلا کاتب

حبّ علیّ بن أبیطالبٍ و حبّ مولای أبیطالب(1)

اگر قلب مرا بشکافید در وسط آن می بینید/ دو سطر که بدون نویسنده ای نوشته است.

دوستی امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام / و دوستی مولایم ابوطالب.

ص: 90

ثانیا: بنابراین قول حتی اگر مولا علی علیه السلام می دانست که زنده می ماند، این خبر را جز از طریق پیامبر صلی الله علیه و آله نشنیده بود، و همین که مولا علیه السلام این سخن را از پیامبر صلی الله علیه و آله بطور کامل پذیرفت خود نشان ایمان کامل حضرت علی علیه السلام به پیامبر صلی الله علیه و آله می باشد و این امر خود نشانی دیگر از عظمت حضرت علی علیه السلام است.

ثالثا: ظاهر آیه با چنین توجیهی درست در نمی آید زیرا آیه اعلام می دارد که انسانیْ، هستی و وجود خویش را در طبق اخلاص گذاشته با خداوند جهت رضایت او به معامله می نشیند و حاضر به هرگونه فداکاری است، و در پایان آیه گویا خداوند وجود چنین انسانهایی را نوعی رأفت و نعمت برای دیگر انسانها می داند، از اینرو با توجیه قبلی قابل جمع نیست.

رابعا: روایاتی وارد شده است که همانند آیه از چنین عملی تجلیل فراوان می کند و این گونه روایات نیز چون آیه صریحا اعلام می دارند که ماجرای لیلة المبیت یک فداکاری بزرگ بوده است، در روایتی می خوانیم:

رُوِیَ أنّه علیه السلام لمّا نام علی فراشه صلی الله علیه و آله قام جبرئیل عند رأسه و میکائیل عند رجله و جبرئیل ینادی: بخٍّ بخٍّ من مثلک یا علیّ بن أبیطالب، یباهی اللّه الملائکة بک.(1)

روایت شده، هنگامی که علی علیه السلام بر جای پیامبر صلی الله علیه و آله خوابید، جبرئیل در نزد سر او و میکائیل در کنار پای او قرار گرفت آنگاه جبرئیل ندا داد: آفرین، آفرین بر تو ای علی بن ابی طالب، خداوند به تو بر ملائکه مباهات می نماید.

براساس روایت فوق مسلما مباهات خداوند بر ملائکه بر یک فداکاری بزرگ و ایثار عظیم مبتنی است چنانچه خود آیه نیز بر این امر دلالت دارد و بحثش گذشت.

چون این ماجرا روشن، و بی پایگی این توجیه نیز واضح است، لذا به همین مقدار اکتفا می کنیم.(2)

ص: 92

سایرین) از زیر بار بیعتم خارج شدند، بعضی (معاویه و دیگران) از اطاعت خدای تعالی بیرون رفتند، گویا مخالفین نشنیده اند که خداوند سبحان (در قرآن کریم) می فرماید: «سرای جاودانی را قرار دادیم برای کسانی که مقصودشان سرکشی و فساد در روی زمین نمی باشد و جزای نیک برای پرهیزکاران است»، آری قسم به خدا این آیه را شنیده و حفظ کرده اند، ولیکن دنیا در چشمهای ایشان آراسته و زینت آن، آنان را فریفته است. (پس دست از حق برداشته، سرکشی نموده، در روی زمین فساد و آشوب بپا کردند).

دل مولا علی علیه السلام قبل از ماجرای خلافت و بعد از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله همواره خون بود، ابتدا بازی سقیفه، بعد غصب فدک، و بعد از گذشتن چند ماه شهادت صدیقه کبری فاطمه زهراء علیهاالسلام ، و بعد از بیست و پنج سال با چنین دردهایی صبر کردن. تازه ماجرای خلافت و بیعت با مولا علیه السلام پیش می آید که بیان آن از زبان ایشان علیه السلام گذشت.

جای تأسف اینجا است که همین افرادی که چنین برای بیعت هجوم آوردند، که لباس امیرالمؤمنین علیه السلام پاره شده و دو فرزند پیامبر صلی الله علیه و آله حسن و حسین علیهماالسلام نزدیک بود به خاطر ازدحام جمعیت از بین بروند، چنان بیعت شکنی کردند که باز ذکر آن از زبان ایشان علیه السلام گذشت و دل علی علیه السلام را به درد آوردند.

روی ابن شهرآشوب عن حریث: إنّ علیّا لم یَقُم مرّة علی المنبر إلّا قال فی آخر کلامه قبل أن ینزل: مازلتُ مظلوما منذ قبض اللّه نبیّه صلی الله علیه و آله .(1)

ابن شهرآشوب مرفوعا از حریث نقل می کند که گفت: براستی علی علیه السلام بر منبر نرفت مگر اینکه در آخر آن قبل از اینکه پایین بیاید فرمود: من از آن هنگام که پیامبر صلی الله علیه و آله را خداوند قبض روح کرد همواره مظلوم هستم.

آری بحق می توان اظهار داشت که امیرالمؤمنین علی علیه السلام همان گونه که قبل از خلافت مظلوم بود، بعد از آن نیز مظلوم بود، و این مظلومیت تا شهادت و حتی بعد از آن نیز همچنان ادامه دارد. در اینجا شاید بتوانیم مختصری عمق سخن امام علیه السلام را دریابیم که:

مازلتُ مظلوما.

من همواره مظلومم.

أن شاء اللّه خداوند ما را از شیعیان واقعی امیرالمؤمنین علی علیه السلام قرار دهد.

و الحمدللّه أوّلاً و آخرا و ظاهرا و باطنا و صلی اللّه علی نبیّه و آله.

ص: 94