شعار حمایت از محرومان که سر از ناسیونالیسم ایرانی و کشتار ائمه شیعه درآورد.راز این دوگانگی کجا بوده؟در رهبری نهضت،در شیوه مبارزه،در اخلاص رهبران،در عناصر تشکیل دهنده نهضت،در ماهیت قیام؟و یا چه عاملی بوده است که نهضت اول از طرف امامان شیعه مورد حمایت قرار گیرد اما قیام دوم با شک و تردید و یا لااقل بی تفاوتی روبرو شود؟

به نظر ما،عامل انحراف عدم اخلاص و یا ریاکاری و عوام فریبی و نیز شیوه های مبارزه ضداسلامی و انسانی و فاشیستی رهبران نهضت دوم در راه رسیدن به حکومت بود که سبب شده تا امامان شیعه در ماهیت قیام آنان تردید نموده و بی اعتماد شوند و به عکس اخلاص و ایثار علویان زیدی و روش های اسلامی و انسانی آنان در مبارزه،باعث گردید که ائمه اهل بیت به آنان اعتماد نموده،پشتیبانی کنند و درود بفرستند.

با مطالعه هریک از عوامل یاد شده راز این دوگانگی را به دست آورده و با یک مقایسه تاریخی،علل واقعی اصالت قیام اول و انحراف قیام دوم را نشان دهیم.

امثال ابو حنیفه و واصل بن عطا امام معتزلیها از او تلمذ کرده و استفاده نموده اند (1).

شیخ محمد ابو زهره از دانشمندان الازهر مصری درباره وی میگوید:به گفته معاصران حضرت زید،او عالمی بزرگ و آشنا به همه علوم اسلامی و اهل بیت بوده و اکثر شیوخ فقه در کوفه مانند امام ابو حنیفه نزد او تلمذ کرده اند.

ابو حنیفه می گوید:کسی را در زمان خود داناتر،فقیه تر و باهوش تر از زید بن علی(ع) ندیدم،او عالمی باهوش،بی نظیر و سریع الجواب بود (2).

زید،در میان اهل بیت نیز مورد احترام بوده است.امام رضا(ع)او را یکی از علمای آل محمد(ص)و عبد اللّه بن حسن مثنی (3)او را شخصی بی نظیر میدانسته است.بهرحال زید عالمی از علمای اهل بیت و شخصی زاهد،شجاع و متقی و سخی بوده است (4).

اما در شاخه عباسیان،ابتدا رهبری نهضت را محمد بن علی بن عبد اللّه بن عباس به عهده گرفت که می گویند ابو هاشم پسر محمد حنیفه او را در ضمیمه،"قریه ای در شام، به قیام علیه خلافت اموی توصیه کرد و کلیه اسرار،نامها و نشانه های شیعیان را در اختیارش گذاشت.سپس محمد بن علی بنا به توصیه ابو هاشم و اعیان و مبلغان،ابتدا به عراق و آنگاه به خراسان رفت.

او میسرة النبال را به عراق و ابو عکرمه سراج را به خراسان فرستاد و این مبلغ عباسی با یک تشکیلات سیاسی،هفتاد نفر را انتخاب کرد و آنها را در دوازده گروه معین"نقیب"برای تبلیغ حکومت آل محمد(ص)بدون آنکه اسم احدی را ببرند به اطراف بلاد اعزام داشت.

پس از درگذشت محمد بن علی پسرش ابراهیم الامام رهبری نهضت عباسی را به عهده گرفته و خطمشی قیام را به وسیله پیامها و دستورهای نظامی ابلاغ کرد.او نام و اسرار نهضت را بجز بر داعیان فاش نساخت و هم او بود که ابو مسلم خراسانی را به عنوان نماینده تام الاختیار خود معین نموده و به او دستور داد که هیچ عرب زبانی را باقی نگذاشته هر پسربچه ای را که پنج وجب طول داشته باشد متهم ساخته و بکشد.اما سرانجام مروان بن محمد از کار ابراهیم مطلع شده و او را دستگیر و در زندان کشت. (5)

ص:3

ابن اثیر،در الکامل خود،از او به نیکی یاد کرده و او را مردی خیر،فاضل،کریم و سخی معرفی نموده و نقل می کند که او نسبت به آل علی نیز با عطوفت و مهربان بوده است (1).

و یا در تعهد و بیعتی که ابو مسلم از مردم خراسان می گرفت و مسلمانان را بدان وعده می داد چنین می خوانیم:

من با شما برای عمل به کتاب و سنت و پیروی از حکومت خاندان رسول بیعت می کنم و بر این پیمان خدا و همه مقدسات اسلامی را شاهد می گیرم و منتظرم تا دستور رهبران ما فرارسد.

و باین ترتیب ملاحظه می کنیم که دعوتها،پیامها و تبلیغات و همچنین نوع هدفها و انگیزه ها همگی بیک نوع بوده و همه یک چیز را می خواهند؛حکومت اسلامی (1).حکومت اسلامی به رهبری یکی از اعضای خاندان رسول و عمل به کتاب و سنت و پیاده کردن احکام الهی و دفاع از مستضعفان و محرومان و ایجاد عدل و مساوات و امنیت در میان امت اسلام.

چه وعده های زیبا و کلمات خوش آهنگ و آرمانهای والایی؛اینست که ما معتقدیم که خواسته ایرانیان در نهضت ابو مسلم بمانند همه نهضتهائی است که قبلا واقع شده بود و ایرانیان در آن شرکت داشتند.بنابراین می بینیم که هرسه نهضت زید و مختار و توابین براساس تحقق بخشیدن به حکومت اسلامی استوار بود.اما افسوس این آرزو تحقق نیافت و نهضت دوم به انحراف کشیده شد.

ابو مسلم وقتی از خراسان بلند می شود شعار ملی ندارد.میگوید الرضا من آل رسول در حالیکه مسلما در میان افسران ابو مسلم کسانی وجود داشتند که مسلمان نبودند اما این شعار را برای کوبیدن عرب قبول داشته و می گفتند که باید به مردم عرب و ایران گفت که خلفاء به دروغ خود را به اسلام چسبانده اند و درواقع ما مسلمانان حقیقی هستیم.به همین دلیل مسلمان و غیرمسلمان اعم از عرب و عجم حاضر شدند که با خلیفه اسلام بجنگد و زیرا بهرحال این نهضت،خلیفه عرب را می کوبید (1)با اینکه در رکاب ابو مسلم فرق و افشار متفاوتی همچون:شیعیان کیسانی،خوارج سیستانی،زردشتیان خرمدینی،روستائیان و پیشه وران و حتی بردگان شرکت داشتند،اما اینان تنها نه بخاطر نجات از ظلم بنی امیه سلاح در دست گرفته بودند و آرمان خود را در تحقق حکومت آل محمد(ص)می دانستند (2).

اما افسوس این آرزو برآورده نشد حتی خود ابو مسلم ضمن توبه نامه ای به منصور که عموما آن را مهمترین عامل قتل وی شمرده اند،یاس خود را از ایمان نابجای خویش چنین می نویسد:

"من رهبری از دودمان پیغمبر داشتم که همی بایست احکام الهی را بمن بیاموزد و من می پنداشتم که"علم راستین"را نزد او خواهم یافت اما او حتی قرآن را وسیله فریب من ساخت. (3)آری،ابو مسلم نیز آرمان اسلامی داشت و به دنبال تحقق آن در جستجوی،رهبری با فضیلت بود و آن را در وجود ابراهیم امام می دید،اما در این تطبیق به خطا رفت و به قول دکتر صاحب الزمانی:انگیزه"مازیار و ابو مسلم را،تا زمانیکه همین مقدار اطلاعات پراکنده در باره آن در دست است با هیچ عینکی،با هیچ وارونه گوئی و مسخ حقیقتی نمی توان همسان و یکی دانست.ابو مسلم مسلمان بوده؛مسلمانی واقعی و معتقد.او نیز تحقق آرمان بی تبعیض اسلامی را در رهبری فردی برتر از خاندان پرهیزگار پیغمبر می جست.او می اندیشید اگر حکومت بنی امیه که مالامال از تبعیض و ستم است برکنار شود و زاهدی چون ابراهیم امام از خاندان پیامبر بر سر کار آید،خلافتی نظیر خلافت بی تبعیض و عادلانه علی،زمام امور را در دست خواهد گرفت. (4)اما افسوس که همه آنها خیال خامی بود که در سر می پرورانید و چه جنایتها که در راه آن مرتکب نشد.

ص:6

صبحگاهان از نیروهای زید(15 هزار نفر)خبری نشد و تنها 218 نفر به یاری او آمدند و دیگران بی وفائی کردند.جنگ شروع شد جنگی شرافتمندانه در راه دفاع از اسلام و سرانجام زید شهید شد(دوم صفر 122 ه.ق)و چند سال بعد پسرش یحیی بن زید در خراسان قیام کرد و به شهادت رسید؛تا اینکه سیاه جامگان نهضت بزرگ خود را بر ضد بنی امیه آغاز کردند. (1)در نهضت ابو مسلم نیز همین شعارها تکرار می شدند و خاطرات جنگهای پیامبر را تجدید می کردند.

در 25 رمضان 129،ابو مسلم همراه مبلغات بنی عباس،سلیمان بن کثیر و دیگر ایرانیان هوادار حکومت الرضا من آل محمد(ص)که متشکل از مردم 60 قریه بودند در قریه سفیدیچ مرو گرد آمدند.اگر اینان درواقع همان شیعیان و موالی ایرانی بودند که در قیام زید بن علی نیز شرکت داشتند آنان در حالیکه دو پرچم سحاب(ابر)و ظل(سایه)را در پیش داشتند شبانگاه آتش روشن کردند و قیام خود را اعلام نمودند.آنان شعار می دادند.

یا منصور امت و ابو مسلم آیه أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقٰاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ إِنَّ اللّٰهَ عَلیٰ نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ را می خواند.فردای آن روز همه مردمان اطراف به او پیوستند و همه تکبیر می گفتند.روز عید فطر ابو مسلم دستور داد که سلیمان بن کثیر نماز عید بگذارد.او نماز فطر را قبل از خطبه آن،بدون اذان و اقامه شروع کرد(و این در حالی بود که)بنی امیه عکس آن می کردند و با شش تکبیر نماز گذارد(در حالیکه)بنی امیه با چهار تکبیر انجام می دادند (2).

و بدین ترتیب نهضت بزرگ شروع شد و بعد از جنگها و پیکارهای زیاد سرانجام بساط ظلم و فساد و دستگاه استبداد اموی ساقط گردید.

نقش شعار در این حماسه های دینی به خوبی آشکار است.از آنجا که این نهضتها همگی از سرچشمه زلال اسلام مایه می گرفتند،شعارهای واحد و آیات قرآنی ورد زبان مجاهدان بود،زیرا همگی همان مستضعفان جوامع ایرانی و عربی بودند که از یوغ ساسانیان و عرب جاهلی نجات یافته و به دام اشرافیت عرب بنی امیه ضداسلام افتاده بودند،و از این جهت آنها نجات خود را باز در اسلام و حکومت و خاندان رسالت می دانستند،لذا همواره اگر بانگی یا پرچمی از جانب ایشان بلند می شد بزودی در زیر آن پرچم،به رهبری خاندان پیامبر بر ضد حکام جور قیام می کردند.

ص:8

یاران ابو مسلم نیز همه ایرانی،شیعه و خراسانی بودند.طبری می گوید:به یک روز مردم شصت دهکده پیش ابو مسلم آمدند و نخستین کسانی که پیش او رفتند اهل سقادم (1)بودند،با هرمروی نهصد پیاده و چهار سوار و از اهالی هرمز فره هزار پیاده و شانزده سوار آنان در حالیکه تکبیر می گفتند در زیر پرچم سحاب(ابر)و ظل(سایه)آیه أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقٰاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا می خواندند و در نماز عید فطر شرکت کردند (2).

در اینجا سئوال این است که این نهضتها با همه نقاط مشترکی که داشتند یعنی استراتژیها،شعارها و هدفهای واحد و اینکه تقریبا از پشتیبانی یک مردم همسان برخوردار بودند،به دو راه مختلف رفته و یا در جهتهای گوناگون قرار گرفتند؟پاسخ به این سوال شاید بتواند خواننده را در تحلیل علل روی کار آمدن خاندان عباسی که دست کمی از بنی امیه نداشتند و چندان ظلم و خیانت مرتکب شدند که شاید بنی امیه به آن جنایتها دست نیازیده بودند،بخصوص درمورد آل علی آنچنان ظلم و جنایتی مرتکب شدند که روی بنی امیه در پیش آنها سفید می نماید و به قول شاعر:

و اللّه ما فعلت امیه فیهم معشار ما فعلت بنو العباس

که بنی امیه یک دهم ظلم بنی عباس را درمورد آل علی مرتکب نشدند و نیز جاحظ درباره جنایات منصور دوانیقی نسبت به اولاد امام حسن می گوید:

"منصور فرزندان امام حسن را در زندان کوفه در سرداب قصر ابن هبیره زندانی ساخت بطوری که روز را از شب تشخیص نمی دادند.او دستور داد که محمد بن ابراهیم(نفس زکیه) را بگیرند و زنده زنده گور کنند و بر روی نعش او دیوار بسازند،محمد درحالی که جان می کند به برادرش عبد اللّه و حسن چنین گفت:آرزو کردیم که از جور بنی امیه خلاصی یابیم و به سلطنت و حکومت الرضا من آل محمد بنی عباس برسیم،اما حال ما بهتر نشد که بدتر شد. (3)"

نهضت انحراف یابد؟و چرا مسلمانان به آن دام بیفتند،چه از دامی رها شدند و به دامی دیگر گرفتار آمدند؟به نظر ما عامل انحراف را می باید در عدم اخلاص رهبران نهضت دوم و به کار گرفتن شیوه های ضداسلامی و انسانی در راه پیروزی،و نیز فریب،و تزویر و دنیاداری قائدان آن،تحت عنوان شعارهای جالب و اسلام مداری جستجو کرد.

در اینجا خواننده می بایست توجه داشته باشد که این داوری براساس شواهد تاریخی و اسناد و مکاتبات انجام شده میان رهبران به اصطلاح اسلامی نهضت دوم با سرداران خود انجام گرفته است چرا که تحلیل و بررسی این اسناد حقیقت واقعی عامل و یا عوامل انحراف را به روشنی نشان می دهد.ما در نهضت اول و رهبران آن اخلاص، ایمان،ایثار و فداکاری می بینم و نیز مشاهده می کنیم که چگونه قدمی بالاتر از دستورات شرع و احکام اسلامی برنداشتند و هیچ شیوه ضداسلامی و انسانی را در راه پیروزی خود انتخاب نکردند و به اصطلاح"هدف"وسیله را توجیه نساخت بلکه آنجا که هدف ایجاد جامعه اسلامی و تحقق قسط بود،راههای مشروع و انسانی و طبیعی را در به دست آوردن هدف مقدس خود،انتخاب کردند.

امام حسین پیشوای این نهضتها،می گوید:

قیام من،قیام فردی جاه طلب یا کامجو یا آشوبگر و یا ستمگر نیست؛در جستجوی اصلاح امت جدم بپا خواسته ام،اراده دارم امر به معروف و نهی از منکر کنم و به سیرت جد و پدرم رفتار نمایم (1)سردار او مسلم بن عقیل در خانه هانی پشت پرده قرار گرفت و مقرر شد که هنگام عیادت ابن زیاد از هانی،که او از پشت پرده بیرون آمده و ابن زیاد را بکشد.اما او چنین نمی کند و در جواب می گوید:این گشتن ترفندی پیش نیست و پیامبر از آن نهی فرموده است.

(الایمان قید الفتک و لا یفتک مؤمن (2))

ایمان زنجیر فریب است،انسان مؤمن فریب نمی دهد.

و زید بن علی در جواب کوفیان که از رای او درمورد صحابه ابو بکر و عمر جویا می شوند

ص:11

می گوید:

اینهائی(بنی امیه)که ما با آنها می جنگیم به مانند آنان(ابو بکر و عمر)نیستند و من شما را به عمل به کتاب خدا و احیای سنت پیامبر و ابطال بدعتها فرامی خوانم،اگر گوش فرا دهید خیر من و شما است و اگر امتناع ورزید من وکیل شما نیستم (1).

ولی صحنه در درام نهضت دوم،طور دیگری است.سیاستمداران حرفه ای زمام امور را در دست دارند و از احساسات پاک آنها در راه مطامع دنیوی و ریاست خواهی نفس سوء استفاده می کنند.

اینان(بنی عباس)در ابتدا سیاست اختلاف بیانداز حکومت کن را پیش گرفتند و شیوه های ضدانسانی را در راه پیروزی به کار بستند و نه تنها در راه پیروزی دستور شرع اسلام را ارجی ننهاده بلکه درست برخلاف آن امر می کردند.

مثلا آقای ابراهیم الامام به سردارش ابو مسلم خراسانی بعد از اینکه از اختلافات و تعصبات قبایل عربی اطلاع یافت چنین نامه می نویسد و دستور می دهد:

ابو مسلم،تو فردی از خاندان ما هستی وصیتم را گوش فرا ده.همواره این قبیله یمانی را در نظر داشته باش و آنان را پشتوانه خود بدان،زیرا کار خلافت،بجز به کمک آنان به پیروزی نخواهد رسید و طائفه ربیعه را اعتماد مکن،اما قبیله مضر طرفدار(بنی امیه) آنان دشمنان خانگی هستند.سپس می افزاید:"هرکس را که مشکوک دیدی،بکش و اگر بتوانی در خراسان احدی را که عربی حرف می زند باقی نگذاری و هرپسربچه ای که قامتش پنج وجب باشد،متهم کرده و بکش (2).

ص:12

راستی باید از این آقای ابراهیم الامام زاهد پرسید آیا عرب طرفدار حکومت اسلامی که خود نیز در ظلم و جور بنی امیه سوخته است و خواهان عدل اسلامی است،چرا باید کشته شود؟و یا جرم آن پسربچه نیم وجبی چیست که باید متهم و کشته شود؟و این همان شیوه فاشیستی-ماکیاولینستی است که همه چیز در راه هدف مباح می شود و هدف وسیله را توجیه می کند.

بدبختی آنکه همه این روشهای ضداسلامی و انسانی درپی آرمانهای اسلامی:

عدالت و حکومت الرضا من آل محمد(ص)صورت می گیرد و به قول مسعودی در مروج الذهب ابو مسلم هم که جوانی نوزده ساله و عاری از فضیلت و آشنائی با اسلام بوده،همان شیوه را به کار می بندد و با به کار بستن حیله ها و فریبها بر دشمن غلبه می کند (1)و به قول خود ابو مسلم"بر احدی رحم نکرده و صدهزار نفر آدم می کشد"28،حتی در راه تحقق خلافت بنی عباس بدتر از بنی امیه،این سردار سفاک دستش بخون خاندان علی آغشته می شود و عبد اللّه بن معاویه،نوه جعفر طیار را به خونخواهی یحیی بن زید قیام کرده بود (129 هجری)می کشد (2).

و یا نیز رفیق خود سلیمان بن کثیر(داعی عباس)و ابو مسلم خلال(متمایل به خاندان علی) را نیز می کشد،و با این سنگدلی و قساوت قلب و دیکتاتوری،امام ناحقی را به مسند خلافت می نشاند.

جالب اینکه خود ابو مسلم ابن سردار بیباک و سفاک ایرانی،بعدها خود به این اشتباه بزرگ پی برده و بی تقوائی و فریبکاری و تزویر و عوامفریبی بنی عباس،اعتراف کرده و می افزاید:

چگونه مردم مسلمان ایران و حتی خود او را با ماسک شعارهای آرمان خواهی و عدالت خواهانه فریفته بودند.

پس از آنکه خلافت بر بنی عباس مسلم شد و آبها از آسیاب افتاد،سیاستمداران بنی عباس،ضروری دیدند که باید مزاحمان حکومت خود را از میان بردارند،گرچه آنان از خدمتگذاران دیروزی آنان باشند.ابو مسلم که این مسئله را احساس کرده و می فهمید

ص:13

که روزی نیز نوبت او فرا خواهد رسید،ضمن نامه پرخاشگرانه ای به منصور دوانیقی چنین می نوشت:

من رهبری از دودمان پیامبر داشتم که همی بایست احکام الهی را بمن بیاموزد و من پنداشتم که علم راستین را نزد او خواهم یافت،اما او(ابراهیم الامام)حتی قرآن را وسیله فریب من ساخت زیرا به سبب علاقه ای که به ریاست و اموال این جهانی داشت،کتاب مقدس را تحریف کرد.رهبر من مرا بنام خداوند فرمان داد تا شمشیر برکشم و رحم و شفقت را یکباره از دل بیرون کنم،هیچ پوزشی از مخالفان نپذیرم و بر کمترین لغزشی نبخشایم و من نیز چنین کردم و راه قدرت و توانائی را بر شما گشودم زیرا که شما را بدرستی نمی شناختم.اما اکنون خداوند مرا از این راه بیرون آورده است،شما را دیگر خوب می شناسم و بر گذشته خود پشیمانم و توبه همی کنم امیدوارم که خداوند ستمهای گذشته مرا ببخشاید،اما اگر نبخشاید و مرا تنبیه کند باز باید او را دادگر بدانم (1).

آری ابو مسلم خراسانی،سرانجام پشیمان می شود و بر گذشته های ناشایست خود افسوس می خورد که چگونه دین خود را به دنیای دیگران فروخته در نهایت سنگینی و آثار جرمهایش به گردن او مانده است.

ص:14

زمخشری در ربع الابرار می گوید:ابو مسلم را در عرفات دیدند که با خدایش چنین می گفت:

خدایا من اکنون پشیمانم و به سوی تو بازمی گردم اما گمانم آنست که هرگز مرا نبخشی،گفتند چگونه خدا را چنین وصف می کنی که ترا ببخشد؟گفت من چنان لباسی از ظلم به اندام بنی عباس دوخته ام که مادامی که این دولت باقی و ظلم و جنایتی بر جانداری می رود او همواره مرا نفرین خواهد نمود،پس خدا چگونه می بخشد کسی را که اینهمه مردم دشمن اویند (1).

ابو مسلم از اشتیاق تحقق جامعه آرمانی مالامال بود.وی مظهر یا دست کم وسیله دست یابی بدین هدف،خون ریزی و انعطاف ناپذیری را آنچنان در نظرش آسان جلوه داده بود که به گفته یکی از گویندگان معاصرش:ابو مسلم آب نمی نوشد مگر زمانی که به خون آمیخته باشد.لیکن ابو مسلم نیز بزودی دستخوش همان کابوس ناکامی و یاس گشت،کابوسی که سرنوشت تمام پرستندگان آرمان برتری یعنی رهبری مطلق است.وی زمانی از کرده های خود پشیمان و بر ایمان بیهوده و بدفرجام خویش افسوس می خورد که متاسفانه دیگر طبق معمول سودی نداشت (2).

و خلافت را به آل علی انتقال دهد.از این جهت دو نامه،یکی به وسیله محمد بن عبد الرّحمن بن اسلم به محضر حضرت صادق و دیگری را برای عبد اللّه بن حسن(مثنی)، نوشت و در هردو نامه از امام صادق و عبد اللّه بن حسن خواست که خود را برای رهبری نهضت آماده کنند تا خلافت و بیعت مردم خراسان را به اسم آنان فراخواند و به قاصد دستور داد که هرچه زودتر بی آنکه وقت را از دست داده و فرصت تمام بشود عجله کند.

قاصد در مدینه نامه را به حضرت صادق تقدیم کرد و پیام ابو مسلم را به حضرتش رسانید.

امام فرمود:من ابو مسلم را نمی شناسم و او پیرو و شیعه دیگران است،قاصد گفت، من پیام آور و منتظر جوابم. (1)امام دستور داد چراغی حاضر کردند،سپس نامه ابو مسلمه را بالای آن گرفته و سوزاند و فرمود:ایا موقد انارا لفیرک صّؤها و یا حاطیا فی غیر حبلک تحطب"ای کسی که آتش روشن می کنی که شعله اش برای دیگران است و هیزمی جمع می کنی که سوزشش برای دیگران است".

فردای آن روز عبد اللّه بن حسن که از امام مسن تر بود پیش وی آمد.امام مقدمش را گرامی داشت و فرمود:چه کاری سبب شده این همه محبت کنی؟سپس عبد اللّه داستان نامه ابو مسلمه را بازگو کرد و اظهار نمود که:شیعیان ما از خراسان خواهان امامت و زعامت ما هستند،پس بشتابید که فرصت را از دست می دهیم.امام فرمود:آرام باش پسرعمو کجا خراسانیان شیعیان تو بودند؟آیا تو ابو مسلم را به خراسان فرستاده ای؟آیا تو دستور داده ای که آنها سیاه پوش شوند؟و اینهائی که به کوفه آمده اند تو دعوت کرده ای؟ و یا احدی از آنان را می شناسی؟

عبد اللّه در جواب پرخاش کرد و گفت:که شما از روی حسد این چنین حرف می زنی،امام آرامش ساخت و فرمود:من از روی خیرخواهی چنین می گویم و ابو مسلم به من نیز نامه نوشته و فرستاده است ولی جواب دریافت نکرد و نامه او را قبل از آنکه بخوانم،سوزاندم 1ملاحظه کنید که امام صادق(ع)چگونه با این نهضت و داعیان آن برخورد کرده چرا که اساسا اعتقادی به نهضت نداشته و آنرا"اسلامی"نمی دانسته است.زیرا رهبران آن را به خوبی می شناخت و می دانست که انگیزه غیرخدائی داشته و فقط برای به دست آوردن قدرت و حکومت تلاش می کنند،و در این راه از هروسیله ای استفاده می کنند اگر چه این وسیله تهمت،قتل و یا غارت باشد.

اما وضع امام درباره نهضت و قیام زید بن علی(علویان)و اهداف آن،ایشان

ص:16

به سختی از این حرکت پشتیبانی می کرد و مسلمانان و شیعیان را تحریض می فرمود که به صفوف او بپیوندند و یاریش نمایند.ابن اثیر می نویسد:عده ای از کوفیان قبل از خروج زید،پیش امام صادق آمدند و از حضرتش درمورد قیام زید و اهدافش جویا شدند.امام فرمود:به او بپیوندید و با او بیعت کنید،به خدا او افضل ما و آقای ماست.شیعیان برگشتند و مسئله را مخفی کردند (1).

نه تنها امام صادق(ع)از نهضت و قیام زید پشتیبانی می کرد بلکه همه امامان شیعه از قیام اسلامی و حماسه آفرین او به نیکی یاد می کردند و او را شهید آل محمد(ص)می خواندند.

امام باقر(ع)فرمود:خدای رحمت کند برادرم زید را،اگر او پیروز می شد،خلافت را به صاحبان مشروع آن انتقال می داد.انه لو ظفر لوفی (2).

و حضرت رضا(ع)همواره از یاد زید متأثر بود و می فرمود:او به حق قیام کرد و در راه حق کشته شد و اگر پیروز می گردید خلافت را به صاحبان آن مسترد می ساخت (3).

آری شرط پیروزی نهضت اسلامی اخلاص و فداکاری و برای تنها اللّه بودن است.

اگر پیروز شود،نهضتی حق و عادلانه به ثمر رسیده است ولی اگر شکست یابد!هرگز شکست نظامی-سیاسی دلیل شکست عقیدتی،منطقی و پیامی آن نخواهد بود؛زیرا پیروزی،جز پیروزی منطق و پیام نیست و سرانجام حق پیروز است،و وعده خدا راستین که،ان وعد اللّه حق.

ص:17

اگر بعد از پیروزی انقلاب اسلامی،اولیای امور در کنار ایجاد"نهضتهای آزادی بخش" سازمان مطالعات فکری،فرهنگی اسلامی ایجاد می کردند و از همه جهان،متفکران مسلمان را با تکیه بر قدرت"حکومت اسلامی"گردهم می آوردند و آنان را به مطالعه و تدوین"علوم انسانی"از نظر مکتب اسلام ترغیب و تشویق می کردند،ما امروز این خلاء وهشتناک را که در همه زمینه های علوم انسانی با آن روبرو هستیم نداشتیم.با توجه به اینکه جهاد فرهنگی و علمی،عمیق ترین،موثرترین و اساسی ترین جهاد است و دلها و مغزها را تسخیر میکند،لذا اسلام که تسلیم دلها و مغزها است تا تسلیم تن ها توانسته و می تواند که در این راستا با تکیه بر ارزشهای راستین،محرکی بنیادین جهت دست یابی به آرمانهای مذکور واقع شود.

در پایان از راهنمائی های مفید و عالمانه اساتید دانشمند که با بذل توجه در تنقیح و تصحیح کتاب یاریمان کردند،سپاسگذاری می شود.همچنین از عنایت معاونت محترم پژوهشی دانشگاه شیراز جناب آقای دکتر احمد زمانی،جناب آقای دکتر مجید اجتهادی دبیر محترم مرکز نشر دانشگاه و جناب آقای دکتر وطن دوست به لحاظ تاکید بر ارائه هرچه بهتر کتاب و نیز تلاش آقای محمد جعفر تابنده حقیقی در هماهنگی و ویرایش کتاب و خانم زهرا زرین مهر که زحمت تایپ کتاب را به عهده داشتند،نهایت تشکر و قدردانی به عمل آمده و توفیق روزافزون همه خدمتگزاران وطن و فرهنگ اسلامی را از خداوند آرزومندم.

اللّه ولی التوفیق

دانشکده علوم انسانی دانشگاه شیراز

سید محمد ثقفی علی اکبر مهدی پور

اسفند 1365

ص:19

موجب قصور در درک حقیقت می گشت.

در تحلیل این بحث لازم بود که تاریخ زیدیه را از دو بعد مورد بررسی قرار دهم:

بعد سیاسی و بعد عقیدتی،زیرا این فرقه از آغاز پیدایش براساس دو انگیزۀ سیاسی و عقیدتی به وجود آمد و بر آن دو پایه استوار گشت و همه پیروان و پیشوایان آن از رجال علم و فقاهت و مردان نبرد و سیاست بودند.

در تحقیق این بحث از کتابهای چاپی و خطی فراوانی در تاریخ،تراجم،ادیان، جغرافیا و...به زبانهای عربی،فارسی و اروپائی بهره جستم.

این کتاب دارای چهار بخش است:

الف-بخش اول شامل تشیع،پیدایش شیعه،اصول اعتقادی،فرقه های مهم، ریشه های تاریخی و کشمکشهای سیاسی علیه رژیمهای ستمگر زمان می باشد.

ضرورت این بحث بر کسی پوشیده نیست،زیرا زیدیه یکی از شاخه های تشیع است و بحث از تشیع به عنوان مدخل بحث زیدیه ضرورت دارد.

ب-در بخش دوم ابتدا از پیدایش جنبش زیدیه در قرن دوم هجری با ورود زید بن علی بر صحنه نبرد و سیاست،اعلان حرکت زیدیه و سرانجام شهادت وی در نبرد بی امان با امویان،سپس از قیام پسرش یحیی در سرزمین جوزجان (1)،و آنگاه تداوم حرکت زیدیه در دوران عباسیان،مانند حرکت نفس زکیه و برادرش ابراهیم بن عبد اله و در نهایت کشیده شدن این نهضت به سرزمین دیلم گفتگو شده است.

پ-در بخش سوم از تطور و گسترش جنبش زیدیه در زمان محمد بن ابراهیم طباطبا، سپس بسیج شدن پیشتازان نهضت زیدیه به سرزمینهای،حجاز،مصر،یمن و بصره،و وضع سیاسی کوفه در سال 250(ه.ق)،آنگاه سیطره زیدیه بر طبرستان،قومس و گرگان،و بیعت مردم آن سامان با حسن بن زید و سرانجام،از رسیدن زیدی ها به سرزمین یمن در عهد هادی بن حسین و استقرارشان در آنجا گفتگو شده است.

ص:21

ج-در بخش چهارم خطمشی و عقاید فرقه زیدیه و طوائف گوناگون آن همچون:

جریریه،جارودیه و تبریه مورد(تجزیه و تحلیل)قرار گرفته است

در پایان نیز کتابشناسی تحلیلی مصادر و مآخذ کتاب به خوانندگان گرامی تقدیم شده است که امیدوارم در تحلیل تاریخی زیدیه و ترسیم سیمای واقعی این فرقه،مفید واقع شود.

در اینجا وظیفه خود می دانم که از استاد خود دکتر حسن حبشی،استاد کرسی ادبیات دانشگاه عین شمس که در تألیف این کتاب از راهنمائیهای ارزنده شان بهره های فراوانی گرفته ام،نام برده و سپاسهای صمیمانه ام را به خدمتشان تقدیم دارم.همچنین خود را موظف می دانم که از کتابدار"دار الکتب المصریه"که کتب خطی گرانبهای آن کتابخانه را در اختیارم قرار داد تشکر کرده و سپاسهای صمیمانه را به محضر بانو نبیله عبد المنعم،استادیار دانشگاه بغداد و دیگر دوستانم که در ترجمۀ کتابهای خارجی یاریم کرده اند،ارسال دارم.

فضیلت شامی

تاریخ پیدایش تشیع به عنوان یک آرمان و عقیده،در منابع تاریخی به گونه های مختلف نقل شده است.پاره ای از مصادر وجود آنرا مربوط به زمان حضرت رسول(ص)و پاره ای دیگر ظهور و تبلور آن را بعد از رحلت پیامبر می دانند،و گروه سوم معتقدند که واژه شیعه بعد از جریان"تحکیم"میان معاویه و علی(ع)ظهور کرده است.درهرحال در این باره آراء متفاوت و نظریات متباین زیادی وجود دارد.

قمی،صاحب المقالات و الفرق،تردیدی ندارد که"شیعه"در حیات پیامبر(ص)وجود خارجی داشت و عده ای چون سلمان،ابوذر،مقداد و عمار،به عنوان دوستداران حضرت علی و معتقد به امامت وی شناخته می شدند (1).

مورخان دیگری چون رازی(متوفی 324 ه (2))و مقدسی(متوفی 355 ه (3))با او هم عقیده هستند.برخی از محدثان نیز با آنها هم رأی بوده معتقدند که"تشیع"در زمان پیامبر(ص) به وجود آمد و همواره در میان مسلمانان کشورهای مختلف روبه گسترش بوده است (4).

عده ای دیگر گام فراتر نهاده معتقدند که تاریخ پیدایش شیعه با تاریخ پیدایش اسلام یکی است؛یعنی با ولادت اسلام متولد شده و با گسترش آن گسترش یافته است و گروهی که تعدادشان هم کم نیست در حیات پیامبر(ص)پیرامون علی گرد آمده،او را پیشوای خود دانسته اند چرا که او احکام و اسرار تعلیم حیات بخش اسلام را از پیامبر اکرم(ص)آموخته بود و می توانست به آموزش آنان بپردازد.این گروه در عصر پیامبر اکرم(ص)به عنوان شیعه علی شناخته می شدند (5).

در اکثر منابع شیعی تأکید شده است که شیعه در زمان پیامبر و در حضور آن حضرت به وجود آمده است،و بذر تشیع به دست مبارک آن حضرت پاشیده شده است (6).در این منابع آمده است که واژه شیعه به کسی اطلاق می شود که از علی(ع)،چه در عهد پیامبر(ص)و یا بعد از آن حضرت (7)،پیروی کند.همچنین تأکید شده است که پیامبر اکرم(ص)بر خلافت علی تنصیص کرده است و تاریخ تشیع با تاریخ این تصریح آغاز می گردد (8).

ص:2

نص در لغت به معنی اظهار و اعلام صریح است (1).پیامبر اکرم(ص)در مناسبتهای مختلف و از جمله نخست در میان اهل بیت خود،صریحا خلافت علی را اعلام کرد.

سلیم کوفی(متوفای 90 هجری)از سلمان فارسی نقل می کند که پیامبر اکرم(ص) پیش از آنکه خلافت علی(ع)را رسما اعلام کند،به دخترش فاطمه(ع)گفته بود:

خداوند به من امر فرموده که علی را به جانشینی خود نصب کنم (2).

شیعه معتقد است که پیامبر اسلام(ص)در غدیرخم در برابر خلق انبوهی از یاران خود،خلافت علی را صریحا اعلام،و او را به جانشینی خود رسما منصوب فرمود.

داستان غدیرخم را چنین نقل می کنند:

پیامبر اکرم(ص)برای انجام مناسک حج رهسپار مکه گشت و پس از پایان مناسک، مکه را به قصد مدینه ترک کرد.در بازگشت به سوی مدینه،در نقطه ای به نام غدیرخم پیک وحی بر آن حضرت فرود آمد و این آیه را از آفریدگار جهان فرود آورد:

ای پیامبر،آنچه را که از سوی پروردگارت به تو فرود آمده است،ابلاغ کن،وگرنه رسالت او را ابلاغ نکرده ای (3).

به دنبال نزول این آیه،هنگامیکه انبوه مردم گرد آمده بودند تا پیامبر امر خدا را به آنان ابلاغ فرماید!رسول اللّه روی به آنان کرده و فرمود:

آیا من برای شما از خودتان اولی به تصرف نیستم؟

همه گفتند:

آری،(ای پیامبر خدا)

آنگاه دست حضرت علی را گرفت به سوی خود بالا کشید و فرمود:

من مولای هرکسی باشم،علی نیز برای او مولی و اولی به تصرف است (4).

این حادثۀ تاریخی در روز هجدهم ذیحجه الحرام(سال 10 هجری)روی داد (5).

شیعه این روز تاریخی و سرنوشت ساز را ارج می نهد و سالروز آنرا همه ساله جشن می گیرد.

ص:3

براساس این بیعت،حضرت علی(ع)لقب وصایت یافته،وصی نامیده شد (1).

رونالد سن (2)،علت این نامگذاری را چنین می نویسد:

"بیعت غدیرخم هنگامی صورت گرفت که پیامبر اکرم(ص)فرزند دلبندش ابراهیم را از دست داد و جانشینی برای او نماند (3).در صورتیکه ابن عساکر آنرا تأکیدی بر برتری علی(ع) دانسته است،نه برای امارت و خلافت (4).

گذشته از بیعت غدیر،پیامبر اکرم(ص)همواره به حضرت علی(ع)می فرمود:

تو جانشین من در خانواده،هجرتگاهم(مدینه)،و قومم هستی (5).

سلیم بن قیس توضیح می دهد که پیامبر اکرم(ص)به انتصاب علی بر خلافت اکتفا نکرده،بلکه مردم را به پیروی از او و دیگر اهل بیتش دستور داده است،آنجا که می فرماید:

در میان شما دو امانت گرانبها به ودیعت نهادم که اگر به آنها چنگ بزنید هرگز گمراه نمی شوید:

الف-کتاب خدا

ب-اهل بیت من

هرگز در کارها از آنها پیشی نگیرید،و از آنها تخلف نکنید (6).

ابن رستم طبری توضیح می دهد که پیامبر اکرم(ص)نه فقط وصایت علی(ع)بلکه وصایت امامان بعد از او را نیز صریحا بیان فرموده است (7).چنانکه از سلمان فارسی نقل شده که از پیامبر اکرم(ص)درمورد جانشینی آن حضرت پرسید؛رسول گرامی اسلام فرمود:

علی برادر من و وصی من در میان امت من می باشد و دو پسرش حسن و حسین،دو سبط این امت است.در روایت،همچنان که حضرت صادق روایت فرموده اند تصریح شده که پیامبر اسلام او را به وصایت و خلافت خود نصب کرده است (8).

ص:4

از مطالب یاد شده روشن می شود که نص پیامبر(ص)اساس عقیدۀ شیعه را تشکیل می دهد و شیعیان سخنان آنحضرت را دلیل خلافت علی و شایستگی وی برای احراز این پست دانسته اند.ازاین رو گروه بسیاری از اصحاب پیامبر به او گرویدند و هرگز از او دور نشدند (1).

گروهی از اصحاب نیز به برتری علی بر همۀ امت،پس از رسول اکرم(ص)معتقد شدند (2)و گفتند که پیامبر نیز بر همین عقیده بوده است (3).بدین ترتیب شالودۀ تشیع در عهد پیامبر و به دست آنحضرت استوار شده و پس از رحلت آنحضرت گسترش یافته است (4)و از همین جا مشکل انتخاب خلیفه پیش آمد و این نخستین مشکلی بود که امت اسلامی با آن مواجه می شد (5).

مسلمانان درمورد خلافت اختلاف داشتند که چه کسی را خلیفه کرده و او را به امامت مسلمین انتخاب کنند.هرگروهی طرفدار یکی گشت،انصار به رئیس خود سعد بن عباده تمایل داشتند،بیشتر مهاجران به بیعت ابو بکر کشیده شدند و او را بهتر از دیگران دانستند، و بنی هاشم خود را شایسته تر از دیگران می دانستند زیرا از خاندان پیامبر بودند.به این ترتیب شیعه به مرحلۀ دوم از مراحل تاریخی خود گام نهاد (6).

بهترین مدرک را علی در دست داشت چرا که فاطمۀ زهرا(س)دخت پیامبر اکرم(ص) با تمام قدرت از همسرش علی(ع)دفاع کرد و عباس عموی پیامبر(ص)خلافت او را تأیید کرد (7)و به وی گفت:دستت را بده که بیعت کنم (8).گروهی از مهاجران،همگام با بنی هاشم که کسی جز علی را شایسته خلافت نمی دانستند،در اطراف آن حضرت گرد آمدند و جدا از وی خواستند که رهبری امت را به عهده بگیرد.پس از آن که در رأی گیری،سقیفه(برخلاف حقیقت) علی(ع)به خلافت نرسیده و مسلمانان ابو بکر را به رهبری انتخاب کردند،انگیزه اختلافات برای مدتی آرام گرفته و اوضاع رو به آرامش گذاشت،طرفداران علی نیز با دیدن سکوت او بخاطر مصالح بزرگ اسلامی سکوت اختیار کرده و دل به محبت علی و شایستگی او به

ص:5

مقام خلافت محکم کردند.ولی علی(ع)همچنان به باورهای خود سخت پایبند بود و رفتار به روش شیخین و مقید شدن به آراء و نظریات آنان را رد می کرد (1).

ولی داستان خلافت علی اینجا پایان نیافت،بلکه اعتقاد به شایستگی او در دلها جای گرفت و هرروز به تعداد شیعیان آنحضرت افزوده می شد (2).پس از اینکه عثمان خلیفه سوم کشته شد با اینکه علی(ع)در این مسئله(قتل)هیچ شرکت نداشت و پسرش امام حسن را برای حفاظت عثمان گماشته بود،طلحه و زبیر او را متهم به قتل عثمان کرده و با او به مخالفت برخاستند و خواستار انتقام قاتلان عثمان و خونخواه او گشتند (3).علی خود را برای جنگ با آنان آماده ساخت و شیعیانش به ندای او پاسخ گفته و از روی اخلاص و محبت جانانه از وی دفاع کرده و به کمکش شتافتند.علی(ع)به آنان افتخار می کرد و آنها را شیعه خود می خواند و با القابی چون، اصفیاء،اولیاء و شرطة الخمیس مخاطبشان می کرد (4)؛اینان مردانی بودند همچون دژ که علی(ع)به مصاحبت آنان افتخار می کرد و آنان را یاران باوفای خود می دانست.پیروزی چشم گیر حضرت علی در جنگ جمل،در به نمایش گذاشتن مقام پرارج آن حضرت تأثیر شگرفی داشت و دل مسلمانان بیشماری را به آن حضرت جلب کرد و بر شمار شیعیانش افزود،و به همین نسبت بر تعداد نکوهش گران طلحه و زبیر و عایشه نیز افزوده شد،زیرا این روش خصمانۀ آنها در برابر علی(ع)نتیجه ای جز اوج گرفتن صدای ناله و اندوه یتیمان و بیوگان کوفه و بصره برای جهان اسلام نداشت (5).ولی معاویه همچنان به کینه ورزی و دشمنی خود با علی اصرار می ورزید،و گفته می شود که مشوق طلحه و زبیر برای نبرد با حضرت علی،هم،او بود که می خواست خلافت را به چنگ آورده از کوفه به دمشق منتقل کرده در میان امویان استوار سازد.ازاین رو وی دشمنی خود را اعلام کرد و آمادۀ نبرد با علی شد.از سوی دیگر شیعیان آن حضرت نیز برای دفاع از حریم ولایت آماده شدند.ولهاوزن (6)مستشرق معروف چنین می پندارد که بروز نبرد بین علی و معاویه سبب پیدایش تشیع شده است (7)،حال آنکه

ص:6

پیش از بروز جنگ صفین گروه فراوانی از شیعیان علی در جنگ جمل شرکت داشتند (1).

آنگاه مسلمانان به دو گروه تقسیم شدند؛یکی از علی حمایت می کرد و دیگری از معاویه (2)و لفظ شیعه به پیروان آنحضرت منحصر نگشت،بلکه به حامیان معاویه نیز شیعه معاویه گفته می شد (3).

پس از درگذشت معاویه،با امتناع امام حسین از بیعت با یزید،آراء و عقاید تشیع یکبار دیگر مطرح گشت و پس از شهادت امام حسین در دشت کربلا به دست هواداران دروغین خود،تشیع و ولایت اهل بیت در دل دوستداران حقیقی آنان شدت گرفت.

شهادت امام حسین در میان مسلمانان مهاجر و انصار تأثیر بسزائی گذاشت و حتی دل برخی از امویها را نیز متوجه اهل بیت کرد بطوری که بر فضیلت و پاکدامنی آنها معتقد شده (4)،به علاقه و محبت آل محمد روی آورده،خود را شیعۀ آل محمد نام نهادند (5).

بدین ترتیب بر تعداد شیعیان افزوده شد؛آنچنانکه،مردم عراق که اغلب شیعه بودند در وحدت حکومت اسلامی متفق نشدند (6)و در برخورد باهم،یکدیگر را سرزنش کرده و اظهار ندامت و پشیمانی می کردند (7)که چرا در زمان خود،حسین را یاری نداده و دعوت او را پاسخ نگفتند.

همه این عوامل دست به دست هم داد و بذر تشیع را در اعماق دل مؤمنان آنچنان افشاند که در میان همه فرق اسلامی،آنها را با شعار ولایت اهل بیت ممتاز ساخت و در برابر هر متجاوزی به حریم ولایت،آنها را در صفهای فشرده آمادۀ نبرد و جانبازی ساخت بطوری که هرکجا جنبشی به نام اهل بیت به وجود آمد از سروجان گذشتند.این فرایندها موجب شد که شیعیان پیرامون مختار ثقفی گرد آمده؛از زید بن علی حمایت کنند؛در جنبش محمد نفس زکیه و برادرش ابراهیم و دیگر جنبشهای شیعی فعالانه شرکت جویند.

از مطالب یاد شده روشن می شود که چگونه شیعه مراحل گوناگونی را پشت سر گذاشت تا توانست روی پای خود بایستد و فرهنگ غنی و پرمایۀ خود را به نمایش گذاشته،و خطوط اساسی خود را اعلام دارد.

ص:7

به عبارتی دیگر شیعه با انگیزه و شور و عشق به علی پدید آمد؛انگیزۀ این عشق سوزان و محبت سرشار،پس از خویشاوندی نزدیک او با رسول گرامی(ص)،بر دو عامل استوار بود:

الف-شخصیت بلندپایه او (1).

ب-وجود روایات متواتر از پیامبر اکرم(ص)دربارۀ او (2).

ص:8

در منابع تاریخی،خبری از یک جنبش شیعی در برابر خلافت ابو بکر،عمر و عثمان یافت نمی شود.به ویژه که حضرت علی برای حفظ مصالح عالیۀ اسلام در عهد خلافت آنان نه تنها جبهه گیری نکرد بلکه همکاری هم کرد.

پس از انتخاب آن حضرت به خلافت،کار پیروان و شیعیان آن حضرت استوار گشت و توانستند که علنا تشیع خود را ابراز نموده،به پیروی امیر مؤمنان همت گمارند.ولی کشته شدن عثمان،فاجعۀ،بزرگی را برای جهان اسلام به دنبال داشت که شیرازۀ وحدت امت اسلامی را درهم گسست و اختلافات فاحشی را در میان آنان پدید آورد؛تا جائی که گروهی، حضرت علی(ع)را به شرکت در خون عثمان متهم ساختند.فرآیندهای بعدی،مراحل مهمی برای شیعیان پیش آورد که نهایتا منجر به شهادت حضرت علی(ع)به دست خوارج شد،و این نقطه آغاز ظهور اموی ها در صحنۀ سیاست بود.

اموی ها نقش خطرناکی در تاریخ اسلام بازی کردند،زیرا خلافت را از عنوان مذهبی بیرون برده و به صورت لائیکی (1)درآوردند.آنها مرتکب اعمالی شدند که از نظر مردم فاصلۀ زیادی با دین داشت و هرگز با اسلام سازگار نبود.مردم احساس کردند که خلفای اموی به قرآن کریم و سنت پیامبر اکرم(ص)چندان پای بند نیستند،و به همین دلیل واکنشهای شدیدی از طرف شیعیان و علویان ابراز شد.هرروز تمایل مردم به اهل بیت به عنوان حامیان دین افزایش یافت و این سرآغاز دعوت به تشیع به عنوان یک جنبش مذهبی بود.

از طرفی علیرغم افزایش اسارت،شکنجه و قتل عام شیعیان به وسیله امویان،خطوط برجستۀ این حرکت مذهبی برجسته تر گردید،تا اینکه با شهادت حضرت حسین(ع)،این جنبش جاودانه گشت.به دنبال این جریانها و نیز به استناد آیات قرآنی و روایات نبوی گرایش به اهل بیت و اعلان حقانیت آنها و افشاگری علیه زمامداران اموی گسترش یافت.

از اینجاست که آغاز پیدایش تشیع،ریشۀ قرآنی و روایتی پیدا می کند.این ترکیب مذهبی تشیع از سخنان صریح پیامبر سرچشمه می گیرد.زیرا شیعیان معتقدند که پیامبر اکرم (ص)حضرت علی را رسما به خلافت نصب کرد و این عمل به خواست شخص پیامبر(ص)نبود، بلکه دقیقا همزمان با نزول آیه شریفه: وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ (2). خویشاوندان نزدیکت را بترسان،در سالهای اول بعثت و بنا به فرمان خداوند انجام گرفته است.

ص:10

به عقیده شیعیان،امامت مسئله مصلحتی نیست،بلکه یکی از ارکان دین است (1)و برای پیامبر(ص)جایز نیست که از آن روی گردانده (2)و یا آنرا به امت واگذارد (3).

به عقیده شیعه،بیعت غدیرخم به منظور انتصاب حضرت علی به خلافت انجام یافته،و پیامبر اکرم(ص)از همگان بیعت گرفته و در حضور هزاران مسلمان فرموده است:

من برای هرکس اولی به نفس(مولی)باشم،علی نیز برای او مولی(اولی بد نفس)می باشد.

بار خدایا هرکسی را که علی را دوست بدارد،دوست بدار و هرکسی را که با علی دشمنی بورزد، دشمن بدار (4).

پیامبر اکرم(ص)همواره خطاب به علی می فرمود:تو برادر،وصی،وزیر و خلیفه من در میان اهل بیت من هستی (5).

شیعه معتقد است که پیامبر(ص)شخصا علی را امیر المؤمنین نام نهاد (6)،و به مردم فرمان داد که از او پیروی کنند (7)و بارها می فرمود:ای علی،تو برای من به منزلۀ هارون هستی نسبت به موسی (8)،و اینها قسمتی از دلایلی است که شیعه به آنها استدلال کرده و براساس آن در(اولویت)خلافت حضرت علی(ع)اصرار می ورزند.

ص:11

شیعه معتقد است:اطاعت کردن از امام معصوم و پیشوای عادلی که احکام خدا را در میان آنها اقامه کرده و احکام شریعت را که پیامبر آورده است در میان آنها اجرا کند.

بر همۀ امت واجب است (1).ازاین رو امامت در نزد شیخ طوسی و هم کیشان او یکی از اصول دین به شمار می آید که بدون آن ایمان کسی کامل نخواهد بود (2).نوبختی معتقد است که بعد از نبوت،امامت مهمترین مسئله اعتقادی است (3)،و امام باید در همۀ صفات برجستۀ انسانی و کمالات والای اسلامی،از همۀ مردم زمان خود برتر و والاتر باشد (4).حمیری می افزاید، مردم ناگزیر از امامی هستند که بر آنها مشفق و دلسوز باشد،از کشمکش هایشان جلوگیری کند، احکام اسلام را میان آنها گسترش داده حدود الهی را اجرا کند،نیروهای مسلح را رهبری کرده و غنایم جنگی را به عدالت تقسیم کند (5).اشعری از برخی از دانشمندان نقل می کند که امامان معصوم همچون پیامبران،از ملائکه برتر هستند (6).

شیعه معتقد است که امامت با وصیت صریح پیامبر(ص)از حضرت علی(ع)آغاز شده، در میان فرزندان او از یکی به دیگری منتقل شده و هرگز از فرزندان او بیرون نمی رود (7).

ابن ابی الحدید معتقد است که شیعه منحصرا به کسانی گفته می شود که به برتری حضرت علی و شایستگی آن حضرت به خلافت معتقد باشند (8).به نظر او،امامت فقط با دلیل نقلی و امر پروردگار ثابت می شود و این درمورد حضرت علی(ع)ثابت شده و درمورد دیگر خلفاء ثابت نشده است (9).شیعه به اتفاق آراء معتقد است که امام باید داناترین مردم زمان خود باشد و این عقیده جزء اصول مذهبی شیعه قرار گرفته است.

در این رابطه آیاتی از قرآن تفسیر شده است؛به عنوان نمونه مرحوم کلینی در تفسیر

ص:13

آیۀ: هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لاٰ یَعْلَمُونَ إِنَّمٰا یَتَذَکَّرُ أُولُوا الْأَلْبٰابِ": آیا دانایان و نادانها برابرند؟!تنها صاحبان خرد آنرا درمی یابند (1)،از امام باقر(ع)نقل می کند که دانایان همان پیشوایان معصوم،و نادانها دشمنان آنها و صاحبان خرد شیعیان هستند (2).

شیعیان بر این عقیده هستند که امام مانند پیامبران باید در تمام صفات برجسته انسانی برترین مردم باشد،زیرا او همه معارف و احکام الهی را از طریق پیامبر یا امام پیشین به دست می آورد (3).

امام باید رفتار و کردارش درست مطابق علم و گفتارش باشد (4)و بعد از پیامبر داناترین فرد امت اسلامی باشد.مسعودی استدلال می کند که اگر امام داناترین امت نباشد،در نقل شریعت نمی توان به او اعتماد کرد (5).شیخ طوسی توضیح می دهد که امام باید از فرد فرد امت اسلامی برتر باشد (6)و هرگز ممکن نیست که در میان امت اسلامی،احدی در سطح امام یا نزدیک به سطح او باشد.امام باید دانا به سیاست و نیرومندترین امت در هرموردی باشد (7).

امام به صورت مطلق ایجاب می کند که هرگز کار ناشایستی از او سرنزند (1).

مسعودی در توضیح این مطلب چنین می نویسد:دلیل معصوم بودن امام اینست که اگر امام معصوم نباشد او نیز مانند دیگران مرتکب گناه خواهد شد و اجرای حدود در حق او نیز واجب خواهد بود و هرگاه چنین باشد او نیز نیازمند امام دیگری است که حدود الهی را در حق او اجرا کند و چون آن امام معصوم فرض نشده بنابراین او نیز نیازمند امام دیگری خواهد بود؛و اگر سرانجام به امام معصوم نرسد این تسلسل ادامه خواهد داشت.بنابراین باید امام معصومی باشد تا این تسلسل پیش نیاید (2).

ابن حزم نیز چنین توضیح می دهد:شیعیان به عصمت امام دلیل می آورند که همواره باید در میان مردم،امام معصومی باشد که بر تمام احکام شریعت،آگاهی قطعی داشته باشند تا امت اسلامی با مراجعه به او،راهی به واقع داشته باشند و بتوانند تعبد خود را براساس یقین استوار سازند (3).

شیخ مفید معتقد است که آیه شریفۀ: "وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّٰهِ جَمِیعاً وَ لاٰ تَفَرَّقُوا":

به ریسمان محکم الهی چنگ بزنید و پراکنده نشوید (4)،در همین رابطه نازل شده است،و منظور از ریسمان الهی،همان شریعت و پاسدار آن،امام معصوم است،زیرا امامان معصوم هستند که به طاعت خدا تمسک جسته اند (5).

از مآخذ یاد شده نتیجه می گیریم که عصمت جزء عقاید قطعی شیعه است و هیچ شیعه ای یافت نمی شود که به آن معتقد نباشد.

قمی به بیانی دیگر می گوید:شیعیان مسائل بزرگی را درمورد حلال و حرام از امامان می پرسیدند.

آنها پس از دریافت جواب،آن را پیش خود تدوین کرده و نگه می داشتند.از آنجا که این مسائل در زمانهای مختلف صادر شده بود،گهگاه تضاد و اختلاف میان جوابها مشاهده می شد.

وقتی مردم از حل این تضادها عاجز می ماندند،از امامان راز این اختلاف را می پرسیدند و آنان نیز پاسخ می دادند که این جوابها را به جهت تقیه و رعایت مصالح شما پاسخ داده ایم تا بدینوسیله موجبات بقای شما را تأمین کنیم (1).

انتظار ظهور مهدی به صورت یکی از عقاید اساسی شیعه درآمده است.در این مورد شیعه حدیثی را به پیامبر(ص)نسبت داده است که براساس آن می فرماید:دنیا پس از آنکه پر از ظلم و ستم شد به پایان نمی رسد،جز اینکه زمام امور جهان را یکی از فرزندان حسین به دست بگیرد و دنیا را پر از عدالت کند (1).

انس بن مالک روایتی از پیامبر اکرم(ص)نقل می کند که در آن خطاب به حضرت علی(ع)،به قیام مهدی در بین فرزندان آن حضرت اشاره شده و در ادامه آن می فرماید:

"یا علی،اگر جز به مقدار یک روز از دنیا نماند،خداوند آن روز را به قدری طولانی گرداند که در آن روز مردی از اولاد تو ظهور می کند که مهدی نامیده می شود.او مردم جهان را به سوی خدا فرامی خواند و عرب به دست او هدایت می یابد؛همچنانکه کفار و مشرکان به دست تو از گمراهی رهایی یافتند. (2)

امام رضا(ع)فرمود:حجت برای خدا تمام نمی شود مگر به وسیله امامی که شناخته شود (3).واقدی از حضرت علی(ع)روایت می کند که فرمود:خدایا،هرگز روی زمین را خالی از حجت نگذار (4).

رونالدسن انگیزه های اعتقاد به ظهور مهدی را در خفقان و اختناقهای دوران بنی امیه جستجو کرده،آنرا نتیجۀ اجتناب ناپذیر جنایات امویها می پندارد (5).

شیعیان برای غیبت مهدی،به غیبتهای پیامبران استدلال می کنند،چنانکه پیامبر اکرم(ص)مدت سه سال در کوه ثور از دیده ها مخفی شده بود و یا اینکه حضرت نوح پس از سالها غیبت،در میان امتش ظاهر شده،به نشر دعوت 950ساله اش پرداخت (6).همچنین

ص:17

استدلال می کنند به احادیث پیامبر اکرم(ص)که در ضمن آنها می فرماید:مهدی از فرزندان منست،از اولاد فاطمه (1)در حدیث دیگری می فرماید:ترا نوید می دهم به ظهور مهدی که در میان امت من مبعوث خواهد شد،و به هنگام اختلاف مردم و تزلزل آنها،زمین را پس از آنکه پر از ظلم و ستم شده پر از عدل و داد خواهد کرد؛ساکنان زمین از او راضی می شوند، چنانکه ساکنان آسمان از او راضی خواهند بود (2).شیعه برای غیبت مهدی به خطرات جانی که متوجه جان آن حضرت است،استدلال می کنند؛در نزد آنها مهدی منتظر پسر امام حسن عسکری است.وی دوازدهمین امام از پیشوایان معصوم است که در عهد معتصم در سامرا دیده به جهان گشود و تاکنون به دور از دیدگان زندگی می کند.ناپدید بودن او از دیده ها برای حفظ جان گرامی اش از خطرات می باشد که این غیبت گاهی شبیه غیبت پیامبر در شعب (ابی طالب)و گاهی شبیه غیبت آن حضرت در غار(حراء)است (3).

طبیعت وضع موجود انسانها که به اوج فساد و ستم رسیده اند،ایمان به صحت این دین را که آخرین دین آسمانی است بیشتر کرده و به ظهور مصلح بزرگ مهدی موعود را ایجاب می کند (4).

عقیده به غیبت حضرت مهدی،یکی از استوارترین عقاید شیعیان است که زیربنای آن را آیات فراوان قرآنی و هزاران حدیث پرارج نبوی تشکیل می دهد.

اگر چه شیعیان در عهد خلفای عباسی قادر به کسب قدرت سیاسی نشدند ولی همواره با بازگوکردن انتظار فرج آل محمد(ص)و تکیه بر جملۀ"ظلم و ستم را ریشه کن می سازد و ارکان اسلام را استوار می نماید"رژیم ستمگر عباسی را مورد انتقاد قرار می دادند، و بدین وسیله انحراف آنها را از شاهراه هدایت،اعلام می کردند و بدین ترتیب مردم را از لغزش و گمراهی برحذر داشته آنان را به تطبیق تعالیم عالیه اسلام تشویق می کردند.

ص:18

122 هجری علیه رژیم حاکم رسما اعلام کرد (1).ولی حادثه ای پیش آمد که بیشتر یارانش را از دست داد.حادثه چنین بود:گروهی از بزرگان کوفه به خدمت جناب زید رسیدند و از او پرسیدند:درمورد شیخین چه می فرمائید؟فرمود:خدای رحمتشان کند،من از اهل بیت پیامبر چیزی جز نکوئی درمورد آنان نشنیده ام.

بزرگان کوفه با شنیدن این تعبیر،از وی جدا شدند و بیعت خود را شکستند (2)و به برادرزاده اش امام جعفر صادق(ع)پیوستند و او را به پیشوایی خود برگزیدند.از این جهت زید آنها را رافضی نام نهاد (3).

بیشتر مورخان بر این عقیده اند که نامگذاری شیعه به رافضی در عهد زید بوده، ولی درمورد انگیزۀ این نامگذاری و کیفیت آن اختلاف دارند.برخی گفته اند که زید شخصا آنها را رافضی نام نهاده است و برخی معتقدند که این نامگذاری در عهد یزید بوده است.

طبری آنرا به زید نسبت می دهد و انگیزه اش را شکستن بیعت و جدا شدن آنها از زید می داند.

صاحب"العیون و الحدائق"،ابن اثیر و مقریزی نیز بر همین عقیده هستند (4).ابن حجر همین نظر را پذیرفته،می افزاید:آنان از زید خواستند که از شیخین بیزاری جوید تا او را یاری کنند،ولی او نپذیرفت و آنان او را ترک گفتند (5)،آنگاه زید گفت:بروید که شما رافضی هستید.جملۀ زید،بیانگر این واقعیت است که این نامگذاری،از طرف وی صورت گرفته است.

اگر چه بعضی از منابع،این نامگذاری را به زمان زید نسبت میدهند،ولی تصریح نشده است که از طرف شخص او بوده است.بغدادی می گوید:شیعیان با او بیعت کردند،آنگاه او را آزمودند،هنگامی که دیدند از شیخین بیزاری نمی جوید او را ترک گفتند (6).رازی می نویسد:

از آن جهت به شیعیان،رافضی می گویند که زید بن علی را ترک کردند و از او جدا شدند،سپس به هرکس که در مذهب خود غلو کند این نام گفته می شود (7).

ص:20

اشعری گوید:زید از آنها شنید که از شیخین انتقاد می کنند،به کسانی که در حضورش بودند اعتراض کرد،آنگاه از حضورش پراکنده شدند و بیعت خود را شکستند.زید گفت:مرا رفض(ترک)کردید (1).اشعری توضیح نداده است که عنوان رافضی را،زید شخصا بر آنها نهاده است.تمیمی بغدادی می گوید:بزرگان کوفه به زید گفتند:ما حاضریم با تمام قدرت از تو حمایت کنیم،ولی شما نظرتان را درمورد شیخین که به جد بزرگوارت امیر مؤمنان(ع)ستم کرده اند،بیان فرمایید.زید فرمود:من درباره آنها جز خیر نمی گویم،و از پدرم در این مورد جز خیر نشنیده ام.من علیه امویها قیام کرده ام زیرا که جدم امام حسین(ع)را کشتند؛در روز حره (2)مدینه را قتل و غارت کردند و خانه خدا را به منجنیق بسته به آتش کشیدند.به دنبال سخنان زید،آنها از وی جدا شدند.زید گفت:مرا ترک کردند(رفض کردند)و به رافضی معروف شدند (3).حمیری گوید:از او خواستند که از شیخین بیزاری جوید،چون نپذیرفت از وی جدا شدند (4).فخر رازی می گوید:لشکریان زید از ابو بکر انتقاد کردند،چون زید آنها را از انتقاد بازداشت،از وی جدا شدند و او را ترک گفتند (5).

شهرستانی گوید:شیعیان کوفه هنگامی که سخنان زید را شنیدند و فهمیدند که او از شیخین تبری نمی کند او را ترک گفتند و بنابراین"رافضی"نامیده شدند (6).

از مطالب یاد شده نتیجه می گیریم که نامگذاری شیعه به رافضی،حتی اگر به وسیله زید انجام نگرفته باشد،اما در عهد او واقع شده است.با اینحال در برخی از منابع تاریخی، شکستن بیعت زید به جهت تبری نکردنش از شیخین را به شدت تکذیب می کنند و می گویند:

جدا شدن شیعیان از اطراف زید صرفا به دلیل ترس از رژیم حاکم بود،زیرا زمامدار کوفه آنها را دستگیر کرده به زندان می انداخت (7).به همین دلیل معتقدند که نامگذاری شیعه به رافضی از طرف جناب زید صورت نگرفته است.همچنین در برخی منابع تاریخی تأکید شده که این نامگذاری از طرف مغیره بن سعید عجلی بوده،و او نخستین کسی است که شیعه را رافضی

ص:21

نامید،زیرا او پس از شهادت امام باقر،به امامت ابو عبد اللّه(نفس زکیه)گروید و بدین ترتیب شیعیان او را ترک گفته و از او دوری گزیدند.مغیره هم آنان را"رافضی"نام نهاد (1).رازی گوید:

مغیره خود به امامت امام باقر معتقد بود ولی گروهی به امامت مغیره معتقد شدند و به مغیریه شهرت یافتند (2).

مقدسی تاریخ این نامگذاری را مربوط به اواخر خلافت حضرت علی،یعنی در حدود یک قرن پیش از زید بن علی،می داند (3).وی در این اظهارنظر تنهاست و همفکری ندارد.

برخی از مورخان بین رافضی و زیدی فرقی ندانسته و زیدیه را رافضی نامیده اند.

مثلا ابن عبدربه،از پیروان زید بن علی به عنوان زیدی های رافضی تعبیر کرده است (4).

اسفراینی،رافضی ها را به سه گروه:زیدیه،کیسانیه و امامیه تقسیم کرده است (5).

حقیقت اینست که میان زیدی و رافضی تضاد هست و زیدی را نمی توان رافضی نامید.

زیرا رافضی ها کسانی هستند که زید بن علی را ترک کردند و زیدی ها کسانی هستند که او را یاری کردند و به امامت او گرویدند.

برخی از شیعیان در توجیه این نامگذاری و برای از بین بردن حالت ناخوش آیند این نام،چنین گفته اند:در امت حضرت موسی گروهی بوده اند که در برابر حقیقت گردن نهاده و از باطل تبری جسته بودند.این گروه به رافضی شهرت یافته اند (6).

آنها معتقدند که رافضی به معنای دعوت کننده به سوی حق می باشد،و چون شیعیان مردم را همواره به حق و حقیقت دعوت می کردند به رافضی معروف شدند.

برخی دیگر همین مطلب را چنین توضیح داده اند:حضرت علی(ع)لحظه ای جز خدا را نپرستید و شیعیان او لحظه ای در برابر گوسالۀ این امت سر تعظیم فرود نیاوردند، ازاین رو به شیعیان او رافضی گفتند.گوساله پرستان قوم موسی درصدد کشتن هارون برآمدند

ص:22

و گوساله پرستان امت درصدد کشتن علی برآمدند و پیروان آن حضرت را رافضی نام نهادند (1).

طبری با این تعبیر می خواهد رافضی ها را از هرگونه شرکی به دور معرفی کند و در مقابل، این حزم می خواهد رافضی ها را غیرمسلمان جلوه دهد (2)چرا که او در نکوهش شیعیان از هیچ تهمت و غرض ورزی دریغ نکرده است.

به هرحال ما خیال می کنیم که نامگذاری شیعیان به رافضی در زمان زید و به دست او انجام یافته است و انگیزه های این نام گذاری دوری جستن آنان از زید و تنها گذاشتنش در صحنه نبرد با اموی ها بوده است.

ص:23

در برخی از منابع تاریخی،از شهادت حضرت علی به عنوان نقطۀ آغاز اختلاف یاد شده است (1)ولی نمی توان دلیل علمی بر آن پیدا کرد،زیرا همۀ گروههای مختلف شیعه به امامت امام حسن و امام حسین عقیده داشتند و اختلافی در این زمینه یافت نمی شود.

نتیجه اینکه نقطه آغاز پیدایش فرقه های مختلف شیعه،بعد از شهادت امام حسین می باشد و پیش از آن اختلافی در بین نبوده است (2).

سبب اختلاف شیعه و تقسیم آن به فرقه های مختلف،به مسئله خلافت و امامت باز می گردد (3).از آنجا که امامت اساس اختلاف را تشکیل می داد،بحث پیرامون مشروعیت و یا عدم مشروعیت خلافت خلفای راشدین را به دنبال آورد.پیداست که ظهور فرقه های مختلف شیعه ریشه مذهبی داشت و فرقه های مختلف از اینجا پدید آمد که هرگروهی عقیده اش را ابراز کرده و برای اثبات حقانیت آن اقامۀ برهان می کرد و تا پای جان از آن به دفاع می پرداخت.

سلیم کوفی که از یاران نزدیک حضرت علی است می گوید:از امیر مؤمنان شنیدم که فرمود:امت اسلامی به 73 گروه تقسیم می شود که 72 گروه آن در دو دوزخ و یک گروه آن در بهشت است.از این 73 گروه،13 گروه به محبت و ولایت ما منسوب هستند که 12 گروه آن در دوزخ و فقط یک گروه آن در بهشت است (4).

در برخی از منابع تاریخی،تعدادی از فرقه های شیعه را بازگو کرده اند که در برخی از آنها از غلاه نیز به عنوان گروهی از شیعه یاد شده است.مثلا ابن قتیبه از هشت گروه شیعه بحث کرده که یکی از آنها سبأیه (5)است (6)،در صورتیکه آنها از گروه غلاه هستند نه شیعه،زیرا معنای تشیع پیروی حضرت علی است نه ستایش و پرستش او.بدیهی است که پرستش غیر از

ص:25

پیروی است.ازاین رو پیدایش فرقه های مختلف شیعه به مسئله امامت مربوط می شود و بس (1).

قمی از 22 گروه شیعه نام می برد و اساس آنها را به سه گروه اصلی:زیدیه،امامیه و غلاه برمی گرداند (2).بغدادی شیعیان را پس از عهد حضرت علی به چهار گروه:زیدیه، کیسانیه،امامیه و غلاه تقسیم کرده آنگاه شاخه های فرعی هرگروهی را بازگو می کند (3).اشعری آنها را به سه گروه اصلی:زیدیه،غلاه و رافضی تقسیم کرده،و فرقه های فرعی آنها را نیز بیان می کند (4).مسعودی شمار فرقه های شیعه را به 73 گروه می رساند (5).مقدسی شیعیان را برحسب اخلاص در محبت علی،افراط در ذم عثمان،تمایل به شیخین و اعتقاد به الوهیت حضرت علی(سبأیه)؛به سه گروه تقسیم می کند (6)که این تقسیم نیز اشتباه است زیرا غلاه را از گروههای شیعه به شمار آورده است در صورتیکه حضرت علی(ع)شخصا آنها را رد کرده است.

در تاریخ،افرادی یافت شده اند که شیعه را به طور مطلق اهل ضلالت نامیده اند.

که یکی از آنها"ملطی"است که آنها را به 18 گروه تقسیم کرده،و همه را اهل ضلالت نام نهاده است (7).

شیخ مفید شیعه را به دو گروه اصلی:زیدی و امامی تقسیم کرده،می فرماید:امامیه در موضوع امامت به نصوص اعتماد می کنند و زیدی ها پس از امام حسن و امام حسین به دعوت و جهاد اعتقاد دارند (8).اسفراینی هم آنها را به سه گروه تقسیم می کند:زیدی،امامی و کیسانی (9).حنفی نیز آنها را به زیدی،امامی و غلاه تقسیم می کند (10).شهرستانی،آنها را به پنج گروه تقسیم می کند:زیدی،کیسانی،امامی،اسماعیلی و غلاه. (11)حمیری نیز آنها

ص:26

را به شش گروه تقسیم می کند:سبأیه،صحابیه،کاملیه،زیدیه و امامیه (1).

از بحث و بررسی مطالب یاد شده به این نتیجه می رسیم که منابع تاریخی در این مورد به شدت متفاوت است.در این میان علمای کلام و عقاید،تقسیم قابل اعتمادی ارائه نداده اند.فقط می توانیم از همۀ مطالب یادشده به این نتیجه برسیم که پیروان اهل بیت به سه گروه اصلی تقسیم می شوند که هریک از آنها به گروههای کوچکتری تقسیم می شوند.

سه گروه اصلی به این قرار است:

الف-امامی اثناعشری(دوازده امامی)

ب-زیدی

پ-کیسانی

امامیه به پیشوائی و امامت 12 امام معصوم از اهل بیت پیامبر(ص)معتقد هستند که نخستین آنها علی بن ابیطالب و یازده تن دیگر از اولاد او و از نسل امام حسین هستند که آخرین آنها مهدی موعود می باشد.

زیدیه به پیشوائی زید بن علی(زید شهید،پسر امام زین العابدین)و هرکسی از اهل بیت که در برابر ستمگران قیام کند و شمشیر بکشد،معتقد هستند.آنها امامت را مشروط به دعوت و جهاد می دانند،و نه به نص.

کیسانیه به پیشوائی محمد حنیفه برادر امام حسین معتقد هستند.

لازم به تذکر است که گروههای فراوان دیگری که در محبت و ولایت اهل بیت عصمت و طهارت و نیز خلافت بلافصل امیر مؤمنان شریک هستند،وجود دارند که همگی از این سه گروه سرچشمه گرفته اند (2).

اینک به بررسی فشرده سه گروه اصلی می پردازیم.

ص:27

امامیه معتقد است که پیامبر اکرم(ص)از امام های معصوم به صراحت خبر داده است (1).

امام صادق از پیامبر اکرم(ص)نقل می کند که خطاب به اصحاب خود فرمود:به شب قدر ایمان بیاورید که شب قدر از آن علی و یازده تن از فرزندان اوست (2).

زراره بن اعین از امام صادق نقل می کند که دوازده امام معصوم از آل محمد محدث هستند (3).

امامیه درمورد فردفرد امامان به نص معتقد بوده و می گویند:پیامبر اکرم(ص)در مورد یکایک امامان به اسم و نسبت صریحا خبر داده و بر امامت هریک از آنها"نص"فرموده است.پیامبر(ص)بارها فرموده است:من سرور انبیاء و علی سرور اوصیاء است،جانشینان من دوازده تن هستند که نخستین آنها علی و واپسین آنها حضرت مهدی است (4).

امامیه،پیشوایان خود را از هرلغزشی مصون و معصوم می دانند (5).

شیعیان اثناعشری،اسامی امامهای را تا پایان جهان به همان ترتیب یاد شده

ص:29

و آنها،علاوه بر اینکه امامان را از رموز و اسرار آگاه می دانند،به تقیه،غیبت و قیام مهدی(ع)نیز معتقدند (1).

امامیه همچنین به تقیه و بدا معتقد هستند (2).امامت،عصمت و نص بر امامان را واجب می دانند. (3)به نظر آنها هرکس به اینها معتقد نباشد،شیعۀ امامی نخواهد بود.

به عقیدۀ امامیه،هرکس در حالیکه امام زمانش را نشناخته از دنیا برود،در عهد جاهلیت از دنیا رفته است (4).

امامیه،امامت را پس از امام حسین در فرزندان آن حضرت بطور پیوسته(هرفرزندی پس از پدر خود)می داند و معتقد است که پیامبر اکرم(ص)صریحا به آنها نص کرده است (5).

آنها معتقدند که شناسائی امام یکی از شرائط ایمان است (6)،و کسانیکه به امامت آنها عقیده ندارند بیراهه رفته اند (7)...فخر رازی می گوید که امامیه،صحابه را تکفیر می کند.

امامیه معتقد است که پس از شهادت حضرت علی،امامت به فرزند والاتبارش امام حسن منتقل شده است.کلینی روایت می کند که امیر مؤمنین در آخرین لحظات زندگی، پسرش امام حسن را فراخواند و خطاب به او فرمود:پسرم به من نزدیک شو تا اسرار امامت را که پیامبر اکرم(ص)در واپسین لحظات زندگی اش به من بیان فرمود،برایت بازگو کنم (8).

در کتب معتبر آمده است که پیامبر اکرم(ص)امام حسن و امام حسین را خیلی دوست می داشت و آنها را سرور جوانان بهشتی می خواند (9).

شیعه روایت می کند که نام حسن و حسین را پیامبر بزرگوار شخصا(به استناد پیک وحی)بر آنها نهاده است (10)و در حق آنها فرموده است:این دو فرزند من،امام هستند چه بنشینند و یا به پا خیزند (11).

ص:30

به عقیدۀ شیعیان،امامت بعد از امام حسن به امام حسین،و پس از وی به فرزندانش منتقل شده است.شیعیان در توجیه اینکه چگونه امامت به فرزندان امام حسین منتقل شده در صورتیکه امام حسن برادر بزرگتر می باشد،می گویند:امامت انتصابی و به فرمان خداست و ربطی به سن و سال ندارد،چنانکه با وجود حضرت موسی خداوند نبوت را در فرزندان برادر کوچکتر او یعنی حضرت هارون قرار داد (1).شیعیان بعد از امام حسین،فرزند بزرگوارش امام زین العابدین را شایستۀ امامت می دانند (2).

کلینی روایت می کند که امام حسین لحظاتی پیش از شهادت خود،نامۀ مهر شده ای را به دخترش فاطمه داد که به زین العابدین بدهد و تصریح فرمود که او نیز پس از خود،پسرش محمد باقر را به امامت معرفی کند (3).

امام باقر کسی است که علم و فقه و دیانت را باهم گرد آورد (4).

امامت امام باقر از طرف پدرش اعلام شده و قسمتی از نصهای مربوط به امامت او را کلینی در کافی آورده است (5)و می گوید:پدر حضرت باقر در حالیکه قدم می زد به او نگاهی کرد و فرمود و نرید ان نمن علی الذین استضعفوا فی الارض و نجعلم ائمة و نجعلهم الوارثین (6).

شیعیان اثنی عشری پس از امام باقر فرزندش امام جعفر صادق را به امامت می شناسند.

امام صادق داناترین مردم به احکام شریعت و مشهور به زهد و تقوی بود.

ابو حنیفه گوید:من هرگز کسی را داناتر از جعفر صادق ندیده ام (7).

رونالدسن nosdlanoR می گوید:امام صادق خود را به کلی از سیاست کنار کشید (8).

امامیه بعد از امام صادق،فرزندش حضرت موسی بن جعفر را به امامت می شناسد.

حضرت موسی بن جعفر به عبادت و کثرت نماز و روزه مشهور بود و در پرتو اخلاق معجزآسا و کظم غیظ(فرو بردن خشم)فوق العاده اش به"کاظم"ملقب شده است (9).

ص:31

حضرت موسی بن جعفر،پسرش امام رضا را به امامت معرفی کرد و فرمود:پسرم پس از من جانشین من بوده،رهبری امت را به عهده خواهد گرفت (1).

بعد از امام رضا،شیعیان به امامت پسرش امام محمد تقی جواد معتقد شدند و روایت می کنند که امام رضا درباره اش فرمود:پسرم جواد را به جانشینی خود برگزیدم و در جای خود قرار دادم (2).

شیعیان بعد از امام جواد به امامت پسرش امام علی النقی و بعد از او به امامت پسرش امام حسن عسکری و سرانجام به امامت پسر بزرگوارش حضرت مهدی(عج)که دوازدهمین امام است،معتقدند.حضرت مهدی(عج)در سامرا دیده به جهان گشود سپس از دیده ها ناپدید گشت،تا روزی به امر پروردگار ظاهر شود و عدالت را بر سرتاسر جهان بگستراند (3).

بنابراین بعد از امام حسین،امامت در میان شیعه از پدر به پسر منتقل می شود و این ترتیب مطابق نص رسول اکرم(ص)می باشد و پایۀ اعتقادات شیعه را فقط و فقط نص رسیده از پیامبر(ص)تشکیل می دهد.

شیعه امامیه از نظر فزونی پیروان و پراکندگی آنها در اقطار جهان،بزرگترین فرقۀ شیعه در جهان بوده،زعامت مراکز مهم شیعه در جهان را به عهده دارند.

ص:32

از تحقیق و پژوهش درمورد علت نامگذاری این فرقه به کیسانیه به نتیجه قابل اعتمادی نمی رسیم.آنچه مسلم است اینستکه مختار به کیسان شناخته می شود و کیسانیه پیرو مختار و معتقد به امامت جناب محمد حنیفه بوده اند.

کیسانی ها درمورد درگذشت محمد حنیفه اختلاف نظر دارند،گروهی از آنان معتقدند که او زنده است و در کوهی به نام رضوی در میان مکه و مدینه زندگی می کند (1).این گروه روایات حضرت مهدی را با او تطبیق کرده او را مهدی موعود می پندارند (2)،و دربارۀ محمد حنیفه داستانهای شگفت انگیزی نقل می کنند.آنها می گویند:او در کوه رضوی زندگی می کند،شیری از طرف راست و پلنگی از طرف چپ او را همراهی می کنند،فرشتگان با او سخن می گویند،خوراک او بامدادان و شامگاهان از جانب پروردگارش نازل می شود،او زنده است و نمی میرد تا به فرمان پروردگار ظهور کند و جهان را پس از آنکه پر از ظلم و ستم شده به عدل و داد آبادان کند. (3)

درمورد سبب ناپدید شدن او اختلاف کرده اند،برخی معتقدند که جز خدا کسی راز آنرا نمی داند.برخی دیگر معتقدند که خداوند او را از باب مجازات در کوه رضوی حبس کرده است زیرا او پس از شهادت امام حسین به سوی یزید رفته،از او امان نامه درخواست کرده است (4).گروهی دیگر درگذشت او را پذیرا شده،درمورد امام بعد از او اختلاف کرده اند.

در برخی منابع،اسماعیل بن محمد،شاعر معروف حمیری،در این زمینه اشعاری دارد که ترجمه اش چنین است:

"ای کوه رضوی چه دردناک است اندوههای ساکن تو،و چه دردناک است اندوههای ما در فراق او!

"ای فرزند پیامبر.تا به کی؟و چه زمان درازی،به دور از ما زندگی خواهی کرد (5)؟

ص:34

و بعد می افزاید (1):

"ای کوه رضوی،چرا ساکن تو از دیده ها ناپدید است؟تا به کی او را از دیده ها ناپدید نگه خواهی داشت،تو که با ما نزدیک هستی!؟

"ای فرزند علی و ای همنام و هم کنیه پیامبر،دلم از فراق تو در سوز و گداز است!

"اگر به درازی عمر نوح از دیدگان ما ناپدید شوی،هیچ تردیدی در دلهای ما پدید نمی شود که تو روزی پدیدار خواهی شد (2).

به طوری که در اشعار حمیری نیز منعکس است،گروه کیسانی،جناب محمد حنیفه را همان مهدی موعود می پندارند (3).

کیسانیه به گروههای مختلفی تقسیم می شوند که برخی از آنها به قرار زیر است:

الف-کرنبیه:که به پیروان کرنب ضریر (4)گفته می شود.

ب-هاشمیه:پیروان ابو هاشم،پسر محمد حنیفه (5)که معتقدند امامت از محمد حنیفه به پسرش ابو هاشم انتقال یافته است.آنها می گویند ابو هاشم پیش از مرگ خود،محمد، نوادۀ ابن عباس را به جانشینی خود برگزیده است و به وسیله آنها دعوت به خراسان انتقال یافته است.

پ-مختاریه:پیروان مختار بن ابی عبیدۀ ثقفی،که به روایت ملطی پیامبرش پنداشته اند (6).

ولی رازی معتقد است که آنها بعد از امام حسین به امامت محمد حنیفه معتقد شده و مختار را جانشین او پنداشته اند (7).

ص:35

ت:خشبیه:یاران ابراهیم اشتر که به هنگام رودررویی با ابن زیاد چماق بدست داشته اند و به همین سبب به خشیبه شهرت یافته اند (1).

مسعودی به جای ابن زیاد،مصعب بن زبیر را نوشته است (2).

ث-راوندیه:پیروان ابو هریره (3)که امامت را بعد از ابو هاشم از آن محمد،نوادۀ ابن عباس دانسته اند و استدلال می کنند که پس از رسول اکرم(ص)خلافت از آن عباس است زیرا عمو مقدم بر پسر عمو است (4).

راوندیه به آیه ارث (5)استدلال کرده می گویند:خلافت حق عباس بود،چون پس از رحلت پیامبر او را از حق خود محروم کردند،و لذا خداوند به نواده اش،محمد بازگردانید (6).

اینها مهمترین گروههای کیسانیه بودند که در کتابهای ملل و نحل بدان اشاره شده است و مسلما در میان گروههای یاد شده که دین عبارت از پیروی یک رهبر شایسته است و به قدری در این عقیده استوار هستند که هرنصی با آن سازگار نباشد تأویلش می کنند (7).

کیسانیه درمورد رجعت معتقدند که:پیامبر اکرم(ص)یکبار دیگر پا به عرصۀ جهان می گذارد و همۀ پیامبران برمی گردند و به او ایمان می آورند.حضرت امیر مؤمنان برمی گردد و معاویه را می کشد و آل ابی سفیان را ریشه کن می سازد.شام را ویران می کند و بصره را در آب غرق می سازد (8)

کیسانیه بدا را در تمام مراحلش(در مقام علم و اراده و امر)بر خدا جایز می شمارند، و این شاید بدین دلیل باشد که مختار درمورد آینده پیشگوئی می کرد،هرکجا پیشگوئی اش واقع می شد آنرا دلیل صدق گفتار خود قرار می داد و هرکجا که برخلاف گفته اش واقع می شد، می گفت:برای خدا بدا حاصل شده است (9).

ص:36

بغدادی در تفسیر بدا چنین می گوید:مختار به لشکر خود وعده پیروزی داد،هنگامی که دو لشکر در مدائن در برابر یکدیگر صف آرائی کردند،لشکر مختار شکست خورد و فرمانده لشکر به قتل رسید،برخی از سران لشکر به مختار مراجعه کردند که چگونه به ما وعده پیروزی داده بودی؟مختار در پاسخ گفت:خداوند به من وعدۀ پیروزی داده بود و لکن برای خدا،بدا حاصل شد.آنگاه به آیه شریفۀ: یَمْحُوا اللّٰهُ مٰا یَشٰاءُ وَ یُثْبِتُ: خداوند آنچه را که بخواهد محو و آنچه را که بخواهد برپا می دارد استدلال کرد (1):

بدا درمورد ما عبارت از این است که درمورد چیزی که قبلا تصمیم گرفته بودیم تجدید نظر کنیم و برخلاف تصمیم پیشین تصمیم دیگری بگیریم.بدا به این معنی درمورد ما بسیار طبیعی است،زیرا همواره ممکن است حوادثی روی دهد که افکار ما را دگرگون سازد و ما را وادار کند که از تصمیم پیشین خود چشم بپوشیم.پرواضح است که بدا به این معنی از نادانی ما از حوادث بعدی و از ندامت ما از تصمیم قبلی سرچشمه می گیرد،و بدا به این معنی هرگز نمی تواند بر خداوند دانا و توانا عارض شود،زیرا که آن مستلزم جهل و نقص است و آن بر خدا محال است (2).

آنها که بدا را درمورد خداوند نمی پذیرند،از بدا چنین برداشت می کنند و مطابق برداشت خود،معتقدین به بدا را تکفیر می کنند (3).اگر معنی بدا درمورد خداوند نیز همان باشد حق با آنهاست،چنانکه امام صادق(ع)می فرماید:هرکس خیال کند که برای خداوند بدا در اثر ندامت از گذشته حاصل می شود به عقیدۀ ما نیز کافر می شود (4).

شیخ مفید معتقد است که در اعتقاد به بدا،اختلافی در میان شیعه امامیه نیست و همه شیعیان اثنا عشری به اصل بدا اعتقاد دارند و دلیل آن را روایتهای صحیح و فراوانی می دانند که از امامان معصوم رسیده است (5).

کیسانیه به حلول و تناسخ (6)نیز عقیده دارند.قمی می نویسد:آنها خیال می کنند که خداوند در بدن پیشوایان حلول می کند،همانطور که در بدن محمد حنیفه حلول کرده بود،

ص:37

سپس در بدن عبد اللّه نواده جعفر طیار حلول کرده است.

مختار معتقد بود که میان نسخ و بدا فرقی نیست،زیرا بدا در اخبار،مانند نسخ در احکام است،اگر نسخ در احکام جایز باشد،چرا بدا در اخبار جایز نباشد (1)؟

اینها مهمترین ویژگیهای عقاید کیسانیه است که با گذشت زمان منقرض شده و دیگر کسی از پیروان آنها در روی زمین نمانده است و شاید سبب انقراضشان تقسیم شدن آنها به فرقه های مختلف و ضعف عقایدشان بوده باشد.

ص:38

نظر به اینکه اسماعیل در زمان پدرش امام صادق(ع)دیده از جهان فروبست، فرقه اسماعیلی درگذشت او را انکار کرده (1)مدعی شدند که امر بر مردم مشتبه شده است.

آنها می گویند:از طرف خلفای بنی عباس برای اسماعیل خطر جانی وجود داشت ازاین رو برای حفظ جان اسماعیل،شایعه درگذشت او را شایع کردند (2).

نوبختی می گوید:به عقیده اسماعیلی ها،اسماعیل زنده است،و از دنیا نمی رود تا روزی که جهان تحت فرمان او قرار بگیرد زیرا پدرش به امامت او فرمان داده و او را به پیشوائی امت برگزیده است؛به عقیده اسماعیلی ها،او همان قائم آل محمد است (3).

بغدادی اسماعیلیه را به دو گروه تقسیم می کند:

نخست گروهی که منتظر ظهور اسماعیل هستند و او را زنده می پندارند و دیگر،گروهی که معتقدند امام جعفر صادق با اینکه می دانست اسماعیل در حیات او وفات خواهد یافت، او را به امامت منصوب کرد تا به این وسیله امامت پسرش محمد برای مردم ثابت گردد (4).

ملطی می نویسد:اسماعیلی ها مخالفان حضرت علی را کافر می دانند و از آنها بیزاری می جویند (5).

هواداران اسماعیلیه هم اکنون در هند به سر می برند.

از دیگر فرق شیعه جعفریه یا واقفیه می باشد.

کرده اند که به آنها قطعیه نیز گفته می شود زیرا امامت را در امام هفتم قطع کرده اند و به امامت امام هشتم معتقد نشده اند (1).

آنها معتقدند که امام هفتم زنده است و پس از آنکه جهان پر از ظلم و ستم گردید، ظهور کرده،جهان را پر از عدل و داد خواهد کرد (2).

به فرقۀ قطعیه،معطوره و یا موسویه نیز گفته می شود.

گروه دیگری نیز به نام محمدیه وجود دارد که در گذشته محمد نفس زکیه را انکار کرده،در انتظار او به سر می برند.

در اینجا به گروهکهای دیگری برمی خوریم که از گروهکهای نام برده جدا شده اند، این گروهها از اختلاف در مسئله امامت به وجود آمده اند.

از مطالب یاد شده به این نتیجه می رسیم که زیربنای اختلافات شیعه را مسئله امامت تشکیل می دهد و دلیل جدا شدن آنها به گروههای مختلف همین است.

ص:41

سعد بن عباده که رئیس انصار بود از بیعت او امتناع کرد (1)و در عهد عمر به شام کوچ کرد و در آنجا کشته شد.امیر مؤمنان و عباس عموی پیامبر و دیگر بنی هاشم که به کفن و دفن پیامبر(ص) مشغول بودند،از بیعت ابو بکر سرباز زدند.بعدها که بیعت تجدید شد و از امیر مؤمنان خواستند که بیعت کند،از بیعت امتناع کرد و فرمود:به نص پیامبر من به تصدی این مقام از همه شایسته ترم،اینک شایسته است که ابو بکر دست بیعت به سوی من دراز کند (2).آنگاه به ابو بکر روی کرده فرمود:کار امت را تباه کردی،در چنین کار خطیری مشورت نکردی، و حقوق اهل بیت پیامبر را زیرپا نهادی (3).

ابو بکر گفت:آری،و لکن ترسیدم که فتنه ای برخیزد.زیرا اگر به دنبال رحلت پیامبر(ص)پیش از آنکه فرصت از بین برود،کار بیعت انجام نمی گرفت بیم آن می رفت که فتنه بزرگی برخیزد.

ولی اعتراض امیر مؤمنان بر این اساس بود که او از یکطرف پسرعموی پیامبر و شخصیت ممتاز بنی هاشم و نخستین کسی است که دعوت اسلام را لبیک گفت (4)،و از طرف دیگر بنی هاشم برای تصدی مقام خلافت شایسته تر بودند (5)و در نهایت اینکه او در میان همۀ مسلمانان از نظر دانش و بینش،فضائل اخلاقی،حسن تدبیر،و ادارۀ امور از همه برتر بود و پیامبر هروقت به مسافرت می رفت،او را به جای خود نصب می فرمود (6).

یکبار او را در مکه به جای خود نصب کرد تا کارش در مدینه استقرار یافت.و یکبار او را در بستر خود خوابانید و خود به سوی مدینه شتافت.دیگر اینکه او را در مدینه به جای خود نصب کرد و خود رهسپار تبوک شد (7).

نمونه های یاد شده دلیل اعتماد پیامبر بر شایستگی او برای تصدی مقام خلافت و سرپرستی امور مسلمانان است.ازاین رو پس از رحلت پیامبر هنگامیکه از امیر مؤمنان

ص:43

پرسیدند:چه کسی شایستۀ این مقام است؟فرمود:مگر جز ما کسی چنین ادعایی دارد (1)؟ از طرفی همه صحابه درمورد برتری علی(ع)در دانش و بینش اتفاق نظر داشتند و از جمله عمر می گفت:برترین ما در قضاوت علی است (2).اما اینکه چرا عمر با چنین اعترافهایی،از وی روگردانید و با ابو بکر بیعت کرد به خوبی معلوم نیست،و شاید به دلیل فزونی سن و سال ابو بکر بوده باشد.

با اینکه عمر در روز سقیفه بیش از همه برای بیعت گرفتن تلاش کرده بود،یک روز بالای منبر صریحا گفت:"بیعت ابو بکر لغزشی بود که خداوند ما را از شرش نگهداشت (3)".

بیعت ابو بکر با واکنش سختی از سوی بنی هاشم روبه رو شد،زیرا آنها معتقد بودند که جز اهل بیت پیامبر کسی شایستگی آن مقام را ندارد زیرا آنها در خانه وحی بزرگ شده و زیر نظر و تحت تربیت مخصوص پیامبر پرورش یافته اند (4).از این جهت گروهی از مهاجران و انصار از بیعت او سر باز زدند و به علی بن ابیطالب گرویدند (5).در روز دوم بیعت،ابو بکر و عمر و ابو عبیدۀ جراح به خدمت عباس عموی پیامبر رفتند و از او خواستند که با ابو بکر بیعت کند و او امتناع کرد.

پس از رحلت رسول اکرم(ص)جناب عباس به خدمت حضرت علی رسیده عرض کرد:

یا علی دستت را بده بیعت کنم (6).

با اینکه عباس عموی پیامبر بود و از نظر سنی بزرگتر از حضرت علی بود ولی هرگز درصدد مخالفت با حضرت علی برنیامد و هرگز درمورد خلافت با وی مشاجره نکرد.لازم به تذکر است که همه بنی هاشم از آغاز کار،بیعت سقیفه را محکوم کردند.

مقدسی می نویسد:رسول اکرم(ص)پیش از رحلت خود و به هنگام شدت بیماری احساس خطر کرد و فرمود:کاغذ و دواتی بیاورید تا نوشته ای بنویسم که بعد از من هرگز گمراه نشوید.آنگاه درگیری میان حاضران روی داد.برخی گفتند:او از شدت درد چنین می گوید برخی گفتند:از خودش بپرسید.عمر گفت:نه،از شدت بیماری است (7)...و

ص:44

بدیهی است که پیامبر می خواست آن نوشته را بنا به مصلحت مؤمنان بنویسید.

به هرحال بنی هاشم بیعت را رد کردند و گوشه گیری گزیدند،اما برخی از بنی امیه آنرا پذیرفتند و در تأیید بیعت کوشیدند.

طبری می نویسد:ابو سفیان پیش علی آمد و اظهار کرد که می خواهد با علی بیعت کند و نه با غیر او،سپس گفت:ابو بکر کجا و این مقام کجا،درواقع شما(علی و عباس) هستید که از حق خود محروم شده اید.ای علی.دستت را بده بیعت کنم (1).

امیر مؤمنان با عمق بینش خود دریافت که او درصدد برانگیختن فتنه است و به همین جهت بیعت او را نپذیرفت.

بعد از بیعت با ابو بکر،حضرت علی(ع)کنج خانه اش نشست و به گردآوری و تنظیم قرآن کریم پرداخت (2).

طلحه و زبیر گوشه نشینی را برگزیده (3)همراه دیگر انصار و مهاجرانیکه به حضرت علی گرویده بودند در خانه حضرت فاطمه گرد آمدند (4)و به اصطلاح دست به تحصن زدند.

ابو بکر عمر را فرستاد که آنها را از خانه حضرت زهرا بیرون کند،و اگر مقاومت کردند با آنها نبرد کند.عمر فرمان خلیفه را اجرا کرد و هیزم آورد که خانه را آتش بزند و بر سر آنها بریزد.حضرت فاطمه چون او را مشاهده کرد فرمود:ای پسر خطاب آیا آمده ای که خانه ما را آتش بزنی؟گفت:آری،مگر اینکه شما راه خود را از دیگر مسلمانان جدا نکنید و از راهی که همه می روند شما نیز بروید (5).

از این اقدام جسورانه،کاملا پیداست که آنها به اهمیت بیعت بنی هاشم و به ویژه حضرت علی و یاران او پی برده بودند وگرنه برای بیعت گرفتن از آنها به چنین راههایی متوسل نمی شدند.آنها که در خانه حضرت علی گرد آمده بودند،یک یک از خانه علی(ع)بیرون کشیده شده،برای بیعت با خلیفه گسیل شدند (6)،مگر علی بن ابیطالب که بر امتناع خود اصرار ورزید.بعد از این،امیر مؤمنان تمام تلاش و کوشش خود را برای ترتیب

ص:45

و تنظیم قرآن کریم و نگارش آن به دستخط مبارک خود مبدول فرمود (1)و هنگامی که نگارش آن پایان یافت،آنرا بر شتری بار کرده بر مسلمانان عرضه کرد و فرمود:این قرآن کریم است که آنرا گرد آورده ام (2).امیر مؤمنان با امکانات آن روز،قرآن را در هفت مجلد گرد آورده بود، که در منابع تاریخی،محل آن دقیقا روشن نیست.

سپس ابو بکر به سوی امیر مؤمنان رفت و به هروسیله ای بود از وی بیعت گرفت (3).

به نظر می رسد امیر مؤمنان هنگامی که از به دست آوردن حق خود مأیوس شد و بیعت بر ابو بکر انجام گرفت،دید که اگر همچنان در بیعت نکردن اصرار بورزد،ممکن است موجب اختلاف در میان مسلمانان گردد و اتحاد و اتفاق مسلمانان از میان برود و اساس دین در معرض خطر قرار بگیرد.بنابراین برای اینکه راه را به روی دشمنان و بداندیشان ببندد (4)بیعت او را پذیرفت و در مسائل مهم کشوری و لشکری از هیچگونه کمک فکری دریغ نفرمود (5).

امیر مؤمنان تا زمانیکه فاطمه زهرا در قید حیات بود،بیعت نکرد و فاطمه نیز با قاطعیت از او می خواست که بیعت نکند (6)به خصوص که خلیفه از اعطای فدک (7)به او امتناع می کرد،و بهانه می آورد که از پیامبر شنیده است:"ما پیامبران هرگز چیزی از خود به ارث نمی گذاریم و هرچه از ما بماند صدقه است (8)"از این جهت فاطمه زهرا بر او خشمگین بود و تا زنده بود با او سخن نگفت (9).

فاطمه زهرا شش ماه بعد از رحلت پیامبر(ص)دیده از جهان فروبست،امیر مؤمنان او را شبانه دفن کرد و طبق وصیتش به خلیفه اطلاع نداد (10).

ص:46

طبری می نویسد:سبب بیعت امیر مؤمنان این بود که پس از رحلت فاطمه،در انزوای کامل سیاسی قرار گرفت (1)ولی این مطلب درست نیست زیرا هدف علی از خانه نشینی صرفا جمع آوری قرآن کریم بود.

شیخ مفید این مطلب را که علی ناگزیر از بیعت شد نمی پذیرد و معتقد است که تنها برای مصلحت مسلمین (2)و جلوگیری از بروز فتنه بیعت کرد (3).

ابن عبدربه می گوید:امیر مؤمنان به هنگام بیعت فرمود:تردیدی ندارم که خلافت از آن ماست که تو آنرا از ما سلب کردی و سوابق ما را نادیده گرفتی (4).

پس از داستان سقیفه،بنی هاشم که خود را برای خلافت شایسته تر می دانستند، برای درهم ریختن دستگاه خلافت و بازگرداندن حقوق غصب شدۀ اهل بیت دست به شورش زدند.

آنگاه مسئله محکوم کردن شیوه انتخابی و اثبات انتصابی بودن آن مطرح گشت و گفته شد که پیامبر اکرم(ص)پیش از وفات خود تصریح کرده است که جانشین او علی بن ابیطالب است (5).

ص:47

حضرت علی آن شب را تا به صبح در اندیشه فرورفت.نور الهی در دلش درخشیدن گرفت.بامدادان به پیشگاه پیامبر شتافت و به شرف اسلام مشرف شد (1).

شجاعت و دلاوری امیر مؤمنان زبانزد همگان بود (2)،و در تمام جنگها و روزهای سخت در کنار پیامبر خدا و پرچمدار او بود (3).امیر مؤمنان بیش از همه مورد اعتماد پیامبر بود،زیرا پیامبر هنگام عزیمت به جنگ تبوک،او را در مدینه به جای خود تعیین کرد و یا هنگام مهاجرت به مدینه لباسهای خود را به او پوشانید او را در بستر خود خوابانید.

پس از رحلت پیامبر(ص)خلفا در کارهای مهم با آن حضرت مشورت می کردند و آن حضرت از بیان مصالح مسلمین دریغ نمی کرد.خلیفه اول درمورد جنگ روم با آن حضرت مشورت کرد؛حضرت فرمود:اقدام کن که حتما پیروز خواهی شد.خلیفه گفت:خداوند ترا به خیر بشارت دهد (4).

امیر مؤمنان گذشته از شجاعت و دلاوری،در دانش و بینش،فصاحت و بلاغت، جوانمردی و فتوت و دیگر صفات برجستۀ انسانی،بر دیگر یاران پیامبر برتری داشت.

امیر مؤمنان مدت چهار سال و نه ماه خلافت کرد (5)و در تمام این مدت با تمام قوا در راه دفاع از حریم دین مقدس اسلام گام برداشت.

پس از کشته شدن عثمان امت اسلامی او را به پذیرش بیعت وادار کردند.

انگیزه های کشته شدن عثمان زیاد است و می توان مهمترین آنها را مقدم داشتن خویشاوندان خود بر دیگر طوایف اسلامی برشمرد.

برخی امیر مؤمنان را متهم می کنند به اینکه مخالفان عثمان را تأیید می کرد.این

ص:49

مطلب نمی تواند درست باشد،زیرا اولا در مجلس شورای شش نفری،پیش از عثمان به آن حضرت پیشنهاد بیعت شد و نپذیرفت و ثانیا هنگامی که عرصه را بر عثمان تنگ گرفتند، امیر مؤمنان به دو فرزند برومندش حسن و حسین دستور داد که شمشیر به دست گرفته،به در خانه عثمان بروند و از او دفاع کنند (1).

طبری می نویسد:مردم به خانه عثمان ریخته آنرا طعمه حریق ساختند.در این هنگام امام حسن از درون خانه بیرون آمد و بیاناتی ایراد فرمود که خوشنود نبودن خود را از این حوادث ابراز می کرد.نه آئین آنها آئین منست و نه من از گروه آنهایم (2).امیر مؤمنان نیز در نخستین خطبه خود پس از پذیرش بیعت،عدم رضایت خود را از کشته شدن عثمان اعلام کرد (3)و چنین گفت:به خدا اگر قاتلان عثمان به بهشت بروند من همراه آنان وارد بهشت نمی شوم و اگر به جهنم بروند کسی جز قاتلان عثمان نبوده و من همراه آنها نخواهم بود.این جمله بهترین گواه برائت علی(ع)از خون عثمان است.

به هنگام محاصره خانه عثمان از طرف شورشگران،امام حسن برای دفاع در درون خانه بود،عثمان از نقش علی(ع)در حمایت از او ستایش کرد (4).این نیز دلیل دیگری بر عدم دخالت علی در خون عثمان محسوب می شود.

به هرحال شورشگران عثمان را در خانه اش کشتند و با کشته شدن او سیل جمعیت برای بیعت به سوی خانه علی سرازیر شد.بعد از این جریان،ابتدا مسلمانان مدینه و آنگاه همه امت گروه گروه و به اتفاق علی علیه السّلام را به این مهم برگزیده،دست بیعت به او سپردند.مراسم بیعت با طیب خاطر و رضایت باطن انجام گرفت.

منابع تاریخی نشان می دهد که طلحه و زبیر پیش از دیگران به بیعت آن حضرت مبادرت ورزیدند (5).همه منابع تاریخی تصریح دارند که طلحه جزء نخستین کسانی بود که با آن حضرت بیعت کرد.

رهری می گوید:طلحه نخست در بیعت تردید داشت،اما بعدا بیعت کرد (6).

ص:50

به هرحال همه مسلمانان با او بیعت کردند.اما بعد ریشه های اختلاف ظاهر گشت و دسته ای از"هوسرانان"به رهبری طلحه،زبیر و عایشه سر به شورش برداشته،حضرت را متهم به خون عثمان کردند.

عایشه با اینکه خود از اهل بیت به شمار می آمد اما با حضرت علی غرض شخصی داشت و هرگز او را دوست نمی داشت (1).اما دلیل مخالفت طلحه و زبیر،ریاست طلبی آنها بود.زبیر می خواست که استانداری عراق به او داده شود (2)و طلحه هوس استانداری یمن را در سر می پرورانید.ولی امیر مؤمنان خواسته آنها را تأمین نکرد.آنگاه آنها در خواستۀ خود تجدیدنظر کردند و به فرمانداری بصره و کوفه بسنده کردند (3)که با آنها موافقت نشد (4).

از اینجا می توانیم نتیجه بگیریم که بیعت طلحه و زبیر با امیر مؤمنان برای رسیدن به مال و منال،و جاه و مقام بود و چون به هدف خود نرسیدند،سر به شورش نهادند.

عایشه بین راه مکه و مدینه از کشته شدن عثمان و استقرار بیعت با امیر مؤمنان آگاه شد،بی درنگ به مکه بازگشت و به صف مخالفان پیوست.آنگاه با طلحه و زبیر برای نبرد با حضرت علی هم پیمان شد.

هنگامی که طلحه و زبیر به بهانه انجام حج عمره از امیر مؤمنان کسب اجازه کردند، امیر مؤمنان از هدف آنان خبر داشت (5).سرانجام نیز طبق پیش بینی آن حضرت،به مکه رفته با عایشه ملاقات کردند و برای نبرد با آن حضرت پیمان بستند و در نهایت جنگ جمل را راه انداختند.

عایشه پس از بازگشت به مکه،در مسجد الحرام خیمه زد و به تحریک قریش پرداخت

ص:51

و امیر مؤمنان را به خون عثمان متهم ساخت (1).دشمنان حضرت علی در خانه عایشه گرد آمدند (2)و طرح جنگ ریخته شد.آنگاه به دلیل هواخواهانی که زبیر در بصره داشته به سوی بصره رفتند (3).باید توجه داشت که هدف آنان از طرح انتقام گیری خون عثمان،تنها شورش بر خلافت و سقوط علی بن ابیطالب بود.نتیجه اختلاف مسلمانان این شد که پس از سرپرستی علی،دشمنانش بر ضد او،قیام کردند و تصمیم به جنگ با او گرفتند،ولی او از مسئله چشم پوشی می کرد.

امیر مؤمنان در مدینه بود که از عزیمت مخالفان به سوی بصره آگاه شد.آنگاه فرزند برومندش امام حسن مجتبی و دو یار باوفایش عمار یاسر و هاشم بن عتیه بن ابی وقاص را به سوی کوفه گسیل داشت تا مردم کوفه را برای جنگ با آنها بسیج کنند.در آن ایام ابو موسی اشعری از طرف عثمان استاندار کوفه بود (4).مردم کوفه آماده نبرد شدند،پرچم ها را برافراشتند و صفها را بیاراستند.ابن قتیبه شماره لشکر کوفه را 9650 نفر نوشته (5)و ابن عبدربه 7000 نفر دانسته است (6).

در آن روزها استاندار بصره عبد اللّه بن عامر بود (7).در این میان معاویه در تحریک طلحه و زبیر برای رفتن به عراق نقش مهمی را بازی می کرد (8).

لشکر امیر مؤمنان رهسپار بصره شد و پرچم اسلام در دست محمد حنیفه،پسر امیر مؤمنان بود (9).هنگامی که دو لشکر در برابر هم قرار گرفتند،محمد حنیفه با سخنان گرم و منطقی خود آنها را موعظه کرد و از آنها خواست که به اطاعت امیر مؤمنان برگردند و دست از طغیان و نافرمانی بکشند.ولی نفس گرم او در آهن سرد آنها مؤثر واقع نشد. (10)

آنگاه دو سپاه روی درروی هم ایستادند و جنگ سختی درگرفت.امیر مؤمنان به سپاه خود فرمان داد که هرگز زخمی را نکشند و مالی را تاراج نکنند (11)،سیاست کریمانه امیر مؤمنان زبانزد خاص وعام گردید.

ص:52

در این جنگ عایشه بر فراز شتر سرخ موئی در داخل کجاوه نشسته،جنگ را علیه حضرت علی(ع)رهبری می کرد.جنگ سختی درگرفت و کشته های فراوانی از دوطرف به جای ماند.

ابن عبدربه شماره کشته شدگان جنگ جمل را 20000 نفر نوشته (1) و مسعودی آنرا 13000 نفر دانسته است (2).از این ارقام روشن می شود که شماره مقتولین بسیار بالا بوده و مسلمانان بسیاری بی جهت کشته شده و خانواده های بسیاری در بصره و کوفه عزادار و سیاهپوش شدند (3).

همه این ضایعات تأثرانگیز از پی آمدهای جنگی بود که در تاریخ به نام جنگ جمل شناخته شده است (4).

دو تن از رهبران سه گانه این جنگ(طلحه و زبیر)در همین جنگ کشته شدند و سوقی آنها(عایشه)از طرف امیر مؤمنان به احترام پیامبر اکرم(ص)مورد عفو قرار گرفت و با احترامی هرچه تمامتر به سوی مدینه فرستاده شد (5).

رفتار کریمانه امیر مؤمنان در برابر آنهمه تلاشهای سرسختانه و خصمانه عایشه، دلیل روح بزرگ و فضیلتهای فوق انسانی و بزرگواری وصف ناپذیر آن حضرت می باشد.

ص:53

معاویه در دشمنی اهل بیت به هرحیله ای متوسل شد،حتی تلاش کرد که در میان خود اهل بیت اختلاف بیاندازد.مثلا از عقیل(برادر حضرت علی)می خواست که به منبر رفته امیر مؤمنان را دشنام دهد (1).

خلفای بنی مروان نیز از شیوه معاویه پیروی می کردند،هرگاه اسم امیر مؤمنان را برفراز منبر می آوردند او را سب می کردند (2)تا اینکه عمر بن عبد العزیز به خلافت رسید و سب آن حضرت را ممنوع اعلام کرده،خود به ذکر فضایل و مناقب اهل بیت پرداخت.

معاویه گذشته از اینکه آن حضرت را دشنام دهد،اهل شام را نیز بر این کار تشویق و وادار می کرد.وی بدین ترتیب هواخواهان امیر مؤمنان را می شورانید تا سرانجام مقدمات جنگ صفین فراهم گردید و دو سپاه علوی و اموی روی درروی هم ایستادند.

در این جنگ نخست سپاه اسلام پیروز شد ولی بعدا معاویه براساس نقشۀ قبلی، مسئله حکمین را مطرح ساخت و با گول زدن ساده لوحان سپاه امیر مؤمنان،حکمین را بر آن حضرت تحمیل کرد و از این راه ضربه های جبران ناپذیری بر یاران آن حضرت فرود آورد.

جنگ صفین پی آمدهای زیانبار فراوانی را بر جهان اسلام به دنبال داشت.در این جنگ در حدود 70000 نفر از یاران حضرت علی و 45000 نفر از سپاهیان معاویه کشته شدند (3).

سرآمد اصحاب امیر مؤمنان که در این جنگ به شهادت رسیدند عمار بن یاسر بود که زمان پیامبر(ص)را درک کرده بود و پیامبر خطاب به او فرموده بود:ای عمار ترا گروه ستمگر و گمراه به قتل خواهند رسانید (4).

هنگامی که سپاه حضرت علی آثار زیانبار و نتایج مرگبار حکمیت را به چشم خود دیدند از کرده خود پشیمان شدند ولی دیگر کار از کار گذشته بود و پشیمانی سودی نداشت.

گروهی از یاران علی که تحت تأثیر نقشه های شوم معاویه قرار گرفته،حکمیت را بر امیر مؤمنان تحمیل کرده بودند،به انتقاد از امیر مؤمنان پرداخته و از سپاه او جدا شدند

ص:55

و جنگ خوارج را به وجود آوردند.سرانجام امیر مؤمنان پس از یک عمر جهاد در راه خدا و نبرد در راه عقیده،به دست یکی از خوارج به نام ابن ملجم به شهادت رسید (1).

شهادت سرخ فام امیر مؤمنان آتش درونی اموی ها را خاموش نکرد،و بعد از شهادت آن حضرت نیز تا قدرت در دست امویها بود.دشمنی دیرینه خود را درمورد فرزندان آن حضرت به کار بستند.

ص:56

گفته می شود که امام حسن به دست همسرش به شهادت رسید و معاویه بسیار شادمان شد (1).طولی نکشید که معاویه نیز جهان را وداع کرد ولی بیش از آنکه به هلاکت برسد پسرش یزید را برخلاف پیمانی که با امام حسن امضاء کرده بود،به جانشینی خود برگزید و بدین وسیله آتش جنگ را در میان علویها و امویها برافروخت،پس از هلاکت معاویه،یزید تصمیم گرفت که از بنی هاشم بیعت بگیرد.به این جهت نامه ای به ولید بن عقبه استاندار مدینه (2)نوشت،تا از اهالی مدینه به خصوص از امام حسین برای او بیعت بگیرد.ولی امام حسین آن را به تأخیر انداخت و سرانجام رد کرد (3).

هنگامی که خبر درگذشت معاویه به کوفه رسید،هواداران اهل بیت در خانه سلیمان بن صرد خزاعی (4)گرد آمدند و طوماری را امضاء کردند که در آن اعلام وفاداری به اهل بیت،و بیعت با امام حسین قید شده بود و همچنین از امام دعوت کرده بودند تا به کوفه آمده،زمام امور مسلمانان را به عهده بگیرد.

شیعیان بصره نیز هنگامی که از اخبار کوفه آگاه شدند در منزل ماریه دخت منقذ عبدی گرد آمدند (5)و نامه هایی به حضور آن حضرت ارسال نمودند.هنگامی که نامه های کوفیان به خدمت آن حضرت رسید،تصمیم گرفت که دعوتشان را بپذیرد و رهسپار عراق شود.

در این میان پسرعمویش مسلم بن عقیل را به کوفه فرستاد تا از وضع آنجا دقیقا مطلع شود.هنگامی که مسلم عزم سفر کرد،امام فرمود:ای مسلم برو به سوی کوفیان،اگر در بیعت و دعوت خود استوار باشند بنویس که من هم به شما بپیوندم (6).

مسلم وارد کوفه شد و در منزل مختار بن ابی عبیده ثقفی منزل کرد.شیعیان کوفه چون سیلی خروشان به سوی محل اقامت او سرازیر شدند و تعداد 80 هزار نفر از مردم کوفه و حومه آن با جناب مسلم بیعت کردند (7).بطوری که در منابع قید شده،بیش از 30 هزار نفر از خود کوفه با آن حضرت بیعت کردند (8).

ص:58

استاندار کوفه در آن روزها نعمان بن بشیر انصاری بود که به ضعف مدیریت شناخته می شد.یزید او را از مقام خود عزل کرد و عبید اللّه بن زیاد را که استاندار بصره بود به استانداری کوفه منصوب کرد تا در برابر شیعیان و طرفداران اهل بیت ایستادگی کند (1).

انگیزه یزید در این عزل و نصب،آگاهی او از وضع شیعیان و گرایش آنها به اهل بیت پیامبر بود.

هنگامی که حضرت مسلم از ورود ابن زیاد،دشمن دیرینه اهل بیت آگاه شد،منزل مختار ثقفی را ترک کرده،در منزل هانی بن عروه مخفی شد. (2)ابن زیاد به جستجوی او و سرانجام از مخفیگاه او باخبر شد.آنگاه هانی بن عروه را دستگیر کرد و از او خواست که مسلم را تحویل دهد.اما چون هانی از این کار سرباز زد و تهدید و تطمیع کارگر نشد،او را به شهادت رسانید (3).

شهادت هانی یکی از بزرگترین فاجعه هایی بود که شیعیان کوفه با او روبرو شدند.

زیرا هانی یکی از اشراف و شخصیت های برجسته کوفه و از سرشناسترین یاوران اهل بیت به شمار می آمد (4).

ابن زیاد پس از به شهادت رسانیدن هانی،آماده نبرد با مسلم شد.جناب مسلم از مخفیگاه خود بیرون آمد و به نبرد سختی با نیروهای دولتی پرداخت.با اینکه کسی را یارای کمک به او نبود،یکتنه جنگید و حماسه ها آفرید و سرانجام پس از یک نبرد خونین به شهادت رسید.

شهادت مسلم ضربه کمرشکنی بر پیکر شیعیان کوفه وارد آورد و آنها را در اندوهی عمیق فروبرد.

امام حسین(ع)بدون اطلاع از شهادت مسلم،درست در روزی که جناب مسلم به شهادت رسید،مکه را به قصد کوفه ترک کرد،و همه برادران،برادرزاده ها و خواهرزاده هایش را به جز محمد حنیفه (5)که با این سفر موافق نبود و از آن حضرت درخواست می کرد که از این سفر منصرف شود،با خود به همراه برد.

ص:59

عبید اللّه بن مطیع نیز همین درخواست را از امام حسین کرد،امام در پاسخ فرمود:معاویه به هلاکت رسیده و بیش از یک بار شتر،نامۀ دعوت آمده است (1).

فرزدق شاعر نیز از آن حضرت درخواست انصراف کرد ولی سودی نبخشید (2).

هنگامی که یزید از حرکت امام حسین آگاه شد به ابن زیاد نوشت که پیش از آنکه فرصت از دست برود آماده نبرد شود (3).

امام حسین به هنگام ورود به قادسیه از شهادت حضرت مسلم و هانی آگاه و بسیار اندوهناک شد و تصمیم گرفت که بازگردد اما برادران مسلم او را به خونخواهی تشویق کرده،خواهان انتقام شدند.

امام حسین به سفر خود به سوی کربلا ادامه داد تا اینکه در دوم محرم سال 62 هجری وارد کربلا شد (4).سپاه اموی آماده نبرد بود.به دنبال سپاه ابن زیاد،لشکر عمر سعد دررسید و جنگ شدت یافت.در این نبرد یاران امام حسین یکی پس از دیگری به شهادت رسیدند.پس از شهادت حضرت عباس آثار اندوه در سیمای امام حسین آشکار گردید (5).

هرلحظه بر تعداد دشمن افزوده می گشت تا سرانجام امام حسین علیه السّلام پس از یک نبرد طولانی و حماسه انگیز به شهادت رسید.آنگاه سیل دشمن به خیمه های اهل بیت سرازیر شد.آنچه در خیمه ها بود به تاراج رفت و تعداد کمی از زنان و دختران اهل بیت که زنده بودند به اسارت گرفته شدند.شهادت امام حسین به دست شمر انجام گرفت (6)ولی برخی مورخان عمر سعد را قاتل اصلی معرفی می کنند (7).جنایات بنی امیه با شهادت امام حسین پایان نیافت.حتی سر بریده امام را از کربلا به کوفه،و از کوفه به شام بر سر نیزه ها زدند.

فاجعه کربلا اختلافهای موجود بین بنی هاشم و بنی امیه را شدت بخشید و همین حادثه دلخراش که برخلاف همه اصول انسانی و قوانین اسلامی انجام گرفت،حکومت بنی امیه را متزلزل و سرانجام واژگون کرد (8).

ص:60

اشتباهات گذشته خود،آماده نبرد با رژیم خونخوار اموی گردید.

در این گیرودار عبد اللّه بن زبیر که از مردم حجاز برای خود بیعت گرفته بود و اخیرا مردم کوفه و بصره نیز دست بیعت به او داده بودند (1)،برادرش مصعب را به استانداری کوفه نصب نمود و مختار را که قبلا از مردم کوفه بیعت گرفته بود،عزل کرد (2).

عبد اللّه بن زبیر،پیش از این درگیری نیز از مختار خوشنود نبود،زیرا به هنگام تحویل گرفتن استانداری کوفه،با عبد اللّه بن مطیع،از هواخواهان عبد اللّه بن زبیر درگیر شده بود.

هنگامی که مختار از عزل خود و نصب مصعب به استانداری کوفه و بصره آگاه شد با سرشناسهای شیعیان تماس گرفت،و به خانه های بنی هاشم رفته،به گفتگو پرداخت و آنها را به خونخواهی امام حسین(ع)تشویق کرد (3).اینجا بود که مختار رسما وارد صحنه سیاست شد،و رودرروی عبد اللّه بن زبیر ایستاد.

شیعیان که همه از شهادت امام حسین به شدت متأثر بودند دعوت او را لبیک گفتند (4).مختار با دستیاری شیعیان بر کوفه چیره شد،آنگاه نامه ای به عبد اللّه بن زبیر نوشت که اگر آنچه را که من از بیت المال خرج کرده ام تجویز کنی،من در اطاعت تو خواهم کوشید (5).پسر زبیر خواسته مختار را رد کرد و مختار او را از خلافت خلع کرد.

دعوت مختار براساس دفاع از حریم اهل بیت و اعلان توبه و ندامت از تنها گذاشتن امام حسین در برابر امویها استوار بود.بدین سبب گروه او به نام توابین شناخته شدند.

مختار اعلام کرد که اساس دعوت بر حمایت از اهل بیت و بیعت با محمد حنیفه برادر کوچک امام حسین و پرچمدار لشکر امیر مؤمنان در جنگ جمل،استوار است (6).اما در مورد محمد حنیفه،ابن قتیبه می نویسد:پس از صلح امام حسن با معاویه،برخی از شیعیان مکه،مدینه،یمن و بصره پنهانی با محمد حنیفه بیعت کردند و از او خواستند که زکاتهای آنها را بپذیرد و برای به دست آوردن خلافت تلاش کند (7)و لذا به نظر می رسد که مختار از

ص:62

این رویدادها آگاه بود و به همین سبب با او بیعت کرده بود،و به دلیل توجه مردم به او و نفوذ گفتارش در دل مردم،مختار به او نامه می نوشت و از او درخواست می کرد که رهسپار کوفه شود و از مردم بیعت بگیرد (1).در آن روزها جناب محمد حنیفه در مدینه بود،و از کارهای مختار آگاه می شد و احیانا او را تأیید می کرد.درمورد اینکه محمد حنیفه تا چه حد کارهای مختار را تأیید می کرده،در منابع تاریخی به اختلاف سخن رفته است:

بلادزی معتقد است که جناب محمد حنیفه حرکت مختار را کاملا تأیید می کرد و هنگامی که از او درمورد این جنبش سئوال می شد،موافقت خود را اعلام می کرد.چنانکه گروهی از بزرگان شیعه به خدمتش شرفیاب شده عرض کردند:"خداوند همه فضیلت ها را به شما اهل بیت ارزانی فرموده است.شما را از خاندان رسالت قرار داده است.آنگاه شما در سوگ امام حسین(ع)به عزا نشسته اید.اینک مختار به نام شما به خونخواهی امام حسین برخاسته است.ما تابع فرمان شما هستیم،آنچه نظر شماست امر کنید ما نیز اطاعت می کنیم".

محمد حنیفه در پاسخ فرمود:همه فضیلت ها از آن خداست،به هرکس بخواهد عطا فرماید.اما آنچه مختار شما را به سوی آن فرامی خواند؛به خدا سوگند،من می خواهم که خداوند به وسیله هرکس که بخواهد ما را یاری دهد و انتقام ما را از دشمنان ما بگیرد".

آنها برخاستند و این تعبیر را دلیل تأیید و رخصت محمد حنیفه پنداشتند (2).

یعقوبی نیز معتقد است که محمد حنیفه مختار را در این حرکت تأیید و تشویق می کرد و هنگامی که از او دراین باره می پرسیدند،می فرمود:ما چقدر علاقمندیم که مردی قیام کند و انتقام ما را از دشمنانمان بگیرد؛غاصبان حق ما را بکشد و حق را به صاحب حق بازگرداند (3).

ولی برعکس نظر آنها ابن عبدربه معتقد است که محمد حنیفه به هیچوجه مختار را تأیید نمی کرد،بلکه او را دروغگو می خواند.سپس نقل می کند که مختار نامه ای به پسر زبیر می نویسد و به حامل نامه می گوید:نامه ام را به پسر زبیر تسلیم کن،سپس به نزد

ص:63

مهدی (1)رفته از من ابلاغ سلام کرده بگو:ابو اسحق(مختار)می گوید:من شما را دوست می دارم و به اهل بیت شما محبت دارم.سپس اضافه می کند که نامه رسان به خدمت جناب محمد حنیفه رسیده پیام او را ابلاغ کرد.محمد حنیفه در پاسخ گفت:"تو دروغ می گویی و ابو اسحق نیز دروغ می گوید" (2).

مسعودی نیز نظر او را تأیید می کند و می نویسد که مختار نامه ای به محضر امام زین العابدین(ع)نوشت و ابراز کرد که با آن حضرت بیعت می کند.امام بیعت او را رد کرد.

هنگامی که مختار از امام زین العابدین مأیوس شد نامه ای به محمد حنیفه نوشت و اظهار بیعت کرد.محمد حنیفه از نقاط ضعف مختار سخن به میان نیاورد (3).

ابن رسته نیز او را دروغگو می نامد (4).

مقدسی هردو نظر را رد کرده می نویسد:عبد اللّه بن زبیر از محمد حنیفه خواست که با وی بیعت کند.محمد حنیفه امتناع کرد.پسر زبیر او را با یارانش به زندان انداخت (5).

محمد حنیفه نامه ای از زندان به مختار نوشت حادثه را به او اطلاع داد.هنگامی که نامه او به دست مختار رسید برای اجرای فرمان او دست به قیام زد و این در سال 66 هجری بود (6).

اسفراینی نه تنها قیام مختار را مورد تأیید محمد حنیفه نمی داند بلکه گامی فراتر نهاده می گوید:اقامت محمد حنیفه در مدینه به دلیل ترس او از مختار بود.زیرا می ترسید که اگر به کوفه برود مختار او را به قتل برساند (7).

پس از نقل آراء گوناگون تاریخ نویسان،به این نتیجه می رسیم که داستان قیام مختار در منابع تاریخی با اختلافات فراوان نقل شده است.آنچه مسلم اینست که مختار به نام خونخواهی اهل بیت قیام کرد و مردم را برای حمایت از حریم اهل بیت فراخواند، و هنگامی که کار او در کوفه بالا گرفت و با سلاطین اموی اعلام مخالفت کرد،دستگاه اموی در برابر او واکنشی نشان نداد زیرا می دانست که او با پسر زبیر نیز سر مخالفت دارد و بنابراین مخالفت او در برابر پسر زبیر متمرکز شده است.

ص:64

مختار پیروان ابراهیم اشتر را که شیعیان حسینی نامیده می شدند فرمان داد که در کوچه های مدینه ندای:یا لثارات الحسین سرداده،مردم را به خونخواهی امام حسین دعوت کنند (1).

هنگامی که مختار عمر بن سعد را به خونخواهی امام حسین(ع)به هلاکت رسانید بیش از پیش محبت او در دل شیعیان کوفه جای گرفت (2).

اسفراینی می نویسد که پیروان عبد اللّه بن سبا مختار را گول زدند و به او گفتند تو حجت خدا و پیشوای امت اسلامی در این زمان هستی.سپس اضافه می کند که بردگان نیز او را یاری کردند زیرا به آنها وعده داده بود که به آنها کمک خواهد کرد (3).

به هرحال مختار یاران خود را گرد آورد و با آنها خروج کرد و دعوت خود را ابراز نمود.هنگامی که پسر زبیر از خروج مختار باخبر شد برادرش مصعب را با سپاهی عظیم به سرکردگی مهلب بن ابی صفره ازدی برای نبرد با مختار بسیج کرد.هنگامی که دو سپاه به هم رسیدند جنگ سختی درگرفت،سپاه مختار به محاصره دشمن درآمد و مختار در دار الامارۀ کوفه دستگیر شد.در این نبرد مختار با شش هزار نفر از یاران خود به قتل رسید (4).

آنگاه سر مختار به فرمان مصعب به حضور عبد اللّه بن زبیر ارسال گردید (5)و بدین سان حرکت مختار با شکست روبرو شد و تا مدت زیادی شیعیان به ضعف و زبونی کشیده شدند و تا ظهور دولت عباسی هیچ حرکت و جنبشی از خود نشان ندادند.

ص:65

آنرا در میان فرزندان خود به صورت موروثی درآوردند و بدین وسیله گزینش خلیفه را بصورتی درآوردند که هرگز با شیوه اسلامی سازگار نبود و بدین جهت هرروز حجم نارضایتی ابعاد تازه ای یافت و امت اسلامی بویژه مردم حجاز و عراق از خاندان بنی امیه نفرت پیدا کردند و بسوی بنی هاشم روی آورده،تلاشهای پرارجی را برای بازگردانیدن حقوق آنان مبذول داشتند.چنانکه درمورد قیام توابین بعد از شهادت امام حسین(ع)یادآور شدیم.

ولی این حرکت ها در زمان برخی از سلاطین اموی چون هشام بن عبد الملک با واکنشهای بسیار شدیدی روبرو می شد.هشام از دشمنان قسم خوردۀ اهل بیت بود و درمورد سرکوبی شیعیان و هواداران آنها از هیچ جنایتی دریغ نداشت و با تمام قدرت برای ریشه کن ساختن آنها می کوشید (1).

ابن شهرآشوب می نویسد:هنگامی که امام محمد باقر(ع)را از مدینه جلب کرده به دربار هشام در شام آوردند و به اطلاع خلیفه رسانیدند،هشام به حاضران رو کرده گفت اکنون محمد باقر را می آورند و من او را به سختی سرزنش می کنم،هنگامی که من از سرزنش او ایستادم،شما آغاز کنید و تا می توانید او را توبیخ و سرزنش کنید (2).

از همین جمله،عمق کینه و دشمنی هشام با اهل بیت پیامبر(ص)و اینکه از هیچ جنایتی درمورد ایشان دریغ نکرده،روشن می شود.به همین دلیل بود که هواداران اهل بیت در زمان او بیش از هرزمامدار دیگری دست به شورش زدند.

بعد از شهادت امام حسین،جناب زید نخستین علوی یی بود که دست به نبرد مسلحانه زد و برای نابود ساختن بنی امیه کمر همت بست (3).حال آنکه پدرش امام زین العابدین پس از شهادت امام حسین در خانه نشسته به انقلاب فکری و فرهنگی همت گماشت (4).

علی بن الحسین(ع)می باشد (1)که در عبادت و اطاعت یگانه زمان و نادرۀ دوران بود و در او گفته شده که در شبانه روز هزار رکعت نماز می خواند (2).شاید در این تعبیر مبالغه شده باشد ولی آنچه مسلم است اینست که در آن زمان عابدتر از آن حضرت یافت نمی شد.

برادر بزرگ زید،حضرت امام محمد باقر نیز همچون پدرش کانون علم و فضیلت و معدن تقوی و عبادت بود (3).ازاین رو،خاندان زید شریفترین خاندان روی زمین در آن روزگار بودند و بسیار طبیعی است که او نیز در چنین کانونی براساس صفات برجسته انسانی و فضایل عالی اسلامی تربیت شده و بر تمام اقران خود برتری آشکار یابد (4).تا جائیکه ابو حنیفه در حق او می گوید:در زمان زید من کسی را دانشمندتر از او نیافتم،چرا که هر پرسشی از وی می شد به بهترین شکل پاسخ می داد (5).زید با قرآن کریم بسیار مأنوس بود و همواره به تلاوت قرآن مشغول بود و ازاین رو به حلیف قرآن (6)معروف بود. (7)گفته می شود که زید در آغاز جوانی با شنیدن آیاتی از قرآن بیهوش می افتاد که گویی روح از بدنش جدا شده است (8).برای زید در میان دوست و دشمن منزلتی رفیع بود و طرز رفتار برادرزاده اش امام جعفر صادق(ع)با او،خود نشانه همین منزلت و مقام بود (9).گذشته از مقام علمی، از نظر شجاعت و دلاوری نیز سرآمد زمان بود و به همین دلیل بر دولت مقتدر اموی خروج کرد،شمشیر کشید،امر به معروف و نهی از منکر کرده و به خونخواهی امام حسین(ع) برخاست (10).

ص:68

به نظر می رسد که مشوش بودن وضع سیاسی شیعیان،تأثیر عمیقی بر نهضت زید داشته است زیرا هنگامی که وضع آشفته شیعیان و سکوت مرگبار آنها را می دید دیگر نمی توانست تحمل کند.او می خواست که شیعیان را از این رکود و خمودی نجات دهد و آنها را وارد صحنه سیاست کند (1).بنابراین علیرغم همه مشکلاتی که در برابر او وجود داشت،او نهضت رهایی بخش خود را در سال 122 ه.علنا آغاز کرد.

ص:69

در اینجا منابع دیگری هست که معتقدند زید بسوی خود دعوت می کرد:

ابن طقطقی می نویسد:زید از بزرگان اهل بیت بود؛از نظر علم و تقوی و فضیلت،منزلتی رفیع داشت و خود را شایسته ترین مردم برای تصدی مقام خلافت می پنداشت و همواره هوای خلافت در سر می پرورانید،و این معنی در رفتار و گفتار او ظاهر،و در خطوط چهره اش هویدا بود (1).ابو الفدا می نویسد:زید بن علی خروج کرد و مردم را بسوی خود دعوت کرد و گروهی با او بیعت کردند (2).اربلی نیز نظر او را پسندیده،چنین می نویسد:زید بن علی در کوفه خروج کرد و مردم را بسوی خود فراخواند و به دست یوسف ثقفی به شهادت رسید (3).

از مطالب ذکر شده چنین نتیجه می شود که:درمورد قیام زید تناقضات فراوانی در منابع تاریخی به چشم می خورد،ولی همه منابع تاریخی در چند مورد اتفاق نظر دارند:

الف-جناب زید علیه ستمگران زمان خود(اموی ها)قیام کرد.

ب-انگیزه قیام او بازگردانیدن حقوق از دست رفته آل محمد بود.

پ-مردم را به شخص برجسته اهل بیت پیامبر(ص)دعوت می کرد.

ص:71

قضیه شد و فهمید که مساله عمدی است.ازاین رو هشام را مخاطب قرار داده گفت:

"از خدا بترس"هشام برآشفت و گفت:ای زید!آیا مانند تو همچو منی را به تقوی و ترس از خدا توصیه می کند؟زید گفت:آری،هیچکس بالاتر از آن نیست که به تقوی سفارش شود و هیچکس پائین تر از آن نیست که نتواند تقوی را توصیه کند (1).

هشام همواره از فرزندان ابو طالب بیمناک بود،زیرا بیم آن داشت که هوای خلافت در سر بپرورانند.به همین دلیل درمورد زید بن علی نیز اندیشناک بود.ازاین رو هنگامی که با پسرعموهایش در نزد او گرد آمدند و مساله خود را طرح کردند،هشام به جای اینکه درمورد مساله آنها داوری کند،زیدی را مخاطب قرار داده گفت:به من گفته اند که تو هوای خلافت در سر داری،در حالیکه تو کنیززاده هستی (2).

درواقع هم،مادر زید کنیزی بود که مختار ثقفی آنرا به سی هزار دینار خریده به امام سجاد(ع)اهداء کرده بود و امام زین العابدین از او چهار فرزند داشت یکی از آنها زید بود (3).

هنگامی که کار هشام در اهانت و ناسزاگویی از حد گذشت،جناب زید دیگر سکوت را جایز ندید و چنین گفت:در پیش خدا کسی از پیامبران گرامی تر و بالاتر نیست.پیامبر عظیم الشانی چون اسماعیل که نیای پیامبر اسلام است کنیززاده می باشد و برادرش چون تو از کدبانوی خانه متولد شده بود اما خداوند کنیززاده را بر او برتری داد و پیامبر گرامی اسلام را در نسل او قرار داد.در جایی که پیامبر گرامی اسلام کنیززاده باشد،کنیززادگی برای هیچکس موجب سرشکستگی نخواهد بود (4).عکس العمل هشام در برابر بلاغت و حسن انتقال و تحلیل جالب زید،این بود که دستور داد زید را از مجلس بیرون کنند.

آنگاه یکی از غلامان را مأمور کرد که او را دنبال کرده،رفتار او را زیرنظر بگیرد.

زید هنگامی که از مجلس بیرون می رفت با خود گفت:"به خدا سوگند،هرکس زنده ماندن را بر مرگ سرخ ترجیح دهد،در دنیا خوار و زبون خواهد زیست (5).

ص:73

این حادثه تأثیر عمیقی در روحیه زید به جای گذاشت و او را در تصمیم خود برای برانداختن رژیم اموی استوارتر ساخت.تا سرانجام در سال 122 هجری رسما دست به شورش زد (1).

ص:74

بلاذری می نویسد که یزید بن خالد و ایوب بن سلمه ادعا کردند که در نزد زید اموالی دارند.یوسف ثقفی شکایت آنها را به نزد هشام فرستاد.در آن روزها زید و محمد بن عمر در دمشق بودند و با عبد اللّه نواده امام حسن درمورد موقوفات امیر مؤمنان درگیری داشتند.هشام آنها را فراخواند و شکایت یزید بن خالد را بازگو کرد.زید و محمد این شکایتنامه را تکذیب کردند و گفتند که یزید بن خالد چنین مالی در نزد آنها ندارد.هشام زید و محمد را به نزد یوسف ثقفی فرستاد تا درمورد شکایت یزید بن خالد تحقیق کند و چنانچه یزید بن خالد گواه روشنی بر ادعای خود داشته باشد آنها را به سوی هشام بفرستند،و اگر حجت شرعی نداشته باشد آنها را بعد از نماز عصر به مسجد برده سوگند دهد.هنگامی که یوسف ثقفی از آنها بازجوئی می کرد،پسر خالد گفت:من هیچ مالی در پیش زید ندارم.یوسف ثقفی گفت:مرا مسخره می کنی یا خلیفه را به باد استهزا گرفته ای؟گفت:نه،من کسی را استهزا نمی کنم،بلکه چنین تصور می کردم.یوسف ثقفی زید را با یارانش بعد از نماز عصر به مسجد برد و آنها را سوگند داد.زید سوگند یاد کرد که چیزی از اموال یزید بن خالد در پیش او نیست.اصحابش هم سوگند یاد کردند که هیچ امانتی از پسر خالد و نه از زید در پیش آنها نیست.یوسف داستان را به هشام گزارش کرد.

هشام دستور داد که آنها را آزاد کند آنگاه زید و محمد و داود رهسپار مدینه شدند (1).

یعقوبی می نویسد:زید بن علی بر هشام وارد شد،هشام گفت:یوسف ثقفی به من گزارش داده که 600 هزار درهم از اموال خالد در نزد تو امانت است.زید گفت:

خالد هیچ امانتی پیش من ندارد.هشام گفت:در این صورت باید پیش یوسف بروی تا خالد را هم احضار کند و شما را در یک مجلس روی درروی هم قرار دهد.زید گفت:مرا هرگز به نزد یوسف نفرست که همچون یک برده مرا به بازی بگیرد.هشام گفت:چاره ای نیست.

ص:76

هنگامی که زید در دار الاماره کوفه بر یوسف ثقفی وارد شد،از او پرسید:چرا مرا از پیش خلیفه احضار کردی؟یوسف گفت:خالد بن عبد اللّه از تو شکایت کرده که 600 هزار درهم در نزد تو امانت دارد.زید گفت:او را احضار کن.خالد را احضار کردند.

یوسف گفت:ای خالد این زید بن علی است که اموال تو در نزد اوست و او به هیچیک از آنها اعتراف نمی کند.خالد نگاهی به زید کرد و او را در زنجیر سنگینی بسته دید و گفت:به خدا سوگند که من هیچ امانتی در نزد او ندارم.شما فقط برای اینکه او را آزار دهید،احضارش کرده اید (1)

ابو الفرج اصفهانی می نویسد:خالد بن عبد اللّه ادعا کرد که امانتی در نزد زید بن علی دارد.یوسف ثقفی که استاندار هشام در عراق بود،این موضوع را به هشام نوشت.در آن روزها زید بن علی و محمد بن عمر(نواده حضرت علی)در رصافه (2)،نزدیکی شام،مشغول مذاکره با حسن مثنی درمورد موقوفات حضرت علی(ع)بودند.هشام آنها را جلب کرد و گزارش یوسف ثقفی را برای آنها خواند.زید و محمد ادعای او را تکذیب کردند و گفتند چنین امانتی در پیش آنها نیست.هشام گفت:پس ناگزیر باید شما را به نزد یوسف بفرستم تا با خالد روبرو شوید.زید گفت:ترا به خدا سوگند می دهم که ما را نزد یوسف نفرست.هشام گفت:چرا اینقدر از یوسف می ترسی؟زید گفت:می ترسم که در حق ما ستم کند.هشام کاتبش را فراخواند و به او گفت:برای یوسف بنویس که زید با فلان و فلان بر تو وارد می شوند،آنها را با خالد در یک مجلس جمع کن،اگر به امانت او

ص:77

اعتراف کردند آنها را پیش من بفرست،و اگر انکار کنند از خالد گواه بخواه،اگر گواه نداشته باشد آنها را بعد از نماز عصر به مسجد بفرست و به خداوند لاشریک سوگند بده،اگر سوگند یاد کردند که خالد امانتی در نزد آنها ندارد،آنها را آزاد کن.آنگاه هشام، زید بن علی را با یاران خود به جزا ایوب بن سلمه که از نزدیکان هشام بود روانه عراق ساخت.یوسف آن روزها در حیره (1)بود.وقتیکه زید و همراهانش بر یوسف وارد شدند، یوسف آنها را در کنار خود نشانید و اظهار محبت کرد.آنگاه درمورد امانت خالد پرسید.

زید تکذیب کرد.یوسف،خالد را به مجلس فراخواند و گفت:این زید بن علی است که از او شکایت کرده بودی.خالد گفت:به خدا قسم،من هیچ مالی در نزد او ندارم.یوسف ثقفی برآشفت و گفت:مرا مسخره می کنی یا خلیفه را؟آنگاه دستور داد که او را به شدت شکنجه دهند (2).

ابن اثیر سبب اختلاف زید را با هشام چنین می نویسد:زید بن علی،داود بن علی و محمد بن عمر در عراق بر خالد بن عبد اللّه قسری وارد شدند.خالد به آنها هدایائی داد و آنها به مدینه بازگشتند.چون به مدینه بازگشتند یوسف ثقفی نامه ای به هشام نوشته هدایای خالد را گزارش داد و افزود که خالد یک قطعه زمین در مدینه به ارزش 10 هزار دینار از زید خریده سپس به او بازگردانیده است.چون این گزارش به هشام رسید،هشام نامه ای به استاندار مدینه نوشت و از او خواست که آنها را روانه شام کند،و چون در شام بر هشام وارد شدند،گزارش یوسف را بر آنها خواند.آنها هدایای خالد را اعتراف کردند و دیگر اتهامات را رد کرده و قسم خوردند.هشام سوگند را پذیرفت و آنها را به مدینه

ص:78

بازگردانید.به هنگام مراجعت به مدینه وارد قادسیه (1)شدند.اهل کوفه از ورود زید آگاه شدند به او نامه نوشته،او را به کوفه دعوت کردند.زید دعوت آنها را پذیرفته،بسوی آنها شتافت (2).

فرازهایی که از منابع تاریخی نقل کردیم دشمنی دیرینه هشام را با اهل بیت عصمت و طهارت به خوبی روشن کرده،و نقشه های شوم او را برای متهم ساختن زید برملا می نماید.هشام در این زمینه از نیاکان خود پیروی کرده،و برای آزار دادن زید به هر حیله ای متوسل شده است.یکی از نشانه های این دشمنی به حضور نپذیرفتن او به هنگام ورود به شام بود (3)و هنگامی که او را به حضور پذیرفت،درمورد او از هیچ اهانتی دریغ نکرد.گاهی او را با کنیز بودن مادرش سرزنش می کرد،و هنگامی برادرش امام باقر را مورد استهزا قرار می داد که دیگر زید سکوت را روا ندید و یک مرتبه بر او بانگ زد که چه چیز موجب شده اینهمه جسور باشی و با رسول خدا اعلام مخالفت کنی.رسول اکرم(ص)او را باقر العلوم یعنی شکافنده دانش ها نام نهاده است (4)و او را استهزا می کنی.اگر در رفتار و گفتار خود با پیامبر مخالفت کنی،در روز قیامت نیز مخالفی با او خواهی داشت.

او داخل بهشت خواهد شد و تو رهسپار دوزخ (5).

ص:79

ممکن است این رفتار خصمانه هشام مولود ترس او از خروج زید و استیلای او بر کرسی خلافت باشد،زیرا همه خلفای اموی،علویها را بزرگترین رقیب خود در امر خلافت می شمردند.به هرحال همین روشهای خصمانه هشام موجب شد که زید بن علی تصمیم خود را بگیرد و برای ریشه کن ساختن دستگاه اموی کمر همت ببندد آنگاه شهر کوفه را به عنوان نقطه شروع نهضت برگزید.

انگیزه های اصلی خروج زید را باید در موضوعات زیر جستجو کرد:

الف-رفتار خصمانه برخی از خلفای اموی با خاندان علوی.

ب-ضرب و ستم و آزار طرفداران اهل بیت.

پ-ناسزا گفتن به پیشوایان اهل بیت در کرسی های خطابه و خطبه های نماز جمعه،همچنانکه در عهد معاویه انجام می شد.

ج-سستی اموی ها در امور دینی.

چ-کوشش آنها برای تعریف حقایق

د-تهمت های ناروا به مخالفان رژیم.مانند تهمت های ناجوانمردانه ای که به نام خالد بر زید بن علی می زدند.

ذ-انتخاب دشمنان شناخته شده اهل بیت،همچون یوسف ثقفی به استانداری مناطق شیعه نشین،و اختیار تام دادن به آنها درمورد شکنجه شیعیان

همه اینها،دلیل روشن خصمانه آنها با اهل بیت عصمت و طهارت است این عوامل دست به دست هم داده،شیعیان و طرفداران اهل بیت را وادار کرد که زیر پرچم

ص:80

زید بن علی گرد آیند و برای ریشه کن ساختن رژیم حاکم دست به قیام مسلحانه بزنند.

بعد از زید بن علی نیز دیگر سلحشوران علوی،رهبری این نهضت را به عهده گرفتند.

ص:81

مردم کوفه برای جبران کوتاهی خود درمورد امام حسین(ع)درصدد بودند که هرعلوی در برابر رژیم اموی قیام کند او را تأیید کنند تا بلکه کفاره اشتباهات گذشته خود را بپردازند.ازاین رو زید بن علی به شیعیان کوفه بیش از همه اعتماد داشت زیرا آگاهی آنان از سطح جنایات بنی امیه بیش از شیعیان مناطق دیگر بود (1).به همین دلیل آنها بیش از دیگر شیعیان از رژیم اموی متنفر بودند و در انتظار سقوط رژیم به سر می بردند (2).

لذا همه جنبشهای علوی،علیه رژیم اموی از کوفه آغاز می شد،ولی به دلیل بی وفایی کوفیان درمورد امام حسن و امام حسین،بزرگان اهل بیت با دیده تردید به آنها می نگریستند و از زید بن علی نیز می خواستند که به آنها اعتماد نکند.

عبد اللّه بن حسن(نوه امام حسن)می گفت:هرگز سخن کوفیان را باور نکن که آنها بر عهد خود وفا نکنند و بر گفتار خود ثابت نباشند (3).

عبد اللّه درباره کوفیان می گفت:آنها ظاهری آراسته و باطنی پوسیده دارند.در فراخی و رفاه سخن بسیار گویند ولی چون با دشمن روبرو شوند پا به فرار نهند،هرگز دل آنها با زبانشان همگام و همراه نخواهد بود (4).

امام محمد باقر(ع)نیز به او توصیه می کرد که به مردم کوفه اعتماد نکند زیرا آنها اهل حیله و تزویر هستند و در ضمن فرمود:در آنجا بود که جد بزرگوارت حضرت علی بن ابیطالب را شهید کردند و همانها بودند که عمویت امام حسن مجتبی را تنها گذاشتند و همانها بودند که پدر بزرگوارت امام حسین را شهید کردند و همانها هستند که ما را در برابر دشمن بی دفاع گذاشته اند و زبان دشمنان را بر ما اهل بیت دراز کرده اند (5).

محمد بن عمر،نواده حضرت علی(ع)به او گفت:ای زید،ترا به خدا سوگند می دهم که به سوی خانواده ات بازگرد،که کوفی ها بر عهد خود هرگز وفا نکنند (6).پسر عمویش داود بن علی نیز به او گفت:ای زید.گفتار کوفیان ترا مغرور نسازد که رفتار کوفیان با پدران و نیاکان تو برای تو بس است.از گذشته آنها با اهل بیت خود پند بگیر (7).

ص:83

جناب زید سخن ناصحان را نپذیرفت و روابط خود را با کوفیان ادامه داد چرا که بر سخنان آنها اعتماد کامل داشت.چندین ماه در میان آنها اقامت نمود (1)و خود را برای دعوت به حکومت علوی آماده کرد (2)و آنگاه مبلغان و داعیان خود را به اطراف فرستاد.

دامنه دعوت زید از عراق و بصره گذشته و در بیشتر شهرهای ایران همچون خراسان، طبرستان و ری گسترش یافت.در این راه،بسیاری از مردان مبارز،مانند سلمه بن کهیل (3)از فقهای معروف عصر که در آغاز او را به عدم اعتماد به کوفیان نصیحت می کرد (4)ولی بعدها برای گسترش دعوت،وی را همراهی و یاری کرد و خروج نمود،با وی بیعت کردند و خروج نمودند،از این مبارزان می توان نصر بن خزیمه عبسی و معاویة بن اسحق بن زید بن حارثه انصاری را نام برد (5).

هنگامی که یوسف ثقفی از خروج زید آگاه شد آماده رودروئی شد.گفته اند که آگاهی یوسف از خروج زید بوسیله یکی از یارانش به نام سلیمان بن سراقه بارقی صورت گرفته است (1).یوسف ثقفی نامه ای به حکم بن صلت فرماندار کوفه نوشت که تمام قدرتش را برای سرکوبی زید بسیج کند (2).حکم سران نیروهای نظامی و انتظامی را فراخواند و آنها را در مسجد اعظم کوفه گرد آورد (3).آنگاه طبق دستور یوسف ثقفی در شهر اعلام کرد که هرکس در مسجد گرد آید خونش محفوظ است،چون همگان در مسجد گرد آمدند درهای مسجد را بستند تا بدین وسیله یاران زید از مردم جدا شده و شناسائی شوند.در این موقع زید در خانه یکی از یارانش به نام معاویه بن اسحاق انصاری بود که از آنجا خارج شد.

طبری روایت می کند که یوسف ثقفی همراه گروهی از قریش برفراز تپه ای در نزدیکی حیره برآمد تا عاقبت کار زید را تماشا کند.آن روز فرمانده نیروهای نظامی و انتظامی عباس بن سعید مزنی بود (4).

هنگامی که اهل کوفه متوجه شدند که یوسف ثقفی از حرکت زید آگاه شده و بیعت کنندگان و هواداران او را تحت تعقیب قرار خواهد داد (5)ترسیدند و از آنجا که به نهضت و ابعاد فکری زید،جدی و مصمم نبودند پیش وی آمده و از او پرسیدند:درباره ابو بکر و عمر چه می گویی؟او گفت:خداوند از آنها بگذرد.من چیزی درباره آنها نمی گویم،و از اهل بیت خود نشنیدم که از آنها بیزاری بجویند.آنگاه از او جدا شدند و بیعت خود را شکستند (6).شهرستانی می گوید:شیعیان کوفه وقتی سخنان زید را شنیدند و فهمیدند که او از شیخین بیزاری نمی جوید او را ترک گفتند.

هنگامی که زید از منزل معاویه بن اسحاق بیرون آمد از 15 هزار نفری که با او بیعت کرده بودند فقط تعداد کمی،در حدود 300 نفر همراه او بودند.زید پرسید:

مردم چه شده اند؟به او گفته شد که آنها در مسجد در محاصره هستند (7).

ص:86

نصر بن خزیمه،یکی از شخصیت های کوفه که در بیعت خود استوار و پرچمدار سپاه زید بود (1)بانگ برآورد که:ای اهل کوفه از خواری و زبونی به سوی عزت و سرفرازی درآیید، اما کسی پاسخ او را نداد.

زید به او رو کرده فرمود:ای نصر آیا بیم داری که اهل کوفه با ما آنچنان رفتار کنند که با جدم امام حسین انجام دادند (2)؟از این عبارت پیداست که جناب زید دریافته بود که اهل کوفه با او نیز مکر و حیله پیش گرفته اند.

بی وفایی کوفیان در اراده آهنین زید کوچکترین تأثیری نکرد،و او همچنان با عزمی راسخ و اراده ای استوار نهضت را پیگیری و اعلام کرد که تا آخرین قطره خون مبارزه خواهد کرد.آنگاه دو لشکر روی در روی هم ایستادند و جنگ سختی درگرفت.

عباس بن سعید مزنی که سرلشکر سپاه اموی بود،نصر بن خزیمه را نشان کرده بطرف او حمله ور شد،و پس از جنگ سختی که در میان آن دو درگرفت او را به شهادت رسانید (3).

در این فاجعه،زید نیرومندترین یار فداکار خود را از یارانش در نبرد به شهادت رسیدند ولی در اراده آهنین او تأثیر نکرد و آنچنان آثار شهامت و شجاعت از جناب زید نمایان شد که زبانزد خاص و عام گردید.تا جایی که عباس بن سعید کسی را به نزد یوسف ثقفی فرستاد که سپاه ما در برابر سپاه زید فرومانده است (4).آنگاه به جارچی ها دستور داد که در میان سپاه جار بزنند که بر مرکبهای خود سوار شوید که در تنگناها نمی توانید در برابر لشکر زید بایستید.آنگاه همه سوار شدند و صفها را آنچنان فشرده کردند که کسی نمی توانست به عقب برگردد (5).با این حال سپاه زید با شجاعت ناشی از ایمان و صلابت شمشیر،در برابر سپاه شام مقاومت نموده،آنها را به عقب نشینی وادار می کردند (6).

ابو فروه شمشیرهای تیز و برنده ای می ساخت که به هرکس می خورد دونیمش

ص:87

می کرد؛این شمشیرها را فرویه می نامیدند و چون در دست لشکر زید از این شمشیرها بود به اصحاب زید،فرویه نیز گفته می شود.زید بن علی با دلیری اعجاب انگیزی به چپ و راست و قلب دشمن حمله می کرد و آنها را پراکنده می ساخت و به هنگام پیکار اشعاری می خواند که ترجمه آنها چنین است:

"آیا عزت و سرفرازی مرگ را برگزینم یا ذلت و زبونی زندگی را که هردو را خوراکی ناپسند می بینم"

"اگر از انتخاب یکی از آن دو ناگزیر باشم،طبیعی است که جز مرگ را نخواهم پذیرفت و به سوی آن خواهم شتافت (1).

ص:88

رسیدند که معاویه بن اسحاق،آن یار باوفای زید نیز در میان آنها بود،ولی در اراده آهنین زید کوچکترین ضعف و تردیدی پدید نیامد.تا پاسی از شب نبرد ادامه داشت و زید چون کوهی استوار در پیشاپیش سپاه کوچک خود می جنگید و رگبار تیر از طرف دشمن می بارید که در این میان یکی از آنها به پیشانی زید اصابت کرد و تا مغز استخوانش را شکافت؛زید آغشته به خون بر زمین افتاد (1).

از آنجا که تیرهای بی شماری فرو باریدن گرفته بود دیگر قاتل زید شناخته نشد، برخی احتمال داده اند که به تیر غلامی به نام راشد از پا درآمده باشد (2)و برخی داود بن کیان را که از طرفداران یوسف ثقفی بود قاتل او دانسته اند (3).

هنگامی که بدن آغشته به خون زید را به نزد پسرش یحیی آوردند هنوز رمقی داشت که یحیی سر مبارکش را روی زانو گرفت.گروهی از یاران،پزشکی به نام سفیان مولی بنی دواس را آوردند تا تیر را از پیشانی او بیرون بکشد ولی در همین لحظه زید جان به جان آفرین تسلیم کرد (4).

جنازه زید را به باغی در نزدیکی رودخانه یعقوب حمل کردند و در آنجا مسیر آب را عوض کردند و جنازه زید شهید را در بستر رودخانه دفن کردند،سپس آبرا به مسیر اصلی خود بازگردانیدند تا بلکه بدین وسیله قبر او محفوظ بماند و جنازه به دست دشمن نیفتد. (5)یوسف ثقفی جاسوسهای خود را برای یافتن محل دفن جناب زید گسیل داشت تا سرانجام برده ای که از محل دفن آن حضرت آگاه بود به جاسوسان یوسف ثقفی اطلاع داد (6).

ماموران یوسف ثقفی جنازه زید را از قبر بیرون آوردند،و سر مبارکش را از تن جدا کرده به سوی هشام بن عبد الملک فرستادند و هشام آنرا در میدانهای شام آویخت (7)،سپس آن را به مدینه فرستاد و به والی مدینه دستور داد که آنرا در مدینه آویزان کند (8).اما جسد مبارکش

ص:90

را در کناسه در نزدیکی کوفه به دار آویختند (1).جسد دوتن از یاران باوفایش نصر بن خزیمه و معاویه بن اسحاق را نیز همراه او به دار زدند (2).

سالیان درازی جسد زید بر سر دار بود تا هشام از دنیا رفت و برادرزاده اش ولید بن یزید بر سریر خلافت نشست،آنگاه نامه ای به یوسف ثقفی نوشت و به او دستور داد که جنازه زید را از دار پائین بیاورد و آنرا آتش بزند.ولید در این نامه درمورد حضرت زید از هیچ اهانتی فروگزار نکرده بود و از او به عنوان"گوساله عراق"تعبیر کرده بود (3).

تعبیرهای دیگری نیز نقل شده (4)که همه و همه از عداوت دیرینه ولید با اهل بیت حکایت می کند.این همه حساسیت نشان دادن درمورد جنازه زید به دلیل نفوذ فوق العاده او در دل مردم و تجلی عظمت آن حضرت در دیده زمامداران و سردمداران آن روز بود.آنگاه یوسف ثقفی جنازه زید را از درخت پائین آورد و آتش زد،سپس خاکسترش را به رودخانه ریخت (5).

سن شریف زید به هنگام شهادت 42 سال بود که همه آنرا با زهد و تقوی،تلاش و کوشش،نبرد و جهاد در راه خدا سپری کرده بود.از جناب زید چهار فرزند به نامهای:

یحیی،عیسی،حسین و محمد به جای ماند (6).

ص:91

یکی از شعرای اهل بیت در رثای او قصیده ای گفته که ترجمه اش چنین است:

"ای دیده های من اشک ببارید و لحظه ای از ریختن اشک نایستید که اکنون وقت گریستن است.""به یاد روزی که فرزند پیامبر(ص)ابو حسین(کنیه زید)را در کناسه بر چوبه دار آویخته اند.""روزها می گذرد و شبها سپری می شود ولی جنازه او هنوز بر سر دار است.جانم به فدای سرداری شود که همواره بر سر دار است.""کافر ستم پیشه در حق او جفا کرد و جنازه اش را از آرامگاه خود بیرون آورد.""ابو حسین را از قبرش بیرون کشیدند در حالیکه تمام بدنش آغشته به خون بود و از پیکرش خون می چکید.""با پیکرش ظالمانه بازیها کردند ولی به روح بلندپروازش دست نیافتند چرا که به سوی ملکوت اعلی پرواز کرده بود (1)"...

هنگامی که عبد اللّه بن علی از نواده های عباس(عموی پیامبر)خروج کرد و از هشام و پیروان او انتقام می گرفت،می گفت:این در برابر جنایاتی است که بر زید بن علی روا داشتند (2).

زندگی زید سراسر حرکت و جنبش،جنگ و نبرد و کشمکشهای سیاسی در برابر جنایات و خیانتهای رژیم ستم پیشه اموی بود،زید شهید و دیگر سلحشوران علوی،بنی امیه را زمامدارانی جنایت پیشه می دانستند که به زور شمشیر تخت خلافت را غصب کرده بودند و هرگز به آرای مردم متکی نبودند و کسی با رضایت خاطر به آنها دست بیعت نداده است.

ازاین رو خلافت آنها را به رسمیت نمی شناختند و شورش در برابر آنها را نه تنها جایز بلکه لازم می شمردند (3).

ص:93

نهضت زید برپایه عمل به قرآن و سنت پیامبر(ص)شکل گرفت و به دلیل لزوم مقاومت در برابر ستمگران،و یاری مستضعفان،و بازگرداندن حقوق غصب شده آنان و جلوگیری از حیف ومیل بیت المال و تقسیم عادلانه آن در میان همگان،و بازگرداندن سربازانی که به سرزمینهای دوردست فرستاده شده بودند و نیز به منظور دفاع از حریم اهل بیت انجام گرفت (1).ازاین رو،هشام قیام زید را خطری بزرگ برای سلطنت خود بشمار آورد و به شدت با آن مبارزه کرد،و از خطر دیگری که اساس سلطنت اموی را تهدید می کرد غفلت ورزید و آن حرکت عباسی ها بود که در کنار حرکت علوی ها گسترش یافت و می رفت که ریشه رژیم اموی را بخشکاند.ولی هشام آنچنان به سرکوبی جنبش زید مشغول بود که از حرکت عباسی ها غافل ماند و از مبارزه با آن بازماند (2).

شهادت زید توجه مردم را به سوی علوی ها جلب کرد.همه جا مردم از شهادت زید و فداکاریهای او سخن می گفتند و قاتلین او را نکوهش می کردند.در این زمینه قصیده های فراوانی در سوگ زید گفته شد که به برخی از آنها اشاره می کنیم:

"به آنها که پرده ها را دریدند و در صحرای سالم با شنیدن سخنان ناروا به خود رخصت دادند،بگو.به یوسف بن حکم بن قاسم بگو که واقعه نبرد بزرگواران را چگونه یافتی". (3)

کمیت اسدی،(شاعر باوفای اهل بیت از زبان یاران متخلف زید)می گوید:

"فرزند پیامبر مرا به یاری خود فراخواند و من دریغ نمودم،صد افسوس،که چه رأی استواری داشت"."من از ترس مرگ از یاری او بگریختم،در صورتیکه نتوان از مرگ گریخت" (4).

سید حمیری که همه بنی امیه را در خون زید شریک می داند در ضمن قصیده ای در سوگ او می گوید:"شبی را تا به سحر به بیداری سپری کردم و خواب در چشمم فرو نرفت".

ص:94

"سخنی گفتم و اشکها ریختم و نوحه سرائی ها کردم و از غم و اندوه،لحظه ای نیاسودم." "خداوند،حوشب،خراش (1)،مزید و یزید را لعنت کند که در ظلم و ستم،حد و مرزی نشناختند.""هزاران هزار و هزاران هزار بار لعنت کند،از آن لعنتهای ابدی و سرمدی" "آنان با آفریدگار جهان و پروردگار زمین و آسمان به نبرد برخاستند و پیامبر اسلام را آزار دادند."آنها در خون امام حسین و زید بن علی شرکت جستند.""آنها جنازه زید را بر سر دار زدند و بدن برهنه او را به دار آویختند.""ای خراش بن خوشب.به روز رستاخیز،تو شقی ترین مردم در محکمه عدل الهی خواهی بود (2)."

هشام بن عبد الملک سر مبارک زید را نزد ابراهیم بن هشام مخزومی فرماندار مدینه فرستاد تا آنرا در میدان بزرگ مدینه نصب کند.اهل مدینه به شدت از این رفتار خصمانه و ناجوانمردانه ناراحت شدند و صدای نوحه و ناله مردم در فضای شهر طنین انداخت.

محلی می نویسد:اهل مدینه از فرماندار خود درخواست کردند که از این عمل ناروا صرف نظر کند و سر مبارک زید را در شهر مدینه نصب نکند ولی او نپذیرفت.هنگامی که سر بریده جناب زید را نصب کردند،صدای گریه و ناله مردم بلند شد.ناله های سوزناک مردم مدینه یادآور روزی بود که اهل بیت امام حسین(ع)از کربلا بازگشته،وارد مدینه شده،و مردم را از شهادت امام حسین آگاه ساخته بودند.

ص:95

کثیر بن مطلب سهمی(که از علاقمندان اهل بیت و پسرخاله فرماندار مدینه بود) هنگامی که سر بریده زید را دید خطاب به آن گفت:"خداوند روی ترا درخشنده تر و قاتلین ترا زبون تر سازد و آنها را بکشد."ابراهیم،فرماندار مدینه به او گفت:آیا این گزارش درمورد تو درست است.گفت:آری،راست است.ابراهیم دستور داد او را دستگیر کرده و به زندان افکنند (1).از اینجا پیداست که بنی امیه درمورد اهل بیت،حتی از خویشان نزدیک خود نیز انتقام می گرفتند.

خشم شیعیان از شهادت زید در تمام مناطق شیعه نشین برانگیخته شد و دامنه آن تا خراسان رسید.یعقوبی می گوید:شیعیان خراسان از این جنایت بنی امیه بسیار خشمگین شدند و در هرمجلس و محفلی به نقل جنایات آنها پرداختند.در سراسر خراسان کوی و برزنی نبود که در آن اخبار جنایات بنی امیه بازگو نشود (2).

از اینجا روشن می شود که هرچه بنی امیه خود را در ریشه کن ساختن نهضت زید پیروزتر می دیدند،جنبش علوی ها را در برابر خود استوارتر و مقاومت آنها را بیشتر می یافتند،و هرقدر بنی امیه بر جنایات خود در سرکوبی شیعیان می افزودند با صفهای فشرده تری از آن در منطقه ای دیگر روبرو می شدند.چنانکه با شهادت زید،جنبشهای زیدیه با پیشوائی یحیی بن زید آغاز گردید و مورد تأیید همه شیعیان قرار گرفت.آنگاه سلحشوران علوی از هرطرف به حرکت و جنبش درآمده،درصدد انتقام از ستمگران اموی برآمدند.

آنها که خیال می کردند با شهادت زید،حرکت او از تحرک و پویایی خواهد ایستاد،یکمرتبه دیدند شهادت او سرآغاز حرکتهایی شد که سرانجام خرمن هستی آنها را سوزاند و بر خاکستر نشاند و بدین گونه جنبش زیدیه آغاز گردید.با الهام از شهادت زید و عقیده آنها درمورد شرائط رهبری بر این اساس قرار گرفته که:

الف-امامت منحصر است به فرزندان حضرت علی از نسل حضرت فاطمه.

ب-امام باید دلیر باشد،شمشیر بکشد،و در برابر زمامداران خودسر و ستمگر پرچم مبارزه و نبرد را در دست بگیرد.

پ-امام باید عالم،زاهد،فقیه،داعی به قرآن و سنت،امرکننده به معروف، نهی کننده از منکر،بازگرداننده اموال مستضعفان به آنها،و مردی آراسته و برگزیده از آل محمد(ص)باشد.

ص:96

زید شهید کسی در عراق به خونخواهی برنمی خیزد (1)."

پس از شهادت زید بن علی،فرزندش یحیی رهبری مردم سلحشور و جنگجوی شیعه را به عهده گرفت،و با اینکه امام جعفر صادق(ع)به او خبر داد که کشته خواهد شد و چون پدرش به دار آویخته خواهد شد (2)،ولی او شهادت را به جان خریده،با دلی سرشار از عشق به لقاء پروردگار راه را پیش گرفته پیام خون او را به گوش شیعیان رسانید و با عزمی استوار به نبرد خونین با دشمنان اهل بیت پرداخت.

هنگامی که به یحیی پیشنهاد ازدواج می شد،می فرمود:من چگونه درصدد ازدواج برآیم در صورتیکه جنازه پدرم در کناسه هنوز هم بر سر دار است و من هنوز انتقام خون او را از دشمن خون آشام نگرفته ام.

آغاز نهضت یحیی سه سال بعد از شهادت پدر (3)یعنی در سال 125 هجری (4)اتفاق افتاد.

یحیی در جنبش پرخروش خود بر یاران پدر اعتماد کرد.برخی از شیعیانی که در عهد زید از یاری او روی گردانیده بودند،در اثر جنایاتی که بنی امیه در حق او مرتکب شدند و بخصوص حوادثی که بر پیکر بی جان او روا داشتند،بیش از پیش خشمگین شدند و از اموی ها نفرت و کینه به دل گرفته به یاری یحیی شتافتند و او را به ادامه راه پدر تشویق کردند.از همین جا پیداست که جنبش یحیی دنباله حرکت پدرش زید بود.گفته می شود که پدرش زید به او توصیه می کرد که راه او را دنبال کند.می گویند که به هنگام احتضار جناب زید پسرش یحیی از او پرسید که آیا راه ترا دنبال کنم؟فرمود:آری،به خدا سوگند که تو بر حق و آنها بر باطل هستند (5).

ص:98

یحیی تصمیم خود را گرفت و منتظر فرصتی بود که حرکت خود را آغاز کند.مدتی در کوفه اقامت کرد سپس رهسپار جنانه سبع (1)شد (2)و در آنجا با عزمی استوار آماده قیام بود ولی چیزی ابراز نمی کرد تا اینکه جمعی از شیعیان به نزد او رفته از او درخواست کردند که به سوی خراسان حرکت کند،تا جنبش را از آنجا آغاز کند.آنها به او گفتند که شیعیان خراسان پس از شنیدن خبر شهادت زید برخاسته و حرکتهایی را آغاز کرده اند که نویدبخش پیروزی است (3)...این فکر در مغز او پرورش یافته،او را برای سفر به سوی خراسان علاقمند ساخت.

طبری می نویسد:یکی از بنی اسد به خدمت یحیی رسیده عرضه داشت"پدرت به شهادت رسیده و مردم خراسان همه شیعه هستند.مصلحت در اینست که به طرف خراسان حرکت کنی (4)."اما درمورد اینکه چرا خراسان را انتخاب کرد،دلایل فراوانی وجود دارد:

اول اینکه:شیعیان در آن منطقه فراوان بودند.دوم اینکه:از مرکز خلافت اموی به دور بود؛سوم اینکه:در میان قبایل مختلف آنجا اختلافهایی چون درگیری قیس و ربیعه، وجود داشت که وضع آنجا را مشوش کرده زمینه را برای آغاز حرکت مهیا کرده بود (5).

درهرحال به دلایل یاد شده و یا شاید به دلایل دیگر،یحیی خراسان را برگزید و به سوی خراسان بگریخت.یوسف ثقفی که از نقل و انتقال او آگاه بود جاسوسهایی را بر او گمارد،زیرا وی بعد از شهادت زید بیش از همه از یحیی نگران بود و می ترسید که یحیی به خونخواهی زید برخیزد و راه او را دنبال کند.یحیی در مسیر خود،از جنانه(کوفه)گرفته تا خراسان به هرشهر و آبادی می رسید با شیعیان آنجا تماس می گرفت و یاری آنها را به خود جلب می کرد.در طول راه یحیی وارد مداین شد و در منزل یکی از شیعیان مداین اقامت کرد.یوسف ثقفی از مسیر او با خبر شده گروهی را فرستاد که او را در مداین دستگیر کنند ولی یحیی زود از آنجا بیرون رفت و به سوی ری گریخت (6)و آنگاه از ری به طرف سرخس رفته، و در منزل زید بن عمر تمیمی اقامت گزید (7).در مدت اقامتش در سرخس شیعیان به خدمت

ص:99

او شرفیاب شده از او درخواست می کردند که قیام کند و رهبری آنها را به عهده بگیرد تا با رژیم منحوس اموی بجنگند (1)،ولی میزبانش او را از این کار منع می کرد.با این وجود جمع کثیری از شیعیان دور او اجتماع کردند و از او خواستند که رسما در برابر رژیم اموی قیام کند (2).سرانجام در سال 125 هجری دعوت پدرش را بطور علنی تجدید کرد (3).

هنگامی که هشام از خروج یحیی و فداکاری شیعیان و بروز هرج ومرج در خراسان و ناتوانی استاندار خراسان از رودررویی با یحیی آگاه شد به یوسف ثقفی دستور داد که جعفر بن حنظله را از استانداری خراسان عزل کند (4)و فرد دیگری را که کاردان و کارکن باشد و از وضع سیاسی و اجتماعی و جغرافیایی خراسان آگاه باشد به استانداری خراسان منصوب کند (5).یوسف ثقفی به فرمان هشام جعفر را عزل کرد ولی درمورد اینکه چه کسی را به جای او برگزیند در تردید بود که آیا از قبیله قیس انتخاب کند و یا قبیله ربیعه چرا که هردو از قبایل عربی ساکن خراسان بودند،و سرانجام نصر بن سیار را برگزید (6).

نصر بن سیار از آغاز تصدی این مقام مراتب فداکاری و جانبازی خود را به رژیم خون آشام اموی ابراز کرد و با تلاشی طاقت فرسا به جستجوی یحیی پرداخت،ولی پیش از آنکه سپاه او جایگاه یحیی را پیدا کنند،یحیی از خراسان بیرون رفت و به بلخ گریخت (7)و در همانحال اشعار ذکر شده را زمزمه می کرد (8).

در آن ایام فرماندار بلخ حریش بن ابی حریش بود (9).

هنگامی که نصر بن سیار از مخفی شدن یحیی در بلخ آگاه شد عقیل بن معقل را به جستجوی یحیی،پیش حریش فرستاد (10).

ص:100

حریش از حال و اخبار یحیی اظهار بی اطلاعی کرد و چون عقیل بر او سخت گرفت، حریش گفت:به خدا سوگند اگر او زیر پای من بود،من هرگز پایم را از زمین بلند نمی کردم تا شما از جایگاه او با خبر شوید،هرچه می خواهید در حق من انجام دهید (1).

عقیل از این سخن برافروخت و او را 600 تازیانه بزد ولی حریش اعتراف نکرد و همچنین اظهار بی اطلاعی می کرد (2).عقیل او را تهدید به قتل کرد و او همچنان مقاومت می کرد.

سرانجام پسرش قریش که بر سلامتی پدر نگران بود بانگ برآورد:پدرم را نکشید من شما را به مخفیگاه یحیی راهنمایی می کنم (3).

قریش آنها را به جایگاه یحیی برد و آنها یحیی را دستگیر کرده به زنجیر بستند و در محلی به نام قهندز (4)زندانی کردند (5).

هنگامی که عبد اللّه بن معاویه از واقعه باخبر شد قصیده ای را در حق یحیی سرود که ترجمه اش چنین است:

"آیا خدای نمی بیند که این قوم ستمکار چه می کنند،آیا او نمی بیند که چگونه یحیی را به غل و زنجیر کشیده اند."

"آیا نمی بینید قبیله لیث را که چگونه با این جنایتها پایه های لرزان حکومتش را استوار می سازد؟.""لیث با این جنایتهای خویش،زشتیهای خود را برای همگان روشن کرده و خود را مسخره قبایل ساخته است (6).""سگهایی هستند که صدا می کنند،خداوند صدایشان را مبارک نکند.شکارهایی که این سگها به دست آورند حلال نیست (7).

ص:101

هنگامی که هشام از دنیا رفت،ولید بن یزید بر سریر خلافت نشست و به نصر بن سیار نوشت که یحیی را آزاد کند تا مبادا فتنه ای برپا شود (1).همینکه فرمان خلیفه به نصر رسید،نصر هزار درهم به او هدیه داد و او را آزاد کرد.پرواضح است که هدف بنی امیه این بود که شیعیان را تا حدی خشنود سازد تا شاید علیه آنها دست به شورش نزنند.ولی این کار سودی نبخشید زیرا یحیی نه تنها دست از تبلیغ و تحریک برنداشت،بلکه درصدد گردآوری نیرو و تنظیم برنامه برآمد.

اصفهانی می گوید:هنگامی که یحیی را آزاد کردند و زنجیر از دست و پایش باز کردند،شیعیان آن سامان به آهنگری که زنجیر را گشوده بود مراجعه کردند و خواستار فروش آن زنجیر شدند.آهنگر چون علاقه مردم را دید قیمت را بالا برد تا به بیست هزار درهم رسید (2).شیعیان آن زنجیر را خریده حلقه ها را شکافتند و برای تیمن و تبرک،از آن انگشتری ساخته در دست کردند.از اینجا می توان به میزان محبوبیت یحیی در میان شیعیان خراسان پی برد.

از طرفی با اینکه نصر او را به سرزمینی دوردست بیهق فرستاده بود تا از مردم به دور باشد ولی شیعیان از هرنقطه ای به دور او گرد آمدند و او را به ادامه نبرد تشویق کردند.برخی از آنها می گفتند:تا کی تن به ذلت و خواری خواهید داد (3)؟که البته این تعبیرها برای تحریک و تشویق بود وگرنه کاملا او را تأیید میکردند.یحیی نیز به مانند همه علویان از حمایت شیعیان برخوردار بود و چه بسا اگر حمایت آنان نبود،احتمال داشت جنبشی هم صورت نگیرد.

به هرحال یحیی به تنظیم امور و تربیت صفوف پرداخت و در حدود 120 نفر سلحشور سوار گرد آورد و با این تعداد حرکت خود را از بیهق به طرف نیشابور آغاز کرد.

فرماندار نیشاپور در آن روز عمرو بن رزاره قسری (4)بود که خروج یحیی را به استاندار خراسان گزارش داد.استاندار خراسان به فرماندار نیشاپور(عمرو)و فرماندار سرخس عبد اللّه بن قیس بکری و فرماندار طوس حسن بن زید دستور داد که با کمک یکدیگر به مقابله با یحیی بپردازند.سه فرماندار،جمعا در حدود ده هزار سرباز گرد آوردند و

ص:102

با سپاه یحیی به مقابله پرداختند (1).سپاه یحیی با سپاه اموی به نبردی سخت پرداخت که در این نبرد فرماندار نیشاپور به هلاکت رسید و سپاهش پراکنده گشت زیرا اعتمادبه نفس خود را از دست داده و دچار اختلاف و تردید شده بودند (2).

یحیی با سپاه خود از نیشاپور به سوی بلخ با سرعتی تمام به راه افتاد (3)و در مسیر خود به هرات رسید.فرماندار هرات مغلس بن زیاد مزاحم او نشد و یحیی نیز راه خود را ادامه داد (4)و از جوزجان (5)گذشت (6)و در حدود پانصد نفر از شیعیان جنگجو از طالقان (7)و جوزجان به او پیوستند (8).

هنگامی که نصر از شکست سپاه و پیشروی یحیی آگاه شد،سپاه دیگری به فرماندهی مسلم بن احوز برای نبرد با یحیی گسیل داشت (9).نبرد سختی بین سپاه اموی و سپاه یحیی درگرفت که سه روز ادامه داشت.به دنبال آن یحیی با گروهی از یاران بگریخت و در محلی به نام ارغوی از توابع جوزجان،منزل کرد.سپاه اموی آن منطقه را محاصره کرد و جنگ سختی در میان آنها درگرفت که یحیی و یارانش با رشادت و شهامت خاصی با دشمن خون آشام جنگیدند (10).یاران یحیی اگر چه در محاصره نظامی و اقتصادی بودند ولی هرگز تسلیم نشدند و مرگ باعزت را بر تسلیم ترجیح دادند،سرانجام تیری به پیشانی یحیی اصابت کرد و با همان تیر به شهادت رسید.

شهادت یحیی در سال 125 هجری اتفاق افتاد (11).درمورد قاتل او اختلاف هست، برخی معتقدند که قاتل سوره بن محمد بن عزیز کندی رئیس پلیس نصر بن سیار بوده (12)و برخی گفته اند که به دست عیسی غلام عنزه به شهادت رسید،و بعدا سوره سر مبارکش را از تن

ص:103

جدا کرده (1)و عنزه جامه و ابزار جنگی اش را به غارت برده است.سپس ولید سر مبارک یحیی را از خراسان به مدینه فرستاد و در آنجا به پیش مادرش ریطه برده به دامنش انداختند.

هنگامی که مادر سر بریده فرزندش را دید چنین فرمود:

شرد تمود عنی طویلا،واهد یتموه الی قتیلا،صلوات اللّه علیه بکره و اصیلا (2)

"نور دیده ام را مدتی بس طولانی از من در ربودید و سر بریده اش را به من بازگردانیدند،خداوند درود بی پایانش را هرصبح و شام بر او نازل فرماید."

سن شریف یحیی به هنگام شهادت 28 سال بود (3).پس از شهادت یحیی،جنازه اش به دستور فرمانده سپاه،(مسلم بن احوز)در دروازه جوزجان به دار آویخته شد.جنازه یحیی همینطور بر سر دار بود تا ابو مسلم خراسانی قیام کرد (4)و جنازه را پائین آورد و با احترامی هرچه تمامتر مراسم کفن و دفن را به جای آورد (5)آنگاه مسلم بن اجوز و همه افرادی که به نحوی در شهادت یحیی دست داشتند،به انتقام خون یحیی به هلاکت رسانید (6).

از روزی که یحیی به شهادت رسید شیعیان خراسان لباس سیاه پوشیدند و تا ظهور ابو مسلم و گرفتن خون یحیی جامه های سیاه خود را درنیاوردند (7)و این موضوع میزان علاقه و پیوند روحی مردم خراسان را با اهل بیت پیامبر روشن می سازد.

مسعودی می نویسد:بعد از شهادت یحیی،مردم خراسان هفت روز بر او گریستند و در این مدت صدای شیون و ناله قطع نمی شد و از آن موقع هرنوزادی متولد می شد اسم او را زید و یا یحیی می نهادند تا بدین وسیله یاد مبارزات کفرستیز زید و یحیی در خاطرها زنده بماند (8)

از سخنان جاوید یحیی است:"ای بندگان خدا.مرگ،درست در لحظه فرارسیدن اجل به سراغ شما خواهد آمد،نه با فرار می توانید آنرا به تأخیر اندازید و نه با اقدام به جهاد در آن تعجیل می شود،به سوی دشمن خون آشام حمله کنید و به

ص:104

پیشینیان خود در بهشت بپیوندید.هرگز به دشمن پشت نکنید که شرفی برتر از شهادت وجود ندارد.شریفترین مرگها،کشته شدن در راه خداست.دیدار من و شما در بهشت.

دلهایتان برای دیدار خدا گشاه تر باد (1).

شهرستانی می نویسد که یحیی رهبری جهاد با رژیم اموی را به محمد و ابراهیم (از امامان زیدی)تفویض کرد که بعد از او راهش را دنبال کنند (2).زندگی یحیی که سراسر نبرد با دشمن و پیکار در راه عقیده بود،این چنین به پایان رسید و چون پدرش زید، شهادت او نیز تأثیر شگرفی در روشن سازی اذهان مردم و راهنمایی آنها به سوی زندگی شرافتمندانه گذاشت.

با شهادت یحیی سیمای خون آشام رژیم اموی بیش از پیش برای شیعیان خراسان شناخته شد و هرروز بر تعداد داعیان اهل بیت افزوده می شد و به موازات آن خشم مردم بر رژیم خونخوار اموی افزایش می یافت و این بزرگترین عاملی بود که راه را بر دعوتگران بنی عباس هموار می کرد؛زیرا مردم این منطقه دور از مرکز خلافت(دمشق)و آشنا به جنایات آنان و همه از شیعیان اهل بیت عصمت و طهارت بودند.

با مطالعه دقیق انقلاب خونین زید و یحیی می توان به دو نکته مهم پی برد:

الف-اساس دعوت زید و یحیی در حرکت خونین خود-برای انتقال قدرت نظامی از بنی امیه به بنی هاشم-بر دعوت فرد شایسته از آل محمد(الرضا من آل محمد) استوار بود زیرا معتقد بودند که بنی امیه بوسیله معاویه در روز صفین حق علی و فرزندان او را غصب کرده اند.خود زمامداران اموی نیز از غاصب بودن خویش آگاه بودند.به همین جهت هرزمامدار اموی که بر سریر خلافت می نشست نخستین کاری که انجام می داد،ایجاد محدودیتهای تازه بر اهل بیت پیامبر بود تا کسی از آنها درصدد خروج و به دست گرفتن قدرت برنیاید،و آنها بتوانند خلافت را در فرزندان خود بطور وراثت و به سبک سلطنت موروثی ساسانی ادامه دهند.

ب-زید و یحیی می خواستند که اجتماع فاسد موجود درهم شکسته،اجتماع صالح و شایسته ای به وجود آورند که اهل آن اجتماع به قرآن و سنت پیامبر(ص)پای بند باشند، به تعالیم اسلام عمل کنند و دو اصل مهم امر به معروف و نهی از منکر را لحظه ای فراموش نکنند.

ص:105

حرکت زید و یحیی،حرکتی براساس تقوی و فضیلت بود.همه افراد سپاه آنها از دانشمندان،قاریان قرآن،زاهدان زمان،و فقیهان دوران بودند (1).جنبش زیدیه در زمانی آغاز شد که زمامداران اموی به تعالیم اسلام کم رغبت و در عیاشی ها و هوسرانی ها گوی سبقت را از همگان ربوده بودند.پیامد این عملکردها،نهایتا منجر به انقراض دولت اموی جایگزینی دولت عباسی به جای آنها بود.

با جنبش زیدی ها و نبرد سلحشوران علوی،رژیم خونخوار اموی به زباله دان تاریخ ریخته شد و دولت عباسی به نام هواداری و خونخواهی اهل بیت پیامبر(ص)به جای آنها نشست.رژیم بنی عباس در آغاز کار برای استوار ساختن پایه های خلافت خویش تظاهر به دوستی آل محمد(ص)کرده،ظاهرا دستورات قرآن و سنت پیامبر را به کار بسته، فقیهان و محدثان را به خود جلب می کردند.ولی طولی نکشید که سیمای خون آشام آنها نیز از پشت پرده حیله و تزویر ظاهر گردید.

ص:106

چنانکه شیعیان خراسان را نیز که مرکز دعوت علویها بود فریب دادند (1).

در حقیقت هنگامی که خبر شهادت زید به خراسان رسید شیعیان خراسان به شدت شوریدند (2)و مبلغان شیعه به افشاگری علیه رژیم اموی برخاستند و همه جا از رژیم بنی امیه و جنایاتش علیه اهل بیت پیامبر اکرم(ص)به گفتگو پرداختند تا پشتیبانی آنها را به خود جلب کنند.همه این رویدادها به اضافه محبت عمیق مردم خراسان به اهل بیت پیامبر، زمینه را برای عباسی ها مساعد کرد،و باعث شد که عباسی ها بتوانند خراسان را مرکز دعوت خود قرار دهند.

آنگاه مبلغین عباسی در اطراف و اکناف سرزمین اسلامی پراکنده شده،از مردم برای آنها بیعت می گرفتند.این دعوتها و بیعتها صرفا به نام بنی عباس صورت نمی گرفت بلکه به عنوان اهل بیت پیامبر و یا به عنوان بازپس گرفتن حقوق از دست رفته آنها از رژیم بنی امیه بود.در این میان آنان گام فراتر نهاده به مردم چنین وانمود می کردند که آنها به عنوان نزدیکترین مردم به فرزندان ابیطالب و از طرف اولاد علی(ع)از آنها بیعت می گیرند (3)و هرگز کلمه ای که از آن بوی دعوت به خویشتن و هوای تکیه دادن برجای اولاد علی باشد به زبان نمی آوردند (4).

حقیقت اینست که آنها نیز به همین دلیل خراسان را به عنوان مرکز دعوت خود برگزیدند.زیرا آنها می دانستند که خراسان مملو از شیعیان و طرفداران اهل بیت است.

آنان برای جلب مردم خراسان از هیچ تلاشی دریغ نکرده،کوشیدند تا در آنجا طرفدارانی راسخ پیدا کنند و در این زمینه نیز توفیق یافتند زیرا مردم خراسان به آنها دل بستند و از اعماق دل آنها را تایید کردند.

عباسیان پس از جلب شیعیان خراسان،متوجه شیعیان عراق شدند و به آنها گفتند که می خواهند حقوق از دست رفته آل محمد را از بنی امیه بازپس گرفته به آنها برگردانند و به همین سبب بود که مرکز دعوت را از خراسان به کوفه انتقال دادند.زیرا کوفه همواره مرکز حرکت علویها بود:

-امیر مؤمنان(ع)حرکت خود را علیه معاویه از کوفه آغاز کرد.

ص:108

-قیام امام حسین(ع)علیه یزید از کوفه و از مکاتبات آن حضرت با مردم کوفه آغاز گردید.

-نهضت زید بن علی و پسرش یحیی نیز از کوفه آغاز گردید.

بنابراین تمام نهضتهای سلحشوران علوی از کوفه شروع شده بود.روی این اصل بنی عباس تصمیم گرفتند با انتقال مرکز حکومت از خراسان به کوفه،که درواقع مرکز قدرت اهل بیت بود،پایه های حکومت خویش را تثبیت کنند.هنگامی که بنی عباس بر مسند خلافت مستقر شدند،تغییر موضع دادند؛دستهایی را که بوسیله آنها به حکومت رسیده بودند بریدند،و پلهایی را که از روی آنها گذشته بودند شکستند،و در برابر علویها و شیعیان موضعی خصمانه گرفتند (1)،گویی هرگز آنها را نمی شناختند.آنگاه دعوت آنها به جای اهل بیت،به فرزندان عباس اختصاص یافت،و درمورد اهل بیت از هیچ جنایتی دریغ نکردند (2).

در اثر این روش ناجوانمردانه بنی عباس،علوی ها به شدت از آنها متنفر شدند و واکنشی که در برابر آنها نشان دادند،این بود که دعوتهای خود را روی فرزندان علی(ع) متمرکز کردند و اعلام نمودند که خلافت حق آنهاست و جز آنها کسی شایسته کسب این منصب نیست.از اینجا مشکلاتی در برابر بنی عباس پدید آمد،شورشهایی در گوشه و کنار از طرف سلحشوران علوی برای رهایی یافتن از چنگال خون آشامان عباسی آغاز گردید و بدین سان قرن دوم هجرت(قرن هشتم میلادی)قرن مقاومت علویها در برابر عباسی ها بود.این مقاومت هرلحظه گسترده تر شده،سرتاسر جهان اسلام را فراگرفت (3).

آغازگر این مقاومتها،نهضت محمد نفس زکیه در حجاز بود.

ص:109

پدرش نیز مطابق اسم پدر پیامبر(عبد اللّه)می باشد (1)و چون اسم او نیز محمد و اسم پدرش عبد اللّه بود برخی او را مهدی موعود پنداشتند (2).

پدرش او را با فرهنگ اسلامی تربیت کرد و او را همراه برادرش ابراهیم،به خدمت محدث بزرگ (3)عبد اللّه بن طاووسی فرستاد تا از خرمن علمش خوشه ها بچینند.

وی خطاب به ابن طاووسی گفت:این دو پسرم را حدیث تعلیم کن،شاید خداوند به وسیله این دو نور دیده به مسلمانان سودها برساند (4).از همین تعبیر می توان به اهتمام پدر نسبت به تعلیم و تربیت فرزندان پی برد.

ص:111

واقدی معتقد است که:پدرش او را تشویق می کرد که پیش از آنکه سفاح برای خود جانشینی تعیین کند (1)او خودش را نامزد خلافت کند.

نفس زکیه در میان مردم گذشته از فضایل اخلاقی و مقامات معنوی به شجاعت و شهامت شناخته شده بود و به هنگام حرکت زید،در نهضت او شرکت جسته بود (2).

روی این بیان روشن می شود که جنبش زید در محدوده فرزندان امام حسین محصور نمی شود بلکه فرزندان امام حسن را نیز دربرمی گیرد و اصولا دعوت زید بر همین اساس استوار بود.زیرا به عقیده زیدیه امامت از آن فرزندان حضرت فاطمه است به شرط آنکه در برابر زمامداران ستمگر شمشیر بکشند و پیکار کنند.لازم به تذکر است که در جنبشهای زیدیه فرزندان امام حسن و امام حسین،دوشادوش یکدیگر قیام کرده برای نابودکردن زمامداران ستمگر تلاش کردند.

گفته می شود که یحیی بن زید به هنگام وفات،به محمد نفس زکیه رجوع و او را به قیام در برابر ستمگران وصیت کرد.ولی او تا فراهم شدن امکانات،دست به حرکت و دعوت نزد.

ولید بن یزید،خلیفه دایم الخمر اموی در سال 126 هجری به هلاکت رسید (3).

در عهد او حوادثی پدید آمد که وضع امویها را به کلی دگرگون کرد؛بنی هاشم به خدمت محمد نفس زکیه رفتند تا با او دست بیعت دهند.وقتی که همه جمع شدند،عبد اللّه بن حسن،پدر نفس زکیه طی خطبه ای،خطاب به بنی هاشم چنین گفت:"خداوند شما اهل بیت را به وسیله برانگیختن پیامبرش از میان شما،بر دیگران برتری داده است و شما را به این افتخار برگزیده است،در میان شما اولاد علی و فاطمه با برکت ترین شماست چرا که برای حمایت از قرآن و سنت از همه شایسته ترند و اینک شما می بینید که احکام قرآن تعطیل سنت پیامبر متروک شده است.هرروز بر جلوه باطل افزوده و از فروغ حق کاسته می شود.در راه خدا و برای به دست آوردن رضای پروردگار نبرد کنید،پیش از آنکه خداوند شکوه و عظمت شما را از شما گرفته،جامه ذلت و زبونی به تن شما بپوشاند،چنانکه درمورد بنی اسرائیل انجام داد،در صورتیکه عزیزترین مردم عصر خود در پیشگاه خداوند بودند."

ص:112

"شما به خوبی می دانید که هروقت گروهی از اینها گروه دیگر را بکشند آنچنان هرج ومرج ایجاد می شود که حکومت به آسانی از دستشان بیرون می رود،اکنون که ولید بن یزید را کشته اند بسیار فرصت خوبی است تا به بیعت محمد که برای رهبری امت اسلامی بسیار شایسته است (1)،بشتابید.بدین ترتیب همه حاضران در مجلس که از اولاد علی و عباس بودند به او دست بیعت دادند و در بیعت او تردیدی به خود راه ندادند.منصور و سفاح نیز که در مجلس حاضر بودند دست محمد را به عنوان بیعت فشردند (2).

آورده اند که منصور به هنگام بیعت گفت:من در میان حاضران،کسی را داناتر از محمد به احکام اسلام و لایقتر از او به رهبری امت نمی شناسم (3).

هنگامی که تاریخ را ورق می زنیم به این نتیجه می رسیم که بنی عباس نه تنها پیش از دیگران در تأیید و تقویت نفس زکیه تلاش می کردند بلکه از نخستین کسانی بودند که به علوی ها دست بیعت دادند و درمورد نفس زکیه هیچ تردید و مخالفتی از خود نشان ندادند.آنها همان طور که به خویشاوندی خود با پیامبر اکرم(ص)مباهات می کردند، به خویشاوندی خود با امیر مؤمنان نیز اظهار مباهات می کردند.

پس از انجام مراسم بیعت،محمد نفس زکیه از شهر بیرون رفت و مدتی را در صحرا سپری کرد.در این مدت گاهی آشکار و هنگامی پنهان می شد.

هنگامی که بنی امیه از بیعت او آگاه شدند واکنشی از خود نشان ندادند.حتی مروان،آخرین خلیفه اموی می گفت:از این خاندان بیمی ندارم،زیرا می دانم که این خانواده شانسی در خلافت ندارند.نگرانی من از عموزادگانشان بنی عباس است (4)و یکبار هم گفت:با محمد کاری نداشته باشید،ما هرگز باکی نداریم از اینکه روزی روی در روی ما بایستد (5).

از این عبارت معلوم می شود که امویها پیش از آنکه جنبش و حرکتی از طرف بنی عباس آغاز شود از آنها نگران بودند ولی برای پیشگیری از خطرات احتمالی اقدامی نکرده بودند و این ناشی از ضعف و هوسرانیهای بیش از حد خلفای اموی می باشد.

ص:113

بدین ترتیب هرروز بر تعداد هواداران عباسی افزوده گشت تا رژیم اموی ساقط گردید و بنی عباس به روی کار آمدند و بدون اتلاف وقت،اخذ بیعت را با تلاشی پیگیر آغاز کردند.

عباسی های حیله گر،بیعت نفس زکیه را شکستند و دست سفاح عباسی را به عنوان بیعت فشردند.

این اقدام خصمانه عباسی آغازگر درگیری سیاسی ممتدی در میان علویها و عباسی ها بود زیرا علویها خود را برای خلافت شایسته تر می دانستند چرا که از اولاد پیامبر و از نسل فاطمه بودند (1).

سفاح چون این نکته را دریافته بود،تا می توانست به آنها نزدیکتر می شد تا شاید این اختلاف را از بین ببرد.

یعقوبی می نویسد:هنگامی که عبد اللّه بن الحسن با برادرش حسن مثنی بر او وارد شد،سفاح مقدمشان را گرامی داشت و هدایای فراوانی به آنها داد.حتی نقل شده که املاک را به عبد اللّه و چشمه مروان را به حسن مثنی داد (2).ولی این سیاست مزورانه برای او سودی نبخشید و در آتش دل علویها کارگر نیفتاد و آنها همچنان در ساقطکردن رژیم به تلاش خود ادامه دادند (3).

مقدسی می نویسد:سفاح روزی انبانی پر از جواهرات به عبد اللّه بن حسن عطا کرد و او را سوگند داد که درباره اش چیزی بگوید.عبد اللّه دو بیت شعر خواند که ترجمه اش اینست (4):

"آیا نمی بینی که حوشب با تلاش شبانه روزی اش کاخهای سر به فلک کشیده ای برای استفاده بنی نفیله می سازد."

"او آرزوی عمر نوح در سر می پروراند،غافل از اینکه فرمان خدا شب نازل می شود. (5)"سفاح به شدت خشمگین شد و او را به مدینه تبعید کرد.

ص:114

حقیقت امر اینستکه سیاست مبتنی بر زر و زور و تزویر سفاح توانست علویها را تا مدتی آرام نگه دارد و تا حدی جلو بینشهای سادات حسنی را بگیرد (1).به همین دلیل مشاهده می شود که در عهد او جنبشی از طرف علویها اتفاق نیفتاد و جنبش محمد نفس زکیه بعد از سفاح و در عهد منصور دوانیقی روی داد.

ص:115

ظاهرا منصور مخفی شدن او را بطور یقین نمی دانست و در آن تردید داشت، بنابراین اموال زیادی را برای استاندار مدینه فرستاد و به او نوشت که این اموال را در میان مردم مدینه تقسیم کن و حصه هرکسی را فقط به خودش بده.هرکه برای دریافت هدیه اش به پیش تو نیاید از دیگران بپرس و مواظب محمد نفس زکیه و برادرش ابراهیم باش.

استاندار مدینه دستورهای منصور را اجرا کرد،آنگاه به او نوشت:همه مردم مدینه شخصا حضور بهم رسانیده هدایای خود را دریافت کردند،به جز محمد و برادرش (1).در اینجا مخفی شدن نفس زکیه برای منصور مسلم شد و بیش از پیش خطر را جدی گرفت.

ترس بیش از حد منصور از نفس زکیه دلایل بسیاری دارد که به دو عامل مهم آن اشاره می کنیم:

الف-در عهد خلفای اموی به محمد نفس زکیه بیعت شده بود (2)و منصور خود یکی از بیعت کنندگان بود و نفس زکیه بیعت او را برای مردم بازگو می کرد (3).

ب-مردم به او علاقمند بودند چرا که او نفوذ فوق العاده ای در دل مردم داشت (4)،و دانشمندی بزرگ و اندیشمندی سترگ بود که اصالت و نجابت و شرافت او زبانزد خاص و عام بود و منصور هرگز خود را با او قابل مقایسه نمی دید بنابراین اگر او قیام می کرد خطر بزرگی برای منصور به شمار می آمد.

منصور برای کسب اطلاع از مخفیگاه نفس زکیه در سال 140 هجری به عنوان حج وارد مکه معظمه شد که هدف اصلی او ارزیابی وضع حجاز و دستیابی به نفس زکیه بود (5).

نفس زکیه و برادرش ابراهیم،از مدینه خارج شدند و در صحرا به سر بردند و جستجوی منصور به جایی نرسید (6).

وقتی منصور از یافتن آنها نومید شد در سال 144 هجری (7)نیز به حج رفت و به هنگام

ص:117

مراجعت خویشاوندان نفس زکیه را در سرزمین ربذه (1)در نزدیکی مکه گرد آورد،آنگاه خطاب به عبد اللّه بن حسن(پدر نفس زکیه)گفت:محمد و ابراهیم کجا هستند؟گفت:

نمی دانم.گفت:چگونه نمی دانی؟گفت:من هیچ اطلاعی از جای آنها ندارم (2).

منصور معتقد بود که عبد اللّه حتما از مخفیگاه پسرانش اطلاع دارد بنابراین به اصرار خود ادامه داد تا شاید سرنخی به دست آورد.عبد اللّه گفت:چقدر مطالب را طول می دهی؟به خدا سوگند اگر آنها زیر پای من باشند من هرگز پاهایم را بلند نمی کنم که تو از جایگاه آنها مطلع شوی.چگونه ممکن است من میوه دلم را به تو بسپارم که آنها را به قتل برسانی (3)؟

می نویسند که برخی از نامه های نفس زکیه که توسط پدرش به خراسان برای طلب بیعت ارسال می شد به دست منصور افتاد،او دیگر مطمئن شد که عبد اللّه از مخفیگاه پسرانش آگاه است.آنگاه عبد اللّه را خواست و به او گفت:نامه های تو و پسرانت که بسوی خراسان می فرستادید،به دست من رسیده و من آنها را خوانده ام،آنگاه به خراسان فرستاده ام و پاسخهای مثبت آنها را دریافت کرده ام.از شما انتظار می رود که جایگاه پسرانت را به من بگویی تا من مستمری شما را از بیت المال افزون کنم و پسرانت را بر پست و سمتی که شایسته اند و خویشاوندی ایجاب می کند،قرار دهم (4).

هنگامی که تهدیدها و تطمیع های منصور در عبد اللّه موثر واقع نشد،دستور داد که او را زندانی کنند،و به دنبال آن عبد اللّه را با 12 نفر از خویشاوندان نزدیکش را با غل و زنجیر به طرف کوفه حرکت دادند (5)و در زندان هاشمیه کوفه زندانی کردند (6).

از شخصیتهای بنی هاشم،که همراه عبد اللّه بن حسن به زندان رفتند می توان از اینها نام برد:

ابراهیم بن حسن بن حسن؛ابو بکر بن حسن،برادر ابراهیم؛علی الخیر؛عباس برادر علی الخیر؛عبد اللّه برادر علی الخیر؛محمد بن عبد اللّه،برادر مادری عبد اللّه،که

ص:118

از علویها نیست ولی همراه علویها به زندان رفت و چون حاضر نشد که از مخفیگاه نفس زکیه سخن بگوید به شدت شکنجه شده سپس به ربذه فرستاده شد که در کوچه و بازار گردش داده شود (1)؛محمد بن ابراهیم،مشهور به محمد دیباج (2).

سادات حسنی درصدد بودند که پیش از آنکه منصور تصمیم خود را درمورد ریشه کن ساختن سلحشوران علوی جامه عمل بپوشاند،او را به سزای اعمال خود برسانند.و به همین منظور در مکه گرد آمدند و نقشه براندازی او را طرح کردند.عبد اللّه بن محمد اشتر گفت:

کار او را به من واگذارید،من شر او را از سر شما کوتاه می کنم.نفس زکیه گفت:به خدا قسم من راضی نیستم که او را ترور کنیم،بلکه باید او را دعوت کنیم که به بیعت خود عمل کند، اگر بیعت خود را صریحا نقض کرد آنگاه مردانه با او می جنگیم.ترور ناجوانمردانه از ما خاندان دور است (3).

آورده اند که منصور به پدر نفس زکیه در مقام نصیحت گفت:ای عبد اللّه.آیا می دانی که من می دانم که تو از مخفیگاه پسرانت آگاه هستی؟برای تو هیچ عذری پذیرفته نیست،اگر مخفیگاه آنها را برای من بازگو کنی من به تو هدایای فراوانی خواهم داد و فرزندانت را گرامی خواهم داشت و به هریک از آنها هزار هزار درهم خواهم داد.

عبد اللّه عقب عقب رفت و پشت کرد تا همراه 12 نفر که با او بودند از تیررس منصور خارج شوند ولی منصور دستور داد که همه را دستگیر کرده به زندان ببرند (4).عبد اللّه از بزرگان قوم خود و از شخصیتهای سادات حسنی بود که در میان علویها به شرافت و فضیلت شناخته می شد (5).منصور به زندانی کردن عبد اللّه و یارانش اکتفا نکرد،بلکه تلاشهای خود را برای یافتن محمد نفس زکیه ادامه داد و در همین رابطه محمد بن خالد بن عبد اللّه قسری را به مدینه فرستاد و کلیدهای بیت المال را در اختیار او قرار داد و به او اختیار تام داد تا به جستجوی نفس زکیه بپردازد و در این راه از صرف پول و وعده مقام دریغ نکند (6).وقتی که محمد بن خالد در این راه

ص:119

توفیقی به دست نیاورد او را عزل و به جای او ریاح بن عثمان مری را انتخاب کرد و همان اختیارات را به او داد (1).

منصور برای خاتمه دادن به کار نفس زکیه به مکه رفت و پس از انجام مراسم حج رهسپار مدینه شد و سپاهیان خود را در شش کیلومتری مدینه مستقر کرد که اگر محمد نفس زکیه را پیدا کند،بتواند با او بجنگد و چون در مدینه سرنخی پیدا نکرد به مکه بازگشت و از آنجا رهسپار عراق گردید.

منصور در مراجعت به عراق،به هاشمیه که همه سادات حسنی در آنجا زندانی بودند،وارد شد و خطابه ای برای شیعیان خالص اهل بیت که اکثرا خراسانی بودند، ایراد کرد و در ضمن آن چنین گفت:"ای اهل خراسان.شما شیعیان و یاوران ما هستید.

شما بودید که جهانیان را به دعوت ما فراخواندید و اگر با کسی جز ما بیعت می کردید، هرگز بهتر از ما کسی را نمی یافتید.به خداوندی که جز او معبودی نیست،ما خلافت را به نفع فرزندان ابو طالب ترک کردیم و هرگز با آنها به معارضه برنخاستیم،آنگاه علی بن ابیطالب به خلافت برگزیده شد و با مداخله حکمین،شیرازه خلافت از هم پاشید."آنگاه ادامه داد:"خداوند شما مردم غیور خراسان را به یاوری ما برگزید،و به وسیله شما شرافت و عظمت را به ما ارزانی داشت و ما را به دست شما سربلند و سرفراز کرد (2).

از این خطبه معلوم می شود که منصور می خواست خراسانی ها را خشنود و نظر آنها را جلب کند و به خلافت بنی عباس پای بند نماید،و تا حدی هم موفق شد.زیرا بطوری که می دانیم خراسانی ها طرفدار پروپاقرص علویها بودند و نفس زکیه بیش از همه به آنها اعتماد کرده بود و نامه های خود را به آنها می فرستاد و از آنها انتظار یاری داشت.

با اینحال منصور نیز توانست که از میان آنها سپاهی فراهم آورد که آماده جنگ با نفس زکیه باشند (3).

منصور به زندانی بودن سادات حسنی اکتفا نکرد بلکه دستور داد که آنها را در زندان به شدت شکنجه دهند که همه آنها در زیر شکنجه از بین رفتند به جز تعدادی بسیار

ص:120

اندک.از افراد انگشت شماری که در زیر شکنجه جان نسپرده بود محمد بن ابراهیم بن حسن بود که او را زنده زنده در پایه دیواری قرار دادند و دیوار را بر روی او بنا کردند (1).

اینها نشانه عداوت مخصوص منصور با اولاد امام حسن می باشد.منصور با کشتن سلحشوران حسنی تا حدودی آتش درونش را فرونشاند و به ساختن شهر بغداد پرداخت و معمارها و بناهای زیردست را از چهارگوشه جهان فراخواند و در مدت 5 سال،بنای بغداد را به پایان رسانید و در سال 145 ه.مرکز خلافت را به بغداد انتقال داد (2).

همین که منصور در بغداد مستقر شد،محمد نفس زکیه در مدینه خروج کرد (3).خروج نفس زکیه در روز 28 رجب 145 هجری اتفاق افتاد (4).

هنگامی که منصور از خروج علنی نفس زکیه آگاه شد بغداد را به قصد کوفه ترک کرد و در مسیر خود به کوفه،چند روزی در قصر ابن هبیره(بغداد-کوفه)توقف نمود تا کارها را روبه راه کند و سپاه لازم را فراهم آورد (5).

ص:121

امید و آرزو به نفس زکیه بیعت می کردند.با افزایش حجم جنایات از طرف منصور،کسی در بیعت نفس زکیه تردیدی به خود راه نمی داد و از او می خواستند که بدون فوت وقت خروج کند.به دلایل ذکر شده او نتوانست منتظر موعد خود با برادرش ابراهیم شود و چون برادرش ابراهیم در بصره بود،پسرعمویش عیسی را که پسر زید شهید و مورد اعتماد وی بود برای اخذ بیعت به سوی اشراف و رؤسای قبایل فرستاد (1).

همه بنی هاشم و علاقمندان اهل بیت عصمت و طهارت با او بیعت کردند،به جز امام جعفر صادق(ع)که بیعت او را نپذیرفت و بنابراین عیسی امام صادق را در خانه اش زندانی کرد و اموالی را که در خانه آن حضرت بود،مصادر کرد (2).

روایت کرده اند که در عهد بنی امیه هنگامی که علویها با محمد نفس زکیه بیعت می کردند،امام جعفر صادق با او بیعت نکرد.عبد اللّه محض(پدر محمد)از امام صادق درخواست کرد که او نیز با پسرش بیعت کند.امام فرمود:خلافت هرگز به پسرت نخواهد رسید.خلافت از آن زردپوش خواهد بود،در آن ایام منصور همیشه پیراهن زردی می پوشید و به زردپوش شناخته می شد (3).

پیداست که امام صادق(ع)هرگز خروج نفس زکیه را تأیید نمی کرد و پس از خروج نیز او را تأیید نکرد. (4)

به هنگام خروج نفس زکیه،مالک بن انس،یکی از فقیهان،مقیم مدینه بود.از مالک درمورد بیعت نفس زکیه طلب فتوی شد و او نیز به لزوم بیعت فتوی داد و خودش حرکت او را تأیید کرد.اهل مدینه به مالک گفتند که ما قبلا به منصور دست بیعت داده ایم، شکستن آن چگونه است؟گفت:اشکال ندارد،زیرا آن بیعت اجباری بود و سوگند اجباری اثر ندارد،چه رسد به بیعت اجباری (5).از سوی دیگر،نعمان بن ثابت ابو حنیفه نیز به وجوب خروج با نفس زکیه فتوی داده بود (6).این عوامل سبب گردید تا همه مردم مدینه

ص:123

با او بیعت کردند و بیعت منصور را شکستند.

هنگامی که منصور از خروج او باخبر شد،نخست چندان عکس العملی نشان نداد.

این امر شاید برای این بود که در برابر رعیت خود را قوی نشان دهد و زبونی اش را بروز ندهد و بدینوسیله اخبار دقیق دریافت کند زیرا نسبت به اطلاعات محدود درباره او چندان اعتمادی نداشت (1).

طبری می نویسد:یک نفر از آل اویس به شتاب فراوان پیش منصور رفت تا خروج او را گزارش کند،منصور از او نپذیرفت (2)و حتی دستور داد که او را زندانی کنند،تا اینکه اخبار قطعی به او رسید و آزادش کرد (3).سپس از او پرسید که در چه مدت از مدینه تا اینجا آمده ای؟گفت:در مدت 7 شبانه روز.آنگاه 7000 درهم به او داد (4).

پس از قطعی شدن خروج نفس زکیه،منصور به شدت متأثر شد و درصدد مقابله برآمد و از غیب گویان مدد خواست.یک منجم حارثی به او اطمینان داد که از نفس زکیه ضرری به منصور نخواهد رسید و اگر مالک روی زمین هم بشود بیش از سه ماه زنده نخواهد ماند (5).هنگامی که خبر خروج نفس زکیه در خراسان منتشر شد،گروه انبوهی از مردم آن سامان با او بیعت کردند و آماده یاری شدند.عمرو بن حفص که از طرف منصور استاندار سند (6)بود،با نفس زکیه بیعت کرد و پسرش را با گروهی از زیدیه به خدمت او فرستاد (7).

بیعت مردم خراسان باعث نگرانی منصور شد.منصور برای اینکه مردم خراسان را از یاری او بازنگهدارد حیله ای اندیشید و آن اینکه:دستور داد سر محمد بن عبد اللّه را که پسرعموی محمد نفس زکیه بود و در زندان به سر می برد از تنش جدا کردند و با گروهی به خراسان فرستاد،تا برای مردم سوگند یاد کنند که این،سر محمد بن عبد اللّه است،و چون نام نفس زکیه نیز محمد و نام پدرش عبد اللّه بود خیال کنند که آن سر نفس زکیه است.

مردم خراسان که منصور را از خلافت خلع کرده بودند به سکوت گراییدند (8).

ص:124

نظر به اینکه منصور به مردم خراسان اهمیت می داد و به آنها اعتماد می کرد،با این حیله توانست که تأیید آنها را جلب کند و جلو شورش آنها را بگیرد.

محمد نفس زکیه دعوتش را همچنان ادامه می داد و هرروز یاوران تازه ای به دست می آورد.در میان بیعت کنندگان جدید،منذر بن محمد(نوه زبیر)و ابو بکر بن سیره (فقیه معروف)نیز دیده می شدند (1).مصعب بن عبد اللّه بن زبیر و پسرش عبد اللّه بن مصعب نیز همراه او خروج کردند (2).پرچم او به دست افطس(نوه امام زین العابدین)بود.گروهی از دانشمندان،محدثان و متکلمان اسلامی نیز در رکاب او بودند (3).

از بیعت این افراد برجسته با نفس زکیه روشن می شود که خروج محمد نفس زکیه پیش از اینکه یک حرکت سیاسی باشد،یک حرکت عبادی بوده است.زیرا هروقت یکی از سادات علوی حرکت عبادی-سیاسی خود را آغاز می کرد،صدها نفر از شخصیتهای اسلامی در رکاب او حرکت می کردند.منصور پس از آگاهی از عمق حرکت نفس زکیه، خزائن و دیوانهای دولتی را از کوفه به بغداد منتقل کرد (4)تا مبادا به دست هواداران نفس زکیه بیفتد و سبب گسترش حرکت او شود.

خروج محمد نفس زکیه در ماه رجب 145 هجری آغاز گردید (5).در آغاز حرکت، 250 نفر از سلحشوران علوی همراه او بودند که با این گروه اندک بر مدینه چیره شد (6)و فرماندار مدینه ریاح بن عثمان را عزل کرده به زندان انداخت (7).

از بنی هاشم:حسن،یزید و صالح(نوه های عبد اللّه بن جعفر)و حسین و یحیی (پسران زید شهید)با محمد نفس زکیه بیعت کردند و منصور از پیوستن آنان به نفس زکیه بسیار اندوهگین شد.آورده اند که منصور می گفت:بسیار جای شگفت است که پسران زید نیز بر ما خروج کرده اند،ما که قاتل پدرشان را کشتیم و جنازه اش را همچنانکه با زید شهید انجام داده بود،به دار زدیم و سپس آنرا آتش زدیم و اینک پسران زید هم علیه ما خروج

ص:125

کرده اند (1).

زیدی ها در امام دو چیز را شرط اساسی می دانند:یکی اینکه در برابر ستمگران با شمشیر قیام کند،دیگر اینکه از اولاد حضرت علی(ع)و از نسل فاطمه زهرا(س)باشد، دیگر فرقی بین فرزندان امام حسن و فرزندان امام حسین نمی گذارند.

هنگامی که محمد نفس زکیه،فرماندار مدینه را عزل کرد،به زندان مدینه رفت و همه زندانیان را آزاد کرد (2).از جمله زندانیانی که به دست او آزاد شد محمد بن خالد قسری بود (3).

چون نفس زکیه بر مدینه تسلط کامل یافت به عزل و نصب صاحب منصبان پرداخت:

عثمان بن محمد بن طالب بن زبیر را به فرمانداری مدینه نصب کرد؛عبد العزیز بن عبد المطلب خزرجی را به قضاوت مدینه منصوب نمود،عثمان بن عبد اللّه بن عمر را به ریاست پلیس مدینه تعیین کرد؛عبد اللّه بن جعفر بن عبد الرحمن را به ریاست دیوان عطایا نصب کرد (4)؛و عبد العزیز بن محمد را به ریاست اسلحه خانه تعیین نمود (5).

همه این اشخاص جزء نخستین گروهی بودند که با نفس زکیه بیعت کرد،او را برای خروج در برابر رژیم حاکم تشویق می کردند و بدین سان وضع نظامی و انتظامی مدینه استقرار یافت.

محمد نفس زکیه،گذشته از شجاعت و دلاوری به فصاحت و بلاغت معروف بود.

پس از آنکه از عزل و نصب رؤسای ادارات فارغ شد به مسجدالنبی رفته،خطبه ای بسیار فصیح و بلیغ ایراد کرد،که در ضمن آن پس از حمد خدا،چنین گفت:

هان ای مردم،جنایتها و خیانتهای این مرد ستمگر،دشمن خدا و بشر،منصور ابو جعفر، چیزی نیست که بر شما پوشیده باشد.او در مکه معظمه و در کنار خانه خدا،برای کوچک شمردن کعبه معظمه،برای خود کاخ سبز می سازد و با خداوند اعلام جنگ می کند.بدانید که خداوند فرعون را هنگامی سرنگون ساخت که او ندای انا ربکم الاعلی سرمی داد،و خود را خدای خدایان قلمداد می کرد.هان ای مردم اینک قیام،برای سرنگون کردن این ستمگر،

ص:126

و رها ساختن دین خدا از دست این طغیانگر،وظیفه هرفرد مسلمان است و بیش از همه فرزندان مهاجران و انصار شایسته قیام در برابر او هستند.خداوندا،اینان حرام های ترا حلال شمردند و حلال های ترا حرام نمودند.آنانرا که تو امان داده بودی،هراسان کردند و آنانرا که تو بیمشان داده بودی،امان دادند.پروردگارا،مهلت این ستمگران را محدود فرما،و یکنفر از آنها را زنده نگذار،و آثار آنها را از صفحه روزگار نابود فرما.ای مردم.

من شما را نیرومند نیافتم که برای آن قیام کرده باشم.بلکه شما را شایسته این قیام یافتم و شما را به این حرکت برگزیدم.به خدا سوگند،هنگامی این حرکت را آغاز کردم که در هر شهر و آبادی که خدا را پرستنده ای هست،مرا نیز بیعت کننده هست (1).

پس از پایان خطبه همه مردم مدینه با او بیعت کردند و چون خبر آن به منصور رسید،او در آغاز مصلحت ندید که سپاهی آماده کرده،لشکرکشی کند بلکه می خواست تا حد ممکن قیام را با مکاتبه پایان داده و با پیمانی به صلح دست یابد.به همین جهت بازار مکاتبات رونق یافت و نامه های متعددی ردوبدل شد.

منصور در نخستین نامه خود چنین نوشت:

از بنده خدا،امیر مؤمنان به محمد بن عبد اللّه:کیفر کسانی که با خدا و پیامبرش پیکار کنند و در زمین فساد را پیشه خود سازند،اینست که کشته شوند،یا به دار آویخته شوند،دستها و پاهایشان بریده شود و یا از سرزمین خود تبعید شوند (2).اگر توبه کنی و پیش از آنکه دستگیر شوی از عصیان خود بازگردی،در امان خدا و پیامبر او هستی،به تو و همه فرزندان و برادران و خاندانت امان می دهم؛جان و مالشان در امان است.و آنچه به اهل بیت تو در خون و مالشان آسیب رسیده باشد،جبران می کنم و هزار هزار درهم به تو عطیه می دهم و هرخواسته ای داشته باشی روا می سازم و هرشهری را انتخاب کنی ترا باشکوه و جلال به آنجا روانه می سازم و رفت وآمد ترا با اعضای خانواده ات آزاد می گذارم آنان که ترا پناه داده اند،یا به تو دست بیعت داده اند،یا به هروسیله ای در خروج تو مؤثر بوده اند،آزادشان می گذارم و دستور می دهم به هیچوجه کسی متعرض آنها نشود.

ص:127

اگر می خواهی که اطمینان بیشتری پیدا کنی،کسی را پیش ما بفرست،تا به نام تو،هرکس را که بخواهی از ما امان نامه کتبی دریافت نماید تا دلت آرام گردد.و السّلام (1).

هنگامی که این امان نامه به دست محمد نفس زکیه رسید و از مضمون آن مطلع شد، آنرا به باد مسخره گرفت و در پاسخ چنین نوشت:

از بنده خدا و امیر مؤمنان محمد بن عبد اللّه به بنده خدا منصور:

طاء،سین،میم.اینست آیه های قرآن کریم که از داستانهای موسی و فرعون به حق برای تو می خوانیم،شاید که ایمان بیاوری برای گروهی که ایمان بیاورند.به راستی که فرعون در زمین طغیان کرد و مردمش را گروه گروه ساخت.گروهی از آنها را زبون کرد،و پسرانشان را سر برید و زنهایشان را زنده نگه داشت؛به راستی که او از تبهکاران است.ما اراده کرده ایم بر آنانکه در زمین ناتوان شمرده شده اند،منت نهاده،آنها را پیشوا و وارث روی زمین گردانیم،و آنان را فرمانروایان جهان قرار داده،به فرعون و هامان و سپاهیان آنان نشان دهیم آنچه را که از آن می هراسیدند (2).ای منصور!من به تو پیشنهاد می کنم از امان و امان نامه آنچه را که تو به من پیشنهاد داشته ای و تو به خوبی می دانی که حق از آن ماست.شما مردم را به نام ما دعوت کردید و با شیعیان ما خروج کردید.پدر ما علی(ع)امام حق و منصوب از سوی خدا بود،شما چگونه به خود اجازه می دهید که وارث پدر ما بشوید؟تو خوب می دانی که کسی برای این مقام به جز پدر ما شایسته نبود که ما نه از:طلقاء(اسیران آزاد شده)و نه از عتقاء(بردهای آزاد شده)و نه از لعنا (3)(لعنت شدگان به زبان پیامبر)و نه از قرده(بوزینگان)هستیم (4)...

پیداست که نامه نفس زکیه بیش از آنکه امان نامه باشد تهدیدنامه است.ازاین رو برخی از مورخان آنرا دعوت به جنگ دانسته اند،پیش از آنکه دعوت به صلح باشد (5).

ص:128

در پاسخ این نامه،منصور لشکر انبوهی را فراهم آورده،آماده جنگ شد.

نفس زکیه پس از تسلط مدینه،حسن بن معاویه(نوه عبد اللّه بن جعفر)را به فرمانداری مکه انتخاب کرد و به او دستور داد که به سوی مکه رفته،فرماندار منصور را بیرون کند (1).حسن به سمت مکه عزیمت کرد،ولی فرماندار مکه عباس بن عبید اللّه از تسلیم شدن سر باز زد.حسن با او به نبرد پرداخت و به زور وارد فرمانداری شد و مدت کوتاهی در آنجا اقامت کرد.سپس نامه ای از نفس زکیه دریافت کرد که از او خواسته بود به مدینه رفته به او بپیوندد.

محمد نفس زکیه به پیشنهاد محمد بن خالد قسری،فرماندار پیشین مدینه، درصدد برآمد که دعوت خود را به دمشق نیز برساند.

اما محمد بن خالد که نفس زکیه او را از زندان نجات داده بود،می خواست در لباس دوستی برای او دام بگستراند.بدین جهت او گفت:موسی بن عبد اللّه را با غلام من رزام به جانب شام بفرست تا دعوت ترا در آن سامان نشر بدهند.محمد نفس زکیه پیشنهاد او را پذیرفت و آن دو نفر را روانه شام کرد ولی متوجه شد که محمد بن خالد به او نیرنگ زده،بدینوسیله نامه ای برای منصور فرستاده است.ازاین رو او را دستگیر کرده در زندان سابقش، دار ابن هشام زندانی کرد.وقتی به شام رسیدند،رزام یکسره به پیش منصور رفت و موسی بازگشت و ماجرا را به نفس زکیه شرح داد (2).

محمد بن خالد در زندان از کرده خود پشیمان شد ولی دیگر دیر شده بود.

هنگامی که منصور از پیشرفت سریع کار نفس زکیه آگاه شد تصمیم گرفت شخصا لشکر را همراهی کند،ولی چون می دانست که برادر نفس زکیه در عراق است،از خروج او بیمناک بود،و بنابراین در پایتخت بماند و ولیعهد خود عیسی بن موسی را فراخواند و به او دستور داد که با سپاهی از عباسی ها رهسپار مدینه شود (3).گفته اند که سبب انتخاب ولیعهدش به فرماندهی سپاه این بود که از وی دل خوشی نداشت و می خواست که او در این نبرد کشته شود تا هم از شر او خلاص شود و هم راه برای گزینش پسرش مهدی،به ولایتعهدی باز شود.چون عیسی بن موسی به طرف مدینه راه افتاد به حاضران گفت:

ص:129

هرکدام کشته شوند صلاح اسلام است (1).سپس حمید بن قحطبه را به فرماندهی یک لشکر چهار هزار نفری (2)که همگی از خراسان بودند (3)برگماشته به یاری آنها فرستاد.

هنگامی که محمد نفس زکیه از حرکت این دو لشکر آگاه شد،به پیروی از پیامبر اکرم(ص)،در اطراف مدینه خندقی حفر کرد تا بتواند در برابر سپاه عباسی مقاومت کند (4).

وی ظاهرا از تعداد لشکریان(عباسی)دچار وحشت شده بود.

پیروان نفس زکیه به زندان رفته،زندانیها را رها کردند و ابراهیم که رئیس پلیس بود،ریاح بن عثمان(فرماندار پیشین)را سر برید،سپس متوجه محمد بن خالد شد ولی او درب زندان را از داخل بسته و در محلی مخفی شده بود و ابراهیم پس از تلاش فراوان به او دست نیافت (5).

گروهی از بنی هاشم نیز به لشکر عیسی پیوستند و به سوی مدینه شتافتند (6).

عیسی بن موسی امان نامه ای نوشته به محمد نفس زکیه فرستاد و او نیز در پاسخ او را به اطاعت و تسلیم دعوت کرده،امان نامه فرستاد و چون به پیمان صلح و مسالمت آمیزی نرسیدند آماده نبرد شدند.

حمید بن قحطبه با تیراندازانی که سراسر بدنشان با زره و کلاهخود پوشیده شده بود به سوی شهر حمله ور شدند (7)تا اینکه به پشت دیوار شهر رسیدند.حمید با عیسی به مشاورت پرداخته به خراب کردن دیوار موافقت کردند.آنگاه دیوار را خراب کرده، قسمتی از خندق را پر کردند تا دو سپاه روی در روی هم قرار گرفتند.

در پیشاپیش لشکر نفس زکیه،یزید بن معاویه(نوه عبد اللّه بن جعفر)و در پیشاپیش لشکر منصور حسن بن زید قرار داشت (8).آنگاه جنگ سختی در میانشان درگرفت.

پیشتازان اردوی نفس زکیه به سرداری یزید بن معاویه شکست خورد.عیسی بن موسی وارد شهر شد و بر فراز تپه ای قرار گرفت و برای اختلاف انداختن در صفوف نفس زکیه چنین

ص:130

گفت:

هان،ای مردم مدینه،خون شما بر ما حرام است.هرکس به ما بپیوندد و در زیر پرچم ما قرار بگیرد در امان است.هرکس در خانه اش بنشیند و در خانه اش را به روی خودش ببندد در امان است (1)...سخنان او تمام نشده بود که مردم از هرطرف او را به باد فحش و استهزا گرفتند و بر امان او خندیدند.

این واکنش سریع و قاطع بیانگر این حقیقت است که مردم از خلافت عباسی ها دل خوشی نداشتند و در آن مدت کوتاه به قدر کافی از آنها ملول و آزرده شده بودند.

مدائنی روایت می کند که عیسی بن موسی در مسیر خود از راه بطن فرات به جرف آمد و در آنجا در قصری که از سلیمان بن عبد الملک به جای مانده بود نزول کرد.

نزول عیسی در آن قصر،در بامداد دوازدهم ماه مبارک رمضان 145 ه.بود.

عیسی نمی خواست که در ماه رمضان جنگ کند،بلکه تصمیم داشت چند روزی جنگ را به تأخیر بیندازد تا ماه مبارک سپری شود و بعد از عید فطر جنگ را آغاز کند.ولی به او گفتند که نفس زکیه می گوید:مردم خراسان بر بیعت من استوارند و حمید بن قحطبه نیز با من بیعت کرده است.این گزارش موجب شد که عیسی از تصمیم خود برگردد و جنگ را جلو اندازد (2).

هنگامی که دو سپاه در برابر هم صف آراستند،نخستین کسی که از یاران نفس زکیه اسب تاخت ابراهیم بن جعفر زبیدی بود که اسبش رم کرد و به زمین افتاد و درجا کشته شد (3).

این حادثه موجب شد که سپاه عیسی جسارت یافته،حمله ور شوند.جنگ سختی درگرفت، و در این حال نفس زکیه در مسجد مشغول نماز بود و هنگامی که از نماز فارغ شد،شخصا وارد جنگ شد (4).

نیروی دشمن با سپاه نفس زکیه قابل قیاس نبود،دشمن بسیار نیرومند بود و سپاه زکیه در برابر آنها بسیار اندک،ولی با همین تعداد اندک آنچنان فداکاری و جانبازی نشان دادند که همه را به شگفت واداشتند،بطوری که در یک حمله بیش از هفتاد نفر از نام آوران

ص:131

دشمن را به خاک مذلت انداختند (1).آنگاه محمد نفس زکیه،خراسانی ها را مخاطب قرار داده گفت:"ای مردم خراسان.آیا شما نیز درهم و دینار را بر فرزند پیامبر ترجیح دادید؟"به دنبال این بیان گروهی از خراسانی ها از اردوی عیسی جدا شدند که به نفس زکیه بپیوندند،ولی حمید بن قحطبه آنها را برگردانید (2).

کثیر بن حصین وارد خندق شده،آنرا عمیقتر کرد تا اصحاب محمد نتوانند از آن عبور کرده فرار کنند.درنتیجه حفر خندق به ضرر نفس زکیه تمام شد،زیرا یارانش در داخل شهر به محاصره دشمن درآمدند و هرگونه ارتباط با بیرون قطع شد؛دیگر کسی نتوانست به آنها یاری برساند.بیشتر سپاه نفس زکیه از گرسنگی تلف شدند و افراد غیرنظامی مدینه نیز در این محاصره از گرسنگی جان سپردند.دیگر کسی در مدینه نماند که از محمد حمایت کند،همه مردان جنگی از پا درآمدند (3).محمد نفس زکیه برای جذب نیرو به محله ذباب،بازار،مسجد خراصین،و قبیله های فزاره،هذیل و اشجع رفت ولی کسی را نیافت که بتواند او را یاری دهد (4).وی هنگامی که از کسب قدرت نظامی نومید شد، بقایای مردم مدینه را مخاطب ساخت و گفت:من بیعت خود را از شما برداشتم،هرکس قدرت دارد که خودش را از این مهلکه نجات دهد،اقدام کند و هرکس می خواهد در اینجا مقاومت کند،بماند.به جز تعدادی انگشت شمار کسی پیرامون او نماند (5).

یعقوبی می نویسد:یکی از عوامل پراکنده شدن یاران نفس زکیه این بود که زنی به نام اسماء دختر عبد اللّه بن عبید اللّه با او دشمنی داشت،چون کار جنگ بالا گرفت، روسری سیاهش را به غلامش مجیب عامری داد که آنرا بر مناره مسجدی آویزان کرده در کوچه و بازار مدینه فریاد برآورد که قرار،فرار،سیاهپوشان وارد مدینه شدند (6)هنگامی که مردم پرچم سیاه را بر فراز مسجد دیدند،سخن او را باور کرده از اطراف نفس زکیه پراکنده شدند (7).

ص:132

محمد نفس زکیه هنگامی که خطر را بصورت جدی و در چند قدمی خود احساس کرد به منزلش رفت و صندوقی را که در آن لیست اسامی یاران و بیعت کنندگان و نمایندگان و دعوت کنندگان بود سوزانید تا به دست دشمن نیفتد و مردم بی گناه به دست آنها هلاک نشوند (1).

گفته می شود که سبب نامیده شدن محمد به نفس زکیه همین عمل ارزنده او بود که اثری از خود به جای نگذاشت که حتی یکنفر را بتوانند شناسائی کرده،مورد آزار قرار دهند.

با اینکه نفس زکیه به هیچوجه امید پیروزی نداشت ولی با تلاش پیگیر جنگ را ادامه می داد و چون شیری ژیان می غرید و به دشمن حمله می کرد و آنها را روانه دوزخ می ساخت (2)و در ضمن رجزهای خود می گفت:"شیر هرگز از پشه ها نمی هراسد (3)."

محمد اعتمادش را از مردم مدینه قطع کرده بود ولی هنوز از خراسان و عراق امیدش قطع نشده بود زیرا خراسان پر از شیعیان اهل بیت بود و برادرش ابراهیم در عراق بود و برای جلب کمک به او تلاش می کرد.از شام نیز امیدهایی در دل داشت چون مردم شام نیز با بنی عباس مخالفت می ورزیدند.

ابن کثیر می نویسد که محمد نفس زکیه،روزی به پیروان خود گفت:"مردم شام، عراق و خراسان جامه های سیاه خود را درآورده (4)جامه سفید به تن کرده اند (5)."

خندق میان او و کمکهای خارج از مدینه فاصله انداخت،یاوران مدینه اش همه از پا درآمدند و آخرین یار با وفایش ابن خضیر هم به قتل رسید،آنگاه او ناچار شد یکتنه در برابر چهار هزار جنگجو بایستد و چون نتیجه این جنگ نابرابر مشخص بود به خانه مروان رفته،غسل شهادت کرد و به میدان بازگشت،و شجاعت فوق العاده ای از خود نشان داد و تعداد زیادی را به خاک ذلت انداخت و سرانجام تاب مقاومت را از دست داده با اصابت نیزه ای به سینه اش از پای درآمد.

ص:133

حمید بن قحطبه بانگ برآورد که"او را نکشید،او را نکشید (1)"این سخن حمید شاید به دلیل میل باطنی او به نفس زکیه بوده،که احتمالا از روی ناچاری تن به این جنگ داده بود و در باطن هوادار اهل بیت پیامبر(ص)بوده (2)است.

این فاجعه دلخراش و حادثه جانگداز در روز دوشنبه چهاردهم ماه رمضان سال 145 هجری در کنار سنگهای روغنی،معروف به احجار الزیت اتفاق افتاد (3).آورده اند که حمید بن قحطبه شخصا به زندگی نفس زکیه پایان داد،آنگاه سرش را از تنش جدا کرده به پیش منصور فرستاد (4).هنگامی که سر بریده نفس زکیه را در برابر منصور بر زمین نهادند، به اشعاری متمثل شد که مفادش چنین است:"هوس تکیه بر سریر خلافت در سر پروردی و ندانستی که هوس خلافت سر انسان را به باد می دهد (5)."

منصور دستور داد که سر نفس زکیه را در طبقی قرار داده،در شهرها و آبادی ها بگردانند.سپس به تعقیب هواداران نفس زکیه پرداخت (6).

نفس زکیه در سال 100 هجری دیده به جهان گشود و به هنگام کشته شدن 45 سال داشت.

جنازه نفس زکیه در مدینه،در قبرستان بقیع دفن گردید.

هنگامی که خبر کشته شدن نفس زکیه،در بصره به برادرش ابراهیم رسید، ابراهیم به منبر رفت و خبر کشته شدن برادرش را اعلام کرد و با تمثل به اشعار ذیل چنین گفت:

"ای بهترین چابکسواران،در این جهان پرحوادث،هرکس به مصیبت برادری چون تو دچار شود،مصیبت بزرگی را تحمل کرده است.""خدا می داند که من از آنها

ص:134

نترسیدم و هرگز واهمه ای را از آن قوم دغلباز به دل راه ندادم.""او را نکشتند مگر پس از مسافرت من،من هرگز او را تنها نمی گذاشتم و از او جدا نمی شدم تا به همراه او کشته شوم و یا با او زنده بمانم (1)."

عیسی بن موسی ولیعهد منصور،پس از ریشه کن ساختن هواداران نفس زکیه،چند روزی در مدینه اقامت کرد و در اواخر ماه رمضان به قصد عمره رهسپار مکه گردید و کثیر بن حصین عبدی را بر مدینه گماشت تا اگر کسی از هواداران نفس زکیه زنده مانده باشد به قتل برساند.کثیر پس از انجام مأموریت خود به سوی عراق رفت.آنگاه عبد اللّه بن ربیع از طرف منصور به فرمانداری مدینه منصوب شد.

برادران و برادرزاده های نفس زکیه در شهرها پراکنده شدند و پسرش علی رهسپار مصر شد و در آنجا به قتل رسید.فرزند دیگرش عبد اللّه اشتر به خراسان رفت و در کابل کشته شد.فرزند دیگرش حسن به یمن رفت و در آنجا زندانی شد و در زندان درگذشت،و بنا به روایتی در فخ کشته شد (2).برادرش موسی به جزیره فرایته رفت و دیگر برادرش یحیی به ری گریخت و از آنجا به دیلم رفت و برادر سومش ادریس به مغرب(مراکش)رفت و جمع کثیری را به دور خود گرد آورد؛و در همانجا به وسیله یکی از فرستادگان منصور مسموم شد (3).

از بررسی جنبش نفس زکیه به این نتیجه می رسیم که حرکت او براساس مبارزه با طاغوت زمان و جنگ مسلحانه در برابر ظلم و ستم بود و چون از اولاد فاطمه و از تبار امیر مؤمنان(ع)و مردی سراپا زهد و تقوی و آراسته به فضل و دانش بود،از نظر زیدیه همه شرایط امامت در او جمع بود و پس از زید و یحیی،سومین امام زیدی ها می باشد.

ص:135

آنچه مسلم است اینستکه نفس زکیه برای حکومت و خلافت و به انگیزه حب ریاست قیام نکرده بود،بلکه برای برچیدن بساط ظلم و ستم،و احیای قرآن و سنت پیامبر(ص) و جلوگیری از انحراف آیین مقدس اسلام به این نبرد نابرابر اقدام نموده بود (1).

مبانی و معیارهای زیدیه،پایه همه جنبشهای زیدی را تشکیل می داد.

ص:136

پ-مجبورکردن مردم به پوشیدن لباس سیاه

ت-حبس و تبعید و شکنجه و قتل مخالفان رژیم (1)

به همین علل هنگامی که محمد دعوت خود را علنی کرد تعداد زیادی از دانشمندان و اندیشمندان از او استقبال کردند و در مدت کوتاهی شماره افرادی که در دیوان او نامشان درج شده بود به چهار هزار نفر رسید و از همین جا می توان به میزان نفوذ او در دلها پی برد (2).

هنگامی که ابراهیم از خروج برادرش پیش از موعد مقرر آگاه شد،ناگزیر دعوت خود را علنی کرد.او طبعا نمی خواست پیش از فرارسیدن وقت تعیین شده خروج کند.ولی از یکسو برادرش به او دستور خروج داد و از سوی دیگر،اندیشید اگر خروج نکند ممکن است منصور به مدینه لشکرکشی کرده برادرش را از بین ببرد (3).

ابراهیم در خانه ابی فروه مخفی بود و از آنجا به خانه ابی مروان انتقال یافت (4).

در این زمان منصور با تعداد اندکی از سپاهیان خود در کوفه به سر می برد (5).

مطابق نوشته یعقوبی آغاز حرکت ابراهیم در روز دوم رمضان 145 هجری بود (6).

ابراهیم لشکر خود را بیاراست و به دارالاماره بصره که تحت فرمانداری سفیان بن معاویه بن یزید بن مهلب بود،تاخت و دارالاماره را به محاصره خود درآورد.هنگامی که منصور از خروج ابراهیم باخبر شد یک سپاه هزار نفری به فرماندهی ابو حماد ابرص روانه بصره کرد (7).ابراهیم در کنار مسجد انصار منزل کرد و نماز را با جماعت ادا کرد و در حروریه (8)اردو زد.از بصره سپاه کوچکی به سرداری ابراهیم مضاء برای مقابله با سپاه ابراهیم آمد که در نخستین رویارویی شکست خورد (9).ابراهیم،مغیره بن فزع را فرستاد که درب زندان را باز کرده،زندانیها را آزاد کند.فرماندار بصره از ابراهیم امان خواست،

ص:138

ابراهیم نیز به او امان داد،ولی بعدا برای پیشگیری از توطئه های او،او را زندانی کرد سپس وارد دارالاماره و سربازخانه شد (1).وقتی ابراهیم وارد دارالاماره شد،باد شدیدی وزیدن گرفت و حصیر دارالاماره را زیرورو کرد.برخی از حاضران آنرا به فال بد گرفتند.

ابراهیم گفت:ما هرگز فال بد نمی زنیم،سپس روی حصیر وارونه شده نشست (2).هنگامی که ابراهیم دارالاماره را تصرف کرد،یک سپاه 600 نفری از طرفداران منصور به طرف دارالاماره حرکت کردند که از ابراهیم شکست خوردند و پراکنده شدند و در خندقی خود را پنهان کردند (3).

بدینگونه ابراهیم حرکتهای مخالف را سرکوب کرد و بصره را تحت تصرف خود درآورد و به تنظیم امور اداری شهر پرداخت.عباس بن منصور را به عنوان قاضی شهر و سفیان ابن ابی واصل را به ریاست بیت المال برگزید (4).

می گویند هنگامی که ابراهیم به حساب بیت المال رسیدگی می کرد در آن یک میلیون (5)درهم یافت که آنرا در میان سپاهیانش تقسیم کرد که به هریک نفر 50 درهم رسید. (6)

در آن ایام فرماندار منصور در اهواز محمد بن حصین بود که ابراهیم شخصی را به نام حسین بن بولا به اهواز فرستاد تا مردم خوزستان را به بیعت نفس زکیه دعوت کند.

آنگاه مغیره بن فزع را با 50 نفر به اهواز فرستاد.با ورود مغیره به اهواز،فرماندار اهواز فرار کرد و دارالاماره به تصرف وی درآمد.سپس عمرو بن شداد را به فارس فرستاد تا فرمانداری فارس را به عهده بگیرد.فرستاده ابراهیم وارد رامهرمز شد.با فرار بخشدار رامهرمز،ابراهیم راه خود را ادامه داد تا وارد فارس شد (7).در آن زمان اسماعیل بن عبد اللّه از طرف منصور والی فارس بود که به مجرد ورود فرماندار جدید از طرف ابراهیم،

ص:139

در خانه ای متحصن شد و استان فارس بدون کوچکترین مقاومتی تسلیم شد و بدین سان سه استان مهم فارس،خوزستان و بصره تحت فرمان ابراهیم قرار گرفت (1).

هنگامی که ابراهیم بر این مناطق مسلط شد،شاعر معروف سدیف بن میمون درباره اش چنین گفت (2):

"همای سعادت امروز بر سر شما نشسته،دل دوستان شما را که همواره اندوهگین بودند از غم و اندوه بشسته"."امیدوارم که دیگر آتش فتنه فرونشیند و دیگر از جنگ و ستیز و دشمنی و کینه خبری نباشد".

"امیدوارم دولتی که قوانین رهبرانش همچون قوانین بت پرستان است،سپری شود و پایان بیابد.""شما براساس بیعت خود قیام کنید و ما به وظیفه اطاعت خود قیام می کنیم که خلافت از آن شما اولاد امام حسن است.""قبیله نزار در روز سختی ترا تنها گذاشت،برای چنین قومی شرف و آبرویی نیست.""مگر نه اینست که تو شریفترین مردم هستی از نظر نسب،و پاکترین آنها هستی از نظر عمل (3).

هنگامی که منصور این اشعار را شنید برآشفت و به عبد الصمد نوشت که سدیف را بگیرد و زنده به گور کند او نیز به فرمان منصور عمل کرد.

در برابر فتوحاتی که نصیب ابراهیم می شد منصور نمی توانست واکنشی نشان دهد زیرا قسمت اعظم نیروی خود را به مدینه گسیل داشته،و دیگر نیرویی نداشت که به سوی ابراهیم بفرستد.

ابراهیم همچنین به تدبیر امور مناطق آزاده شده پرداخته بود و به اطراف نیرو

ص:140

می فرستاد شهرهای جدیدی را فتح کرده فرماندار اعزام می کرد تا به روز 17 رمضان (1)خبر کشته شدن برادرش نفس زکیه را دریافت کرد.

می گویند پس از دریافت خبر قتل او،ابراز جزع و فزع نکرد تا مبادا سپاهیانش دچار شک و تردید شده به پیشروی خود ادامه ندهند.ابن کثیر معتقد است که نفس زکیه خود کسی را مأمور ساخته بود که اخبار او را به برادرش ابراهیم برساند (2).قاصد،شب وارد بصره شد و به محل استراحت ابراهیم رفت.هنگامی که ابراهیم صدای در را شنید گفت:

خدایا من به تو پناه می برم از شر حوادث ناگوار روزگار.خدا کند که نوید خیر باشد.آنگاه حادثه جانگداز نفس زکیه را شنید و نتوانست خودش را کنترل کند،شب را تا به سحر با گریه و ناله سپری کرد ولی برای رعایت حال مردم،کوشید که اندوه خود را بروز ندهد تا اینکه در خطبه نماز عید فطر خبر کشته شدن برادر را اعلام کرد،نبرد بی امان خود را علیه طاغوت زمان ادامه داد.

در این جهاد مقدس شیعیان زیدی با تمام قدرت از او حمایت کردند و از بزرگان اهل سنت،فقیه معروف ابو حنیفه نیز با کمکهای مادی او را یاری می کرد (3).

ابراهیم لشکری به واسط (4)فرستاد تا آنجا را فتح کرده،راه را برای فتح کوفه هموار نماید.فرمانده این لشکر هارون بن سعد عجلی بود که در حومه کوفه استقرار یافت و برده بن لبید یشکری را فرستاد که منطقه کسکر (5)را از اشغالگران عباسی آزاد سازد (6)و او موفق شد جنوب کوفه و منطقه کسکر را به اطاعت ابراهیم درآورد (7).

یعقوبی می نویسد:منصور وقتی که از عزیمت ابراهیم به سوی کوفه آگاه شد به جانب کوفه شتافت و شخصیتهای مهم کشوری و لشکری را برای حراست بغداد به آنجا

ص:141

فرستاد و خود در کوفه ماند تا شخصا جنگ را رهبری کند (1).ابراهیم نیز با سپاهی انبوه رهسپار کوفه شد تا کوفه را آزاد سازد.فرمانده کل نیروهای نظامی،عیسی بن زید بود که پس از کشته شدن محمد،از مدینه گریخته به ابراهیم پیوسته بود (2).ابراهیم به هنگام ترک بصره نمیله بن مره اسدی را به جای خود انتخاب کرد تا بصره را حراست نماید.نمیله نخستین کسی بود که در بصره به ابراهیم دست بیعت داده بود (3).ابراهیم با گرد آوردن سپاهی انبوه از شیعیان و هواداران اهل بیت،پسر خود حسن را نیز با خود برد (4).

وقتی که منصور از وسعت برنامه ابراهیم و سنگینی سپاه او آگاه شد،دچار وحشت و اضطراب شد و به پسر عموهای خود گفت:به خدا سوگند،نمی دانم چه کنم؟همه سپاهیان را پراکنده ساخته ام.اکنون به جز دو هزار سپاهی کسی را ندارم (5).وی دستور داد، هرکس که متهم به هواداری ابراهیم باشد خونش به گردن است.آنگاه همه آنهائی را که به ابراهیم پول و یا سلام رسانیده بودند،سر بریده و سر بریده شان را در کوچه های کوفه آویختند تا به این وسیله جلو کمک رسانی گرفته شود (6).آنگاه نامه ای به عیسی بن موسی نوشت که:درهرحالی هستی به مجرد رسیدن نامه ام به سوی کوفه حرکت کن و هرکاری داشتی بگذار و راه بیفت (7).از طرفی به پسرش مهدی نوشت که:فرمانده سپاهش را با چهار هزار اسب سوار رهسپار اهواز نماید.او نیز بدون فوت وقت فرمان را انجام داد.سپاه مهدی به فرماندهی خازم بن خزیمه وارد اهواز شد و بدین ترتیب فرماندار ابراهیم از آنجا فرار کرد.خازم مدت سه شبانه روز جان و مال مردم اهواز را به جرم ترک طاعت منصور، مباح اعلام کرد (8).سپس سپاهش را به دهات و قصباتی که بیعت منصور را شکسته بودند فرستاد تا آنها را به بیعت بازگرداند.

آنگاه منصور،سلم بن قتیبه،فرمانده سپاه ری را به کوفه فراخواند تا به پسرعمویش جعفر بن سلیمان بپیوندند (9).منصور خودش را آماده مقابله با سپاه ابراهیم می کرد که

ص:142

ابراهیم نیز وارد کسکر شد تا از آنجا به بسوی کوفه حرکت کند.منصور وقتی با مشاوران خود درمورد رودررویی با ابراهیم مشورت می کرد به او گفتند که مردم کوفه به ابراهیم دل بسته اند (1).در حقیقت هم ابو حنیفه طی نامه ای از ابراهیم خواست که به سوی کوفه حرکت کند و به او وعده داد که مردم کوفه او را یاری خواهند نمود (2).

ابراهیم سپاه خود را که بیش از 100 هزار نفر بودند (3)به ترتیب سپاهیان صدر اسلام بیاراست:عیسی بن زید را بر میمنه لشکر (4)و برده بن لبید یشکری را بر میسره لشکر (5)قرار داد و خود در قلب لشکر قرار گرفت (6)؛همه فقیهان،محدثان و دانشمندان نیز در قلب لشکر قرار گرفته بودند به این ترتیب جنگ سختی درگرفت،از هرطرف صدها نفر بر روی زمین می غلتیدند،گروهی از سپاه ابراهیم پا به فرار نهادند.هنگامی که ابراهیم فرارکردن سپاهیان را دید و آثار وخیم آنرا در برابر دیدگانش مجسم کرد،برای پیشگیری از حوادث ناگواری که ممکن بود بعد از شکست سپاه پیش آید،همسرش را سوار کجاوه ای نموده از لشکرگاه بیرون فرستاد (7).

گروهی که در میمنه لشکر و به سرداری و فرماندهی عیسی می جنگیدند همچنان پایداری و استقامت کردند و حتی هنگامی که تعدادشان به صد نفر یا کمتر رسیده بود گامی به عقب ننهادند و مردانه جنگیدند و پیش تاختند و هرگز سستی و زبونی از خود نشان ندادند.ابراهیم نیز با شجاعت و دلاوری خاصی که از پدرانش به ارث برده بود مردانه می جنگید و چون شیر می غرید و سپاه را به مقاومت و پایداری دعوت می کرد.آورده اند که در اثنای جنگ در منطقه باخمرا بین کوفه و واسط (8)،ابراهیم یکی از سپاهیانش را در حین رجز خواندن دید که می گوید:"من جوان حدادی هستم"،ابراهیم گفت:چرا می گویی من جوان حدادی هستم.بگو:"من جوان علوی هستم".آگاه باش که ابراهیم می گوید:

ص:143

"هرکس از من پیروی کند از منست.شما از ما،و ما از شما هستیم،هرنیکی به شما برسد به ما رسیده،و هرمکروهی به شما برسد به ما رسیده است (1).

جنگ به شدت ادامه داشت،سرهای بیشماری از تن جدا شده در فضا پرتاب می شد و جسدهای فراوانی در زیر سم اسبها پایمال می شد.اما نتیجه ای برای طرفین حاصل نمی شد.اگر چه حمید بن قحطبه با سپاهیانش از میدان نبرد فرار کرد و نشانه های پیروزی در سپاه ابراهیم نمودار گردید ولی به سرعت وضع دگرگون شد،حمید بن قحطبه با سپاه سازمان یافته دیگری به میدان بازگشت و نبرد را با شدت بیشتری ادامه داد (2).

این جنگ یکی از مهمترین جنگهای دوران خلافت عباسی بود که از هرطرف هزاران نفر کشته شدند.در ابتدا پیروزی ابراهیم پیش بینی می شد ولی در پایان،جنگ به نفع او خاتمه نیافت،چنانکه در جنگها چنین دگرگونی ها زیاد اتفاق می افتد بطوری که شکست خوردگان پیروز می شوند و پیروزمردان شکست می خورند.

یکی از علل شکست ابراهیم،حیله ای بود که مسلم بن قتیبه انجام داد و از منطقه ای که گمان حمله نمی رفت،با گروهی از سپاهیان به لشکر ابراهیم تاخت.لشکر ابراهیم به تصور اینکه در آن قسمت سپاه فراوانی کمین کرده است پا به فرار نهادند و موجب شکست جناح راست سپاه شدند.عیسی بن زید که فرمانده جناح راست بود آنها را دنبال کرد تا آنها را بازگرداند و سپاه را سازمان دهد.ولی ابراهیم در قلب سپاه با پایمردی خاصی جنگ را رهبری می کرد.اما متأسفانه با کمبود نیروی انسانی مواجه شده،بیش از چهارصد تن با او نماند (3).

جناح چپ سپاه نیز با جوانمردی و دلاوری خاصی مشغول نبرد بود که در این میان تیری بر پیشانی ابراهیم اصابت کرد و آنرا تا فرق سر شکافت.

ابراهیم بر گردن اسب آویخت و از اسب پیاده شد.شیعیان او را به روی دست گرفته از خط مقدم به پشت جبهه انتقال دادند و درحالی که دست و پای او را می بوسیدند او را به خیمه بشیر رحال یکی از یاران وفادارش بردند و او می گفت:آنچه خدا بخواهد همان می شود،از تقدیر الهی نتوان گریخت،تقدیر بر تدبیر پیشی می گیرد.

ص:144

ابراهیم در میان اشک و اندوه فراوان شیعیان و پیروانش جان به جان آفرین تسلیم کرد و این حادثه جانگداز در روز پنجم ذیقعده الحرام 145 هجری اتفاق افتاد (1)و عمر شریفش در آن روز 42 سال بود.

پس از کشته شدن ابراهیم،عیسی بن زید تلاش فراوان کرد که سپاه را سروسامان دهد و انتقام ابراهیم را از منصور بگیرد ولی بیش از 400 نفر نتوانست گردآورد که آنها نیز در اندک مدتی از پای درآمدند و حرکت ابراهیم پیش از آنکه نتیجه مطلوب را به دست آورد،پایان یافت (2).

سپاه خون آشام منصور،سر ابراهیم را از تنش جدا کرده در طبقی پیش منصور نهادند.منصور دستور داد که مردم را برای تماشای سر بریده ابراهیم دعوت کنند.در میان حاضران برخی از دیدن آن منظره متأثر شدند و برخی از آنها تأثر خود را ابراز نمودند که یکی از آنها حسن بن زید پسرعموی ابراهیم بود.سپس سر ابراهیم را در زندان به پیش پدرش عبد اللّه بردند که شدیدا متأثر شد و اشک ریخت و آنگاه به مصر فرستادند تا در آنجا هواداران اهل بیت ببینند و عبرت بگیرند و درصدد مخالفت با منصور برنیایند.

آنگاه منصور،شبیه بن عقال را به مکه فرستاد تا در ضمن مراسم حج خبر پیروزی منصور را بر ابراهیم و برادرش نفس زکیه برای حجاج بیت اللّه تشریح کند و به او دستور داد که به هرمناسبتی از فرزندان علی(ع)نکوهش کرده،نام آنها را جز به تعبیرهای ناشایست نبرد (3).

از بررسی تاریخ معلوم می شود که عملکرد بنی امیه و بنی عباس با زیدیه یکسان بوده است.هروقت یکی از آنها در برابر ستمگری قیام می کرد،پیروان فراوانی می یافت.اگر چه مردم با جان و دل به آنها عشق می ورزیدند،ولی هنگامی که شکست می خوردند با بدترین وضع به قتل می رسیدند؛سرها از تنشان جدا می شد،و ستمگران اموی و عباسی درباره آنها از هیچ جنایتی دریغ نمی کردند و با کشتن آنها آتش درونشان خاموش نمی شد و حتی پیکر بی جانشان نیز مورد تحقیر قرار می گرفت.

ابراهیم چون برادرش نفس زکیه در فقه اسلامی بسیار عمیق و در اجرای احکام دین بسیار دقیق بود و در شجاعت و دلاوری،و عدالت و دادگری زبانزد خاص و عام بود.

ص:145

ابراهیم به حسن تدبیر و بینش عمیق سیاسی و اجتماعی نیز معروف بود.وی خطیبی توانا بود که به هنگام ایراد خطابه با بیانی رسا و تعبیراتی شیوا سخن می گفت و توجه همگان را به سوی خود جلب می کرد.آورده اند که روزی بر فراز منبر از جنایات منصور سخن می گفت، خونریزیهای ناحق و تجاوزات ظالمانه اش را به جان و مال مردم شرح داد و همه حاضران را به گریه انداخت.گروهی از فقهای معروف از جمله نعمان بن ثابت ابو حنیفه(پیشوای حنفی ها) با او بیعت کردند.عباد بن عوام،یزید بن هارون،هیثم بن بشیر و شعبه بن حجاج از دیگر فقیهان معروفی بودند که با او بیعت کرده بودند.ابراهیم خود فقیهی عالیقدر بود و همه زندگی اش با فقه و فقیهان سپری شده بود و زندگی او بیش از آنکه زندگی انقلابی باشد،زندگی فقهی بود.

از ابراهیم فقط یک پسر به نام حسن به جای ماند که به مکه گریخت و در آنجا با مهدی پسر منصور ملاقات کرد و امان خواست و مهدی در سال 158 ه.از پدرش برای او امان نامه گرفت و مورد محبت قرار داد (1).

ص:146

در سبب نامیده شدن او به این لقب،آورده اند که در جنگ باخمرا،شیری ژیان با بچه های شکاری اش به سوی سپاه ابراهیم آمد و در سر راه آنها ایستاد.عیسی شمشیر برگرفت و به سوی شیر حمله برد.پس از مدتی دست و پنجه نرم کردن،شیر را بکشت و بچه هایش را گریزاند (1)،یکی از سپاهیان گفت:سرور من،شیربچه ها را یتیم ساختی، عیسی خندید و گفت:آری،یتیم کننده شیرزاده ها.از آن پس به"موتم الاشبال"لقب یافت (2).بعد از کشته شدن ابراهیم در باخمرا،زیدی ها با عیسی بن زید بیعت کردند و او را به امامت برگزیدند و بعد از او امامت را در فرزندان او ادامه دادند (3).

عیسی در خانواده خود از نظر علم و فضیلت،زهد و تقوی از همه برتر بود و بخصوص در فقه،فقیه ترین عالم زیدی بود.

آورده اند که در برخی از مسائل فقهی بین او و ابراهیم اختلاف نظر بود و گاهی به مباحثه و مشاجره می کشید.روزی ابراهیم بر جنازه ای با چهار تکبیر نماز خواند، در صورتیکه در فقه زیدی چون فقه شیعه اثناعشری،نماز میت با پنج تکبیر انجام می گیرد، عیسی بر او اعتراض کرد و گفت:چرا یک تکبیر کم کردی؟تو خود می دانی که در مذهب اهل بیت نماز میت با پنج تکبیر است.ابراهیم گفت:چهار تکبیر مورد اتفاق فقهای اهل سنت و جماعت است و ما به جماعت آنها نیاز داریم.انشاء اللّه کم شدن یک تکبیر ضرری نمی رساند (4).

عیسی از نظر سن از ابراهیم بزرگتر بود و می خواست که از فقه خود او را نیز برخوردار سازد.

گفته می شود که بعد از این گفتگو مدتی از او دوری گزید و چون منصور از دوری کردن او آگاه شد هدایای فراوانی برای او فرستاد شاید به وسیله او زیدی ها را پراکنده سازد.ولی عیسی از ترفند او آگاه شد و حیله اش را نقش بر آب ساخت و با پیوستن به ابراهیم صفهای زیدیه را فشرده تر کرد.آنچه مسلم است عیسی تا آخرین لحظه زندگی ابراهیم همراه او بود،از او حمایت می کرد و با سپاه منصور می جنگید.تصور ما براینست که

ص:148

داستان جدا شدن او از ابراهیم دور از حقیقت باشد.اگر چه دشمن همواره تلاش می کند که در صفهای فشرده اختلاف بیندازد.

بعد از کشته شدن ابراهیم،عیسی در خانه علی بن صالح بن حی،پنهان شد.

علی بن صالح پدرزن عیسی و برادر فقیه معروف حسن بن صالح بود.عیسی از دختر او صاحب فرزندی شد که در کودکی درگذشت.با درگذشت فرزند عیسی،خویشاوندی علی بن صالح با پسر زید مخفی نگاه داشته شد.زیرا علی بن صالح این پیوند را ابراز نمی کرد تا از طرف منصور آسیبی به او نرسد.

بعد از کشته شدن ابراهیم،به خلیفه گفته شد که عیسی را دستگیر کند تا درصدد خروج برنیاید.ولی منصور گفت که من پس از محمد و ابراهیم دیگر از کسی باکی ندارم و آنها کشته شدند.

عیسی تا پایان عمر در کوفه به صورت مخفی زندگی کرد و سرانجام در حال اختفاء درگذشت.سن او به هنگام فوت 46 سال بود (1).

عیسی از همسری دیگر پسری به نام احمد به جای گذاشت که راه پدر را ادامه داد و پیروان خود را"زیدی"نام نهاد (2).

صاحب الزنج (3)در بصره،زنجی ها را گرد خود جمع کرد و خود را علی بن محمد بن احمد بن عیسی بن زید،خواند،وی خود را به"احمد"پسر عیسی،نسبت می داد و خود را نوه او قلمداد می کرد (4).در صورتیکه او علی بن محمد عبد الرحیم بود (5)و هدف او از این انتساب گردآوردن زیدی ها به دور خود بود که پیش از توفیق چنین کاری،به دست بنی عباس به قتل رسید.

هنگامی که تاریخ را ورق می زنیم،می بینیم که زیدی ها علیرغم همه مشکلاتی که در پیش داشتند،لحظه ای از پیکار نایستادند و به نبرد بی امان خود در برابر ستمگران زمان و طاغوتهای دوران ادامه دادند.

ص:149

بعد از کشته شدن محمد و ابراهیم نیز جنبشهای زیدی در سراسر کشورهای اسلامی به منظور اعلام موجودیت و دفاع از حقوق خویش و بازگردانیدن حقوق غصب شده و از دست رفته شان،بصورت حرکتها و جنبشهای اصیل ادامه داشت.خلفای عباسی عمق این جنبشها را دریافتند و خود را از ریشه کن ساختن آن ناتوان دیدند،ازاین رو سیاست خود را عوض کردند و با آنها از در دوستی درآمدند؛بخصوص مهدی عباسی که بعد از منصور به روی کار آمد و همه زندانیهای زیدی را از زندان آزاد ساخت (1)و حتی یکی از هواداران زیدیه را به وزارت برگزید.او یعقوب بن داود بن طهمان بود که پدرش داود رسما از نفس زکیه طرفداری می کرد و پسرش نیز در شهرها می گشت و برای نفس زکیه بیعت می گرفت.پس از کشته شدن نفس زکیه،یعقوب با برادرش علی بن داود،مخفی شد و پس از یکسال اختفاء سرانجام هردو برادر از طرف منصور دستگیر و زندانی شدند.هنگامی که مهدی بر تخت خلافت نشست آنها را آزاد کرد و یعقوب را به وزارت برگزید (2).

طبری می نویسد که پس از جلوس مهدی برخلاف و آزادکردن یعقوب بن داود، مدتی کوشید که مخفیگاه عیسی بن زید و حسن بن ابراهیم را به دست آورد و با آنها از در آشتی وارد شود،ولی موفق نشد روزی به یکی از دوستانش گفت:آیا شخص برجسته ای را می شناسی که شناخت کامل از سادات حسنی و علویان زیدی داشته باشد و با فقه آنها نیز آشنا باشد تا من او را به خود نزدیک کنم و او را رابط خود و اولاد حسن و فرزندان زید قرار دهم؟او یعقوب بن داود را معرفی کرد (3).

از این عبارت استفاده می شود که مهدی بر اشتباهات پدرش منصور واقف شده بود و درصدد اصلاح آنها برآمده بود (4).هنگامی که یعقوب بر پست وزارت نشست،اشخاص برجسته زیدی را بر سر کار آورد و در شئون مملکتی از آنها استفاده کرد.وی،حسن بن ابراهیم را در مکه به حضور مهدی عباسی آورد و مهدی او را احترام کرد و هدایا داد (5)و

ص:150

در کوفه احمد بن عیسی بن زید را با برادرش زید بن عیسی به نزد مهدی آورد مهدی بر آنها مستمری تعیین کرد.آنگاه احمد در کوفه ماند و زید به مدینه رفت و در آنجا درگذشت (1).

پرواضح است که این سیاست سازشکارانه مهدی به دلیل عمق نفوذ زیدیه در دل مردم بود وگرنه او پلیدتر از آن بود که براساس انسان دوستی چنین سیاسی را پیشه خود سازد.

روش خصمانه و ناجوانمردانه عیسی بن موسی(ولیعهد منصور)با زیدی ها،آنها را بیش از حد،از رژیم عباسی متنفر ساخته بود و از هرراهی درصدد انتقامجویی بودند.

لذا مهدی در برابر جنایات عیسی بن موسی،روش معتدلی را در پیش گرفت تا بتواند زیدی ها را به خود جلب کند تا اولا از شر آنها در امان باشد،ثانیا به دست آنها پایه های حکومتش را محکم کند.

نتیجه سیاست سازشکارانه مهدی این بود که تا پایان عمر خود آسوده زیست و جنبشی در عهد او اتفاق نیفتاد ولی بعد از به هلاکت رسیدن مهدی،هنگامی که هادی بر تخت نشست،حرکتهایی در گوشه و کنار آغاز شد.

ص:151

برای شیعه رژیم بنی عباس ادامه رژیم بنی امیه به شمار می رفت،زیرا همان قتلها و شکنجه ها و زندانها و تبعیدها ادامه داشت.

شیعیان اگر چه در عهد بنی امیه بسیار صدمه دیدند و بهترین مردان خود را چون امام حسین(ع)از دست دادند ولی توانستند با خون شهیدان،موجودیت خود را اعلام کنند و عقاید خود را در سراسر دنیای پهناور اسلامی منتشر کنند (1).

بنی عباس که دعوت خود را به نام اهل بیت شروع کرده بود،با تلاش و فداکاری و جانبازی علویها روی کار آمدند و پایه حکومت خود را بر شانه آنها نهاده،آنگاه به قلع و قمع آنها پرداختند.بنی عباس در این چنگ و دندان نشان دادن،هدفی جز حب ریاست نداشتند.آنها می خواستند در ریاست و فرمانروایی رقیب نداشته باشند و در اعماق دل کسی،آرزوی پست و مقام نباشد و از دل کسی هوس خلافت خطور نکند.

اولین اقدام بنی عباس در برابر علویها مطالبه بیعت بود و چون آنها از بیعت امتناع کردند به شدیدترین وضعی آنها را مورد آزار و شکنجه قرار دادند.ولی در این کار موفق نشدند زیرا شیعیان در هررژیم فاسدی هرقدر هم خودشانرا مطیع و فرمانبر نشان دهند همواره مترصد فرصتی می شوند که دمار از روزگار زمامدار ستمگر برآورند.

این جامعه شناسی شیعیان با حرکتهای علوی و از جمله حرکت صاحب فخ،به ثبوت رسید.

حسین بن علی بن حسن بن حسن،مشهور به صاحب فخ در خروج نفس زکیه، دوشادوش نفس زکیه می جنگید و بعد از کشته شدن او،به دست دژخیمان بنی عباس دستگیر و زندانی شد.وی همه مدت خلافت منصور را در زندان به سر برد (2)و در زمان مهدی از زندان آزاد شد و به مدینه رفت.چون مهدی روش سازشکارانه ای داشت در زمان او دست به حرکتی نزد.بعد از مهدی،هنگامی،که هادی بر تخت نشست،طولی نکشید که سیاست پدرش را ترک کرد و به آزار و شکنجه علویها پرداخت (3).

سیاست غلط و غیرانسانی هادی سبب شد که شیعیان هرمنطقه ای درصدد قیام علیه رژیم خون آشام او برآیند.این نارضایتی ها اوج گرفت و بصورت خروج حسین بن علی شکوفا شد.

ص:153

حسین بن علی که بعدها به صاحب فخ مشهور شد در دانش و فضیلت،عبادت و تقوی شجاعت و سخاوت مشهور آفاق بود و بخصوص در بذل و بخشش زبانزد خاص و عام بود.طبری می نویسد:در عهد مهدی عباسی،حسین بن علی با او ملاقات کرد.مهدی مبلغ چهل هزار دینار به او بخشید.حسین همه اش را در میان شیعیان کوفه و بغداد تقسیم کرد (1).

حرکت حسین بن علی هرگز برای هدف مادی و یا ریاست دنیوی نبود،بلکه صرفا برای رهایی یافتن از چنگال دژخیمان عباسی بود.اگر حرکتهای علویان را در طول تاریخ مورد تجزیه و تحلیل قرار دهیم به این نتیجه می رسیم که هرحرکت علوی در اثر جنایت و خیانت و تجاوزی که بر آنها واقع شد صورت گرفت و یا لااقل در اثر تحقیر و اهانتی بود که بر آنها روا می شد (2).

حرکت حسین بن علی در مدینه به همین دلیلها مستند بود (3).

یعقوبی می نویسد:هادی عباسی اولاد ابو طالب را بسیار آزار کرد و آنها را هراسان ساخت و عطایایی را که پدرش تعیین کرده بود قطع کرد و به همه استانداران و فرمانداران نوشت که هرکجا آنها را بیابند بگیرند و مورد اذیت و آزار قرار دهند.با اوج گرفتن ضرب و شتم و شکنجه،شیعیان از هرطرف به حسین بن علی روی آوردند و از او خواستند که علیه رژیم خروج کند (4).

طبری می نویسد:هادی عباسی برای مدینه فرمانداری به نام عمر بن عبد العزیز (5)(نوه عمر بن خطاب خلیفه دوم)تعیین کرد که با اهل بیت دشمنی آشکار داشته،آنها را آزار می کرد.روزی سه نفر به نام حسن بن محمد،مسلم بن جندب و عمر بن سلام را به اتهام مشروب خواری پیش عمر بن عبد العزیز آوردند.وی دستور داد تا هرسه را تازیانه زده، سپس ریسمانی به گردنشان بسته در کوچه های مدینه بگردانند.حسن بن علی پیش فرماندار رفته،درمورد آنها گفتگو کرد و گفت:اگر آنها مشروب خورده اند فقط حق داری

ص:154

که تازیانه بزنی،دیگر حق این حقارتها را نداری.عمر دستور داد آنها را برگردانیدند و به زندان افکندند.روز دیگر حسن بن علی به نزد او رفت و گفت:تو حق زندان کردن آنها را نداری.عمر آنها را به شرط کفالت آزاد کرد (1).

فرماندار مدینه در آزار علویها از هیچ فرصتی غفلت نکرد،حتی برای هریک از آنها یکی از خویشاوندانش را ضامن گرفت و از آنها خواست که هرروز یکبار به کاخ فرمانداری آمده،دفتر را امضاء کنند.درواقع همه علویها در خانه خود تحت نظر قرار گرفتند.

از این مسائل و مطالبی نظیر اینها معلوم می شود که حرکت حسین بن علی به دلیل شکنجه ها و آزارهای فرمانداران بنی عباس بود که از شکنجه اهل بیت لذت می بردند و برای خوش رقصی و کسب رضایت خلیفه،در حضور مردم آنها را تحقیر می کردند.

عمر بن عبد العزیز(والی مدینه)بیش از هرفرماندار دیگر از آزار اهل بیت لذت می برد؛به گردن آنها ریسمان انداخته در کوچه های مدینه می گردانید و از آنها ضامن می گرفت که از مدینه نگریزند.حسن بن محمد نفس زکیه،از جمله علویهایی بود که تحت کفالت بود و هرروز به فرمانداری رفته،دفتر را امضاء می کرد.اما چند روزی برای امضای دفتر نرفت (2).

فرماندار دستور داد حسین بن علی و یحیی بن عبد اللّه را که که کفیل حسن بن محمد بودند جلب کنند.هنگامی که آنها وارد فرمانداری شدند عمر بن عبد العزیز پرسید:

حسن بن محمد کجاست،چه شده که سه روز پیش ما نیامده است؟حسین و یحیی گفتند:

به خدا سوگند،ما اطلاعی نداریم.آخرین بار که ما او را دیدیم روز چهارشنبه بود و روز پنجشنبه شنیدیم که مریض است و امروز که جمعه است خیال می کردیم که حضور و غیاب نیست.

عمر سخنان درشتی زد و آنها را مورد نکوهش قرار داد.یحیی گفت:به خدا سوگند یاد می کنم که نخوابم تا او را پیدا کنم و در خانه ات را بکوبم و بر تو عرضه کنم.

هنگامی که از فرمانداری خارج شدند حسین بن علی به او گفت:چطور شد که این سوگند را خوردی؛چگونه می توانی او را پیدا کنی،و چگونه می توانی به او تحویل بدهی؟ گفت:به سوگند خود عمل می کنم و حسن را به او نشان می دهم ولی شمشیر را نیز به او

ص:155

نشان می دهم.حسین گفت:اگر این کار را بکنی خروج ما نقش برآب می شود.گفت:

چاره ای نیست (1).حسین بن علی از جنایات عمر بن العزیز و سخنان درشت و نامربوط او آزرده خاطر شد و بیش از آن تاب تحمل و تحقیر و اهانت نسبت به اولاد ابیطالب را از طرف رژیم نداشت،خود را آماده خروج کرده،قیامش را رسما اعلام کرد (2).

گروه کثیری از شیعیان مدینه به او پیوستند و جمعی از شخصیتهای علوی،چون:

ادریس،یحیی و سلیمان(برادران نفس زکیه)و حسن(پسر نفس زکیه)علی و عبد اللّه افطس،و اسماعیل بن طباطبا نیز به حسین بن علی پیوستند (3).

حسین بن علی سپاهش را سازمان داده به سوی دارالاماره حرکت کرد.فرماندار مدینه از مدینه گریخت (4)و حسین بدون هیچ مقاومتی وارد دارالاماره شد.سپس در زندانها را باز کرده زندانیها را آزاد ساخت (5)،و مدینه را تحت سیطره خود درآورد.

هواداران خلیفه به مسجد حمله بردند اما حمله شان از طرف زیدیه دفع شد.

آنگاه مبارک ترکی که از فرماندهان و امیر الحاج بنی عباس بود وارد مدینه شد.با ورود او چشم هواداران بنی عباس روشن شد ولی طولی نکشید که او هم فرار رابرقرار ترجیح داد و از مدینه گریخت.

دیگر مدینه یکسره تحت سیطره درآمد و صدای اعتراضی برنیامد.حسین بن علی وارد مسجد النبی شد و به رسم زیدی ها جامه سپید پوشید (6).سپس شمشیر به گردنش آویخته بر فراز منبر رفت و چنین گفت:

"من پسر پیامبرم.این شهر،شهر پیامبر است.این مسجد،مسجد پیامبر است و این منبر،منبر پیامبر است.من شما را به کتاب خدا و سنت پیامبر و رهبر برگزیده از آل محمد(ص)دعوت می کنم.اگر به وعده های خود وفا نکنم،بیعتی در گردن شما ندارم (7).

ص:156

هنگامی که خطبه اش به پایان رسید،گذشته از مردم مدینه،گروه کثیری از حجاج که به مناسبت فرارسیدن موسم حج به مکه و مدینه رفته بودند با او بیعت کردند (1).

رژیم خون آشام بنی عباس،خالد بربری را که فرمانده نیروهای مسلح مدینه بود، مأمور مقابله با حسین بن علی کرد.که او نیز در اولین رودررویی طعمه شمشیر یحیی(برادر نفس زکیه)شد.دیگر در مدینه کسی نماند که برای زیدیه خطری ایجاد کند.آنگاه تصمیم گرفتند که به مکه رفته،آنجا را تحت سیطره درآورند.حسین بن علی دینار خزاعی را بر مدینه گماشت و خود با 300 نفر رهسپار مکه شد (2).

فرماندار موقت مکه در موسم حج سلیمان بن ابی جعفر بود که جریان عزیمت زیدیه به مکه را به اطلاع هادی عباسی رسانید.هادی در موصل بود که این خبر را دریافت کرد و با شتابی تمام به بغداد بازگشت و محمد بن سلیمان را که پسر عموی حسین بن علی بود مأمور جنگ با آنها کرد. (3)

محمد بن سلیمان که در مکه به سر می برد سپاهی متشکل از 4000 جنگجو آماده کرد،از مکه خارج شد (4)،و عبد اللّه بن قاسم را به جای خود در مکه نصب کرد تا وظائف او را انجام دهد (5).

لشکر محمد بن سلیمان در سرزمین فخ در 6 کیلومتری مکه با حسین بن علی روبرو شدند.جنگ سختی در روز ترویه(هشتم ذیحجه)میان آنها درگرفت.

محمد بن سلیمان لشکرش را طوری تنظیم کرده بود که تعدادشان بیش از آنچه موجود بود به نظر می رسید.پس از آرایش نظامی،خود بر میمنه و موسی بن عیسی را بر میسره و عباس بن ابی جعفر را در پشت لشکر قرار داد.حسین بن علی که از نیروی بنی عباس اطلاع نداشت با همان تعداد اندک با این سپاه غرق در سلاح روبرو شد،و به جنگ نابرابر ناگزیر شد.زیدی ها شعارهای زیادی دادند تا شاید بتوانند در سپاه بنی عباس نفوذ کنند و آنها را به طرف خود جلب کنند.بطوری که حسین بن علی لشکر بنی عباس را مخاطب قرار داد و گفت:

"ای مردم هوادار بنی عباس،اینک حسین،پسر پیامبر و پسر عموی پیامبر است

ص:157

که شما را به قرآن و سنت پیامبر دعوت می کند (1).عباس بن محمد جلو آمد و گفت:شما را امان می دهم از جنگ صرف نظر کنید.آنگاه عباسی ها بانگ برآوردند:ای حسین بن علی تو در امانی،تو در امانی (2)ولی این امان دادنها کاری را از پیش نبرد و جنگ نابرابر بین حسین بن علی و محمد بن سلیمان آغاز گردید و گروه کثیری از یاران حسین کشته شدند و گروهی که شکست حسین را قطعی می دیدند از معرکه کناره گرفتند.هنگامی که حسین بن علی کناره گیری یارانش را دید اشعاری سرود که مضمونش چنین است.

"من در آشکار و نهان جز نیکی نمی خواهم،همواره به معروف امر کرده،از منکر بازمی دارم.""من از مرد کریمی که دست بخشنده و سینه ای فراخ دارد و هنگامی که به کار خیر دعوت می شود کمر همت به میان می بندد،"وه چه مرد بزرگواری است آنکه بر کار نیک یاری کند و هرکجا کار زشتی ببیند تا آنرا از بین نبرده از پای ننشیند (3).

حسین بن علی در سرزمین فخ با شجاعتی که مخصوص فرزندان علی(ع)است جنگید و دهها نفر از دشمنان اهل بیت را به خاک ذلت انداخت و سرانجام شاهد شهادت را در آغوش کشید.گویند:تیری که بر پیشانی حسین اصابت کرد و او را از اسب به زمین انداخت به دست موسی بن عیسی پرتاب شد.سه روز جنازه حسین بن علی و یارانش برروی زمین ماند تا اینکه طعمه پرندگان شد. (4)آنگاه سر بریده حسین بن علی را یکی از لشکریان به نام یقطین بن موسی به نزد هادی عباسی برد.هادی وقتی که سر بریده حسین را دید ناراحت شد زیرا او نمی خواست که حسین کشته شود بلکه می خواست با او مقابله کند و او را از تصرف مکه منصرف سازد تا خود درباره او تصمیم بگیرد.از این رهگذر به یقطین رو کرده گفت:خیال می کنی سر یکی از ستمگران را پیش من آورده ای؟کمترین چیزی که شما را با آن کیفر خواهم داد اینست که جایزه ای به شما نخواهم داد (5).اما عمر بن عبد العزیز، فرماندار معزول مدینه،هنگامی که از کشته شدن حسین بن علی آگاه شد به خانه حسین حمله

ص:158

کرد و آنرا خراب نمود و تمام اموالش را مصادره کرد و پیروان حسین بن علی از ترس کیفرهای خصمانه بنی عباس از حجاز فرار کردند (1).ادریس برادر نفس زکیه به مغرب(مراکش) گریخت و سرانجام دولت ادارسه را تشکیل داد (2).برادر دیگرش یحیی به کوههای دیلم گریخت که بعدا وصف او خواهد آمد.

از آغاز خروج حسین بن علی تا روز کشته شدنش 9 ماه و 18 روز طول کشید (3)و سنش در آن روز 41 سال بود (4).یکی از شاعران اهل بیت در سوگ حسین بن علی اشعاری گفته که ترجمه اش چنین است:"بر حسین بن علی(صاحب فخ)و حسین بن محمد(پسر نفس زکیه)اشک می ریزم."

و بر فرزند عاتکه(مادر آنان)که هرسه بر روی زمین ماندند و بدون کفن،دفن شدند.""جنازه این بزرگان در"فخ"بر روی زمینی که سایبانی نداشت،انداخته شد." "بزرگوارانی بودند که هرگز سودای فساد در سر نداشتند و از دشمن خون آشام ترسی به دل راه ندادند"."با نبرد بی امان خود ننگ تسلیم را از خود بشستند،آن چنان که آلودگی را از جامه می شویند (5)."

"مردم به وسیله جد ایشان،پیامبر اکرم هدایت یافتند و منت آنان بر گردن همگان مسلم است (6).

وقتی که هادی عباسی آگاه شد که مبارک ترکی در مدینه نخواسته با او درگیر شود، بر او خشمگین شد و اموالش را مصادره کرد.غذافیر صیرفی و علی بن سابق قلاس از اسیران بودند که دستور داد هردو را گردن زدند و جنازه شانرا در کنار پل بغداد به دار زدند (7).

ص:159

بعد از حسین بن علی،زیدی ها عبد اللّه بن الحسن را که در فخ"همراه حسین می جنگید به رهبری انتخاب کردند.برخی از زیدیه معتقدند که حسین بن علی برای رهبری عبد اللّه وصیت کرده بود.عبد اللّه بن حسن را هارون الرشید دستگیر کرده همراه وزیرش جعفر بن یحیی برمکی زندانی کرد.جعفر در زندان عبد اللّه را سر برید و سر بریده اش را به نزد هارون فرستاد و گفت:می دانستم که برای هیچ هدیه ای این چنین خوشحال نمی شدی و اینک سر دشمن تو و دشمن نیاکان تو را پیش تو فرستادم (1).و بدین سان جنبش زیدیه در مدینه پایان یافت.

از بررسی پیشوایان زیدی به این نتیجه می رسیم که زیدی ها هرگز در امامت به وراثت معتقد نیستند بلکه برترین کسی را که اولاد فاطمه شمشیر بکشد به امامت برمی گزینند و جالب است که بدانیم در میان امامان زیدی هیچکدام به پسرش وصیت نکرده است،در حالیکه در امامیه اثناعشری کاملا برعکس است و به جز امام حسن مجتبی(ع) بقیه امامان به ترتیب بوده و هرفرزندی بعد از پدر خود به امامت رسیده است (2).

ص:160

متن ترجمه دعوتی که ادریس به دست خود نوشته عرضه می کرد،چنین است:

"به نام خداوند بخشاینده بخشایشگر.سپاس و ستایش مر خداوندی را سزاست که پیروزی را برای اطاعت پیشگان و سوءعاقبت را برای گمراهان قرار داده است جز او خداوندی نیست،که یگانه و یکتاست و با شگفتیهای حکمت و لطافت تدبیرش عظمت و یکتایی اش اثبات کرده است.او را جز آنچنانکه خود بیان کرده نتوان شناخت.او منزه و بیزار است از ستم بندگان و از کار زشت و پست که ستمگران مرتکب می شوند کسی همانند او نیست،او شنوا و بیناست (1).

بعد از هادی عباسی،هارون الرشید بر تخت خلافت نشست و وجود دولت ادارسه را خطری برای خلافت خود احساس کرد و با تنظیم حیله ای او را بکشت.ولی کیفیت کشتن او در تاریخ به گونه های مختلف نوشته شده است:

(بخاری می نویسد:هارون الرشید یکی از زیدی ها به نام سلیمان بن جریر رقی را فراخواند و او را با انواع حیله ها به نزد ادریس فرستاد.وی با جامه های سفید و دیگر شعارهای زیدی به نزد ادریس رفت.ادریس از دیدن او با آن شعائر زیدی مسرور شد.

بدین ترتیب او موفق شد که با ادریس خلوت کرده او را مسموم سازد،سپس درصدد فرار برآمد که راشد غلام ادریس او را دنبال کرده،ضربه ای کاری بر او وارد کرد،ولی ادریس با همان سم درگذشت (2).)طبری می نویسد:هارون،غلام خود شماخ یمامی را برای اجرای این نقشه برگزید و نامه ای به استاندار آفریقا ابراهیم بن اغلب نوشت و در آن نامه او را پزشک معالج خود معرفی کرد و او نیز به طبابت رجال مملکتی پرداخت.هنگامی که به نزد ادریس رفت.ادریس به او اعتماد کرد و از او خواست که دندانهایش را معالجه کند و او با قرار دادن سم در دندانهای ادریس،او را مسموم کرد (3)و گفته شده که یک نفر در لباس یهودی به او سم داده است (4).

ص:162

آنچه مسلم است اینست که ادریس با حیله هارون به وسیله سم از دنیا رفت.

رحلت ادریس در سال 214 هجری اتفاق افتاد.

قوم بربر که به او بیعت کرده بودند،بعد از فوت او نیز به او وفادار ماندند و بر کنیزی که از وی حامله بود تاج نهادند و بدینوسیله به او اعلام وفاداری کردند.

طولی نکشید که کنیز ادریس زائید که برای جاوید ماندن نام پدر او را نیز ادریس نام نهادند.وی پس از بزرگ شدن به جای پدر نشست و همه مغرب را تحت سیطره خود درآورد و دولت ادریسیان(ادارسه)را بنیاد نهاد که نامش در تاریخ(اسلام،در مغرب) به عظمت و اهمیت یاد شده است.

ص:163

هنگامی که یحیی تصمیم گرفت که دعوت خود را علنی کند،خاقان او را از این کار بازداشت و آنرا مصلحت ندید.بنابراین از آنجا بیرون رفت و رهسپار خراسان شد.وی از خراسان به سرزمین دیلم رفت (1)و به پادشاه آنجا پناهنده شد (2).پادشاه دیلم او را پناه داد و مقدمش را گرامی داشت.یحیی مدتی در پیش جستان پادشاه دیلم اقامت کرد و به تنظیم برنامه و تدبیر امور قیام پرداخت تا وقتی که شوکت و عزت او اوج گرفت و جمع کثیری از فقها با او بیعت کردند.از دانشمندان معروفی که با او بیعت کردند،محمد بن ادریس شافعی،سلیمان بن جریر،عبدربه بن علقمه،عبد العزیز بن یحیی کنانی،بشیر بن محمد، یونس بلخی و سعید بن خیثم قابل ذکر هستند.

یحیی چون دیگر پیشوایان زیدی از نظر علم و فضیلت،تقوی و عبادت،مقامی بس رفیع داشت و از این جهت در میان پیروانش بسیار محبوب بود.هنگامی که کثرت پیروان او به گوش هارون الرشید رسید اندوهگین شد و وزیر خود،فضل بن یحیی را دستور داد که در رأس لشکری آماده نبرد با او شود و او پذیرفت (3).فضل بن یحیی با 50 هزار سرباز جنگجو،که همه را از نیرومندترین جنگجویان لشکر برگزیده بود،برای سرکوبی حرکت یحیی رهسپار سرزمین دیلم شد.هارون اختیارات تامی به فضل داده بود و به فرمانداران همه شهرهای بین راه دستور داده بود که با تمام قدرت با فضل همکاری کنند.فضل از طریق ری،گرگان،مازندران،راه دیلم را در پیش گرفت و بر همه ایالتهایی که بر سر راه او بودند،از افراد خود استاندار و فرماندار گماشت.فضل اموال بی شماری با خود حمل می کرد تا در میان مردم تقسیم کند و همکاری آنها را برای دستگیری یحیی جلب کند.وی در مسیر خود استاندارهای ری و طالقان را به اطاعت خود درآورد،مثنی بن حجاج بن قتیبه بن مسلم را به استانداری مازندران(طبرستان)انتخاب کرد و علی بن حجاج خزامی را به استانداری گرگان برگزید و چون به سرزمین دیلم نزدیک شد در میان دو رودخانه اردو زد و خود از محلی به نام اشب حرکتهای یحیی را دنبال کرد.فضل از اردوگاه خود با پادشاه دیلم مکاتبه می کرد و از او می خواست که یحیی را به او تسلیم کند و پادشاه دیلم زیر بار نمی رفت و فضل را تطمیع و تهدید می کرد.اگر چه پادشاه دیلم زیر بار تهدیدهای فضل نرفت ولی فضل یک میلیون درهم با هدایای گرانبها به نزد او فرستاد تا راه را برای

ص:165

دستگیر شدن یحیی فراهم سازد.

مسعودی معتقد است که فضل او را به صد هزار درهم از پادشاه دیلم خرید (1).

هنگامی که یحیی متوجه شد که پادشاه دیلم با مشکل روبرو شده است،برای اینکه او را از مشکل برهاند،به فضل پیام فرستاد که او را امان دهد و باید امان نامه به خط هارون باشد (2).

هارون الرشید از طلب امان نامه بسیار خوشوقت شد زیرا اولا می خواست او را نکشد تا علویها بر ضد او شورش نکنند و ثانیا می خواست خطر او را بدون جنگ و خونریزی دفع کند تا مرزهای کشور پهناور اسلامی در صلح و بی خطر باشد.

بعضی از مورخین معتقدند که یحیی امان نامه درخواست نکرد بلکه هارون خواست به این وسیله او را بدون خونریزی دستگیر کند.آنگاه فقهای بنی هاشم را جمع کرد و گفت:

یحیی از من امان خواسته است،نظر شما دراین باره چیست؟آنها همگی نظر موافق دادند.

آورده اند که ابو البحتری یکی از قضات هارون به نزد هارون رفت و گفت:ای خلیفه چاره ای اندیشیده ام و آن اینکه اعیان و اشراف ری،قزوین و آذربایجان را جمع کرده بگویی یحیی برده منست و ما شهادت می دهیم.هنگامی که او متهم به بردگی شد،دیگر نمی تواند ادعای امامت کند (3).بهرحال یحیی بدون خونریزی و با هرحیله ای بود تسلیم شد و همراه فضل به بغداد رفت.هنگامی که یحیی به مجلس هارون رسید،هارون مقدم او را گرامی داشت و با کمال احترام با او روبرو شد (4)و بدین ترتیب از خطر او نجات یافت.هنگامی که یحیی دیده از جهان فروبست شاعران زیادی فضل را مدح کردند که یکی از آنها مروان بن ابی خفضه است که تلاشهای فضل را مورد از بین بردن خطر یحیی ستود (5).

ص:166

هارون با آن همه احترامی که برای یحیی ابراز کرد و اموال زیادی که به او هدیه داد تا خشنودی علویها را فراهم آورد،از خطر نفوذ او خود را آسوده ندید و او را در خانه اش زندانی نمود (1)و فضل را برای این موفقیت جایزه های فراوان داد.

هارون برای اینکه زندانی بودن یحیی اثر نامطلوب نگذارد،به او اجازه داد که برای انجام مراسم حج به مکه،و برای ادای قرضهای حسین بن علی صاحب فخ به مدینه برود.یحیی به حجاز رفت و آنجا یاورانی نیافت،مگر عده اندکی که برای اجرای نقشه های هارون دور او جمع شدند و به هارون گزارش دادند که یحیی به سوی خود دعوت می کند و از اطاعت هارون خارج شده است (2).فرماندار مدینه در آن روزها بکار بن عبد اللّه بود که با اهل بیت پیامبر(ص)دشمنی مخصوصی داشت و همواره می کوشید که اخبار خلاف واقعی به هارون گزارش دهد و نظر او را علیه علویها برانگیزد (3).هارون براساس گزارش بکار یحیی را به بغداد جلب کرده،در منزل خادمش مسرور زندانی کرد،هارون در فاصله های کوتاه او را به مجلس خود فرامی خواند و پس از گفتگو به زندان بازمی گردانید.تا در زندان جان به جانان تسلیم کرد.

یعقوبی درمورد کیفیت درگذشت یحیی،از زبان یکی از بنی هاشم نقل می کند که:

من هم در خانه ای زندانی بودم که یحیی نیز در آن زندانی بود.بین من و او یک دیوار کوتاه فاصله بود که گاهی از پشت دیوار باهم گفتگو می کردیم.یک روز از پشت دیوار به من گفت:امروز 9 روز است که به من غذا نداده اند.روز بعد مأموران هارون به زندان آمدند و پس از تفتیش محل یحیی همه لباسهایش را از بدنش بیرون آوردند.سپس او را در زیر ضربات لگد کشتند (4).گفته اند که مدت زندان او دو ماه طول کشید که در آنجا از گرسنگی و شکنجه بیمار شد و جان سپرد (5).در برخی از کتب تاریخ آمده است که او را زنده زنده درپی دیواری قرار دادند و سنگها را روی بدن او نهاده دیوار را بنا کردند.

با کشته شدن ادریس در مغرب،و یحیی در بغداد،هارون از خطر دو رقیب بزرگ که یکی در مغرب و دیگری در دیلم دعوت به فرد برگزیده ال محمد می کردند،نجات یافت و بدینگونه دعوت زیدیه در عهد هارون از نظر سیاسی پایان یافت ولی از نظر فکری

ص:167

و عقیدتی ادامه داشت،تا بعد از هارون نیز افرادی برخاسته به رضای آل محمد دعوت کردند.

از بررسی تاریخ زیدیه به این نتیجه می رسیم که نهضت زیدیه،یک جنبش مستمر، همچون حلقه های زنجیر می باشد که در عهد هرستمگری،به وسیله یک یا چند تن از آنها تداوم داشته است.آنها برای درهم کوبیدن سلطنت حکام ستمگر و جایگزین کردن حکومت علوی قیام کرده و شمشیر کشیدند و از هیچ تلاشی فروگذاری نکردند.این حرکتها و جنبشها یکی از دیگری طلوع و غروب کرد و در طول دو قرن دوم و سوم هرگز روی زمین از یک علوی جانباز که به رضای آل محمد دعوت کند خالی نشد.

ص:168

اسلامی است (1).ابن طباطبا،نخست با علویان زیدی،در حجاز ساکن بود،سپس به جهت تغییر اوضاع سیاسی و تشویق برخی از شیعیان کوفه،به عراق آمده،کوفه را مرکز مبارزات خود قرار داد.

در آن زمان کوفه،مرکز توطئه های ضد عباسیان بود و قاطبه مردم آن سرزمین به علویان متمایل بودند؛به همین جهت است که می بینیم ابی السرایا فرمانده ارتش عباسیان و هرثمه بن اعین در کوفه بر ضد عباسیان قیام کردند (2).گویند سبب خروج ابی السرایا آن بود که او را از حقوق و مزایا محروم ساختند و او از این پیش آمد ناراحت شده،ترک دیار کرد و برضد عباسیان اعلام جنگ نمود (3).در این میان مورخان نظر دیگری داشته،می گویند انگیزه خروج او روش سیاسی مأمون الرشید بوده است.باین ترتیب که مأمون سیاست نژادی را در پیش گرفت و نژاد فارس و عجم را بر تیره تازی و عرب مقدم داشته،پایتخت کشور اسلامی را از بغداد به مرو،انتقال داد و فضل بن سهل ذوالریاستین.

را که از فارسها بود به نخست وزیری برگزید.

طبیعی است که این روش سیاسی با مذاق عرب و نژاد عربی،سازگار نبود،بخصوص اینکه ابو السرایا خود،یک عرب اصیل و از تیره بنی شیبان است که دشمنی این قبیله با عجم و فارس،زبانزد خاص و عام بود.

تمایل مأمون الرشید به ایرانیها و دادن امتیازات بیشتر به آنها خود کافی بود که ابو السرایا را بشوراند و او را به جنگ،برضد عباسیان وادارد.

گویند وقتی که ابو السرایا از کوفه بیرون رفت ابتدا بسوی شهر انبار هجوم برد، فرماندار شهر را کشت،سپس با حیرت و سرگردانی،به طرف شهرهای دیگر،روانه شد و نمی دانست که چه کار کند و یا به چه کسی پناه آورد.تا آنکه با ابن طباطبا ملاقات کرده و با او بیعت نمود. (4)

ص:170

همین شایعات سبب شد که فتنه ها بپاخیزد و سرپیچی از اطاعت خلیفه بخصوص در میان علویان که عداوت خاصی با او داشتند و او را غاصب حق شرعی خود می دانستند، علنی گردد.این آشوبها،سبب گردید که علویان نقش خود را در روند سیاسی دولت عباسی آشکار سازند و مخالفت خود را با خلافت آغاز نمایند.حال آنکه از زمان نهضت ابراهیم بن عبد اللّه در بصره،در آغاز خلافت عباسی،فرمان خلیفه را می شنیدند و اطاعت او را قبول داشتند.بنابراین،آنها اجتماعی تشکیل دادند و دلائل خود را برای نهضت و انقلاب بیان کرده،مسئله تسلط فضل بن سهل را بر خلیفه دستاویز نمودند و اوضاع عراق و بخصوص کوفه را به نفع انقلاب خود تغییر دادند (1).

ابن طباطبا در میان گذاشت و نظر او را جلب کرد.از طرفی ابن طباطبا هم در فکر بود که یکی از سرداران مأمون را برای تنظیم ارتش خود،همراه سازد تا بتواند بر عباسیان چیره شود.اینجا بود که با فکر تصر بن شبیب،توافق کرد و از تصمیم او،استقبال نمود (1).

ابو السرایا متعهد شد که در این قیام بنام ابن طباطبا و رضای آل محمد دعوت کند، این بود که در رجب سال 199 هجری بر کوفه غلبه کرد،مردم را امان داد و آنان را به رضای آل محمد و عمل به کتاب و سنت (1)دعوت کرد (2).

بسیاری از مردم،با وی بیعت نمودند و فقهای بزرگ کوفه مانند یحیی بن آدم، به مردم پیوسته و بیعت نمودند.محمد بن محمد بن زید،محمد بن جعفر،علی بن عبد اللّه که همه از خویشاوندان وی بودند،به او پیوستند و شهرتش میان مردم پیچید و به لقب امیر المؤمنین ملقب گردید (3).

مورخ معروف،مقدسی می گوید:ابن طباطبا،آیه ای زرین نقش انگشترش بود،بر روی درهم ها نقش زد (4).

"إِنَّ اللّٰهَ یُحِبُّ الَّذِینَ یُقٰاتِلُونَ فِی سَبِیلِهِ صَفًّا کَأَنَّهُمْ بُنْیٰانٌ مَرْصُوصٌ" (سوره صف،آیه 4):

همانا خداوند دوست می دارد کسانی را که در راه او چون سد فولادین پیکار کنند.

ابن طباطبا فقیهی عالم،عابدی زهدپرور و شاعری خوش قریحه بود.از اشعار وی این ابیات به یادگار مانده است:ترجمه

حسود بیمار دلی که غم و اندوه خود را پنهان می کند همواره غمین می شود،ولی در من اثر نمی گذارد.مرا خدمت می کند(حسد)که من در به دست آوردن دانش تلاش می کنم درحالی که من سخنهای نو و کلام نغز را دارا هستم و از سرچشمه های دانش بهره ها دارم.او فکر می کند که دانش،غنا و ثروت را جذب نمی کند و خود را با جهل و ناآگاهی خوشنود ساخته و مشغول می دارد.ای آنکه مرا ملامت می نمایی،بگذار که من بر ارزش خود مباهات کنم زیرا ارزش هرکسی به اندازه دانش اوست (5).

ص:175

اشعار زیر نیز در ذم عباسیان،از او نقل شده است:

من در کار خود(مبارزه با عباسیان)جدی بودم،اما آنچه را که از ظلم و جور عباسیان دیدم،مرا در امر مبارزه مصمم تر ساخت.آیا شایسته است که بیت المال را در راه باطل و برخلاف حق مصرف نمایند و با اهل حق و طرفداران آن با ظلم و ستم معامله کنند؟به خدا قسم،همینکه این ظلم و ستم عباسیان را دیدم،در امر مبارزه با آنها تأخیر نکردم.این ظلم و ستم ستمگران کافی است که مورد عبرت بینندگان قرار گیرد و خدا و قضا و حکم خود را حتمی ساخته که عاقلان روی آن حساب می کنند (1)و نیز این دو بیت:

آیا سزاوار است که حق ما با وجود قرابت و نزدیکی با رسول خدا،پایمال بشود و آنرا بیگانگان و دوردستان بگیرند.ای کاش این نزدیکی و قرابت،دور می شد و هیچوقت در نسب ما،نیاهای مشترکی نبود (2).

از جمله کسانی که در مدینه مردم را به بیعت ابن طباطبا فرامی خواند،محمد بن سلیمان(بن داود بن الحسن بن الحسن)بود (1).

در مصر،برادرش قاسم بن ابراهیم،و در یمن ابراهیم بن موسی بن جعفر (2)،و باین ترتیب حکومت او در خارج از عراق،گسترش یافت.

دعوت ابن طباطبا،یکی از گستره ترین نهضتهای زیدیه می باشد،چرا که در بیشتر شهرهای کشور پهناور اسلامی،گسترش یافت.

ابن طباطبا دعوت خود را به کوفه منحصر نساخت،بلکه مبلغانی برای دعوت شیعیان،به خارج عراق گسیل داشت،حتی بعضی از عباسیان به دعوت او لبیک گفتند.

ابو الفرج اصفهانی می گوید:ابن طباطبا کسی را به پیش فضل بن عباس بن عیسی بن موسی فرستاد که او را به بیعت وی دعوت کند و از او بخواهد که برای او سلاح گرد آورد و او را یاری نماید (3).اما دیدند که فضل بن عباس از شهر خارج شده است و دور خانه اش را خندق کنده است و خود سلاح در دست گرفته آماده جنگ است.فرستاده ابن طباطبا،این خبر را به ابی السرایا رسانید.ابو السرایا،آنها را به آرامش دعوت کرد و از آنها خواست که به ابن طباطبا بپیوندند،اما آنها گوش نکردند و از پشت حصارها، ابو السرایا را با تیرهای خود،نشان گرفتند.آنگاه فضل،به حسن بن سهل پیوست و از جریان مطلعش ساخت و حسن نیز فضل را وعده کمک داد.)

ازاین رو به یکی از فرماندهانش زهیر بن مسیب دستور داد که خود را برای جنگ آماده ساخته به همراه 10 هزار ارتش پیاده و سواره برای جنگ با ابن طباطبا،به کوفه روانه شود.

ابن طباطبا و ابو السرایا،وقتی که از نیروی نظامی عباسیان آگاه شدند از کوفه، بیرون نرفتند زیرا می خواستند وضع نظامی و جنگی عباسیان را ارزیابی کنند.

ارتش عباسی،در نزدیکی کوفه در محلی بنام،شامی منزل کردند.این بود که ابو السرایا و ابن طباطبا،نیروهای خود را به طرف آنها گسیل داشتند.

دو ارتش در نزدیکی پل فرات بهم رسیدند و جنگی سخت درگرفت (1).

حسن بن هذیل،یکی از پیروان زیدی،مردم را به جنگ با دشمن ترغیب می کرد و می گفت:

"ای گروه زیدیه!ای طرفداران زید بن علی!این مقام،مقامی است که پای انسان را می لرزاند و می لغزاند و اراده را از انسان می رباید.خوشبخت کسی که دین خود را از وسوسه اهریمنان حفظ کند،و دلیر کسی که به عهد خود در پیشگاه الهی وفا کند و حرمت پیامبر(ص)را در اهل بیت او نگهدارد (2).

سپس شعری خواند که ترجمه آن چنین است:

"بدانید که اجلها معین و عمرها محدود است،هرکه از مرگ بگریزد مرگ او را درمی گیرد." "هرکه در جوانی با شهامت و مردانگی نمیرد،در پیری می میرد،زیرا که مرگ کاسه آبی است که همه از آن خواهند چشید.

ابن طباطبا و ابو السرایا،با شجاعت کامل به زهیر بن مسیب یورش بردند،او را مغلوب ساخته و آنچه از اموال و ثروت و سلاح بود،گرفتند (3).روز اول جنگ سپری شد،اما در روز دوم به ناگاه ابن طباطبا مرد.مورخان در سبب مرگ او،اختلاف دارند:

ابو الفرج اصفهانی،معتقد است که ابن طباطبا،مریض بوده و به علت مرضی که داشت،از پای درآمد (4).ولی دیگر مورخان می نویسند که ابو السرایا،او را مسموم ساخت، زیرا او بود که زهیر بن مسیب را مغلوب کرده بود.از طرفی هم می دید که مردم پیروش هستند و او می تواند بدون ابن طباطبا،ارتش را رهبری کند.این بود که او را مسموم کرد و همه اموال و ثروت را از او گرفت.

ص:178

ولی این دو نظریه،درباره علت وفات ابن طباطبا باهم سازگاری ندارد.زیرا اگر فرض شود که ابن طباطبا،مریض بوده،پس او چگونه توانسته است که آن راه طولانی، از حجاز به عراق را که قطعا به صحت و سلامتی نیاز داشته است،طی کند.از طرف دیگر درست نمی نماید که ابو السرایا،با این خیالات واهی رفیق و هم پیمان علوی خود را مسموم کرده باشد،زیرا برای هردو یک خطر مشترک،کشته شدن در جنگ وجود داشته است.لذا دلیلی ندارد که در این اوضاع آشفته،هم پیمان خود را مسموم کند.

بنظر می رسد که ابن طباطبا به اجل الهی وفات کرده و مرگ او طبیعی بوده است.

این واقعه(جنگ)در سی ام جمادی الاخری سال 199 اتفاق افتاد (1).وی به هنگام وفات 53 سال داشت (2).

برگشت تا سپاه خود را برای مبارزه با عباسیان بسیج کند.وی پس از آمادگی کامل، به همراهی محمد به شهر واسط آمده و آن شهر را از تسلط خلافت خارج کردند (1).

بعد از فتح واسط،علویان با تصمیمی استوار و با اعتماد به ارتش مجهز خود، راه پیروزی را در پیش گرفتند.یکی از شعرای طرفدار علویان،در تعریف این فتح و پیروزی چنین سروده است.

آیا نمی بینی که چطور خداوند دین خود را یاری کرد و بنی العباس را دنبال فرزندان علی انداخت (2).

در خلال این جنگها است که شجاعت ابو السرایا،آشکار می شود.او فرماندهی ارتش را با نام علویان به عهده گرفت و با وجود اعتراف و اقرار به رهبری محمد بن محمد بن زید،خود فرماندهی حقیقیی ارتش را انجام می داد (3).

از متون تاریخی چنین استنباط می شود که پست فرماندهی به جهت کوچکی سن محمد بوده است.

هنگامی که گزارش شکست زهیر و ارتشیانش به حسن بن سهل والی بغداد رسید و فهمید که ابو السرایا با ارتشی مجهز به سراغ او می آید،از سردار خود عبدوس بن ابی خالد المروزی،درخواست کرد که خود را برای مقابله با ابو السرایا آماده کند (4)

عبدوس در 13 رجب 200 هجری در مسجد جامع کوفه به ابو السرایا رسید ابو السرایا او را کشت و برادرش هارون را اسیر کرد و آنچه از اموال و سلاح و ثروت داشت.

همه را تصرف کرد (5)،و از لشکریان عبدوس،تنها کسانی نجات یافتند که فرار کرده بودند.

پس از پیروزی در جنگ اول،سادات علوی،این فرصت را غنیمت شمردند و مبلغان خود را برای دعوت به رضا آل محمد به شهرها فرستادند (1).با اعزام عباس بن محمد بن محمد بن زید آماده شد و به دنبال آن علویان زیدی،ارتشی مجهز به شهر واسط فرستادند و والی آن عبد اللّه بن سعید الحوشی نماینده حسن بن شهل را ساقط کرده، محمد بن حسن معروف به سیلق را به فرمانداری آن شهر منصوب کردند (2).آنگاه ابراهیم بن موسی بن جعفر نماینده قبلی ابن طباطبا،یمن،و حجاز را به تصرف خود درآوردند.

محکم ساخت (1)تا بتواند بدینوسیله خود را به ابو السرایا برساند،ابو السرایا که از هیبت و عظمت ارتش هرثمه به وحشت افتاده بود،نتوانست خود را نگه دارد،بنابراین ارتش خود را برداشت و به قصر ابن هبیره پناه برد.هرثمه وی را دنبال کرده و در نزدیکی قصر ابن هبیره به وی رسید جنگ شدیدی آغاز گشت،ابو السرایا و محمد بن زید،به کوفه فرار کردند و به یاران زیدی خود پیوستند (2).مردم،هنگامی که شکست ابو السرایا را فهمیدند، ریختند و خانه های بنی عباس را در کوفه غارت کردند(200 ه).اما ارتش عباسی همچنان به پیشرفت و پیروزی خود ادامه داده،وارد کوفه شدند و بیشتر طرفداران زیدی را قتل عام کردند و به دیگر مردم کوفه امان دادند.هرثمه،پس از پیروزی مدتی در کوفه ماند تا اوضاع کوفه را آرام کرده،امور آن را منظم نماید.

اما ابو السرایا این بار نیز،سر باز زد و خواستار جنگ شد،دو ارتش باهم مصاف دادند این بار نیز عباسیان پیروز شدند.مأمون خون طرفداران وی را مباح اعلام کرد.

ابو السرایا در خلال جنگ مجروح شد و مریض گشت،سپس همه رهبران شورش محمد بن زید،ابو الشوک و خود وی از جنگ فرار کرده و به خانقین رسیدند (1).در خانقین کسی آنها را پنهان ساخت،سپس پیش حماد کند وغوشی یکی از سرداران عباسی آمد و ماجرا را تعریف کرد.او نیز کسی را دنبال شان فرستاد تا آنها را بگیرند (2).

خود با محمد بن محمد بن زید،از راه مداین به مرو،پیش مأمون آمد.مأمون پس از دیدن محمد،از کمی سن و فصاحت زبان او در شگفت شد.بخاری می گوید:مأمون از او پرسید:

چگونه کار و توفیق خدایی را همراه پسر عمت(منظور خودش هست)دریافتی؟در اشعاری جواب داد:

امین خدا(مأمون)را در حلم و صفا دیدم و فهمیدم که بزرگترین جرمها،پیش او به آسانی بخشوده می شود.آنگاه از نادانی من درگذشت و کمبودهای مرا آنچنان برطرف کرد که کوچکترین اثر جرمی نماند (1).

مأمون دستور داد که منزل مجهزی در اختیارش بگذارند تا زیرنظر قوای دولتی زندگی کند.گویند که بیش از چهل روز نماند و دار فانی را وداع گفت.

این حوادث در سال 203 هجری اتفاق افتاد و محمد بن زید هنوز به سن 20 سالگی نرسیده بود (2).گفته می شود که مأمون وی را مسموم کرد و بدین ترتیب وی از دنیا رفت.

دوست او،ابو الشوک نیز بطور ناگهانی از دنیا رفت و درنتیجه عراق بعد از نیم قرن اشغال علویان دوبار به تصرف بنی عباس درآمد و خطر زیدیها و طرفداران شان به مدت زیادی از بین رفت،تا اینکه دوباره بسال 250 ه.یحیی بن عمر در کوفه سر به شورش نهاد.

ص:184

در وجه تسمیه قاسم بن رس چنین آمده است که وی قبل از آنکه به مصر برود در کوه رس (1)در حجاز(اطراف مدینه)ساکن بوده است.سپس از آنجا به سبب ترس از بنی عباس به سودان و مصر سفر کرده است.وی در مدت خلافت مأمون،در مصر بود و خلیفه با اینکه همیشه او را بوسیله فرماندار مصر،عبد اله بن طاهر،تعقیب می کرد اما نتوانست به او دست یابد.قاسم در این مدت،پنهانی فعالیت می کرد و مبلغان خود را برای بیعت گرفتن به اطراف می فرستاد.او پسرعموهای خود را به بلخ،طالقان و گرگان فرستاد تا بیعت آنها را جلب کند که مردم هم بیعت کردند (2).

پس از مرگ مأمون،معتصم زمام خلافت را به دست گرفت.قاسم خود را آماده ساخت تا خروج کند.عبد اله بن طاهر برای دستگیری وی قشونی فرستاد که وی را تعقیب کنند.زمانی که قاسم از این نقشه آگاه شد،هیچ ترسی به خود راه نداد و راه خود را ادامه داد.قشون عبد اله وی را امان دادند که خود را تسلیم کند،قاسم جواب داد،من چرا باید بترسم!اگر مرا با قیچی قطعه قطعه کنند و بدانم که رضایت حضرت رسول را در دفاع از اولاد آن حضرت به دست آورده ام،این افتخار برای من بس است (3).باوجوداین قاسم هرگز علنی قیام نکرد بلکه مدت 10 سال پنهانی به فعالیت پرداخت ولی پس از آن دیگر تاخیر نکرد و به حجاز به مسقط الرأس خود"رس"برگشت در وطن خود زمینی خرید و ساختمانی بنا کرد و تا هنگام وفاتش با پسرش در آنجا می زیست که سرانجام دار فانی را وداع گفت و در مسقط الرأس خود"رس"در سال 246 ه مدفون گردید (4).

حقیقت اینست که قاسم هرگز سلاح برنداشت زیرا که وی یکی از عالمان بزرگ زیدی بوده و همواره به فقه و علم می پرداخت از وی کتابهایی چند که اکثرا درباره فقه و کلام است.بیادگار مانده است.مشهورترین آن کتابها عبارتند از:

اصول العدل و التوحید.الاساس فی علم الکلام،که در عقاید زیدیه به رشته تحریر درآورده است.

ص:186

چنین نوشته شده بود:

ابو السرایا مبلغ آل محمد دستور داد که پرده بیت اله الحرام تعویض شود و پرده ظالمان بنی العباس برداشته شود و از لوث پرده ی آنها پاک گردد (1).

پس از آنکه ابن الافطس،پرده قدیمی کعبه را برداشت،آن را میان پیروان خود برای تبرک قطعه قطعه،و تقسیم کرد و هرشئی و امانتی که از عباسیان بود در خانه خود جمع کرد و متصرف شد (2)و به نفع علویان مصادره کرد.باین ترتیب مکه ساقط شد و حکومت عباسیان در آنجا بسال 199 ه با روی کار آمدن ابن الافطس پایان یافت.

زیدیه می باشد با او بیعت کردند؛او با پیروانش همگی به نماز می آمدند درحالی که همه لباس پشم به تن می کردند (1).

کار محمد هرروز بالا می گرفت و بر تعداد پیروان او افزوده می شد تا اینکه دولت عباسی خطر قیام او را درک کرد به همین سبب بود که به سرکردگی اسحق بن موسی بن عیسی عباسی از یمن لشکری برای مقابله با او اعزام داشت.اصحاب محمد پیشنهاد کردند که جهاد اعلام کند و اطراف مکه را خندق بکند (2).اسحق سردار عباسی خود را آماده جنگ کرد و جنگ سختی درگرفت ولی او بعد از جنگ پشیمان شد و معرکه را ترک گفت،اما تصادفا در راه با یکی از سرداران عباسی و رقا بن جمیل و عده ای دیگر از پیروان حکومت مرکزی، مصادف شد که او را به برگشتن و از سرگرفتن جنگ تشویق کردند.اسحق برگشت و میان دو ارتش(زیدی و عباسی)در کنار چاه میمون جنگ سختی درگرفت که درنتیجه لشکر محمد شکست خورد.محمد پس از شکست به ناچار از قاضی مکه امان درخواست کرد.اسحق آنرا پذیرفت و از وی خواست که برای سه روز از مکه بیرون برود تا اوضاع شهر آرام شود.

پس از شکست محمد،زیدیان اطراف مکه پراکنده شدند بجز محمد دیباج که به دستور مأمون همراه عیسی جلودی به بغداد رفت 2.سپس مأمون،برادرش معتصم را فرستاد که با وی حج بگزارد و بعدا او را با خود به مرو بیاورد.از آنجا که مأمون علم و زهد و تقوای محمد را می دانست و به وی احترام می گذاشت او را به خراسان آورد و آنگاه به شهر گرگان فرستاد.محمد در گرگان به سن 59 سالگی بدرود حیات گفت و در آن شهر به سال 200 هجری مدفون گردید.دعوت محمد درست یک سال طول کشید (3).

به سال 199 ه دعوت خود را علنی ساخت.از آن پس اکثر علویان با وی بیعت کردند و از جمله آنها ابراهیم بن موسی بن جعفر بود که بعدها به عنوان یکی از امامان زیدی شناخته و با او بیعت شد (1).

پس از مرگ ابن طباطبا،ابو السرایا مردم را به بیعت محمد بن محمد بن زید دعوت کرد.از آنجا که ابراهیم بیعت محمد بن زید را تبلیغ می کرد محمد وی را برای تبلیغ به رضای آل محمد به یمن فرستاد (2).تمامی مردم یمن بیعت محمد را گردن نهاده و همگی لباس سفید را که سمبل زیدیه بود،پوشیدند.ابراهیم مردی سخی،شریف و شجاع بود.هنگامی که وی عازم یمن شد،اسحق بن موسی از ناحیه مأمون فرمانداری یمن را به عهده داشت (3).

اسحق همین که از ورود ابراهیم و زیدیه آگاهی یافت،راضی نشد که با آنها به جنگ بپردازد.این بود که خود از یمن بیرون رفت و امور آن را برعهده ابراهیم گذاشت.ابراهیم مدتی به تنظیم امور یمن پرداخت و ارتش مجهزی را به سرکردگی،یکی از اولاد عقیل بن ابیطالب،سازمان داد و به مکه فرستاد (4)تا با مردم حج بگزارد،اما او به جهت مشکلات جنگی نتوانست به مکه وارد شود (5).

هنگامی که مأمون از فکر ابراهیم مطلع شد،برای مقابله با او،لشکری را به سرداری حمدوبه بن علی بن عیسی بن ماهان را مامور کرد تا با او به نبرد برخیزد؛آنگاه یزید بن محمد را در مکه بجای حنظله مخزومی تعیین کرد (6).بدنبال این جریان،ابراهیم از یمن بیرون آمد تا در مکه به عقیلی بپیوندد و به اتفاق با سپاه عباسیان مصاف دهند،ولی هنگامی به مکه رسید که دور مکه را خندق کنده بودند و سپاه عباسی را فرستاده بودند که ابراهیم را دستگیر کند.ابراهیم با سپاه عباسی مصاف داد و بر یزید بن محمد عامل مامون پیروز شد و وارد مکه گشت.یزید فرار کرد،اما بعضی از اصحاب ابراهیم،او را پیدا کردند و کشتند،آنگاه مانع برطرف شد و ابراهیم توانست به آسانی وارد مکه شود.

حمدویه سردار عباسی،هنگامی که به یمن رسید از جانب اهالی شهر مقاومتی ندید و به آرامی وارد شهر شد،ولی خود طمع ورزید که رشته بنی عباس را از گردن بازنهد

ص:190

هنگامی که مأمون داستان حمدویه را شنید،ابراهیم بن موسی بن جعفر(ع)را بجای حمدویه منصوب کرد (1).گویند مأمون این کار را از آن جهت انجام داد که حضرت علی بن موسی الرضا علیه السّلام،در خراسان بود و می خواست که رضایت علویان یعنی حضرت رضا(ع) را بدست آورد.این بود که برادر آن حضرت،ابراهیم بن موسی را به حکومت یمن منصوب کرد و این خود سیاست دولت عباسی بود.

از طرف دیگر،مأمون به سردارش عیسی الجلودی که حاکم مکه بود،دستور داد که با سپاه خود مسئله حمدویه را تعقیب کرده و او را مجازات سختی دهد و یمن را دوباره به قلمرو حکومت عباسی بازگرداند.

درواقع،انتصاب ابراهیم با سیاست مأمون هماهنگی داشت،زیرا ابراهیم به جانب یمن حرکت کرد تا آن را تصرف کند و لذا او با حمدویه جنگید و اصحابش را کشت و به شهر صنعاء مسلط گشت،اما حمدویه دوباره بازگشت و با ابراهیم مصاف داد تا آن که بر وی پیروز شد و ابراهیم به مکه گریخت و دیگربار یمن به تصرف حمدویه درآمد.

عیسی الجلودی سردار عباسی که از جانب مأمون حاکم یمن شده بود با حمدویه مصاف داد و بر حمدویه پیروز گشت و وارد صنعاء شد.گویند حمدویه در لباس یکی از کنیزان خود فرار کرد که او را گرفته و کشتند،و درنتیجه یمن دوباره به قلمرو حکومت عباسی درآمد (2).

ابراهیم تصمیم داشت که از مکه به یمن بازگردد و مردم را به رضای آل محمد فرا بخواند.ابراهیم به مکه آمد،خواست که دوباره ارتش خود را مجهز کرده به یمن برگردد اما دیگر نتوانست،ظاهر قضیه اینست که وفات ابو السرایا و پراکنده شدن اتباع وی،سبب شد که ابراهیم از تصمیم خود منصرف شود.این بود که مأمون درخواست امان کرد و مأمون او را امان داد (3).

روایتی دیگر اینست که برادرش حضرت رضا(ع)از وی پیش مأمون وساطت کرد و مأمون درخواست حضرتش را پذیرفت (4)(5).ابراهیم سپس به بغداد آمد،و تا سال 210 ه

ص:191

زنده بود که در آن سال مسموم شده،از دنیا رحلت فرمود (1).

از این جریانات روشن می شود که عباسیان در برابر نهضتهای زیدیان آرام نبودند و همیشه موضع قاطعی می گرفتند یا نهضت را به کلی سرکوب و یا خاموش می کردند.

ص:192

محمد صوفی شهرت یافته بود،و به عدل و توحید (1)که از مبادی عقاید زیدیه و بخصوص فرقه جارودیه است،اعتقاد داشت.او مخفیانه در کوفه مردم را به رضای آل محمد(شعار زیدیان)دعوت می کرد و با اینکه پیروان زیادی گرد او جمع بودند هرگز دعوت خود را بجهت ترس از معتصم علنی نساخت.

از آنجا که محمد کوفه را بخاطر نزدیکی به مرکز خلافت عباسی برای دعوت خود مناسب ندید،با پیروان خود به خراسان که دور از مرکز خلافت و نیز مرکز شیعیان،و آماده انقلاب برضد خلافت عباسی بود،روی آورد،محمد در ولایت خراسان،در یک شهر اقامت نمی کرد،بلکه از شهری به شهر دیگر می رفت:مرو،سرخس،طالقان و نسا.

گویند وی در عراق نیز همین روش را در پیش داشت و از شهری به شهر دیگر،می رفت و دعوت خود را میان شیعیان و زیدیان مخفیانه،تبلیغ می کرد.مدتی در شهر رقه شهرکی در کنار فرات،مسکن قوم مصر و چند ماهی در روز شهرکی دیگر ماند،سپس از آنجا به مرو آمد و توانست 40 هزار از شیعیان را گرد خمع آورد.

پس از جمع آوری قشون 40 هزار نفری،محمد،از مرو به طالقان(40 فرسخی مرو)آمد تا دعوت خود را علنی سازد.وی در سال 219 هجری شورش خود را از طالقان برضد خلافت عباسی آغاز کرد (2).

هنگامی که معتصم از قیام محمد در طالقان آگاه شد والی خراسان عبد اللّه بن طاهر را برای سرکوبی او،مأمور ساخت.عبد اللّه بن طاهر از زمان مأمون بخاطر خوش خدمتی حاکم خراسان بود،این پست در خانواده او نسل بعد از نسل وجود داشت.تا آنکه سامانیان بر آنها مستولی شدند.عبد اللّه،پس از دریافت پیام از جانب معتصم،برای سرکوبی محمد بن القاسم،حسین بن نوح رئیس شهربانی خود را در رأس ارتش برای مقابله با محمد اعزام کرد (3).دو قشون به مقابله پرداختند که درنتیجه،زیدیان،عباسیان را آنچنان شکست دادند که این شکست بر عبد اله بن طاهر سخت گران آمد.لذا او ارتش مجهز دیگری به سرداری نوح بن حیان بن جیله ه را برای مقابله فرستاد و این دفعه نیز محمد بن القاسم

ص:194

پیروز شد.این رشادتها نشان می دهد که محمد چه مقدار در مواجهه با ارتش عباسیان آمادگی داشته است.اما این پیروزی چندان طولی نکشید و عباسیان برای سرکوبی پیروان محمد بن القاسم سخت تلاش می کردند که سرانجام نیز پیروز شدند.ازاین رو محمد، نتوانست بیش از 4 ماه در طالقان بماند (1)و همینطور از شهری به شهر دیگر می گریخت تا اینکه در شهر"نسا"مخفی شد.مدتی در آن شهر مخفی ماند تا آنکه فرماندار شهر از وجود محمد باخبر گشت.

طبری می گوید که پدر یکی از اصحابش با گرفتن 10 هزار درهم فرماندار را به مخفیگاه او،هدایت کرده بود (2).نخست او را به نیشاپور بردند و سه روز نگه داشتند (3)، سپس به سامرا پیش معتصم عباسی فرستادند.معتصم دستور داد او را به زندان ببرند.

ابو الفرج اصفهانی می گوید:معتصم دستور داد که او را بدون عمامه به حضورش بیاورند سپس او را به دسته ای سپرد که زیر نظرش بگیرند و نگذارند آرام باشد.تا اینکه محمد از دنیا رفت (4).

گویند که معتصم او را مسموم ساخت و در بعضی روایات آمده است که شیعیان وی در طالقان در روز عید فطر که مردم مشغول نماز بودند،به جایگاه او آمدند و او را فراری دادند.

درمورد مرگ او روایات مختلفی وجود دارد.عده ای می گویند که این زجرها و شکنجه ها آنچنان در مردم اثر گذاشت که عده ای در اثر غلو و بزرگ کردن رهبر نهضتها که اثر طبیعی هررهبریت است به امامت محمد بن القاسم را سال 332 ه.معتقد شدند (5).

دسته ای دیگر معتقد بودند که او زنده است و روزی که زمین مملو از ظلم و جور بشود، خواهد آمد و آن را پر از عدل وداد خواهد کرد و او را همان مهدی موعود می پندارند (6).

او شخصی عالم و زاهد بود و به هنگام وفات 53 سال داشت.محمد،از خود، پسری بنام محمد باقی گذاشت که بعدها یکی از امامان زیدیه محسوب شد.سبب شکست محمد بن القاسم را مورخان،بی انضباطی قشون وی دانسته اند (7).

ص:195

برگشت و با شخصی بنام وصف از مأموران دولتی،ملاقات نمود که باز هم مورد توهین قرار گرفته،با خشونت با وی رفتار شد.

طبیعی است که محرومیت غالبا سبب می شود که شخص محروم سر به طغیان بکشد.

ابو الفرج اصفهانی معتقد است که یحیی بن عمر در ایام متوکل به خراسان آمد، عبد اللّه بن طاهر حاکم خراسان او را رد کرد،لذا متوکل دستور داد که او را به عمر بن المفرج الرجحی،تحویل دهند (1).عمر،ضمن گفتگوئی به یحیی توهین کرد،یحیی فحشهای او را به خودش بازگردانید؛عمر شکایت پیش متوکل برد این بود که متوکل دستور داد او را محبوس کرده کتک بزنند.یحیی مدتی در زندان ماند سپس آزاد شد ولی در بغداد پنهان گردید،تا آنکه در سال 250 هجری در کوفه قیام کرد.

از متون تاریخی،چنین معلوم می شود که اهانت و توهینی که عامل متوکل به او کرده است،سبب گردید تا او تصمیم بر خروج بگیرد.اینست که از بغداد به کوفه رفت و در آنجا پنهان شد تا آنکه متوکل از دنیا رفت و المستعین بالله به خلافت نشست.

یحیی اطرافیان خود را گرد آورد و راه کربلا را در پیش گرفت.آنگاه به خانه ابن صوفی طالبی وارد شد.ابن صوفی غذائی آورد که تناول فرماید و یحیی نخورد و گفت:

ان عشنا اکلنا یعنی اگر باقی ماندیم خواهیم خورد (2).این آغاز قیام وی بوده است که شبانه از آنجا به کوفه آمد و بیعت خود را علنی ساخت و مردم را به رضای آل محمد دعوت کرد.

یحیی سیدی باتقوی و متدین و بسیار مهربان بود (1).این بود که تصمیم بر خروج گرفت و با پیروان خود که بالغ بر دهها هزار نفر می شوند،به کوفه آمد و مردم کوفه نیز از قدوم وی استقبال کردند.هنگامی که رقم پیروانش به یک رقم معتنابه رسید،خروج کرد و زندان کوفه را تصرف نمود و زندانیان را آزاد کرد (2).سپس والی کوفه را گرفت و از شهر بیرون کرد و حکومت خود را اعلام نمود.یحیی با پیروانش به بیت المال آمد و همه بیت المال را که بالغ بر 70 هزار درهم و هزار دینار می شد،گرفت،سپس روی به صرافان آورد و همه اموال دولتی را تصاحب کرد (3).

وقتی که خبر خروج یحیی به خلیفه رسید و از انتقام وی آگاه شد عبد اللّه بن محمود را با ارتشی مجهز به تعقیب یحیی فرستاد.اما یحیی با شجاعتی تمام بر او پیروز گشت و آنچه اموال دولتی بود از او گرفت و این سبب شد که حکومتش در کوفه محکمتر گردد.سپس او سپاهی را به اطراف کوفه فرستاد که مردم را به بیعت او فراخوانند.عده ای از زیدیان و دسته ای از اهل کربلا و مسیب و واسط (4)به او پیوستند و در مکانی بنام بستان (5)رحل اقامت افکندند.مردم از اطراف دور او جمع شدند و هرروز بر شکوهش افزوده می شد.

یحیی از نفرت مردم نسبت به خلیفه عباسی،بویژه پس از تسلط ترک ها بر خلافت و ضعف المستعین بالله به نفع خود بهره برداری کرد،و بدین ترتیب از آل عباس انتقام گرفت.وقتی که خبر قیام یحیی به بغداد رسید،والی بغداد عبد اله بن طاهر (6)،یکی از نزدیکان خود،حسین بن اسماعیل را همراه یک ارتش مجهز که عده ای از رزم آوران شاخص امثال خالد بن عمران و عبد الرحمن بن الخطاب،معروف به فلس،را با دسته ای از خراسانیان برای سرکوبی یحیی گسیل داشت (7).حسین بن اسماعیل در نزدیکی قریه ای بنام سور با اطرافیان یحیی مصادف شدند قشون عباسی هرکه را با یحیی بیعت کرده بود،اسیر و آنگاه کشت.هنگامی که خبر قشون به یحیی رسید با هواداران خود به کوفه آمد و با عبد الرحمن بن الخطاب روبرو شد و جنگ آغاز گردید،عبد الرحمن شکست خورد و به طرف

ص:198

شاهی نزدیکی کوفه عقب نشینی کرد و در آنجا اردو زد که بعدا حسین بن اسماعیل به او پیوست و مشغول سازماندهی لشکر شدند.

یحیی قبل از آنکه با حسین بن اسماعیل سردار عباسی جنگ آغاز کند عبد الرحمن را پیشوا کرد و این کار در کوفه پیچید و این بود که زیدیان از اطراف جمع شدند و به وی پیوستند و دوباره صدای خود را به رضای آل محمد بلند کردند،همه به او پیوستند و از خواص شیعه و آنهائی که در تشیع خود صاحب بصیرت بودند (1)سر به بیعت نهادند،حتی جماعت بغداد نیز از روی ترس بیعت کردند.یحیی سخت به عقیده خود پایبند بود و به فقرا و محرومین محبت می کرد و قوم خود را همیشه بر خود مقدم می داشت (2)یحیی همچنان در کوفه ماند و کارهای خود را مرتب کرد و خود را برای خطرها و حمله های بعدی عباسیان آماده ساخت،تا آنکه دوباره حسن بن اسماعیل و عبد الرحمن بن خطاب خود را برای جنگ با یحیی آماده کردند.و از طرف المستعین بالله یکی از سرداران ترک خود بنام کلک لتکین (3)را همراه عده ای به کمک حسین فرستاد و این چنین هرروز بر تعداد قشون عباسی افزوده می شد.زمانی اطرافیان یحیی،آنهائی که چندان اطلاعی از فنون جنگی نداشتند از آمدن قشون خلیفه آگاه شدند،به یحیی اصرار کردند که به جنگ حسین بن اسماعیل اقدام کند تا اینکه جلوی خطرهای بعدی را بگیرد.

کرد که او یکی از اهالی خراسان است سپس معلوم گشت که او یحیی بوده است (1).سعد الضیایی جنازه یحیی را پیش حسن بن اسماعیل آورد در حالیکه صورت او با چند ضربه شمشیر زخمی شده بود (2).بعد یکی از دشمنانش بنام حسن بن المنتاب سرش را جدا کرد و آن را برای والی بغداد عبد اللّه بن طاهر تحفه فرستاد و او دستور داد که آنرا به سامرا مرکز خلافت ببرند و بر دروازه شهر آویزان کنند.این کار خشم مردم را که محبت یحیی را به دل داشتند برانگیخت و می رفت که شورشی بپاخیزد (3)،این بود که دوباره آنرا به بغداد برگرداندند و به مدت کوتاهی مقابل پل بغداد آویزان کردند.اما این کار نیز خشم دوستان یحیی را در بغداد برانگیخت،و بخصوص اینکه وی در بغداد و بصره،پیروان زیادی داشت.ناگزیر سر را پائین آوردند و درون صندوقی در انبار اسلحه گذاشتند.پس از شهادت یحیی حسین بن اسماعیل سر آنهایی را که به شهادت رسیده بودند به بغداد فرستاد که در قصر باب الذهب مدفون ساخته شد.سپس محمد بن عبد اللّه از والی کوفه درخواست کرد که باقیمانده یاران یحیی را ببخشد و شاید این بدان جهت بود که می خواستند رضایت آنها را جلب کنند.مردم دسته دسته می آمدند و قتل یحیی بن عمر را به عبد اللّه بن طاهر تبریک می گفتند (4).در همین مجلس عده ای از اولاد جعفر بن ابیطالب حضور داشتند و سخت از این واقعه متأثر شدند.از میان آنها داود بن الهیثم الجعفری (5)بود که نتوانست نگه دارد و بلند شد و گفت تو در مرگ کسی تهنیت می گویی که اگر رسول اللّه حاضر بود، می بایست بوی تسلیت گفت (6)سپس از مجلس بیرون آمده و گریه کنان این اشعار را می خواند:

ای فرزندان طاهر بخورید گوشت کسی را که دردآور است خوردن او زیرا که گوشت فرزندان رسول،گوارا نخواهد بود.مسلما خونی که خوانخواه آن خدا باشد حقی است که نتیجه آن خواری و زبونی خواهد بود (7).

ص:200

یحیی بخاطر دیانت و معاشرت خود در دل بسیاری جای داشت و این بود که پس از شهادتش خیلی ها اندوهگین شده و در شهادتش شعرها سرودند (1).

یکی از شعرا در مرثیه یحیی چنین گفته است (2):

در شهادت یحیی،اسبان(تیزرو در میدان جهاد)گریستند و شمشیر تیز و بران بر مرگ وی اشک ریخت.سرزمین عراق در سوگ یحیی گریه کرد.به علاوه قرآن و منزل نیز در غم او به گریه درآمد.او آنچنان محبوب بود که اماکن مقدس در سوگ او به عزا نشستند.

چگونه آسمان و طبیعت بر او گریه نکند و بلا بر ما نازل نشود،آن روزی که گفتند ابو الحسن شهید شده است.با مرگ او خاندان رسول و دختران پیامبر گریانند و سیل اشک در فقدان وی جاری است.صورت زیبای او را شمشیر دشمن بریده است فدای صورت زیبایی گردم که خاطره او همواره در دل من باقی است و همیشه مرا رنج می دهد.مرگ او قتل حسن را بخاطر می آورد زیرا که هردو شهیدند پس سلام و رحمت خدا بر او باد.

ص:201

حتی ابن الرومی شاعر عباسیان نیز در مرثیه وی چنین سرود:

بنگر که کدام راه را انتخاب کرده ای زیرا که بیش از دو راه،راه دیگری نیست خط راست و خط انحرافی.درود و رحمت و برکت خداوندی بر تو باد که همواره در راه او مبارزه کردی.آن سرزمینی که در آن مدفون گشته ای،همچنان مورد رحمت خداوند باد و همواره الطاف خداوندی شامل حال تو باشد (1).

همچنان که علی بن محمد بن جعفر علوی،متولی امور سادات(نقیب السادات)و شاعر اهلبیت در مرثیه یحیی بن عمر چنین سرود (2).

ای باقیمانده نیاکان صالح و نتیجه سرمایه های اصیل(بنی هاشم)ما در طول زمان همیشه مقتول و یا مجروح شده ایم،چه زیانبار است این روزگار غدار و چه سیماهای نیک و شایسته ای را زیر زمین دفن کرده است.

آه از روز شهادت تو ای یحیی که چقدر بر دل های جریحه دار شیفتگان خود رنج آور است.

ص:202

هنگامی که مأمون الرشید به خراسان آمد و مرو را پایتخت خود قرار داد،دوباره طبرستان را فتح کرد و مازیار را(که مسلمان شده بود و بنام محمد نامیده می شد)والی آن منطقه قرار داد (1).پس از مرگ مأمون،برادرش معتصم به خلافت نشست و مازیار را در حکومت مازندران تثبیت کرد.اما مازیار برضد معتصم قیام نمود،لذا معتصم عبد اللّه بن طاهر والی خراسان را همراه عمویش حسن بن الحسن برای سرکوبی مازیار(اسپهبد)مأمور ساخت.از طرف دیگر برادر مازیار،فوهیار پسر قارون،به یاری برادرش شتافت و برضد دولت عباسی قیام کرد.عبد اللّه بن طاهر ذو الریاستین ابتدا خواستند که به وی امان دهند اما او فرار کرد و اطاعت نکرد،لذا او را گرفتند و به سامرا فرستادند(225 ه).آنها مازیار و بابک خرمدین را تازیانه زدند،اما فوهیار را گرفته و کشتند.این بود که طبرستان بدست عباسیان افتاد و عبد اله بن طاهر والی آن گردید و بعدا پسرش طاهر بن عبد اله را جانشین خود ساخت و طبرستان به مدت 126 سال به دست عباسیان بود (2)تا اینکه در سال 250 هجری حسن بن زید علوی حکومت بنی عباس را برچید.

فرقه زیدیه به واسطه دعات توانسته اند که بدورترین نقاط آن روز از جمله طبرستان نفوذ نمایند و مذهب تشییع و از جمله مذهب زیدی را رواج دهند.از مهمترین دعات زیدی در طبرستان،علاوه بر حسن بن زید و برادرش محمد،ناصر الاطروش بوده است که دولت علویان را در طبرستان و بلاد دیلم تأسیس کرد (1).

بودند تا انتقام خود را از عامل محمد بن اوس بگیرند.از طرف دیگر پسران محمد که حکمران بلاد طبرستان و افرادی کم سن،بی تجربه و احمق بودند سبب رنجش ساکنان محل شده،آنها را به عصیان وا می داشتند (1).همچنین خود محمد بن اوس نیز دست به کشتار و اسارت و اذیت مردم دیلم که مردمانی سالم بودند،می زد اینها،عواملی بود که شرایط را برای یک شورش همگانی آماده ساخت تا مردم طبرستان انتقام خود را از حکام عباسی بگیرند.

از بررسی تاریخ روشن می شود که مردم طبرستان،ابتدا از قدرت چندانی برخوردار نبودند که بتوانند با حکام عباسی مقابله کنند.اما با تشویق محمد و جعفر حکمرانان کلار و چالوس و پسران رستم دیلمی که به شجاعت و سخاوت و حسن اراده معروف بودند تشجیع می شدند که قیام کنند؛بویژه هنگامی که محمد و جعفر از تصرف عدوانی جابر بن هارون نصرانی مطلع شدند،برضد عامل محمد بن اوس شوریدند و او را مجبور به فرار کردند.فرار فرماندار به مردم این جسارت را داد تا همگی قیام کرده،انتقام خود را از ظالمان بنی عباس بگیرند (2).در اثر ظلم حکمرانان بنی عباس،مردم دیلم و طبرستان به فکر افتادند که برای انتقام گرفتن از این ستمگران تاریخ به پیروزی از دشمنان آل عباس یعنی علویان برخیزند.همینکه محمد و جعفر و پسران رستم دیلمی،محمد بن ابراهیم یکی از سادات علوی را که مقیم طبرستان بود برای رهبری نامزد کردند مردم چون تشنگان حقیقت،گرد شمع وجودش جمع شدند تا دسته جمعی برضد عباسیان شورش کنند.محمد بن ابراهیم،مردی عابد،زاهد و مسن بود و از این جهت مردم طبرستان،به اصرار از وی می خواستند که قیام کرده و آنها را از ظلم بنی عباس نجات دهد (3).

واقع قضیه چنین است که علویان همواره بطور متفرق در طبرستان پراکنده بودند و مردم می دانستند که اینها با عباسیان دشمنی دیرینه دارند و نیز عدالت و حسن رفتار زهد و تقوای علویان پیوسته مشهور و زبانزد بود.اینست که مردم طبرستان با اصرار از آنها می خواستند که قیام کرده و عدالت را گسترش دهند.با اینحال اجتماع مردم دیلم محمد بن ابراهیم را قانع نساخت و به آنها اظهار داشت:من سزاوار این نهضت نیستم،

ص:206

اما داماد شجاعی دارم که بخوبی می تواند از عهده این کار برآید،اگر در ادعای خود صادق هستید بدنبال او بروید (1).از این جهت مردم دیلم،نصیحت و مشورت وی را پذیرفتند و بدنبال حسن بن زید که از سادات شجاع و مدبر بود رفتند و به رهبری وی راضی شدند تا شاید با قیام و رهبری این سید علوی مردم از ظلم و ستم عباسیان رها شوند (2).

گویند وقتی که محمد بن اوس بلخی شنید که حسن بن زید بطبرستان آمده و می خواهد برضد عباسیان قیام کند،کسی را پیش عبد اللّه بن سعید و محمد بن عبد الکریم که از مشاهیر قلعه کلارستان بودند،فرستاد که بیایند و در برابر هجوم حسن آماده قتال شوند.اما این آرزوی محمد بن اوس برآورد نشد،زیرا آندو قبل از این قضیه فرار کرده و ترک طاعت آل عباس گفته بودند.این بود که حسن بن زید با فراغ خاطر وارد کلاردشت شد و آن دو شخصیت در سعدآباد بسال 250 ه با وی بیعت کردند.

اما حسن بن زید مدتی در بایدشت توقف کرد و از سردار خود محمد بن حمزه درخواست کرد که از دیالمه کمک بطلبد.آنها نیز به کمک حسن شتافتند و 600 نفر از آنها به وی پیوستند سپس دسته جمعی به شهر آمل آمدند.از جمله عواملی که سبب پیروزی حسن بن زید شد این بود که بعضی از فرمانروایان بومی مازندران همچون:بادسبیان مصمعان و خورشید پسر جستان و ویکن به او پیوسته و اعلام وفاداری کردند.او،بعد از این پیروزی سریع،سردار خود محمد بن حمزه را با 20 سواره و 200 پیاده به آمل فرستاد و خودش نیز بعد به آنها پیوست که در آنجا با قشون عباسی روبرو شود.دو ارتش در نزدیکی آمل باهم به نبرد پرداختند؛جنگ آنچنان شدت یافت که بعضی از یاران حسن بن زید از ناگهانی بودن جنگ با وی به مخالفت پرداختند و از وی جدا گشتند.او به تنهائی جنگ را ادامه داد تا آنکه پیروز شد و شهر آمل را فتح نمود (1).حسن با پیروزی وارد شهر شد و عده ای از مخالفان را کشت سپس وارد مسجد شده مردم را به بیعت خود دعوت کرد،و عموم مردم آمل بیعت کردند،سپس او به تنظیم امور شهر پرداخت.پس از آن حسن بن زید فرماندارانی برای شهرها معین کرد و از جمله محمد بن عبد العزیز را حاکم رویان جعفر بن رستم را حاکم کلاردشت و محمد بن ابی العباس را برای چالوس تعیین کرد (2).

هنگامی که سلیمان بن عبد اللّه از لشکرکشی حسن بن زید اطلاع یافت برای مقابله با وی ارتشی به سرداری اسد بن جندان فرستاد تا با وی به مصاف بپردازد.سلیمان در شهر توچی از توابع ساری با حسن بن زید روبرو شد.در ابتدا سلیمان از میدان جنگ فرار کرد اما بعدا ارتش او برگشت و جنگ را ادامه داد.جنگ بشدت میان دو ارتش درگرفت تا جائی که بعضی از اصحاب حسن،به مخالفت برخاستند.بااین حال جنگ به نفع حسن تمام شد و اصحاب وی پیروزمندانه وارد ساری شدند و سلیمان از شهر فرار کرد (1)و پس از آن که فهمید همه مردم دماوند،اسپهبد،بادوسبیان،از شهرهای طبرستان با حسن بیعت کرده اند تصمیمش به جنگ با حسن بن زید سست گردید و ناچار شد که به استرآباد پناهنده شود.بدنبال این پیروزی بزرگ مردم لاریجان و قصدان از توابع طبرستان بیعت نمودند.

حسن بن زید پس از فتح ساری و دیگر توابع آن،از هواداران خود درخواست کرد که به آمل برگردند زیرا که دیلمیان در جنگ با عباسیان به غنایم بزرگی دست یافته بودند و لازم بود که سهم خود را از آنها بگیرند (2).

به همین دلیل،هنگامی که حسن به طبرستان آمد سلیمان از کرده خود پشیمان شد و تشیع خود را اظهار نمود و در مدحش این اشعار را سرود:

شنیده ام که سربازان حسن بن زید روی بسوی ما می آورند و می خواهند که کارهای ما را اصلاح کنند.ای گروه طاهریان اگر گفته ها و اخبار رسیده راست باشد پس وای بر من و بر همه طاهریان با که چگونه بدبخت شدیم اما من در میان شیعیان هنگامی که سرگذشت خود را مطالعه می کنم من در سردسته این شیفتگان قرار گرفته ام.

آیا عذر و معذرت در پیش رسول خدا پذیرفته است؟هنگامی که خونهای خاندان فاطمه برعلیه ما شهادت دهند (1)؟

بدنبال این پیروزی بزرگ سپهبد فارون بن شهریار،با دوسبیان را واسطه قرار داد تا حسن بن زید داعی از تقصیر او درگذرد و او را عفو کند.حسن نیز همچون دیگر بزرگواران آل محمد(ص)او را بخشید و باین ترتیب همه مخالفان حکومت علوی نابود شدند و طبرستان جملگی زیر نفوذ حکومت علویان درآمد.حسن از این بلاد فتح شده نمایندگان خود را برای بیعت گرفتن به رضای آل محمد اعزام نمود.

است،بازیابیم،و این که برتری علی(ع)را برهمه امت اظهار کنیم و آنها را از قول به جبر و تشبیه و مکابره و عناد با موحدین که قائل به توحید و عدل می باشند،نهی نمائیم و آنها را دستور دهیم که بسم الله الرحمن الرحیم را بلند گفته و در نماز صبح،قنوت بگیرند و با پنج تکبیر به مرده مسلمان،نماز گزارند و مسح کردن به خفین(کفشها)را ترک گفته و جمله حی علی خیر العمل را در اذان و اقامه اضافه نمایند (1)هرکس از دستور ما سرپیچی نماید،از ما نبوده و هرکه ما را تهدید نماید،خود،عذر ما را در مبارزه پذیرفته است (2).

المستعین بالله خلیفه عباسی پس از شنیدن سقوط ری سردارش وصیف ترکی را همراه مشاور خود،اسماعیل بن فراشه با جمعی به همدان فرستاد تا در آنجا اقامت گزینند و ناظر به اعمال حسن بن زید باشند.محمد بن جعفر نماینده زیدی پس از ورودش به ری کارهای خلاف اخلاقی،مرتکب شد که نفرت مردم را برانگیخت.محمد بن طاهر حکمران خراسان، از وضع ری اطلاع یافت و درنتیجه از فرصت استفاده کرده،قشونی را به سرداری محمد بن میکال برادر شاه بن میکال (1)فرستاد تا بر حکومت محمد بن جعفر پایان دهد.ارتش عباسی در نزدیکی ری با محمد بن جعفر،به جنگ پرداختند که درنتیجه محمد بن جعفر اسیر شد و ری سقوط کرد (2).حسن بن زید همینکه از سقوط ری آگاه شد قشونی را به سرکردگی شخصی بنام واجن از اهالی لاز (3)به مصاف عباسیان فرستاد.دو قشون به جنگ پرداختند و محمد بن میکال به قتل رسید و دوباره ری به تصرف حسن بن زید درآمد.اما این دفعه حسن یکی از علویان را همراه ادریس بن موسی بن عبد اللّه(یکی از خویشان خود)حکمران ری ساخت که به دعوت آل محمد بپردازد.

این سید علوی.با محمد بن طاهر به جنگ پرداخت و او را مجبور به فرار کرد.

محمد بن طاهر وارد قزوین و از آنجا به بغداد رفت.بدین ترتیب سید علوی دوباره به ری آمد تا به تنظیم امور بپردازد.اما محمد بن طاهر ارتش خود را دوباره مجهز ساخت و با علویان جنگ را ادامه داد و درنتیجه علوی و ادریس و چهل نفر دیگر اسیر شدند و محمد بن طاهر این پیروزی را به خلیفه تبریک گفت.

را از کوفه بیرون کرده و عده ای از اصحاب وی را نیز کشته بود.مزاحم بن خاقان به کوفه آمد و با سید علوی در نزدیکی کوفه جنگ را آغاز کرد و پیروزمندانه وارد کوفه شد.اما مردم کوفه او را سنگباران کردند و با وی به مخالفت پرداختند.مزاحم برای انتقام گرفتن از مردم کوفه،بازار آن را آتش زد و به خانه سید علوی هجوم برد.علوی از کوفه فرار کرد ولی هشام بن ابی دلف عجلی او را دنبال کرد.سردار عباسی پیروزی خود را در کوفه به خلیفه المعتز نوشت اما خلیفه به او دستور داد که به وی ملحق شود (1).

سید علوی دوباره در کربلا دعوت خود را علنی ساخت.وی دسته ای از اصحاب یحیی بن عمر را که متواری بودند به دور خود جمع کرد و قیام نمود.هشام بن ابی دلف به مقابله با علوی پرداخت و عده ای از اصحاب وی را کشت.علوی دوباره به کوفه فرار کرد،اما این دفعه مردم کوفه به وی اعتنایی نکردند زیرا که قبلا با معتز خلیفه عباسی بیعت کرده بودند.این بود که دیگر خاموش شد و نهضت وی پایان پذیرفت.هشام بدنبال این پیروزی به بغداد بازگشت و در جستجوی خانه های زیدیان،کتابهای زیادی از حسن بن زید را پیدا کرد.معتز دستور داد که همه این کتابها را با خود به سامراء انتقال دهند (2).

این جریانها بیانگر این واقعیت است که همه قیامهای زیدیان در طول آن سالها،الهام گرفته از قیام حسن بن زید در طبرستان بود.

باین ترتیب حکومت علوی از شر وی خلاص شد (1).

به تصرف خود درآوردند (1).باین ترتیب دامنه حکومت حسن بن زید از حدود طبرستان فراتر رفت ناصر اطروش یکی از امامان زیدی در مدح حسن بن زید دراین باره چنین سرود است:زمانی که ابن زید با همراهان خود راه می رود انگار که آسمانها دور ستاره درخشانی می چرخند.وای بر حال قومی که حق او را پایمال کرده اند و خوشا بحال آنهائی که او در میان آنها می درخشد.

را که با یعقوب لیث بجهت حکومت بر سجستان (1)رقابت شدیدی داشت و به زید ملحق شده بود)به او تسلیم نکرده است.این بود که یعقوب اصرار داشت که باید حسن بن زید، عبد اله سجری را تحویل دهد و حسن از این درخواست سر باز می زد (2).چنین می نماید که این درخواست یعقوب بجهت خارج ساختن طبرستان از حیطه نفوذ طاهریان صورت گرفته باشد.این بهانه سبب گردید تا یعقوب سپاه مجهزی را بسوی ساری به حرکت درآورد.

در همین زمان حسن العقیقی،یکی از پسرعموهای حسن بن زید که حاکم ساری بود از آنجا فرار کرده به شهر آمل که حسن در آنجا زندگی می کرد،وارد شد.درنتیجه یعقوب برای تعقیب حسن به آمل آمد تا حسن را دستگیر کند،و لیکن ریزش بارانهای شدید او را از دسترسی به هدف خود بازداشت و از این جهت نتوانست که به او دست یابد (3)و پشیمان به شهر کیجور بازگشت.

یعقوب،دو سال مالیات شهر را گرفت و ابراهیم بن مسلم خراسانی را حکمران چالوس و رویان قرار داد.اما مردم شهر واکنش نشان دادند و او را کشتند.این عمل حسن انتقام جویی یعقوب را برانگیخت تا به مردم حمله برده خانه های آنها را ویران سازد.

آنگاه به شهر ناتل آمد و شهر را آتش زد (4)

در سال 261 هجری حسن بن زید و برادرش محمد بن زید مردم کلاردشت و عده ای از اهالی دیلم را جمع کردند و یعقوب را از آنجا بیرون راندند و خود در آمل مستقر شد.اما بعد دیلمیان پیمان خود را شکستند و از دور او پراکنده شدند.ازاین رو ابتدا حسن آنان را نصیحت کرد اما وقتی بی تفاوتشان دید،آنان را تنبیه کرد.در سال 266 ه-حسن بن زید با حسن العقیقی حکمران سابق ساری جنگید زیرا برضد او طغیان کرده و مردم را به بیعت خود فراخوانده ادعا می کرد که حسن بن زید را اسیر کرده است.عده ای از مردم نیز سخن او را باور و با وی بیعت کردند.حسن در برابر این طغیان سکوت نکرد و با یک بسیج عمومی او را کشت و در قبرستان یهودیان ساری دفن نمود (5).

ص:218

بدنبال این پیروزی اوضاع سیاسی آرام شد و حسن در آمل استقرار یافت و برادرش را نیز به حکومت گرگان فرستاد اما بعد از مدتی به علت یک مرض ناگهانی در روز شنبه 30 رجب سال 270 ه از دنیا رفت.

مدت حکومت وی 20 سال بود و با اینکه مردی شجاع بود اما زیدیه به امامت وی معتقد نبودند زیرا که حائز شرایط امامت(علم و زهد،سیاست)نبود.وی صاحب مؤلفات چندی است که از آن جمله است.

کتاب الجامع در فقه و کتاب الحجة در امامت (1).

ص:219

هنگامی که داعی صغیر از قصد عباسیان آگاه شد،آمل را ترک کرد و به شهر کیجور پناه برد (1).از آنجائی که محمد بن زید از نیرویی قوی برای مقابله با عباسیان برخوردار نبود به دیلم فرار کرد تا نیروئی فراهم کرده به مبارزه با عباسیان بپردازد.ازاین رو اهالی کلاردشت را به کمک خود طلبید؛زیرا آنان با محمد بن زید از پیش آشنائی داشتند و بدین ترتیب محمد همراه یاران خود به چالوس آمد و نماینده رافع بن هرثمه را به قتل رساند.در تاریخ چنین آمده است که ابتدا اسپهبد رستم و سپهبد با دوسبیان که هردو از یاران محمد بودند با وی اختلاف پیدا کرده او را از راه دریا محاصره نمودند،از این جهت محمد مجبور شد که به کوه واژ فرار کرده مخفی شود در همین هنگام جستان حکمران دیلم پسر رهسوان (2)به رافع وعده داده بود که درهرحال محمد بن زید را مساعدت نکند.آنگاه رافع هجوم آورد و اموال آن دیار را غارت کرد و به طالقان رفت.رافع برای مقابله با داعی صغیر از طالقان به قزوین و از آنجا راهی چالوس شد.اما سپهبد رستم و محمد بن هارون که از طرف رافع برای جنگ با داعی صغیر ماموریت داشتند او را از این کار منع کردند و درنتیجه رافع به شهر ناتل و از آنجا وارد آمل شد.

حکومت مرکزی؛همین که رافع از سرسختی و دشمنی عباسیان اطلاع یافت،چاره را در آن دید که به سادات علوی بپیوندد.از این جهت اعلام پشیمانی کرد و با محمد بن زید بیعت نمود و ارتشی آماده ساخت که نیشابور را از دست عمر بن لیث درآورد.او با یک حمله شهر را تصرف کرد و بنام محمد بن زید خطبه خواند.

پس از این پیروزی،رافع بن هرثمه از محمد بن زید خواست که وی را حاکم گرگان نماید مشروط بر اینکه هرگز متعرض داعی صغیر نشود،داعی نیز با این تقاضا موافقت کرد (1).

پس از مدتی رافع شنید که حاکم ری وفات کرده است این بود که عازم آن شهر گردید و آنرا تصرف نمود و بعد از چندی دوباره به گرگان بازگشت.بدنبال این کار داعی وی را عتاب کرده و دوباره باهم درافتادند.رافع از آنجا به ساری رفته از اسپهبد رستم طلب کمک کرد تا با داعی صغیر بجنگد.اما نزول بارانهای شدید مانع او شد و درنتیجه جنگ را واگذاشته اعلام وفاداری کرد.آنگاه رافع به استرآباد رفت و تدبیری اندیشید که با حیله ای سپهبد رستم را از پای درآورد.لذا به او اطلاع داد که پس از این دیگر میان او و داعی صغیر هیچگونه پیمانی وجود ندارد و او می تواند همانند سابق با او همکاری کرده با داعی صغیر جنگ نمایند.سپهبد رستم از این فکر استقبال کرد و او را به گرمی در استرآباد استقبال نمود.اما همه این کارها خدعه ای بیش نبود چرا که رافع دستور داد که سپهبد رستم را بگیرند و به کوهستان تبعیدش کنند.سپس همه اموال او را مصادره کرد و حکومت استرآباد را به یکی از پیروان خود،ابو نصر طبری واگذار کرد.این ترفند رافع بدان سبب بود که جلوی هرگونه اتحاد و اتفاق میان عمرولیث و سپهبد را بگیرد.(282 هجری)داعی صغیر از این اقدام رافع خوشش آمد و لذا همه مخارج و نفقه قشون را مشروط بر اینکه اولا رافع پرچم سفید زیدیه را برافراشته کند و از مردم گرگان و کوهستان برای او بیعت بگیرد، ثانیا سهم او را از اموال مصادره شده سپهبد رستم بفرستند،پرداخت کند.پس از پیروزی داعی صغیر همراه محمد بن وهسوان و علی بن سرخاب به آمل برگشت (2).اما پس از برگشتن میان او و علی بن سرخاب اختلافی که ناشی از زمانهای دور بود،بروز کرد.این اختلاف سبب شد که آن دو به جنگ بپردازند.نتیجه جنگ پراکنده شدن طرفداران هردو رهبر

ص:222

و بخصوص اطرافیان علی بن سرخاب بود.ازاین رو علی بن سرخاب مجبور شد که به آمل رفته و از آنجا به شهر تالیکورجان پناهنده شود.آنگاه در میان مردم شایع گردید که علی بن سرخاب سر از اطاعت محمد بن زید،بیرون برده است.اما او این شایعه را تکذیب کرده ولی از همکاری با داعی صغیر خودداری کرد،سپس به ساری آمده و آن شهر را تصرف کرد.

از طرف دیگر رافع بن هرثمه از داعی صغیر استدعا کرد که وی را در مصاف با عمرو بن لیث یاری کند.داعی نیز درخواست را پذیرفت و برای یاری رافع به گرگان رفت.

اما همین که او از طبرستان بیرون رفت مردم به عمرولیث تمایل و بیعت کردند و این نشان می دهد که قدرت داعی در طبرستان رو به ضعف بوده است.

از بررسی تاریخ چنین معلوم می شود که خود اسماعیل سامانی،فکر تصرف طبرستان و پایان دادن به حکومت زیدیه را در دل داشت.بنابراین برای مقابله با داعی صغیر قشونی را آماده ساخت.این دو در دروازه گرگان بهم رسیدند (1).داعی صغیر در این جنگ شکست خورد و قشونش پراکنده شدند و خود در اثر ضربات شدیدی که به او رسیده بود کشته شد.او به سال 287 هجری پس از 17 سال حکومت بر طبرستان کشته شد اما اسماعیل سامانی پسرش را احترام کرده آزاد ساخت که به بخارا رفته زندگی خود را ادامه دهد (2).قشون سامانی سرش را بریده همراه پسرش ابی الحسین زید بن محمد به مرو پیش اسماعیل سامانی فرستاد.جسد شریف ابن سید علوی بزرگوار در گرگان نزد قبر محمد دیباج(محمد بن جعفر صادق(ع))مدفون است و باین ترتیب حکومت علویان پایان یافت.محمد بن زید سیدی فاضل،ادیب،شجاع و شاعر بود (3).و با مردم با اخلاق و حسن معاشرت رفتار میکرد.گویند که روزی دو نفر متخاصم که نام یکی معاویه و دیگری علی بود،برای رفع خصومت پیش وی آمدند.محمد(داعی صغیر)گفت.حکم میان شما خیلی روشن است.معاویه گفت ای امیر،اسم ما شما را مشتبه نسازد زیرا که پدر من از شیعیان بود،مرا معاویه نامیده که با هموطنان سنتی خود مدارا کرده باشد و پدر او(متخاصم دیگر)یکی از نواصب و دشمنان اهل بیت بود و اسم پسرش را علی نهاد که از خصومت شما در امان باشد.محمد خندید و بهردوی آنها نیکی کرد (4).

محمد مردی سخی،کریم،خیرخواه بود و در میان مردم محبوبیتی عجیب داشت اما شرایط سیاسی و جو تبلیغاتی سبب گردید که طبرستان از دست آنها رفته حکومت علویان پایان یابد.بعد از آن طبرستان به قلمرو حکومت سامانیان درآمد.تا آنکه دوباره یکی از امامان زیدی ناصر الاطروش آنرا از دست آنها بازگرفت.

نتیجه خضوع مردم طبرستان بر زیدیه این بوده که حکومت علویان،نخستین حکومت علوی را در آن منطقه تشکیل دهد.حکومتی که مبانی اسلام و تعالیم آئین حنیف آن را که همان عمل به قرآن و سنت پیامبر و امر به معروف و نهی از منکر می باشد در آن سرزمین پیاده کرده و طبرستان را مرکز حکومت اسلامی قرار دهد.

ص:224

فرمانروایان زیدی با مردم طبرستان با عدل و انصاف رفتار می کردند و از هرگونه ظلم و جور و ستم پرهیز می نمودند و این امتیازی بود که آنها را از ستمگران عباسی جدا می ساخت.این بود که مردم طبرستان به راحتی همراه با میل و رغبت،اطاعت حکومت علوی را پذیرفتند.از تاریخ درخشان حکومت علوی می توان دو نتیجه سیاسی و مذهبی گرفت:

الف-زیدیه توانست با سیاست عادلانه خود،علیرغم حکومت عباسیان،دعوت زیدی را در طبرستان بسط دهد.

ب-مردم طبرستان راحتی زندگی و آسایش و نیز رهایی از بیدادگری ستم عباسیان را در پرتو دادگری حکومت علویان دریابند.

ص:225

جامع صنعاء را تعمیر کرد و برای آن درب گذاشت،زیرا قبلا درب نداشت (1).پس از آن، خلیفه شخص دیگری بنام محمد بن عبد اله را حاکم یمن کرد که آل مجذوم را آتش زد (2).

پس از سفاح،ابو جعفر منصور(144 ه)،عبد اله بن ربیع حارثی سپس معن بن زائده شیبانی را حاکم یمن کرد (3).معن مردی شایسته نبود،از این جهت دست به کارهای زشتی زد،و از جمله اینکه دستور داد که شهر معافر را خراب کرده،مردم آن را که تقریبا 2000 نفر بودند به قتل برسانند.همچنین دستور داد که همه طبق رسوم بنی عباس سیاه بپوشند تا به این وسیله بیعت مردم یمن تضمین شود.سپس به عراق رفته پسرش زائده بن معن را بجای خود گذاشت.خلفای بنی عباس همانند خلفای بنی امیه عادت داشتند که با حکومت خلیفه جدید،همه عمال خلیفه قدیم را تعویض کنند تا بدین وسیله حکومت خود را تثبیت نمایند.از این جهت وقتی که مهدی عباسی به خلافت رسید منصور بن یزید بن منصور بن یزید بن منصور را حکمران یمن قرار داد،اما او باین انتصاب راضی نشد،لذا خلیفه وی را عزل کرد و بجایش عبد اله بن سلیمان ربعی را تعیین نمود (4).گاهی اتفاق می افتاد که خلیفه،عمال خود را سریع عوض می کرد تا مبادا حاکمی در منطقه نفوذ کند.

این بود که هارون الرشید ابتدا مصعب بن ثابت بن زبیر را حاکم یمن قرار داد اما هنگامی که نفوذ بر مکیان فزونی یافت وی را عزل کرده محمد بن برمک را حاکم یمن نمود.این حاکم جدید،یمن را آباد ساخته به مردم آن خدمت کرد.او در صنعا پلی ساخت که بنام پل برمکی معروف است،باوجود این نتوانست تهامه را نگه دارد،زیرا که از اطاعت وی خارج شده بود.ازاین جهت هارون،او را عزل کرد و بجایش حماد بربری را نصب کرد.

حماد برخلاف محمد بن برمک با یمنیان بد رفتاری کرد و عده زیادی از مردم را کشت تا بدینوسیله بتواند آنها را ترسانده،مطیع خود کند.مردم از دست وی به هارون الرشید شکایت بردند ولی او به خواست آنها توجهی نکرد.بدنبال این اختناق،هیصم بن عبد المجید با کمک عده ای از مردم یمن برضد حماد قیام کرد؛حماد از هارون کمک خواست تا حرکت را متوقف کند،هارون درخواست او را با فرستادن ده هزار سردار جنگی از عراق و خراسان اجابت کرد و درنتیجه ابراهیم برادر هیصم از حماد حاکم یمن امان خواست

ص:227

و حماد وی را امان داد.هیصم از تهامه فرار کرد اما حماد وی را گرفته و پیش هارون فرستاد هارون دستور داد که وی را بکشند و طرفدارانش را زندانی کنند (1).آنها همچنان در زندان بودند تا آنکه هارون از دنیا رفت و امین بجای وی نشست و حماد را که قبلا برکنار شده بود مجددا به حکومت یمن برگزید.

مامون وقتی که بر برادرش امین پیروز شد،حماد را از یمن فراخواند و یزید بن جریر(بن زید بن خالد بن عبد اله القسری)را بجای او نشاند،اما بعد بجهت بی لیاقتی عزل شده،عمر بن ابراهیم(بن واقد بن محمد بن زید بن عبد اله بن عمر بن الخطاب) به جای وی منصوب شد.عمر بن ابراهیم،حاکم قبلی را گرفته و زندانی ساخت و خود به عراق آمد و قاسم بن اسماعیل را به جای خود نشانید.مامون نیز همانند اجداد خود، همان سیاست تغییر عمال را دنبال کرد،آنچنانکه این امر باعث شد که هرج ومرج و سستی در کارها پدید آید (2).

در این دوره از حکومت مامون،کوفه مرکز انقلاب زیدی ها بود و محمد بن ابراهیم طباطبا مبلغان خود را به اطراف جهان می فرستاد و از جمله ابراهیم بن موسی را روانه یمن کرد.او در یمن مدتی حکومت کرد،تا آنکه ابن طباطبا از دنیا رفت.هرروز شوکت زیدیه بیشتر شکوفا می شد تا آنجا که حکومت آنها خطری بزرگ برای حکومت مامون بشمار می آمد و لذا مامون ناچار شد قشونی برای تصرف یمن بفرستد.در این جنگ ابراهیم فرار کرد و مامون دوباره بر یمن تسلط یافت (3)و حمدویه بن علی بن عیسی بن ماهان را حاکم یمن ساخت (4).اما حمدویه خواست که خود حاکم مطلق یمن گردیده حکومت آنجا را از دست بنی عباس بیرون آورد ناگزیر مامون برای سرکوبی وی قشونی بسرکردگی عیسی بن یزید جلودی (5)را روانه یمن کرد.در این جنگ،ابن ماهان که از پشتیبانی 10 هزار جنگجو برخوردار بود شکست خورده و زندانی گشت.پس از این پیروزی جلودی به عراق رفت و حصن بن نهال را نماینده خود در یمن قرار داد.

ص:228

در سال 202 هجری محمد بن زیاد(از نواده های ابن زیاد)با گروهی از مردم یمن پیش مامون رفتند و نظر وی را جلب کردند تا حکومت را به محمد بن زیاد واگذار کند و در مقابل او هم یمن را از تسلط علویان در امان بدارد.مامون این پیشنهاد را پذیرفت و کار عمده یمن را به عهده محمد بن زیاد سپرد.این مرد ابتدا تهامه را فتح کرد و شهر زبید را بنا کرد و غلام خود،جعفر را والی آن شهر نمود.او حضرموت (1)را به دست آورد و دیار کنده (2)را تصرف کرد و آنچنان پیشرفت نمود که مردم او را یکی از تبابعه(پادشاهان قدیمی یمن)به حساب آوردند (3).

یمن همچنان در دست بنی عباس بود تا آنکه در سال 270 ه.قرامطه بر یمن تسلط یافتند و در اثر فتنه آنها مردم یمن به چند دسته و مذهب تقسیم شدند:کوههای یمن در دست شیعیان و دیگر شهرهای آن تحت تسلط سنی ها درآمد.در سال 282 ه دوباره قرامطه ظهور کرده امنیت یمن و مغرب و حجاز را به خطر انداختند (4).از آن سال به بعد علی بن الحسین معروف به خفتم حاکم صنعا شد،و هم او بود که نظام بنی عباس را بهم زد،استقلال یمن را تامین کرد.

از متون تاریخی چنین استنباط می شود که آشفتگی اوضاع سیاسی و اقتصادی یمن که در اثر تعویض مکرر حکام و عدم استقرار امنیت بود سبب گردید تا مردم به سادات علوی و زیدیان پناه آورند و یمن سالیان دراز در تسلط علویان بماند.

مردم مجبور شدند که برای تأمین امنیت و عدالت از یحیی بن الحسین یکی از امامان زیدی(280 ه)دعوت نمایند که به یمن آمده حکومت علوی را پی ریزی کند.

یحیی بن الحسین،یکی از ائمه زیدی و نوه قاسم بن ابراهیم طباطبا است.او در مصر به نفع برادرش محمد بن ابراهیم طباطبا دعوت می کرد و درنتیجه توانست بیعت مردم حجاز و یمن را برای او بگیرد.پس از قتل ابن طباطبا،محمد بن القاسم که به زهد و علم معروف بود به سند (1)فرار کرده (2)و در آنجا مستقر شد تا آن که در سال 245 هجری بدرود حیات گفت و از او پسری بنام حسین که همچون پدر عالم و زاهد بود،به جای ماند.

در سال 245 ه پسر حسین بدنیا آمد و در حضانت پدر و عموهایش در حجاز تربیت یافت و از آنجا که جد و پدرش عالم و فقیه بودند از علم و تقوی و فضیلت همراه با شجاعت و مردانگی برخوردار شد (3).یحیی که از کثرت زهد لباس پشمی(صوف)به تن می کرد،خود رهبری جهاد را به عهده گرفت (4).او در ایام المعتضد به سال 280 هجری در صعده یمن خروج کرد.در آن سالها یمن در اثر هرج ومرج و آشوبهای داخلی که نتیجه جنگ قبیلگی مردم یمن بود،به رهبری شجاع نیاز داشت تا بتواند اوضاع را آرام کرده، امنیت و عدالت را بازگرداند.از این جهت بود که ابو العتاهیه مدحجی همدانی از یحیی بن الحسین دعوت کرد که به یمن تشریف آورده،زمام امور را به دست گیرد.یحیی از این دعوت استقبال کرد و از مدینه رهسپار یمن شد (5).

بروکلمان )tnamkoreB( در تاریخ ملتهای اسلامی(ج 1 ص 171)چنین می نویسد:یحیی ابتدا خیال داشت که به طبرستان رفته،دعوت زیدیه را دنبال کند،اما پس از آنکه دید محمد بن زید در طبرستان نفوذ دارد و با وجود او نمی تواند کاری از پیش ببرد تصمیم گرفت که به شهرهای جنوبی جزیره العرب رهسپار شود و به هرج ومرج و آشوب پایان دهد.

ص:230

به روایت دیگر،یحیی قبل از آنکه به یمن برود عازم طبرستان گشت و در شهر آمل مقیم شد و خواست که از شیعیان آنجا کمک گرفته و قیام کند،ولی حسن بن هشام وزیر محمد بن زید به وی نوشت که فعالیت های شما در طبرستان باعث می شود که روابط شما با پسرعمویتان تیره شود.این بود که به یمن آمده حکومت زیدی را گسترش داد (1).

شهر صعده بیاید (1).و از آنجا به حجاز و بعد موطن اصلی خود،رس وارد شود (2).پس از خروج الهادی،یمن دوباره دچار آشوب شد و هرج ومرج و اضطراب بر آنجا حاکم گشت.به سال 283 هجری میان قبایل دو شهر"صعده"و خولان"فتنه عظیمی درگرفت که در اثر آن عده ای نابود شدند و اموالی به غارت رفت.این بود که مردم،پشیمان شده و از الهادی درخواست کردند که دوباره بسوی آنها،بازگردد.چنین می نماید که نیاز مردم به آرامش و پایان دادن به هرج ومرج سبب گردید تا مجددا از الهادی دعوت نمایند.ازاین رو وقتی که الهادی به یمن بازگشت،از وی استقبال عظیمی کردند تا آنجا که او مردم را به جهاد دعوت کرد و مردم بی چون وچرا دعوت او را پذیرفتند.لذا او توانست عده ای از قبایل خولان را گرد خود جمع آورد و به نجران برود (3).او به آرامی وارد نجران شد و مردم را دستور داد که فتنه و عداوت را ترک گویند و دستورات شریعت را گردن نهند و از منکرات آن بپرهیزند.از این جهت گروه زیادی از مردم با وی بیعت کردند و او به قریه هجر آمد و در آنجا چند روزی اقامت گزید سپس به صعده برگشت و با نصارای نجران طبق قواعد اسلامی،حکم جزیه را مقرر کرد (4).

الهادی در سال 285 هجری به شهر"برط"یکی از شهرهای یمن لشکر کشید و با مردم آنجا مصاف داده،تا آنکه بیعت کردند.پس از سه روز اقامت از آنجا بازگشت و از جانب خود عبد العزیز بن مروان(یکی از مردم نجران)را به نمایندگی خود برگزید.

الهادی،به عدل و فقه و علم معروف بود (5).او خودش مستقیما به امور مردم رسیدگی می کرد.مدت 3 سال در مکه خطبه بنام وی خوانده شد و سکه بنامش مضروب گشت.

الهادی به گذشت و عفو و تسامح معروف بود (6).

قرار می گرفت تا آنجا که علی بن فضل قرمطی (1)رهبر فرقه ای از شیعه اسماعیلی باطنی،بر بعضی از شهرهای یمن مدیخره(قلعه ای محکم در اطراف عدن)تسلط یافته صنعا را تهدید می کرد.الهادی با قرامطه به جنگ پرداخت اما بر اثر کثرت دشمن شکست خورد و شهر صنعا را از دست داد.

پس از پیروزی قرامطه،الهادی قشونی را بسرکردگی پسرش قاسم برای جنگ با قرامطه فرستاد.قاسم با سپاه علی بن فضل قرمطی جنگیده،آنها را در سال 297 هجری از صنعا بیرون کرد.پس از این شکست دوباره،قرامطه،با پسر الهادی،مرتضی در شهر صفار جنگ کرده و آن شهر را به تصرف درآوردند.مرتضی به پدرش که در صنعا اقامت داشت پناه برد و از مردم شهر خواست که وی را یاری دهند تا فتنه قرامطه را دفع کند؛ اما مردم او را کمک نکردند و درنتیجه مجبور شد که به شهر صعده پناهنده شود.

اسعد بن یعفر که قبلا از طرف بنی عباس بر صعده حکومت می کرد از این فرصت (جنگ میان قرامطه و زیدیه)استفاده کرد و دوباره به صعده بازگشت و حکومت را از سر گرفت (2).

حمیری می گوید:در این فرصت احمد بن عبد اللّه بن محمد بن عباد به عراق آمد تا از معتضد خلیفه عباسی برضد یحیی بن الحسین علوی قشون طلب کند.اما با حسرت خاطر دریافت که المعتضد از دنیا رفته و مردم به المکتفی بالله بیعت کرده اند (3)،درنتیجه، قصد خود را با وی در میان گذاشت و المکتفی قشونی را برای سرکوبی یحیی بن الحسین با او فرستاد.در این میان از ابن مزاحم والی حرمین(مکه و مدینه)نامه ای رسید یعنی بر اینکه یحیی بن الحسین علوی از صنعا خارج شده حکومت را ترک گفته است.این بود که خلیفه از تصمیم خود منصرف شده مرد یمنی را با حسرت و پشیمانی بازگردانید.

بسن 78 سالگی از دنیا رفت (1)و در مسجد جامع شهر مدفون گشت.

بعد از مرگ یحیی بن الحسین،فرزندان وی کار پدر را دنبال کرده دعوت زیدی را گسترش دادند (2).

روایت شده است،هنگامی که ناصر الاطروش از امامان زیدی خبر وفات یحیی بن الحسین را در کوه شنید بشدت گریست.فرمود امروز رکن اسلام نابود شد.گویند که الهادی شاعر (3)بوده و قصیده ای سروده است:

عزت و کرامت(مرد)نیست جز استقامت کردن در میدان جنگ هنگامی که شمشیرهای درخشان در آنجا،برق زند.و آیا ملک و سلطنت جز عزت و امر و غنای طبع چیز دیگری است؟و بهترین شما کسی است که خوبیها و سرشتهای پاک او را مهذب کند و کسیکه هنوز زنده است و یکمرتبه انتقام می گیرد و آنکه در حالات مختلف بیدار و آگاه است و در صحنه زندگی"افکار"خود را آشکارا گفته و هنگام فرصتها دنبال هدفهای خود می رود.

یحیی علاوه بر شعر و ادب،در فقه و حدیث و زهد و عبادت نیز معروف بوده و صاحب تالیفاتی بوده است،از جمله:

1-کتاب جامع الفقه و الاحکام

2-المنتخب و الثاقب

3-حسن المعرفه

4-الفنون فی الفقه

5-کتاب التوجیه و المسترشد.

ص:234

6-الرد علی اهل الزیغ

7-الرد علی الحنفیه

8-اصول الدین و آلافاق

9-اثبات النبوه

10-اثبات الوصیه (1)

وی همانطور که در فقه صاحب تالیف است،در حدیث نیز صاحب مشی خاصی بوده که به الهادیه معروف می باشد (2).

الهادی وقتی که 19ساله بود،چندین جلد کتاب در حدیث تالیف کرد.ابو بکر بن یعقوب عالم ری می گوید:وقتی که در زندان یحیی بن الحسین را ملاقات کردم چنان تصور کردم که کسی را مثل این مرد(یحیی بن الحسین)که جامع اصول اصحاب باشد سراغ ندارم و اکنون اصرار دارم که با او در فقه مباحثه و مجادله کنم (3).

امام احمد،حکومت به دست فرزندان او افتاد و آنها بمدت 130 سال در یمن حکومت کردند.

بعد از آنها حکومت یمن همچنان به دست امامان زیدی بود تا اینکه در سال 1960 میلادی با کودتائی که به وسیله عبد الرحمن آلاریانی و به تحریک جمال عبد الناصر علیه امام یحیی انجام گرفته بود به حکومت زیدی پایان داده شد.

ص:236

امام حسین انتخاب شود مشروط بر آنکه امام برگزیده با ظلم و جور مبارزه کرده و برضد سلاطین جابر قیام کند.طرفداران این فرقه را زیدیه می نامند که منسوبند به زید بن علی بن الحسین بن علی،علیهم السّلام،نخستین امامی که برضد هشام بن عبد الملک اموی قیام کرده است (1).

این فرقه از شیعه در عصر بنی امیه که عصر ظلمت و تاریکی بشمار می رود،بوجود آمده است.عصری که در آن خلفای بنی امیه در محو احکام و آثار اسلام با یکدیگر به مسابقه برخاسته بودند.آن زمان حضرت زید بن علی برای اصلاح امت اسلامی قیام کرد و جماعت مسلمین برای احیای شریعت که امر مقدسی است به او روی آوردند و از نظریات و افکار زید پشتیبانی کردند و به امامت وی معتقد شدند که بعدها در تاریخ فرق و مذاهب به شیعه زیدی معروف شدند (2).این فرقه در تاریخ اسلام فعالیتهای سیاسی زیادی داشته است و چندین امام پشت سرهم به طریق حضرت زید قیام کرده اند.جز اینکه این فرقه امامت را همانند شیعه اثنی عشری بطریق وراثت که از پدر به پسر انتقال می یابد،نمی دانند بلکه امامت را مشروط به فضل و علم و قیام برضد ظلم می دانند (3).

به دلایل ذکر شده در نظر شیعه زیدی،امامت،بعد از شهادت حضرت حسین بطور مساوی میان اولاد امام حسن و حضرت حسین انتقال یافته است و بدین ترتیب امامت در نسل فاطمه دختر پیامبر باقی مانده است.علاوه بر این زیدیه هیچوقت وجود یک امام را در یک عصر ضروری نمی دانند،بلکه معتقد هستند که مانعی ندارد که دو امام در یک عصر در دو مکان مجزا رهبری امات اسلام را به عهده گیرند.همچنانکه این مسئله(وجود دو امام)در قیام ناصر اطروش در طبرستان و درمورد یحیی بن الحسین علوم و الهادی در یمن تحقق پذیرفت آنهام به علت دوری شهرها و مسافتی که در میان قلمرو حکومتی این دو امام وجود داشته است.

ص:238

گویند که ناصر اطروش درباره یحیی بن الحسین،چنین گفته است:

کسی که در منطقه ما بسر می برد باید از ما تبعیت نماید (1).

بعضی از بزرگان می گویند که علیرغم بعد مسافت میان قلمرو حکومتی آنها میان(ناصر اطروش و یحیی بن الحسین)و،آرای آن دو هماهنگی واضحی آشکار است،ناصر اطروش به فضل و علم و اجتهاد یحیی بن الحسین اعتراف کرده،و از بعضی نظریات وی متأثر شده است.

علاوه بر این هریک از آن دو برای تبلیغ دعوت زیدی فعالیت می کرده اند.

بهرحال فرقه زیدی،یکی از فرقه های شیعه است که طرفدار و دوستدار اهل بیت پیامبر اکرم می باشد و معتقد است که خلافت بعد از پیامبر اسلام حق مسلم علی بن ابیطالب بوده است.

باید توجه داشت که این فرقه چندان افراطی نبوده و موضع گیری خصمانه ای در برابر صحابه نگرفته اند.زیدیه با اینکه خلافت را حق مسلم حضرت علی(ع)می داند،اما هرگز از صحابه پیامبر،ابو بکر و عمر تبری نمی کنند (2)بلکه خلافت خلیفه اول را نیز پذیرفته اند (3).

لذا می توان آنها را شیعه معتدل و غیرافراطی به حساب آورد.

در هر صورت شیعه زیدی طایفه ای معتبر است اما با فرقه اثناعشری درمورد چند مسئله اعتقادی اختلاف نظر دارد.از جمله اینکه.زیدیه معتقد است بعد از امام زین العابدین،پسرش زید بن علی امام است درحالی که امامیه عقیده دارند که بعد از حضرت زین العابدین پسر بزرگوارش حضرت محمد باقر(ع)امام می باشد و هرگز زید در قیام و خروج خود ادعای امامت و رهبری نکرده است و همواره مردم را تحت عنوان الرضا من آل محمد بطرف حکومت عدل علوی که یک عنوان عمومی است فراخوانده است و این حقیقتی است که خود ائمه اطهار نیز از قبیل حضرت صادق(ع)و امام رضا(ع) بدان تصریح فرموده اند (4).

ص:239

در روایتی از حضرت صادق(ع)چنین می خوانیم که فرمود:

هرگز نگوئید که زید خروج کرده است زیرا او عالمی راستگو بوده که هیچوقت شما را به ریاست خود دعوت نکرده است،بلکه آنچه او ادعا کرده عبارت از دعوت به رضای آل محمد بود و اگر پیروز می شد به آنچه وعده داده بود،حتما عمل می کرد (1).همچنین از پسرش یحیی بن زید نقل شده است که به بعضی از شیعیان امامی،چنین فرمود:

پدرم زید عاقلتر از آنست که حقی را ادعا نماید که از آن او نیست آنچه او مردم را بدان فرامی خواند رضای آل محمد بود و پسرعمویش جعفر صادق را در نظر گرفته بود (2). (3)

همچنین زیدیه در مسئله نص بر امامت و تفسیر آن با اثناعشری ها اختلاف دارد.آنان می گویند:درمورد امامت هرگز نص نبوده است،بلکه باید آنرا اهل حل و عقد(عقلا و بزرگان جامعه)انتخاب نمایند.باوجوداین آنها به امامت علی(ع)معتقد هستند زیرا فاضلتر از علی(ع)را در زمان رسول خدا سراغ ندارند.علاوه بر این آنها معتقدند که از همه اصحاب عالمتر و زاهدتر بوده و همه از او سئوالاتشان را می پرسیدند و او همیشه در مسائل اسلامی فتوی می داده و هرگز از احدی سئوال نمی کرد (4).

ص:240

جاحظ دانشمند معروف معتزلی،زهد علی(ع)را چنین توصیف می کند:

علی زاهدترین صحابه بوده زیرا او در خشنی لباس و غذا و قانع شدن به کم و اندک بها دادن به دنیا و نگه داشتن نفس خود از هوی وهوسها با اصحاب پیامبر شریک بلکه مقدم بوده است و از این جهت است که او را بعد از پیامبر افضل اصحاب و شایسته ترین افراد برای خلافت دانسته اند.چنانچه او را بخاطر زهد،علم و تقوایش از ابو بکر و عمر مقدم دانسته اند (1).

زیدیه با وجود اینکه به شایستگی علی(ع)بر خلافت اذعان دارند اما به خلافت ابو بکر و عمر نیز معتقد هستند و می گویند که امامت مغضول جایز است (2)و باز می گویند:پیامبر خلیفه بعد از خود را نه با اسم بلکه با بیان اوصاف و شرایط معرفی کرده،علی نیز به عنوان شخص جامع الشرایط و الاوصاف معرفی شده نه آنکه او را بطور معین انتخاب کرده باشند (3)آنها در این عقیده درست نقطه مقابل شیعه اثنا عشری قرار گرفته اند که خلافت علی(ع)را به نص و تعیین شخص حضرت محمد(ص)می دانند (4).

ص:241

بهرحال هردو فرقه زیدی و اثناعشری،با کمی اختلاف،به امامت و شایستگی علی اعتراف داشته،می گویند:لازم بود که بعد از رسول خدا،امت دست از دامان اهل بیت برنمی داشت،از طرفی پیامبر خدا دو امانت بزرگ قرآن و عترت را در میان امت به ودیعت گذاشت (1).

همچنین هردو معتقدند که امامت بعد از رسول خدا حق علی(ع)و بعد از او حق امام حسن و امام حسین و بعد از آنها حق مسلم اولاد فاطمه می باشد (2).درنتیجه امروز کلمه شیعه به فرقه های زیدی اثناعشری و اسماعیلیه اطلاق می شود،فرقه هایی که در پهنای جهان اسلام پراکنده شده اند و در کشورهای ایران،پاکستان،هند،عراق،یمن،لبنان،ترکیه افغانستان،تانزانیا،و اوگاندا و قسمتی نیز در مغرب زندگی می کنند (3).

ص:242

این فرقه را سرجوبیه نیز می نامند زیرا که ابی الجارود شخصی کور بوده و حضرت باقر وی را سرجوب لقب داده است (1).ابی الجارود یکی از دانشمندان و علمای زیدیه بوده و شیخ طوسی گفته است که او از اصحاب حضرت صادق بوده و از وی روایت نقل کرده است (2).

نجاشی گفته است که ابو الجارود از اصحاب حضرت صادق بوده و از آن حضرت روایت نقل می کرده،اما زمانیکه زید خروج کرد،تغییر عقیده داد،و به زید پیوست (3).او از کوفه به خراسان آمد و مردم را به ولایت جعفر بن محمد باقر دعوت می کرد (4).

هنگامی که با زید ملاقات کرد،افکارش با نظریات زید موافق آمد و از اتباع وی گردید.او می گوید:علی(ع)افضل اصحاب بعد از رسول خدا(ص)است به خلافت از همه اصحاب پیامبر شایسته تر است و هرکسی با وی به مخالفت پردازد و دیگری را بروی مقدم بدارد،کافر است (5).او به امانت زید معتقد بوده و هنگام خروج وی در کوفه با او همکاری می کرد و شعار وی را تبلیغ می کرد (6).ابو الجارود که همراه زید با بنی امیه می جنگید از کسانی بود که به خروج مهدی عقیده داشت (7)و بدین ترتیب فرقه جارودیه زیدی پیدا شدند.آنها معتقدند که پیامبر خدا خلافت بلافصل علی ابن ابیطالب را نه با اسم که با وصف و تعریف اوصاف او بیان داشته،منتها این اوصاف تنها در علی ابن ابیطالب جمع بود (8).جارودیه علی را از همه صحابه برتر می دانند و احدی را هم شأن او به حساب نمی آورند.همچنین معتقدند که هرکسی علی را از این مقام بالاتر بداند کافر است و امت اسلامی با ترک بیعت علی(ع)گمراه شده و کفر ورزیدند (9)و مردم از وظیفه خود درباره جستجوی شخص معرفی شده و جامع الشرایط خلافت،کوتاهی کرده و ابو بکر را با سوء تعبیر برگزیدند و در آن انتخاب به خطا رفتند (10).

ص:244

جارودیه بدنبال افراط در عقیده خود،آنچنان تندروی کردند که مسلمانان را به مناسبت انتخاب ابی بکر و ترک بیعت علی(ع)تکفیر کردند (1)و آنها را مستحق نفرین دانستند (2).جارودیه معتقد است که امامت بعد از علی ابن ابیطالب به دو فرزندش حسن و حسین اختصاص دارد آنهم بجهت شرایطی که این دو بزرگوار حائز آن بودند.این شرایط عبارتست از:علم،تقوی،بصیرت در امور دین و سیاست اجتماعی.و بنابراین فرزندان دیگر علی(ع)فاقد این شرایط می باشند (3).و باز معتقدند که امامت بعد از شهادت حسین به فرزندان آن حضرت انتقال یافته است و هرکدام از آنها،اگر قیام کند،همانند علی ابن ابیطالب،امام واجب الاطاعه است و امامت وی تنها بر اهل بیت خود واجب است نه بر دیگر مردم (4).

فرقه های زیدیه هستند که خلافت ابی بکر و عمر را پذیرفته اند و لیکن درمورد عثمان توقف و سکوت را انتخاب کرده اند،نه او را سرزنش می کند و نه وی را می ستایند (1).

شهرستانی سبب سکوت آنها را درمورد عثمان چنین توضیح می دهد:وقتی که اخباری را درمورد عثمان روایت شده و او را یکی از اصحاب دهگانه بهشتی می شمارند،گمان می کنیم که او باید مسلمان باشد و کارش دال بر صحت نموده او را از اصحاب بهشتی بدانیم (2).ولی هنگامی که کارهای او را درمورد مسلطکردن بنی امیه و بنی مروان بر مسلمانان و نیز حیف ومیل بیت المال در جهت هوی وهوس و امیال نفسانیش را می بینیم،معتقد می شویم این کارها با سنت پیامبر و صحابه توافق ندارد،لذا حکم می کنیم که این شخص کافر است و درنتیجه این دو نظریه افراط و تفریط ما راه سوم را انتخاب کرده و در حق وی توقف و سکوت را انتخاب کرده ایم (3).

حسن بن صالح بن حی،رهبر این فرقه زیدی در سال 100 هجری در کوفه متولد شد (4).وی شخصی عابد و زاهد و دانشمندی مطلع (5)و معاصر مهدی عباسی بوده است (6).

شیخ طوسی در کتاب رجال خود(ص 113)او را از اصحاب حضرت باقر شمرده است و می گوید که عیسی بن زید هنگام فراری بودنش در بصره پیش او پنهان بوده است.

ابو جعفر منصور،پس از پایان دادن به نهضت ابراهیم بن عبد اللّه(نفس زکیه)به فکر گرفتن عیسی بن زید افتاد،زیرا عیسی پرچمدار ابراهیم بود.پس از منصور،پسرش مهدی به تعقیب عیسی و ابراهیم پرداخت ولی هرگز موفق نگردید زیرا عیسی همچنان در پیش حسن بن صالح پنهان بوده و حسن دخترش را به نکاح ابراهیم درآورده تا آن که بدرود حیات گفت.

ص:246

حسن بن صالح مردی مهربان و دلسوز فقرا بود.ابن سعد در طبقات خود نقل می کند که روزی سائلی پیش وی آمد و اظهار داشت که حاجتمند است،حسن نیز جوراب خود را درآورد به او داد.علاوه بر سخاوت و بزرگواریش،او مردی فقیه و متکلم بود و صاحب چند کتاب می باشد که از جمله:کتاب التوحید در امامت اولاد علی(ع)از نسل فاطمه(س)و کتاب الجامع در فقه می باشد (1).