ص: 2

ص: 3

ص: 4

همه ی کسانی که به نوعی به جهان بشریّت خدمت کرده اند ، بر بشریّت حق دارند ولی هیچ کس به اندازه حقّ شهدا بر بشریّت حق ندارد ، زیرا شهدا شمع محفل جهان بشریّت اند ، آنها چون شمع می سوزند و خاکستر می شوند و محیط زندگی انسان ها را روشن نگه می دارند ، تا هر گروهی در پرتو نور شهیدان راه خود را بپوید .

همان گونه که چرخ زندگی مادّی انسان ها در پرتو نور خورشید در حرکت است ، چرخ زندگی معنوی انسان ها نیز در پرتو انوار درخشان شهدا راه تکامل را می پیماید .

شهادت دو رکن دارد :

1 _ در راه خدا باشد .

2 _ آگاهانه از آن استقبال کند .

شهادت از این جهت که عملی اختیاری و آگاهانه است ، و از هر گونه انگیزه خودگرایانه منزّه و مبرّا است ، تحسین انگیز و افتخارآمیز است .

هر مرگی به جز مرگ شهادت گونه ، نفله شدن است ، و لذا اصحاب به محضر رسول اکرم صلی الله علیه و آله شرفیاب شده تقاضا می کردند که دست به دعا برافراشته از درگاه باری تعالی بخواهد که خداوند برای آنها شهادت قسمت کند .

مولای متّقیان امیرمؤمنان علیه السلام می فرمود :

وَإنْ تَکُنِ الأَبدانُ لِلمَوْتِ اُنشِئَتْ فَقَتْلُ امْرِی ءٍ للّه ِِ بِالسَّیفِ أَفضَلُ

اگر این پیکرها برای مرگ آفریده شده اند ، پس کشته شدن انسان در راه خدا با

ص: 6

شمشیر برتر است .(1)

پرورش یافتگان مکتب وحی هرگز نمی خواستند که بدنشان نفله شود ، بلکه ترجیح می دادند که در جبهه ی نبرد در راه خدا به والاترین ارزش برسد .

امیر بیان در یکی از خطبه های جنگ جمل می فرماید :

وَالَّذی نَفسُ عَلِیٍّ بِیَدِهِ ، لاَءَلفُ ضَربَةٍ بِالسَّیْفِ أَهوَنُ عَلَیَّ مِن مَیتَةٍ عَلی فِراشٍ ؛

سوگند به خدایی که جان علی در دست اوست ، هزار ضربتِ شمشیر برای من از یک بار در بستر مردن آسان تر است .(2)

قرآن کریم این نوع مرگ را مرگ نمی داند ، بلکه زندگی جاوید می داند و آثار حیات را بر آن مترتّب می سازد ، آنجا که می فرماید :

« و لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللّه ِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ »

آنان را که در راه خدا کشته شدند ، مرده نشمار بلکه آنها زندگانند و در نزد پروردگارشان روزی خوارند .(3)

قرآن نه تنها شهدا را مرده نمی شمارد ، بلکه تغذیه را که از آثار

ص: 7

موجودات زنده است بر آنها مترتّب می سازد .

مرگ آگانه که از ارکان شهادت است در اسلام به صورت قانونمند درآمده و در فقه اسلامی بابی را به نام « جهاد » به خود اختصاص داده ، که احکام و شرایط خاص خودش را دارد .

سخن در باب جهاد بسیار فراوان است ، به فرازی از بزرگ شهید انسانیّت بسنده می کنیم :

أمّا بَعدُ ، فَإنَّ الجِهادَ بابٌ مِن أَبوابِ الجَنَّةِ ، فَتَحَهُ اللّه ُ لِخاصَّةِ أولِیائِهِ ، وَهُوَ لِباسُ التَّقوی ؛

جهاد دری از درهای بهشت است ، خداوند آن را به روی دوستان خاصّ خود گشوده است و آن جامه تقوا است .(1)

هر کسی لیاقت شهادت در راه خدا را ندارد ، جامه شهید جامه تقوا می باشد و لذا در فقه اسلامی باید لباس مرده را درآورند ، بدن را غسل دهند ، سپس با جامه پاکی او را کفن کنند ، ولی شهادت در راه خدا به جسم و روح و جامه ی شهید قداست می دهد ، روحش در اعلی علیّین به پرواز درمی آید ، بدنش نیازی به شست وشو ندارد پاک و پاکیزه است ، حتّی جامه اش قداست دارد ، نیازی به تعویض ندارد ، با همان جامه ی خونین که مدال افتخار و نشان پاک باختگی او است ، به خاک سپرده می شود .

امام باقر علیه السلام در این رابطه می فرماید :

ص: 8

ما مِنْ قَطْرَةٍ أَحَبُّ إلیَ اللّه ِ مِن قَطرَةِ دَمٍ فی سَبیلِ اللّه ِ ؛

هیچ قطره ای در نزد خدا از قطره خونی که در راه خدا ریخته شود محبوب تر نیست .(1)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در یک بیان جامع تر می فرماید :

فَوقَ کُلِّ بِرٍّ بِرٌّ حَتّی یُقْتَلَ الرَّجُلُ فی سَبیلِ اللّه ِ ، فَاِذا قُتِلَ فی سَبیلِ اللّه ِ عَزّ وَجَلَّ فَلَیسَ فَوقَهُ بِرٌّ ؛

بالاتر از هر کار نیکوئی ، کار نیکویی هست ، تا هنگامی که انسان در راه خدا کشته شود ، چون در راه خدای عزّوجلّ کشته شد ، دیگر بالاتر از آن کار نیکی نیست .(2)

کار شهید تزریق خون در پیکر اجتماع است ، خون شهید تباه نمی شود ، هر قطره اش به صدها و هزارها تُن خون تبدیل می شود و در پیکر اجتماع وارد می شود ، مخصوصاً آن اجتماعی که دچار کم خونی شده است .

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در زمینه ی مقایسه ی خون شهید با مرکّب عالم می فرماید :

إذا کانَ یَومَ القِیامَةِ وُزِّنَ مِدادُ العُلَماءِ بِدِماءِ الشُّهَداءِ ، فَیُرَحَّجُ مِدادُ العُلَماءِ عَلی دِماءِ الشُّهَداءِ ؛

چون روز قیامت فرا رسد مداد ( مرکّب ) علما با خون شهدا سنجیده می شود ، مرکّب علما بر خون شهدا برتری می یابد .(1)

همین بیان از رئیس مذهب امام صادق علیه السلام نیز روایت شده است .(2)

امیر بیان در یکی از خطبه های خود می فرماید :

وَالعالِمُ أَعْظَمُ أَجْراً مِنَ الصّائِمِ الْقائِمِ الْغازی فی سَبیلِ اللّه ِ ؛

پاداش عالم از روزه داری که شب ها را به تهجّد پرداخته روزها در راه خدا پیکار کند بزرگ تر است .(3)

آری این علمای ربّانی هستند که روح شهادت طلبی را در جامعه تزریق می کنند و افراد مستعدّ را برای جهاد در راه خدا تربیت می کنند و آنها با تزریق خون در پیکر جامعه ، اجتماع خود را از کم خونی نجات می دهند .

و لذا بسیار طبیعی است که جایگاه عالم بالاتر از شهید و مرکّب علما برتر از خون شهدا باشد .

ص: 10

البتّه این مقایسه در مورد شهیدان والا مقامی است که به مرتبه ی بلندی از دانش و فضیلت راه نیافته باشند ، امّا شهیدانی که علاوه بر مقام شهادت ، در عرصه علم و فضیلت نیز تلاش کرده به مقام والایی رسیده باشند آنها جایگاه والاتری دارند .

عالمان شیعه ذاتاً مجاهد هستند ، زیرا آنها مرزدارِ کشور ایمان و مرزبان میهن دین هستند ، آنها شب و روز در مرزهای عقیده و ایمان به وظیفه ی مرزبانی مشغول هستند و از مرز عقیده نگهبانی می کنند .

امام هادی علیه السلام از حضرت صادق علیه السلام روایت می کنند که فرموده اند :

عُلَماءُ شیعَتِنا مُرابِطُونَ بِالثَّغْرِ الَّذی یَلی إِبْلیسَ وَعَفاریتَهُ ، یَمْنَعُونَهُمْ عَنِ الْخُرُوجِ عَلی ضُعَفاءِ شیعَتِنا ، وَ عَنْ أَنْ یَتَسَلَّطَ عَلَیهِمْ إبلیسُ وَ شیعَتُهُ النَّواصِبُ .

أَلا فَمَنِ انْتَصَبَ لِذلِکَ مِنْ شیعَتِنا کانَ أَفْضَلَ مِمَّنْ جاهَدَ الرُّومَ وَالتُّرکَ وَالْخَزَرَ أَلفَ أَلفَ مَرَّةٍ ، لاِءَنَّهُ یَدْفَعُ عَنْ أَدْیانِ مُحِبّینا ، وَذلِکَ یَدْفَعُ عَنْ أَبْدانِهِمْ ؛

علمای شیعیان ما در مرزی مرزبانی می کنند که شیطان و گماشتگان او در پشت آن مستقرّ شده اند ، آنان شیاطین را اجازه نمی دهند که در مرز رخنه ایجاد کنند و بر ضعفای شیعیان ما تهاجم کنند .

آنها نمی گذارند که شیطان و پیروان ناصبی اش بر شیعیان ما سیطره پیدا کنند .

آگاه باشید که هر کدام از شیعیان ما این منصب مرزبانی را بر عهده

ص: 11

بگیرد از مجاهدانی که در جبهه های روم ، ترک و خزر پیکار می کنند ، هزار هزار مرتبه برتر هستند ، زیرا آنان از مرز ایمان شیعیان ما دفاع می کنند و این ها از مرز ابدان آنان .(1)

عالم خدمتگزاری که در دوران غیبت امام زمان علیه السلام از مرز ایمان نگهداری می کند و کشتی ایمان را از غرق شدن در گرداب شبهات و طوفان حوادث محافظت می کند ، اگر در حین انجام وظیفه از سوی کفّار و منافقان مورد تهاجم قرار بگیرد و به شهادت برسد ، بر همه ی شهیدان برتری دارد ، که تعبیر : « اُولئِکَ هُمُ الاْءَفْضَلُونَ عِنْدَاللّه ِ » از امام هادی علیه السلام در حق آنها رسیده است .(2)

اعدام سپرده شدند و یا به دسیسه ی دشمنان دین ترور شدند ، صدها فقیه ، محدّث ، مؤلّف ، خطیب و مجاهد دیده می شوند که اگر در مجموعه ای گردآوری شوند ، به ده ها مجلّد بزرگ خواهد رسید .

علامه ی بزرگ آیة اللّه حاج شیخ عبدالحسین امینی ، صاحب دائرة المعارف بزرگ الغدیر ، در عنفوان جوانی ، بیوگرافی کوتاهی از شماری از آنان را در کتاب ارزشمندی گردآورده ، و آن را : « شهداء الفضیلة » نام نهاده است .

علامه ی امینی تعداد 130 تن از علمای بزرگی را که از قرن چهارم تا قرن چهاردهم به دست خلفای جور به شهادت رسیده اند ، در این کتاب معرفی نموده و فرموده :

شهدای فضیلت از علمای شهید در قرن های اوّل ، دوّم و سوّم هجری در بسیاری از کتب تراجم ذکر شده و لذا ما در این کتاب از آنها نام نبردیم .(1)

همچنین عالمان بزرگی که در حوادث عمومی ، همانند قتل عام بسیاری از شهدا توسّط فدائیان ( اصحاب حسن صباح ) در سال 488 ق ؛ حادثه ی مشهد مقدّس به سال 997 ق ، دو فاجعه ی بزرگ کربلا به سال های 1216 و 1258 ق . ، حادثه ی جزیره صالح نبی در حومه ی بحرین ، در مدرسه ی شیخ داود _ که از آن روز به کربلا شهرت یافته _ ، فاجعه ی احمدپاشا جزّار در جبل عامل ، حادثه ی خونبار مسجد زکریّا

ص: 13

در حلب ، در عهد سلطان سلیم عثمانی و دیگر فجایع در اقطار و اکناف جهان ، به شهادت رسیده اند ، در این کتاب نیامده است .(1)

نگارنده سطور ، محقّق بزرگ ترک ، مرحوم پرفسور عبدالباقی گلپنارلی ( 1317 _ 1403 ق ) را مشاهده می کردم که در کنار مکان مخروبه ای در نزدیکی دانشکده الهیّات استانبول می ایستاد و با دیدگانی اشک بار فاتحه می خواند ، روزی از محضرشان پرسیدم اینجا چه خبر است ؟ فرمود : در عهد عثمانی تعداد چهل تن از علمای شیعه را با تبر گردن زدند ، جسدشان را به دریا انداخته ، سرهایشان را در اینجا دفن کردند .(2)

آنها و صدها تن دانشمند فرهیخته ی عراقی که در عهد طاغوت زمان در سیاه چال های بغداد به شهادت رسیدند در این آمار نیامده است .

همه ساله در ایّام عزاداری سالار شهیدان گروه صحابه به مجالس عزاداری حمله می کنند ، گلوله باران می کنند ، آتش می زنند و شخصیّت های شیعی را ترور می کنند که به شمار نمی آیند .

نگارنده سطور با یک تلاش محدود توانست اسامی 840 تن از شخصیّت های برجسته ای را که در چند سال اخیر در ایّام عاشورا در پاکستان توسّط گروه های وابسته به وهّابیان به شهادت رسیده اند را

ص: 14

شناسایی کند .(1)

بسیاری از مورّخان با افتخار و مباهات از کشتن علمای شیعه یاد کرده اند ، که یکی از آنها « حسن کهویهامی » است که در کتاب خود که به سال 1301 ق . آن را نوشته ، فصلی را به تاراج های شیعه اختصاص داده و در آن فصل از ده تاراج مهم گزارش داده که چگونه به قصد قربت و برای اجر معنوی به مراکز شیعه تهاجم کرده ، منازل شیعیان را به جرم شیعه بودن تاراج می کردند و علمای شیعه را بدون محاکمه به قتل می رساندند .(2)

وی در بخش دیگری از کتاب خود از کارکرد وهّابیان و کشتن هر عالمی که به پیامبر توسّل بجوید ، مولودی بخواند ، یا پیامبر را با حرف « یا » ندا کند ، گزارش داده است .(3)

بخش دیگری از جنایات وهّابیان در کتاب « تاریخ وهّابیان » گزارش شده است .(4)

علمای بزرگواری که به فرمان استالین در شوروی به جوخه ی اعدام سپرده شدند ، در این گزارش ها نیامده است .

دانشمندان بسیاری که در سال های اخیر در عراق ، افغانستان و دیگر کشورها به شهادت رسیدند را نیز اگر به آمار فوق اضافه کنیم به

ص: 15

چند هزار خواهد رسید .

* * *

شیخ حرّ عاملی او را به عنوان : عالم ، ماهر ، فقیه ، محدّث ، مدقّق ، ثبت ، متبحّر ، کامل ، جامع فنون عقلی و نقلی ، زاهد ، عابد ، پارسا ، شاعر ، ادیب ، مبتکر ، یگانه ی دهر و بی نظیر روزگار ستوده است .(1)

وی به سال 734 ق . در « جزین » متولد شد .

نسبش از طرف مادر به « حارث همدانی » یار باوفای امیرمؤمنان علیه السلام می رسید .(2)

مقدّمات را در زادگاه خود فرا گرفت ، در 16 سالگی برای ادامه تحصیلات به عتبات عالیات عزیمت نمود .

در سال 751 ق . در حلّه از « فخر المحقّقین » به دریافت اجازه نایل آمد .(3)

در پرتو هوش سرشار و نبوغ فوق العاده اش در 21 سالگی به برترین رتبه ی اجتهاد نایل آمد و از اساتید خود در کربلا : سید عمیدالدّین اعرجی و برادرش سید ضیاءالدّین ( خواهرزادگان علامه حلی ) و سید عالم الدّین موسوی حائری ، اجازه نامه دریافت نمود و در همین مدّت با تدریس و فتوا در کربلا بلند آوازه گردید .

شهید در سال 755 ق که 21 بهار از عمر شریفش می گذشت ، با کوله باری از علم به زادگاه خود بازگشت ، آنگاه به سیر و سیاحت در مصر ، فلسطین ، شام ، مکّه ، مدینه و بغداد پرداخت و از چهل تن از

ص: 18

علمای عامّه اجازه دریافت نمود ، چنان که خود در اجازه نامه اش به « ابن خازن » به آن تصریح نموده است .(1)

فخرالمحقّقین در سال 756 ق . که شهید 22 ساله بود ، در اجازه ای که به وی داده می نویسد :

بر من قرائت نمود مولانا ، امام ، علامّه اعظم ، افضل علمای عالم ، سیّد فضلای بنی آدم ، مولانا شمس الحقّ والدّین ، محمّد بن مکّی ... .(2)

این تعبیرات بلند از استادی ارجمند ، که خود از شخصیّت های برجسته ی جهان تشیّع بود ، با توجّه به سنّ وی ( 682 _ 771 ق ) که در 74 سالگی به شاگرد جوان 22 ساله اش نوشته ، خیلی معنی دارد .

عامل مهد معارف و مرکز حوزه های جهان تشیّع گردید .

بزرگ ترین حوزه علمیه ی قرن هشتم در سال 771 ق . به دست شهید اوّل در « جزین » تأسیس گردید .(1)

جزین زادگاه شهید و خاستگاه صدها فقیه فرهیخته در طول تاریخ می باشد .

در جزین مسجد جامع و مدرسه ی علمیّه ای تأسیس شد که 12 استاد مبرّز در آنجا به تدریس اشتغال داشتند .(2)

تعداد فقیهان برجسته ای که در جزین پرورش یافتند به قدری زیاد بود که در تشییع جنازه یکی از رجال جزین 70 نفر مجتهد حضور داشت .(3)

یکی از قلعه های دمشق با وضع بسیار فجیعی حبس کرد ، سپس او را مجبور به توبه نمود ، که وی امتناع ورزید .(1)

پس از یک سال تحمّل حبس و شکنجه او را به فتوای برهان الدّین مالکی به شهادت رسانیدند .

بسیار جالب توجّه است که قاضی برخاست ، وضو گرفت ، دو رکعت نماز خواند ، سپس با قصد قربت فتوا به هدر بودن خون او صادر کرد .

در اثر فتوای قاضی :

_ نخست او را گردن زدند !

_ سپس به دار آویختند !

_ آنگاه پیکر مبارکش را سنگباران کردند !

_ سرانجام بدن شریفش را آتش زدند !(2)

این فاجعه ی دلخراش روز پنج شنبه نهم جمادی الاولی ، به سال 786 ق . اتّفاق افتاد .(3)

احقاد بدر و حنین سابقه ای بس طولانی دارد ، گاهی در مدینه ، در کوچه های بنی هاشم خودنمایی می کند ، گاهی خیمه های آل اللّه را در دشت کربلا طعمه ی حریق می سازد ، گاهی شعله های آن کتابخانه ی شیخ طوسی را در کرخ بغداد می سوزاند ، هنگامی کتابخانه های جبل

ص: 21

عامل را طعمه ی آتش می کند و هنگامی حرم مطهر عسکرییّن علیهماالسلام را در سامرّا نشانه می رود .

کیفیّت شهادت شهید را علاّمه مجلسی از روی دست نویس فاضل مقداد ( شاگرد شهید ) و دست نوشته ی شیخ علی ( فرزند شهید ) به گونه ای که نقل شد ، نقل فرموده است .(1)

کتب سیره و تراجم یاد شده است .(1)

در آن ایّام سلطان « برقوق » در رأس حکومت و « بیدر » در رأس دولت بود .(1)

شهید در میان فقهای بزرگی که در طول قرون و اعصار توسّط سلاطین جور به قتل رسیده اند ، نخستین فقیهی بود که به « شهید » مشهور شد .

پس از شهادت « زین الدّین بن علی » او به عنوان : « شهید اول » و « زین الدّین » به عنوان : « شهید ثانی » مشهور شد .

ص: 25

ص: 26

ماندگار تاریخ تشیّع بودند و نیای ششم ایشان « شیخ صالح » از شاگردان مبرّز علاّمه ی حلّی بود .(1)

دوازده تن از نوادگان او نیز از علمای برجسته ی جهان تشیّع بودند که به « سلسلة الذّهب » شهرت یافتند .(2)

شهید ثانی به سال 911 ق . در جُبَع دیده به جهان گشود ، مقدّمات را از محضر پدر بزرگوارش فرا گرفت .

بیش از چهارده بهار از عمرش نگذشته بود که از نعمت پدر محروم شد .

به دنبال ارتحال پدر در سال 925 ق . به « میس » رفته ، در محضر شوهر خاله اش « علی بن عبدالعالی » مشهور به « محقّق کرکی » به ادامه ی تحصیل پرداخت .(3)

وی در اواخر 933 ق . از میس به « کَرَک » رفته ، از سید حسن بن سید جعفر ، صاحب « المحجّة البیضاء » استفاده ها برد .(4)

یک سال بعد به زادگاه خود بازگشت ، سپس به دمشق رفته ، در سال 938 ق . به جُبَع بازگشت .

چهار سال بعد به دمشق مراجعت نموده ، صحیح بخاری و صحیح مسلم را در نزد « ابن طولون » خوانده ، از او به دریافت اجازه روایتی

ص: 28

نایل آمد .(1)

آنگاه به مصر رفته ، از شانزده تن از علمای تسنّن اجازه روایتی دریافت کرد ، که اسامی آنها را محدّث نوری بر شمرده است .(2)

پس از هجده ماه توقف در مصر به زیارت خانه ی خدا مشرّف شد ، بعد از ادای مناسک به زادگاه خود مراجعت نمود .

با ورود ایشان به « جُبَع » حوزه علمیه ی نیرومندی در آنجا تأسیس شد و علاقمندان به معارف اهل بیت از همه جا به آنجا روی آوردند .

در آن هنگام شهید 33 سال داشت و به عالی ترین مراحل اجتهاد نایل آمده بود .

شهید به شدّت در کتمان آن می کوشید ، ولی تأسیس حوزه علمیّه و تدریس فقه استدلالی موجب شد بر سر زبان ها بیفتد و دیگر کتمان سودی نداشت .(3)

از دیگر مسافرت های پربار او سفر به استانبول بود که از او گواهی نامه ی قاضی صیدا را مطالبه کردند ، او به مدّت 18 روز در منزل نشست ، کتابی در مورد ده مسأله از مسائل پیچیده و مشکل رشته های مختلف علوم نوشت ، آن را به نزد قاضی استانبول فرستاد و گفت : این گواهینامه ی من است .

قاضی استانبول گواهینامه ی ارزشمندی به او داد و کرسی تدریس

ص: 29

بعلبک را به او سپرد .

شهید پس از سه ماه توقّف در استانبول به عتبات عالیات مشرّف شد ، عرفه را در کربلا ، غدیر را در نجف اشرف و روز مباهله را در کاظمین درک نموده ، رهسپار بعلبک شد و به مدّت 5 سال در مدرسه ی نوری به تدریس فقه در مذاهب پنج گانه پرداخت .(1)

در مدّت تدریس شهید در بعلبک آوازه اش در سراسر منطقه پیچید و موجبات تحریک احقاد بدر و حنین گردید .

علمای اهل سنّت طومارهایی تهیّه کرده به استانبول ارسال نمودند .

سلطان سلیمان قانونی ( جلوس 926 ق ) حکم دستگیری او را صادر نمود .

شهید نیز به شدّت در کتمان آن می کوشید .

سیّد شرف الدّین سمّاک در کنار حرم مولای متّقیان از شهید در مورد اجتهادش پرسید ، هنگامی که ناگزیر از ابراز آن شد ، از او تعهّد خواست که به احدی نگوید ، آنگاه حقیقت امر را بر او اظهار نمود .(1)

عامل ظاهری این حسد و کینه این بود که دو نفر به عنوان مرافعه به نزد شهید آمدند ، کسی که بر علیه او داوری شد ، خشمگین شده شکایت به نزد قاضی صیدا برد .

قاضی صیدا که « معروف » نام داشت به سلطان سلیمان قانونی نوشت :

در شامات مردی پیدا شده که مذهب جدیدی آورده ، از چهار مذهب رسمی پیروی نمی کند .

پادشاه عثمانی دستور داد او را به استانبول بفرستند تا با علمای پایتخت گفتگو کند و حقیقت مذهبش معلوم شود .(2)

در همین مقطع به « رستم پاشا » وزیر دربار عثمانی خبر می رسد که شهید ادّعای اجتهاد می کند و جمعی از علمای شیعه به نزد او رفت و آمد می کنند و در صدد توسعه و ترویج مذهب شیعه هستند .

با توجّه به جنگ عثمانی ها با صفویّه و فتوای « شیخ نوح » به هدر بودن خون شیعیان(3) رستم پاشا نیز حکم جلب شهید را صادر می کند .(4)

ص: 31

مأمور عثمانی برای جلب شهید وارد « جُبَع » می شود ، شهید در یکی از باغ های انگورش مشغول تألیف بوده ، مردم شهر به مأمور می گویند که وی مسافرت رفته است . هنگامی که این خبر به گوش شهید می رسد او رهسپار مکّه ی معظّمه می شود .

مأمور در مسیر حجّ به او می رسد و حکم را ابلاغ می کند ، شهید پیشنهاد می کند که با هم به حج مشرّف شده ، پس از ادای فریضه ی حج به استانبول بروند ، مأمور موافقت می کند .

پس از مناسک حج او را در یکی از خانه های مکّه به مدّت چهل روز زندانی می کنند ، سپس او را از طریق دریا به استانبول می برند .(1)

شیخ بهائی از پدرش نقل می کند که روزی به محضر شهید ثانی رفتم او را در حال تفکّر دیدم ، پرسیدم در چه اندیشه ای فرو رفته اید ، فرمود :

گمان می کنم که من دوّمین شهید خواهم بود .(2)

سپس توضیح داد :

دیشب در عالم رؤیا دیدم که سید مرتضی علم الهدی ضیافتی تشکیل داده ، همه ی علمای شیعه را در آن محفل جای داده است .

هنگامی که من داخل شدم ، سید مرتضی برخاست ، به من

ص: 32

خوش آمد گفت ، سپس به من گفت : فلانی در کنار شیخ شهید بنشین و من در کنار شهید نشستم .

این رؤیا دلالت دارد بر اینکه من به دنبال او به شهادت می رسم .(1)

روی دست نوشته ی شیخ حسین ( پدر شیخ بهائی ) نقل کرده است .(1)

روی این بیان مرحوم شهید 14 سال پیش از شهادتش دقیقاً محلّ شهادتش را به همراهان خود نشان داده است و این بی گمان کرامت بزرگی است .

نگارنده گوید :

در ایّام اقامت خود در استانبول پس از تحقیق محلّ دفن شهید را یافتیم ، این محلّ در ساحل مرمره در کنار خیابانی قرار دارد که مسیر فرودگاه استانبول است ، و دقیقاً در پشت تپّه ای قرار دارد که آن سوی تپّه منطقه ی « بیازید » ( بایزید ) و مسجد بایزید است .

پس آنچه در برخی منابع در مورد محل شهادت او : « قریه ی بایزید » آمده(1) منظور همان محلّه ی بایزید است ، که قریه ی بایزید در استان « آغری » و در نزدیکی مرز ایران قرار دارد ، ولی محلّه ی بایزید مرتفع ترین نقطه ی استانبول ، به نام سلطان بایزید ، هشتمین پادشاه عثمانی ، پسر سلطان محمّد فاتح ، نخستین پادشاهی است که در استانبول بر تخت نشست و پایتخت عثمانی را به استانبول انتقال داد و مسجد بایزید به دستور او در همین نقطه ساخته شد .(2)

شهادت او نیز روز جمعه(1) در ماه رجب(2) به سال 966 ق .(3) برابر 1559 م .(4) در حال تلاوت قرآن(5) در محلّه ی بایزید ، در ساحل دریای مرمره رخ داد .

از شیخ حسن ( پسر شهید ثانی ) به سال 965 ق . نقل شده(6) ولی سال 966 ق . صحیح تر است و مادّه تاریخی که از شیخ بهائی نقل شده ( الجنّة مستقرّه واللّه ) با آن تطبیق می کند .

مأمور تحت تأثیر سخنان او شهید را به کنار دریا برده ، سَر مقدّسش را از تن جدا کرده ، سرش را به نزد پادشاه برد .(1)

این جنایت هولناک در عهد سلطان سلیمان قانونی دهمین پادشاه عثمانی ( جلوس : 974 ق ) اتفاق افتاد .(2)

پادشاه از عملکرد او به سختی برآشفت و به پیشنهاد سید عبدالرحیم عبّاسی دستور داد او را گردن زدند .(3)

سید عبدالرّحیم عبّاسی صاحب « معاهد التّنصیص » از علمای شیعه بود که در سفر قبلی شهید به سال 952 ق . در استانبول به خدمتش رسیده بود و با عظمت علمی و قدرت فقهی او آشنا بود .(4)

در کشور ایران به عنوان مذهب رسمی کشور اعلام کرد ، به شماری از علمای برجسته برای اداره حوزه های علمیّه احساس نیاز کرد ، تا علاوه بر تدریس و تهذیب طلاّب دینی ، برای مدارس کتاب درسی بنویسند ، در میان مردم فتوا دهند و قضاوت کنند .

از این رهگذر از حوزه علمیّه ی جباع گروهی فقیه و مجتهد دعوت کرد تا این خلأ بزرگ را پر کنند .

یکی از دانشمندان بزرگی که در آن مقطع به دعوت شاه اسماعیل به ایران مهاجرت کرد شیخ حسین عاملی ( پدر شیخ بهائی ) بود ، که شاگرد برجسته ی شهید ثانی و فارغ التحصیل زبردست حوزه علمیه ی جباع بود .

شیخ حسین فرزند کوچک خود « بهاءالدین » را نیز به همراه خود به ایران آورد که بعدها به نام « شیخ بهائی » شهرت یافته ، سمت شیخ الاسلامی اصفهان را به خود اختصاص داد .(1)

نگارنده در مورد دست آورد حوزه های علمیّه ی : « جزین » و « جباع » تحقیق گسترده ای دارد که علاقمندان را به مطالعه ی آن توصیه می کند .(2)

از خود به یادگار نهاده با توجّه به مشکلات فراوانی که دامنگیر او بود ، به جز با عنایت الهی امکان پذیر نبود .

کتاب « شرح لمعه » که از کتب درسی حوزه هاست و حوزویان آن را در طول چند سال می خوانند ، مرحوم شهید آن را در شش ماه و شش روز تألیف کرده است .(1)

کتاب « مسالک » که به نظر برخی از مراجع دقیق ترین کتاب فقهی شهید می باشد ، شهید آن را در طول 9 ماه تألیف نموده است .(2)

شهید در ادبیّات ، فقه ، حدیث تفسیر ، هیئت ، هندسه ، کلام و غیر آنها سرآمد زمان خود بود و در همه ی این رشته ها آثار سودمندی از خود به یادگار نهاده و نخستین عالم شیعی است که در « درایة الحدیث » کتاب نوشته است .(3)

اوّلین اثر او « روض الجنان » در شرح ارشاد الاذهان علامه ی حلی و آخرین اثر او « شرح لمعه » است که در طول قرون و اعصار از کتب درسی حوزه های علمیه است .(4)

شیخ حرّ عاملی از 70 کتاب پر ارج شهید ثانی نام برده(5) و مدرّس

ص: 39

خیابانی از 83 اثر گرانبهای وی نام برده است .(1)

شیخ حرّ عاملی می نویسد : کتابی به خطّ شهید ثانی دیدم که در آن بیش از یک هزار حدیث بود ، شهید آنها را از کتاب « مشیخه » حسن بن محبوب برگزیده بود .(2)

2000 جلد کتاب از خود به یادگار نهاد که 200 جلد آن به خط شریف خودش بود .(3)

تا به امروز که تاریخ 1263 ق . است ، احدی از دانشمندان بزرگ را از نظر جلالت قدر ، سعه صدر ، عظمت شأن ، بلندی جایگاه ، دقّت نظر ، متانت در تصمیم ، حسن سلیقه ، استحکام رأی ، نظم در تحصیل ، کثرت اساتید ، لطافت طبع ، ظرافت روش ، معنویّت گفتار و تمامیّت تألیفات سراغ ندارم که همانند او باشد .

او در تخلّق به اخلاق الهی نزدیک است که تالی تلو مقام معصومین علیهم السلام باشد .

او همانند نقطه ی پرگار است که گردش همه ی علوم ، فنون و فضایل به دور اوست .(1)

این بود کوتاه سخن پیرامون شهید اول و شهید ثانی که به عنوان مدخل بر شرح حال شهید ثالث به رشته ی تحریر درآمد .

ص: 41

ص: 42

هوا قرار دارد و جزو 22 روستای گردشگری استان تهران می باشد .

در ساوجبلاغ آثار باستانی فراوان ، از جمله مسجد اعظم ، حسینیّه ی باستانی و درخت یک هزار ساله وجود دارد ، ولی آنچه موجب شده « بَرَغان » در تارک روستاهای تاریخ ایران زمین جای بگیرد ، علمای اعلام ، مردان بزرگ و چهره های برجسته ی فراوانی است که از این سرزمین برخاسته ، به همه ی حوزه های علمیّه نورافشانی کرده ، بر غنای فرهنگ شیعه افزوده ، الگوی خوبی فرا راه عاشورائیان تاریخ تشیّع گردیده اند .

اشتباه است ، آنچه مسلّم است این است که سه موضع به نام : « برقان » با قاف وجود دارد :

1 ) « بِرقان » از دهات گرگان ، که شماری از محدّثان از آنجا برخاسته اند .(1)

2 ) « بَرقان » از روستاهای « کاث » در نواحی خوارزم ، بر کرانه ی شرقی رود جیحون ، در دو منزلی « جرجانیّه » از بلاد خوارزم .(2)

3 ) « بُرقان » نام محلّی در بحرین که از مراکز شیعه نشین است ، مسعود بن ابی زینب خارجی در آنجا کشته شد .(3)

مسعود بر علیه اشعث بن عبداللّه بن جارود خروج کرد ، 19 سال بر یمن و بخشی از یمامه حکومت کرد ، به سال 105 ق . بر علیه سفیان بن عمرو عقیلی _ حاکم یمن _ شورش کرد و در « بُرقان » کشته شد .(4)

« محمّد کاظم طالقانی » متوفای 1094 ق . می باشد ، که از فضلای عصر خود و استاد برجسته ی مدرسه ی « نوّاب » در قزوین بود .(1)

او پدر « محمّد جعفر طالقانی » نیایِ دوّم شهید ثالث بود .(2)

پسرش محمّد جعفر طالقانی ، متوفّای 1133 ق . از علامه مجلسی در سال 1095 ق . به دریافت اجازه نایل شده است .(3)

مجلسی از او و پدرش به نیکی یاد کرده است .(4)

مدفن او در طالقان مورد توجّه خاصّ و عام می باشد .

پسرش : « محمّدتقی » همنام و نیای شهید ثالث و متوفّای 1161 ق . نیز از عالمان فرهیخته ی قزوین بود که در آستانه ی شاهزاده حسین قزوین مدفون است .

ملا محمّد ملائکه ، متوفای 1200 ق . پدر شهید ثالث اوّلین شخص این خاندان است ، که به « بَرَغانی » مشهور شده است .

وی علوم حوزوی را از پدرش محمّدتقی طالقانی ، سید نصراللّه حائری ( مستشهد 1158 ق . در استانبول ) ، شیخ اسماعیل خواجویی ( متوفای 1173 ق ) و دیگر بزرگان آن زمان فرا گرفت .

او به جهت زهد عجیبش به « ملائکه » شهرت داشت .

او سال ها در کربلا تدریس کرد سپس به زادگاهش قزوین بازگشت

ص: 46

و زعامت حوزه مقتدر قزوین را بر عهده گرفت .

به هنگام درگیری شدید اخباری _ اصولی ، او با صاحب حدایق ( متوفای 1184 ق ) در مجلسی که آکنده از علمای هر دو گروه بود ، به بحث نشست و صاحب حدایق را مجاب کرد ، از آن موقع صاحب حدایق از موضع حادّ خود برگشت و یک اخباری معتدل شد .

ولی طرفداران او به خانه ی شیخ محمّد ملائکه تهاجم کردند ، او را نیافتند و لذا خانه اش را آتش زدند و همه ی کتاب های خطّی و نفیس او طعمه ی حریق شد .

رجال دولت مداخله کردند و او را ناگزیر کردند که به روستای نیاهایش « برغان » مهاجرت کند .(1)

او تا پایان عمر به تحقیق ، تألیف ، تدریس ، ترویج دین و تربیت طلاب پرداخت ، مسجد جامع برغان را تجدید بنا کرد و توسعه داد و خود به اقامه ی جمعه و جماعت در آن پرداخت .

او به سال 1200 ق . در برغان درگذشت و در آنجا مدفون شد ، قبر شریفش زیارتگاه اهالی منطقه می باشد . وی آثار تألیفی گرانبهایی از خود به یادگار نهاد ، که از آن جمله است :

1 . تحفة الأبرار ، در تفسیر قرآن .

2 . الدّر الثمین ، در امامت .(2)

ص: 47

زمان ملا علی نوری ( متوفای 1246 ق ) فرا گرفت .

آنگاه برای آستان بوسی امام رضا علیه السلام به مشهد مقدس مشرف شده ، مدتی در مشهد توقف نموده ، از حوزه درسی میرزا مهدی خراسانی ( مستشهد 1217 ق ) برخوردار گشته ، مجدّداً به عتبات عالیات شرفیات شده ، در نجف اشرف مستقر شده ، از خرمن علمی شیخ جعفر کاشف الغطاء ( متوفای 1228 ق ) خوشه ها چیده ، به حوزه کربلا منتقل شده ، از محضر صاحب ریاض ( متوفای 1231 ق ) بهره ها برده به درجه عالی اجتهاد نایل گشته ، با کوله باری از دانش و فضیلت در حدود 1220 ق . به ایران بازگشته ، در تهران مستقر گردید و کرسی تدریس و فتوا را به خود اختصاص داد .

قرار گیرد .

در این محفل شهید ثالث نقش فقها را در عصر غیبت بیان کرد ، یکی از درباریان با وی به جدل برخاست ، شهید از مجادله پرهیز کرد ، شیخ محمّد صالح با وی درگیر شد و کار به جای حسّاس کشید و شاه قاجار دستور تبعید هر سه برادر ( محمّد صالح ، محمّدتقی ، محمّدعلی برغانی ) را به عراق صادر نمود .

2 . مدرسه خمارتاش در قزوین .

3 . قنات خمارتاش ، که وقف بر اهل قزوین ، ابهر ، روستای پنبه ریسه و شهرستان بود .

4 . بنای خمارتاش در منی .

5 . زائرسرای خمارتاش در مکّه در جوار مسجدالحرام برای سکونت حجّاج قزوینی .

خمارتاش معادل 4000 تومان _ به پول آن روز _ به شریف مکّه داد که اجازه بدهد پنجره ای از این زائرسرا به سوی مسجدالحرام باز شود ، تا حجّاج قزوینی از داخل زائرسرا کعبه ی معظمه را مشاهده کنند .(1)

ملا محمّد صالح این زائرسرا را که بیش از 7 قرن از بنیاد آن می گذشت ، تجدید بنا کرد .(2)

برپا نموده ام .

شاه شخص مطّلعی بود ، هر دلیلی که او اقامه می کند ، شاه رد می کند .

سرانجام مرحوم برغانی به ائمّه ی اطهار متوسّل می شود ، مشمول عنایت اهل بیت قرار می گیرد ، دلیلی اقامه می کند که شاه مجاب می شود و سکوت می کند .

فردا صبح از سوی شاه برای مرحوم برغانی و همراهان هدایائی شامل : شال ترمه ، ماهوت و شیرینی ارسال می شود و برای ایشان یک درازگوش مصری هدیه می کند که در همان جا به چهل تومان می فروشد .(1)

آگاه بود ، در نزد شاه قاجار شفاعت نمود ، شاه شفاعت او را پذیرفت ، مشروط بر اینکه در تهران اقامت کنند .

پس از مرگ سید کاظم رشتی ( متوفای 1259 ق ) شاگرد و جانشین شیخ احمد احسائی ، یکی از شاگردان رشتی ، به نام علی محمّد شیرازی ادعای جانشینی سید کاظم رشتی ، سپس ادّعای بابیّتِ حضرت ولیعصر ارواحنا فداه ، سرانجام دعوی قائمیّت ، رسالت و الوهیت نمود .

ملا محمّد صالح و برادرش شهید ثالث با نبردی بی امان به مبارزه با این فتنه پرداختند و فتوا به کفر علی محمّد باب دادند ، که به تفصیل در این رابطه سخن خواهیم گفت .

با سیری گذرا در سیره و سلوک مرحوم برغانی نقش برجسته ی ایشان در عرصه ی مبارزه با فرقه های انحرافی اخباری ها ، صوفی ها ، شیخی ها و بابی ها روشن می شود ، و معلوم می شود که او همانند برادرش شهید ثالث همچون سربازی جانباز آماده مرزداری از کشور ایمان و مرزبانی از حریم آیین حق و مبارزه با منحرفان از هر فرقه و در هر جامه ای بود ، روحش شاد ، راهش پر رهرو باد .

صادق علیه السلام در آن تربیت شده به حوزه های علمیّه مهاجرت نموده ، بر غنای علمی حوزه ها افزوده اند .

در پرتو تلاش های طاقت فرسای مؤسس و اساتید مبرّزی چون کاشف الغطاء ، شهید ثالث ، ملاّ آقا حکمی ، ملا یوسف حکمی ، ملا صفرعلی لاهیجی و خود مؤسّس ، شاگردان خوبی از اطراف و اکناف به این مرکز روی آورده ، در این مرکز پرورش یافته اند .

« دوگوبینو » که در آن زمان سفیر فرانسه در ایران بود در کتاب خود از این مدرسه یاد کرده و نوآوری های آن را ستوده است .(1)

در این مدرسه به پیروی از دانشگاه رئیس مذهب امام صادق علیه السلام رشته های مختلفی ، چون : فلسفه ، عرفان ، فقه ، اصول ، تفسیر ، حدیث ، طب ، ادبیات و دیگر رشته ها تدریس می شد و بخشی به بانوان اختصاص داشت .

طلاّب این مدرسه در عصر مؤسّس به 700 نفر بالغ می شد و تا آغاز مشروطیت رونق خاصی داشت .

همواره یکی از فرزندان ملا محمّد صالح و یا یکی از اولاد شهید ثالث در این مسجد امامت می کردند .

در مناسبت های مذهبی ، به ویژه در دهه ی عاشورا ، مجلس سوگواری با شکوهی در مدرسه برگزار بود که از اول آفتاب تا ظهر وعظ و تبلیغ و تعزیه داری ادامه داشت . در وسط حیاط مدرسه حوض

ص: 56

سنگی بزرگی بود که آب قنات خمارتاش از سوی غربی داخل حوض شده از جانب شرقی خارج می گردید .

طبقه ی زیرین به حوض و باغچه های سرسبزی که با انواع گل ها ، درختان چنار و میوه مزیّن شده بود ، مشرف بود و به جهت مجاورت با حوض و باغچه ها حجرات این طبقه مرطوب بود و عمده طلاّب در طبقه های دوّم و سوّم سکونت داشتند .(1)

از مشهورترین فارغ التّحصیلان این مدرسه آیة اللّه میرزا محمّد حسن مجدّد شیرازی _ مشهور به میرزای شیرازی _ صاحب فتوای معروف پیرامون تنباکو _ ، میرزا کوچک خان جنگی ، مشهور به سردار جنگل ، سید جمال الدین اسدآبادی و سید اشرف الدّین قزوینی ، صاحب نسیم شمال می باشد .(2)

1 ) اسرار القرآن ، 2 جلد

2 ) بحرالعرفان و معدن الایمان ، 17 جلد

3 ) کنزالعرفان فی تفسیر القرآن ، 27 جلد

4 ) معدن الأنوار و مشکاة الأسرار ، 1 جلد

5 ) مفتاح الجنان فی حلّ رموز القرآن ، 8 جلد

6 ) ناسخ و منسوخ ، 1 جلد

2 . سیره و تراجم :

1 ) کنزالواعظین در احوال ائمّه ی طاهرین ، 4 جلد

3 . فقه :

1 ) غنیمة المعاد ، در شرح ارشاد ، 14 جلد

2 ) فنّ الفقاهه ، 1 جلد

3 ) مسلک الرّاشدین ، 3 جلد

4 ) مسلک السّداد ، 3 جلد

5 ) مسلک النّجاة _ رسالة عملیه _ 2 جلد

4 . پند و اندرز :

1 ) کنز المواعظ

5 . مقتل :

1 ) کنز البکاء

2 ) کنز الباکین

3 ) کنز المصائب

4 ) مجمع المصائب

ص: 58

5 ) مخزن البکاء

6 ) معدن البکاء

7 ) مفتاح البکاء

8 ) منبع البکاء

یکی از موفقیّت های ملا محمّد صالح برغانی درک محضر اساتید بزرگی است که از محضر آنها استفاده های شایان برده که از آن جمله است :

1 . در برغان ، پدر بزرگوارش ملا محمّد ملائکه

2 . در قم ، میرزای قمی ، صاحب قوانین

3 . در نجف ، کاشف الغطاء

4 . در کربلا ، وحید بهبهانی ، صاحب ریاض و پسرش سید محمّد مجاهد .

5 . در اصفهان ، ملا محمّد بیدآبادی و ملا علی نوری

6 . در مشهد ، میرزا مهدی خراسانی

این بود سیری گذرا در شرح احوال ، خدمات ، تألیفات ، تأسیسات و مبارزات آیة اللّه ملا محمّد صالح برغانی ، برادر بزرگوار شهید ثالث .

مجالس حسینی ، مبارزه بی امان با فرقه های منحرفی چون : بابیّه ، شیخیّه ، صوفیّه و اخباریّه ، شرکت در میدان جنگ با روس به همراهی برادر وزیر فرماندهی استادش سید محمّد مجاهد ( پسر صاحب ریاض ) و اطمینان خاطر از روند مسجد و مدرسه اش در قزوین ، به شهر معشوق رفت و در کوی محبوب مأوی گزید ، سرانجام :

عصر روز جمعه ، در حرم سالار شهیدان ، در حال مناجات با خالق منّان ، در طرف بالای سر حضرت سیدالشهداء در حالی که دست هایش در ضریح شش گوشه ی آن حضرت قرار داشت ، به صورت ناگهانی منادی آسمانی فریاد : « ارْجِعِی إِلی رَبِّکِ راضِیَةً مَرْضِیَّةً » برآورد و روح پاکش در بهترین نقطه ی عالم به سوی جنان پر کشید .

پس از تجهیز در همان نقطه ، طرف بالای سر ، در کنار ضریح مقدس به خاک سپرده شد .

و این سعادت جاودان در عصر روز جمعه ، 27 جمادی الثّانیه ، به سال 1271 ق . نصیب وی گردید .(1)

عاش سعیداً ومات حمیداً

رادمردی که ده ها مجلّد کتاب تفسیری ، ده ها مجلّد کتاب فقهی و ده ها مجلّد کتاب در معارف اهل بیت نوشته ، آنگاه هشت مجلّد در مقتل تألیف کرده ، چه پاداش نیکویی از مولایش در همین دنیا _ پیش از

ص: 60

آخرت _ دریافت نموده است . « هنیئاً له » .

از وی چندین رقبه موقوفات بر جای مانده که درآمد آنها را به استنساخ آثارش وقف کرده است .(1)

وی از سید عبداللّه شبّر ( متوفای 1242 ق ) و برخی دیگر از اساتیدش به اجازه اجتهاد نایل آمده بود .

از ملا محمّد صالح برغانی فرزندان صالح و بافضیلتی بر جای مانده که هر یک از ستارگان فروزان این خاندان می باشند که به ترتیب تاریخ وفاتشان عبارتند از :

1 . میرزا محمّد ، متوفای 1240 ق .

2 . میرزا حسن ، متوفای 1281 ق .

3 . میرزا عبدالوهّاب ، متوفای 1294 ق .

4 . میرزا رضا ، متوفای 1308 ق .

5 . میرزا حسین ، متوفای 1309 ق .

قزوین شده سطوح متوسطه و عالیه را در محضر دو برادرش شهید ثالث و ملا محمّد صالح تلمّذ نمود .

آنگاه به اصفهان رفته ، معقول را از ملا علی نوری فرا گرفته ، به عتبات عالیات مشرف شده ، از محضر اساتید بزرگی چون : وحید بهبهانی ، صاحب ریاض و شیخ جعفر کاشف الغطاء خوشه چینی کرده ، به مرتبه ای از اجتهاد نایل شده ، به ایران بازگشته ، در تهران اقامت نمود .

پس از مخالفت برادرانش با فتحعلی شاه به عراق تبعید شده ، در کاظمین رحل اقامت افکند و علوم غریبه را در نزد میرزا محمّد اخباری ( مقتول 1232 ق ) فرا گرفته ، از خواص اصحاب او گردید .

پس از کشته شدن استادش به کربلا رفته به یاران شیخ احمد احسائی ( متوفای 1242 ق ) پیوست ، در سفر و حضر از او جدا نشد ، و از او اجازه ای دریافت نمود که در نزد نوادگانش موجود است .(1)

او نامزد جانشینی استادش شیخ احمد احسائی شد ولی به جهت احتیاطی که از پدر به ارث برده بود قبول نکرد .

او سالیان متمادی در کربلا ، نجف ، کرمانشاه و قزوین به تدریس و فتوا اشتغال داشت و در مجلس تکفیر شیخ احمد احسائی ( به سال 1240 ق ) در قزوین حضور داشت و سعی می کرد که طرفین نزاع را به اعتدال دعوت کند . وی از شیخ احمد خواست که رساله ای در تعدیل نظریات خود بنویسد ، او رساله ای نوشت که به « توبه نامه » مشهور شد ،

ص: 62

ولی مشکل حل نشد .

ملا علی برغانی بنیانگذار مکتبی بین شیخیّه و متشرّعه است که این روش در کتاب « لسان العارفین » وی منعکس است .(1)

او در این کتاب به شدّت از حکما و فلاسفه به جهت تأویل نصوص قرآنی و حدیثی انتقاد می کند و راه را منحصر به تمسّک به قرآن و اهل بیت معرفی کرده ، با استمداد از حدیث ثقلین ، راه حکما و فلاسفه را قابل اعتماد نمی داند و اختلافات مشّائیّین و اشراقیّین را دلیل عدم اعتماد به روش آنان می شمارد .

شیوه اعتدالی او موجب چالش های جدیدی در میان متشرّعه شد و بسیاری از پیروان شیخ احمد ، به ویژه پس از درگذشت سید کاظم رشتی ( متوفای 1259 ق ) به سوی او گرایش یافتند .

او شاگردان برجسته ای تربیت نمود که مشهورترین آنها ملا حسینقلی همدانی ( متوفای 1311 ق ) می باشد .

از او دو پسر به نام های عبدالحسین و عبدالحسن بر جای ماند که هر دو از عالمان خدمتگزار و فقهای نامدار بودند .

اسرار الحجّ ، اسرار الصّلاة ، الاعتقادات ، تذکرة العارفین ، الحقّ الیقین ، حیاة الایمان ، رموزات العارفین ، روضة الاصول ، ریاض الاحزان _ 12 مجلد _ ، ریاض الکونین ، الصّراط المستقیم ، صوت الایمان ، ضوابط الاصول ، طور سینا ، غرائب الاسرار ، غنائم العارفین فی تفسیر القرآن المبین ، فردوس العارفین ، لسان العارفین ، گلزار اسرار ، مشکاة العارفین ، معراج العارفین ، منهج السّالکین ، هموم العارفین و اکسیر الصّادقین .(1)

از بررسی سیر سلوکی ملا علی برغانی و جذب شدنش به شیخ احمد احسائی ، در حالی که در مکتب پدرش ملا محمّد ملائکه و برادرانش شهید ثالث و ملا محمّد صالح تربیت یافته بود ، سختی آزمون الهی و سختی موضع گیری شهید ثالث را در برابر شیخیّه و بابیّه و مشکلات فراوان آن روز را تا حدّی می توان احساس کرد و به میزان فداکاری و جانبازی او در جبهه های مختلف : جبهه ی روس ، جبهه ی اخباری ها ، جبهه ی صوفیّه ، جبهه ی شیخیّه و سرانجام جبهه ی بابیّه می توان پی برد .

( مستشهد 1327 ق ) بر سر دار رفته اند ، ولی عنوان « شهید رابع » نیز برای آنها رواج نیافته است .

که سال ولادتش را گاهی 1183 ق . و گاهی حدود 1180 ق . ثبت کرده اند .(1)

از این رهگذر 1184 ق . به واقع نزدیک تر می نماید ، زیرا در مواردی شهادت ایشان را در 80 سالگی ثبت کرده اند ، که دقیقاً با 1184 ق . منطبق می شود .

و از سویی دیگر نمی توان تصریح تنکابنی را نادیده گرفت که معاصر و معاشر بود و سال ها در درس ایشان شرکت کرده بود ، که در آن صورت باید قول 1172 ق . را پذیرفت ، در این صورت به هنگام شهادت 92 ساله خواهد بود .

به هر حال در خانه ی تقوا و فضیلت دیده به جهان گشوده ، در تحت مراقبت و تربیت پدری مجتهد و مادری متدیّن دوران صباوت را سپری می کند ، در سنین کودکی قرآن و نهج البلاغه را حفظ می کند ، مقدّمات و قسمتی از سطوح را در نزد پدر بزرگوارش فرا می گیرد ، راهی اصفهان شده ، حکمت و فلسفه را از محضر ملا محمّد بیدآبادی و ملا علی نوری کسب کرده ، به عتبات عالیات شرفیاب می شود ، به زمره شاگردان وحید بهبهانی در کربلا می پیوندند ، به هنگام شیوع وبا در عراق به ایران باز می گردد .

در ایران تحصیلات خود را در حوزه های قم ، اصفهان و مشهد مقدس پی می گیرد ، سپس به عتبات عالیات بازگشته ، از درس صاحب

ص: 67

ریاض استفاده کرده ، به حلقه ی درس شیخ جعفر کاشف الغطاء می پیوندند ، تا از اساتیدش به اجازه اجتهاد نایل می شود .

در جنگ اول ایران و روسیه که در سال 1218 ق . اتفاق افتاد و شماری از ولایات ایران به اشغال روس درآمد ، و به معاهده نامه گلستان انجامید ، شهید ثالث و برادرش ملا محمّد صالح به شدّت خشمگین شدند و خشم خود را در حضور فتحعلی شاه ابراز نمودند و در یک دیدار رسمی ، با یکی از منسوبین دربار ، به نام ملا محمّد علی جدلی ، مشهور به جنگلی به شدّت درگیر شدند و به دنبال آن به عراق تبعید شدند .

شهید ثالث در آخر کتاب « ارث » که به سال 1253 ق . از تألیف آن پرداخته ، حکومت زمان خود ( محمّد شاه قاجار ) را غیر شرعی و از مصادیق دولتهای « ظَلَمه » دانسته است .

در این دوره از درس صاحب ریاض حداکثر استفاده را نموده به دریافت اجازه اجتهاد از او نایل آمد ، سپس ملازم پسرش سید محمّد مجاهد شده ، از او نیز اجازه اجتهاد دریافت نمود .

شهید ثالث در دوران تبعید در کربلا رحل اقامت افکنده به تحصیل ، تدریس و افتاء پرداخت و مسجدی در باب السّلامه کربلا تأسیس کرد که در آن به اقامه ی جماعت پرداخت .

این مسجد به نام مسجد برغانی و پس از شهادت او به عنوان مسجد شهید ثالث شهرت یافت .

هنگامی که استادش شیخ جعفر کبیر با توصیه ی پزشکان برای تغییر

ص: 68

آب و هوا عازم ایران شد و تصمیم گرفت که مدّتی در برغان از هوای لطیف آن برخوردار شود ، شهید ثالث و دو برادر دیگرش در خدمت ایشان به ایران آمدند ، مرحوم کاشف الغطاء در نزد شاه قاجار وساطت نمود و آن کدورت بین فتحعلی شاه و برادران برغانی تخفیف یافت .

از آن پس شهید ثالث مرکز نهضت علمی خود را در قزوین قرار داد .

اشرف شدند .

مرحوم کاشف الغطاء در منزل خود سرداب بسیار عمیقی کَند ، که زنان و کودکان در آن مختفی شوند ، که اگر وهّابیان ددمنش وارد شهر شدند ، زنان و کودکان مورد تعرّض قرار نگیرند .

این سرداب طوری حفر شده بود که کسی از بیرون نمی توانست به آن راه یابد و به مقدار یک ماه آذوقه در آن تعبیه شده بود .

با حسن تدبیر مرحوم کاشف الغطاء حمله های مکرّر وهابیان دفع شد و شهر مقدّس نجف اشرف مورد تاخت و تاز قرار نگرفت .

وی همچنین کتاب ارزشمندی تألیف کرده ، به عنوان نامه به عبدالعزیز بن سعود ارسال کرده ، پاسخ تشکری از وی دریافت نمود .

این کتاب بعدها با نام « منهج الرّشاد لمن اراد السّداد » منتشر شد .

مشروح حمله ی وهابیان به نجف اشرف و دفاع سرسختانه ی مرحوم کاشف الغطاء توسط حفید گرامی اش آیة اللّه شیخ محمّد حسین کاشف الغطاء ( متوفای 1373 ق ) گزارش شده است .(1)

در آن ایام شهید ثالث مشغول تحصیل و مقیم کربلا بود ، او نیز به فرمان استادش لباس رزم پوشیده برای بیرون راندن وهابی ها از کربلا تلاش فراوان نمود .

ص: 71

همفر مراجعه شود .(1)

شیخ احمد احسائی نیز ایران را بستر مناسبی برای نشر افکار انحرافی خود می دید ، به ایران مسافرت کرده با فتحعلی شاه روابط صمیمانه ای پیدا کرد و حقوق مستمری برای او تعیین شد .

وی به حوزه فلسفی قزوین روی آورد ، در مدرسه صالحیّه مشغول تدریس شد .

قزوین همانند دیگر بلاد کشور به دو جناح شیخی و متشرّعی تقسیم شده بود .

عالمان دین به انحراف شیخ احمد در مسائل اعتقادی باور داشتند ، جز اینکه به دلیل حمایت فتحعلی شاه از وی ، انتقادهای خود را با احتیاط طرح می کردند .

اول کسی که مخالفت صریح خود را با وی اعلام کرد شهید ثالث بود . وی مجلس مناظره ای با تعیین وقت قبلی در منزل خود ترتیب داد و از علمای فریقین برای شرکت در این گفتمان دعوت نمود .

در این گفتمان گذشته از فقها و محدّثین ، آخوند ملاّ آقا حکمی و آخوند ملا یوسف حکمی به عنوان کارشناس فلسفه ی الهی شرکت داشتند .

مجلس مناظره در وقت مقرّر آغاز شد .

ص: 73

علمای شرکت کننده در این گفتمان شهید ثالث را به عنوان رئیس علمای شیعه برگزیدند .

شهید ثالث تلاش فراوان نمود که شیخ احمد را قانع کند که از آرای انحرافی خود برگردد ولی ایشان بر عقاید خود اصرار ورزید ، سرانجام شهید ثالث به تکفیر او حکم کرد .

بعد از شیخ احمد ، شاگرد و جانشین او سید کاظم رشتی نیز مورد طعن شهید ثالث بود .

در مورد آراء و عقاید انحرافی وی به تفصیل سخن خواهیم گفت .

نخستین جنگ ایران و روسیه در سال 1218 ق . آغاز شده بود که تعدادی از ولایت شمال ایران به اشغال روس ها درآمد .

شهید ثالث و برادرش به شدت به سیاست فتحعلی شاه اعتراض کردند که به تبعیدشان منتهی شد .

در جنگ دوّم ایران و روس که به سال های 1241 _ 1243 روی داد ، شهید ثالث و برادرش ملا محمّدتقی در خدمت سید محمّد مجاهد در جبهه ی جنگ حضور یافت .

از این شیوه سلوکی شهید معلوم می شود که روح سلحشوری او منحصر به قلم و بیان نیست ، بلکه در میدان جنگ نیز حضور یافته آماده دفاع از کشور اسلامی در برابر نظام متجاوز کافر می باشد .

در پرتو روشنگری های او حوزه علمیه ی قزوین در عهد او پرچمدار مبارزه با فرقه های منحرف بود .

شب برمی خیزم و به مناجات می پردازم .

صورتش روان بود .(1)

این جنایت هولناک در بامداد 15 ذی قعدة الحرام 1264 ق . اتفاق افتاد .

آقای شیخ بهاءالدین سلام برسانید و از ایشان تشکر کنید که دیشب به یاد جدّ بزرگوارم اشک فراوان ریخته است .

می فرمود : بین الطّلوعین به محضر آیة اللّه حاج شیخ بهاءالدّین محلاّتی رسیدم و پرسیدم دیشب چه عمل مهمّی انجام داده اید ؟ فرمود : هیچ .

سلام و پیام حضرت را ابلاغ نمودم . به شدّت گریست و فرمود : دیشب جایی مهمان بودم غذای چرب خوردم ، نیمه های شب بیدار شدم به شدّت تشنه بودم ، به سوی یخچال رفتم ، آب خنکی خوردم ، خیلی چسبید ، به یاد عطش حضرت ابا عبداللّه علیه السلام افتادم و مدّتی در کنار یخچال نشستم و برای عطش آن بزرگوار گریه کردم .

مرحوم شیهد ثالث نیز با آن جراحات وارده و سوزش زخم های بدن خود ، هرگز به یاد خود نبود ، بلکه به یاد عطش سالار شهیدان اشک چشمش بر چهره خون آلودش روان بود .

3 . بی گمان این جنایت هولناک در اثر فتوای صریح او بر کفر و نجاست بابی ها بود ، چنان که در همه ی کتب سیره و تراجم ثبت شده است(1) ولی تلاش های بی دریغ ایشان در مبارزه با شیخیّه در این جنایت بی تأثیر نبود ، و لذا مباشر قتل در میان گروه اشرار ، شیخ صالح شیرازی ، از متعصّبین شیخیه و از معتقدین پا برجای علی محمّد باب بود .(2)

ص: 79

4 . تاریخ شهادت شهید ثالث را غالب سیره نگاران به سال 1264 ق . ثبت کرده اند(1) ولی برخی آن را به سال 1263ق . ثبت کرده(2) و کلمه ی : « بَرَغانی » را مادّه تاریخ او دانسته اند که با عدد 1263 مطابق می باشد .(3)

5 . چند روز پیش از شهادت او شخصی به نام « جواد ناجی » به خدمتش می رسد ، می فرماید : من از تو التماس دعا دارم ، می گوید : خداوند همه ی نعمت هایش را به شما تکمیل کرده است . آیا آرزوی دیگری برای شما مانده ؟ می فرماید : من آرزوی شهادت دارم . او می گوید : به نص کلام نبوی مداد علما از دماء شهدا برتر است .

می فرماید : بلی چنین است ولی من طالب شهادت به معنای آغشته شدن در خون می باشم .(4)

6 . در شب شهادتش چون عازم مسجد می شود همسرش می گوید : امشب و این شب ها رفتن به مسجد را ترک کنید .

می فرماید : مگر می ترسید که مرا بکشند ؟ من بسیار طالب شهادت هستم ولکن دور است که چنین سعادتی به من نصیب شود .(5)

7 . همه ی مردان الهی می خواهند لحظه ی دیدارشان با محبوب یکی

ص: 80

از بهترین حالات آنها در طول زندگی باشد :

برخی از اولیای الهی تلاش کرده اند که در تمام لحظات بیداری با وضو باشند تا در لحظه ی ملاقات با ربّ الأرباب با طهارت باشند .

برخی از بندگان صالح خدا ، به جز دو روز فطر و اضحی همه ی ایّام سال روزه گرفته اند ، به این امید که در لحظات واپسین با دهان روزه با خدا ملاقات کنند .

در میان بندگان صالح خدا به ندرت اتّفاق افتاده که عوامل عاقبت به خیری به کسی اینگونه فراهم شود :

1 ) در خانه ی خدا باشد

2 ) در حال سجده باشد

3 ) در حال مناجات با قاضی الحاجات باشد

4 ) در ماه حرام ( ذیقعدة الحرام ) باشد

5 ) در بهترین ساعات شب ( به هنگام سحر ) باشد

6 ) در شب نیمه ی ماه باشد

7 ) در سن کهولت ( 80 _ 90 ) باشد

8 ) آگاهانه به استقبال شهادت رفته باشد

9 ) رسماً در جبهه ی جنگ حضور یافته باشد

10 ) با کوله باری از علم ، جهاد ، خدمات اجتماعی ، تأسیس مساجد و مدارس ، مبارزه بی امان با عوامل انحراف ، ده ها مجلّد اثر تألیفی ، از مصادیق « مداد العلماء أفضل من دماء الشّهداء » به دست بدترین و پست ترین اشرار ، به لقای پروردگار بشتابد و با انتخاب شهادت آگاهانه

ص: 81

خطّ بطلان بر مکتب و مرام دشمنان خون آشام از فرقه های : صوفی ، بابی ، شیخی ، وهّابی و دیگر فرقه های باطل گرا بکشد .

8 . گفتیم که تاریخ شهادت شهید ثالث را به سال 1264 ق . ثبت کرده اند ، ولی برخی آن را به سال 1263 ق . ثبت نموده ، کلمه ی : « بَرَغانی » را مادّه تاریخ شهادت او دانسته اند .(1)

اخیراً مصادف شدیم که مادّه تاریخ دیگری برای تاریخ شهادت ایشان گفته اند و آن : « شهید ثانیِ محراب اسلام » است ، که آن نیز با 1263 ق . منطبق می شود .(2)

پرواضح است که منظور از « شهید ثانی » در این جمله ، دوّمین شهید محراب است ، که مرحوم شهید ثالث همانند مولا و مقتدای خود امیرمؤمنان علیه السلام در محراب عبادت به شهادت رسید .

9 . مقبره شهید ثالث دارای دو طبقه ی زیرزمین و همکف می باشد .

در طبقه ی زیرزمین مدفن شهید ثالث و خاندان بهشتی و سالنی به شکل سرداب ، و در طبقه ی همکف فضای مربّعی با اطاق های جنبی وجود دارد که سنگ قبر شهید به خط ملک محمّد در این فضا قرار دارد .

10 . شهید ثالث همانند همه ی شهیدان راه فضیلت به ابدیّت پیوسته و در جدول شهدای ماندگار به ثبت رسیده است .

ص: 82

در زیارت نامه ی مأثور که از محضر مقدس امام صادق علیه السلام رسیده ، خطاب به سالار شهیدان عرض می کنیم :

أَشْهَدُ أَنَّ دَمَکَ سَکَنَ فِی الْخُلْدِ ؛

من شهادت می دهم که خون تو به ابدیّت پیوسته است .(1)

آری هرگز خون شهید تباه نمی شود ، به ابدیّت می پیوندد ، ولی برخی از این شهدا به دلایلی به عنوان « شهید ماندگار » در لیست شهدای جاوید روزگار به ثبت رسیده اند ، آنها شهیدانی هستند که به دلایلی پیکر پاکشان به صورت تر و تازه مشاهده شده و جزو « اجساد جاویدان » قرار گرفته اند ، که شهید ثالث نیز از این شهیدان می باشد .

* * *

ص: 83

ص: 84

رئیس مذهب امام به حق ناطق حضرت جعفر صادق علیه السلام در این رابطه می فرماید :

إِنَّ اللّه َ عَزَّوَجَلَّ حَرَّمَ عِظامَنا عَلَی الاْءَرضِ وَحَرَّمَ لُحُومَنا عَلَی الدُّودِ أَنْ یَطعَمَ مِنْها شَیئاً ؛

خداوند استخوان های ما را بر زمین و گوشت های ما را بر کرم ها حرام کرده ، آنها هرگز چیزی از گوشت ما را نمی خورند .(1)

پس آنچه مسلّم است این است که پیکر پاک پیامبران و امامان هرگز نمی پوسد .

در این میان چند گروه دیگر نیز از این قانون عمومی طبیعت مستثنی هستند که پیکر آنها نیز در قبر نمی پوسد که در حدیثی به عنوان ده طائفه یاد شده اند :

ابوالحسین سعید بن هبة اللّه راوندی ، مشهور به « قطب راوندی » متوفای 573 ق . که قبر شریفش در صحن مطهّر حضرت معصومه علیهاالسلام زیارتگاه خاص و عام است چنین روایت می کند :

لا تَبْلی عَشَرَةٌ : اَلْغازِی ، وَالْمُؤَذِّنُ ، وَالْعالِمُ ، وَحامِلُ الْقُرآنِ ، وَالشّهیدُ ، وَالنَّبِیُّ ، وَالْمَرْأَةُ إِذا ماتَتْ فی نِفاسِها ، وَمَنْ قُتِلَ مَظْلُومَاً ، وَمَنْ ماتَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ أَوْ لَیْلَتَها ؛

پیکر 10 طائفه در قبر نمی پوسد :

ص: 87

1 . مجاهدان

2 . اذان گویان

3 . دانشمندان

4 . حاملان قرآن

5 . شهیدان

6 . پیامبران

7 . بانوانی که در حال زایمان بمیرند

8 . مقتولانی که به ستم کشته شوند

9 . کسانی که در روز جمعه بمیرند

10 . آنان که در شب جمعه بمیرند(1)

جالب توجّه است که 5 عنوان از این عناوین دهگانه بر شهید ثالث منطبق بود :

1 . او مجاهدی نستوه بود که در چندین جبهه ، از جمله جبهه ی جنگ حضور یافته بود .

2 . او دانشمندی بزرگ و فقیهی سترگ بود که به بالاترین مرحله ی اجتهاد نایل شده بود .

3 . او حامل و حافظ قرآن بود .

4 . او شهیدی گلگون کفن بود که آگاهانه به استقبال شهادت رفته بود .

ص: 88

5 . او از روشن ترین مصادیق مقتول به ستم بود که بسیار مظلومانه به دست اشرار به شهادت رسید .

نکته ای که لازم به تذکّر است این است که این استثناء در مورد پیامبران و پیشوایان معصوم ، مسلّم و قطعی است ، در مورد دیگر گروه ها به عنوان یک زمینه است ، اگر دیگر اعمال شخص نیز همسو و هماهنگ با این کرامت الهی باشد ، اراده پروردگار در حقّ او منجّز می شود ، ولی اگر دیگر اعمالش همسو نباشد ، این زمینه را از کار می اندازد .

در کتاب « اجساد جاویدان » 136 مورد از اولیای الهی را که بعد از ده ها سال ، صدها سال و در مواردی هزاران سال بدن مبارکشان تر و تازه مشاهده شده ، به صورت مستند نقل کرده ایم .

تعدادی از این افراد به شهیدان در راه حق اختصاص دارد ، که از آن جمله است :

1 . جناب حمزه سیّدالشهداء ، از شهدای احد

2 . عمرو بن جموح ، از شهدای احد

3 . عبداللّه بن عمرو ، از شهدای احد

4 . حرّ بن یزید ریاحی ، از شهدای کربلا

5 . حبیب بن مظاهر ، از شهدای کربلا

6 . شاه سلطانعلی ، مشهد اردهال

7 . شاه چراغ ، شیراز

8 . علاءالدین حسین ، شیراز

ص: 89

9 . شاهزاده علی اصغر ، زرآباد

10 . شاه شهیدان ، دیلمان

11 . حاج سید مهدی شهید ، مشهد مقدس

12 . شهید ثالث ، قزوین

صندوق دیگری جای دهند ، مشاهده کردند که بدن تر و تازه است و گذشت زمان کوچک ترین تأثیری در بدن این شهید ماندگار پدید نیاورده است .(1)

چون اهالی مؤمن و متدیّن شهر از این واقعه مطّلع شدند از انتقال دادن آن به شدّت جلوگیری کردند و سرانجام در همان مقبره به خاک سپرده شد .

این مقبره را مرحوم حاج میرزا ابوالقاسم شیرازی برای خودش ساخته بود ، هنگامی که شهید ثالث به شهادت رسید ، جنازه آن فقید سعید به رسم امانت در آن مدفون شد و سرانجام آرامگاه ابدی آن شهید سعید گردید .

فاصله ی زمانی خاکسپاری اوّل با پدیدار شدن جسد آن بزرگوار به دقت ثبت نشده است ، مرحوم خیابانی می نویسد :

پس از چندین سال که اراده تعمیر قبرش نمودند جسد شریفش ظاهر گشت ، به طوری که گویا در همان روز دفن شده است .(2)

مرحوم تنکابنی می نویسد :

بعد از چند ماه و یا چند سال قبرش را برای تعمیر شکافتند ، همان بدن اطهر همانند ایّام زندگانی به احوال خود باقی بود .(3)

مرحوم گلریز می نویسد :

ص: 91

جنازه او را امانت گذاشتند ، بعد از 10 _ 15 ماه که خواستند به عتبات عالیات حمل کنند ، بنا به مرقومه ی حاج میرزا ابوتراب شهیدی تعطیل عمومی شد ، چون دیدند پیکر ایشان همچنان تر و تازه است و هیچ گونه تغییری نکرده است ، مردم از حمل او جلوگیری کردند و در مقبره سابق الذّکر به خاک سپرده شد .(1)

از بررسی تعبیرات فوق به این نتیجه می رسیم که متن گزارش مرحوم تنکابنی دقیق تر به نظر می رسد ، ایشان می نویسند :

خواستند که جسد مبارک را به جانب ارض اقدس عتبات نقل دهند ، اهل قزوین راضی نشدند و هجوم عامّ کردند و بدنش را در قزوین در جوار شاهزاده حسین در مقبره منفرده که حاجی میرزا ابوالقاسم شیرازی برای خودش تعمیر کرده بود به خاک سپردند و بعد از چند ماه ، یا چند سال ، برای تعمیر قبرش را شکافتند ، همان بدن اطهر مانند ایّام زندگانی به حال خود باقی بوده ، اکنون آن مرقد مزار است .(2)

در خیابان سلامگاه قزوین در حاشیه ی سلامگاهِ « شاهزاده حسین »(3) تابلویی در سمت راست نظر زائران را به سوی خود جلب می کند که

ص: 92

نوشته :

« مسجد و مقبره شهید ثالث »(1)

* * *

9 ) شرح بر معالم الاصول _ فارسی _

10 ) شرح الروضة _ عربی _

11 ) شرح الشرایع _ عربی _

12 ) عیون الاصول _ عربی _ در دو مجلّد ، که عمدتاً به نقد آرای استادش میرزای قمی در قوانین پرداخته است .

13 ) مجالس المتقین ، شامل 80 مجلس ، در احکام ، عقاید ، حکایات ، مناقب و مصائب .

14 ) ملخّص العقاید _ عربی _ یک دوره کلام به طور فشرده .

15 ) منهج الاجتهاد _ عربی _ در 24 مجلد ، شرح مزجی شرایع شامل همه ی ابواب فقه .

با توجّه به اشتغالات فراوان مؤلف ، از قبیل : اقامه ی نماز جمعه و جماعت ، رسیدگی به مرافعات مردم ، جلسات درس ، حلقات بحث ، مجالس وعظ و خطابه ، تألیف یک دوره فقه استدلالی 24 جلدی موفقیّت بسیار شایان توجّهی است .

2 ) تأسیس مسجدی در محلّه ی « دیمج » قزوین که خود در محراب آن به شهادت رسید و به مسجد شهیدی معروف است .

3 ) تأسیس مدرسه ای در شمال مسجد یاد شده ، در سه طبقه که هم اکنون به نام آن فقید سعید مشهور است .

مشایخ اجازه اش عبارتند از :

1 . کاشف الغطاء

2 . صاحب ریاض

3 . سید محمّد مجاهد

ص: 96

آوردم و بر تو حجّت است ، چون تو باطن شرع را نمی دانی .(1)

در ادامه می نویسد : برای شیخ احمد شطحیات و خرافات فراوان ، همانند شطحات صوفیه هست ، سپس به برخی از آنها اشاره می کند که در شرح زیارت جامعه ی شیخ دیده است .(2)

سپس نقل می کند که در رساله ی کوچکی در پاسخ پرسش از وجود حضرت مهدی علیه السلام نوشته : « اگر کاف کینونیّه با باء بینونیّه ملاقات کند ، پاسخ پرسش تو روشن شود » ! !(3)

مرحوم فلسفی از یکی از علمای شیخیّه کتباً خواسته بود که آنها خود را « شیخی » ننامند و از شیعیان امامی خود را جدا نکنند ، او در پاسخ نوشته بود :

این اسامی به وضع خاصّی از طرف ما نیست ، بر زبان خاص و عام اینطور جاری شده است و خداوند اینطور خواسته ، ... تا دنیا دنیاست هر جا مردم ببینند کسی به آن شیخ بزرگوار اظهار اخلاص می کند ، می گویند : شیخی است .(4)

یکی دیگر از اسامی شیخیّه : « پایین سری » است ، شیخیّه در حرم سالار شهیدان هرگز در طرف بالای سر نماز نمی خوانند ، بلکه پشت سرِ حضرت می خوانند و خود را « پایین سری » می نامند و به کسانی که

ص: 100

شیخ احمد احسائی و سید کاظم رشتی را تکفیر کنند « بالا سری » می گویند .(1)

شدند .(1)

قرامطه بعد از امام صادق علیه السلام به امامت محمّد بن اسماعیل معتقد شده ، هر کس به امامت حضرت موسی بن جعفر علیه السلام معتقد باشد خونش را هدر می دانند .(2)

فرید وجدی بحث جامع و دقیقی از تاریخ و عقاید آنان نموده ، علاقمندان را به بحث علمی و جامع ایشان ارجاع می دهیم .(3)

قرامطه پس از سیطره به مغرب به حجاز رفته ، بر احساء ، قطیف و بحرین تسلّط یافتند ، زنان و کودکان آنها را اسیر گرفتند ، مساجد و مصاحف را طعمه ی حریق ساختند .

در سال 311 ق . به حجّاج حمله کرده ، غالب حجاج را قتل عام کردند .

در سال 317 ق . وارد مکه شده 3000 نفر را در حال طواف کشتند ، حجر الاسود را از کعبه کندند و به بحرین بردند ، تا در سال 339 ق . به جای خود عودت داده شد .

قرامطه در حدود یک قرن حکومت کردند ، در این مدّت جنایت ها کردند ، ابوالفضل مجوسی را خدای خواندند و در برابرش سجده کردند و سرانجام به قتلش رسانیدند .(4)

ص: 102

ابو طاهر قرمطی را مهدی ، نبی و خدایش خواندند .(1)

شهر « هفوف » فعلی در مرکز احساء پایتخت آنها به شمار می آمد ، برای توسعه ی حکومت خود حملات فراوان کردند که غالباً با شکست مواجه شدند .

سرانجام مسلمانان به قلع و قمع آنان کمر بستند ، ابو طاهر از آنها امان خواست و در مقابل « حجرالاسود » را به آنان تسلیم کرد .(2)

حجرالاسود طی مراسمی در سال 339 ق . به جای خود نصب گردید .

قطب راوندی داستان نصب حجرالاسود را به دست مبارک حضرت بقیة اللّه ارواحنا فداه به نقل از ابن قولویه آورده است .(3)

کسانی که بخواهند پیرامون قرامطه تحقیق کنند به عناوین زیر مراجعه فرمایند :

1 . ابو طاهر قرمطی

2 . ابو سعید جنّابی

3 . ابوالفضل مجوسی

4 . حمدان قرمط

5 . حجرالاسود

6 . هَجَر

ص: 103

7 . قرامطه

8 . میمون بن قدّاح

9 . ابن ابی زکریّا طامی

10 . عناوین : اسماعیلیّه ، بابکیّه ، باطنیّه و خرّمیّه .

در عناوین بالا در کتب تاریخ ، سیره ، تراجم ، ادیان و مذاهب و دائرة المعارف ها مطالب فراوان در مورد قرامطه یافت می شود .

ایّوب صبری ارتباط قرامطه را با وهابیّت نیز بررسی کرده و اثبات کرده که وهابیّت از قرامطه نشأت گرفته است .(1)

روی این بیان یکی از علل اشتهار نام أحساء در تاریخ حکومت قرمطی ها در این منطقه بود .

عامل دوّم پدیدار شدن فرقه ی منحرف دیگری به نام شیخیّه در این منطقه و تولد بنیانگذار این فرقه در این سامان می باشد .

کوچ می کند و در روستایی به نام « مطیرفی » از روستاهای « لحسا » سکونت می کند .

اهالی مطیرفی شیعه بودند ، پدران شیخ احمد نیز به تشیّع می گرایند .

شیخ احمد در رجب 1166 ق . در روستای مطیرفی دیده به جهان می گشاید .

به سال 1168 ق . سیل بنیان کنی می آید و روستا را به کلی ویران می کند .

شیخ احمد و فرزندانش در شرح زندگانی وی مبالغه های فراوان کرده اند ، دایر بر اینکه در 5 سالگی چقدر اهل تفکّر و تدبّر بوده ، اهالی روستا اهل لهو و لعب بودند و وسائل لهو را در خانه های خود می آویختند و به آن افتخار می کردند ، جلساتی تشکیل داده ، از طبل ، مزمار ، طنبور ، تار ، رباب ، عود و انواع سرودها هیچ کدام را فروگذار نبودند ، این طفل معصوم در گوشه ای نشسته ، همه اش به عالم بالا می اندیشید ، چون تنها می شد خلوت گزیده به حال خویش می گریست .(1)

ولی خلیفه اش حاج محمّد کریم خان می نویسد :

شیخ در موسیقی استاد بود ، او حقیقت علم موسیقی را از افلاک و موازین ستّه بیان می فرمود .(2)

ما نمی دانیم دُم خروس را باور کنیم یا سوگندهای مزوّرانه ی شیخ را ؟ !

ص: 105

اگر او اهل ملاهی نبود ، چرا در مجلس لهو شرکت می کرد ، و اگر اهل لهو نبود ، چگونه موسیقی را با موازین ستّه اش آموخته بود ؟ !

شیخ می گوید : من هنوز طفل بودم پسر عمویم که به اعمال جهّال مبتلا بود ، نزد من آمد و گفت : پسر عمو ! اشعاری سروده ام که می خواهم از تو یاری بجویم ، پس اوراقی درآورد که در آنها ابیاتی منسوب به شیخ علی بن حماد بحرینی در مدح ائمه ی اطهار علیهم السلام بود و گفت : کسی که نحو نمی داند نمی تواند شعر بسراید .

و لذا تصمیم گرفتم که تحصیل نحو کنم .(1)

پس عوامل جرجانی و شرح اجرومیه را تهیّه کرده مشغول تحصیل می شود .

پسر عمو چقدر جاهل بوده که از طفل مکتب نرفته برای سرودن شعر یاری می طلبید ؟ !

جالب توجه است که نخستین الهام بخش شیخ آیه ی قرآن را با واژه یونانی تفسیر کرده و راه یونان را در پیش پای شیخ نهاده است .

در خواب دوم چیزی را مشاهده می کند که جسمی بلورین و شفاف است ، از آسمان به سوی زمین آویخته ، به قدری صاف است که از شدت صفا قریب به خفا می باشد و شبیه حلقه های زره می باشد و جز او کسی نمی تواند به آن دست پیدا کند .

در این خواب نیز چیزی شبیه هور قلیا برای او ارایه شده که شاگردش کرمانی می گوید :

خداوند به برکت ساداتمان ما را در علم تفسیر به چیزهایی مخصوص گردانیده که در نزد غیر ما یافت نمی شود .

در خواب سوم می بیند که کوه بلندی است ، احدی نمی تواند از آن بالا برود و او در یک لحظه به قلّه ی آن صعود می کند .(1)

2 ) بیش از 300 کتاب در علوم متفرقه از آن جناب در نزد من موجود است !

3 ) از علوم ایشان چیزی به مردم نرسیده ، در نزد حاملان ایشان سپرده است ، تا خورده ، خورده اظهار کنند !

4 ) در علم نحو ، سیبویه أدنی شاگرد ایشان نمی شد !

5 ) در علم صرف ، خلیل ابجدخوان مدرسه اش بود !

6 ) در هندسه اقلیدوس به کم تر پایه ی او نمی رسید !

7 ) در علم طب استاد افلاطون و ارسطو بود !

8 ) در علم تفسیر بی بدیل بود !

9 ) در علم حدیث رئیس محدثین بود !

10 ) در علم عجایب البلدان اعلم ناس بود !

11 ) در علم « هیمیا » افضل علما بود !

12 ) در علم « لیمیا » استاد حکما بود !

13 ) در علم « ریمیا » سرور فضلا بود !

14 ) در علم طلسمات کاشف معضلات بود !

15 ) در معرفت « سیمیا » رئیس استادان بود !

16 ) در علم تجوید وحید و فرید بود !

17 ) در علم تطبیق کتب علم رمل و قرائات و تکلّمات و لغات و در حفظ اشعار ، چشم بشر مانند او را ندیده !

ص: 108

18 ) آنچه کتمان فرموده اند اضعاف و اضعاف این ها بود !(1)

بسیار جای خوشوقتی است که کرمانی دانش بی کران او را به شکلی ستوده که احدی در آن به تردید نمی افتد و همه اعتراف می کند که همه اش دروغ است و چیزی از حقیقت با آن نیامیخته است .

القاء می کند که خود تشخیص می دهد ، که شایسته ی این مقام نیست ، پس می پرسد که چرا این کلام را برای من القاء کردی ؟ و آن حضرت می فرماید : بدون سبب ، زیرا که مأمور هستم ! !(1)

جالب است که همه ی این خواب ها در نوجوانی او بوده و پیش از آنکه به 20 سالگی برسد ، طومار این خواب ها بسته می شود .

با نگاهی گذرا به مقدّمه ی فتوحات مکّیه روشن می شود که همه ی کسانی که با یدک کشیدن عنوان « عارف » در صدد منحرف ساختن امّت اسلامی برآمده اند ، از این شطحیّات بافته ، از این خواب ها در بیداری ساخته ، خود را به مرکز وحی مرتبط قلمداد نموده اند ! !

محی الدین عربی می نویسد :

در روزهایی که این خطبه را می نوشتم پیامبر اکرم را در عالم مثال مشاهده کردم در محضر حضرت ذوالجلال ، با کشف قلبی در حضرت غیبی ، که همه ی پیامبران در گرداگرد حضرتش صف کشیده اند ، و فرشتگان موکّل به عرش در پیرامون وجودش ... پس مرا از پشت « ختم » دید و دستور داد که منبری نهادند و خطاب به عثمان فرمود :

« اینْ نظیر تو ، پسر تو و دوست تو می باشد » ! !

سپس به من فرمود :

« ای محمّد برخیز به من و فرستنده من حمد و ثنا به جا آور ، که مویی از من در تو می باشد ... » ! !

ص: 110

روی منبر نوشته بود : « این مقام محمّدی اطهر است » .

سپس ادّعا می کند که به جای پای آن حضرت گام نهادم ... با روح القدس مؤیّد شدم ... .

سرانجام ادّعا می کند که آنچه در این کتاب نوشته ام پیک وحی القاء نموده ، من به قلم کشیده ام ! ! !(1)

در مورد ترفندهای ابن عربی به کتاب هایی که مستقلاًّ در این رابطه تألیف شده مراجعه شود .(2)

شاگرد نسخه برابر با اصل او شیخ احمد احسائی نیز با اختلاف مشربی که با او دارد ، پا جای پای او نهاده می گوید :

من هرچه تحقیق دارم از ائمّه اطهار اخذ کرده ام ، و لذا هرگز هیچ اشتباهی به سخنان من راه نیافته ، چون هرچه در کتاب هایم درج کرده ام ، از آنها دریافت کرده ام و آنها از هر لغزشی معصوم هستند و هر کس از آنها اخذ کند به جهت پیروی از آنها دچار لغزش نمی شود .(3)

جای شگفت است که او با این ترفندها سخنان پوچ و بی پایه اش را برگرفته از معصومین و چیزی در حدّ مصون از هر لغزش و خطا

ص: 111

معرّفی می کند ولی آنجا که با شهید ثالث مواجه می شود و مورد تکفیر قرار می گیرد توبه نامه می نویسد و هنگامی که در اصفهان در حضور عالمان فرهیخته با ملاّعلی نوری روبه رو می شود و سخنان سخیف خودش را در ردّ ملاصدرا بیان می کند ، ملاعلی نوری می گوید :

« تو که سخنان ملاصدرا را نمی فهمی چرا خلط می کنی ؟ »

آنگاه نظرش برمی گردد .(1)

ولی پیروانش می گویند : چون در احساء کسی پیدا نکرد که سخنانش را بفهمد ، بلکه برای بیان یک هزارم آن اسرار الهی و حِکَم نامتناهی اهلی نیافت ، آهنگ مسافرت کرد و راه عتبات را پیش گرفت تا مگر اهلی برای امر خویش پیدا کند ! !(2)

این مهاجرت به سال 1186 ق . یعنی در 20 سالگی شیخ رخ داد و جواب کارشناسی ملاعلی نوری پس از تکمیل تحصیلات عتبات و در کهولت سنّ اتّفاق افتاد .

همه ی رهبران باطل با ادّعاهای پوچ خود و مبالغه های گزاف پیروان در جهان مطرح شده اند .

کتاب « اجرومیّه » و « عوامل جرجانی » یاد شده که در کودکی آنها را فرا گرفته و در فن موسیقی رشد کرده ، دیگر از هیچ استادی یاد نکرده ، تا پیروانش علم او را لدنّی و خودش را امّی بدانند ! در این مدت تنها با خواب و خیال زندگی کرده است .

در 20 سالگی آشوب های وهّابیان در احساء پدیدار شد ، او که سعادت شهادت نداشت و حال مبارزه ، به سوی عتبات رفت و در دروس شخصیّت های دوران ، چون : کاشف الغطاء ، بحرالعلوم ، وحید بهبهانی ، میرزا مهدی شهرستانی ، سید علی صاحب ریاض ، شیخ احمد و شیخ حسین آل عصفور ، شیخ احمد بحرانی دمستانی و شیخ موسی پسر کاشف الغطاء حضور یافت .(1)

پیروان احسایی می گویند که شیخ احمد از غالب اساتیدش چون سید مهدی بحرالعلوم اجازه روایتی دریافت کرده ، در حالی که خود می نویسند : سید بحرالعلوم گفت : امر شیخ بر من مبهم شد ، ولی هنگامی که او را به خوبی شناخت در تکفیر او تردیدی به خود راه نداد .(2)

پیروان شیخ از صاحب جواهر به عنوان کسی که از شیخ احمد اجازه دریافت کرده نام برده اند ، که او نیز یکی از کسانی است که به تکفیر شیخ فتوا داد .(3)

ص: 113

عتبات شده ، در کرمانشاه با محمّد علی میرزا ، حاکم کرمانشاه دیدار نموده ، در حدود 10 سال در آنجا اقامت نموده ، که در این مدت از محمّد علی میرزا حقوق دریافت می کرد و هزینه ی زندگی اش از سوی او تأمین می شد .

آنچه خدا خواست تو هم بخواهی والاّ هلاک می شوی .(1)

در همین رابطه می نویسد :

خدا انقراض این دولت ها را قبل از ظهور امام علیه السلام نخواسته است .

به جز شخص بی دین ، فاسق ، فاجر ، حریص در دنیا و احمق ، کسی با این دولت ها منازعه نمی کند ، اگر منازعه حلال بود خود امام ظهور می فرمود .

علامت مرد عالم ، متدیّن ، زاهد و عابد امروز گوشه گیری و انزوا و اعراض از مردم می باشد .(2)

جا دارد این سخنان را با آب طلا نوشته بر درِ کاخ سفید و کرملین و همه ی طاغوت های زمان نصب شود ، تا احدی با آنها مخالفت نکند و جان خود را به هلاکت نیندازد .

اگر این فلسفه از صدر اسلام تبیین می شد جنگ جمل ، صفّین ، نهروان ، فاجعه ی عاشورا و دیگر معارضه ها با طاغوت ها انجام نمی شد ، چون خدا خواسته که این دولت ها باشند . _ نعوذ باللّه _

تا جایی که ما اطّلاع داریم این عقیده توسّط معاویه در جامعه رواج داده شده ، در طول زمان توسّط وعّاظ السّلاطین ها توسعه یافته ، به دست محمّد کریم خان مستندسازی شده است .

ص: 116

او در مقام ردّ بر علی محمد باب می نویسد :

او در زمان غیبت امر به جهاد می کند در حالی که به اجماع علما در زمان غیبت جهاد حرام است .(1)

لذا فتحعلی شاه و دیگر شاهزادگان قاجار به شدّت از او حمایت کردند ، ولی عالمان دین و مرزبانان آیین با وی به مخاصمه و مخالفت پرداختند و سرانجام او را تکفیر نمودند .

گرفت و به تکفیر وی منتهی شد .

کفر است ، سید کاظم گفت : آری ظاهر این عبارت ها کفر هست ، لکن شیخ چیز دیگری از این ها اراده کرده است و برای آنها تأویلی هست .

سید مهدی به او فرمود : تو بنویس که ظاهر این عبارت ها کفر است ، او نیز نوشت و با مهر خود آن را مهر زد .(1)

روی این بیان می توان سید کاظم رشتی را نیز دهمین شخصی بدانیم که شیخ احمد را تکفیر کرده است .

خواص بود ، از ایشان پذیرفتند .(1)

ذی قعدة الحرام 1241 ق . درگذشت و جنازه اش به مدینه منتقل شده ، پشت دیوار قبور ائمّه به خاک سپرده شد .(1)

اینجا نیز پیروان شیخ دست به دامن خواب شده ، ادّعا می کنند که حاکم مدینه پیامبر را در خواب می بیند و می فرماید : یکی از محبّان ما وفات کرده برای تشییع جنازه تسریع نمایید .

او نیز به استقبال جنازه می آید و جنازه را در دو منزلی مدینه تحویل می گیرد و می برد در قبرستان بقیع با احترام دفن می کند .(2)

در مورد شرح حال شیخ احمد احسائی به همین مقدار بسنده کرده به اشاره ای کوتاه در مورد علل تکفیر او می پردازیم .

* * *

ص: 121

ص: 122

وی اضافه می کند که ملا علی نوری می گفت :

« هُوَر قلیا » لفظ یونانی است به معنای عالم دیگر .(1)

دهخدا نیز آن را « هُوَر قلیا » ضبط کرده و گفته :

این کلمه ظاهراً از کلمه ی عِبریِ : « هبل قرنیم » به معنای تشعشع بخار گرفته شده است .(2)

دکتر معین نیز همان احتمال را استظهار کرده جز اینکه در ضبط آن ، « هَوَر قلیا » را صحیح تر دانسته است .(3)

شهید ثالث به استناد اینکه معاد جسمانی است و بازگشت انسان در روز رستاخیز با همین بدن عنصری است ، نه هُوَر قلیائی ، و این از ضروریّات دین مقدّس اسلام است ، به کفر شیخ احمد فتوا داد ، آنگاه سیدمهدی پسر صاحب ریاض ، ملاّ محمّد جعفر استرآبادی ، صاحب فصول و سرانجام صاحب جواهر به کفر ایشان فتوا دادند .(4)

تا جایی که ما سراغ داریم اول کسی که واژه « هور قلیائی » را به کار برده ، شیخ شهاب الدّین سهروردی ، متوفای 587 ق . می باشد .(5)

آنگاه شیخ احمد احسائی آن را به کثرت در آثار خود به کار برده است .(6)

ص: 124

آنچه از توضیحات شیخ احمد ، کرمانی و هانری کوربن استفاده می شود این است که :

منظور از هور قلیا مثال قالبی است نه جسد عنصری .(1)

نمی آورد .(1)

2 ) سریانی ؛که شیخ احمد به آن تصریح کرده می گوید :

و آن « هور قلیا » به تعبیر « سریانی » می باشد .(2)

شیخ احمد در پاسخ ملا حسین اناری نیز به آن تصریح کرده است .(3)

3 ) عبری ؛دکتر محمّد معین در ضمن یک مقاله محقّقانه آن را عبری معرّفی کرده است .(4)

جمال زاده می نویسد : کاظم زاده ایران شهر نیز مدّتی در این وادی تلاش کرده و به این نتیجه رسیده که این واژه عبری می باشد و از همان کلمه ی « هبل قرنئیم » گرفته شده و به معنای اجسام لطیفه است و در علوم مخفیّه یکی از تجلّیات هفتگانه ی اجسام است .(5)

4 ) فارسی _ عربی ؛برخی تصوّر کرده اند که ترکیبی از « هُور » فارسی به معنای خورشید و « قلیای » عربی به معنای « اَشخار » یعنی قلیای خورشیدی می باشد .

دکتر معین بر اساس اشتقاق آن از « هبل قرنئیم » آن را : « هَوَر قَلیائی » ضبط کرده است .(6)

ص: 126

معصیتی ...

2 ) جسد دوم که جسد باقی است و آن طینتی است که انسان از آن آفریده شده است و در گور باقی می ماند . آنگاه که زمین جسد عنصری را بخورد و هر جزء از وی پراکنده گردد و به اصل خویش برگردد ، پس بخش آتشی به آتش پیوندند ، بخش هوایی به هوا ، بخش آبی به آب و بخش خاکی به خاک بازگردد ، جسد مزبور مستدیراً باقی ماند ... دیدگان حسّی آن را نبیند .(1)

ظاهراً شکی برای هیچ منصفی باقی نمی ماند که معاد هور قلیائی و معراج هور قلیائی هیچ ربطی به معاد جسمانی و معراج جسمانی ندارد ، چون به نصّ کلام شیخ چهار عنصر تشکیل دهنده بدن عنصری ( آب و آتش و خاک و باد ) از آن جدا شده ، چیزی از آن می ماند که با چشم قابل رؤیت نیست .

روی این بیان کسانی که عقاید او را بر خلاف ضرورت دین و آیین تشخیص داده اند ، ظاهراً مقصّر نیستند .

جالب توجّه است که شیخ احمد احسائی پوسیدن جسد در گور را حتّی شامل امامان و پیامبران دانسته می گوید :

حکم تباهی کالبد در قبر درباره پیامبر و امامان نیز صادق است ، امّا این کالبد از جسم اصلی ایشان که در غایت لطافت

ص: 128

است جدا است و امری است عارضی ، که دیدار و استفاده اشخاص را از آنها امکان پذیر ساخته است .

زمانی که خداوند در ابقای صورت ملموس آنها مصلحتی نبیند ، قالب خاکی با مرگ تجزیه می شود و از میان می رود .(1)

پس اگر در احادیث از بقای اجساد امامان در قبر سخن رفته است ، مقصود جسدی است بدون صورت عنصری ، یعنی همان جسد هور قلیائی که این جسد تنها برای امامان قابل مشاهده است .(2)

کرمانی نیز در مورد مؤمن خالص و کافر خالص می نویسد :

هر گاه بدن ما حض الایمان ها و ما حض الکفرها بمیرد نفس برزخی و اخروی دارند ، پس در غیبت این عالم که عالم هورقلیاست و عالم مثال باشد ... .(3)

در شرح و تفسیر واژه هورقلیا به همین مقدار بسنده می کنیم ، زیرا هر صاحب انصافی از این تعبیرهای صریح شیخ و پیروانش یقین پیدا می کند که هورقلیا ربطی به جسم ندارد و تا همه ی اجزای تشکیل دهنده عناصر از آن جدا نشود به آن هورقلیا نمی گویند . پس هر کس معاد یا معراج را هورقلیائی بداند ، آن را جسمانی ندانسته و بر خلاف اعتقاد مسلمانانْ عقیده دیگری اخذ نموده است .

ص: 129

ص: 130

به عنوان : « رکن رابع » تغییر دادند .(1)

آنگاه فرازهایی از خان کرمان نقل کرده می افزاید :

خان کرمانی پس از نقل این کلام می گوید :

پس از آنکه شیخ بزرگوار دار فانی را وداع نمود معاندین چنین پنداشتند که نور خدا خاموش می شود ، تا آنکه دیدند که نور خدا روز به روز در تزاید است و باز حاملی از برای آن « علم لَدُنّی » پیدا شد .(2)

بعد از نقل فرازهای دیگر از خان کرمان ، از او نقل می کند که در هدایة الطّالبین می نویسد :

شیخ احمد قطب زمان بود ، به جهت تصریح پیامبر در حق او که تو قطب هستی ...

پس شیخ بزرگوار آن کسی است که به او عبادت رحمان و کسب جنان می شود ...(3)

آنگاه خان کرمان خطاب به سید کاظم رشتی می نویسد :

پس شما نایب ایشان می باشید به نصّ جلی ایشان و چون نایب در حدّ منوبٌ عنه باشد ، پس شما آن کسی هستید که با او رحمان عبادت می شود و جنان با او کسب می شود .

پس توئی « باب اللّه و سبیل اللّه الّذی لا یؤتی الاّ منک » .(4)

ص: 133

خان کرمان در ادامه می گوید :

چنان که در خواب از خود شما شنیدم ، الآن مدّت سه سال بلکه زیاده می باشد که تو را در وقت دعا و نماز پیش روی خود قرار می دهم .(1)

خان کرمان به تدریج پرده ها را کنار می زند و خطاب به محبوب و معبود خود سید کاظم رشتی می نویسد :

به درستی که من اعتقاد دارم که هر کسی که شیخ زمان خود را نشناسد و هر کس امام زمانش را نشناسد : « ماتَ مَیتَةً جاهِلِیّة » .

اگر برای تو حادثه ای دست دهد ولیّ امر بعد از تو کی خواهد بود ؟

هر شیخ باید نایب خود را معرّفی کند یا آنکه خود آن شیخ بعد از آنکه صدق او معلوم شود اظهار نماید .

خدا بر ما منّت نهاده ، تو را شناخته ایم به سبب آثار ، به طوری که اگر جایز بود پیغمبری بعد از پیغمبر ما و تو ادّعا می نمودی ، از تو طلب معجزه می نمودیم .

بلکه واللّه با این حال هم ، اگر ادّعای نبوّت بلکه اعظم و اعظم نمایی قبول می نمایم و تصدیق می نمایم ! ! ! بدون معجزه ! ! !(2)

ص: 134

از خوانندگان گرامی تقاضا می شود لحظه ای این تعبیرها را مورد توجّه قرار دهند ، آیا گزافه بالاتر از آن یافت می شود ؟ !

به یک فرد شیّاد و حقّه باز خطاب می کند و می گوید : « با این حال » یعنی اگرچه نبوّت ختم شده ، در عین حال اگر ادّعای نبوّت بلکه اعظم واعظم نمایی ، یعنی ادّعای الوهیّت نمایی ، بدون معجزه قبول می نمایم ! !

امیدوارم آن عدّه از شیخی ها که هنوز قدرت تشخیص و تحقیق را از دست نداده اند ، در سخنان این شخص تأمّل کنند و چنین کسی را به انسانیّت قبول نکنند ، کجا رسد به اسلامیّت و رکن رابع و انسان کامل و رهبر دین .

فرازهایی که از محقّق دقیق و ناقد بصیر ، نقل کردیم برای هر فرد با انصافی حجّت را تمام می کند .

مرحوم عراقی آن شخصیّت برجسته ای است که کتاب « هدایة الطّالبین » خان کرمان را کلمه به کلمه نقد کرده و کتاب ارزشمندی به نام « کفایة الرّاشدین » در ردّ گزافه های آن تألیف نموده است .

عبادتْ بندگی نماید ، باید باشد ، تا خلقت لغو نباشد و از فضل عیش او سایر خلق برقرار باشند .(1)

بعد از حجّت های خدا واسطه هایی باید باشند که دین خدا را در اطراف زمین و اشخاص عباد پهن کنند ، تا حجّت بر همه کس تمام شود .

با همان وجود امام در شهر مدینه بر مردم حجّت تمام نمی شود ، مگر به توسّط واسطه هایی ، چنان که عریضه نوشتند به حضرت بقیّة اللّه علیه السلام که چون به شما دسترسی نداریم ، در حوادثی که واقع می شود چه کنیم ؟ فرمود :

امّا الحوادث الواقعة فارجعوا فیها إلی رواة حدیثنا ، فانّهم حجّتی علیکم وأنا حجّة اللّه ؛

در حوادثی که رخ می دهد به راویان حدیث ما مراجعه کنید که آنها حجّت من بر شمایند و من حجّت خدا هستم .

پس راویان اخبار و دانشمندان آثار ، حجّت های خدایند بر خلق .(2)

خان کرمان از این حدیث بدون هیچ رابطه ای نتیجه می گیرد که معرفت دین بر معرفت این چهار بستگی دارد :

1 . خدا

2 . پیامبر

3 . امام

ص: 136

4 . راویان اخبار .

آنگاه برای اینکه کسی مطالبه ی دلیل نکند ، ادّعای بداهت کرده می نویسد :

اگر از علمای هر ملّتی ، از یهود ، نصاری و مجوس استفتا کنید ، می گویند : معرفت این چهار واجب ا ست ، و این چهارْ چهار رکن دینند . که اگر یکی نباشد بنیاد دین منهدم گردد .

حال نمی دانم که لفظ « رکن » چرا سبب وحشت است ؟ یا چهار بودن چرا سبب اضطراب شده است ؟ بلکه اساس عیش آدم بر این چهار است ، زیرا شکی نیست که پادشاه ظلّ خدا است ! !(1)

بسیار جالب توجّه است که به هنگام استفتا ، از علمای اسلام نام نمی برد ، زیرا خود اشاره دارد که علمای اسلام چنین مغلطه کاری نمی کنند .

علمای اسلام از لفظ رکن واهمه ندارند که همواره ارکان کعبه را استلام می کنند و ارکان نماز را به جا می آورند .

از عدد چهار هم هیچ اضطرابی ندارند که ارکان کعبه چهارتاست .

از همه جالب تر استدلال ایشان است که اساس عیش آدمی بر این چهار است ، زیرا که شکی نیست که پادشاه ظل خداست ! چه ربطی بین فقرات این جمله پیدا می شود ؟ !

احتمالاً منظور ایشان از چهار رکن عیش آدمی : خون و بلغم و صفرا

ص: 137

و سودا می باشد ، که با یادآوری سلاطین تغییراتی در این اسباب عیش حاصل می شود ، که سعدی گفته :

چون یکی زین چهار شد غالب جان شیرین برآید از قالب

بعد از استدلال های پوچ فراوان بر ضرورت رکن رابع می نویسد :

جمیع انوار عالیه در رکن رابع است ، آنها اسم هستند و این مسمّی ، آنها صفت هستند و این صاحب صفت .

و در پایان می افزاید :

معرفت رکن رابع مخصوص « فؤاد » است و فؤاد واقعیّت دارد و آنها محض حکایت می باشند .(1)

رکن رابع اصل غرض است و این اسم اعظم است و سایر شروط ایمان از فروع و ا صول همه متفرّع بر همین است .

پس علّت غایی ملک همین است ولا غیر .(2)

آنگاه پرده ها را بالا زده چهره هایی را به عنوان رکن رابع معرّفی کرده می گوید :

شیخ احمد و سید کاظم رکن رابع بودند ، اعلم بودند و اتقی بودند .

آنگاه برای خلط مبحث می نویسد :

ولی به آنها منحصر نبود ، بلکه اشخاص عدیده بوده اند .

ص: 138

تعدّد رکن رابع را شیخ در شرح جامعه کبیره و سید در شرح قصیده اشاره کرده اند .(1)

سپس برای گمراه کردن اذهان می نویسد :

این هم افترائی عظیم است که بر ما بسته اند و گفته اند که رکن رابع یک شخص معیّن است ، و اعتقاد ما آن است که رکن رابع ایمانْ علما و اکابر شیعه اند و ایشان در هر عصر متعدّدند و از احادیث بر می آید که در هر عصر بیش از هفتاد نفرند .(2)

آنگاه از شیخ احمد چاشنی آورده می نویسد :

شیخ با آن علم و شأن به چیزی بَتّ ( قطع ) نفرموده اند ، ضرورت برپاست که رُوات احادیث هستند ، در هر عصری : یک ، دو ، ده و ... چه دخل به ضرورت اسلام دارد .

مردم همه که بیچاره عوامند ، سخنی می شنوند و به حسن ظن قبول می کنند ، آن وقت بر مسلمانی رد می کنند .(3)

و اینک چند فراز بر خلاف این ادّعاء :

اصرار می کنند و هم پذیرش آن را بر همگان واجب می شمارند و اینک به سخنان خان کرمانی گوش فرا دهید :

به جهت تأکید عرض می کنم که از برای امامْ نایب خاصّ هست ، به همان تفصیل که سید رشتی در « حجّت بالغه » فرموده اند و همیشه هست و هرگز نیست که نایب خاص نباشد .

ولی می شود که ظاهر و مشهور باشد ، چنان که در اوّل غیبت بود ، و می شود که خائف و مقهور باشد ، مثل امروز . و چون مقهور است ، معرفت شخصیّه اش بر همه کس واجب نیست .

ولی اگر ظاهر باشد معرفتش واجب و اطاعتش بر همه کس حتم می شود .(1)

آنگاه برای اینکه هیچ فقیهی تصوّر نکند که او نیز می تواند رکن رابع یا نایب خاص باشد می گوید :

علم رکن رابع درسی و کسبی نیست ، بلکه خدادادی است .(2)

آنگاه برای اینکه کسی از رکن رابع معجزه طلب نکند می افزاید :

کمال در این نیست که از انسان خارق عادت سر بزند .(3)

شناخت رکن رابع را ضروری دانسته می گوید :

اطاعت و معرفت رکن رابع بالذّات لازم است ، همان گونه که

ص: 140

اطاعت و معرفت امام .(1)

آنگاه با صراحت هرچه تمام تر اعلام می کند :

منکر رکن رابع از منکر توحید ، نبوّت و امامت بدتر است .(2)

آنگاه گاهی به نعل زده گاهی به میخ و فرموده :

ما نگفته ایم که کامل یکی است و نگفته ایم که هر کس امروز ایشان را نشناسد کافر است ... ولی هیچ نفی نفرموده اند که امام یک نفر نایب خاصّ دارد که فیوض از امام به واسطه ی او به خلق می رسد . ابداً چنین نفیی نشده است .(3)

آنگاه در مقام اثبات آن می گوید :

چنین شخصی در ملک خدا هست که نایب خاصّ امام است و بر همه کس تسلیم امر او فرض است . هر کس از او تخلّف ورزد از دوستی امام خارج و کافر است ! ! مثل سایر کفّار ! !(4)

کرده ایم که اسم او را « ناطق »بگذاریم ، تو می خواهی اسم دیگر بگذار .

این ناطق است نسبت به سایر خلق ، اگرچه صامت است نسبت به امام .

آنچه برهان حکم می کند این است که ایشان باید یکی از نقبا باشد ، بلکه قطب نقبا باشد و قطب هر دائره مسلّم یکی است .(1)

کسی نیست از این شخص بپرسد : کدام برهان ، کدام نقیب ، کدام قطب ، کدام دایره ؟ ! !

آنگاه برهان دیگری اقامه کرده می گوید :

هر کس نشناسد _ یا اعتراف نکند _ که در میان شیعیان در هر عصری یک نفر پیرو حقیقی امام وجود دارد که به حقیقت از آن حضرت پیروی می کند ، در شناخت امام گمراه شده ، زیرا به امامتِ امامی بدون مأموم معتقد شده است .(2)

برای هر عصری سلمانی لازم است که در اصطلاح او را ناطق گویند ، زیرا که فرد اکمل در میان متعدّدین می باشد .

نقطه ی مرکز و قطب آنها یکی است ، تعدّد مرکز محال است ، نسبت مرکز نقطه به جمیع اطراف محیط علی السّویّه است .

آن نقطه به منزله ی قلب است که اشرف اعضاء می باشد .(1)

2 ) هر کس بابی را انکار کند ، خداوند هیچ فدیه ای از او نمی پذیرد .

3 ) برای ما با هر ولیّی گوش شنوا ، چشم بینا و زبان گویایی هست .(1)

ابراهیمی در ادامه ی سخنان او گوید :

البته امام زمان هم باب هایی دارد .

امام بی نایب نمی شود .

خانه بدون در معنی ندارد .

سپس گامی فراتر نهاده می گوید :

امام بدون مأموم نمی شود .

مأموم امام امثال ماها نیست .

ما اقتدا به امام ننموده ایم .

مأموم واقعی کسی است که از هر جهت اقتدا نموده باشد و نماینده صفات امام شده باشد .

اگر این چنین اشخاصی در ملک نباشند معلوم می شود که وجود امام _ العیاذ باللّه _ خاصیّتی نبخشیده و وجود امام لغو می شود .

محال است که امام باشد و مظهر و نماینده ای نداشته باشد .(2)

ص: 145

در مقام اشاره به تعیین مصداق گوید :

همه ی دوستان اهل بیت ، خاصّه علمای اعلام و فقهای کرام و محدّثین عظام ، معرفت همه ی آنها از رکن رابع است ، چه مانعی دارد که معرفت عالم شیخی نیز از رکن رابع باشد .(1)

وی در جای دیگر با صراحت می گوید :

باب اعظم بلا واسطه از امام می گیرد و به دیگران می رساند .(2)

خواب و خیال استدلال می کنید ؟ !

اگر در زمان غیبت هیچ کس به خدمت امام نمی رسد ، پس چگونه می گویید : باب اعظم بلاواسطه از امام می گیرد و قبل از همه از اراده امام مطّلع می شود ؟ ! !

با توجّه به تناقض صریح اقوال رهبران شیخیّه نیازی به ردّ و نقد احساس نمی شود ، مخصوصاً محمّد کریم خان در ردّ علی محمّد باب به صراحت می نویسد :

ابداً در آثار اهل بیت دیده نشده که در زمان غیبت نایب خاصّی خواهد آمد .(1)

و به این وسیله به همه ی ادّعاهای ناطق واحد و نایب خاص و رکن رابع که خود پای فشرده خط بطلان کشیده است .

* * *

است که باید در هر زمانی به جز امام زمان یک نفر به عنوان ناطق باشد که از هر جهت فرد کامل باشد ، به همه ی دانش ها واقف باشد ، به فرمان امام زمان در جهان تصرّف کند ، بین امام و رعیّت واسطه باشد ، فیض های تشریعی و تکوینی را از امام بگیرد و به مردم برساند و باید همه ی دیگران به او رجوع کنند و هیچ عالمی با وجود او حق ندارد که ادّعای اجتهاد و استقلال نماید ، بلکه واجب است که همگان را به سوی او دعوت کنند .

شناخت او بر همگان واجب است و اگر کسی او را نشناسد و از دنیا برود به مرگ جاهلی از دنیا رفته و مرده اش کفر است و نفاق . چنین شخصی را در کتاب های خود با نام هایی چون ناطق و امام می نامند .(1)

پس از آنکه این واژه ها در سخنان شیخ احمد و سید کاظم آمده ، این گونه قضاوت از سوی احقاقی ها به دور از انصاف است و اینک چند فرازی از شیخ احسائی :

شیخ احمد احسائی در شرح فراز : « وجعلنی من خیار موالیکم » می نویسد :

زیرا برای بقای نظام هستی یک نفر لازم است که « قطب » و « غوث » باشد ، که مورد توجّه خدا باشد از خلقت جهان ، که

ص: 148

یکی از ارکان چهارگانه می باشد .

آنچه وحی والهام و تدبیر عالم است ، از خلقت ، روزی ، حیات ، ممات و تکلیف ، مربوط به او می باشد ، گفتیم که قطب خزانه دار خداوند است ، آنچه خدا بخواهد در جهان پدیدار سازد ، بیافریند ، زنده کند ، بمیراند ، روزی دهد ، تکلیف کند و هر اراده دیگری بکند ، همه ی این ها را به وسیله ی قطب عالم انجام می دهد . ارکان چهارگانه از او اخذ می کنند و مطابق آنچه خداوند برای ولیّ خود تعیین کرده ابلاغ می کنند .(1)

سپس با سلسله اسنادش از کتاب « انیس السّمراء و سمیر الجلساء »(2) روایت می کند که امام زین العابدین علیه السلام به جابر بن یزید جعفی فرمود :

ای جابر آیا می دانی که شناخت چیست ؟

شناخت عبارت است از :

1 ) اثبات توحید

2 ) شناخت معانی

3 ) شناخت ابواب

4 ) شناخت امام

5 ) شناخت ارکان

6 ) شناخت نقباء

ص: 149

7 ) شناخت نجباء و ...

سپس توضیح می دهد که منظور از امام همان قطب است و منظور از ارکان ، ارکان چهارگانه است و منظور از نقباء همان ها هستند که گفته می شود چهل نفر می باشند .(1)

و در یک بیان کافی و شافی در شرح فراز « مؤمنٌ بشاهدکم » می نویسد :

یعنی امامان یازده گانه و « غائبکم » یعنی : حضرت حجّت علیه السلام .

یا « شاهدکم » یعنی : ناطق از امامان که همان قطب زمان است و هدف خدا از آفرینش جهان ، که در اصطلاح صوفیان « غوث » گویند ، افلاطون او را « مدبّر جهان » می نامد ، ارسطو او را « انسانِ مدینه ی فاضله » و او همان « فارقلیطا »یعنی مظهر ولایت است . ... و « غائبکم » یعنی امام صامت ، که باید در هر زمانی امامی صامت و امامی ناطق باشد .(2)

سید کاظم رشتی نیز از ارکان سخن گفته می نویسد :

ارکان چهار نفر هستند که هرگز تغییر نمی یابند ، آنها بر همه چیز سیطره دارند ، حتّی بر نقباء و این بالاترین درجه و مقام

ص: 150

می باشد .

سپس نقبا هستند که 30 نفر هستند و بر همه چیز سیطره دارند .

این ها به وسیله ی ارکان با غوث اکبر و سرّ اعظم ارتباط دارند و آنچه بخواهند در هر چیزی انجام می دهند .

هر یک از آنها انسان کامل و شخص واصل می باشد ، که نفس ناطقه ی قدسی در آنها ظهور یافته ، هر کس آنها را بشناسد خدا را شناخته ، و هر کس آنها را نشناسد خدا را نشناخته است .(1)

روی این بیان واژه هایی چون رکن ، ناطق ، صامت ، نقیب و نجیب در کلمات شیخ احمد و سید کاظم آمده است .

* * *

ص: 151

ص: 152

فقهای امامیه غُلات و مفوّضه را کافر می دانند . از امام رضا علیه السلام در مورد غُلات و مفوّضه پرسیدند ، فرمود :

غُلات کافر هستند و مفوّضه مشرکند ، هر کس با آنها معاشرت ، مجالست و مؤانست کند ، به آنها دختر بدهد ، از آنها دختر بگیرد ، با آنها مشورت کند ، با آنها سرِ یک سفره بنشیند ، به آنها اعتماد کند ، گفتار آنها را تصدیق کند ، یا با شطر کلمه ای آنها را یاری کند ، از ولایت خداوند و ولایت پیامبر اکرم و ولایت ما اهل بیت بیرون می رود .(1)

امیرمؤمنان علیه السلام در این رابطه فرمود :

از هرگونه غلوّ در حقّ ما پرهیز کنید ، ما را بنده پروردگار بدانید ، آنگاه در فضیلت ما هرچه خواستید بگویید .(2)

با توجّه به موضع گیری امامان معصوم علیهم السلام در برابر غُلات و مفوّضه عرضه می داریم :

هر دو عنوان غلوّ و تفویض بر شیخیّه منطبق است که در اینجا به شماری از سخنان غلوّآمیز بزرگان شیخیّه اشاره می کنیم .(3)

میرزا موسی احقاقی _ سر سلسله احقاقی ها _ می گوید :

بدان که چیزی در زمین و آسمان جز با چهار علّت پدیدار نشود و آنها عبارتند از : مادّه ، صورت ، علّت فاعلی و علّت غایی .

ظاهراً هیچ اشکالی نیست در اینکه ائمّه علیهم السلام علت مادّی پیامبران و شیعیان از انس هستند ، اشکال در این است که آیا علّت مادی همه ی موجودات عالم از پیامبران تا جمادات هستند یانه ؟(1)

شیخ احمد احسائی در شرح فراز « السّلام علی الدّعاة إلی اللّه » به تفصیل بحث می کند که ائمّه علیهم السلام علّت فاعلی ، علت غائی ، علت مادّی و علّت صوری عالم هستند .(2)

می افتند ، گویی عقل خود را از دست داده اند .(1)

در مقام اثبات علم حضوری امامان می گوید :

چون ائمه علیهم السلام علّت فاعلی جهان هستند ، آنچه از جواهر ، اعراض ، ذوات ، صفات ، کلیّات ، جزئیّات ، از آنچه قلمِ ایجاد بر آنها جاری شده ، از آنها نشأت گرفته و به دست آنها جریان یافته است .(2)

آنها بر هر چیزی که قلم ایجاد بر آن جاری شده احاطه دارند .(1)

چون ثابت شد که آنها بر همه موجودات عالم حجّت هستند ، باید بر همه ی آنها احاطه داشته باشند .(2)

شیخ مفید قدس سره می فرماید :

از شرایط پیامبران این نیست که بر همه ی موجودات عالم احاطه داشته باشند(3) و لذا احقاقی به شدّت بر او جسارت می کند و سخنان گستاخانه سر می دهد .(4)

آیة اللّه خویی قدس سره می فرماید :

با اعتقاد به بدا فرق علم الهی و علم مخلوقین معلوم می شود ، اگرچه پیامبر یا وصی پیامبر باشد ، زیرا آنها بر همه ی آنچه علم خدا احاطه دارد ، احاطه ندارند .(5)

مرحوم سید عبدالاعلی سبزواری قدس سره می فرماید :

علم حضوری حقیقی اختصاص به پروردگار دارد .(6)

علامه کراجکی گوید :

خداوند معجزات فراوان به دست آنها جاری نمود ، بر مسائل

ص: 157

غیبی و حوادث آینده آنها را آگاه ساخت ولی به همه ی آنچه خداوند احاطه دارد علم آنها احاطه ندارد .(1)

شیخ احمد در شرح فراز « وأجسادکم فی الأجساد » می نویسد :

علی علیه السلام برای دوستان در زیباترین صورت ها و برای دشمنان در ترسناک ترین صورت ها ظاهر می شود و این مقتضای حُبّ و بُغض است .(1)

احقاقی می گوید :

اگر امامان در چهره اصلی خود ظاهر شوند مردم نمی توانند به آنها نگاه کنند و لذا به صورت بشری ظاهر می شوند که مردم بتوانند با آنها انس بگیرند .

سپس اضافه می کند :

آنها با همین صورت بشری می توانند به آسمان صعود کنند و یا به اعماق زمین بروند ، چون در نهایت لطافت هستند .

به همین جهت آنها می توانند از دیوار عبور کنند و از درهای بسته وارد شوند .(2)

قبل از او پدر بزرگش گفته :

اگر آنها بخواهند به صورت خلقت اصلی خود ظاهر شوند ، هیچ پیامبر مرسل و ملک مقرّبی نتواند تحمّل کند ، زیرا از شدّت نور آنها آتش می گیرند ، می سوزند و نابود می شوند .(3)

ص: 159

سید کاظم پرده را بالاتر زده می نویسد :

حتّی یک بار هم نشد که پیک وحی بدون اجازه علی علیه السلام بر پیامبر صلی الله علیه و آله فرود آید ، زیرا همه ی عالم مُثلُ هستند برای علی علیه السلام .

ص: 164

اوقات خود را در گوشه حجره یا پشت بام با ذکر، دعا، نماز، زیارت عاشورا و با نوشتن جزواتی پیرامون این امور و یا در مدح و منقبت اهل بیت عصمت علیهم السلام گذرانید ؛ به حدّی که کم کم در میان مردم به سیّد ذکر معروف گردید .

در بیست و دو سالگی که بساط تجارت را برچید و به شیراز بازگشت، بیکار ننشست و رهسپار عتبات عالیات شد و مدت دو سال یا قدری کمتر و بیشتر در کربلا از درس سیدکاظم رشتی استفاده نمود.

پیروان سیّد علی محمّد درس خواندن او را نزد سیدرشتی پائین تر از شأن او یافته و چنین پنداشته اند که اگر دانسته شود او به منظور ادامه تحصیلات به عتبات رفته و مدت دو سال در کربلا به درس سید رشتی حاضر شده دیگر نمی توان گفت اگر گفته های باب از جانب خدا نبود پس چگونه می توانست مرد بی سواد فارسی زبان با واژه های تازی سخن گوید یا چیزی نویسد؟ از این رو ، به چاره جویی برخاسته، گروهی از مسافرت او به عتبات و اینکه وی در این مدت کجا بوده و چه می کرده ، اصلاً سخنی به میان نیاورده اند .

البته برخی هم گفته اند مسافرت او به عراق به منظور زیارت اعتاب مقدسه بوده ، نه تحصیل و درس، و با سیدرشتی نیز بیش از چندبار ملاقات نکرده است . یکی از مریدان متعصب باب به نام حاج میرزا جانی در کتاب خود نوشته است:

باب به درس سید رشتی حاضر نمی شد، بلکه به مجلس موعظه او می رفت ؛ آن هم برای افاضه نه استفاضه.

ص: 166

بهاییان باید بدانند استفاده سیّد علی محمّد از سید رشتی چیزی نیست که بتوان آن را انکار نمود . زیرا کسی که از سخنان، سبک تأویلات، مطالب و طرز تفکر شیخ احمد احسایی و سیّد کاظم رشتی مطلع باشد و نوشته های باب مانند احسن القصص و صحیفه عدلیّه و بیان را خوانده باشد ، خیلی زود می فهمد که بیشتر مطالب این نوشته ها از تفکرات و تخیّلات آنان سرچشمه گرفته و سیّد علی محمّد مرهون و مدیون آن دو نفر بوده است و این خود دلیل روشنی بر استفاده و دنباله روی باب از آنان می باشد.

این موضوع به اندازه ای روشن است که نویسندگان بهایی از ترس رسوایی نه تنها نوشته های او را زینت بخش صفحات کتابهایشان قرار نداده اند، بلکه شرم داشته اند که حتّی چند جمله از آن را به عنوان نمونه نقل کرده ، سند و گواه گفته خویش قرار دهند .

اگر شما مقاله شخصی سیاح، الکواکب الدّریه، تلخیص تاریخ نبیل، نظر اجمالی به دیانت بهایی و کتاب فرائد که همه پر از تعریف و تمجید آیات باب است و دیگر کتب بهاییان را بنگرید، یک آیه از آیات باب را نمی توانید در آنها بیابید .

جالب تر آنکه شما هیچ فرد بهایی را نمی یابید که از آثار و کتب باب کوچک ترین اطلاعی داشته، یا حداقل آنها را دیده باشد و اگر بپرسید چگونه شما با این کتب و آثار ناآشنایید ، در حالی که پایه آیین شما بر این ها استوار است، زیرا حسین علی بهاء خود را منصوب از سوی باب می داند و مظهریت باب هم بستگی به ثبوت و حجیت این آیات دارد ؛

ص: 167

در پاسخ می گویند : آنها هرچه بود نسخ شده و آیات و احکام بهاء جای آنها را گرفته است، دیگر چه نیازی بدانها داریم .

گاهی قدم فراتر نهاده ، در انتساب این کتابها و الواح به باب تردید کرده، یا به کلّی آن را منکر شده ، می گویند : آثار قلمی و آیات و الواح حضرت اعلی (!) در غایله های اوایل بابیه از میان رفته است.

ما ناگزیر کاری را که آنان می بایست انجام دهند انجام داده ، نمونه ای از آیات برجسته باب را به نقل از دلائل سبعه او در اینجا می آوریم:

بسم اللّه الفرد ذی الافراد، بسم اللّه الفرد ذی الفراد، بسم اللّه الفراد ذی الفرده، بسم اللّه ذی الفوارد،بسم ذی الفرادین، بسم ذی المتفارد، بسم الفرداء، باللّه اللّه ذی الفرداء ... .

و قائمیّت و سودای رسالت و پیامبری در سر می پروراند و دنبال موقعیت مناسب می گشته تا آنچه در دل خویش پنهان ساخته علنی و آشکار سازد ، یا چنین منظوری نداشته و در ابتدا همه خواسته اش همان بابیّت بوده که بر زبان می رانده ، و سرانجام درگیری ها و حوادث پیش بینی نشده این فکر را در وی پدید آورد و مسیر او را عوض نمود ، تا آنجا که خود را قائم، مهدی، نقطه، رب و خدا نامید!

آنچه مسلم است وی در اوایل ، فقط مدعی بابیّت بود و خود را از ناحیه حضرت قائم عجل اللّه تعالی فرجه الشّریف مأمور قلمداد می نمود و همه گفته ها و نوشته های خود را به طور علنی به آن حضرت نسبت می داد و از مهدویت و قائمیت و نسخ احکام اسلام و تأسیس آیین جدید هیچ سخنی به میان نمی آورد . این حقیقت را دلائلی چند به اثبات می رساند .

1 _ باب در کتاب احسن القصص که در آن دوره تألیف نموده، در سوره ملک که نخستین سوره آن کتاب است چنین می گوید:

«اللّه قد قدر أن یخرج ذلک الکتاب فی تفسیر احسن القصص من عند محمد بن حسن بن علی بن محمد بن علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب علی عبده لتکون حجة اللّه من عند الذکر علی العالمین بلیغا.»

و نیز در پنجاه و هشتمین سوره همین کتاب گوید:

«یا سیدالاکبر ما أنا شی ء الا قد اقامتنی قدرتک علی الامر

ص: 169

ما اتکلت فی شی ء الا الیک و ما اعتصمت فی الامر الا علیک. و انت الکافی بالحق واللّه الحق من ورائک المحیط، یا بقیة اللّه قد افدیت بکلی لک و رضیت السب فی سبیلک و ما تمنیت الاّ القتل فی محبتک.»

باب در این گفته با صراحت تمام و بدون هرگونه اجمال و ابهام، خود را مأمور از جانب بقیة اللّه می داند و مطالب و گفته های خود را به وی نسبت می دهد و او را با نام و نام پدر و نیاکان بزرگوارش تا علی بن ابی طالب علیه السلام معرفی می نماید.

2 _ اشراق خاوری در کتاب تلخیص تاریخ نبیل صفحه 130 می نویسد.

باب در مراجعت از مکه چند روزی در بوشهر اقامت نمود و قدوس را پیش از خود فرستاد و رساله ای به او داد و دستور داد به چیزهایی که در آن رساله نوشته شده عمل کند . از جمله دستورها این بود :

بر اهل ایمان واجب است در اذان نماز جمعه «اشهد ان علیا قبل نبیل باب بقیة اللّه» را اضافه کنند ؛ یعنی: گواهی می دهم علی پیش از نبیل (چون نبیل و محمّد هر دو به حساب ابجد 92 هستند ، باب صلاح دانسته از علی محمّد به علی پیش از نبیل تعبیر کند) بابِ بقیة اللّه است.

3 _ در صفحه 317 همین کتاب چنین آمده است:

« در شب دوم پس از وصول حضرت باب به تبریز ، جناب عظیم را احضار فرمودند و علنا در نزد او قائمیت اظهار نمودند . عظیم

ص: 170

چون این ادعا را شنید در قبول متردد شد، حضرت باب به او فرمودند : من فردا در محضر ولیعهد و حضور علما و اعیان ادعای خود را علنی خواهم کرد و برای اثبات ادّعا به آیات ، تحدّی خواهم نمود و به جز آیات به سایر مطالب متمسّک نخواهم شد، عظیم گفت من آن شب تا صبح نخوابیدم . بالأخره پس از فکر و تأمل به قائمیت او ایمان آوردم. چون باب چنین دید ، گفت: ببین امر چقدر مهم است که امثال عظیم ها به شک می افتند.

آیتی در الکواکب الدّریّه صفحه 49 می نگارد:

اینجا لازم است گفته شود که در ابتدای طلوع ، عموما از کلمه باب چنین استنباط می شد که مراد از باب کسی است که واسطه بین آن حجت موعود و خلق است، و نیز از کلمه مبشّر ظهور که گاهی در حق او گفته می شد و در کلمات اولی نیز زیاد گفته شده گمان می رفت که مراد مبشّرِ ظهور محمّد بن الحسن یا اینکه مبشر ظهور مهدی است.

وی تا رویداد مجلس ولیعهد در تبریز، یعنی سال 1263 ه .ق ادعایی جز بابیّت نداشت و هیچ کس حتّی نزدیک ترین یاران و اصحاب باب، نه تنها ادعای قائمیت را از وی نشنیده بودند، بلکه احتمال چنین چیزی را هم نمی دادند . چنانکه عظیم در این تاریخ برای اولین بار، آن را شنید و متردد و حیران گردید و هرچه درباره بعثت او در همین کتابها و غیر اینها نوشته شده دروغ، افسانه و کاملاً بی اساس است.

به عنوان نمونه یکی از آن دروغها این است که آیتی در الکواکب

ص: 171

الدّریّه می نویسد:

«شب جمعه پنجم جمادی الاولی سنه 1260 هجری نقطه اولی بغتةً در منزل خود نزد ملاّ حسین بشرویه ای اظهار مقصد خود نمود ، در حالی که از شب سه ساعت و یازده دقیقه گذشته بود و از سن شریفش بیست و پنج سال و بالجمله نزد ملاّ حسین ، مهدویت و قائمیت اظهار نمود.

چون به مکه رسید از کثرت جمعیت مرعوب شده، اوضاع را نامساعد دید و از فکر خود به کلی منصرف گشت، به طوری که نه در آنجا سخنی به لب آورد و نه به عتبات مسافرت نمود ، بلکه راه ایران را پیش گرفته، یکسره از راه دریا وارد بوشهر گردید.

آیتی در « الکواکب الدّریة » می نویسد:

باب نزد خانه کعبه داعیه خود را علنی نموده ، بدین نغمه بدیعه تغنی نمود: انا القائم الذی تنتظرون : ای مردم من همان قائمم که انتظار او را می کشید! و چون این ندا به گوش عام و خاص رسید در اطراف پیچید!

عبدالحمید اشراق خاوری نیز در کتاب خود از این تغنی و همهمه نامی نمی برد و فقط می گوید:

باب در نزد حجرالاسود به میرزا محیط کرمانی از تلامذه سیّد رشتی اظهار مقصد خود نمود و او را به دین خود دعوت کرد . او نیز قول داد از باب پیروی کند ، ولی بعدها به وعده اش وفا ننمود. باب نامه ای هم به شریف مکه نوشت و چون شریف مشغول کارهای دنیایی بود به نامه باب توجهی ننمود .

ناگفته پیداست زیرگوشی با میرزا محیط سخن گفتن و نامه سر به مهر به شریف مکه نوشتن را _ اگر از اصل دروغ نباشد و ما تردید نداریم که این هم یکی از صدها دروغی است که در نوشته ها وارد کرده اند _ نمی توان ادعای علنی قائمیت نامید.

در تلخیص تاریخ نبیل ، صفحه 142 ، چاپ دوم آمده است:

ص: 173

حضرت باب قبلاً در ضمن توقیعی به پیروان خویش فرموده بودند: پس از سفر مکه هیکل مبارک به عتبات تشریف می آورد. لذا جمعی از مؤمنین در آن اقلیم منتظر بودند.

نیز نوشته است:

باب به بشرویه ای گفت: پس از اتمام برنامه مسافرت خراسان به عراق مسافرت کن. من هم پس از اتمام اعمال حج به عراق مسافرت می کنم.

و سرانجام چنین نوشته است:

در مدت قلیلی که از نوروز سال 61 سپری شد ، توقیعی از حضرت اعلی از طریق بصره برای احبابی که در عراق منتظر بودند رسید . در آنجا تصریح کرده بود: آمدن من به عتبات ممکن نیست و احبّاء در اصفهان بمانند تا تعلیمات لازمه به آنها برسد .

خلاصه باب از مسافرت عتبات منصرف شد و به سوی شیراز حرکت نمود . چون به بندر بوشهر رسید به دستور والی فارس حسین خان، مأمورین حکومت دستگیرش نموده، تحت الحفظ به شیراز آورده، محبوسش ساختند. سپس با حضور علما مجلسی آراسته، درباره گفته های باب به بازجویی پرداختند و چون جز چند جمله غلط و بی پایه چیزی از وی شنیده نشد، محفلیان به ریشخندش گرفتند و حکومت بنابر تنبیهش گذاشت. باب که اوضاع را نامساعد دید ، چاره را در تسلیم دانست و نخست در مجلس حاکم، سپس در

ص: 174

مسجد وکیل بر بالای منبر ، گفته هایش را پس گرفت و همه را انکار نمود و با این تدبیر خود را از چنگ میرغضبان حاکم خلاص کرد و پس از آنکه قول داد دیگر ساکت و آرام نشیند و دوباره جنجال راه نیندازد به خانه خود شتافت . با همه اینها باز هم آسوده ننشست و پنهانی به کارهای خود مشغول بود.

خود راه داد و چهل روز از او پذیرایی نمود. باب که خود را در حمایت خان حاکم و در خانه امام جمعه از مخاطرات مصون دید، حس موقعیت طلبی اش برانگیخته شد و به تعقیب هدفش پرداخت و در نتیجه در اصفهان نیز مانند شیراز سخن او بر سر زبانها افتاد و احساسات مردم مسلمان علیه او تحریک شد .

باب در اصفهان به حمایت معتمدالدوله در حرمسرای وی به خوشی می زیست . میزبان همه وسائل آسایش و خوشی را برای میهمان عزیز فراهم ساخته ، با گرمی و صمیمیت از وی پذیرایی می نمود، به طوری که دختر یا زنی را در همان روزها به ازدواج او درآورد . وضع بدین منوال می گذشت تا اینکه پس از چهار ماه معتمدالدوله جان سپرد .

حاج میرزا آقاسی نامه ای به علمای اصفهان نوشت که قسمتی از آن چنین است:

در خصوص شخص شیرازی که خود را باب و نائب امام نامیده چون ضال و مضل است، برحسب دین و دولت باید مورد سیاست واقع شود .

و در آخر نامه می نویسد:

بلی من حقیقت احوال او را بهتر می دانم که گفته های او همه از نشئه حشیش است و در نتیجه مداومت با چرس و بنگ است و من فکری که برای سیاست او کرده ام این است که او را به ماکو بفرستم و در قلعه ماکو حبس مؤبد گردد.

در اواخر رجب 1263 باب را در ماکو تحویل علی خان نامی دادند و او هم به دستور مرکز ، وی را در قلعه ای که در کوه و دور از آبادی قرار داشت، زندانی نمود.

مؤلّفِ نقطة الکاف مدت اقامت باب را در قلعه ماکو نزدیک به یک سال می نویسد و می گوید:

پس به دستور یحیی خان حاکم رضاییه او را از ماکو به چهریق برده ، محبوس نمودند . عبدالبهاء مدت اقامت باب را در قلعه ماکو نه ماه دانسته ، در مقاله سیاح نوشته : پس از نُه ماه او را به قلعه چهریق بردند و پس از سه ماه توقف در قلعه چهریق به دستور مرکز به تبریزش آوردند.

آواره در الکواکب الدریه و اشراق خاوری در تلخیص تاریخ نبیل از

ص: 177

میرزا عباس پیروی کرده و نه ماه را تأیید نموده اند.

در هر صورت در مدتی که باب در قلعه ماکو و چهریق محبوس بود، مشغول نوشتن کتاب بیان به فارسی و عربی شد، لیکن نتوانست آن را تکمیل نماید و این خود موجب گفتگو میان بابیان و غیربابیان و همچنین بهاییان و ازلیان شده است.

باب در مدت اقامتش در قلعه ماکو با رئیس زندان که علی خان نام داشت سازش کرد و علی خان به دولت متبوع و ملت خود خیانت ورزیده ، باب را در قلعه آزاد گذاشت، هرکسی می خواست پیش او می رفت و به هر کسی می خواست نامه می نوشت و شب و روز مشغول فعالیت بود.

دستیاران خیال پرور و سوداگرش، مانند ملاّ حسین بشرویه ای (باب الباب) حاج ملامحمدعلی بارفروش (قدّوس) ، قرة العین، پسران میرزا بزرگ نوری (میرزا حسین علی و میرزا یحیی) و غیر اینها با شور و شوق توصیف ناپذیر، سرگرم تحریک و تهییج مردم بودند.

هرج و مرج اوضاع عمومی ایران و سررشته داری حکمرانان نالایق و از خود راضی، شیرازه امور کشور را از هم گسیخته ، زمینه مساعدی برای دخالت همه جانبه سیاست های استعماری فراهم ساخته بود.

محمدشاه و حاج میرزا آقاسی خطر را احساس کرده بودند، اما مبارزه با همه مشکلات و سامان دادن به اوضاع را در توان خود نمی دیدند، به ناچار در حوادث جاری کشور و پیش آمدهای نابهنگام با شتاب زدگی و بدون کمترین دوراندیشی فرمان هایی صادر می نمودند و این گونه

ص: 178

دستورهای زیان بار، خود مشکلی بر مشکلات می افزود.

از جمله این سیاست های غلط ، رویّه ای بود که درباره باب و بابیان پیش گرفتند. اگر باب را آزاد می گذاشتند و مردم می توانستند با وی ملاقات کرده، سخنانش را بشنوند رفته رفته معلوم می شد که این مهدی موعود یا پیامبر تازه به دوران رسیده یا خدای از عرش فرود آمده، هیچ بهره ای از فضل و کمال ندارد و تنها مزیّتش بر دیگران این است که جملاتی غلط به عربی می سازد و مهملاتی می بافد . به تدریج دروغ او فاش می شد و زمینه تبلیغ و ماجراجویی وی به کلی از بین می رفت.

اگر تردیدی در گفته ما دارید این شما و این مشتی از سخنان باب:

«الحمدللّه الذی قد اظهر ذاتیات الحمدانیات باطراز طرز الطراز الطرزانیة واشرق الکینونات اللذاتیات باشراق شوارق شراقیة و الاح اللذاتیات البازخیات بطوالع بدایع وقایع منایع مجد قدس متناعیة و اظهر انوار نیات متلائحات بظهورات آیات فردانیة، استحمده حمدا ما حمده احد من قبل و لایستحمده احد من بعد حمدا اطلع و اضاع و تشعشع و اشرق و انار و برق فابارفارتفع و تسطع و فامتنع حمدا شراقا ذوالاشتراق، براقا ذوالابتراق شقاقا ذوالاشتقاق رقاقا ذوالارتقاق براقا ذوالارتیاق رفاقا ذوالارتفاق حقاقا ذوالاحتقاق سباقا ذوالاستباق فراقا ذوالافتراق حداقا ذوالاحتداق علاقا ذوالاقتداق.

ص: 179

مردم هرچه ساده اندیش باشند با این مهملات کسی را امام یا پیغمبر نمی دانند. تنها آن زندانها و تبعیدها بود که باب را در انظار برخی امام مظلوم یا پیغمبر محکوم جلوه داد و کار را به جایی رسانید که انقلاباتی به وقوع پیوست و خونهایی ریخته شد.

داستان گفتگوی باب با علمای تبریز بسیار جالب توجه است. جوان شیرازی که بپاخاسته و نام خویش را بر سر زبانها انداخته بود ؛ گاهی خود را نماینده ویژه امام غایب شیعیان قلمداد کرده و نوشتاری به نام احسن القصص نگاشته بود و آن را به جای قرآنی که برطبق معتقدات شیعه در نزد امام زمان عجل اللّه تعالی فرجه به ودیعت گذاشته شده، به رخ مردم می کشید و زمانی نغمه دیگری ساز کرده ، پیغمبری _ یا به تعبیر خود مظهریت _ ادعا نموده، دم از تأسیس کیش جدید و پایان یافتن دوران اسلام می زد، و هنگامی که زمینه را مساعد دیده قدم فراتر گذاشته ، خود را ربّ جلیل و خداوند حیّ و قیّوم معرفی می نمود و چنان سماجت به خرج می داد که به هیچ وجه حاضر نبود از گفته هایش دست بردارد.

در این آشفتگی ، حکومت مرکزی برای فرونشاندن آتش انقلاب و آرامش مردم سید باب را که از شیراز به اصفهان فرار کرده بود، از اصفهان به ماکو و از ماکو به زندان چهریق فرستاد، تا شاید بتواند با این اقدام جلو هیجانات عمومی را گرفته ، پیروان باب را مرعوب سازد تا دست از آشوبگری بردارند.

این اقدامات دور از تدبیر چنانکه گفتیم نه تنها سودی نبخشید، بلکه نتیجه معکوس داد، در مراحل نهایی زمامداران چاره را در این دیدند که محفلی آراسته، علما و دانشمندان و رجال سرشناس را گردآورند و به باب فرصت دهند سخنان خود را بدون هرگونه ترس و واهمه بازگوید و دانشمندان محضر با استدلال و برهان با او روبرو

ص: 181

شوند و اغلاط گفته هایش را به او گوشزد کنند و باب به پرسشهای آنان پاسخ گوید، و این بدین منظور بود که باب را از راه دلیل و منطق قانع سازند و سخنان او را در معرض افکار عمومی گذاشته ، صاحبان انصاف را به داوری بخوانند.

عالی جنابان آخوند ملاّ محمّد مامقانی و حاج مرتضی قلی مرندی (علم الهدی) و جناب حاج میرزا علی اصغر (شیخ الاسلام) و حاج ملامحمود نظام العلما و سیدکمال در مجلس حضرت شاهزاده معظم حضور یافته ، و پس از مدتی پرسش آغاز گردید.

نظام العلما :

حکم اعلی حضرت شاهنشاهی چنان است که شما ادعای خود را در حضور علمای اسلام بیان نمایید تا تصدیق و تکذیب آن محقق گردد. اگرچه من اهل علم نیستم و مقام ملازمت دارم و خالی از غرضم ، تصدیق من خالی از فایده نخواهد بود و مرا از شما سه سؤال است:

اولاً: آیا این کتبی که بر سنّت و سیاق قرآن و صحیفه و مناجات در اکناف و اطراف ایران منتشر شده از شماست یا نه؟ و آیا آنها را شما تألیف کرده اید و یا به شما بسته اند؟

باب: از خدا است.

نظام العلما : من چندان سواد ندارم، اگر از شما است بگویید آری والاّ نه.

باب: از من است.

نظام العلما : آیا معنی کلام شما که گفتید از خدا است این است که

ص: 182

زبان شما مثل شجره طور است؟

روا باشد انا الحق از درختی چرا نبود روا از نیکبختی

این همه آوازها از شه بود؟

باب: رحمت به شما، همین طور است.

نظام العلما : شما را باب می گویند، چه کسی ، کی و کجا بر شما این اسم را گذاشته است؟ معنی باب چیست؟ و آیا شما به این اسم راضی هستید یا نیستید؟

آنگاه نظام العلما از علوم قرآنی ، حدیثی ، کلامی ، عقیدتی ، فقهی ، اصولی و غیره مطرح نمود ، باب در همه آنها فرو ماند ، به ناچار از صرف و نحو پرسش به عمل آمد ، باب پوزش طلبید که در کودکی خوانده ولی فراموش کرده ، از شکیات نماز پرسید ، باز هم پاسخ منفی بود ، سرانجام باب ناگزیر از نوشتن توبه نامه شد .

محبوسش ساختند . در دوران زندانی بودن باب، ماجراهایی به دست دستیاران وی به وقوع پیوست و فتنه هایی برانگیخته شد.

بالاتر از پیامبران پیشین و نسخ کنندؤ آیین های سابق و کتابهای آسمانی قلمداد می کند.

سیّد علی محمّد، خویشتن را پیغمبر مستقل و صاحب کتاب و شریعت مانند انبیای اولوالعزم چون ابراهیم، موسی، عیسی و محمّد صلی الله علیه و آله می شمارد. گاهی می گوید من همان رسول اللّه هستم که رجعت نموده ام و بار دیگر خود را آدم بدیع و فطرت اوّل دانسته می گوید : انگشتری من که در دست من است همان انگشتری است که در دست آدم بود و آیؤ نگین انگشتر من همان آیه نگین انگشتر اوست . ولی مانند این است که آدم در مقام نطفه بود و رفته رفته بلوغ و رشد پیدا کرد . زیرا هر ظهور پسین، درجه اکمل ظهور پیشین است. الآن من که هستم مثل این است که همان شخصم در سنین دوازده سالگی و من یظهره اللّه که پس از من می آید محبوب چهارده ساله جهانیان خواهد بود.

أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوارِثینَ »(1) ایشان را ائمه گردانید و به همان دلیل که نبوت محمد از قبل ثابت است رجوع ایشان به دنیا عنداللّه و عند الوا العلم ظاهر است و آن دلیل آیات اللّه است که ما علی الارض از اتیان مثل او عاجز می باشند.(2)

حضرت حجت ظاهر شد به آیات و بینات به ظهور نقطه بیان که بعینه ظهور نقطه فرقان است.(3) خداوند عالم _ عزّ شانه _ در هر کور به آنچه اعلی علوّ اهل آن کور است، تفاخر می نمایند، حجت را نازل می فرمایند ؛ چنانکه در زمان نزول قرآن افتخار کل به فصاحت کلام بود از این جهت خداوند قرآن را به اعلی علوّ فصاحت نازل فرمود و او را معجزه رسول اللّه قرار داد ... و شبهه نیست که در کور نقطه بیان افتخار اولوا الالباب به علم توحید و دقایق معرفت و شؤونات ممتنعه نزد اهل ولایت بود . از این جهت خداوند عالم حجت او را مثل حجت رسول خدا در نفس آیات قرار داده.(4)

او که شب و روز می خوانده اللهم اعطنی کتابی بیمینی، حال که خداوند عطا فرموده، نمی گیرد بلکه معطی را که رسولی است از رسولان او اگر بتواند از آنچه قلم حیا

ص: 188

می کند در حق او مرتکب می شود و حال آنکه کتاب، کتاب خدای او بوده و رسول، رسول او.(1)

از این گفته ها به خوبی پیدا است که باب خود را رسول مستقل دارای شریعت ، و نوشته های خویش را آیات خدا و کتاب آسمانی می داند . همچنین مدعی است که رسول اللّه صلی الله علیه و آله و مظاهر نفس و ائمه دوازده گانه و حضرت زهرا علیهم السلام و نواب چهار گانه حضرت حجت عجل اللّه تعالی فرجه رجعت نموده اند ، و خود را رجعت رسول اللّه و ظهور حضرت حجت معرفی کرده ، گروندگان اولیه هجده گانه اش را که از آنان به حروف حیّ تعبیر می نماید رجعت ائمه و نواب اربعه می نامد.

باید پرسید این اصحاب هجده گانه که با خودِ باب 19 نفرند، چگونه با رسول اللّه و حضرات معصومین و نواب اربعه که تعدادشان 18 نفر است تطبیق می یابد؟ اگر باب و هر یک از حروف حیّ را رجعت یکی از حضرات معصومان و نواب اربعه حساب کنیم ؛ یکی باقی می ماند و به این قسمت نه باب و نه حروف حیّ راضی نخواهند بود . افزون بر این ، باب که به یک مقام قناعت نورزیده، خود را دارنده دو مقام رجعت رسول اللّه صلی الله علیه و آله و ظهور حضرت حجت علیه السلام می داند. پس آن 18 نفر حروف حیّ چگونه رجعت شانزده نفر را انجام داده اند؟ حل این اشکال به عهده طرفداران باب است . مگر اینکه بگوییم چون رجعت امر مشکل و پرزحمتی است دو نفر دست به دست هم داده و رجعت یک نفر را فراهم کرده اند! باب هم چون حساب را نادرست دیده است فقط

ص: 189

اسامی یکایک ائمه علیهم السلام و نواب اربعه را شمرده و گفته است اینان رجوع کرده اند. دیگر از تطبیقشان با حروف حیّ سخنی به میان نیاورده است.

نوشته ها و کتابهای حسین علی نیز آکنده از ادعای نبوت و چگونگی نزول وحی بر وی و آغاز کار و سرانجام او و پیامبران پیشین است که آمدن او را وعده داده اند که پس از او تا هزار سال پیامبری نخواهد آمد و هر کس چنین ادعایی کند دروغ است و نباید پذیرفت و ...

محمّد پدر هیچ یک از مردان شما نیست . همانا او فرستاده خدا و پایان دهنده پیامبران است.

و در سوره مائده آیه 3 می خوانیم:

« اَلْیَوْمَ اَکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتی وَ رَضیتُ لَکُمُ الاْءسْلامَ دیناً »

امروز دین شما را به کمال رسانده، نعمت خود را بر شما تمام نمودم و خشنود شدم که اسلام دین شما (جهان بشریت) باشد.

در سوره انعام ، آیه 115 می فرماید:

« وَ تَمَّتْ کَلِمَتُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلاً لامُبَدِّلَ لِکَلِماتِه »

سخن راستین و موزون پروردگارت تمام شد. کسی را توانایی تغییر دادن آنها نیست.

توجه به یک نکته، دلالت این آیات بر خاتمیت صریح تر و روشن تر می سازد و آن این که از مسلمات قرآن است که از آغاز تا انجام در جهان بیش از یک دین نبوده و همؤ پیامبران مردم را به سوی آن خوانده اند .

این امر در منطق قرآن ؛ اسلام (تسلیم بودن در برابر خداوند) نامیده شده است، چنانکه در سوره بقره ، آیه 132 می فرماید:

یعقوب به فرزندان خود سفارش نمود خداوند برای شما این دین را انتخاب کرده است. پس البته با اسلام از دنیا بیرون روید .

در سوره آل عمران ، آیه 67 می فرماید:

ص: 191

ابراهیم یهودی و نصرانی نبود، ولکن مسلمان حنیف بود.

همچنین در آیه 13 سوره شوری به مسلمانان چنین خطاب می کند:

خداوند برای شما دینی قرار داده است که در پیش، به نوح و عیسی و موسی توصیه نموده بود.

هرچند احکام ادیان با هم اختلاف داشته، لیکن از آنجا که ماهیت و هدف و اصول کلی یکی بوده است ؛ این اختلاف در وحدت ادیان تأثیری نداشته است، بلکه اختلاف آنها مانند اختلاف مرتبه ناقص یک چیز است با رتبؤ کامل آن.

جای تردید نیست که دین رفته رفته مراحل تکامل خود را پیموده تا اینکه در دوران رسول اکرم صلی الله علیه و آله به کمال و تمامیت خود رسیده و دیگر نیازی به آمدن پیغمبر جدید نبوده است .

سخنان پیغمبر اکرم برای پیروانش ، حجیت و قطعیت کامل داشت و طبق آیه قرآن ؛

او از روی هوا و هوس سخنی نمی گوید و هر چه گوید از طرف خدا و به دستور اوست .(1)

هرچه می فرمود از طرف خدا می فرمود . ایشان نه تنها اسمی از پیامبر و دین آینده نبرده، بلکه در روایات متعدد به پایان یافتن دوران

ص: 192

تشریع و خاتمیت خویش تصریح نموده است.

در حدیث منزلت می فرماید:

ای علی ، نسبت تو به من مانند نسبت هارون است به موسی، جز اینکه هارون دارای مقام نبوت بود، ولی پس از من پیامبری نخواهد بود .

در حدیث دیگر می فرماید:

مَثَل من در میان پیامبران مانند آن است که کسی خانه بسیار خوب و زیبا و کاملی بسازد، ولی خشت آخرین را نگذارد . هرکس آن خانه را ببیند می گوید : خانؤ خوبی است، فقط جای این خشت باقی است. من همان خشت آخرینم و با من پیامبران ختم شدند.

علی محمّد با این اصل مسلم اسلامی مخالفت ورزیده و خود را ظهور مستقل خوانده، دوران اسلام را سپری شده دانسته و قرآن را منسوخ معرفی نمود.

سید علی محمّد می گفت:

ظهورات را نه ابتدایی است و نه انتهایی. الی ما لانهایة، شمس حقیقت طالع و غارب می گردد و از برای او بدئی و نهایتی نبوده و نیست ولم یزل ولایزال این شأن بوده و عنداللّه خواهد بود(1) و قبل

ص: 193

از آدم عوالم و اوادم مالانهایة بوده(1) و بعد از من یظهره اللّه ظهورات دیگر خواهد بود مالانهایة .(2) هر ظهور بعدی اشرف از ظهور قبل و مقام بلوغ آن می باشد و هر ظهور بعدی ظهور قبل را دارد با آنچه خود دارد . چنانکه غین دارد نهصد ظاء را ولی ظاء هزار غین را ندارد.(3) هیئت اولیه در هر ظهور بعدی بنحو اقوی و اکمل از ظهور قبل ظاهر می شود . مثلاً آدم در مقام نطفه بوده و نقطه بیان در مقام جوانی دوازده ساله و من یظهره اللّه در مقام جوانی چهارده ساله .

سید علی محمّد برای اینکه راه را برای پیغمبر واپسین هموار سازد ، درباره او بشارتها داده و مدیحه سرایی ها نموده و بارها پیروانش را سفارش می نمود که مواظب باشند هنگام ظهور من یظهره اللّه تأخیر و تعلل نورزند و همگی بی درنگ به او بگروند والاّ نیستِ صرف خواهند بود.

او احتمال نمی داد که به این زودی ها کسی پیدا شود و دعوی من یظهره اللهی کند و دین او را نسخ نماید و نامش را از سر زبانها بیندازد . از این رو می گفت:

پس از این معلمها در مکتب خانه ها بچه ها را نزنند، زیرا من یظهره اللّه در میان آنان خواهد بود.

ص: 194

و گاهی می گفت:

چون من یظهره اللّه به شکل من در اصلاب پدرانش است خداوند به احترام او همه زمینها را پاک گردانید و گاهی از عدد غیاث (1511) یا مستغاث (2001) یا اسم اللّه الاغیث (1501) سخن می راند.

در باب هفدهم از واحد دوم بیان فارسی چنین گوید:

اگر در عدد غیاث ظاهر گردد و کل داخل می شوند ، احدی در نار نمی ماند ، الا آنکه کل مبدل می گردند به نور .

نیز در باب پانزدهم از واحد سوم بیان فارسی چنین گوید:

امید از فضل خداوند عطوف رؤف این است که در حین ظهور من یظهره اللّه به اوامر عالیه خود در الواح خود، کل عباد خود را از رقد بیدار نماید و نگذارد الی امر محکم بیان که یا غیاث یا مستغاث شده در نار بمانند.

غیر از اینها نیز عبارات زیادی در بیان هست که دلالت می کند بر اینکه جناب باب وعده ظهور من یظهره اللّه وعده می داده و می گفته که غیر خدا کسی از وقت ظهور او اطلاعی ندارد. هرچند پیش بینی می کرده که این فرد پس از سالیان درازی ، مثلاً هزار سال یا دو هزار سال، پیدا شود.

برخلاف نظر باب، گروهی از پیروان نگذاشتند آب کفن باب خشک شود و یکی پس از دیگری دعوی من یظهره اللهی کردند. همچون : میرزا اسداللّه تبریزی که باب او را کاتب آیات ازل قرار داده و او را به

ص: 195

اسم اللّه الدیان لقب داده بود، و میرزا عبداللّه غوغا و حسین میلانی و سید حسین اصفهانی و محمّد نبیل زرندی و شیخ اسماعیل و ملاهاشم و غیر اینها .

بدآموزی های شیخ احمد احسایی که به پیروان خود می گفت باید در هر دوره ای شیعه خالصی باشد که به حضور امام برسد و از او کسب فیض کند و آن را به مردم برساند ؛ پذیرش بابیت تا حدّی هموار شده بود . او پیوسته جمله سمعت عن الحجة را می گفت و بدین وسیله به پیروان خود تلقین می کرد که به حضور حضرت می رسد و کسب فیض می نماید .

لیکن این مرد به این ادعا (بابیّت) کفایت نکرد و چنانکه نوشتیم در تبریز باصراحت کامل و سماجت عجیبی مدعی مقام مهدویت شد و پس از آن بارها می گفت : من همان مهدی موعود آل محمّد هستم که مدت ها انتظار او را می کشیدید . وی می گفت :

حضرت حجت علیه السلام ظاهر شد به آیات و بینات ، به ظهور نقطه بیان که عین ظهور نقطه فرقان است.(1) اگر مؤمنین به رسول اللّه و کتاب او یقین کنند که ظهور قائم علیه السلام و بیان، همان ظهور رسول اللّه است به نحو اشرف در آخرت، و این کتاب بعینه همان فرقان است که به نحو اشرف نازل شده در آخرت، احدی از مؤمنین به قرآن خارج از دین خود نشده، و اقرب از لمح بصر ایمان آورده و تصدیق بیان می نمودند . آنچه خداوند بر عیسی نازل فرموده ، تحفه ای بود من قبل اللّه از برای محمد رسول اللّه و آنچه بر رسول اللّه نازل فرموده تحفه ای بود من اللّه به سوی قائم آل محمّد علیه السلام و آنچه در بیان متکون می شود تحفه ای است از قبل نقطه بیان به سوی من

ص: 198

یظهره اللّه.(1)

حسین علی هم در تأیید این سخن می گوید :

نفسی از اهل سنت و جماعت در جهتی از جهات، ادعای قائمیت نموده، الی حین قریب صدهزار نفر اطاعتش نمودند و به خدمتش قیام کردند. قائم حقیقی به نور الهی در ایران قیام بر امر فرمود، شهیدش نمودند و بر اطفای نورش همت گماشتند.(2)

مقصود میرزا از آن نفس ، غلام احمد قادیانی است که در هندوستان ادعای مهدویت کرد و مقصودش از قائم حقیقی سید علی محمّد باب است. میرزا با این سخن خواسته هم حقانیت باب و باطل بودن رقیبش غلام احمد را برساند و هم دلسوزی کند که مردم چگونه سخن شخصی را که باطل است به جان و دل پذیرفتند و حق را تنها گذاشته ، در حقش ستم روا داشتند .

او چون خواسته راه را برای مهدویت حضرت مبشر هموار سازد وارد تحقیقات علمی که تنها شایسته مقام ربوبیت و الوهیت وی می باشد گشته و با یک دلیل دندان شکن وجود حضرت محمّد بن الحسن را از اساس منکر می شود و می گوید :

ص: 199

قسم به آفتاب حقیقت که از اعلی افق عالم اشراق نموده ، لوجه اللّه می گویم تو آگاه نیستی . در قبل تفکر نما که راوی وجود قائم یکی از اناث بوده، چند از اهل عمائم با او اتفاق نموده و جعفر را تکذیب نمودند و ناحیه مقدسه جابلقا و جابلسا ترتیب دادند و ناس بیچاره را از نفحات وحی ربانی در ایام الهی محروم نمودند.

خود وی در کتاب احسن القصص و تفسیر کوثر و نیز در بیان فارسی، (محمّد بن الحسن) را در زمره امامان دوازده گانه شمرده و حتّی دوران غیبت صغرای او و نواب چهارگانه اش را پذیرفته و یکایک را نام برده است. همچنین میرزا جانی کاشانی که از بابیان متعصب و معاصر باب بوده و نامش در این کتاب زیاد ذکر شده است ؛ در کتاب نقطة الکاف، در صفحه 85 می نویسد :

خلاصه شمس ولایت در دوازده برج طالع گردید . اول آن شاه ولایت بوده و آخر ایشان محمّد بن الحسن العسکری بوده علیهم السلام .

و در صفحه 86 همین کتاب تصریح کرده که :

تاریخ تولد حضرت قائم علیه السلام عدد «نور»، دویست و پنجاه و شش از هجرت می شود .

سپس دوره غیبت صغری و کبری و تاریخ نواب اربعه از حسین بن روح و دیگران را نقل می کند و می گوید:

دوره غیبت کبری هزار سال شد.

بعد می گوید:

علی محمّد همان محمّد بن الحسن العسکری است !

به همین سبب آیتی در کشف الحیل می گوید :

ص: 200

بابی های قدیم معتقد بودند که حضرت حسن عسکری فرزند داشت، ولی بعدها منکر شدند.

آری ، اول خیال می کردند می شود گفت محمّد بن الحسن العسکری علیه السلام وجود داشته و او همان علی محمّد باب است که بعدها خروج کرد. لیکن وقتی دیدند این سخن از بی پایگی به حدّ مسخره رسیده است، ناچار شدند بگویند که حسن عسکری اصلاً فرزندی نداشت و راوی وجود حضرت ، تنها یک زن است .

هر کس اهل اطلاع باشد می داند که راوی وجود قائم یک زن نیست، بلکه روایاتی که تنها در کتابهای سنّیان درباره این موضوع نوشته شده خیلی بیش از همه نوشته های بها است . چنانکه برخی از آنها را بعضی از دانشمندان جمع کرده و فهرست نامه های بزرگی تألیف نموده اند.(1)

روایاتی که در کتابها و نوشته های شیعیان است خود چندین برابر روایات اهل تسنن بوده و ده ها مجلد شده است . تنها مطالعه جلد سیزدهم بحار الأنوار برای پی بردن به حقیقت کافی است .

ص: 201

ص: 202

معاد جسمانی وجود ندارد و فقط چیزی که بعد از انحلال بدن عنصری از انسان باقی می ماند جسم لطیفی است که به اصطلاح ایشان جسم هور قلیائی است .(1)

سپس نتیجه می گیرد :

بنابر این شیخیّه فقط به چهار رکن از اصول دین معتقدند ، از این قرار :

1 ) توحید ؛

2 ) نبوّت ؛

3 ) امامت ؛

4 ) اعتقاد به شیعه ی کامل .(2)

سپس می گوید :

ولی شیخیّه در عوضْ یک اصل دیگر که آن را « رکن رابع » خوانند در باب اعتقاد به شیعه ی کامل که واسطه ی دائمی فیض بین امام و امّت است ، بر اصول دین افزوده اند .(3)

سپس می افزاید :

شکّی نیست که شیخ احمد احسائی و بعد از او حاجی سید کاظم رشتی در نظر شیخیّه « شیعه ی کامل » و واسطه ی فیض بوده اند .

ص: 204

بعد از فوت حاجی سید کاظم رشتی در سنه 1259 ق . ابتدا معلوم نبود که جانشین وی ، یعنی « شیعه کامل » بعد از او که خواهد بود ؟

ولی طولی نکشید که دو مدّعی برای این مقام پیدا شد :

یکی حاجی محمّد کریم خان کرمانی ، که رئیس کلّ شیخیّه متأخّرین گردید .

و دیگر میرزا علی محمّد شیرازی که خود را به لقب « باب »( یعنی : در ) می خواند .(1)

بابی ها داستان ها ساخته اند از اینکه شیخ احمد و سید کاظم چه اشارات و ارشادات در مورد باب داشته اند ، مثلاً می گویند : سید کاظم در رساله « حجة البالغه » در مورد او گفته :

یا صغیر السنّ یا رطب البدن یا قریب العهد من شرب اللّبن(2)

از خواص اصحاب رشتی نقل کرده اند که گوید :

روزی به خلوت جناب سید وارد شدم دیدم که حضرت باب در صدر مجلس نشسته و جناب سید در ظلّ رحمت آن حضرت مستظلّ !(3)

در حالی که تنکابنی می نویسد :

من به درس رشتی می رفتم ، علی محمّد نیز می آمد ، قلم و

ص: 205

دواتی به همراه داشت ، هر رطب و یا بسی که او می گفت می نوشت و ریش خود را می تراشید .(1)

باب اول خود را پیرو شیخ احمد وسید کاظم رشتی معرفی می کرد ، سپس لقب « ذکر » بعد لقب « باب » معادل رکن رابع برگزید ، و لذا بسیاری از شیخیّه به او گرویدند .

سپس در تأویل پیش رفت ، تأویلات ملاحده ( اسماعیلیه ) را پیش گرفت ، چون شیخیّه با این تأویلات آشنا بودند پذیرفتند .

علمای شیخیّه با او مقابله کردند و این تأویلات را ردّ کردند ، محمّد کریم خان به قدری در ردّ باب تند رفت که حسین علی او را دجّال نامید .(2)

ادوارد براون نیز در این رابطه می نویسد :

شیخیّه و بابیّه که خود از یک ریشه اند با یکدیگر مخالفت کردند و مناقشه ی سختی آغاز کردند ، تا حدّی که یکی از علمایی که در اواخر باب را در تبریز محاکمه کرد ، ملاّ محمّد ممقانی بود که خود از شیخیّه محسوب بود .(3)

روی این بیان تردیدی نیست که ریشه ی عقاید باب را باید در تعالیم شیخ احمد احسائی و سید کاظم رشتی جست وجو کرد ولی برخی پا فراتر نهاده آیین او را معجونی از ادیان الهی و زمینی دانسته اند :

زعیم الدوله که قدیمی ترین کتاب را در ردّ باب نوشته ، عقاید

ص: 206

علی محمّد را ریشه یابی کرده می نویسد :

علی محمّد دعوت خود را بر اساس معجونی از عناصر اسلامی ، نصرانی ، یهودی و بت پرستی تنظیم کرده ، خود را « باب » نامید ، سپس « نقطه » و ...(1)

او می نویسد : پس از انتشار کتاب « بیان » از او پرسیدند که کتاب شما چرا از نظر اعراب این همه غلط دارد ؟

در پاسخ گفت :

حروف و کلمات در گذشته معصیت کرده بودند پس از باب عقوبت به وسیله ی اعراب در بند کشیده شده بودند ، چون بعثت من برای رحمت به عالمیان بود ، همه گنهکاران ، از جمله حروف و کلمات را رها کردم !(2)

صاحب ناسخ فصلی از عشوه گری هایش را برشمرده که ما صفحات کتاب را از نقل آن تنزیه می کنیم .(1)

او به تدریج شمع جمع شد و محور حروف « حیّ » و چون در میان مردم رفتار نازیبایش منتشر شد ، باب او را « طاهره » نامید ، تا از آنچه در دشت « بَدَشت » رخ داد ، گردی بر چهره او ننشیند .

آنگاه برای اینکه احباب که خود شاهد صحنه های فضاحت بار « بَدَشت » بودند ، باور کنند ، گفت :

من چه گویم در مورد کسی که ذات کبریائی او را طاهره لقب داد ! !(2)

علی محمد باب کتابی دارد به نام « تفسیر سوره یوسف » این کتاب دستمایه ایست برای علی محمد که عشق درونش را در قالب تفسیر قرآن به معشوق و محبوب خود ابراز کند و اینک چند فراز :

1 ) ای قرّة العین تو سپیده صبح پس از شب تار عاشورایی ، تو نماز وَتر بعد از شَفع هستی . خدا در امّ الکتاب اینگونه مقدّر نموده ! ( سوره 25 )

2 ) ای قرّة العین خدا دو چشمه ی کوثر و کافور را در دو دست تو قرار داده ! ( سوره 22 )

3 ) ای قرّة العین خدا ترا برای من برگزیده ، پس به آنچه از

ص: 208

سوی خداوند اعلی وحی می شود گوش فرا ده ! ( سوره 78 )

فنون شیطانی ، شمع محفل احباب شده ، مایه ی تسلّی اصحاب در سوک سید رشتی گردیده بود .

اصحاب غذای بازار نمی خوردند ، زیرا اهالی کربلا بر اساس فتوای مراجع زمان شیخ احمد را لعن می کردند و آنها معتقد بودند که اگر کسی « شیعه کامل » را سبّ کند ناصبی و نجس می باشد .

از این رهگذر قرة العین چاره ای اندیشید و گفت :

من مظهر فاطمه علیهاالسلام هستم ، چشم من حکم چشم او را دارد ، به هرچه من نظر کنم طاهر می شود ، آنچه از بازار می خرید بیاورید من نظر کنم تا حلال شود .(1)

اگر بخواهیم دیگر مسائل مربوط به قرّة العین را نقل کنیم کتابْ قداست خود را از دست می دهد و احیاناً روح شهید ثالث از ترسیم آن آزرده می شود .

از این رهگذر به همین مقدار بسنده کرده دفتر از گفته های پریشان می شوییم .

* * *

شایسته به نظر می رسید که در پایان پیرامون فرقه هایی چون : بهایی ، ازلی و دیگر انشعابات شیخی و بابی سخن بگوییم ، ولی چون همه ی آنها پس از شهادت شهید ثالث به وجود آمده اند ، وارد این بحث نشدیم .

حوزه علمیه قم

علی اکبر مهدی پور

شعبان 1429 ق .

ص: 210

ص: 211

ص: 212

ص: 213

ص: 214

ص: 215

ص: 216

ص: 217

ص: 218

15 _ ترجمه ی مصوّر سوره ی رعد / به سه زبان / دفتر نشر/ تهران.

16 _ ترجمه ی مصوّر سوره ی الرّحمن / به چهار زبان / انتشارات اوس / استانبول.

17 _ تشرفات در میان نفی و اثبات / سلسله مقالات / موعود / تهران.

18 _ تشیّع یا اسلام راستین / چاپ ششم / بنیاد بعثت / تهران.

19 _ جزیره ی خضراء / چاپ دوازدهم / انتشارات رسالت / قم.

20 _ جغرافیای کشورهای اسلامی / سلسله مقالات / نسل نو / قم

21 _ چهل حدیث از غیبت فضل بن شاذان / چاپ اوّل / نشر حاذق / قم.

22 _ چهل حدیث پیرامون نور یزدان / چاپ اوّل / نشر حاذق / قم.

23 _ چهل حدیث پیرامون یوسف زهرا / چاپ اوّل / نشر حاذق / قم.

24 _ چهل حدیث در مناقب اوّلین پیشوا / چاپ اوّل / انتشارات رسالت / قم.

25 _ چهل حدیث در مناقب امّ ابیها / چاپ اوّل / انتشارات رسالت / قم.

26 _ حضرت مهدی و رابطة العالم الاسلامی /ترکی/انتشارات زمان/ استانبول.

27 _ دانشگاه امام صادق علیه السلام / چاپ اوّل / دارالتّبلیغ اسلامی / قم.

28 _ دراسة عن حیاة فاطمة علیهاالسلام / عربی / چاپ اوّل / بحرین.

29 _ در حریم حضرت معصومه علیهاالسلام / چاپ دوم / انتشارات رسالت / قم.

30 _ راهنمای قبله / ترکی استانبولی / انتشارات زمان / استانبول.

31 _ روزگار رهائی / چاپ سوّم / نشر آفاق / تهران.

32 _ روزه در اسلام / ترکی استانبولی / انتشارات زمان / استانبول.

33 _ رهبری در اسلام / ترکی استانبولی / انتشارات زمان / استانبول.

34 _ زندگانی کریمه اهلبیت / نشر حاذق / قم.

ص: 220

35 _ زمینه سازان حکومت امام زمان / نشر توحید / تهران.

36 _ زیارت عاشورا وآثار معجزآسای آن / چاپ پنجم / انتشارات رسالت / قم.

37 _ زیارتنامه حضرت معصومه / چاپ دوم / نشر حاذق / قم.

38 _ سند حدیث کساء / چاپ دوّم / انتشارات رسالت / قم.

39 _ سیری در ترجمه های قرآن / سلسله مقالات / نسل نو / قم.

40 _ سیمای مدینه / سلسله مقالات / میقات / تهران.

41 _ طول عمر امام زمان علیه السلام / چاپ سوّم / انتشارات طاووس بهشتیان / قم.

42 _ عاشورا چه روزیست؟ / ترکی استانبولی / انتشارات زمان / استانبول.

43 _ علاّمه ی اقبال در مدینه / چاپ اوّل / دارالتّبلیغ اسلامی / قم.

44 _ علی اول / چاپ دوم / نشر موعود / تهران.

45 _ علی و فلسفه ی الهی / چاپ اوّل / بنیاد علاّمه ی طباطبائی / قم.

46 _ قرآن معجزه ی جاویدان / ترکی استانبولی / انتشارات زمان / استانبول.

47 _ قربانیان الکلیسم / سلسله مقالات / نسل جوان / قم.

48 _ کتابنامه حضرت مهدی علیه السلام / انتشارات الهادی / قم.

49 _ کرامات معصومیه / چاپ دوم / انتشارات حاذق / قم.

50 _ کریمه اهلبیت / چاپ اوّل / انتشارات حاذق / قم.

51 _ معارف اسلامی / ترکی استانبولی / انتشارات زمان / استانبول.

52 _ میثم تمّار / چاپ اوّل / انتشارات توحید / تهران.

53 _ میلاد نور / چاپ اوّل / مسجد صدریّه / تهران.

54 _ نبراس الزائر / چاپ اول / انتشارات دلیل ما / قم.

ص: 221

55 _ نبراس الفائزین / چاپ اول / انتشارات مولود کعبه / قم.

56 _ نقش امام زمان در جهان هستی / چاپ سوّم / دارالتّبلیغ اسلامی / قم.

57 _ نقش روزه در درمان بیماریها / به هشت زبان / کعبه / تهران.

*

ص: 222