ص:2

ص:3

ص:4

ص:5

ص:6

ص:7

ص:8

ص:9

ص:10

ص:11

ص:12

ص:13

ص:14

ص:15

ص:16

دهه غدیر بر موعود غدیر مبارک باد

بزرگداشت غدیر ، هم بزرگداشت امامت است و هم بزرگداشت نبوّت .

عید غدیر را در « یک دهه » برگزار کنیم .

آغاز این « دهه » عید غدیر است .

باید در بزرگداشت آن کوشید و آن را به صورت « دهه » برگزار کرد .(1)

ص:17

ص:18

3 . به حسّان بن ثابت امر فرمودند که با سرودن قطعه شعری هنگامه غدیر را در جهان ادبیّات جاودانه سازد .(1)

4 . به امیرمؤمنان  علیه السلام امر فرمود که روز عید غدیر را همه ساله جشن بگیرد .(2)

5 . خاندان عصمت و طهارت و شیعیان به تبع آنان ، همه ساله عید غدیر را جشن می گرفتند .(3)

6 . امام رضا  علیه السلام در سال 203 ق . عید غدیر را در خراسان جشن گرفتند ، فیّاض طوسی که در آن مراسم حضور داشت ، مشاهدات خود را به سال 259 ق . گزارش داد .(4)

7 . معزّ الدّوله ، پادشاه مقتدر آل بویه ، در سال 352 ق . روز غدیر را رسماً جشن گرفت .(5)

8 . اهالی مصر و مراکش در سال 362 ق . به مدّت ده روز « دهه غدیر » را جشن گرفتند .(6)

9 . مقریزی ، متوفّای 845 ق . گزارش جامع و دقیقی از مراسم جشن و سرور « دهه غدیر » در دولت فاطمیان ، از صله ها و تبرّعات آنان در

ص:20

سال 516 ق . در طول دهه ارایه داده است .(1)

10 . از سال 907 ق . همه ساله در سرتاسر ایران اسلامی ، عید سعید غدیر در سطح گسترده ای ، طیّ مراسم با شکوهی جشن گرفته می شود .(2)

سال گذشته در روز 15/8/1388 ش . مرجع والامقام و دردآشنای زمان ، حضرت آیه اللّه وحید خراسانی مدظله العالی ، طیّ بیانات مفصّلی امر فرمودند که عید غدیر در « یک دهه » برگزار گردد .

به پیروی از اوامر ایشان و دیگر مراجع بزرگ تقلید ، شب 21/8/1388 ش . همایش سالانه استقبال از دهه فرخنده غدیر ، توسّط روحانیّت آگاه و متعهّد اصفهان ، در ساختمان « قائمیّه » یادگار مدافع راستین حریم ولایت ، شهید آیه اللّه شمس آبادی  قدس سره برگزار گردید .

در این همایش با ارایه مقالات ، تشکیل میزگرد و قرائت پیام مراجع تقلید ، خطوط کلّی مجالس دهه غدیر تعیین گردید .

از شب 22/8/88 به منظور تربیت مبلّغان ، به مدّت چهار شب کلاس تخصّصی غدیر ، در ساختمان قائمیّه برگزار شد ، از شب 14/9/88 ( غدیرخم 1431 ق . ) به مدّت ده شب مراسم با شکوهی به عنوان دهه فرخنده غدیر در همان مکان مقدّس برگزار گردید ، که نگارنده توفیق دو شب انجام وظیفه در این مراسم را پیدا کرد .(3)

ص:21

در این رابطه دو نشریّه ، تحت عنوان : « همایش سالانه استقبال از دهه فرخنده غدیر » شامل : 110 پیشنهاد برای هر چه با شکوهتر برگزار کردن دهه غدیر ، گزارش مصوّر و مستند از جلسات مقدّماتی و تخصّصی و میزگرد و سخنرانی ها منتشر شد .

در یکی از سفرها در خدمت رسول خدا  صلی الله علیه و آله بودیم که در غدیرخم فرود آمدیم ، فرمان اجتماع برای نماز اعلام شد ، زیر دو درخت برای رسول خدا جارو زده شد ، نماز ظهر را خواندیم ، پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله دست علی  علیه السلام را گرفت و فرمود :

آیا می دانید که من برای مؤمنان از خودشان صاحب اختیارتر ( اولی به نفس ) هستم ؟

همه گفتند : آری .

فرمود : مَنْ کُنْتُ مَوْلاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلاهُ ، اَللّهُمَّ والِ مَنْ والاهُ وَعادِ مَنْ عاداهُ .

پس عمر بن خطاب او را ملاقات کرد و گفت :

گوارایت باد ، ای پسر ابوطالب ! مولای من و هر مؤمن و مؤمنه گشتی .(1)

آنگاه مقریزی شرح مختصری در مورد سرزمین غدیرخم می نویسد :

غدیرخم در سه میلی جُحفه در سمت چپ راه می باشد ، چشمه ای در آن برکه می ریزد ، درختان فراوانی در اطراف آن هست و از سنّت آنها ( شیعیان ) در این عید که همواره روز 18 ذیحجه برگزار می شود : احیای شب عید با عبادت می باشد ، نزدیک زوال نیز دو رکعت نماز می خوانند ، جامه های نو می پوشند ، برده ها خریده آزاد می کنند ، قربانی می کشند و کارهای خیر فراوان انجام می دهند .(2)

ص:23

در مصر و مغرب ( مراکش ) برگزار شد ، جمعیّت انبوهی برای دعا و عبادت گرد آمدند ، که آن روز روز عید بود .

زیرا در آن روز پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله علی  علیه السلام را به عنوان خلیفه برگزیده بود و پیمان خلافت بسته بود .

در آن روز اجتماع با شکوهی در مسجد جامع قاهره برگزار شد ، قاریان قرآن تلاوت کردند ، شعرا شعر انشاد کردند ، فقها گرد آمدند ، مراسم تا ظهر ادامه یافت ، آنگاه به قصر رفتند و از دست خلیفه جایزه دریافت کردند .(1)

سپس مقریزی می نویسد :

در دهه میانی ذیحجه همه امرا و درجه داران خود را مهیّای حضور در مراسم عید غدیر می کنند .

روز هجدهم ذیحجه ، خلیفه بدون سایبان و بدون تشخّص برای حضور در مراسم قرائت خطبه حاضر می شود .

در آن روز طبق روال وزیر داخل قصر می شود ، خلیفه حرکت می کند ، تا برای جلوس روی تخت مهیّا شود ، وزیر با خدم و حشم خلیفه را همراهی می کند .

تخت خلیفه را در مقابل درب کاخ می گذارند .(2)

بیش از 5000 نفر نظامی سواره ، در حدود 1000 نفر تیرانداز پیاده و در حدود 7000 نفر پرچم به دست از اصناف مختلف در صفهای منظم

ص:25

در اطراف خلیفه حرکت می کنند، به مقام رأس الحسین  علیه السلام مشرّف می شوند.

خلیفه در جایگاه قرار می گیرد ، خطیب به منبر رفته ، متن خطبه پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله را که در روز غدیر ایراد فرموده بود ، قرائت می کند .

پس از القای خطبه قاضی القضاة آمده ، دو رکعت نماز عید را با مردم می خواند .(1)

در نزد آنها عید غدیر بیش از عید قربان اهمیّت دارد و در آن بیش از عید قربان ، قربانی ذبح می شود .

سپس قاضی بر عرشه منبر قرار می گیرد ، اشعار نغز و پرمغزی پیرامون غدیرخم می خواند .

در سال 516 ق . در مراسم جشن غدیر هزاران تن از اشراف و اعیان و فقرا و مساکین گرد آمده ، جایزه دریافت کردند .

همگان ، از عالی و دانی ، ثروتمند و مستمند ، منتظر جایزه غدیر هستند .

کسانی که دختر دم بخت دارند ، یا قصد داماد کردن پسر دارند ، منتظر می شوند که دهه غدیر فرارسد ، از جایزه خلیفه به اهداف خود برسند .(2)

شعرا شعر می خوانند و صله مخصوص دریافت می کنند .

790 دینار به درجه داران تقدیم می شود ، 144 قطعه لباس فاخر تقسیم می شود ، 258 دینار از سوی وزیر جایزه داده می شود ، موقع اذان بانگ تکبیر همه جا طنین انداز می شود ، نماز ظهر به امامت قاضی القضاة ادا می گردد .

ص:26

خلیفه به قصر می رود تا نزدیکان و خاندانش را دیدار نماید ، پسرش به جای او با مردم دیدار می کند و جایزه می دهد .(1)

مسئول بیت المال با صندوقی که در آن 5000 دینار است می آید و آن را تقسیم می کند ، مسئول خزانه لباس می آید و لباسهای فاخر بین مردم تقسیم می کند ، وزیر دستور می دهد که کتابهایی برای مطالعه به نزد خلیفه ببرند ، به برادران و خویشاوندان خلیفه ، به هر کدام 1000 دینار می دهند ، آنچه باقی بماند ، به نماینده دولت می دهند تا در میان مهمانان ، درجه داران و مستخدمان تقسیم کند .(2)

این بود اشاره ای کوتاه به آمار و ارقام مربوط به دهه غدیر در ایّام دولت فاطمیان ، که نزدیک به یک هزار سال پیش در دهه غدیر توسّط فاطمیّون نثار می شد .

ما سی شب با موسی وعده گذاشتیم ، سپس آن را با ده شب دیگر به « اتمام » رساندیم .(1)

2 ) اگر کسی در حج واجب دسترسی به قربانی نداشته باشد باید 10 روز روزه بگیرد ، سه روز آن را در حج و هفت روز دیگرش را در وطن :

« فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیامُ ثَلاثَةِ أَیّامٍ فِی الْحَجِّ وَ سَبْعَةٍ إِذا رَجَعْتُمْ تِلْکَ عَشَرَةٌ کامِلَةٌ » ؛

اگر کسی قربانی پیدا نکند ، سه روز در حج و هفت روز پس از مراجعت باید روزه بگیرد ، این 10 روز کامل است .(2)

علاّمه طباطبائی در مورد واژگان : اکمال و اتمام به تفصیل سخن گفته ، به این نتیجه رسیده که : « اتمام » عبارت است از انضمام همه اجزای چیزی پس از شروع در آن ، ولی « اکمال » عبارت است از حالتی که اگر چیزی به آن حالت نرسد به اثر مطلوب خود نخواهد رسید .(3)

در ادبیّات عرب کمتر از ده را جمع قِلَّه و ده به بالا را جمع کَثرَه گویند .

راغب در این رابطه می نویسد :

اَلْعَشَرَةُ هُوَ الْعَدَدُ الْکامِلُ ؛

10 عدد کامل می باشد .(4)

ص:28

روی این بیان اگر عید سعید غدیر را یک روز ، سه روز یا یک هفته بگیریم ، بسیار خوب است ، ولی تا به صورت دهگی نباشد ، به حدّ تمام و کمال نمی رسد .

از این رهگذر در آداب و رسوم ما دهه عاشورا ، دهه اربعین ، دهه فاطمیّه ، دهه محسنیّه ، دهه مهدویّه و دهه کرامت 10 روز گرفته می شود .

بنیانگذار مجالس دهگی حضرت امام رضا  علیه السلام می باشد ، که روز اول محرم خانه را سیاهپوش کرد و به ریّان بن شبیب در روز اوّل محرم فرمود :

یَا ابْنَ شَبیبٍ اِنْ کُنْتَ باکِیاً لِشَیْ ءٍ فَابْکِ لِلْحُسَیْنِ  علیه السلام ؛

ای پسر شبیب اگر خواستی به چیزی گریه کنی به امام حسین  علیه السلام گریه کن .(1)

از اینجاست که مراجع دردآشنای جهان دستور اکید دارند که عید سعید غدیر به عنوان دهگی گرفته شود .

این کتاب نیز در همین رابطه و برای اطاعت از اوامر مراجع تقلید به رشته تحریر درآمد ، باشد که گام کوچکی برای عرض ادب به اول مظلوم تاریخ ، مولای متّقیان امیرمؤمنان  علیه السلام برداشته باشیم .

است ، ولی تا جایی که ما سراغ داریم در این رابطه تا حال چیزی تألیف نشده است .

این اثر در چهار بخش سامان یافته است :

بخش اول : رویدادهای روز غدیر

در این بخش پیشینه رخدادهای روز 18 ذیحجة الحرام از آغاز آفرینش جهان ، تا عصر رسالت ؛ هنگامه غدیر در سال دهم هجرت و ره آورد آن تا زمان حاضر به صورت فشرده و در حدّ اشاره بیان شده ، با اشاره ای کوتاه به اعمال عید غدیر پایان یافته است .

بخش دوم : رویدادهای دهه غدیر

در این بخش رویدادهای روز 19  تا 27 ذیحجة الحرام را بررسی کرده ، در حد اشاره بازگو کرده ایم .

بخش سوم : ره آورد غدیر

شامل پنج گفتار پیرامون حدیث ثقلین ، خطبه حضرت امیر در روز غدیر ، سیمای غدیر در آیینه سخنان امام رضا  علیه السلام ، شهادت ثالثه و اشاره ای به آثار تدوین یافته پیرامون هنگامه غدیر .

بخش چهارم : رویدادهای دهه غدیر

شامل پنج گفتار پیرامون : مباهله ، خاتم بخشی ، مؤاخات ، سیمای

ص:30

حضرت ابوطالب و نزول سوره هل أتی .

انگیزه این بخش فراهم شدن ده سخنرانی برای سخنرانانی که در دهه غدیر برای رساندن پیام غدیر اعزام می شوند ، می باشد .

در میان رخدادهای روز غدیر و دهه غدیر مطالب فراوانی هست که هر کدام تحقیق گسترده ای را می طلبد ، که از آن جمله است :

عرض ولایت ، عصمت انبیاء ، عصمت اوصیاء ، توسّل به اولیاء ، شرح واقعه غدیر ، راویان غدیر ، شاعران غدیر ، مؤلّفان پیرامون غدیر ، خطبه پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله ، پیام غدیر ، بیعت در اسلام ، بیعت شکنان ، اصحاب صحیفه ، نوید منجی ، اعمال غدیر ، دعای ندبه ، زیارتهای خاص غدیر ، حدیث کساء ، عروسی حضرت زهرا  علیهاالسلام ، جنایات وهابیان ، فاجعه حرّه ، ترورهای نافرجام پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله ، شرح حال رجال برجسته ای چون : میثم تمّار ، جناب مسلم ، زهیر بن قین ، علی بن جعفر و دیگر شخصیتهای مطرح شده در این کتاب و آیات نازل شده در ایام غدیر : 1 ) آیه تطهیر ؛ 2 ) آیه تبلیغ ؛ 3 ) آیه اکمال ؛ 4 ) آیه یحلفون ؛ 5 ) آیه سأل سائل .

که هر کدام از اینها تألیف مستقل و حدّاقل گفتار مستقلّی را می طلبد ، امیدواریم برای سالهای آینده در حدّ توان در مورد هر یک از آنها گفتار مختصری تقدیم گردد . انشاء اللّه

در پایان از این که به دلایل مختلف ، از جمله :

1 ) عظمت و گستردگی موضوع

2 ) کمی بضاعت علمی

ص:31

3 ) ضیق وقت

4 ) تراکم کارهای تحقیقی

5 ) محدودیّت صفحات کتاب و ...

نتوانستم حق مطلب را ادا کنم ، از پیشگاه صاحب ولایت ، مولای متّقیان امیرمؤمنان  علیه السلام ، و از محضر مقدس موعود غدیر ، صاحب عصر و زمان ، حضرت بقیه اللّه ارواحنا فداه ، پوزش می طلبم ، از خداوند منّان مسألت می نمایم که پاداش این تلاش را قُرب ظهور و تقرّب به آن امام نور قرار بدهد ، انشاء اللّه .

غرّه ذیحجة الحرام 1431 ق .

حوزه علمیه قم _ علی اکبر مهدی پور

ص:32

در سایه سار غدیر

روز هیجدهم ذیحجة الحرام به مناسبت اجتماع پرشور یکصد و بیست هزار نفری حُجّاج خانه خدا ، به هنگام بازگشت از حجّه الوداع ، در سرزمین غدیرخم ، به نام « غدیر » شهرت یافته است .

رخدادهای بسیار مهمی که در روز غدیر اتّفاق افتاده ، به سال دهم هجری منحصر نمی باشد ، بلکه براساس روایات ، پیشینه آن به نخستین روزهای آفرینش آسمانها و زمین مربوط می شود ، از این رهگذر ما رخدادهای روز غدیر را در سه فصل تقدیم می داریم :

1 ) پیشینه غدیر

2 ) هنگامه غدیر

3 ) پیامدهای غدیر

و اینک اشاره ای کوتاه به رخدادهای روز غدیر از گذشته های دور تا طلوع خورشید اسلام از وادی طور :

*  *  *

ص:34

امام رضا  علیه السلام در فرازی از یک حدیث طولانی می فرماید :

خداوند در روز غدیر ولایت را بر اهل آسمانهای هفتگانه عرضه نمود ، اهل آسمان هفتم به آن پیشی گرفت ، آن را با عرش خود مزیّن نمود ...

سپس آن را به زمین ها عرضه نمود ، مکّه به آن پیشی گرفت ، پس آن را با کعبه مزیّن فرمود ...

سپس آن را به کوه ها عرضه نمود ، پس سه کوه به آن پیشی گرفت : 1 ) کوه عقیق ؛ 2 ) کوه فیروزه ؛ 3 ) کوه یاقوت ؛ این کوه ها برترین جواهرات عالم شدند ... .(1)

براساس روایات فراوان منظور از « حَمْل » در این آیه بر دوش کشیدن نیست ، بلکه به خود بستن است ، یعنی به دروغ آن را ادّعا کردن و منکر مقام صاحبان ولایت شدن است ، و لذا با جمله « إِنَّهُ کانَ ظَلُوماً جَهُولاً » پایان یافته است .(2)

روی این بیان ، ولایت امیرمؤمنان  علیه السلام ، دو هزار سال پیش از آفرینش انسان ، در روز غدیر بر آسمانها و زمین و کوه ها عرضه شده است .(3) و این نخستین رخداد روز غدیر می باشد .

معصوم هستند ، هرگز گناه کبیره و یا صغیره ای ، پیش از بعثت و یا بعد از بعثت ، پیش از امامت و یا بعد از امامت ، از آنها سر نمی زند و همه بزرگان شیعه بر آن تصریح و تأکید نموده اند .(1)

آنچه از حضرت آدم  علیه السلام سر زد ، ترک اَولی بود که منافات با مقام عصمت نداشت .

خداوند منّان اسامی پنج تن آل عبا را به او آموخت ، او نیز به اصحاب کساء متوسّل شده ، به سوی خداوند منّان توبه نمود و خداوند توبه اش را پذیرفت .(2)

امام صادق  علیه السلام فرمود :

خداوند منّان توبه حضرت آدم را در روز غدیر پذیرفت ، او نیز به شکرانه آن ، روز غدیر را روزه گرفت .(3)

تبار او می باشند .

خداوند برای او حوریّه ای از بهشت فرستاد و فرزندی از او متولد شد و برای یافث ( دیگر فرزند حضرت آدم ) حوریّه ای از بهشت آمد و دختری برای او آورد ، پسر شیث با دختر یافث ازدواج کرد و نسل آدم از آنها تداوم یافت .(1)

حضرت آدم به فرمان خداوند شیث را به وصایت خود برگزید . این انتصاب روز غدیر اعلام گردید .(2)

روز 18 ذیحجة الحرام حضرت موسی  علیه السلام به فرمان خداوند برادرش هارون را به وصایت خود برگزید و اعلام نمود .(1)

جانشینی خود برگزید و جانشینی او را به همگان آشکار ساخت .(1)

ص:42

جهاز شتران را بر فراز سنگها روی هم انباشته ، منبری سامان دادند که از نظر معنوی با عرش خدا پهلو می زد .

آنگاه حضرت خاتم  صلی الله علیه و آله دست در دست فخر اولاد آدم نهاده ، بر فراز منبر قرار گرفتند و برای اینکه صدای آن حضرت به همگان برسد به ربیعه که صدای بلند و دلنشینی داشت، فرمان داد، که سخنان آن حضرت را تکرار کند.

آنگاه وصایت امیرمؤمنان را ابلاغ فرمود .

آگاه باشید که او از ستمگران انتقام می گیرد .

آگاه باشید که او همه قلعه های شرک را فتح می کند و منهدم می سازد .

آگاه باشید که او بر همه توده های مشرکان غلبه می کند و آنها را هدایت می نماید .

آگاه باشید که او منتقم خون همه اولیای الهی است .

آگاه باشید که او یار و یاور دین است .

آگاه باشید که او جرعه نوش دریای بیکران است .

آگاه باشید که او هر عالمی را به دانش او و هر جاهلی را به جهل او شناسایی می کند .

آگاه باشید که او منتخب و برگزیده خداوند است .

آگاه باشید که او وارث همه دانشها و صاحب همه بینشها می باشد .

آگاه باشید که او از سوی خدا سخن می گوید و آیات الهی را استوار می سازد .

آگاه باشید که او محکم و استوار است و امور به او تفویض شده است .

آگاه باشید که همه پیشینیان به او بشارت داده اند .

آگاه باشید که او تنها ذخیره الهی است ، بعد از او حجتی نیست ، حق با او و نور الهی با اوست .

آگاه باشید که او همیشه پیروز و شکست ناپذیر است .

آگاه باشید که او ولی خدا در روی زمین ، حاکم خدا در میان بندگان و امین خدا در آشکار و نهان می باشد .

دست داده ، برای اقرار به امامت او با من بیعت کنید ، سپس به خود او دست بیعت دهید .

زنده ایم ، با این عقیده می میریم و با این عقیده مبعوث می شویم ، هرگز تغییر نمی دهیم ، انکار نمی کنیم و شک و تردید به خودمان راه نمی دهیم . از این عهد و پیمان برنمی گردیم و این بیعت را نمی شکنیم .

خواندمیر در این رابطه می نویسد :

بعد از آن امّهاتِ مؤمنین بر حسب اشارت سیّد المرسلین به خیمه امیرالمؤمنین رفته ، شرط تهنیت به جای آوردند .(1)

پس این آیه نازل شد :

« سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ » ؛

تقاضا کننده ای عذابی را تقاضا نمود که واقع شد .(1)

به هر یک از زنهای او 000/83 دینار از ثُمن ترکه او رسید .(1)

متن کامل این خطبه را در نبراس(1) و ترجمه اش را در بخش سوّم این کتاب آوردیم .

متن کامل آن را شیخ طوسی با سلسله اسنادش از امام حسین  علیه السلام روایت کرده است .(2)

و به جهت فوت او در رصافه ( دمشق ) به او قسمت نشده بود ، به خاک سپرده شد و بر لوح قبرش نوشته شد :

« وَ کَلْبُهُمْ باسِطٌ ذِراعَیْهِ بِالْوَصِیدِ » ؛

و سگ آنها ( اصحاب کهف ) دستهای خود را ( به نشان نگهبانی ) به آستانه گشوده بود .(1)

خواجه علاوه بر آثار تألیفی ، رصدخانه مراغه را بنیاد نهاد و با حُسن تدبیرش از قسمت اعظم جنایات مغول جلوگیری کرد .

خواجه را بزرگان با واژگانی چون : محقّق طوسی ، استاد البشر ، علاّمة البشر و عقل حادی عشر ستوده اند .(2)

رسائل و مکاسب ، در روز عید سعید غدیر ، سال 1214 ق . در دزفول متولد شد ، جالب توجّه است که واژه « غدیر » با حساب ابجد 1214 می شود و لذا شیخ منصور ، برادر شیخ مرتضی آن را به عنوان مادّه تاریخ وی آورده است .

شیخ انصاری از محضر سید مجاهد صاحب مناهل ، شریف العلمای مازندرانی ، ملااحمد نراقی ، شیخ موسی و شیخ علی کاشف الغطاء بهره ها برد و پس از رحلت صاحب جواهر ( 1266 ق ) به مرجعیّت عامه رسید و شاگردان زیادی تربیت کرد ، که از آن جمله است : میرزای شیرازی ، آخوند خراسانی ، میرزا حبیب اللّه رشتی و سید جمال الدّین اسدآبادی .

رسائل و مکاسب ایشان همواره از کتب درسی حوزه های علمیه بوده ، خود آیتی بزرگ در تقوا ، تحقیق ، زهد و عبادت بود .

شیخ انصاری به سال 1281 ق . به درود حیات گفت و در کنار درب قبله صحن مقدس امیرمؤمنان  علیه السلام مأوی گزید .(1)

شهیدان را ویران کردند ، ضریح مقدّس را نابود کردند ، درهای قیمتی حرم را طعمه حریق نمودند ، جواهرات حرم را غارت کردند ، آنچه در خانه ها یافتند به یغما بردند .

این جنایت هولناک روز غدیر خم 1216 ق . اتّفاق افتاد و هزاران شهید برجای نهاد .

از آنجا رهسپار نجف اشرف شدند ، با فرمان بسیج همگانی مرحوم آیت اللّه کاشف الغطاء مجبور به عقب نشینی شدند .

در شب نهم صفر 1221 ق . یکبار دیگر به نجف اشرف هجوم بردند ، این بار با ظهور کرامات و معجزات امیرمؤمنان  علیه السلام شکست خوردند و تلفات زیاد دادند و مجبور به فرار شدند .(1)

این بود اشاره ای کوتاه به حوادث تلخ و شیرین که در طول قرون و اعصار ، در روز هجدهم ذیحجة الحرام اتّفاق افتاده است .

*  *  *

ص:65

ص:66

برای زیارت امیرمؤمنان  علیه السلام علاوه بر زیارتهای مطلقه ، چندین زیارت مخصوص روز غدیر ، از امام صادق و امام عسکری  علیهماالسلام رسیده که در کتب زیارتی آمده است .(1)

اَللّهُمَّ إِنِّی أَشْهَدُ أَنَّهُ قَدْ بَلَّغَ عَنْ نَبِیِّکَ صَلَّی اللّه ُ عَلَیْهِ وَآلِهِ مَا حُمِّلَ ، وَرَعَی مَا اسْتُحْفِظَ ، وَحَفِظَ مَا اسْتُودِعَ ، وَحَلَّلَ حَلاَلَکَ ، وَحَرَّمَ حَرَامَکَ ، وَأَقَامَ أَحْکَامَکَ ، وَدَعَا إِلَی سَبِیلِکَ ، وَوَالَی أَوْلِیَاءَکَ ، وَعَادی أَعْدَاءَکَ ، وَجَاهَدَ النَّاکِثِینَ عَنْ سَبِیلِکَ ، وَالْقَاسِطِینَ وَالْمَارِقِینَ عَنْ أَمْرِکَ ، صَابِراً مُحْتَسِباً ، [ مُقْبِلاً ] غَیْرَ مُدْبِرٍ ، لاَ تَأْخُذُهُ فِی اللّه ِ لَوْمَةُ لاَئِمٍ ، حَتَّی بَلَغَ فِی ذلِکَ الرِّضَا ، وَسَلَّمَ إِلَیْکَ الْقَضَاءَ ، وَعَبَدَکَ مُخْلِصاً ، وَنَصَحَ لَکَ مُجْتَهِداً حَتَّی أَتَاهُ الْیَقِینُ ، فَقَبَضْتَهُ إِلَیْکَ شَهِیداً سَعِیداً ، وَلِیّاً تَقِیّاً ، رَضِیّاً زَکِیّاً ، هَادِیاً مَهْدِیّاً . اَللّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَعَلَیْهِ أَفْضَلَ مَا صَلَّیْتَ عَلَی أَحَدٍ مِنْ أَنْبِیَائِکَ وَأَصْفِیَائِکَ یَا رَبَّ الْعَالَمِینَ .(1)

دو ساعت مانده به ظهر ) غسل کن .(1)

از این رهگذر نباید در پگاه عید غدیر از آن غفلت شود .

ص:74

ص:76

می شدند و برای آنها اشعاری در فضایل حضرت فاطمه و امیرمؤمنان می خواندند و صله می گرفتند .

ما ده ها بار به آن مکان رفتیم و زیارت کردیم ، در این اواخر به هنگام تجدید بنای مسجد قبا آنجا را  تخریب کردند .

چنانکه خانه حضرت خدیجه تا زمان ما محفوظ بود و تابلوی « مولد الزّهرا » بر دیوار آن نصب شده بود .

ما ده ها بار آنجا رفتیم و دو رکعت نماز خواندیم ، در اواخر آن تابلو را برداشتند، درِ آنجا را بستند و در سال گذشته کلاًّ آنجا را با خاک یکسان کردند .

در آن شب حضرت فاطمه بر استر شَهبا سوار بود ، جبرئیل و میکائیل با 000/70 ملک نازل شده ، تکبیر می گفتند .

زمام استر در دست جبرئیل و برحسب ظاهر به دست سلمان بود ، حمزه ، عقیل ، جعفر و بانوان بنی هاشم عروس را چون نگین در میان گرفته بودند ، همسران پیامبر اشعاری سروده رجز می خواندند .

از ابن عباس روایت شده که پیامبر  صلی الله علیه و آله پیشاپیش حضرت فاطمه ، جبرئیل طرف راست ، میکائیل طرف چپ و 000/70 فرشته پشت سرِ آن حضرت حرکت می کردند و تا طلوع فجر به تسبیح و تقدیس پروردگار مشغول بودند.(1)

خواندند و بیعت را سه روز ادامه دادند .

هر گروهی که بیعت می کرد پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله می فرمود :

اَلْحَمْدُ للّه ِِ الَّذی فَضَّلَنا عَلی جَمیعِ الْعالَمینَ ؛

سپاس خدایی را که ما را بر همه عالمیان برتری داد .(1)

بیعت در عهد جاهلی رایج بود ، طرفین در مورد خاصی قرارداد می بستند و بر آن اساس بیعت می کردند .

با توجّه به تعهّدی که بیعت کننده انجام می داد و برعهده می گرفت و بر آن ملتزم می شد ، در اسلام نفی نشد و در موارد زیادی پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله از مردم بیعت گرفت وگرنه از نظر شیعیان بیعت حالت تعیین کننده ندارد ، زیرا از نظر شیعیان همانگونه که باید پیامبر از سوی خداوند تعیین شود و مردم هیچ حق گزینشی در این رابطه ندارند ، امام نیز باید از سوی خداوند تعیین و معرّفی شود و مردم حق گزینش ندارند ، چنانکه در آیات فراوان به آن تصریح شده است . از جمله :

1 .          « وَ رَبُّکَ یَخْلُقُ ما یَشاءُ وَ یَخْتارُ ما کانَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ » ؛

پروردگارت آنچه را که بخواهد می آفریند و برمی گزیند ، آنها حق گزینش ندارند .(2)

ص:80

2 .          « وَ ما کانَ لِمُؤمِنٍ وَ لا مُؤمِنَةٍ إِذا قَضَی اللّهُ وَ رَسُولُهُ أَمْراً أَنْ یَکُونَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ » ؛

برای هیچ مرد یا زن مؤمنی این حق نیست که چون خدا و پیامبر خدا اگر چیزی را برای آنها معیّن کرد آنها حق گزینش داشته باشند .(1)

از نظر شیعیان مشروعیت حاکم اسلامی منحصراً از نصّ صریح خداوند نشأت می گیرد ، ولی از نظر عامه با بیعت و تفویض از سوی مردم نیز حکومت مشروعیت پیدا می کند .

و اینک نظر تعدادی از علمای عامه :

1 ) ماوَردی : اگر اهل حلّ و عقد با کسی بیعت کنند ، بر همگان واجب می شود که از او اطاعت کنند .(2)

2 ) قاضی عبدالجبار : اگر شماری از اهل حل و عقد هم با کسی بیعت کنند ، اطاعت او بر همگان واجب می شود .(3)

3 ) قاضی ایجی : با بیعت یک نفر و دو نفر نیز لزوم اطاعت حاصل می شود .(4)

4 ) قرطبی : با بیعت یک نفر اجماعاً لزوم اطاعت ثابت می شود .(5)

ص:81

و اینک شماری از بیعت ها که توسط شخص پیامبر گرفته شده :

1 ) بیعت عشیره ، که به هنگام نزول آیه : « وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ »(1) برای وصایت امیرمؤمنان  علیه السلام اخذ شد .

2 ) بیعت عقبه ، در سال 12 بعثت ، از 12 تن اهالی یثرب بیعت گرفت ، که از احکام اسلام پیروی کنند .(2)

3 ) بیعت عقبه دوم ، در سال 13 بعثت ، از 72 نفر از اهل یثرب که از آن حضرت حمایت کنند .(3)

4 ) بیعت برای جنگ در آستانه جنگ بدر .(4)

5 ) بیعت رضوان ، در سال هشتم هجرت ، با 1500 نفر از مهاجران و انصار ، در حدیبیّه ، که در قرآن کریم بیان شده است .(5)

6 ) بیعت فتح ، پس از فتح مکه بر فراز کوه صفا .(6)

7 ) بیعت زنان ، که آن نیز در قرآن آمده است .(7)

8 ) بیعت غدیر ، که 000/120 نفر با آن حضرت دست داده برای خلافت و وصایت آن حضرت بیعت کردند .(8)

ص:82

9 ) بیعت زنان ، که طشتی نهادند ، امیرمؤمنان  علیه السلام دستش را در آب فروبرد ، طرف دیگر طشت را پوشانیدند ، بانوان می آمدند و از زیر پوشش دست در آب فرو برده اعلام بیعت می کردند . همانگونه که در فتح مکه با پیامبر بیعت کردند و قرآن کریم از آن خبر داده است .(1)

10 ) بیعت خصوصی در مورد برخی از اشخاص ، همانند حضرت خدیجه در شب ارتحالش ، که پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله از او برای ولایت امیرمؤمنان بیعت گرفت .(2)

از دیدگاه شیعیان بیعت تعیین کننده نیست ، ولی اگر کسی بیعت کرد باید آن را نقض نکند و لذا یکی از علل غیبت حضرت بقیه اللّه   علیه السلام در احادیث ، نداشتن بیعت ستمگران بر گردن آن حضرت بیان شده است .(3)

و به همین دلیل در جای جای نهج البلاغه بیعت شکنی نکوهش شده است .(4)

ادیب نیشابوری اول بود . در ادبیات ، نجوم ، فقه ، اصول ، تفسیر ، حدیث ، فلسفه و طب نیز مهارت داشت .

ص:84

دائرة المعارف بزرگ بحار الأنوار آمده است .(1)

روز بیستم ذیحجة الحرام که پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله با حجّاج به سوی مدینه حرکت کردند ، این 14 نفر از کاروان جدا شدند و خود را به قلّه کوه « هَرشی » رساندند .

هرشی نام محلّی در عقبه ، در نزدیکی جُحفه بود که دریا از فراز آن دیده می شد .(2)

حُجّاج مدینه در مسیر خود به مکّه معظمه از این نقطه عبور می کردند و مسیر حُجّاج شام نیز در این نقطه به راه مکّه _ مدینه می پیوست .(3)

هفت تن از آنها در طرف راست و هفت تن دیگر در طرف چپ گردنه کمین کردند ، تا شتر پیامبر را رم دهند .

پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله بر شتر راهواری سوار بود ، چون به گردنه هَرشی رسیدند ، جبرئیل امین فرود آمد و اسامی آن 14 نفر را به پیامبر عرضه داشت و گفت : این افراد بر فراز کوه کمین کرده اند که شما را به قتل برسانند .(4)

حذیفه پشت سر پیامبر بود ، حضرت او را صدا کردند و امر فرمودند که محکم از افسار شتر بگیرد .

ص:86

چون به پرتگاه رسیدند برقی زد و سیمای توطئه گران مشاهده شد و پیامبر آنها را با نامشان فراخواندند .(1)

هَرشی ها پس از این کودتای نافرجام ، گروه دیگری را با خود همراه کردند و تصمیم جدی گرفتند که آن حضرت را به شهادت برسانند ، پس سمّی تهیّه کرده آن را توسّط برخی از همسران به آن حضرت خوراندند .

امام صادق  علیه السلام در این رابطه می فرماید :

بی گمان آن دو زنْ پیامبر را مسموم کردند .(2)

امیرمؤمنان  علیه السلام خطاب به برخی از سران فرمود :

من گواهی می دهم که پیامبر به شهادت رسید .(3)

پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله روزی فرمود :

هنگامی که من به شهادت رسیدم ...

امیرمؤمنان اشک ریزان عرضه داشت : پدر و مادرم به فدای شما ، آیا شما به شهادت می رسید ؟ فرمود :

آری من با زهر جفا شهید می شوم و تو با شمشیر کین .(4)

ص:87

محقق فرزانه استاد نجاح طائی کتاب ارزشمندی به نام : « هَل اُغتیلَ النَّبی » در این رابطه تألیف و منتشر کرده است .

و پیکر تر و تازه مرحوم آخوند پس از 46 سال مشاهده گردید .

نگارنده گزارش این واقعه را از شاهدان در کتاب اجساد جاویدان نقل کرده است .(1)

ص:90

محضر پدر بزرگوارش فرستاد و دیدگانش شفا یافت ، در روز 22 ذیحجة الحرام رخ داد .(1)

منتظران یوسف زهرا نیز شایسته است امروز در هر کوی و برزن ، محفل و انجمن ، در خلوت و جلوت فریاد برآورند که :

ای یوسف زهرا ، ای عزیز فاطمه ، بر ما و کسان ما بلاها و نگرانی ها فروریخته ، با دست خالی به سویت آمده ایم و به محضرت پناه آورده ایم ، بر ما تصدّق نما و تعجیل در امر فرج خود را از خداوند  مسألت فرما .

رشته تحریر درآمده ، توسّط نگارنده به فارسی برگردان شده است .(1)

این فاجعه دلخراش و حادثه جانگداز روز 22 ذیحجة الحرام سال 60 ق . دقیقاً ده روز پیش از ورود امام حسین  علیه السلام به سرزمین کربلا اتّفاق افتاد .(2)

شدت متأثر شد ، اشک فراوان ریخت ، دختر مسلم را روی زانوانش نشاند و ملاطفت نمود ، او با هوش سرشار خود دریافت که پدرش شهید شده و این ملاطفت امام حسین  علیه السلام از روی یتیم نوازی خواهرزاده اش می باشد .

امام حسین  علیه السلام خطبه خواند و این خبر وحشت انگیز را اعلام کرد ، گروهی از همراهان که سودای شهادت در سر نداشتند از همانجا برگشتند .

و به نقل شیخ مفید فرمود :

لحظه ای خوابیدم ، سواری بر من نمایان شد و گفت : این کاروان می روند و مرگ نیز به دنبال آنها می رود .(1)

و در جوار بارگاه ملکوتی امام ثامن و ضامن به خاک سپرده شد .

شرح حال جامع و ارزشمندی ، با مقدمه استاد علاّمه محمّدرضا حکیمی چاپ و منتشر شده و ما را از هر گونه تفصیل بی نیاز کرده است .(1)

ص:96

پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله آنها را به مباهله فراخواند و آنها یک شب مهلت خواستند و در بامداد روز 24 ذیحجة الحرام برای مباهله مهیّا شدند ، ولی پس از مشاهده چهره های نورانی پنج تن آل عبا ، از مباهله سرباز زدند و به جزیه پناه آوردند .

مسعودی معاصر مرحوم کلینی بود و عمده عمر شریفش در غیبت صغری سپری شده است .

نعمانی صاحب کتاب « الغیبة » یکی از شاگردان او می باشد .

نسب او به عبداللّه بن مسعود ، صحابی معروف می رسد و لذا به مسعودی شهرت یافته است .

مسعودی از جهانگردان نامی جهان است ، به ایران ، هند ، چین ، شامات ، افغانستان ، ترکیه و دیگر بلاد سفر کرده ، علاوه بر تاریخ و حدیث ، آثار ارزشمندی در جغرافیا از خود به یادگار نهاده است .

مسعودی در مروج الذّهب « احراق باب » را به صراحت آورده(1) جز این که بیماردلان از برخی از چاپها انداخته اند .(2)

ص:102

امام کاظم  علیه السلام خطاب به هارون الرّشید فرمود :

همه امّت از برّ و فاجر اتّفاق کرده اند که در داستان اهل نجران ، هنگامی که پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله آنها را به مباهله فراخواند ، در زیر کساء به جز پیامبر ، علی ، فاطمه ، حسن و حسین احدی نبود .(1)

در حال رکوع می باشد ، که در بخش چهارم به تفصیل در این رابطه سخن گفته ایم .

حضرت ابراهیم  علیه السلام در دوران فترت می باشد ، که در بخش چهارم به تفصیل در این زمینه سخن گفته ایم .

پس از فراگیری مقدّمات در زادگاه خود ، به حوزه علمیه قم مشرف شده ، از خرمن علمی مؤسِّس حوزه خوشه چینی نموده ، با حضرات آیات : سید محمّدتقی خوانساری ، سید محمّدرضا گلپایگانی و سید شهاب الدّین مرعشی هم مباحثه بوده ، در سال 1352 ق . به کاشان برگشته مسئولیّت حوزه علمیه کاشان را برعهده گرفته ، در روز 24 ذیحجة الحرام 1412 ق . درگذشت .

آثار علمی فراوانی ، از جمله « براهین الحج » در چهار مجلد از ایشان به یادگار مانده است .

ص:107

ص:108

در فرازی از خطبه آن روز فرمودند :

اِتَّقُوا اللّه َ عِبادَ اللّه ِ فی عِبادِهِ وَبِلادِهِ ، اِنَّکُمْ مَسؤُولُونَ حَتّی عَنِ الْبِقاعِ وَالْبَهائِمِ ؛

ای بندگان خدا ! از خدا پروا کنید در مورد بندگان خدا و سرزمین های خدا ، که شما مسئول هستید حتّی از زمین ها و چهارپایان .(1)

نزد تو آید در حالی که گلّه اش را رها کرده باشد و آنها را بدون شبان گذاشته باشد ، او را ملامت می کنی و می گویی : چرا گذاشتی که امانت تو ضایع گردد ؟ ! .(1)

انصافاً سخن بسیار متین و نصیحت بسیار به جایی بود ، ای کاش به هنگام شهادت پیامبر اکرم نیز به محضر مقدّس آن حضرت شرفیاب می شد و از آن حضرت نیز تقاضا می کرد که به جای خود ، جانشینی تعیین کند و امّت را بدون سرپرست ترک نکند ! !

پدرش صاحب « عبقات الانوار » و جد بزرگوارش صاحب « تشیید المطاعن » می باشند ، که حق بزرگی بر گردن جهان تشیّع دارند و علاّمه امینی در تألیف الغدیر وامدار او می باشد .

ص:112

پیشوایان معصوم  علیهم السلام به شدّت آن را نفی کرده اند و از عصمت حضرت داود دفاع کرده اند .(1)

سید مرتضی علم الهدی نیز آن را بررسی کرده و همه شبهات عامّه را پاسخ داده است .(2)

به نزد خلیفه آمد و گفت : سه روز دیگر خواهی مرد .

خلیفه پرسید : از کجا ؟ گفت : در تورات آمده است ! !

پرسید : آیا اسم من در تورات آمده است ؟ گفت : نه ، بلکه اوصاف تو در تورات آمده است ! .

روز بعد آمد و گفت : یک روزش رفت و دو روز دیگر باقی است .

روز بعد آمد و گفت : دو روزش رفت و یک روز دیگر باقی است .(1)

دست نیست که پیامبر به ایشان تملیک کرده باشد ، ثالثاً پدرش ادّعا می کرد که از پیامبر شنیده که می فرمود : ما پیامبران ارث نمی گذاریم ، رابعاً اگر ارث می گذاشت ، زن از زمین ارث نمی برد ، خامساً اگر بگوییم که زن از زمین نیز ارث می برد ، به کلّ زوجات یک هشتم می رسید و اگر آن را بین نُه نفر تقسیم می کردند ، به هر کدام یک هفتاد و دوم ، یعنی چیزی در حدود یک وجب در یک وجب می رسید .

اخیراً کتاب بسیار ارزشمندی تألیف شده که با دلایل محکم اثبات کرده که محلّ دفن پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله حجره حضرت فاطمه  علیه السلام بوده است .(1)

شیخ طوسی می فرماید : روایت شده که امام هادی  علیه السلام در 27 ذیحجة الحرام متولّد شده است .(1)

مسلم بن عُقبه در لحظات سکرات مرگ می گوید :

بارخدایا ! من بعد از شهادتین ، کاری انجام نداده ام که برای من از کشتار اهل مدینه محبوب تر و برای روز رستاخیز امیدوار کننده تر باشد ! !(1)

این فاجعه دلخراش روز 27 ذیحجة الحرام 63 ق .(2) برابر 26 اوت 683 م . رخ داد .(3)

در اواخر عمر شریفش در مسجد النّبی نشسته حدیث می گفت ، شاگردانش می نوشتند ، یک مرتبه امام جواد  علیه السلام وارد مسجد شد ، وی از جای پرید ، بدون کفش و عبا به سویش دوید ، دست مبارکش را بوسید و احترام کرد .

شاگردانش او را نکوهش کردند که در مقابل یک نوجوان اینگونه احترام می کند ، در پاسخ فرمود :

اگر خداوند این ریش سفید را لایق ندیده و این نوجوان را شایسته دیده است و او را حجّت خود قرار داده است ، آیا حسد بورزم و حقّش را منکر شوم ؟ ! .(1)

علی بن جعفر را از این جهت « عُرَیضی » می گفتند ، که در روستای عریض در یک فرسخی مدینه سکونت داشت .

با بزرگ شدن مدینه الآن عُرَیض یکی از محلاّت مدینه می باشد .

چند سال پیش ( 1423 ق . ) نگارنده به زیارت قبر مطهرش نایل شدم ، متأسّفانه پس از چند ماه حرم مطهرش را با بلدوزل با خاک یکسان کردند ، جسد مطهّرش تر و تازه کشف شد ، به قبرستان بقیع نقل کرده ، در پشت دیوارِ برجای مانده از حرم امامان به خاک سپردند .

نگارنده سال بعد در ایام حج به عُرَیض رفتم و از دهها نفر از اهالی عریض که همه شیعه و غالباً سید بودند سؤال کردم ، همگی شهادت دادند که پیکر پاک آن بزرگوار را تر و تازه مشاهده کرده اند .

ص:120

علی بن جعفر مدفون در خیابان چهارمردان قم ، یکی از نوادگان آن بزرگوار می باشد .(1)

امامزاده ، شاه احمد قاسم مدفون در دروازه مالون قم ( خیابان سمیّه فعلی ) نیز از تبار ایشان می باشد .(2)

پس آنها را به جایگاه خاصّی برد ، شنها را کنار زد ، بُرده ، قَضیب و مِخصَر پیامبر را بیرون آورد و گفت : این ها را مروان در اینجا دفن کرده بود که به دست بنی هاشم نیفتد .(1)

اگرچه دولت بنی العبّاس کمتر از آنها ستم نکردند ، ولی انقراض دولت بنی امیّه فرصتی پیش آورد که امام جعفر صادق  علیه السلام معارف حقّه را در سطح گسترده ای مطرح نموده ، بیش از 5000 نفر شاگرد برجسته تربیت نماید و دانشگاه امام صادق را بنیاد نهد .

ص:124

ره توشه سفیران هدایت در روز ولایت

شامل پنج گفتار :

1 ) حدیث ثقلین حساس ترین فراز خطبه غدیر

2 ) خطبه حضرت امیر در روز غدیر

3 ) سیمای غدیر در آیینه سخنان امام رضا  علیه السلام

4 ) شهادت ثالثه ، شهادت به ولایت در عید ولایت

5 ) سیمای غدیر در آیینه تحریر

ص:126

حدود 30 صفحه می باشد ، علاقمندان به منابعی که خطبه های پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله را گرد آورده مراجعه فرمایند .(1)

در کتاب « حدیث الولایة » که بازآفرینی کتاب « الموالاة » ابن عقده می باشد ، تعداد 142 مورد از طرق حدیث غدیر از صحابه به نقل ابن عقده بازیابی شده است .(2)

ابن مغازلی در کتاب مناقب خود پس از نقل خطبه غدیر از طرق مختلف می نویسد :

در حدود یکصد تن از صحابه این حدیث را از رسول اکرم  صلی الله علیه و آلهروایت کرده اند که ده تن ( عشره مبشّره) نیز در میان آنهاست و این حدیثی صحیح و ثابت است که هیچ ضعفی در آن من سراغ ندارم و این از فضایل ویژه علی  علیه السلام است که احدی در این فضیلت با او شریک نمی باشد .(3)

در طول تاریخ رسالت ، رسول اکرم  صلی الله علیه و آله فقط دو سخنرانی داشتند که بیش از یکصد هزار مستمع داشتند ، یکی در روز عرفه ، در عرفات ، در حجّه الوداع ( نهم ذیحجة الحرام سال 10 ق) دیگری در سرزمین غدیر خم روز عید غدیر ( 18 ذیحجه الحرام سال 10 ق) که در هر دو مورد خطبه بسیار حسّاس و باعظمتی ایراد کرده ، در هر یک « حدیث ثقلین » را بیان فرمودند .

ص:128

صدور حدیث ثقلین از زبان دُرر بار پیامبر گرانقدر به دو مورد یاد شده اختصاص ندارد ، بلکه حداقل در شش مورد این حدیث از بیان آن حضرت ثبت شده است :

1 . به هنگام بازگشت از طائف ، در سال هشتم هجری .

2 . روز عرفه ، نهم ذیحجه الحرام سال دهم هجرت در عرفات .

3 . روز دوازدهم ذیحجه الحرام(1) سال دهم در مسجد خیف در منی.

4 . روز عید غدیر در سرزمین غدیر خم ، هجدهم ذیحجة الحرام سال دهم هجری .

5 . در آستانه ارتحال در مسجد النبی ، در اواخر ماه صفر سال یازدهم هجری .

6 . در بستر مرگ ، روز 28 صفر سال یازدهم ، در حجره شریفه .(2)

1 ) ابوایوب انصاری ؛ 2 ) ابوذر غفاری ؛ 3 ) ابورافع ؛ 4 ) ابوسعید خدری ؛ 5 ) ابوشریح خزاعی ؛ 6 ) ابوقدامه انصاری ؛ 7 ) ابولیلی انصاری ؛ 8 ) ابوهریره ؛ 9 ) ابوالهیثم بن تیّهان ؛ 10 ) انس بن مالک ؛ 11 )  براء بن عازب ؛ 12 ) جابر بن عبداللّه انصاری ؛ 13 ) جبیر بن مطعم ؛ 14 ) جریر بن عبداللّه ؛ 15 ) حبشی بن جناده ؛ 16 ) حذیفة بن اسید ؛ 17 ) حذیفة بن ثابت ؛ 18 ) حذیفة بن یمان ؛ 19 ) حسن بن علی  علیهماالسلام ؛ 20 ) خزیمة بن ثابت ؛ 21 ) زید بن ارقم ؛ 22 ) زید بن اسلم ؛ 23 ) زید بن ثابت ؛ 24 ) سعد بن ابی وقّاص ؛ 25 ) سلمان ؛ 26 ) سهل بن سعد ؛ 27 ) ضمرة اسلمی ؛ 28 ) طلحة بن عبداللّه تیمی ؛ 29 ) عامر بن لیلی ؛ 30 ) عبدالرحمن بن عوف ؛ 31 ) عبداللّه بن حنطب ؛ 32 ) عبداللّه بن عباس ؛ 33 ) عبداللّه بن عمر ؛ 34 ) عدی بن حاتم ؛ 35 ) عقبة بن عامر ؛ 36 ) علی بن ابی طالب  علیه السلام ؛ 37 ) عمار یاسر ؛ 38 ) عمر بن خطاب ؛ 39 ) عمروعاص ؛ 40 ) مقداد بن اسود .

حدیث ثقلین گذشته از افراد یاد شده ، از سه تن از صحابیّات نیز روایت شده ، و آنها عبارتند از :

1 ) فاطمه زهرا  علیهاالسلام ؛

2 ) امّ سلمه همسر پیامبر  صلی الله علیه و آله ؛

3 ) امّ ایمن ، از بانوان بهشتی .(1)

ابن حجر می نویسد : این حدیث از بیش از بیست تن از صحابه در

ص:130

موارد مختلف از جمله : روز عرفه در حجه الوداع ، روز غدیر خم ، به هنگام بازگشت از حجّ ، پس از بازگشت از طائف و در دوران بیماری حضرت در حجره شریفه هنگامی که پر از صحابه بود .

سپس اضافه می کند : پیامبر اکرم این حدیث را در این موارد و در مواردی دیگر به جهت اهتمام خاص به شأن قرآن کریم و عترت طاهره تکرار فرموده است .

آنگاه از طبرانی نقل کرده که آخرین چیزی که پیامبر اکرم در لحظات آخر حیات خود بر زبان راند سفارش اهل بیت خود بود .(1)

2 . علامه میرحامد حسین هندی ( 1246 _ 1306 ق ) جلد دوازدهم « عبقات الانوار » را به بررسی سندی و محتوایی حدیث ثقلین اختصاص داده ، شبهات عبدالعزیز دهلوی ( 1159 _ 1239 ق ) را پاسخ داد .

3 . شادروان شیخ قوام الدین محمّد وشنوه ای ( 1325 _ 1418 ق ) کتابی در همین رابطه تألیف کرده ، آن را « حدیث ثقلین » نام نهاد .

این کتاب به سال 1370 ق . تألیف شده ، سپس از سوی « دار التّقریب بین المذاهب الاسلامیّة » به سال 1374 ق . در قاهره به چاپ رسید .

4 . محقق فرزانه علامه سید علی میلانی ( معاصر ) عبقات الانوار را به عربی برگردانده ، آن را « نفحات الأزهار » نام نهاده ، در 20 مجلد منتشر کرد ، جلد اول ، دوم و سوم آن پیرامون حدیث ثقلین می باشد .

5 . دانشمند فرزانه دکتر سید حسن افتخارزاده ( معاصر ) از کتاب « نفحات الازهار » جلدهای اول تا سوم را به فارسی ترجمه کرده ، تحت عنوان : « خلاصه عبقات الانوار ، حدیث ثقلین » در 1024 صفحه منتشر نموده است .

6 . پژوهشگر پر توان ، استاد زکریّا برکات علی درویش ، کتاب ارزشمندی در این رابطه تألیف کرده و آن را « قرّة العین بحدیث الثقلین » نام نهاده است .(1)

*  *  *

ص:132

رسولُ ربّی فأجیبُ . وأنا تارکٌ فیکم ثقلین :

أوّلهما کتابُ اللّه ِ ، فیه الهدی والنّور ، فخذوا بکتاب اللّه واستمسکوا به .

فحثَّ علی کتاب اللّه ورغَّب فیه ، ثمَّ قال :

وأهلُ بیتی . أذکّرکم اللّه فی أهل بیتی ، أذکّرکم اللّه فی أهل بیتی ، أذکّرکم اللّه فی أهل بیتی ؛

امّا بعد ، هان ای مردمان ! من نیز انسانی هستم که نزدیک است پیک الهی به سراغم بیاید و من نیز اجابت کنم .

من در میان شما دو چیز گرانبها می گذارم :

نخستین آنها کتاب خداست که در آن نور و هدایت است ، پس کتاب خدا را محکم بگیرید و به آن چنگ بزنید .

[ پس کتاب خدا را به مردم سفارش کرد و مردم را بر عمل به آن تشویق نمود ، سپس فرمود : ]

و اهل بیت من ، که در مورد اهل بیتم [ به شما هشدار می دهم و ] خدا را به یاد شما می آورم و آنها را به شما توصیه می کنم .

[ این جمله را سه بار تکرار فرمود ] .(1)

1 . با سلسله اسنادش از جابر بن عبداللّه انصاری که گفت :

رسول اکرم  صلی الله علیه و آله را در روز عرفه در موسم حجّ دیدم که بر فراز شتر خود « قَصْوا » خطبه می خواند و شنیدم که در خطبه اش می فرمود :

یا ایّها النّاسُ ! إنّی قد ترکتُ فیکم ما إن أخذتم به لن تضلّوا : کتاب اللّه وعترتی أهل بیتی ؛

هان ای مردمان ! من درمیان شما چیزی وانهادم که اگر آن را محکم بگیرید هرگز گمراه نمی شوید :

کتاب خدا و عترت من ، که همان اهل بیت من می باشند .(1)

ترمذی پس از نقل حدیث فوق گوید :

در همین باب از ابوذر ، ابوسعید ، زید بن ارقم و حذیفة بن أسید نیز روایت هست .

2 . با سلسله اسنادش از ابوسعید خدری و زید بن ارقم روایت کرده که گفته اند :

پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله فرمود :

إنّی تارکٌ فیکم ما إن تمسّکتم به لن تضلّوا بعدی ، أحدهما أعظم من الآخر :

کتابَ اللّه ِ ، حبلٌ ممدودٌ من السّماءِ إلی الأرض وعترتی أهل بیتی ولن یتفرّقا حتّی یردا علیَّ الحوضَ ، فانظروا

ص:135

کیف تخلُفونی فیهما ؛

من در میان شما چیزی می گذارم که اگر به آن چنگ بزنید هرگز بعد از من گمراه نمی شوید ، یکی از آنها از دیگری بزرگتر است :

1 ) کتاب خدا که ریسمانی کشیده شده از آسمان به سوی زمین است .

2 ) عترت من ، که همان اهل بیت من می باشند .

این دو هرگز از یکدیگر جدا نمی شوند تا در حوض کوثر بر من وارد شوند . پس نیک بنگرید که چگونه جانشین من در مورد آن دو خواهید بود .(1)

زود است که فراخوانده شوم ، پس دعوت حق را لبّیک گویم ، من در میان شما دو چیز گرانبها می گذارم : کتاب خدای عزّوجلّ و عترت من .

کتاب خدا ریسمانی کشیده شده از آسمان به سوی زمین است .

و عترت من که همان اهل بیت من می باشند .

خدای دانای مهربان مرا خبر داده که آن دو هرگز از یکدیگر جدا نشوند تا در حوض کوثر بر من وارد شوند .

پس نیک بنگرید که چگونه جانشین من در مورد آن دو خواهید بود .(1)

3 . با سلسله اسنادش از طریقی دیگر از « ابوسعید خدری » قریب به همین مضمون ، با اندکی تغییر در تعبیر .(1)

4 . با سلسله اسنادش از طریقی دیگر از « ابوسعید خدری » دقیقاً مطابق متنی که از « طبقات ابن سعد » روایت کردیم .(2)

5 . با سلسله اسنادش از « زید بن ثابت » از پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله که فرمود :

إنّی تارکٌ فیکم خلیفتین : کتابُ اللّه حبلٌ ممدودٌ مابین السَّماءِ والأرض _ او ما بینَ السّماء إلی الأرض _ وعترتی أهلَ بیتی وإنّهما لن یتفرّقا حتّی یردا علیَّ الحوضَ ؛

من در میان شما دو جانشین گذاشتم :

1 ) کتاب خدا که ریسمانی کشیده شده در میان آسمان و زمین [ یا از آسمان به سوی زمین ] است .

2 ) عترت من ، که همان اهل بیت من می باشند .

این دو هرگز از یکدیگر جدا نشوند تا در حوض کوثر بر من وارد شوند .(3)

6 . نزدیک به همین مضمون از طریق ابوسعید خدری .(4)

سلسله اسنادش ، از طریق زید بن ارقم روایت کرده که دقیقاً با حدیث اوّل که از صحیح مسلم نقل کردیم مطابق است .(1)

کتاب « خصائص » نیز بخشی از کتاب « سنن کبری » می باشد .(1)

وإنّهما لم یفترقا حتّی یردا علیَّ الحوضَ ؛

من در میان شما دو جانشین برجای نهادم : کتاب خدا و اهلبیت من ، که از یکدیگر جدا نمی شوند تا در حوض کوثر بر من وارد شوند .(1)

2 . همین حدیث را از طریق دیگر روایت کرده ، که در آن به جای : « أهل بیتی » تعبیر : « عترتی » آمده است .(2)

3 . با سلسله اسنادش از « زید بن ثابت » از پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله که فرمود :

إنّی تارکٌ فیکم الثَّقلین من بعدی : کتابَ اللّه عزّ وجلّ وعترتی أهلَ بیتی، وإنّهما لم یتفرّقا حتّی یردا علیَّ الحوضَ؛

من در میان شما برای پس از خود دو چیز گرانبها می گذارم : کتاب خدای عزّوجلّ و اهل بیت خودم ، که هرگز از یکدیگر جدا نمی شوند تا در حوض کوثر بر من وارد شوند .(3)

4 . عین همین حدیث را با دو طریق دیگر از « زید بن ارقم » از پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله روایت کرده است .(4)

5 . با سلسله اسنادش متن دیگری را از « زید بن ارقم » از پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله روایت کرده که فرمود :

ص:142

إنّی تارکٌ فیکم الثّقلین : کتاب اللّه وعترتی ، فانظروا کیف تخلُفونی فیهما ؛

من در میان شما دو چیز گرانبها نهادم : کتاب خدا و عترت من ، پس خوب بنگرید که چگونه جانشین من برای آن دو خواهید بود .(1)

6 . دو متن دیگر با سلسله اسنادش مطابق حدیث اوّل که از صحیح مسلم نقل کردیم ، روایت کرده است .(2)

طبرانی علاوه بر معجم کبیر در « معجم صغیر » نیز حدیث ثقلین را به دو طریق روایت کرده :

1 . با سلسله اسنادش از ابوسعید خُدری ، مطابق دوّمین حدیث احمد حنبل .(3)

2 . با سلسله اسنادش از ابوسعید خُدری از رسول اکرم  صلی الله علیه و آله که فرمود :

إنّی تارک فیکم الثَّقلین ، ما إن تمسّکتم به لن تضلّوا : کتاب اللّه وعترتی، وانّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض؛

من در میان شما دو چیز گرانبها گذاشتم ، که اگر به آن چنگ بزنید هرگز گمراه نمی شوید ، کتاب خدا و عترت من . که آنها هرگز از یکدیگر جدا نشوند تا در حوض کوثر بر من وارد شوند .(4)

ص:143

هان ای مردمان ، من در میان شما دو چیز وانهادم که اگر از آنها پیروی کنید هرگز گمراه نمی شوید ، آن دو عبارتند از : کتاب خدا و اهل بیت من ، که همان عترت من می باشند .(1)

حاکم پس از نقل هر دو متن تأکید کرده که سند این دو روایت براساس معیار بخاری و مسلم صحیح می باشد .

3 . با سلسله اسنادش از « زید بن ارقم » از پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله روایت کرده که فرمود :

إنّی تارکٌ فیکم الثَّقلین ، کتابَ اللّه وأهلَ بیتی ، وإنّهما لن یتفرّقا حتّی یردا علیَّ الحوضَ ؛

من در میان شما دو چیز گرانبها گذاشتم : کتاب خدا و اهل بیتم ، که هرگز از یکدیگر جدا نشوند ، تا در حوض کوثر بر من وارد شوند .(2)

*  *  *

این بود قطره ای از دریا ، اندکی از بسیار و مشتی از خروار ، که در کتب صحاح، سنن ، مسانید ، معاجم و دیگر کتب پایه و مرجع اهل تسنّن ؛ قرائت مشهور ، مقبول ، مستفیض ، بلکه متواتر « حدیث ثقلین » که در آن « عترت » و « اهل بیت » همسنگ قرآن کریم بیان شده ، پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله در موقف های حسّاس ، از جمله به هنگام بازگشت از طائف در سال هشتم هجرت ،

ص:145

در روز عرفه در حجّه الوداع ، در روز عید غدیر در سرزمین غدیر خم ، در آستانه ارتحال در مسجدالنّبی و در بستر مرگ ، در حضور هزاران تن از اصحاب و یاران بیان فرموده و نوید داده که آنها هرگز از یکدیگر جدا نمی شوند تا در حوض کوثر بر آن حضرت وارد شوند .

آنچه تقدیم گردید فقط به عنوان تبرّک و نمونه بود ، و اگر بخواهیم در منابع حدیثی ، تفسیری ، رجالی ، تاریخی و کتب سیره و تراجم دنبال کنیم به دهها برابر افزایش یافته ، به تدوین چندین مجلّد نیازمند خواهیم بود .

در کتاب شریف « نفحات الأزهار » حدیث شریف ثقلین مطابق قرائت صحیح و مشهور از 187 طریق ، از منابع مورد اعتماد و استناد اهل سنت نقل شده و بررسی سندی شده است .(1)

در بخش الحاقی آن که به قلم نادره زمان حضرت آیه اللّه حاج سید عبدالعزیز طباطبائی  قدس سره نگاشته شده، از 126 طریق دیگر روایت شده است.(2)

محقّق طباطبائی در این بخش الحاقی اسامی راویان حدیث ثقلین را قرن به قرن آورده و تواتر آن را از عهد صحابه تا عصر حاضر در جمیع طبقات اثبات نموده است .(3)

این بود اشاره ای کوتاه به سیر تاریخی « حدیث ثقلین » براساس قرائت مشهور : « کتاب اللّه وعترتی » .

ص:146

در برابر قرائت مشهور ، مستفیض و متواتر : « کتاب اللّه وعترتی » قرائت شاذ ، نادر ، بدلی و تقلّبی : « کتاب اللّه وسنتی » نیز به بازار آمده ، موجب انحراف بیماردلان شده است .

نگارنده آن قرائت را نیز بررسی کرده ، ریشه یابی نموده ، در کتاب مستقلی به نام : « حدیث ثقلین با دو قرائت » منتشر نموده است ، علاقمندان را به مطالعه و بررسی دقیق آن دعوت می کنیم .(1)

ص:147

ص:148

برخی از فرازهای آن چنین بود :

سپاس بیکران خدایی را که آن را بدون اینکه نیازی به ستایشگران داشته باشد ، راهی از راه های اعتراف به خداوندی و بی نیازی و پروردگاری و یکتایی خود ، و وسیله ای برای افزایش رحمت اش ، و راهی برای خواهان فضل و احسانش قرار داد .

خداوندی که در سویدای واژه حمد ، اعتراف به مُنعِم بودن خودش را نهان ساخت ، که او بر هر ستایشگری در برابر گلواژه حمد احسان می کند ، اگرچه بسیار بزرگ باشد .

من گواهی می دهم که خداوندی جز او نیست که یکتا و بی انباز است . این گواهی من از اخلاص درون نشأت گرفته ، بر زبانم روان گشته ، از باور درونم حکایت می کند که معتقدم او خداوندی خالق ، پدید آورنده و صورت آفرین است ، نامهای نیکو دارد و چیزی همانند او نیست ، که هر چیزی از مشیّت او پدید آمده و هیچ شباهتی با پدید آورنده اش ندارد .

من گواهی می دهم که حضرت محمّد  صلی الله علیه و آله بنده و فرستاده اوست ، پیش از آفرینش موجودات از روی آگاهی او را بر همه امّت ها برگزید . او با هیچ فردی از افراد انسان ها مشابهت ندارد و کسی نظیر او نمی باشد . تنها او را به مقام امر و نهی از سوی پروردگار اختصاص داد .

ص:150

تنها او را در تمام عوالم برای ابلاغ احکامش قائم مقام خود نمود . زیرا که دیدگان هرگز او را نمی بینند و اندیشه ها به او راه ندارند ، گمانهای پوشیده در اسرار و پیچیده در پندار نمی توانند برای او نظیری تصویر نمایند ، که معبودی جز او نیست ، که خداوندی یکتا و پادشاهی بی همتاست .

خداوند اعتراف به نبوت آن حضرت را با اعتراف به الوهیّت خود مقرون ساخت و او را آنچنان گرامی داشت که هرگز احدی از بندگان به جایگاه او نرسد ، او شایسته چنان جایگاه بلندی است که به مقام خُلَّت و دوستی ویژه نایل گشته ، که هرگز کسی که دچار دگرگونی باشد و گرفتار وهم و خیال شود ، به چنین جایگاهی راه نیابد .

آنگاه به همگان فرمان داد که به او درود بفرستند ، تا جایگاه رفیع او را بالاتر ببرد و راهی به اجابت دعوتش بگشاید ، پس درود بیکران خداوند بر او باد ، که موجب شرافتی پایدار و عظمتی استوار باشد ، که آن را زوال نباشد و تا ابد تداوم یابد .

خداوند منّان پس از پیامبر بزرگوارش ، گروهی را به خود اختصاص داد ، آنان را به برتری خود برتری داد و تا جایگاه رفیع پیامبرش بالا برد و آنها را دعوت کننده راستین و راهنمایان هدایتگر به سوی خود در طول قرون و اعصار قرار داد . خداوند آنان را از روز ازل ، پیش از هر آفریده

ص:151

و مخلوقی دیگر ، به صورت انواری درخشان ، ثناگویان و ستایشگرانِ خویش بیافرید ، راه سپاس و ستایش خویش را به آنان تعلیم فرمود و آنان را بر همه کسانی که به ربوبیّت پروردگار و عبودیّت خود اعتراف دارند ، حجّت قرار داد و به وسیله آنها موجودات گنگ و لال را که یارای سخن گفتن نداشتند ، با انواع لهجه ها و گویش ها آشنا ساخت ، تا در برابرش کرنش کنند و اعتراف نمایند که او آفریدگار آسمان ها و زمین ها می باشد .

آنها را شاهد بر خلق و سرپرست اموری که می خواست قرار داد و آنها را ترجمان مشیّت و زبانِ گویای خواسته های خود نمود ، زیرا آنها بندگانی هستند که : « هرگز در گفتار بر او پیشی نگیرند و تنها به فرمان او رفتار نمایند ، که خداوند بر گذشته و آینده آنان آگاهی دارد ، آنان جز به کسانی که او بپسندد شفاعت نکنند و ایشان از ترس او بیمناکند » .(1)

به احکام او حکم می کنند و از سنّت او پیروی می نمایند ، حدود شریعت را برپا می دارند و واجبات او را انجام می دهند .

خداوند منّان مردمان را همانند کوران و کران در تاریکی رها نکرده ، بلکه برای آنها خردهایی به ودیعت نهاده ، که با اندامهای آنها بیامیخته و در سراسر وجودشان پخش گردیده ، در اعماق جانشان نهادینه کرده و در همه حواسّشان حاکم نموده است .

ص:152

با استوار نمودن خرد در گوش و چشم و اندیشه و اعماق جانشان ، حجّت را بر آنان تمام نموده ، راه راست را بر آنها آشکار کرده ، با منطقی گویا و زبانی رسا ، حقایق را بر آنان گوشزد نموده ، تا با قدرت و حکمت پروردگار آشنا گردند : « تا کسی که هلاک می شود از روی دلیل و حجّت هلاک شود و آنکه زنده و هدایت می شود ، از روی دلیل و برهان زنده گردد ، که به راستی خدا دانا و شنواست » .(1)

آری او دانا و بینا و گواه و آگاه است .

هان ای مؤمنان ! خداوند امروز برای شما دو عید بزرگ قرار داده است ، که هیچکدام بدون دیگری استوار نمی گردد ، تا الطاف نیکویش را برای شما کامل نماید و شما را به راه رشد و کمال آگاه سازد و شما را دنباله روِ کسانی قرار دهد که وجودشان با نور هدایتش منوّر گشته است ، تا راه راستْ شما را در بر گیرد و الطاف بیکرانش بر شما افزون گردد .

آن دو عید عبارتند از :

مرتکب شده اید را بزدایید .

خداوند روز جمعه را یادآور باورداران و بیانگر بیم پروا پیشگان قرار داده و پاداش نیکوکاران را چند برابر اعمال دیگر روزها مقرّر فرموده است .

این پاداش نیکو منحصراً برای کسانی است که از اوامر او اطاعت کنند و از آنچه نهی فرموده اجتناب نمایند و نسبت به آنچه تشویق نموده و ترغیب کرده گردن نهند .

خداوند ایمان به یکتایی اش را از کسی نمی پذیرد مگر هنگامی که با اعتراف به نبوّت پیامبرش مقرون باشد .

خداوند دین و ایمان کسی را نمی پذیرد ، جز هنگامی که به ولایت کسی که خداوند به ولایتش فرمان داده مقرون باشد . اسباب اطاعت او برای کسی فراهم نمی شود جز با چنگ زدن به دست آویزهای خداوند و دست آویزهای اهل ولایت او .

بودند ، پرده برداشت ، پس هر فرد مؤمن و منافق آن را فهمید ، پس سرکشان سر برتافتند ، ثابت قدمان پا برجا ماندند ، منافقان بر جهالت و خیره سری خود افزودند ، افراد متعصّب و متمرّد چنگ و دندان تیز کردند و مشت های خود را فشردند .

یکی سخن گفت ، دیگری فریاد زد ، سوّمی آهی پر از کینه از سینه برکشید ، اهل ارتداد بر تمرّد و ارتداد خود ادامه داد ، گروهی با زبان اعتراف کردند ، بدون اینکه از اعماق دل آن را باور نمایند ، ولی گروهی آن را از اعماق دل باور کردند و با زبان راستین اعتراف نمودند .

خداوند _ در آن روز _ دین خود را کامل گردانید و دیدگان پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله ، مؤمنان و پیروان راستین حضرتش را روشن نمود و اتّفاق افتاد آنچه برخی از شما گواه آن بود و گزارش آن به برخی دیگر رسیده است .

حجّت نیکوی خدا بر شکیبایان کامل گردید و خداوند ساخته ها و پرداخته های فرعون ، هامان ، قارون و لشکریانش را از ریشه و بن برانداخت و واژگون ساخت .

تنها عدّه ای پست و فرومایه ، از تفاله های ضلالت و گمراهی باقی ماندند که در گمراه کردن مردمان از هیچ تلاشی دریغ نمی کنند ، خداوند آنها را در دیار خودشان به آتش قهر خود مبتلا می سازد و آثارشان را نابود می کند و نشانه هایشان را

ص:155

محو می نماید و حسرت تلاشهایشان را بر دل آنها می گذارد و آنها را به کسانی ملحق می کند که دست آنها را باز گذاشتند و گردنهایشان برافراشتند و به آنها تمکّن دادند که دین خدا را تغییر دهند و احکام خدا را دگرگون سازند . به زودی نصرت و غلبه پروردگار به سود حبیبش و به ضرر دشمنانش فرامی رسد ، که خداوند الطاف بیکران دارد و اعمال بندگانش را زیر نظر دارد .

کمتر از آنچه گفتم شما را بس است و حجّت را بر شما تمام می کند .

پس نیک بیندیشید و در آنچه خداوند شما را به سوی آن فراخوانده و ترغیب نموده درنگ کنید _ که خداوند شما را مورد رحمت خود قرار دهد _ راه او را در پیش بگیرید و از طریق او حرکت کنید « و از راه های دیگر پیروی نکنید که شما را از راهِ او پراکنده سازد » .(1)

6 ) امروز روزِ اکمال دین است .

7 ) امروز روزِ عهد و پیمان است .

8 ) امروز روزِ گواهی و گواه گرفتگی است .

9 ) امروز روزِ رونمایی پیمانهایی است که در زیر پرده کفر و      نفاق مستور مانده بود .

10 ) امروز روزِ بیان حقایق ایمان است .

11 ) امروز روزِ راندن شیطان است .

12 ) امروز روزِ اقامه برهان است .

13 ) امروز روزِ جدایی حق و باطل است که شما وعده داده می شدید .

14 ) امروز روزِ بلند جایگاههایی است که شما در آن مخاصمه می نمودید .

15 ) امروز روزِ نبأ عظیمی است که شما از آن روی گردان بودید .

16 ) امروز روزِ ارشاد و هدایت است .

17 ) امروز روزِ آزمایش بندگان است .

18 ) امروز روزِ راهنمایی راهپویان است .

19 ) امروز روزِ آشکار شدن اسرار درون و رازهای اشرار دون است .

20 ) امروز روزِ نصِّ صریح خداوند بر بندگان شایسته و اولیای ویژه خداست .

21 ) امروز روزِ حضرت شیث است .

ص:157

22 ) امروز روزِ حضرت ادریس است .

23 ) امروز روزِ حضرت هود است .

24 ) امروز روزِ حضرت یوشع است .

25 ) امروز روزِ حضرت شمعون است .

26 ) امروز روزِ امنیّت کامل است .

27 ) امروز روزِ اظهار سرِّ مکنون است .

28 ) امروز روزِ آشکار شدن اسرار درون و آزمایش دلهاست .

همه اش می فرمود : امروز روزِ ... امروز روزِ ... تا فرمود :

پس خدا را شاهد و ناظر بر اعمال خود بدانید ، از او پروا کنید ، به فرمانش گوش دهید ، از اوامرش اطاعت کنید ، از مکر و حیله دور باشید ، درون خود را وارسی کنید ، شک و تردید به خود راه ندهید ، از راه یکتاپرستی و اطاعت کسانی که خداوند به اطاعت آنها فرمان داده به او تقرّب بجویید « و به دست آویزهای کافران تمسّک نجویید » .(1)

ضلالت و گمراهی شما را به سوی خود متمایل نسازد که با پیروی از افراد ضالّ و مُضِلّ از راه رشد و هدایت گمراه شوید .

خداوند متعال گروهی را در قرآن کریم نکوهش کرده که آنها می گویند :

« إِنّا أَطَعْنا سادَتَنا وَ کُبَراءَنا فَأَضَلُّونَا السَّبِیلاَ * رَبَّنا آتِهِمْ ضِعْفَیْنِ

ص:158

مِنَ الْعَذابِ وَ الْعَنْهُمْ لَعْناً کَبِیراً » ؛

ما از بزرگان و سروران خود اطاعت کردیم ، پس آنها ما را گمراه ساختند . بار پروردگارا ! پس به آنها دو چندان عذاب کن و آنها را به لعن و غضب شدید خود گرفتار کن .(1)

و در آیه ای دیگر می فرماید :

« وَ إِذْ یَتَحاجُّونَ فِی النّارِ فَیَقُولُ الضُّعَفاءُ لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا إِنّا کُنّا لَکُمْ تَبَعاً » ؛

هنگامی که در میان آتش با یکدیگر محاجّه می کنند ، اشخاص ناتوان به مستکبران و زورگویان گویند : ما پیرو شما بودیم .(2)

« فَهَلْ أَنْتُمْ مُغْنُونَ عَنّا مِنْ عَذابِ اللّهِ مِنْ شَیْءٍ قالُوا لَوْ هَدانَا اللّهُ لَهَدَیْناکُمْ » ؛

آیا شما می توانید چیزی از عذاب خدا را از ما دور کنید ؟ گویند : اگر خداوند ما را هدایت می کرد ، ما نیز شما را هدایت می کردیم .(3)

آیا می دانید که استکبار چیست ؟

استکبار عبارت است از ترک اطاعت کسی که به اطاعت او فرمان داده شده اند .

استکبار عبارت است از گردن فرازی در برابر کسی که به پیروی از او فراخوانده شده اند .

ص:159

قرآن در این رابطه سخن فراوان گفته ، اگر کسی در آن تدبّر کند و از آن پند بگیرد ، قرآن او را از راه خلاف بازمی دارد .

هان ای مؤمنان ! خداوند منّان می فرماید :

« إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الَّذِینَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِهِ صَفًّا کَأَنَّهُمْ بُنْیانٌ مَرْصُوصٌ » ؛

خداوند کسانی را دوست دارد که در صفهای فشرده ، چون بنیانی آهنین در راه او پیکار نمایند .(1)

آیا می دانید که راه خدا چیست ؟ راه خدا ، صراط خدا و طریق خدا کیست ؟

من صراط خدا هستم ، که هر کس به فرمان خدا از آن نرود ، در آتش جهنم سقوط می کند .

من راه خدا هستم ، که خداوند بعد از پیامبرش مرا برای پیروی نصب کرده است .

من تقسیم کننده بهشت و دوزخ هستم .

من حجّت خدا بر فاسقان و فاجران و نوربخش نیکوکارانم .

پسْ از خواب غفلت بیدار شوید و پیش از فرارسیدن اجل در عمل بکوشید و به سوی آمرزش پروردگار سبقت بجویید ، پیش از آنکه دیواری کشیده شود که درون آن رحمت پروردگار و بیرون آن عذاب باشد ، که هر چه فریاد برآورید ، پاسخ نشنوید و هر چه ناله کنید به ناله هایتان اعتنا نشود .

ص:160

و پیش از آنکه هر چه استغاثه کنید کسی به دادتان نرسد .

به عبادت و اطاعت پروردگار بشتابید پیش از آنکه فرصت ها را از دست بدهید و مرگی که از بین برنده لذّت ها می باشد به سراغتان بیاید ، که دیگر راه نجات و چاره رهایی وجود نخواهد داشت .

پس از پایان یافتن این اجتماع ، به خانه های خود بازگردید ، بر خانواده های خود توسعه دهید ، به برادران ایمانی خود نیکی کنید و خدای را در برابر نعمت هایش که بر شما ارزانی داشته سپاس گویید ، خداوند شما را مورد مغفرت خود قرار دهد .

با یکدیگر متّحد شوید ، که خداوند پراکندگی شما را برطرف کند ، با یکدیگر نیکی و خوشرفتاری کنید ، که خداوند دوستی شما را پایدار نماید .

از نعمتهای خداوند به یکدیگر هدیه کنید همانگونه که به شما عطا فرموده است .

پاداش عمل در این روز چندین برابر اعیاد پیشین و پسین است ، جز عملی که در مثل این روز ( عید غدیر ) انجام شده باشد .

نیکی در این روز موجب ازدیاد مال و طول عمر می شود و عطوفت و مهربانی در آن ، رحمت و الطاف خداوند را جلب می کند .

پس شادمان باشید و برادران ایمانی خود را با اهدای لباس نیکو ، عطر خوشبو و غذای خوشگوار شادمان سازید .

ص:161

از آنچه خداوند به شما تفضّل کرده ، در حدّ توان و استطاعت خود به برادران و خانواده هایتان بخشش کنید .

در برخوردها گشاده رو باشید و در دیدارها گشاده رویی را آشکار سازید و خدای را در برابر این همه نعمت ها که به شما ارزانی داشته سپاس بگویید .

به کسانی که چشم امیدشان به سوی شما دوخته است ، بیشتر احسان و انفاق کنید .

خوردنی های خود را در حدّ توان بین خود و بی نوایان به طور مساوی تقسیم کنید ، در حدّ توان و به مقدار امکانات خود با آنها همیاری کنید ، که پاداش یک درهم در این روز معادل یکصد هزار درهم ، بلکه افزون تر است .

نماید و از روی رغبت به او نیکی کند ، همانند کسی است که آن روز را روزه بگیرد و شبش را با عبادت سپری کند .

اگر کسی مؤمنی را در شبِ آن افطاری دهد ، همانند کسی است که « فئامی » را افطاری داده باشد .

لفظ « فئام » را ده بار با دست خود شمرد .

پس کسی برخاست و عرضه داشت : یا امیرالمؤمنین « فئام » چیست ؟ فرمود :

یکصد هزار پیامبر و صدّیق و شهید .

پس چگونه خواهد بود حال کسی که گروهی مؤمنین و مؤمنات را تحت کفالت خود درآورد ؟

من برای چنین شخصی ضامن هستم که خداوند او را از کفر و فقر امان دهد .

اگر کسی در شب غدیر ، یا روز غدیر ، یا پس از غدیر تا غدیر سال بعد بمیرد _ به شرط این که گناه کبیره ای انجام نداده باشد _ اجر او با خداوند متعال خواهد بود .

کسی که برای برادران ایمانی اش وام بگیرد و آنها را یاری نماید ، من ضامن هستم که اگر زنده بماند آن را پرداخت نماید و اگر پیش از ادای دَین از دنیا برود ، خداوند منّان آنرا جبران نماید .

چون با یکدیگر دیدار کردید ، سلام بگویید ، مصافحه بنمایید و نعمت امروز ( اکمال دین و اتمام نعمت ) را به

ص:163

یکدیگر تبریک و تهنیت بگویید .

این پیام را حاضران به غایبان و نزدیکان به دوردستان برسانند .

ثروتمندان حتماً به بی نوایان کمک کنند ، توانمندان به افراد ناتوان یاری رسانند .

که پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله از سوی خداوند منّان مرا به آن فرمان داد .

*  *  *

آنگاه مولای متّقیان به خطبه های نماز جمعه پرداخت و نماز جمعه را نماز عید قرار داد و پس از اتمام نماز با فرزندان و شیعیانش به خانه امام حسن مجتبی  علیه السلام تشریف فرما شدند و از طعامی که برای آن حضرت تهیّه شده بود افطار نمودند .

آنگاه همگان از فقیر و غنی با هدایا و عطایای آن حضرت به سوی خانواده های خود بازگشتند .(1)

ص:164

داد ، پس آن روز را به عنوان شکرانه روزه گرفت .

3 ) غدیر روزی است که خداوند با نصب علی  علیه السلام به جای پیامبر دین را به کمال رسانید ، پس او را مشعل هدایت قرار داد ، جایگاه رفیع او را آشکار نمود و جانشینی اش را به جای پیامبر  صلی الله علیه و آله اعلام فرمود ، پس آن روز را روزه گرفت .

4 ) غدیر روز اکمال دین و به خاک مالیده شدن دماغ شیطان است .

5 ) غدیر روز پذیرش اعمال شیعیان و دوستداران آل محمّد  صلی الله علیه و آلهاست .

6 ) غدیر روز تعرّض خداوند به اعمال دشمنان و پراکنده ساختن اعمال آنهاست .

7 ) غدیر روزی است که جبرئیل امین فرمان می دهد تختی در مقابل بیت المعمور نصب می شود و خود بر فراز آن قرار می گیرد ، فرشته های آسمانها در اطراف او گرد می آیند ، بر حضرت محمّد  صلی الله علیه و آله درود می فرستند ، برای شیعیان امیرمؤمنان و دوستداران آن حضرت و دیگر امامان استغفار می کنند .

8 ) غدیر روزی است که خداوند منّان به فرشتگانِ ثبت اعمال فرمان می دهد که از روز غدیر به مدّت سه روز قلم را بردارند و لغزشهای دوستان و شیعیان اهلبیت را به احترام پیامبر اکرم ، امیرمؤمنان و دیگر امامان  علیهم السلام ثبت نکنند .

9 ) غدیر روزی است که خداوند آن را برای پیامبر اکرم و خویشاوندان ( عترت ) آن حضرت قرار داده است .

10 ) غدیر روزی است که خداوند پاداش عبادت کنندگان و

ص:166

توسعه دهندگان به اهل و عیال و دوستان را افزون نموده ، آنها را از آتش جهنم نجات می دهد .

11 ) غدیر روزی است که خداوند تلاش شیعیان را سپاس گفته ، گناهانشان را می آمرزد و اعمالشان را می پذیرد .

12 ) غدیر روز رهائی از غم و اندوه است .

13 ) غدیر روز ریزش گناهان است .

14 ) غدیر روز بخشش و عطایا است .

15 ) غدیر روز گسترش دانش و فضیلت است .

16 ) غدیر روز بشارت و نوید است .

17 ) غدیر روز عید اکبر است .

18 ) غدیر روز اجابت دعاهاست .

19 ) غدیر روز مَوقفِ بزرگ است .

20 ) غدیر روز پوشیدن لباس نو و بیرون آوردن لباس غم و اندوه است .

21 ) غدیر روز عهد و پیمان است .

22 ) غدیر روز زدودن غم و اندوه است .

23 ) غدیر روز گذشت از گنهکاران شیعه امیرمؤمنان  علیه السلام است .

24 ) غدیر روز پیشی گرفتن _ در اعمال خیر _ است .

25 ) غدیر روز فزون طلبی در صلوات بر محمّد و آل محمّد است .

26 ) غدیر روز خشنودی است .

27 ) غدیر روز عید اهل بیت پیامبر است .

28 ) غدیر روز قبولی اعمال است .

ص:167

29 ) غدیر روز فزون طلبی در رزق و روزی است .

30 ) غدیر روز آسایش و آرامش مؤمنان است .

31 ) غدیر روز تجارت و بهره وری است .

32 ) غدیر روز محبّت و مودّت است .

33 ) غدیر روز دست رسی به رحمت پروردگار است .

34 ) غدیر روز تزکیه و تهذیب نفس است .

35 ) غدیر روز ترک گناهان و معصیتهاست .

36 ) غدیر روز عبادت و بندگی است .

37 ) غدیر روز افطاری دادن به روزه داران است .

هر کس روزه دار مؤمنی را در آن روز افطاری بدهد ، همانند کسی است که فئامی را افطاری دهد .

پس آن را ده بار تکرار کرد و فرمود :

آیا می دانید که فئام چیست ؟

راوی گفت : نه .

فرمود : یکصد هزار می باشد .

38 ) غدیر روز تبریک و تهنیت است ، هنگامی که برادر مؤمن خود را دیدار کردید بگویید : « اَلْحَمْدُ للّه ِِ الَّذی جَعَلَنا مِنَ الْمُتَمَسِّکِینَ بِوِلایَةِ أَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ وَالْأَئِمَّةِ  علیهم السلام » .

39 ) غدیر روز لبخند زدن در چهره اهل ایمان است .

کسی که در روز غدیر به روی برادر ایمانی اش لبخند بزند ، خداوند روز قیامت نظر رحمتش را به سوی او معطوف کند ، هزار حاجتش را

ص:168

برآورده نماید ، قصری در بهشت از دُرّ سفید برایش بنا کند و چهره اش را نورانی سازد .

40 ) غدیر روز آرایش است ، هر کس برای خدا خودش را در روز غدیر بیاراید ، خداوند لغزشهای بزرگ و کوچکش را می آمرزد و فرشتگانی را مأمور کند که برای او حسنه بنویسند و تا سال آینده بر درجاتش بیفزایند .

پس اگر بمیرد پاداش شهید دارد و اگر زنده بماند سعادتمند است .

کسی که مؤمنی را در روز غدیر اطعام دهد همانند کسی است که همه پیامبران و صدّیقان را اطعام کند .

کسی که به دیدار مؤمنی برود خداوند هفتاد نور به قبرش وارد کند ، قبرش را گسترش دهد و هر روز هفتاد هزار فرشته ، قبر او را زیارت کرده ، او را با بهشت بشارت دهند .

خداوند در روز غدیر ولایت را بر اهل هفت آسمان عرضه نمود ، اهل آسمان هفتم در پذیرش آن پیشی گرفتند ، پس آن را با عرش تزیین نمود .

سپس اهل آسمان چهارم سبقت نمودند ، پس آن را با بیت المعمور مزیّن ساخت .

آنگاه اهل آسمان اوّل پیشی گرفتند ، پس آن را با ستارگان بیاراست .

سپس آن را بر زمینیان عرضه کرد ، زمین مکّه پیشی گرفت ، آن را با کعبه مزیّن نمود .

آنگاه مدینه سبقت جست ، پس آن را با پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله زینت داد . سپس کوفه پیشی گرفت و آن را با امیرمؤمنان  علیه السلام بیاراست .

ص:169

سپس آن را بر کوه ها عرضه نمود ، سه کوه در پذیرش آن سبقت جستند : 1 ) عقیق ؛ 2 ) فیروزه ؛ 3 ) یاقوت ، پس آنها برترین جواهرات را در برگرفتند . سپس کوههای دیگری سبقت نمودند و آنها معدن طلا و نقره شدند . ولی هر زمینی که آن را نپذیرفت زمین بی حاصلی شد .

سپس آن را بر آبها عرضه کرد ، هر آبی که پذیرفت شیرین شد و هر کدام امتناع نمود تلخ و شور شد .

سپس آن را بر گیاهان عرضه کرد ، هر کدام پذیرفت شیرین و پاکیزه شد و هر کدام نپذیرفت تلخ گردید .

سپس آن را بر پرندگان عرضه کرد ، هر کدام پذیرفت گویا و خوش آواز شد ، هر کدام نپذیرفت لال و درمانده شد .

مثل مؤمنان در پذیرش ولایت امیرمؤمنان  علیه السلام در روز غدیر خم همانند سجده فرشتگان بر حضرت آدم می باشد ، هر کس در روز غدیر ولایت آن حضرت را نپذیرفت ، مثلش مثل ابلیس است .

در روز غدیر این آیه شریفه نازل گردید :

« الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ » ؛

امروز دین شما را کامل نمودم .(1)

خداوند هیچ پیامبری را مبعوث نکرد ، جز این که روز بعثت او در نزد او همانند روز غدیر بود و همه پیامبران حرمت روز غدیر را شناختند ، وصی و جانشین خود را در همان روز نصب کردند .(2)

ص:170

شهادت به ولایت مولای متّقیان پیشینه ای بسیار طولانی دارد و به نخستین روز آفرینش آسمانها و زمین می رسد :

رئیس مذهب ، امام به حق ناطق ، حضرت جعفر صادق  علیه السلاممی فرماید :

هنگامی که خداوند آسمان ها و زمین را بیافرید ، به منادی امر فرمود که بانگ برآورد :

أشهد أن لا إله الاّ اللّه _ سه بار _

أشهد أنّ محمّداً رسول اللّه _ سه بار _

أشهد أنّ علیّاً ولیُّ اللّه حقاً _ سه بار _

این حدیث شریف را پیشوای محدّثان ، محمّد بن یعقوب کلینی ، در معتبرترین کتاب حدیثی شیعیان ، کتاب شریف اصول کافی ، با سلسله اسنادش از امام صادق  علیه السلام روایت کرده است .(1)

آنگاه سلمان و ابوذر در عهد پیامبر در اذان و اقامه خود پس از شهادت به رسالت ، شهادت به ولایت مولای متّقیان را سر داده اند ، برخی از اصحاب به محضر پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله رسیده ، اظهار شگفتی کرده اند و پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله آن را تقریر فرموده اند ، چنانکه متن حدیث در همین بخش تقدیم خواهد شد .(2)

در حدود 30 سال پیش بحث گسترده ای پیرامون اذان و آوای :

1 ) حی علی خیر العمل ( رکن اذان )

2 ) اشهد أنّ علیّا ولیّ اللّه ( رکن ایمان )

تقدیم نموده ایم و اینک فشرده آن را در این بخش تقدیم می کنیم و علاقمندان به تحقیق بیشتر را به آنجا ارجاع می دهیم :(3)

ص:172

پس امیرمؤمنان  علیه السلام بلال را فراخواند و آن را به او بیاموخت .(1)

از امام باقر  علیه السلام کیفیّت آن را پرسیدند ، امام  علیه السلام آن را بیان کرد ، سپس فرمود : پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله به بلال امر فرمود که اذان را همانگونه بگوید ، او نیز تا پایان عمر پیامبر ، آن را ادامه داد .(2)

ولی بر اساس روایات اهل سنّت پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله با اصحاب رایزنی کرد که وقت نماز را چگونه به مردم اعلام کنیم ؟ برخی گفتند : پرچمی برافراشته کنیم ، برخی گفتند : با بوق و کرنا اعلام کنیم ، برخی گفتند : ناقوس بزنیم ، پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله هیچکدام را نپسندید ، زیرا بوق از آنِ یهود و ناقوس از آنِ نصاری بود .

عبداللّه بن زید بن عبد ربّه غمزده به خانه رفت ، در خواب دید که اذان را به او آموختند ، فردا که به مسجد آمد خوابش را بیان کرد ، پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله به او فرمان داد که آن را به بلال بیاموزد و بلال به آن طریق اذان بگوید .(3)

در محضر امام حسن مجتبی  علیه السلام گفته شد که اذان با خواب عبداللّه بن زید آغاز گردید ، فرمود :

شأن اذان بالاتر از آن است که با یک خواب سامان پذیرد.(4)

در محضر امام حسین  علیه السلام نیز همین گفت وگو پیش آمد ، امام حسین  علیه السلام

ص:174

برآشفت و فرمود :

وحی بر پیامبر شما نازل می شود ، شما خیال می کنید که پیامبر اذان را از عبداللّه بن زید گرفته است ، در حالی که اذان سیمای دین شماست .

آنگاه داستان اذان گفتن جبرئیل در آسمان در شب معراج را به تفصیل از پدر بزرگوارش امیرمؤمنان  علیه السلام نقل فرمود .(1)

ابن عساکر و ابونعیم نقل کرده ، سپس از مسند بزّار اذان گفتن جبرئیل را در شب معراج از امیرمؤمنان  علیه السلام به تفصیل روایت کرده است .(1)

حدیث اذان جبرئیل در شب معراج را طبرانی و هیثمی نیز نقل کرده اند(2) ولی بسیار جالب توجّه است که قول رایج در میان اهل سنت استناد به خواب عبداللّه بن زید است ، به عنوان یک نمونه :

حلبی پس از نقل حدیث معراج ، از ذهبی و حافظ ابن رجب نقل کرده که آن مجعول است ، آنگاه از چندین طریق خواب عبداللّه بن زید را نقل کرده و پایه های اذان را بر شالوده خواب بنیاد نهاده است .(3)

این تلاشها همه اش برای کم رنگ کردن اذان جبرئیل است که اذان او همراه با یک سلسله نکات ظریف و حسّاس پیرامون ولایت امیرمؤمنان  علیه السلام بود و به همین دلیل با تمام قدرت تلاش کردند که « حیَّ علی خیرالعمل » را از اذان حذف کنند و اینک فرازهایی از یک حدیث بسیار طولانی از رئیس مذهب امام صادق  علیه السلام :

امام صادق  علیه السلام در ضمن یک حدیث طولانی که پیرامون تشریع و علل آن بیان فرموده ، می فرماید :

چون جبرئیل گفت : اللّه اکبر ، اللّه اکبر ، فرشته ها فوج فوج به محضر پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله شتافتند ، درود گفتند ، سپس پرسیدند .

یا رسول اللّه ! برادرت در چه حالی است ؟

فرمود : به خیر می باشد .

چون جبرئیل گفت : اشهد ان لا اله الاّ اللّه ، فرشته ها بر پیامبر درود فرستادند و عرضه داشتند :

برادرت را از سوی ما سلام برسان .

چون جبرئیل گفت : اشهد انّ محمّداً رسول اللّه ، فرشته ها جمع شدند و عرض کردند :

درود بر نخستین و درود بر واپسین ، بر محمّد که خاتم پیامبران و بر علی که بهترین اوصیاء می باشند ، درود باد .

هنگامی که جبرئیل گفت : حیّ علی الصّلاة ، حیّ علی الفلاح ، فرشتگان گفتند :

دو بانگ مرتبط به هم ، که به وسیله محمّد  صلی الله علیه و آله نماز برپا می شود و به وسیله علی  علیه السلام رستگاری حاصل می شود .

چون جبرئیل گفت : قد قامت الصّلاة ، فرشتگان گفت :

آن برای شیعیان اوست ، که تا روز قیامت آن را به پا می دارند .(1)

با بررسی این فرازها از سخنان فرشتگان به دنبال هر فراز از اذان که

ص:177

جبرئیل می گفت ، به این نتیجه می رسیم که اجزای اذان ارتباط تناتنگ با ولایت مولا دارد و به تعبیر ما : اذان فراخوان ولایت است .

امام باقر  علیه السلام به محمّد بن مروان فرمود :

آیا می دانی که تفسیر « حیَّ علی خیر العمل » چیست ؟

گفتم : نه ، فرمود :

تو را به سوی نیکی و نیکوکاری فرامی خواند .

سپس فرمود :

آیا می دانی که نیکوکاری برای چه کسی ؟

گفتم : نه ، فرمود :

نیکی و نیکوکاری بر حضرت فاطمه و فرزندان فاطمه .(1)

ابن ابی عمیر از امام کاظم  علیه السلام پرسید : چرا « حیَّ علی خیر العمل » را از اذان حذف کردند ؟

فرمود : آیا علّت ظاهری آن را می خواهی یا علّت واقعی آن را ؟

گفتم : هر دو را .

فرمود : علّت ظاهری آن ، این بود که مردم با اعتماد بر نماز ، از جهاد غفلت نکنند .

اما علّت باطنی آن ، این بود که « خیر العمل » یعنی : « ولایت » .

کسی که از گفتن آن در اذان نهی کرد ، خواست مردم به امر ولایت تشویق نشوند و فراخوانی به سوی ولایت انجام نپذیرد .(2)

ص:178

و ابوبکر و اوایل خلافت عمر در اذان « حیّ علی خیرالعمل » گفته می شد ، پس عمر گفت :

من می ترسم که مردم به نماز متّکی شوند و جهاد را رها کنند . پس دستور داد که آن را از اذان بیندازند .(1)

قاضی نعمان پس از نقل این سخن می گوید :

همه اهل سنّت تا به امروز اصرار دارند که از خلیفه پیروی کنند و پیروی از پیامبر اکرم را رها کنند ، در حالی که خداوند تنها به پیروی از پیامبر فرمان داده و فرموده :

« ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا » ؛

آنچه پیامبر برای شما آورده آن را اخذ کنید و از آنچه نهی کرده دوری کنید .(2)

آنگاه چند آیه دیگر در این رابطه برشمرده و گفته :

ظاهر این سخن ما را از احتجاج و استدلال در برابر عامّه بی نیاز می کند .(3)

قوشجی از طرف خلیفه عذر می آورد که او فقیه بود و فقیه می تواند بر اساس اجتهاد خود عمل کند ، اگرچه با اجتهاد دیگران مخالف باشد .(4)

اوّلاً فقیه بودن خلیفه برای ما ثابت نشده ،

ثانیاً فقیه حق ندارد اجتهاد در مقابل نصّ نماید .

ص:180

پس باید انگیزه این کار را در جای دیگری جستجو کرد :

مردم مشاهده می کردند که خلیفه و جانشین واقعی پیامبر خانه نشین شده و افرادی بر مسند خلافت تکیه کرده اند که اهل آن مقام نیستند ، از این رو به دعوتهای حکومت به جنگ و جهاد ترتیب اثر نمی دادند و آن را نوعی کشورگشایی به حساب می آوردند .

لذا خلیفه می کوشید به هر وسیله ممکن مردم را به سوی جهاد بسیج کند . از دیگر سو می دانستند که منظور از « خیر العمل » ولایت امیرمؤمنان  علیه السلام می باشد و هر گونه فراخوانی به ولایت آن حضرت ، مشروعیّت نظام را زیر سؤال می برد .

آنچه مسلّم است این است که بلال ، مؤذّن رسمی پیامبر در اذان دو بار « حیّ علی خیر العمل » می گفت .(1)

عبدالرزّاق در ضمن حدیث معراج گفته : جبرئیل در آسمان اذان گفت ، هر فصلی را دو بار گفت ، « حیّ علی خیر العمل » را نیز دو بار گفت .(2)

سید مرتضی علم الهدی می فرماید :

اهل سنّت معترفند که در زمان پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله در اذان حیّ علی خیرالعمل گفته می شد، ولی برخی ادّعا کرده اند که در عهد پیامبر نسخ شد.(3)

علیرغم آن همه تلاش خلیفه و حامیان او ، باز هم جمعی از اصحاب آن را رها نکردند و در اذان و اقامه بر آن مداومت داشتند ، از آن جمله

ص:181

است : « عبداللّه بن عمر » که همواره در اذان و اقامه حی علی خیرالعمل را می گفت .(1)

بیهقی از « سهل بن حُنَیف » نقل کرده که او نیز به حی علی خیرالعمل مداومت داشت .(2)

تنوخی از ابوالفرج نقل می کند که در عهد او حیّ علی خیرالعمل را در اذان می گفتند .(3)

هنگامی که صلاح الدّین ایوبی در نزدیکی حلب اردو زد و قصد تسخیر شامات را داشت ، استاندار حلب از مردم یاری خواست ، آنها شرط کردند که ما با تو همراهی می کنیم و با صلاح الدّین نبرد می کنیم ، به شرط اینکه اجازه بدهید در اذان « حیّ علی خیرالعمل » را بگوییم ، او نیز پذیرفت .(4)

جالب توجّه و شایان دقّت است که بیهقی با سلسله اسنادش از امام سجّاد  علیه السلام نقل کرده که آن حضرت بعد از حیّ علی الفلاح ، « حیّ علی خیرالعمل » را می گفت و می فرمود :

این اذانِ اوّل است .(5)

یعنی این اذان صدر اسلام ، عصر پیامبر ، اذان صحیح و تحریف نشده می باشد . پس چرا تحریف کردند ؟

ص:182

زیرا « حیّ علی خیر العمل » فراخوان ولایت است .

از امام صادق  علیه السلام معنایِ « خیر العمل » را پرسیدند ، فرمود :

خیر العمل ولایت است .(1)

از مراجعه به هر کتاب دیگری بی نیاز کرده است(1) و خوشبختانه به فارسی هم ترجمه شده است .(2)

یکی از اصحاب به محضر پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله مشرّف شده عرضه داشت :

من از سلمان چیز عجیبی شنیدم !

فرمود : چه شنیدی ؟

گفت : سلمان را دیدم که بعد از شهادت به رسالت ، به ولایت علی بن ابی طالب نیز شهادت می داد .

پیامبر اکرم فرمود : چه چیز خوبی شنیدی .(1)

این دو حدیث را عبداللّه مراغی در کتاب « السُّلافه » نقل کرده است .

کتاب « السُّلافة فی أمر الخلافة » چاپ نشده ، تنها نسخه خطّی آن در کتابخانه ظاهریّه دمشق بود .

نگارنده برای نخستین بار گزارش آن را در کتاب « الهدایه » از مرحوم آیه اللّه شیخ عبدالنّبی عراقی ، متوفّای 1385 ق . دیدم ، در اوّلین سفر خود به دمشق ( در حدود سال 1355 ش ) به کتابخانه ظاهریّه در مجاورت مسجد جامع اموی رفتم و نسخه را مشاهده کردم ، جز این که در آن ایّام کتابخانه مجهّز به دستگاه فیلم برداری نبود .

سالها بعد یکی از عزیزان عازم سوریّه بود از ایشان خواستم که از این کتاب فیلم یا زیراکس تهیّه کند .

مسئولین کتابخانه گفته بودند :

در قفسه جای کتاب خالی است ، احتمالاً به صحّافی برده شده است .

چند سال بعد در محضر آیت اللّه شیخ محمّدحسین کلباسی ( 1323 _ 1418 ق . ) به سوریّه مشرف شدیم و به مدّت 15 روز اقامت داشتیم.

ص:185

ایشان با سرپرست کتابخانه بسیار مأنوس بود و مقدار زیادی هدایا برای او برده بود .

پس از اینکه چند روز به کتابخانه رفتیم و از نسخه های خطّی بهره بردیم ، عنوان کتاب را از برگه دانها درآورده ، شماره نسخه و محلّ نسخه را ثبت کردیم و به او تقدیم نمودیم .

او از مسئول مخزن کتب خطی خواست که نسخه را در اختیار ما قرار دهد .

او نیز به مخزن رفته ، دست خالی برگشت و گفت :

در قفسه جای کتاب خالی است ، احتمالاً به صحّافی برده شده است. معلوم شد که یکی از دشمنان اهل بیت نسخه را از آنجا دزدیده و از بین برده است .

دشمنان اهل بیت  علیهم السلام به دنبال کینه های بدر و حنین از هر فرصتی استفاده کرده، کتب شیعه را طعمه حریق نمودند، چنانکه کتابخانه شیخ طوسی، آل بویه، فاطمیون، جنوب لبنان، عارف حکمت مدینه در میان شعله های آتش سوخت.

در مواردی که دسترسی به چنین کاری نداشتند ، نسخه های نادر و منحصر به فرد را دزدیده نابود کردند ، چنانکه نسخه منحصر به فرد « کشف اللئالی » ابن عرندس را از کتابخانه شوشتریهای نجف اشرف دزدیدند و نابود کردند .

پس از شهادت به رسالت ، بانگ شهادت به ولایت سر داده است .(1)

2 ) آدم ابوالبشر پس از استقرار بر فراز کره خاکی جمله علی ولی اللّه را به دنبال محمّد رسول اللّه ، بر فراز عرش الهی مشاهده کرده است .(2)

3 ) پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله در شب معراج مشاهده فرمود که روی درهای بهشت بعد از نام ایشان « علیّ ولیّ اللّه » ثبت است .(3)

4 ) ابوذر در روز غدیر در اذان نماز آن را ذکر کرد .(4)

5 ) سلمان آن را در اذان خود می گفت .(5)

6 ) امام سجاد  علیه السلام آن را در اذان می گفت و می فرمود :

این اذان اول است .(6)

یعنی : اذان تحریف نشده و رایج در صدر اسلام .

7 ) زید شهید از پدرش امام سجاد  علیه السلام روایت کرده که فرمود :

نقش نگین پیامبر عبارت بود از :

لا اله الاّ اللّه

محمّد رسول اللّه

علیّ ولیّ اللّه .(7)

ص:187

8 ) شیخ حرّ عاملی داستان جالبی در این رابطه نقل کرده که براساس آن جمله : « علی ولیّ اللّه » با قلم تکوین بر آن حکّ شده است .(1)

9 ) شیخ صدوق از مفوّضه نقل کرده که آنها در اذان بعد از شهادت به رسالت می گفتند :

أُشهد أنّ علیّاً ولیّ اللّه _ دو بار _

و برخی از آنها به جای آن می گفتند :

أشهد أنّ علیّاً أمیر المؤمنین حقّاً _ دو بار _(2)

10 ) شیخ طوسی در مبسوط می فرماید :

گفتن أشهد أنّ علیّاً أمیر المؤمنین وآل محمّد خیر البریّة ، که در روایات « شاذّ » وارد شده ، در اذان مورد عمل واقع نشده و اگر کسی بگوید گناه نکرده است .(3)

روایت شاذّ به روایتی گفته می شود که راوی آن ثقه باشد ، ولی متن آن برخلاف مشهور باشد .(4)

پس شاذّ در مقابل مشهور است ، اگرچه راویانش ثقه باشند .(5) و لذا شیخ طوسی در مواردی حدیثی نقل کرده و فرمود :

این حدیث قطعی السند است ، ولی شاذ است .(6)

ص:188

روی این بیان شاذّ بودن به معنای ضعیف بودن نیست .

11 ) در مقابل ، مرحوم طبرسی حدیثی از امام صادق  علیه السلام روایت کرده که در آن به طور عموم ( اذان یا غیراذان ) فرمان داده و فرموده :

هر وقت یکی از شما بگوید : لا اله الاّ اللّه ، محمّد رسول اللّه ، باید بگوید : « علیٌّ أمیرُ المؤمنین » .(1)

این حدیث شامل اذان ، اقامه و دیگر موارد می باشد .

12 ) ابن مسعود از رسول اکرم  صلی الله علیه و آله روایت کرده که فرمود :

هر کس بخواهد به « عُروة الوُثقی » چنگ بزند باید بگوید : لا إله الاّ اللّه ، محمّد رسول اللّه ، علیّ ولیّ اللّه .(2)

شهادت ثالثه در آیینه فتاوی

در طول قرون و اعصار هیچ فقیهی از فقهای شیعه در جواز گفتن « أشهد أنّ علیّاً ولیُّ اللّه » در اذان و اقامه تردید نکرده ، مگر اینکه جزم به جزئیّت بکند ، ولی گروهی از فقها آن را از اجزای مستحبّی اذان دانسته اند ، که به چند مورد از آنها اشاره می کنیم :

1 . مرحوم آیت اللّه شیخ عبدالنّبی عراقی ، متوفّای 1385 ق . در کتاب « الهدایة فی کون الشّهادة بالولایة فی الأذان والإقامه جزءاً کسائر الأجزاء » که تقریرات درس خارج ایشان به قلم یکی از شاگردانش به رشته تحریر درآمده ، با استناد به بیش از 10 دلیل فقهی ، آن را همانند دیگر

ص:189

اجزای اذان و اقامه دانسته است .(1)

2 . مرحوم آیه اللّه میرزا آقا اصطهباناتی ، متوفّای 1380 ق . شهادت به ولایت را جزء اذان و اقامه دانسته ، می فرماید :

اوضاع مساعد نشد که پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله آن را به امّت اسلامی اعلام فرماید .(2)

3 . مولی محمّدتقی مجلسی ، متوفّای 1070 ق . فرموده :

ظاهر این است که روایات وارده در مورد شهادت ثالثه در کتب اصول و مرجع بوده و از نظر سند صحیح بوده ، زیرا آنها را به شذوذ نسبت داده اند و شاذّ به حدیث صحیح غیر مشهور گفته می شود.(3)

در ادامه می فرماید :

اولی این است که آن را به عنوان جزئی از ایمان بگوید ، نه به عنوان جزئی از اذان ، اگرچه ممکن است در واقع جزء باشد و از روی تقیّه ترک شده باشد .(4)

4 . علاّمه مجلسی ، متوفّای 1110 ق . می فرماید :

بعید نیست که شهادت به ولایت از اجزای مستحبه اذان باشد ، زیرا شیخ طوسی ، علامه حلی و شهید اوّل تصریح کرده اند که احادیث در این باره وارد شده است .(5)

ص:190

5 . شیخ یوسف بحرانی ، متوفّای 1184 ق . پس از نقل بیانات علاّمه مجلسی آن را می پسندد و تأیید می کند .(1)

6 . مرحوم کاشف الغطاء متوفّای 1373 ق . در حاشیه خود بر عروه می فرماید :

ممکن است از عمومات ادلّه استفاده کنیم که شهادت بر ولایت و صلوات بر پیامبر  صلی الله علیه و آله از اجزاء مستحبّه اذان و اقامه است .(2)

7 . مرحوم صاحب جواهر ، متوفّای 1266 ق . به جزئیّت آن تمایل کرده ، ولی به این دلیل که علمای سلف به آن فتوا نداده اند ، فتوا نداده است .(3)

8 . مرحوم آیت اللّه حکیم ، متوفّای 1390 ق . می فرماید :

در عصر ما شهادت ثالثه از شعائر ایمان و رمز تشیّع است و از این جهت هم رجحان شرعی دارد و گاهی گفتن آن واجب می شود ، ولی نه به قصد جزئیّت . و از اینجا معلوم می شود که چرا مجلسی در بحار شهادت به ولایت را جزء مستحبّی اذان دانسته است ، زیرا شیخ طوسی ، علاّمه و شهید و غیر آنها شهادت داده اند که احادیثی در این زمینه وارد شده و حدیث احتجاج آن را تأیید می کند .(4)

ص:191

9 . صدها نفر از فقهای شیعه در طول قرون و اعصار به استحباب آن در اذان و اقامه فتوا داده اند به شرط اینکه به قصد جزئیّت نباشد ، به عنوان یک مثال : صاحب جواهر در رساله عملیه اش فرموده :

مستحب است به هنگام بردن نام پیامبر صلوات گفتن بر پیامبر و آل پیامبر ، و مستحب است اکمال شهادتین با شهادت به ولایت حضرت علی و امیرالمؤمنین بودن آن حضرت ، در اذان و اقامه .(1)

آنگاه همه مراجعی که بر آن حاشیه زده اند آن را امضا کرده اند ، از قبیل : شیخ مرتضی انصاری ، میرزای شیرازی ، سید اسماعیل صدر ، صاحب عروه و میرزا محمّدمهدی شهرستانی .(2)

10 . برخی دیگر فرموده اند :

بهتر است شهادت به ولایت دیگر امامان معصوم نیز به آن ضمیمه شود .(3)

در اینجا به همین مقدار بسنده کرده ، کتاب شناختی آثاری که به طور مستقل در این رابطه منتشر شده است را به صورت فشرده می آوریم :

شیعی و شهادت ثالثه ، عناوین آثاری که مستقلاًّ در این رابطه تألیف و منتشر شده است را تقدیم می کنیم :

1 . الأذان بحیّ علی خیر العمل ، حافظ ابو عبداللّه محمّد بن علی بن حسن علوی ( 367 _ 445 ق . ) تحقیق محمّد یحیی سالم عزان ، چاپ مراکز البدر العلمی ، صنعاء ، یمن ، 1418 ق . 279 صفحه وزیری .

2 . الأذان بین الأصالة والتّحریف ، سید علی شهرستانی ، چاپ اعلمی ، بیروت ، 1424 ق . 496 صفحه وزیری .

3 . أشهد أن علیا ولی اللّه فی الاذان بین الشّرعیة والابتداع ، سید علی شهرستانی ، منشورات الاجتهاد ، 1330 ق . 592 صفحه وزیری .

4 . پژوهشی درباره اذان ، ترجمه کتاب الأذان ، سید علی شهرستانی ، برگردان سید هادی حسینی، چاپ دلیل ما، قم، 1385 ش. 472 صفحه وزیری.

5 . سرّ الایمان ، الشّهادة الثّالثة فی القران ، سید عبدالرزاق مقرم ، متوفّای 1391 ق . چاپ الغری الحدیثة ، نجف اشرف ، 1374 ق . 72 صفحه جیبی ( چاپ دوم : دار الفردوس ، 1406 ق . 80 صفحه جیبی ) .

6 . الشّهادات الثّالثة فی القرآن ، علی محمدی زنجانی ، چاپ دار النّشر اسلامی ، قم ، 1377 ش . در دو مجلد ، 188 + 130 صفحه وزیری .

7 . الشّهادة بالولایة فی الأذان ، سید علی میلانی ، چاپ مرکز الابحاث العقائدیّه ، قم ، 1421 ق . 47 صفحه رقعی .

ص:193

8 . شهادت ثالثه ، محمّد حسنین سابقی ، چاپ پاکستان ، به زبان اردو .

9 . شهادت ثالثه ، عبدالرضا ابراهیمی ، چاپ سعادت ، کرمان ، 1977 م . 88 صفحه .

10 . شهادت ثالثه در اذان و اقامه ، محمّد مظفری ، متوفّای 1423 ق . چاپ نور ، 1399 ق . 52 صفحه رقعی .

11 . الشّهادة الثّالثة سبب للایمان ام جزو الأذان ، محمّد سند ، چاپ امیر ، قم ، 1418 ق . 64 صفحه رقعی .

12 . الشّهادة الثّالثة فی الأذان والاقامة ، سید جعفر مرتضی عاملی ، چاپ مرکز اسلامی ، بیروت ، 1423 ق . 86 صفحه رقعی .

13 . الشّهادة الثّالثة ، مسألة فقهیة ، سید مظهر علی شیرازی ، چاپ جوادالأئمّه ، قم ، 1422 ق . 16 صفحه جیبی .

14 . الشّهادة الثّالثة المقدّسة ، عبدالحلیم العزّی ، چاپ هیئت قمر بنی هاشم ، قم ، 1414 ق . 475 صفحه وزیری .

15 . صراط مستقیم ، شهادت ثالثه ، شیخ ابراهیم اسکندری _ مهدوی _ متوفّای 1419 ق . با نام مستعار : حسین حسینی ، چاپ قلم ، قم ، 1375 ش . 158 صفحه رقعی .

16 . کلمات الأعلام حول جواز الشّهادة بالولایة فی الاذان والاقامة ، رضا استادی ، چاپ قم ، 1395 ق . 37 صفحه وزیری .

ص:194

17 . ندای حق یا شهادت ثالثه ، محبّ الاسلام موسوی ، چاپ منیر ، تهران ، 1381 ش . 240 صفحه وزیری .

18 . الهدایة فی کون الشّهادة بالولایة فی الأذان والإقامة جزءاً کسائر الأجزاء ، تقریرات درس آیه اللّه شیخ عبدالنّبی عراقی ، متوفّای 1385 ق . به قلم : محمّدحسین آل طاهر خمینی ، چاپ حکمت ، قم ، 1378 ق .

در پایان یک بار دیگر یادآور می شویم که بحث شهادت ثالثه بسیار گسترده است ، ما در حدود 30 سال پیش بحث فشرده ای در این رابطه نوشتیم(1) ولی اینک با انتشار کتاب ارزشمند « اشهد ان علیا ولی اللّه » از محقق والامقام ، علاّمه سید علی شهرستانی به هیچ منبع دیگری نیاز نیست .

*  *  *

ص:195

ص:196

علاّمه طبرسی از سید مرتضی علم الهدی نقل می کند که از یک شیخ بزرگوار که پیشتاز در علم حدیث و از اصحاب حدیث بود و « عمر بن شاهین » نام داشت(1) شنیدم که می گفت :

من در مورد فضایل ویژه علی  علیه السلام یک هزار جزء کتاب نوشته ام .(2)

از این کتاب هیچ گزارشی در دست نیست ، این کتاب نیز همانند هزاران کتاب دیگر در اثر عوامل طبیعی از قبیل : سیل و زلزله یا به دست بی فرهنگهای دانش ستیز ، طعمه حریق شده و از بین رفته است .

براساس تلاش گسترده ای که اخیراً انجام شده ، 8423 عنوان کتاب و

ص:198

رساله پیرامون فضائل و مناقب و دیگر ابعاد وجود مولای متّقیان در دست می باشد .(1)

اگر 2311 عنوان مقاله ای که شناسایی شده است ،(2) را به آن اضافه کنیم ، به 10734 عنوان بالغ می گردد .

اگر این کارها در جهان امروز کار محسوب شود ، در مورد امیرمؤمنان  علیه السلام کار شایسته ای نمی باشد ، زیرا ما در دنیایی زندگی می کنیم که برای یک کشورگشای اروپایی « ناپلئون بناپارت » ( 1769 _ 1821 م . ) یکصد هزار عنوان کتاب ، جزوه و مقاله تألیف شده است ، در حالی که این شخص تاریخ مصرف دارد و در حدود یک قرن از تاریخ مصرف او گذشته است ، ولی امیرمؤمنان تا پایان جهان امام ، پیشوا ، اسوه و الگو می باشد و تاریخ مصرف ندارد ، و جهان در انتظار پیدایش دولت علوی در عالم رجعت می باشد .(3)

یکی از فضائل ویژه امیرمؤمنان  علیه السلام حادثه تاریخی غدیر خم است که در تاریخ آفرینش هرگز تکرار نشده است .

صدها کتاب مستقل در این رابطه تألیف شده که کتاب شناختی آنها به چندین مجلد نیاز دارد ، فقط یادآور می شویم که :

علاّمه مجلسی از قاضی نوراللّه شوشتری نقل می کند که ابوالمعالی

ص:199

جوینی از علمای قرن پنجم شگفت زده می گفت :

کتابی در بغداد در دست صحّاف دیدم که روی جلد آن نوشته بود : جلد بیست و هشتم از طرق حدیث من کنت مولاه فعلی مولاه .

و در آخرش نوشته بود : دنباله آن در جلد بیست و نهم .(1)

و از دو کتاب بی نظیر نام می بریم :

1 ) عبقات الأنوار ، از علاّمه میرحامد حسین ، که جلد غدیر آن با تحقیقات استاد شیخ غلامرضا مولانا بروجردی در 10 مجلد چاپ شده است .(2)

2 ) الغدیر ، از افتخار صفحات تاریخ علاّمه امینی ، که 11 جلد آن در عصر مؤلف به چاپ رسیده ، چندین بار چاپ شده و به چندین زبان ترجمه شده است .

محقق طباطبائی کتاب شناختی 166 عنوان از آثار مستقل پیرامون غدیر خم را در کتابی به نام « الغدیر فی التراث الاسلامی » آورده است .(3)

و در کتاب « غدیر در آیینه کتاب » 511 کتاب مستقل در این رابطه معرفی شده است .(4)

ص:200

ره توشه سفیران هدایت در دهه ولایت

الف : روز 24 ذیحجة الحرام

شامل چهار گفتار :

1 ) مباهله

2 ) خاتم بخشی

3 ) مؤاخات

4 ) میلاد مسعود حضرت ابوطالب  علیه السلام

ب : روز 25 ذیحجة الحرام

نزول سوره هل أتی

ص:202

خدا توجه می کند ، نیایشِ او را « ابتهال » گویند .

دو طرف متخاصم پس از مباهله یکدیگر را یله و رها کرده در معرض لعنت خدا قرار می دهند .

شخصی که از کسی بیزاری جسته او را مورد لعن قرار می دهد ، او را وانهاده ، به حال خود ترک می کند .(1)

و هشیار بودند ، از این رهگذر نشانه های خوبی از روح انتظار پیامبر گرامی اسلام در تاریخ حوزه نجران در صفحات تاریخ ثبت شده ، که به چند نمونه از آنها اشاره می کنیم :

1 . پیش از بعثت پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله یکی از اسقف های نجران به مکه آمده ، با جناب عبدالمطلب پیرامون اوصاف پیامبر اسلام سخن می گفت که ناگهان رسول گرامی  صلی الله علیه و آله به نزد عبدالمطلب آمد ، آن اسقف با دیدن آن حضرت در آن سنین کودکی او را شناخت و گفت : ایشان همان پیامبر موعود است .

آنگاه در مورد حفاظت و حراست از آن حضرت سفارش نمود .(1)

2 . در آستانه بعثت آن حضرت ، عروة بن مسعود در یک سفر تجارتی به نجران رفته بود ، یک اسقف نجرانی که با او رفاقت داشت به او گفت :

زمان بعثت پیامبری در حرم شما _ مکه _ فرارسیده ، او آخرین پیامبر از پیامبران الهی است ، تا مبعوث شده به سوی خدا فراخواند به او ایمان بیاور .(2)

3 . یک گروه 20 نفری از نصارای نجران قبل از هجرت در مکه معظّمه به محضر مقدس آن حضرت شرفیاب شده به شرف اسلام مشرف شدند .(3)

4 . پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله هنگامی که کسری ، قیصر و دیگر سران دول جهان نامه می نوشتند ، نامه ای نیز به اسقف نجران نوشتند و آنها را به

ص:206

آیین اسلام دعوت کردند .(1)

5 . هنگامی که نامه پیامبر به اسقف رسید ، اسقف آن را به « شرحبیل » ارایه داد ، وی گفت : این از محدوده معلومات من بیرون است ، من فقط می دانم که خداوند به حضرت ابراهیم وعده داده که نبوت را در نسل حضرت اسماعیل قرار دهد ، و من مطمئن نیستم که این شخص همان پیامبر موعود نباشد .

آنگاه دیگر بزرگان نجران و 73 روستای تابع آن را گرد آوردند و رایزنی کردند ، قرار بر این شد که عده ای را به مدینه بفرستند و در مورد آن حضرت تحقیق نمایند .(2)

6 . تعداد 60 تن از سران نجران برای ارزیابی اوضاع مسلمانان و تحقیق در مورد پیامبر اکرم از نجران به سوی مدینه عزیمت کردند ، 14 تن از این ها اشراف و رجال برجسته نجران بودند ، که اسامی آنها در کتب سیره و تراجم آمده است .(3)

7 . سرپرست این هیئت « أیهم » نام داشت که به « سید » معروف بود ، او مردی مدیر و مدبّر بود که هیچ کاری بدون صلاحدید ایشان انجام نمی پذیرفت .

زمامدار نجران در آن زمان « عبدالمسیح » نام داشت ، که به : « عاقب » معروف بود .

ص:207

اسقف اعظم آنها نیز « ابوحارثة بن علقمه » بود ، که نماینده رسمی کلیساهای روم در حجاز بود .

8 . ابوحارثه برادری داشت به نام « کوز » که همراه او در حرکت بود ، استرِ وی در مسیر مدینه آسیب دید ، کوز گفت : دور باد .

ابوحارثه گفت : خودت دور باشی و هلاک شوی .

کوز گفت : چرا برادرجان ؟

گفت : او همان پیامبری است که سالها منتظرش بودیم .

کوز گفت : پس چرا در ایمان آوردن به او تعلّل می ورزی .

ابوحارثه گفت : نمی بینی که نصارای نجران چقدر به ما احترام می کنند ، ما را عزیز می دارند و چقدر در حق ما فداکاری می کنند ، اگر من به او ایمان بیاورم باید از همه این جاه و مقام و مال و منال بگذرم .

کوز اعترافات برادر را آویزه گوش کرده ، به آن حضرت ایمان آورد و سخنان برادرش را انگیزه اسلام خود بیان می کرد .(1)

9 ) پس از استماع سخنان پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله شب را مهلت گرفتند و به رایزنی پرداختند ، عاقب گفت : ای ملّت نصارا شما به خوبی می دانید که محمّد پیامبر است و از سوی خدا مبعوث شده است ، هر گروهی با پیامبری مباهله کند ، کوچک و بزرگشان هلاک می شود ، اگر نمی خواهید از آیین خود دست بردارید تن به جزیه بدهید .(2)

ص:208

10 . پس از مشاهده چهره نورانی و ملکوتی پنج تن آل عبا  علیهم السلام ، بزرگ هیئت اعزامی نجران گفت :

ای گروه نصارا من چهره هایی را می بینم که اگر به سوی پروردگار توجه کنند و از خدا بخواهند که کوهی را از زمین برکند ، حتماً آن را برمی کند .

هرگز با اینها مباهله نکنید که هلاک می شوید و یک تن نصرانی تا روز قیامت در روی زمین برنمی ماند ، پس تن به جزیه بدهید و برگردید .

پس جزیه را پذیرفتند و مدینه را به قصد نجران ترک کردند .

پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله فرمود :

سوگند به خدایی که جان محمّد در دست قدرت اوست ، اگر اینها مباهله می کردند خداوند اینها را به خوک و بوزینه مسخ می کرد و بر همه صحرا آتش می بارید و همه اهل نجران را از روی زمین برمی داشت .(1)

در حدیث فوق و ده ها حدیث دیگر به صراحت آمده است که منظور از آن چهره های نورانی وجود مقدس پیامبر اکرم ، امیرمؤمنان ، امام حسن ، امام حسین و حضرت فاطمه زهرا _ صلوات اللّه علیهم اجمعین _ بودند ،(2)  که در ضمن احادیث همین فصل خواهد آمد .

*  *  *

ص:209

رسول خدا برخاست ، علی را فراخواند و در دست راست خود قرار داد ، سپس حسن را فراخواند و از دست چپ خود قرار داد ، آنگاه حسین را فراخواند و از سمت راست علی قرار داد ، سپس فاطمه را فراخواند و پشت سر خود قرار داد .

عاقب به سید گفت :

نه هرگز مباهله نکن ، اگر با او مباهله کنی ، هرگز نه خودمان و نه فرزندانمان روی سعادت نخواهیم دید .

پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله فرمود :

اگر با من مباهله می کردند ، حتی یک چشم نضاره گر در نجران باقی نمی ماند .(1)

2 ) میگساری

3 ) گوشت فدک .

پس آنها را به مباهله دعوت نمود ، آنها برای روز بعد وعده گذاشتند .

فردا بامدادان پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله دست علی ، فاطمه ، حسن و حسین  علیهم السلام را گرفت ، آمد و کسی را به سراغ آنها فرستاد .

آنها از مباهله سر باز زدند و به خراج اعتراف کردند .

پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله فرمود : به خدا سوگند اگر مباهله می کردند از همه دشت و صحرا به آنها آتش می بارید .

جابر گفت : پس این آیه در حق آنها نازل شد .

شعبی گوید : منظور از : « أَبْناءَنا » حسن و حسین ، منظور از « نِساءَنا » فاطمه، و منظور از: « أَنْفُسَنا » علی بن ابی طالب  علیه السلام می باشد.(1)

پیامبر اکرم چیزی نگفت و منتظر وحی شد ، جبرئیل امین فرود آمد و این آیه را آورد :

« إِنَّ مَثَلَ عِیسی عِنْدَ اللّهِ کَمَثَلِ آدَمَ ... » ؛

مثل عیسی در نزد خدا همانند مثل آدم است که او را از خاک آفرید و گفت : موجود باش ، او نیز موجود شد .(1)

اسقف گفت : ما چنین مطلبی در آنچه بر ما نازل شده نمی یابیم ، پس آیه مباهله نازل شد .

اسقف گفت : با انصاف رفتار کردی ، کی مباهله کنیم ؟ فرمود : ان شاء اللّه فردا .

آنها برگشتند و به یکدیگر گفتند : اگر با یارانش مباهله کند ، پس مباهله کنید و بدانید که دروغگو می باشد ، ولی اگر با نزدیک ترین اهلش مباهله کند، مباهله نکنید و بدانید که او پیامبر است و اگر مباهله کنیم هلاک می شویم .

نصارا گفتند : ما به راستی می دانیم که او همان پیامبر موعود است و اگر مباهله کنیم هلاک می شویم و به خانه و کاشانه خود برنمی گردیم .

یهود و نصارا گفتند : پس چه کنیم ؟ ابوحارث اسقف گفت : او مرد بزرگواری هست ، بامدادان می رویم و از پیمان خود پوزش می طلبیم .

بامدادان پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله به اهالی مدینه و حومه پیک فرستاد ، پس همگان گرد آمدند ، دختر سراپرده نشینی نماند ، جز اینکه بیرون آمد .

آنگاه پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله در حالی که علی در پیشاپیش او ، حسن را با

ص:213

دست راست و حسین را با دست چپ گرفته بود و فاطمه پشت سر ایشان بود ، بیرون آمدند و خطاب به کاروان نجران فرمودند :

هان بیایید که اینها فرزندانمان حسن و حسین ، اینک من و علی خویشتن ما ، و این فاطمه بانوی ما می باشند .

پس نمایندگان نجران پشت ستونها و در پشت یکدیگر مخفی می شدند ، از ترس اینکه پیامبر مباهله را آغاز کند .

آنگاه گامی به پیش نهاده ، در برابر پیامبر زانوی ادب بر زمین نهاده ، عرضه داشتند :

عذر ما را بپذیر ، خداوند عذر تو را بپذیرد .

پس عذر آنها را پذیرفت و بر 2000 حُلّه مصالحه نمودند .(1)

حسکانی با سلسله اسنادش از ابن عباس روایت کرده که این آیه در حقِ : پیامبر خدا و علی « أَنْفُسَنا » و فاطمه « نِساءَنا » و حسن و حسین « أَبْناءَنا » نازل شده است .(2)

سعد در پاسخ گفت :

من از رسول خدا  صلی الله علیه و آله سه چیز در حق او شنیدم ، تا این سه گفتار پیامبر را به خاطر داشته باشم هرگز او را لعن نخواهم کرد . اگر یکی از آنها برای من بود از اشتران سرخ موی برایم بهتر بود .

آنگاه حدیث منزلت و حدیث رایت را شرح داد ، سپس گفت :

هنگامی که آیه : « فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَأَبْناءَکُمْ ... » نازل شد ، رسول خدا  صلی الله علیه و آله علی ، فاطمه ، حسن و حسین را فراخواند و گفت :

اللّهم هؤلاء أهلی ؛

بار خدایا اینها اهل من هستند .(1)

ترمذی این حدیث را با سلسله اسنادش از سعد وقاص نقل کرده ، در پایان می افزاید :

این حدیثی نیکو ، شگفت و صحیح است .(2)

حاکم نیشابوری نیز آن را در مستدرک با سلسله اسنادش از سعد وقاص روایت کرده ، در پایان افزوده :

این حدیث براساس معیارهای بخاری و مسلم صحیح است ، جز اینکه آن را روایت نکرده اند .(3)

ص:215

ذهبی نیز در تلخیص مستدرک روایت کرده و بر صحّت آن صحّه گذاشته است .(1)

نجران را به تفصیل نقل فرموده که به اختصار در اینجا می آوریم :

اسقف نجران عرضه داشت :

پدر موسی چه کسی بود ؟ فرمود : عمران .

پدر یوسف که بود ؟ فرمود : یعقوب .

پدر شما چه کسی بود ؟ فرمود : عبداللّه بن عبدالمطلب .

پس پدر عیسی چه کسی بود ؟

پیامبر خدا لحظه ای سکوت کرد ، پیک وحی آمد و گفت : روح خدا و کلمه خدا .

اسقف پرسید : آیا ممکن است که روح بدون جسم باشد ؟ خداوند وحی فرمود :

« إِنَّ مَثَلَ عِیسی عِنْدَ اللّهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ قالَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ » ؛

مثل عیسی در نزد خدا همانند مثل آدم است که او را از خاک آفرید و گفت موجود باش ، پس موجود شد .(1)

اسقف از اینکه عیسی  علیه السلام از خاک باشد آشفته گردید و گفت :

ما در تورات ، انجیل و زبور چنین مطلبی نداریم ، فقط در نزد شما آن را می یابیم .

پس خداوند به او وحی فرمود :

« فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ

ص:218

وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللّهِ عَلَی الْکاذِبِینَ » ؛

بگو بیایید فرزندانمان و فرزندانتان را فراخوانیم، زنانمان و زنانتان را فراخوانیم ، خویشتن خویش و خویشتن خویشتان را فراخوانیم ، پس مباهله کنیم و لعنت خدا را بر دروغگویان قرار دهیم .(1)

گفتند : سخن به انصاف گفتید ، ای ابوالقاسم ، وعده ما کی می باشد ؟

فرمود : فردا صبح انشاء اللّه .

یهود رفتند و با یکدیگر می گفتند :

برای ما چه فرق می کند ، فردا نصارا هلاک شوند یا حنفاء ! !

امیرمؤمنان  علیه السلام فرمود :

فردا صبح پس از اقامه نماز صبح پیامبر دست مرا گرفت و پیشاپیش خود قرار داد ، فاطمه را پشت سر خود ، حسن و حسین را نیز طرف راست و چپ خود قرار داد ، آنگاه در برابر آنها بر زمین نشست .

چون نمایندگان نجران این صحنه را دیدند از کرده خود پشیمان شدند و با یکدیگر رایزنی کردند و گفتند : او به خدا پیامبر است و اگر دعا کند خدا اجابت می کند و ما را هلاک می سازد .

پشت تخته ای خود را مخفی می کردند ، آنگاه در برابر حضرت زانو زدند و پوزش طلبیدند ، حضرت فرمود : من عذر شما را پذیرفتم ، اگر مباهله می کردید هیچ زن و مرد نصرانی در روی زمین نمی ماند جز

ص:219

اینکه هلاک می شد .(1)

در حدیث دیگری از امیرمؤمنان  علیه السلام روایت است که چون این آیه نازل شد ، پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله دست علی ، فاطمه و دو فرزندشان را گرفت ، پس مردی از یهود به آنها گفت : مباهله نکنید که هلاک می شوید .(2)

در حدیث دیگری فرمود :

رسول خدا برای مباهله نصارا با من ، فاطمه ، حسن و حسین بیرون آمد .(3)

و در حدیث مناشده به اصحاب شورا فرمود :

آیا در میان شما به جز من کسی هست که خداوند آیه مباهله را در حق او و همسرش و دو فرزندش نازل کند و او را نفس پیامبر قرار دهد ؟

همگی گفتند : نه .(4)

پس پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله از میان همگان ، از نفوس پدرم را ، از فرزندان من و برادرم را ، و از زنان مادرم فاطمه را با خود بیرون برد .

پس ما اهل او ، گوشت او ، خون او و جان او هستیم ، ما از او هستیم و او از ماست .(1)

هنگامی که آن دو اسقف این صحنه را دیدند به یکدیگر گفتند :

به خدا سوگند اگر او پیامبر باشد ما هلاک می شویم و اگر پیامبر نباشد قوم او برای او بس است .

پسْ از مباهله امتناع ورزیدند و بازگشتند .(1)

به امام صادق  علیه السلام گفته شد : قریش می گویند : « اولی القربی » ما هستیم و غنایم از آنِ ما می باشد . امام صادق  علیه السلام فرمود :

در جنگ بدر پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله تنها اهل بیتش را برای مبارزه فراخواند ، و به هنگام مباهله تنها علی ، حسن ، حسین و فاطمه را آورد ، چگونه می شود که همه تلخی ها از آنِ ما و شیرینی ها از آنِ آنها باشد ؟ !(2)

امام صادق  علیه السلام در حدیث دیگری آمدن نصارای نجران را شرح داده ، از قول آنها نقل فرموده که آنها با یکدیگر گفتند :

اگر با قوم خود با ما مباهله کند ، مباهله می کنیم ، زیرا او پیامبر نمی باشد ، ولی اگر فقط خواص اهل بیتش را بیاورد ، مباهله نمی کنیم ، زیرا معلوم می شود که او پیامبر است ، که هرگز کسی اهل بیت خودش را به خطر نمی اندازد .

چون صبح شد ، پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله با امیرمؤمنان ، فاطمه ، حسن و حسین صلوات اللّه علیهم آمد ، نصارا پرسیدند : اینها چه کسانی هستند ؟ به آنها گفته شد : این پسر عمویش ، دامادش و وصی اش

ص:222

علی بن ابی طالب است ، این دخترش فاطمه و اینان فرزندانش حسن و حسین  علیهم السلام می باشند .

پس به رسول خدا عرضه داشتند ؛ ما را از مباهله معذور بدار ، ما رضایت شما را تأمین می کنیم . پس به جزیه تن دادند و بازگشتند .(1)

یکی از آنها را من می داشتم ، از اشتران سرخ موی بهتر بود .

چون آیه « نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ » نازل شد ، رسول خدا ، علی ، فاطمه ، حسن و حسین را فراخواند و عرضه داشت : خدایا اینان اهل من هستند .(1)

داده و یک بالاپوش خط دار نجرانی بر آنها پوشانیده و بر دوش آن حضرت یک کساء قطوانی نازک _ نه خیلی نرم و نه خیلی خشن _ بود .

دو تا درخت بود ، فرمان داد که وسط آن دو درخت را تمیز کنند ، آنگاه کساء قطوانی را بر روی آن دو درخت افکند و آنها را زیر کساء قرار داد ، شانه چپ خود را در زیر کساء برد و در حالی که بر کمان چوبین خود تکیه کرده بود ، دست راست خود را برای مباهله به سوی آسمان برافراشت .

همگان با دقت و اضطراب تماشا می کردند ، رنگ از رخسار سید و عاقب پریده بود ، نزدیک بود قالب تهی کنند .

یکی به دیگری گفت :

آیا با وی مباهله کنیم ؟ مگر نمی دانی که هرگز احدی با پیامبری مباهله نکرده ، جز اینکه کودکانشان بزرگ نشده اند و سالمندانشان هلاک شده اند .

سرانجام جزیه را پذیرفتند و پیمان بسته شد .

پیامبر اکرم پس از امضای قرارداد فرمود :

سوگند به خدایی که مرا بزرگوارانه برانگیخته است ، اگر با این افرادی که در زیر کساء گرد آمده اند با من مباهله می کردید ، همه صحرا پر از آتش می شد و در یک چشم به هم زدن طعمه حریق می شدید .

پیک وحی فرود آمد و عرضه داشت : خدایت سلام می رساند و می فرماید :

به عزت و جلال خود سوگند ، اگر با این افرادی که در زیر کساء هستند با اهل آسمان و زمین مباهله کنی ، آسمان پاره پاره شده فرومی ریزد

ص:227

و زمین قطعه قطعه می شود و احدی بر فراز آن باقی نمی ماند .

پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله دستهایش را به سوی آسمان برافراشت و گفت : لعنت خدا بر کسانی که بر شما ستم روا دارند و اجر رسالتی که خداوند برای من مقرر نموده در حق شما فروگزاری کنند ، تا روز رستاخیز .(1)

سید ابن طاووس متن کامل این حدیث را از کتاب « تأویل ما نزل من القرآن فی النبی وآله »(2) از محمّد بن منکدر ، از پدرش ، از پدربزرگش روایت کرده است .(3)

براساس نقل سید ابن طاووس ، ابن حجّام حدیث مباهله را از 51 طریق روایت کرده است .(4)

ما برای رعایت اختصار به 10 مورد یاد شده بسنده می کنیم و یادآور می شویم که علاوه بر موارد یاد شده ، حدیث مباهله از طرق راویان دیگری چون :

ابوادریس مدنی ، ابوقیس مدنی ، انس بن مالک ، براء بن عازب ، بکر بن مسمار ( سمال ) ، جریر بن عبدالملک ، حسن بصری ، زبیر بن عوام ، شهر بن حوشب ، طلحة بن عبداللّه ، عامر بن شراحیل ، عامر بن واثله ، علباء بن احمر یشکری ، عثمان بن عفان ، مجاهد و یحیی بن نعمان نیز روایت شده است .(5)

ص:228

همه راویان واقعه مباهله ، ده نفری که حدیثشان را نقل کردیم و چهارده نفری که نامشان را بردیم ، متّفق القول هستند که پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله در روز مباهله : علی ، فاطمه ، حسن و حسین  علیهم السلام را برای مباهله با نصارای نجران آورد ، چنانکه امام کاظم  علیه السلام در حضور هارون بر آن ادعای اجماع نموده است .(1)

ص:229

ص:230

یاری  کند نصرت یافته است و هر کس او را فرونهد خوار و ذلیل است .

آگاه باشید که من روزی در مسجد نماز ظهر را با پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله خواندم ، پس سائلی آمد و کسی چیزی به او نداد ، دستهایش را به سوی آسمان بلند کرد و گفت : خدایا تو گواه باش که من در مسجد پیامبر خدا سؤال کردم و کسی چیزی به من نداد .

علی  علیه السلام در حال رکوع بود ، به سائل اشاره کرد که از انگشت خنصر دست راستش انگشتری را درآورد ، که همواره در انگشت خنصر ( انگشت کوچک ) دست راستش انگشتری می پوشید .

پس سائل آمد و انگشتری را از دست راستش درآورد .

پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله شاهد این ماجرا بود .

هنگامی که پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله از نماز بپرداخت دستهایش را به سوی آسمان برافراشت و عرضه داشت : برادرم موسی از تو مسألت کرد و گفت :

« رَبِّ اشْرَحْ لِی صَدْرِی * وَ یَسِّرْ لِی أَمْرِی ... * وَ اجْعَلْ لِی وَزِیراً مِنْ أَهْلِی * هارُونَ أَخِی * اشْدُدْ بِهِ أَزْرِی » ؛

بار پروردگارا به من شرح صدر عنایت کن ، کارم را آسان بگردان ، ... از خاندانم یار و یاوری عطا فرما ، برادرم هارون را ، به وسیله او پشتم را محکم کن .(1)

ص:232

پس خدایا برای او آیه ای نازل کردی و فرمودی :

« سَنَشُدُّ عَضُدَکَ بِأَخِیکَ وَ نَجْعَلُ لَکُما سُلْطاناً » ؛

به زودی بازوانت را با برادرت استوار می سازیم و برای شما سیطره و سلطنت قرار می دهیم .(1)

خدایا ! من پیامبر برگزیده ات محمّد هستم ، خدایا به من نیز شرح صدر عنایت کن ، کارم را آسان بگردان ، برای من یار و یاوری از خاندانم عطا فرما ، علی را ، خدایا به وسیله او پشتم را استوار کن .

ابوذر گفت : به خدا سوگند پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله سخنانش به پایان نرسید ، جز اینکه جبرئیل از سوی خداوند فرود آمد و عرض کرد :

ای محمّد بخوان .

فرمود : چه بخوانم ؟

گفت : بخوان :

« إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ » ؛(2)

سرپرست و ولی شما منحصراً خدا ، پیامبر خدا و آنهایی هستند که ایمان آورده ، نماز را به پا می دارند و زکات را می پردازند در حالی که در رکوع هستند .(3)

همه محدثان ، مورخان ، مفسران و سیره نویسان متفق القول هستند

ص:233

که این آیه در حق امیرمؤمنان  علیه السلام نازل گردید .(1)

1 ) طبری متوفّای 310 ق . از مجاهد و عتبة بن ابی حکیم نقل کرده که این آیه در حق امیرمؤمنان  علیه السلام نازل شده است .(2)

2 ) ثعلبی متوفّای 427 ق . از ابوذر ، ابن عباس ، سدی ، عتبة بن حکیم و ثابت بن عبداللّه روایت کرده که این آیه در حق امیرمؤمنان  علیه السلام نازل شده است .(3)

3 ) واحدی متوفّای 468 ق . پس از نقل نزول آیه شریفه در حق امیرمؤمنان  علیه السلام می نویسد :(4)

پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله وارد مسجد شده از سائل پرسید که آیا کسی چیزی به تو داد ؟ گفت : آری این شخص نمازگزار ، فرمود : در چه حالی ؟ گفت : در حال رکوع ، پیامبر اکرم تکبیر گفت و این آیه را تلاوت نمود :

« وَ مَنْ یَتَوَلَّ اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللّهِ هُمُ الْغالِبُونَ » ؛

کسی که ولایت و سرپرستی خدا و پیامبر او و افراد با ایمان را بپذیرد به راستی حزب خدا پیروز است .(5)

ص:234

4 ) حسکانی از شخصیت های برجسته اهل سنت در قرن پنجم هجری پس از اثبات نزول آیه شریفه « إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ » در حق امیرمؤمنان  علیه السلام به استناد 25 حدیث از مفسران و محدثان(1) در مورد امیرمؤمنان  علیه السلام ، در مورد آیه : « وَ مَنْ یَتَوَلَّ اللّهَ » از ابن عباس روایت کرده که گفت :

خداوند این آیه را با ولایت خود آغاز کرده : « وَ مَنْ یَتَوَلَّ اللّهَ » ، ولایت پیامبرش را دومیِ آن قرار داده : « وَ رَسُولَهُ » ، ولایت علی  علیه السلام را سومی قرار داده : « وَالَّذِینَ آمَنُوا » .

سپس فرمود :

هنگامی که این آیه نازل شد پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله فرمود :

رَحِمَ اللّه ُ عَلِیّاً ، اَللّهمَّ أَدِرِ الحَقَّ مَعَهُ حَیْثُ دارَ ؛

خدای رحمت کند علی را ، خدایا ! حق را همراه او بچرخان هر جای که بچرخد .(2)

آنگاه حسکانی از « ابن مؤمن » نقل کرده که گفته :

در میان مفسّران هیچ اختلافی نیست که این آیه در حق امیرمؤمنان  علیه السلام نازل شده است .(3)

ص:235

5 ) زمخشری متوفّای 528 ق . پس از بیان نزول آیه در حق امیرمؤمنان  علیه السلام می نویسد :

این که به صیغه جمع آمده برای تشویق همگان به چنین اعمال شایسته در حق فقرا می باشد و در این موارد شتاب کنند ، حتی به بعد از فراغت از نماز موکول نکنند .(1)

6 ) قرطبی متوفّای 671 ق . از ابن عباس ، سُدّی و مجاهد نقل کرده که این آیه در حق امیرمؤمنان  علیه السلام است و انگیزه این سخن تقارن نزول آیه با عمل آن حضرت بوده ، که در حال رکوع انگشتری اش را به سائل عطا کرد .

آنگاه با این عمل مولی استدلال کرده بر این که چنین اعمالی نماز را باطل نمی کند و صدقه مستحبی نیز زکات نامیده می شود .(2)

7 ) سیوطی متوفّای 911 ق . از ابن عباس ، عمار یاسر ، سلمة بن کهیل ، مجاهد ، سُدّی ، عتبة بن حکیم و از خود امیرمؤمنان  علیه السلام با سلسله اسنادش روایت کرده که این آیه در حق آن حضرت نازل شده است .(3)

از آنچه بیان شد روشن می شود که همه مفسّران اهل سنت در طول قرون و اعصار بر نزول این آیه در حق مولای متّقیان  علیه السلام اتّفاق نظر داشتند .

فخر رازی پس از آنکه نقل کرده که ادای زکات در حال رکوع برای احدی جز امیرمؤمنان اتّفاق نیفتاده ، پس آیه شریفه در حق آن حضرت

ص:236

خواهد بود و به امامت آن حضرت دلالت خواهد کرد(1) آن را نقد کرده و گفته :

حضرت علی بن ابی طالب  علیه السلام بی گمان از این رافضی ها به تفسیر قرآن آشناتر بود ، اگر این آیه به امامت آن حضرت دلالت داشت ، در محفلی از محافل به آن استشهاد می کرد .

رافضی ها نمی توانند بگویند که آن حضرت به جهت تقیّه به آن استشهاد نکرده است ، زیرا آنها خود نقل می کنند که آن حضرت در روز شورا به روایت غدیر ، مباهله و دیگر فضائل و مناقب خود استشهاد کرده ، ولی هرگز با این به اثبات امامت خود استشهاد نکرده است .(2)

امام المشکّکین فخر رازی این مطلب را به قدری محکم گفته که خواننده خیال می کند او همه استدلالهای حضرت را بررسی کرده و چنین مطلبی مشاهده نکرده است ، در حالی که در همان مناشده روز شورا که فخر رازی از آن نام برده ، در حضور اعضای شورا امیرمؤمنان  علیه السلامفرمود :

شما را به خدا سوگند می دهم ، آیا در میان شما _ به جز من _ کسی هست که زکات را در حال رکوع داده باشد و آیه : « إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ ... » در حق او نازل شده باشد ؟ !

همگی گفتند : نه .(3)

ص:237

5 . سبط ابن جوزی ، متوفّای 654 ق . از ابوذر ، سدّی ، عتبة بن ابی حکیم و غالب بن عبداللّه روایت کرده که این آیه در حق امیرمؤمنان و در مورد خاتم بخشی نازل شده ، آنگاه اشعار حسّان را نقل کرده ، در پایان یک بحث فقهی نموده که آیا دادن انگشتری در حال نماز فعل کثیر به شمار می آید تا در نماز خلل ایجاد شود یا نه ؟ و از دو طریق پاسخ داده است .(1)

6 . محب الدین طبری ، متوفّای 694 ق . از واحدی نقل کرده که این آیه در حق مولای متقیان نازل شده است .(2)

7 . عمر بن شجاع الدین موصلی شافعی ، از بزرگان قرن هفتم هجری ، نزول این آیه را در حق مولی در مورد خاتم بخشی نقل کرده ، اشعار حسان را آورده ، پیرامون گلواژه « ولی » و « مولی » بحث کرده و اثبات کرده که استعمال این واژه در حق امیرمؤمنان  علیه السلام نصّ می باشد و منکر آن کافر می شود و این نصّ است نه تأویل .(3)

8 . ابراهیم بن محمّد جُوَینی ، متوفّای 730 ق . از پنج طریق از انس بن مالک ، ابن عباس ، ابوذر و عمار یاسر روایت کرده که این حدیث در حق مولی و در مورد خاتم بخشی نازل شده است .(4)

9 . شهاب الدین ایجی شافعی ، متوفّای 820 ق . از ابن عباس ، ابوذر

ص:239

و ابورافع روایت کرده که این آیه در حق مولی و در مورد خاتم بخشی نازل شده ، آنگاه اشعار حسّان را نقل کرده است .(1)

10 . سلیمان بن ابراهیم قندوزی ، متوفّای 1294 ق . از عبداللّه بن سلام روایت کرده که این آیه در حق مولی و در مورد خاتم بخشی نازل شده است .(2)

در این رابطه به ده منبع یاد شده از منابع اهل سنت اکتفاء نمودیم ، و اگر بخواهیم منابع تاریخی ، تفسیری ، حدیثی ، فضائل ، مناقب ، سیر و تراجم علمای شیعه را نقل کنیم ، بیش از یکصد منبع خواهد بود .

در پایان این مقال به چند نکته اشاره می کنیم :

علاّمه امینی ، این سخن پوچ و بی اساس او را نقل کرده ، آنگاه منبع این حدیث شریف را از 66 منبع از کتب تفسیری ، حدیثی ، کلامی و تاریخی اهل سنت نقل کرده است .(1) اهل تحقیق و پژوهش به آنها مراجعه فرمایند .

از دیگر شاعرانی که در این رابطه شعری ماندگار سرود ، دِعبل خُزاعی است با مطلعِ : نَطَقَ الْقُرْآنُ بِفَضْلِ آلِ مُحَمَّدٍ .(1)

9 . شیخ جعفر نقدی ، متوفّای 1370 ق .(1)

10 . شیخ ذبیح اللّه محلاتی ، متوفّای 1405 ق .(2)

2 . رسالة فی قوله تعالی : « إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ » ، از محمّد بن احمد بن محمّد بن احمد ابراهیم ، آل عصفور بحرانی ، متوفّای 1257 ق . _ مخطوط _ .

3 . الهدایة فی تفسیر آیة : « إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ » ، از عبداللّه بن نجم الدین قندهاری ، متوفّای 1311 ق . _ مخطوط _ .

4 . تحفة الاخوان فی اثبات الولایة وتفسیر آیة : « إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ » ، از مصطفی بن مرتضی خوئی ، چاپ 1350 ق .

5 . تفسیر آیة : « إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ » ، از سید عبدالحسین شرف الدین ، متوفّای 1377 ق . _ مخطوط _ .

6 . تفسیر آیه : « إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ » ، از سید محمّدسعید عبقاتی ، متوفّای 1387 ق . _ مخطوط _ .

7 . آیه الولایة « إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ » ، از سید علی میلانی ، چاپ 1421 ق . قم .

8 . بحث و تحقیق در آیات ولایت و خلافت ، از ابوالفضل داورپناه ، رساله دکترای دانشکده الهیات ، دانشگاه تهران ، 1343 ش . 245 صفحه .

البته با توجّه به زهد خاص و قناعت ذاتی آن حضرت استفاده از یک چنین انگشتریِ گران قیمت صحیح به نظر نمی رسد ، جز این که حدیثی از امام صادق  علیه السلام رسیده که آن را توجیه می کند .

عمار ساباطی از آن حضرت روایت کرده که فرمود :

آن انگشتری که امیرمؤمنان  علیه السلام آن را تصدّق نمود ، چهار مثقال نقره بود و نگین آن پنج مثقال وزن داشت و یاقوت سرخ بود و ارزش آن با خراج شام برابری می کرد .

این انگشتری از آنِ مروانِ بن طَوق بود ، هنگامی که وی در یکی از جنگها به دست آن حضرت کشته شد ، آن را از دست وی در آورد و به محضر پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله آورد ، حضرت دستور داد که آن را در انگشت خود قرار دهد . پس انگشتری در دست مبارک آن حضرت بود که سائل آمد و اظهار حاجت کرد و امیرمؤمنان در حال رکوع آن را به سائل تصدّق نمود .(1)

از غزالی نقل شده که در کتاب « سِرّ العالمین » گفته :

آن انگشتری که امیرمؤمنان  علیه السلام در حال رکوع تصدّق نمود ، انگشتریِ حضرت سلیمان بن داود بود .(2)

این سخن نمی تواند درست باشد ، زیرا انگشتری حضرت سلیمان جزء ودایع انبیاست و اینک در دست حضرت بقیّة اللّه ارواحنا فداه می باشد .

ص:245

جثامه و عبدالرّحمن بن عَوف را با سعد بن ربیع .(1)

ولی هرگز علی  علیه السلام را با احدی برادر نکرد ، بلکه خطاب به او فرمود :

أَنْتَ أخی وَصاحِبی ؛

تو برادر و یار من هستی .(2)

سپس می نویسد :

و کیفیّت آن به نحوی که شیخ ما ( محدّث نوری ) در مستدرک وسائل از کتاب « زاد الفردوس » نقل کرده چنین است که بگذارد دست راست خود را بر دست راست برادر مؤمن خود و بگوید : « واخَیْتُکَ فِی اللّه ِ ... » .

پس از نقل صیغه عقد اخوّت می افزاید :

محدّث فیض نیز در خلاصة الأذکار صیغه اخوّت را قریب به همین نحو ذکر کرده است .(1)

نقل دیگر این است که این واقعه شکوهمند در روز مباهله اتّفاق افتاده است .

علاّمه مجلسی در دائرة المعارف بحار الانوار ، از مناقب ابن مغازلی به نقل از انس نقل کرده که گفت :

چون روز مباهله فرارسید پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله در میان مهاجران و انصار برادری بست .

علی  علیه السلام در برابر دیدگان آن حضرت ایستاده بود ، او را با کسی برادر نکرد .

پس علی  علیه السلام با دیدگان اشک آلود بازگشت ...

پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله بلال را به دنبال او فرستاد ، چون به حضور رسید ، پرسید : چرا اشک ریختی ؟ عرضه داشت :

ص:249

در میان مهاجران و انصار عقد برادری بستی ، من در برابر دیدگان شما ایستاده بودم ، مرا با کسی برادر نکردی .

پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله فرمود :

من تو را برای خودم نگهداشتم ، آیا خرسند نیستی که برادر پیامبر خود باشی ؟

عرضه داشت : چرا یا رسول اللّه ، چه شرفی بالاتر از این برای من . آنگاه پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله دست علی  علیه السلام را گرفت و او را به فراز منبر برد و فرمود :

اَللّهُمَّ هذا مِنّی وَأَنَا مِنْهُ ،

اَلا إِنَّهُ مِنّی بِمَنْزِلَةِ هارُونَ مِنْ مُوسی ،

اَلا مَنْ کُنْتُ مَوْلاهُ فَهذا عَلِیٌّ مَوْلاهُ ؛

خدایا او از من است و من از اویم .

او نسبت به من همانند هارون نسبت به موسی است .

هر کسی را که من مولی ( سرپرست و اولی به نفس ) باشم این علی نیز مولای اوست .

پس علی  علیه السلام شادان و خرامان بازگشت ، عمر بن خطاب به دنبالش رفت و گفت : به به ، ای ابوالحسن ، مولای من و هر فرد مسلمان شدی .(1)

این حدیث شریف را به همین تعبیر ابن بِطریق نیز از کتاب مناقب ابن المغازلی نقل کرده است(2) جز این که در نسخه چاپی مناقب ، این

ص:250

حدیث سقط شده ، در چاپ جدید آن ، این حدیث شریف را از عمده ابن بِطریق استدراک نموده اند .(1)

9 . کفایة الطّالب ، گنجی شافعی ، متوفّای 658 ق . ص 193 .

10 . ذخائر العقبی ، محبّ الدّین طبری ، متوفّای 694 ق . ج 1 ، ص 303 .

11 . الفصول المهمّة ، ابن صبّاغ مالکی ، متوفّای 855 ق . ص 38 .

12 . فضائل الثّقلین ، شهاب الدّین أیجی _ قرن نهم _ ص 260 .

ولی اخوّت و برادری امیرمؤمنان با پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله از عالم اَلَست آغاز شده ، در جهان آفرینش ادامه یافته ، در عالم برزخ ، روز رستاخیز و در بهشت برین نیز تداوم خواهد داشت .

پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله در یک حدیث هنگامه رستاخیز را ترسیم نموده ، در پایان می فرماید :

ثُمَّ یُنادِی الْمُنادی مِنْ تَحْتِ الْعَرْشِ : نِعْمَ الْأَبُ أَبُوکَ اِبْراهیمُ ، وَنِعْمَ الْأخُ أخُوکَ عَلِیٌّ ؛

آنگاه منادی از زیر عرش بانگ برمی آورد که پدرت ابراهیم چه پدر خوبی و برادرت علی چه برادر خوبی می باشند .(1)

و در حدیث دیگری می فرماید :

وَأَنْتَ مَعی فی قَصْری مَعَ فاطِمَةَ اِبْنَتی وَأَنْتَ أخی وَرَفیقی؛

تو نیز همراه دخترم فاطمه در قصر من با من هستی ، تو برادر و دوست من هستی .(2)

در لیلة المبیت ، یعنی آن شبی که امیرمؤمنان در بستر پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله خوابید که اگر دشمن بریزد و جانِ پیامبر را نشانه برود ، جان او سپر جان پیامبر باشد ، در همان شب خداوند منّان به جبرائیل و میکائیل فرمود :

من در میان شما برادری ایجاد کردم و عمر یکی را طولانی تر از دیگری قرار دادم ، کدامیک از شما حاضر است عمر اضافی خودش را به دیگری ایثار کند .

هر دو عمر طولانی را برای خود برگزیدند .

آنگاه خطاب شد :

اَفَلا کُنْتُما مِثْلَ عَلِیِّ بْنِ أَبی طالِبٍ ؟ آخَیْتُ بَیْنَهُ وَبَیْنَ مُحَمَّدٍ ، فَباتَ عَلی فِراشِهِ یَفْدیهِ بِنَفْسِهِ وَیُؤْثِرُهُ بِالْحَیاةِ ؛

چرا همانند علی بن ابی طالب نشدید ، که من میان او و محمّد  صلی الله علیه و آله برادری قرار دادم ، پس او به جای پیامبر در بسترش خوابید تا خود را فدای او سازد و حیات خود را به او ایثار نماید .

آنگاه به آنها فرمان داد که روی زمین فرود آیند و از آن حضرت در برابر دشمنان محافظت نمایند .(1)

امیرمؤمنان در مناشده خود در روز شورا به اصحاب شورا فرمود :

اُنْشِدُکُمْ بِاللّه ِ ، هَلْ فیکُمْ اَحَدٌ آخی رَسُولُ اللّه ِ بینه وبینه _ اذ آخی بین المسلمین _ غیری ؟

قالوا : اللهم لا ؛

شما را به خدا سوگند می دهم : آیا به جز من در میان شما کسی هست که رسول خدا  صلی الله علیه و آله بین او و خودش برادری قرار داده باشد ، در آن روزی که در میان مسلمانان عقد برادری بست ؟

همه گفتند : به خدا سوگند نه .(1)

ابن عبدالبرّ به دنبال این حدیث می نویسد :

از طُرُق مختلف برای ما روایت شده که علی  علیه السلام همواره می فرمود :

اَنَا عَبْدُ اللّه ِ وَأَخُو رَسُولِ اللّه ِ ، لا یَقُولُها أَحَدٌ اِلاّ کَذّابٌ ؛

من بنده خدا و برادر رسول خدا هستم ، به جز من کسی این ادّعا را نمی کند ، جز اینکه دروغگو باشد .(2)

یکی از شواهد تعدّد و تکرار این واقعه ، نوع چینش افراد در این عقد اخوّت ها می باشد ، مثلاً در یک واقعه چینش افراد اینگونه بود :

1 ) ابوبکر با عمر ؛ 2 ) عثمان با عبدالرّحمن بن عَوف ؛ 3 ) طلحه با زبیر ؛ 4 ) ابوذر با مقداد ؛ 5 ) حضرت علی  علیه السلام با پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله .(1)

در واقعه ای دیگر به شرح زیر بود :

1 ) سلمان با ابودرداء ؛ 2 ) زبیر با کعب بن مالک ؛ 3 ) حمزه با زید ؛ 4 ) ابوطلحه با عبیده ؛ 5 ) عوف بن مالک با صعب بن جثامه ؛ 6 ) عبدالرّحمن بن عَوف با سعد بن ربیع ؛ 7 ) امیرمؤمنان با خاتم رسولان .(2)

بر این اساس مشکل اختلاف زمانی نیز حلّ می شود ، به این معنی که یکی در عید غدیر و دیگری در روز مباهله اتّفاق افتاده است .

علی و اهل بیت او را در هیچ محکمه ای قبول نکنید .

3 ) به همه والیان بخشنامه نوشت که هر کس چیزی در فضایل و مناقب عثمان روایت کند ، او را به خود نزدیک کنید ، به او صله بدهید و نامش را در دفتری ثبت کنید .

پس هر فرد بی سر و پایی در فضایل عثمان چیزی نقل می کرد مقرّب درگاه می شد ، عطایا و هدایای معاویه به سویش سرازیر می شد .

4 ) چون فضایل عثمان در هر کوی و برزن شایع شد ، بخشنامه دیگری نوشت که فضایل او از حدّ گذشت ، بعد از این در مورد دو خلیفه اوّلی و دوّمی فضیلت نقل کنید ، هیچ فضیلتی را در مورد ابوتراب فرونگذارید جز اینکه همانند آن را در مورد خلفا جعل کنید ، که این برای من محبوب تر و برای دیدگانم روشنایی بخش تر و در برابر استدلالهای شیعیان شکننده تر و از نقل فضایل عثمان بر آنها سخت تر است .

پس روایات فراوان در فضایل اصحاب جعل شد ، در منبرها برای مردم نقل شد ، کتاب ها و دفترها تدوین گردید ، به مکتب دارها داده شد تا در مکتب به کودکان بیاموزند .

پس این روایات جعلی ، همانند آیات قرآن در مکتب ها تعلیم می شد ، به کودکان ، نوباوگان ، غلامان ، کنیزان ، زنان و مردان آموزش داده می شد .

این شیوه سالیان متمادی در تمام بلاد اسلامی رواج داشت .(1)

ابن ابی الحدید معتزلی پس از نقل این مطالب از کتاب « الأحداث »

ص:257

مداینی ، چند نمونه از این فضایل جعلی ، مناقب بدلی و روایات تقلّبی را نقل کرده ، که از آن جمله است : حدیث مجعول :

لَوْ کُنْتُ مُتَّخِذاً خَلیلاً لاَتَّخَذْتُ أبابَکْرٍ خَلیلاً وَلکِنْ أخی وَصاحِبی ؛

اگر قرار بود من کسی را دوست خود اخذ کنم ، حتماً ابوبکر را به عنوان دوست برمی گزیدم ، ولی او برادر و یار من می باشد .(1)

اینک یکی از پیروان معاویه که به این حدیث جعلی و تقلّبی استناد کرده است :

مسیب ، زید بن ابی أوفی ، عبداللّه بن أبی أوفی ، عبداللّه بن عمر ، عامر بن ربیعه ، محدوج بن زید ، عمر بن خطاب ، ابن عباس و ابوأمامه نقل کرده ، تصریح بسیاری از مفسّران، محدّثان، مورّخان و سیره نویسان را آورده است .(1)

بیانات شفاف او هیچ نیازی به توضیح ندارد ، ولی نکته مهمّی در سخنان ابن حزم هست که احتیاج به توضیح دارد :

ابن حزم با تضعیف احادیث مؤاخات دشمنی دیرینه اش را با خاندان عصمت و طهارت ابراز کرده ، ولی توجّه نکرده که با ادّعای حدیث تقلّبی خود در حقّ ابوبکر ، مورد تکذیب پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله قرار گرفته است ، زیرا علاوه بر حدیث مولای متّقیان که فرمود :

من بنده خدا و برادر رسول خدا هستم ، پس از من هر کس چنین ادّعایی کند دروغگو می باشد .(2)

پیامبر اکرم نیز پس از تعبیر :

« أَنْتَ أخی وَأَنَا أخُوکَ » فرمود :

اِنْ ذاکَرَکَ أحَدٌ فَقُلْ : أَنَا عَبْدُ اللّه ِ وَأخُو رَسُولِهِ ، وَلا یَدَّعیها بَعْدی اِلاّ کَذّابٌ مُفْتَرٍ ؛

اگر کسی با تو مذاکره کند پس بگو :

من بنده خدا و برادر رسول خدا هستم ، پس از من هر کس چنین ادّعایی بکند دروغگو و افتراپرداز می باشد .(3)

ص:259

سپس فرمود :

این سخن 2000 سال پیش از آفرینش آسمانها و زمین ها نوشته شده است .(1) .

ص:261

ص:262

هنگامی که آن را ورق می زدم ، با روز میلاد مسعود حضرت ابوطالب  علیه السلام مصادف شدم ، که آن را در روز 24 ذیحجه ، همزمان با روز مباهله ثبت کرده بود . به این بهانه بحثی فشرده پیرامون فضایل و مناقب آن شخصیّت بی نظیر تاریخ ، بزرگ حامی پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله ، آخرین وصی حضرت ابراهیم خلیل  علیه السلام ، پدر والامقام مولای متّقیان امیرمؤمنان  علیه السلام ، به خوانندگان گرامی تقدیم نموده ، صفحه زرّینی بر صفحات درخشانِ روز مباهله می افزاییم .

ص:264

ص:265

ص:266

علاّمه امینی می نویسد که از امیرمؤمنان  علیه السلام پرسیدند : آخرین وصی پیش از پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله چه کسی بود ؟ فرمود : پدرم .(1)

اصبغ بن نباته گوید که از امیرمؤمنان  علیه السلام شنیدم : پدرم ( ابوطالب ) و نیاکانم : عبدالمطّلب ، هاشم و عبدمناف ، هرگز بت نپرستیدند . گفته شد : پس چه چیزی را می پرستیدند ؟ فرمود :

کانُوا یُصَلُّونَ اِلَی البَیْتِ ، عَلَی دِینِ اِبْرَاهِیمَ  علیه السلام ، مُتَمَسِّکِینَ بِهِ ؛(2)

به سوی کعبه نماز می خواندند ، بر دین حضرت ابراهیم  علیه السلام و متمسّک به آن بودند .

از امام کاظم  علیه السلام پرسیدند : آیا حضرت ابوطالب بر رسول اکرم  صلی الله علیه و آله نیز حجّت بود ؟ فرمود :

لاَ ، وَلکِنَّهُ کانَ مُسْتَوْدَعاً لِلْوَصایا ، فَدَفَعَها اِلَیْهِ ؛(3)

نه ، بلکه امانتدارِ وصایا بود ، پس آنها را به آن حضرت تسلیم کرد .

علاّمه مجلسی در شرح این حدیث شریف می فرماید : منظور از « وصایا » کتابهای پیامبران ، عصای حضرت موسی  علیه السلام ، انگشتریِ حضرت سلیمان  علیه السلام و امثال آنهاست .(4)

ص:268

حضرت ابوطالب فصل مفصّلی در مدح پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله سخن گفته ، در پایان می افزاید :

وَلَقَدْ کانَ اَبی یَقْرَأُ الْکُتُبَ جَمِیعاً ، وَلَقدْ قالَ : إِنَّ مِنْ صُلْبِی لَنَبِیّاً وَلَودَدْتُ اَنِّی اَدْرَکْتُ ذلِکَ الزَّمانَ فَآمَنْتُ بِهِ ، فَمَنْ اَدْرَکَهُ مِنْ وُلْدِی فَلْیُؤْمِنْ بِهِ ؛(1)

پدرم ( عبدالمطّلب ) همه کتابها [ ی آسمانی ] را می خواند و می گفت که پیامبری از صلب من خواهد بود . چقدر مشتاقم که زمان او را درک کنم ، پس به او ایمان آورم ، هر کس از فرزندانم او را درک کند ، حتماً به او ایمان بیاورد .

هنوز پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله 20 ساله بود که ابوطالب  علیه السلام فرمود :

وَلَقَدْ أنْبَأَنی أَبی : عَبْدُ المُطَلِّبُ بِاَنَّهُ النَّبِیُّ المَبْعُوثُ ، وَاَمَرَنی اَنْ اَسْتُرَ ذلِکَ لِئَلاَّ یَغْرِیَ بِهِ الْأَعْداءُ ؛(2)

پدرم عبدالمطّلب به من خبر داده بود که او همان پیامبر است که مبعوث خواهد شد ، و به من امر فرمود که آن را پوشیده بدارم تا به این سبب ، دشمنان ، علیه او شورش نکنند .

حضرت ابوطالب در فرازی از خطبه عقد پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله با خدیجه کبری  علیهاالسلام فرمود :

وَهُوَ وَاللّه ِ بَعْدَ هذا لَهُ نَبَأٌ عَظِیمٌ وَخَطَرٌ جَلِیلٌ ؛(3)

ص:269

به خدا سوگند بعد از این برای او [ برادر زاده من ] ، خبر بزرگ و جایگاه بسیار رفیعی هست .

گذشته از بیان صریح امیرمؤمنان  علیه السلام ، پیشگوییهای صریحی که از حضرت ابوطالب و حضرت عبدالمطّلب نقل کردیم ، دلیل روشنی بر این است که آنها مقام وصایت را داشتند و از منطق وحی بهره برده بودند که این گونه با قاطعیت از رسالت پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله خبر می دادند .

جالب تر اینکه این پیشگوییها فقط به رسالت خلاصه نمی شد ؛ بلکه درباره ولایت و وصایت امیرمؤمنان  علیه السلام نیز نویدهای بسیار شفّافی از حضرت ابوطالب  علیه السلام رسیده است :

روز میلاد مسعود حضرت ختمی مرتبت ، حضرت فاطمه بنت اسد به خدمت حضرت ابوطالب رسیده تا ولادت فرخنده آن حضرت را بشارت دهد ، حضرت ابوطالب خطاب به دخت اسد فرمود :

« اِصْبِرِی سَبْتاً أُبَشِّرُکِ بِمِثْلِهِ اِلاَّ النُّبُوَّةَ ؛(1) سی سال صبر کن تا بشارت نظیر او را به تو بدهم ، به جز نبوّت » .

امام صادق  علیه السلام پس از بیان این سخن اضافه می کند که « سبت » به معنای 30 سال است و میان میلاد پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله با میلاد امیرمؤمنان  علیه السلام 30 سال فاصله بود .(2)

ص:270

بسیار جالب است که ایشان در یک جمله کوتاه ، از نبوت پیامبر ، تاریخ تولد حضرت علی و همتایی علی  علیه السلام با پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله به جز در نبوت خبر داده است .

حضرت ابوطالب  علیه السلام در شب میلاد مسعود مولود کعبه در کوچه و بازار مکه قدم می زد و می فرمود :

اَیُّهَا النَّاسُ ! وُلِدَ اللَّیْلَةَ فِی الْکَعْبَةِ حُجَّةُ اللّه ِ تَعَالَی وَوَلِیُّ اللّه ِ ... ؛(1)

هان ، ای مردم ، امشب در کعبه ، حجّت خدا و ولیّ خدا دیده به جهان گشود ... .

مردم جمع شدند و پرسیدند : چه شده ؟ ! فرمود : امشب ولیّی از اولیای الهی متولد شده که همه خیرها به دست او به پایان می رسد و همه شرها به دست او از بین می رود .

حضرت رضا  علیه السلام می فرماید : بر نگین انگشتریِ حضرت ابوطالب  علیه السلام چنین حک شده بود :

رَضِیتُ بِاللّه ِ رَبّاً ، وَبِاِبْنِ اَخِی مُحَمَّدٍ نَبِیّاً ، وَبِابْنِی عَلِیٍّ لَهُ وَصِیّاً ؛(2)

من خدای را به خداوندی ، برادرزاده ام محمّد را به پیامبری ، و پسرم علی را به جانشینی او پسندیدم .

ص:271

حَتَّی مَاتُوا عَلَیْهِ سَلاَمُ اللّه عَلَیْهِم اَجْمَعِینَ ؛(1)

با کتمان ایمان ، اظهار کفر و شکیبایی بر آن تا هنگامی که بر آن شیوه درگذشتند . درود خدا بر همه شان باد .

پیک وحی بر قلب شریف پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله فرود آمد و عرضه داشت : یا محمّد ! پروردگارت سلام می رساند و می فرماید که اصحاب کهف ، ایمان خود را کتمان و اظهار شرک کردند . خداوند به آنها دو بار پاداش عطا کرد .

ابوطالب نیز ایمانش را مکتوم داشت و اظهار شرک کرد . پس خداوند او را دو بار پاداش داد .(2)

خداوند منان به خاتم پیامبران چنین وحی فرمود : من تو را با دو گروه از شیعیان یاری می کنم ، یکی تو را مخفیانه و دیگری آشکارا یاری می کند :

1 . آن که تو را به طور مخفی یاری می کند ، سرور و سالار و برترین آنها ، عمویت ابوطالب است ؛

2 . آن که تو را آشکار یاری می کند ، سرور و سالارشان ، پسرش علی بن ابی طالب است .(3)

وقتی حضرت ابوطالب رحلت کرد ، جبرئیل نازل شد و عرضه داشت :

یَا مُحَمَّدُ ! أُخْرُجْ مِنْ مَکَّةَ فَلَیْسَ لَکَ فِیهَا نَاصِرٌ ؛(4)

ای محمّد ! از مکّه خارج شو ، که دیگر در این شهر یاوری نداری .

ص:273

شیخ مفید  رحمه الله در همین باره می نویسد به طور مستفیض روایت شده است که هنگام ارتحال ابوطالب  علیه السلام جبرئیل امین بر پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله نازل شد و عرضه داشت :

یَا مُحَمَّدُ ! اِنَّ رَبَّکَ یُقْرِءُکَ السَّلاَمَ وَیَقُولُ لَکَ : أُخْرُجْ مِنْ مَکَّةَ فَقَدْ مَاتَ نَاصِرُکَ ؛(1)

ای محمّد ! پروردگارت به تو سلام می رساند و می فرماید : از مکه بیرون رو که یاورت از دنیا رفت .

و در بیان دیگری فرمود : اگر در مقام محمود قرار بگیرم ، برای پدرم ، مادرم ، عمویم و برادری که در زمان جاهلیت داشتم شفاعت می کنم .(1)

در حدیث دیگری فرمود : جبرئیل بر من نازل شد و گفت : ای محمّد ! خداوند شفاعت تو را درباره شش تن پذیرفت :

1 . بطنی که تو را حمل کرد : آمنة بنت وهب .

2 . صُلبی که تو را فرود آورد : عبد اللّه بن عبدالمطّلب .

3 . آغوشی که تو را کفالت کرد : ابوطالب .

4 . خانه ای که تو را پناه داد : عبدالمطّلب .

5 . برادری که در عهد جاهلی داشتی .

پرسیدند : چه ویژگی داشت ؟ فرمود : آدم سخاوتمندی بود که طعام می داد و عطایا نثار می کرد .

6 . سینه ای که تو را شیر داد : حلیمه دخت ابی ذؤیب .(2)

پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله هنگام ارتحال حضرت ابوطالب ، به شدت اندوهگین شد و به امیرمؤمنان  علیه السلام دستور تجهیز داد ؛ چون پیکر مقدسش بر فراز تابوت قرار گرفت ، خطاب به وی که بر دوش تشییع کنندگان بود ، فرمود : عمو جان ! پیوند خویشاوندی با تو گره خورد ، خداوند به تو جزای خیر دهد ، در کودکی تربیت و کفالت کردی و هنگام بزرگسالی یاری و حمایت کردی ؛ آن گاه دنبال جنازه حرکت کرد

ص:275

و چون به محل دفن رسیدند ، فرمود :

اَمَا وَاللّه ِ لاََسْتَغْفِرَنَّ لَکَ ، وَلاََشْفَعَنَّ فِیکَ شَفَاعَةً یَعْجَبُ لَهَا الثَّقَلاَنِ ؛(1)

به خدا سوگند برای تو طلب مغفرت می کنم و در حقّ تو آن گونه شفاعت می کنم که جن و انس از آن دچار شگفتی شوند .

آن جناب درباره تجهیز ابوطالب  علیه السلام به امیرمؤمنان  علیه السلام فرمود :

اِذْهَبْ فَغَسِّلْهُ وَکَفِّنْهُ وَوَارِهِ ، غَفَرَ اللّه ُ لَهُ وَرَحِمَهُ ؛(2)

برو غسلش بده ، کفنش کن و دفنش کن ، خداوند او را بیامرزد و رحمت کند .

عباس بن عبدالمطّلب پرسید : ای رسول خدا ! برای ابوطالب چه امید داری ؟ فرمود :

کُلَّ الْخَیْرِ اَرْجُو مِنْ رَبِّی ؛(3)

برای او امید هر خیری را از پروردگارم دارم .

آن گاه آن حضرت ، وفات او را این گونه ارزیابی کردند :

مَا زَالَتْ قُرَیْشٌ کَاعَّةٌ عَنِّی حَتَّی تُؤفِّیَ اَبُوطَالِبِ ؛(4)

همیشه قریش از من واهمه داشت ، تا وقتی ابوطالب از دنیا رفت .

ص:276

آن گاه درباره جای خالی او می فرمایند :

مَا اَسْرَعَ مَا وَجَدْتُ فَقْدَکَ یَا عَمِّ ؛(1)

عموجان ! چه زود جای خالی تو را احساس کردم .

و در همین رابطه فرمودند :

مَا نَالَتْ قُرَیْشٌ شَیْئاً اَکْرَهُهُ حَتَّی مَاتَ اَبُوطَالِبٍ ، ثُمَّ شَرَعُوا ؛(2)

چیزی که دوست نداشتم ، [ تا ابوطالب زنده بود ، ] قریش نتوانست در حقّ من انجام دهد ، پس از وفات او بود که شروع کردند .

سه روز بعد از وفات حضرت ابوطالب ، حضرت خدیجه نیز دار فانی را وداع گفت و بدین سان پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله دو پشتوانه مهمّ خود را از دست داد و آن قدر متأثّر شد که آن سال را « عام الحزن » نامید .(3)

محبت پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله به حدّی بود که به عقیل فرمود :

اِنِّی لَأُحِبُّکَ یَا عَقِیلُ حُبَّیْنِ ، حُبّاً لَکَ وَحُبّاً لِحُبِّ اَبِی طَالِبٍ لَکَ ؛(4)

ای عقیل ! من تو را به دو جهت دوست دارم : یکی برای خودت ، دیگری برای اینکه ابوطالب تو را دوست می داشت .

ص:277

از فرازهای نقل شده به خوبی روشن می شود که پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله همواره به یاد حمایتهای بی دریغ حضرت ابوطالب بود ، هرگز خوبیهای او را به فراموشی نسپرد ، و از اینرو ، وقتی در مدینه خشکسالی شد و پیامبر ، دعای طلب باران خواند و باران سیل آسا از آسمان فروریخت ، تبسمی کرد و فرمود :

للّه ِِ دَرُّ اَبِی طَالِبٍ ، لَوْ کَانَ حَیّاً لَقَرَّتْ عَیْنُهُ ، مَنْ یُنْشِدُنَا قَوْلَهُ ؛

خیر کثیر ابوطالب از آن خداست ، اگر زنده بود دیدگانش روشن می شد . کیست که اشعار او را برای ما بخواند ؟

امیرمؤمنان  علیه السلام برخاست و اشعار معروف وَاَبْیَضُ یُسْتَسْقَی الْغَمَامُ بِوَجْهِهِ ؛(1) و انسان رو سفیدی که به وسیله او از ابر ، طلب باران می شود را انشاد کرد .

پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله بر فراز منبر این اشعار را استماع کرد و برای حضرت ابوطالب ، مغفرت طلب کرد . پس مردی از « کنانه » برخاست و قصیده ای در مدح ابوطالب انشاد کرد و مورد تأیید پیامبر قرار گرفت .(2)

بزرگوارشان فرموده اند که به چند فراز از آنها اشاره می کنیم :

اِنَّ نُورَ اَبِی طَالِبٍ یَوْمَ القِیَامَةِ لَیُطْفِی ءُ اَنْوَارَ الْخَلاَیِقِ ، اِلاَّ خَمْسَةَ اَنْوَارٍ ؛

روز قیامت نور ابوطالب ، به جز انوار پنج تن ، بر انوار همه مخلوقات چیره می شود .

و در پایان همین حدیث فرمود :

اَلاَ اِنَّ نُورَهُ مِنْ نُورِنَا ، خَلَقَهُ اللّه ُ مِنْ قَبْلِ خَلْقِ آدَمَ بِأَلْفَیْ عَامٍ ؛(1)

آگاه باشید که نور ابوطالب از نور ماست ، خداوند دو هزار سال پیش از خلقت حضرت آدم ، آن را آفریده است .

آن حضرت در این باره به اصبغ بن نباته فرمود : پدرم ( ابوطالب ) و نیاکانم : عبدالمطّلب ، هاشم و عبدمناف ، هرگز بت نپرستیدند ؛ به سوی کعبه نماز می گذاردند ، بر دین ابراهیم و متمسّک به آیین او بودند .(2)

و در حدیث دیگری فرمود : به خدا سوگند ! ابوطالب ( عبد مناف بن عبدالمطّلب ) مؤمن و مسلمان بود و از ترس اینکه قریش ، بنی هاشم را نابود کنند ، ایمانش را مخفی می داشت .(3)

ص:279

و در حدیث دیگری فرمود :

قَالَ لِی اَبِی : یَا بُنَیَّ اِلْزَمْ اِبْنَ عَمِّکَ ، فَاِنَّکَ تَسْلَمُ بِهِ مِنْ کُلِّ بَأْسٍ عَاجِلٍ وَآجِلٍ ؛(1)

پدرم به من گفت : پسرم ! از پسر عمویت جدا مشو ، که به این وسیله ( ملازمت پیامبر ) از هر مشکلی در دنیا و آخرت محفوظ می مانی .

و درباره ابراز ایمانش فرمود :

مَا مَاتَ اَبُوطَالِبٍ حَتَّی اَعْطَی رَسُولَ اللّه ِ  صلی الله علیه و آله مِنْ نَفْسِهِ الرِّضَا ؛(2)

ابوطالب از دنیا نرفت ، جز اینکه پیامبر خدا را از خودش خشنود کرد .

معاویه در نامه ای به خدمت مولای متقیان نوشت که ما همگی از تبار عبدمناف هستیم ، یکی بر دیگری برتری ندارد .

مولای متقیان در پاسخ ، نامه پر نکته ای به وی نوشت که به چند فرازش اشاره می کنیم :

1 . امیّه ، همانند هاشم نبود .

2 . حرب ، چون عبدالمطّلب نبود .

3 . ابوسفیان ، چون ابوطالب نبود .

ص:280

4 . مهاجر ، چون طلیق نیست .

5 . صاحب نسب روشن همانند دخیل در نسب نیست .

6 . اهل حق ، چون اهل باطل نیست .

7 . شخص با ایمان ، همانند فرد دغل باز نیست .

8 . پس از همه اینها ، برتری نبوّت نیز از آنِ ماست که عزیزان را با آن خوار و زبون ، و زبونها را با آن به عزّت رساندیم .(1)

مولای متقیان ، امیرمؤمنان  علیه السلام در سوگ پدر بزرگوارش ، چکامه هایی سروده ، از آن جمله است ، چکامه ای به مطلع ذیل : « اَرِقْتُ لِنُوحٍ آخِرَ اللَّیْلِ غَرَّدَا » .(2)

و چکامه ای با این مطلع : « اَبَا طَالِبٍ عِصْمَةُ الاَْرَامِلِ » .(3)

و چکامه دیگری در سوگ ابوطالب و خدیجه با مطلع زیر سروده است : « اَعَیْنَیَّ جُودَا بَارَکَ اللّه ُ فِیکُمَا » .(4)

امیرمؤمنان  علیه السلام خوشوقت می شد از اینکه اشعار ابوطالب تدوین و انشاد شود . آن حضرت در این باره می فرمود :

تَعَلَّمُوهُ وَعَلِّمُوهُ اَوْلاَدَکُمْ ، فَاِنَّهُ کَانَ عَلَی دِینِ اللّه ِ وَفِیهِ عِلْمٌ کَثِیرٌ ؛(5)

ص:281

آن را یاد بگیرید و به فرزندان خود بیاموزید که او بر آیین خدا بود و در اشعار وی ، دانش فراوان است .

مولای متقیان می فرماید : چون پدرم به حال احتضار افتاد ، پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله حضور پیدا کرد و درباره او بشارتی به من داد که از همه دنیا و آنچه در دنیاست برای من محبوب تر است .(1)

اگر ایمان ابوطالب  علیه السلام را در یک کفّه ترازو بگذارند و ایمان این مردم را در کفّه دیگر ، ایمان ابوطالب بر ایمان همه آنها برتری می یابد .

و در حدیثی دیگر فرمود :

مَاتَ اَبُوطَالِبِ بْنِ عَبْدُ الْمُطَّلِبُ مُسْلِماً مُؤْمِناً وَشِعْرُهِ فِی دِیوَانِهِ یَدُلُّ عَلَی اِیمَانِهِ ؛

ابوطالب در حال اسلام و ایمان از دنیا رفت و اشعار او در دیوانش بر ایمان او دلالت می کند .

آن گاه بیش از 10 دلیل برای ایمان او اقامه می کند .(1)

از این تعبیر امام باقر  علیه السلام استفاده می شود که دیوان آن حضرت در عصر امام باقر  علیه السلام تدوین شده بود .

وَاِنَّ اَبَا طَالِبٍ اَسَرَّ الاِیمَانَ وَاَظْهَرَ الشِّرْکَ ، فَآتَاهُ اللّه ُ اَجرَهُ مَرَّتَیْنِ ؛(1)

ابوطالب نیز ایمانش را مکتوم داشت و اظهار شرک کرد ؛ پس خداوند به او دو پاداش داد .

وَمَا خَرَجَ مِنَ الدُّنْیَا حَتَّی أَتَتْهُ الْبِشَارَةُ مِنَ اللّه ِ تَعَالَی بِالْجَنَّةِ ؛(2)

ابوطالب از دنیا نرفت تا بشارت بهشت از سوی پروردگار در حقّ او فرود آمد .

امام صادق  علیه السلام به یونس بن نباته فرمود : مردم درباره ایمان ابوطالب چه می گویند ؟ عرضه داشت که می گویند : در آب کم عمقی از آتش ( ضحضاح ) است که تا مغز سرش به جوش می آید ! ! فرمود :

کَذِبَ اَعْدَاءُ اللّه ِ ، اِنَّ اَبَا طَالِبٍ مِنْ رُفَقَاءِ النَّبِیِّینَ وَالصِّدِّیقِینَ وَالشُّهَدَاءَ وَالصَّالِحِینَ وَحَسُنَ اُولَئِکَ رَفِیقاً ؛(3)

دشمنان خدا دروغ می گویند ، ابوطالب از همنشینان پیامبران ، صدّیقان ، شهیدان و صالحان است ، و آنها چه همنشینان خوبی هستند .

به امام صادق  علیه السلام گفته شد : آنها می پندارند که ابوطالب کافر از دنیا

ص:284

رفت ! ! فرمود دروغ می گویند ، چگونه ممکن است او کافر باشد ؛ در حالی که می گوید :

اَلَمْ تَعْلَمُوا اَنَّا وَجَدْنَا مُحَمَّداً

 نَبِیّاً کَمُوسَی خُطَّ فِی اَوَّلِ الْکُتُبِ(1)

آیا نمی دانید که ما محمّد  صلی الله علیه و آله را پیامبری یافته ایم همانند موسی  علیه السلام که در سر لوحه کتب آسمانی ثبت شده است .

و در حدیث دیگر دو بیت از قصیده لامیّه آن حضرت را شاهد آورد .(2)

درباره ایمان ابوطالب به شک افتاده ام » . آن حضرت در پاسخ شبیه نامه فوق را نوشت .(1)

تعبیر سختی که امام رضا  علیه السلام در نامه های خود به کار برده است ، از آن حکایت دارد که شبهه افکنی در ایمان ابوطالب فقط برای دشمنی با خاندان عصمت و طهارت بود ، و از اینرو ، امام  علیه السلام چنین موضع قاطعی را اتّخاذ کرده است .

متعرّض نشد . صدا همه جا یکنواخت شنیده شده ؛ حتی در بیرون مسجد ؛ بدون بلندگو . ایشان که عربی می دانست به عربی شنیده و همراهانش به فارسی . مرحوم آیت اللّهی با دیدن این صحنه شگفت انگیز و دیگر نشانه ها اطمینان پیدا کرده که آن سخنران ، شخص بقیّه اللّه الاعظم  علیه السلامبود . پس از اتمام سخنرانی ، آن شخص از مقابل دیدگانش ناپدید شده است .

آن بزرگوار ، همه اش می فرمود : « جدّم ابوطالب » . آن حضرت ، به تعدادی از اشعار آن حضرت استناد کرد و در پایان فرمود : مادرم فاطمه بنت اسد از سبقت گیرندگان ( سابقات ) در اسلام بود ، پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله مأموریّت داشت که هیچ زن مسلمانی را در حباله نکاح شخص مشرک باقی نگذارد و حضرت فاطمه بنت اسد تا روز ارتحال حضرت ابوطالب در حباله نکاح وی بود .(1)

زندان در قطیف زندانی کرد و پس از 11 ماه برای او ، حکم اعدام صادر کرد . مرحوم آیت اللّه حکیم از نجف اشرف و یکی از مراجع بزرگ از قم به محاکم بین المللی شکایت کردند و سرانجام ایشان آزاد شد و اکنون ، وی یکی از علمای بزرگ قطیف است .

بولس سلامه شاعر بلندآوازه جهان مسیحیت ، تقریظ بسیار جالبی بر این کتاب نوشته است .

بولس سلامه متوفّای 1979 م در دیوان معروف خود فصل پرباری را به فضایل و مناقب حضرت ابوطالب اختصاص داده ، دیدار تاریخی ابوطالب را با « سرجیس » معروف به « بُحَیرا » ، در بُصری در 27 بیت به نظم درآورده است .(1)

مناقب بزرگ حامی پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله که تقدیم شد ؛ ولی به سبب محدود بودن صفحات کتاب باید در فرصت دیگری از دیگر ابعادِ مقامات آن حضرت ، به ویژه از پدر و مادر ، همسر بزرگوار ، فرزندان والامقام ، دلایل ایمان ، نمونه اشعار ، کتاب شناسی آثار تدوین شده ، چهره تابناکش در ادبیات فارسی و عربی ، گفتار خاورشناسان و شخصیّتهای برجسته اسلام و دیگر ادیان در حقّ او ، حمایتهای بی دریغش از پیامبر ، نقش او در پیشرفت اسلام ، جایگاه بلندش نزد پیشوایان معصوم ، حقد و حسد امویان ، عباسیان و قلمهای مزدور در طول تاریخ و سرانجام درباره راز مظلومیت آن حضرت سخن گفت .

ص:289

ص:290

شیخ مفید ، حلّی ، کفعمی ، شیخ بهائی ، علاّمهّ مجلسی و محدّث قمی نیز بر آن اتّفاق نظر دارند .(1)

در آن هنگام سائلی آمد و گفت : من مسکین هستم ، به من طعام بدهید ، خداوند از طعام بهشتی به شما عنایت کند .

حضرت علی  علیه السلام سهم خود را به سائل داد ، حضرت فاطمه ، امام حسن ، امام حسین و فضّه نیز سهم خود را به سائل دادند و با آب افطار کردند .

روز دوم نیز یک صاع آن را آرد کرده ، پنج گرده نان پختند ، سائلی آمد و گفت : من یتیم هستم ، پدرم در روز عقبه کشته شده ، هر کدام سهم خود را به یتیم دادند و با آب افطار کردند .

روز سوم آخرین قسمت آن را آرد کرده ، پنج گرده نان پختند و در سفره نهادند ، سائلی آمد و گفت : من اسیر هستم ، مرا طعام بدهید ، خداوند از طعام های بهشتی به شما عنایت کند ، هر کدام سهم خود را به اسیر دادند ، آن شب نیز با آب افطار کردند .

روز چهارم که روز 25 ذیحجة الحرام بود ، پیک وحی نازل شد و سوره مبارکه « هَلْ أَتی » را بر قلب شریف پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله فرود آورد .

غالب مفسّران ، محدّثان ، سیره نویسان و تراجم نگاران متن فوق را در ذیل آیات مبارکه این سوره نقل کرده ، بر نزول آن در حقّ امیرمؤمنان ، حضرت فاطمه ، امام حسن ، امام حسین  علیهم السلام و فضّه خادمه تأکید کرده اند ، که از آن جمله است :

1 . ابواسحاق ثعلبی ، متوفّای 427 ق .(1)

2 . عبیداللّه حسکانی ، از حافظان بزرگ قرن پنجم .(2)

ص:293

3 . محمود بن عمر زمخشری ، متوفّای 528 ق .(1)

4 . موفّق بن احمد خوارزمی ، متوفّای 568 ق .(2)

5 . فخر رازی ، متوفّای 606 ق .(3)

6 . ابن اثیر ، متوفّای 630 ق .(4)

7 . گنجی شافعی ، متوفّای 658 ق .(5)

8 . حموینی ، متوفّای 730 ق .(6)

9 . قاضی بیضاوی ، متوفّای 791 ق .(7)

10 . اسماعیل حقی ، متوفّای 1137 ق .(8)

این بود مشتی از خروار ، اندکی از بسیار و نمی از یَمِ کتب تفسیری ، حدیثی و عقیدتی اهل سنت که اگر منابع شیعه را بر آن اضافه کنیم به چند صد منبع افزایش می یابد .

خاندان عصمت و طهارت زیر سؤال ببرند و لذا گفته اند که این سوره در مکه نازل شده و در آن زمان امام حسن و امام حسین  علیهماالسلام متولد نشده بودند .

ثعلبی در این رابطه می نویسد :

مجاهد و قتاده گفته اند که این سوره همه اش در مدینه نازل شده ، عکرمه و حسن بصری گفته اند که آیه : « وَ لا تُطِعْ مِنْهُمْ آثِماً أَوْ کَفُوراً »(1) در مکّه ، بقیّه در مدینه نازل شده است و دیگران گفته اند همه اش در مکّه نازل شده است .(2)

4 . تفسیر سوره هل أتی ، سید محمّد بن محمّد لویزان حسینی ، متوفّای 1058 ق . نسخه خطّی آن در کتابخانه آستان قدس رضوی به شماره 1257 موجود است .

5 . تفسیر سوره هل أتی ، شمس الدّین محمّد گیلانی ، مشهور به مولی شمسا ، متوفّای 1098 ق ، نسخه خطی آن در کتابخانه آستان قدس رضوی و مرکزی دانشگاه تهران موجود است .

6 . تفسیر سوره هل أتی ، شیخ محمّدعلی حزین ، متوفّای 1108 ق . _ مخطوط _ .

7 . کشف الغطاء فی تفسیر سورة هل أتی ، سید رجب علی خان پنجابی ، متوفّای 1286 ق . چاپ لاهور 1266 ق . و پنجاب هند 1285 ق .

8 . تفسیر سوره هل أتی ، سید حسین نقوی لکهنوی ، فرزند سید دلدار علی ، متوفّای 1273 ق . _ مخطوط _ .

9 . حسناء غالیة المهر فی تفسیر سورة الدّهر ، سید محمّدعباس موسوی جزایری ، متوفّای 1306 ق . _ مخطوط _ .

10 . تفسیر سوره هل أتی والقیامة ، سید احمد میرخانی حسینی ، متوفّای 1414 ق . _ مخطوط _ .

و دشمنی دارند ، درصدد برآمدند که با دهان کوچک خود خورشید فروزان جهان آفرینش را پُف کرده ، از نورافشانی و پرتوافکنی آن جلوگیری کنند .

ابن حَزم اندلسی ، متوفّای 456 ق . یکی از این خفّاش صفتان می باشد که چشم دیدن خورشید امامت را ندارد و لذا در کتاب معروف خود : « الفِصَل » می نویسد :

ما پیرو دروغ پردازی های رافضی ها نیستیم ، که آیه : « وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسْکِیناً وَ یَتِیماً وَ أَسِیراً » را به علی  علیه السلام تأویل کرده اند و گویند : در حق او نازل شده است .

این هرگز درست نیست ، این آیه به عمومی بودن خود باقی است و هر کس که چنین کاری انجام دهد را شامل می شود .(1)

علاّمه امینی در دائرة المعارف گرانسنگ « الغدیر » 11 مورد از تهمتهای ایشان را نقل کرده و نقد نموده است .(2)

از جمله فراز بالا را نقل کرده ، آنگاه با آوردن 34 منبع از منابع پایه و اساس اهل سنّت ، بی پایه بودن سخنان او را ثابت کرده است .(3)

بسیار جای تأسّف است که ابن حزم این مطالب پوچ را در کتاب کلامی خود : « الفِصَل فی المِلَل والنِّحَل » آورده که برای همه حق پویان سند و حجت باشد .

ص:297

هر چه بگندد نمکش می زنند

 وای به روزی که بگندد نمک

ص:298

ص:301

9 . الارشاد ، ابوعبداللّه محمّد بن محمّد ، شیخ مفید ، متوفّای 413 ق . چاپ کنگره ، 1413 ق . قم .

10 . اساس ایمان ، عبدالرّضا مهدوی ، بی تا ، بی نا .

11 . أسباب النّزول ، ابوالحسن ، علی بن احمد واحدی ، متوفّای 468 ق . دارالکتب العلمیه ، 1398 ق . بیروت .

12 . الاستبصار ، شیخ طوسی ، متوفّای 460 ق . دارالأضواء ، 1406 ق. بیروت .

13 . الإستیعاب فی معرفة الأصحاب ، ابوعمر ، یوسف بن عبداللّه بن محمّد بن عبدالبرّ قرطبی ، متوفّای 463 ق . دارالکتب العلمیه ، 1422 ق . بیروت .

14 . اُسد الغابة فی معرفة الصّحابة ، ابوالحسن ، علی بن ابی الکرم ، ابن أثیر ، متوفّای 630 ق .

15 . أشهد أنّ علیّاً ولیّ اللّه ، سید علی شهرستانی ، اجتهاد ، 1430 ق .

16 . الاعتقادات ، شیخ صدوق ، متوفّای 381 ق . امام هادی ، 1389 ش . قم .

17 . إعلام الوری بأعلام الهدی ، امین الاسلام طبرسی ، آل البیت ، 1417 ق . قم .

18 . افضل الأعمال : الصّلاة علی النّبیّ والآل ، سید محمّدرضا حسینی حائری ، نهاوندی ، 1420 ق . قم .

19 . إقبال الأعمال ، سیّد ابن طاووس ، ( 589 _ 664 ق . ) ، دفتر تبلیغات ، 1418 ق . قم .

20 . الأمالی ، شیخ صدوق ، متوفّای 381 ه . اعلمی ، 1400 ه . بیروت.

21 . الأمالی ، شیخ طوسی ، متوفّای 460 ق . بنیاد بعثت ، 1414 ق . قم .

22 . الامام الحسین وأصحابه ، شیخ فضلعلی قزوینی .

23 . امام علی در آیینه قلم ، خانه پژوهش قم ، اطلاع رسانی اسلامی مرجع ، 1383 ش . قم .

ص:303

24 . الانتصار ، سید مرتضی علم الهدی ، متوفّای 436 ق . حیدریّه ، 1391 ق . نجف اشرف .

25 . أنساب الأشراف ، احمد بن یحیی بن جابر بلاذری ، متوفّای 279 ق . دارالفکر ، 1420 ق . بیروت .

26 . أنوار التّنزیل ، ناصرالدّین ابوسعید بیضاوی ، متوفّای 791 ق . دار الرّشید ، 1421 ق . بیروت .

27 . الأنوار العلویة ، شیخ جعفر نقدی ، متوفّای 1370 ق . حیدریّه ، 1382 ق . نجف اشرف .

28 . اوائل المقالات ، شیخ مفید ، متوفّای 413 ق . دانشگاه تهران ، 1382 ش .

29 . الایضاح ، فضل بن شاذان ، متوفّای 260 ق . دانشگاه تهران ، 1363 ش .

30 . أین دفن النّبی ، محمّدعلی برّو ، جامعه مدرّسین ، 1406 ق . قم .

31 . بحار الأنوار ، علاّمه ی مجلسی ، مولی محمّدباقر ، متوفّای 1110 ه . اسلامیه ، تهران .

32 . البدایة فی علم الدّرایة ، شهید ثانی ، زین الدّین بن علی عاملی ( 911 _ 965 ق ) چهل ستون ، 1402 ق . تهران .

33 . البدایة والنّهایة ، ابن کثیر ، متوفّای 774 ق . المعارف ، بی تا ، بیروت .

34 . البرهان فی تفسیر القرآن ، سید هاشم بحرینی ، متوفّای 1107 ق . بنیاد بعثت ، 1419 ق . بیروت .

35 . بغیة الطّالب ، سید محمّد بن حیدر عاملی ، تألیف : 1096 ق . حیدریّه ، 1428 ق . قم .

36 . پژوهشی درباره اذان ، سید علی شهرستانی ، ترجمه سید هادی حسینی ، دلیل ما ، 1387 ش . قم .

ص:304

37 . تاج الموالید ، أمین الاسلام طبرسی ، متوفّای 548 ق . بصیرتی ، 1396 ق . قم .

38 . تاریخ الاسلام ، شمس الدّین ذهبی ، متوفّای 748 ق . دارالکتب العربی ، 1409 ق . بیروت .

39 . تاریخ الامم والملوک ، ابوجعفر ، محمّد بن جریر طبری ( 224 _ 310 ق ) اعلمی ، 1418 ق . بیروت .

40 . تاریخ بغداد ، خطیب بغدادی ، متوفّای 463 ق . دارالکتب العلمیة ، بی تا ، بیروت .

41 . تاریخ خلیفة بن خیّاط ، متوفّای 240 ق . دارالفکر ، 1414 ق . بیروت .

42 . تاریخ دمشق ، ابن عساکر ، متوفّای 571 ق . دار احیاء التّراث ، 1421 ق . بیروت .

43 . تاریخ قم ، حسن بن محمّد بن حسن اشعری قمی ، تألیف : 378 ق . ترجمه حسن بن بهاء الدّین علی ، مرعشی ، 1385 ش . قم .

44 . تاریخ الیعقوبی ، ابن واضح ، احمد بن ابی یعقوب ، متوفّای بعد از 292 ق . حیدریه ، 1384 ق . نجف اشرف .

45 . تتمّة المنتهی ، شیخ عباس قمی ، متوفّای 1359 ق . مؤمنین ، 1383 ش . قم .

46 . تذکرة الخواصّ ، یوسف بن قِزاُغلی ، سبط ابن جوزی ( 581 _ 654 ق . ) مجمع جهانی ، 1426 ق . قم .

47 . تشیید المطاعن ، سید محمّدقلی کنتوری لکهنوی ( 1188 _ 1260 ق . ) بی نا ، بی تا .

48 . تفسیر صافی ، فیض کاشانی ( 1007 _ 1091 ق ) اسلامیه ، 1419 ق . تهران .

49 . تفسیر عیّاشی ، ابوالنّضر ، محمّد بن مسعود عیّاشی ، متوفّای حدود 320 ق . بنیاد بعثت ، 1421 ق . قم .

ص:305

50 . تفسیر فرات ، ابوالقاسم ، فرات بن ابراهیم بن فرات کوفی ، معاصر کلینی ، نعمان ، 1412 ق . بیروت .

51 . تفسیر القرآن العظیم ، ابوالفداء ، اسماعیل بن کثیر ، متوفّای 774 ق . عصریّه ، 1422 ق . بیروت .

52 . تفسیر قمی ، ابوالحسن ، علی بن ابراهیم قمی ، متوفّای حدود 307 ق . دارالکتب ، 1404 ق . قم .

53 . تفسیر کبیر ، فخر رازی ، متوفّای 606 ق . بی تا ، بی نا .

54 . تقویم نور دطائری ، محسن علی نجفی ، 2009 م . اسلام آباد ، پاکستان .

55 . التّنبیه و الاشراف ، ابوالحسن ، علی بن حسین مسعودی ، متوفّای 345 ه . الصّاوی ، 1357 ق . قاهره .

56 . تنزیه الأنبیاء ، سید مرتضی علم الهدی ، متوفّای 436 ق . دار الأضواء ، 1409 ق . بیروت .

57 . التّوحید ، شیخ صدوق ، ابوجعفر محمّد بن علی بن الحسین بن بابویه ، متوفّای 381 ق . دارالتّعارف ، بی تا ، بیروت .

58 . توضیح المقاصد ، شیخ بهائی ، بهاءالدّین محمّد بن حسین عاملی ، متوفّای 1030 ق . بصیرتی ، 1396 ق . قم .

59 . تهذیب الأحکام ، شیخ طوسی ، ابوجعفر محمّد بن حسن طوسی ، متوفّای 460 ق . دارالأضواء ، 1406 ق . بیروت .

60 . جامع البیان فی تفسیر القرآن ، ابوجعفر ، محمّد بن جریر طبری ، متوفّای 310 ق . دارالمعرفة ، 1412 ق . بیروت .

61 . الجامع الصّحیح ، ابوعیسی ، محمّد بن عیسی بن سوره ( سنن ترمذی ) ( 209 _ 279 ق ) ، دار احیاء التّراث العربی ، بی تا ، بیروت .

ص:306

62 . الجامع لأحکام القرآن ، ابوعبداللّه ، محمّد بن احمد انصاری قرطبی ، متوفّای 671 ق . دار احیاء التّراث العربی ، بی تا ، بیروت .

63 . جزیره خضراء ، نگارنده ، رسالت ، 1386 ش . قم .

64 . جنّات الخلود ، محمّدرضا امامی خاتون آبادی ( 1086 _ 1127 ق ) مصطفوی ، 1363 ش . قم .

65 . جواهر الکلام ، شیخ محمّدحسن نجفی ، متوفّای 1266 ق . اسلامیه ، 1392 ق . تهران .

66 . الجوهرة فی نسب الامام علی وآله ، محمّد بن ابی بکر انصاری تلمسانی ، قرن هفتم ، اعلمی ، 1402 ق . بیروت .

67 . حبیب السّیر ، خواندمیر ، غیاث الدّین بن همام الدّین حسینی ، متوفّای 942 ق. خیام ، 1362 ش . تهران .

68 . الحجّة علی الذّاهب الی تکفیر أبی طالب ، سید فخّار بن معد ، سید الشّهداء ، 1401 ق . قم .

69 . الحدائق النّاضرة ، محقّق بحرانی ، متوفّای 1186 ق . جامعه مدرّسین ، بی تا ، قم .

70 . حدیث الثقلین ، شیخ قوام الدّین وشنوه ای ( 1325 _ 1418 ق ) دارالتّقریب ، 1374 ق . قاهره .

71 . حدیث ثقلین با دو قرائت ، نگارنده ، رسالت ، 1389 ش . قم .

72 . حدیث الولایة ، ابن عقده ، ابوالعبّاس ، احمد بن محمّد بن سعید همدانی ، متوفّای 333 ق . دلیل ما ، 1422 ق . قم .

73 . حلیة الأولیاء ، ابونعیم ، احمد بن عبداللّه اصفهانی ( 330 _ 430 ق ) دارالفکر ، بی تا ، بیروت .

ص:307

74 . حوادث الایّام ، سید مهدی مرعشی ، متوفّای 1432 ق . تولّی ، 1385 ش . قم .

75 . حیاة الحیوان ، کمال الدّین محمّد بن موسی دمیری ، ( 742 _ 808 ق ) رضی ، 1364 ش . قم .

76 . خصائص الأئمّة ، سید مرتضی علم الهدی ( 359 _ 406 ق ) آستانه مقدسه ، 1406 ق . مشهد مقدس .

77 . خصائص امیر المؤمنین ، ابوعبدالرّحمن ، احمد بن شعیب نسائی ( 215 _ 303 ق ) عصریّه ، 1422 ق . بیروت .

78 . الخصائص الکبری ، جلال الدّین سیوطی ، متوفّای 911 ق . دارالکتب العلمیّة ، 1424 ق . بیروت .

79 . الخطط المقریزیّة ، تقی الدّین احمد بن علی مقریزی ، متوفّای 845 ق . مدبولی ، 1998 م . قاهره .

80 . خلاصة عبقات الأنوار ، میرحامد حسین ( 1246 _ 1306 ق ) ، ترجمه سید حسن افتخارزاده _ جلد حدیث ثقلین _ نبأ ، 1372 ش . تهران .

81 . دائرة المعارف تشیّع ، گروه نویسندگان ، محبّی ، 1381 ش . تهران .

82 . الدّرجات الرّفیعة فی طبقات الشّیعة ، سید علی خان کبیر ، متوفّای 1120 ق . بصیرتی ، 1397 ق . قم .

83 . الدرّ المنثور ، جلال الدّین سیوطی ، متوفّای 911 ق . مرعشی ، 1404 ق . قم .

84 . دعائم الاسلام ، قاضی ابوحنیفه ، نعمان بن محمّد تمیمی ، متوفّای 363 ق . دارالمعارف ، 1383 ق . قاهره .

85 . دلائل النبوّة ، ابونعیم اصفهانی ( 330 _ 430 ق ) دارالنّفائس، 1419 ق. بیروت.

86 . دیدار با امام زمان در مکّه و مدینه ، دکتر محمّد حسن ضرّابی ، هاتف ، 1375 ش . مشهد مقدس .

ص:308

87 . الذرّیة الطّاهرة ، ابوبِشر ، محمّد بن احمد بن حمّاد انصاری دولابی ( 224 _ 310 ق ) جامعه مدرّسین ، 1407 ق . قم .

88 . ذخائر العقبی فی مناقب ذوی القربی ، محبّ الدّین طبری ، ( 615 _ 694 ق ) دارالکتب الإسلامی ، 1428 ق . قم .

89 . روح البیان ، اسماعیل حقّی بروسوی ، متوفّای 1137 ق . دارالفکر ، 1426 ق . بیروت .

90 . روضة المتّقین ، محمّدتقی مجلسی ( 1003 _ 1070 ق ) کوشانپور ، 1406 ق . تهران .

91 . روضة الواعظین ، ابن فتّال نیشابوری ، مستشهد 508 ق . دلیل ما ، 1423 ق . ق_م .

92 . روی دست آسمان ، گروهی ، دارالصّادق ، 1430 ق . اصفهان .

93 . ریحانة الأدب ، محمّد علی مدرّس ، متوفّای 1373 ق . شفق ، 1346 ش . تبریز .

94 . زاد المعاد ، علاّمه مجلسی ، مولی محمّدباقر ، متوفّای 1110 ق . سنگی ، 1301 ق . تبریز .

95 . سرائر ، ابن ادریس حلّی ( 593 _ 598 ق ) جامعه مدرسین ، 1410 ق . قم .

96 . سرّ الایمان ، سید عبدالرّزاق مقرّم ، متوفّای 1391 ق . دار الفردوس ، 1406 ق . بیروت .

97 . سعد السّعود ، سید ابن طاووس ، متوفّای 664 ق . رضی ، 1363 ش . قم .

98 . السّلافة فی أمر الخلافة ، عبداللّه مراغی _ مخطوط _ ظاهریّه ، دمشق .

99 . سنن أبی داود ، سلیمان بن أشعث سجستانی ، متوفّای 275 ق . دارالفکر ، 1427 ق . بیروت .

ص:309

100 . سنن دارمی ، ابومحمّد ، عبداللّه بن عبدالرّحمن بن فضل بن بهرام دارمی ، متوفّای 255 ق. دارالکتب العربیّه ، بی تا ، بیروت .

101 . السّنن الکبری ، ابوبکر ، احمد بن حسین بن علی بیهقی ، دارالفکر ، بی تا ، بیروت .

102 . سنن نسائی ، احمد بن شعیب نسائی ( 215 _ 303 ق ) داراحیاء التّراث العربی ، بی تا ، بیروت .

103 . سیاسة الحسین ، عبدالعظیم ربیعی ، رشدیّه ، 1378 ق . تهران .

104 . سیر أعلام النّبلاء ، شمس الدّین محمّد بن احمد ذهبی ، متوفّای 748 ق . الرّسالة ، 1412 ق . بیروت .

105 . سیرة ابن اسحاق ، محمّد بن اسحاق بن یسار ( 85 _ 151 ق ) اسماعیلیان ، 1368 ش . قم .

106 . السّیرة الحلبیّه ، علی بن برهان الدّین حلبی ، متوفّای 1044 ق . دارالمعرفة ، 1400 ق . بیروت .

107 . السّیرة النبویّة ، ابومحمّد ، عبدالملک بن هشام بن ایّوب حمیری ، متوفّای 213 ق . دارالجیل ، بی تا ، بیروت .

108 . شرح تجرید ، علی بن محمّد قوشجی ، متوفّای 879 ق . بر کتاب تجرید الکلام خواجه نصیرالدّین طوسی ، متوفّای 672 ق .

109 . شرح رسالة الحقوق ، سید حسن بن سید علی قپانچی ، بر رسالة الحقوق امام زین العابدین  علیه السلام ، اسماعیلیان ، 1406 ق . قم .

110 . شرح نهج البلاغه ، ابن ابی الحدید معتزلی ، متوفّای 656 ق . عیسی البابی الحلبی ، 1378 ق . قاهره .

111 . شرح و فضائل صلوات ، احمد بن محمّد حسینی اردکانی ، متوفّای بعد از 1238 ق . میقات ، 1375 ش . تهران .

ص:310

112 . الشّهادات الثّالثة فی القرآن ، علی محمّدی زنجانی ، دارالنّشر اسلامی ، 1377 ش . قم .

113 . الشّهادة بالولایة فی الأذان ، سید علی میلانی ، مرکز الأبحاث العقائدیّة ، 1421 ق . قم .

114 . شهادت ثالثه ، محمّد حسنین سابقی ، چاپ پاکستان _ به اردو _ .

115 . شهادت ثالثه ، عبدالرّضا ابراهیمی ، سعادت ، 1977 م . کرمان .

116 . شهادت ثالثه در اذان و اقامه ، محمّد مظفّری قزوینی ، متوفّای 1423 ق . نور ، 1399 ق . قم .

117 . الشّهادة الثّالثة سبب للایمان ، محمّد سند ، امیر ، 1418 ق . قم .

118 . الشّهادة الثّالثة فی الأذان والاقامة ، سید جعفر مرتضی عاملی ، مرکز اسلامی ، 1423 ق . بیروت .

119 . الشّهادة الثّالثة مسألة فقهیّة ، سید مظهر علی شیرازی ، جوادالأئمّة ، 1422 ق . قم .

120 . الشّهادة الثّالثة المقدّسة ، عبدالحلیم العزّی ، هیئت قمر بنی هاشم ، 1414 ق . قم .

121 . شواهد التّنزیل ، حافظ عبیداللّه حسکانی ، قرن پنجم ، ارشاد ، 1411 ق . تهران .

122 . صاحب الغار أبو بکر أم رجل آخر ، نجاح طائی ، دار الهدی ، 1425ق . لندن .

123 . صحیح مسلم ، ابوالحسین ، مسلم بن حجّاج قشیری نیشابوری ( 206 _ 261 ق ) دار إحیاء التّراث العربی ، بی تا ، بیروت .

124 . صراط مستقیم ، شیخ ابراهیم اسکندی ، متوفّای 1419 ق . مؤلّف ، 1375 ش . قم .

ص:311

125 . الصّراط المستقیم ، علی بن یونس عاملی بیاضی ، متوفّای 877 ق . مرتضویّه ، 1384 ق . تهران .

126 . الصّوارم المهرقة ، قاضی نوراللّه شوشتری ، مستشهد 1019 ق . دارمشعر ، 1427 ق . تهران .

127 . الصّواعق المحرقة ، احمد بن حجر هیتمی مکّی ( 899 _ 974 ق ) مکتبة القاهرة ، بی تا ، مصر .

128 . الطّبقات الکبری ، محمّد بن سعد ، کاتب الواقدی ، متوفّای 230 ق . دار بیروت ، 1405 ق . بیروت .

129 . عبقات الأنوار ، میرحامد حسین لکهنوی ( 1246 _ 1306 ق ) حدیث الغدیر ، در 10 مجلد ، تحقیق شیخ غلامرضا مولانا بروجردی ، سید الشّهداء ، 1404 ق . قم .

130 . العدد القویّة ، علی بن یوسف حلّی ، متوفّای حدود 705 ق . مرعشی ، 1408 ق . قم .

131 . علل الشّرایع ، شیخ صدوق ، متوفّای 381 ق . داوری ، بی تا ، قم ، افست حیدریّه ، 1385 ق . نجف اشرف .

132 . علی امام البررة ، اثر طبع آیه اللّه سید ابوالقاسم خوئی ، متوفّای 1413 ق . شرح سید محمّدمهدی خرسان ، دارالهادی 1424 ق . بیروت .

133 . عمدة الطّالب ، احمد بن علی بن حسین بن علی بن مهنّا ، متوفّای 828 ق . حیدریّه ، 1380 ق . نجف اشرف .

134 . عمدة عیون صحاح الأخبار ، یحیی بن حسن اسدی ، ابن بطریق حلّی ( 533 _ 600 ق ) جامعه مدرّسین ، 1407 ق . قم .

135 . عوالم العلوم ، شیخ عبداللّه بحرانی ، جلد حدیث غدیر ، ج 15 ، قسمت سوّم ، مؤسّسة امام مهدی ، 1413 ق . قم .

ص:312

136 . عید الغدیر فی عهد الفاطمیّین ، دکتر محمّدهادی امینی ، متوفّای 1421 ق . آفاق ، 1417 ق . تهران .

137 . العین ، خلیل بن احمد ، متوفّای 170 ق . ترتیب محمّدحسن بکائی ، جامعه مدرّسین ، 1414 ق . قم .

138 . عیون أخبار الرّضا ، شیخ صدوق ، متوفّای 381 ق . اعلمی ، 1390 ق . تهران .

139 . غایة المرام ، سید هاشم بحرانی ، متوفّای 1107 ق . التاریخ العربی ، 1422 ق . بیروت .

140 . الغدیر فی الکتاب والسّنة والأدب ، علاّمه شیخ عبدالحسین امینی تبریزی ، متوفّای 1390 ق . مرکز الغدیر ، 1421 ق . قم .

141 . الغدیر فی التّراث الاسلامی ، سید عبدالعزیز طباطبائی ، متوفّای 1416 ق. دار المورخ العربی ، 1414 ق . بیروت .

142 . غدیر در آیینه کتاب ، محمّد انصاری زنجانی ، دلیل ما ، 1379 ش . قم .

143 . فتوح البلدان ، ابوالحسن ، احمد بن یحیی بلاذری ، متوفّای 279 ق . دارالکتب العلمیه ، 1420 ق . بیروت .

144 . فرائد السّمطین ، ابراهیم بن محمّد جوینی ( 644 _ 722 ق ) محمودی ، 1398 ق . بیروت .

145 . الفردوس بمأثور الخطاب ، ابوشجاع ، شیرویة بن شهردار دیلمی ( 445 _ 509 ق ) دارالکتب العلمیة ، 1406 ق . بیروت .

146 . فرسان الهیجاء ، ذبیح اللّه محلاّتی ( 1310 _ 1405 ) مرکز نشر کتاب ، 1390 ق . تهران ؛ ترجمه عربی : تعریب : محمّد شعاع فاخر ، حیدریّه ، 1428 ق . قم .

147 . الفِصَل فی الملل والنّحل ، علی بن احمد بن سعید بن حزم اندلسی ( 384 _ 456 ق ) خانجی ، بی تا ، قاهره .

ص:313

148 . الفصول المهمّة ، ابن صبّاغ مالکی ، علی بن محمّد بن احمد ، متوفّای 855 ق . اعلمی ، بی تا ، تهران ، افست کتبی ، نجف اشرف .

149 . الفضائل ، شاذان بن جبرائیل ، قرن ششم ، ولیّ عصر ، 1422 ق . قم .

150 . فضائل الخمسة من الصّحاح السّتة ، سید مرتضی فیروزآبادی ( 1329 _ 1410 ق ) اسلامیه ، 1392 ق . تهران .

151 . فضائل الثّقلین ، شهاب الدّین احمد بن جلال الدّین إیجی ، قرن نهم ، مجمع جهانی ، 1428 ق . تهران .

152 . فضائل الصّحابة ، ابوعبداللّه ، احمد بن محمّد بن حنبل ( 164 _ 241 ق ) ابن جوزی ، 1430 ق . بیروت .

153 . فیض العلاّم فی عمل الشّهور ووقایع الأیّام ، شیخ عباس قمی ، متوفّای 1359 ق . نوید ، 1365 ش . تهران .

154 . قرّة العین بحدیث الثّقلین ، زکریّا برکات درویش ، کوثر ، 1422 ق .

155 . قلائد النّحور فی وقایع الأیّام والشّهور ، شیخ ذبیح اللّه محلاّتی ، متوفّای 1405 ق . صدر ، تهران .

156 . الکافی ، محمّد بن یعقوب کلینی ، متوفّای 329 ق . دارالأضواء ، 1405 ق . بیروت .

157 . الکامل فی التّاریخ ، عزّ الدّین ، ابوالحسن ، علی بن ابی الکرم ، ابن أثیر شیبانی ، متوفّای 630 ق . دار صادر ، 1385 ق . بیروت .

158 . الکشّاف عن حقائق التّنزیل ، محمود بن عمر زمخشری ، متوفّای 538 ق . مصطفی البابی ، 1385 ق . قاهره .

159 . الکشف والبیان ، ابواسحاق ثعلبی ، متوفّای 427 ق . داراحیاء التّراث ، 1422 ق . بیروت .

ص:314

160 . کفایة الطّالب ، محمّد بن یوسف گنجی شافعی ، متوفّای 658 ق . دار إحیاء تراث أهل البیت ، 1404 ق . تهران .

161 . کلمات الأعلام حول جواز الشّهادة بالولایة ، رضا استادی ، بی نا ، 1395 ق . قم .

162 . کمال الدّین و تمام النّعمة ، شیخ صدوق ، متوفّای 381 ق . جامعه مدرّسین ، 1405 ق . قم .

163 . کنز العمّال ، علاء الدّین بن حسام الدّین متّقی هندی ، متوفّای 975 ق . الرّسالة ، 1409 ق . بیروت .

164 . کنز الفوائد ، ابوالفتح ، محمّد بن علی بن عثمان کراجکی ، متوفّای 449 ق . دارالأضواء ، 1405 ق . بیروت .

165 . لسان العرب ، ابن منظور ، محمّد بن مکرّم بن علی بن احمد انصاری ( 630 _ 711 ق ) دار احیاء التّراث ، 1408 ق . بیروت .

166 . المبسوط ، شیخ طوسی ، متوفّای 460 ق . حیدریّه ، 1387 ق . تهران .

167 . متألّه قرآنی ، ( شیخ مجتبی قزوینی ) ، محمّد علی رحیمیان ، دلیل ما ، 1382 ش . قم .

168 . مجمع البحرین ، فخر الدّین طریحی ، متوفّای 1085 ق . مرتضویّه ، 1365 ش . تهران .

169 . مجمع البیان ، امین الاسلام طبرسی ، متوفّای 548 ق . دارالمعرفة ، 1408 ق . بیروت .

170 . مجمع الزّوائد ، نورالدین علی بن ابی بکر هیثمی ، متوفّای 807 ق . دارالکتب العربی ، 1402 ق . بیروت .

171 . مدینة البلاغة ، شیخ موسی زنجانی ، متوفّای 1398 ق . نشر کعبه ، 1405 ق . تهران .

ص:315

172 . مرآت العقول ، علاّمه محمّدباقر مجلسی ، متوفّای 1110 ق . اسلامیّه ، 1408 ق . تهران .

173 . مروج الذّهب ، ابوالحسن علی بن حسین بن علی مسعودی ، متوفّای 346 ق . چاپ سنگی ، 1346 ق . قاهره ، چاپ حروفی : دارالفکر ، 1425 ق . بیروت .

174 . مسائل علی بن جعفر ، آل البیت ، کنگره امام رضا  علیه السلام ، 1409 ق . مشهد مقدس .

175 . مسارّ الشّیعه ، شیخ مفید ، متوفّای 413 ق . بصیرتی ، 1396 ق .

176 . المستدرک علی الصّحیحین ، ابوعبداللّه ، محمّد بن عبداللّه حاکم نیشابوری ، متوفّای 405 ق . حیدرآباد دکن ، 1324 ق . هند .

177 . مستمسک العروة الوثقی ، سید محسن حکیم ، متوفّای 1390 ق . مرعشی ، بی تا ، افست آداب ، 1391 ق . نجف اشرف .

178 . المسند ، احمد بن حنبل ، متوفّای 241 ق . دارالفکر ، 1414 ق . بیروت .

179 . المصباح ، تقی الدین ، ابراهیم بن علی بن حسن بن محمّد بن صالح عاملی کفعمی ، متوفّای 905 ق . درالمعرفة ، بی تا ، بیروت .

180 . مصباح المتهجّد ، شیخ طوسی، متوفّای 460 ق . فقه شیعه، 1411 ق . بیروت.

181 . المصنَّف ، ابوبکر ، عبدالرزّاق بن همّام صنعانی ، متوفّای 211 ق . دارالکتب العلمیّة ، 1421 ق . بیروت .

182 . المصنَّف ، عبداللّه بن محمّد بن ابی شیبه ، متوفّای 235 ق . دارالفکر ، 1409 ق . بیروت .

183 . معانی الأخبار ، شیخ صدوق ، متوفّای 381 ق . جامعه مدرّسین ، 1361 ش . قم .

ص:316

184 . معجم البلدان ، شهاب الدّین ، ابوعبداللّه ، یاقوت بن عبداللّه حموی ، متوفّای 626 ق . دارإحیاء التّراث العربی ، 1399 ق . بیروت .

185 . المعجم الصّغیر ، ابوالقاسم ، سلیمان بن احمد طبرانی ( 260 _ 360 ق ) داراحیاء التّراث ، 1404 ق . بیروت .

186 . المعجم الکبیر ، ابوالقاسم ، سلیمان بن احمد طبرانی ( 260 _ 360 ق ) داراحیاء التّراث ، 1404 ق . بیروت .

187 . معجم مقاییس اللّغة ، ابوالحسین ، احمد بن فارس بن زکریّا ، متوفّای 395 ق . اسماعیلیان ، بی تا ، قم .

188 . مفتاح الکرامة ، سید محمّدجواد حسینی عاملی ، متوفّای حدود 1226 ق . آل البیت ، بی تا ، قم .

189 . المفردات فی غریب القرآن ، ابوالقاسم ، حسین بن محمّد ، راغب اصفهانی ، متوفّای 502 ق . مرتضوی ، بی تا ، تهران .

190 . مقاله شناسی امام علی  علیه السلام ، خانه پژوهش قم ، نشر اطلاع رسانی مرجع ، 1383 ش . قم .

191 . ملحمة عید الغدیر ، بولس سلامة ، متوفّای 1979 م . عالمیّه ، 1999 م . بیروت .

192 . من لایحضره الفقیه ، شیخ صدوق ، متوفّای 381 ق . دارالأضواء ، 1405 ق . بیروت .

193 . المناقب ، موفّق بن احمد بن محمّد خوارزمی ، متوفّای 568 ق . جامعه مدرّسین ، 1421 ق . قم .

194 . مناقب آل ابی طالب ، ابوجعفر محمّد بن علی بن شهر آشوب ، متوفّای 588 ق . دارالأضواء ، 1412 ق . بیروت .

195 . مناقب علی بن ابی طالب ، ابوبکر ، احمد بن موسی بن مردویه ، متوفّای 410 ق . دارالحدیث ، 1422 ق . قم .

ص:317

196 . مناقب علی بن ابی طالب ، ابوالحسن علی بن محمّد بن محمّد واسطی ، ابن مغازلی ، متوفّای 483 ق . اسلامیّه ، 1402 ق . تهران .

197 . منتقلة الطالبیة ، ابواسماعیل ، ابراهیم بن ناصر بن طباطبا ، قرن پنجم ، حیدریّه ، 1377 ش . قم .

198 . منهاج السّنة ، ابن تیمیّه ، احمد بن عبدالحلیم حرّانی ، متوفّای 728 ق . دارالکتب العلمیّه ، بی تا ، بیروت .

199 . موسوعة عبداللّه بن عباس ، علاّمه سیّد محمّد مهدی خرسان ، مرکز أبحاث عقائدیّه ، 1428 ق . قم .

200 . میثم تمّار ، سردار جان بر کف ، شیخ محمّدحسین مظفر ( 1312 _ 1381 ق ) ترجمه نگارنده ، نشر توحید ، 1366 ش . تهران .

201 . المیزان فی تفسیر القرآن ، علاّمه سید محمّدحسین طباطبائی ( 1321 _ 1402 ق ) اعلمی ، 1393 ق . بیروت .

202 . نبراس الزّائر فی زیارة الحائر ، نگارنده ، رسالت ، 1429 ق . قم .

203 . نبراس الفائزین بزیارة امیرالمؤمنین  علیه السلام ، نگارنده ، رسالت ، 1431 ق . قم .

204 . ندای حق ، محبّ الاسلام موسوی ، منیر ، 1381 ش . تهران .

205 . النّعیم المقیم ، عمر بن شجاع الدّین محمّد بن عبدالواحد موصلی شافعی ، قرن هفتم ، دارالکتاب الاسلامی ، 1426 ق . قم .

206 . نفحات اللاّهوت ، محقق کرکی ، علی بن حسین بن عبدالعالی ، متوفّای 940 ق . ترجمه ابوتراب هدائی ، بی تا ، بی نا ، مشهد مقدس .

207 . نقباء البشر ، شیخ آغابزرگ تهرانی ، متوفّای 1389 ق . نشر مرتضی ، 1404 ق . مشهد مقدس .

208 . النّهایة فی غریب الحدیث والأثر ، ابن اثیر ، مجدالدّین ابوالسعادات مبارک بن محمّد جزری ( 544 _ 606 ق ) اسماعیلیان ، 1364 ش . قم .

ص:318