بسم الله الرحمن الرحیم

BİSMİLLAHİR-RƏHMANİR-RƏHİM

Tədqiqat Şöbəsi

səh:2

Buxari və Müslimin səhihlərinə bir baxış

Ayətullah Məhəmməd Sadiq Nəcmi

Mütərcim:

 Rəşad Vahid oğlu Əkbərov

səh:3

səh:4

_müavinliyinin əsas və önəmli vəzifələrindən sayılır._

_Bu qəbil elmi hərəkətlər və mövcud vəziyyətin möhkəmləndirilməsi ilə dünyanın hər bir yerində dini mədəniyyətin inkişafı və yayılması ilə nəticələnməsinə ümid edirik._

_BEYNəLXALQ əL-MUSTAFA (S) NəşR Və TəRCüMə MəRKəZI_

səh:6

Alti səhih kitabın meydana gəlmə tarixi 72 [1]

Sihah və Məsanid kıtabları arasında olan fərqlər. 74 [2]

Bu kitabı yazmaqda məqsədimiz. 75 [3]

Birinci hissə [4]

Məhəmməd İbn İsmail Buxari və Müslim İbn Həccac Nişapurinin tərcümeyi-halları [5]

1 [6] . Buxarinin tərcümeyi-halı və onun yaşayış tarixi 81 [7]

Buxari kimdir?. 81 [8]

Doğulduğu və vəfat etdiyi tarix: 81 [9]

Buxarinin təhsilləri: 81 [10]

Onun elmi səfərləri: 82 [11]

Buxarinin əsərləri: 82 [12]

Buxarinin təəccüb doğuran fətvaları: 83 [13]

2 [14] . Müslimin tərcümeyi-halı və onun yaşayış tarixi 85 [15]

Müslim kimdir ?. 85 [16]

Doğulduğu və vəfat etdiyi tarix: 85 [17]

Müslimin elmi səfərləri: 86 [18]

Müslimin əsərləri: 86 [19]

Müslimin vəfatının səbəbi: 87 [20]

İkinci hissə [21]

Səhihi-Buxari və Səhihi-Müslim sünni məzhəbinin  nəzərində [22]

1 [23]. Sihahi-Sittə. 91 [24]

(Alti Səhih Kitab) 91 [25]

Səhihi-Buxari və Səhihi-Müslim kitablarinin xüsusiyyətləri 92 [26]

Hədis mövzularının sayı 92 [27]

Şərhləri 93 [28]

Səhiheyn kitabları barədə yazıçılıq məharəti 93 [29]

Hələ bu azmış kimi... 95 [30]

Yuxular görürlər və kəramətlər söyləyirlər. 97 [31]

Şerlər və Qəsidələr. 98 [32]

İfrat dərəcəsinə çatmış müdafiə. 99 [33]

Üçüncü hissə [34]

Səhihi-Buxari və Səhihi-Müslim, elm və təhqiq baxımından [35]

1 [36]. Səhihi-Buxari və Səhihi-Müslim, elm və təhqiq baxımından. 105 [37]

Səhiheyn Məhəmməd ibn Yəhya Zohəlinin nəzərində. 107 [38]

Müslim də şübhəlidir. 109 [39]

Səhiheyn Əbu Zərənin nəzərində. 109 [40]

Səhiheyn kitabları Nəvəvinin nəzərində. 110 [41]

Səhiheyn kitabları İbn Həcərin nəzərinrə. 111 [42]

Səhiheyn kitabları Qazi Əbu Bəkr Baqilaninin və başqalarının nəzərində. 111 [43]

səh:8

Səhiheyn kitabı İbn Həmmamın nəzərində. 112 [1]

Səhiheyn kitabları Şeyx Məhəmməd Əbduhun nəzərində. 112 [2]

Səhiheyn kitabları Əhməd Əminin nəzərində. 114 [3]

Səhihi-Buxari kitabı Müslimənin nəzərində. 115 [4]

Səhiheyn kitabları biz şiələrin nəzərində. 116 [5]

Dördüncü hissə [6]

Səhiheynin Raviləri və Sənədləri [7]

1 [8]. Səhiheyn kitablarının sənədlərinin zəifliyi 121 [9]

Rical elmi  və Dirayətul-hədis. 121 [10]

İman, hədisin qəbul olunmasının əsas şərtidir. 123 [11]

Bu xüsusiyyətlər imanla düz gəlmir. 123 [12]

Səhiheyn kitablarının ravilərindən bir dəstəsinin imanının miqdarı və bu imanın tənqidi 124 [13]

1. Əbu Hüreyrə. 126 [14]

2. Əbu Musa Əşəri 128 [15]

3. Əmr İbn Ass. 130 [16]

4. Əbdullah ibn Zubeyr. 132 [17]

5. İmran İbn Həttan.. 134 [18]

6-7. Buxari və Müslim (Buxari və Müslimin təəssübkeşliyi) 135 [19]

Səhiheyn kitabları və Əlinin (ə) fəzilətləri 135 [20]

Müslimin şiələrə qarşı gülməli iftirası 137 [21]

Buxari və İmam Sadiq _(ə)_ 138 [22]

İbn Teymiyyənin üzürlü səbəbi 139 [23]

Buxari və Müslimin Peyğəmbər ailəsi ilə aşkar düşmənçiliyi 140 [24]

Beşinci hissə [25]

Səhiheynin  hədislərinin mətn cəhətindən zəifliyi [26]

1 [27]. Hədisin deyilişi ilə yazılışı arasında olan fasilə. 147 [28]

2 [29]. Yarımçıq yazılmış hədislər. 149 [30]

(Senzura olunmuş hədislər) 149 [31]

1. Cənabət hökmü.. 150 [32]

2. Dəli qadının daşqalaq olunması 151 [33]

3. Şərabxorun cəzası 153 [34]

4. Sudan soruşmaq əhvalatı 154 [35]

5-6. Osman və Səmurət ibn Cundəbin əhvalatı 156 [36]

Səhihi-Buxaridə hədislərin məfhumu.. 159 [37]

Səhihi-Buxarinin başqaları tərəfindən tamamlanması 160 [38]

Altinci hissə [39]

Tövhid,  Səhihi - Buxari  və Səhihi - Müslim  baxımından [40]

1 [41]. Allahı görmək səhiheyn baxımından. 165 [42]

səh:9

Hədislərdən istifadə olunan mətləblər. 175 [1]

Əhli-sünnə alimlərinin nəzərində Allahın görünməsi 176 [2]

2 [3]. Allahı görmək məsələsi ilə bağlı beş sual 181 [4]

Bu batil əqidənin mənşəyi nədir?. 183 [5]

Allahı yuxuda görmək olarmı ?. 185 [6]

Buxarinin bu hədisi təsdiq etməsi 186 [7]

Əhli-sünnə alimləri də Allahı yuxuda görürlər. 187 [8]

Bu yuxunun yozumu.. 188 [9]

Allah-Təalanı görmək şiə imamlarının nəzərində. 188 [10]

Şiə məzhəbinin rəhbərləri nə söyləyirlər?. 188 [11]

Əqli və fəlsəfi dəlillər. 190 [12]

Qurani-Kərimdən dəlillər. 191 [13]

Hədislərdən dəlillər. 194 [14]

Allahın məkana ehtiyacı varmı?! 196 [15]

3 [16]. Allah, namaz qılanın qarşısında! 197 [17]

Allah göydədirmi?. 198 [18]

Allah ərşdədirmi?. 199 [19]

Allah buludlar arasinda! 202 [20]

Bu hədislərdən çıxarılan nəticələr. 202 [21]

Əhli-sünnə alimlərinin məkan barəsində əqidələri 203 [22]

Bu əqidənin mənşəyi nədir?. 207 [23]

3. Allah gülürmü ?! 207 [24]

Yaşasin gülən Allah! 211 [25]

Hədisdən istifadə olan mətləblər: 212 [26]

4. Allah məkanını dəyişməyə möhtacdırmı?. 213 [27]

4 [28]. Allah öz bəndələri ilə çiyin-çiyinə dayanib. 217 [29]

Allahın müxtəlif əzaları vardır?! 218 [30]

Hədislərdən istifadə olunan mətləblər: 220 [31]

Araşdırma: 220 [32]

Allahın gözü vardır. 222 [33]

Allahın əli vardır. 223 [34]

Allahın barmağı var. 225 [35]

Allahın beli 226 [36]

Allahın ayağı vardır. 229 [37]

Diqqəti cəlb edən bir məsələ. 235 [38]

5 [39]. Şiə hədislərinə bir baxiş. 239 [40]

1. Hədis kitabları barədə nəzərlərin müxtəlif olması; 240 [41]

2. Şiə kitablarında tövhid barədə olan hədislər; 241 [42]

3. Tövhid barədə olan hədislərə şiə alimlərinin nəzəri ; 241 [43]

4. Qondarma və saxta rəvayətlər; 242 [44]

Tövhid barədə şiə hədislərindən bir neçə nümunə. 242 [45]

səh:10

7- ci bölüm [1]

Nübuvvət "Səhihəyn" kitablarının nəzərində [2]

1 [3]. “Quran baxımından peyğəmbərin məqamı”. 251 [4]

Nübuvvət və ləyaqət: 251 [5]

Nübuvvət və ismət 253 [6]

İslam Peyğmbəri Məhəmməd _(S)_ Quran ayələrində və hədislərdə. 257 [7]

Rəvayət baxımından islam Peyğəmbərinin hazırlığı 263 [8]

Həzrət Məhəmmədin _(s)_ əxlaqı 266 [9]

Vəhy və ictihad məsələsi 268 [10]

1. İlham yolu ilə nazil olan vəhy. 269 [11]

2. Pərdə arxasında olunan vəhy. 269 [12]

3. Mələk vasitəsi ilə. 270 [13]

Qurani olmayan vəhy. 270 [14]

Görəsən Peyğəmbər _(s)_ ictihad edirdimi?. 273 [15]

2 [16]. "Nübuvvət" Səhiheyn və Əhdeyn kitabları baxımından. 277 [17]

Nübuvvət Tövrat və İncil baxımından.. 277 [18]

Nübuvvət, Səhiheyn kitablarında. 280 [19]

Yalan uydurmağın tarixi 280 [20]

1. İbrahim Peyğəmbərin yalan danışması və şəfaət məqamından məhrum olunması 285 [21]

2. İbrahim Peyğəmbərin şəfaət məqamından məhrum olunması 286 [22]

Bu iki hədisin Tövratla əlaqəsi 288 [23]

Hədisin zəifliyi bəhsimizin mövzusudur. 289 [24]

Həzrət Süleymanın _(ə)_ doxsan doqquz arvadı ilə yatması 290 [25]

3 [26]. Cinayətkar Peyğəmbər və Əzrailin kor olması 293 [27]

Musanın qarışqaların yuvasına od vurması 301 [28]

4 [29]. Peyğəmbərin _(S)_ atasının və anasının imanı 305 [30]

Besətdən əvvəlki dövr. 305 [31]

Allahın elçisi haram olan ət yeyibmi?. 308 [32]

Zeyd ibn Əmr ibn Nofəl kimdir?. 310 [33]

5 [34]. “Ürəyin parçalanması dastanı”. 313 [35]

1. Zaman baxımından ziddiyyətli olması 315 [36]

2. Məkan baxımından ziddiyyətli olması 315 [37]

3. Bu mövzu, Peyğəmbərimizin _(s)_ isməti ilə uyğun deyildir. 316 [38]

4. Şərlər cismə aid deyildir. 316 [39]

Sinənin açılmasından məqsəd nədir?. 316 [40]

Tarix və hədis kitablarında “şəqqus - sədr” rəvayətlərinə bir baxış. 317 [41]

Görəsən Peyğəmbər _(s)_ öz nübuvvətində şəkk edirdimi?. 319 [42]

Vəhyin başlanması dastanına olan şübhələr. 323 [43]

Allahın rəsulunun namazda olan səhvi 326 [44]

səh:11

Cənabətli halda Peyğəmbərin _(s)_ namaz qılması 330 [1]

Həzrət Peyğəmbər _(s)_ möminləri lənətləyib onlara əziyyət edirdimi ?! 332 [2]

Bu hədislərin düzəlməsində məqsəd nədir?. 336 [3]

Həzərt Peyğəmbərin _(s)_ ağacları bir-biri ilə tozlandırılmasından çəkindirməsi 339 [4]

Dastanın uydurulma əlamətləri 340 [5]

Görəsən həzrət Peyğəmbər _(s)_ ictihad edirdimi ?! 341 [6]

Həzrət Peyğəmbər _(s)_ və müsəlmanlara əziyyət vermək. 344 [7]

“Lədud” hədisinin araşdırılması 345 [8]

Bu hədisin qondarılmasının səbəbləri 349 [9]

Nəqib Əbu Cəfər və “Lədud” hədisi 350 [10]

Görəsən həzrət Peyğəmbər _(s)_ Qur`an ayələrini unudurdumu?. 351 [11]

Görəsən Rəsuli-Əkrəm _(s)_ ayaq üstə bövl edirdimi?! 353 [12]

Bu nisbətin qəbahətli olmasına e`tiraf 354 [13]

Günahdan daha pis üzrlər. 355 [14]

Bu yozumlar nəyə lazımdır?. 356 [15]

Belə hadisələr bizim üçün qə`bul olunmazdır! 357 [16]

Bu kimi hədislərin düzəlməsinin səbəbi nədir?. 358 [17]

“Sehrun-nəbiy” dastanı 360 [18]

Nübuvvət məqamına yaraşmayan nisbətlər. 364 [19]

1. Peyğəmbərin _(s)_ evində mahnı oxunması?! 365 [20]

2. Peyğəmbərin öz həyat yoldaşını rəqqasələrə baxmağa dəvət etməsi 368 [21]

3. Həzrət Peyğəmbərin (s) qadın toy məclisində iştirak etməsi 373 [22]

4. Peyğəmbərin musiqiyə olan həvəsi 376 [23]

Qeyd olunan hədislərin araşdırılması 378 [24]

Bu hədislərin ravilərindən izahat vermələrini istəyirik. 379 [25]

Möhkəm və sarsılmaz dəlillər. 380 [26]

6 [27]. Peyğəmbər _(S)_ barədə. 383 [28]

”Qina” Quran baxımından.. 384 [29]

"Qina" hədislər baxımından.. 386 [30]

Məscid barədə. 388 [31]

Peyğəmbər məscidi 389 [32]

Naməhrəmlərə baxmaq. 391 [33]

Aişənin Peyğəmbər _(s)_ yanında gəlinciklə oynaması 393 [34]

7 [35]. Bu hədislərin uydurulmasından məqsəd nədir?. 395 [36]

1. Hakimiyyətdə olanların əxlaqi pozğunluğu.. 395 [37]

Xilafət sarayında əxlaqi pozğunluğun nümunələri 396 [38]

Həzrət Peyğəmbərə _(s)_ şərab hədiyyəsi 400 [39]

2. Aişənin sözünün keçərli olması üçün.. 401 [40]

3. Xəlifələr üçün fəzilət düzəltmək. 406 [41]

8 [42]. Ömərin istəkləri 411 [43]

səh:12

Üç ayə: 415 [1]

Hicab ayəsində Ömərin istəyinin araşdırılması 417 [2]

1. Hədislərdə olan ziddiyyətlər. 417 [3]

2. Başqa hədislər bu hədisi təkzib edir. 419 [4]

Ayənin siyağı 422 [5]

Münafiqə namaz qılmağın haram  olması haqda ayə. 423 [6]

Bu iki hədisdən belə başa düşülür: 425 [7]

Bu hədis barədə əhli-sünnə alimlərinin nəzərləri 428 [8]

Bu əfsanələrin bəzi şiə kitablarında da nəql olunması 429 [9]

Səkkizinci hissə [10]

Xilafət məsələsi Səhiheyn kitablarında [11]

1 [12]. Xilafət 433 [13]

2. Bəhsin yolu və məqsədi 435 [14]

Xilafət barədə üç sual 436 [15]

3 [16]. Səhiheyndə Peyğəmbər ailəsinin fəzilətləri 443 [17]

1. “Təthir”ayəsi və Peyğəmbərin ailəsi 443 [18]

2. “Mübahilə” ayəsi və Peyğəmbərin ailəsi 444 [19]

3. “Qədir” hədisi və Peyğəmbərin ailəsi 446 [20]

4. Rəsuli-Əkrəm _(s)_ Əhli-beyti öz yaxınları kimi tanıtdırıb. 449 [21]

5. On iki rəhbər. 452 [22]

4 [23]. Səhiheyndə Əmirəl möminin Əlinin _(ə)_ fəzilətləri 457 [24]

1. Əliyə _(ə)_ düşmən olanlar Allaha düşməndir. 457 [25]

5 [26]. Səhiheyndə Fatimeyi-Zəhranın (s) fəzilətləri 467 [27]

1. Fatimə qadınların ülgüsü.. 467 [28]

2. Həzrət Fatimə (s) Peyğəmbərin yanına gedən birinci kəsdir 468 [29]

3. Həzrət Fatimə (s) Allah Rəsulunun ciyərparasıdır. 469 [30]

4. Həzrət Fatimeyi-Zəhranını (s) təsbih zikri 469 [31]

5. Həzrət Fatimeyi-Zəhranın (s) atasına olan məhəbbəti 470 [32]

6. Həzrət Fatiməeyi-Zəhranın (s) Peyğəmbərin halına yanması 472 [33]

6 [34]. Səhiheyndə İmam Həsən (ə) [35]və İmam Hüseynin (ə) fəzilətləri 475 [36]

1. İmam Həsənə (ə) və İmam Hüseynə (ə) sədəqə haramdır 475 [37]

2. İmam Həsən (ə) və İmam Hüseyn (ə) Peyğəmbərə oxşayırlar 476 [38]

3. Peyğəmbərin İmam Həsənə (ə) və İmam Hüseynə (ə) olan məhəbbəti 477 [39]

4. İmam Həsən (ə) və İmam Hüseyn (ə) Peyğəmbərin reyhanıdır. 478 [40]

5. İmam Həsən (ə) və İmam Hüseyn (ə) barəsində Peyğəmbərin duası 478 [41]

6. İlahi Həsəni və onu sevənləri sev. 479 [42]

İmamət, Əlinin (ə) nəzərində. 480 [43]

İmamətin şərtləri 480 [44]

İmamət və gözəl əxlaq. 481 [45]

səh:13

İmamət və şəriət hökmləri ilə tanışlıq. 485 [1]

Təyəmmümün hökmü.. 487 [2]

Şərabxora şallaq vurulmasının miqdarı 490 [3]

Ana bətnində olan körpə uşağın diyəsi 492 [4]

“İstizan” (icazə almaq) hökmü; Ən sadə hökmlər. 492 [5]

“Kəlalə” məsələsinin çətinliyi 495 [6]

Dəlini daşqalaq etmək. 497 [7]

Bayram namazında hansı surəni oxuyurlar! 498 [8]

Kəbə evinin qızılı və gümüşü.. 500 [9]

Quranın təfsiri 502 [10]

Osmanın cənabət məsələsində fətvası 503 [11]

Məsahif (səhifələr) barədə bir hökm! 506 [12]

İslam hökmləri və xəlifələr. 508 [13]

1. Qətl və qarət 511 [14]

Hökmlərdə dəyişiklik. 511 [15]

Malik ibn Nuveyrə Peyğəmbərin _(s)_ nümayəndəsidir. 516 [16]

2. Fədək  məsələsi və Peyğəmbərin _(s)_ mirası 519 [17]

Qondarma qanun.. 523 [18]

Peyğəmbərin _(s)_ səhabələri 526 [19]

Peyğəmbərin _(s)_ zövcələri 527 [20]

3. Hüdeybiyyə sülhündə. 529 [21]

4. Yazıla bilməyən vəsiyyətnamə. 531 [22]

Hədisi nəql edən Ubeydullah deyir: 532 [23]

Şübhə və onun cavabı 538 [24]

5. Təməttö həcci 539 [25]

Təməttö həcci nədir?. 540 [26]

Peyğəmbərin cahiliyyət dövründə olan əməllərlə mübarizəsi 541 [27]

Təməttö həccinin haram edilməsi 545 [28]

Təməttö həccinin qarşısının alınma səbəbi 548 [29]

Təməttö həcci Osmanın dövründə. 550 [30]

İbn Zubeyr bu barədə belə deyir: 553 [31]

Təməttö həcci Müaviyənin dövründə. 553 [32]

“Səhihi-Müslim” və “Müsnədi-Əhməd” kitablarında belə nəql olunmuşdur ki; 555 [33]

6. Mütə və ya müvəqqəti evlənmək. 555 [34]

Mütə nədir?. 555 [35]

Ortaq hökmlər. 556 [36]

Fərqli xüsusiyyətlər. 557 [37]

İslamda mütənin qanuni olması 557 [38]

İkinci xəlifənin mütəni haram etməsi 564 [39]

Nəsx iddiası və  yaxud hökmün qüvvədən düşməsi 567 [40]

İftiralar və əsası olmayan məsələlər. 570 [41]

a. Şeyx Məhəmməd Əbduhun sözləri 571 [42]

səh:14

Ayətullah Məhəmməd Sadiq Nəcminin həyati 17 [1]

Ön Söz. 21 [2]

Hörmətli oxucular! 21 [3]

Müqəddimə. 23 [4]

Hədislər barədə. 43 [5]

Hədis nədir?. 43 [6]

Sünnə nədir?. 44 [7]

Quran baxımından hədisin əhəmiyyəti 44 [8]

Sünnənin əhəmiyyəti barədə Peyğəmbərin _(S)_ nəzəri 46 [9]

Quran və sünnənin fərqi 48 [10]

Şiə və Sünnü məzhəblərində hədis yazılışının qısa tarixi 50 [11]

Şiə məzhəbində hədisin yazılması 50 [12]

İmam Əlinin (ə) vaxtinda hədisin yazilmasi 51 [13]

İmam Əli (ə) və onun yazdıqları 53 [14]

Hədis yazanların sayı və rütbələri 53 [15]

İmam Sadiqin _(ə)_ zamanında hədislərin yazılışı 54 [16]

Kutube ərbəə - 4 kitab. 55 [17]

Sünnü məzhəbində hədislərin yazılması 56 [18]

Əbu Bəkrin xilafəti dövründə hədis yazılışının qadağan edilməsi 57 [19]

Ömərin xilafəti zamanı hədis nəqlinin qadağan olunması 58 [20]

Ömərin vaxtında hədis yazmaq və toplamağın qadağan olunması 61 [21]

Hədis Osmanin dövründə. 61 [22]

Hədis Müaviyənin zamanında. 63 [23]

İkinci fərman.. 66 [24]

Üçüncü və dördüncü fərman.. 67 [25]

Əməvi xəlifələri zamanında hədisin vəziyyəti 68 [26]

Hədis yazmaqda ilk addım... 68 [27]

Ömər ibn Əbdul-Əzizin xilafəti dövründə hədisin əməli surətdə yazılması 69 [28]

Alti səhih kitabın meydana gəlmə tarixi 72 [29]

Sihah və Məsanid kıtabları arasında olan fərqlər. 74 [30]

Bu kitabı yazmaqda məqsədimiz. 75 [31]

Birinci hissə [32]

Məhəmməd İbn İsmail Buxari və Müslim İbn Həccac Nişapurinin tərcümeyi-halları [33]

1 [34] . Buxarinin tərcümeyi-halı və onun yaşayış tarixi 81 [35]

Buxari kimdir?. 81 [36]

Doğulduğu və vəfat etdiyi tarix: 81 [37]

Buxarinin təhsilləri: 81 [38]

Onun elmi səfərləri: 82 [39]

Buxarinin əsərləri: 82 [40]

Buxarinin təəccüb doğuran fətvaları: 83 [41]

2 [42] . Müslimin tərcümeyi-halı və onun yaşayış tarixi 85 [43]

Müslim kimdir ?. 85 [44]

Doğulduğu və vəfat etdiyi tarix: 85 [45]

Müslimin elmi səfərləri: 86 [46]

Müslimin əsərləri: 86 [47]

Müslimin vəfatının səbəbi: 87 [48]

İkinci hissə [49]

Səhihi-Buxari və Səhihi-Müslim sünni məzhəbinin  nəzərində [50]

1 [51]. Sihahi-Sittə. 91 [52]

(Alti Səhih Kitab) 91 [53]

Səhihi-Buxari və Səhihi-Müslim kitablarinin xüsusiyyətləri 92 [54]

Hədis mövzularının sayı 92 [55]

Şərhləri 93 [56]

Səhiheyn kitabları barədə yazıçılıq məharəti 93 [57]

Hələ bu azmış kimi... 95 [58]

Yuxular görürlər və kəramətlər söyləyirlər. 97 [59]

Şerlər və Qəsidələr. 98 [60]

İfrat dərəcəsinə çatmış müdafiə. 99 [61]

Üçüncü hissə [62]

Səhihi-Buxari və Səhihi-Müslim, elm və təhqiq baxımından [63]

1 [64]. Səhihi-Buxari və Səhihi-Müslim, elm və təhqiq baxımından. 105 [65]

Səhiheyn Məhəmməd ibn Yəhya Zohəlinin nəzərində. 107 [66]

Müslim də şübhəlidir. 109 [67]

Səhiheyn Əbu Zərənin nəzərində. 109 [68]

Səhiheyn kitabları Nəvəvinin nəzərində. 110 [69]

Səhiheyn kitabları İbn Həcərin nəzərinrə. 111 [70]

Səhiheyn kitabları Qazi Əbu Bəkr Baqilaninin və başqalarının nəzərində. 111 [71]

Səhiheyn kitabı İbn Həmmamın nəzərində. 112 [72]

Səhiheyn kitabları Şeyx Məhəmməd Əbduhun nəzərində. 112 [73]

Səhiheyn kitabları Əhməd Əminin nəzərində. 114 [74]

Səhihi-Buxari kitabı Müslimənin nəzərində. 115 [75]

Səhiheyn kitabları biz şiələrin nəzərində. 116 [76]

Dördüncü hissə [77]

Səhiheynin Raviləri və Sənədləri [78]

1 [79]. Səhiheyn kitablarının sənədlərinin zəifliyi 121 [80]

Rical elmi  və Dirayətul-hədis. 121 [81]

İman, hədisin qəbul olunmasının əsas şərtidir. 123 [82]

Bu xüsusiyyətlər imanla düz gəlmir. 123 [83]

Səhiheyn kitablarının ravilərindən bir dəstəsinin imanının miqdarı və bu imanın tənqidi 124 [84]

1. Əbu Hüreyrə. 126 [85]

2. Əbu Musa Əşəri 128 [86]

3. Əmr İbn Ass. 130 [87]

4. Əbdullah ibn Zubeyr. 132 [88]

5. İmran İbn Həttan.. 134 [89]

6-7. Buxari və Müslim (Buxari və Müslimin təəssübkeşliyi) 135 [90]

Səhiheyn kitabları və Əlinin (ə) fəzilətləri 135 [91]

Müslimin şiələrə qarşı gülməli iftirası 137 [92]

Buxari və İmam Sadiq _(ə)_ 138 [93]

İbn Teymiyyənin üzürlü səbəbi 139 [94]

Buxari və Müslimin Peyğəmbər ailəsi ilə aşkar düşmənçiliyi 140 [95]

Beşinci hissə [96]

Səhiheynin  hədislərinin mətn cəhətindən zəifliyi [97]

1 [98]. Hədisin deyilişi ilə yazılışı arasında olan fasilə. 147 [99]

2 [100]. Yarımçıq yazılmış hədislər. 149 [101]

(Senzura olunmuş hədislər) 149 [102]

1. Cənabət hökmü.. 150 [103]

2. Dəli qadının daşqalaq olunması 151 [104]

3. Şərabxorun cəzası 153 [105]

4. Sudan soruşmaq əhvalatı 154 [106]

5-6. Osman və Səmurət ibn Cundəbin əhvalatı 156 [107]

Səhihi-Buxaridə hədislərin məfhumu.. 159 [108]

Səhihi-Buxarinin başqaları tərəfindən tamamlanması 160 [109]

Altinci hissə [110]

Tövhid,  Səhihi - Buxari  və Səhihi - Müslim  baxımından [111]

1 [112]. Allahı görmək səhiheyn baxımından. 165 [113]

Hədislərdən istifadə olunan mətləblər. 175 [114]

Əhli-sünnə alimlərinin nəzərində Allahın görünməsi 176 [115]

2 [116]. Allahı görmək məsələsi ilə bağlı beş sual 181 [117]

Bu batil əqidənin mənşəyi nədir?. 183 [118]

Allahı yuxuda görmək olarmı ?. 185 [119]

Buxarinin bu hədisi təsdiq etməsi 186 [120]

Əhli-sünnə alimləri də Allahı yuxuda görürlər. 187 [121]

Bu yuxunun yozumu.. 188 [122]

Allah-Təalanı görmək şiə imamlarının nəzərində. 188 [123]

Şiə məzhəbinin rəhbərləri nə söyləyirlər?. 188 [124]

Əqli və fəlsəfi dəlillər. 190 [125]

Qurani-Kərimdən dəlillər. 191 [126]

Hədislərdən dəlillər. 194 [127]

Allahın məkana ehtiyacı varmı?! 196 [128]

3 [129]. Allah, namaz qılanın qarşısında! 197 [130]

Allah göydədirmi?. 198 [131]

Allah ərşdədirmi?. 199 [132]

Allah buludlar arasinda! 202 [133]

Bu hədislərdən çıxarılan nəticələr. 202 [134]

Əhli-sünnə alimlərinin məkan barəsində əqidələri 203 [135]

Bu əqidənin mənşəyi nədir?. 207 [136]

3. Allah gülürmü ?! 207 [137]

Yaşasin gülən Allah! 211 [138]

Hədisdən istifadə olan mətləblər: 212 [139]

4. Allah məkanını dəyişməyə möhtacdırmı?. 213 [140]

4 [141]. Allah öz bəndələri ilə çiyin-çiyinə dayanib. 217 [142]

Allahın müxtəlif əzaları vardır?! 218 [143]

Hədislərdən istifadə olunan mətləblər: 220 [144]

Araşdırma: 220 [145]

Allahın gözü vardır. 222 [146]

Allahın əli vardır. 223 [147]

Allahın barmağı var. 225 [148]

Allahın beli 226 [149]

Allahın ayağı vardır. 229 [150]

Diqqəti cəlb edən bir məsələ. 235 [151]

5 [152]. Şiə hədislərinə bir baxiş. 239 [153]

1. Hədis kitabları barədə nəzərlərin müxtəlif olması; 240 [154]

2. Şiə kitablarında tövhid barədə olan hədislər; 241 [155]

3. Tövhid barədə olan hədislərə şiə alimlərinin nəzəri ; 241 [156]

4. Qondarma və saxta rəvayətlər; 242 [157]

Tövhid barədə şiə hədislərindən bir neçə nümunə. 242 [158]

7- ci bölüm [159]

Nübuvvət "Səhihəyn" kitablarının nəzərində [160]

1 [161]. “Quran baxımından peyğəmbərin məqamı”. 251 [162]

Nübuvvət və ləyaqət: 251 [163]

Nübuvvət və ismət 253 [164]

İslam Peyğmbəri Məhəmməd _(S)_ Quran ayələrində və hədislərdə. 257 [165]

Rəvayət baxımından islam Peyğəmbərinin hazırlığı 263 [166]

Həzrət Məhəmmədin _(s)_ əxlaqı 266 [167]

Vəhy və ictihad məsələsi 268 [168]

1. İlham yolu ilə nazil olan vəhy. 269 [169]

2. Pərdə arxasında olunan vəhy. 269 [170]

3. Mələk vasitəsi ilə. 270 [171]

Qurani olmayan vəhy. 270 [172]

Görəsən Peyğəmbər _(s)_ ictihad edirdimi?. 273 [173]

2 [174]. "Nübuvvət" Səhiheyn və Əhdeyn kitabları baxımından. 277 [175]

Nübuvvət Tövrat və İncil baxımından.. 277 [176]

Nübuvvət, Səhiheyn kitablarında. 280 [177]

Yalan uydurmağın tarixi 280 [178]

1. İbrahim Peyğəmbərin yalan danışması və şəfaət məqamından məhrum olunması 285 [179]

2. İbrahim Peyğəmbərin şəfaət məqamından məhrum olunması 286 [180]

Bu iki hədisin Tövratla əlaqəsi 288 [181]

Hədisin zəifliyi bəhsimizin mövzusudur. 289 [182]

Həzrət Süleymanın _(ə)_ doxsan doqquz arvadı ilə yatması 290 [183]

3 [184]. Cinayətkar Peyğəmbər və Əzrailin kor olması 293 [185]

Musanın qarışqaların yuvasına od vurması 301 [186]

4 [187]. Peyğəmbərin _(S)_ atasının və anasının imanı 305 [188]

Besətdən əvvəlki dövr. 305 [189]

Allahın elçisi haram olan ət yeyibmi?. 308 [190]

Zeyd ibn Əmr ibn Nofəl kimdir?. 310 [191]

5 [192]. “Ürəyin parçalanması dastanı”. 313 [193]

1. Zaman baxımından ziddiyyətli olması 315 [194]

2. Məkan baxımından ziddiyyətli olması 315 [195]

3. Bu mövzu, Peyğəmbərimizin _(s)_ isməti ilə uyğun deyildir. 316 [196]

4. Şərlər cismə aid deyildir. 316 [197]

Sinənin açılmasından məqsəd nədir?. 316 [198]

Tarix və hədis kitablarında “şəqqus - sədr” rəvayətlərinə bir baxış. 317 [199]

Görəsən Peyğəmbər _(s)_ öz nübuvvətində şəkk edirdimi?. 319 [200]

Vəhyin başlanması dastanına olan şübhələr. 323 [201]

Allahın rəsulunun namazda olan səhvi 326 [202]

Cənabətli halda Peyğəmbərin _(s)_ namaz qılması 330 [203]

Həzrət Peyğəmbər _(s)_ möminləri lənətləyib onlara əziyyət edirdimi ?! 332 [204]

Bu hədislərin düzəlməsində məqsəd nədir?. 336 [205]

Həzərt Peyğəmbərin _(s)_ ağacları bir-biri ilə tozlandırılmasından çəkindirməsi 339 [206]

Dastanın uydurulma əlamətləri 340 [207]

Görəsən həzrət Peyğəmbər _(s)_ ictihad edirdimi ?! 341 [208]

Həzrət Peyğəmbər _(s)_ və müsəlmanlara əziyyət vermək. 344 [209]

“Lədud” hədisinin araşdırılması 345 [210]

Bu hədisin qondarılmasının səbəbləri 349 [211]

Nəqib Əbu Cəfər və “Lədud” hədisi 350 [212]

Görəsən həzrət Peyğəmbər _(s)_ Qur`an ayələrini unudurdumu?. 351 [213]

Görəsən Rəsuli-Əkrəm _(s)_ ayaq üstə bövl edirdimi?! 353 [214]

Bu nisbətin qəbahətli olmasına e`tiraf 354 [215]

Günahdan daha pis üzrlər. 355 [216]

Bu yozumlar nəyə lazımdır?. 356 [217]

Belə hadisələr bizim üçün qə`bul olunmazdır! 357 [218]

Bu kimi hədislərin düzəlməsinin səbəbi nədir?. 358 [219]

“Sehrun-nəbiy” dastanı 360 [220]

Nübuvvət məqamına yaraşmayan nisbətlər. 364 [221]

1. Peyğəmbərin _(s)_ evində mahnı oxunması?! 365 [222]

2. Peyğəmbərin öz həyat yoldaşını rəqqasələrə baxmağa dəvət etməsi 368 [223]

3. Həzrət Peyğəmbərin (s) qadın toy məclisində iştirak etməsi 373 [224]

4. Peyğəmbərin musiqiyə olan həvəsi 376 [225]

Qeyd olunan hədislərin araşdırılması 378 [226]

Bu hədislərin ravilərindən izahat vermələrini istəyirik. 379 [227]

Möhkəm və sarsılmaz dəlillər. 380 [228]

6 [229]. Peyğəmbər _(S)_ barədə. 383 [230]

”Qina” Quran baxımından.. 384 [231]

"Qina" hədislər baxımından.. 386 [232]

Məscid barədə. 388 [233]

Peyğəmbər məscidi 389 [234]

Naməhrəmlərə baxmaq. 391 [235]

Aişənin Peyğəmbər _(s)_ yanında gəlinciklə oynaması 393 [236]

7 [237]. Bu hədislərin uydurulmasından məqsəd nədir?. 395 [238]

1. Hakimiyyətdə olanların əxlaqi pozğunluğu.. 395 [239]

Xilafət sarayında əxlaqi pozğunluğun nümunələri 396 [240]

Həzrət Peyğəmbərə _(s)_ şərab hədiyyəsi 400 [241]

2. Aişənin sözünün keçərli olması üçün.. 401 [242]

3. Xəlifələr üçün fəzilət düzəltmək. 406 [243]

8 [244]. Ömərin istəkləri 411 [245]

Üç ayə: 415 [246]

Hicab ayəsində Ömərin istəyinin araşdırılması 417 [247]

1. Hədislərdə olan ziddiyyətlər. 417 [248]

2. Başqa hədislər bu hədisi təkzib edir. 419 [249]

Ayənin siyağı 422 [250]

Münafiqə namaz qılmağın haram  olması haqda ayə. 423 [251]

Bu iki hədisdən belə başa düşülür: 425 [252]

Bu hədis barədə əhli-sünnə alimlərinin nəzərləri 428 [253]

Bu əfsanələrin bəzi şiə kitablarında da nəql olunması 429 [254]

Səkkizinci hissə [255]

Xilafət məsələsi Səhiheyn kitablarında [256]

1 [257]. Xilafət 433 [258]

2. Bəhsin yolu və məqsədi 435 [259]

Xilafət barədə üç sual 436 [260]

3 [261]. Səhiheyndə Peyğəmbər ailəsinin fəzilətləri 443 [262]

1. “Təthir”ayəsi və Peyğəmbərin ailəsi 443 [263]

2. “Mübahilə” ayəsi və Peyğəmbərin ailəsi 444 [264]

3. “Qədir” hədisi və Peyğəmbərin ailəsi 446 [265]

4. Rəsuli-Əkrəm _(s)_ Əhli-beyti öz yaxınları kimi tanıtdırıb. 449 [266]

5. On iki rəhbər. 452 [267]

4 [268]. Səhiheyndə Əmirəl möminin Əlinin _(ə)_ fəzilətləri 457 [269]

1. Əliyə _(ə)_ düşmən olanlar Allaha düşməndir. 457 [270]

5 [271]. Səhiheyndə Fatimeyi-Zəhranın (s) fəzilətləri 467 [272]

1. Fatimə qadınların ülgüsü.. 467 [273]

2. Həzrət Fatimə (s) Peyğəmbərin yanına gedən birinci kəsdir 468 [274]

3. Həzrət Fatimə (s) Allah Rəsulunun ciyərparasıdır. 469 [275]

4. Həzrət Fatimeyi-Zəhranını (s) təsbih zikri 469 [276]

5. Həzrət Fatimeyi-Zəhranın (s) atasına olan məhəbbəti 470 [277]

6. Həzrət Fatiməeyi-Zəhranın (s) Peyğəmbərin halına yanması 472 [278]

6 [279]. Səhiheyndə İmam Həsən (ə) [280]və İmam Hüseynin (ə) fəzilətləri 475 [281]

1. İmam Həsənə (ə) və İmam Hüseynə (ə) sədəqə haramdır 475 [282]

2. İmam Həsən (ə) və İmam Hüseyn (ə) Peyğəmbərə oxşayırlar 476 [283]

3. Peyğəmbərin İmam Həsənə (ə) və İmam Hüseynə (ə) olan məhəbbəti 477 [284]

4. İmam Həsən (ə) və İmam Hüseyn (ə) Peyğəmbərin reyhanıdır. 478 [285]

5. İmam Həsən (ə) və İmam Hüseyn (ə) barəsində Peyğəmbərin duası 478 [286]

6. İlahi Həsəni və onu sevənləri sev. 479 [287]

İmamət, Əlinin (ə) nəzərində. 480 [288]

İmamətin şərtləri 480 [289]

İmamət və gözəl əxlaq. 481 [290]

İmamət və şəriət hökmləri ilə tanışlıq. 485 [291]

Təyəmmümün hökmü.. 487 [292]

Şərabxora şallaq vurulmasının miqdarı 490 [293]

Ana bətnində olan körpə uşağın diyəsi 492 [294]

“İstizan” (icazə almaq) hökmü; Ən sadə hökmlər. 492 [295]

“Kəlalə” məsələsinin çətinliyi 495 [296]

Dəlini daşqalaq etmək. 497 [297]

Bayram namazında hansı surəni oxuyurlar! 498 [298]

Kəbə evinin qızılı və gümüşü.. 500 [299]

Quranın təfsiri 502 [300]

Osmanın cənabət məsələsində fətvası 503 [301]

Məsahif (səhifələr) barədə bir hökm! 506 [302]

İslam hökmləri və xəlifələr. 508 [303]

1. Qətl və qarət 511 [304]

Hökmlərdə dəyişiklik. 511 [305]

Malik ibn Nuveyrə Peyğəmbərin _(s)_ nümayəndəsidir. 516 [306]

2. Fədək  məsələsi və Peyğəmbərin _(s)_ mirası 519 [307]

Qondarma qanun.. 523 [308]

Peyğəmbərin _(s)_ səhabələri 526 [309]

Peyğəmbərin _(s)_ zövcələri 527 [310]

3. Hüdeybiyyə sülhündə. 529 [311]

4. Yazıla bilməyən vəsiyyətnamə. 531 [312]

Hədisi nəql edən Ubeydullah deyir: 532 [313]

Şübhə və onun cavabı 538 [314]

5. Təməttö həcci 539 [315]

Təməttö həcci nədir?. 540 [316]

Peyğəmbərin cahiliyyət dövründə olan əməllərlə mübarizəsi 541 [317]

Təməttö həccinin haram edilməsi 545 [318]

Təməttö həccinin qarşısının alınma səbəbi 548 [319]

Təməttö həcci Osmanın dövründə. 550 [320]

İbn Zubeyr bu barədə belə deyir: 553 [321]

Təməttö həcci Müaviyənin dövründə. 553 [322]

“Səhihi-Müslim” və “Müsnədi-Əhməd” kitablarında belə nəql olunmuşdur ki; 555 [323]

6. Mütə və ya müvəqqəti evlənmək. 555 [324]

Mütə nədir?. 555 [325]

Ortaq hökmlər. 556 [326]

Fərqli xüsusiyyətlər. 557 [327]

İslamda mütənin qanuni olması 557 [328]

İkinci xəlifənin mütəni haram etməsi 564 [329]

Nəsx iddiası və  yaxud hökmün qüvvədən düşməsi 567 [330]

İftiralar və əsası olmayan məsələlər. 570 [331]

a. Şeyx Məhəmməd Əbduhun sözləri 571 [332]

b. Musa Carullahın sözləri 572 [333]

c. Alusinin iftirası 573 [334]

d. Şeyx Məhmud Şəltutun sözləri 574 [335]

7. Təravih namazı 575 [336]

Əmirəl-möminin Əlinin _(ə)_ rəftarı 578 [337]

Bədruddin Eyninin izahı 579 [338]

8. Üç təlaq. 580 [339]

Üç təlaq hansıdır?. 580 [340]

Üç təlaq məsələsinə bir baxış. 583 [341]

9. Əzizlərinin ölümündə ağlamağın qadağan olunması 585 [342]

10. Müsafir namazı 590 [343]

Müqayisə və nəticə. 592 [344]

Rəsuli-Əkrəmin _(s)_ uzaq görənliyi və əvvəlcədən xəbər verməsi 593 [345]

Mürtəd olma və dindən dönmə. 594 [346]

Dində təhrif və bidət 598 [347]

Həqiqəti etiraf etmək. 601 [348]

Bu kitabın sənədləri haqqında izah: 603 [349]

“Səhihi-Müslim”. 603 [350]

Qaynaqlar. 605 [351]

səh:15

səh:16

mütaliərindən sonra “Səhiheynə bir baxış” adlı kitabının müqəddiməsini səkkizinci imam Həzrət Əli ibn Musa Ər-Rzanın (ə) qəbrinin kənarında yazmağa başlamışdır.

Ayətullah Məhəmməd Sadiq Nəcminin əhli-sünnə mənbələrində apardığı araşdırmalar onun “Səhihi-Buxari” və “Səhihi-Müslim” kitablarından götürdüyü bir çox qeydlərin toplanılmasına səbəb oldu. Onun doğma kəndində Ayətullah Əmini ilə görüşü bir çox suallara cavab tapmaq üçün münasib fürsət idi. Ayətullah Əllamə Əmini Məhəmməd Sadiq Nəcminin pərakəndə şəkildə topladığı qeydləri görəndən sonra onu həmin mövzuda kitab yazmağa həvəsləndirdi. Əllamə Əmininin göstərişləri “Səhiheynə bir baxış” adlı kitabın yazılmasına səbəb oldu. Bu kitab yazılandan sonra 1353-cü şəmsi ilində bir çox böyük alimlər Ayətullah Məhəmməd Sadiq Nəcminin bu işini yüksək qiymətləndirib ona təşəkkür etmişlər. Belə alimlərdən biri də Ayətullah Əllamə Əsgəridir.

Qeyd etmək lazımdır ki, Ayətullah Məhəmməd Sadiq Nəcmi Əllamə Əsgərinin “Əbdullah ibn Səba”, “Aişə Əlinin (ə) dövründə” adlı kitablarını ərəb dilindən fars dilinə tərcümə etmişdir.

İran İslam inqilabından sonra 1357-ci şəmsi ilində Ayətullah Nəcmi İmam Xomeyni (rəhmətullahi ələyh) tərəfindən “Xoy” vilayətinin imam-cüməsi təyin edildi. Bu müddət ərzində imam-cümə vəzifəsində çalışmasına baxmayaraq Ayətullah Nəcmi Xoy vilayətində Azad İslam Universitetini təsis etdi. Hal-hazırda da bu universitet İran İslam Respublikasının seçilmiş elm ocaqlarından biri sayılır. Bütün bunlara baxmayaraq, Ayətullah Məhəmməd Sadiq Nəcmi öz elmi araşdırmalarını dayandırmamışdır. O, bu müddət ərzində “İmam Hüseynin (ə) Mədinədən Kərbəlaya kimi söhbətləri”, “Bir elmi mübahisə”, “İmamların Bəqidə olan qəbirlərinin

səh:18

tarixi” adlı kitablarını yazmışdır.

Ayətullah Məhəmməd Sadiq Nəcminin qələmə aldığı və tərcümə etdiyi kitablar aşağıdakılardan ibarətdir:

1. Həcc və ziyarətə aid məsələlər;

2. Vəhhabiliklə tanışlıq;

3. Quran tarixi;

4. Hədis tarixi;

5. Quranla tanışlıq;

6. Aişə Həzrət Əlinin (ə) dövründə;

7. Abdullah ibn Səba kitabının tərcüməsi (2-3-cü cildlər);

8. Quranın ümumi məsələlərdə və müxtəlif elmlərdə bəyanları (1-2-ci cild);

səh:19

səh:20

Rəşad Vahid oğlu Əkbərov tərəfindən Azərbaycan dilinə tərcümə olunmuşdur. Allah-təaladan arzu edirik ki, onun elm aləminə etdiyi xidməti qəbul olunsun, Rəbbimiz bu kitabın ikinci cildinin də tərcümə olmasında ona yardım etsin. Ona elm və təhsildə müvəffəqiyyətlər və apardığı təhqiqat işlərində uğurlar arzulayırıq.

“Qum Elmiyyə Hövzəsi”

Ayətullah Məhəmməd Sadiq Nəcmi

1385-ci şəmsi ilinin dey ayı – 2007-cı miladi ilinin yanvar ayı.

səh:22

müqəddəs kitabı) və ikincisi isə - Əhli-beyt (ələyhumus-səlam) (Peyğəmbərimizin (s) övladlarıdır.) Öz ümmətinə əmr etmişdir ki, onlara itaət etsinlər və heç vaxt onlardan ayrılmasınlar.(1)

İslam Peyğəmbəri (s) öz həyatı zamanı Qurani-Kərimin həqiqətini, onun düyünlü və ağır olan mətləblərini ümmətinə çatdırmaq vəzifəsini öz öhdəsinə götürmüşdür. Buna görə də Qurani-Kərimin ağır və düyünlü mətləbləri hədis şəklində açıqlanmışdır. Bütün İslam elmlərini - əqidələr, maarif və əhkam – öz ümmətinə və ardıcıllarına müxtəlif yollarla başa salmışdır. Həzrət Məhəmməd (s) hədis söyləmək barədə belə buyurur: “Allah mənim sözlərimi eşidən, başa düşən və başqalarına çatdıran bəndəni sevindirsin. Nə çoxdur o kəslər ki elmi özlərindən savadlılara və başa düşənlərə nəql edirlər”.(2)

İndi isə İslam ümmətinin Peyğəmbərin (s) vəfatından sonra Quran və Əhli-beytlə (ələyhumus-səlam) necə rəftar etdiklərinə, o Həzrətin buyurduğu hədislər qarşısında törətdikləri cinayətlərə diqqət yetirək.

Onlar Peyğəmbər ailəsini (səlamullahi ələyhim əcməin) cəmiyyət arasından uzaqlaşdıraraq ev dustağı etmişlər. Onlarla etdikləri bu rəftarı açıqlamağa insan dili acizdir.(3)

səh:24

İslamın həqiqi və düzgün qoruyucularını müxtəlif hiylələrlə cəmiyyətdən uzaqlaşdırmaqla xilafəti ələ keçirdilər, Quranla onun mənalarını açıqlayan hədislər arasında ayrılıq salmaq və Allahın kitabını öz istəkləri üzərində təfsir etməklə mənalarını dəyişmək imkanını əldə etdilər.

“Peyğəmbər (s) sünnəsi” adlanan İslam rəhbərinin buyurduğu bu hədislər, xəlifələrin irəli sürdükləri siyasətlərin yolu üzərində olan birinci maneə idi. Daha doğrusu “sünnə”, müxalif qüvvələrin apardığı siyasi müharibənin qalibi sayılırdı. Buna görə də hakimiyyəti ələ keçirənlər birinci çıxış yolunu bu ağır siyasi müharibədə güclü olan müxaliflərini tərki-silah etməkdə gördülər.

Əvvəlcə Əbu Bəkr bu silahı özününkiləşdirdi. Bu yolla Peyğəmbərdən (s) buyurulan 500 hədisi yığıb topladı. Lakin, bir müddətdən sonra bu hədislərdən faydalanmayacağını başa düşdü. Çünki, bu hədisləri özününkiləşdirməsi mümkün deyildir. Nəticədə bütün toplanılmış hədisləri oda ataraq yandırdı.(1)

Şübhəsiz ki, o vaxt heç bir kəsi hədis yazmaqdan və söyləməkdən çəkindirmək mümkün deyildi. O cümlədən, ancaq Əbu Bəkrin yığdığı hədislərdən istifadə etməyi də heç kəsə məcbur etmək mümkün deyildi. Buna görə də çarənin Peyğəmbərin (s) hədislərinin nəql olunması və yazılmasının mütləq şəkildə qadağan edilməsində gördü ki, camaatın əli bu güclü silaha çatmasın. Buna görə də xəlifə, Peyğəmbərin (s)

səh:25

hədislərini nəql etməyi müsəlmanlara qadağan etdi və əmr etdi: “Peyğəmbərdən hədis nəql etməyin və Qurana məşğul olun.”(1)

Bəli, təkcə Qurana! Çünki, Qurani-Kərimi Peyğəmbərin (s) hədisləri olmadan istənilən şəkildə məna etmək olar.

Əbu Bəkr vəfat edərək öz vəsiyyətnaməsində xilafəti Ömərə verdi.(2) Təbiidir ki, bir çox müsəlmanlar xəlifənin əmrindən çıxmadılar. Onlar Peyğəmbərin (s) hədislərini daha yazmadılar.

Ömər də, öz hökuməti dövründə Əbu Bəkrin bu siyasətini daha da şiddətlə davam etdirdi. Bir dəfə öz xilafəti dövründə Peyğəmbərin (s) hədislərinin yazılıb nəql olunması məsələsinin azad şəkildə davam etdirilməsi barədə camaatla məsləhətləşdi. Bu işin müsəlmanlar üçün gərəkli olduğunu elan etdi. Bir ay fikirləşdikdən sonra xüsusi zirəkliyi ilə bu əməlin çıxış yolunu tapdı və camaat arasında elan etdi: “Mən Peyğəmbərin (s) sünnələrini yazmaq istəyirdim. Lakin, keçmiş ümmətləri yada saldım. Onlar bəzi kitabları yazmaqla İlahi kitablardan uzaqlaşdılar. Buna görə də mən heç vaxt Allahın kitabını (Quranı) başqa bir şeylə bir yerdə qarışdırmaram.”(3)

Ömər, Peyğəmbərin (s) səhabələrini tapşırıq dalınca göndərən zaman onlara hədis söyləməməyə və camaatı Qurandan uzaqlaşdırmamağa əmr edərdi. Onun əmrinə tabe olmayan hər kəsdən xəbər tutardısa, dərhal onu Mədinəyə qaytarıb öz nəzəri altında saxlayardı.(4) Həmçinin, camaat içində topladığı hədisləri də yandırdı.

Ömərin xilafəti dövrü də belə keçdi. Osman əvvəlcədən

səh:26

planlaşdırılmış şəkildə xilafətə sahib çıxdı.(1) Osmanın zamanında, xilafət və hökumət hədis nəqlinin əleyhinə daha da amansız oldu. Ömər öz zamanında Peyğəmbərin (s) səhabələrinə əziyyət edib onları Mədinəyə gətirməklə öz nəzarəti altında saxlayırdısa və onların yazdıqları hədisləri yandırırdısa, Osman bu əməlin qarşısını almaq üçün Peyğəmbərin (s) tanınmış səhabələrinə işgəncə verərək, onları sürgün edərdi. Belə ki, Əbuzəri Mədinədən Şam şəhərinə, oradan isə Mədinəyə və Mədinədən isə Rəbəzəyə qızmar və kimsəsiz səhraya sürgün etdi. Bununla da Peyğəmbərin (s) əziz köməkçisi isti səhrada, qürbət yerdə öz canını tapşırdı. Həmçinin Peyğəmbərin (s) başqa səhabəsi sayılan Əmmar Yasiri elə döydürmüşdü ki, vurulan zərbələrin ağrısından bihuş olaraq yerə yıxılmışdı.(2)

İyirmi beş il üç xəlifənin hökuməti zamanı Peyğəmbərin (s) səhabələri, tabeinlər və başqaları bu acınacaqlı və çətin həyatı yaşadılar. Axırda çarəsiz qalmış bu ümmət qiyam edərək Osmanın xilafətini devirdi və onu öldürdülər. Sonra Əliyə (ə) tərəf üz çevirdilər. Onu çox təkidlə xilafətə gətirdilər.(3) Əli (ə) hakimiyyətə elə bir zamanda yetişmişdi ki, artıq 30 ildən çox idi ki, müsəlmanlar get-gedə keçmiş xəlifələrin zamanında olan siyasi gedişə adət etmişdilər. Əli (ə) öz zamanının vəziyyətini belə açıqlayır(4):

- “Məndən öncə olan xəlifələr yetərincə Peyğəmbər (s) ilə

səh:27

müxalif olan əməlləri yerinə yetirdilər. O Həzrətin əmrini pozaraq sünnəsini dəyişdilər. İndi isə mən camaatı bu işlərdən çəkindirməklə Peyğəmbərin (s) zamanında olduğu kimi yerinə yetirməyə çağırsam, qoşunlarım mənim ətrafımdan dağılacaq, məni tənha və kimsəsiz qoyacaqlar. Ən azı və çoxu öz tərəfdarlarımla, Peyğəmbər sünnəsi və İlahi kitab yolu ilə mənim vilayətimi qəbul edənlərlə birgə qalacam.”

“Nə fikirləşirsiniz? Əgər əmr etsəm ki;

İbrahimin (ə) məqamını Peyğəmbərin (s) buyurduğu yerə qaytarın;

Fədək bağlarını Fatiməin (s) övladlarına tapşırıram;

Peyğəmbərin (s) bağlanmış əhdi-peyman necə idisə, eləcə yerinə yetirsəm;

Peyğəmbər (s) tərəfindən məsləhət üzündən səlahiyyəti olan şəxslərə verilmiş torpaqları özlərinə qaytarsam;

Xəlifələrin zülmkarcasına çıxardıqları hökmlərə ədalətlə yenidən baxsam;

Zəkatı onun əsil yerlərindən düzgün ölçüdə alsam;

Dəstəmazı, quslu və namazı əvvəlinci şəkildə yerinə yetirilməsinə əmr etsəm;

Öz ərlərindən boşandırılaraq ədalətsizcəsinə başqalarına verilən qadınları öz ərlərinə qaytarsam;

Təbəqə söhbəti ilə bölünən beytul-malı Peyğəmbərin (s) zamanında olduğu kimi bərabər bölsəm və təkcə varlılara qismət olmasına icazə verməsəm;(1)

səh:28

Torpaq maliyyəsini ləğv etsəm;(1)

Müsəlmanları evlənməkdə bərabər etsəm;(2)

Xumsu Allah buyurduğu kimi alsam;(3)

Peyğəmbər məscidini əvvəlki vəziyyətinə qaytarsam: O qapılar ki, Peyğəmbərdən (s) sonra məscidə açılmışdı bağlatsam və o qapılar ki Peyğəmbərdən (s) sonra bağlatdırılmışdı açdırsam;

Dəridən tikilmiş ayaqqabı, ya çarıqların üzərinə məsh çəkməyi qadağan etsəm;(4)

Şərab içənə layiq olduğu cəzanı versəm;

Qadınların və Həcc mutəsini Peyğəmbərin (s) zamanında olduğu kimi caiz saysam;(5)

Meyyit namazının təkbirini beş dəfə etsəm;(6)

Camaatdan “Bismillah”-ı namazda uca səslə oxumalarını istəsəm;(7)

səh:29

19. Təlağı Peyğəmbərin (s) buyurduğu və göstərdiyi kimi yerinə yetirsəm;(1)

20. Başqa ümmətlərin müharibə əsirləri ilə Allah və Peyğəmbər (s) buyurduğu kimi rəftar etsəm;(2)

Xülasə, əgər camaatı İlahi əmrlərə və Qurani-Kərimin göstərişlərinə rəayət etməyə çağırsam, belə halda onlar mənim ətrafımdan dağılacaqlar.”

“And olsun Allaha ! Elə ki, müsəlmanlara Ramazan ayında əmr etdim ki, vacibi namazlardan savayı başqa namazları camaatla birgə qılmasınlar və dedim ki;- Müstəhəb namazları camaatla qılmaq bidətdir(3), _qoşunumun_ bir qismi səs-küy salaraq dedilər: واسُنَةَ عُمَرَاه !!

“Ey müsəlmanlar, Əli istəyir Ömərin sünnəsini dəyişsin. Bizi Ramazan ayında müstəhəb namazlar qılmaqdan saxlasın. İş o yerə çatdı kı, qorxdum qiyam etsinlər.”

“Aman bu ümmətin əlindən, mənimlə müxalifət etmələrindən, yolunu azmış başçılardan itaət etməklərindən, onları uçuruma aparan başçılardan itaət etməklərindən, acılar çəkdim.”

İmam (ə) öz işini elə tənzimləmişdi ki, Peyğəmbərin (s)

səh:30

getdiyi yolu davam etdirərək xəlifələrin əksinə davranmışdı. Xüsusən hədis məsələlərində xəlifələrin buraxdığı böyük səhvləri və qoyduqları mənfi təsirləri məhv etmək üçün davamlı mübarizəyə başlamışdır.(1)

Qureyş tayfası öz şəxsi ambisiyalarının ziddinə olan Əlinin (ə) bu işlərini görüb onunla müxalifət etməyə başladılar. Buna görə də “Cəməl” və “Suffeyn” döyüşlərində çoxlu qanlar axıdıldı. Şəxsi mənafelərinin təhlükədə olduğunu gördükdə Əli (ə) ilə öz düşmənliklərini göstərdilər. Bu düşmənlik o qədər uzun sürdü ki, dörd il yarımdan sonra Həzrət Əlini (ə) mehrabda ibadət edərkən şəhid etdilər.

Çox keçmədi ki, Allahın və Peyğəmbərin (s) düşməni olan Müaviyə hiyləgərliklə xilafəti ələ keçirdi. O, Muğeyrə ibn Şöbə ilə söhbətində öz mənfur siyasətini ona belə açıqladı. Muğeyrə demişdi: “Ey Əmirəl-möminin! Indi ki öz arzu və istəklərinə çatdın, bu yaşının çoxluğunda ədalət və mürüvvətə riayət etməkdə sənə mane olan nədir? Ləyaqətli işlər görməklə özündən sonra ad-san qoya bilmərsənmi? And olsun Allaha! Bu gün daha Bəni-Haşimdə sənin qorxundan başqa heç nə qalmayıb. Buna görə də yaxşı olardı onlarla mehriban davranaraq öz qohumluq əlaqəni daha da gücləndirəsən.” Müaviyə belə cavab verdi: “Heyhat, heyhat- uzaqdır uzaq!

Əbu Bəkr hakimiyyətə gəldi, ədalətlə iş gördü. Bütün çətinlikləri öhdəsinə götürdü. Lakin, vəfatından neçə gün keçmədi ki, bəzi vaxtlar adı çəkilirdi və ondan heç bir şey qalmadı. Bu vaxt Ömər hakimiyyətə gəldi. Çoxlu zəhmətlər çəkərək on il xilafəti dövründə əziyyətlər gördü. And olsun

səh:31

Allaha ölən kimi adı da öldü. Sonra, hamımızdan üstün olan qardaşımız Osman xilafətə gəldi. Bir çox işlər gördü. Onunla başqalarının etdiyi əməllər də ötüb keçdi. And olsun Allaha ölümündən sonra adı da öldü. Onun yaxşı əməlləri, rəftarı da unuduldu. Lakin, Haşimi olan o kişinin adını(1) hər gün beş dəfə azan vaxtı dünyanın ucqar yerlərində uca səslə səsləndirirlər.(2) “Şəhadət verirəm ki, həqiqətən Məhəmməd Allahın elçisidir.”

Nə qədər ki bu ad yaşayır, kimin adı yaşayar ey anası ölmüş! Yox and olsun Allaha ! Nə qədər ki bu adı yer üzündən silməmişəm dincəlməyəcəyəm!(3)

Bu səbəbdən bütün gücünü Peyğəmbərin (s) adının və ailəsinin məhv olması üçün sərf edirdi. Öz hədəfinə çatmaq üçün cürbə-cür hədis uyduran dəsgahları işə saldı. İş o yerə gəlib çıxdı ki, Əbu Hüreyrə 5300-dən çox hədis, Abdullah ibn Ömər 2000-dən çox və Ummul-möminin Aişə, Ənəs ibn Malik hər biri 2300-dən çox yalan və qondarma hədislər Peyğəmbərə (s) nisbət verdilər.(4)

Adı çəkilən şəxslər və onların başqa həmkarları, hakim təbəqənin razılığını əldə etmək üçün səhabələrin adından uydurulmuş və qondarma hədisləri nəql etməkdə bir–birləri arasında rəqabət aparırdılar. Heç kəs Allahdan başqa bu dövrlərdə Peyğəmbərə (s) nisbət verilən hədislərin aqibətindən xəbərdar deyildir. Bu işin təsiri nəticəsində bütün şeylər İslam qanunlarını qarışdırdı. Nəticədə həqiqi və düzgün İslamı dəyişib, hakimiyyətdə olanların cinayətlərinə haqq qazandıran İslama çevirdilər.

səh:32

Hakimiyyətdə olanlar da ancaq belə bir İslamı rəsmi tanıyırdılar. Birinci iki xəlifənin beyninin məhsulu olan və onlara sərf edən İslam ki, Müaviyənin dövründə daha çox dəyişdirildi, bu günümüzə kimi bir sıra ölkələrdə həqiqi və rəsmi İslam adı ilə qalmaqdadır. İş o yerə çatıb ki, Peyğəmbərin (s) gətirdiyi həqiqi və əsil İslamı, o yanlış İslama öyrəşmiş insanlara təqdim eməkdə çoxlu çətinliklər törədir və onlar üçün inanılmaz görünür.

Müaviyənin zamanında yayılmış və Peyğəmbərin (s) adına yalandan qondarılmış hədislər ilə İslama üz tutub onunla tanış olanlar, məhz bu İslamı həqiqi İslam kimi tanıyırlar. Misal üçün, onlar İslamda olan tövhidə Əbu Hüreyrənin saxtalaşdırdığı qondarma hədislər gözü ilə baxırlar.

“Bir qrup şəxs Peyğəmbərə (s) dedi: Ey Allahın rəsulu! Biz Qiyamət günündə öz Allahımızı görəcəyikmi? Buyurdu: On dörd gecəlik ayı görməyinizə narahatsınızmı? Dedilər: Xeyr, ey Allahın rəsulu! Buyurdu: Bulud olmayan havada günəşi müşahidə etdikdə əziyyət çəkirsinizmi? Dedilər: Xeyr, ey Allahın rəsulu! Buyurdu: Siz Allahınızı belə şəkildə görəcəksiniz! Qiyamət günündə Allah camaatı bir yerə toplayacaq. Sonra onları çağırıb belə buyuracaq: Hər kəs pərəstiş etdiyinə tərəf getsin.

Günəşə pərəstiş edənlər günəşə tərəf, aya pərəstiş edənlər isə aya tərəf gedərlər. Axırda zülmə pərəstiş edənlər öz məbudlarına tərəf gedərlər. Təkcə arasında münafiq olan bu ümmət qalar. Bu vaxt Allah təala keçmişdə onu tanıdıqları sifətdə onlara yaxınlaşar və deyər: - Mən, sizin Pərvərdigarınızam! Deyərlər: Biz səndən öz Allahımıza pənah aparırıq. Biz Allahımız gəlincəyə qədər burada qalacağıq. O gələndə biz onu tanıyacağıq.

Sonra, Allah onu tanıdıqları surətdə onlara tərəf yaxınlaşar

səh:33

və deyər: Mən sizin Pərvərdigarınızam! Deyərlər: Bəli, sən bizim Pərvərdigarımızsan. Sonra onun arxasınca yola düşərlər...”(1)

Gördüyünüz kimi bu hədis Allahı tanımağın və İslamda məad bəhsinin əsasını dəyişmişdir. Həmçinin başqa hədislərdə də İslam Peyğəmbərinin asimani simasını başqa cür tanıtdırmışlar. O cümlədən, rəvayət etmişlər ki, Allahın rəsulu öz Allahından belə bir şey istəyibmiş: İlahi, qəzəb üzündən möminlərə etdiyim nifrini dəyişib onların paklığına və onlar üçün bərəkətə çevir.”(2)

Həmçinin nəql edirlər ki, Peyğəmbər (s) camaata buyurdu: “Xurmanın tozlanmağa ehtiyacı yoxdur” və yaxud “Xurmanı tozlandırmayın, yaxşı olacaq. Camaat da Peyğəmbərin (s) əmrinə itaət edirdilər. Xurmanı tozlandırmadılar. Nəticədə həmin il ağaclar bar vermədi. Peyğəmbər (s) elə ki, öz sözlərini yadına saldı, “Mən belə düşünürdüm, məni qınamayın!” və ya “Siz öz dünyəvi işlərinizdə məndən daha çox təcrübəlisiniz.” buyururdu!(3)

səh:34

O cümlədən, rəvayət edirlər ki, “Bir gün Peyğəmbər (s) Məkkə şəhərində “Nəcm” surəsini oxudu. Elə ki,

{وَمَنَاةَ الثَّالِثَةَ الْأُخْرَی أَفَرَأَیْتُمُ اللَّاتَ وَالْعُزَّی}

_ BIR DEYIN GöRəK (SIZIN IBADəT ETDIYINIZ) LAT Və UZZA, DIGəR üçüNCü (BüT) OLAN MəNAT DA ALLAHıN QıZLARıDıRLAR ?! _(1)

ayəsini oxuyarkən Şeytan Peyğəmbərin (s) mübarək dilinə bu cümləni gətirdi:

تلک الغرانیق العلی منها الشفاعة ترتجی

“Ağ quşlara bənzəyən bütlərdən şəfaət almaq ümidi gözlənilir”

Elə ki, bu cümlə Peyğəmbərin (s) dilindən çıxdı, müşriklər sevindilər. Onlar deyirdilər ki, Peyğəmbər (s) də bizim bütləri təriflədi. Bu vaxt hamı bir yerdə - müsəlmanlar və müşriklər – səcdə etdilər! Cəbrail (ə) nazil oldu və Peyğəmbəri (s) bu böyük səhvindən agah etdi. Peyğəmbərə (s) belə buyurdu: “Bu cümlələri Şeytan sənin dilinə gətirdi.”

Bəzi rəvayətlərin bir hissəsində belə qeyd olunmuşdur ki, Cəbrail (ə) Peyğəmbərə (s) dedi: -Ayələri təkrar edin. Peyğəmbər (s) ayələri bir-birinin ardınca oxudu. O cümlədən, تلک الغرانیق العلی منهاالفاعة ترتجی cümləsini də qiraət etdi. Cəbrail (ə) dedi: -Xeyr, bu cümləni mən gətirməmişəm. Onu Şeytan sənin dilinə gətirmişdir.(2)

səh:35

Bu rəvayətlər əhli-sünnə məzhəbinin mötəbər və məşhur olan “Təbəri, İbn Kəsir, Süyuti və Seyyid Qutbud-din” kimi alimlərin təfsir kitablarında yazılmışdır. Onlar Peyğəmbərin dilindən o qədər yalan hədislər demişlər ki, Peyğəmbərin (s) o ilahi və gözəl xüsusiyyətləri pərdə arxasında qalmışdır.(1)

Bütün bunlara baxmayaraq, Qureyş tayfasının böyüklərinə və onların ətrafındakılara yalan fəzilətlər uydurmuşlar. Onlara müxalif və zidd olanları isə töhmət və iftira yağışına tutmuşlar. Bu iş o yerə çatdı ki, Əbuzər Qəffari, Malik Əştər, Əmmar Yasir və s. kimi səhabələri dindən xəbərsiz və aldanılmış kimi qələmə verirdilər.(2)

Bununla da kifayətlənməyib, Allahın sifətləri, məhşər və Qiyamətin necəliyi, behişt və cəhənnəmin savabı və cəzası, əvvəlki peyğəmbərlərin macərası, İslam əqidələrinin, əhkamının və yaranışın başlanması” barədə bir çox rəvayətlər nəql etmişlər ki, əhli-kitabın xurafi fikirlərindən və özlərinin uydurduqları böhtan, yalan və cahillikdən başqa bir şey deyildir.

Bu kimi hədislərin sayı çoxaldıqca onun nəqli və yayılması da genişlənirdi. Bununla da bütün həqiqətləri dəyişdirib biabırçı vəziyyətə saldı. Onun da nəticəsi bu oldu ki, hakim təbəqənin icad etdiyi yanlış İslam, Əməvi və Əbbasi xəlifələrindən Osmanlı imperatorluğunun zamanına kimi davam etdi.

səh:36

Bütün dövrlərdə olduğu kimi İslam tarixində də hədis uyduran və yalan hədis düzəldən muzdurların qarşısında bir qrup şəxsiyyətli, pak insanlar olmuşlar. Onlar öz canları bahasına Peyğəmbərin (s) həqiqi sünnəsini, yəni o Həzrətin bəyanlarını müsəlmanlar arasında yayaraq həqiqəti çatdırırdılar. Peyğəmbərin səhabələrindən biri olan Əbuzər bu gözəl və haqsevər insanların öncülü olmuşdur. Bir gün “Mina” dağında “Cəməreye vusta”-ya yaxın oturmuşdu. Camaat onu dövrəyə alıb din barədə ondan suallar soruşurdular. Birdən Əməvi hökumətinin muzdurlarından biri camaatın çoxluğunu görüb yaxınlaşdı. Əbuzərin başının ütsündə durdu və ona dedi: Məgər sənə camaatın suallarına cavab verməyi qadağan etməyiblərmi? Əbuzər dedi: Sənə əmr ediblər ki, mənə nəzarət edəsən? Sonra boynunun arxasına işarə edərək dedi: Əgər qılıncı bura qoysan, mənim başımı kəsincə güman etsəm ki, Peyğəmbərdən (s) eşitdiyim bir məsələni deyə bilərəm, canım çıxıncaya qədər şübhəsiz onu söyləyərəm.(1)

Rəşid Hicri də belə şəxslərdən biri idi. İbn Ziyad Kufənin hakimi olan zaman onun əl-ayağını kəsdirib evinə göndərdi. Camaat da onun görüşünə gələrək ağlayırdılar. O isə ağlayanlara belə deyirdi: -Ağlamağı yığışdırın. Yazmaq üçün bir şey gətirin. Mövlam Əlidən (ə) eşitdiklərimdən sizlərə söyləyim. Camaat da qəbul etdilər. Elə ki, bu xəbər İbn Ziyada çatdı, əmr etdi onun dilini də kəssinlər.(2)

Meysəm Təmmar da bu yolun yolçusu idi. İbn Ziyad onun əl-ayağını kəsdirib dar ağacından asdırdığı zaman, mənbər

səh:37

üstünə çıxmış kimi uca səslə fəryad edərək deyirdi: Eşidin ey camaat! Hər kəs Əlidən (ə) nəql olunan hədisləri eşitmək istəyirsə yaxın gəlsin.

Camaat onun başına toplaşdılar. Meysəm söhbətə başladı. Bu xəbər İbn Ziyada çatan kimi onun dilinin kəsilməsini əmr etdi. Meysəm dili kəsiləndən sonra bir saatdan artıq tab gətirə bilmədi. Dar ağacında qanına qəltan canını tapşırdı.(1)

Əsrlər boyu xilafət məqamının nüfuzu çoxalırdı. Allah və Peyğəmbərin (s) qoyduğu halal və haram haqqında olan qanunları dəyişdirib, özləri qanun təyin edirdilər ki, nə olar və nə olmaz. Onların çıxardıqları yanlış və zalımanə qanunlar Allahın adalətli qanunlarının yerinə qoyuldu. Əlbəttə bu vəziyyət Osmanın xilafətinin axırlarına qədər davam etdi. Camaatın narazı qalması və inqilabı az-çox olsa bu işin üzərindən xətt çəkdi. Bir müddət keçdikdən sonra növbə Müaviyəyə çatdı. O, öz təbliğatçı heyətinin köməyi ilə - qondarma hədis düzəldənlərlə - keçmiş işləri davam etdirdi.(2)

Lakin, İmam Hüseynin (ə) şəhadəti ilə bu plan həmişəlik olaraq pozuldu. Daha xilafət əvvəlki vəziyyətində qala bilmədi. Buna görə də yeniliklər və rəsmi İslamı həqiqi İslamdan ayırmış olan bidətlər bundan sonra daha çoxalmadı. Xəlifələr daha təzə bidətləri din adı ilə cəmiyyətə məcburən qəbul etdirə bilmədilər.(3)

səh:38

İmam Hüseynin (ə) şəhadətinin başqa bir faydası da bu idi ki, İslamın həqiqətini tanıyanların və Peyğəmbərin (s) hədislərini söyləyənlərin həbs edilməsi, əziyyət və işgəncə olunmasının, qətlə yetirilməsinin azalmasıdır. Çünki, sonrakı hökumət başçıları onları keçmişdəkilərə nisbətən işgəncə verib öldürə bilmədilər. Axırda onlar çox çalışaraq bir-birinin ardınca minlərcə xilafət muzdurları tərəfindən uydurulmuş hədislərin içindən düzgün və səhih hədisləri seçərək müsəlmanlara çatdırırdılar.

Ömər ibn Əbdul-Əzizin hakimiyyətə gəlməsi, hədis nəqlinə qoyulmuş 100 illik qadağanı aradan apardı. Bu zamandan başlayaraq (2-ci əsrin əvvəlləri) rəsmi İslam itaətçilərinə hökumət tərəfindən Peyğəmbərin (s) hədislərini yazmaq tapşırıldı. Nəticədə, Peyğəmbər və səhabələrin həyatı, eləcə də hədislər barədə onlarla kitablar toplanıb yazıldı. Bu kitablar içində olan minlərlə hədis təkcə İslam məktəbinin həqiqi şagirdləri tərəfindən Peyğəmbərdən (s) nəql olunmuşdur. Lakin, həmin hədislər özü də bir neçə nəfər satılmış üzdəniraq alimləri narahat edirdi. Həqiqi hədislərlə mübarizə aparmaq üçün onlar iki yolu seçdilər:

Hədis və Rical elmində belə bir qanun çıxardılar ki, hər hədisin ravisi şiə və Həzrət Əlinin (ə) tərəfdarlarından olsa, o hədis etibarsız və zəif sayılar.(1)

Hədislərdən elə bir məcmuə tərtib etdilər ki, imkan daxilində doğru hədislər və xəlifələrin mənafeyinə toxunan hədislər orada olmasın.

Bu yolla yazılmış hədis kitabları “Səhih” adlandırıldı. Bu

səh:39

kitabların sayı altıya çatdı. Onların arasında “Səhihi-Buxari” başqalarına nisbətən çox etibarlı sayılırdı. Çünki, Buxari yuxarıdakı iki qaydaya hamıdan çox diqqət edirdi. Hətta, xəvaricdən – İmran ibn Həttan kimi – hədis nəql etmişdi. Lakin, İmam Sadiqdən (ə) bir dənə də olsun hədis rəvayət etməmişdir. O, xəlifələrin pis əməllərini bəyan edən hədisləri yarımçıq və parça-parça nəql etmiş, bu səbəbə görə də rəsmiyyətdə tanınmış olan İslam yolunu gedənlər onun kitabını Qurandan sonra ən düzgün kitab kimi saymışlar.

Bu əsasla, tarix kitabları arasında Təbərinin tarixi bütün tarixi kitablardan ən mötəbər sayılır. Baxmayaraq ki, o da Buxarinin getdiyi yolla getmişdir. O cümlədən, rəsmi İslamın hökumət başçılarına və səhabələrə olan hər növ hörmətsizliyi açıqlayan hədisləri nəql etməmişdir. Həmçinin, bu kimi hədislər qarşısında olan zalım hökumət başçılarının mənafeyinə olan, onların əməllərini başqa cür yozan və məna edən uydurma və qondarma hədisləri öz kitabında qeyd etmişdir. Buna görə də Təbəri dinsiz və İslam düşmənlərinin uydurduqları yüzlərlə qondarma hədisləri qeyd etmişdir. Nəticədə Peyğəmbər (s) əsrinin və ilk xəlifələrin tarixi hadisələri təhrif olunaraq yazılmışdır.(1) Xəlifələrin və səhabələrin mənafelərini müdafiə etdiyi üçün elə bir şöhrətə və məqama yetişmişdir ki, onu “İmamul-muvərrixin”, “Tarix yazanların başçısı” adı ilə çağırırdılar. Təbəridən sonra İbn Əsir, İbn Kəsir və İbn Xəldun kimi tarixçilər ancaq səhabələrin həyatını onun tarix kitabından sitat gətirmişlər.(2)

Rəsmi İslamın davamçıları dördüncü əsrdən sonra dövlətə bağlı olan alimlərin ardınca yuxarıdakı altı kitabı nəşr etmişlər.

səh:40

Tarix yazanlar arasında da ancaq Təbəri və ardıcılları mötəbər sayılmışlar. Alimlərin topladığı yüzlərlə hədis, təfsir və tarix kitabı kənara qoyuldu. Bu minvalla Peyğəmbərin (s) gətirdiyi həqiqi İslam haqqında olunan bəhs və təhqiqat qapılarını öz üzlərinə bağladılar.

Neçə nəsil sonra, yəni dördüncü əsrdən bu günə qədər onlardan sonra gələnlər də onların yolunu davam etdirmişlər. Bu günlərdə Əhli-beyt məktəbinin davamçılarıından başqa, qalan bütün məzhəblərin nümayəndələri İslamı elə xəlifələrin muzdurlarının tanıtdırdığı, dövlətə sərfəli olan İslam kimi qəbul edirlər. Buna görə də müasir dövrdə həqiqi İslamı tanımağa aparan yolda saxta hədislər ən böyük maneədir. Bu saxta hədislər maarif, əhkam və hətta Peyğəmbərin (s) həyatı və tarixinə də sirayət etmişdir. Buna görə də İslam alimləri bu haqda təhqiqat və axtarış aparmalı, həqiqi İslamı saxta İslamdan ayırmalıdır. Bu böyük işə hər yerdə, o cümlədən, İraqda, Misirdə, Suriyada, Livanda və həmçinin İranda böyük ehtiyac vardır.

Mən bu məsələni yuxarıda adı çəkilən ölkələrin alimləri ilə müzakirə etmişəm. Arzu edirəm ki, Peyğəmbərin (s) həqiqi dininin qoruyucuları olan bizim elmiyyə hövzələrimiz bu məsələyə daha çox diqqət etsinlər. Bu barədə Qum elmiyyə hövzəsindən birinci əlimə çatan iş Ayətullah Məhəmməd Sadiq Nəcminin əsəri olan “Buxari və Müslimün səhihlərinə bir baxış” kitabıdır. Bu kitab neçə səbəbə görə məni sevindirdi. Onun müəllifinə təşəkkür edirəm. Çünki:

1. Kitabın möhtərəm müəllifi hədis kitabları haqqında lazımı qədər araşdırmalar aparmışdır.

2. Hədis kitablarının arasından əhli-sünnə arasında səhih sayılan Buxarinin və Müslimün səhihlərini mübahisə mövzusuna çevirmişdir.

səh:41

3. Kitabı diqqətlə oxuduqdan sonra gördüm ki, müəllif kitabın bəhsləri haqqında olan ədəb-ərkana tamamilə rəayət etmişdir.

4. Kitabda olan bütün mətləbləri bu mövzu ilə maraqlanan fars dilli xalqların başa düşdüyü səviyyədə, sadə və aydın dillə yazmışdır.

5. Müəllifin Qum elmiyyə hövzəsinin alimlərindən olmasına və sünni məzhəb qardaşlardan uzaq yaşamasına baxmayaraq, bu məsələyə doğru və düzgün diqqət yetirmişdir.

Alimlər bu kitabın qədrini bilsələr və onu diqqətlə oxusalar, bəzi məsələlər onlar üçün aydınlaşar, inşallah.

Mütəal Allahın dərgahından istəyirəm ki, Qum elmiyyə hövzəsini İmam Zamanın zühuruna kimi qoruyub saxlasın. Üzümüzə gələn hər əsrdə İslam dünyasına yetərli və təhqiqatçı alimlər bəxş eləsin. Amin!

Ayətullah Seyyid Murtəza Əsgəri

11/ 02/ 92-ci hicri ili.

səh:42

Peyğəmbərdən (s) eşitdikləri və gördükləri hədisləri sinədən-sinəyə, nəsildən-nəsilə zəncirvari surətdə bir-birinə ötürərək bizim əsrimizə kimi gətirib çıxarmaları hədisin sənədi adlanır.(1)

Qurani-Kərim özü də ayələrinin əsnasında müsəlmanlara Peyğəmbərin (s) buyurduğu hədislərə ciddi yanaşmağı tövsiyə etmişdir.

Quranda bu barədə belə buyurulur:

{وَمَا آتَاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاکُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا}

_Peyğəmbərin (s) gətirdiyi və buyurduğuna əməl edin və çəkindirdiyi şeylərdən isə çəkinin. _(1)

Quran müsəlmanlara Peyğəmbərə (s) itaət etməyi Allaha itaət etməklə bir sırada qərar vermiş və onun vacib olduğunu bildirmişdir:

{وَأَطِیعُواْ اللّهَ وَأَطِیعُواْ الرَّسُولَ وَاحْذَرُواْ فَإِن تَوَلَّیْتُمْ فَاعْلَمُواْ أَنَّمَا عَلَی رَسُولِنَا الْبَلاَغُ الْمُبِینُ}

_ Allaha və Peyğəmbərə itaət edin. Əgər (itaətdən) boyun qaçırsanız, bilin ki, Peyğəmbərimizin vəzifəsi yalnız açıq bir təbliğdir (Quranı açıq-aydın təbliğ etməkdir) _(2)_. _

Həmçinin Peyğəmbərə (s) olunan itaəti elə Allaha olunan itaət sayır:

{مَّنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللّهَ}

_ PEYğəMBəRə ITAəT EDəN KIMSə, şüBHəSIZ KI, ALLAHA ITAəT ETMIş OLUR. _(3)

O cümlədən, Peyğəmbərin (s) əmrləri və verdiyi hökmlərin qarşısında müsəlmanların özbaşına qərar çıxarıb hökm vermək hüququnu onlardan alır:

{فَلاَ وَرَبِّکَ لاَ یُؤْمِنُونَ حَتَّیَ یُحَکِّمُوکَ فِیمَا شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لاَ یَجِدُواْفِی أَنفُسِهِمْ حَرَجًا مِّمَّا قَضَیْتَ وَیُسَلِّمُواْ تَسْلِیمًا}

_ (YA RəSULUM!) RəBBINə AND OLSUN KI, ONLAR öZ ARALARıNDA BAş VERəN IXTILAFLARDA SəNI HAKIM (MüNSIF) TəYIN ETMəYINCə Və_

səh:45

_VERDIYIN HöKMLəRə GöRə öZLəRINDə BIR SıXıNTı DUYMADAN SəNə TAM BIR ITAəTLə BOYUN əYMəYINCə, (HəQIQI SURəTDə) IMAN GəTIRMIş OLMAZLAR. _(1)

və onun əmrlərinə tabe və təslim olmağı imanın nişanələrindən biri saymış, müxalifət və üsyan etməyi isə zəlalət və bədbəxtlik olduğunu bildirmişdir:

{وَمَا کَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَی اللَّهُ وَرَسُولُه أَمْرًا أَن یَکُونَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَمَن یَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ُفَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا مُّبِینًا}

_ ALLAH Və ONUN PEYğəMBəRI BIR IşI HöKM ETDIYI ZAMAN HEç BIR MöMIN KIşIYə Və QADıNA öZ IşLəRINDə BAşQA YOL SEçMəK (öZ IXTIYARLARı ILə AYRı CüR HəRəKəT ETMəK) YARAşMAZ. ALLAHA Və ONUN PEYğəMBəRINə ASI OLAN KəS, şüBHəSIZ KI, (HAQQ YOLDAN) AçıQ-AYDıN AZMışDıR! _(2)_ _

Qeyd olunan ayələr Peyğəmbərə (s) itaətin müsəlmanlara vacibliyini bildirən ayələrdir. Quran müxtəlif ifadələrlə bu məsələyə təkid edərək Peyğəmbərə (s) itaətin tam şəkildə olmasını çatdırır. Çünki, Peyğəmbərin (s) sözlərinə və onun göstərişlərinə əməl etmək , onun sünnəsinə rəayət etmək deməkdir.

buyurdu: “Camaat! Mən səadət və xoşbəxtliyinizi təmin edən bütün halal işləri sizə aydınlaşdırdım və bədbəxtliyinizə səbəb olan haram şeylərdən çəkindirdim və bu hökmlərdə dəyişikliklər olmayacaqdır:(1)

Rəsuli-Əkrəm (s) müxtəlif yerlərdə bir qrup şəxsə hədis əzbərləməyi tövsiyə etmiş və dua edərək onları bu işə həvəsləndirmişdir:

{نَصَرَالله عَبداً سَمِعَ مَقَالَتِی فَوَعَاهَا}

_ ALLAH BIZIM SöYLəDIYIMIZI EşIDəRəK ONU HIFZ EDəN BəNDəNI öZ LüTFü Və RəHMəTINDə SAXLASıN. _(2)

Bəzən həmin kəlmələrlə hədis söyləyənlər üçün dua etmişdir:

{نَصَرَالله عَبداً سَمِعَ مَقَالَتِی فَبَلَغَهَا}

_ ALLAH BIZIM HəDISLəRIMIZI, EşIDəRəK ONU BAşQALARı üçüN SöYLəYəN BəNDəNI öZ LüTFü Və RəHMəTINDə SAXLASıN. _(3)

 “ فَلیَبلُغَ الشٌَاهِدالغَائب ” – “Hazırda yanımda olub eşidənlər, burada olmayanlara çatdırsınlar.” Bu cümlə Peyğəmbərin (s) sözlərində çox işlənmişdir. O cümlədən, Həzrət (s) axırıncı xütbələrində və söhbətlərində bu cümləni buyurmuşdur.

Bu ifadələr, hədisin və sünnənin nə qədər əhəmiyyətli və mühüm olmasını aydınlaşdırır. Peyğəmbərin (s) halal və haramın, dini əhkamların ümmətinə çatdırmaqla başqa müsəlmanlara da çatdırılmasının hər kəsin vəzifəsi olduğunu bildirmişdir. Hədisləri eşidərək başqalarına söyləyənləri “özünün ardıcılları”(4) kimi tanıtdırmışdır.

səh:47

ayələri ilə Peyğəmbərin (s) kəlamları arasında heç bir fərq qoymasınlar. Bu məsələnin də vacib olduğunu qeyd edir:

{وَمَا آتَاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاکُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا}

_ PEYğəMBəR SIZə Nə VERIRSə, ONU QəBUL EDIN; NəYI QADAğAN EDIRSə, ONDAN əL çəKIN. _(1)_ _

Çünki, Peyğəmbər (s) özündən heç bir söz demir və buyurduğu hər bir şey Allahın əmri ilədir:

{وَمَا یَنطِقُ عَنِ الْهَوَی إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحَی}

_ O, KEYFI ISTəYəNI (BOş YERə) DANışMıR. SöYLəDIKLəRI, ANCAQ (ALLAH DəRGAHıNDAN) NAZIL OLAN BIR VəHYDIR. _(2)_ _

Sünnədə, Qurani-Kərimin ayələri açıqlanır və izah olunur. Mütləq ayələri qeydlərlə, ümumi ayələr isə hədislər vasitəsi ilə izah olunur. Hədislərin və sünnənin xülasəsi Quranın açıq şəkildə buyurduqlarını müəyyənləşdirir. Məsələn: Quranda namazın vacib olma hökmü nazil olmuşdur. Lakin, onun əhkamları, rəkətlərinin sayı açıqlanmayıbdır. Peyğəmbər (s) namaz qılmağı ilə bunların hamısını camaata öyrətmişdir.(3) Başqa bir misal; Həccin hökmü, Qurani-Kərimdə ümumi surətdə gəlmişdir. Lakin, bu ayələrin bir neçəsindən başqa qalan ayələrdə incəliklər qeyd olunmamışdır. Peyğəmbər (s) aşağıdakı kəlamı ilə mühüm əməlləri camaata öyrətmiş və belə buyurmuşdur:

خُذُواعَنِّی مَناسِکَکُم

_ HəCCIN əMəLLəRINI MəNDəN öYRəNIN _(4)

Həmçinin irsin hökmlərinin bir hissəsi yəni, onun başlıca qanunları Quranda gəlmişdir. Lakin, təfərrüatı isə, məsələn

səh:49

“qatilin irsdən məhrum olması”(1) sünnədə bəyan olunmuşdur.

Beləliklə zəkat, cihad və yüzlərlə başqa hökmlərin hamısı sünnənin vasitəsi ilə bizlərə çatmışdır.

Lakin, İslam peyğəmbəri Həzrət Məhəmmədin (s) vəfatından sonra səhabələr arasında ixtilaflar meydana gəldi. Bir qrup bu əməlin (hədis yazmağın) qarşısını alaraq onu qeyri-şəri və düzgün olmayan bir əməl kimi tanıtdırdılar. Bu işlərindən əl çəkməyərək öz səhv əqidələrində də möhkəm qaldılar. Onlardan – Əbu Bəkri, Ömər ibn Xəttabı, İbn Məsudu, Əbu Səid Xidrini və s. kimilərin adını çəkmək olar. Lakin onların qarşısında başqa bir qrup isə hədisin yazılmasına və yayılmasına həvəsləndirmiş və Peyğəmbər (s) zamanında da özləri arasında bu əməlin doğru və düzgün olmasını bildirirdilər. Bu doğru əqidədə olanlardan – Əbuzər Qəffari, Səlmani Farsi, ibn Əbbas, Əmmar Yasir, Əmirəl-möminin Əli (ə) və onun başqa tərəfdarları, xüsusilə böyük övladı İmam Həsən Müctəba (ə) və Peyğəmbərin (s) ürəyinin parçası və gözünün nuru adlandırdığı xanım Fatimeyi Zəhra (s) və başqa yüksək məqamlı insanların adlarını qeyd etmək istəyirik.

Bu kimi ixtilaflar müsəlmanlar arasında hədisin yazılıb yazılmaması mövzusunda iki dəstəyə bölünməsinə səbəb oldu. Bir qrup, hədisin yazılmasının tərəfdarı ( Əli (ə) və onun tərəfdarları), ikinci bir qrup isə hədisin yazılmasının əleyhinə (Əbu Bəkr və davamçıları )

idilər

Həmçinin, Buxari nəql edir ki: Əli (ə) mənbər üstündə bir səhifəni şəmşirin qınından çıxartdı və açdı. Sonra hökmü o səhifə üzündən oxudu.

Həzrət Əlinin (ə) səhifəsinin barəsində Buxari və Müslim öz səhih kitablarında başqa sənədlər əsasında çox geniş hədislər nəql etmiş, o cümlədən, Həzrət Əlinin (ə) səhifələrindən müxtəlif hökmlərin istifadə olunmasına işarə etmişlər. (1)

Bu səhifələrdən Buxari və Müslimün səhih kitablarında olan nəqlə əsasən belə nəzərə gəlir ki, çox olmasına baxmayaraq (2) hədislərin mətnlərinə diqqət yetirdikdə diqqətimizi iki əsas və mühüm nöqtəyə sövq edir. Onlardan biri bu səhifələrin çoxluğunu, digəri isə onun yığcam və bütöv olmasını çatdırır. Bu səhifələrdə əhkam məsələlərinin bütün incəlikləri və xırdalıqları (məs: diyə, qisas və dəvələrin yaşlarının müəyyən olması və s. kimi hökmlər) vardır. Bu səhifələrdə Mədinə və onun ətrafında olan dağların sayı, məsafəsi də qeyd olunmuşdur. Bu da səhifələrin yığcam olmasına dəlalət edir. Lakin, İbn Həcər deyir:

“Bu hədisləri axtararkən bu nəticəyə gəlmək olar ki, səhifələr bir kitab olubdur. Bütün hökmlər bu səhifədədir lakin, nəql edənlər bacardıqları miqdarda əzbərləmış və nəql etmişlər.” (3)

səh:52

tapmış şiələrin məşhur müəlliflərini və hədis yazanlarla birgə üç qismə bölmüşəm.(1) Lakin, bununla belə imamların səhabələrindən kitab və hədis yazıçılarının dəqiq sayı əlimizdə deyildir. Çünki, imamların səhabələri arasında onlarla söhbət olub, şagirdlik iftixarına nail olan şəxslər, həmçinin kitab və əsərləri yadigar qalmayanlar çox azdır.

kəlamlara(1) çoxlu kitablar yazılmışdır. O zamanda yazılmış kitabların və müəlliflərin sayının çoxluğuna görə onların dəqiq sayını söyləmək mümkün deyildir. Lakin, bu kitablardan əhkam və başqa məsələlərə aid olan hökmlər barədə yazılmış yazıların sayı 400 cild kitab olmuşdur. Bu da İmamın (ə) 400 nəfər tələbələri tərəfindən yazılmışdır. Bu kitaba “Üsule ərbəə” deyirdilər. Kitabda olan hədislər qarışıq və pərakəndə şəkildə olduğuna görə bəzi hədislərin bir qismi bu hədis kitabında yazılmış, bəzisi isə yazılmamışdır. İmam Əli ibn Musa Ər-Rzanın (ə) zamanında (hicri-qəməri tarixi ilə 148-203-cü il) onun səhabələrindən bir qrupu, hər biri də öz üslubu və xüsusi tərtibi ilə “Üsul” kitabını toplamışlar(2). Onlardan hər biri Üsule ərbəə kitabını toplamaqla böyük bir kitab düzəldərək adını “Came” qoydular. Əlbəttə bu came, imamların səhabələrinin qeyb dövrünə kimi, müxtəlif mövzularda və xüsusi mövzular əsasında yazdıqları kitablardan başqa qeyd olunan yazılar idi.

(vəfatı - hicri-qəməri tarixi ilə 381-ci il) “Mən la yəhzuruhul fəqih” və sonralar isə mərhum Şeyx Tusi (vəfatı- hicri-qəməri tarixi ilə 460-cı il) öz tanınmış kitabında “Təhzib və İstibsar”-əsərini yazaraq müxtəlif hədisləri Üsule ərbəə miə (400 usuldan) və Came kitabından, həmçinin imamların başqa səhabələrinin kitablarından toplayıb bir yerə yığdı.(1) Bu dörd kitab “Ərbəə” adı ilə, yəni “mötəbər dördlük” kitab adı ilə tanındı. Əlbəttə şiə məzhəbinin böyük alimləri bu dörd kitabdan əlavə, mühüm və müxtəlif mövzularda – tarix, təfsir, hədis və s. kitablar yazıb toplamışlar. Həmin kitablar hal-hazırda bizim zamana qədər gəlib çıxmış, İslam kitabxanalarının çoxunda qorunub istifadə olunur.

Lakin, bu dörd kitab, şiə məzhəbinin alimlərinin və müctəhidlərin şəri hökmlərinin isbat olunmasında (dəlillə ələ gətirilməsində) əsas böyük rol oynadığı üçün, alimlər tərəfindən xüsusi diqqətlə nəzarət altında saxlanılır. O cümlədən, bu kitabların qorunması və ona müraciət olunması başqa kitablara nisbət daha çox əhəmiyyət tapmışdır. Kitablarla tanışlıqdan sonra böyük elm sahibləri, hədis elmi ustaları düyünlü və mənası başa düşülməyən hədisləri bu kitablar vasitəsi ilə açıqlayır və dörd kitabdan başqa mötəbər üsullarla qanunlar düzəltməklə böyük kitablar yazmışlar.

Bu, şiə məzhəbində ilk gündən bu günə kimi olan hədis yazılışının çox kiçik tarixçəsi idi. İndi isə sünni məzhəbində olan hədislərin yazılış tarixinə nəzər salaq.

ibn Xəttab hədis yazmaqla müxalifətçilik etmişdir. Nəinki yazılmasında, hətta onun şifahi surətdə nəql olunmasının da qarşısını almışlar. Hədis nəql edənlər Peyğəmbər (s) zamanında o Həzrətin mübarək dilindən eşitdiklərini nəinki nəql edə bilir, hətta o Həzrətin zamanında yazdıqları hədisləri su ilə yumuş və ya oda ataraq yandırmışlar.

Əlbəttə sonralar bu düzgün olmayan əməlin üstünü ört-basdır etmək üçün Həzrət Peyğəmbərin (s) özünə nisbət verilən uydurma və elmin ziddinə olan hədislər nəql etmişlər. Məsələn:

لا تَکْتُبُواعَنِّی وَمَنْ کَتَبَ عَنِّی غَیْرالقُرْانَ فَلْیَمْحُه

_ MəNDəN BIR şEY YAZMAYıN. HəR KəS QURANDAN BAşQA BIR şEY MəNDəN YAZARSA ONU ARADAN APARSıN. _(1)

nəql etməyin. Əgər sizlərdən bir kəs sual soruşarsa deyin ki, bizimlə sizin aranızda həmin Quran kifayət edər və bəsdir. Onun halalını halal və haramını isə haram bilin(1).

Aişə deyir: Atam (Əbu Bəkr), Peyğəmbərdən (s) 500 hədis yazaraq toplamışdır. Bir gecə gördüm ki, yatağında çox narahatdır. Onun narahatlığı məni də narahat etdi. Səhər açılanda narahatlığının səbəbini soruşdum.

Dedi: Qızım! Sənin yanında olan hədisləri mənə gətir. Sonra əmr etdi bir od qaladılar. Hədislərin hamısını yandırdı. Bu əməli özü belə izah etdi: “Qorxuram öləm və bu hədislər sənin yanında qalsın. Bəlkə onların içində elə hədislər vardır ki, onları etimadlı şəxslərdən nəql etmişəm. Lakin, mümkündür ki, onlar saleh insanlar olmasın və onların səhvlərinin məsuliyyəti mənim üzərimə düşsün.”(2)

Həqiqət burasındadır ki, xəlifənin bu əməli bir tərəfdən öz sözü ilə hədis nəql etməyi qadağan olunmasını elan etmiş və başqa cəhətdən isə əməli surətdə 500 hədis yazdıqdan sonra onları oda ataraq yandırmışdır. Görəsən bu əməl müsəlmanlarda, hədis əzbərləyənlərdə və söyləyənlərdə hansı əks təsirləri qoydu və ya arzuolunmaz nəticələr verdi? Nəticə belə oldu ki, təqribən üç il müddətində Əbu Bəkrin xilafəti dövründə hədis yazmaq və nəql etmək qadağan olundu. Müsəlmanlar təkcə Qurana, onun təfsiri və izahı olmadan diqqət etdilər. Xəlifənin bu əmri verməkdə məqsədi guya müsəlmanların bütün bəhslərini Qurana yönəltmək idi.

İkinci xəlifə nəinki hədis yazmağa və söyləməyə qadağa qoydu, hətta bu işin icra olunmasında zor tətbiq etməkdən çəkinmədi. Tanınmış səhabə Qerzət ibni Kəb(1) belə deyir: “Ömər bizi İraqa tərəf yola salmaq istədiyi zaman, özü bizi “Sərar”(2)-a kimi ötürdü. Yol arasında bizdən soruşdu:

- Bilirsiniz sizi nəyə görə yola salıram? Dedik: Bizə hörmət etdiyin üçün! Dedi: Bəli, amma burada başqa bir mətləb də var. O da budur ki, siz elə bir yerə gedirsiniz ki o şəhərin əhli Quran oxumaqla məscidləri və oranın mühitini zinətləndirmişlər. Hədis söyləyib onları Quran tilavətindən saxlamayın. Quranı gücləndirin və onunla birgə heç bir kəlməni və ya hədisi dilinizə gətirməyin. Peyğəmbərdən (s) olan rəvayətləri az danışın. Mən də sizin bu işinizdə sizə şərik, sizinlə həmkar və bu əməldə sizi müdafiə edərəm.

Elə ki, Qerzət ibn Kəb Kufəyə daxil oldu. Ondan Peyğəmbərin (s) hədislərindən və kəlamlarından söyləməsini istədilər. Qerzə onların cavabında belə dedi: - Ömər bizə hədis söyləməyi qadağan edib (3).

Zəhəbi “Təzkiratul hifaz”- kitabında nəql edir ki: - Əbu Sələmə Əbu Hüreyrəyə dedi: Ömərin xilafəti dövründə də indiki kimi hədis söyləməkdə azad idin? (yəni hədis söyləyə bilirdin?)

Əbu Hüreyrə onun cavabında belə dedi: Əgər Ömərin

səh:59

zamanında hədis söyləsəydim cavabımı taziyanə ilə verirdilər (1).

Ömər, Peyğəmbərin (s) səhabələri ilə hədislərin söylənilməsində onları çox çətin və ağır vəziyyətdə qoyaraq yersiz bəhanələr gətirirdi. Əbu Musa Əşəri “istezan” (ev sahibinə əziyyət vermək) barədə bir hədis nəql edən zaman Ömər dedi: “Əgər bu hədisinə şahid gətirməsən səni pis cəzalandıracam.” Bəzən bu hədə- qorxular camaatın etirazina səbəb olurdu. Belə ki, Əbu Munzir həmin əhvalatda Ömərə belə dedi:

فَلاتَکُنْ یَبْنَ الْخَطَّابْ عَذَاباًعَلَی أَصْحَابِ رَسُول الله|

_EY XəTTABıN OğLU! PEYğəMBəRIN _(S)_ SəHABəLəRINə NARAHATLıQ Və əZIYYəT VERMə._(2)

Ömər tanınmış hədisçilərdən üç nəfəri: İbn Məsud, Əbu Dərda və Əbu Məsud Ənsarini hədis nəql etdiklərinə görə Mədinədə nəzarət altında saxlamış və ölənə kimi bu üç nəfər ev dustağı kimi yaşamışlar.(3)

Hakim öz “Mustədrək” adlı kitabında Ömərin əmri il üç nəfəri - İbn Məsud, Əbu Dərda və Əbuzər(4)- hədis söylədiklərinin qarşısını almaq üçün nəzarətdə saxlanılaraq sonradan həbs olunduqlarını yazır.

Bu hədə-qorxuların və hədis söyləməyin qadağan olunmasının nəticəsini Peyğəmbərin (s) səhabələrindən olan Saib ibn Yezid (vəfatı-hicri-qəməri tarixi ilə 80-ci il.) nəql edərək belə açıqlayır: “Mən Səid ibn Maliklə(5) Mədinədən Məkkəyə

səh:60

kimi bir yerdə yol yoldaşı oldum. Səd bu uzun səfərdə yol boyu hətta bir dənə də olsun Peyğəmbərdən (s) hədis söyləmədi”. (1)

Şə`bi deyir: “Bir il Əbdullah ibn Ömərlə bir məclisdə oldum. İl boyunca Peyğəmbərdən (s) bir dənə də olsa hədis söyləmədi.”(2)

Müsəlmanların beytul-malı, zəiflərin və fəqirlərin hüququ o şəxslərin əlində idi ki, onların Osmanla qohumluq əlaqəsi var idi. Osmanın sarayında qarnını doldurmaqla məşğul olanlar və təmtəraqlı saray sahibləri keyf və işrət içində olduqları bir halda, başqa müsəlmanlar bu sarayların qapısı ağzında gecələri səhərə kimi aclıqdan yata bilmirdilər.

Peyğəmbər (s) səhabələrindən ən ləyaqətli şəxsləri hökumət başına və məsuliyyətli vəzifələrə təyin etməkdənsə, onların əvəzinə Vəlid, Mərvan, Müaviyə və s. kimi cinayətkar şəxsləri iş başına və məsuliyyətli vəzifələrə təyin etmişdi.

Allah Peyğəmbərinin (s) səhabələri xilafətlə həmkarlıq etmədikləri, Quran oxuduqları və Peyğəmbərin (s) hədislərini söylədikləri üçün həmişə xəlifə Osman tərəfindən əzab-əziyyətə məruz qalırdılar. Osmanın bu hərəkətləri, səhabələrin və o cümlədən, haqq tərəfdarı olan müsəlamanların üsyanına səbəb oldu.

Osmanın xilafəti dövründə nəinki hədisə, hətta Quran ayələrinə belə diqqət olunmurdu. Quran oxuyanları və hədis söyləyənləri cəmiyyətdən uzaq səhralara sürgün etməklə, bəzilərini zindanlara salmaqla, bəzilərini isə şallaq və taziyanələrlə hədis söyləmələrinin qarşısını alırdılar.

Böyük və zahid səhabələrdən olan Əbuzər Qəffarinin sürgün olunması, Əbdullah ibn Məsud kimi böyük səhabənin məscid yanında döyülərək dişlərinin və qabırğalarının sındırılması, Əmmar Yasir kimi səhabənin döyülməsi, bu əzabın təsirindən bihuş olması və s. tarixi faktları buna misal gətirmək olar.

Xülasə, İslamın qabaqcıl və ön cərgəsində duran, Peyğəmbərin (s) səhabələrindən sayı ona çatan bir çoxunun belə əziyyət çəkməsi (döyülmək, söyülmək, sürgün və həbs olmaları) Osmanın xilafəti dövründə gözə dəyir.(1)

səh:62

Osman mənbər üstə özü eşitdiyi hədislərdən başqa hədislərin söylənilməsinə yersiz qadağa qoyaraq belə fərman vermişdir ki:

لایَحِلُّ لاَحَدٍأَنْ یَرْوی حَدِیثاًعَنْ رَسُولُ الله| لَمْ اسْمَعْ بِهِ فِی عَهْدِ أبِی بَکْرٍوَلاعَهْدِعُمَرِ

_ __ ƏBU BəKR Və ÖMəRIN XILAFəTI ZAMANıNDA ONLARDAN EşITDIYIM HəDISLəRDəN BAşQA HEç KəSIN HAQQı YOXDUR KI, PEYğəMBəRDəN _(S)_ HəDIS SöYLəSIN_(1)_. _

Beləliklə, hədis söyləməyin qarşısını aldı və bu işi ilə hədis yazmağı qəti surətdə qadağan etdi.

dövrlərdən nəql olunan hədislərə qadağan qoyulur(1), başqa tərəfdən isə camaata Osman və səhabə barəsində hədislər nəql olunurdu. Belə hədislərə diqqət edən, əzbərləyən şəxslərə hədiyyələr və böyük ənamlar verilirdi. Bu yolla bir çox şəxsləri yalan və uydurma hədislərin yazılmasına və çoxalmasına rəğbətləndirirdi.

Biz Müaviyənin əmri ilə uydurma hədislərin yazılmasına, səhih hədislərin isə nəql olunmasına qoyulan qadağanı, Əbul Həsən Mədainin(2) sözlərindən bir qismini tərcümə etməklə bəzi tarixi sübut və dəlilləri müxtəsər şəkildə təəccüblü nöqtələri ilə birgə əziz oxucuların ixtiyarına qoyuruq.

Mədaini öz qiymətli “Əl-Əhdas” adlı kitabında belə deyir:

Müaviyə bütün əlaltıları və təyin etdiyi əyalət hakimlərinə fərman yazdı. Məktubda belə deyilir: - “Mən, Əbu Turab (Əli (ə)) və onun övladlarının fəziləti barədə hədis nəql edənlərdən öz himayəmi götürdüm və onların qanını halal etdim.

Bu fərmanın nəticəsində xütbə oxuyanlar və xəbər deyənlər geniş İslam məmləkətlərinin bütün nöqtələrində, mənbərlərdə belə İmam Əliyə (ə) lənət oxumağa başlayaraq ondan uzaqlaşmağı təbliğ etdilər. İmam Əli (ə) və onun övladlarına nisbət bir çox böhtanlar yayıldı və onun ünvanına yersiz sözlər deyilirdi. Kufə əhli başqa şəhərlərdən fərqli olaraq biçarəlik, bədbəxtlik və müsibət girdabında batıb qalmışdı. Çünki,

səh:64

Kufədə Əlinin (ə) şiələri başqa yerlərə nisbətən çox idi. Şübhəsiz ki, Əbu Süfyan oğlu Müaviyənin bu şəhərə zülmü başqa şəhərlərdən daha çox idi. Buna görə də Kufənin hökumət və idarə sistemini Ziyad ibn Suməyyəyə təhvil verdi və Bəsrəni də ona artırdı. Ziyad ibn Suməyyə Müaviyənin bu məhəbbəti, lütfü qarşısında, “duz-çörəyi” itirmədi və Əbu Süfyan oğlu Müaviyənin “haqqını” taptalamadı. Əli (ə) şiələrini daşın və torpağın altından, harada gizlin və aşkar yaşayırdılarsa taparaq öldürürdü. Onların ürəklərində qorxu və vəhşət yaradır, əl-ayaqlarını kəsir, gözlərini çıxardaraq kor edirdi. Bu cinayətlərin nəticəsində Əli (ə) şiələri İraqdan qaçaraq, ucqar yerlərə pənah aparır və öz əqidələrini hamıdan məxfi saxlayırdılar. Xülasə, Kufədə tanınmış və iş bilən bir şiə qalmadı.”

Mədaini sonra əlavə edərək deyir: “Əbu Süfyan oğlu Müaviyə öz sərkərdələrinə əmr etdi ki, Əli (ə) övladlarının və onun şiələrinin məhkəmədə verdikləri şahidliyi qəbul etməsinlər. Həmçinin əmr etdi ki, öz yerlərində Osmanın və onun ailəsinin tərəfdarları və Osmanın fəzilətləri barədə uydurma hədis söyləyən şəxslər barədə çox diqqətli olsunlar. Onlara məclislərdə hörmət etmək və əzizləməkdə səhlənkarlıq etməsinlər. O cümlədən, Osmanın barəsində hədis söyləyən hər bir kəsin şəxsiyyətini və tərcümeyi-halını kamil surətdə yazaraq Müaviyənin sarayına, Şam şəhərinə göndərsinlər.

Sərkərdələr bu əmrə əsasən, Osmanın fəziləti barədə bir cümlə belə söyləyən hər bir kəsə xüsusi sənəd verərək ona maaş və ənamlar müəyyən edirdilər. Bu da, Osmanın fəzilətləri barədə çoxlu mətləblərin nəql olunmasına səbəb oldu. Çünki, belə hədisləri nəql edənlər Müaviyənin məxsus hədiyyə və mükafatlarına layiq görülürdülər”.

Mədaini deyir: “Müaviyənin belə bəxşişləri, hakimlərin uydurma hədis yazmağa həvəsləndirmələri nəticəsində bütün

səh:65

İslam şəhərlərində saxta hədis yazmaq adi bir hala çevrildi. Müaviyənin şəhərlərə qoyduğu hakimlərin yanında hər kəs istər yaxşı və ya pis Osmanın barəsində bir fəzilət və ya hədis nəql edərdisə hədis sual cavabsız qəbul olunur, hədis söyləyənin adı isə hədiyyələr dəftərində qeyd olunurdu. O cümlədən, Müaviyə yanında hörmətə minir, belə şəxsin istəyi və sözü heç vaxt rədd olunmurdu”.

xidmətçilərə də bu uydurma fəzilətləri öyrədirdilər. Bu minvalla bir müddət belə davam etdi.”

yaxınlaşmaq, dünya malına və sərvətinə nail olmaq istəyənlər uydurma hədislər düzəldirdilər. Zaman keçdikcə bu yalan və böhtanlarla dolu olan uydurma xəbərlər dindar və təqvalı şəxslərin əlinə keçdi. Lakin, bir qrup insanlar əqidələrinin yaxşı olması və sadəlikdən həmin uydurmaları qəbul etmiş və başqalarına da söyləmişlər . Əgər o hədislərin batil və uydurma olduğuna diqqət etsəydilər onu söyləməkdən çəkinərdilər”.(1)

adı və rəsmi olaraq Qurandan başqa bir şey qalmamışdı. Alimlər və hədisçilər də ictimai mühitin təsiri altına düşərək Raşidin xəlifələrin(1) əməllərini özlərinə hədəf və meyar bilirdilər. Bir başa hədis yazmağı zehnlərdən çıxarmış və onu batil bir iş bilirdilər. O cümlədən, Ömər ibn Əbdul-Əzizin xilafətinə qədər (hicri-qəməri tarixi ilə 99-101-ci illər) hədis yazmağın önünə qırmızı bir xətt çəkmişlər.

Ömər ibn Əbdul-Əziz öz qısa xilafəti zamanı müsbət və faydalı addımlar atmağa başladı. Bu addımlardan biri də özündən əvvəlki xəlifələrin hədis yazılışını qadağan etmək siyasətini ləğv etməsi və hədis yazılışının başlanmasına bir təkan idi.

Buxari nəql edir ki, Ömər ibn Əbdul-Əziz, onun tərəfindən Mədinədə qaziliyə və hakimliyə təyin olunmuş Əbu Bəkr ibn Həzmə rəsmi şəkildə hədis yazılmasını əmr etdi. Bununla da həmin məktubda, köhnəlmiş və aradan getmiş hədislər üçün öz nigaranlığını bildirdi. (2)

“Hədis yazmağa başlayan ilk şəxs Malik olmuşdur. O,“Muvəttə” kitabını Mənsur Dəvaniqinin (hicri-qəməri tarixi ilə 136-158-ci illər) əmri ilə, onun xilafəti zamanı yazmağa başlamışdi”.

Mərhum Əllamə Sədr öz nəzəriyyəsini isbat edərək belə deyir:

1. Ömər ibn Əbdul-Əzizin xilafəti iki il beş ay çəkdi;

2. Bu əmrin onun xilafətinin əvvəllərində və ya axırlarında icra olunması barədə olan tarix məlum deyildir;

3. Heç bir tarixdə Əbu Bəkr ibn Həzm kimi xəlifənin əmrlərinə etiraz edən bir şəxs görünməyib. O cümlədən, İbn Həzmin adına olan bir kitab və ya əsər hələ tapılmayıb. İbn Həzmə hədisin yazılmasını istinad edənlər və bu nəzəriyyənin tərəfdarları ehtimal və şübhələrə çox əsaslanmışlar;

4. Əgər bu əmr İbn Həzmin zamanında yerinə yetirilsəydi və hədisin o zamanda yazılışı isbat olunsaydı, nəyə görə onda bəzi tanınmış tarixçilər tərəfindən hədisin yazılışı hicrətin ikinci yüz illiyinin axırlarına təsadüf etdiyini nəql edirlər?O cümlədən, Hafiz Zəhəbi ki, onun işində ustalığı və doğruçuluğu hamıya çox məlumdur, açıq-aşkar belə deyir: “Sunən” və bu kimi kitablar, ilk dəfə Əməvilərin xilafətindən və Əbbasilərin hakimiyyətə gəlişindən sonra yazılmağa başladı.

Heç bir tarixçi Süyutinin və İbn Həcərin nəzərini qəbul etmirlər”.(1)

Biz də mərhum Sədrin nəzəriyyəsinin təsdiqində deyirik ki: İbn Həcərin özü birinci müəllif barədə müxtəlif nəzəriyyələr vermişdir. Bir yerdə belə deyir: “Hədis yazmağa başlayan ilk şəxs Rəbi ibn Səbih idi.(2) Başqa bir yerdə isə deyir: Əvvəlinci

səh:70

müəllif Şəhab Zohəridir ki, birinci əsrin sonunda Ömər ibn Əbdul-Əzizin əmri ilə bu işi gördü”.(1)

Başqa bir yerdə isə belə deyir:

“Birinci müəllif və hədis yazan İbn Həzmdir”.(2)

Fərid Vəcdi də hədisin birinci müəllifinin Maliki olduğunu bildirmişdir: “Hədis barədə əvvəlinci müəllif Malikdir. O, ”Muvəttə`” kitabını təlif etdi və bəziləri dedilər ki, İbn Cəriğ (vəfatı-150-ci hicri-qəməri tarixi) ilk hədis müəllifidir”.(3)

Katib Çələbi deyir: - “İslamda ilk təlif olan kitab ibn Cəriğin kitabıdır”. Sonra deyir: “Malikin “Muvəttə`” kitabının birinci yazıldığı söylənilmişdir. O cümlədən, deyilmişdir ki, hədis kitabı yazmağa başlayan ilk şəxs, Rəbi` ibn Səbih idi”.(4)

Hafiz Zəhəbi hicri-qəməri tarixi ilə 143-cü ilin hadisələrindən belə nəql edir: “Bu ildə alimlər Məkkə və Mədinə şəhərlərində hədis yazmağa başladılar”.(5)

Doktor Əhməd Əmin, Ömər ibn Əbdul-Əzizin əmri barəsində olan bəhslərdən sonra belə deyir: “Bizə məlum olan budur ki, Əbu Bəkr ibn Həzmin adına olan əsər və birinci əsər adlı bir şey bizim əlimizə çatmayıb. O cümlədən, keçmişdəki hədisçilərdən heç biri bu kitab barədə heç bir söz deməmişlər. Əgər belə bir kitab olsaydı, hədis yazanlar üçün ən mühüm sənədlərdən biri kimi sayılardı. Belə olduğu halda da hökmən onlar öz yazılarında belə bir kitaba istinad edər , ondan dəlil kimi istifadə edərdilər”.

İş burasındadır ki, bəzi qərb alimləri(6) belə xəbərin olmasına

səh:71

şəkk etmişlər. Lakin Əbdul-Əzizin əmri və əsl xəbər barədə şəkk-şübhə yoxdur. Ancaq bu əmrin yerinə yetirilməsi məsələsi şübhəli bir məsələdir. Bəlkə də bu əmrdən sonra dərhal Ömər ibn Əbdul-Əzizin(1) vəfatı səbəb oldu ki, Əbu Bəkr ibn Həzm bu əmri yerinə yetirə bilməsin.(2)

Əziz oxucu! Gördüyünüz kimi alimlər hədisin yazılması barədə və sünnilər arasında birinci müəllifin kimliyi barədə nəzər ayrılığına malikdirlər. Hədisin Ömər ibn Əbdul-Əzizin xilafəti dövründə yazılması barədə heç bir dəlil-sübut olunmamışdır. Bu haqda yazılan mövzu budur ki, Buxarinin nəql etdiyinə əsasən bildiririk ki, Ömər ibn Əbdul-Əziz hədis yazılması barədə əmr etmişdir. Lakin bu əmrin tarixi nöqteyi-nəzərdən yerinə yetirilməsi isbat olunmamışdır. Bəlkə tarixdə gələn hadisələr və bu hadisələrin adi axarına nəzər salarkən bu məsələnin əksi sübut edilir.

Uzun bir müddət, yəni yüz əlli illik qadağadan sonra hədis yazılışı və deyilişi azadlığa çıxdı və çiçəklənməyə başladı. Dərs hövzələrində hədis yazmaq yavaş-yavaş adi hala çevrildi. Bu iş sonralar xəlifələrin təzyiqi və əmrləri ilə genişləndi. Çünki, müsəlmanlar bir əsr haram bildikləri işin ardınca getmək istəmirdilər. Buna görə də Muəmmər, o da Zohəridən nəql edir ki:

“Biz hədis yazmağı günah və səhv bir iş bilirdik. Xəlifələr və hakimlər bizi hədis yazmağa məcbur etdilər”.(3)

keçmiş səhvlərini başa düşərək hədis yazmağa başladılar. Bununla hədis elmi birdən birə inkişaf etməyə başladı. Hədis elminin inkişafdan qalma səbəbi isə guya ictimai vəziyyətin qorxulu olması idi. Qısa bir müddət ərzində təqribən bir əsr hicri-qəməri tarixi ilə 150 –ci ildən 250-ci ilə kimi “sihah”, “məsanid” və “mustəxrəc” və s. kimi kitablar meydana gəldi.(1)

Bu zamanda müəlliflərin hədəfi və səyi hədis toplamaq idi. Hələ hədis səhihə, həsənə, zəifə və məmula ayrılmamışdı.(2) Kitabların məzmunu və onun sənədləri müxtəlif hədislərlərdən ibarət olan səhihdən və qeyri- səhihdən təşkil olunurdu. Hicrətin 256-cı ilində Buxariyə və başqa sihah sahiblərinə bu hədislərin məzmunu və sənədləri gəlib çatdı.

İbn Həcər deyir: “Buxari elə ki, bu kitabları və məsanid kitabını gördü, bir müddət onları araşdırdıqdan sonra bu nəticəyə gəldi ki, doğru və yanlış hədislər qarışmışlar və bir-birlərinin kənarında yerləşmişlər. Onların doğrusunu yanlışından seçmək hər kəsə müyəssər olmadığı üçün, doğru hədisləri minlərlə qarışıq hədislərin arasından çıxararaq bir kitabda cəm etdi ki, heç kimə şəkk –şübhə yeri qalmasın”.(3)

Buxaridən sonra onun şagirdi Müslim ibn Həccac Quşeyri Nişapuri (hicri-qəməri tarixi ilə 261-ci il) öz “Səhih” adlı kitabını “Əl-Cameus-Səhih” adı ilə topladı. Onun ardınca Müslim Məhəmməd ibn Yəzid ibn Macə Qəzvini (hicri-qəməri tarixi ilə 273-cü il) öz “Sunən” adlı kitabını yazaraq tamamladı.

Əbu Davud Səcistani Süleyman ibn Davud (hicri-qəməri tarixi ilə 275-ci il) və onun ardınca Termizi Məhəmməd ibn İsa

səh:73

ibn Surə (hicri-qəməri tarixi ilə 279-cu il) öz “Came” adlı kitabını “Camei-Termizi” adı ilə təqdim etdi. Termizidən sonra Əhməd ibn Şueyb Nəsai (hicri-qəməri tarixi ilə 303-cü il) öz məruf “Sunəni-Nəsai” adlı kitabını(1) yazdı.

Bu altı kitab sünni məzhəbinin birinci “Came” kitablarını təşkil edir. Bu kitablar onların etiqadlar, füruiddin, təfsir və İslam tarixi kimi mövzularda etimad etdikləri kitablar sayılır. Bu altı kitab “Sihahi-sittə” yəni altı səhih kitab adı ilə tanınmış və bəzən Səhihi-Buxari və Səhihi-Müslimdən “Səhiheyn” yəni iki səhih kitab, başqa dörd kitablar isə “Sunən” adı ilə tanındı.(2)

Bu kitablardan sonra yüzlərlə müsnəd, mustədrək, mustəxrəc və s. adlı kitablar yazıldı. Lakin bunların heç biri sihah kitablarının səviyyəsinə çatmamışdır.

inanmırlar. Bu hədisləri yazanların əsas və ümdə hədəfləri doğru və yanlışlığına baxmayaraq onları toplamaq olmuşdur. Hətta Əhməd ibn Həmbəl öz müsnəd adlı kitabında 4000-ə yaxın hədis qeyd etmişdir ki, onların hamısını doğru və düzgün sayır.

uyğunlaşdırmağa çalışırlar.(1)

Bu iki kitab əhli-sünnə məzhəbinin əqidələrini və əsaslarını təşkil edir. Bu iki kitabın hədislərinə diqqət edib belə qərara gəldik ki, onun içindəki həqiqətləri hamıya bildirək və görəcəyimiz bu işlə hədislərin həqiqi mahiyyəti aşkar olunsun.

Bəlkə bu yolla əsrlərdən bəri təəssübkeşlik və kor-koranə təqlidlərin ucbatından qaranlıq və zülmətdə qalmış həqiqətlərin çoxu zahir və aşkar olsun.

{وَمَا أُرِیدُ أَنْ أُخَالِفَکُمْ إِلَی مَا أَنْهَاکُمْ عَنْهُ إِنْ أُرِیدُ إِلاَّ الإِصْلاَحَ مَا اسْتَطَعْتُ وَمَا تَوْفِیقِی إِلاَّ بِاللّهِ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَإِلَیْهِ أُنِیبُ}

_ MəN SIZə QADAğAN ETDIYIM şEYIN əKSINə GEDəRəK ONA öZüM əMəL ETMəK ISTəMIRəM. MəN YALNıZ BACARDığıM QəDəR SIZə ISLAH ETMəK ISTəYIRəM. MəNIM (BU IşDə) MüVəFFəQIYYəTIM YALNıZ ALLAHıN KöMəYILəDIR. MəN YALNıZ ONA TəVəKKüL ETDIM Və MəHZ ONUN HüZURUNA DöNəCəYəM! _(2)

Bizim bu kitablarda apardığımız təhqiqat neçə mövzudan ibarətdir:

Buxari və Müslimün tərcümeyi-halı;

Səhihi-Buxari və Səhihi-Müslim sünni məzhəbinin nəzərində;

 Elm və təhqiq baxımından Səhihi-Buxari və Səhihi-Müslim kitablarına bir baxış;

 Səhiheyn (Səhihi-Buxari və Səhihi-Müslimün) kitablarının sənədləri;

- Tövhid, səhiheyn kitabları baxımından;

səh:76

- Nubuvvət, səhiheyn kitabları baxımından;

- Xilafət, səhiheyn kitabları baxımında;

- Səhiheyn, kitablarında müxtəlif bəhslər və hədislər;

Bunlar nəzərdə tutulmuş mövzulardır ki, Allahın köməyi ilə tədricən əziz oxucularımıza təqdim olunacaq.(1)

səh:77

səh:78

səh:80

olmuş və iyirmi yaşında öz təhsilini davam etdirmək üçün vətənindən mühacirət etmişdir.

Buxarinin əsərləri özünəməxsus əhəmiyyətə malikdir və nəzər diqqəti cəlb edir. Onların nəzərində onun ən mühüm əsəri “Səhih”, ya “Əlcameus-səhih”- adlı əsəridir. Sünni məzhəbi arasında “Səhihi-Buxari” əsəri kimi əhəmiyyətli sayılan başqa bir əsər çox az tapılar.(1)

hökmləri barədədir. İnsan övladının heyvanlardan süd əmməsi barədə belə yazır:

“ Əgər iki uşaq bir qoyunun, ya inəyin südündən bir müddət əmərlərsə, onlar arasında bacı-qardaşlıq münasibəti yarana bilər və bir-birlərinə məhrəmdirlər. (Yəni onlar bir-biri ilə evlənə bilməzlər.)

Mərhum Şeyx İsfəhani, Buxarinin bu fətvasını Hənəfi məzhəbinin fiqh elmində olan “Kifayətu fi şərhil hidayə” kitabından nəql edir. Sonra deyir:

 “Bu fətva, Buxarinin anlamadığına və dərk etmədiyinə dəlalət edir. Çünki, məhrəmliyin meydana gəlməyindən ötrü ata və ana faktoru çox mühümdür. Heyvanın insan övladı üçün ata və ana olması hətta təsəvvürlərdən də uzaqdır”.(1)

səh:84

2

Təqribən həmin məsələni Fərid Vəcdi ünvan göstərmədən qeyd etmişdir.(1)

Hafize Zəhəbi deyir: “Nəql olunmuşdur ki, Müslimin doğum tarixi 204-cü hicridə olmuşdur”.

səh:88

səh:90

1

Məsələ burasındadır ki, Fəzl ibn Ruzbəhan deyir: “Əgər bir kəs and içə ki, altı kitabda olan hədislərin hamısı səhih və Peyğəmbərin (s) sözləridir, andı düzgündür və ona kəffarə düşmür.(1)”

Başqa yerdə isə belə buyurur: “Bizim məzhəbimizin bütün rəhbərlərinin hamısının nəzəri budur ki, altı kitabda olan bütün hədislərin hamısı düzgün və həqiqətə uyğundur.”(2)

Başqa bir cəhətdən, “sihah” kitablarının bəziləri ( sunəni-Termizi) barədə deyilmişdir ki:

مَنْ کَانَ فِی بَیْتِهِ هَذالْکِتَاب کَانَ فِی بَیْتِهِ نَبِی یَتَکَلَّم

_ BU KITAB HANSı EVDə OLSA, SANKI ONUN EVINDə PEYğəMBəR _(S)_ SöZ DEMIşDIR. _

Sunəni Əbi Davud barədə bəzi mənbələr belə buyurur:

کِتَابُ الله اَصْلُ الاِیمَان وَسُنَنِ اَبِی دَاوُدعهدالاِسْلام

_ QURANI-KəRIM IMANıN KöKü, SUNəNI ƏBU DAVUD ISə İSLAMıN PROQRAMıDıR. _

Lakin bu altı kitab arasında Səhihi-Buxarı və Səhihi-Müslim sihahdan və dörd başqa kitablardan daha çox əhəmiyyət kəsb etmişdir. Bu iki kitab əhəmiyyət və dərəcə cəhətindən birinci sayılmış və başqa dörd sihahlar isə əhəmiyyət cəhətindən ikinci dərəcədə yer tutmuşdur.

kitablar yazılmışdır. Lakin, bizim alimlərimizin Qurani-Kərimdən sonra ən səhih kitabın “Səhihi-Buxari” və “Səhihi-Müslim” kitablarının olması barədə nəzərləri uzlaşır. (1) ”

Məhəmməd ibn Yusif Şafei deyir: “Birinci hədis kitabı “Səhihi-Buxari” və ondan sonra isə “Səhihi-Müslim” kitabıdır. Bu iki kitab Qurani-Kərimdən sonra ən səhih sayılan kitablardır”.(2)

Zəhəbi deyir: - “Səhihi-Buxari” kitabı İslam aləmində ən böyük, bəlkə Qurandan sonra ən yaxşı kitabdır.(3)

Çələbi “Səhihi-Müslim” kitabı barədə deyir: “Səhihi-Müslim doğru və düzgünlüyünə görə kitablar arasında ikinci kitabdır. Qurandan sonra ən səhih sayılan iki kitabdan biridir. Qurandan sonra bu iki kitabdan başqa səhih kitab yoxdur”. (4)

Əbu Əli Nişapuri deyir: - “Mavi səma altında “Səhihi- Müsllüm” kitabından başqa bir səhih kitab yoxdur”.(5)

Fazil Nəvəvi "Ət-təqrib"(6) kitabında deyir: “Səhihi-Buxari və Səhihi-Müslim kitabları Qurani-Kərimdən sonra ən səhih kitablardır. Baxmayaraq ki, bəziləri Səhihi-Müslimü birinci sayırlar lakin, Səhihi-Buxari kitabı Səhihi-Müslim kitabına nisbətən ən səhih və çox faydalıdır”.

Yenə də Nəvəvi “Səhihi-Müslim” kitabına şərhində belə deyir: “Qurani-Kərimdən sonra ən səhih kitab “səhiheyn” (Səhihi-Buxari və Səhihi-Müslim) kitablarıdır. İslam ümməti də bu iki kitabı qəbul etməklə onun düzgün və səhihliyini

səh:94

təsdiq etmişlər. Bu məsələ barədə bütün alimlərin nəzərləri və fikirləri eynidir”.(1)

Qəstəlani deyir: “Bütün İslam ümmətinin bu iki kitabın səhihliyi barədə nəzərləri eynidir və hər ikisinin səhih olduğunu qəbul etmişlər. Lakin, onlardan hansı biri digərindən üstündür? Bu barədə müxtəlif nəzərlər var. Bəziləri “Səhihi-Buxari”-yə və bəziləri isə “Səhihi-Müslim” kitabına üstünlük verirlər”. (2)

İbn Həcər Məkki deyir: “Səhihi-Buxari və Səhihi-Müslim kitabları din alimlərinin nəzərində Qurandan sonra ən səhih kitabdır”.(3)

İmamul-Hərəmeyn demişdir: “Əgər bir şəxs and içsə ki, səhiheynin hədislərinin hamısı həqiqətlə uyğun və Peyğəmbərin (s) söylədikləridir, onun andı düzdür və kəffarəsi də yoxdur. Çünki, İslam ümmətinin hamısının nəzəri bu iki kitabın səhih olması barədə eynidir”.(4)

“Müxtəsəri Xəlil” kitabını şərh edən Şeyx Məhəmməd ibn Əbdur-Rəhmandan nəql olunmuşdur ki, deyir: “Mən ustadım Şeyx Əbdur Muta Tunesi ilə birlikdə Həzrət Peyğəmbərin (s) (s) mübarək hərəminin ziyarətinə getdik. Həmişəki adətinin əksinə olaraq bu dəfə ustadım, hərəmin içində bir neçə addım yeridikdən sonra bir an dayandı. Bu minvalla mübarək qəbirə yaxınlaşdı. Qəbirlə üz-üzə durub bir neçə cümlə söylədi. Mən onun məzmununu başa düşmədim. Mübarək qəbri ziyarət etdikdən sonra bu məsələni (dayanmaq və söhbət etmək) ondan soruşdum. Cavabımda belə dedi: Mən mübarək hərəmə daxil olub Həzrət Peyğəmbəri (s) ziyarət etmək istəyərkən, o Həzrətin (s) özündən icazə istədim. Həzrət (s) icazə verdi və mən də daxil oldum. Həzrətə (s) yaxınlaşdım və ərz etdim: Ya Rəsuləllah! Buxarinin sizdən nəql etdiyi bütün hədislər səhihdirmi? Buyurdu: Bəli səhihdir! Ərz etdim: - Onun hədislərinin hamısını sizdən nəql edimmi? Buyurdu: Bəli, mənim dilimdən nəql et!!”

Bəzi kitablarda bu əhvalatı belə nəql edirlər ki: “Şeyx, Peyğəmbəri (s) ziyarət etdikdən sonra sual etdi: “Səhihi-Buxari” və “Səhihi-Müslim” kitablarının hər ikisi doğru və düzgündürmü? Onların hər ikisindən hədis nəql etsinmi? Peyğəmbər (s) da onun cavabında hər ikisinin səhih olduğunu bildirmiş və onlardan hədis nəql etməyi icazə vermişdir”.(1)

Əbu Zeyd Mərvəzidən nəql olunmuşdur ki: “Mən məqam və rükn(2) arasında yatmışdım. Peyğəmbəri (s) yuxuda gördüm. Mənə belə buyurdu: Ey Əba Zeyd! Nə vaxta kimi Şafeinin kitabını oxuyacaqsan? Amma mənim kitabımı heç oxumursan. Ərz etdim: Ya Rəsuləllah (s)! Sizin kitabınız hansıdır? Buyurdu:

səh:96

Məhəmməd ibn İsmailin camesi”(1) (yəni Səhihi-Buxari).

Fərid Vəcdi deyir: “Bəziləri “Səhihi-Buxari” kitabı barədə çox ifrata varmışlar. Hətta bəzi şəxslərə pulla muzd verirlər ki, (Quran kimi) bu kitabın hədislərini asimani xeyr və bərəkətin cəlb olunması üçün oxusunlar”.(2)

Qasimi "Qəvaidut-təhdis" kitabında deyir: “Səhihi-Buxari kitabı Quranla bərabərdir. Əgər bu kitab taun xəstəliyi zamanında hər hansı bir evdə oxunarsa, o evin əhli bu xəstəlikdən amanda qalacaqlar. Hər kəs bu kitabı hansı bir niyyətlə axıracan oxuyub qurtararsa, öz arzu və istəyinə çatar. Bir hadisə və baş verəcək bir iş qarşıya çıxarsa, belə hadisədən o nicat tapar. Əgər gəmi sərnişinləri ilə birlikdə dənizdə səfər edərsə, o gəmini qərq olmaq təhlükəsi gözləmir”.(3)

hədisi kitabda qeyd edirdim”.(1)

Fərbəri Buxaridən nəql edir ki, deyirdi: “Mən hər hansı bir hədisi kitabda yazmaq istəyərkən əvvəlcə istixarə edərdim və bu hədisin düzgünlüyü mənə isbat olurdu. Sonra tez onu yazmağa başlayardım”.(2)

Buxaridən nəql olunur ki, o belə demişdir: “ Mən öz səhih hədislərimi 1600 hədis içindən seçərək onları Allahla öz aramda höccət sayırdım”.(3)

Fazil Nəvəvi Müslimdən nəql edir ki: - “Mən, öz səhihimi (müsnədimi) 300.000 hədis içindən toplayıb seçmişəm. Əgər hədis əhli 200- il də hədis yazsalar, yenə də mənim hədis kitablarıma müraciət edəcəklər”.

sənədləri parlayan ulduzlar kimidir ki, mətnlərin hər birində, göydə süzən parlaq ulduzlar kimi düzülmüşlər. Bu kitabla Allah elçisinin dininin tərəzisi qurulmuş və möhkəmlənmişdir. Ərəb və əcəm qarşısında baş əydiyi və təzim etdiyi kitab, bu kitabdır.”(1)

İmam Əbul Fətuh İcli də “Səhihi-Müslim” kitabı barədə yazdığı şerində belə söyləyir:

صحیح القشیری ذارتبة

تفوق الثر یا اذاما اعتلت

فالفاظه مثل نور الریاض سقیها

السواری اذا ماسرت

و اماالمعانی فکالشمس تحت

السحاب الخریفی عنهانجلت

فلله دولة هذا الامام

والله همته ان علت

علیه من الله رضوانه

فقدتم مسعاته وانتهت

“Səhihi-Müslim elə bir dərəcəyə və məqama malikdir ki, "sürəyya"(2) ulduzlarından üstündür. Bu kitabın sözləri ağacların çiçəklərinə bənzəyir. Hərəkət edən buludlar və rəhmət yağışları onu sulayıblar. Amma mənalarına gəldikdə isə, payız günəşi kimi buludlar altından görünərək işıq saçırlar. Bu İmamın (Müslimün) dövlətini daimi etmək Allahın əlindədir. Onun uca himmətini daha da ucaltmaq Allahın öhdəsinədir. Onun yeri cənnəti-Rizvan və Allahın behişti olsun. Çünki o, çalışaraq axırıncı məqama və kəmala yetişmişdir.”(3)

qorumaqla ifrata varmış və heç bir təhqiqatçının, alimin belə bu kitabların barəsində mübahisə etməsinə və təhqiqat aparmasına icazə verilməmişdir. Bu iki kitabı Qurani-Kərim kimi vəhyə bənzədilərək eyibsiz və səhvsiz olduğunu bildirirlər. Bu kitabların hədisləri barədə hər hansı bir təhqiqatın aparılması Qurani-Kərimə hörmətsizlik və bağışlanmaz səhv kimi qələmə vermişlər.

Hicri-şəmsi tarixi ilə 1386-cı ilin rəbius-sani ayında Küveytin İctimai İslahedici Cəmiyyəti tərəfindən Səhihi-Buxarini müdafiə etmək məqsədi ilə müxaliflərə cavab olaraq bir kitabça nəşr olundu. Onun cildinin arxasında belə bir cümlə nəzər diqqətini özünə cəlb edirdi:

کُلُُّ مَافِی الْبُخَارِی صَحِیحٌ

_ SəHIHI-BUXARININ BüTüN HəDISLəRI SəHIH Və DüZGüNDüR. _

Bu kitabçanın nəşr olunması Əbdul Varis Kəbir adlı yazıçının:

(لَیْسَ کُلُُّ مَافِی صَحِیحِ البُخَارِی صَحِیحاً) – “Səhihi-Buxaridə olan hədislər düzgün deyildir “ ünvanı altında yazdığı məqalə Əlvə-yul-İslami qəzetində (Küveyt çapı) dərc olunduğu üçün ona rədd cavabı idi.

Biz, bu məqalənin mətnini görməmişik. Buna görə də onun haqqında fikir yürüdə bilmərik. Lakin, bu kitabçaya etiraz əlaməti olaraq cavab yazılmış kitabça bizim əlimizdədir.

Bu kitabçanın əvvəlində Suriyanın elmi mərkəzlərindən və institutlarından olan 32 nəfər müəllim Küveyt əmirinə etiraz olaraq, dərc olunmuş bu məqaləni yazanın qələminin sındırılmasını, həmçinin Küveyt əmiri tərəfindən bu nəşriyyatın qarşısının təkidlə alınmasını xahiş etmişlər.

Sonra səkkiz nəfər alim və başqa müəllimlər Səhihi-Buxarini və Səhihi-Müslimü müdafiə edən ərəbin böyükləri məqalə

səh:100

yazaraq onu nəşr etdirmişlər. Bu nəşrdə alimlərdən adı çəkilmiş və cavab olaraq Buxarinin bu kitabını müdafiə etməklə öz etirazlarını yazıb bildirmişlər.

Əziz oxucu! Bəlkə də bu haqda daha çox danışmaq olardı. Lakin burada onların bir neçəsinə toxunmaq istəyirik. Bunların bir miqdarını nəql etməklə sizə, əhli-sünnə arasında bu kitabların necə əhəmiyyət kəsb etdiyini və keçmişdə olduğu kimi indi də öz əhəmiyyətini qoruyub saxlamasını bildirmək istəyirik.

Belə ki, əgər bir nəfər elmi bir mövzu yazmaq və həqiqəti aşkar etmək istəsə, bu iki kitabın bütün hədislərinə nəzər edərək araşdırma aparsa görəcəkdir ki, bu kitablarda olan hədislərə “səhih” adı vermək düzgün deyildir. Belə həqiqətlərdən biri kiminsə zehninə yol taparsa, mövzunun nə qədər də aşkar və aydın olduğunu dərk edər.

səh:101

səh:102

səh:104

1

Bir qrup şəxslər də təəssübkeşliyi kənara ataraq, həqiqət nöqteyi-nəzərindən Buxari və Müslimün şəxsiyyəti barədə təhqiqat aparmışlar.

Beləliklə, bu kitabın səhifələrində bu həqiqət açıqlanacaq, bu iki kitabın mahiyyəti və onların müəlliflərinin şəxsiyyəti həqiqət axtaranlara aydın olacaqdır.

Öncə, etimadlı əhli-sünnə alimlərindən bir neçə nəfərin bu iki kitab barədə apardıqları araşdırmalardan sonra söylədikləri nəzərləri nəzərinizə çatdıracağıq. Çünki, bəziləri bizim bir şiə yazarı olaraq bu kitabların tənqid etdiyimizi düşünə bilərlər. Məlum olduğu kimi, sünni məzhəbinin alimləri bu yolda bizdən öncə təhqiqatlar aparmiş, açıq-aydın bu kitabların bir çox hədislərinin düzgün olmamasında bizdən qabağa düşmüşlər. Belə şəxslərin arasında hədis alimləri və “səhiheyn” kitablarını şərh edən hörmətli və böyük alimlər də müşahidə olunur.

Onların böyük elmi məqamları və apardıqları təhqiqatlar nəticəsində bu iki kitab barədə olan nəzərlər həqiqəti daha da işıqlandırmışdır. Belə şəxslərdən Məhəmməd ibn Yəhyanı(1), rical və hədis elmində ustad olan Əbu Zər`əni, “Səhihi-Buxari” və “Səhihi-Müslim” kitablarına şərh yazmış Fazil Nəvəvini, İbn Həcəri, Qazi Əbu Bəkr Baqilanini, İmam Qəzalini, İbn Həmmamı, Şeyx Məhəmməd Əbduh və onun ustadı Seyyid Məhəmməd Rəşid Rza Misrini, professor Əhməd Əmini, Müsliməni və s.. bunun kimi başqa əhli -sünnə alimlərinin adlarını çəkmək olar.

Beləliklə, hədis və rical elmlərində mahir olan ustad və alimlərin bir neçəsinin “Səhihi-Buxari” və “Səhihi-Müslim” kitabları barədə olan nəzərlərini əziz oxucularımıza təqdim edirik.

səh:106

Təsadüfən Buxari, o günün kəlam alimlərinin əksinə olaraq, Qurani-Kərimin mübarək kəlmələrinin məxluq olmasına inanırdı. Buna görə də Nişapura daxil olduqdan sonra orada dini rəhbərlik məqamına malik olan Zohəli əmr etdi ki: “Buxari olan məclisdə heç kəsin haqqı yoxdur iştirak etsin. Əgər bir kəs Buxarinin məclisinə gələrsə, onu ittiham edin. Çünki onunla, onun əqidəsində olanlardan başqa heç kəs yoldaşlıq etmir”.

Buxari o günlərdə öz ustadı Zohəlinin və Nişapur alimlərinin çoxunun nəzərində şübhəli, yolunu azmış, xarab əqidəli şəxs kimi tanınmışdır. Özünə qarşı Nişapur əhalisinin bədbinliyini elə bir həddə qazanmışdı ki, hətta orada yaşaya bilmədi və digər bir şəhərə köçmək məcburiyyətində qaldı. Bəziləri deyirlər ki: Onu Nişapurdan sürgün etdilər, Müslim və Əhməd ibn Müslimədən başqa bütün şagirdləri onun ətrafından dağıldılar. Çünki onlar, öz şəxsiyyətlərinin, Buxarinin mənfur əqidəsi ilə ləkələnməsindən, başqalarının bədbinlik və nifrətindən amanda qalmağını istəyirdilər.

Bu tarixi hadisədən belə nəticə əldə etmək olar ki, həmin vaxtlar Buxarinin və onun yeganə şagirdi olan Müslim ibn Həccac Nişapurinin yazıları Zohəli kimi alimlər tərəfindən qınanmışdır. Bu iki kitab bu günlərdə "Səhiheyn" adı ilə əhli-sünnə məzhəbinin ən mühüm sənədləri kimi təqdim edilir. O zaman bu iki kitabın müəlliflərinin kafir adlandırılması ilə yanaşı nə dərəcədə müsəlmanların bədbinliyini özlərinə cəlb etmişlər.

Xətib Bağdadi yazır: “Məhəmməd ibn Yəhya dedi: “Bağdaddan bizim üçün yazdılar ki, Buxari Quranın kəlmələrinin məxluq olması barədə şəkk edir. Biz onu batil əqidəsindən çəkindirdik. Lakin, təsiri olmadı. Bundan sonra

səh:108

əgər bir kəs onun məclisində iştirak etsə, bizim məclislərdə iştirak etməyə haqqı yoxdur.”(1)

hədislərinin yanlış olduğunu bildirmişdir.

Xətib Bağdadi Səid ibn Ömər Bərzəidən nəql edir ki, dedi: “Mən Əbu Zər`ə ilə bir yerdə idim. Söhbət “Səhihi-Müslim” və ona oxşar kitablardan düşdü. Əbu Zər`ə dedi: Bunlar o şəxslərdir ki, vaxtından qabaq istəyirdilər məqam və şöhrətə çatsınlar. Özlərindən bir şey düzəldib kitab yazdılar. Öz kitablarını cilvələndirərək məqama yetişdilər.”(1)

Xətib Bağdadi yenə Səiddən nəql edərək belə deyir: “Əbu Zər`ənin yanında idim. “Səhihi-Müslim” kitabını onun yanına gətirdilər. Əbu Zər`ə baxdı. Növbə Müslimün Əsbat ibn Nəsrdən nəql etdiyi hədisə çatdı, belə dedi: - Bu hədis nə qədər də səhv və yanlışdır !

Sonra “Qutn” adına çatdıqda dedi:

-“Bu əvvəlkindən də lap pisdir”.(2)

Əbu Zər`ənin söhbətini Zəhəbi də nəql etmiş və یَشْتِفُونَ بِه (yəştifunə bih) “özlərini nümayiş etdilər” kəlməsinin əvəzinə  یَسْتِفُونَ بِه (yəstifunə bih) gətirmişdir. Yəni elə bir iş gördülər ki, onun vasitəsilə özlərini məşhurlaşdırdılar.(3)

nəzərimdə səhih olan hədisləri toplamışam. Bəlkə də topladığım hədislərin səhihliyində fikir birliyi vardır.”

Nəvəvi bu cümlələrin nəqlindən sonra belə deyir: “Bu iddianı sübut etmək çətindir. Çünki, elə bir şəxslər tərəfindən nəql olunmuşdur ki, onların düz danışmağı və hədislərinin səhihliyi mübahisəlidir. Biz onların bəzilərinin adlarını qeyd etmişik.”(1)

Nəvəvi “Səhihi-Müslim” kitabının şərhində yazılmış hədis barədə belə deyir: “Əba Sələmə “Bədul vəhy mövzusunda” belə nəql edir ki, Peyğəmbərə (s) nazil olan ilk surə “ Muddəssir “ surəsidir. Lakin, “Bu hədis zəif, bəlkə də batildir. Çünki, Peyğəmbərə (s) nazil olan ilk surə “Ələq” surəsi olmuşdur.”(2)

etirazını inkar etmişdir. İmamul Hərəmeyn demişdir: “Hədis elminin alimləri bu hədisi yanlış saymış və rədd etmişlər.”

İmam Qəzali “Mustəfa” kitabında demişdir: “Zahirən bu hədis səhih deyildir.”

Davudi demişdir: “Bu hədis düzgün hədis deyildir.”(1)

hafizlər Buxarinin kitabında gəlmiş hədisçilərdən 80 nəfərdən çoxunu və Müslimün kitabında olan hədisçilərdən 160 nəfəri zəif və qeyri-mötəbər saymışlar.” İbn Həcər yenə əlavə edərək bildirir ki: “Səhiheyn kitablarında, hədislər içində mənim səhv tutduğum və qeyri-mötəbər saydığım hədislərin sayı 210 -dur. Bu sayın 70-dən çoxunu Buxari, yerdə qalanını isə Müslim nəql etmişdır “.(1)

Seyyid Məhəmməd Rəşid Rza sonra əlavə edir ki: “Əgər İbn Həcərin söylədiklərini oxusanız və onun hədislər barədə tutduğu iradlara nəzər etsəniz görəcəksiniz ki, o hədis elmini güclü bildiyi üçün belə iradlar etmişdir. Amma, onun Fəthul-Bari adlı şərhini oxusanız görərsiniz ki: O, çox hədislərə irad tutmuşdur. Onun iradları əvvəlcə nəql olunmuş bəzi hədislərə aid olmamışdır. Kitabında olan iradlar bəzən məna cəhətindən, bəzən hədislərin bir-biri ilə ziddiyyətli olmasından və bəzən də başqa cəhətlərdən qeyd olunmuşdur. İbn Həcərin adını çəkdiyi irad tutulmuş hədislərin xülasəsi həddindən artıq çoxdur. Hədislərdə olan iradlra baxmayaraq, onlara bəraət qazandırmaq və ya başqa yerə yozmaq üçün çox çalışmışdır. Onları doğru hədislər kimi qələmə verərək səy göstərmişdir ki, bəlkə bu yozumların bir qismi qaneedici olsun. Lakin, o hədislərdə elə hissələr var ki, heç vaxt oxucunu qane etmir.” (2)

Şeyx Məhəmməd Əbduh, Peyğəmbərin (s) “Əbdullah ibn Ubəyyə namaz qılması əhvalatı”-nda bu hədisin rədd olunması barədə bir neçə alimin sözlərini nəql etdikdən Sonra belə deyir: “Həqiqətən bu hədis əvvəl söylənilən rəvayətlə ziddiyyət təşkil edir. O kəslər ki, məzhəbin üsulu və qəti dəlillərinə (Qurani-

səh:113

Kərim) şübhəli hədislərdən daha çox diqqət edirlər, bu hədisin cavabında heç bir cavabları yoxdur. Yeganə cavabları bu ola bilər ki, desinlər: “Bu hədis doğru deyildir.”(1)

5. Səhihi-Buxaridə hədisin mənası nəql olunmuşdur.

6. Səhihi-Buxari başqalarının vasitəsilə tamamlanmışdır.

7. Səhiheyn kitablarında əqli və dini dəlillərə əsasən bir-biri ilə təzad təşkil edən hədislər çox gözə dəyir.

Bunlar səhiheyn kitablarında gözə dəyən məsələlərdir. Bu da onların zəifliyini bildirir. Tədqiqat aparan bir şəxs bu kimi məsələlərə göz yummamalı və onların yanından etinasız ötüb keçməməlidir. Allahın köməyi ilə bu barədə gələcək səhifələrimizdə geniş surətdə söhbət edəcəyik.

səh:117

səh:118

səh:120

ravinin nəql etdiyi rəvayətlər hər cür yalan və təhriflərdən uzaq olmalıdır. Bu, elə bir mühüm məsələdir ki, bütün dövrlərdə bəşəriyyətin nəzər-diqqətini özünə cəlb etmişdir. Dünyanın heç bir nöqtəsində bir şəxsin doğruluğu sübuta çatmayınca onun sözlərini və ya yazılarını qəbul etmirlər. Xüsusilə də o zamanın mürəkkəb siyasi vəziyyətində vilayətin hakimiyyti ilə mübarizə apardıqda və bu kimi hallarda adətən həqiqətin təhrif olunma ehtimalı daha çox gözə dəyir.

Əgər bir şəxs bu barədə sadəlövhcəsinə davranaraq hər hədisi və ravini dəlilsiz və sənədsiz qəbul edərsə, faydasız fikirlərə və quru kəlmələrə etimad göstərərək səhvə düçar olmuşdur.

Quraini-Kərim müsəlmanlara imanı olmayan hər hansı bir ravinin sözlərinə inanmağı qadağan etmiş və bu mövzuda sadəlövhlüyün pis və Zər`ərli aqibətindən çəkindirmişdir. Bu kimi nəql olunmuş məsələlərin araşdırılmasını və onların üzərində tədqiqat aparılmasını lazım bilmişdir.(1)

Fitri anlayış və İslami olan bu əmr hədis elminin yaranmasi ilə iki başqa elmin (rical və dirayətul-hədis) də vücuda gəlməsinə səbəb oldu. Onlardan birincisi (rical elmi) ravilərin həyatını, ikincisi (dirayətul-hədis) isə ravilərin və hədislərin mətnlərində olan vəziyyəti araşdırmağı öz öhdəsinə götürmüşdür.

Bu iki elm sahəsində şiə və sünni məzhəblərindən böyük və şəxsiyyətli alimlər meydana çıxdı; rical və dirayətul-hədis üzrə qiymətli kitablar yazıldı.

səh:122

Dirayətul-hədis alimlərinin ravilər barədə bir sıra ciddi şərtləri vardır. Bu da onu göstərir ki, ravinin imanlı və etibarlı olması nə qədər də mühümdür. Buna görə də ravi ədalətli, imanlı, doğruluğundan əlavə həm də güclü yaddaşa malik olmalıdır.

bir neçə hədisi gətirmək istəyirik. Sonra “səhiheyn” kitablarının raviləri haqqında araşdırma aparacağıq.

İndi isə belə hədislərdən bir neçə nümunə:

1). Peyğəmbər (s) buyurdu: ”Ənsarla dostluq iman əlaməti, onlara kin bəsləyib düşmən olmaq isə nifaq əlamətidir.”(1)

2). Yenə buyurur ki: “Bir müsəlmana söyüş söyüb ona lənət oxumaq fasiqlik əlaməti və günah, bir müsəlmanla müharibə etmək isə küfr və dinsizlik əlamətidir.”(2)

3). Əli (ə) buyurur: “And olsun o Allaha ki, toxum dənəsini parçalayıb bəşər övladlarını yaratdı. Bu, Allah Peyğəmbərinin (s) mənimlə bağladığı əhd-peymandır ki, “məni mömindən başqa bir kəs sevməz və münafiqdən başqa bir kəs mənimlə düşmənçilik etməz.”(3)

ənsara və Əliyə (ə) məhəbbət göstərmək, onları sevmək iman və onlarla ədavət və düşmənçiliyin nifaq əlaməti olduğunu bildirmişdir. Bu hədislər hər bir müsəlmanla müharibə etməyi küfr və imandan xaric olmaq kimi qiymətləndirir.

Tədqiqatçıların və rical alimlərinin nəzərinə əsasən, bu iki kitabın hədis ravilərinin bir çoxu möhkəm imana və əqidəyə malik olmamışlar. Tarixçilərin nəzərinə əsasən, bu ravilər arasında bir qrup yalan danışan və etimad olunmayan ravilər çox olmuşlar. O cümlədən, onlar arasında Əli (ə) ilə ədavət və düşmənçilik edənlər də az deyildir.

Necə ki, İbn Həcər Səhihi-Buxari kitabının hədislərinin mətnlərində və sənədlərində olan düyünləri açmaqla və bəzən də təəssübkeşliyi kənara qoymaqla bəzi həqiqətləri işıqlandırmışdır. O ravilərin adlarını qeyd etməklə bildirmişdir ki, keçmiş alimlər bu raviləri etimad olunmaz və zəif saymışlar. İbn Həcər neçə nəfərin adını sayaraq belə deyir: “Bunlar nasibi(1) və Əlinin (ə) qatı düşmənləridirlər.”(2)

 Şeyx Mötəzilə Əbu Cəfər İskafi bu barədə deyir: “ Müaviyə səhabə və tabeindən bir qrup şəxsi ona (Əliyə) tənə vurmağa və onun haqqında uydurma hədis nəql etməyə vadar etdi. Bu iş üçün çoxlu pul xərclədi. Belə ki, hər bir süst və imanı zəif olan şəxsi asanlıqla bu işə cəlb edirdi.” Sonra belə deyir: ” belə şəxslərdən Əbu Hüreyrə, Əmr ibn As, Muğeyrət ibni Şöbə və Zubeyrin oğlu Urvə idi. Onlar Əli (ə) barədə çoxlu yalanlar qoşmuşlar. Bu yolla Müaviyənin rəğbətini özlərinə cəlb edərək onu öz istədiyi ilə təmin edirdilər.”(3)

səh:125

Hörmətli oxucu! İskafinin saydığı Müaviyənin hədis uyduran şəxslərdən tanıtdırdığı bu bir neçə nəfər o şəxslərdirlər ki, səhiheyn kitablarında onların vasitəsilə çoxlu hədislər nəql olunmuşdur.

Ötən bəhslərdə alimlərdən bir neçə nəfərin bu iki kitabın raviləri barədə olan iradlarını nəql etmişdik. İbn Həcərin, Əbu Zər`ənin, Nəvəvinin və Əhməd Əmininin sözlərini əziz oxucuların xidmətinə çatdırmışdıq. (1)

Burada nümunə və şahid olaraq səhiheynin ricalından bir neçə nəfərin başqa alimlər tərəfindən də zəifliyini və onlar barədə olan sözlərini, ravilərin tərcümeyi-halını, yaşayış tarixini, məzhəbini və s. açıqlayırıq. Həmin tərcümeyi-hal bu ravilərin bir çoxunu tanımaqda gözəl meyar və ülgü ola bilər.

özünün dediyinə görə üç ildən artıq olmamışdır.(1)

Əbu Hüreyrə Müaviyənin əmrlərinə çox əməl edən, hədis uyduran qrupun üzvlərindən biri idi. O cümlədən, Əli (ə) və onun sülaləsinə nisbət çoxlu nalayiq sözlər demiş, Müaviyə və başqa üç xəlifələrin barəsində isə olmayan fəzilətləri uydurmuşdur.(2)

Əbu Hüreyrə o kəsdir ki, öz zamanında da çoxlu yalan hədislər deməkdə, yalançı olması ilə günahlandırılmış və bu ittihamlar qarşısında özünə bəraət qazandırmışdır.(3)

Əbu Hüreyrənin kisəsi

Elə ki Əbu Hüreyrə yalançılığının aşkar olmasını görürdü, öz yalanına etiraf etməklə, qarşı tərəfi çıxılmaz vəziyyətdə qoyur, özünü xilas edirdi.

Buxari öz “səhih” kitabında Əbu Hüreyrədən bir hədis nəql edir ki, onun axırı çox təəccüblü bir cümlə ilə diqqəti özünə cəlb edir:

فَقَالُوا....یَاأَبَاهُریره سَمِعْتَ هَذَامِنْ رَسُولِ الله| ؟ قَال:لا,هَذَامِنْ کِیس أَبِی هُرَیْرة .

Hədisin məzmunu belədir: Əbu Hüreyrə Peyğəmbərdən (s) bir hədis nəql etmişdir. Elə ki, onun axırı dinləyicilər üçün çox təəccüb edici və qəbul olunmaz oldu, cürət və cəsarət taparaq sual soruşdular: Əbu Hüreyrə! Bu cümləni də Peyğəmbərdən (s) eşitmisən?

Əbu Hüreyrə burada məcbur qalıb həqiqəti belə izah edib deyir: Xeyr, bu Əbu Hüreyrənin kisəsindəndir.(4)

Əbu Hüreyrənin tərcümeyi-halında onun dini, fərdi və ictimai şəxsiyyəti, eləcə də Müaviyənin təşkil etdiyi hədis

səh:127

uyduran heyətin üzvü olması barədə çoxlu qiymətli kitablar yazılmışdır.(1)

Musa o günlərdə Kufənin valisi idi. O hələ Osmanın zamanından bu vəzifəni qoruyub saxlamışdı.

Əli (ə) göndərdiyi iki səfirin vasitəsi ilə Kufə əhlindən kömək istədi. Kufənin başçılarından bir qrupu Əbu Musanın yanına tələsdilər və onun Əliyə (ə) kömək üçün Kufədən xaric olmaları barədə Əbu Musanın nəzərini öyrənmək istədilər. Əbu Musa onların cavabında dedi: Əgər axirət yolunu istəyirsinizsə budur ki, siz öz işinizlə məşğul olun və Kufədən kənara çıxmayın. Əgər Kufədən çıxmaqla atəşli və əzablı yolu istəsəniz, bu işin məsuliyyəti sizi özünə tərəf dəvət edən o kəsin (Əlinin (ə)) boynunadır.

Əbu Musanın söylədiyi həmin bir cümlə Kufədə olan o günki məqam və vəzifəli, nüfuzlu şəxslərin bir çoxunun və Kufə qəbilələrinin şeyxlərinin Həzrət Əliyə (ə) kömək göstərməmələrinə səbəb oldu.

Bu hissəni İbn Quteybə nəql edir. Sonra Əbu Musanın Əmmara və Məhəmməd ibn Əbu Bəkrə söylədiklərini və mənbər başında Kufə camaatına olan söhbətlərini nəql etmişdir. Bu da onun sözlərində və xütbələrində iki üzlülüyünü, etiqadsızlığını və onun azğınlığını, Əliyə (ə) qarşı düşmənçiliyini çox gözəl şəkildə açıqlayır: - Əbu Musa Əşəri haqla batilin arasında fərqi ayıra bilmirdi. O, həmin kəslərdən idi ki:

واستیقنتها أنفسهم ظلماً جَحَدُوا بِهَا

_ BILə-BILə (ƏLININ _(ə)_ VILAYəTINI Və üSTüNLüYüNü) INKAR EDəRəK öZLəRINə ZüLM EDIRDILəR. _

Onun Həzrət Əliyə (ə) kömək göstərməməsi barədə Kufə məscidində etdiyi xütbəsi nifaq toxumlarının bir çox Kufə qəbilələrinin tanınmış başçıları arasında səpilməsinə səbəb oldu və onun acı bəhrələri “Siffeyn” və başqa müharibələrdə öz nəticəsini göstərdi.

Əbu Musa o kəsdir ki, “həkəmeyn” hadisəsində hökm oxunan

səh:129

zaman Əbdullah ibn Öməri xilafət üçün Əlidən (ə) ləyaqətli və üstün bilirdi. Hökm oxuyaraq Əlini (ə) xilafətdən azad etdi.(1)

Asın yalançılığı, onun Əlinin (ə) mübarək şəxsiyyəti barədə iftira və böhtanlarını da qeyd edirik. Bu cümlələr imanda məqam və rütbəsi olan bir şəxsin, Əlinin (ə) Asın oğlu Əmr barədə buyurduqlarıdır. Bu kəlamları əziz oxucuların qarşısında xatırladır və səhiheyn kitablarında Əmr Asın səhih adlanan hədislərinin sayını açıqlayırıq.

Əli (ə) buyurur:

عَجَباً لِإِبْنِ النَّابِغَة؟ یَزعَمُ لأَهْلِ الشَّامِ أَنَّ فِیَّ دِعَابَةٌ، وَ إِنِّی امرؤ تِلْعَابَةً، أُعَافِسُ وَ أُمَارِسُ. لَقَدْ قَالَ بَاطِلاً، وَ نطق آثماً: أَمَّا وَ شَرُّ الْقَوْلِ الْکِذْبُ إِنَّهُ لَیَقُولُ فَیَکْذِبُ. وَ یَعِدُ فَیُخْلِفُ، وَیَسْأَلُ فَیَلْحَفُ، وَ یَسْأَلُ فَیَبْخَلُ، وَ یَخوَنُ الْعَهْدَ، وَ یَقْطَعُ الإِلَّ، فَإِذَا کَانَ عِنْدَ الْحَرْبِ فَأَیّ زَاجِرِ وَ آمِرِ هُوَ؟ مَا لَمْ تَأْخُذُ السُّیُوفُ مَأْخذَهَا فَإِذَا کَانَ ذَلِکَ أَکْبَرُ مکیدته أَنْ یَمْنَحَ الْقَوْمُ سبّتة، أَمَا وَاللهِ إِنِّی لَیَمْنَعُنِی مِنَ اللَّعبِ ذکرُ الْمَوْتِ وَ إِنَّهُ لیَمْنُعهُ مِنْ قَوْلِ الْحَقِّ نِسْیَانُ الْأَخرة، وَ إِنَّهُ لَمْ یبابَع مُعَاوِیَةَ حَتَّی شَرَطَ لَهُ أَنْ یُؤْتِیهِ أَیَةَ وَ یَرضخُ لَهُ عَلَی تَرْکِ الدَِّینِ رَضِیخةً.

Zinakar qadının oğluna təəccüb edirəm ki, yalan yolla Şam əhlinə deyir: Mən (Əli) çox zarafat edən və qulaq oynadan bir kişiyəm. Bu iş də mənim ən çox sevdiyim bir işdir. O, yalan və düzgün olmayan söz demişdir. Bu sözü ilə günaha mürtəkib olmuşdur. Agah olun! Günahların ən pisi yalandır və Əmrin ağzına aldığı hər bir söz yalanla birdir. O, bir kəsə vədə verərsə ona xilaf edər, sual və soruşmaqda çox sözü olan, cavab verməkdə isə çox paxıl və bağladığı əhd-peymanında xəyanət edəndir. Qohumlarından uzaq gəzəndir. Elə ki, döyüş meydanında hazır olur, qılınclar nə qədər ki, işə düşməyib fəsad qaynatmaq, alov yandırmaq üçün çoxlu qanun və qaydaları dilində oynadır. Elə ki, qılınclar qınından çıxdı və döyüş başladı ən böyük hiyləsi budur ki, övrətini camaata göstərir. Bilin! And olsun Allaha ölümü yad etmək məni zarafat etməkdən və oyun oynamaqdan saxlayır. Axirəti unutmaq,

səh:131

Əmr Ası haqq sözü deməkdən saxlayır.(1)

O Müaviyədən hədiyyə almaq və Müaviyənin ona dinindən əl çəksin deyə böyük məbləğdə rüşvət (Misir hökumətinin) verməsi şərti ilə beyət(2) etmişdir.

Bu, Əlinin (ə) Əmr Asın əxlaqı və əqidəsi barədə olan buyurduqları idi. Əmr As, həmin şəxslərdən idi ki, Əli (ə) sübh və məğrib namazlarında ona nifrin edib lənət oxuyurdu.(3)

Cəməl döyüşündə elə ki, Aişənin qoşunu “Bemaul-həvəb” adlı bir məkana yetişdi, o yerin itləri hürməklə səs-küy salmağa başladılar. Aişə Məhəmməd ibn Təlhədən sual edərək bu məkanın adını soruşdu. Təlhə dedi: “Maul-həvəb”. Aişə dedi: Mən belə məsləhət görürəm ki, buradan qayıdam. Məhəmməd dedi: Niyə? Aişə cavab verdi: Çünki, Allahın rəsulundan (s) eşitdim ki, öz arvadlarına nəhy edərkən belə buyurdu: Guya görürəm ki, sizlərdən birinə “həvəb” itləri hürəcək. Sonra buyurdu: “Ya Humeyra! Özünü gözlə ki o sən olmayasan.”

Məhəmməd ibn Təlhə dedi: Allah sənə rəhm etsin bu sözləri boşla və üstündən keç. Cəmiyyət və qoşun arasında təfriqəyə bais olma. Sonra Əbdullah ibn Zubeyr yaxınlaşdı və and içdi ki, tanıtdıranlar düzgün tanıtdırmayıblar və səhv deyiblər. Sonra Aişənin inamını artırmaq üçün 50 nəfəri yalandan şəhadət verərək sözünü təsdiq etməklərinə vadar etdi.(1)

Vaqidinin, İbnul Kəlbinin və başqa tarixçilərin nəqlinə əsasən, İbn Zubeyrin Əli (ə) ilə düşmənçiliyi və ədavəti o yerə qədər idi ki, o qarşıya çıxan hər bir fürsətdə Həzrətə hörmətsizlik edirdi. Bir müddət də xilafət iddiası etdi. 40 cümə namaz xütbəsindən Peyğəmbərin (s) adını sildi. Onun bu əməli camaata ağır gəldi və axırda etiraza səbəb oldu.

İbn Zubeyr öz əməlini belə açıqlayır: Mənim Peyğəmbərin (s) adını qeyd olunmamasında məqsədim budur ki, Peyğəmbərin (s) ləyaqətsiz və geridə qalmış qohumları vardır. Peyğəmbərin (s) adını qeyd etsəm onlar sevinəcəklər. Mən isə Allah elçisinin adını dilimə gətirməməkdə və onları əzməkdə məcburam.(2)

səh:133

duran hər bir kəs hər növ eyib, naqislik və hər cürə irad və şübhələrdən munəzzəhdir...هذاجازالقنطرة (1)

Gördüyünüz kimi bu iqtibas nə qədər də yanlış və qərəzli deyilmişdir.

cərgədə olmasını bilərəkdən nəql etməmişlər.

Bu fəzilətlər və tarixi faktlar əhli-sünnə məzhəbləri arasında qəbul olunmuş məsələlərdən biridir.

“Qədiri-Xum hədisi”, “Təthir ayəsi”, “Tayir Məşəvinin hədisi”, “Qapıların bağlanması” və “Ənə mədinətul elm və Əliyyun babuha” və s...(1) kimi hədislər bu iki kitabda gətirilməmişdir.

Bu fəzilətləri on nəfərdən çox səhabə nəql etmişlər ki, əhli-sünnənin mötəbər kitablarında qeyd olunmuşdur.(2)

Buxari bu fəzilətləri nəql etmək istəməmiş, lakin Müaviyə üçün məxsus bir mövzu açaraq onun barəsində hədislər nəql etmişdir. Müaviyənin fəziləti barədə Peyğəmbərdən (s) heç bir hədis nəql olunduğunu tapmadığına görə, yalnız Abbasdan iki hədis nəql etmişdir. Onların biri, onun Peyğəmbərlə (s) söhbətini, digəri isə onu fəqih adlandırdığını qeyd etmişdir.(3)

Bəli, hədis toplayan, təfsir və tarix kitabı yazmağı özünə vəzifə bilən bir şəxs səhabələrdən birinin başqası (Müaviyə) barədə olan sözünü və tərifini nəql edə bilirsə, bəs necə ola bilər ki, tarixi əzəməti və əhəmiyyəti ilə tanınan “Qədiri-Xum” barəsində olan hədisi(4) və ya “Mən elm şəhəriyəm Əli isə onun qapısıdır” hədisini unudur.

Bu dırnaqarası etinasızlıq və unutqanlıq, Əmirəl-möminin Əlinin (ə) fəzilətlərini gizlətməkdən başqa bir şey deyildir.

Bəli, “səhiheyn” kitablarının müəllifləri öz istəklərinə uyğun

səh:136

olaraq bəzi həyati əhəmiyyətli məsələləri gizli saxlamaqla səy göstərmişlər ki, gələcəkdə də bu məsələlərdən heç kəsin xəbəri olmasın. Daha heç kəs xilafət məqamına kimin ləyaqətli olması barədə düşünməsin. Görəsən bu barədə- Peyğəmbərdən (s) hədis nəql olunmuşdurmu? - sualı heç kəsi düşündürməsin.

Bu məsələdə onlar müəyyən miqdarda öz məqsədlərinə nail olmuşlar. Buna görə də İbn Teymiyyə “Qədiri-Xum” hədisini rədd edərək belə deyir:

Bu hədis مَن کُنتُ مَولَاهُ فَعَلِیٌ (ع) مَولَاهُ  sihahda nəql olunmamışdır. Onu tarixçilər nəql etmişlər və düzgünlüyündə də ixtilaf vardır.”(1)

olunan bu hədis kimi əsası olmayan bir çox hədislər vardır. Onlara səhih donu geyindirərək müsəlmanlar arasında yaymışlar. Bu günlərdə də sünnilər həmin mətləbləri oxuyaraq onların səhih olmasını güman edir və onlara etimad bəsləyərək öz hücumlarında bu hədislərdən dəlil kimi istifadə edirlər.

Bu məsələnin kökü haradadır?!

Tarixi məlumata əsasən, Peyğəmbər (s) Qədiri-Xum günü öz mübarək əmmaməsini (Səhab)-ı iftixar taci kimi Həzrət Əlinin (ə) başına qoydu. Bəzi vaxtlar Əli (ə) o əmmamə ilə Peyğəmbərin (s) yanına gedərkən, o Həzrət fərəhlənərək buyururdu:

أقبل علی فی السحاب

Şiələr və Həzrət Əlinin (ə) tərəfdarları da Peyğəmbərin (s) sözünü böyük iftixarla təkrarlayır və onun başqa səhabələrdən üstünlüyünə görə bu cümləni söyləyirdilər:

جَاءَ عَلِیُّ فِی السِّحَابِ (1)

Lakin Müslim hədisin əslini yazmamış, uydurma və qondarma bir hədisi onun yerinə qoyaraq şiələrə aid etmişdir.

Bu məsələ o vaxt aydın olacaq ki, Buxarinin gözlərindən təəssübkeşlik pərdəsi götürülsün; zaman və məkan baxımından İmam Sadiqin (ə) şəxsiyyətinə və Buxariyə bir nəzər salaq.

1. Buxari zaman cəhətindən İmam Sadiqə (ə) çox yaxın olmuşdur. Təqribən 100 il o Həzrətdən (ə) sonra dünyasını dəyişmişdir.(1)

2. Buxari altı il Hicazda İmam Sadiqin (ə) elm ocağının mərkəzində olmuşdur. Hədis öyrənmək üçün şiə məzhəbinin mərkəzi olan Bağdad və Kufə şəhərlərində yaşamışdır. Bağdad və Kufəyə çox gedib-gəlmişdir. Belə ki, səfərlərinin sayını özü də yaddan çıxarmışdır.(2)

O gün İmam Sadiqin (ə) Hicaz və İraqdakı tələbələrinin sayı həddindən artıq çox idi. Fəzlin vəsiyyəti: O Həzrətin elmi o qədər idi ki, bütün əhli-sünnə camaatının qulaqlarına çatmışdı. Hətta İslam ölkələrinin ən ucqar nöqtələrinə belə gedib çıxmışdı. Onun elmindən xəbəri olan hər bir şəxs o Həzrətin (ə) qarşısında fiqh və hədis elmlərini bildiklərini iddia edə bilmirdi.

3. Buxari İmam Sadiqdən (ə) çoxlu hədis nəql edənlərin bir çoxundan hədislər nəql etmiş, lakin onların İmam Sadiqdən (ə) nəql etdikləri hədisləri isə tərk etmişdir. Bu şəxslər – Əbdul Vəhab Səqəfi, Xatəm ibn İsmail, Malik ibn Ənəs və Vəhəb ibn Xalid və s..- Buxarinin hədis nəql etdiyi adamlardan sayılırlar. (3)

İbn Teymiyyə bu məsələni üstü örtülü bəyan etmiş və Yəhya ibn Səidin sözlərinə işarə etməklə kifayətlənmişdir.

Biz isə deyirik: Əgər İmam Sadiq (ə) fəzilət, təqva, elm və bilik baxımından məchul olsaydı, yaxud Buxari raviləri tanımaqda məlumatsız bir şəxs idisə, İbn Teymiyyənin üzrünü qəbul edərdik və Buxarini bu işinə görə üzürlü sayardıq. Həmçinin onun təəssübkeş bir şəxs olduğunu güman etməzdik. Lakin, həqiqət və gerçəklik bu ehtimalların hamısını təkzib edir və onun təəssübkeşliyini sübuta yetirir.

Bundan qabaq işarə etdiyimiz kimi, İmam Sadiqin (ə) şəxsiyyəti və elmi elə bir mərhələdə deyildir ki, bir nəfərin sözünü əldə əsas tutub o Həzrətin mənəvi və elmi şəxsiyyətinə şübhə ilə yanaşsınlar.

Başqa cəhətdən, Buxari rical və şəxsiyyətləri tanımaqda ixtisas sahibi idi. O, öz “Ət-tarix” kitabını ricalın seçilməsi və tanınması üçün yazmışdır. Hətta ondan nəql olunmuşdur ki, belə deyir:

“Mənim yanımda əhvalatı və mətləbi olmayan hədis nəql edənlər azdır. Lakin, “Ət-tarix” adlı rical kitabımın bundan artıq geniş olmaması üçün çox açıqlama verməkdən çəkinmişəm.(1)

Belə şəraitin olması ilə onun İmam Sadiqdən (ə) hədis nəql etməməsini inad və düşmənçilikdən başqa bir şey hesab etmək olarmı?! Onun Peyğəmbər (s) ailəsindən üz çevirməsini bu ailə ilə düşmən olmasından başqa bir yerə yozmaq olarmı?!

və Müslimün Peyğəmbər ailəsinə olan, ədavət və düşmənliyi, həmçinin İbn Teymiyyənin yersiz üzrü aydın olsun:

Bu kitablara müraciət edib diqqət yetirməklə bunu başa düşürük ki, bu iki kitabın müəllifləri (Buxari və Müslim) 2400 nəfərdən artıq ravidən hədis nəql etmişlər(1). Nəql etdikləri hədislərin ravilərinin çoxu ya nasibi, Peyğəmbər ailəsinin düşməni və yaxud da keçmişi məchul şəxslərdir. Bu iki müəllif ya Peyğəmbər övladlarından hədis nəql etmək istəməmiş və yaxud da əgər hədis nəql etmişlərsə də özlərinin Əhli-beytin (ə) əleyhinə olan iftira, yalan və uydurmalarını nəql etmişlər. Bu səbəbdən, bu kimi iftira və uydurma hədislərin oxucuda dərin təsir buraxması və özlərinin haqlı olmalarını sübuta yetirməkdən ötrü bu hədislərin Peyğəmbər (s) ailəsindən nəql olunduğunu söyləmişlər. Buna görə də Buxari və Müslimün bu kitablarına baxarkən görürük ki, onlar Peyğəmbərin (s) əzizi olan Həsən Müctəbadan (ə) başqa, Həsən adı ilə başlayan iyirmi altı nəfər ravidən, Peyğəmbərimizin zahid övladı olan Musa ibn Cəfərdən (ə) başqa, Musa adı ilə başlayan iyirmi üç ravidən və həmçinin elmi və fəziləti dostuna və düşməninə məlum olan Peyğəmbər övladı Əli ibn Musa Ər-Rzadan (ə) başqa, Əli adı ilə başlayan otuz doqquz ravidən hədis nəql etmişlər.(2) Bəli, Buxari və Müslim nə İmam Həsən Müctəbadan (ə), nə Həzrət Musa ibn Cəfərdən (ə), nə Həzrət Rza (ə), İmam Cavad (ə), İmam Hadidən (ə), nə də Buxari ilə həm əsr olan İmam Həsən Əsgəri (ə) və İmam Zamandan (ə) (3) bir dənə də olsun hədis nəql etməmiş,

səh:141

həmçinin imamların şəhid, Zeyd ibn Əli ibnil Hüseyn və Həsən ibn Həsəni Musənna və onlarca imamların övladları kimi hədis raviləri və kitab sahibləri olan(1) şəxsiyyətli insanlardan hətta nümunə üçün də olsa hədis nəql etməmişlər. Buxari və Müslimün zəhmət çəkib imamlardan nəql etdikləri və gördükləri ən böyük iş ancaq bu olmuşdur ki, İmam Seyyidus-Sacidin və Zeynul Abidinə (ə) yalan və uydurma hədisləri nisbət vermişlər. Onun mübarək dilindən nəql etmişlər ki, Əmirəl-möminin (ə) və Fatimeyi-Zəhra (səlamullahi ələyha) namaza durmurdular. Rəsuli-Əkrəm (s) onları oyadardı. Əli (ə) Rəsuli-Əkrəmə (s) bir cümlə demişdi. O Həzrət də Əliyə (ə) irad edərək bu ayəni oxumuşdur:

{وَکَانَ الْإِنسَانُ أَکْثَرَ شَیْءٍ جَدَلًا}(2)

Həmçinin başqa bir hədisdə İmam Səccadın (ə) dilindən Həzrət Həmzənin şərab içib məst olmasını nəql etmişlər.(3) Elə bil Buxari və Müslimün əqidəsinə görə Əhli-beyt və Peyğəmbər ailəsinin bu iki hədisdən başqa səhih hədisləri nəql olunmayıbmış! Peyğəmbər itrətindən bu iki məsələdən savayı heç bir hökm və məsələ qalmayıbmış!! Allah elçisinin qardaşı Əli (ə) və onun cigər parəsi olan xanım Fatimə (s) yuxuya qalıb namaza oyanmaya bilərmi?! Bu ümmətin Harunu, Şubeyr və Şubbərin atası, Peyğəmbərin (s) elm şəhərinin qapısı olan Əli (ə) barədə -“İnsan isə (bütün məxluqat içərisində) ən çox mübahisə edəndir. (Haqqa boyun qoymaz, öyüd-nəsihət qəbul etməyib

səh:142

batilə uyar)” ayəsi(1) doğru ola bilərmi? və ya Seyyiduş-Şuhəda, Əsədullah və Əsədur-Rəsul (Allahın və Peyğəmbərin şiri) adı ilə məşhur olan, cənazəsinə yetmiş təkbirlə Peyğəmbər (s) namaz qılan bir şəxs murdar əti şərabla mahnı oxuyan qadının əli ilə içərək məst ola bilərmi?!

Məlumdur ki, yuxarıda adı çəkilmiş pak və müqəddəs insanlar haqqında deyilmiş iftiralar şəxsi qərəz və düşmənçilik xarakteri daşıyır.

səh:143

səh:144

səh:146

1

hansı səhv məsələlər qoyulmuşdur?!

Uzun müddət öz ata-babalarından hədis ünvanında məsələ nəql edənlər, hədislərin İslam hökmlərinin budaqları və kökü olduğuna etiqad bəsləyərək nəql edirdilər. Lakin o hədislərin əsas kökündən, düzgün olub-olmamasından heç bir xəbərləri yox idi.

Səhiheyn və bu iki kitabın bütün hədislərini səhih sayanlar öz qarşılarına çıxan bu suala tutarlı və qaneedici bir cavab verə bilməmişlər.

Əhli-sünnə yazıçılarının bəziləri öz yaddaşlarını kitabların və yazıların yerinə istifadə etmişlər.(1) Lakin, qeyd etmək lazımdır ki, yaddaşlar nə qədər güclü olsa belə, yazıların və sənədin yerini tuta bilməz.

Başqa bir tərəfdən, əgər hədislər az vasitə ilə kitablarda yazılmış olsaydı, qeyd olunan məsələdən qaçmaq üçün yaddaşa etimad etmək olardı. Lakin, səhiheyn kitablarını araşdırdıqda aydın olur ki, bəzən hədislər neçə vasitə ilə Peyğəmbərə (s) çatır. Bu da hədisin deyilişi ilə yazılışı arasında olan böyük məsafənin olması deməkdir. Bu özü də təbii bir məsələdir. Hər bir hədisin mənasını söyləyərkən istər–istəməz o hədisin sözlərində azaltma və artırma ehtimal olunur. Əgər bu məfhumi nəql bir neçə nəfərin vasitəsi ilə nəql olunarsa onda bu nəqlin vəziyyəti aydın olur. Bu da bizim səhiheynin hədislərinin zəifliyinə üçüncü dəlilimiz idi. İndi isə diqqətinizi dördüncü dəlilə cəlb edirik!

səh:148

2

mühəddis üçün ən böyük xəyanətə mürtəkib olmaq deməkdir. Çünki, həqiqəti gizlətmək və onu dəyişmək özü ilə bir çox fikirləri azdıracaqdır.

Bundan əlavə, Buxarinin öz zövqi ilə hədislərin başına açdığı oyunlar bizə bunu çatdırır ki, həqiqi səhih hədislərin ən mühüm hissələri o günlərdə Buxarinin əlində olmuşdur. Lakin, onun üslubu və zövqi ilə uyğun olmadığına görə onları öz kitabında yazmamışdır. Bununla da hədislərin mühüm hissələri tədricən aradan getmişdir. Öz kitabında hansısa bir hədisi yazmaq istəyən bir şəxs hədis yazmaqda belə “üslub”u seçərsə, onun zövqi ilə uyğun olmayan hədislərlə rəftarının necə olacağı məlumdur.

İndi isə sizə belə hədislərdən bir neçəsini nümunə olaraq gətiririk:

hədisin mətnlərini yanaşı qoysunlar, həqiqət onlar üçün aydın olsun.

... عَنْ شُعْبَة قَالَ حَدَّثَنِی الحکمُ عَنْ ذَرِّ، عَنْ سَعِیدِ بْنِ عَبْدِ الرّحْمَانَ بْنِ أَبزی عَنْ أَبِیهِ أَنَّ رَجُلاً أَتَی عُمَرَ، فَقَالَ إِنِّی أَجنبْتُ فَلَمْ أَجِدْ مَاءاً فَقَالَ: لاَ تُصَل! فَقَالَ عَمَّار: أَما تَذکُرُ یَا أَمِیرَالْمُؤْمِنِینَ؟! إِذَ أَنَا وَ أَنْتَ فِی سریَّةٍ فَأَجنَبْنَا فَلَمْ نَجْدْ مَاءاً فَأَمَّا أَنْتَ فَلَمْ تُصَلِّ، وَ أَمَّا أَنَا فَتمعّکتُ فِی التُّرَابِ وَ صَلَّیْتُ، فَقَالَ النَّبِیُّ|: "إِنَّمَا یَکْفِیکَ أَنْ تَضْرِبَ بِیَدَیْکَ الأَرْضَ، ثُمَّ تَنْفَخَ، ثُمَّ تَمْسَحَ بِهِمَا وَجْهَکَ وَ کَفَّیْکَ"، فَقَالَ عُمَرُ: إِتَّقِ اللهَ یَا عَمَّار قَالَ: إِنْ شِئْتَ لَمْ أُحَدِّثْ بِهِ .(1)

حَدَّثَنَا آدَمُ قَالَ: حَدَّثَنَا شُعْبُةُ، حَدَّثَنَا الْحَکَمُ عَنْ ذَرّ، عَنْ سَعِیدِ بْنِ عَبْدُ الرَّحْمَانِ بْنِ أَبْزی عَنْ أَبِیهِ، قَالَ: جَاءَ رَجُلُ إِلَی عُمَرِ بْنِ الْخَطَّابِ فَقَالَ: إِنِّی أَجْنَبْتُ فَلَمْ أَصِبِ الْمَاءَ..:؟ فَقَالَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرِ لِعُمَرِ بْنِ الْخَطَّابِ: أَمَا تَذْکُرُ إِنَّا کُنَّا فِی سَفَرٍ أَنَا وَ أَنْتَ فَأَمَّا أَنْتَ فَلَمْ تُصَلِّ، وَ أَمَّا أَنَا فَتَمَعّکْتُ فَصَلَّیْتُ، فَذَکَرْتُ لِلنَّبِیِّ| ، فَقَالَ النَّبِیُّ| "إِنَّمَا یَکْفِیکَ هَکَذَا فَضَرَبَ النَّبِیُّ| بِکَفَّیْهِ الأَرْضَ، وَ نَفَخَ فِیهِمَا، ثُمَّ مَسَحَ بِهِمَا وَجْهَهُ وَ کَفَیْهُ".(2)

Əziz oxucu, gördüyünüz kimi bu iki hədis sənəd və mətn baxımından eynidir. Onlar arasında Səhihi-Müslimdə gözə dəyən لَا تَصَل “namaz qılma” cümləsindən başqa heç bir fərq yoxdur. Lakin, Səhihi-Buxaridən bu cümlə silinmişdir.

hökmün icra olmasına mane oldu. Ömər hökmün icra olunmamasının səbəbini soruşduqda Həzrət (ə) cavabında buyurdu: Məgər neçə nəfərdən hökmün götürülməsini bilmirsənmi? Dəlidən onun dəliliyi aradan gedincə, uşaqdan yetkinliyə çatınca və həmçinin yuxuda olan şəxsdən oyanınca.(1)

Məsələnin daha aydın olması üçün Sunəni-Davuddan hədisin mətninə diqqət edin. Hədisi belə nəql edir:

...عَنْ ابْنِ عَبَّاس قَالَ: أُتِی عُمَرَ بِمَجْنُونَةٍ قَدْ زنتَ فاسْتَشَارَ فِیهاَ أَنَاساً فأَمَرَ بِهاَ أَنْ تُرْجَمَ، فمرّبهَا عَلِیُّ ابْنِ أَبِی طَالِب (ع) فَقَالَ: "مَا شَاْنُ هَدِهِ؟" قَالُوا: مَجْنُونَةٌ فَلاَنة زَنَت، فَأَمَرَ بِهَا عُمَرُ أَنْ تُرْجمَ قَالَ: فَقَالَ: "اِرْجِعُوا بِهَا" ثُمَّ أَتَاهُ فَقَالَ: "یَا أَمِیرَالْمُؤْمِنِینَ! أَما عَلِمْتَ أَنَّ الْقَلَمَ قَدْ رُفِعَ عَنْ ثَلاثةٍ، عَنِ الْمَجْنُونِ حَتَّی یُبْرَأ، وَ عَنِ النَّائِمِ حَتَّی یَسْتَیْقَظَ، عَنِ الصَّبِیِّ حَتَّی یَعْقَلَ؟!" قَالَ: بَلَی. قَالَ: "فَمَا بَالَ هَذِهِ تُرْجَمَ" قَالَ: فَأَرْسِلْهَا قَالَ: فَأَرْسِلْهَا، قَالَ: فَجَعَلَ یُکَبِّر.

Bu hədis az bir fərqlə Əhməd ibn Hənbəlin müsnədində, birinci cild səhifə yüz əlli dörddə qeyd olunmuşdur. İbn Əbdul Birr də “İstiab” kitabında bu hədisi gətirmiş və onun aşağısında bu cümləni də nəql edir:

فکان عمر یقول لولا علی لهلک عمر

“Əgər Əli olmasaydı, Ömər həlak olardı.”(2)

Lakin təəssüf ki, Buxari bu hədisi öz kitabında iki yerdə nəql etmiş, hər iki yerdə nəql edərkən Ömərin qəflətinə və ya cəhalətinə pərdə çəkmək üçün və yaxud Əlinin (ə) Ömərin və başqa səhabələrin əleyhinə qəzavət etməsi kimi həqiqəti tapdalamaq üçün o hədisin əvvəlini sənədi ilə bir yerdə kəsib atmışdır. Çünki, Əlinin (ə) qəzavətləri Peyğəmbərin (s) əmri və göstərişləri əsasında idi. Buxari isə həmin hədisi qısa şəkildə çıxardaraq belə nəql etmişdir:

səh:152

... قَالَ عَلِیّ لِعُمَر: "أَما عَلِمْتَ أَنَّ الْقَلَمَ رُفِعَ عَنِ الْمَجْنُونِ حَتَّی یَفیقَ، وَعَنِ الصَّبِیِّ حَتَّی یُدْرِکَ، وَ عَنِ النّائِمِ حَتَّی یَسْتَیْقِظَ؟"(1)

hissəsini, yəni Peyğəmbərin (s) şallaq vurmasını və Əbu Bəkrin o Həzrətdən (s) itaət etməsini nəql etmiş, lakin hədisin axır hissəsini, yəni Ömərin səhabələrlə məsləhətləşməsini isə hədisdən ixtisar etmişdir.

İndi də mətn və hədisin müqayisəsini əziz oxuculara təqdim edirik:

....عَنْ أَنَسِِ بْنِ مَالِکِ: إِنَّ النَّبِیَّ | أُتِی بِرَجُلٍ قَدْ شَرِبَ الْخَمْرَ، فَجَلْدَهُ بِجریدَتَیْنِ نَحْوَ أَرْبَعِینَ، قَالَ: وَ فَعَلَهُ أَبُوبَکْر، فَلَمَّا کَانَ عُمَرُ، اسْتَشَارَ النَّاسَ، فَقَالَ عَبْدُالرَّحْمَانِ ابْنِ عَوْف: اَخْفِ الْحُدُودَ ثَمَانِینَ فَأَمَرَ بِهِ عُمَرُ.(1)

... عَنْ أَنَسِ ابْنِ مَالِک أَنَّ النَّبِیَّ | ضَرَبَ فِی الْخَمْرِ بِالْجریدِ وَالنعالِ، وَ جَلَد أَبُوبَکْرِ أَرْبَعِینَ(2)

...عَنْ أَنَسِِ قَالَ: جَلَدَ النَّبِیّ | فِی الْخَمْرِ بِالْجَرِیدِ وَالنعالِ، وَجَلَد أَبُوبَکْرِ أَرْبَعِینَ.(3)

mətnində olmaması əsassız deyildir. Bu da onu bildirir ki, hədis üzərində dəyişiklik etməklə düzəlişlər aparılmışdır!!

Şükürlər olsun ki, başqa mühəddis və alimlər bu hədisi bütöv nəql etmişlər. Bununla da Buxarinin hədislərə nisbət xəyanətinin üzərindən pərdəni götürmüşlər.

İbn Həcər Səhihi-Buxarinin şərhində hədisin mətnini belə nəql edir:

...إِنَّ رَجُلاً سَأَلَ عُمَر بْن خَطَّابِ عَنْ قَوْلِهِ: {وَ فَاکِهَةً وَ أَبّاً} مَاالْأَبّ؟! فَقَالَ عُمَر: نَهَیْنَا عَنِ الْتَّعَمّق وَالتکلّف.

Bir kişi Ömər ibn Xəttabdan وَفَاکِهَةً وَأَبًّا} {(1) “(Növbənöv) meyvələr və ot (ələf) yetişdirdik” ayəsində olan “Əbb” kəlməsinin mənasını soruşdu ki, "Əbb" nədir? Ömər onun cavabında dedi: Bizi belə məsələləri fikirləşərək əziyyətə düşməkdən çəkindirmişlər.

İbn Həcər deyir: Bu hədisin mətni Sabit tərəfindən iki yolla nəql olunmuşdur. Sonra isə belə deyir: Bu hədis başqa məzmunlarda da nəql olunmuşdur. Lakin bizim Ənəsdən nəql etdiyimiz Buxarinin qısaltdığı hədisi yaxşı tamamlaya bilər.(2)

Əziz oxucu! İbn Həcərin sözlərindən Səhihi-Buxaridə və Fəthul-bari kitabında nəql olunmuş hədisin mətnlərinin bir-biri ilə müqayisəsindən belə məlum olur ki:

Bu hədis də onlarla başqa hədislər kimi Buxarinin səliqə və zövqü ilə uyğun gəlməmiş və xəlifəyə olan xüsusi əlaqəsi ilə bir yerə sığmamışdır. Buna görə də Buxari ən gözəl çıxış yolu hədislərin əvvəllərini və ən mühüm cümlələrini kəsib atmaqla öz əqidəsinə bu yolla xidmət etmişdir. Ona görə də əvvəli və ya axırı kəsilərək atılmamış belə bir hədisi oxuyan hər hansı bir

səh:155

şəxsin istər-istəməz zehnində bir sual onu düşündürəcəkdir. O da budur ki, əgər Qurani-Kərimin lüğətlərindən bir kəlmə və ya bir lüğətin mənası əziyyətə və zəhmətə səbəb olursa, onda gərək dini mövzuların heç biri barədə soruşulmasın və bundan sonra heç bir kəsin fikirləşməyə və sual etməyə haqqı yoxdur. Bəs elm və təlim barədə olan bu qədər fəzilətlər harada və nə vaxt faydalı olacaqdır? belə bir böyük mənsəbə sahib olan şəxs necə ola bilər ki, Müqəddəs Qurani-Kərimin lüğətlərinin mənasını yaxşı bilməsin?! (Nə yaxşı ki, ayənin aşağısında onun izahı gəlmişdir.)

Kiçik bir sualın qarşısında onun cavabı نَهَینَا olan bir şəxs böyük İslam ümmətinin rəhbərliyini necə öhdəsinə götürmüşdür?!

Bəlkə də belə sualların özü Buxarini vadar etmişdir ki, hədislərin başına oyun açmaqla onu qısa və naqis nəql etsin.

Bu hədisi bir qədər fərqli ifadələrlə tanınmış təfsirçilərdən Süyuti, İbn Kəsir, Zəməxşəri, Xazen, Bəğəvi və Hakim mustədrəkdə "Əbəsə" surəsinin təfsirində nəql etmişlər. Həmçinin Səhihi-Buxarini şərh edənlərdən İbn Həcər(1), Eyni(2) və Qəstəlani(3), lüğət bilənlərdən İbn Əsir nihayədə(4) gətirmişlər. Biz Allahın köməyi ilə kitabın ikinci cildinin xilafət bəhsində bu dörd hədis barədə geniş bəhs edəcəyik.

1. Usamədən bir hədis nəql olunmuşdur. O, bu hədisdə Osmanın gördüyü işlərə irad etmişdir. Hədisin tərcüməsi belədir:

Usaməyə dedilər: Yaxşı olar ki, gedib Osmanla söhbət edəsən və onu bu işlərindən çəkindirəsən. Usamə cavabında dedi: Siz elə düşünürsünüz ki mənim söhbətim sizin qulağınıza çatmalıdır? Hansı ki mən xəlifə ilə ona irad etmədən bu barədə söhbət etmişəm. Usamə dedi: Mən Peyğəmbərdən (s) eşitdiyim məsələdən sonra mənə əmir və hakim olan hər kəsə yaxşı adam deyə bilmərəm. Çünki, Peyğəmbər (s) buyurmuşdur ki, Qiyamət günündə bir nəfəri gətirib cəhənnəm oduna atarlar. Onun bağırsaqları od-alov içində qarnından çölə çıxar. Şiddətli ağrıların çoxluğundan dəyirman uzun qulağı kimi öz başına fırlanar. Cəhənnəm əhli onun ətrafına toplaşaraq deyərlər: Niyə belə edirsən? Məgər yaxşılıqlara dəvət edib pisliklərdən çəkindirən sən deyildinmi? O isə deyər: Bəli! Mən yaxşılıqlara dəvət edirdim lakin özüm yaxşı işlər görmürdüm. Pis işlərdən çəkindirirdim, amma özüm pis işlər görürdüm.(1)

ƏZIZ OXUCU! Aşağıda mətnini yazaraq Səhihi-Müslimdən nəql etdiyimiz bu hədis Usamə ibn Zeydin Osmana olan açıq iradını bildirir. Usamə İslamın mübariz şəxsiyyətlərindən biridir ki, Peyğəmbər (s) vəfatı zamanı İslam bayrağını və qoşun başçılığını ona həvalə etmiş və böyük səhabələrə başçı təyin etmişdir. Üsamə həmin o şəxsdir ki, Peyğəmbər (s) son anlarında belə, onun qoşunundan üz döndərəni lənətləmişdir.

səh:157

Belə bir böyük şəxsiyyətin Peyğəmbərdən (s) eşitdiyi hədisə əsaslanaraq Osmanı dəyirman uzun qulaqlarından biri və cəhənnəmdə bağırsaqları çölə çıxmış, dəhşətli əzaba tutulmuş bir şəxs kimi tanıtdırmışdır.

Bu hədisi “Müslim” iki yolla nəql etmişdir. Hər ikisində də Osman kəlməsi gözə dəyir. Buxari də həmin hədisi iki müxtəlif yolla nəql etmişdir. Lakin, hədisə başqa don geyindirmək və onun istiqamətini dəyişmək üçün Peyğəmbər (s) və Usamənin belə bir açıq iradını, Osmanın üzərindən götürmüş və hər iki yerdə çox məharətlə davranmışdır. Bir yerdə Osman əvəzinə mətndə şəxs əvəzliyi gətirmiş və ...قیل لأُسامة الا تکلم هذا... yazmışdır.

Başqa yerdə isə Osman kəlməsini “filankəs” kəlməsi ilə əvəz etməklə ...قیل لأسامة: لَوْ أَتَیْتَ فُلَاناً فَکلَّمته.. nəql etmişdir.(1)

2. Yenə də Müslim səhihdə və Əhməd ibn Hənbəl müsnəddə Ömər tərəfindən Bəsrəyə hakim təyin olunmuş Sumərənin şərab satdığını nəql edirlər. Bu hadisənin mətnində Sumərənin adı iki dəfə gəlmişdir. Səhihi-Müslimdən və Müsnədi-Əhməddən bu hədisin mətnini və tərcüməsini burada qeyd edirik:

Tavus, İbn Abbasdan nəql edir: Ömərə Sumərənin şərab satdığını xəbər verdilər. Ömər dedi: Allah Sumərəni öldürsün. Məgər o Peyğəmbərin (s) yəhudilər barədə buyurduğu “Allah yəhudiləri öldürsün. Çünki Allah, heyvanların piyini onlara haram etmişdir. Lakin onlar Allahın əmrinin əksinə yağları bazara çıxardaraq satırdılar” kəlamını eşitməyibmi?!(2)

səh:158

Bu hədisi Buxari də Sumərənin yerinə "Filankəs" ibarətini gətirməklə nəql etmişdir:

... بلغ عمر ان فلاناً باعَ خمراً، فَقَالَ: قَاتَلَ الله فلاناً أَلَمْ یَعْلَمْ....(1)

Səhihi-Buxarini şərh edənlərin çoxu, hətta Səhihi-Müslimü şərh edən Nəvəvinin özü də həmin hədisin şərhində Buxarinin bu hədisə xəyanət etdiyini bildirmişlər. Bu nəzər də onlar tərəfindən örtülü və gizli qalmamışdır.

olunmuş, həmçinin hədislərdən birini şəhərlərin birində eşidərək bir müddətdən sonra başqa bir şəhərdə yazılması və s. kimi belə vəziyyətdə olan bir kitab hansı etimadı doğrulda bilər?!

Yəqin ki bu neçə müddət ərzində hədislərin kəlmələri unudulmuş və öz yerini başqa kəlmələrə əvəz etmişdir. Bir sözlə söyləsək, bir çox hədislərin mənası dəyişilmişdir. Belə olduqda hədis öz həqiqətini itirəcək və əvvəlki hədisin mətnində olan nöqtələrin aradan getməsi ehtimalı çoxalacaqdır. Buna görə də, biz “Səhihi-Buxari”nin mövzularının mənasının nəql olunmasını onun hədislərinin zəif olmasının səbəblərindən biri kimi hesaba alırıq.

nəzmə salinmiş və tamamlanmiş bu kitabin vəziyyəti qaydaya düşməzdən və tamamlanmazdan qabaq necə idi? Görəsən onu nəzmə salan kim idi? Görəsən bu şəxs özü də buxari kimi bu kitabin hədislərində öz bildiyini etmişdir? Öz səliqəsi ilə hədisləri kitabdan silmiş və başqa hədisləri azaldib çoxaltmaqla istədiyi hissəsini kəsib atmişdir?! Nə bilmək olar?! Bu məsələlər bizim üçün çox gizlidir. Lakin təkcə bunu deyə bilərik ki, belə olan şəraitdə başqa şəxslər tərəfindən tamamlanmiş olan bu kitab hərçənd onun əsli iradli olmasa belə, yenə öz dəyərini itirir və onun məzmununa qarşi bizim əqidə və etimadimizi zəiflədir. Biz də ürəyimizdə bu kitaba qarşi şəkk edəcəyik.

Bu da Səhihi-Buxarinin hədislərinin zəifliyinə olan altıncı dəlilimiz.

Nəticə:

Əziz oxucu!

İndiyə kimi sizə çatdırdığımız mətləblərin xülasəsi budur ki, səhih adı ilə tanınan bu iki kitabın vəziyyəti müəyyən bir həddə aydınlaşdı. Bu kitabların hədis raviləri və ricalları öz iç üzlərini bizə göstərdilər. Bundan əlavə bu iki kitabın müəlliflərinin təəssübkeşliyi məlum oldu. Səhihi-Buxaridə yarımçıq yazılmış və atılmış, mənaları nəql olunmuş hədislər barədə dəlillər açıqlandı. Bir sözlə bu iki kitabın sənəd və müəllif baxımından vəziyyəti aydın oldu. Belə acınacaqlı vəziyyətdə olan bir kitabı necə səhih adlandırmaq olar?! Peyğəmbər (s) tərəfindən necə təsdiq oluna bilər?! Bu hədislərin hamısının nəql olunmasına necə icazə verə bilər?!

Görəsən Peyğəmbər (s) belə təəssübkeş əməl ilə, hədislərin bir hissəsinin silinməsi və mənalarının dəyişdirilməsi ilə razıdırmı?! Bununla belə yenə də bu kitabın Peyğəmbər (s) tərəfindən öz kitabı kimi tanıtdırılması və onu oxumağa rəğbətləndirməsinə inanmaq olarmı?! Bu sualların cavabını

səh:161

ruhu və fikri azad olan əziz təhqiqatçı oxucunun öz öhdəsinə həvalə edirik.

Bunlar, əziz oxucuların ixtiyarında qoyduğumuz “Səhiheyn” hədislərinin zəifliyini çatdıran möhkəm dəlillərdir.

Yeddinci dəlilimizi tövhid babında, səkkizincini Nubuvvət və doqquzuncu dəlilimizi isə müxtəlif bablarda oxuyacaqsınız.

səh:162

səh:164

olan mətləblər nəzərə çarpır. Biz də onları bir-bir burada araşdırmışıq.

Tövhid məsələsində mühüm və diqqəti cəlb edən məsələlərdən birincisi budur ki, bu iki kitabda nəql olunmuş hədislərin məzmununda Allah-təala bu aləmdə bir cism kimi tanıtdırılmışdır. Bu iki kitab Allahın gözlə görünməsinin mümkün olduğunu açıqlamışdır.

İndi isə bu hədislərdən bir neçə nümunəyə diqqət edin:

1.

عن جریر قال: کنا جلوساً عندالنبی | فنظر الی القمر لیلة، لیلةالبدر فقال: انکم ترون ربکم کماترون هذاالقمر، لا تضامون فی رؤیته، فان استطعتم ان لاتغلوا حتی صلاة قبل طلوع الشمس وقبل غروبها فافعلوا، ثم قرء: وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَقَبْلَ الْغُرُوب.

Cərir deyir: “Bir gecə (on dördüncü gecə) Peyğəmbərin (s) hüzurunda idim. O Həzrət (s) aya baxaraq belə buyurdu:

- Bu ayı gördüyünüz kimi, Allahı da görəcəksiniz və Allahla görüşmək sizə heç bir çətinlik və narahatçılıq yaratmayacaqdır. Sübh və əsr namazlarında nə qədər bacarırsınızsa çalışın və maneələri aradan aparın. Sonra Peyğəmbər (s) bu ayəni oxudu:

{وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَقَبْلَ الْغُرُوبِ}

_ GüN DOğMAMışDAN əVVəL, BATMAMışDAN əVVəL RəBBINə IBADəT EDIB şə NINə TəRIFLəR DE! _(1)

Bu hədisi Buxari və Müslim öz səhihində müxtəlif bablarda və müxtəlif sənədlərlə nəql etmişlər.

Eyninin şərhi: - Bədruddin Eyni, Səhihi-Buxarini şərh

səh:166

edənlərdən biridir. Bu hədis Kermanidən (o da Səhihi-Buxarini şərh edənlərdəndir) nəql edir ki:

فاء - hərfini  فأِنِ ستَطَعتُمcümləsində gətirmək, Allahı görmək mövzusunun ardınca gəlmişdir; Allah-təala ilə görüşməyə nail olmağın dəlili sübh və əsr namazını qoruyub vaxtında qılmaqdır. Hər bir kəsə zəhmət və çətinlik çəkmədən bu görüş mümkün deyildir.(1)

2. Əbu Hüreyrə deyir:

...عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ: إِنَّ أُنَاساً قَالُوا: یَا رَسُولُ الله! هَلْ نَرَی رَبُّنَا یَوْمَ الْقِیَامَةِ: قَالَ: "هَلْ تُمَارُونَ فِی الْقَمَرِ لَیْلَةِ الْبَدْرِ لَیْسَ دُونَهُ سَحَابٌ؟" قَالُوا: لاَ یَا رَسُولَ الله! قاَلَ: "فَهَلْ تُمَارُونَ فِی الشَّمْسِ لَیْسَ دُونَهَا سَحاَبٌ؟" قَالُوا: لاَ. قاَلَ: "فَإِنَّکُمْ تَرُونَهُ، کَذَلِکَ یُحْشَرُ النَّاسُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ".

فَیَقُولُ: مَنْ کَانَ یَعْبُدُ شَیْئاً فَلْیَتَّبِع، فَمِنْهُمْ مَنْ یَتَّبِعُ الشَّمْسَ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَّتَّبِعُ الْقَمَرَ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَتَّبِعُ الطَّوَاغِیتَ وَ تَبْقَی هَذِهِ الأُمَّةُ فِیهَا منافقوها، فَیَأْتِیهِمُ اللهُ فِی غَیْرِالصُّورَةِ الَّتِی یَعْرِفُونَ فَیَقُولُ: أَنَا رَبُّکُمْ فَیَقُولُونَ نَعُوذُ بِاللهِ مِنْکَ هَذاَ مَکاَنُنَا حَتَّی یَأْتِینَا رَبُّنَا، فَإِذَا أَتَیْنَا رَبُّنَا عَرَفْنَاهُ، فَیَأْتِیهِمُ اللهُ فِی الصُّورَةِ الَّتِی یَعْرِفُونَ، فَیَقُولُ: أَنَا رَبُّکُمْ فَیَقُولُونَ: أَنْتَ رَبُّنَا فَیَتَّبِعُونَهُ، وَ یُضْرَبُ جَسْرُ جَهَنَّمَ، قَالَ رَسُولُ الله: "فَأَکُونَ أَوَّلُ مَنْ یُجِیزُ مِنَ الرَّسُلِ بِأُمَّتِهِ وَ لاَ یَتَکَلَّمُ یَوْمَئِذٍ أَحَدٌ إِلاَّ الرَّسُلُ، وَ کَلاَمُ الرَّسُلِ یَوْمَئِذٍ: أَللَّهُمَّ! سَلِّمْ، أَللَّهُمَّ! سَلِّمْ، وَ بِهِ کَلاَلیبُ مِثْلُ شوک السعدانِ، أَمَا رَأَیْتُمْ شوک السعدانِ؟" قَالُوا: بَلَی. قَالَ: "فَإِنَّهَا مِثْلُ شَوْکِ السعدانِ غَیْر أَنَّهَا لاَ یَعْلَم عِظمَهَا إِلاَّ اللهُ، فَتَخَطَّفُ النَّاسَ بِأَعْمَالِهِمْ، مِنْهُم المَوبِقُ بِعَمَلِهِ، وَمِنْهُمُ الْمُخَردِلُ ثُمَّ یَنْجُو، حَتَّی إِذَا فَرَغَ اللهُ من القَضَاء بَیْنَ عِبَادِهِ وَ أَرَادَ أَنْ یَخْرُجَ مِنَ النَّارِ".

یَخْرُجُ مِمَّنْ کَانَ یَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ الله، أمر الْمَلَائِکَةَ أَنْ یُخْرِجُوهُمْ فَیَعْرِفُونَهُمْ بِعَلاَمَةِ السُّجُودِ وَحَرَّمَ اللهُ عَلَی النَّارِ أَنْ تَأْکَلَ من ابْنِ آدَمَ أَثرَ السُّجُودِ، فَیُخْرِجُونَهُمْ قَدِ امْتَحَشُوا، فَیَصبُّ عَلَیْهِمْ مَاءً، یُقَالُ لَهُ: مَاءُ الْحَیَاةِ، فَیُنْبِتُونَ نَبَاتَ الْحِبّةِ فِی حمیل السیلَ، وَ یَبْقَی رَجُلٌ مَقْبَلٌ وَجْهَهُ عَلَی النَّارِ، فَیَقُولُ: یَا رَبِّ! قَدْ قَشَبْنِی رِیحُهَا وَ أَحْرَقَنِی زکاؤُها فَاِصْرف

səh:167

وَجْهِی عَنِ النَّارِ، فَلاَ یَزَالُ یَدْعُو اللهَ، فَیَقُولُ الله: لَعَلَّکَ إِنْ أَعْطَیْتُکَ أَنْ تَسْأَلَنِی غَیره؟ فَیَقُولُ: لاَ وَ عِزَّتِکَ! لاَ أَسْئَلُکَ غَیْرَهُ. فَیَصْرِفُ وَجْهَهُ عَنِ النَّارِ ثُمَّ یَقُولُ: بَعْدَ ذَلِکَ یَارَبّ! قَرِّبْنِی إِلَی بَابِ الْجَنَّةِ! فَیَقُولُ: أَلَیْسَ قَدْ زَعَمْتَ أَنْ لاَ تَسْئَلَنِی غَیْرَهُ؟ وَیْلَکَ یَا ابْنَ آدَم مَا أَغدرکَ؟ فَلاَ یَزَالُ یَدْعُو فَیَقُولُ: لَعَلّی إِنْ أَعْطَیْتُکَ ذَلِکَ: تَسْأَلَنِی غَیْرَهُ؟ فَیَقُولُ: لاَ وَ عِزَّتِکَ لاَ أَسْئَلُکَ غَیْرَهُ. فَیُعْطِی اللهُ من عهودِ وَ مَوَاثِیقَ أَنْ لاَ یَسْأَلَهُ غَیْرَهُ، فیقرّبه إِلَی بَابِ الْجَنَّةِ، فَإِذَا رَأَی مَا فِیهَا سَکتَ مَاشَاءَاللهُ أَنْ یَسْکُتَ، ثُمَّ یَقُولُ: یَا رَبّ! أَدْخِلْنِی الْجَنَّةَ، فَیَقُولُ اللهُ: أَوَلَیْسَ قَدْ زَعمتَ أَنْ لَا تَسْأَلَنِی غَیْرَهُ؟ وَیْلَکَ یَا ابْنَ آدم مَا أَغْدَرَکَ! فَیَقُولُ: یَا رَبّ! لاَ تَجْعَلَنِی أَشْقَی خَلقِکَ، فَلاَ یَزَالِ یَدْعُو حَتَّی یَضْحَکَ اللهُ، فَإِذَا ضَحِکَ مِنْهُ، أَذِنَ لَهُ بِالدُّخُولِ فِیهَا، فَإِذَا دَخَلَ فِیهَا قِیلَ: تَمُنَّ من کَذَا فَیَتَمَنِّی، ثُمَّ یُقَالُ: تَمُنَّ مِنْ کَذَا، فَیَتَمَنِّی حَتَّی یَنْقَطِعَ بِهِ الْأَمَانِیّ، فَیَقُولُ الله: هَذَا لَکَ وَمِثْله مِنه".

“Bir çoxları Peyğəmbərdən (s) sual etdilər ki, görəsən Allahı qiyamət günündə görəcəyikmi?!

Peyğəmbər (s) onların cavabında buyurdu: Siz qarşısında bulud olmayan on dörd gecəlik ayı görməkdə şəkkmi edirsiniz! Ərz etdilər: Xeyr, ya Rəsuləllah (s). Bu vaxt Həzrət (s) sual etdi: Əgər qarşısında bulud olmasa günəşi görməkdə də şəkkmi edirsiniz? Ərz etdilər: Xeyr. Buyurdu: Bəli, şübhəsiz ki, Allah-təalanı günəş və ay kimi görəcəksiniz!!

Sonra Peyğəmbər (s) buyurdu: Qiyamət günündə camaat həşrə gətirilərlər. Onlara elan olunar ki: Hər kəs yer üzündə (dünyada) pərəstiş etdiyi hər bir şeyə itaət etsin. Bir çoxları günəşə itaət edərlər, bir çoxları isə aya itaət edərlər.

Üçüncü tayfa saxta məbudlarının arxasınca düşər. Xülasəsi budur ki, hər bir kəs batil məbuduna itaət edər. Tənha mənim ümmətim onlar arasında olan münafiqlərlə qalarlar. Sonra Allah onu tanıdıqları qiyafəsindən başqa bir qiyafədə üzə çıxar və deyər: Mən sizin Allahınızam. Deyərlər: Biz səndən Allaha pənah aparırıq. Bizim Allahımız gəlməyincə burada qalacağıq ve heç bir yerə tərpənməyəcəyik. Biz onu çox gözəl tanıyırıq.

səh:168

Sonra Allah onu tanıdıqları qiyafədə gələcək və deyəcək: Mən sizin Allahınızam. Onlar: Bəli, sənsən bizim Allahımız deyəcəklər. Bu vaxt Allahın arxasınca yola düşərlər. Sonra cəhənnəmin ortasından bir körpü çəkiləcəkdir. Peyğəmbərlər arasında ümmətini bu körpüdən keçirən birinci peyğəmbər mən olacağam. O gün ənbiyalardan başqa heç kəs bir söz deyə bilməyəcəkdir. Peyğəmbərlərin sözləri də o gün çətin və qorxulu olacaq. Belə ki: Xudaya öz bəndələrini bu günün narahatçılığından və sıxıntısından saxla və cəhənnəmdə olan (muğilan) tikanlarından saxla.

Sonra Allahın elçisi (s): Muğilan tikanı görmüsünüzmü? Ərz etdilər ki: Bəli. Buyurdu: Cəhənnəmin tikanları muğilan tikanları kimidir. Lakin o tikanın böyüklüyünü Allahdan başqa heç kəs bilmir. Camaat öz pis əməllərinin nəticəsinə mübtəla olar, bir çoxları həlak olar və bir çoxları isə tikə-tikə olaraq atəş içində qalarlar. Sonra nicat taparlar.

Allahın elçisi sonra belə əlavə etdi: Allah, öz bəndələri arasında qəzavət edərək, hökm verdikdən sonra bir çoxlarını cəhənnəm odundan xilas edər və onun təkliyinə və yeganəliyinə şahidlik verən hər kəsi bağışlayar. Mələklərə əmr edər ki, onları cəhənnəm atəşindən çıxardın. Mələklər alınlarındakı səcdə əlamətindən onları tanıyarlar. Allah oda səcdə yerini yandırmağı haram edər.

Mələklər onları bədənləri yanmış və qaralmış halda oddan çıxararlar. Onların bədənlərinə həyat suyu çiləyərlər. Onların bədənlərinin ətləri sürətlə yerinə gəlib bitməyə başlayar. Məhşər əhlindən üzü oda tərəf olan bir kişi qalar. Ərz edər: Xudaya! Cəhənnəmin üfunəti məni zəhərlədi, şölələri məni yandırdı, üzümü oddan qaytar. Elə dua edər və Allahdan istəyini israr edər ki, Allah deyər: Əgər sənin istədiyini versəm, başqa bir şey də istəyəcəksən. Ərz edər: Yox, and olsun sənin

səh:169

izzətinə ki, bundan başqa bir şey istəmirəm; Allah onun üzünü oddan döndərər, ondan sonra deyər: Xudaya! Məni behiştin qapısına yaxınlaşdır. Allah onun cavabında deyər: -Məgər sən deyildinmi ki, deyirdin bir hacətdən başqa hacətim və istəyim yoxdur? Və başqa bir şey istəməyəcəksən? Vay olsun sənə ey Adəmin oğlu! Nə qədər hiyləgərsən?

O kişi öz istəyində və tələbində israr edər. Allah deyər: Əgər sənin istədiyini versəm məndən yenə də bir şey istəyəcəksən? Ərz edər: Yox! And olsun sənin izzətinə ki, bundan başqa bir hacətim və istəyim yoxdur. Allah onunla birgə möhkəm əhd-peyman bağlayar ki, yenidən başqa bir şey istəməsin. Sonra onu behiştin qapısına yaxınlaşdırar. Elə ki o, behiştin içində olanları görər, bir az sükut edər, sonra isə yenidən ərz edər: Xudaya! Məni behiştinə daxil et! Allah buyurar: Sən demirdinmi ki, başqa bir istəyim yoxdur?! Vay olsun sənə ey Adəmin oğlu! Nə qədər hiyləgərsən?! Ərz edər: Xudaya! Məni ən məhrum olunmuş bəndələrindən etmə! İstəyində o qədər israr edər ki, Allahın gülməyi gələr!! Elə ki onun gülməyi gəldi, onun üçün behiştə girmək icazəsi verilər. Behiştə daxil olduğu zaman ona deyilər: Ürəyin bizdən nə istəyirsə bizdən istə! Sonra ürəyi istədiyini onlara deyər.

Yenə də ona deyilər: Bizdən hər nə istəyirsənsə istə! Yenə ürəyi istədiyini deyər. Elə ki, istəkləri qurtarar, Allah deyər: İstədiklərini iki qat sənə yenə verərəm”.(1)

3.

səh:170

عَنْ أَبِی سَعِید الْخِدْرِی: إِنَّ أناساً فِی زَمَنِ النَّبِیِّ | قَالوُا: یَا رَسُولُ اللهِ! هَلْ نَرَی رَبّنَا یَوْمَ الْقِیَامَةِ؟ قَالَ رَسُولُ الله | "نَعَمْ" قَالَ: "هَلْ تَضَارّونَ فِی رُؤْیَةِ الشَّمْسِ بِالظهیرة ضوءَ لَیْسَ فِیهَا سَحَابٌ؟" قَالوُا: لاَ. قاَلَ: "وَ هَلْ تُضَارُّونَ فِی رُؤْیَةِ الْقَمَرِ لَیْلَةَ الْبَدْرِ ضَوْءَ لَیْسَ فِیهَا سَحَابٌ؟" قَالُوا: لَا. قاَلَ النَّبِیّ|: مَا تُضَارّونَ فِی رُؤیَةِ اللهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَوْمَ الْقِیَامَةِ، ألاکما تُضَارُّونَ فِی رُؤْیَةِ أحدهما، إِذَا کَانَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَذَّنَ مُؤَذِّنٌ لِیتبعِ کُلُّ أُمَّةِ مَا کَانَتْ تَعْبُدُ، فَلاَ یَبْقَی أَحَدٌ کَانَ یَعْبُدُ غَیْرَ اللهَ، مِنَ الْأَصْنَامِ وَالْأَنْصَاب، إِلاَّ یَتَسَاقِطُونَ فِی النَّارِ، حَتَّی إِذَا لَمْ یَبْقَ إِلاَّ مَنْ کَانَ یَعْبُدُ اللهَ مِنْ بَرّ وَ فَاجِر وَ غبرات أَهلِ الْکِتَابِ، فَیُدْعَی الْیَهُودُ، فَیُقَالُ لَهُمْ: منْ کُنْتُمْ تَعْبُدُونَ؟ قَالُوا: نَعْبُدُ عَزِیزَ ابْنَ اللهِ، فَیُقَالُ لَهُمْ: کَذِبْتُمْ مَا أَتَّخَذَ اللهُ مِنْ صَاحِبَةِ وَ لَا وَلَدِ، فَمَاذَا تَبْغُونَ؟ فَقَالُوا: عَطَشُنَا یَا رَبَّنَا! فَاسْقِنَا! فَیُشَارُ: أَلاَ تَروونَ فَیَحْشرُونَ إِلَی النَّارِ کَأَنَّهَا سراب یَحْطِمُ بَعْضُهَا بَعْضاً، فَیَتَسَاقِطُونَ فِی النَّار.

ثُمَّ یُدْعی النَّصَارَی، فَیُقَالُ لَهُمْ: مَنْ کُنْتُمْ تَعْبُدُونَ؟ قَالُوا: کُنَّا نَعْبُدُ الْمَسِیحَ ابْنَ الله فَیُقَالُ لَهُمْ: کَذِبْتُمْ، مَا اتَّخَذَ اللهُ من صَاحِبَةِ وَ لاَ وَلَدِ، فَیُقَالُ لَهُمْ: فَمَاذَا تَبْغُونَ؟ فَکَذَلِکَ مِثْل الأَوَّلِ، حَتَّی إِذَا لَمْ یَبْقَ إِلاَّ مَنْ کَانَ یُعْبدُاللهِ مِنْ بَرٍّ وَ فَاجِرٍ، أَتَاهُمْ رَبُّ الْعَالَمْینَ فِی أَدْنَی صُورَةِ من اللتی رَأَوْهُ فِیهَا، فَیُقاَلُ: مَاذَا تنظرون؟ تَتَبع کُلّ أُمّةِ مَا کَانَتْ تَعْبُدُ، قَالُوا: فَارقْنَا النَّاسَ فِی الدُّنْیَا عَلَی أفقرِ مَا کُنَّا إِلَیْهِمْ، وَ لَمْ نُصَاحِبُهُمْ وَ نَحْنُ نَنْتَظِرُ رَبَّنَا الّذِی کُنَّا نَعْبُدُ. فَیَقُولُ: أَنَا رَبّکُمْ. فَیَقُولُونَ: لاَ نُشْرکُ بِاللهِ شَیْأً مَرَّتَیْنِ أَوْ ثَلاثاً حَتَّی أَنَّ بَعْضَهُمْ لیَکَادُ أَنْ یَنْقَلِبَ فَیَقُولُ: هَلْ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُ عَلاَمَة فَتُعْرِفُونَهُ بِهَا فَیَقُولُونَ: الساق، فَیَکْشِفُ عَنْ سَاقِ...

Əbu Səid Xidri deyir: Bir çoxları Peyğəmbərdən (s) soruşdular ki: -Ya rəsuləllah! Biz Allahı qiyamət günündə görəcəyikmi? Cavab verdi: Bəli! Sonra buyurdu: Başınızın üstündə zöhr vaxtı qarşısında bulud olmayan parlayan günəşi görməkdə sizin aranızda kiçik bir ixtilaf təsəvvür olunmuşdur? Dedilər: Xeyr. Sonra buyurdu: Parıltısı bütün yerləri bürümüş və qarşısında bulud olmayan on dörd gecəlik ayı görməkdə ixtilaf edirsiniz? Dedilər: Xeyr, Ya Rəsuləllah!

Buyurdu: Qiyamət günündə də Allahı görməkdə bu cür

səh:171

kiçik bir ixtilaf və çətinlik olmayacaqdır.(Yəni necə ki günəşi və ayı hamı asanlıqla görə bilir, Allahı da belə görmək mümkün olacaqdır.)

Sonra Allahın elçisi (s) sözlərinə belə əlavə etdi: qiyamət günündə Allah tərəfindən elan olunacaq: Dünyada hər nəyə itaət edən ümmət bu gün də itaət etsin. Bu vaxt bütün bütpərəstlərin hamısı cəhənnəm oduna atılacaqlar. Allaha itaət edənlər günahkar olsalar da və əhli-kitabdan bir çoxları qalacaqlar. Sonra yəhudiləri ilahi məhkəməyə çağıracaqlar. Onlardan soruşacaqlar ki: Dünyada nəyə pərəstiş edirdiniz? Deyəcək: Allahın əziz oğluna! Onlara deyilər: Yalan söyləyərək böhtan atırsınız. Çünki, Allah özünə övlad seçməmişdir. İndi nə istəyirsiniz? Deyəcəklər: İlahi biz susuzuq, bizə su ver!! Cavab verilər: Bir müddət sizə su verilməyəcək. Bir-birinin ardınca qığılcım dalğaları kimi şölə saçan cəhənnəm oduna atılarlar.

Sonra Məsihiləri İlahi ədalət məhkəməsinə gətirərək soruşarlar: Kimə pərəstiş edirdiniz? Deyərlər: Allahın oğlu Məsihə. Deyilər: Bu yalan və iftiradır. Çünki, Allah özü üçün övlad seçməyibdir. Onlara da deyilər: Nə istəyirsiniz? Bu dəstə də yəhudilər kimi cəhənnəm atəşi içində yerləşərlər. Allaha pərəstiş edən günahkar və yaxşı iş görənlərdən başqa heç kəs qalmaz.

Bu yerdə Allah, onu gördükləri surətdə (və ya nəzərlərində tutduqları surətdə) lap yaxına onların arasına gələr.

Onlara deyilər: Nəyi gözləyirsiniz? Dünyada hər nədən pərəstiş edənlər ondan pərəstiş etsin. Cavabında deyərlər: Biz o dünyada köməyinə çox ehtiyacımız olan camaatdan uzaqlaşdıq və onlarla əlaqələrimizi kəsdik. İndi də pərəstiş etdiyimiz Allahı gözləyirik. Allah deyər: İndi mən sizin Allahınızam. Deyərlər: Biz heç bir şeyi Allahımıza şərik qərar vermirik. Bu

səh:172

cümləni üç-dörd dəfə təkrar edərlər. Allah onlara deyər: Allahı tanımağınız üçün sizinlə Allah arasında heç əlamət varmı? Deyərlər: Bəli, bu əlamət Allahın baldırıdır! Sonra Allah baldırını göstərər və onun qarşısında duran hər bir mömin səcdəyə düşər.(1)

"حتی أن بعضهم لیکاد أن ینقلب فیقول هل بینکم و بینه آیة فتعرفونه بها فیقولون الساق فیکشف عن سا قه فیسجدلله کل مؤمن... ."

4. Cərir ibn Əbdullah deyir: “Peyğəmbər (s) buyurdu: Siz öz Allahınızı aşkar şəkildə gözlərinizlə görəcəksiniz. إنَّکم سَتَرَوْنَ رَبَّکُمْ عَیَنَا" "(2)

Qəstəlani deyir: “Əyənən”, “ع” əyn hərfi kəsrəli olmaqla “Ayinətuş-şeyi iyanən” kəlməsindən götürülmüşdür. Gözlə görünən bir şeyə “əyanən” deyilir(3)

5.

...عَنْ صَهیب، عَنِ النَّبِیّ | قَالَ: "إِذَا دَخَلَ أَهْلُ الْجَنَّةِ الْجَنَّةَ قَالَ: یَقُولُ اللهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی: تُرِیدُونَ شَیْئاً أَزِیدُکُم! فَیَقُولُونَ: أَلَمْ تَبْیّضْ وُجُوهُنَا؟ أَلَمْ تُدْخِلْنَا الْجَنَّةَ وَ تُجَنِّبْنَا مِنَ النَّارِ؟! قَالَ: فَیَکْشِفُ الْحِجَابَ، فَمَا أُعطُوا شَیْئاً أَحبَّ إِلَیْهِمْ مِنَ النَّظْرِ إِلَی رَبِّهِمْ عَزَّ وَ جَّلَّ.

Suheyb nəql edir ki: Allahın elçisi (s) buyurdu: Qiyamət günü elə ki behişt əhli behiştə daxil olar, Allah deyər: İstəyirsinizmi sizə bundan da çox ehsan edim? Deyərlər: İlahi bizi üz ağ etdiyin ən böyük nemət bəs deyil? Bizi cəhənnəm odundan nicat verməklə behiştə daxil etmədinmi? (Görəsən bundan da böyük bir nemət varmıdır?).

Allahın elçisi buyurdu: Bu sual və cavabdan sonra maneələr

səh:173

və pərdələr götürülər və Allahın cəmalı görünər. Behişt əhlinə Allahın cəmalına baxmaqdan başqa ən böyük , üstün və sevimli bir nemət verilməz.(1)

6.

عَنْ أَبِی بَکْرِ بْنِ عَبْدُ اللهِ بْنِ قَیْس عَنْ أَبِیهِ عَنْ رَسُولِ اللهِ | قَالَ: جَنّتان من فضّةِ آنِیتهما وَ مَا فِیهِمَا، وَ جَنَّتَانِ مِنْ ذَهبِ آنیتهما وَ مَا فِیهِمَا، وَ مَا بَیْنَ الْقومِ وَ بَیْنَ أَنْ یَنْظُرُوا إِلَی رَبِّهِمْ، الأرْدَاء الْکِبْرِیَاء عَلَی وَجْهَة فِی جنّةِ عَدْن.

Əbu Bəkr ibn Əbdullah ibn Qeys atasından nəql edir: “Peyğəmbər (s) buyurdu: Binası, qabları və başqa əşyaları gümüşdən olan iki behişt və binası, qabları və başqa əşyaları qızıldan olan başqa iki behişt vardır. Onlarla camaatın arasında allahlarına tamaşa etməkdə, “Ədn” adlı behişti tutmuş olan Allahın üzündəki Kibriya pərdəsindən başqa heç bir maneə yoxdur! (2)

Allahı görmək barədə olan bu beş hədis səhiheyn kitablarında nəql olunmuşdur. Eyni halda həmin hədislər bəzən də az fərq olmaqla başqa sihahlarda da nəql olunmuşdur.(3) Burada səhiheyndə olmayan, lakin başqa sunənlərdə nəql olunmuş daha bir hədisi əziz oxucularımıza təqdim edirik:

7.

عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللهِ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ| :بَینا أَهْل الْجَنَّة فِی نَعِیمِهِمْ إِذْ سَطَحَ لَهُمْ نُور، فَرَفَعُوا رُؤُسَهُمْ، فَإِذاً الرّبِّ قَدْ أَشْرَفَ عَلَیْهِمْ مِنْ فَوْقِهِمْ، فَقَالَ: أَلسَّلاَمُ عَلَیْکُمْ یَا أَهْلَ الْجَنَّة! قَالَ: وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللهِ سَلاَمٌ قَوْلاً مِن رَّبِّ رحِیم قَالَ: فَیَنْظُرُ إِلَیْهِمْ وَ یَنْظُرُونَ إِلَیْهِ فَلاَ یَلْتَفِتُونَ إِلَی شَیء مِنَ

səh:174

النَّعِیمِ، مَا دَامُوا یَنْظُرُونَ إِلَیْهِ حَتَّی یَحْتَجِبْ عَنْهُمْ وَ یَبْقَی نُورُهُ وَ بَرَکَتُهُ عَلَیْهِمْ فِی دِیَارِهِمْ.

Cabir ibn Abdullah Ənsari Peyğəmbərdən (s) nəql edir: “Behişt əhli oranın nemətlərindən bəhrələnməkdən əlavə, onlar üçün bir nur görünər. Behişt əhli başlarını qaldırdıqda görərlər ki, bu Allahdır və yuxarıdan baxaraq onlara deyər: Salam olsun sizlərə ey behişt əhli!

Allahın elçisi bu vaxt belə buyurdu:

{سَلاَمٌ قَوْلاً مِنْ رَبِّ رَحِیمٍ}

ayəsinin mənası budur. Sonra Peyğəmbər (s) buyurdu: Allah behişt əhlinə, behişt əhli isə Allaha tamaşa edəcəklər! Allaha baxdıqları zaman onlar behişt nemətlərindən heç birinə diqqət etməyəcək və Allah pərdə arxasına keçincə heç bir nemətlərə meyl etməyəcəklər. Elə ki Allah qeyb oldu, onun nuru, xeyr və bərəkəti onların mənzillərində qalacaqdır.” (1)

və məhəllə malikdir.

5. Allahın müxtəlif qiyafələri və müxtəlif surətləri vardır. Bəzi qiyafələrində bəndələri üçün tanılası deyil. Lakin bəzi qiyafələrdə onu tanıyırlar və onun arxasınca gedirlər.

فیاتیهم الله فی غیرالصورةالتی یعرفون فیقول: اناربکم فیقولون نعوذبالله منک...فیاتیهم الله فی الصورةالتی یعرفون...

6. Bəzən də Allahın məxsus əlaməti olan baldırının vasıtəsilə onu taniyacaqlar. Nə qədər ki, baldırını göstərməyib, Allahın tanınması qeyri-mümkündür.

فیقول هل بینکم و بینه علامة فتعرفونه بها فیقولون: الساق فیکشف عن ساق... .

7. Nəhayət bu hədislərdə ələ gələn və çox gülməli olan axırıncı nöqtə, Allahın Adəm övladı və günahkar bəndəsi tərəfindən aldadılmasıdır.

Bunlar Səhihi-Buxari və Səhihi-Müslimdə nəql olunmuş Allahın görünməsi barədə olan hədislərin xülasəsi idi. Bundan əlavə, bir çox mətləblər də istifadə olunur ki, onların bəzilərinə də işarə olundu.

Allahın görünməsi bəhsi əhəmiyyət kəsb etdiyinə görə əhli-sünnə və onların hədis əhlinin arasında bu məsələnin sabit və başverəcək bir iş olduğu və həmçinin əksinə, şiələr və onların rəhbərləri arasında bu məsələnin heç cür qəbul olunmadığı və bu məsələni onlardan heç bir kəs qəbul etmədiyi üçün bu mövzuda əhli-sünnə və əhli-şiə alimlərinin nəzərlərini araşdırırıq.

əsli kimi qəbul edir və onu inkar edənləri isə İslamdan xaric olmuşlardan və kafirlərdən hesab edirlər.

İmam Əhməd ibn Hənbəl sünni məzhəbinin imamlarından biridir. O, Allahın barəsində bu əqidədə olmuş və müxalifləri İslam dinindən xaric olmuş bilir.(1)

 Malik və Şafei də hər ikisi əhli-sünnənin dörd rəhbərlərindən biri sayılırlar. Onlar da Allah-təalanın qiyamət günü görünməsində həmin əqidədədirlər.

Əşhəb deyir: İmam Malikə dedim: Ya Əba Əbdillah ! (onun kunyəsidir)

{وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ نَاضِرَة إِلَی رَبِّهَا نَاظِرَةٌ}

 ayəsinin mənası budur ki camaat bu iki gözlə Allaha tamaşa edəcəklər? Dedi: Bəli! həmin iki gözlə. Dedim: bir çoxu deyirlər ki:

 (إِلَی رَبِّهَا نَاظِرَةٌ) – cümləsinin mənası budur ki, Allahın savab və əzabını gözləyərlər. Mənim cavabımda dedi: Onlar yalan deyirlər, camaat Allahın özünə tamaşa edəcəklər.(2)

Mozni ibn Horəmdən nəql edir ki: İmam Şafeidən eşitdim:

{کَلاَّ انَّهُمْ عَنْ رَبِّهِمْ یَوْمَئِذٍ لَمَحْجُوبُونَ}  ayəsinin təfsirində belə dedi: Bu ayə buna dəlildir ki, Allahın övliyaları onu axirətdə görəcəklər. Həmçinin Rəbi` nəql edir: Günlərin bir günü İmam Şafeinin yanında idim. Ona Səiddən bir məktub gəldi.

O məktubda یَوْمَئِذٍ لَمَحْجُوبُونَ} {کَلاَّ أنَّهُمْ عَنْ رَبِّهِمْ ayəsi barədə sual soruşulmuşdur. Şafei məktubun cavabında belə yazdı: “Allah qəzəb üzünü camaatdan gizlədəcək buna dəlildir ki, başqaları Allah sevindiyi anda onun üzünü görəcəklər. Rəbi` deyir: Şafeidən sual etdim. Sən özün bu məsələyə etiqad bəsləyirsən?

səh:177

Cavabımda dedi: And olsun Allaha, əgər Məhəmməd ibn İdrisin (Şafei) qiyamət günündə Allahı görməyinə yəqini olmasa bu dünyada ona pərəstiş etməz.(1)

İsfiraini (vəfatı-429 h.q.) deyir ki: Rə`y və hədis səhabələrindən fiqh imamları Malikin, Şafeinin, Əbu Hənifənin, Əhməd ibn Hənbəlin, Sovərinin, İbn Əbi Leylanın səhabələri hamısı Allahın gözlə görünməsini sübut etmişlər.

Yenə də əlavə edir ki: Əhli-sünnənin hamısı Allahın axirət günündə özünü möminlərə göstərməsini qəbul edirlər və biz bu barədə ayrılıqda geniş şəkildə bəhslər cəm etmişik(2).

Əhməd Məhəmməd Şakir Əhməd ibn Hənbəlin müsnədinə yazdığı öz şərhində deyir:

Allahın görünməsi barəsində olan hədislər təvatir(3) həddinə və sübut mərhələsinə çatmışdır!!

Əgər bir kəs Allahın görünməsini inkar etsə, məzhəbin zəruri məsələlərindən birini inkar etmişdir. Allahın görünməsini təkcə cəhmiyyə(4), mötəzilə, imamiyyə və xəvariclər inkar etmişlər.(5)

Fazil Nəvəvi deyir: Əhli-sünnə məzhəbinin hamısının etiqadı budur ki: Allah-təalanı görmək əqlən mümkündür və mahal bir şey deyildir. Bu məsələni də qəbul edirlər ki, qiyamət günündə möminlər Allahla görüşməyə nail olacaqlar. Təkcə bir çox bidət əhli məsələn, mötəzilə nümayəndələri, xəvaric və murciə məzhəbinin nümayəndələri güman edirlər ki, Allahı

səh:178

görmək mümkün olmayan bir işdir. Sonra deyir: Bu qrupun nəzərləri xəta və cahillik üzündən olan qorxulu məsələlərdəndir. Sonra yenə deyir:

Lakin Allahın görünməsi, əvvəlcə söylədiyimiz kimi, bu aləmdə də mümkün bir işdir.(1)

Allah-təalanın görünməsi barədə olan dəlilləri qeyd etdikdən sonra belə nəticə alır:

Səhih və düzü budur ki;- Peyğəmbər (s) merac gecəsi öz gözləri ilə Allahı görmüşdür: رَأَی رَبَّهُ بِعِیْنِی رَأْسِهِ Sonra Aişənin sözlərinə rədd cavabı yazmışdır. Çünki, Aişədən nəql olunmuşdur ki: "Peyğəmbər (s) merac gecəsi Allahı görməmişdir.”

 Diyar Bəkri deyir: Peyğəmbərin (s) xüsusiyyətlərindən biri bu idi ki, Allah-təalanı iki dəfə öz gözləri ilə görmüşdür.(2)

وَرُؤْیَتُهُ لِلْبَارِی مَرَّتَیْنِ

Bədruddin Eyni Allahı görmək barədə olan hədislərin şərhində belə deyir:

Bu hədisin məzmunu Allahı görməyin mümkün olmadığına qail olanların nəzərini rədd edir. Sonra əlavə edərək bildirir ki: Onların sözləri ən böyük nadanlıq və xətadan doğur. Çünki, Quran və sünnədən ələ gələn dəlillər Allahın görünməsini sübut edir. Bu dəlildən əlavə, İslam ümməti qədimdən ta bu günə qədər bu mənada nəzərləri birdir ki, Allah-təala qiyamət günündə özünü möminlərə göstərəcəkdir.

Sonra əlavə edir: Lakin, Allahın bu aləmdə də görünməsi mümkün bir işdir. Amma keçmiş və indiki kəlam alimlərinin çoxu buna qail olublar ki, Allahın dünyada görünməsi mümkün deyildir. Sonra deyir: Əşəri buna qail idi ki, bu dünyada da Allahı görmək mümkündür!!!(3)

səh:179

Qəstəlani deyir: Bəli, şübhəsiz ki, Allahı açıq-aşkar görəcəyik!!(1)

İbn Həcər Bətaldan nəql edir: Əhli-sünnə, hədis və ümmətinin hamısı Allahı axirətdə görülməsinin caiz olduğuna qaildirlər.(2)

Şeyx Məhəmməd Əbduh deyir: Allahı görmək barədə düzgün və aşkar hədislər o qədər çoxdur ki, bir kəsə şəkk-şübhə və mücadilə üçün bir yer qalmır.(3)

səh:180

dininin ardıcılları kimi Allahı qiyamət günündə görəcəklər?

Cavab: İbn Əbi Həmzə Malikinin dediyinə əsasən, keçmiş dinlərə itaət edənlər üçün iki ehtimal vardır. Lakin ən çox ehtimal olunan odur ki, onlar da müsəlmanlar kimi Allahı görəcəklər və hətta deyə bilərik ki, mələklər, cinlər və qadınlar da Allahı görməyə nail olacaqlar. Çünki, rəvayətdə gəlmişdir ki, Allahın bütün düz məxluqları onu görəcəklər. Xaliqiyyət ləfzi də umumiyyətə işarədir. Saydıqlarımızın hamısına da dəlalət edir.

3. Sual: Nəyə görə Allahı dünyada yox, axirətdə görmək mümkün olacaq?

Cavab: İmam Malikinin bəyanına əsasən, onun səbəbi axirət əhlinin əksinə olaraq, dünya əhlinə hökumət edən zəif bir qüvvəyə görədir. Axirət əhli həmişəlikdir və yüksək qüvvəyə malikdirlər. Amma Peyğəmbərin (s) merac gecəsində Allahı görməsinə müvəffəq olmasının necəliyinə gəldikdə isə, o da adi bir bəşər kimidir? Sualına cavabda gərək deyək ki, bu, Allahın təkcə öz Peyğəmbərinə inayət etdiyi məxsus, fövqəladə kəramət və lütf idi.

4. Sual: Behiştdə qadınlar da kişilər kimi Allahı görəcəklər?

Cavab: Xeyr! Çünki, bu məsələyə xüsusi bir dəlil yoxdur. Lakin, alimlərin bəziləri deyirlər ki: Onlar da kişilər kimi behiştdə Allahı görəcəklər. Rəvayətlərin məfhumu ümumiyyətə dəlalət etdiyinə görə qadınlara da şamil olur. Bəzən qadınların bayram günlərində, özü də kişilərlə bir yerdə deyil, xüsusi şəkildə Allahı görəcəklərini də söyləyirlər. Bu nəzəriyyə dəlil cəhətindən yüksək qüvvəyə malikdir. Lakin, Cəlaluddin Süyuti “Siddiqat”- (Quranda onların barəsində yaxşı yad olunan qadınlar )-ı istisna etmiş və belə demişdir: Bu qadınlar behiştdə kişilərlə bir yerdə də Allahı görəcəklər. Bu, Allahın belə qadınlara bağışladığı xüsusi lütfü və kəramətidir.

5. Sual: Qadınlar da kişilər kimi durduqları yerdə və behiştə girməzdən qabaq Allahı görəcəklər?

səh:182

Cavab: - Bəli, əhli-sünnənin bir çox alimlərinin əqidəsinə görə münafiq və kafirlər də durduqları yerdə Allahı görməyə müvəffəq olacaqlar. Lakin, az bir müddətdən sonra görə bilməyəcəklər. Amma behiştdə Allahı görmək peyğəmbərlərə, mursəllərə, siddiqlərə, İslam ümmətindən və hər ümmətdən olan möminlərə məxsus olmasında əhli-sünnənin nəzəri eynidir. Təkcə bu ümmətin qadınlarının görməsində ixtilaf vardır.

Məsələn: {لَنْ تَرَانِی} ayəsi və {لَا تُدْرِکُهُ اْلأَبْصَارُ} ayəsi(1) kimi.

Bu iki ayə sərahətlə Allahın görünməsini inkar edir. Lakin bunu sübut edən ayələr isə bundan ibarətdir

{وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ نَاضِرَةٌ إِلَی رَبِّهَا نَاظِرَةٌ} “Qiyamət günü bir çoxlarının üzləri sevincdən gülər və Allahlarına baxarlar"(2)

Bu ayədə “نظر”-lüğəti intizar mənasında, Quranda, danışıqda və ərəb kəlmələrində çox istifadə olunmuşdur. Məsələn:

{مَا یَنْظُرُونُ إِلاَّ صَیْحَةً وَاحِدَةً} ayəsi(3) və {هَلْ یَنْظُرُونَ إِلاَّ تَأْوِیلَهُ}  ayəsi(4) kimi.

Bu ayələrin hamısında “نظر” lüğəti intizar mənasındadır. Mucahid kimi keçmiş təfsirçilər də “ناظرة” – ni bəhs olunan ayələrdə intizar mənasını daşıdığını bildirmişlər.(5)

Əbduh yuxarıdaki mətləblərə diqqət edir, amma hədislərlə üz-üzə gəldikdə onlara göz yuma bilmir. Xülasə söyləsək, Quran ayələrinə çox sadə yanaşmışlar. Başqa sözlə söyləsək, Allahı görməyin mümkün olduğunu bildirən hədislərin təsirinə qapılaraq Quran ayələrində təvilə yol vermiş və belə demişdir: Səhih hədisdə Allahı görməyin sübutuna aşkar hədislər o qədər çoxdur ki, heç kəsə şəkk-şübhə yeri qalmır.(6)

Beləliklə, aydın oldu ki, Allahın görünməsinə olan əqidənin mənşəyi əhli-sünnə kitablarında gətirilmiş belə hədislərdir. Xüsusilə sihahda nəql olunan cism və oxşatmaq mənşəyi daha təsirli olmuş, belə hədislər Allahı tanımaqda Quranın nəzəri ilə uyğun gəlməyən yolu ötüb keçilməsi ilə nəticələnmişdir.

Bəli, bir vaxt bir binanın əyriliyi onun memarının vasitəsi ilə düzəlmiş olarsa, bu əyriliyin əsəri o binada əbədi qalacaqdır.

səh:184

... عَنْ مَعَاذِ ابْنِ جَبَلِ قَالَ: احْتَبَسَ عَنَّا رَسُولُ الله | ذَاتَ غَدَاةِ مِنْ صَلاَةِ الصُّبْحِ حَتَّی کِدْنَا نَتَراءی عَیْنَ الشَّمْسِ فَخَرَجَ سَرِیعاً فَتَرَبَ بِالصّلاَةِ فَصَلّی رَسُولُ اللهِ وَ تَجَوَّزَ فِی صَلاَتِهِ فَلَمَّا سَلَّمَ دَعَا بِصُوتِهِ فَقَالَ لَنَا عَلَی مصافِکُمْ کَمَا أَنْتُمْ ثُمَّ إِنْقَتَلَ إِلَیْنَا فَقَالَ أَمَّا إِنِّی سَأُحَدِّثُکُمْ مَا حَبَسَنِی عَنْکُمْ الغَدَاةَ، إِنِّی قُمْتُ مِنَ اللَّیْلِ فَتَوَضَّأْتُ فَصَلَّیْتُ مَا قدر لِی فَنَعستُ فِی صَلاَتِی فاستقلتُ فَإِذَا أَنَا بربِّی تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فِی أَحْسَنِ صُورَةِ، فَقَالَ: یَا مُحَمَّد! قُلْتُ رَبِّی لَبَّیْکَ قَالَ: فِیمَ یَخْتَصِمُ الْمَلأُ الْأَعْلَی قُلْتُ: لاَ أَدْرِی رَبِّ قَالَهَا: ثَلاَثاً قَالَ: فَرَأَیْتُهُ وَضَعَ کَفَّهُ بَیْنَ کتفِی قَدْ وَجَدْتُ برد أَنامِله بَیْنَ ثدییِّ...

Məaz ibn Cəbəl deyir: “Peyğəmbər (s) bir gün sübh namazına gecikdi. Günəşin çıxmasına az qalmış tələsik halda məscidə daxil oldu. Namazı qıldı və sonra buyurdu: Cərgələrinizi pozmayın. Bu vaxt gecikməyinin səbəbini belə izah etdi: Mən dünən ayıldım. Bir az namaz qıldıqdan sonra yuxuladım. Yuxuda Allahı gözəl bir qiyafədə gördüm. Allah buyurdu: Ya Məhəmməd! Dedim: Ləbbəyk ey mənim Rəbbim! Buyurdu: Muqərrəb mələklər hansı məsələdə bir-biri ilə mübahisə edirlər. Dedim: Bilmirəm. Bu sualı üç dəfə təkrar etdi və mənfi cavab eşitdi. Bir də gördüm ki, əlini mənim kürəyimə qoydu. Mən onun barmaqlarının sərinliyini sinəmdə hiss etdim. Bu vaxt mənə belə buyurdu: Ya Məhəmməd...”.(1)

Məhəmməd ibn İsmaildən soruşdum. O da bu hədisi təsdiq etdi və cavabında dedi: Bu hədis səhihdir.

gözlə görməyin qeyri-mümkün olduğunu bildirirlər. Şiə məzhəbinin nümayəndələri də öz rəhbərlərinin təlim-tərbiyəsinə əsasən, Allah-təalanı bu dünyada və axirət günündə görmək məsələsində onun qeyri-mümkün olduğuna etiqad bəsləmiş və Allahı bu kimi şeylərdən (məsələn: başqa cisimlər kimi günəş, ay və şüanın əksi kimi dərk etməyin mümkün olması kimi məsələlərdən) münəzzəh və üstün bilirlər.

Xülasə, bu, Peyğəmbər (s) Əhli-beytinin sözləri və nəzəriyyələridir. Gərək təkcə onların sözlərinə etiqad olunsun və qiyamət günündə Allah-təalanın yanında bu kimi şəxslərin və məsum sülalənin nəzərindən başqa heç bir üzürlü səbəb qəbul olunmayacaqdır. Çünki, Allah onları Quranda hər növ çirkinlik və pislikdən pak və hər cür azğınlıq və bihudə söz danışmaqdan münəzzəh və təmiz tanıtdırmışdır:

{إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرًا}

_EY ƏHLI-BEYT! ALLAH SIZDəN çIRKINLIKLəRI (GüNAHLARı) YOX ETMəK Və SIZI BüTüN PISLIKLəRDəN TəMIZLəMəK (PAK) ISTəYIR!_(1)

Peyğəmbər (s) da onları Qurani-məcidə yaxın və onunla bərabər, həmçinin hər ikisini "səqil" (ağır və çiyin sındıran əmanət) qərar vermişdir.

إِنّی تَار ِکٌ فِیکُمُ الثَّقَلَی_ْنِ کِتَابَ اللََّهِ وعِتْرَتِی

_ MəN SIZIN ARANıZDA IKI BöYüK Və AğıR əMANəT QOYURAM. ONLARDAN BIRI ALLAHıN MüQəDDəS KITABı QURAN, DIGəRI ISə MəNIM ƏHLI-BEYTIMDIR! _

Şiə məzhəbinin nəzəri budur ki, Allah-təalanın görünməsinin mümkün olmamasını əqli və nəqli dəlillər sübut edir. Bu barədə Quran ayələrindən əlavə, dini rəhbərlərimizdən nəql olunmuş rəvayətlər həmin əqli və nəqli mətləbləri izah edir və sadə dillə ümumi zehnlərə və fikirlərə onun dərkini aydınlaşdırır.

səh:189

İndi isə əqli və nəqli dəlillərdən ibarət olan bir neçə nümunəni burada qeyd edirik:

deyildir və bir nöqtədə də qərar tutmamışdır. Nə ayrı-ayrı hissələrə malik olmuş və nə də tərkib tapmış, nə də bir məkanda yerləşərək başqa bir məkanı boşaltmışdır.

Bundan əlavə, görünən və görülməsi mümkün olan hər bir şeyin rənglərdən birinə malik olması lazımdır ki, görünməsi mümkün olsun. Hər bir rəng növünün Allah-təalanın vücuduna nisbət verilməsi özü də mümkün olmayan bir işdir.(1)

2. “Bəqərə” surəsində isə belə buyurur:

{وَإِذْ قَالَ مُوسَی لِقَوْمِهِ یَا قَوْمِ إِنَّکُمْ ظَلَمْتُمْ أَنفُسَکُمْ بِاتِّخَاذِکُمُ الْعِجْلَ فَتُوبُواْ إِلَی بَارِئِکُمْ فَاقْتُلُواْ أَنفُسَکُمْ ذَلِکُمْ خَیْرٌ لَّکُمْ عِندَ بَارِئِکُمْ فَتَابَ عَلَیْکُمْ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ * وَإِذْ قُلْتُمْ یَا مُوسَی لَن نُّؤْمِنَ لَکَ حَتَّی نَرَی اللَّهَ جَهْرَةً فَأَخَذَتْکُمُ الصَّاعِقَةُ وَأَنتُمْ تَنظُرُونَ}

_ O VAXTı DA XATıRLAYıN KI, MUSA öZ QöVMüNə: EY QöVMüM, SIZ BUZOVA SITAYIş ETMəKLə, HəQIQəTəN, öZüNüZə ZüLM ETDINIZ. BUNA GöRə Də YARADANıNıZA TəRəF üZ TUTARAQ TöVBə EDIN, öZüNüZü (BUZOVU TANRı BILəN ADAMLARıNıZı) öLDüRüN! BELə ETMəNIZ YARADANıNıZıN YANıNDA SIZIN üçüN XEYIRLIDIR! - DEMIşDI Və ALLAH DA TöVBəNIZI QəBUL ETMIşDI. ƏLBəTTə, O, TöVBəLəRI QəBUL EDəNDIR, BAğışLAYANDıR. (Və YADıNıZA SALıN KI) SIZ: YA MUSA, ALLAHı AşKAR SURəTDə GöRMəYINCə, HEç VAXT SəNə INANMAYACAğıQ ,- DEDIYINIZ ZAMAN GöZüNüZ GöRə-GöRə SIZI ILDıRıM VURMUşDU."_(1)

Bu iki ayə bir-birinə birləşir və bir-biri ilə bağlıdır. Allah-təalanın görünməsinin qeyri-mümkün olmasına dəlalət edir. Çünki, birinci ayədə özləri üçün buzova sitayiş etməyi din qərar verən şəxslərin əzaba düçar olduğunu bildirmişdir. Nəticədə isə onların tövbəsinin ən çətin cəzalarla, özlərini öldürməyi şərt bağlamışdır. İkinci ayədə isə əzab, Allah-təalanı görmək istəyənlər üçün qeyd olunmuşdur. Onların da cəzaları ildırımın nazil olması və asimani bəlaya düçar olmalarına işarədir.

_Bu mübarək ayə təmamilə aşkar şəkildə bizləri bu həqiqətə çatdırır ki, küfr, mürtəd olmaq və əzaba düçar olmağın səbəbi təkcə buzova pərəstiş etmək deyil, Allah-təalanı görmək istəmək özü də günah və asimani əzabın nazil olmasına səbəbdir. Məsələn, buzovpərəstlik ən böyük günahdır._

Diqqəti cəlb edən budur ki, Quranda Allahı görmək mövzusunda mümkün olmayan Bəni-İsrailin istəklərinə

səh:192

işarələr olunmuşdur. İşlənmiş ibarətlər və cümlələr bu işin ən böyük günah olduğunu və boyun əyməməyi çox aydınlaşdırır. Bir yerdə deyir:

{یَسْأَلُکَ أَهْلُ الْکِتَابِ أَن تُنَزِّلَ عَلَیْهِمْ کِتَابًا مِّنَ السَّمَاء فَقَدْ سَأَلُواْ مُوسَی أَکْبَرَ مِن ذَلِکَ فَقَالُواْ أَرِنَا اللّهِ جَهْرَةً فَأَخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَةُ بِظُلْمِهِمْ}

_ (YA RəSULUM!) KITAB əHLI (YəHUDILəR) SəNIN ONLARA GöYDəN (BIRDəFəLIK) BIR KITAB ENDIRMəYINI ISTəYIRLəR. HALBUKI ONLAR (VAXTILə) MUSADAN BUNDAN DAHA BöYüYüNü ISTəMIş Və: BIZə ALLAHı AşKAR GöSTəR! - DEMIşDILəR. Və öZ əDALəTSIZLIKLəRI üZüNDəN ONLARı ILDıRıM VURMUşDU. _(1)

Başqa bir yerdə isə deyirlər:

{وَقَالَ الَّذِینَ لَا یَرْجُونَ لِقَاءَنَا لَوْلَا أُنزِلَ عَلَیْنَا الْمَلَائِکَةُ أَوْ نَرَی رَبَّنَا لَقَدِ اسْتَکْبَرُوا فِی أَنفُسِهِمْ وَعَتَوْ عُتُوًّا کَبِیرًا}

_ BIZIMLə QARşıLAşACAQLARıNA üMID ETMəYəNLəR (QIYAMəT GüNü DIRILIB HAQQ-HESAB üçüN HüZURUMUZDA DURACAQLARıNDA QORXMAYANLAR): "BIZə (MəHəMMəDIN HəQIQI PEYğəMBəR OLDUğUNU TəSDIQ EDəN) MəLəKLəR ENDIRILMəLI, YAXUD BIZ (ONUN DOğRU DANışıB-DANışMADığıNı BILMəK üçüN) RəBBIMIZI GöRMəLI IDIK!" - DEDILəR. HəQIQəTəN, ONLAR öZLəRI BARəSINDə TəKəBBüRə QAPıLDıLAR Və (ALLAHı BILAVASITə GöRMəK, ONUNLA DANışMAQ ISTəMəYə CüRəT ETMəKLə) AZğıNLAşıB HəDDI çOX AşDıLAR.! _(2)

Əgər Allah-təalanın görünməsi mümkün olsaydı onların istəkləri zülm, həddindən çıxmaq və əmrə itaətsizlik sayılmazdı.

Xüsusi şəkildə görməyə etiqad edən şəxslər deyirlər: - Allah-təalanın bəndələrinə əta etdiyi ən gözəl və ləzzətli nemətlərdən biri onun ən böyük inayəti və bəndələrinə diqqətinin olması və qiyamət günündə behiştdə bəndələrinə camalını göstərməsidir.

səh:193

Görünməyin inkarı barədə Quranda ayələr çoxdur. Lakin, nümunə olaraq bu iki söylənilən ayələrlə kifayətlənirik.

رَبَّکَ حِینَ عَبَدْتَهُ ؟ فَقَالَ (ع): وَیْلَکَ! مَا کُنْتُ أَعْبُدُ ربّاً لَمْ أَرَهُ قَالَ: وَکَیْفَ رَأَیْتَهُ ؟ قَالَ (ع): وَیْلَکَ ! لاَ تُدْرِکُهُ الْعُیُونُ فِی مَشَاهِدَةِ الأَبْصَارِ وَلَکِنْ رَأَتْهُ الْقُلُوبُ بِحَقَایِقِ الإِیمَانِ... .

İmam Sadiq (ə) buyurur: “Yəhudi alimlərindən biri Əmirəl-möminin Əlinin (ə) xidmətinə gəldi və ərz etdi: Ya Əli ! Pərəstiş etdiyin Allahı görmüsən? Əmirəl-möminin Əli (ə) buyurdu: Vay olsun sənə! Mən görünməyən Allaha pərəstiş etmirəm. Yəhudi sual etdi: Allahı necə görmüsən? Əli (ə) buyurdu: Allahı bu gözlərlə görmək mümkün deyil, ürəklərdə olan imanın həqiqəti ilə onu dərk edirlər.(1)

4.

عَنِ الأَشْعَثِ بْنِ حَاتَمْ قَالَ: قَالَ: ذُوالرئاسَتَیْنِ: قَلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ الرِّضَاء (ع): -جُعِلْتُ فِدَاکَ - أَخْبَرَنِی عَمَّا اخْتَلَفُ فِیهِ النَّاسِ مِنَ الرُؤْیَةِ! فَقَالَ: "یاَ أَبَاالْعَبَّاس! مَنْ وَصَفَ اللهُ بِخِلَافِ مَا وَصَفَ بِهِ نَفْسَهُ، فَقَدْ إِعْظَمَ الْفَریةَ عَلَی اللهِ، قَالَ: {لاَ تُدْرِکُهُ الأَبْصَارُ وَهُوَ یُدْرِکُ الأَبْصَارَ وَ هُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ... }

Fəzl ibn Səhl Zulriyasəteyn İmam Rzaya (ə) ərz etdi: “Camaatın ixtilaf etdiyi şey barədə, yəni Allahın görünməsi barədə mənə xəbər ver! Bu işin həqiqətini mənim üçün açıqla! Həzrət (ə) da cavabında buyurdu: Hər kəs Allahı, onun tərif etdiyindən başqa tərif edərsə, ən böyük böhtanı onun təkliyi barədə demişdir. Sonra bu ayəni oxudu:

{لَا تُدْرِکُهُ اْلأَبْصَارُ}

_ GöZLəR ONU (GöRüB) DəRK ETMəZ. O, GöZLəRI DəRK EDəR. _

Əhli-beytdən (ə) hədis kitablarında görməyi inkar edən onlarla hədis nəql olunmuşdur. Bu bir neçə hədis də kitabımızın bu hissəsində misal olaraq qeyd olunmuşdur.(2)

səh:195

təmizlədi. Onun üzündən qəzəblənməsi və naraht olması bilinirdi. Sonra belə buyurdu: Sizlərdən hər biriniz namaz qılarkən Allah onun qarşısında durur. Namaz qılarkən öz qarşınıza ağzınızın suyunu atmayın.”(1)

3.

عَنْ أَبِی هُرَیْرَة: أَنَّ رَسُولَ اللهِ| یصلی رَأی نخامَةً فِی قِبْلَةِ الْمَسْجِدِ فَأَقبلِ عَلَی النَّاسِ، فَقَالَ: "مَا بَالَ أَحَدُکُمْ یَقُومُ مستقبلَ رَبِّهِ فَیتنَخّع أَمَامَهُ، أَیُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَنْ یَسْتَقْبِلَ، فَیَتَنَخَّع فِی وَجْهِه ؟! فَإِذَا تَنَخَّع أَحَدُکُمْ، فَلْیَتَنَخَّع عَنْ یَسَارِهِ تَحْتَ قَدَمِهِ، فَإِنْ لَمْ یَجِدْ فَلْیَفْعَلْ هَکَذَا.

ووصف القاسم، فَتفَل فِی ثَوْبِهِ، ثُمَّ مَسَحَ بَعْضَهُ عَلَی بَعْضِ.

Əbu Hüreyrə deyir: “Peyğəmbər (s) məscidin qibləsində ağız suyu gördü. Üzünü camaata tərəf çevirib buyurdu: Nəyə görə sizlərdən biri Allahla üz-üzə durarkən öz qarşısına ağzının və sinəsinin suyunu atır?! Sizin qarşınızda duraraq üzünüzə ağzının və sinəsinin suyunu atan bir kəsin bu əməlini sevirsinizmi?! Əgər sizlərdən hər kəs ağzının, ya sinəsinin suyunu atmaq istəsə, sol ayağının kənarına atsın. Mümkün olmasa əvvəlki kimi etsin.”(2)

Hədis ravisi Qasim dedi: Peyğəmbər (s) öz paltarının ətəyini açdı və ağzının suyunu ora atdı. Sonra ətəyini bir-birinə sürtdü. Ravinin özü də əyani surətdə bu işi gördü.

Bu hədisi Müslim iki yolla Əbu Hüreyrədən nəql edir.

tərəfindən onun kənizinin imanının yoxlanması barədə belə nəql etmişdir:

“Peyğəmbərə (s) ərz etdim: Bu kənizi azad edimmi?! Buyurdu onu mənim yanıma gətir. Elə ki kənizi Peyğəmbərin (s) yanına gətirdim, ondan soruşdu: Allah hardadır? Dedi: Göydə! Sonra sual etdi: Mən kiməm? Cavab verdi: Sən Allahın elçisisən.

Bu yerdə Peyğəmbər (s) buyurdu: “Bu kənizi azad et. Çünki onun imani var.”

فقال لها أین الله قالت فی السماء ، قال: من انا؟ قالت انت رسول الله|. قال اعتقها فانهن مؤمنة.(1)

“Bəthada (çay) Peyğəmbər (s) və bir neçə nəfərlə oturmuşdum. Səmada kiçik bulud parçası göründü. Peyğəmbər (s) o buluda baxdı və buyurdu: Sizdə bunun adı nədir?

Ərz etdilər: “Səhab”. Buyurdu: “Mozn”da deyirsiniz? Ərz etdilər: Mozn da deyirik. Buyurdu: “Ənan” da deyirsiniz? Dedilər: Ənan da deyirik.

Sonra Peyğəmbər (s) buyurdu: Yerlə göyün arasındaki fasilənin nə qədər olduğunu bilirsinizmi?

Cavab verdilər: Bilmirik. Buyurdu: Yerdən göyə qədər olan məsafə yetmiş bir, ya yetmiş iki, ya da yetmiş üç ildir. İkinci göyün də məsafəsi o qədərdir. Yeddi göyə qədər saydı. Sonra Peyğəmbər (s) buyurdu: Yeddinci göyün üstündə dərinliyi iki göyün arasında olan məsafə qədərində bir dəniz vardır. O dənizin üzərində səkkiz vəhşi bir qoç dayanmışlar. Onların dırnaqlarından dizlərinə qədər olan məsafə iki göyün arasında olan məsafə miqdarı qədərdir. Ərş o qoçların üstündədir. Ərşin aşağısı ilə yuxarı hissəsi arasında olan məsafə iki göyün arasında olan məsafə miqdarı qədərdir. Sonra buyurdu: Allah da o ərşin üstündədir!!”(1)

2.

عَنْ جبیر بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ جُبیربْنِ مَطعَم، عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ: قَالَ: أَتَی رَسُولُ اللهِ أَعْرَابِیٌّ فَقَالَ: یَا رَسُولَ الله! جَهَدتْ الْأَنْفُسُ، وُضَاعَتِ الْعیالُ، وَنَهکتِ الأَمْوَالُ، وَ هَلَکتِ الأَنْعَامُ، فَاسْتَسْقِ اللهَ لَنَا، فَإِنَّا نَسْتَشْفِعَ بِکَ عَلَی الله، وَنستشفِعَ بِاللهِ عَلَیْک. قَالَ رَسُولُ الله: "وَیْحَکَ! أَتَدْرِی مَا تَقُولُ؟" وَسَبَّحَ رَسُولُ اللهِ |، فَمَازَالَ یُسَبِّحُ، حَتَّی عُرِفَ ذَلِکَ فِی وُجُوه أَصْحَابِهِ. ثُمَّ قَالَ: "وَیْحَکَ! أَتَدْرِی مَاالله! إِنَّ عَرْشَه عَلَی سَمَاوَاتِهِ کَهَکَذَا، وَقَالَ بِأَصَابعه مثل القبّةِ عَلَیْهِ، وَإِنَّهُ لَیئَطّ بِهِ أَطیطَ الرحل بالراکبِ". قَالَ ابْنُ بَشَّارِ فِی حَدِیثِهِ: "إِنَّ اللهَ فَوقَ عَرْشِهِ، وَعَرْشُهُ فَوْقَ سَمَاوَاتَهِ"، وَ سَاقَ الْحَدِیث.

səh:200

Cubeyr ibn Məhəmməd atasından, o da atası Cübeyr ibn Mətəmdən nəql etmişdir ki; “Çöl ərəblərindən biri Peyğəmbərin (s) yanına gəldi və ərz etdi: Ya Rəsuləllah! Quraqlığın olması və yağışın yağmaması nəticəsində bizim bədənimiz əziyyətə düşdü. Əhli-əyalımız xəstələndi, sərvətlərimiz əlimizdən çıxdı, mal-qaralarımız isə aradan getdi. Allahdan bizim üçün yağış istə! O ərəb sonra sözlərinə əlavə etdi: Biz səni Allah yanında və Allahı sənə şəfaətçi tuturuq.

Peyğəmbər (s) buyurdu: Vay olsun sənə! Nə danışdığını bilirsənmi?

Bu vaxt Peyğəmbər (s) Allaha həmd və səna oxudu. O qədər təsbih dedi ki, səhabələrin üzündə yorğunluq göründü. Sonra buyurdu: Vay olsun sənə ! Allahı heç vaxt bəndələrindən birinə şəfaətçi qərar vermirlər. Allah bəndəsi qarşısında şəfaət etməkdən üstündür. Vay olsun sənə! Bilirsən Allah kimdir?

Peyğəmbər (s) barmaqları ilə künbəzə oxşayan bir şey düzəltdi, sonra isə buyurdu: Allahın ərşi göylərin üstündə mənim əllərim kimidir. Ərş Allaha görə onun ağırlığının təsirindən dəvənin belindəki yük kimi səs salır!! Əbu Davud deyir: İbn Bəşar bu hədisi belə nəql etmişdir: Allah ərşin üstündə və ərş də göyün üstündə yerləşir. Ərş Allahın altında dəvənin yükü kimi səs salır.

Müəllif: Əbu Davud (sunən sahibi) bu hədisi neçə sənədlə nəql etmiş və onu səhih saymışdır.(1)

3.

عَنْ إِبْنِ مَسْعُودِ، قَالَ: "بین السماءِ الدُّنیَا وَالَّتی تلیها خَمْسُمِأَةِ عَامِ، وَ بَیْنَ کُلِّ سَمَاءِ السَّابِعَةِ وَالْکُرْسِی خَمسُمائَةِ عَامِ، وَ بَیْنَ الْکُرْسِی وَالْمَاءِ خَمْسُمِائَةِ عَامِ، وَالْعَرْشُ فَوْقَ الْمَاءِ، وَاللهِ فَوْقَ الْعَرْشِ، لاَ یَخْفی عَلَیْهِ شَیْءٌ مِنْ أَعْمَالِکُمْ".

səh:201

İbn Məsuddan nəql olunmuşdur: “Birinci göy ilə sonrakı göy arasında 500 il məsafə vardır. Göylərin hər birinin başqa göy arasındakı məsafə beş yüz ildir. Yeddinci göylə kürsi arasında da 500 il və kürsi ilə dəniz suyu arasında olan məsafə də 500 ildir. Allahın ərşi suyun üzərində yerləşir. Allah isə ərşin üstündədir. Sizin əməlləriniz onun üçün gizli və örtülü deyildir.”(1)

4. Allahın cism olduğunu bildirən yuxarıda söylənilən hədislərdən əlavə, göylər, ərş və kürsi barəsində mətləblər söylənildi. Dırnaqları ilə dizləri arasında beş yüz illik məsafə olan vəhşi qoçların üstündə ərşin yerləşməsi və onun da suyun üzərində olması və s.

Əziz oxucunun nəzərincə belə məsələlərin dəyəri əsl hədislərin dəyəri qədərdir?

Əbu Hənifə də Allahın məkana sahib olmasına və onun ərşin üstündə dayanmasına etiqad etmişdir.

Zəhəbi "Əl-uluv" adlı kitabında Nuh Camedən nəql edir: Əbu Hənifənin ilk tanınan və məşhur olan dövrlərində Termizdən bir qadın Kufəyə varid oldu. O, Cəhmilərlə həməqidə idi. Əqidə məsələləri barədə camaatla bəhs edirdi. Ona bu şəhərdə əqli elmlərdə hamıdan üstün olan Əbu Hənifə adlı bir nəfərin olduğunu və onunla söhbət etməsini söylədilər. Nuh deyir: Mən Əbu Hənifənin məclisində idim. Həmin qadın məclisə gəldi və Əbu Hənifəyə dedi: Öz əqidəndən uzaqlaşdığın halda camaata əhkam məsələlərini öyrədən sənsən? De görüm pərəstiş etdiyin Allah hardadır?

Əbu Hənifə o qadının cavabında sakit durdu və yeddi gün heç nə demədi. Yeddi gündən sonra camaat arasında göründü. "Allah yerdə deyil, göydədir " adlı bir kitab da yazmışdı. Bir kişi ona dedi: Əbu Hənifə! Məgər bu cümləni {وَهُوَ مَعَکُم اَینَمَا کُنتُم} “Harda olsanız Allah sizinlədir " Quranda oxumamısan: Əbu Hənifə cavabında dedi: Bu cümlə səndən uzaqda olan bir kəsin yazıdığı "mən səninləyəm" cümləsi kimidir. Bir halda ki, sən ona görünmürsən.

Zəhəbi bu hadisənin nəqlindən sonra əlavə edərək bildirir ki, Beyhəqi demişdir: Əbu Hənifə Allahın yer üzündə olmamamsı barədə həqiqətə yetişmiş və düz söz demişdir. Ayənin təfsirində sözünün həqiqətini çatdırmaqla Allahın göydə olmasını söyləyən ayə və rəvayətlərin aid olmasından (yəni bəyanda qeydin olmaması) itaət etmişdir.(1)

səh:204

Malik əhli-sünnə məzhəbinin üçüncü rəhbəridir. O da öz növbəsində Allahın ərşdə olmasına etiqad bəsləmişdir. Bu barədə Abdullah öz atası Əhməd ibn Hənbəldən nəql edir: Malik ibn Ənəsin əqidəsi budur ki, Allah göydədir və onun elmi bütün yerləri əhatə etmişdir. Heç bir şey ondan gizli deyildir.(1)

İmam Şafei də bu əqidədə idi. Bu barədə Şeyxul-İslam Əbul Həsən Həkari və Hafiz Əbu Məhəmməd Müqəddəsi Əbi Surdan və Əbi Şueybdən nəql etmişlər ki: İmam Şafei deyirdi: Mənim əqidəm və görüşdüyüm bütün alimlərin Süfyan, İmam Malik və s. hamısının əqidəsi budur ki, Allahdan başqa haqq olan məbud yoxdur. Məhəmməd (s) onun göndərdiyi peyğəmbəridir. Allah göydə ərşin üstündədir və bəndələrinə istədiyi kimi yaxınlaşır, istədiyi kimi də göydən yerə enir.

İmam Şafeinin vəsiyyətində geniş dərc olunmuş cümlələrdən biri də budur ki, tövhid və Allahın yeganəliyinə şəhadətindən sonra deyir: Mənim əqidəm budur ki, Quran məxluq deyildir və Allah qiyamət günündə aşkar görünəcəkdir. Camaat onun yanında sözlərini eşidəcəkdir. Allahın yeri ərşin üstündədir.(2)

İbn Həcər Fəthul-bari kitabında İbn Teymiyyədən nəql edir: Allah bütün mövcudların və ərşin üstündədir.

Əvzaidən nəql edir ki: Biz əhli-sünnənin Allahın ərşin üstündə olması barədə nəzərlərimiz eynidir. Çünki sünnədə və hədislərdə yazılmışlara imanımız vardır.

İbn Həcər Əbu Ömər Təlmənkidən yenə nəql edir: Əhli-sünnə müsəlmanları bu məsələdə həməqidədirlər ki: - Allah öz zatı və vücudu ilə ərşin üzərindədir.

səh:205

Başqa bir yerdə bu məsələni belə bir ifadə ilə açıqlamışdır: Əhli-sünnənin əqidəsi budur ki, Allah məcazən yox, həqiqətən ərşin üzərindədir! Həmçinin Quranda buyurulan {وَهُوَ مَعَکُم اَینَمَا کُنتُم} və bu kimi digər ayələr Allahın elminin özü ilə yox, camaatla olması və onları əhatə etməsi mənasındadır.

Hafiz Zəhəbi də Allahın məkana malik olmasına etiqad etmiş və öz əqidəsini sübut etmək üçün kitab da yazmışdır. O deyir: Əhli-sünnə və hədis itaətçiləri, bu məsələdə həmfikir və həməqidədədirlər ki, həqiqətən Allah zatən ərşin üzərindədir. Allahın ərşdə olmasını inkar etmək barədə eşitdiyim ilk söz Cəd ibn Derhəmin sözü idi. (1)

Məhəmməd Əşrəfin Sunəni Əbi Davuda yazdığı öz şərhində İbn Abbasdan nəql olunmuş hədisin axırında, ثُمَّ الله ُفَوقَ ذَلِک cümləsinin aşağısında deyir: Bu hədis bunu bildirir ki, Allah ərşin üstündədir. Bu məsələnin həqiqətlə uyğun olmasına Quran və hədislər özü şəhadət verir. Keçmiş məzhəb – səhabələrdən və tabeindən- və biz elm əhlinin də əqidəsi budur ki, Allah ərşin üstündədir. Heç bir izah və təfsir etmədən sonra belə deyir: Allahın ərşin üstündə olması məlum məsələdir. Lakin onun necəliyi bizə məlum deyildir. Amma Cəhmiyyə firqəsi ərşi və Allahın onun üstündə olmasını inkar etmiş, Allahın vücudunun bütün məkanlarda olmasını bildirmişdir. Öz əqidəsinin sübutu üçün batil dəlillər, yersiz və xoşagəlməz sözlər gətirmişdir. Məhəmməd Əşrəf sonra belə deyir: Əgər bizim alimlərimizin dəlillərini bilmək və Cəhmiyyənin sözlərinə rədd cavabları ilə tanış olmaq istəsəniz “Əl-Əsmau vəs-sifat”, “Əf`alul-ibad”, “Kitabul-uluv” və İbn Qəyyimin “Cyuşul-İslam” kitablarına müraciət edə bilərsiniz. (2)

səh:206

kitablarında nəql etdikləri hədisdə Allahın gülməsi diqqəti özünə cəlb edir. Qeyd edirik ki, biz bu hədisi bir dəfə Allahın görünməsi mövzusunda geniş şəkildə gətirmişdik. İndi isə hədisin axır hissəsində olan cümlələri bir daha nəzərinizə çatdırırıq:

فیقول الله اولیس قدزعمت ان لاتسألنی غیره؟ ویلک یا ابن آدم مااغدرک! فیقول یا رب لاتجعلنی اشقی خلقک، فلا یزال یدعو حتی یضحک الله، فاذا ضحک منه، اذن له بالدخول فیها!!

Allah buyurar: Məgər sən demirdinmi ki, başqa bir istəyim yoxdur. Vay olsun sənə ey Adəmin oğlu! Nə qədər hiyləgərsən?! Ərz edər: Xudaya! Məni ən məhrum olunmuş bəndələrindən qərar vermə! O qədər israr edər ki, Allahın gülməyi gələr. Elə ki onun gülməyi gəldi, onun üçün behiştə girmək icazəsi verilər!!”

2.

فلما اصبح غداً الی رسول الله | فقال|: ضحک الله اللیلة او عجب من فعالکما!!

Əbu Hüreyrədən səhabələrin birinin qonaqpərvərliyi barədə nəql olunmuş hədisin axırında olan cümlə diqqəti özünə cəlb edir.

Sonrakı gün qonaqpərvər kişi Peyğəmbərin (s) xidmətinə gəldi. Peyğəmbər (s) buyurdu: “Bu gecə sizin qonaqpərvərliyinizə və rəftarınıza Allah-təala gülüb. Sizin işinizə təəccüb edib... .(1)

3.

عن ابی هریرة: ان رسول الله | قال: یضحک الله الی رجلین، یقتل احدهما الاخخر، فکلاهما یدخل الجنة فقالوا: کیف یا رسول الله؟! قال: یقاتل هذا فی سبیل الله عزوجل فیستشهد، ثم یتوب الله علی القاتل،فیسلم فیقاتل فی سبیل الله.

Əbu Hüreyrədən üç sənədlə iki müxtəlif mətnlərdə nəql olunmuş hədisdə deyilir: “Allah-təala iki nəfərə gülür! Biri

səh:208

başqasını öldürdükdən sonra hər ikisi behiştə daxil olduqda. Ərz etdilər: Ey Allahın elçisi! Qatillə öldürülmüş adamın hər ikisinin behiştə daxil olması mümkündürmü?! Buyurdu: Onlardan biri Allah yolunda vuruşaraq şəhadətə yetişir, sonra onun qatili də tövbə edərək İslamı qəbul edir. O da Allah yolunda cihada gedir və şəhadətə nail olur.”(1)

4.

عن ابن مسعود: ان رسول الله | قال: آخر من یدخل الجنة رجل،فهو یمشی مرة، ویکبو مرة و تسفعه النار مرة، فاذا ماجاوزها، التفت الیها فقال: تبارک الذی نجانی منک، لقد اعطانی الله شیئاً، ما اعطاه احداً من الاولین، فترفع له شجرة، فیقول: ای رب ادننی من هذه الشجرة فلاستظل بظلها واشرب من مائها! فیقول الله عزوجل: یا ابن آدم! لعلی ان عطیتکها سألتنی غیرها؟ فیقول: لا. یا رب! ویعاهده ان لا یسئله غیرها، وربه یعذره، لانه یری، مالا صبرله علیه، فیدنیه منها، فیستظل بظلها، ویشرب من مائها، ثم ترفع له شجرة، هی أحسن من الاولی، فیقول: ای رب! ادننی من هذه! لاشرب من مائها ویستظل بظلها، لااسئلک غیرها. فیقول: یابن آدم! الم تعاهدنی ان لاتسئلنی غیرها؟! فیقول: لعلی ان ادنیتک منها تسئلنی غیرها؟ فیعاهده، ان لایسئله غیرها، و ربه یعذره، لانه یری مالا صبر له علیه، فیدنیه منها، فیظل بظلها، ویشرب من مائها، ثم ترفع له شجرة عند باب الجنة، هی أحسن من الاولیین، فیقول، ای رب ادننی من هذه لاستظل بظلها، واشرب من مائها! لااسئلک غیرها. فیقول: یابن آدم! الم تعاهدنی ان لاتسئلنی غیرها؟! قال: بلی یا رب، هذه لا أسئلک غیرها، وربه یعذره، لانه یری، مالا صبرله علیها، فیدنیه منها، فیسمع اصوات اهل الجنة فیقول: ای رب ادخلنیها! فیقول: یاابن آدم ما یصرینی منک؟ ایرضیک ان اعطیتک الدنیاومثلها معها؟ قال: یا رب استهزء منی وانت رب العالمین؟ فضحک ابن مسعود فقال: الاتسئلونی مم أضحک؟ فقالوا: مم تضحک؟ قال: هکذا ضحک رسول الله | فقالوا: مم تضحک یا رسول الله؟ قال من ضحک رب العالمین!! حین قال: اتستهزءنی وانت رب العالمین فیقول: انی لا استهزء منک؛ ولکنی علی ماأشاء قدیر.

səh:209

* عن ابی رزین، قال، قال رسول الله | ضحک ربنا من قنوت عباده، وقرب غیره قال: قلت: یا رسول الله! أیضحک الرب؟! قال|: نعم. قلت: لن نعدم من رب یضحک خیراً.

İbn Məsud Peyğəmbərdən (s) nəql edir: “Behiştə axırıncı daxil olan şəxs bəzən yol gedən , bəzən isə yerə üzü üstə yıxılan və bəzən üzünü od yandıran bir kişi olacaqdır. Elə ki oddan keçdi ona baxar və Allaha şükürlər edər: -Məni sənin içindən nicat verən Allah böyükdür. Mənə elə bir nemət vermişdir ki, əvvəldən axıra heç bir kəsə bu neməti verməmişdir.

Sonra onun üçün bir ağac görünər. Ərz edər: Xudaya! Məni bu ağaca yaxınlaşdır ki, onun kölgəsindən bəhrələnim və suyundan içim. Allah onun cavabında deyər: Ey Adəm övladı! Bu ağacı sənə versəm mümkündür məndən başqa bir şey də istəyəsən! Ərz edər: Xeyr, İlahi! Allahla ondan başqa bir şey istəməməsinə söz verər və əhd bağlayar.

Allah onun üzrünü qəbul edər. Çünki o şəxs elə bir vəziyyətdə olar ki, nemətləri görər amma səbr etməyə taqəti olmaz. Onu ağacın kölgəsində rahatlanmasına və suyundan bəhrələnmsinə görə ağaca yaxınlaşdırar.

Sonra onun gözlərinə əvvəlkindən gözəl olan başqa bir ağac görünər. Ərz edər: - İlahi! Məni bu ağaca yaxın et ki onun suyundan içim və kölgəsində də rahatlıq tapım. Səndən daha başqa bir şey istəməyəcəm.

Allah deyər: Ey Adəm övladı! Mənimlə əhd-peyman bağlamaqla o ağacdan başqa bir şey istəmədiyinə söz verən sən deyildinmi? Sonra Allah deyər: -Əgər o ağaca səni yaxınlaşdırsam məndən başqa bir şey də istəyərsənmi?! O kişi ikinci ağacdan başqa bir şey istəməyəcəyinə söz verər və Allahla əhd bağlayar. Allah onun üzrünü qəbul edər. Çünki gördüyü nemətin qarşısında səbrini əldən verər. Beləcə kölgə və suyundan bəhrələnməsindən ötrü ikinci ağaca yaxınlaşar.

səh:210

Sonra behişt qapısının ağzında birinci və ikinci ağacdan daha gözəl və göyçək bir ağac görər. Ərz edər: İlahi! Məni bu ağaca yaxınlaşdır ki, onun kölgəsindən bəhrələnim və suyundan içim. Səndən başqa bir şey istəməyəcəm. Allah onun cavabında deyər: Ey Adəm övladı! O ağacdan başqa bir şey istəməyəcəyinə söz vermədinmi? Ərz edər: Bəli ey mənim Allahım! Səninlə belə bir əhd bağlamışdım. Amma üçüncü ağacı da mənə ver, səndən daha heç nə istəməyəcəm. Allah yenə də onun üzrünü qəbul edər. Çünki o kişi gördüyü nemətin qarşısında səbrini əldən verər. Allah onu ağaca və behişt qapısına yaxınlaşdırar. Elə ki, behişt əhlinin səsini eşidər, ərz edər: İlahi! Məni behiştə daxil et! Allah deyər: Ey Adəm övladı! Səni razı edəcək bir şey nədir? Əgər dünyanı iki qat sənə versəm, razı qalarsanmı? Deyər: İlahi, aləmlərin rəbbi sənsən, məni məsxərəyə qoyursan?!

Bu yerdə İbn Məsud güldü və dedi: Mənim gülməyimin səbəbini soruşmursunuzmu? Dedilər: Sənin gülməyinin səbəbi nədir? Peyğəmbər (s) belə gülmüşdür. Ərz etdilər: Ey Allahın elçisi gülməyinizin səbəbi nədir? Buyurdu: Mənim gülməyim Allahın gülməsinə görədir! Elə ki bəndəsi deyər: İlahi, aləmlərin rəbbi sənsən, mənə məsxərəyə qoyursan?! Allah deyər: Mən səni məsxərəyə qoymuram, istədiyim hər bir şeyə qadirəm”.(1)

_GüNAHLARıNıZı BAğışLAYAR. HəR KəS ALLAHA Və PEYğəMBəRINə ITAəT ETSə, BöYüK BIR SəADəTə (CəNNəTə) NAIL OLAR."_(1)

2.- “Allahın enməsi” barədə Müslimün öz kitabında nəql etdiyi altı hədisdən birini nümunə üçün sizə nəql edirik:

ابا هریرة یقول: قال رسول الله|: ینزل الله فی السماء الدنیا لشطر اللیل، اولثلث اللیل الاخر، فیقول: من یدعونی فأستجیب له اویسألنی فاعطیه ثم یقول: من یقرض غیر عدیم ولا ظلوم: حدثنا هارون بن سعید، بهذا الاسناد... وزادثم یبسط یدیه تبارک وتعالی یقول، من یقرض غیر عدوم ولا ظلوم.

Əbu Hüreyrə deyir: “Peyğəmbər (s) buyurdu: Gecənin bir hissəsində ya axır üçdə birində Allah aşağı asimana enərək deyir: Məni çağıran kimdir? Onun duasını qəbul edim! Məndən istəyən kimdir? İstədiyini verim! Sonra deyir: Zülm etməyən, sərvətli və varlı olana borc verən kimdir?!”(1)

Müslim deyir: “Bu hədis Harun ibn Səidin vasitəsi ilə nəql olunmuşdur. Hədisin axırında bu cümlə də vardır: Allah öz əllərini açır! Sonra deyir: Adil və ehtiyacsız Allaha borc verən kimdir?”.

3.

قالت عایشة: ان رسول الله | قال: ما من یوم، اکثر من ان یعتق الله فیه عبداً من النار، من یوم عرفة، وانه لیدنو، ثم بباهی بهم الملائکة، فیقول: ما اراد هؤلاء؟

Aişə deyir: “Peyğəmbər (s) buyurdu: Allah-təala Ərəfə gününə qədər heç bir gündə öz bəndələrini bağışlamır. O gündə Allah öz bəndələrinin yanında olur. Öz bəndələrinə və mələklərə görə iftixar edər və deyər: Bunlar nə istəyirlər? Yaşayışdan əllərini üzməklə bu biyabana toplaşmaqda məqsədləri nədir?”(2)

Bu hədislərdən istifadə olunan mətləblər:

1. Allahın cism olması;

2. Allahın məkana möhtac olması;

səh:214

3. Allahın tərəf və cəhətə möhtac olması; əhli-sünnənin İbn Quteybə və İbn Əbdul-Berr kimi kəlam alimləri Allahın tərəf və cəhətə möhtac olmasına inanırlar. Bu hədisləri də öz əqidələri üçün sübut və dəlil bilirlər.(1)

4. Allahın məhdud olması və məkanını dəyişməsinə, bir yerdən başqa bir yerə köçməyə möhtac olması;

Kiçik bir araşdırma: Allahın nazil olması hədisi Əbu Hüreyrə tərəfindən nəql olunmuşdur. Mətnlərdə Allahın bəzən gecənin axır üçdə birində, bəzisində gecənin üçdə birində, bəzisində gecənin üçdə ikisindən sonra, xülasə gecənin bir hissəsi keçdikdən sonra və s. nazil olması ixtilaflı müəyyən olunmuşdur. Bundan əlavə, hədisin əsnasında müxtəlif ibarətlər gözə dəyir. Belə ki, bu altı hədisi bir saymaq olmur, hətta bu hədislərin arasında ikisini belə cəm etmək mümkün deyildir.(2)

Lakin, əvvəldə işarə etdiyimiz kimi, bu hədislərin hamısı Əbu Hüreyrədən nəql olunmuşdur. Hədislərə diqqət olunsa onların bir-biri ilə ziddiyyəti aydın olar. Yaxşı deyilib: - Yalan danışanın yaddaşı olmaz.

Hər halda bu hədislər də ağıl və Qurani-Kərimin xilafına olan tövhid barədə nəql olunmuş hədislərdir.

səh:215

səh:216

4

Sonra ona əmr etdi: - Get! Oturmuş bir dəstə mələklərə salam ver və salamının cavabında sənə deyilənə qulaq as! Onların cavabı sənin və övladlarının salamı olacaqdır. Adəm (ə) mələklərin yanına gəldi və dedi: Əssəlamu ələykum. Mələklər dedilər: - Əssəlamu ələykum və rəhmətullah.

Onlar axırıncı cümləni (və rəhmətullah) əlavə etdilər. Bəs hər kəs cənnətə daxil olsa Adəmin (ə) surətində olacaqdır. İnsanlar Adəmdən (ə) sonra bu günümüzə kimi günbə-gün kiçilərək indiki vəziyyətə düşdülər.”(1)

2.

..عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ، عَنِ النَّبِیِّ|: "إِذَا قَاتَلَ أَحَدُکُمْ أَخَاهُ، فَلیَتجنَّب الْوَجْهَ، فَإِنَّ اللهَ خَلَقَ آدَمَ عَلَی صُورَتِهِ".

Əbu Hüreyrə nəql edir: “Peyğəmbər (s) buyurdu: Sizlərdən hər biri qardaşı ilə dalaşdığı zaman dava edənin üzünə sillə vurmaq və Zər`ər yetirməkdən çəkinsin. Çünki Allah-təala insanı öz surətində yaratmışdır.”(2)

3. Müslim öz səhihində Əbu Hüreyrədən nəql edir: “Peyğəmbər (s) buyurdu:

"خَلَقَ آدَمَ عَلَی صُورَةِ الرَّحْمَان"

_ İNSAN, RəHMAN ALLAHıN SURəTINDə XəLQ OLUNMUşDUR. _(3)

4. Buxari “Ədəbul-mufrəd” kitabında Əbu Hüreyrədən nəql edir:

عَنْ أَبِی هُرَیْرَة قَالَ: "لاَ تَقُولُنَّ قَبَّحَ اللهُ وَجْهَکَ وَ وَجْهَ من أَشْبَهَ وَجْهَکَ، فَإِنَّ اللهَ عَزَّوَجّلَّ خَلَقَ آدَمَ عَلَی صُورَتِهِ".

səh:219

“Heç vaxt bir kəsə “Allah sənin və sənə oxşayan şəxsin üzünü pis etsin” deməyin. Çünki Allah insanı öz surətində yaratmışdır.”(1)

iradını bir miqdar islah edə bilər. Lakin təəssüflər olsun ki, bu mətləbi başqa dildən götürən və onu Tövratdan səhiheynə nəql edənlər, bu azmış kimi, bütün təfsir və şərh yollarını bağlamışlar. Bu kimi yanlış əhvalatları elə ibarətlərlə don geyindirərək nəql etmişlər ki, onları başqa mənaya yozmaq mümkün deyildir. Buna görə də ikinci hədisin mətnində belə deyilir: “Dalaşan zaman qarşı tərəfə sillə vurmaqdan çəkinin! Çünki Allah insanı öz surətində yaratmışdır.” Bu cümlə surətin qiyafə və məxsus üzv yox, onun mənəvi sima mənasına təfsir etmə ehtimalını aradan aparır.

Həzrət Adəmin (ə) eni neçə metr olmuşdur?!

Eyni Səhihi-Buxarinin şərhində yazır: Bu hədisdə Adəmin (ə) uzunluğu (altmış metr) təyin olunmuşdur. Lakin Adəmin (ə) eninin nə qədər olmasına işarə edilməmişdir. Başqa hədislərdə Adəmin (ə) eninin yeddi metr olması bildirilir.(1)

Biz deyirik: Eyninin sözünə əsasən, bu hədislərin nəticəsi və məzmunun (Adəmin qiyafəsi Allaha oxşayır. Onun uzunluğu altmış zira və eni yeddi ziradır) özü də düzəlmə və saxta olmasına bir dəlildir. Çünki:

1. İnsanın altmış metr olması onun baş sümüyünün iki ziradan çox olması deməkdir. Lakin qazıntılar nəticəsində tapılan keçmiş insanların baş sümükləri və daşlaşmış qalıqları bu günki insanların baş sümükləri ilə o qədər də fərqlənmir. İki metr olan baş sümüklərindən heç bir əsər- əlamət də gözə dəymir. Həmçinin altmış metr olan insanlardan kiçik bir əlamət olsa belə əldə edilməmişdir.

2. İnsanın altmış metr olması onun bədəninə uyğun olaraq, bədən üzvlərinin eninin yeddi metr yox, 18,7 metr malik olması deməkdir. Çünki, adətən insanın eni onun uzunluğunun

səh:221

yeddidə iki hissəsi qədərdir. Əbu Hüreyrənin hədisinə əsasən, (Adəmin (ə) eni yeddi metrdir) gərək Adəmin (ə) uzunluğu altmış metr yox, iyirmi dörd metr yarım olsun.

Buna görə də ya bu iki hədisdən birində Adəmin (ə) uzunluğu və eni barədə səhvə yol verilmiş, ya da Həzrət Adəm (ə) belə qiyafədə (altmış metr uzunu və yeddi metr eni) pis simalı insan olmuşdur. Lakin Qurani-məcid ikinci ehtimalı rədd edir və belə buyurur:

{لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ فِی أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ}

_ BIZ INSANı əN GöZəL BIçIMDə YARATDıQ! _(1)

aydın olsun ki, Allahın gözləri kor deyildir! Sonra Peyğəmbər (s) sağ əli ilə işarə edərək buyurdu: Lakin Dəccalın sağ gözü kordur və öz çuxurundan üzüm dənəsi kimi çölə çıxmışdır.”(1)

Bu hədislərdən istifadə olunan mətləblər:

Bu iki hədis, Səhiheynin nəzərində Allahın gözünün olmasını bəyan edir. Çünki bu hədislər bizə Dəccalı kor, Allahı isə görən kimi tanıtdırır. Korluqla görmək arasında olan müqayisə, o sifəti bir mövcud üçün isbat və başqası üçün onu isbat etdikdən sonra inkar edir (diqqət edin.)

Başqa sözlə desək, bu hədislərdə Allah və Dəccal arasında olan müqayisə, Dəccalın kor və Allahın isə görməsini çatdırır.

2.

عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ: "یَمین اللهِ مَلْءَی لاَ یَغِیضُها شَیْءٌ سَحَاءَ اللَّیْل وَالنَّهَار، وَبِیَدِهِ الأُخْرَی الْمِیزَان، یَرْفَعُ الْقِسْطَ وَ یَخْفِضُ. قال: أَرَأَیْتَ مَا أَنْفَقَ مُنْذُ خَلقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ، فَإِنَّهُ لَمْ یَنْقُصْ مِمَّا فِی یَدَیْهِ شَیْئًا".

Əbu Hüreyrə deyir: “Peyğəmbər (s) buyurdu: Alahın sağ əli doludur. Gecə və gündüz ondan heç bir şey azalmır. Nemətləri başdan ayağa kimidir. Başqa əlində tərəzi tutmuşdur. Bir kəsin payını çox və digərinin payını isə az edir. Sonra buyurdu: Görmürsənmi yeri və göyü yaratdığı gündən infaq və ehsan edir? Və əlində olan şey azalmır?”(1)

3.

عَنْ عَبْدِ اللهِ بْنِ عُمَر أَنَّهُ قَالَ: "سَمِعْتُ رَسُولَ اللهِ | وَ هُوَعَلَی الْمِنْبَرِ، یَقُولُ: " یَأخِذُ الْجَبَّارُ سَمَاوَاتِهِ، وَ أَرَضَه، بِیَدِهِ (وَ قَبَضَ بِیَدِهِ فَجَعَلَ یَقْبِضُهَا وَ یَبْسِطُهَا) ثُمَّ یَقُولُ: أَنَا الْجَبَّارُ أَیْنَ الْجَبَّارُونَ؟ أَیْنَ الْمُتَکَبِّرُونَ ؟ وَ یَتَحَیَّلُ رَسُولُ اللهِ | عَنْ یَمِینِهِ وَعَنْ یَسَارِهِ، حَتَّی نَظَرْتُ إِلَی الْمِنْبَرِ یَتَحَرَّکُ مِنْ أَسْفَلِ شَیْءِ مِنْهُ، حَتَّی أَنِّی أَقُولُ: أُسَاقِطُ هُوَ رَسُولُ اللهِ |؟!"

ِAbdullah ibn Ömər deyir: “Peyğəmbərdən (s) eşitdim ki, mənbərdə belə buyurdu: “Cabbar olan Allah yerləri və göyləri əli ilə tutub. “Bu vaxt Peyğəmbər (s) əlini yumdu, açdı və yenə də yumdu”. Sonra Allah deyir: Mənəm Cabbar olan Allah, hardadır zor deyən və cabbar şəxslər? Hardadır təkəbbür edənlər? Dedi: Bu vaxt Peyğəmbər (s) mənbər başında sağa və sola tərəf meyl etdi. Bir vaxt gördüm ki, mənbərin aşağısı tərpənir. Öz-özümə dedim ki, Peyğəmbər (s) mənbərin başından yıxılmaz?”(2)

səh:224

Allah üçün barmağın isbatı səhiheyn və digər sunən hədislərində çoxlu nəql olunmuşdur. İndi isə Sunəni ibn Macədən və Termizidən bir hədisi də nəql edirik.

2.

الکلابی قال: سمعتُ رَسُولَ اللهِ | یَقُولُُ: "مَا مِنْ قَلْبٍ إِلاَّ بَیْنَ أَصبَعِینَ مِنْ أَصَابِعِ الرَّحْمَان، إِنْ شَاءَ أَقَامَهُ، وَ إِنْ شَاءَ أَذَاغه".

Kəlabi deyir: “Peyğəmbərdən (s) eşitdim, belə buyurdu: Heç bir qəlb Allahın barmaqlarından olan iki barmaq arasından başqa bir yerdə deyildir. Əgər istəsə onu sabit saxlayar və ya istəsə onu tərpədər.”(1)

Allah-təala barədə istifadə olunan, barmağa aid başqa hədislərdən belə başa düşülür:

1. Allah-təala da başqa mövcudlar kimi, ələ və barmağa malikdir.

2. Allah-təala da başqa mövcudlar və məxluqlar kimi məhduddur. Buna görə də ətraflara sağ və sol ələ malikdir.

belini tutdu! Allah buyurdu: Sakit ol! Ərz etdi: Bura qohumluqdan əlaqəsini kəsən və sənin dərgahına pənah gətirənlərin yeridir. Allah cavabında buyurdu: Razı deyilsənmi sənin ehsan edənlərinə ehsan və səndən qohumluq əlaqəsini kəsənləri isə öz rəhmətimdən ümüdsüz edim? Ərz etdi: Bəli Pərvərdigara! Razıyam.

Allah buyurdu: Sənə ehsan edənlərlə və qohumluq əlaqəsini kəsənlərlə bu cür rəftar edəcəyəm....”(1)

Səhiheynin Allahı, baldırını göstərir

Əvvəlki bəhslərdə işarə olunduğu kimi, səhiheyndə nəql olunmuş hədislərdə Allahın əli, qolu, barmaqları, ayaqları hətta baldırının da olduğu nəql olunmuşdur. İndi isə diqqətinizi bu barədə olan bir hədisə yönəldirik:

عَنْ أَبِی سَعِیدِ قَالَ: سَمِعْتُ النَّبِیّ | یَقُولُ: یَکْشِفُ رَبُّنَا عَنْ سَاقِهِ، فَیَسْجُدُ لَهُ کُلُّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ، وَ یَبْقَی مَنْ کَانَ یَسْجُدُ فِی الدُّنْیَا ریاءً وَسمعةً... .

Əbu Səid deyir: “Peyğəmbərdən (s) eşitdim ki, belə buyurdu: Qiyamət günündə Allah-təala baldırını göstərər! Bütün imanlı kişi və qadınlar Allahın qarşısında səcdəyə düşərlər. Yer üzündə riya və sumə(2) üzündən səcdə edənlər qalarlar....”(3)

Bu hədisin araşdırılması

Bu hədisdən belə istifadə olunur ki, Allahı tanımağın əlamətlərindən biri də qiyamət günündə onun baldırının görünməsidir. Nə qədər ki Allahın baldırı görsənməyibdir, möminlər Allahın vücudunda və onu tanımaqda şəkk-şübhəyə düşəcəklər.

səh:227

{یَوْمَ یُکْشَفُ عَن سَاقٍ وَیُدْعَوْنَ إِلَی السُّجُودِ فَلَا یَسْتَطِیعُونَ}

_ İş çəTINLəşəCəYI (BALDıRLAR AçıLACAğı, LüT-üRYAN VəZIYYəTDə QIYAMəTə GEDəCəKLəRI, QIYAMəT BüTüN DəHşəTI ILə GöRüNəCəYI, HəQIQəT AşKAR OLACAğı) Və SəCDəYə (NAMAZA) Də VəT OLUNACAQLARı GüN ONLAR (SəCDə ETMəYə) QADIR OLMAYACAQLAR. _(1)

Bu ayənin baldırla əlaqəsi olduğu üçün Buxari qeyd olunan ayəni təfsir olunmasına görə yuxarıdakı hədisi gətirmişdir. Çox gözəl olardı ki, təfsirçilərin bu ayənin mənası barədə olan sözlərinə diqqət edək:

Təbərsi {یَوْمَ یُکْشَفُ عَن سَاق} ayəsinin mənasında deyir: Yəni, o günki iş şiddətli və qorxulu bir mərhələyə çatar. Baldırın görünməsi məsələnin ciddi olduğuna, kinayə və qiyamət gününün qorxulu olmasına işarədir.

Bu məsələ müharibə hadisələrində, qorxu və təhlükə zamanı “paltarları yuxarı qaldırın ki, döyüş vaxtı fəaliyyətdə və təhlükə zamanı qaçdıqda mane olmasın” kimi məsəllərdən biridir.

{یُکْشَفُ عَن سَاقٍ} – bu kəlmə hər möhkəm işdə, qorxulu bir şeylə üz-üzə gəldikdə kinayə şəklində işlədilir. Təbərsi deyir: Həmin üstü örtülü məna ibn Abbasdan, Həsəndən, Mucahiddən, Qətadədən və Səid ibn Cubeyrdən nəql olunmuşdur. Təbərsi əlavə edərək bildirir: Əkrəmədən nəql olunmuşdur ki, bu ayənin mənasını İbn Abbasdan soruşdular. İbn Abbas belə cavab verdi: Əgər Qurandan bir məsələ sizin üçün aydın olmasa və bir lüğətin mənasını, onun hədəf və məqsədini bilmədinizsə, onu ərəb şerlərində tapın. Sonra İbn Abbas dedi: Məgər şairlərin sözlərini eşitməmisiniz ki deyirlər:

 وَقَامَتِ الحرَبُنَا عَلَی سَاقٍ – bizim müharibəmiz “saqə”-yə çəkildi. Bu cümlə də o yerdə deyilir ki, qəm-qüssə, müharibənin

səh:228

sıxıntısı axıra çatmışdır. Həmin üstü örtülü məna İmam Baqir (ə) və İmam Sadiqdən (ə) nəql olunmuşdur.(1)

Ayənin mənası barədə, Əl-Mənar sahibinin nəzəri

Şeyx Məhəmməd Əbduh ayənin təfsirində yuxarıda, məcməul bəyan və qədim təfsirçilər tərəfindən söylənilən həmin kinayəli mənanı şərh edir və onu geniş şəkildə məşhur təfsirçi Beyzavidən nəql edir. Sonra deyir: Bəziləri deyirlər: “Saq” kəlməsi burada Allah-təalanın zatıdır! Bu mətləb üçün Həzrət Əlidən (ə) bir cümlə nəql edir ki, buyurmuşdur: لَابُدَّ مِن قِتَالِهِم وَلَوتَلِفَت سَاقِی - “Özüm aradan getsəm də, gərək onlarla vuruşaq”

Əbduh sonra deyir: Bu mənaya görə desək ki, “saqın (baldırın) görünməsi” və Allah-təalanı görmək, pərdəni aradan götürmək mənasınadır, heç bir irad və şübhə olmayacaqdır. Onda hədisin mənası یَومَ یَکشِفُ رَبَّنَاعَن سَاقِهِ belə olacaqdır: “Allah qiyamət günündə pərdəni götürəcək və özünü camaata göstərəcəkdir”.(2)

Əziz oxucular! Təəssübün həqiqəti və Buxarinin “səhih” hədislərinin yersiz müdafiəsinin mənası, xurafi mətləblərin islahı məhz budur.

cəhənnəmə qoyar! Bu vaxt cəhənnəm deyər: Bəsdir, bəsdir!(1)

2. Əbu Hüreyrə deyir: “Cəhənnəmə deyilər: Doldunmu və doydunmu? Cəhənnəm cavabında deyər:

هَل مِن مَزِید؟ - “Yenə də varmıdır”? Allah öz ayağını cəhənnəmə qoyar. Cəhənnəm deyər: Bəsdir, bəsdir!”(2)

Bu mətləblər Səhihi-Buxaridə, bir neçə hədis sıra ilə müxtəlif sənəd və mətnlərlə nəql olunmuşdur. Müslim isə bu hədislərin ibarətlərinin bəzisində “ricl”, bəzisində isə “qədəm” yəni ayaq ifadələri ilə tə`bir olunmuş beş hədisi nəql etmişdir.

Şübhə və onun cavabı

Tövhid barəsində hədislərin bir qismi ilə tanış oldunuz. Bu hədislər əhli-sünnənin ən mühüm kitablarından nəql olunmuşdur. Hədislərin mətni onun qondarma olmasına şəhadət verir. Çünki, məkana malik olan Allah bəzən ərşin üzərində, bəzən buludlar arasında və bəzən də namaz qılanın qarşısında qərar tutur. Məxsus gecələrdə göydən yerə enən Allah cism, görünə bilən, gülməyi bacaran və s. kimi şeylərə malik olan bir varlıq və ən nəhayət insanın əzaları kimi əzalara malik olan Allah heç vaxt qəbulolunmaz bir həqiqətdir.(3)

Nəqli dəlillərdən əlavə, əql və fəlsəfə də başdan ayağa kimi özünə möhtac, məhdud, yaradılmış bir mövcudun nişanələrinə malik olan Allahı inkar edərək belə bir varlığı dünyanın xaliqi və yaradanı kimi qəbul etmir.

Lakin, hələ əhli-sünnənin əqidələrindən, onların alimlərinin və mühəddislərinin üsulundan hələ dəqiq məlumatı olmayan

səh:230

bir çoxları mümkündür belə bir şübhəyə düşsünlər ki: - Hər bir kəlam və cümlə, hər ayə və hədis təvil və təfsir oluna bilər. Söylənilən hədislərin də bu kimi ümumi qanuna daxil olmasının nə Zərəri vardır? Mümkündür bu hədislər də həmin qanun çərçivəsində təfsir olunsun. Nəyə görə burada adət və üsuldan istifadə etmirsiniz? Nəyə görə bu hədisləri qəbul olunası mənalarda təfsir etmirsiniz?

Bu şübhələrin cavabında deyirik ki: Təəssüflər olsun ki, hədislər barədə müxtəlif səbəblər və cəhətlər bizi hər növ təfsir və mənanı yozmaqdan saxlamış və qarşısını almışdır.

Çünki:

1. Təfsir və mənanı yozmağın lazım olan yerləri o yerdə mümkündür ki, səhiheyndə və əhli-sünnənin etimad etdikləri başqa kitablarda Allahın görünməsi, cism olması və s... barədə nəql olunmuş çoxlu hədislərdən əlavə, gərək başqa bu hədislərin mənaları ilə müxalif olan hədislər də olsun ki, Allahın görünməsini, cism olmasını inkar etsin. Lakin, təəssüflər olsun ki, bu kitablarda və hədislər içində belə hədislər hətta misal ünvanında belə gözə dəymir. Axtarış zamanı biz bu kitablardan belə hədisləri tapa bilmədik.

2. Bu hədislərin bir hissəsi bir növ yazanların hədəfində elə bir şəkildə aşkar və aydın, onların deyilişi o qədər ciddidir ki, öz – özünə hər növ təvil və məna yozumunu aradan qaldırır. Belə ki, onun zahiri mənasını tutmaqdan başqa bir yol qalmır. Biz Allahın görünməsi barədə söylənilən “Siz Allahı ay parçası kimi görəcəksiniz” hədisinin mətninin mənasını başqa cür yaza bilərikmi?

“Mübahisə vaxtı bir-birinizə sillə vurmayın. Çünki, Allah insanı özünün surətində yaratmışdır” hədisinin mənasını başqa cür yoza bilərikmi?

Həmçinin, “Ərş bütün mövcudların üstündə və Allah da

səh:231

ərşin üstündə yerləşmişdir” və “Allah mövcudları yaratmazdan əvvəl buludlar arasında yerləşmişdir” kimi söylənilən hədislərdən Allahın cism, məhdud olmasından başqa bir məna düşünə bilərikmi? Görəsən bu kitabda tövhid barədə nəql olunmuş hədisləri qəbul olunmuş bir mənada yaza bilərikmi?

3. Üçüncü cəhəti budur ki, bu hədislər və onların məzmunu bu günlərdə bizim əlimizə çatmış təzə məsələlər deyildirki, onları düzgün başa düşək, ya onları başqa mənalara yozaq və ya təvil edək. Bu məsələlər Peyğəmbərin (s) vəfatından və İlahi elm qapılarının bağlanmasından sonra tədricən vücuda gəlmiş çətinliklərdir. Buxarinin dövründən Nəsainin dövrünə kimi bu məsələlər altı sihaha köçürülmüşdür. Araşdırdığımız məsələlər də həmin məsələlərdəndir. Biz bu mövzuların məsum imamların və əziz rəhbərlərimizin huzurunda onlardan sual olunduğunu görürük. Bu hədislərin mətni ya məzmunu İmam Baqir (ə), İmam Sadiq (ə) və Həzrət Rzadan (ə) sual olunmuşdur. Məsum imamlar bu sualların cavabında heç vaxt belə hədisləri nə təvil etmiş və nə də mənalarını başqa yerə yozmuşlar. Onlar bir başa bu hədisləri rədd etmişlər. Sual edənlər də belə hədislərdə təvil və məna yozumuna ehtimal verirdilərsə sual üçün gəlməz və onların barəsində izah istəməzdilər. Bu hədislərin bir hissəsini bəhsin axırında diqqətinizə çatdıracağıq.

Bu hədislər barədə əhli-sünnə alimlərinin nəzərləri

1. Müslim

Müslim öz səhihində Allahın görünməsinin sübutu üçün bir fəsl açmış və başqa bir fəsli də onu görməyin yolları barədə ayırmışdır. Allahın cism olmasını bildirən, görmək barədə olan hədislərin bir qismini bu fəsillərin hər ikisində gətirmişdir.

Aydındır ki, Müslimün nəzəri bu iki fəsildə gətirdiyi hədislərin hamısının səhih olduğunu və hər bir müsəlmanın

səh:232

da onun zahirinə etiqad bəsləməyinin vacib olmasıdır. Həmçinin onun nəzəri budur ki, bu kimi hədislər barədə kiçik bir təvilə(1) əl atmasına və ya onun cümlələrindən birinin mənasını dəyişərək başqa bir mənaya yozmasına heç bir müsəlmanın haqqı yoxdur.

2-3. İbn Macə və Əbi Davud

İbn Macə Qəzvini və Əbi Davud Səcestani əhli-sünnənin etimad olunan alimlərindən və altı sihah müəlliflərindəndirlər. Öz səhihində “Cəhmiyyənin inkar etdiyi məsələlər” adı ilə başlayan məxsus bir fəsldə Cəhmiyyə firqəsinin barəsində bir sıra məsələlər yazmışdır. O cümlədən, bu fəsillərdə Allahı görmək barədə olan hədisləri, məkan və Allahın cism olması – Allahın gülməsi, öz arxasına söykənməsi, Allahın zühuru və pərdə arxasında qalması və s. kimi hədisləri nəql etmişdir.

Cəhmiyyə o kəslərdəndir ki, imamiyyə məzhəbi kimi Allah-təala barədə onun görünməsinə və məkan sahibi olmasına etiqadı yoxudur və Allah-təalanı başqa cisimlər kimi bədən üzvlərinə malik olmasına etiqad bəsləmirlər. Həmçinin belə hədislərin zahirinə də etiqadlı deyillər. Bu fəslin “Cəhmiyyənin əqidəsinin rəddi və inkar olunması” adı ilə adlanması bunu göstərir ki, əhli-sünnənin nəzər sahibləri kimi tanınmış və etimad olunan bu iki şəxsin tövhid barəsində olan əqidələri, həmin hədislərin məzmunu və həmin kəlmələrin zahiri ilə uyğundur. Cəhmiyyə kimi bu hədislərə müxalif olanlar və onu təfsir edənlər onların nəzərində rədd olunmuş və hədisləri təfsir etmək isə İbn Macə və Əbi Davudun nəzərincə küfrə və kafirliyə səbəb olur və belə bir şəxs İslam dinindən xaric olmuşdur.

səh:233

4. İbn Teymiyyə

İbn Teymiyyə deyir: “Allahın göydən hər gecə aşağı enməsi və nazil olmasına gəldikdə, bu əhvalat hədis alimlərinin yanında sübuta çatmış məsələlərdən biridir! Həmçinin nüzul dastanı, Allahın şəban ayının 15-ci günündə də nazil olması barədə bir hədis nəql olunmuşdur ki, onun sənədi ixtilaflıdır.”

Sonra İbn Teymiyyə əlavə edərək bildirir ki: “Əhli-sünnənin hamısı bu məsələyə etiqad bəsləyirlər ki, Allah-təala aşağı enir və onun ərşi onsuz boş deyildir! Bu mətləb İshaq ibn Rahəveyhdən, Həmmad ibn Zeyddən və Əhməd ibn Hənbəl tərəfindən də nəql olunmuşdur.”(1)

5. Məhəmməd Əşrəf

Əbu Davudun sunənini şərh edən, وإنه لیئط به؛ أطیط الرحل بالراکب cümləsinin altında: “Dəvə minənin ağırlığının nəticəsində dəvənin yükünün səsi kimi Allahın ərşi də onun ağırlığına görə səs edəcək”. İmam Xitabinin sözlərini nəql etdikdən sonra onu tənqid edərək deyir:

“İmam Xitabinin sözlərində bir növ təfsir və təvil vardır. Lakin təvil və təfsir zahirin xilafınadır və heç cür ona ehtiyacımız yoxdur. Allahın sifətlərinə aid olan hədislərdə etimad olunan səhih yol budur ki, onları öz zahiri mənalarına buraxaq və hər cür təfsir və təvildən, həmçinin məna yozumundan uzaqlaşdıraq.”(2)

6. Bəğəvi

Bəğəvi “Şərhis-sünnə” kitabında deyir: “Allahın sifətləri barədə kitab və sünnədə gələnlər, məsələn surət, göz, barmaq, ayaq, gəlmək və getmək, asimandan aşağı nazil

səh:234

olmaq, ərşin üzərində yerləşmək, gülmək və şadlanmaq və bu kimi şeylər hamısı Allah-təalanın sifətlərindən sayılır. Onların barəsində hədislər yazılmışdır. Gərək bu sifətlərin hamısına imanımız olsun. Hədislərin zahiri mənası gərək hifz olunub saxlansın. O cümlədən, hər növ təvil və təfsir və məna yozumundan da qorunsun.”(1)

Biz, ötən bəhslərimizdə Allahın cism olması barədə Nəvəvinin, Eyninin, Qəstəlaninin, Əhməd Məhəmməd Şakirin, Əbduh İsfəhaninin, Əhməd ibn Həmbəlin, İbn Teymiyyənin, Əbu Ömərin, Zəhəbinin və Şeyx Əbdur-Rəhmanın nəzərlərini və sözlərini nəql etmişdik. Onların əqidələrini və başqa əhli-sünnə alimlərin belə hədislərin zahirinə etiqad bəsləmələri barədə olan əqidələrini və bu hədislərin təfsir olunması və başqa mənaya yozulmasının caiz olmadığını əziz oxucularımıza bildirmişdik.(2) Bu məsələ bir sıra ümumi məsələlərdən biridir ki, müxtəsər şəkildə burada gətirilmişdir. Əgər əhli-sünnənin bütün alimlərinin bu barədə nəzər və sözlərini gətirəsi olsaq, özü ayrıca bir kitab şəkklinə düşər.

yolunu azmağı və düz yoldan uzaqlaşmağı, ən mühüm və həssas olan “Allahı tanımaq” kimi dinin əsaslı bir mövzusunda əyintiləri həmin hədislər əmələ gətirmişdir. Doğru olmayan bu əqidələrin kökü, əhli-sünnə alimlərinin nəzərincə düzgün və səhih saydıqları hədislərə gedib çıxır.

Əhli-sünnə alimlərinin özləri də bu məsələni etiraf etmişlər. Onlar öz əqidələrini açıqlayarkən sənədlərinin həmin hədislər olduğunu bildirirlər.

Biz əvvəlki səhifələrdə və bəhslərimizdə əhli-sünnə alimlərinin sözlərini və onların əqidələrini nəql edərkən həmin hədislərə istinad etdiklərinə işarə etdik. Onları yenidən sadalamağı, dəlil və şahid gətirməyi bu dəfə zəruri saymırıq. Bununla da əziz oxuculara tövsiyə edirik ki, bu məsələdə əhli-sünnənin əqidələrinin hədislərlə uyğun olub-olmamasına diqqət yetirsinlər.

Ötən bəhslərə nəzər saldıqda görürük ki, bu kimi hədislər müsəlmanları öz əqidələrindən azdırmış və əsrlər boyu onların əməllərində öz təsirini qoymuşdur. Buradan aydın olur ki, belə hədislərin olması və belə kitabların səhihliyinə etiqad bəsləmək və onların mənalarına inanmaq beləcə məzhəkəli, xurafi əqidəni müsəlmanlar arasında yaratmış və həqiqətdən uzaqlaşdırmışdı.

Məsələ burdadır ki, Muqatil ibn Süleyman, Davud Cəvaribi və onların tərəfdarları Allah-təala üçün təkcə cinsiyyət üzvünü istisna etməklə əl, ayaq, dil və iki gözün olmasına etiqad bəsləmişlər. Lakin, Məaz Ənbəri Allah-təala üçün kişilik cinsiyyət orqanının olmasına da etiqad bəsləmiş, öz əqidəsini və Allahın kişi olmasını sübut etmək üçün Qurani-Kərimin وَلَیسَ الذَّکَرُکَالأُنثَی} { ayəsini dəlil gətirmişdir.

Əhli-sünnənin bir çox kəlam və qeyri-kəlam alimləri Allahın insan kimi ətə, dəriyə və sümüyə malik olduğunu fərz etmişlər.

Bəzən Allahı kəcavədə oturmuş və qırmızı tüklü dəvənin

səh:236

üstündə əyləşmiş halda ərəfə gecələrində yer kürəsinə gətirirlər.

Bəzən deyirlər: “Allah elə gülür ki, gülərkən onun dişləri görünür.” Deyirlər: “Allah qiyamət günündə insan surətində mücəssəm olacaq və bəndələrinin hesabını çəkəcək.” Başqa yerdə nəql edirlər: “Şəban ayının 15-ci gecəsində göydən yerə enir və onun oturduğu yer ərşdədir. Həmişə də ərşin üstündə əyləşmişdir”. “Qiyamət günündə də bəndələrinin yanına gələr və özünü tanıtdırar. Öz bəndələrinə xitab edərək deyər: Mən sizin Allahınızam! Deyərlər: Biz səndən Allahımıza pənah aparırıq”. Yenə də deyilər: “Əgər Allahı görsəniz onu həqiqətən tanıyarsınız”.

Başqa yerdə əlavə edərək deyirlər: “Bizim və Allahın arasında bir əlamət var ki, o əlamət vasitəsi ilə onu tanıyarıq”. “Sonra Allah öz baldırını aşkar edər və o, tanına bilən başqa bir qiyafədə gələr, özünü tanıtdırar və onu tanıyarlar, qarşısında səcdəyə düşərlər.”

Nəql etmişlər ki, “cəhənnəmin od-alovu şölə saçar və nə qədər ki, Allah ayağını cəhənnəmə qoymayıb sakit olmaz. Elə ki, ayağını cəhənnəmə qoyar, cəhənnəmin od-alovu deyər: Bəsdir, bəsdir!”

Bu, sünni məzhəbinin kəlam alimlərinin bir çoxlarının tövhid və Allahı tanıma barədə olan nəzər və əqidələridir. Bu əqidənin bir qismi Allahla görüşmək, qiyamət günündə camaat arasına onun gəlməsi və s. kimi məsələlərdir ki, sünnilərin hamısının buna etiqadları vardır. Bu əqidələrin hamısını əziz oxucularımıza açıqladıq.

İbn Əbil-Hədid Mötəzili nəql edir ki: “Bu əqidənin kökü, sihahda nəql olunmuş çox təəccüblü hədislərdən ibarətdir.”(1)

O, bu sözləri ilə (necə ki əvvəlcə də işarə olunmuşdur) batil

səh:237

və xurafi əqidənin nəqlindən sonra bildirir ki, bu əqidəni belə hədislər arasında olan bağlılıq əmələ gətirmişdir. Həmçinin bu əqidənin əmələ gəlməsinin səbəblərini və onun kökünü də bəyan etmişdir.

İbn Əbil-Hədid, Əmirəl-möminin Əlinin (ə)

یأتی علی الناس زمان لایبقی فیهم من القرآن إلاإسمه

xütbəsinin altında yenə bildirir: “Bu gün məscidlərdə oturan və tövhid bəhsində Allah-təalanın təşbihə, təcəssümə, onun surətə, nazil olmasına, bədən üzvlərinə malik olmasına qail olan şəxslər Allah-təalaya küframiz və cahilanə mətləbləri nisbət verirlər. Bunların hamısı fitnədir. Bu məsələlərdən uzaq olanları da onlara tərəf çəkirlər”.(1)

Müəllif: İbn Əbil Hədidin açıq və aydın olan bu sözlərindən məlum olur ki, bu əqidə onun zamanında da mövcud imiş və məscid sakinlərinin çoxları da belə xurafi əqidələrdə olmuşlar.

{وَاسْتَغْفِرُواْ رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُواْ إِلَیْهِ إِنَّ رَبِّی رَحِیمٌ وَدُودٌ}

_ RəBBINIZDəN BAğışLANMAğıNıZı DILəYIN Və ONA TöVBə EDIN. HəQIQəTəN, RəBBIM (BəNDəLəRINə) RəHM EDəNDIR, (ONLARı çOX) SEVəNDIR!"_(2)

səh:238

5

Cavab: Bu sualın cavabında bir neçə mətləbə diqqət olunması lazım görülür:

qəbul olunmasına dəlalət etmir. Qeyd etməliyik ki, şiə məzhəbinin alimləri və mühəddisləri öz hədis kitablarında bəzi hədislər barədə iradları və şübhələri vardır.

məzhəbinin kəlam alimləri bütünlüklə qəbul etmişlər. Bu hədislər şiə məzhəbinin kəlam elmində ən mühüm bəhslərin bir qisminin sütunlarını təşkil edir. Hər bir hədis və rəvayətin məzmunu birbaşa və səhih olan hədislərlə zidd olarsa, alimlərin nəzərində müxalif hədislərin heç bir elmi dəyəri yoxdur. Bu kimi hədislərə də irad və şübhə etmək yersiz və mənasız sayılır.

məzhəbinin allahşünaslıq əqidələrinin əsasını təşkil edən və onların etimad etdikləri rəvayətlərdən bir neçəsini yenə bu bəhsdə gətiririk ki, qeyd olunmuş şübhəyə cavab verilsin və həm də bu rəvayətlərin məzmunu əhli-sünnə məzhəbinin kitablarında gələn hədislərlə müqayisə olunaraq bu iki yolun elmi təfəkkürünün qiyməti və üstünlüyü məlum olsun. Əziz oxucularımızın özləri də bu iki allahşünaslıq məktəbi arasında insafla mühakimə yürütsünlər.

1.

عَنْ أَبِی بَصِیر: عَنْ أَبِی عَبْدِاللهِ (ع) قَالَ: "إِنَّ اللهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لاَ یُوصَفُ بِزَمَانِ وَ لاَ مَکَانِ، وَلاَ حَرَکَةِ وَ لاَ إِنْتِقَالِ، وَ لاَ سکونِ. بَلْ هُوَخَالِقُ الزَّمَانِ وَالْمَکَانِ وَالْحَرَکَةِ وَالسُّکُونِ، تَعَالیَ عَمَّا یَقُولُ الظَّالِمُونَ علواً کَبِیراً... .

Əbu Bəsir İmam Sadiqdən (ə) nəql edir ki; o Həzrət (ə) Allahın sifətlərini tərif etdikdə belə buyurdu: “Mütəal Allah zaman və məkanla tərif olunmaz. “Allah nə vaxt və harda idi” deyib soruşmaq düzgün deyildir. Hərəkət, dəyişmək, sakit qalmaqla da gərək tərif olunmasın. Həmçinin “Allah hardadır və məkanını haraya dəyişir“ deyilməsin. Çünki, bunların hamısına varlıq verən odur.

Zaman, məkan, hərəkət və sabitliyi yaradan da odur. O, zalımların onun barəsində ilahilik məqamına münasib olmayan sifətləri ona nisbət verməklərindən üstün və ucadır.”(1)

2.

عَنْ دَاوُدِ الرِّقِّی قَالَ: سَئَلْتُ أَبَا عَبْدِ الله (ع) عَنْ قَوْلِ اللهِ عَزَّ وَجَلَّ،{وَ کَانَ عَرْشُهُ عَلَی الْمَاءِ} فَقَالَ: "مَا یَقُولُونَ؟" قُلْتُ: یَقُولُونَ: إِنَّ الْعَرْشَ کَانَ عَلَی الْمَاءِ وَالرَّبُّ فَوْقَهُ، فَقَالَ: "کَذَّبُوا عَنْ زَعْمٍ هَذَا، فَقَدْ صَیَّرَالله مَحْمُولاً وَ وَصْفَهُ بِصِفَةِ الْمَخْلُوقِ، وَلَزِمَهُ أَنَّ الشَّیْءَ الَّذِی یَحْمِلُهُ أَقْوَی مِنْهُ... .

səh:243

Davud Reqqi deyir: {وکان عرشه علی الما ء } İmam Sadiqdən (ə) _ ALLAHıN əRşI SUYUN üZəRINDəDIR _ ayəsinin təfsiri barədə sual etdim ki, su və ərş dedikdə məqsəd nədir? Həzrət (ə) buyurdu: Camaat bu ayənin təfsiri barədə nə deyirlər. Dedim: Deyirlər ki, ərş suyun üzərində, Allah da ərşin üstündə oturub. İmam Sadiq (ə) buyurdu: Yalan deyirlər! Allahın barəsində belə şeylər fikirləşənlər iki şeydən uzaqdırlar. Çünki, birincisi – Allahı daşınılan bir mövcud kimi güman etmişlər və onu öz məxluqlarının sifəti ilə tərif etmişlər. İkincisi - xəyal və güman etdikdə belə lazım gəlir ki, Allahı daşıyan ərş Allahın özündən çox güclü imiş... .(1)

3.

عَنْ یَعْقُوب السّراج، قال: قُلْتُ لأَبِی عَبْدِ اللهِ× إِنَّ بَعْضَ أَصْحَابِنَا یَزْعَمُ إِنَّ لِلَّهِ صُورَةٌ مِثْلَ الإِنْسَان، وَ قَالَ آخر: إِنَّهُ فِی صُورَة إِمْرِءٍ جَعْدِ قَطَطْ، فَخَرَّ أَبُو عَبْدِالله (ع) سَاجِداً ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ، فَقَالَ: "سُبْحَانَ اللهِ الَّذی لَیْسَ کَمْثْلِهِ شَیْء، وَلاَ تُدْرِکُهُ الأَبْصَارَ، وَ لاَ یُحِیطُ بِهِ عِلْمٌ، لَمْ یَلِدْ لأَنَّ الْوَالِدَ یَشْبَهُ أَبَاهُ، وَ لَمْ یُولَدْ فَیُشْبِهُ مَنْ کَانَ قَبْلَهُ، وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ مِنْ خَلقَهُ کُفُواً أَحَد، تَعَالَی عَنْ صِفَةِ من سِوَاه، علوّاً کَبِیراً".

Yəqub Sərrac deyir: “İmam Sadiqə (ə) ərz etdim ki, bizim səhabələr və dostlarımız arasında elə şəxslər var ki, Allahın insan kimi üzünün olmasını xəyal edirlər. Elə kəslər var ki, xəyal edirlər Allah cavan surətindədir ki, üzünə hələ tük çıxmayıb və başının tükləri az, bir-birinə qarışıq və düyünlüdür. Yəqub deyir: İmam mənim sözlərimi eşitdikdə, səcdəyə düşdü və sonra başını qaldırdı və dedi: Allah münəzzəh və pakdır. Heç bir şey onun kimi, ya ona oxşar deyildir. Gözlər onu görməkdə acizdir. Bəşərin elmi və biliyi onun həqiqətinə və zatının necəliyinə yetişə bilməz. Allah özü

səh:244

kimisin yaratmamışdır ki, kimsə ona oxşasın. Çünki, hər bir kəs öz atasına oxşarlığı var. O ata-anadan dünyaya gəlməyibdir ki, ondan qabaq olan şəxslərə oxşasın. Məxluqlar və yaranmışlar içində onunla müqayisə oluna bilən bir mövcud yoxdur. O, bu kimi məxluq sifətlərindən uzaq, uca və üstündür”.(1)

4.

...عَنْ یُونُسِ بْنِ ظِبْیَان قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی الصَّادِقِ جَعْفَرْ بْنِ مُحَمَّدِ(ع)، فَقُلْتُ: یَا ابْنَ رَسُولُ الله! إِنِّی دَخَلْتُ عَلَی مَالکَ وَ أَصْحَابِهِ، فَسَمِعْتُ بَعْضَهُمْ یَقُولُ: إِنَّ اللهَ وَجْهاً کَالْوُجُوه، وَ بَعْضَهُمْ یَقُولُ لَهُ یَدَان، وَاحْتَجّوا لِذَلِکَ بِقَوْلِهِ تَعَالَی:"بِیَدِی إِسْتَکْبَرْت".

وَ بَعْضَهُمْ یَقُولُ: هُوَ کَالْشَابّ مِنْ أَبْنَاءِ ثَلاَثِینَ سِنَةً، فَمَا عِنْدَکَ فِی هَذَا یَابْنَ رَسُولُ الله؟ قَالَ: "وَ کَانَ مُتَّکِئاً فَاسْتَوَی جَالِساً، وَ قَالَ: "أللَّهُمَّ عَفْوَکَ عَفْوَکَ"، ثُمَّ قَالَ: "یَا یُونُس! مَنْ زَعَمَ أَنَّ لِلَّهِ وَجْهاً کَالْوُجُوه، فَقَدْ أَشْرَکَ، وَ مَنْ زَعَمَ أَنَّ لِلَّهِ جَوَارِحَ کَجَوَارِحِ الْمَخْلُوقِین، فَهُوَ کَافِرٌ بِاللهِ، فَلاَ تَقبَلُوا شَهَادَتَهُ، وَلاَ تَأْکُلُوا ذَبِیحَتَهُ، تَعَالَی الله عَمَّا یَصِفهُ الْمُشَبِّهُونَ بِصِفَةِ مَخْلُوقِینَ، فَوَجْهُ اللهِ أَنْبِیَائُهُ وَ أَوْلِیَائُهُ وَ قَالَ: "خَلَقْتُ بِیَدِی اِسْتَکْبَرْتُ" أَلْیَدُ: أَلْقُدْرَةٌ، کَقَوْلِهِ وَأَیَّدَکُمْ بِنَصْرِهِ. فَمَنْ زَعَمَ أَنَّ اللهَ فِی شَیْء، أَوْ عَلَی شَیْءٍ أَوْ یَحول من شَیْء إِلَی شَیْءٍ، أَوْ یَخْلو مِنْهُ شَیْء، أَوْ یَشْغِل بِهِ شَیْء، فَقَدْ وَصْفَهُ بِصِفَةِ الْمَخْلُوقِین، وَاللهِ خَالِقُ کُلَّ شَیْءٍ، لاَ یُقَاسُ بِالْقِیَاسِ، وَلاَ یَشْبَهُ بِالنَّاسِ، لاَ یَخْلُو مِنْهُ مَکَانُ، وَلاَ یَشْتَغِلْ بِهِ مَکَانُ، قَرِیبٌ فِی بُعْدِهِ، بَعِیدٌ فِی قُرْبِهِ، ذَلِکَ اللهُ رَبُّنَا، لَا إِلَهَ غَیْرُه، فَمَنْ أَرَادَ الله وَ أَحَبَّهُ بِهَذِهِ الصَّفَةِ، فَهُوَ مِنَ الْمُوَحِّدِینَ، وَمَنْ أَحَبَّهُ بِغَیْرِ هَذِهِ الصِّفَة، فَاللهِ مِنْهُ بَرِیءٌ وَ نَحْنُ مِنْهُ بَرآء".

Yunis ibn Zebyan deyir: “Həzrət İmam Sadiqin (ə) yanına getdim və ərz etdim: Yəbnə Rəsulillah! Mən Malikin(2) yanında səhabələri ilə birgə oturmuşdum. Məclisdə olanların bəziləri deyirdilər ki, Allahın da mövcudlar kimi üzü və surəti vardır.

səh:245

Bəziləri də deyirlər ki, Allahın iki əli vardır. Sübut üçün Allahın buyurduqlarını dəlil gətirirdilər ki, şeytana xitab edərək belə buyurmuşdur:

{قَالَ یَا إِبْلِیسُ مَا مَنَعَکَ أَن تَسْجُدَ لِمَا خَلَقْتُ بِیَدَیَّ أَسْتَکْبَرْتَ أَمْکُنتَ مِنَ الْعَالِینَ}

_ (ALLAH) BUYURDU: EY İBLIS! SəNə MəNIM öZ əLIMLə YARATDığıMA SəCDə ETMəYə Nə MANE OLDU?. TəKəBBüR GöSTəRDIN, YOXSA öZüNü YUXARı TUTDUN? _(1)

Bəziləri isə deyirlər ki, Allah otuz yaşlı kişi surətindədir.

Sizin bu məsələlər barədə əqidəniz nədir? Yunis deyir: İmam bir yerə söykənmişdir. Elə ki, mənim sözlərimi eşitdi, oturdu və dedi:

- أَللَّهُمَّ عَفْوَکَ عَفْوَکَ “İlahi bu iftira və töhmətlərin qarşısında səndən rəhmət və bağışlanmağımı istəyirəm”. Sonra dedi: Yunis! Allah barədə, “O, başqa mövcudlar kimi surətə malikdir” və s. belə xəyalda olan hər bir kəs Allaha şərik qoşmuşdur. Hər kəs Allah barədə xəyal edə ki, Allah da başqa mövcudlar kimidir və əzalara malikdir, Allaha küfr etmişdir. Belə şəxsin şahidliyini qəbul etməyin. Əgər bir heyvan kəsərsə, onun kəsdiyi heyvanın ətindən yeməyin. Allah onu məxluqlarının sifətlərinə oxşatmaqdan və bu kimi şeylərdən uca və üstündür.

İmam sonra buyurdu: Amma Allahı tanıtdıran, onun üzünün olmasına gəldikdə, məqsəd Peyğəmbər (s) və ənbiyalardır. {خَلَقْتُ بِیَدَیَّ أَسْتَکْبَرْتَ} ayəsinə gəldikdə isə, “əl” burada qüdrət və güc mənasınadır. Necə ki, başqa ayədə də {وَأَیَّدَکُمْ بِنَصْرِهِ} “Öz köməyi ilə sizə qüdrət və güc bəxş etdi." Məqsəd “güc, qüvvə və qüdrət”-dir.

Yunis! Hər kəs Allah barədə xəyal edə ki, O, nəyinsə

səh:246

üzərində və ya arasındadır, ya da bir yerdən başqa bir yerə hərəkət edir, yaxud xəyal edə ki, Allahdan uzaq və Allahsız və ya Allahla qarışıb, Allah və xaliqliyi, xəlq olunmuşların sifəti ilə tərif etmişdir. Bir halda ki, Allah tamam məxluqları xəlq edən və heç bir mövcudla müqayisə olunası deyil və cammaata oxşarlığı yoxdur. Heç bir məkan onsuz boş deyil, heç bir məkanı da doldurmur. Bu bizim Allahımızdır və ondan başqası bizim Allahımız deyildir.

Yunis! Hər kəs Allahi belə sifətlərlə tanımağı sevirsə, müvəhhid və Allaha itaət edəndir. Lakin, Allahı bundan başqa sifətlərlə tanımağı sevən şəxsdən Allah uzaqdır və biz Əhli-beyt (ə) də belə şəxslərdən uzaq gəzirik.” (1)

4.

...عَنْ یَعْقُوبِ بْنِ جَعْفَرِالْجَعْفَرِی، عَنْ أَبِی إِبْرَاهِیم (ع) قَالَ: ذَکَرَ عِنْدَهُ قَوْمٌ یَزْعَمُونَ: إِنَّ اللهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَنْزِلُ إِلَی السَّمَاءِ الدُّنْیَاء. فَقَالَ: "إِنَّ اللهَ لاَ یَنْزِلُ وَ لاَ یَحْتَاجُ إِلَی أَنْ یَنْزِلَ، إِنَّمَا مَنْظَرهُ فِی الْقُرْبِ وَ الْبُعْدِ سَوَاءٌ، لَمْ یَبْعُدْ مِنْهُ قَرِیبُ، وَ لَمْ یَقْرُبْ مِنْهُ بَعِیدُ، وَ لَمْ یَحْتَجْ إِلَی شَیْءٍ، بَلْ یَحْتَاجُ إِلَیْهِ، وَ هُوَ ذُوالطول، لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیم.

أَمَّا قَوْلُ الْوَاصِفِینَ: إِنَّهُ یَنْزِلُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی، فَإِنَّمَا یَقُولُ ذَلِکَ، مَنْ یَنْسِبُهُ إِلَی نَقْصِ، أَوْ زِیَادَةِ، وَ کُلّ مُتَحَرِّکِ مُحْتَاجٌ إِلَی مَنْ یُحَرِّکُهُ أَوْ یَتَحَرَّکُ بِهِ، فَمَنْ ظَنَّ بِاللهِ الظنونَ هَلَکَ، فَاحْذَرُوا فِی صِفَاتِهِ منْ أَن تَقفوا لَهُ عَلَی حَدِّ تَحُدُّونَهُ بِنَقْصِ أَوْ زِیَادَةِ، أَوْ تَحْرِیکِ أَوْ تُحَرِّکِ، أَوْ زوَالِ أَوْ اسْتِنْزَالِ، أَوْ نهوضِ أَوْ قُعُودِ، فَإِنَّ اللهَ جَلَّ وَ عَزَّ عَنْ صِفَةِ الْوَاصِفِینَ، وَنعتِ النَّاعِتِینَ، وَ تَوَهُّمِ الْمُتَوَهِّمِینَ وَ تَوَکُّلِ عَلَی الْعَزِیزِ الرَّحِیمِ، الَّذِی یَرَاکَ حِین تَقُومُ وَ تَقلّبک فِی السَّاجِدِینَ".

Yəqub ibn Cəfər deyir: “Yeddinci İmam Musa ibn Cəfərin (ə) hüzurunda, Allahın göydən yerə endiyini düşünən camaat barədə söhbət düşdü. İmam (ə) buyurdu: Alah yerə enmir və enməyə də ehtiyacı yoxdur. Çünki, mövcudlar yaxın və uzaq olmaqda ona nisbət bərabərdirlər. Nə yaxın ona uzaqdır və nə də uzaq ona yaxındır. Allah nəinki yerə enməyə möhtac deyil, bəlkə

səh:247

heç bir işə ehtiyacı yoxdur. Vücuda gəlmiş hər bir şeyin ona ehtiyacı var. Qüdrətə malik olan, zatən ehtiyacsız olan da odur. Ondan başqa məbud və Allah yoxdur. O, güclü və həkimdir. İmam (ə) sözlərinə belə əlavə etdi: Amma söz, Allahı yerə enən və nazil olan kimi sifətlərlə tərif edən şəxslərə gəldikdə, onlar Allah barədə naqislik və çoxluğa qail olmuşlar. Çünki, hərəkət edən hər bir mövcudun, onu hərəkətə gətirə bilən bir vücuda ehtiyacı vardır və yaxud onun vasitəsi ilə hərəkətə gəlsin. Yəqub! Hər kəs Allah barədə belə batil şeyləri ağlına salsa, həlakətə düşər. Allahın vəsfində, onun üçün bir hədd olduğuna etiqad etmək, ona naqislik və çoxluğu nisbət verməkdən qorxun. Ona hərəkət və hərəkətə gəlmə və ya dəyişmək, oturmaq və durmaq kimi şeyləri nisbət verməkdən qorxun və çəkinin. Çünki, Allah belə vəsf edənlərin vəsfindən, xəyal pərəstlərin xəyalından üstündür. Əziz və mehriban olan Allaha təvəkkül et! O Allaha ki, hər halda səni görür. Sənin tənhalıqda Pərvərdigarına üz tutaraq namaz qılmağa qalxdığını və Allahı tanıyanlar və sitayiş edənlər arasında olmağını da görür”.(1)

səh:248

səh:250

1

2.

{اللّهُ أَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسَالَتَهُ}

_ ALLAH PEYğəMBəRLIYI HARA (KIMə) GöNDəRəCəYINI ÖZü DAHA YAXşı BILIR._(1)_ _

Bu ayə bunu bildirir ki, peyğmbərlərdə şücaət, təmiz və saf nəfsin olması, əzəmətə və güclü ruh sahibi olmaları baxımından, qısa ibarətlə söyləsək, Allahı tanımaqda İlahi maarif və əxlaqi baxımdan elə hazırlanmışlar ki, İlahi risalət və nübuvvət məqamına seçilərək bu seçimi qəbul etməklə camaatı hidayət etməyi özlərində ləyaqət yaratmışlar. Bununla onlar insaniyyət və səadət yolunu camaata göstərir, zülmət və qaranlıqdan nura və işıqlığa tərəf hidayət edirlər. Bu mənanı Saleh (ə) peyğəmbərin qövmünün sözü də təsdiq edir. Onlar deyirdilər:

3.

{یَا صَالِحُ قَدْ کُنتَ فِینَا مَرْجُوًّا قَبْلَ هَذَا}

_"EY SALEH! SəN BUNDAN əVVəL IçəRIMIZDə (BöYüYüMüZ, AğSAQQALıMıZ OLMAğA) üMID EDILəN BIR ADAM IDIN."_(2)

“ Səmud qövmü səndə müşahidə etdiyi kəmalat və inkişafın təsirilə camaata İlahi və tərəqqi yolunda rəhbərlik etmək və öz ictimai xidmətlərinlə onlara fayda verməyinin intizarında idilər.”

Bu ayə bunu bildirir ki, peyğəmbərlər besətdən öncə öz qövmləri və qəbilələri arasında, yaşadıqları mühitdə belə yüksək əxlaqi dəyərlərə malik olmuşlar.Beləki, cəmiyyət arasında camaat onları adi bir şəxs kimi tanımırdılar. Bəlkə peyğəmbərlərin əxlaqı, ruhi hazırlığı, ibadəti,  pərəstişi və daha artıq bir qüvvəyə və məqama malik olmaları camaatın intizarına səbəb olmuşdur. “Sən bundan əvvəl içərimizdə (böyüyümüz, ağsaqqalımız olmağa) ümid edilən bir adam idin”

səh:252

cümləsilə bu intizar öz əksini tapmışdır.

Nübuvvət maqamından öncəki hazırlıq və bir çox müqəddimələr təəssüb, inadkar və ləcacətə tutulmayan şəxslər tərəfindən peyğəmbərlərin ilk dəvətlərini müsbət cavablandırmış və onların əmrlərinə tabe olmuşlar.

mənasını da öz üzərində daşıyacaqdır.

{وَمَن یَهْدِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِن مُّضِلٍّ}

“Allahın doğru yola saldığı kimsəni də heç kəs yoldan çıxara bilməz.”(1)

Belə olduqda isə bəhs olunan ayənin məfhumu qeyd olunan ayə ilə birgə belə olacaqdır:

Allah peyğəmbərləri elə hidayət etmişdir ki, kiçik də olsa belə onlara zəlalət, azğınlıq, günah, səhv, xəta və s.. yol tapmaz. Bu məbnaya əsasən başqaları da hidayətdə və düz yolda gərək onlara itaət etsinlər.

İndi isə Quran ayələrinin məzmununa əsasən sözü gedən hansı zəlalət və azğınlığın peyğəmbərlərə yol tapa bilmədiyinə nəzər salaq.

Qurani-Kərim özü bu mənanı açıqlayaraq belə buyurur:

{أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَیْکُمْ یَا بَنِی آدَمَ أَن لَّا تَعْبُدُوا الشَّیْطَانَ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُّبِینٌ}

_ EY ADəM öVLADı! MəGəR MəN SIZDəN əHD ALMADıMMı KI, ŎEYTANA IBADəT ETMəYIN, O SIZIN AçıQ-AşKAR DüşMəNINIZDIR. _(2)_ _

Diqqət etdiyiniz kimi Şeytana itaət və pərəstişin nəhy olunması onun Şeytan vasitəsilə vucuda gələn hər növ məsiyyət və günahı zəlalət və azğınlıq adlandırmışdır. Bu üç ayənin məfhumunu nəzərə almaqla məlum olur ki, peyğəmbərlər və ənbiyalar Qurani-Kərimdə zəlalət adlanan hər növ günah və azğınlıqdan pak və uzaqdırlar.

Xülasə:

1. Peyğəmbərlər hidayətdə xüsusi məqama və rütbəyə malikdirlər;

2. Zəlalət və azğınlıq belə hidayət tapmış şəxslərə yol tapmaz;

səh:254

3. Qurani-Kərimin şəhadətinə əsasən hər növ günah, məsiyyət və Allah təalanın əmrinə itaətsizlik zəlalət və azğınlıq adlanır;

Nəticə: Yuxarıda söylənilən üç məsələni əsas tutaraq bunu deməliyik ki, Qurani-Kərim baxımından peyğəmbərlər hər növ günah iş görməkdən uzaq olmuş və onların məqamları hər növ məsiyyət, xəta və səhvlərdən pak və münəzzəhdir.

2.

{وَمَا أَرْسَلْنَا مِن رَّسُولٍ إِلاَّ لِیُطَاعَ بِإِذْنِ اللّهِ...}

_ BIZ HəR BIR PEYğəMBəRI, ANCAQ ONA ALLAHıN IZNILə ITAəT OLUNSUN DEYə, GöNDəRDIK. _(1)

Bu ayədə peyğəmbərlərin göndərilməsindən hədəfin və məqsədin bir başa onların Allah təalanın əmrlərinə itaət olunması açıqlanır. Ayədən belə başa düşülür ki, peyğəmbərlər hər cəhətdən danışıqda və əməldə Allaha itaətkar olmuşlar.

Buna görə də, Allah təalanın iradə və istəyi məhz belədir. Çünki onların sözləri və əməlləri təbliğ üçün bir vasitədir. Bu səbəbdən də, qeyd olunan ayəyə asasən peyğəmbərlərin sözlərinə və əməllərinə gərək itaət olunsun.

Əgər peyğəmbərlərdən kiçik bir günah, səhv və xəta baş verərsə bir tərəfdən bu əməl Allahın bəyəndiyi və istəyib razı qaldığı kimi başa düşülür. Çünki Allah təala Özü onlara itaət olunmasını vacib və fərz buyurmuşdur.

Digər tərəfdən isə onlara itaət qadağan sayılacaqdır. Çünki Allah təala hər kəsi günah etməkdən çəkindirmişdir.

Başqa ibarətlə söyləsək, peyğəmbərlərin məsum olmalarının nəticəsi budur ki, Allah bir şeyə əmr etsin və eyni halda ondan çəkindirmiş olsun. Bir əməl onun sevmədiyi bir iş olsun və eyni halda sevdiyi və razı qaldığı iş kimi başa düşülsün. Bu da batil və qəbul olunmaz bir məsələdir.

səh:255

{قَالَ فَبِعِزَّتِکَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ إِلَّا عِبَادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ}

(İblis) dedi: _"SəNIN IZZəTINə AND OLSUN KI, ONLARıN (ADəM öVLADıNıN) HAMıSıNı (HAQQ YOLDAN) AZDıRACAğAM.YALNıZ SəNIN SADIQ BəNDəLəRINDəN BAşQA! _(1)

Bu ayədə Şeytanın sözləri nəql olunmuşdur. O, Allahın seçilmiş və saleh bəndələrindən başqa bütün bəndələri aldadaraq yoldan azdıracağına and içmişdir. Əgər ənbiyalar kiçik bir günaha mürtəkib olsalar nəinki saleh və seçilmiş bəndələrdən bəlkə həmin aldanılmış və düz yoldan çıxmışlardan sayılarlar. Hansı ki, aləmlərin Rəbbi əvvəlki bir neçə ayədə peyğəmbərləri özünün saleh və seçilmiş bəndələri kimi tanıtdırmışdır. Bir ayədə belə buyurur:

{إِنَّا أَخْلَصْنَاهُم بِخَالِصَةٍ ذِکْرَی الدَّارِ}

_ BIZ YURDU (AXIRəT YURDUNU) ANMAQ XISLəTINI ONLARA MəXSUS ELəDIK. (ONLAR NAZ-NE MəTə, şAN-şöHRəTə UYMAYıB öMüRLəRINI ALLAHA IBADəT Və ITAəT IçINDə KEçIRəR, DüNYALARıNDAN DAHA çOX AXIRəTLəRI HAQıNDA DüşüNəRDILəR). _(2)

Müşahidə olunduğu kimi Şeytan Allahın saleh bəndələrini aldadaraq, düz yoldan çıxara bilməyəcəyinə özü iqrar etmişdir. Həmçinin Allah təala da seçdiyi peyğəmbərlərin xalis və saleh olmasına özü şəhadət vermiş, onların ixlas məqamını öz öhdəsinə götürmüş və təsiq etmişdir.

Bundan belə aydın olur ki, Şeytanın yalan və aldadıcı vəsvəsələri peyğəmbərləri öz toruna sala bilməz. Bunula da peyğəmbərlərdə günah və hər növ xətanın baş verməsinin düzgün olmaması bizə aydın olur.

Qarşıya çıxan bəzi ayələrdə peyğəmbərlərə günah nisbəti verilmişdirsə, qeyd olunan açıq-aydın ayələrin məzmunu ilə

səh:256

uyğun olmadığı üçün belə ayələrin gərək zahiri mənalarını açıq-aydın olan ayələrlə yanaşı qoyulub, rəvayətlərdə olduğu kimi – necə ki bu zəminədə müxtəlif kitablar da yazılmışdır - ayələrin hamısı ilə uyğun gələn  mənalarla açıqlanmalıdır.

nütfəsi Həzrət Adəmin (ə) dövründən atası Abdullaha kimi ənbiyaların və pak insanların sülbündən  Allaha səcdə edən başqa pak insanların sülbünə köçürülmüşdür. Bu hazırlıq peyğəmbərimizin nəinki tənha uşaqlıq dövründən hətta ondan da çox öncə Həzrət Adəmin (ə) zamanından başlanmışdır.

2. Əziz peyğəmbərimizin besətindən öncə vücudunda peyğəmbərliyə olan hazırlığı və həqiqətə işarə edən bu kimi bir çox ayələr bunu bildirir ki, həmin ayə Məkkə dövründə nazil olmuşdur. O zamanda Qureyş tayfasının böyükləri İslam peyğəmbəri Həzrət Məhəmmədə (s) irad tutaraq belə deyirdilər:

{قَالُواْ لَن نُّؤْمِنَ حَتَّی نُؤْتَی مِثْلَ مَا أُوتِیَ رُسُلُ اللّهِ}

_ ONLARA BIR AYə GəLDIYI ZAMAN: "ALLAHıN PEYğəMBəRLəRINə VERILDIYININ (NüBüVVəTIN, Mö CüZəLəRIN) MISLI BIZə VERILMəYINCə BIZ IMAN GəTIRMəYəCəYIK!" - DEYəRLəR. _(1)

Gərək biz də risalət və vəhy məqamına malik olaq.

Onların cavabında isə belə bir ayə nazil oldu:

{اللّهُ أَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسَالَتَهُ}

_ ALLAH PEYğəMBəRLIYI HARA (KIMə) GöNDəRəCəYINI ÖZü DAHA YAXşı BILIR. _(2)

Bu ayə, peyğəmbərlərin göndərilməsini ümumi şəkildə həmçinin İslam peyəmbərinin seçilməsini xüsusi şəkildə açıqlayır. Vəhy və risalət məqamı əvvəldən heç bir hazırlıq olmadan hər kəsin nail ola biləcəyi bir məqam deyildir.Əksinə, bu məqam və vəzifə hazırlığı və şəraiti olan şəxslərin ixtiyarında olmalıdır. Belə hazılıq onların vücudunda yaranmalıdır. Allah da belə şəraitə uyğun gələn şəxsləri bilən və tanıyandır.

3.

{وَإِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ}

səh:258

_ ŎüBHəSIZ KI, SəN BöYüK BIR əXLAQ SAHIBISəN! _(1)

Bir şox təfsirçilər bu ayənin besətin əvvəl günlərində İslam peyğəmbəri Həzrəti Məhəmmədə (s) nazil olduğunu bildirirlər.(2)

Ayə çox gözəl şəkildə İslam peyğəmbərinin hər tərəfli ruhunun vəziyyəti barədə onun necəliyini bizə çatdırır. Tam şəkildə aşıqcasına Həzrət Məhəmmədin (s) əxlaqını, istedadını, ruhi hazırlığını ümumi surətdə bizə açıqlayır.

Ayənin nazil olma tarixinə əsaslanaraq, {وَإِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ} _ INNəKə Lə-əLA XULQIN əZIM _ cümləsi əziz  peyğəmbərimizin besətdən və risalət məqamına seçilməzdən əvvəl Həzrət Məhəmmədin (s) vücudunu əhatə etmiş, gözəl əxlaq və istedadlar onun pak ruhu ilə qarışmışdır. Şübhəsiz ki, qeyd olunan ayədən başqa heç bir ayə aydın, geniş və hər tərəfli təmiz bir mənanı bu şəkildə çatdırmamışdır. Həmçinin heç bir ayə “xulqin əzim” kəlməsinin mənasını açıqladığı kimi başqa bir ayə ona üstün bir tərif verməmişdir.

Çünki “Xulq” məzhəbi, ailəvi, insani, ictimai və hər şəxsi sifətə, yaxşı adətə, qiymətə və hər əmələ şamil olur. Allah təalanın İslam Peyğəmbərini insani sifətlə, ən üstün və uca məqama ﴿عَظِیمٍ﴾ əzəmət kəlməsinə işarə etməklə tanıtdırır. اللّهُ أَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسَالَتَهُ} { _ ALLAH PEYğəMBəRLIYI HARA (KIMə) GöNDəRəCəYINI ÖZü DAHA YAXşı BILIR. _ ayəsi ilə də ikinci dəfə onun əxlaqi xislətlərinə, əzəmətli məqamına bir daha imza atmış və təsdiqləmişdir.

İmam Sadiq (ə) bu mənanı təsdiq etmək üçün belə buyurur:

səh:259

{اِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ أَدَّبَ نَبِیَّهُ فَأحسَنَ أدَبِهِ فَلَمَّا أکمَلَ لَهُ الاَدَبَ قَالَ: وَإِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ}

_ UCA ALLAH PEYğəMBəRIN TəRBIYəLəNMəSINI öZ öHDəSINə GöTüRMüşDüR. ƏN GöZəL Və BəYəNILMIş YOLLA TəRBIYYə ETDI.ONUN TəRBIYYəSINI KAMIL DəRCəYə çATDıRDığı ZAMAN BELə BUYURDU:- ŎüBHəSIZ KI, SəN BöYüK BIR əXLAQ SAHIBISəN! _(1)

4.

{إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرًا}

_ EY ƏHLI-BEYT! ALLAH SIZDəN çIRKINLIYI (GüNAHı) YOX ETMəK Və SIZI TəRTəMIZ (PAK) ETMəK ISTəR! _(2)

Bu ayə Həzrət Məhəmmədə (s) və onun pak Əhli-beytinin barəsində nazil olmuşdur. Ayə, onların şirk və küfrdən pak və hər növ çirkinlikdən uzaq olmalarına dəlalət edir. Onların paklığını hər növ kiçik və böyük günahlardan uzaq olmalarını öz öhdəsinə götürmüşdür.

Çünki kiçik və böyük günaha, xətaya və səhvə mürtəkib olmaq “rics və mənəvi çirkinlik” sayılır. Bu ayənin məzmununa əsasən peyğəmbər (s) və onun Əhli-beyti bu kimi sifətlərdən pak olmuşlar.

Təbəri öz təfsirində Həzrət Məhəmməddən (s) nəql edərək belə deyir:

نَزَلَت هَذِهِ الآیَة فِی خَمسَة فِیَّ وَعَلِی وَحَسَن وَحُسَین وَفَاطِمَة

{إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ} ayəsi beş nəfər – Mən, Əli, Həsən, Hüseyn və Fatimə barədə nazil olmuşdur. (3)

Bu hədisi Muhibbuddin Təbəri “Zəxairul üqəba” kitabında, Siyuti “Dürrul mənsur” təfsir kitabında da Həzrət Məhəmməddən (s) nəql etmişlər.(4)

səh:260