İSLAM PEYĞƏMBƏRİ

HƏZRƏTİ MƏHƏMMƏDİN

(ALLAHIN SALAMI OLSUN ONA VƏ ÖVLADLARINA)

HƏYATI

İBNİ HİŞAMIN

"PEYĞIMBƏRİN TARİXİ"

ƏSƏRİNİN TƏRCÜMƏSİ

Tərcümə

ƏLƏDDİN MƏLİKOV

səh:3

səh:4

dirçəlişlərə zəmin yaratmaq və potensial imkanları inkişaf etdirməklə dünyanın hər bir guşəsində dini mədəniyyətin çiçəklənməsinin şahidi olaq!

Beynəlxalq əl-Mustafa(s)

Nəşr və Tərcümə Mərkəzi

səh:6

Yəmən vilayətində Zuşenatr adı ilə tanınan «Ləxniənin» hakimiyyəti 41 [1]

Yəməndə Zunəvas hökmranlığı 43 [2]

Nəcran şəhərində Xristian dini 43 [3]

«Uxdud sahiblərinin» dastanı 43 [4]

«Əshabe uxdud» və Əbdullah ibn Samerin digər rəvayətlər əsasında sərgüzəşti 46 [5]

Əbdullah ibn Samirin Nəcran əhalisini Məsih dininə dəvət etməsi 47 [6]

Ömərin xilafəti dövründə Əbdullah ibn Samirin cəsədinin aşkar edilməsi 49 [7]

Yəmən məmləkətinin Həbəş (indiki Efiopiyamütərcim) qoşunu tərəfindən istila edilməsi və Zunəvasın öldürülməsi 49 [8]

Oryatın Əbrəhə tərəfindən öldürülməsi və Yəməndə Əbrəhə hakimiyyəti 51 [9]

Əshabe fil dastanı və Kənanlı kişinin sərgüzəşti 52 [10]

Nufeyl və Əbrəhə. 54 [11]

İbn Motəb və Əbrəhə. 54 [12]

Əsvəd ibn Maqsud tərəfindən Məkkə əhalisinin mallarının qarət olunması 55 [13]

Hənatə və Əbdülmütəllib. 55 [14]

Əbdülmütəllib və Əbrəhə. 57 [15]

Əbrəhənin Məkkəyə daxil olması, Əbrəhə, fil və qoşununun taleyi 58 [16]

Bu hadisədən sonra Qüreyşin Ərəblər yanında artan əzəməti 60 [17]

Yəməndə Yeksum və Məsruq hakimiyyəti, Seyf ibn Ziyəzənin qiyamı və «Vehrezin» gəlişi 61 [18]

Seyf ibn Ziyəzənin Neman ibn Münzərdən yardım istəməsi və Nemanın İran padşahı Nuşirəvanın yanında ona vasitəçilik etməsi 62 [19]

Seyf ibn Ziyəzən Nuşirəvanın hüzurunda. 62 [20]

İranlıların Yəməni istila etməsi, Vehrez və övladlarının hakimiyəti 65 [21]

İran padşahının İslam peyğəmbəri haqqında Bazana yazdığı məktub  65 [22]

Bazanın İslamı qəbul etməsi 66 [23]

Hızır padşahının əhvalatı 66 [24]

Zuləktaf Şapurun əli ilə Satrunun öldürülməsi 67 [25]

Nezar ibn Moedin övladları 68 [26]

Ənmarın övladları 68 [27]

Mozer ibn Nezarın övladları 68 [28]

Qəmət ibn İlyasın oğlu Əmr ibn Ləhinin dastanı 69 [29]

Nuh qövmü və ərəb qəbilələrinin bütləri 71 [30]

Omyanus bütü və onun ardıcılları 72 [31]

Səd bütü və onun ardıcılları 72 [32]

səh:8

Asaf və Nailə. 73 [1]

Üzza və onun mühafizəçiləri 74 [2]

Lat bütü və onun mühafizəçiləri 74 [3]

Zulxilsə və onun mühafizəçiləri 75 [4]

Fəls və onun mühafizəçiləri 76 [5]

Riza və onun qulluqçuları 76 [6]

Xəzaənin şəcərənaməsi mövzusunun davamı 79 [7]

Mədrəkə ibn İlyas övladları 80 [8]

Kənanə ibn Xəzimə ibn Mədrəkə övladları 80 [9]

Nəzr ibn Kənanə övladları 81 [10]

Malik ibn Nəzr övladları 81 [11]

Fəhr ibn Malik övladları 81 [12]

Ğaleb ibn Fəhr övladları 82 [13]

Ləvi ibn Ğaleb övladları 82 [14]

Samət ibn Ləvidən bir dastan. 82 [15]

Haşim ibn ƏbdManaf övladları 85 [16]

ƏbdülMütəllib ibn Haşim övladları 85 [17]

Peyğəmbərin atası Əbdullah. 86 [18]

Zəmzəm quyusu və onun Əbdül Mütəllibin əli ilə qazılması 86 [19]

Zəmzəmin yaranma tarixi 87 [20]

Corhəm qəbiləsinin Zəmzəm quyusunu doldurması 87 [21]

Xəzaə tayfasının Məkkə şəhərində hakimiyyəti 91 [22]

Qəsi ibn Kelabın, Həlil ibn Həbəşiyyənin qızı ilə evlənməsi 91 [23]

Qəsi ibn Kelabın Xəzaə və Bəni Bəkr Tayfaları ilə döyüşü və Yəmər ibn Ofun qəzavəti 95 [24]

Tayfaların and içməsi “Hələful Mütəyyibin” “Hələful Əhlaf” və “Hələful Fuzul” cərəyanı Hələful Mütəyyibin  100 [25]

Hələful – Əhlaf. 100 [26]

Hələful– Fuzul 101 [27]

Hələful- Fuzul barəsində peyğəmbərdən bir hədis. 102 [28]

və Əba Əbdillah Hüseyn (ə) dan bir dastan. 102 [29]

Mütəllibin ölümü və onun vəzifələrinin Əbdül Mütəllibə keçməsi 105 [30]

ƏbdülMütəllibin öz övladını kəsməsi üçün etdiyi nəzr 111 [31]

İslam peyğəmbərinin dünyaya gəlməsi 117 [32]

Həlimənin o Həzrət haqqında söylədiyi dastan. 118 [33]

O, Həzrətin sinəsini yaran iki mələyin dastanı 120 [34]

Bu barədə o həzrətin özündən bir hədis. 121 [35]

İlahi peyğəmbərlərin qoyun otarması 122 [36]

Peyğəmbərin itməsi dastanı 123 [37]

səh:9

Aminənin vəfatı 123 [1]

ƏbdülMütəllibin vəfatı 124 [2]

Əbu Talibin peyğəmbəri himayəsinə götürməsi 125 [3]

Rahib Boheyranın əhvalatı 125 [4]

Zureyr, Təmmam və Dərrisin dastanı 127 [5]

İslam peyğəmbərinin Xədicə ilə ailə həyatı qurması 129 [6]

Xədicə və Vərəqət ibn Nofəlin dastanı 132 [7]

Kəbənin inşa edilməsi və peyğəmbərin qəzavət etməsi 132 [8]

Kəbəni ipək parça ilə örtən ilk şəxs. 136 [9]

Ərəb kahinləri, yəhudi alimləri, Nəsrani rahiblərinin. 138 [10]

Peyğəmbərin gəlməsi haqqında verdiyi xəbərlər 138 [11]

Kahin qadın Ğeytələnin dastanı 142 [12]

Peyğəmbər haqqında “Cunəb” kahinin dedikləri 142 [13]

Kahin Səvad ibn Qarebin Ömər ibn Xəttaba dedikləri 142 [14]

Ət və yəhudinin dastanı 144 [15]

Salman Farsinin İslam dinini qəbul etməsi 146 [16]

Vərəqət ibn Nofəl və dostlarının əhvalatı 153 [17]

İslam peyğəmbərinin besəti (peyğəmbər seçilməsi) 159 [18]

Xədicə əmisioğlu Vərəqət ibn Nofəlin evində. 161 [19]

Xədicənin İslam dinini qəbul etməsi 164 [20]

İslam peyğəmbərinin Xədicəyə verdiyi müjdə və Cəbrailin salamı 164 [21]

Namaz qılmaq əmri 165 [22]

İslam peyğəmbərinə ilk iman gətirən  kişi Əli ibn Əbitalib idi 167 [23]

Müşriklərin İslam peyğəmbərinə iman gətirən insanları incitməsi 174 [24]

Vəlid ibn Muğeyrənin İslam peyğəmbəri haqqında dedikləri 174 [25]

Həmzənin İslam dinini qəbul etməsi 180 [26]

Ütbə ibn Rəbiənin peyğəmbərin yanına gələrək ona etdiyi təkliflər 181 [27]

İslam peyğəmbərinin Qüreyş rəhbərləri ilə mübahisəsi 182 [28]

İkinci suala verilən cavab: 191 [29]

Üçüncü suala cavab: 192 [30]

Peyğəmbərdən sonra Quranı uca səslə oxuyan ilk şəxs. 196 [31]

Müsəlmanların işgəncəyə məruz qalması 199 [32]

Efiopiyalı Bilal 199 [33]

Müsəlmanların Efiopiyaya köçməsi 201 [34]

Birinci karvan. 202 [35]

Qüreyş elçiləri Nəcaşi sarayında. 206 [36]

Ümm Sələmənin dilindən dastanın davamı 206 [37]

Ömər ibn Xəttabın İslam dinini qəbul etməsi 214 [38]

səh:10

İslam peyğəmbərinin əleyhinə Qüreyşin əhdnaməsi 221 [1]

As ibn Vail haqqında. 224 [2]

Əbu Cəhlin sözləri və onun barəsində. 224 [3]

nazil olan ayə. 224 [4]

Nəsr ibn Haris və onun barəsində nazil olan ayələr 225 [5]

Mübarək “Kafirun” surəsinin nazil olma səbəbi 229 [6]

Əbu Cəhlin sözü və nazil olan ayə. 229 [7]

Əbəsə surəsinin nazil olma səbəbi 230 [8]

Efiopiyaya mühacirət edənlərin bir hissəsinin Məkkə şəhərinə geri dönməsi 231 [9]

Əbu Sələmə, Əbu Talibin pənahında. 234 [10]

Tufeyl ibn Əmr Dusinin müsəlmanlığı qəbul etməsi 239 [11]

Əşi ibn Qeysin əhvalatı (tanınmış şair) 242 [12]

Əbu Cəhl ilə bir neçə dəvə satan kişinin dastanı 243 [13]

Rokanə və onun İslam peyğəmbəri ilə güləşmə dastanı 245 [14]

Müşriklərin peyğəmbərin səhabələri haqqında dedikləri və bu barədə nazil olan ayələr  246 [15]

Müşriklərin peyğəmbər haqqında cəfəngiyyat danışmaları və Quranın onlara cavabı  247 [16]

“Kövsər” surəsinin nazil olması 247 [17]

Merac və ya peyğəmbərin gecə seyri 251 [18]

İstehza edənlərin taleyi 257 [19]

Xədicə və Əbutalibin vəfat etməsi 260 [20]

İslam peyğəmbərinin Taif səfəri 264 [21]

İslam peyğəmbərinin ərəb qəbilələrini dəvət etməsi 269 [22]

İslam peyğəmbəri Suveyd ibn Samit ilə. 271 [23]

Əyas ibn Məazın dastanı 272 [24]

Mədinə ənsarlarının İslam dinini qəbul etməsi 275 [25]

İkinci ildə birinci Üqbə beyəti 277 [26]

İkinci Üqbə peymanı 282 [27]

Peyğəmbərin əshabı 287 [28]

Əbbas ibn İbadə Ənsarinin sözü. 287 [29]

Əmr ibn Cəmuh bütünün dastanı 291 [30]

Üqbədə İslam peyğəmbəri ilə. 292 [31]

beyət edənlərin adları 292 [32]

Döyüş əmri 297 [33]

Mədinəyə hicrətin başlanması 299 [34]

səh:11

Ömər və Əyaş ibn əbi Rəbiənin hicrət etməsi 302 [1]

Mədinə şəhərində Mühacir evləri 304 [2]

İslam peyğəmbərinin hicrət etməsi 307 [3]

İslam peyğəmbərinin evi tərk etməsi və Əli əleyhissəlamı öz yerində yatızdırması 309 [4]

Əbubəkr İslam peyğəmbəri ilə birlikdə. 311 [5]

Mağaranı tərk etmək. 313 [6]

Əbu Əyyubun evində. 322 [7]

İslam dininin Mədinədə yayılması 325 [8]

Mühacir və ənsar üçün İslam Peyğəmbərinin əhdnaməsi və yəhudilər ilə müqavilə  326 [9]

Bu isə müqavilənin mətnidir: 327 [10]

“Qardaşlıq” əhdi 330 [11]

Əsəd ibn Zurarənin ölümü. 331 [12]

Azanın şəriətə daxil olması 332 [13]

Yəhudilərin ədavət və düşmənçiliyi 334 [14]

Həyy ibn Əxtəbin qızı Səfiyyədən bir söz. 338 [15]

Münafiqlər, kobud davranış və sözləri 338 [16]

Yəhudi münafiqləri 344 [17]

Axirət əzabı barəsində yəhudilərin sözü və Quranın ona cavabı 348 [18]

Yəhudilərin İslam peyğəmbərinə ünvanlandığı suallar 349 [19]

Yəhudilərin İslam peyğəmbərindən tələbi 363 [20]

Yəhudilərin Allahtaalanın yaranışı haqqında sualı və İslam peyğəmbərini qəzəblənməsi 364 [21]

Mübahilə (nifrinmütərcim) əhvalatı 365 [22]

Xristian rəhbərlərindən birinin İslam dinini qəbul etməsi 367 [23]

Xristianların İslam peyğəmbəri ilə mübahilədən çəkinmələri 369 [24]

Mədinə münafiqlərinin sərgüzəştlərinin bir hissəsi 371 [25]

İslam peyğəmbərinin Səd ibn İbadəyə baş çəkməsi və Əbdullah ibn Əbinin sözü.. 372 [26]

Mədinədə bir qrup mühacirlərin xəstələnməsi 374 [27]

Cihad və ya Müşriklərlə döyüşün başlanması 375 [28]

Vədan ğəzvəsi 375 [29]

Ubeydə ibn Haris səryəsi 375 [30]

Həmzə ibn Əbdülmütəllib səryəsi 376 [31]

“Bəvat” ğəzvəsi 377 [32]

Əşirə ğəzvəsi 377 [33]

Həzrət Əli ibn Əbitalibin “Əbi turab” adlanması və o həzrət haqqında bir fəzilətin qedyd edilməsi 377 [34]

səh:12

MÜTƏRCİMDƏN GİRİŞ. 15 [1]

Müəllifin tərcümeyi halı və kitab  haqqında qısaca məlumat 17 [2]

Məhəmməd ibn İshaq. 17 [3]

İbn Hişam... 19 [4]

Sirəyə yazılan şərhlər 20 [5]

İndi isə mühüm olan bir neçə məqamı diqqətinizə çatdıraq. 21 [6]

İslam peyğəmbərinin Əbülbəşər (bəşərin atası) hesab edilən Adəm peyğəmbərə qədər olan soykökü  25 [7]

Həzrəti İsmayıl (ə) ın övladları 26 [8]

Həzrəti İsmayıl (ə) ın ömür yolu və dəfn olundugu yer 26 [9]

Ərəblərin soykökü. 27 [10]

Əmr ibn Amirin Yəməni tərk etməsi və Mərəb səddinin əhvalatı 28 [11]

Yəmən padşahı Rəbiət ibn Nəsr və onunla eyni dövrdə yaşayan «Sətih» və «Şeq» adlı iki kahinin dastanı 30 [12]

Təb adı ilə tanınan «Təban Əsədin» Yəmən vilayətini istila etməsi və Yəsrib şəhərinə hücum etməsi haqqında dastan  34 [13]

Təbin Yəhudi dinini qəbul etməsi, “Kəbə” evinə pərdə hədiyyə etməsi və Kəbəyə göstərdiyi ehtiram    36 [14]

Təbin Yəmənə gəlməsi və əhalini Yəhudi dininə dəvət etməsi... 39 [15]

“Riam” evi və onun viran edilmə hadisəsi 40 [16]

Yəməndə Təb oğlu Həssan hakimiyyəti və onun qardaşı Əmr tərəfindən öldürülməsi 40 [17]

Əmrin qardaşı Həssanı öldürməsindən peşman olması və onun həlak olaması 41 [18]

Yəmən vilayətində Zuşenatr adı ilə tanınan «Ləxniənin» hakimiyyəti 41 [19]

Yəməndə Zunəvas hökmranlığı 43 [20]

Nəcran şəhərində Xristian dini 43 [21]

«Uxdud sahiblərinin» dastanı 43 [22]

«Əshabe uxdud» və Əbdullah ibn Samerin digər rəvayətlər əsasında sərgüzəşti 46 [23]

Əbdullah ibn Samirin Nəcran əhalisini Məsih dininə dəvət etməsi 47 [24]

Ömərin xilafəti dövründə Əbdullah ibn Samirin cəsədinin aşkar edilməsi 49 [25]

Yəmən məmləkətinin Həbəş (indiki Efiopiyamütərcim) qoşunu tərəfindən istila edilməsi və Zunəvasın öldürülməsi 49 [26]

Oryatın Əbrəhə tərəfindən öldürülməsi və Yəməndə Əbrəhə hakimiyyəti 51 [27]

Əshabe fil dastanı və Kənanlı kişinin sərgüzəşti 52 [28]

Nufeyl və Əbrəhə. 54 [29]

İbn Motəb və Əbrəhə. 54 [30]

Əsvəd ibn Maqsud tərəfindən Məkkə əhalisinin mallarının qarət olunması 55 [31]

Hənatə və Əbdülmütəllib. 55 [32]

Əbdülmütəllib və Əbrəhə. 57 [33]

Əbrəhənin Məkkəyə daxil olması, Əbrəhə, fil və qoşununun taleyi 58 [34]

Bu hadisədən sonra Qüreyşin Ərəblər yanında artan əzəməti 60 [35]

Yəməndə Yeksum və Məsruq hakimiyyəti, Seyf ibn Ziyəzənin qiyamı və «Vehrezin» gəlişi 61 [36]

Seyf ibn Ziyəzənin Neman ibn Münzərdən yardım istəməsi və Nemanın İran padşahı Nuşirəvanın yanında ona vasitəçilik etməsi 62 [37]

Seyf ibn Ziyəzən Nuşirəvanın hüzurunda. 62 [38]

İranlıların Yəməni istila etməsi, Vehrez və övladlarının hakimiyəti 65 [39]

İran padşahının İslam peyğəmbəri haqqında Bazana yazdığı məktub  65 [40]

Bazanın İslamı qəbul etməsi 66 [41]

Hızır padşahının əhvalatı 66 [42]

Zuləktaf Şapurun əli ilə Satrunun öldürülməsi 67 [43]

Nezar ibn Moedin övladları 68 [44]

Ənmarın övladları 68 [45]

Mozer ibn Nezarın övladları 68 [46]

Qəmət ibn İlyasın oğlu Əmr ibn Ləhinin dastanı 69 [47]

Nuh qövmü və ərəb qəbilələrinin bütləri 71 [48]

Omyanus bütü və onun ardıcılları 72 [49]

Səd bütü və onun ardıcılları 72 [50]

Asaf və Nailə. 73 [51]

Üzza və onun mühafizəçiləri 74 [52]

Lat bütü və onun mühafizəçiləri 74 [53]

Zulxilsə və onun mühafizəçiləri 75 [54]

Fəls və onun mühafizəçiləri 76 [55]

Riza və onun qulluqçuları 76 [56]

Xəzaənin şəcərənaməsi mövzusunun davamı 79 [57]

Mədrəkə ibn İlyas övladları 80 [58]

Kənanə ibn Xəzimə ibn Mədrəkə övladları 80 [59]

Nəzr ibn Kənanə övladları 81 [60]

Malik ibn Nəzr övladları 81 [61]

Fəhr ibn Malik övladları 81 [62]

Ğaleb ibn Fəhr övladları 82 [63]

Ləvi ibn Ğaleb övladları 82 [64]

Samət ibn Ləvidən bir dastan. 82 [65]

Haşim ibn ƏbdManaf övladları 85 [66]

ƏbdülMütəllib ibn Haşim övladları 85 [67]

Peyğəmbərin atası Əbdullah. 86 [68]

Zəmzəm quyusu və onun Əbdül Mütəllibin əli ilə qazılması 86 [69]

Zəmzəmin yaranma tarixi 87 [70]

Corhəm qəbiləsinin Zəmzəm quyusunu doldurması 87 [71]

Xəzaə tayfasının Məkkə şəhərində hakimiyyəti 91 [72]

Qəsi ibn Kelabın, Həlil ibn Həbəşiyyənin qızı ilə evlənməsi 91 [73]

Qəsi ibn Kelabın Xəzaə və Bəni Bəkr Tayfaları ilə döyüşü və Yəmər ibn Ofun qəzavəti 95 [74]

Tayfaların and içməsi “Hələful Mütəyyibin” “Hələful Əhlaf” və “Hələful Fuzul” cərəyanı Hələful Mütəyyibin  100 [75]

Hələful – Əhlaf. 100 [76]

Hələful– Fuzul 101 [77]

Hələful- Fuzul barəsində peyğəmbərdən bir hədis. 102 [78]

və Əba Əbdillah Hüseyn (ə) dan bir dastan. 102 [79]

Mütəllibin ölümü və onun vəzifələrinin Əbdül Mütəllibə keçməsi 105 [80]

ƏbdülMütəllibin öz övladını kəsməsi üçün etdiyi nəzr 111 [81]

İslam peyğəmbərinin dünyaya gəlməsi 117 [82]

Həlimənin o Həzrət haqqında söylədiyi dastan. 118 [83]

O, Həzrətin sinəsini yaran iki mələyin dastanı 120 [84]

Bu barədə o həzrətin özündən bir hədis. 121 [85]

İlahi peyğəmbərlərin qoyun otarması 122 [86]

Peyğəmbərin itməsi dastanı 123 [87]

Aminənin vəfatı 123 [88]

ƏbdülMütəllibin vəfatı 124 [89]

Əbu Talibin peyğəmbəri himayəsinə götürməsi 125 [90]

Rahib Boheyranın əhvalatı 125 [91]

Zureyr, Təmmam və Dərrisin dastanı 127 [92]

İslam peyğəmbərinin Xədicə ilə ailə həyatı qurması 129 [93]

Xədicə və Vərəqət ibn Nofəlin dastanı 132 [94]

Kəbənin inşa edilməsi və peyğəmbərin qəzavət etməsi 132 [95]

Kəbəni ipək parça ilə örtən ilk şəxs. 136 [96]

Ərəb kahinləri, yəhudi alimləri, Nəsrani rahiblərinin. 138 [97]

Peyğəmbərin gəlməsi haqqında verdiyi xəbərlər 138 [98]

Kahin qadın Ğeytələnin dastanı 142 [99]

Peyğəmbər haqqında “Cunəb” kahinin dedikləri 142 [100]

Kahin Səvad ibn Qarebin Ömər ibn Xəttaba dedikləri 142 [101]

Ət və yəhudinin dastanı 144 [102]

Salman Farsinin İslam dinini qəbul etməsi 146 [103]

Vərəqət ibn Nofəl və dostlarının əhvalatı 153 [104]

İslam peyğəmbərinin besəti (peyğəmbər seçilməsi) 159 [105]

Xədicə əmisioğlu Vərəqət ibn Nofəlin evində. 161 [106]

Xədicənin İslam dinini qəbul etməsi 164 [107]

İslam peyğəmbərinin Xədicəyə verdiyi müjdə və Cəbrailin salamı 164 [108]

Namaz qılmaq əmri 165 [109]

İslam peyğəmbərinə ilk iman gətirən  kişi Əli ibn Əbitalib idi 167 [110]

Müşriklərin İslam peyğəmbərinə iman gətirən insanları incitməsi 174 [111]

Vəlid ibn Muğeyrənin İslam peyğəmbəri haqqında dedikləri 174 [112]

Həmzənin İslam dinini qəbul etməsi 180 [113]

Ütbə ibn Rəbiənin peyğəmbərin yanına gələrək ona etdiyi təkliflər 181 [114]

İslam peyğəmbərinin Qüreyş rəhbərləri ilə mübahisəsi 182 [115]

İkinci suala verilən cavab: 191 [116]

Üçüncü suala cavab: 192 [117]

Peyğəmbərdən sonra Quranı uca səslə oxuyan ilk şəxs. 196 [118]

Müsəlmanların işgəncəyə məruz qalması 199 [119]

Efiopiyalı Bilal 199 [120]

Müsəlmanların Efiopiyaya köçməsi 201 [121]

Birinci karvan. 202 [122]

Qüreyş elçiləri Nəcaşi sarayında. 206 [123]

Ümm Sələmənin dilindən dastanın davamı 206 [124]

Ömər ibn Xəttabın İslam dinini qəbul etməsi 214 [125]

İslam peyğəmbərinin əleyhinə Qüreyşin əhdnaməsi 221 [126]

As ibn Vail haqqında. 224 [127]

Əbu Cəhlin sözləri və onun barəsində. 224 [128]

nazil olan ayə. 224 [129]

Nəsr ibn Haris və onun barəsində nazil olan ayələr 225 [130]

Mübarək “Kafirun” surəsinin nazil olma səbəbi 229 [131]

Əbu Cəhlin sözü və nazil olan ayə. 229 [132]

Əbəsə surəsinin nazil olma səbəbi 230 [133]

Efiopiyaya mühacirət edənlərin bir hissəsinin Məkkə şəhərinə geri dönməsi 231 [134]

Əbu Sələmə, Əbu Talibin pənahında. 234 [135]

Tufeyl ibn Əmr Dusinin müsəlmanlığı qəbul etməsi 239 [136]

Əşi ibn Qeysin əhvalatı (tanınmış şair) 242 [137]

Əbu Cəhl ilə bir neçə dəvə satan kişinin dastanı 243 [138]

Rokanə və onun İslam peyğəmbəri ilə güləşmə dastanı 245 [139]

Müşriklərin peyğəmbərin səhabələri haqqında dedikləri və bu barədə nazil olan ayələr  246 [140]

Müşriklərin peyğəmbər haqqında cəfəngiyyat danışmaları və Quranın onlara cavabı  247 [141]

“Kövsər” surəsinin nazil olması 247 [142]

Merac və ya peyğəmbərin gecə seyri 251 [143]

İstehza edənlərin taleyi 257 [144]

Xədicə və Əbutalibin vəfat etməsi 260 [145]

İslam peyğəmbərinin Taif səfəri 264 [146]

İslam peyğəmbərinin ərəb qəbilələrini dəvət etməsi 269 [147]

İslam peyğəmbəri Suveyd ibn Samit ilə. 271 [148]

Əyas ibn Məazın dastanı 272 [149]

Mədinə ənsarlarının İslam dinini qəbul etməsi 275 [150]

İkinci ildə birinci Üqbə beyəti 277 [151]

İkinci Üqbə peymanı 282 [152]

Peyğəmbərin əshabı 287 [153]

Əbbas ibn İbadə Ənsarinin sözü. 287 [154]

Əmr ibn Cəmuh bütünün dastanı 291 [155]

Üqbədə İslam peyğəmbəri ilə. 292 [156]

beyət edənlərin adları 292 [157]

Döyüş əmri 297 [158]

Mədinəyə hicrətin başlanması 299 [159]

Ömər və Əyaş ibn əbi Rəbiənin hicrət etməsi 302 [160]

Mədinə şəhərində Mühacir evləri 304 [161]

İslam peyğəmbərinin hicrət etməsi 307 [162]

İslam peyğəmbərinin evi tərk etməsi və Əli əleyhissəlamı öz yerində yatızdırması 309 [163]

Əbubəkr İslam peyğəmbəri ilə birlikdə. 311 [164]

Mağaranı tərk etmək. 313 [165]

Əbu Əyyubun evində. 322 [166]

İslam dininin Mədinədə yayılması 325 [167]

Mühacir və ənsar üçün İslam Peyğəmbərinin əhdnaməsi və yəhudilər ilə müqavilə  326 [168]

Bu isə müqavilənin mətnidir: 327 [169]

“Qardaşlıq” əhdi 330 [170]

Əsəd ibn Zurarənin ölümü. 331 [171]

Azanın şəriətə daxil olması 332 [172]

Yəhudilərin ədavət və düşmənçiliyi 334 [173]

Həyy ibn Əxtəbin qızı Səfiyyədən bir söz. 338 [174]

Münafiqlər, kobud davranış və sözləri 338 [175]

Yəhudi münafiqləri 344 [176]

Axirət əzabı barəsində yəhudilərin sözü və Quranın ona cavabı 348 [177]

Yəhudilərin İslam peyğəmbərinə ünvanlandığı suallar 349 [178]

Yəhudilərin İslam peyğəmbərindən tələbi 363 [179]

Yəhudilərin Allahtaalanın yaranışı haqqında sualı və İslam peyğəmbərini qəzəblənməsi 364 [180]

Mübahilə (nifrinmütərcim) əhvalatı 365 [181]

Xristian rəhbərlərindən birinin İslam dinini qəbul etməsi 367 [182]

Xristianların İslam peyğəmbəri ilə mübahilədən çəkinmələri 369 [183]

Mədinə münafiqlərinin sərgüzəştlərinin bir hissəsi 371 [184]

İslam peyğəmbərinin Səd ibn İbadəyə baş çəkməsi və Əbdullah ibn Əbinin sözü.. 372 [185]

Mədinədə bir qrup mühacirlərin xəstələnməsi 374 [186]

Cihad və ya Müşriklərlə döyüşün başlanması 375 [187]

Vədan ğəzvəsi 375 [188]

Ubeydə ibn Haris səryəsi 375 [189]

Həmzə ibn Əbdülmütəllib səryəsi 376 [190]

“Bəvat” ğəzvəsi 377 [191]

Əşirə ğəzvəsi 377 [192]

Həzrət Əli ibn Əbitalibin “Əbi turab” adlanması və o həzrət haqqında bir fəzilətin qedyd edilməsi 377 [193]

Səd ibn Əbi Vəqqas səryəsi 378 [194]

Birinci Bədr ğəzvəsi və ya Səfvan döyüşü. 379 [195]

Əbdullah ibn Cəheş səryəsi 379 [196]

İslam peyğəmbərinin bu döyüşə qarşı çıxması 381 [197]

Bu tərcümədə istifadə olunan ən başlıca kitablar. 384 [198]

səh:13

səh:14

səh:16

olmuş, Kufə, Cəzirə, Rey, Hirə və Bağdada səfərlər etmişdi. Bağdadda olduğu zaman dövrün xəlifəsi olan Mənsur Əbbasinin görüşünə getdi. O görüş onun Bağdadda qalmasına və çoxlarının rəylərini əsas tutaraq deyə bilərik ki, bu kitabın yazılmasına səbəb oldu.

Bir çoxlarının yazdığına görə bu görüşdə Mənsur Əbbasi Məhəmməd ibn İshaqın tarix elmi haqqındakı məlumatları qarşısında heyrətə gələrək, yanında oturan oğlu Mehdini Məhəmməd ibn İshaqa göstərib dedi: Bu oğlanı tanıyırsanmı? Məhəmməd ibn İshaq yox deyə cavab verdi: Mənsur dedi: Bu mənim oğlum Mehdidir. Indi isə get onun üçün Adəm ovladlarının yarandığı gündən indiyə qədər bəhs edən bir tarix kitabı yaz. Məhəmməd ibn İshaq Mənsurun əmrini yerinə yetirib müfəssəl bir tarix kitabı yazaraq Mənsurun yanına gətirdi. Mənsur kitabı gördükdən sonra ona dedi: Bu kitab həddən artıq uzun və geniş olduğundan onu müxtəsər formaya salmaq lazımdır. Buna görə də Məhəmməd ibn İshaq kitabı müxtəsər formaya salıb, hər ikisini Mənsurun yanına gətirdi. Mənsur orijinalın xəzinədə saxlanmasını, xülasənin isə oğlu Mehdiyə verilməsini əmr etdi.(1)

Ancaq bu nəzəriyyə ilə yanaşı digər bir qrup isə başqa bir nəzəriyyəni irəli sürərək bildirirlər ki Məhəmməd ibn İshaq bu kitabı Bağdada daxil olmazdan və Əbbasi xəlifələrinin yanında qalmazdan öncə Mədinə şəhərində yazmışdır. Onlar öz fikirlərini bununla əsaslandırırlar ki Məhəmməd ibn İshaqın bu kitabında hədis rəvayət etdiyi ravilərin çoxu Mədinəli, İskəndəriyyəli və ya Misirlidirlər. İraqlı ravilərin heç birinin adı orada qeyd edilmir və bundan əlavə bu kitabı Məhəmməd ibn İshaqdan rəvayət edən şagirdi İbrahim ibn Səidin özüdə Mədinə şəhərindəndir. Əgər bütün bunları bir kənara qoysaq yenədə Bədr döyüşündən bəhs edilərkən elə mətləblərə rast gəlirik ki Əbbasi xəlifələrinin Əbbas ibn Mütəllib (öz atababaları) haqqında dedikləri ilə üstüstə düşmürdü.

səh:18

Çünki Məhəmməd ibn İshaq bu kitabda Əbbasın qüreyş qoşununda iştirakını və habelə onun müanlar tərəfindən əsir götürülmə cərəyanını və eləcədə Əbbasilərin işiqlanmasını istəmədikləri bəzi mətləbləri də qeyd etmişdir.(1)

Hər halda kitab tərtib olduğu vaxtdan indiyə qədər bir çox alim və hədis yazarların diqqətini özünə cəlb etmışdir. Əlbətdə kitab istifadəyə verildikdən sonra tərifləyənlərlə yanaşı onu tənqid edənlər də tapıldı. Tənqidçilər müəllifi, şəcərənaməni yanlış yazmaqda, yalançı insanlardan hədis rəvayət etməkdə, saxtakarlıqda və bunun kimi digər hallarda ittiham edirdilər ki həmin kitabın(2) əvvəllərində bu ittihamlara da geniş formada cavab verilmişdir. Sünni məzhəbinin rical (Ravilərin tərcümeyi halından bəhs edən elmmutərcim) elmi ilə məşğul olan alimlərinin bəziləri Məhəmməd ibn İshaqın hədisləri rəvayət edərkən məzhəbi təəssübkeşlikdən uzaq duraraq neytral mövqe tutmasına görə onu şiəçilkdə ittiham edərək Məhəmməd ibn İshaqın şiə olduğunu söyləmişlər. Sirəyə ön söz yazanın dili ilə desək əgər bu deyilənlər doğru olsa belə, bu onun hədislərini kənara qoyub inanmamaq anlamına gəlməməlidir.

Məhəmməd ibn İshaqdan sonra Əbdülməlik ibn Hişam (bu kitab onun adı ilə İbn Hişamın “sirəsi” kimi tanınıbdır ) onu indiki formaya salmışdır.

Əbdülməlik ibn Hişam uzun illər Bəsrədə yaşayıb oranın alimlərinin elm mənbəyindən istifadə etdikdən sonra Misirə səfər edərək orada da Şafei və digərləri ilə görüşərək onlardan çoxlu hədis və şerlər öyrənmişdir.

Əbdülməlik ibn Hişamın bu kitabdan başqa “Ticanul Muluk və MərifətuMulukuzzaman” kimi kitabları da vardır ki onları Misrdə olarkən yazmışdır.

biri olmuşdur, o öz şərhini “Kəşful-lisam” adlandırmışdır, lakin onun hətta bir nüsxəsi belə zəmanəmizə qədər gəlib çatmamışdır.

Bir qrup alim isə kitabın bəzi mətləblərini ixtisar edərək onu müxtəsər formaya salmağa üstünlük vermişlər. O cümlədən İbrahim ibn Məhəmməd Şafei o kitabı 18 fəsildə cəmləşdirərək adını “Əzzəxirə fi muxtəsərissirə”adlandırmışdır.

İmadəddin Vasiti isə kitabı ixtisar etməyə başlamış və hicrətin 711 ci ilində bu işi bitirərək kitabı “İbn Hişamın sirəsinin ixtisarı”adı altında yaymağa başlamışdır.

Başqa bir qrup isə kitabı nəzmə çəkərək onu şer halına salmışlar. Bunlara misal olaraq Əbdüləziz ibn Məhəmməd Dumeyrini, (ölüm tarixi hicri 607 ci il) Fəth ibn Musa Xəzranı (ölüm tarixi hicri 663 cü il) və Məhəmməd ibn İbrahim Nablisini (ölüm tarixi hicri 793 cü il) misal göstərmək olar.

Kitab və müəllifi tanıtdırmaq üçün topladığımız qısa məzmunlu məlumatlar bundan ibarət idi ki onu da sizə çatdırmaq üçün fars dilinə tərcümə etdik.

3) İbn Hişamın sirəsi, tarixi kitab olmaqdan əlavə, təfsir və ədəbi cəhətdən də əhəmiyyət daşıyır, çünki bu kitabda bir çox quran ayələri təfsir edilmiş və peyğəmbərin zamanında və ya ondan öncə baş vermiş bir sıra hadisələr və döyüşlər haqqında çoxlu şerlərdən sitat gətirilərək izahlar verilmişdir. Ancaq bu kitabda qeyd edilən bir sıra ərəb lüğətləri və ya onların tərcümələri və ya təfsir edilən bir sıra hissələr fars dilli oxucular üçün yorucu olduğundan və demək olarki oxucuların bir çoxunun onların üstündən ötüb keçəcəklərini nəzərə alaraq onları tərcümə etmədən ötüb keçdik, (amma mütərcimin tərcüməni burada lazım və ya yaxşı olduğunu bildirdiyi bir sıra hallar istisna olmaqla) bu zaman isə kitabın aşağısında onun yerini qeyd etməyə üstnlük verib bununla kifayətləndik.

4) Bəzi yerlərdə (necəki qədim tarixçlər arasında geniş yayılmış ənənələrdən biri idi) bir dastan və rəvayətin iki və ya artıq formada rəvayət edilməsi, ya təkcə hədisi yazmaq kifayət etdiyi halda onların bir sıra əlavlərlə dərc edilməsi və ya hədisin sənədində ravilərin adlarının ata babalarının adları ilə yanaşı olması, hətta bəzən ravilərin ata-babalarının yeddisəkkizinin adının silsiləvari olaraq qeyd edilməsi, bütün bu və ya başqa hallar bizi əlavə hesab etdiklərimiz yerləri ixtisar etməyə məcbur etsədə, lakin eyni zamanda oxucunun yanlış anlamaması üçün ixtisar edilmiş və ya yerləri dəyişdirilmiş cümlələri kitabın aşağısında qeyd etmək qərarına gəldik.

5) Kitab ərəb dilindən tərcümə olunarkən istifadə edilmiş bir sıra fars və ərəb dilli kitabların daha çox əhəmiyyət daşıyanlarını kitabın axırında qeyd etdik.

6) Farsca yazılmış kitabların içərisində elə kitablarada rast gəldik ki dəfələrlə çap olmasına baxmayaraq yenədə tərcümə və digər tarixi mətləblər cəhətindən çoxlu səhvlərə malik idilər bununla yanaşı müəlliflərin şiə olmasına baxmayaraq bəzi hallarda onlar sünniləri də ötüb keçdiyindən (məşhur bir cümlənin dili ilə desək “ qatı katolik olmaqda papanı da ötüb keçmişlər”) onların yazılarına etimad etməyərək tamamilə onların istifadəsindən imtina etdik.

Son olaraq Allaha çox şükrlər olsun ki bu kiçik xidməti

səh:22

tamamlamağı mən kimi aciz quluna lütf elədi. Ümidvaram ki indiyə qədər bu cür xidmətlərdə müvəffəq olduğum kimi bundan sonrada müvəffəq olacağam. Oxuculardan isə xahışım budur ki hər hansı bir səhv ilə rastlaşdıqları vaxt hörmətli redaksiya vasitəsilə bizə bildirsinlər ki, bizdə növbəti çaplarımızda bu səhvləri aradan qaldırmağa çalışaq. Bu arada öncədən həmin insanlara öz dərin təşəkkürümüzü bildiririk.

Vəlhəmdu lillahi əvvələn və axirən

Qəməri tarixi ilə Zihiccə ayının 17si 1388 ci il

Şəmsi tarixi ilə 15/12/47 ci il

Miladi tarixi ilə 04/03/1968

Şəmiran: Seyyid Haşim Rəsul Məhəllati

səh:23

səh:24

Rau ibn Falex ibn Eybər ibn Şalex ibn Ərfəxşd ibn Sam ibn Nuh (ə) ibn Ləmək ibn Mutəvəşşəlx ibn Əxnux (rəvayətə görə bu həmin İdris peyğəmbərdir ki, qələm ilə yazan ilk peyğəmbər hesab olunur ) ibn Yerd ibn Məhlil ibn Qeynən ibn Yanş ibn Şis ibn Adəm (ə), bu sadaladıgımız şəcərənamə Məhəmməd ibn İshaqdan nəql edilən rəvayət əsasında idi.

Qətadədən nəql olunan rəvayətdə isə (Ismayıl (ə) dan üzü yuxarı) peygəmbərin soykökü bu cür qeyd olunmuşdur: Ismayıl (ə) ibn Ibrahim (ə) (ləqəbi Allahın dostudur) ibn Taroh (başqa adla Azər) ibn Nahur ibn Əsrəg ibn Ərğu ibn Falex ibn Aber ibn Şalex ibn Ərfəxşd ibn Sam ibn Nuh (ə) ibn Ləmək ibn Mutəvşşəlx ibn Əxnux ibn Yərd ibn Məhlail ibn Qaen ibn Ənuş ibn Şis ibn Adəm (ə).

Biz allahın köməyi ilə bu kitabda Həzrəti İsmayıl (ə) dan başlayaraq onun İslam peygəmbərinə qədər olan övladlarının müxtəsər tərcümeyi halını qeyd edib peygəmbərin özünə və ya atalarının yaşayışına aidiyyəti olmayan artıq mətləb və hadisələri yazmaqdan imtina edəcəyik.

O həzrətin anası Misirli idi (ərəb qrammatik qaydalarina görə «ha» hərfini «a» hərfi ilə əvəzləmək olar bunun üçündə Hacərə Acər də deyildiyini müşahidə edirik.)(1)

Elə buna görədə peygəmbər Misirlilərlə yaxşı rəftar etməyi sifariş edərək buyurmuşdur ki “onlarla yaxşı rəftar edin. Çünki onlar həm həsəb həm də nəsəb cəhətindən bizimlə qohum hesab olunurlar”. Peygəmbərin nəsəb cəhtindən qohum olmaga işarə etməsi Hacərin Misirli olmasına, həsəb cəhətindən qohum olması kənizlərindən birinin yəni Mariyənin Misirli olmasına işarə idi.

İbn Ləhiyənin rəvayətinə görə İsmayıl (ə) ın anası Hacərin əsl vətəni Fərma(2) şəhərinin yaxınlıgında yerləşən Ümmülərəb rayonudur.

Peygəmbərin həyat yoldaşı və oglu Ibrahimin anası Iskəndəriyyə padşahı

Müqəvqəsin hədiyyə olaraq göndərdiyi, Qibti Mariyənin vətəni isə Misrin Həfn vilayətidir.

Başqa bir hədisdə isə ibn İshaq Zöhridən, o da öz növbəsində Əbdürrəhman Sələmidən nəql edir ki peygəmbər buyurmuşdur: “Misri fəth edən zaman oranın əhalisi ilə yaxşı rəftar edin çünki, onların boynumuzda qohumluq haqqları vardır” ibn Ishaq rəvayət edir ki mən Zöhridən peygəmbərin buyurdugu qohumluqdan məqsəd nə idi deyə soruşduqda o buyurdu: Çünki İsmayıl (ə) ın anası Hacər Misirli idi.

Hər halda İsmayıl (ə) ın Nabet adlı oglundan Yəşcəb ondan Yərəb ondan Teyrəh ondan Nahur ondan Müqvəm ondan Odəd, Odəddən isə Ədnan dünyaya gəlibdir. (bəziləri Odədin yerinə Odd deyiblər)

Ismayıl (ə) ın ailəsindən yaranan tayfalar Ədnandan sonra ayrılırlar. Ədnanın isə Məəd və Okk adlı iki övladı var idi.

Okk Əşəri tayfası ilə evlənib onlarla birgə Yəməndə yaşamaga başladı. Əşəri tayfası Əşər ibn Nəbt vasitəsilə Yərəbin o da Qəhtanın övladı hesab olunurlar.

Anaq Ədnanın digər oglu olan Məəd isə Nizar, Qezaə, Qenəs, və Iyad adlı dörd ogul sahibi oldu. Hamıdan böyuk olan Qəzaə, Həmir tayfasına qoşuldu, buna görədə bəziləri onu Həmirin övladı bilib Qəzaət ibn Həmir deyirlər.

Ancaq Qenəs ibn Məədin övladları məhv olub aradan getdilər. Onlardan biridə Heyrə padşahi Neman ibn Munzər idi.

Ibn Ishaq ənsarlı bir kişinin dilindən rəvayət edir ki , Neman ibn Munzərin qılıncını Ömər ibn Xəttabın yanına gətirəndə o Qureyş tayfasının şəcərənaməsini gözəl bilənlərdən biri olan Cubeyr ibn Mutəmi yanına çagırıb qılıncı ona göstərərək ondan soruşdu. Neman ibn Munzər hansı tayfadan olmuşdur. Cubeyr cavab verərək onun Qenəs ibn Məədin nəslindən oldugunu söylədi.

Amma bəzilərinin fikrincə Neman ibn Munzər Ləxm tayfasndandır. Ləxm isə Rəbiət ibn Nəsrin tayfasından olubdur.

Bəziləri Ləxmin soykökünü isə belə qeyd ediblər: Ləxm ibn Ədi ibn Əmr ibn Səba.

Ancaq Ləxmin şəcərənaməsinə gəldikdə isə bu ardıcıllıqladır. Ləxm ibn Ədi ibn Haris ibn Mərrə ibn Ədəd ibn Zeyd ibn Həmisə ibn Əmr ibn Urəyb ibn Yəşcəb ibn Zeyd ibn Kehlan ibn Səba.

Amma Rəbiət ibn Nəsrin şəsərənaməsinin isə belə oldugunu söyləyirlər. Rəbiət ibn Nəsr ibn Əbi Harisə ibn Əmr ibn Amir

Ibn Rəbiə, Əmr ibn Amirin Yəməni tərk etməsindən sonra oranın hakimi oldu.

tərk etmə səbəbi əkinçilik və digər hallarda istifadə üçün nəzərdə tutulan Mərəb səddinin siçanlar fəsiləsindən olan “Cerəz” adlı siçanlar tərəfindən deşilməsini müşahidə etməsi idi. Əmr bu minvalla səddin axıra qədər davam gətirə bilməyəcəyini dərk edib Yəməni tərk etmək qərarına gəlsədə, qəbiləsi onun köçməsinə imkan vermirdilər. O bir az götür qoy etdikdən sonra kiçik ogluna mən sənə qəzəbləndiyim vaxt üzümə sillə vurarsan deyə göstəriş verdi. Oğlu atasının götərişinə əməl etdi. Əmr bundan istifadə edərək elan etdi ki artıq kiçik oglumun üzümə sillə vurdugu bir yerdə yaşaya bilmərəm, bununlada o öz var dövlətini satışa çıxartdı. Yəməndə yaşayan tayfa böyükləri dedilər: Əmr ibn Amirin qəzəblənməsi nəticəsində yaranan fürsətdən istifadə edin (mallarını alın ) beləliklə Əmr ibn Amir var-dövlətini satdıqdan sonra öz övlad və nəvələrini yıgaraq Yəməni tərk etdi.

Əzd qəbiləsi məsələnin bu cür sonluqla bitdiyini görüb biz də Əmr ibn Amirdən ayrılmarıq deyib vardövlətini satdıqdan sonra Əmrin arxasıyca Yəməni tərk etdilər onlar birlikdə hərəkət edərək Okk qəbiləsinin yaşadıgı şəhərə çatdılar (əlbətdə onların orada qalmaq fikri yox idi sadəcə oradan ötürdülər ) Okk qəbiləsi onlarla döyüşə atıldılar və iki qəbilə arasında baş verən bu döyüş bir müddət davam etdi. Gah bu qəbilə gah da digər qəbilə üstnlük əldə edirdi nəhayət onlar bu ölkədən də ötüb digər şəhərlərə yayıldılar.

Ali Cəfənə (Əmr övladlarının bir qolu) Şam şəhərində, Ovs və Xəzrəc Yəsribdə, Xəzaə tayfası isə Mərrada(1) məskunlaşdılar. Əzd övladları Əzd Sirat və Əzd Omman adlanan iki dəstəyə bölündü. Əzd Sirat adlanan dəstə Siratda Əzd Omman adlanan dəstə isə Ommanda məskunlaşdılar. Bu cərəyandan sonra Allahtaala Mərəb səddini dagıtdı ki bu barədə peygəmbərə aşagıdakı ayə nazil olub « Səbə' tayfası üçün yurdlarında bir nişanə var idi. Sagdan və soldan iki bagça var idi. (Səba əhlinə belə buyurulmuşdu:) «Rəbbinizin ruzisindən yeyin və Ona şükr edin! (rəbbinizdə) gözəl diyar bagışlayan bir Rəbbidir». Lakin

səh:29

onlar üz döndərdilər. Biz də üstlərinə ˝Ərim˝ (bəndinin) selini göndədik...»(1)

Əbu Ubeydəyə görə ˝Ərim˝ sədd deməkdir. Onun sözünə qüvvət kimi Əşi ibn Qeys ibn Soləbənin şerini misal vurmaq olar ki o uzunuzadı olan qəsidəsində belə deyir ki:

وفی ذاک للم ؤتسی اسوة

ومأرب عفی علیها العرم

Və habelə Uməyyə ibn Əbissilətin şerini misal göstərmək olar ki o isə öz qəsidəsində belə yazmışdır

من سبأالحاضرین مأرب اذ

یبنون من دون سیله العرم

Bu şerin Nabigeyi Cədiyə məxsus oldugunu da söyləyənlər olmuşlar:

Qeyd: Ibn Hişam burada adıcıllıqla Əşinin, Uməyyənin və Nabiğənin soykökünü yazıbdir ki maraqlananlar müraciət edə bilərlər. (sirə I cild, səhifə 14)

yozumunu sizə söyləyə bilməz.(1) Rəbiə bu sözü eşitcək onların arxasıyca adam göndərdi. Ilk öncə Sətih saraya gəldiyindən padşah ona dedi: Ey Sətih görduyüm yuxu məni pərişan edib əgər sən bu yuxunun nə oldugunu mənə xəbər verə bilsən deməli sənin yozumuna da inanmaq olar.

Sətih dedi: Yuxuda od kürəciyi gördün ki o qaranlıqdan çixıb Təhamə vilayətinə düşərək ətrafdakı hər bir canlını yandırıb məhv etdi: Padşah dedi: Ey Sətih nə bir kəlmə artıq nə də bir kəlmə əskik dedin (oldugu kimi söylədin) indi isə o yuxunun yozumunun nədən ibarət oldugunu mənə söylə: Sətih dedi: İki Hirrə(2) arasında yaşayan canlılara and olsun ki, Həbəş əhalisi sizin vilayətinizə hucum edib Əbin(3) və Cerəş(4) arasında yerləşən bütün əraziləri işgal edərlər.

Padşah dedi: Ey Sətih de görüm bu hadisə nə vaxt baş verəcək? Mənim hakimiyyətim dövründə olacaq, yoxsa məndən sonra?

Sətih dedi: Bu hadisə sizin vaxtınızda deyil təqribən 6070 il sonra baş verəcək.

Padşah dedi: Onların hakimiyyəti davam edəcək, yoxsa bir müddət sonra suqut edəcək.

Sətih dedi: Davam etməyəcək təqribən hakimiyyətlərinin 7379 cu illəri arasında onların hakimiyyəti suquta ugrayacaq. O vaxtdan sonra onlar öldürülüb və pərakəndə halına düşərlər.

Padşah dedi: Onları öldürüb didərgin salan, kimlər olacaq:

Sətih dedi: Ədən vilayətindən olan İrəm ibn Zi Yəzəz, onların heç birinin Yəməndə qalmasına imkan verməyəcək.

Padşah dedi: İrəm ibn Zi Yəzəzin hakimiyyəti necə? uzun

səh:31

ömürlü olacaqmı?

Sətih dedi:Yox o da suqut edəcək.

Padşah dedi: Onun hakimiyyətini kim devirəcək?

Sətih dedi: Böyük Allah tərəfindən vəhy olunan pak və pakizə bir peygəmbər.

Padşah dedi: Dediyin peygəmbər hansı tayfadan olacaq?

Sətih cavab verdi: Galib ibn Fəhr ibn Malik ibn Nəzrin övladlarından bir kişi olacaq və dünyanın sonuna qədər onun davamçıları hakimiyyətdə qalacaqlar.

Padşah dedi: Məgər dünyanın sonudamı vardır?

Sətih cavab verdi: Bəli dünyanın sonu o vaxtdır ki ilk yaranmışdan sonuncu yaranmışa qədər bütün insanlar o gün bir yerə toplanacaq və o zaman yaxşı əməl sahibləri səadətə çatar, pis əməl sahibləri isə bədbəxtçilik və əzaba düçar olarlar.

Padşah dedi:Dediklərin həqiqətənmi olacaq?

Sətih cavab verdi: Bəli! And olsun səhər və axşama ki dediklərim baş verəcəkdir.

Bu cərəyandan sonra Şeq, Rəbiət ibn Nəsrin sarayına gəldi. Rəbiə (öz yuxusu haqqında) Sətihə dediyi sözləri ona da söylədi. Ancaq Sətihin dediyi sözləri Şeqə söyləməkdən vaz keçdi. Bununlada padşah bunların hər ikisinin yuxu barəsindəki

fikirlərinin eyni olubolmadıgını yoxlamaq istəyirdi.

Şeq padşahın cavabında dedi: Sən qaranlıqdan çıxan od kürəciyi gördün ki o bag və təpələrə hucum edib hər bir canlını ağuşuna aldı. Sultan bunun sözlərini eşitcək Sətihlə Şeqin sözlərinin təqribən eyni oldugunu müşahidə etdi.

Sonra padşah ona dedi: Ey Şeq yuxunu düz söylədin indi isə bu yuxunu bizim üçün yozmaga çalış.

Şeq dedi: İki Hirrə(1) arasında yaşayan insanlara and olsun ki, qaralar (Həbəşilər) sizin yurdunuza yürüş edərək davamçılarınıza qalib gəlib, Əbindən Nəcrana(2) qədər olan əraziləri işgal edərlər.

Sultan dedi: And olsun atanın canına dediyin sözlər bizim

səh:32

üçün çox agır və dözülməzdir. Bu hadisənin nə vaxt baş verəcəyini, mənim dövrümdə və ya sonra olacagını söylə.

Şeq dedi: Yox bu zamanda deyil, bəlkə illər sonra baş verəcək. Bu hadisədən sonra güclü və qüvvətli bir kişi davamçılarınızı onların əlindən xilas edərək onları da rüsvayçı şəkildə məglub edəcək.

Padşah dedi: Dediyin o qüdrətli kişi kim olacaq?

 Şeq cavab verdi: Heç bir zaman işlərində ruhdan düşməyən Zi Yəzən ailəsinin alicənab bir cavanı.

Şeq dedi: Onun hakimiyyəti din əhli üçün haqq və ədalət ərməgan gətirən bir peygəmbər tərəfindən suquta uğrayacaq və onun tayfası qiyamətə qədər hakimiyyətdə olacaqlar.

Padşah dedi: Qiyamət günü nə vaxtdır?

Şeq dedi: O elə bir gündür ki, rəhbər insanlar həmin gün əməllərinin cəzasını alarlar, diri və ölülərin eşidə biləcəyi tərzdə göydən səslər ucalar və o gün bir an ərzində camaatı bir yerə yığarlar və o gün ancaq pəhrizkar insanlar xoşbəxt olarlar. Padşah dedi: Həqiqətənmi dediklərin olacaq?

Şeq dedi: And olsun yer ilə göy və onların arasında olan hər bir eniş və yoxuşun Allahınaki dediklərim doğrudur və heç bir şəkk şübhədə yoxdur.

Sətih və Şeqin sözləri (hər ikisi eyni sözü söyləmişdi) Rəbiət ibn Nəsrin ürəyinə qorxu saldı. Məhz buna görədə öz ailəsini toplayıb İraqa tərəf səfər etməyə hazırlaşdı. Onlar münasib bir yerdə məskunlaşmaq üçün Fars padşahı Xerzazın oğlu Şapura məktub yazdı və o da öz növbəsinə onları Hirə(1) adlanan yerdə yerləşdirdi.

Neman ibn Münzər Rəbiət ibn Nəsrin məşhur övladlarındandır

səh:33

və onun Rəbiəyə qədər olan şəcərənaməsi bu minvalladır. Neman ibn Munzər ibn Neman ibn Munzər ibn Əmr ibn Ədi ibn Rəbiət ibn Nəsr.

Bəziləri isə Neman ibn Munzər ibn Munzər deyiblər.

Amir, Amir isə Malik ibn Nəccarın övladıdır – Nəccarın adı Timullahdır – Timullah Söləbə ibn Əmr ibn Xəzrəcin... övladıdır) övladlarından olan bir rəhbərləri də var idi. Bunların hamısı Təb ilə döyüşə hazırlaşırdılar. Bu arada (baş verən digər bir hadisə Təbin daha çox qəzəblənməsinə səbəb oldu. O, hadisə isə belə idi) Ədi ibn Nəccar qəbiləsindən «Əhmər» adlı bir kişi Təbin tərəfdarlarından birini qətlə yetirdi. Onu öldürməsinin səbəbi isə belə olmuşdu. Əhmər o kişinin ona məxsus olan xurma ağacının salxımını kəsdiyini görüb, ağac budamaq üçün əlində tutduğu oraqla onu vurub öldürdü və dedi: «Xurma onu böyüdüb qulluğunda durana məxusdur». Bu hadisə Təbin Mədinə camaatına qarşı qəzəbinin daha da artmasına səbəb oldu, hər halda onlar arasında döyüş baş verdi. Ənsarın dediyinə görə bunlar gündüzlər Təblə döyüşə atılar, gecə olan kimi isə (xurma və azuqə göndəməklə) Təb və qoşununa (buna görə ki Təb və ordusu onların qonaqları hesab olunur və qoşunun azuqəsi də tükənmişdi) yardım edərdilər. Onların bu davranışı Təbin təəccübünə səbəb oldu və dedi: And olsun Allaha ki həqiqətən bunlar alicənab və səxavətli insanlardır.

Təb ilə Mədinə camaatı arasında döyüşlər davam edərkən BəniQərizə tayfasından olan iki yəhudi din alimi (bu qərizə də Hədl kimi tanınan Nəzir, Nəccam və Əmr kimi hamısı Xəzrəc ibn Sərihin övladlarıdır ki söy kök etibarı ilə Qahəs ibn Lavi ibn Yəqub (ə) peyğəmbərə gedib çıxır və Yəqub (ə) peyğəmbər isə İshaq (ə) ibn İbrahim Xəlilur– rəhmanın (Allahın dostu – mütərcim) övladıdır. Xülasə bu iki nəfər Yəhudilərin böyük alimlərindən idi. –) Təbin Mədinə şəhərini xarabazara çevirmək və əhalisini məhv etmək fikrində olduğunu eşitdikdə onun yanına gəlib dedilər: Ey padşah bu qərardan vaz keç və bu fikri başından at. Çünki, əgər bu fikri yerinə yetirməyə israr etsən gözəgörünməz qüvvə sənin bu işi yerinə yetirməyinə maneə olacaq və qorxuruq ki, bu əmələ görə cəzalanarsan.

Təb soruşdu: niyə?

Dedilər: Ona görə ki bu şəhər axiruzzəmanda müqəddəs Qüreyş (tayfasından– mütərcim) dən (əzəmətli Məkkədən) olan

səh:35

bir peyğəmbərin hicrət edəcəyi bir yerdir və bu şəhər onun evi və mənzili olacaq!

Təb onların bu sözlərindən heyrətə gəlib başa düşdü ki, onlar sahib olduqları elm üzündən bu xəbəri verirlər. Buna görə də Mədinəni xarabazara çevirmək fikrindən daşınıb, o iki yəhudi aliminin sözlərini dinləyərək onların dinini qəbul etdi. (1)

Bu döyüş haqda Mədinə ənsarlarından bir şair şerlər yazmış və o şerlərdə həmin şair Xalid ibn Əbdülüzza Əmr ibn Telətin varlığı ilə iftixar etmişdir.(2) Ənsarın bu qəbiləsinin (Əmr ibn Telətdə həmin tayfadandır) etiqadına görə Təb Mədinə şəhərində olan yəhudilərə qəzəblənmiş və onları məhv etmək fikrinə düşmüşdü və bunlar (yəni ənsar) onu bu işdən daşındıra bildilər. Bu barədə şelər də söylənilib ki o şerlərin birindən bu mətləb istifadə olunur. Ancaq ibn Hişamın dediyinə görə işarə etdiyimiz şer qurama və saxta şer olduğuna görə, qalanlarını da rəvayət etməkdən imtina etmişdir.

çatdı.(1) Orada Hüzeyl ibn Mədrəkə ibn İlyasın tayfasından bir neçə nəfər onun yanına gələrək dedilər: Ey padşah səndən öncə yaşayan padşahların belə, xəbərsiz olduğu xəzinə və vardövlət dolu bir ev haqda sənə məlumat verəkmi? Elə evki ora (qiymətli növbənöv cəvahiratlar) qızıl, gümüş, yaqut, dürr, zebərcədlə (xrizolit) doludur.

Təb dedi: Əlbətdə

Dedilər: O ev Məkkə şəhərindədir. Həmin yerdir ki Məkkə camaatı ona pərəstiş edib, ətrafında namaz qılarlar. Əlbətdə Hezli tayfasından olan bu bir neçə nəfər kişinin həmin sözləri deməkdən məqsədi bundan ibarət idi ki Təbi həlak və məhv etsinlər. Çünki onlar bilirdilər ki hər hansı bir padşah Kəbə evini viran etmək istəyibsə özü məhv olub, onlar bununlada Təbi bu fikrə salaraq məhvinə nail olmağa çalışırdılar.

Təb onların sözlərini eşitcək bu işə hazırlaşdı və məsləhət üçün o iki Yəhudi aliminin yanına adam göndərib onların fikirlərini soruşduqda, alimlər dedilər: Bu camaat səni və ordunu məhv etmək fikrindədirlər. Çünki bizim Allahın yer üzərində bu evdən savayı digər bir evi özü üçün ixtiyar etdiyi haqda məlumatımız yoxdur. Əgər bunların dediyini etmək istəsən özün və bütün tərəfdarların məhv olacaq.

Təb dedi: Dediyiniz bu vəziyyətdə mən Məkkəyə daxil olan vaxtı o evə qarşı necə münasibət göstərməliyəm?

Dedilər: Məkkə camaatının yerinə yetirdiyi hərəkəti, yəni onun ətrafına təvaf (dövrə vurmaq– mütərcim) edərsən, təzim və ehtiram üçün lazım olan işləri yerinə yetirərsən, başını qırxdırar, habelə özünü o evin qarşısında kiçildib, təvazö etməli və bu davranışı Məkkə şəhərini tərk edənə qədər etməlisən.

Təb dedi: Bəs siz özünüz nə üçün dediyinizə əməl edib, Məkkə şəhərinə gəlmirsiniz? Dedilər: Xəbərin olsun ki, and olsun Allaha o evi atamız İbrahim inşa edib, (əhəmiyyət və ehtiram baxımından) və sizə dediyimiz kimidir. Amma oranın əhalisi yerinə yetirdikləri rəftar ilə yanaşı bizim o evi ziyarət

səh:37

etməyimizə mane olurlar. Onlar evin kənarında (Kəbə evi nəzərdə tutulurmütərcim) bütlər qoyub, qurbanlıq adı altında o evin kənarında qan tökmələrinə baxmayaraq, özləri murdar və müşrik insanlardır.

Buna oxşar sözlərdə dedikdən sonra Təb bildi ki onlar doğru söyləyir və xeyirxahlıqdan başqa məqsədləri yoxdur. Belə olduqda Təb əmr verdi ki, bir neçə Hezli (tayfasından) kişini gətirib əlayağını kəssinlər. Sonra özü Məkkə şəhərinə daxil olub, Kəbə evini təvaf edib, qurban kəsib, başını qırxdırdı. Deyilənlərə görə altı gün Məkkə şəhərində qaldı, hər gün qoyun və dəvə kəsdirib, Məkkə əhalisinə yedizdirirdi, habelə onlara bal da verirdi.

Nəhayət yuxuda gördü ki Kəbə evini örtüklə örtübdür. Ayılan kimi göstəriş verdi ki xurma lifindən Kəbə evini örtsünlər.

İkinci dəfə yuxuda gördü ki daha yaxşı bir parça ilə Kəbə evini örtübdür. Bu yuxudan sonra isə göstəriş verdi ki, yenidən onu Muaferi parçası ilə (Yəməndə toxunan parça növü idi) örtsünlər.

Üçüncü dəfə yuxuda gördü ki, əvvəlkilərdən də daha yaxşı bir parça ilə Kəbə evini örtübdür. Bundan sonra göstəriş verdi ki «Məla» və «Vəsail» (hər ikisi o zaman Yəməndə toxunan ən yaxşı parçalardan idi) parçaları ilə evi örtsünlər. Deyilənlərə görə: O, əvvəlinci şəxsdir ki, Kəbə evini örtüklə örtübdür. Hər halda bu işdən sonra o, evin təmizlənməsini Corhəm qəbiləsindən olan öz valilərinə tapşırdı. Habelə tapşırdı ki, qan, murdar, heyz qanına bulaşmış əski və heyzli qadınları o, evə yaxın qoymasınlar. O, ev üçün qapı və qıfıl düzəltdi.

Əbdül Manaf ibn Kəbin(1)... yanında olan Uhibb ibn Zəbinənin qızı Səbiə öz oğlu Xalidə Kəbə evinin ehtiramı haqqında şer formasında sözlər söyləmişdir ki bu şerlərdə Təb və onun Kəbə evi qarşısındakı təvazökarlığından söhbət açılır.(2)

səh:38

Yəhudi kişi Humeyr qəbiləsinin insanları ilə qərar qoydular ki, oda tərəf gedib, onu geri qaytarsınlar və dedilər: Hər kim odu öz yerinə qaytara bilsə onun sözü haqdır. Bu zaman Hümeyr tayfasının bir qrupu özləri ilə gətirdiyi bütlərlə oda yaxınlaşıb onu geri qaytarmaq istədilər. Onlar odun şölələndiyini görüb onları qərq etmək istədiyini başa düşüb geri çəkilib onu çıxdığı yerə qaytara bilmədiyini başa düşdülər. O iki, alim kişi isə oda yaxınlaşıb Tövratı oxumağa başladılar. Bu zaman od geri çəkildi. Həmin iki alim də irəli getdilər. O vaxta qədər ki od öz çıxdığı yerə qayıtdı. Humeyr tayfası vəziyəti belə gördükdə Təbin dinini qəbul etdilər. «Daha doğrusunu Allah bilər»

€

Əmr bu təklifi qəbul etdi və onlarla bu barədə əlbir olub, həmin planı həyata keçirdilər. Təkcə Zureyn Humeyri adlı bir kişi bu işə qarşı çıxıb Əmrunu bu işdən çəkindirməyə çalışsada o qəbul etmədi. Zureyn məsələni belə görcək özünün əks mövqedə durması ilə Allah dərgahında olan üzrü haqqında iki şer dedi.(1) Və onu bir məktuba yazıb möhürlədi və Əmrin yanına gəlib ondan xahiş etdi ki, onu əmanət kimi yanında saxlasın. Əmr qəbul etdi. Sonra o, Həssanı öldürüb adı çəkilən tayfaları da götürüb Yəmənə qayıtdı.

öldürdü və Yəmən əhalisini incitməyə başladı. Humeyr tayfasından bir kişi onu məzəmmət etmək üçün şerlər qoşdu.(1) (Ancaq buna baxmayaraq o öz zülmünə davam edirdi). Zuşenatrın zülm və ədavətini bir kənara qoysaqda o, həm də çox bədəməl və pisəxlaq bir kişi olmaqla Lut peyğəmbərin tayfasının əməllərini (Pənah aparırıq Allaha homoseksual idimütərcim) təkrar edirdi. Məxsusəndə şahzadələrin arxasıyca adam göndərərdi ki onlar yüksəldikdə hakimiyyətə çatmasınlar. O, bu iş üçün ayrılmış otaqda bu pis işlə məşğul olurdu. Bu işi görüb qurtardıqdan sonra, otağın kəndarından qışqırar və ağzına bir misvak (diş fırçasımütərcim) qoyar və bununlada öz mühafizləri və qoşununa işin (pis əməlin) sona çatmasını bildirərdi.

Bir gün bu məqsədlə Təbin oğlu və Həssanın qardaşı Zunnəvasın ardıyca adam göndərdi. Zunnəvas qardaşı Həssan öldürülən vaxtı hələ balaca bir uşaq idi. O yavaşyavaş böyümüş xoşsima və ağıllı bir cavan olmuşdu. Ləxniyənin elçisi onun yanına gələndə Zunnəvas onu nə üçün çağırdığını başa düşdü. Buna görə də iti bir bıçaq götürüb ayaqqabısında gizlədərək Ləxniyənin yanına gəldi. O, pis əməl üçün Zünnəvasla tək qaldıqda, Zunnəvas ona hücum edərək başını kəsdi. Ləxniyənin kandarda fəryad çəkdiyi yerdə onun başını qoyub, misvakı da ağzına qoyaraq ordan enib çölə çıxdı.

Camaat onu gördükdə kinayə ilə hadisəni ondan soruşdular. O da cavabında kinayə ilə dedi: Bu barədə kəsik başdan soruşun.(2) Onlar otağın kəndarına baxdıqda Ləxniyənin kəsik başını gördülər. Onlar Zunnəvasın ardıyca gələrək ona çatıb dedilər: Doğurdanda bizim canımızı bu alçaq insandan xilas edə bildiyin üçün təkcə sən hakimiyyətə layiqsən.

səh:42

hara getsəydi Saleh o, duyuq düşməsin deyə gizlincə onun arxasıyca gedərdi.

Adəti üzrə bazar günü Feyemyon ibadət etmək üçün kənddən çıxanda Salehdə gizlincə arxasıyca düşdü. Feyemyon namaz və ibadətə məşğul olan kimi Saleh bir küncdə gizlincə ona tamaşa etməyə başladı. Bu arada yeddi başlı böyük bir ilan Feyemyona tərəf hücum etdi. Feyemyon ilandan özünü qorumaq üçün Allahtaalanın dərgahına dua etdi və ilan yerindəcə öldü.

Saleh ilanı görmüş lakin ilanın Feyemyonun duası ilə öldüyünü bilmədiyindən, digər tərəfdən Feyemyona olan rəğbətinə görə öz gizləndiyi yerdən çıxıb qışqırmağa başladı: Feyemyon ilan! ilan! Feyemyon onun səsinə əhəmiyyət verməyərək namazını bitirdi. O, vaxt üzünü ona çevirib, bildi ki Saleh onun halından xəbərdardır. Saleh ona dedi: And olsun Allaha ki, mən dünyada heç bir şeyi sənin qədər sevmirəm və qərara almışam ki səndən ayrılmayam hara getsən məndə sənin arxanca gedəcəyəm. Feyemyon dedi: Bu iş bu asanlıqla başa gəlmir, yaxşı fikirləş əgər (çətinliklər qarşısında) müqavimət göstərməyə gücün çatacaqsa arxamca gəl. Saleh qəbul etdi o kəndin əhalisi az- çox onun işindən xəbərdar idilər.

Feyemyon adəti üzrə onun yanına gələn xəstələrə dua edər və onlar şəfa tapardı. Amma əgər onu xəstənin yanına aparmaq istəsəydilər getməzdi.

Bir gün kənd əhalisindən bir kişinin oğlu xəstə və kor olduğu üçün Feyemyonun yanına gələrək, oğluna şəfa vermək üçün onu xəstənin yanına aparsın. Ona dedilər: Feyemyon camaatın dəvəti ilə harasa gedən şəxslərdən deyil. Əksinə o elə bir şəxsdir ki, öz maaş və qazancını bənnalıq yolu ilə ödəyir. Qeyd etdiyimiz kişi vəziyyəti belə görüb öz evinə gəldi. Oğlunu otaqda yerləşdirərək onun üzərinə parça atdı. Sonra isə Feyemyonun yanına getdi və ondan xahiş etdi ki otaq düzəltmək üçün onunla birgə evinə gəlsin və otağı yaxından görsün. Feyemyon o kişinin arxasıyca yola düşdü, elə ki otağa daxil oldu ev sahibindən soruşdu: bu otağın tikilməsi üçün nə etmək istəyirsən? dedi: beləbelə! sonra otaqda yatan oğlunun

səh:44

üzərindən parçanı çəkib dedi: Ey Feyemyon bu balaca oğlan Allahın bəndələrindən biridir. Gördüyün kimi xəstə və arıq (ya da kor) olubdur. Onun sağalması üçün Allah Təalanın dərgahına dua et ki şəfa tapsın.

Feyemyon dua etdi. Balaca oğlan yaxşılaşdı. Bu əhvalatdan sonra Feyemyon anladı ki camaat onun işindən agah olublar. Buna görə də o kənddən çıxdı. Saleh də onunla birgə kənddən çıxdı. Onlar beləcə Şam vilayətində gəzirdilər ki, nəzərlərini qədim və böyük bir ağac cəlb etdi ki ağacın arasından bir kişi Feyemyon deyə qışqırdı!

Femyon ona cavab verərək dayandı.

Kişi dedi: Uzun zamandır ki, mənim gözüm yoldadır. Hər gün özözümə deyirəm görəsən nə vaxt gələcəkdir? Nəhayət ki sənin səsin qulağıma çatdı və bildim ki sənsən. İndi isə səndən xahişim budur ki burada gözlə mənim işim qurtardıqdan sonra isə (mən dünyadan köçdükdən sonramütərcim) istədiyin yerə gedə bilərsən. Çünki mən indicə öləcəyəm! Bunu deyib dünyadan köçdü. Feyemyon orada dayanıb onu torpağa basdırdı. Sonra isə Saleh ilə bərabər ərəb vilayətlərinə tərəf yola düşdü. Ərəblər onları təqib etdilər. Nəhayət bir ərəb karvanı bu iki nəfəri tutub Nəcran şəhərinə gətirdi. Orada onların hər ikisini qul kimi satdılar. O vaxtı Nəcran əhalisi digər ərəblərin dininə sitayiş edirdilər. Onların arasında bir xurma ağacı var idi ki ona pərəstiş edərdilər. Hər il keçirilən bayram günündə o xurma ağacının yanına gələr öz arvadlarının zərzibalı, qiymətli parçalarını o ağacdan asar və o günü axşama qədər orada qalardılar.

Feyemyonu Nəcranın əyanəşrəflərindən biri aldı. Saleh də digər bir evdə qul kimi məskunlaşdı. Feyemyon qaldığı otaqda hər gecə ibadət etmək üçün qalxar və o otaq sübhə qədər çıraqsız işıqlanardı. Feyemyonun sahibi bu hadisəni gördükdə heyrətə gəlib Feyemyonun məzhəbi haqda soruşdu. Feyemyon məzhəbini söylədikdən sonra ona dedi: Siz (bu xurma ağacına sitayiş edirsiniz) batil yoldasınız, çünki bu ağac sizə nə bir ziyan nə də ki bir xeyir verə bilər. Əgər mən sitayiş etdiyim Allahdan istəsəm o ağacı məhv edər. Mənim Allahım şərik və bənzəri olmayan bir Allahdır. Qeyd etdiyimiz kişi (bu sözü

səh:45

eşitcək) ondan bu işi yerinə yetirməsini istədi və ona dedi: Əgər bu işi edə bilsən mən öz dinimdən əl çəkəcək və sənin dinini qəbul edəcəyəm.

Feyemyon qalxıb dəstəmaz alaraq iki rükət namaz qıldıqdan sonra o ağac haqqında nifrin etdi. Allah küləyə əmr etdi. Külək o ağacı kökündən çıxarəb yerə atdı. Nəcran camatı vəziyyəti belə gördükdə Həzrəti İsa (ə) ın şəriət və dinini qəbul etdilər. Bunun arxasıyca digər şəhərlərdə Məsih dini üçün baş verən hadisələr burada da təkrarlandı. İbn İshaqın Vəhəb ibn Mənbədən ərəb qəbilələrinə xristian dininin nüfuz etməsi haqda söylədiyi rəvayət bu idi.

dözməyə tab gətirməzsən, qorxuram ki, onu qorumaqda səhlənkarlıq edəsən. Əbdullahın atası yəni Samir gizlində olan bu hadisələrdən xəbərsiz idi. O, güman edirdi ki, oğlu da digər uşaqlar kimi hər gün sehrbazın yanına gedib sehrbazlıq öyrənir.

Əbdullah Feyemyonun «ismi əzəmi» ona öyrətməsindən imtina etdiyini və şagirdinin o, adı saxlamaqda süstlük edəcəyindən qorxduğunu görüb daha təkid etmədi və ayrı bir fikrə düşdü. O, ox çubuqları hazırlayaraq Feyemyonun ona öyrətdiyi Allah adlarının hər birini onlardan birinə yazdı. Sonra od yandırıb, oxları birbir oda atırdı. Eləki oxlardan birini atdı. Oxu oda ataratmaz, ox oddan çölə sıçradı və od şölələri ona təsir etmədi: Əbdullah bildi ki bu həmən «esme əzəmdir» buna görədə o adı qeyd edərək Feyemyonun yanına gəlib ona dedi: Məndən gizlətdiyin «esme əzəmi» öyrənmişəm.

Femyon dedi: Hansıdır?

Ədullah həmin adı söylədi.

Femyon soruşdu: Bu adı necə öyrəndin?

Əbdullah oxlar və od əhvalatını onun üçün izah etdi. Feyemyon dedi: Ey övlad bu adı bildin, onu qorumağa çalış, özünü saxla, və güman etmirəm ki bu işə dözəsən.

sənin bu işə gücün çatmaz və dediyin kimi edə bilməzsən. Nəcran padaşahı göstəriş verdi. Onu bir dağın yuxarısına aparıb, oradan aşağı atdılar. Əbdullah dağın aşağısına düşdükdən sonra heç bir zədə almadan yerdən qalxıb öz yoluna düzəldi.

Şahın göstərişinə görə onu insanı qərq edən dəniz sularına atdılar. Ancaq Əbdullah sağsalamat sudan çölə çıxıb, yenə də Məsih dininin təbliğinə məşğul oldu. Nəhayət Əbdullah Sultana dedi: And olsun Allaha ki, sən heç bir vasitə ilə məni öldürə bilməyəcəksən. Yox əgər sən mənim dinimə gəlib böyük Allahın birliyinə ibadət etsən o vaxt mənə qalib olacaqsan və bu zaman məni öldürə bilərsən! Padşah bu sözü eşitcək Allaha iman gətirib, Allah Təalanın təkliyinə şəhadət verdi. Sonra isə əlində ki əsa ilə Əbdullahın başına vurdu. Əsa Əbdullahın başını yardı. Əbdullahın yarası o qədər ağır olmasada Əbdullah o yara ilə dünyasını dəyişdi. Əbdullah dünyadan köçdükdən sonra elə o saat padşah da dünyasını dəyişdi.

Nəcran camaatı məsələni belə gördükdə hamısı Əbdullah ibn Samirin dinini qəbul etdilər. Həzrəti İsa (ə) peyğəmbərin şəriət və İncilini qəbul etdilər. Beləliklə Nəcran şəhərinin əhalisi Xristian dinini qəbul etdilər.

İbn İshaq deyir: Bu Qərzli Muhəmməd ibn Kəb və digər Nəcran əhalisinin bəzilərinin Məsih dininin Nəcran şəhərinə nüfuz etmə cərəyanı haqqındakı dastan idi. Daha doğrusunu Allah yaxşı bilər.

Zunəvasın Nəcran şəhərinə gəlməsi və Məsih dininin ardıcılları üçün od xəndəkləri qazdırması

Bu hadisədən sonra Zunəvas çoxlu qoşun ilə birlikdə Nəcran şəhərinə gəlib onları Yəhudi dininə dəvət edərək, əhalini Nəsrani dinindən çəkinməyə dəvət etdi. Zunəvas onlara xəbərdarlıq edərək bildirdi ki, ya Yəhudi dinini qəbul etməli, ya da ölümə hazır olmalısınız. Nəcran camaatı ölümü qəbul etdilər, amma Yəhudi dinini qəbul etmədilər.

Zunnəvasın göstərişinə əsasən onlar üçün arx formasında uzun xəndəklər qazaraq içərisində od yandırdılar. Camaatı onun kənarına gətirdilər. Bir hissəni odda yandırıb, bir hissəsini

səh:48

qılıncdan keçirib və ya onların əl, ayaq və burunlarını kəsərək öldürdülər. Üstüstə iyirmi min nəfəri öldürdülər.

Zunəvas və qoşunu haqqında Allah Təala bu ayələri əziz İslam peyğəmbərinə (s) nazil etdi: « xəndək sahibləri qətl edildilər, o, xəndəklər ki çırpı ilə alovlandırılmışdı o, zaman onlar (xəndəklərin ) kənarında oturub, (öz əsgərlərinin) möminlərin başlarına gətirdiklərinə (müsibətlərə) tamaşa edirdilər. Onlardan (möminlərdən) yalnız yenilməz qüvvət sahibi, (hər cür) şükrə layiq olan Allaha

iman gətirdiklərinə görə intiqam alırdılar.(1)

Bəzilərinin rəvayətinə görə Əbdullah ibn Samir də Zunəvasın əli ilə öldürülübdür.

Nəcran xristianı ata minərək qaçmağa müvəffəq oldu. Zunəvasın qoşunu onu təqib etdikdə, o, yolunu qumluq və səhralıqdan saldı. Qoşun onu təqib etməkdən aciz və yorğun olduqlarından «Dus Zu Sələban» dan əl çəkərək geri döndülər.

Zu Sələban, Zunnəvas və qoşunun qəzəbindən canını qurtardıqdan sonra Romaya tərəf yola düşdü. O, gəlib Roma padşahı Qeysərin sarayına çatdı. Zunəvas və qoşunundan Qeysərə şikayət etdi. Nəcranda öldürülənlərin intiqamını almaq üçün Qeysərdən yardım istədi.

Qeysər dedi: Sizin vilayət məndən uzaqda olduğu üçün mən birbaşa sizə kömək edə bilməyəcəm. Amma Həbəş padşahına bir məktub yazaram. O, həm xristian, həmdə sizə yaxın və qonşu olduğundan onu sizə kömək etməyə səsləyərəm.

Bu minvalla Həbəş padşahına bir məktub yazıb, onu Nəcran xristianlarına köməyə səsləyib, Zunəvasdan onların qanının intiqamını almağı tapşırdı.

«Dus» Qeysərin məktubunu alıb, Həbəşə yola düşdü. Həbəş padşahı Nəcaşinin sarayına çatıb, Qeysərin məktubunu ona verərək, Zunnəvasın zülmlərindən ona danışdı. Nəcaşi «Oryat» adlı bir sərkərdənin başçılığa ilə Əbrəhə də onların içərisində olmaqla yetmiş min nəfəri Yəmənə tərəf yola saldı. Oryat Nəcaşinin göstərişi əsasında Dus ilə birlikdə Həbəş qoşununu götürüb, dəniz yolu ilə hərəkət etdilər. Onlar gəmilərdən düşərək Yəmən sahillərinə çıxdılar. Digər tərəfdən Zunnəvas rəhbərliyi altında olan Humeyr və digər Yəmən tayfalarından təşkil olunmuş qoşunla Oryatla döyüşə gəldi. Döyüş başladıqdan sonra Zunnəvas və qoşunları Həbəş qoşunu qarşısında müqavimət edə bilməyərək qaçmağa başladılar. Zunnəvas özü və qoşununun bu məğlubiyyətini görməyə dözməyib, atla özünü dənizə vurdu. O, dənizin coşğun dalğalarında qərq oldu. Bu minvalla Oryat Yəmən vilayətinə sahib oldu.

Bu barədə Yəmən şairləri və eləcədə Zucədn, ibn Zebə və Əmr ibn Moed Yəkrəb kimi digər vilayətin şairləridə şerlər qoşublar.(1)

səh:50

İbn İshaq rəvayət edir: Bu hadisə ilə kahin « Sətih» və «Şeq»in Həbəş əhalisinin Yəmən məmləkətinə gəlmələri haqda söylədikləri xəbərin doğru olması təsdiq olur.(1)

Əbrəhə mənim icazəm və göstərişim olmadan qoşun başçısına qiyam edərək onu öldürübdür. Nəcaşi and içdi ki Yəmənə gedib, Əbrəhəni tutaraq başının tükünü yonacaq (onu bu cür tənbeh edəcək)

Əbrəhə məsələdən agah olan kimi başının tükünü qırxdırıb, bir çantanı Yəmən torpağı ilə dolduraraq Nəcaşi üçün göndərdi və ona belə yazdı.

«Ey padşah! Oryat sənin qullarından biri olduğu kimi məndə sənin qullarından biriyəm. Bizim hər ikimiz sultanın göstərişlər və fərmanlarını icra etmək tərzində fikir ayrılığına düşdük. Əslində bizim heç birimizin saray fərmanları ilə mübarizəyə qalxmaq niyyətimiz yox idi. Digər tərəfdən mən Həbəş ordusunu idarə etmək işlərində ondan qüvvətli və siyasətcil olduğum üçün onu aradan götürərək işlərin idarəçiliyini ələ aldım. Padşahın Yəmən torpağını tapdalaması və mənim başımı qırxacağına and içdiyini eşitcək mən özüm başımı bütünlüklə qırxıb və Yəmən torpağını huzuruna göndərdim ki, mübarək ayaqların altında tapdalayasınız və beləliklə də padşah andına əməl etmiş olur.

Məktub və torpaqla dolu çanta Nəcaşinin əlinə çatdıqda Əbrəhənin intiqamından vaz keçib, ondan xoşu gələrək Yəmən padşahlığını ona tapşırdı. Nəcaşi Əbrəhəyə mənim növbəti əmrim gələnə qədər orada ol deyə yazdı. Beləliklə Əbrəhə Yəməndə qaldı.

əvəz olaraq) Kənanə qəbiləsindən, Nəsili(1) bir kişi qəzəblənərək öz ölkəsindən Sənaya tərəf yola düşdü. O, birbaşa Qəlis məbədinə gələrək məbədi başdanayağa murdarladı. Sonra isə oradan çıxıb öz məmləkətinə tərəf qaçdı.

Cərəyanı Əbrəhəyə bildirdikdə soruşdu: bu işi eləyən kimdir? dedilər: Hər il ərəblərin həcc əməli yerinə yetirdikləri Məkkədə yerləşən məbədin tərəfdarlarından olan bir kişidir. O, sənin dediyin «mən istəyirəm ərəblərin həccini Səna məbədinə intiqal edəm» sözünü eşidərək qəzəblənmiş və Səna məbədində bu işi görmüşdür!

Əbrəhə hadisədən xəbərdar olduqdan sonra bərk heyrətə gələcək and içdi ki Məkkəyə gedib, Kəbə evini viran edəcək. Bu məqsədlə Həbəş qoşununu götürüb bir neçə fil ilə Məkkəyə doğru hərəkət etdi. Ərəblər bu xəbəri eşitdikdə, onlara Əbrəhənin Allahın evini (Kəbəni) dağıtmaq istəməsi fikri ağır gəlib onunla döyüşü vacib bildilər. Buna görə «Zu nəfər» adlı Yəmən böyüklərindən biri ayağa qalxıb öz qəbilə və tayfasını Əbrəhə ilə döyüşə çağırdı. O, digər qəbilələr və ərəbləri də təhrik edib, onları Allahın evinin müdafiəsi və o evi viran etmək istəyən biri ilə mübarizə etməyə səsləyərək, bir dəstəni özü ilə birgə Əbrəhə ilə döyüşə apardı.

Ancaq Əbrəhənin saysızhesabsız qoşunu qarşısında müqavimət göstərə bilməyərək məğlub olub, özüdə Əbrəhə döyüşçülərinə

səh:53

əsir düşdü. Onu Əbrəhənin yanına gətirdikdə Əbrəhə Zu Nəfəri öldürməyə göstəriş verdi. Ancaq onu öldürmək istədikdə Zu nəfər dedi: Ey padşah məni öldürmə, bəlkə gələcəkdə sənə xeyrim dəyəki məni öldürməyindən daha faydalı ola. Əbrəhə mülayim insan olduğundan onu öldürməkdən vaz keçib, həbs edilməsi barəsində göstəriş verdi.

Əbrəhəni müşayiət edərək «Məğməs» adlı vilayətə çatdı. Oraya çatdıqdan sonra Əbu Roğal dünyasını dəyişdi. Onu orada dəfn etdilər. İndi camaat ora çatanda Əbu Roğalın qəbrinə daş atırlar.

istəsə, qoruyacaq və əgər qorumasa, and olsun Allahaki biz Əbrəhəni dəf etməyə qadir deyilik.

Hənatə dedi: Elə isə qalx onun yanına gedək, çünki mənə səni onun yanına aparmağı əmr edibdir.

Əbdülmüttəlib bəzi övladları ilə yola düşüb Əbrəhənin ordugahına çatdı. Əbdülmüttəlib Zu Nəfərlə qədimdən dost olduğu üçün onu axtarıb tapdı. Əsir olaraq zindana salınan Zu Nəfərlə görüşüb ona dedi: Ey Zu Nəfər bizə nazil olmuş bu bəlanı dəf etməkdə kömək edə bilərsənmi? Zu nəfər dedi: Əbrəhə kimi qüdrətli bir hökmdarın əlində əsir olan və hər gecəgündüz öz öldürülməsinin intizarında olan mənim kimi bir şəxs sənə necə kömək edə bilər. Təkcə sənə köməyim bu ola bilər ki mən Əbrəhənin filinə baxan «Əmis» ilə dost olduğum üçün onun yanına bir şəxs göndərib sənin yüksək məqam və şəxsiyyətini ona çatdırar və ondan xahiş edərəm ki sənin yüksək məqama sahib olduğunu Əbrəhəyə çatdırsın, və mümkün qədər Əbrəhənin yanında məqsədinə çatmağın üçün sənə kömək etsin. Əbdülmüttəlib buyurdu: Elə bu qədər kifayətdir. Bəs Zu Nəfər bir şəxsi Ənisin yanına göndərərək bildirdi ki, Əbdülmüttəlib bu vilayətin böyüyü və Qüreyşin başçısıdır. O, elə bir şəxsdir ki, bu tərəflərin insanlarına evlərində, çöl vəhşilərinə isə dağlarda yemək verir. İndi isə onun iki yüz dəvəsini qarət ediblər. Sən Əbrəhədən onunla görüşmək üçün icazə al və bacardığın qədər onu daha yaxşı təqdim edərək arzusuna çatdır.

Ənis xəbər gətirənə hər cürə münasib vəd verdikdən sonra Əbrəhənin yanına gedib dedi: Sənin yanına gələn bu kişi Qureyşin rəhbəri və bu vilayətin böyüklərindəndir. O, elə bir kəsdir ki bu tərəflərin camaatını evində və çöl vəhşilərini isə dağlarda yedizdirir. İndi isə görüş üçün icazə istəyir. Səndən xahişim budur ki onu muradına çatdırıb, hörmətini saxlayasan. Əbrəhə icazə verdi və Əbdülmüttəlib daxil oldu.

səh:56

ibn Nəfasə və Hüzeyl tayfasının başçısı Xuveyld ibn Vasilə də Əbrəhənin yanına getmişdilər. Bunların ikisidə Əbrəhəyə təklif etdilər ki Təhamə vilayətinin bütün vardövlətinin üçdə birini götürərək Kəbəni dağıtmaqdan vaz keçib Yəmənə qayıtsın. Ancaq Əbrəhə qəbul etmədi: Daha doğrusunu Allah bilər.

Hər halda Əbrəhə Əbdülmüttəlibin dəvələrinin ona qaytarılmasını əmr etdi. Əbdülmüttəlib qalxıb Qüreyşin yanına gələrək hadisəni Qüreyşə danışdı və onlara göstəriş verdi ki, hamınız Məkkədən xaric olub dağdərəyə pənah aparınız ki canınız Həbəş qoşununun təhlükəsindən amanda qalsın.

Sonra Əbdülmüttəlib bir neçə Qüreyşli ilə birlikdə Kəbəyə tərəf gəlib Kəbə qapısının halqasından tutub, yanındakılarla birgə dua və yalvarışa başladı. Onlar sızlar qəlb və ağlar göz ilə Allahdan istədilər ki Əbrəhə və qoşununu məğlub etsin.(1) Sonra başqaları kimi dağa tərəf yola düşdülər. Orada Məkkə əhli ilə Əbrəhənin Məkkə və Kəbə evinə nə edəcəyini intizarla gözləyirdilər.

yerindən tərpənmədi. Onu Yəmən tərəfə döndərdikdə qalxıb qaçmağa başladı. Məğrib tərəfə döndərdikdə qaçmağa başladı. Məşriq tərəfə döndərdikdə yenə də qaçırdı. Ancaq elə ki Məkkə tərəfə döndərirdilər yerə çöküb, getməkdən imtina edirdi.

Bu vaxt AllahTəala dəniz tərəfindən onların üzərinə qaranquşa oxşar quşlar göndərdi. Onların hər biri noxud və mərci boyda üç daş tutmuşdular. Biri dimdiklərində digər ikisi isə ayaqlarında idi.

Quşlar daş qırıntılarını qoşunun başlarına atırdılar. Bu daşların dəydiyi hər bir kəs ölürdü. Əbrəhənin qoşunu belə gördükdə gəldikləri tərəfə qaçmağa başladılar. Yolu tanımadıqları üçün Nüfeyli axtarırdılar ki Yəmən istiqamətini onlara göstərsin. Nüfeyl Allahın onlara endirdiyi əzabı gördükdə onların məzəmməti və Allahın etdiyi köməyliyə təşəkkür etmək üçün şer söyləyib,(1) bələdçilikdən imtina etdi. Onlar da sərgərdan olub, hər biri bir tərəfə qaçır və ya bir çuxurda həlak olurdu. Əbrəhədə ilahi əzab və qəzəbdən amanda qalmadı, kiçik bir daşda ona dəydi. Əbrəhəni götürüb Yəmən tərəfə yola düşdülər. Ancaq dəyən o balaca daşın nəticəsində yavaşyavaş bədəninin əti tökülür, yerindən çirk və qan axırdı. Onu bu halda Sənaya çatdırdılar. Əbrəhəni oraya çatdırdıqda zəiflik və arıqlıqdan toyuq cücəsinə dönmüşdü. Nəql edilən rəvayətə görə bu halda ürəyi partlayaraq dünyadan köçdü.

İbn İshaqın rəvayətinə görə bu vaxta qədər qərb vilayətində çiçək və qızılca xəstəliklərinə, habelə “üzərik”, “qarpız” və “cəhl atası” kimi acı ağaclara rast gəlinməmişdi. Həmin il ilk dəfə olaraq onların hamısına rast gəlindi.

Allah – Təala əziz İslam peyğəmbərinə (Allahın salamı olsun ona və övladlarına) peyğəmbərlik verdikdən sonra Quranda Qüreyşin yaşayış və vəziyyətinin davam etməsi üçün Həbəş qoşununu pərakəndə etməsini Qüreyşə bəxş etdiyi nemətlərdən hesab edirdi. Bu haqda Fil surəsi nazil oldu. (Digəri isə Məkkə şəhərinin quraqlıq olduğuna görə məhsul vermədiyi üçün

səh:59

məcbur idilər ki ildə iki dəfə yaşayışlarını təmin etmək üçün Yəmən və Şama səfər etsinlər ticarət vasitəsilə bu iki məmləkətdən faydalanaraq öz yaşayışlarını təmin etsinlər. Yəmənin havası isti olduğundan qışda Yəmənə yayda isə Şama səfər edərdilər). Məkkənin daxili vəziyyəti və yaşayışlarını təmin etmək üçün bu cür yaşamağa məcbur idilər. Ancaq Əbrəhə Məkkə şəhərinə hücum etdikdə bu əmniyyət təhlükə altına düşdü. Allah onları dəf etmək vasitəsilə bu təhlükəsizliyi onlar üçün bərpa etdi ki vəziyyətləri pisləşməsin. Bu mətləbi xatırlamaq üçün «Lilaf» surəsini nazil etdi.(1)

Ayişə rəvayət edərək deyir ki mən Məkkə şəhərində Həbəş ordusunun filini idarə edən iki kor olmuş şəxsi gördüm ki, yolçuluq ilə güzəranlarını keçirirdilər.

tərəfindən yazıldığını qeyd ediblər.

Habelə İbn Əslət deyir:

فقو موا فصلوا ربکم و تمسحوا

بارکان هذالبیت بین الاخاشب

Şerin sonuna qədər

Talib ibn Talib isə deyibdir.

الم تعلموا ما کان الله فی حرب داحس

ش اذ کلما بعثوه رزم

Şerin sonuna qədər

Əbussilət deyir:

ان آیات ربنا ثاقبات

لایماری فیهن الاالکفور

Şerin sonuna qədər

Şair Fərəzdəq, Həccac ibn Yusifi məzəmmət edərək şerlər qoşmuş və onlardan biridə

فلما طغی الحجاج حین طغی به

غنی قال انی مرتق فی السلا لم

Nəhayət gəlib bu hissəyə çataraq deyir

رمی الله فی جثمانه مثل مارمی

عن القبله البیضاء ذات المحارم

جنودا تسوق الفیل حتی اعادهم

هباءا و کانو مطر خمی الطراخم

Şerin sonuna qədər.

İbn Rüqəyyat isə bu haqda deyir.

کاده الشرم الذی حباء بافیل

کاده الشرم الذی حباء بافیل

Şerin sonuna qədər

etdi. Qeysər onun sözünə əhəmiyyət vermədi. Seyf ibn Ziyəzən incimiş halda oranı tərk etdi.

Dedi: Həbəş camaatı. İndi sənin hüzuruna gəlmişəm ki mənə köməklik göstərəsən. Biz Yəmən vilayətini onlardan geri alaq və sonra isə oranın hakimiyyəti sənə məxsus olsun.

Ənuşirəvan dedi: Sənin yaşadığın yer uzaq olmaqla yanaşı faydalı və gəlirli yer deyil. Mən sənə görə Fars qoşununu Ərəb vilayətinə göndərərək həlak edə bilmərəm. Mənim o vilayətlərə ehtiyacım yoxdur. Bu vaxt şahın göstərişinə görə, ona min dirhəm verib, yaxşı paltar geyindirərək oranı tərk etməsinə icazə verdilər.

Seyf pulları alıb saraydan çıxdı. Bütün pulları camaata paylayaraq onların ətəyinə tökdü. Bu xəbər Ənuşirəvanın qulağına çatarçatmaz, özözlüyündə dedi bu işin bir rəmzi vardır.

Bu an Seyfin yanına bir adam göndərərək onu hüzuruna çağırdı və dedi: Padşahın bəxşişini pis hesab edərəkmi pulu camaata paylayıb insanların qucağına atdın? Seyf cavab verdi: Mən dağları qızıl-gümüş və zərsimlə dolu olan bir vilayətdən gəlmişəm, mənim bu dirhəmlərlə nə ehtiyacım var!

Ənuşirəvan onun bu sözünü eşitcək məmləkətin vəzir və baş bilənlərini yanına çağırtdıraraq Seyfin təklifi haqqında onlarla müzakirəyə başladı.

Onlardan biri padşaha ərz etdi ki, ey padşah sənin zindanlarında ölüm və edama məhkum olunmuş dustaqlar vardır. Yaxşı olardı ki o insanları bu kişi ilə Yəmənə göndərəsən. Bəs əgər həlak olsalar padşah məqsədinə çatmış olar və əgər qalib olub Yəməni işğal etsələr məmləkətin tabeçiliyinə daha bir yurd əlavə olunmuş olar.

Ənuşirəvan bu təklifi qəbul edərək və edama məhkum edilmiş 800 nəfəri zindandan azad edib Seyf ilə birgə Yəmənə yola saldı.

Məhkumlar arasında digərləri ilə müqayisədə daha sağlam və daha nəcib ailədən olan Vehrez adlı bir məhkum var idi. Ənuşirəvan onu məhkumların rəhbəri təyin etdi. Onlar səkkiz gəmidə dəniz yolu ilə Yəmənə tərəf hərəkət etdilər. Onların iki gəmisi yolda batdı. Altı gəmi isə sağsalamat Ədən sahilinə yan aldı.

Seyf ibn Ziyəzən bacardığı qədər öz tayfasının döyüşgən insanlarını «Vehrezə» kömək etmək üçün hazırlaşdıraraq ona

səh:63

dedi: Mən hər yerdə addım-baaddım səninlə olacağam ki ya qalib olacaq, ya da birlikdə məğlub olacağıq! Vehrez dedi: doğrusu insafli danışdın. Digər tərəfdən (Yəmən padşahı) Məsruq öz qoşununu yığıb onlarla döyüşə gəldi. Vehrez öz övladını onlarla döyüşə göndərdi ki, onların döyüşgənliyini yoxlasın. Təsadüfən onun övladı qoşun tərəfindən öldürüldü. Bu Vehrezin qəzəbinin cuşa gəlməsinə səbəb oldu. İki qoşun bir-birinin qarşısında cərgəyə düzüldükdə Vehrez dedi:

Onların padişahı olan Məsruğu mənə göstəriniz. Ona dedilər. Filə minmiş başında tacı olan və iki gözü arasında qırmızı yaqut olan odur!

Vehrez Məsruğu gördükdə dedi: Onunla işiniz olmasın bir az keçdikdən sonra ikinci dəfə soruşdu: İndi hansı vəziyyətdə və nəyə səvar olmuşdur (minmişdirmütərcim)? dedilər: öz miniyini atla əvəz edibdir! Dedi: onunla işiniz olmasın. Bir az ötdükdən sonra üçüncü dəfə soruşdu: İndi nəyə səvar olubdur: dedilər: Qatıra minmişdir! Vehrez dedi: Qatır eşşəyin qızıdır Məsruq rüsvay oldu və səltənəti əlindən çıxdı!

Bu vaxt dedi: Mən ona tərəf bir ox atacağam, əgər görsəniz ki, qoşun öz əvvəlki vəziyyətindədir və hərəkət etmir, siz də yerinizdən tərpənməyiniz ki mən sizə yeni göstəriş verəcəyəm. Çünki məlum olur ki, ox ona dəyməyib. Yox əgər görsəniz ki qoşun onun ətrafına yığılıb dövrəyə aldılar, biliniz ki ox ona dəymiş və siz onlara hücum ediniz.

Bunu deyib özündən başqa kimsənin çəkə bilmədiyi yayı dartıb oxu buraxdı. Ox həmin yaquta dəyərək onu sındırıb Məsruqun başına sancıldı. Məsruq həmin oxla minikdən torpağa düşdü. Həbəş qoşunu onu dövrəyə aldılar. Fars qoşunu hücuma keçib onları pərənpərən saldı. Onlardan bir hissəsi öldürülüb digər bir hissəsi isə ətrafa səpələnib dağılışdılar. Vehrez Sənaya tərəf hərəkət etdi. Səna darvazasına çatdıqda dedi: Mən heç vaxt öz bayrağımı şəhərə daxil olmaq üçün əyməyəcəyəm darvazanı uçurun, Vehrez darvazanı uçurtdurduqdan sonra şəhərə daxil oldu.

Seyf ibn Yəzən bu haqda şerlər qoşdu və habelə Üməyyə

səh:64

ibn Əbissilət və Ədi ibn Zeyd də bu dastana şerlər qoşdular.(1)

Bu münəccim Setih ilə Şeqin verdiyi xəbər idi ki; onların sözünün xülasəsi bu idi ki Əbi Yəzən ailəsindən olan bir kişi Ədən tərəfindən gəlib onları məhv edəcəkdir.

xəbər verdi ay və günə baxan kimi dedi: Əgər bu kişi doğurdanda peyğəmbərdirsə, dediyi olacaq. O gün olan kimi İran padşahı oğlu Şiruyə tərəfindən oldürüldü.(1)

işarə etdik, amma İbn İshaqın dediyinə görə Nezar ibn Moedin Mozer, Rəbiə və Ənmar adlı üç oğlu var idi: Lakin İbn Hişama görə isə onun Əyad adlı digər bir övladı ola olmuşdur ki Haris ibn Dus Əyadi və ya adı Cariyə ibn Həccac olan Əbi Davud Əyadi, Əyadın övladları haqqında deyir.

و فتوّ حسن أوجبهم

من أیاد بن نزار بن معد

Mozer və Əyadın anası “Əkk ibn Ədnanın qızı Sudət”, Rəbiət və Ənmarın anası isə Əkk ibn Ədnanın qızı Şəqiqə və ya Cümə idi:

Əmr dedi: Mən yemək bişirirəm. Amir isə dəvələrə çatıb onları qaytardı. Atalarının yanına qayıtdıqda başlarına gələn əhvalatı ona danışdılar. Atası Amirə dedi: Sən “Mədrəkə”(1). Əmruya isə sən “Tabixəsən” dedi. Dəvələrin qaçırılma xəbəri anasına çatan kimi qaçaqaça onların yanına gəldi. Əri ona dedi: Qaçırsan? Oda Xəndəf adlandı. Mozerr qəbiləsinin şəcərənamə alimlərinin fikrinə görə Xəzaə (Xəzaə qəbiləsinin rəhbəri), Əmru ibn Ləhi ibn Qəmət ibn İlyasın övladlarından hesab olunur.

şəhərinə çatanda Əmaliqə və ya Əmlaq Əmliq – ibn Laoz ibn Sam ibn Nuhun övladları hesab olunan o yerin əhalisinin bütə sitayiş etdiyini görüb soruşdu: Sizin bu pərəstiş etdikləriniz nədir? Dedilər: Bunlar elə bütlərdir ki, biz yağış istədikdə onlara deyir və onlarda da bizim üçün yağış yağdırırlar. Hər vaxt kömək istəsək, onları yardıma səsləyir və onlar da bizə kömək edirlər. Əmr ibn Ləhi dedi: Mümkünsə bunlardan birini mənə veriniz və mən də onu ərəb yurduna aparımki ərəblər də sizin kimi ona pərəstiş edə bilsinlər.

Əmaliqə Hübəl bütünü ona verdilər, Əmr onu Məkkəyə gətirərək camaatı ona pərəstiş etməyə vadar etdi.

İsmailin övladları daşlara pərəstiş edən ilk insanlar oldular

İbn İshaq rəvayət edir ki: Daşlara pərəstiş, İsmail övladları arasında yarandı. Belə ki, yaşayış çətinləşdikdə su və çörək ardınca Məkkəni tərk edib başqa ölkələrə getdikdə, özləri ilə hərəmin daşlarından götürər və bununlada hərəmin hörmətini saxlayardılar. Adətələri üzrə harada dayanardılarsa Kəbə ətrafına təvaf etdikləri kimi o daşın ətrafına fırlanardılar. Bu iş tədricən hərəm daşlarının pərəstiş edilməsinə gətirib çıxartdı. Sonrakı nəsillər atalarının rəftarından xəbərsiz olaraq daşlardan bütlər yonub, onlara pərəstiş etməyə başladılar. Həzrəti İbrahim və İsmailin dinində olmayanları artırmağa başladılar və beləliklə əvvəlki ümmətlər kimi yollarını azdılar. Həzrəti İbrahimin müəyyənləşdirdiyi, Kəbə evinə hörmət, həcc və ümrənin təvafı, Ərəfat və Müzdəlifədə dayanmaq, qurban kəsmək, həcc və ümrə əməllərini yerinə yetirmək kimi əməllərin bəzilərini həyata keçirməyə və onun dinində olmayan bəzi şeyləri isə artırmağa başladılar.

Bu məsələ o həddə çatdı ki, Kənanə və Qüreyş qəbilələri öz ləbbeyklərini bu formada deyirdilər:  "

لبیک اللهم لبیک، لبیک لا شریک لک

الا شریک هو لک، تملکه و ما ملک

Şüarın qısaca mənası belədir ki, ilk öncə ləbbeyklə Allahın tək olmasına şəhadət verir və deyirdilər: Heç bir şərikin yoxdur, amma onun arxasıyca deyirdilər: Sənə şərik olan və mülkiyyəti sənin əlin ilə olan bütlərdən başqa. Buna görə də AllahTəala QuraniKərimdə deyir: “Onların əksəriyyəti ancaq şərik qoşaraq Allaha inanarlar.

səh:70

(Allaha təklikdə deyil, Ona qoşduqları şəriklərbütlər və tanrılarla birlikdə ibadət edərlər)”(1) yəni o cür mənim tək olmağıma şəhadət verməsinlər, halbuki mənim yaratdığımdan mənə şərik qoşurlar.

        و ه_ل  سعد الاصخرة بتنوقه             من الارض لا تدعو لغی و لا رشد(1)

Dus bütü:

Dus(2) qəbiləsinin içərisində Əmr ibn Həməmə Dusiyə məxsus bir büt var idi ki, biz yeri gəldikdə onun dastanını da qeyd edəcəyik.

Hübəl bütü:

Qüreyşin Hübəl adlı bir bütü də var idi ki, onu Kəbə evinin içərisində bir quyuda qoymuşdu. Onun izahını da qeyd edəcəyik.

ki, evdəki bütün üzərinə əl çəkər sonra getmək istədiyi yerə tərəf yola düşərdi. Səfərdən qayıdandan sonra gördüyü ilk iş isə bundan ibarət olurdu ki, bütün yanına gələn ona əl sürtər, sonra isə öz ailəuşağının yanına gedərdi. Allahın elçisi peyğəmbərliyə yetişəndən sonra camaatı tək Allahpərəstliyə dəvət edəndə Qüreyş dedilər: Aya bütün Allahları bir Allah qərar verib? Doğurdan da belə bir şey təəccüblüdür!

Qüreyş bütpərəstləri Kəbənin qarşısında, ibadətgahlar düzəldib Kəbə evi kimi onlara da hörmət və ehtiram göstərərdilər.

Belə ibadət evlərinin qulluqçusu və mühafizəçiləri var idi. Kəbə evində olduğu kimi buraya da hədiyyə və nəzirlər gətirirdilər. Kəbə evinə təvaf etdikləri kimi bu evlərin də ətrafında təvaf edərdilər. Bu evlər üçün qurban kəsərdilər. Əlbəttə Kəbə evini bunlardan üstün hesab edər və onun üstünlüklərini inkar etməzdilər. Çünki oranın Həzrəti İbrahim Xəlilin bina etdirdiyini və onun ibadətgahı olduğunu bilirdilər.

Mədinə şəhərində yaşayan Ovs və Xəzrəc tayfası və onlara tabe olanlar, Mənat bütünə sitayiş edirdilər. Kumeyt ibn Zeyd öz şerində bunu qeyd etmişdir.

İbn Hişam rəvayət edir: Peyğəmbər Əbü Süfyanı və bəzilərinə görə Əli ibn Əbu Talibi(1) göndərərək onu viran etdi.

qəbilələrinə məxsus olan bir məbədin adı idi. Necəki bəzilərinin dediyinə görə: Allahın rəsulu Əli ibn Əbu Talibi göndərərək onu məhv etdirdi. Orada Rusub və Məxzəm adlı iki qılınc tapıb peyğəmbərin yanına gətirdi. O, həzrətdə hər ikisini ona bağışladı.

Riam

Humeyr qəbilələri və Yəmən camaatının da “Səna” şəhərində yerləşən “Rəsam” adlı bir məbədləri var idi ki, onun izahını vermişdik.(1)

məxsus olan Zulkəbat adlı bir bütdə Sindad(1) adlı yerdə qoyulmuş idi. Bunlar Vail və İyad övladlarından idi. Bu barədə şair Əşi deyir:

بین الخورنق و ااسدیر و بارق

و البیت ذی الکعبات من سنداد

Amma ibn Hişamın nəzərinə görə bu şeri Əsvəd ibn Yəfər Nəheşli bir qəsidə əsnasında söyləyibdir.(2)

Bəhirə, Saibə, Vəsilə, Hami və onların mənası.

(Keçən bəhslərdə qeyd etmişdik ki, bu mövzunun sonunda Bəhirə, Saibə, Vəsilə, Hami və onların mənasını qeyd edəcəyik. İndidə onları deyirik). İbn İshaq rəvayət edir: Bəhirə, Saibənin dişi balasıdır. Saibə on dəfə ardıcıl olaraq dişi bala verən dəvəyə deyirlər. On dəfə ardıcıl olaraq dişi doğan dəvəyə süvar olmaq olmaz, onun kürk və yununu istifadə etməzdilər. Südündən isə yalnız qonaqlar üçün sağardılar. Əgər yenə dişi dəvə doğsaydı onu Bəhirə adlandırırdılar. Təzə doğulan dəvənin qulağını sındırar, anasının arxasıyca buraxardılar. Anası ilə necə rəftar edirdilərsə, balası ilə də elə rəftar edərdilər. Yəni nə ona suvar olar nə yunundan istifadə edər və nə də südünü sağardılar.

Vəsilə beş ardıcıl qarına on dişi doğan qoyuna deyərdilər. Yəni hər dəfə əkiz dişi quzu doğmalı idi. Bu qoyuna Vəsilə deyərdilər. Əgər ondan sonra yenə quzu doğsaydı onun ətindən yalnız kişilər istifadə edər və qadınların ondan istifadə haqları yox idi. Ancaq bu arada əvvəlki on dişi quzudan biri ölsəydi hamı onun ətindən istifadə edə bilərdilər.

İbn Hişam rəvayət edir: Bəziləri burada rəvayət edirlər ki, Bundan sonra nə doğsaydı oğlanlara məxsus idi və bundan qızlara heç bir şey verilməzdi.

Hami: Birbirinin ardıyca on dişi dəvəsi olan erkək dəvəyə deyərdilər. Ona süvar olmağı özlərinə haram bilər və onun kürkündən istifadə etməzdilər. Onu dəvələrin içərisinə buraxardılar ki, lazım olan halda dişi dəvələr ilə yaxınlıq etsin. O, heyvandan başqa heç cürə faydalanmırdılar. Bu İbn İshaqın Bəhirə və

səh:77

digərləri üçün verdiyi izah idi.

Amma ibn Hişamın rəvayətinə görə: İbn İshaqın bu lüğətlərin mənası haqqında dedikləri Hamidan başqa digərləri üçün doğru deyil. Bu mənalar ərəblərin nəzərləri ilə uyğun deyil. Çünki Bəhirə öz Allahlarına aid edilmiş dəvəyə deyərdilər. Buna görə qulağını sındırar, ona minməz və onun kürkündən istifadə etməzdilər. Südünü yalnız qonaq üçün sağardılar. Əgər sağsaydılar sədəqə verər və özləri onu yeməzdilər.

Saibə o dəvəyə deyərdilər ki, insanlar nəzr edərdilər. Necəki xəstəlikdən sağalardılar, ya əgər istəkləri hasil olsaydı onu buraxar və ondan heç bir fayda götürməzdilər.

Vəsilə o malqaraya deyərdilər ki, anası bir qarına iki erkək və dişi bala verərdi. Bu halda onların hər ikisini özlərinə haram bilərdilər və heç birindən faydalanmazdılar. Çünki adətə görə əgər dişi olsaydı onu Allahlar üçün nəzərdə tutar və əgər erkək olsaydı özü üçün saxlayardılar. Bir qarında əkiz dişi və erkək olduğu üçün deyərdilər. Bu dişi erkəyə birləşib, ona görə də dişi kimi ondan da əl çəkmək lazımdır. Buna görə də o erkəkdən də istifadə etməzdilər.

Bu ibn Hişamın Yunis ibn Həbib Nəhvi və digərlərindən nəql etdiyi rəvayət idi.

AllahTəala əziz bəndəsi Məhəmmədə peyğəmbərlik verdikdən sonra ona aşağıdakı ayələri nazil etdi:

1. ما جعل الله من بحیرة ولا سائبة ولا وصلة ولا حام، ولکن الذین کفروا یفترون علی الله الکذب و اکثرهم لایعقلون.(1)

2. و قالوا ما فی بطون هذه النعام خالصة لذکورنا و محرم علی ازواجنا وان یکن میتة فهم فیه شرکاءسیجریهم و صفهم انه حکیم علیم.(2)

səh:78

3. قل أرأیتم ما انزلله لکم من رزق فجعلتم منه حراما و حلالا قل آلله اذن لکم ام علی الله تفترون.(1)

4. ثمانیة ازواج من اضأن اثنین و من المعز اثنین قل آاذکرین حرم ام الانثیین اما اشتملت علیه ارحام الا نثیین نبئو بعلم ان کنتم صادقین و من الابل اثنین و من البقراثنین قل آلذکرین حرم ام الا نثیین اما اشتملت علیه ارحام انثیین ام کنتم شهداء اذ و صا کم الله بهذا قمن اظلم ممن افتری علی الله کذبا لیضل الناس بغیر علم ان الله لا یهدی القوم الظالمین.(2)

İbn Hişam burada bir iki ərəb şairindən Bəhirə və Vəsilə haqqında şer stat gətirərək deyir: Bəhirənin cəmi Bəhair və bəhr, Vəsilənin cəmi Vəsail və vəsl, Saibənin cəmi Səvaib və Seyb, Hamın cəmi isə Humdur.

İbn Hişam, Ləvi ibn Ğalebin Haris, Səd və Xəzimə adlı digər üç oğlunun da olduğunu qeyd edir. Eyni zamanda onların qəbilələri haqqında da söhbət açır.(1) Sonda deyir: Amirdən başqa Ləvinin bütün övladlarının anası Kəb ibn Qeynin qızı Maviyə idi. Amir ibn Ləvinin anası isə Şeyban ibn Məhareb ibn Fəhrin qızı Məxşiyəvə ya Leyli– olmuşdur.

tayfasından ona bir qız alıb Ofu özünə qardaş elan etdi. Sonra isə onu öz qəbiləsinə yola saldı. Onun Bəni Zebyan qəbiləsində şəcərəsi belə yayıldı. “Of ibn Səd ibn Zebyan...” Bu şeirdə Şöləbəyə nisbət verirlər ki bu haqda Of dedi:

أحبس علی ابن لوی جملک

ترکک القوم ولا منزل لک

Beləliklə Ofun övladı Mərrə onun şəcərəsini Bəni Zebyanda olduğunu qeyd edir. Təkcə Haris ibn Zalemdən başqa Mərrə övladları bu şəcərəni inkar etmirdilər. Mərrə ibn Of tayfasından olan Haris ibn Zalim Neman ibn Münzərin yanından qaçdığından sonra söylədiyi şerlərdə özünün Qüreyşdən olmasını qeyd edərək Bəni Zebyanla olan nisbətini həm özü həm də qəbiləsinə qarşı inkar edir.

Mərrənin övladlarından olan Həsin ibn Həmmam ona cavab verərək özü və qəbiləsinin Ləvi ibn Ğalebə mənsub olmasını inkar etmişdir. Amma sonradan peşiman olaraq əvvəl dediyi sözlərə görə şer oxudu.(1)

İbn İshaqın bəzilərindən söylədiyi rəvayətə görə: Ömər ibn Xəttab üzünü bir dəstəyə Bəni Mərəliyə tutaraq dedi: Əgər istəsəniz öz əsil şəcərənizə (yəni Qüreyşə) qayıda bilərsiniz.

Yenə rəvayət edirlər ki: Of övladları, Ğəffan qəbiləsinin nəcib və rəhbər insanları idilər. O cümlədən onların sırasında Hərm ibn Sənan, Xaricə ibn Sənan, Haris ibn Of, Həsin ibn Həmmam və Haşim ibn Hərmələni qeyd etmək olar.(2)

Bu qeyd etdiyimiz şəxslər Ğətfan və Qeys qəbiləsində məşhur olan insanlar idilər. “Bəsl” hadisəsi də onların arasında baş vermişdir.

“Bəsl” deyilənlərə görə: Ərəblərin özləri üçün müəyyən etdiyi səkkiz haram ay idi. Bütün ərəblər də bunu bilirdilər. Onlar bu səkkiz ay ərzində istədikləri yerə gedər və kimsədə onlardan qorxub çəkinməzdi.(3)

səh:83

Kəb ibn Ləvi övladları:

Kəb ibn Ləvinin Mərrə ibn Kəb, Ədi ibn Kəb və Həsis ibn Kəb adlı üç oğlu var idi. Bu üç oğlanın anası Şeyban ibn Məhareb ibn Fəhr ibn Malikin qızı Vəhşiyyə idi:

Mərrə ibn Kəb övladları:

Mərrə ibn Kəbin, Kəlab, Qəyyim və Yəqzə adlı üç oğlu var idi: Kəlabın anası Sərir ibn Söləbinin qızı Hind idi. Yəqzinin anası Bariq tayfasından Barüqəyyə adlı bir qadın idi.(1) Təyyim haqqında isə tarixçilər konkret rəyə gələ bilmirlər ki, onun anası Kelabın, yoxsa Yəqzənin anası olubdur.

Kelab ibn Mərrə övladları:

Kelab ibn Mərrənin iki oğlu var idi. Qəsi ibn Kelab və Zöhrə ibn Kelab. Onların anası Yəmənin Əzd tayfasından olan Bəni Cədrə və ya Bəni Cəsəmdən(2) olan Səd ibn Seylin qızı Fatimə olmuşdur.

İbn Hişamın rəvayətinə görə: Kelabın Nəm adlı bir qızı da var idi ki, anası Səd ibn Seylin qızı Fatimə idi.

Qəsi ibn Kelab övladları:

Qəsi ibn Kelabın altı övladı Əbdü Manaf, Əbdüddar, Əbdüluzza, Əbdü Qəsi adlı dörd oğlu, Təxmər və Vebrə adlı iki qızı vardı. Onların anası isə Həlil ibn Həbəşiyyənin qızı Həbbi idi.

ƏbdüManaf ibn Qəsi övladları:

İbn İshaq rəvayət edir: Əbdü Manafın– adı Muğeyrə idi. Haşim, Əbdu Şəms, Mətləb və Nofəl adlı dörd oğlu var idi. İlk üç uşağın anası Mərrə ibn Hilalın qızı Atikə və Nofəlin anasının adı isə Əmru Mazəniyənin qızı Vaqidə idi.

İbn Hişam Əbdü Manafın digər övladlarının da olmasını qeyd edir ki, onların adları aşağıdakı kimidir. Əbu Əmr, Təmazer, Qulabə, Həyyə, Ritə, Umm Əxsəm, Umm Süfyan. Təkcə Ritənin anası Səqif tayfasından idi. Qalanlarının anası isə

səh:84

Atikə idi. Atikənin anası Hozət ibn Əmrunun qızı Səfiyyə, onun anası isə Aizullah ibn Səduləşirətin qızı idi.

Peyğəmbərin anası Vəhəb ibn ƏbdManaf ibn Zöhrə ibn Kəlab ibn Mərrə ibn Kəb ibn Ləvinin qızı Aminə idi.

Aminənin anası: Əbdül Üzza ibn Osman ibn Əbdüddar ibn Qəsi ibn Kəlab ibn Mərrənin qızı Bərrə idi.

Bərrənin anası: Əsəd ibn Əbdülüzza ibn Qəsi bin Kəlabın qızı Ümm Həbib idi.

Ümm Həbibin anası: Of ibn Übeyd ibn Əvic ibn Ədi ibn Kəb ibn Ləvinin qızı Bərrə idi.

İbn Hişamın rəvayətinə görə: İndiyə qədər söylənilənlərə əsasən demək olar ki, Allahın rəsulu Adəm (ə) övladlarının ən şərafətlisi idi. İstər ata istərsə də ana tərəfdən insanların ən üstünü hesab olunur.

Allahın salamı olsun ona və övladlarına.

dərənin ortasında qoymuş idi).

Birdən birə su axtarışında olan ananın qulağına yırtıcıların səsi gəldiyi üçün İsmailin canı üçün qorxub ona doğru qaçdı. Onun yanına gəldikdə İsmailin öz xırda əlləri ilə qumları çeşmədən təmizləyib su içdiyini gördü. Sonra Hacər onu (yəni Zəmzəm quyusunumütərcim) çuxur formasına saldı.

İsmail dünyadan köçdükdən sonra Nabət atsının yerinə keçib Məkkə əhalisinin rəhbərliyini öhdəsinə aldı. Nabətdən sonra onun ana babası olan Məzaz, Kəbə evi, Ismail və Nabət övladları və Corhəm tayfasının rəhbərliyini öhdəsinə götürdü.

Məkkənin yuxarı hissəsinə Corhəm tayfası ilə birlikdə yiyələnən Məzaz bu hissədən Məkkəyə daxil olanlardan mallarının əşriyyəsini (ondan bir hissəsi) alardılar. Eyni ilə cənub hissədə məskunlaşan Qətura tayfasının başçısı Səmidədə cənub istiqamətindən daxil olanlara qarşı həmin işi həyata keçirərdi.

Bu iki qəbilə elə bu minvalla yaşayar və heç biri digərinə qarşı etiraz etməzdi. Nəhayət bir gün Məkkə şəhərinə tam eəhbərlik etmək üstündə aralarında mübahisə və ixtilaf yarandı.

O vaxt Kəbə evinin qəyyumu olan Məzaz, İsmail, Sabit övladları və Corhəm tayfasından ona tabe olan insanlarla döyüşə hazırlaşıb Qeyqean(1) dağı istiqamətində hərəkətə başladılar. Onların nizə, qılınc və qalxanlarının səsi hər tərəfə əkssəda verirdi. Deyilənlərə görə o gündən etibarən o dağ Qeyqean adlanmağa başladı. Çünki Qeyqean silah səslərinin birbirinə qatışması mənasındadır.

Səmidə də Əcyad(2) istiqamətindən bərk çapan atlara minib Qətura tayfası ilə birlikdə Məzazla döyüşə gəldi. Deyilənlərə görə həmin yer o gündən etibarən Əcyad adlanmağa başladı. Çünki, Cəyyad bərk çapan atlar deməkdir.

İki qoşun Fazehdə(3) birbirinə çatdıqdan sonra şiddətli döyüş baş verdi. Nəhayət Səmidə öldürüldü və Qətura qəbiləsi məğlub oldu. Rəvayət edirlər ki, o yer buna görə də Fazeh adlandı. Çünki, Fazeh rüsvayçılıq deməkdir. Bu hadisədən sonra sülh təklif edildi və tərəflər qəbul etdilər. Bu məqsədlə hər iki qəbilə Mətabexə Məkkənin yuxarısında bir dərənin adıdır– tərəf yola düşdülər. Orada sülh sazişi bağlandı və hamı Məzazın tabeçiliyinə keçdilər.

Bu hadisədən sonra oranın bütün əhalisini tabeçiliyinə keçirən Məzaz, dəvələr kəsdirib ətini bişirtdirərək hamıya

səh:88

yedizdirdi. Deyilənlərə görə elə bu münasibətlə oranın adını Mətabex qoydular. Çünki Mətabex mətbəxin cəmidir. Bəzi rəvayətlərə görə oranın Mətabex adlanmasının səbəbi bu olubdur ki, Təb Məkkəyə gələn kimi orada mənzil saldı.

Təbin göstərişi ilə dəvələr kəsilib oranın əhalisinə yedizdirildi. Hər halda rəvayətlərə görə: Məkkədə baş verən ilk döyüş və tökülən ilk qan Məzaz ilə Səmidə arasında baş verən döyüşdə olubdur.

Sonra Allah birbirinə dayı uşağı hesab olunan İsmail və Məzaz övladlarını Məkkədə hakim etdi. Onların nəsli artmağa başladı. Heç kim Məkkəyə hakim olmaq üçün onlarla mübarizəyə qalxmırdı. Qohumluq və dayı övladları olmaq onların əlaqələrini möhkəmləndirmişdi. Digər tərəfdən də onlar qan tökülməsinə, döyüşə imkan verməyərək Allah evinin hörmətini saxlayırdılar.

Onların nəsli artıqdca Məkkə şəhəri onlara darısqallıq edirdi. Onlar bir çox ölkələrə köçməyə başladılar. Hara çatırdılarsa orada yayılıb və sonra da oranın hakimiyyətini ələ keçirirdilər.

Xəzaə və Kənanə qəbiləsinin Məkkə şəhərini istila etməsi və

Corhəm qəbiləsini o şəhərdən qovması

Corhəm qəbiləsi getgedə Məkkə şəhərində zülmkarlıqla məşqul olur, onlar üçün haram olanları halal bilir və o müqəddəs yerə gələnləri incidir, Kəbə evi üçün gətirilən hədiyyələri mənimsəyirdilər. Bu hərəkətlər onların qüdrət və heybətinin azalmasına səbəb oldu. (Məkkəyə hakimiyyət arzusu ilə yaşayan digər ərəb tayfalarının onlara hücum etməsinə səbəb oldu). Elə buna görə də Xəzaə tayfasından olan Ğəbşan və Bənu Bəkr ibn Kənanə adlı iki ərəb tayfası onlara hücum etdilər. Bu döyüş nəticəsində onlara qalib gələrək Corhəm tayfasını Məkkə şəhərindən qovdular.

Qədim dövrlərdə Məkkə şəhərində heç kəs zülm edə bilməz və etməzdi də. Zülm edən şəxs oradan qovulardı. Buna görə də Məkkəni “Nasət”(1) adlandırırdılar. Heç bir padşah Məkkəyə hörmətsizlik etməz, buna cəhd etdikdə isə həlak olardı. Məhz buna görə də Məkkəni “Bəkkə” adlandırardılar. “Bəkkə”

səh:89

sınmaq mənasındadır.

Məkkə elə bir yer idi ki, oranı viran etmək istəyən və ya oraya hörmətsiz lik etmək istəyən zülmkar şəxslərə Allah möhlət vermir və onları məhv edirdi. (Bu ibn İshaqın sözü idi).

İbn Hişam Əbu Übeydədən rəvayət edir ki, “Bəkkə” həmin Kəbə evi və məscidinin yerləşdiyi Məkkə çökəkliyinin adı idi. Ora ona görə Bəkkə deyirdilər ki, camaat orada izdiham yaradardılar. Sonra Amir ibn Kəbin öz sözünü isbat etmək üçün gətirdiyi aşağıdakı şeri qeyd edib.

اذ الشریب اخذته أکة

فخله حتی یبک بکة

(Yəni o vaxt ki, şiddətli istilər sizin dəvələr ilə su içən əhalinin dəvələrini haqladıqda onların qarşısını kəsməyin, onları suyun ətrafına toplaşmaqda sərbəst buraxın ki, izdiham yaratsınlar)

(İbn İshaq öz sözünün arxasıyca deyir: Corhəm qəbiləsi Kənanə və Xəzaə tayfasının qələbəsini gördükdən sonra) Əmru ibn Haris ibn Məzaz Corhəmi Kəbənin iki qızıl ceyranını götürüb və qara daşıda yerindən qoparıb hamısını Zəmzəm quyusunda basdırdı. Sonra Corhəm qəbiləsi ilə Yəmənə köçdülər. Məkkə şəhəri və oradakı hakimiyyətdən əlləri üzüldüyünə görə möhkəm incidilər. Əmru ibn Haris bu barədə şerlər söylədi. (onun brinci şeri budur)

و ق_ائ_ل_ة و ال_دمع س_ک_ب مبادر      و قد شرقت بالدمع منا المحاجر(1)

Yenə də Məkkə şəhərində Ğəbşan və Bəni Bəkrin hakimiyyəti haqqında aşağıdakı şerləri söyləmişdir.

یا ایها الناس سیروا ان قصرکم

ان تصبحوا ذات یوم لا تسرونا

حثوا المطی و أرخوا من أرمتها

قبل الممات و قضوا ما تقضونا

کنا اناسأ کنتم فغیروها

دهر قأنتم کما کنا تکونونا

Bəziləri rəvayət edirlər: Yuxarıdakı şerlər ərəbcə deyilən ilk şerdir. Onu söyləyən də məlum deyil. Yəməndə tapılan daş parçasına həkk olmuşdu.

sahib oldular. Rəhbərləri Əmr ibn Haris Ğəbşani adında bir kişi idi. Qüreyş tayfası da pərakəndə halda Məkkənin müxtəlif məhəllələrində yaşayırdılar. Xəzaə tayfası da bu minvalla orada hakimiyyət sürürdülər. Onların sonuncu rəhbərləri Həlil ibn Həbşiyyə... idi.

(dediyimiz kimi Həlilin qızı ilə evləndi. Bu vaxt Rizah ibn Rəbiəni də öz köməyinə çağırdı) Rizah onun dəvətini qəbul edib Rəbiənin Fatimədən başqa digər həyat yoldaşlarından dünyaya gələn Hənn ibn Rəbiə, Mahmud ibn Rəbiə, Həlhəmə ibn Rəbiə adlı qardaşları (ögey), Fəzaə qəbiləsindən bir qrup insan və ərəb hacıları ilə birgə Məkkəyə gəldi.

Xəzaə tayfasının etiqadına görə Həlil Kəbə evinin idarə etməsini Qəsiyə sifariş edərək ona demişdi: Sən bu işə digərlərindən daha layiqsən!

Ancaq bizim etdiyimiz kimi Qəsinin özünün Məkkəni Xəzaə tayfasından geri almaq fikrinə düşməsi və ya Xəzaə tayfasının dediyi kimi ki, Həlil ona belə bir sifariş vermişdi fikrinin hansının doğru olması haqda əlimizdə heç bir sübut yoxdur. Daha doğrusunu Allah bilər.

Ğos ibn Mərr və onun Həcc əməllərinin

yerinə yetirilməsi üçün icazə verməsi dastanı

(Qəsi ibn Kelabın Məkkəni istila etməsi əhvalatında, öyrəniləsi lazım olan şeylərdən biridə Sofə tayfası və Ğos ibn Mərrin övladlarının dastanıdır. Hadisə belə olmuşdu ki) Sofə adı ilə tanınan Ğos və övladları Məkkədə çox qüvvətlənmişdilər. Hacıların Ərəfatdan Minaya doğru hərəkət etməsi və habelə daş atmaq mərasimi onların icazəsi ilə həyata keçirilirdi. Onların işinin başlanğıcı belə olmuşdu ki, Curhəm qəbiləsindən olan Ğos ibn Mərrin anasının övladı olmurdu. O, nəzr etmişdi ki, əgər oğlan uşağı dünyaya gətirsə onu Kəbə evinə hədiyyə edəcək ki, o oğlan öz həyatı boyu Kəbə evinin xidmətçisi olsun. Nəzrdən sonra Ğos dünyaya gəldi. İlk öncə Curhəm qəbiləsindən olan dayıları ilə birgə Kəbədə xidmət etməyə başladı. Kəbə evinə münasibətdə olan xüsusiyyətlərinə görə hacıların gediş- gəliş işini və Ərəfədən hərəkət etmə işlərini öhdəçiliyinə götürdü. Ondan sonra övladları bu istiqamətdə davam etdilər. Mərr ibn Odd və Ğos ibn Mərrin hər biri bu haqda şerlər deyiblər.(1)

Bu iş beləcə davam edirdi ki, “Sofə” camaatı Ərəfatdan Məşərə və Minaya aparardılar. Minadan köçmək istədikdə isə köçmək üçün onların icazəsini almaq lazım idi. Onların icazəsi

səh:92

olmadan o yeri tərk edə bilməzdilər. Elə buna görə də Minada dayanmağın son günü yetişdikdə və camaat oranı tərk etmək istədikdə daş atmaq üçün daşın yanına gələrdilər. Amma orada gözləməli “Sofə” camaatından biri gəlməli, daş atmalı və sonra digərləri də daş atmağa başlamalıydılar. Bunun üçündə Minadan çıxmaqda tələsən və kənarda işi-peşəsi olan şəxslər Sofənin yanına gələr və deyərdilər. Qalxın və daş atma mərasimini bərpa edin ki, bizdə sizinlə birlikdə daş ataq. Onlar cavabında deyirdilər. Günorta olmayınca biz bunu etməyəcəyik. Tələsən insanlar onların ətrafında toplaşar, onlar da öz növbəsində vaxtı gözləyər, günorta olandan sonra ilk öncə onlar, sonra isə camaat daş atardılar.

Daş atma mərasimindən sonra camaat Əqəbə dərəsindən keçib Məkkəyə gəlmək istədikdə “Sofə” tayfasının kişiləri irəli gəlib “Əqəbə” dərəsinin hər iki tərəfini kəsib deyərdilər. “Sofə” tayfasından olan insanlar bütünlüklə Minadan xaric olmayınca kimsənin buradan keçməsinə haqqı yoxdur. “Sofə” tayfasının insanları keçdikdən sonra onlar camaatın yolunun qarşısından çəkilərdilər.

Bu hərəkət onlar məhv olana qədər “Sofə”də davam edirdi. Onlardan sonra bu mənsəb Bəni Səd ibn Zeyd Mənatın yaxınlarına çatdı. O cümlədən həmin bəni Səd Səfvan(1) da bu mənsəbə yiyələndi. Ondan sonra isə oğlanları birbirinin arxasıyca bu mənsəbə yiyələnirdilər. Onun övladlarından olan Kərb ibn Səfvanın vaxtında isə İslam dini zühur etdi və bu mənsəbi aradan apardı. Ovs ibn Təmim bu haqda deyir:

لا یبرح االناس ما حجوا معر فهم

حتی یقال أجیزوا آل صفوانا

Amma Zuləsbə Ədvani– adı Hərsan idi– Ədvanın qəbiləsinin mədhində belə bir şer deyir:

عذیرو الحی من عدو

ان کانوا حیة الارض

بغی بعضهم ظلما فلم

یرع علی بعض

یرع علی بعض

و الموفون با لقرض

و منهم من یجیز الناس

بالسنة و الفرض

səh:93

و م_ن_ه_م ح_ک_م ی_ق_ضی                   ف_لا ی_نق_ض م_ا ی_ق_ضی.(1)

Bu vəzifə Əbu Səyyarəyə qədər onun övladlarında idi. Onun dövründə İslam dini Məkkəni fəth etdikdən sonra bu vəzifə də əhəmiyyətini itirərək aradan getdi.

Qəsi ibn Kəlabın Məkkə şəhərini istila etməsi və Qüreyşi toplaması

Qəsi ibn Kəlab qoşun hazırlamaq, Məkkə və Qüreyşə rəhbərlik etmək fikrində olduğu il, Sofə tayfası hər il olduğu kimi bu ildə Mina, Məşər və Ərəfatda hacılara cilovdar idilər. Hacılar Əqəbədən keçmək istədikdə Sofə öz adətləri üzrə onların qarşısını kəsib dedilər: Bütün Sofə camaatı keçməyincə kimsənin keçməyə ixtiyarı yoxdur. Bu arada Qəsi ibn Kəlab, Qüreyş, Kənanə və Qəzaə tayfası ilə birlikdə irəli gəlib Sofə camaatına dedilər: Biz bu işi yerinə yetirmək üçün daha layiqik (hamıdan öndə getməyə). Nəticə etibarı ilə Sofə tayfası ilə Qəsi ibn Kəlab arasında şiddətli döyüş başladı. Çox vuruşmadan sonra Sofə

səh:94

tayfası məğlub oldular. Bu vəzifə Qəsi ibn Kəlabın əlinə keçdi.

gəlib bütün o mənsəbləri ləğv etdi.

Kəb ibn Ləvi övladları arasında Qüreyşi özünə tabe edən ilk şəxs Qəsi olmuşdur. Məkkənin mühüm mənsəb və vəzifələri olan: Kəbə evinin açarına sahib olma, hacıları zəmzəm suyu ilə təmin etmək, onları yedizdirmək, Darunnədvəyə (məşvərət evi) rəhbərlik və bayraqdar olmaq kimi mənsəblər onun əlinə keçdi.

Qəsi ibn Kəlab Məkkənin işlərini dörd hissəyə bölüb və hər bir hissəsini onların bir qrupuna tapşırdı. Rəvayətə görə: Qüreyş o vaxta qədər öz evlərində ağac kəsməkdən qorxardılar. Amma Qəsi öz köməkçiləri ilə bu işi öhdəsinə aldılar və onların bu işə qarşı olan xofunu aradan qaldırdılar.

O cümlədən Qəsinin Qüreyşdə olan rolu artmağa başladı. Ərə getmək istəyən hər bir qadın, evlənmək istəyən hər bir kişi, Qüreyşin məsləhətləşmək istədiyi hər bir iş, hamısı Qəsinin evində həyata keçirilirdi. Hər vaxt bir döyüş üçün bayraq qaldırmaq istədikdə Qəsinin evində onun oğlanlarının birinin əli ilə qaldırılardı.

Müəyyən yaşlarda öz məxsus paltarını geymək istəyən hər bir qız onun evində geyinər və öz evinə gedərdi. Onun verdiyi əmrlər istər yaşadığı dövrdə istərsə də ölümündən sonra Qüreyş üçün dinc hökmlər kimi lazım və vacib idi.

Qəsi öz verdiyi məsləhətlər üçün bir ev tikib onun qapısını Məscidulhərama tərəf açdı. Qüreyş öz işlərində məsləhətləşmək üçün orada toplaşardılar.

Bu şeri də şair onun vəsfinə ithaf edib:

قصی لعمری کان یدعی مجمعا

به جمع الله القبائل من فهر

Rizahın öz yurduna qayıtması

Xəzaə və Bəni Bəkr ilə olan döyüş başa çatdıqdan və Qəsi Məkkənin rəhbəri olduqdan sonra Qəsiyə köməyə gəlmiş Rizah öz dəstəsi ilə vətənlərinə qayıtdılar.

Rizah bu haqda şerlər də qoşmuşdur: (onun birinci şeri budur)

لما اتی فی قصی رسول

فقال الرسول أجیبوالخلیل

 (sona qədər)

Qəzai tayfasından olan Şöləbə Qəsiyə etdiyi köməklik barəsində belə deyir.

səh:96

جلبنا انخیل مضمرة تعالی

من العراف اعراف الجناب

 (sona qədər)

Qəsi ibn Kəlab Rizahın cavabında deyir:

انا ابن العاصمین بنی لوی

بمکة منزلی و بهار بیت

 (sona qədər)

Rizah öz diyarına qayıdandan sonra Allah- Təala onun və qardaşı Həsən ibn Rəbiənin övladlarını artırdı. O iki nəfər bu gün Ozrət tayfaları adı ilə tanınırlar (Ozrət ibn Rəfidət və Ozrət ibn Səd)

Rizahın zamanında baş verən hadisələrdən biridə bu idi ki, Rizah ilə Qəzaə tayfalarından olan Nəhd ibn Zeyd və Hotkət ibn Əsləm tayfası arasında ixtilaf və küdurət yarandı. Bunun ardıyca Rizah onları təhdid etdi. Onlar da Rizahın qorxusundan Yəmənə qaçaraq Qəzaə yurdundan ayrıldılar. İndi də Yəməndə yaşayırlar. Qəsi ibn Kəlab Qəzaə tayfasında böyümüş və onlarla Rizah vasitəsi ilə yaxın əlaqəsi vardı. Məkkənin istilası zamanı ona kömək etdiklərinə görə Qəsi Rizahın o iki tayfaya etdiklərindən razı qalmayıb şerlər vasitəsi ilə onun bu hərəkətini tənqid edib demişdi:

الامن مبلغ عنی رزاحا

فانی قد لحیتک فی اثنین

لحیتک فی بنی نهد بن زید

کما فرقت بینهم و بینی

و حوتکة بن اسلم ان قوما

عنوهم بالمسا ئة قد عنونی(1)

İbn Hişamın dediyinə görə: Bəziləri yuxarıdakı beytləri Züheyr ibn Cənab Kəlbiyə nisbət veriblər.

Qəsi ibn Kelabın öz vəzifələrini oğlu Əbdüddara həvalə etməsi

Öncədən qeyd etmişdik ki, Qəsi ibn Kəlabın dörd oğlu var idi: Əbdüddar, Əbdülüzza, Əbdü- Manaf, Əbd.

Əbd Manaf, Əbdülüzza və Əbdin hər biri məqam sahibi olan şəxsiyyətlər idilər. Əbdüddar onların hamısından böyük olsada onlarla ayaqlaşa bilmirdi.

Qəsi ibn Kəlab yaşlaşdıqdan sonra Əbdüddara dedi: Ey oğlum baxmayaraq ki, qardaşların şəxsiyyət və uca məqam

səh:97

sahibi olma baxımından səndən irəlidədirlər, ancaq mən sənə elə bir məqam və vəzifə verəcəyəm ki, heç bir Qüreyş səndən icazəsiz Kəbəyə daxil olmayacaq. Sənin əlinlə Qüreyş üçün döyüş bayrağı yüksələcək, hacıların su ilə təmin edilməsi sənin vasitən ilə olacaq, sənin yemək vermədiyin halda həcc günlərində kimsə təam yeyə bilməyəcək, sənin evindən başqa bir yerdə Qüreyş işləri barəsində qərar verməsinlər. Beləliklə Darunnədvədə və habelə açara sahibi olma (Kəbə evinin qapılarının açarı – mütərcim), bayraqdarlıq, su ilə təmin etmə, hacıların qonaqlığı və bütün vəzifələri Əbdüddara həvalə etdi.

Hacıları qəbul etmək və onları yedizdirmək cərəyanı belə idi ki, Qüreyş hər il həcc mövsümündə mal və azuqə toplayıb Qəsi ibn Kəlabın yanına gətirərdilər. O da onlardan var- dövləti olmayan hacılara yemək hazırlayıb onalra yedizdirərdilər. Qəsi ibn Kəlab bu işi Qüreyşə vacib və lazım etmişdi. Onlara bu haqda verdiyi göstərişdə belə deyirdi:

Ey Qüreyş tayfası siz Allahın qonşuları və onun evinin sakinlərisiniz. Buraya gələnlər Allahın qonaqları və onun evinin ziyarətçiləri idilər. Ən layiqli qonaqlar hörmətli və izzətli olanlardır. Elə isə gəlin həcc günlərində onlar üçün su və yemək hazırlayaq. Nə qədər ki, onlar buradadırlar onlara yaxşı qulluq ediniz.

Bu göstərişdən sonra Qüreyş il boyunca öz mal-dövlətinin bir miqdarını kənara qoyub Qəsiyə verdilər. O da Minada yemək hazırlayar və hacılara qulluq edərdi.

Bu adətənənə ondan sonra da Qüreyş arasında qalmaqda idi. Nəhayət İslam dini zühur etdi. İslam dinin zühurundan sonra indiyə qədər padşahların adətinə görə hər il Minada təam hazırlanar və həcc bitənə qədər orada hacılara qulluq edirlər (indiyə qədər dedikdə müəllif burada kitabın yazılması vaxtını qeyd etmişdirmütərcim)

Bu vəzifələr üstündə Əbdüddar və ƏbdManaf övladları arasında yaranan ixtilaf və mübarizə

Qəsi ibn Kəlab dünyadan köçdü. Qüreyş və onun övladları onun göstərişləri əsasında ömür sürdülər. Onun bölgüsünə uyğun olaraq Məkkə şəhəri dörd hissəyə bölünmüşdü. Hər bir hissəsi Qüreyş və onların həmpeymanları vasitəsi ilə idarə

səh:98

olunurdu. Onlar öz aralarında hissələri bir- birindən alqı- satqı edir və digər təsərüffatları ümumişlək edirdilər. Elə ki, ƏbdManaf ibn Qəsi övladları olan Əbd Şəms, Haşim və Mətləb və Nofəlin dövrü çatdı. Onlar özlərini Əbdüddar övladlarından üstün hesab edirdilər. Qüreyş arasında özlərini daha şərafətli görüb qərara aldılar ki, Kəbə evinin açarına sahib olma, bayraqdarlıq, hacıların yemək və içməklə təmin olma vəzifələrini Əbdüddar övladlarından alsınlar. Bu vaxt Qüreyş arasında ixtilaf və düşmənçilik yarandı. Bir qrup ƏbdManaf, digər bir qrup isə Əbdüddar övladlarının köməyinə qalxdılar.

Birinci dəstə deyirdilər: ƏbdManaf övladları sahib olduqları şərafət və alicənablığa görə bu vəzifəyə layiqdirlər.

İkinci dəstə deyirdilər: Qəsinin Əbdüddar övladlarına həvalə etdiyi vəzifə onlardan alınmamalıdır.

Hər iki dəstənin tərəfdarları:

ƏbdManaf övladlarının hakimiyyəti Əbd Şəmsin öhdəsində idi. Çünki o digərlərindən daha sağlam və daha böyük idi. Əbdüddar övladlarının hakimiyyəti Amir ibn Haşim ibn ƏbdManaf ibn Əbdüddarın öhdəsində idi. Deməli (Məkkə və ətrafında olan tayfalar üç dəstəyə bölündülər) Əsəd ibn Əbdülüzza, Zöhrət ibn Kəlab, Təyyom ibn Mərrət və Haris ibn Fəhr övladları ƏbdManaf övladlarının Məxzum, Səhm ibn Əmru, Cəməx ibn Əmru, Ədi ibn Kəb övladları isə Əbdüddar övladlarının müdafiəsinə qalxdılar. Amir ibn Ləvi və Məhareb ibn Fəhr övladları isə özlərini bitərəf elan edib döyüşdən kənar durdular.

Hər iki dəstə bir- birinin qarşısında səf çəkərək son nəfəsə qədər bir- birinə kömək etməkdən əl çəkməyəcəkləri haqda möhkəm and içdilər.

etdirdilər. Onlara tərəfdar olmalarını özlərinə lazım bilib onları Mütəyyibin(1) adlandırdılar.

alaraq ona qaytarmalıdırlar. Bu andı Qüreyş “Hələful Fuzul” adlandırdılar.(1)

alım və ya bu yolda canımı verim.

Bu xəbər Məsur ibn Məxzəmənin qulağına çatdı. O da eyni sözləri dedi.

Əbdür- Rəhman ibn Osman Timi də hadisədən xəbərdar olduqda onların sözlərinə oxşar sözlər dedi:

Vəlid ibn Ütbə işi belə gördükdə o həzrətin haqqını ona qaytardı.(1)

Hacıların yeməkiçmək ilə təmin edilməsi vəzifəsinin

Haşim ibn Əbd Manafa həvalə edilməsi və onun

haqqında qısaca məlumat

Qeyd etdiyimiz kimi hacıların yemək- içmək ilə təmin edilmə vəzifəsi Haşim ibn Əbdü Manafa tapşırıldı. Əbd Şəms Haşimdən daha böyük və daha sağlam olsada bu vəzifə ona verilmədi. Çünki Əbd Şəms çox səfər etdiyi üçün öz ölkəsində yəni Məkkədə az qalardı.. Bundan əlavə ailəli və kasıb idi. Haşim ibn ƏbdManaf isə imkanlı və varlı bir kişi idi. Həcc vaxtı olanda Qüreyş arasında ayağa qalxıb aşağıdakı xütbəni oxuyardı:

“Ey Qüreyş! Siz Allahın qonşuları və onun evinin sakinlərisiniz. Bu elə bir mövsümün vaxtıdır ki, Allah ziyarətçiləri və evinin qonaqları olan hacılar sizə tərəf gələrlər. Ən layiqli qonaqlar, o qonaqları qəbul edən və hörmətli qonaqlardır. Elə isə onlar üçün bir şeylər yığın ki, onun vasitəsi ilə bu şəhərdə qadlıqları müddətdə onlar üçün yemək hazırlayaq. And olsun Allaha ki, əgər mənim kifayət qədər imkanım olsaydı sizə təklif etməzdim”.

Onun sözlərini eşidən Qüreyşin hər biri imkanı çatdığı qədər mal və ərzağı onun yanına aparırdılar. Haşim o mallar vasitəsi ilə yemək hazırlayıb hacıları yedizdirərdi.

Rəvayətə görə: Haşim ibn Əbdü Manaf Qüreyş üçün iki səfəri yəni şeta və seyf(2) (yay və qız ticarət səfəri)

səh:102

səfərini təşkil edən ilk şəxs idi. Onun adı Əmr idi. Haşim adlanmasının səbəi Məkkədə öz tayfasını yeməklə təmin etmək üçün böyük kasalara çörək doğrayardı. Buna görə də onu Haşim adlandırdılar. (Çünki Haşim, həşm sözündəndir doğrayan mənasındadır. Yəni çörək doğrayan) Bu münasibətlə Qüreyş və ya ərəb şairlərindən biri deyir:

عمرو الذی هشم الثرید لقومه

قوم بمکة مستنین عجاف

سنت الیه الرحلتان کلاهما

سفر الشتاء و رحلة الاصیاف

Haşimin vəfatı və onun vəzifəsinin Mütəllib ibn ƏbdManafa çatması

Haşim ibn ƏbdManaf ticarət üçün Şama etdiyi səfərlərdən birində Ğəzza kəndində dünyadan köçdü. Ondan sonra hacıların yeməkiçmək ilə təmin edilməsi vəzifəsi ƏbdŞəms və Haşimdən kiçik olan qardaşı Mütəllibə keçdi. O, hörmtəli alicənab və səxavətli bir insan idi. Səxavətli insan olduğuna görə Qüreyş ona “Feyz” ləqəbi vermişdi.

Əbdül Mütəllibin dünyaya göz açması və ona bu adın verilmə səbəbi

Haşim ibn Əbdü Manaf Mədinəyə getdiyi səfərlərdən birində Bəni Nəccar tayfasından olan Əmru qızı a ilə ailə həyatı qurdu. Bu qadın ilk öncə Əhihə ibn Cəlahla evlənmiş və ondan Əmru ibn Əhihə adlı bir oğlu olmuş idi. Ərindən ayrıldıqdan sonra Haşimin həyat yoldaşı oldu. İlk öncə bu qadın öz tayfası arasında olan nüfuz və hörmətinə görə evlənmirdi. Nəhayət onunla şərt kəsdilər ki, onun boşanma məsələsi öz ixtiyarında olacaq və əgər bir şəxs ilə yaşamaq istəməsə ondan ayrıla bilər. Hər halda Haşim ibn ƏbdManaf ilə ailə həyatı qurub ondan Şeybə adlı oğlu oldu. Haşim ibn ƏbdManaf onu böyüməsi üçün anasının yanında saxladı. Şeybə böyüyəndən sonra (Haşim vəfat etmişdi). Əmisi Mütəllib Mədinəyə getdi ki, onu anasından alıb öz tayfasına gətirsin. a övladını Mütəllibə verməyə razı olmadı Mütəllib də dedi: Mən Şeybəni özüm ilə Məkkəyə aparmayana qədər buradan getmiyəcəyəm. Çünki mənim qardaşım oğlu burada biganə və qəribədir. Amma Məkkədə bizim tayfa hörmətli tayfadır. Onların bir çoxu işləri bizim idarəçiliyimiz altında

səh:103

həyata keçirilir. Onun Məkkə kimi şəhərdə öz tayfa və qohumları içərisində yaşaması yadlar içərisində yaşamaqdan daha yaxşıdır və bu kimi sözlər dedi.

Digər tərəfdən Şeybə də əmisinə dedi: Anam a icazə verməyincə mən ondan ayrılmayacağam. Nəhayət anın razılığı alındı və Şeybə Mütəlliblə Məkkəyə yola salındı. Mütəllib onu götürüb dəvəyə mindirib Məkkə şəhərinə yola düşdü. Məsələdən xəbərdar olmayan Qüreyş onu Mütəlibin qulu zənn edib dedilər: Mütəllib onu alıb özü ilə Məkkəyə gətirib ona görə də onu “Əbdül Mütəllib” adlandırdılar. Mütəllib dedi: Yersiz sözlər danışmayın, bu mənim qardaşım Haşimin oğludur. Onu mən Mədinədən bu şəhərə gətirmişəm.

Beləcə yerini də ona göstərdilər.

İbn İshaq Əli ibn Əbu Talibdən bir hədis rəvayət edib ki, qeyd etdiyiniz yuxu Əbdül Mütəllibin öz dili ilə belə olmuşdur: Həcərdə yatdığım vaxt bir kəs yanıma gəlib dedi: “Teyyibəni” qaz! Mən dedim: Teyyibə haradır? Deyən getdi (və mən onu görmədim)

Səhəri gün yenə həmin yerə gedib yatdım. Yuxuda gördüm həmin şəxs gəlib dedi. “Bərrəni” qaz! Dedim: Bərrə nədir? Deyən gözdən itdi.

Üçüncü gün olduqda mən yenə də oraya getdim. Yuxuya gedən kimi həmin söyləyən gəlib dedi: “Məznunəni” qaz! Dedim: Məznunə nədir? Deyən gözdən itdi.

Dördüncü gün həmin formada gəlib dedi: Zəmzəmi qaz, dedim: Zəmzəm nədir? Dedi: Odur ki, nə suyu quruyar və nə azalar. Hacıları sirab edər, yeri qan və peyin ilə doludur. Orada ağ və qara qarğalar dimdik vurar, ora qarışqaların yuvasıdır. Əbdül Mütəllib bu əlamətlərlə ona göstərişi verilən quyunun yerini bildi və onun yuxusunun doğru düzgün yuxulardan olduğunu başa düşdü. Səhərisi gün külüngünü əlinə alıb həmin vaxt yeganə övladı olan Haris ibn Əbdül Mütəlliblə işə başlayıb, quyunu qazmağa başladı. Bir az qazdıqdan sonra quyuda daş görünməyə başladı və təkbir dedi: Qüreyş onun təkbir səsindən bildilər ki, o öz məqsədinə nail olub. Bu vaxt hamı qalxıb onun yanına gələrək dedilər: Ey Əbdül Mütəllib bu quyu bizim atamız həzrəti İsmailindir. Bizidə özün ilə birgə bu quyuda şərik elə! Əbdül mütəllib dedi: Bu elə bir quyudur ki, onu qazmaq üçün təkcə mən məmur olmuşam, ona görə də sizi onda şərik etməyəcəyəm. Qüreyş dedilər: Biz bu söz ilə razılaşmırıq. Əgər güclü bir dəlilsübut gətirməsən biz əl çəkməyəcəyik.

Əbdül Mütəllib dedi: Bizim aramızda bir şəxsi qazi təyin edin, o nəyə hökmə etsə biz də o cür hərəkət edəcəyik. Dedilər: Biz Səd Həzim qəbiləsinin kahin qadınının qəzavətini qəbul edirik. Əbdül Mütəllib də qəbul etdi və Şam dağlıqlarında yaşayan o qadına tərəf yola düşməyə hazırlaşdılar. Səhərisi gün hər tayfadan bir nəfər yola düşdü. Yol əsnasında Əbdül mütəllib

səh:105

və onu müşayət edənlərin suyu qurtardı. Elə susamışdılar ki, artıq məhv olacaqlarını yəqin etmişdilər. Onlarla olan digər qüreyş nümayəndələrindən su istəsələrdə onlar su verməkdən imtina etdilər və dedilər: Bizim özümüzün də suya ehtiyacımız var qorxuruq ki, bu quru və susuz səhrada sizin taleyinizi təkrarlayaq.

Vəziyyəti belə görən Əbdül mütəllib üzünü yoldaşlarına tutub dedi: İndi nə etmək lazımdır? Dedilər: Sən nə desən onu! Dedi: Mənim fikrimə görə nə qədər ki, canımız da qüvvət var hər birimiz öz əli ilə qəbrini qazıb yanında əyləşsin. Nə qədər ki, onun digər dostları sağdırlar onu qəbirdə dəfn etsinlər. Axıra qalan şəxsin bədəni çöldə qalacaq. Ona görə də bu biyabanda hamının bədəni məhv olmasındansa bir nəfərin bədəninin məhv olması daha yaxşıdır.

Bu sözü qəbul etdilər və hər biri qalxıb özü üçün bir çuxur qazdılar. Sonra onun yanında əyləşib onlara hakim olmuş susuzluğa görə ölümün gəlişini gözləyirdilər. Digər Qüreyş nümayəndələri isə bütün bu hallarda onların necə davranacaqlarına tamaşa edirdilər. Bu vaxt Əbdül Mütəllib üzünü yoldaşlarına tutub dedi: And olsun Allaha bizim su axtarmağımız tamamən acizlik və gücsüzlükdür. Əlimizi əlinizin üstünə qoyub ölümü gözləməkdənsə qalxın bir tərəfə gedək bəlkə Allah dünyanın bu nöqtəsində ruzi olaraq bizə su qismət etdi. Bütün karvan əhlinin onların necə hərəkət etməsinə tamaşa edə- edə hamı ayağa qalxdılar. Əbdül Mütəllib öz dəvəsinə minib qışqırdı ki, dəvə yerdən qalxsın. Qalxan kimi o dəvənin ayağı altından saf və şirin su axmağa başladı.

Saf suya gözü sataşan Əbdül Mütəllib qışqıraraq təkbir dedi: yoldaşları da təkbir dedilər. Bu vaxt dəvədən aşağı düşüb su içib susuzluğunu yatızdırdı. Sonra hamısı o sudan içib dedilər. Ey Əbdül Mütəllib Allah sənin barəndə yaxşı qəzavət etdi. Biz bundan sonra Zəmzəm quyusuna görə səninlə dalaşmayacağıq. Səni bu susuz səhrada sirab edən şəxs Zəmzəm suyunu sənə bağışladı. Arxayınlıqla öz sirab etmə işinə qayıt.

Beləliklə Əbdül Mütəllib Qüreyş karvanı ilə Məkkəyə tərəf

səh:106

qayıtdılar və Bəni Səd kahinəsinin yanına getmək fikrindən daşındılar.

İbn İshaqın Əli ibn Əbu Talibdən rəvayət etdiyi hədis bu idi. Digər hədisdə Zəmzəm quyusunun qazılma dastanını belə rəvayət edir ki, Əbdül Mütəllib deyir:

Quyunun qazılması mənə göstəriş verildikdən sonra mənə deyildi:

ثم ادع بلماء الروی غیر الکدر

یسقی حجیج الله فی کل مبر

لیس یخاف منه شیء ما عمر(1)

Əbdül Mütəllib bu sözləri eşitcək Qreyşin yanına gedib dedi: Xəbəriniz olsun ki, Zəmzəm quyusunu qazmağa məmur edlimişəm (yuxuda) Qüreyş dedilər: Onun yerini sənə göstəriblərmi? Dedi: yox; dedilər: Elə isə bu yuxunu gördüyün yerə qayıt və yat. Əgər bu göstəriş Allah- Təala tərəfindən gəlibsə onda onun yerini də sənə göstərəcəklər. Əgər bu yuxu şeytan tərəfindən olubsa yanına heç kim gəlməyəcək. Əbdül Mütəllib oraya qayıdıb yatdı. İkinci dəfə onun yanına gəlib dedilər: “Zəmzəmi qazsan peşiman olmayacaqsan, O sənin babanın mirasıdır. Onun suyu heç vaxt qurumaz və azalmaz. Hacıları sirab edərsən...(2) Orada nemət verən Allah üçün nəzr etsinlər. Miras qalan bir quyu və möhkəm bir müqavilədir. Sənin bildiyin kimi deyil. Onun yeri qan və peyin arasındadır”.

Rəvayətə görə: Əbdül Mütəllib soruşdu: Onun yeri hardadır? Ona dedilər: Qarışqa yuvası olan yerdə, o yerdə ki, sübh qarğa dimdiyini yerə vurur.

Bəs Əbdül Mütəllib yeganə övladı Haris ilə birlikdə oraya gəldi. Asəf və Nailə(3) arasında Qüreyşin qurban kəsdiyi yerdə qarışqa yuvasını tapdılar. Habelə orada əyləşən və dimdiyini yerə vuran qarğanı müşahidə etdilər. Külüngü əlinə alıb qazmağa başladı.

Bunu görən Qüreyş yaxın gəlib dedilər: Biz icazə vermərik

səh:107

ki, biz qurban kəsdiyimiz iki büt arasında quyu qazasan! Əbdül Mütəllib övladı Harisə dedi: Sən onları buradan uzaqlaşdır ki, mən işimi davam etdirim. Çünki and olsun Allaha mən bu işdən əl çəkməyəcəyəm. Qüreyş Əbdül Mütəllibin bu iş barəsində ki, qərarını görüb, onu orda qoyub öz işlərinin dalısıyca getdilər.

Quyunu bir az qazmışdı ki, quyuda bir daşa rast gəldi. Əbdül mütəllib daşı görüb təkbir dedi. Camaat başa düşdülər ki, Zəmzəm barəsində ona deyilənlər düz olubdur.

Quyunun qazılma işi bitdikdən sonra oradan qızıl ceyran– Corhəm qəbiləsi basdırmışdı(1)bir neçə Qala(2) qılıncı və eləcədə bir neçə zireh də tapıldı. Qüreyş dedilər: Bu tapılan xəzinədə biz də sənin ilə şərikik? Əbdül Mütəllib dedi: Mən sizi bu əşyalara şərik edə bilmərəm. Amma bir iş görə bilərəm ki, Kəbə də püşk atma üçün saxlanılan oxlar vasitəsi ilə bu tapıntıların sahibini müəyyənləşdirə bilərik.

Qüreyş dedilər: Necə?

Əbdül Mütəllib dedi: İki ox Kəbə üçün, iki ox mənim üçün və iki oxda sizin üçün ayıraq. Oxlar kimin bəxtinə çıxsa xəzinə də onun olsun.

Qüreyş qəbul etdi: Kəbə üçün iki sarı ox, Əbdül Mütəllib üçün iki qara ox və Qüreyş üçün iki ağ ox müəyyənləşdirdilər. Sonra oxları Hübəlin yanına aparan püşk atana verdilər– Hübəl Kəbə evinin ortasında qoyulan böyük büt idi. Ühüd döyüşündə Əbu Süfyan onu özü ilə gətirşmiş və ona demişdi: "اعل هبل" yəni ey Hübəl öz dinini aşkar elə.

Əbdül Mütəllib əllərini Allahın dərgahına qaldırıb dua etdi. Püşkatan oxlarla püşkünü atdı. Nəticədə iki qızıl ceyran Kəbənin, qılınc və zirehlər isə Əbdül Mütəllibin bəxtinə düşdü. Ağ oxlar– Qüreyşin adına idi– heç nə qazana bilmədi.

Əbdül Mütəllib onun bəxtinə çıxan qılıncları Kəbəyə bağışladı. Onlardan Kəbə üçün qapı düzəltdilər. İki qızıl ceyranın qızılından qapının dəstəyində istifadə etdilər.

səh:108

Deyilənlərə görə: birinci dəfə idi ki, Kəbənin bəzədilməsində qızıldan istifadə edilirdi.

Əbdül Mütəllib beləcə hacıların sirab edilməsi işi ilə məşqul idi.

Qüreyş tayfalarının Məkkədə qazdığı quyular

Əbdül Mütəllib Zəmzəm quyusunu qazmazdan öncə Qüreyş Məkkənin müxtəlif məhəllələrində bir çox quyular qazmışdılar ki, onların bəziləri aşağıdakı kimidir.

“Təvi quyusu” ƏbdŞəms ibn Manaf Məkkənin yuxarı tərəfində Məhəmməd ibn Yusifin evinin yaxınlığındakı Bəyzada (ağ yerdə) qazmışdı.

“Bəzr quyusu” Haşim ibn ƏbdManaf, Əbu Talib dərəsinin girəcəyində “Xəndəmənin” qarşısındakı Müstənzərdə qazmış və onun suyunu hamı üçün vəqf etmişdi.

“Sucilə quyusu” Onu Haşim ibn ƏbdManaf qazdı. Bu gün Motəm ibn Ədi ibn Nofəl tayfasının quyusudur ki, ondan istifadə edirlər. Nofəl övladlarına görə bu quyunu Motəm Əsəd ibn Haşimdən alıbdır. Amma Haşim övladları deyirlər: Zəmzəm quyusu tapılandan sonra bu quyuya ehtiyac qalmadığına görə Əsəd ibn Haşim onu Motəm ibn Ədiyə bağışladı.

“Həfr quyusu” Uməyyə ibn Əbd- Şəms öz şəxsi istifadəsi üçün qazmışdı.

“Səqiyyə quyusu” Əsəd ibn Əbdül- Ğürra övladları qazmışdılar. Bu quyu Əsəd övladları quyusu kimi məşhur idi.

“Um Ehrad quyusu” Əbdüddar övladları qazmışdılar.

“Sünbülə quyusu” Cəməh övladları qazmışdılar. Onu Xələf ibn Vəhəb quyusuda adlandırırdılar.

“Ğəmər quyusu”ya da Səhm övladları quyusu– Səhm övladları tayfası qazmışdı.

Məkkənin ətrafında digər quyularda rast gəlmək mümkün idi ki, mənə ibn Kəb və Kəlab ibn Mərrə tərəfindən qədim dövrlərdə qazdırılmışdı. Məsələn: “Rəm quyusu” Mərrə ibn Kəb övladları “Xəm quyusu” və “Həfr” quyusu isə Bəni Kəlab ibn Mərrə tayfası tərəfindən qazılmış və Qüreyş rəhbərlərinin istifadəsinə verilmiş idi.

Zəmzəm quyusu qazıldıqdan sonra hacıların sirab edilməsi üçün istifadə edilən digər quyulardan imtina edilib hamı bu

səh:109

quyuya tərəf axışdılar. Çünki bu quyunun digər quyular ilə müqayisədə bir sıra üstünlükləri var idi. Məsələn: onun Məscidul-həramda olması, digər quyular ilə müqayisədə suyunun daha yaxşı olması, Allahın dostu olan həzrəti İbrahimin övladı həzrəti İsmail tərəfindən meydana çıxması və s.

Bu cəhətlər ƏbdManaf övladlarına digər ərəb və Qüreyş tayfaları ilə müqayisədə əlavə iftixar və başıucalıq gətirirdi. Bu barədə Müsafir ibn Əbi Əmr ibn Üməyyə və Həzifət ibn Ğanəm bir sıra şerlər söyləmişlər ki, bu şerlərdə Haşim övladlarının Zəmzəm suyu ilə sirab etmələri və digər cəhətlərə görə iftixara malik olmaları qeyd olunur.

Oxlardan birinə yazmışdılar: “Bəli”, digərinə isə “yox” yazmışdılar. Hər vaxt bir iş görmək istədikdə onu bir- birinə qatışdırar, sonra isə birini çıxarardılar. Əgər “Bəli” yazılmış ox çıxsaydı onu yerinə yetirər, yox əgər “yox” yazılmış ox çıxsaydı ondan imtina edərdilər.

Digər üç oxda isə ardıcıllıqla “Sizdəndir”, “Başqalarındandır”, “Yapışıbdır” sözləri yazılmışdı. Əgər bir şəxsin şəcərəsində şəkk etsəydilər qeyd etdiyimiz oxları qatışdırar sonra isə onlardan birini çıxarardılar. Əgər birinci ox çıxsaydı şəxsiz onu özlərindən hesab edər, əgər ikinci ox çıxsaydı onu biganə və yad hesab edər və əgər üçüncü çıxsaydı deməli onlarla heç bir bağlılıq və nisbət yox idi.

Onlardan birinə “Sular” sözü yazılmış idi. Əgər bir quyu qazmaq istədikdə oxları qatışdırardılar. Əgər o ox çıxsaydı quyunu qazardılar. Onların adətinə görə evlənmək, övlad sünnət etdirmək, ölüləri hansısa yerdə dəfn etmək və ya kimsənin şəcərəsində şübhə etdikdə və ya başqa hallarda oxlar vasitəsi ilə püşk atmaq istədikdə nəzərdə tutulmuş insanı bir dəvə və yüz dirhəm pul ilə Hübəlin yanına göndərərdilər. O, dəvə və pulu püşk atana verərdilər. Sonra püşk atılacaq insanı irəli çəkib deyərdilər. İlahi bu filankəs oğlu filankəsdir ki, biz onun barəsində filan işi yerinə yetirməyi niyyət etmişik. İndi nəyi məsləhət və haqq bilirsənsə onu da müəyyən elə. Bu sözü deyir sonra püşkü atana deyərdilər: İndi püşkü at.

O, da qeyd etdiyimiz formada püşk atar və hər nə çıxsaydı ona da əməl edərdilər.

O, cümlədən Əbdül Mütəllib püşk atana öz nəzri barəsində məlumat verib ona dedi: İndi püşk at! Əbdül Mütəllib ovladlarının hər biri öz oxunu o kişiyə verdilər. Bu arada Zübeyr və Əbü Talib ilə eyni anadan olan Əbdül Mütəllibin kiçik oğlu Əbdullah da öz oxunu o kişiyə verdi– anaları Əmr ibn Aizin qızı Fatimə idi– Deyilənlərə görə: Əbdül Mütəllib onu digər övladlarından daha çox istəyirdi. Onun Allahın elçisinin atası olacağını bildiyi üçün püşkün ona düşəcəyini güman etmirdi.

Püşkün Əbdullahın adına çıxması və Qüreyşin onun öldürülməsinə mane olması

səh:111

Püşk atan şəxs onları qarışdırdı. Əbdül Mütəllib də Allahtəalanın dərgahına əllərini qaldırıb dua edərək püşkün nəticəsini gözləyirdi ki, qəflətən bir kişi irəli gələrək Əbdullahın adını dedi. Əbdül - mütəllib dərhal yerindən qalxaraq bir əli ilə Əbdullahı, digər əli ilə isə xəncəri tutub birbaş Asaf və Nailəyə(1) tərəf gəldiki Əbdullahın orada başını kəssin. Belə olduqda Qüreyş hər tərəfdən Əbdülmütəllibə doğru hücum edib ona dedilər: Nə etmək istəyirsən? Dedi: Əbdullahı kəsmək istəyirəm. Dedilər: And olsun Allaha nə qədər ki, bu işdə üzr yeri var, onu öldürməməlisən. Çünki, əgər sən bu gün bu işi yerinə yetirsən bundan sonra camaat öz övladlarını buraya gətirərək başını kəsəcəkdir. Bununla da kimsə salamat qalmayacaqdır.

Əbdullahın anası Fatimə ilə eyni tayfadan olan və Əbdullahın dayısı hesab olunan Müğeyrə ibn Abdulla Məxzumi irəli gəlib dedi: Ey Əbdül -mütəllib nə qədər ki, bu işdə çıxış yolu var sən Əbdullahın başını kəsməməlisən. Əgər qurban istəsə biz bütün var dövlətimizi Əbdullaha qurban verə bilərik. Əbdül mütəllibin digər övladları və Qüreyş deyirdilər. Onu Hicazda yaşayan kahinin yanına apar və o nə desə onu da yerinə yetir.

Bu təklif qəbul edildi. Həmin qadını tapmaq üçün Mədinəyə gəldilər. Soraqlaşdıqdan sonra ona dedilər ki, dediyiniz qadın Xeybərdədir. Onlar Xeybərə tərəf yola düşərək oraya çatdılar. Onlar qadının yanına gedib məsələni ona danışdılar. Qadın dedi: Bu gün mənə möhlət veriniz ki, mənim tabeçiliyimdə olan cin gəlsin və mən bu işi ondan soruşum. Onlar o qadının yanından durub getdilər. Əbdül- Mütəllib o günü Allah - təalanın dərgahına dua etməklə keçirtdi. Səhəri o qadının yanına gəldilər. Qadın dedi: Öz yurdunuza qayıdıb püşkün bir tərəfinə Əbdullahın adını digər tərəfdə isə on dəvə yazaraq püşk atın. Yenə də püşk Əbdullahın adına çıxdı. On dəvə artırıb yenə də püşk atdılar, püşk Əbdullahın adına çıxdı. On dəvə artırıb sayını otuza çatdırdılar. Sonra yenə də püşk atdıqda Əbdullahın adı çıxdı. Dəvələri artırdılar sayı qırx oldu, püşk atdıqda yenə də Əbdullahın qismətinə çıxdı. Dəvələrin sayı 50- yə yüksəldi amma püşkdə yenə Əbdullahın adı çıxdı.

səh:112

Beləcə hər dəfə on dəvə artırırdılar. Nəhayət onların sayı 100 olduqda püşkdə dəvələrin adı çıxdı. Bütün bu müddətdə hər dəfə püşk atanda Əbdülmütəllib dua edirdi.

Püşk dəvələrin adına çıxdıqda orada olan Qüreyş və digər şəxslər ayağa qalxıb dedilər: Ey Əbdül mütəllib Allah səndən razı oldu. Amma Əbdül Mütəllib qəbul etməyib dedi: Yox and olsun Allaha üç dəfə də püşk atmasam rahat olmayacağam. Yenə üç dəfə püşk atdıqda, püşk dəvələrin adına çıxdı. Elə buradaca dəvələri kəsib ətlərini yer üzərinə qoydular ki, istəyən apara bilsin. Beləliklə Əbdullah öldürülməkdən xilas oldu.

Özünü Əbdullaha təqdim edən və onunla ailə həyatı qurmaq istəyən qadının dastanı

Əbdül Mütəllib dəvələri kəsdikdən sonra Əbdullahın əlini tutub evə tərəf yola düşdü. Deyilənlərə görə: Vərəqət ibn Nofəlin bacısı Bəni Əsəd ibn Əbdülüzza tayfasından olan bir qadın Kəbə kənarında Əbdullahın parlaq simasını görüb ona dedi: Ey Əbdullah hara gedirsən? Dedi: Atamın arxasınca gedirəm. Qadın dedi: Mən sənin üçün qurbanlıq kəsilən dəvənin sayı qədər dəvə bağışlayaram ki, mənimlə bir yatağa girəsən? Əbdullah dedi: Mən atamın izni olmadan heç bir iş görməyəcək və ondan da ayrılmayacağam.

Əbdullahın Vəhəb qızı Aminə ilə ailə həyatı qurması

Əbdülmütəllib bu hadisədən sonra Əbdullahı Bəni Zöhrə qəbiləsinin rəhbəri olan Vəhəb ibn ƏbdManaf ibn Zöhrənin yanına aparıb öz dövründə Qüreyş qadınlarının ən nəcib xanımı olan qızı Aminəyə elçi düşərək onu Əbdullah üçün aldı. Aminə xanım Əbdullahın həyat yoldaşı oldu.(1) Həmin evdə Aminə onunla bir yastığa baş qoyur. O, qadın Allahın elçisinə hamilə qalır. Əbudllah Aminənin yanından xaric olduqda yolda özünü Əbdullaha təqdim edən qadınla rastlaşır. Amma təəccüblə müşahidə etdi ki, artıq qadın ona meyl göstərmir.

Əbdullah soruşdu: Dünənki xahişini təkrarlamamağının səbəbi nədir?

Dedi: Dünən sənin simanda müşahidə etdiyim nur artıq

səh:113

səndə yoxdur. Buna görə də mənim sənə ehtiyacım yoxdur. O, qadın səmavi kitablar oxuyan xristian dinində olan qardaşı Vərəqət ibn Nofəldən eşitmişdi ki, tezliklə ərəb ümməti arasında bir peyğəmbər zühur edəcək.

Digər bir hədisdə rəvayət edilibdir ki, Vəhəb qızı Aminə Əbdullahla birgə onun digər bir arvadının evinə getdilər. O, qadının əlləri palçığa bulaşmışdı. Əbdullahdan onun ilə bir yastığa baş qoymasını xahiş etsədə, Əbdullah onun əllərini palçığa bulaşdığını görüb üzünü turşudub onun xahişini rədd etdi. Belə olduqda qadın ayağa qalxıb əl- üzünü təmizləyib öz olduğu yerə qayıtdı. Əbdullahda Aminənin yanına getmək üçün ayağa qalxdıqda gözü o qadına sataşdı. Qadın yenə də öz xahişini dilə gətirsədə amma Əbdullah onun sözlərinə fikir verməyərək Aminənin yanına gedib onunla bir yastığa baş qoydu. Aminə bu yaxınlıq nəticəsində Allahın elçisinə hamilə qaldı.

Əbdullah Aminənin yanından qayıdıb digər qadının yanına gedib ona dedi: İndi hazırsan? Dedi: yox, çünki mənim yanıma gələndə gözlərinin arasında aşkar nur parlayırdı. Mən o nuru oğulmaq istəyirdim. Amma sən mənim xahişimi qəbul etməyib, Aminənin yanına getdin və o nur ona qismət oldu.

Aminənin o həzrətə hamilə qaldığı dövrün hədisi

Peyğəmbərin anası Vəhəb qızı Aminə deyir: Mən peyğəmbərə hamilə olan vaxt bir şəxs mənim yanıma gəlib dedi: Xəbərin olsun ki, sən bu ümmətin ağası və rəhbərinə hamilə qalmısan. Onu doğduqdan sonra deyərsən: “Mən bu övladı hər bir həsəd aparanın şərrindən yeganə Allaha tapşırıram” Sonra onun adını Məhəmməd qoyarsan. (Aminənin dilindənmütərcim) Rəvayət edirlər ki: Mən ona hamilə olduğum vaxt məndən bir nur ayrıldı ki, o nurun arasında Şamdakı (Suriyamütərcim) Bəsra şəhərinin qəsrlərini gördüm.

Əbdullahın vəfatı:

Aminə peyğəmbərə hamilə olan vaxtı yəni peyğəmbər dünyaya gəlməmiş Əbdullah vəfat etdi.(1)

səh:114

səh:115

səh:116

Səd qəbiləsindən olan Həlimə, onun söykökü və həyat yoldaşı

Nəhayət Bəni Səd ibn Bəkr qəbiləsindən Əbi Züeybin qızı Həliməni onun üçün dayə tutdular. (Əbu Züeyb, Əbdullah ibn Haris ibn şəcənətin künyəsidir ki, onun da şəcərəsi Qeys ibn Eylana gedib çıxır). Həlimənin həyat yoldaşı Haris ibn Rəfaə idi (soykökü Bəkr ibn Həvzana gedib çatırdı).(1) O, həzrətin süd qardaşının adı Əbdullah, bacılarının adları isə Ənisə və Şima adı ilə tanınan Həzafət idi. Bunarın üçü də Səd qəbiləsindən olan Həlimənin övladları idi.

Deyilənlərə görə: Peyğəmbər bəni Səd qəbiləsinin arasında olduğu müddətdə Sima, o həzrəti saxlamaqda anası Həliməyə kömək edərdi.

Biz boz rəngdə olan bir uzunqulağa minmişdik. Yanımızda qoca bir dəvə olsada Allaha and olsun ki, bir damcı belə südü yox idi. Məkkə yolunda olduğumuz gecə bizim uşağımız aclıqdan o qədər ağladı ki, yata bilmədik. Nə mənim nədə ki, dəvənin döşündə onu doyuzdura biləcək qədər süd yox idi. Yeganə ümidim bizi Məkkəyə doğru aparan gələcək idi. Bizim arıq uzunqulağımız o qədər arıqlamış və əldən düşmüş idi ki onun ləng getməsi Bəni Səd qafiləsini yormuşdu.

Hər halda özümüzü Məkkə şəhərinə yetirərək, südəmər uşaqları soraqlamağa başladıq. Allahın elçisini, Səd tayfasından olan qadınların hansına tapşırırdılarsa yetim olduğunu bilən kimi onu saxlamaqdan imtina edərək deyirdilər: Bu uşağın atası ölmüş, anası və babasının himayəsində yaşayır. Görəsən anası və babası onun üçün nə edə bilərlər ki? Səd qəbiləsindən olan qadınların hər biri süd vermək üçün uşaq tapdılar. Təkcə mən heç kəsi tapa bilməmiş və peyğəmbərdən də yetim olduğuna görə imtina etmişdim. Amma nəhayət Bəni Səd qadınlarının yola düşmək istədiklərini gördükdə həyat yoldaşıma dedim: Bütün bu qadınların içərisində təkcə mənim uşaqsız qayıtmağım xoşuma gəlmir. And olsun Allaha indi gedəcəm, həmin yetim uşağı qucağıma alıb gətirəcəyəm. Həyat yoldaşım da mənim təklifimi qəbul edərək dedi: Ümid edirik ki, Allah bu uşaqla bizim üçün bərəkət qərar versin.

Həlimə deyir: Nəhayət mən Əbdülmütəllibin yanına gedib o həzrəti götürdüm. Məni buna vadar edən yeganə səbəb başqa uşaq tapa bilməməyim idi. Onu süd vermək üçün qucağıma alan kimi iki döşümdə süd ilə də doldu həm peyğəmbər və həm də aclıqdan yatmayan uşağım yedi. Hər ikisi doyub yuxuya getdilər. Digər tərəfdən həyat yoldaşım da ayağa qalxıb dəvəyə tərəf getdikdə onun hər iki döşünün süd ilə dolduğunu müşahidə etdi. Sonra mən və onu doyuzduracaq həddə süd sağdı və biz də yedik. O gecəni tom arxayınlıqla başa vurduq.

Səhər olan kimi həyat yoldaşım dedi: Ey Həlimə and olsun Allaha ki, sənə bərəkətli bir uşaq qismət olub: Dedim: Bəli mən də belə düşünürəm. Sonra mən öz eşşəyimə minib o həzrəti də özümlə götürdüm. And olsun Allaha çətinliklə yol gedən uzunqulaq

səh:119

elə sürətlə gedirdi ki, Bəni Səd qəbiləsinin qadınlarının uzunqulaqlarının heç biri onun kimi sürətlə gedə bilmirdi. Qeyd etdiyimiz qadınlar dedilər: Ey Əbi Züeybin qızı bir az yavaş sür! Məgər bu gələndə mindiyin taqətdən düşmüş həmin uzunqulaq deyil! Deyirdim niyə elə özüdür ki var. Qadınlar təəccüblə dedilər! And olsun Allaha ona nə isə olubdur.

Bəni Səd yurduna qayıdandan sonra o gündən etibarən bizim qoyunlar otlaqdan qayıdanda qarınları tox, döşləri isə süd ilə dolu olurdu, ancaq o vaxta qədər bizim yurd kimi otsuz və susuz bir yer tanımırdım. Bəni Səd qəbiləsinin üzvləri qoyunlarından bir damcı belə süd sağa bilmədiyi halda, biz həmişə qoyunlarımızın çoxlu südündən istifadə edərdik. (bu hadisə bizim qəbilənin təəccübünə səbəb olmuş idi) onlar öz çobanlarına deyirdilər: Siz də qoyunlarınızı Həlimənin qoyunlarının otlağına aparınız. Bununla belə yenə də onların qoyunları ac və quru döşlərlə səhradan qayıdardılar. Amma bizim qoyunlar isə doymuş və döşləri südlə dolu halda qayıdardılar.

Bu minval ilə hər gün bizim evdə xeyir- bərəkət artmağa başlayırdı. Nəhayət o həzrət iki yaşına çatdıqda onu süddən ayırdım. O uşaq digərləri ilə müqayisədə fərqli inkişaf edirdi. Belə ki, iki yaşı olduqda yekə və güclü bədən quruluşuna sahib idi. İki yaşı tamam olandan sonra onu anası Aminənin yanına qaytardım. Amma onun mənim yanımda qaldığı müddət ərzində mənə qismət olan xeyir-bərəkətə görə istəyirdim ki, onu anasından alıb öz qəbiləmin yanına qaytarım. Buna görə də Aminəyə dedim: Yaxşı olar ki, o bizim yanımızda qalsın, çünki mən Məkkənin vəbasından onun üçün qorxuram (bu şəhərin münasib olmayan havası). Bu barədə çox təkid etdikdən sonra nəhayət Aminə razı olub onu bizim ilə yola saldı.

kişi onu tutub yerə yatırdaraq sinəsini yardılar! Həlimə deyir: Mən və həyat yoldaşım onun yanına qaçdıqda gördük ki, rəngi qaçmış formada ayaq üstə durmuşdur. Onu ağuşa alaraq dedim: Oğlum nə olub? Dedi: İki ağ geyinmiş kişi mənim yanıma gələrək məni yerə yatırdıb, sinəmi yararaq mənim bilmədiyim bir şeyi oradan çıxartdılar. Sonra isə getdilər. Həlimə deyir: Sonra biz o həzrəti götürüb öz çadırlarımıza qayıtdıq.

Həlimənin o həzrəti anası Aminənin yanına gətirməsi

Həlimə rəvayət edir: Bu hadisədən sonra həyat yoldaşım mənə dedi: Ey Həlimə! Mən qorxuram ki, bu uşağa bir ziyan toxunsun, nə qədər ki, xoşagəlməz bir hadisə baş verməyib onu qohumlarının yanına qaytar!

Mən onu götürüb anası Aminənin yanına apardım. Aminə dedi: Ey qadın sən ki, onu saxlamaq üçün bu qədər israr edirdin, indi nə olub ki, onu geri gətirmisən? Dedim: Artıq uşaq böyüyüb və mən onu saxlamaq üçün öhdəmə götürdüyüm vəzifəni yerinə yetirmişəm. Bundan sonra isə onun başına gələn xoşagəlməz hadisələrə görə qorxuram. Buna görə də onu sənin yanına gətirdim. Aminə dedi: Bunlar səbəb deyil, həqiqəti söylə!

Həlimə deyir: O qədər təkid etdi ki, nəhayət mən iki ağ geyinmiş kişinin dastanını ona söylədim. Aminə dedi: Aya şeytana görə ondan qorxursan? Dedim: Bəli, Aminə dedi: Yox and olsun Allaha ki, şeytan ona yol tapa bilməz. Amma mənim uşağımın əhvalatı başqa cürdür. İstəyirsənsə onun sərgüzəştini sənin üçün danışım? Dedim: Əlbəttə!

Aminə dedi: Mən bu övlada hamilə olarkən məndən nur ucaldı ki, o nurda Şam Bəsrəsinin saraylarını gördüm. Bütün hamiləlik müddətimdə ona hamilə qaldığım kimi bu sadəlikdə və asanlıqda bir uşaq daşımamışdım (hamilə olmamış idim). Dünyaya gələndən sonra əllərini yerə qoyaraq başını asimanə tərəf qaldırdı. Hər halda onu burada qoy və sağsalamat öz yurduna qayıt.(1)

həzrətə dedilər: Ya Rəsulallah! Öz uşaqlıq tarixçəni bizə danış. Həzrət buyuru: Bəli mən atam İbrahimin duası və qardaşım İsanın müjdəsiyəm.(1) Anam mənə boylu olarkən ondan bir nur yüksəldi ki, o nurda Şam qəsrlərinin görə bildi. Süd əmmək dövrünü Bəni Səd qəbiləsində keçirdim. Ondan sonra bir gün öz süd qardaşlarımdan biri ilə evin arxasında çəpiş otarırdım ki, qəflətən iki ağ geyimli kişi yanıma gəldi. Əllərində qar ilə dolu qızıl bir teşt var idi. Sonra məni tutub sinəmi yardılar, ürəyimi çıxardıb onu da yardılar, ürəkdə olan qara laxtanı çıxarıb atdıqdan sonra, ürəyimi yuyb təmizlədilər. Sonra onlardan biri digərinə dedi: Onu ümmətindən on nəfər ilə müqayisə et, eləki müqayisə etdilər mən üstün oldum. Dedi: Ümmətindən yüz nəfər ilə müqayisə et, yenə də müqayisə etdikdə mən üstün oldum. Dedi: Onunla işin olmasın and olsun Allaha ki, əgər bütün ümməti ilə müqayisə etsən yenə də onlardan üstün olacaq.

yaşayan dayılarının yanına apardı. Aminə Məkkəyə qayıdanda Əbva(1) adlı yerdə xəstələnərək dünyadan köçdü.

Ondan sonra Allahın elçisi babası Əbdül- Mütəllibin himayəsi altında yaşamağa başladı. Adətə görə gündüzlər Kəbənin kənarında Əbdül- Mütəllib üçün xalça sərərdilər. Övladları gəlib o xalçanın kənarında yerin üzərində əyləşər və gözləyərdilər ki, Əbdül- Mütəllib gəlib xalçanın üstündə əyləşsin. Onların heç biri hörmət əlaməti olaraq istər o gəlməmişdən öncə, istərsə də o gələndən sonra xalçaya ayaq basıb oturmazdılar. Amma balaca uşaq olan peyğəmbər keçib xalçanın üstündə oturardı. Bəzən həzrətin əmiləri onu tutub xalçanın üstündən uzaqlaşdırardılar. Amma Əbdül Mütəllib onlara mane olaraq deyərdi: Uşağımı rahat buraxın ki, and olsun Allaha o, yüksək məqam sahibi olacaq. Sonra onu tutub öz yanında xalça üstündə otuzdurar və əlini onun kürəyinə çəkərdi. O, uşağın davranışı Əbdül Mütəllibin şad olmasına səbəb olardı.

habelə onu vəzifəsində saxladı. İndiyə qədər də Əbbas övladlarının əlindədir. (indiyə qədər dedikdə yazıçı burada kitabı yazdığı vaxta işarə edirmütərcim).

Qüreyş karvanı hər il Boheyranın kilsənin kənarından keçər və ara- sıra orada dayanardılar. Boheyra heç bir zaman onlar ilə söhbət etməmişdi. Amma bu dəfə Qüreyş karvanı onun kilsəsinin yaxınlığında dayandıqda onlar üçün çoxlu yemək hazırlayaraq onlara qonaqlıq verdi: Boheyranın belə bir addım atmasının səbəbi onun öz kilsəsində oturaraq Qüreyşin karvanı və onların arasında peyğəmbəri görməsi idi. O, səhrada peyğəmbərin başı üstündə bir bulud parçasının hərəkət edərək, karvanın düşərgə saldığı ağacın üstündə dayanmasını gördü. Vəziyyəti belə görən Boheyra kilsəsindən aşağı enib, karvanın yanına adam göndərərək dedi: Mən sizin üçün yemək hazırlamışam. Bu gün sizin karvanınızda olan kiçik, böyük, qul və azad bir sözlə bütün insanları süfrəmə dəvət edirəm. Karvandakılardan biri dedi: Ey Boheyra and olsun Allaha ki, bu gün nə isə gözlənilməz hadisə baş verib, çünki indiyə qədər neçə dəfə biz buradan keçsək də sən indiki kimi heç vaxt bizi qonaq etməmisəm. Boheyra dedi: Doğrudur. Lakin bi sizin qonaq olduğumuza görə deyil, mən bu gün istəyirəm ki, sizə qulluq edəm. Buna görə də xörək hazırlamışam. İstəyirəm ki, sizin hamınız ondan dadasınız.

Qüreyş rahibin ibadətgahına tərəf yola düşdülər. Təkcə peyğəmbəri hamıdan kiçik olduğuna görə həmin ağacın altında öz əşyalarının yanında saxladılar. Karvan əhli bir- birinin arxasıyca rahibin ibadətgahına gəldilər. Boheyra bir- bir onların çöhrəsinə baxdıqda kitablarda peyğəmbər haqqında oxuduğu əlamətləri onlarda müşahidə etmədikdə onlardan soruşdu. Sizdən kimsə karvanda qalmayıb ki? Dedilər: Ey Boheyra sənin süfrəndə oturmağa ləyaqəti olan bütün şəxslər gəliblər. Təkcə yaş cəhətindən karvandakılardan ən kiçiyi olan bir uşaq gəlməyib. Boheyra dedi: Belə etməyin, o uşağı da gətirin. Qüreyşli bir kişi dedi: Lat və Üzzaya and olsun ki, Əbdullah ibn Əbdül Mütəllibin oğlunun burada olması bizim üçün əskiklik deyil. Bunu dedikdən sonra ayağa qalxaraq, gedib o həzrəti özü ilə gətirib yanında əyləşdirdi. Boheyra diqqətlə o həzrətin üzünə baxdı. Kitablarda peyğəmbərin bədən üzvlərinin əlamətləri barəsində oxuduqlarını ona

səh:126

baxaraq bir- bir nəzərdən keçirdi. Rahibin qonaqları olan karvan əhli yemək yedikdən və süfrə yığışdırdıqdan sonra, dəstə- dəstə oranı tərk etdilər. Bütün bu müddətdə Məhəmməd (Allahın salamı olsun ona və övladlarına) və onun davranışına fikir verən Boheyra onun yanına gələrək dedi: Ey oğlan! Səni and verirəm Lat və Üzzaya ki mənim suallarıma cavab verəsən. Boheyranın Lat və Üzzaya and verməsinin səbəbi, Qüreyşin onlara and içməsini gördüyü üçün idi. Lakin peyğəmbər Lat və Uzza adını eşitdikdə buyurdu: Məni Lat və Üzzaya and vermə, çünki heç bir şey onlar qədər mənim yanımda nifrətli deyil!

Boheyra dedi: Elə isə səni and verirəm Allaha, suallarıma cavab ver! Həzrət buyurdu: Nə istəyirsənsə soruş! Boheyra onun şəxsi həyatı, yuxu, ayıqlıq və şəxsi işləri haqında bir sıra suallar soruşdu. Peyğəmbər suallara bir- bir cavab verirdi. Rahib peyğəmbərə aid kitablarda oxuduğu xüsusiyyətlərin buna uyğun gəldiyini görürdü. Sonra onun kürəyinə baxdıqda necə ki, eşitmişdi peyğəmbərlik möhrünü onun iki çiyni arasında müşahidə etdi.

Suallarına cavab aldıqdan sonra üzünü Əbu Talibə tutaraq dedi: Bu oğlan sənin nəyindir? Əbu Talib dedi: Oğlumdur. Boheyra dedi: O, sənin oğlun deyil və atası da dünyadan köçmüş olmalıdır. Əbu Talib dedi: Qardaşım oğludur. Boheyra dedi: Atası necə oldu? Əbu Talib dedi: Anası ona hamilə olarkən atası vəfat etdi. Boheyra dedi: Doğru deyirsən indi isə bu qardaşın oğlunu öz şəhərinizə qaytar və onu yəhudilərdən qoru. And olsun Allaha ki, mənim bu uşaq haqqında bildiklərimi onlar da bilsələr ona zərər vuracaqlar. Xəbərin olsun ki, bu qardaşın oğlu böyük işlər görəcək! Nə qədər tezdir onu öz yurdunuza qaytar.

Əbu Talib Boheyradan eşitdiyi sözə görə öz ticarətini yarıda qoyub peyğəmbəri götürərək sürətlə oradan uzaqlaşdı.

çərçivəsində Boheyra kimi peyğəmbərdə peyğəmbərlik xüsusiyyətlərini müşahidə etdikdə ona zərər vurmaq fikrinə düşdülər. Bunu eşidən Boheyra onlara mane olaraq bildirdi ki, heç kəs ona bir şey edə bilməz. O qədər bu barədə danışandan sonra onları fikrindən döndərərək geri qaytardı.

O cümlədən bu hadisədən sonra peyğəmbər Məkkə şəhərində yaşayırdı. AllahTəala bütün hallarda onu cahiliyyət dövrünün pis adətənənələrindən qorudu. Nəhayət o həzrət böyüdükdən sonra, xoş xasiyyətlik, səbr, düzdanışma, əmanəti qorumaqda, mürüvvət, dostluq, söyüşdən uzaq durmaqda Qüreyş arasında misilsiz bir şəxsiyyətə çevrildi. Məkkə əhalisi o həzrəti Əmin Məhəmməd deyə səsləyirdilər.

Peyğəmbər rəvayət etdiyi bir hədisdə Allahın onu pis adət- ənənələrdən qoruması haqqında buyurur: Mən Qüreyş uşaqları ilə birlikdə oynadığımız oyun üçün, ətraf yerlərdən daş yığardıq. Uşaqlar daş daşımaq üçün paltarlarını soyunub, boyunlarına bağlamış və daşları onun üstünə qoyurdular. Mən də onlara kömək etmək məqsədi ilə paltarlarımı çıxarmaq istəyirdim ki, qəflətən bir şəxs mənə yaxınlaşaraq möhkəm bir şillə vuraraq dedi: Paltarını gey. Mən dərhal paltarımı geyib, paltar ilə daş daşımağa başladım. Amma digər uşaqların hamısı lüt və çılpaq idi.

O cümlədən həzrətin uşaqlıq xatirələrindən biri də Füccar döyüşü əhvalatı olmuşdur

Bu döyüş Qüreyş və onların Kənani tayfasından olan həmpeymanları ilə Eylan arasında baş verdi. Döyüşün baş vermə səbəbi isə Ürvə ibn Ütbə Heyrə padşahı Neman ibn Münzərə məxsus ticarət mallarını daşıyan bir neçə dəvəni Okaz bazarına aparması idi.(1) Kənanə qəbiləsindən olan Bəraz ibn Qeys, Ürvəyə etiraz etdi ki, sənin gördüyün bu iş Kənanə qəbiləsinin ziyanınadır. Ürvə dedi: Əgər bütün insanlara ziyanı olsa belə mən onu yerinə yetirəcəyəm!

səh:128

Ürvə dəvələri deyilən yerə sürməyə başladı. Bəraz da Ürvəni öldürmək fikrinə düşdü. Onun yolu üstə gizləndi. Ürvə Nəcdin yuxarı hissəsində yerləşən “Timın Zi Təlal”a çatdıqda haram ay olmasına və bu ayda qan tökülməsi qadağan olmasına baxmayaraq onu öldürərək, hətta bu barədə şerlər də söylədi. Vəlid ibn Rəbiə də bu barədə şerlər söylədi.(1) Bu hadisə haram ayda baş verdiyinə görə onu “Füccar” adlandırdılar (çünki Füccar, fəcr və fucur sözündən götürülüb, günah deməkdir)

Qüreyş bu xəbəri eşidəndə Ukazda idilər. Onlar Həvzanın bu ölüm xəbərini eşitməsindən öncə Okazdan Məkkəyə tərəf yola düşdülər. Həvzan bu xəbəri eşitdikdə, Ürvənin intiqamını almaq üçün, onların arxasıyca hərəkət etdilər. Qüreyş Hərəmə daxil olmamış, Həvzan onları haqladı (Hərəmdə döyüşməyə icazə verilmirdi). Hər iki dəstə arasında başlanan döyüş gecəyə qədər davam etdi. Gecə olandan sonra Qüreyş hərəmə daxil oldu. Bunu görən Həvzan daha döyüş və onların təqibini dayandırdı. Ondan sonra da Qüreyş ilə Həvzan arasında bir neçə döyüş var verdi ki, bunların bəzisində hələ o zaman on dörd və ya on beş yaşı olan peyğəmbər iştirak edərdi. Peyğəmbərin əmiləri onu döyüşə aparardılar. O həzrətin özündən nəql edilən rəvayətə görə peyğəmbər buyurdu: Mən o döyüşdə əmilərim üçün ox gətirərdim. Yəni düşmənin onlara atdığı və hədəfə dəymədiyi oxları (və ya onların düşmənə atdıqları oxları) mən döyüş meydanından toplayar (yenidən istifadə etmək üçün) və onları əmilərim üçün gətirərdim.

Füccar döyüşündə Qüreyşin rəhbəri Hərb ibn Üməyyə ibn Əbdüşşəms idi. O gün ilk öncə Həvzan qəbiləsi və Qeys ibn Eylan, Kənanə qəbiləsinə üstün gəlirdilər. Amma günorta sonra Kənanə Qeysə qalib gəldi.

İbn Hişam rəvayət edir: Füccar döyüşünün dastanı bundan daha uzundur, amma biz bu qədər söyləməklə kifayətlənirik.

Xuveyld qızı Xədicə varlı və hörmətli bir qadın idi. Ticarətlə məşqul olardı. Ticarət etmək üçün kişiləri muzdla tutar, onlarla ticarət işlərini yerinə yetirmək üçün müqavilələr bağlayıb və onları ticarət səfərlərinə göndərərdi.

Qeyd etdiyimiz kimi Qüreyş də öz dövranını ticarət ilə başa vurardı (hər il iki dəfə Şam və Yəmənə ticarət səfərinə yollanardılar)

Peyğəmbərin dillər əzbəri olan doğru danışmağı, əmanətdarlığını, xoş xasiyyətcil olmasını Xədicə də eşitmişdi. Elə buna görə də Xədicə onun yanına adam göndərərək, peyğəmbərə Şama ticarət səfərinə getməyi təklif etdi. Bunun müqabilində peyğəmbərə digərlərinə ödədiyindən artıq muzd verəcəyini və Meysərə adlı qulu özü ilə bərabər aparacağını qeyd etdi. Peyğəmbər onun təklifini qəbul edib, Xədicənin ticarət mallarını götürərək Meysərə ilə Şama yollandı. Dayanacaqların birində Məhəmməd (s) bir rahibin(1) monastrının yaxınlığındakı ağacın kölgəsində düşərgə saldı. O həzrəti görən rahib Meysərəyə tərəf dönərək soruşdu:

O ağacın altında istirahət edən kişi kimdir?

Meysərə dedi: Məkkə əhlindən qüreyşli bir kişidir.

Rahib dedi: Bu ağacın altında peyğəmbərdən başqa kimsə düşərgə salmaz.

Hər halda peyğəmbər (s) Şama gətirdiyi Xədicənin mallarını satdı və əvəzində istədiklərini alaraq Qüreyş karvanı ilə Məkkəyə tərəf yola düşdü. Yol əsnasında Meysərə müşahidə edirdi ki, günorta vaxtı günün qızmar vaxtı dəvəyə minmiş peyğəmbərin başı üzərində iki mələk peyda olar və günəşin o həzrətə ziyan verməməsi üçün ona kölgə salardılar.

Peyğəmbər Məkkəyə qayıtdıqdan sonra Xədicə həzrətin aldığı malları iki qatına və ya daha çox baha qiymətə satıb çoxlu qazanc götürdü. Meysərə də Rahibin sözlərini və mələklərin kölgə salmasını Xədicəyə danışdı.

Xədicə hörmətli, bilikli və şərafətli bir qadın idi. Digər

səh:130

tərəfdən də Allah iradə etmişdi ki, o iffətli xanımın əzəmət və şəxsiyyətini artıraraq ucaltsın. Meysərənin danışdığı sözlər də bu prosesi sürətləndirdi (xülasə Xədicənin ürəyində meyl yarandı və Əmin kimi tanınan Məhəmmədin həyat yoldaşı olmaq həvəsi baş qaldırdı) və buna görə də peyğəmbərin yanına adam göndərdi. Xədicə çox var- dövlətli, iffətli, namuslu, şərafətli, ailə və qohumluq şəxsiyyətinə və digər müsbət cəhətlərə malik olduğuna görə bütün Qüreyş kişilərinin onunla ailə həyatı qurmaq arzusunda olmasına baxmayaraq, o peyğəmbərə özünü təqdim edib dedi: Mənim əziz əmim oğlu,(1) sən Qüreyş arasında şərafətli, xoş xasiyyət, doğrudürüst və əmanətcil olduğuna görə, mən də sənə qarşı meyl yaranıb və istəyirəm ki, sənin həyat yoldaşın olum. Beləliklə o həzrət ilə ailə həyatı qurmaq istədiyini peyğəmbərin mübarək qulağına çatdırdı. Peyğəmbər bu barədə öz əmilərinə xəbər verdi: Həmzə ibn Əbdül Mütəllib (Allah ondan razı olsun) Xüveylənin yanına gələrək Xədicəyə elçilik edib, onu peyğəmbərlə evləndirdi. Xədicənin Mehriyyəsi 20 dəvə idi. Xədicə peyğəmbərin ailə həyatı qurduğu ilk qadın idi. Nə qədər ki, Xədicə həyatda idi peyğəmbər digər qadınla ailə həyatı qurmadı.

Peyğəmbərin Xədicədən olan övladları:

Anası Misrin Həfn xilafətindən olan Qibtili Mariyə ilə peyğəmbərin İbrahim adlı övladından başqa bütün övladları Xədicədən dünyaya gəlmiş idi.– Mariyəni İskəndəriyyə padşahı Moqoqos peyğəmbərə hədiyyə göndərmişdi. Peyğəmbərin Xədicədən olan övladları yaş etibarı ilə bu ardıcıllıqdadır.

Qasim– Ona görə də Həzrətinn künyəsi Əbül Qasim idi– Teyyib, Tahir, Rüqəyyə, zeynəb, Ümmü Külsüm və Fatimə (Allahın salamı olsun ona)

səh:131

Peyğəmbərin oğlanları yəni Qasim, Teyyib və Tahir o həzrət peyğəmbərliyə yetişməzdən öncə dünyadan köçdülər. Amma qızlarının hamısı peyğəmbərliyə yetişənə qədər həyatda idilər. İslam dinini qəbul edib, o həzrət ilə Mədinəyə hicrət etdilər.

Bu qərarı həyata keçirtməyə kömək edən məsələ isə bu oldu ki, Roma ticarət gəmilərindən biri Ciddədə daşa çarpıb parçalandı. Sahibi gəmidən imtina etdi. Qüreyş də Kəbənin damı üçün o taxtaları Məkkə şəhərinə gətirdi. Məkkə şəhərində olan Qibtli dülgər lazım olan bəzi materialları hazırladı. Bu işlər Qüreyşin qərarı icra etməsinə kömək etdi. Lakin onlar işə başlamaq üçün köhnə tikilini viran etmək istədikdə qorxuya düşdülər. Bu qorxunu artıran şeylərdən biri də Kəbənin içərisindən qara bir ilanın– hədiyyələrin qoyulduğu yerdən– çölə çıxaraq Kəbə evinin divarı üzərində qıvrılması idi. Kəbəyə yaxınlaşmaq istəyən hər kəsə qarşı ilan ağzını açar və hücum edərdi. Bu zaman onun dərisindən səs eşidilərdi. Elə buna görə də Kəbəyə kimsə yaxınlaşa bilməzdi.

Bu hadisə bir neçə gün davam etdi. Hər gün bu işi həyata keçirtmək istədikdə canlarında olan qorxu və qara ilan Kəbə evini sökməyə maneə olurdu. Nəhayət bir gün Allah Təala bir quş göndərdi. Quş Kəbə divarındakı ilanı dimdiyinə alıb göydə görünməz oldu. Bunu görən Qüreyş dedi. Belə çıxır ki, Allah bizdən razı qalıb və gördüyümüz işi də bəyənir. Taxtamız və peşəkar dülgərimizin olduğuna eləcə də Allah bu qara ilanın şərrini bizdən uzaqlaşdırdıqına görə daha yubanmaq düzgün deyil.

Peyğəmbərin atası Əbdullahın(1) dayısı Əbu Vəhəb ibn Əmr ibn Aiz Məxzumi adında bir kişi hamıdan öncə külüng vuraraq Kəbə divarından bir daş qopardı. Lakin birdən- birə daş əlindən çıxıb öz yerinə qayıtdı. Əbu Vəhəb qışqırdı: Ey Qüreyş bu tikintidə xərcləmək istədiyiniz pul halal olmalıdır. Zinakar qadının qazandığı pul və mehriyyə, sələmdən əldə edilən pul və eləcə də camaatdan zülm və sitəmlə yığdığınız əşyalardan bu evin tikintisində istifadə etməyin.(2)

Bəzilərinə görə bu sözlər Vəlid ibn Müğeyrəyə məxsusdur.

Qüreyşin öz aralarında Kəbənin sökülüb və yenidən tikilməsi işini bölüşdürməsi

səh:133

Qüreyş öz aralarında Kəbənin sökülməsi və yenidən tikilməsi işini bölüşdürdü. Qapının qoyulduğu tərəf Əbd Manaf və Bəni Zöhrə övladlarına, qara daş ilə Yəmani sütunu arasındakı hissəni Bəni Məxzum və onlara birləşdirilmiş digər tayfalara, Kəbənin arxa divarını Bəni Cəməh və Bəni Səhm ibn Əmruya qara daşın qoyulduğu və Hətim adlanan yer Əbdüddar, Bəni Əsəd ibn Əbdülüzza və Bəni Ədi ibn Kəb övladlarına həvalə edildi.

Yenə də Kəbənin divarına külüng vurmaq istədikdə canlarına qorxu düşdü. Vəlid ibn Müğeyrə irəli gəlib dedi. İlk öncə mən bu işə başlayacağam. Sonra külüngü əlinə götürüb dedi: İlahi sənə məlumdur ki, biz sənin dinindən kənara çıxmamışıq və yaxşı iş görməkdən savayı heç bir məqsədimiz yoxdur. Bu vaxt külüngünü aşağı endirib ətraf hissədən bir az qopartdı. O gün camaat əl saxlayıb dedilər: Biz bu gecə səbr edəcəyik, əgər Vəlid üçün bəla gəlməsə deməli məlum olacaq ki, Allah bizim işimizdən razıdır. Əgər Vəlidə bir bəla üz versə, ona əl vurmayacaq və Vəlidin xarab etdiyi yeri də düzəldəcəyik.

Növbəti gün olan kimi Vəlid oraya gəlib uçurtmağa başladı. İşi belə görən camaat onunla uçurtmağa başladılar və həzrəti İbrahimin əli ilə tikilmiş evin bünövrəsinə qədər qazdılar. Orada bel sümüyü kimi bir- birinə keçmiş və möhkəmlənmiş yaşıl rəngli bir daş gördülər. Qreyşdən bir kişi əlində tutduğu dəmir deyləmi o daşı yerindən oynatmaq üçün daşlardan birinin arasına vurdu. Elə ki, o daşı yerindən tərpətdi bütün Məkkə şəhəri titrədi. Bu zaman uçurtmaq işini dayandırıb elə oradan Kəbə evini tikməyə başladılar.

Rəvayətə görə Qüreyş sütunun altında Seryani dilində yazılmış kəlmələr gördülər. Onlar bu kəlmələri oxuya bilmədilər. Yəhudi bir kişi o kəlmələri aşağıdakı formada tərcümə etdi. “Mən Məkkənin sahibi olan Allaham, göylər və yeri yaratdığım, ay və günəşi bu formaya saldığım gündən, oranı xəlq etdim. Padşahlardan yeddisinin vasitəsi ilə...,(1) Nəruddan iki “Əxşəban”(2) dağına qədər qazılsın, su və süddə oranın əhalisi üçün bərəkət vardır”.

səh:134

İbrahim məqamında bir lövhə tapdılar ki, yazılmış idi: “Məkkə Allah evidir ki, onun ruzisi üç yoldan yetişər. Onun əhalisinin bəzisi o şəhərin hörmətini sındırar”.(1)

Yenə də rəvayətə əsasən Peyğəmbərin besətindən (peyğəmbərliyə yetişməsi) qırx il öncə Kəbə evində bir daş tapdılar ki, orada yazılmış idi: Hər kim dünyada yaxşı iş görsə, axirətdə qibtə edilər, hər kim pislik toxumu səpsə peşimançılıq görər. Pis və çirkin əməllər edib yaxşı mükafat istəyirsiniz?! Bəli, heç vaxt tikan ağacından üzüm yığmazsınız.

Qara daşı yerinə qoymaq barəsində Qüreyşin mübahisəsi

Qüreyş Kəbə evi üçün daş gətirərdi və hər bir dəstə o daşları öz tərəfinə aparardı. Kəbənin divarı dörd tərəfdən ucaldı və nəhayət qara daşı yerinə qoymaq lazım gəldi. Bu zaman tayfa başçıları arasında mübahisə yarandı. Çünki hər bir tayfa istəyirdi ki, daşı yerinə qoymaq şərəfinə nail olsun. Qəbilələrin dəstələrə bölünməsi başlandı. Qüreyş qəbilələrinin hər biri ayrıca silahlanaraq döyüşə hazırlaşdılar. Əbdüddar övladları bir teşti qan ilə doldurub, əllərini qana batıraraq, əhd bağladılar ki, nə qədər ki, sağdırlar başqalarının o daşı yerinə qoymasına imkan verməyəcəklər. Ədi övladları da onlar ilə and içdi.

Tikinti işi dayandırıldı. Üçdörd gün beləcə ötdü. Nəhayət dördbeşinci gün MəscidulHərama toplaşaraq çıxış yolu axtarmağa başladılar. Nəhayət Qüreyşin ən yaşlısı olan Əba Ümməyə ibn Müğeyrənin fikrini qəbul etdilər. O, belə bir fikir söylədi: Məscidin qapısından(2) daxil olan ilk şəxs bu barədə hökm versin və onun verdiyi hökm hamı tərəfindən qəbul edilsin. Qüreyş razılaşıb gözlərini məscidin qapısına dikdilər. Qəflətən peyğəmbər qapıdan içəri girdi. Hamı qışqırdı. Bu gələn Əmindir, bu Muhəmməddir. Biz hamımız onun verəcəyi hökmə razıyıq. O həzrət yaxın gəldikdən sonra məsələni ona danışdılar. Peyğəmbər buyurdu: Bir parça gətirin, parça

səh:135

gətiriləndən sonra həzrət onu yerə sərib, qara daşı onun üstünə qoydu. Sonra buyurdu: Sizin hər biriniz onun bir küncündən tutub qaldırın. Beləliklə hamılıqla o daşı qaldırıb, əsil yeri ilə üzbəüz saxladılar. Peyğəmbər özü irəli gələrək onu parçanın üstündən götürüb yerinə qoydu və Kəbə divarları onun üstündən ucalmağa başladı. İş bitdikdən sonra Zubeyr ibn Əbdullah həmin qara ilan və Kəbə evi barəsində şerlər qoşdu.(1)

da şamil edilirdi. Kənanə qəbiləsi də onların yolu ilə gedib özünü “Həms” əhli hesab edirdi.(1)

Qüreyş bir az da irəli gedərək digər bidətlər yaratdılar. O cümlədən deyirdilər: Həms əhli ehram halında ayrandan qurut düzəldə və kərədən yağ tuta bilməz. Tükdən düzəldilən çadırın altına gedə bilməz. Əgər kölgəliyə getmək istəyirlərsə piydən hazırlanmış çadırdan savayı digər bir çadırın altına yığışa bilməzlər.

Başqa bir bidət isə bu idi ki, dedilər: Hərəmin xaricindən daxil olan Ümrə və ya həcc niyyətində olan insanlar özləri ilə hərəmə gətirdikləri yeməkdən yeyə bilməzlər. Məkkəyə daxil olduqda həyata keçirtməli olduqları ilk təvafi “Həms” əhalisinin paltarında yerinə yetirməlidir. Onlar özləri ilə gətirdikləri paltar ilə təvaf edə bilməzlər. Əgər “Həms” əhalisindən bir paltar əldə edə bilməsələr çılpaq təvaf etməlidirlər. Əgər çılpaq təvaf etmək istməsələr, naçar qalıb özləri ilə Hərəmdən kənarından gətirdikləri paltar ilə təvaf edə bilərlər. Təvafdan sonra gərək o paltarı əynindən çıxardalar, ondan sonra isə o paltardan kimsənin istifadə etmə haqqı yoxdur.

O cümlədən bu və digər qanunları Qüreyş özü və digərləri üçün müəyyənləşdirmişdilər. Onlar ərəbləri bu qanunlara tabe olmağa məcbur edirdilər. Buna görə də ərəblər (Həmsdən başqa) Ərəfatda dayanırdılar. Kişilər təvaf vaxtı paltar tapmadıqda soyunardılar. Qadınlar üst paltarı çıxarıb, alt paltarda qalardılar ki, bəzən arxa və ya qabaq tərəfdən yırtığı olardı. Belə halda təvaf edən ərəb qadınlarından biri bu şeri dedi:

الیوم یبدو بعضه اوکله

ومابدامنه فلا احله

Habelə öz paltarında təvaf edən ərəb kişilərindən biri “Həms” qanunlarına görə çox sevdiyi paltarlarından birini atmaq məcburiyyətində qaldığından bu barədə dedi:

کفی حرنا کری علیها کانها

لفی بین ایدی الطائفین حریم

İslam dininin meydana gəlməsi, Qüreyş və Həms bidətlərinin

səh:137

aradan qaldırılması

Qüreyş bu minvalla pis adətləri ərəblərə təhkim etmişdilər ki, nəhayət əziz Islam peyğəmbəri peyğəmbərliyə yetişdi. Allah- Təala “Həms” bidətləri haqqında aşağıdakı ayələri nazil etdi. “Sonra camaatın döndüyü yerdən siz də dönün! Allahdan bağışlanmaq diləyin, şübhəsiz ki, Allah bağışlayandır, rəhm edəndir!”.(1)

Bu ayədə Qüreyşə əmr edir ki, camaatın yəni ərəblərin köç etdiyi yerə siz də köç ediniz. Ərəfat, Məşər və Minaya digərləri kimi köç ediniz.

Habelə Həll (Hərəmdən xaricdə yaşayan) əhlinin yeməyi və paltarı haqqında bu ayələr nazil oldu.

“Ey adəm oğulları! Hər ibadət vaxtı (namaz qılarkən, məscidə gedərkən və ya təvaf edərkən) gözəl libaslarınızı geyin, yeyiniçin, lakin israf etməyin, çünki (Allah) israf edənləri sevməz! (Ya peyğəmbərim) De: “Allahın öz bəndələri üçün yaratdığı zinəti və təmiz (halal) ruziləri kim haram buyurmuşdur?” De: “Bunlar dünyada iman gətirənlər üçündür (lakin kafirlər də onlardan istifadə edə bilərlər), qiyamət günündə (axirətdə) isə yalnız möminlərə məxsusdur”, Biz ayələrimizi anlayıb bilən bir tayfaya belə ətraflı izah edirik.(2)

Beləliklə Allah Qüreyşin Həll əhalisinin yemək və paltarı barəsindəki bidətlərini puç etdi.

Cubeyr ibn Mutəmdən rəvayət olunan hədisdə deyilir: Peyğəmbərə vəhy nazil olmazdan öncə mən o həzrəti Ərəfatda dəvəyə minmiş halda müşahidə etdim ki, “Həms” əhli ola- ola digər insanlar ilə birgə həcc fəzilətini dərk etmək üçün Ərəfatda dayanmışdı. Digərləri köç etdikdə əziz İslam peyğəmbəri də onlar ilə hərəkət etdi.

peyğəmbərin zühur edəcəyini insanlara çatdırırdılar.

Xristian və yəhudi din xadimləri ixtiyarlarında olan kitablar ilə peyğəmbərin əlamətləri və onun zühur edəcəyi vaxtı bilirdilər.

Ancaq ərəb kahinlərinə gəldikdə isə onlar göylərdə mələklərdən xəbər eşidən və o vaxta qədər meteor (fəzada sürətlə hərəkət edən kosmik mənşəli qızmar cisim- mütərcim) ulduzların yuxarıya qalxmalarına maneə olmadığı cinlərdən öyrənirdilər. Uzun illər qadın və kişi kahinlər o həzrətin gəlməsi haqqında xəbər versələrdə, ərəblər bu xəbərlərə əhəmiyyət verməzdilər. Lakin peyğəmbər zühur etdikdən sonra onlar kahinlərin məqsədinin o həzrət olduğunu bildilər.

Həzrətə peyğəmbərlik verilməsi vaxtı çatdıqda meteor ulduzlar tərəfindən şeytanların göylərə qalxıb, xəbərləri dinləməsinin qarşısı alındıqda cinlər Allah tərəfindən yer üzündə hansısa bir hadisənin baş verdiyini anladılar.

Cin və şeytanların göylərə tərəf qalxmasının qadağan olunması haqda AllahTəala peyğəmbərə aşağıdakı ayələri nazil etdi:

“(Ey Peyğəmbər) De: Mənə vəhy olundu ki, bir dəstə cin (Məkkə və Taif arasında sübh namazı vaxtı Quranı diləyib öz həmcinslərinin yanına qayıtdıqları zaman) dedilər: “Biz çox qəribə (təsəvvür edilməz dərəcədə gözəl olan) bir Quran eşitdik. O, (xalqa) haqq yolunu göstərir. Biz ona iman gətirdik və biz bir daha heç kəsi Rəbbinizə şərik qoşmayacağıq. Həqiqətən Rəbbimizin cəlalı çox ucadır. O, özünə nə bir zövcə götürmüş nə də bir uşaq. Doğrusu bizim səfehimiz (İblis) Allah barəsində tamamilə yalan (haqdan uzaq) söyləyirmiş. Biz elə güman edirdik ki, nə insan nə də cin tayfası Allah barəsində yalan danışmaz. Həqiqətən (cahiliyyət dövründə) bəzi insanlar bir para cinlərə pənah aparır, bununla da onların təkəbbürünü (azğınlığını) artırırdılar (cinlər özləri haqqında çox böyük fikirlərə düşürdülər) . Onlar (o insanlar) da siz (cinlər, yaxud o cinlər də siz insanlar təkin elə güman edirdilər ki, Allah heç kəsi (öləndən sonra) diriltməyəcəkdir. Biz (cinləryuxarı aləm əhlinin söhbətinə oğrunoğrun qulaq asmaq üçün) göyə qalxmaq istədik (səmanı yoxladıq) amma onun (mələklərdən ibarət) güclü gözətçilər və yandırıb- yaxan

səh:139

(axan) ulduzlarla dolu olduğunu gördük. Biz (rəsulum əleyhissəlamın peyğəmbər göndərilməsindən əvvəl mələklərin söhbətinə) qulaq asmaq üçün (göyün) bəzi yerlərində otururduq. Lakin indi kim (onların söhbətinə) qulaq asmış olsa, yandırıb- yaxan bir ulduzun onu gözlədiyini görər. Biz bilmirik ki, (göyün gözətçi mələklərlə, axan ulduzlarla doldurulması və mələklərin söhbətinə qulaq asmağın bizə qadağan edilməsi ilə) yerdə olanlara bir pislik etmək istənilmişdir, yoxsa Rəbbi onlara bir xeyir diləmişdir.(1)

Cinlər Quranı eşitdikdən sonra başa düşdülər ki, onlara səmavi xəbərləri eşitməyə mane olunmasının səbəbi vəhyin digər səmavi xəbərlərə oxşamaması idi. Yer əhlinə höccət tamamlandığına görə onlar iman gətirib, təsdiq etdilər. Ondan sonra öz tayfasına tərəf qayıdaraq onları qorxudaraq dedilər: Ey bizim tayfamız biz Musadan sonra nazil olan bir kitabı eşitmişik ki, Tövratı da təsdiq edərək, haqq yola doğru hidayət edir. Belə ki, Allah- Təala buyurur: (Cin surəsinin 6cı ayəsində) “Həqiqətən bəzi insanlar bir para cinlərə pənah aparır, bununla da onların təkəbbürünü (azğınlıqlarını) artırırdılar” səbəbi bu idi ki, hər vaxt ərəblər– Qüreyş və ya qeyri Qüreyş– səfər etdikdə əgər gecəni bir dərədə qalmaq istədikdə öz- özünə deyərdilər. Mən bu gecə dərədə olan pisliklərə görə cinlərin böyüyünə pənah aparıram...

Səqif tayfasının meteor oxlarını görməsindən yaranan nigarançılıq

Meteor oxlarını görərək qorxuya düşən ilk insanlar Səqif qəbiləsindən bir tayfa idi. Onlar meteor oxlarını göydə müşahidə etdikdən sonra həmin tayfada yaşayan və dövrünün ən zirək insanı hesab olunan Əmr ibn Üməyyə adlı şəxsin yanına gedib dedilər: Nə baş verib ki, bu ulduzlar o tərəf bu tərəfə qaçırlar? Əmr dedi: Diqqət ediniz əgər onlar insanların quru və dənizdə yolun istiqamətini müəyyənləşdirdikləri və ya onların çıxıb- batması ilə qış və yayda yağış və küləyin gəldiyi ulduzlardırsa onda and olsun Allaha ki, dünyanın sonu

səh:140

yaxınlaşıb və yer üzərində yaşayan insanların həlak olmasının başlanğıcıdır. Yox əgər digər ulduzlardırsa belə məlum olur ki, Allah- Təala yer kürəsinin əhalisinə nə isə etmək fikrindədir ki, onun nə olduğunu gözləmək lazımdır.

Meteor oxları barəsində peyğəmbərin hədisi

İbn İshaq rəvayət edir ki, ənsardan bir qrup peyğəmbərin xidmətinə gəlmiş idilər. Peyğəmbər onlara buyurdu: Siz bu meteor oxları haqqında nə deyirsiniz? Dedilər: Ey Allahın elçisi biz nə zaman onlardan birini görsək deyərik. Hansısa bir padşah ölüb ya kimsə hakimiyyətə yiyələnib, ya kimsə dünyaya gəlib və ya kim isə ölübdür!...

Həzrət buyurdu: Yox belə deyil, bəlkə hər vaxt Allah- Təala yer üzərində məxluqata qarşı nə isə etmək istədikdə ərş daşıyıcıları onu eşidib təsbeh deyərlər. Sonra onlardan aşağıdakılar eşidib təsbeh deyərlər. Bu ardıcıllıqla səs dünya səmasına gəlib çıxar və oradakılar təsbeh deyərlər. Sonra onların bəzisi digərinə deyər. Niyə təsbeh dediniz? Deyərlər: Bizdən yuxarıdakılar təsbeh dediklərinə görə biz də təsbeh dedik! Onlardan niyə təsbeh dediklərinizi soruşmadınız? Sonra onlardan soruşar və onlar da həmin cavabı verərlər və beləliklə növbə ərşi daşıyanlara çatar. Onlar deyərlər: Çünki Allah yerdə filan işi görməyi və belə bir hərəkət etməyi planlaşdırır. Bu xəbər habelə gələr və dünya səmasına çatar. Orada şeytanlar onu qatışıq və ixtilaflı şəkildə eşidib kahinlərə xəbər verər, onlar da eşitdiklərini camaata deyərlər. Bəzən bu xəbər doğru bəzən isə yanlış çıxar.

Beləcə davam edirdi ki, nəhayət AllahTəala bu ulduzlar vasitəsi ilə onların göyə qalxmasının qarşısını aldı. Ondan sonra kahinlik (gələcəkdən xəbər vermə) elmi dayandı və artıq müasir dövrdə bu elm aradan getmişdir.(1)

səh:141

O kişi irəli gəlib salam verərək əyləşdi. Ömər dedi: Müanlığı qəbul etmisən? Dedi: Bəli. Soruşdu: Sən İslamdan öncə kahinlik etmirdin? Dedi: Sübhənallah! Ey Ömər mənə qarşı bədgümanlıq etdin. Mənə elə bir şeyi aid etdin ki, xəlifə olduqdan bu günə kimi heç kəsə bu sözü deməmişdin. Ömər dedi: Üzr istəyirəm. Mən və sən islamdan öncə kahinlikdən də pis bir şey olan bütpərəstlikdə idik və bütlərin ətəyindən yapışmışdıq ki, nəhayət Allah-Təala peyğəmbər vasitəsi ilə bizi əzizlədi. Kişi dedi: Bəli ey Ömər and olsun Allaha ki, mən İslamdan öncə kahin idim. Ömər dedi: De görüm sənin həmyaşıd cinin sənə hansı xəbərləri söyləyib. Dedi: İslamdan təqribən bir ay öncə mənim yanıma gələrək dedi: Sən cinlərə onların ümüdsüzlüyü və acınacaqlı vəziyyətinə və eləcə də dəvələrin bellərinə pənah apardıqlarına fikir vermirsən?

Ömər dedi: Bəli mən də o vaxt bir neçə Qüreyşli ilə bütün yanında idik. Bir ərəb bütün yanına qurbanlıq alaraq buzov gətirdi. Bizdə səbirsizlik ilə gözləyirdik ki, buzovun qurbanlıq mərasimi başa çatsın və pay verərəkən bir az da bizə çatsın. Qəflətən buzovun sinəsindən bir səs eşitdim ki, hələ o vaxta qədər elə qorxulu səs eşitməmişdim. Səs deyirdi:

Ey Zureyh! Yaxşı bir iş baş verib bir kişi fəryad edib deyir. Bir olan Allahdan başqa Allah yoxdur.

Bunlar kahinlərin verdikləri xəbərlər haqqında qısaca məlumatlar idi.

İslam peyğəmbərinin gəlməsi haqqında yəhudilərin söylədikləri

Ömər ibn Qətadə öz qəbiləsinin dilindən rəvayət edir: Onlar deyirdilər ki, ilahi inayəti nəzərə almasaq bizim müan olmağımızın səbəbi bu idi ki, biz bütpərəst və müşrik olan vaxtlar kitab əhli və bizim sahib olmadığımız bir sıra elmlərə yiyələnmiş yəhudilərlə müharibə edib onlara qalib gəldikdə, onlar bizə deyərdilər: Sonuncu gələcək peyğəmbərin zamanına az qalıb. Biz onun başçılığı ilə sizi Ad və İrəm kimi öldürəcəyik. Bu sözü biz bir çox yəhudilərdən eşitmişdik.

Allahın elçisi peyğəmbər olduqdan sonra biz başa düşdük ki, yəhudilərin bizi təhdid etdiyi peyğəmbər budur. Buna görə də biz qabağa düşüb o həzrətə iman gətirdik. Amma yəhudilər küfr edib iman gətirmədilər. Bu barədə aşağıdakı ayələr nazil oldu:

səh:143

“Onlara Allah tərəfindən əllərindəkini (Tövratı) təsdiq edən bir kitab (Quran) göndərildiyi zaman (onu qəbul etmədilər). Halbuki əvvəlcə (rəsulumdan qabaq) kafirlərə (ərəb müşriklərinə) qələbə çalmaq üçün (“Tövratda adı çəkilən axiruzzəman peyğəmbər gəlib bizə yardım edəydi!” deyə Allaha) yalvarırdılar. Bildikləri (peyğəmbər) gəldikdə isə (paxıllıq edib) ona inanmadılar. Allah kafirlərə lənət eləsin!(1)

Səyə övladları olan Əsid və Soləbənin İslamı qəbul etməsi

Bəni Qərizə yəhudi başçılarından biri rəvayət edir ki, Söləbə ibn Səyə və Əsid ibn Səyə iki qardaş idi. Onlar Əsəd ibn Übeyd ilə birgə hamısı bəni Qərizə yəhudilərindən idilər. Bəni Qərizənin mühasirəsi zaman baş verən döyüşlər vaxtı İslamı qəbul etdilər. Onların müan olmasının səbəbi bu idi ki “ibn Həyyeban” adlı şam yəhudilərindən biri İslamın zühurundan öncə Mədinəyə gəldi və bizimlə birgə yaşamağa başladı. And olsun Allaha ki, biz onun kimi öz namaz və ibadətinə diqqət ayıran bir kimsəni görməmişdik. Quraqlıq baş verdiyi vaxt ona deyərdilər, Ey Həyyeban oğlu gəl səhraya gedək və Allahdan bizim üçün yağış istə, O deyərdi: Nə qədər ki sədəqə verməmisiniz mən gəlməyəcəm. Ona deyirdim nə qədər sədəqə vermək lazımdır? Deyirdi: ya bir sa xurma və ya iki modd arpa.(1)

Bəs biz dediyi miqdarda sədəqə verdikdən sonra bizimlə səhraya gələr və Allahdan yağış istəyərdi. And olsun Allaha ki, hələ yerindən qalxmamış buludlar peyda olar və yağış yağardı. Bu hadisə bir-iki dəfə deyil, bəlkə dəfələrlə baş vermiş idi. Nəhayət onun ölüm vaxtı çatdıqda öləcəyini bilib dedi: Ey yəhudi qövmü heç bilirsiniz mənim bərəkətli Şam yurdumu tərk edib, bu quru və yandırıcı yerə gəlməyimin səbəbi nədir? Dedik sən daha yaxşı bilərsən. Dedi: Mən burada zuhur vaxtı yaxınlaşmış bir peyğəmbərin gəlməsinə göz dikmişdim ki, bu şəhər onun hicrət etdiyi yer olacaq. Onun gəlişini gizləyirdim ki, ona iman gətirib ardıcılları sırasına qoşulum.

Ey yəhudi qövmü xəbəriniz olsun ki, onun zühur vaxtı çatmışdır. Məbada ona iman gətirməkdə kimsə sizi qabaqlasın. Çünki ona göstəriş verilibdir ki, kim onunla müxalif olsa, qanını axıdıb, arvad və uşaqlarını əsir götürsünlər. Məbada onun bu işi sizin iman gətirməyinizə maneə olsun.

Elə ki İslam peyğəmbəri zühur etdi və bəni Qərizə yəhudilərini mühasirəyə almaq məsələsi ön plana çıxdıqda bu üç yeniyetmə oğlan digərlərinə dedilər: Ey Qərizə övladları and

səh:145

olsun Allaha ki, bu ibn Həyyebanın sizə xəbər verdiyi həmin oğlandır. Dedilər o deyil. Onlar dedilər: Niyə and olsun Allaha ki bu həmin peyğəmbərdir. Bu sözü deyərək qaladan enib İslam dinini qəbul etdilər. Beləliklə öz can, mal, qadın və uşaqlarını xilas etdilər. Bu dediklərimiz yəhudi din xadimlərinin peyğəmbərin gəlişi haqqında verdikləri müjdələr idi. Ancaq xristian rahiblərindən gələn xəbərlərə gəldikdə isə anın hədisi də onlardan biridir.

onların yanında qaldım və atamın tarlasına getmədim. Sonra onlardan soruşdum: Bu dinin əsası haradadır? Dedilər: Şamdadır.

Gecə vaxtı atamın yanına qayıtdım və gördüm ki mənim gecikməyimə görə narahat olub, öz işlərini bir kənara qoyaraq bir neçə nəfəri də arxamca göndəribdir. Onun yanına gəldikdən sonra məni görüb dedi: Oğlum harda idin? Məgər mən sənə deməmişdim ki, tarlaya gedib tez qayıt. Dedim: Atacan mən yolda bir kilsə gördüm, oradakı insanların məzhəbi və dini hərəkət və davranışları çox xoşuma gəldiyi üçün gün batana qədər orada qaldım.

Atam dedi: Oğlum onların dinində bir xeyir yoxdur. Sənin və atanın dini daha yaxşıdır.

Mən dedim: And olsun Allaha ki, onların dini bizim dinimizdən daha yaxşıdır.

Atam bu sözləri eşitdikdən sonra əqidəmdə yaranan bu dəyişiklikdən qorxub ayaqlarımı kündə vurub məni ev dustağı etdi.

Salmanın Şama qaçması

Salman deyir: Mən xristianlara xəbər göndərdim ki, (mən sizin dini qəbul etmişəm) nə vaxt Şamdan buraya bir karvan gəlsə mənə xəbər verərsiniz. Bir gün mənə xəbər verdilər ki, xristian tacirlərdən ibarət bir karvan buraya gəlibdir. Xəbər göndərdim ki, işləri qurtarandan sonra Şama qayıtmaq istədikdə mənə xəbər verərsiniz. Nəhayət bir gün mənə xəbər verdilər ki, onlar Şama qayıdırlar.

Mən hər bir vasitədən istifadə edib ayaqlarındakı kündələri açaraq onlarla Şama yola düşdüm. Orada araşdırma aparıb soruşdum: Bu dinin bilicisi kimdir? Dedilər kilsənin böyük keşişi.

Salman kilsənin böyük keşişinin xidmətində və onun işinin sonu

Rəvayət edir: Mən onun yanına gedib dedim: Məndə sənin dininə qarşı rəğbət yaranıb, istəyirəm bu kilsədə sənin yanına gələrək sənə xidmət edim. Səndən din dərsi öyrənib, səninlə namaz qılım. Keşiş qəbul etdi. Mən kilsəyə gəlib onun yanında qaldım. Amma bir müddət ötdükdən sonra başa düşdüm ki, o, ikiüzlü və alçaq adamdır. Camaatı sədəqə verməyə məcbur edirdi. Sədəqə pulları onun yanına gətirildikdən sonra, onları özünə götürər və kasıblara bir dinarda verməzdi. O qədər var-

səh:147

dövlət toplamışdı ki, pul və qızıllarının hamısını 7 ağzı bağlı küpə yığmışdı.

Salman rəvayət edir: Onun bu hərəkəti mənə çox ağır gəldi. Nəhayət ölüm onu haqladı. O, öldükdən sonra xristianlar onu dəfn etmək üçün toplaşdılar. Mən onlara dedim: Bu yaxşı adam deyildi. Sizə sədəqə yığmağı əmr edər, sədəqə pulları onun yanına gətirildikdən sonra isə hamısını özü üçün saxlayar, kasıblara bir dinar da verməzdi. Onlar dedilər: Bunu hardan bilirsən? Dedim: Mən onun yığdığı pulların yerini bilirəm, istəsəniz onu sizlərə göstərə bilərəm. Dedilər: Hardadır? Mən pulların yerini onlara göstərdim. Onlar pul və qızıl dolu yeddi küpü oradan çıxardıb dedilər: Belə olan vəziyyətdə biz onun cəsədini dəfn etməyəcəyik. Nəhayət onun cəsədini dar ağacından asaraq daşqalaq etdilər. Sonra digər bir ruhani şəxsi onun yerinə təyin etdilər.

Salman dedi: Ondan sonra mən ona xidmət etməyə başladım. O, zahid və pəhrizkar bir kişi idi. Mən onun kimi pəhrizkar bir insanla rastlaşmamışdım. 5 vaxtın namazlarını hamıdan daha yaxşı qılırdı. Gecə- gündüz ibadət ilə məşğul olurdu.

Mən ona çox bağlanmışdım. Onu o vaxta qədər kimsəni istəmədiyim qədər çox istəyirdim. Onunla uzun illər bir yerdə olduq. Nəhayət bir gün ölüm onun da sorağına gəlmişdi. Ona dedim: Mən uzun illər sənə xidmət etdim və indiyə qədər kimsəni sevmədiyim qədər səni sevdim. İndi isə ölüm yatağındasan. Elə isə de görüm mən bundan sonra kimə xidmət etməliyəm? Mənə göstərişin nədir? Dedi: Ey övlad! Camaat dəyişib, artıq bir çox dini göstərişlərə əməl etmirlər. Mən Mosulda olan bir şəxsdən başqa öz dini vəzifələrinə əməl edən kimsəni tanımıram. Keşiş onun adını da mənə söyləyib dedi: Sən onun yanına getməlisən. O vəfat etdikdən sonra mən Mosula onun dediyi adanın yanına gedib dedim: Filan Suriyalı (Şamlı) keşiş dünyadan köçərkən mənə sifariş etdi ki, sənin yanına gəlib, sənə xidmət edim. Nəhayət o da mənə onun yanında qalmağa icazə verdi. Həqiqətən o kişi də yaxşı bir insan idi. Şamlı dostu necə əməl edirdisə o da onun kimi əməl edirdi. Bir az keçməmiş onun da ölüm vaxtı çatdı. Ona dedim filan

səh:148

keşiş mənə göstəriş verdi ki, sənin yanına gəlim. İndi isə sən ölüm yatağındasan. Mənə de görüm sənin yanından ayrılıb hara və kimin yanına getmləyiəm? O dedi: Ey övlad! And olsun Allaha ki mən “Nəsəbeyn”(1) də yaşayan kişidən başqa kimisə sənə sifariş verə bilmərəm.

Nəhayət mən Nəsəbeynə gəlib o kişinin yanına gedərək, əhvalatı ona danışıb, yanında qaldım. O da yaxşı bir insan idi. Bir müddət sonra ölüm onu da haqlayanda ona dedim: Səndən gizli deyil ki mən Mosullu keşişin tapşırığı ilə buraya gəlmişəm. İndi isə sən nə deyirsən və məni kimin yanına göndərirsən? Dedi: Ey övlad and olsun Allaha ki, mən Əmuriyyədə(2) olan kişidən başqa kimsəni sənə sifariş verə bilmərəm. Əgər istəsən onun yanına gedə bilərsən, çünki təkcə odur ki bizim kimi həyat sürür.

O, da dünyadan köçdükdən sonra mən Əmuriyyəyə yola düşdüm əhvalatı ona danışdığdan sonra, yanında qalmağa icazə verdi. Doğurdan da o şəxsdə yaxşı bir insan idi və qədim keşişlər kimi ömür sürürdü. Mən orada işlə məşğul olduğum üçün bir neçə baş inək və qoyun sahibi də olmuşdum. Nəhayət onun da ölüm vaxtı gəlib çatdı. Mən ona dedim: Sən mənim başıma gələn əhvalatları bilirsən de görüm sən mənə kimi sifariş edirsən? Dedi: Övladım and olsun Allaha ki, mən elə bir insan tanımıram ki, sənə sifariş verim. Ancaq bu qədər deyə bilərəm ki, İbrahimin dininə məbus olan peyğəmbərin zühur vaxtı çatıbdır. Bu o peyğəmbərdir ki, ərəblər arasında zühur edəcək və ətrafı qara daşlar ilə əhatələnmiş və xurma ağaclarının çox olduğu bir yerə hicrət edəcəkdir.

O peyğəmbərin bir sıra əlamətləri vardır. O, hədiyyəni qəbul edər, sədəqə yeməz, iki kürəyinin arasında peyğəmbərlik möhürü vardır. Əgər o diyara gedə bilərsənsə o, zaman yubanma.

səh:149

Salmanın Mədinəyə gəlməsi:

Salman rəvayət edir: Əmuriyyə keşişi də dünyadan köçdü. Ondan sonra bir müddət də Əmuriyyə də qaldım ki, nəhayət Kəlb qəbiləsindən olan bir ticarət karvanı ilə rastlaşdım. Onlara dedim: Məni ərəb diyarına aparsanız, əvəzində bu inək və qoyunları sizə verəcəyəm. Onlar razılaşıb məni özləri ilə apardılar. Amma elə ki, Vadiyulqura diyarına çatdıq, mənə zülm edib, yəhudi bir kişiyə qul kimi satdılar. Orada xurma ağaclarını görəndə elə bildim ki, bu yer dostumun dediyi yerdir. Ancaq dəqiq bilmirdim. Nəhayət bəni Qərizə yəhudilərindən olan o yəhudinin əmisi oğlu məni ondan alaraq Mədinəyə gətirdi. And olsun Allaha ki, elə ki, o şəhərə gözlərim sataşdı, əlamətləri gördüm və bildim ki bura mənim xristian dostumun dediyi yerdir.

Mən onun yanında qaldım. Bu zaman artıq peyğəmbər Məkkədə öz peyğəmbərliyini elan etmişdi. Qul olduğum üçün bu barədə heç nə eşitməmiş idim. Nəhayət o həzrət Mədinəyə hicrət etdi. Bir gün adətim üzrə ağanın xurma bağlarında xurma ağacına çıxıb ağacı darayırdım. Ağam da ağacın altında əyləşmiş idi. Qəflətən gördüm ki, onun əmisi oğlu tələsik bağa daxil olaraq onun yanına gəlib dedi:

Allah Bəni Qilə(1) tayfasını öldürsün! Bunlar Qubada(2) bu gün Məkkədən gələn kişinin ətrafına toplaşıb deyirlər: Bu kişi peyğəmbərdir! Salman deyir: Bu sözü eşitcək canıma lərzə düşdü. Az qalmışdı ki, ağacdan ağamın üstünə yıxılım. Sonra ağacdan enib o kişiyə dedim: Nə dedin? Mənim bu sualıma görə ağam qəzəbləndi. Qulağıma möhkəm bir şillə vurub dedi: Bunun sənə nə aidiyyatı var! İşinlə məşğul ol! Bir şey yoxdur sadəcə onun nə dediyini bilmək istədim.

səh:150

Birinci görüş:

Salman rəvayət edir: Mən özüm üçün bir miqdar azuqə toplamışdım. Həmin gecə onu götürüb, Qubada məskunlaşmış peyğəmbərin yanına getdim. Peyğəmbərlə görüşərək ona dedim: Eşitdiyimə görə siz saleh insansınız, ətrafınızdakılar isə köməyə ehtiyacı olan qərib və ehtiyaclı insanlardır. Mənim yanımda bir az sədəqə vardır. Siz ona daha layiqli olduğunuz üçün, onu sizə vermək istəyirəm. Bunları deyib özümlə götürdüyüm azuqəni onun qarşısına qoydum. O həzrət səhabələrinə buyurdu: Yeyiniz, amma özü ona əl uzatmadı. Mən öz- özümə dedim bu bir əlamət!

Sonra isə oradan çıxıb getdim. Bir neçə gün sonra peyğəmbər Mədinəyə daxil oldu. Mən yenə də bir şey tədarük edib, o həzrətin yanına gedərək ona dedim: Mən gördüm ki, siz sədəqə yemirsiniz, ona görə də siz meyl edəsiniz deyə hədiyyə götürmişəm! Peyğəmbər özü yeyərək səhabələrinə də göstəriş verdi ki, yesinlər. Mən öz- özümə dedim bu ikinci əlamət!

Sonra bir gün peyğəmbər öz səhabələrindən birinin Bəqi qəbrstanlığındakı dəfn mərasimində iştirak etdiyi vaxt onun yanına getdim. Mən iki kobud paltar geyinmişdim. Peyğəmbər səhabələrinin arasında əyləşmişdi. Mən irəli gedib salam verdim. Sonra ətrafına dolandım ki, bəlkə iki kürəyi arasındakı peyğəmbərlik möhürünü görə bildim. Peyğəmbər mənim bu cür davranışımın məqsədini başa düşdüyü üçün əbasını bir az kənara itələdi və mən də peyğəmbərlik möhürünü görə bildim.

Mən özümü peyğəmbərin çiyinləri üzərinə atıb onu öpür və göz yaşı tökürdüm. Peyğəmbər mənə buyurdu: Əvvəlki vəziyyətinə qayıt (özünü ələ al – mütərcim). Mən onunla üzbəüz əyləşdim və öz başıma gələnləri sona qədər onun üçün danışdım. Peyğəmbər təəccübləndi və səhabələrinin bu əhvalatı eşitməsindən isə şad olmuş idi.

Salman ondan sonra da yəhudi kişinin evində qul kimi yaşayırdı. Buna görə də O, Ühüd və Bədr döyüşlərində iştirak edə bilmədi.

İslam Peyğəmbərinin Salmanın azad edilməsində göstərdiyi kömək

səh:151

Salman deyir: Bir gün peyğəmbər mənə buyurdu: Ey Salman azad olmağın üçün ağan ilə müqavilə bağlayıb, bir şey yazın. Mən ağam ilə azad olmağım üçün müqavilə bağladım. Müqaviləyə görə onun üçün üç yüz xurma ağacı əkməli və ona qırx vəqiyə(1) verməliydim. Sonra peyğəmbər səhabələrinə buyurdu. Öz din qardaşınıza kömək ediniz! Doğurdan da səhabələr bu sözü eşitdikdən sonra mənə yaxşı kömək etdilər. Biri otuz ədəd cavan xurma ağacı, digəri 20 ədəd, biri 15 ədəd, başqa biri isə on xurma ağacı verdi. Sözün qısası hər kəs əlindən gələn köməkliyi əsirgəmədi və mən də üç yüz xurma ağacını düzəltdim.

Peyğəmbər buyurdu: Ey Salman get və ağacların yerini qaz. Elə ki, hamısının yeri hazır oldu, mənə xəbər ver ki, gəlib onları yerinə qoyum.

Salman deyir: Mən xurma ağacları üçün yer qazmağa getdim, peyğəmbərin səhabələrinin də köməkliyi ilə üç yüz çuxur qazdım. Sonra peyğəmbərin yanına gəlib ərz etdim. Çuxurlar qazılıbdır. Peyğəmbər qalxaraq bizimlə o yerə gəldi. Biz bir- bir xurma ştillərini o həzrətə verir və peyğəmbərdə bir- bir onları yerinə otuzdururdu. Nəhayət iş başa çatdı. And olsun ona ki, Salmanın canı onun əlindədir (adətən yeri tərpədilmiş ştil tutmur və çox vaxt quruyur) bütün ağaclar tutdu və onların heç birisi qurumadı.(2)

Beləliklə, müqavilənin bir hissəsi olan xurma ağaclarının əkilməsi məsələsi həll oldu. Amma qiymətli malın ödənməsi məsələsi hələ də gündəmdə idi: Nəhayət bir gün peyğəmbər

səh:152

üçün mədənlərin birindən toyuq yumurtası boyda xalis qızıl qırıntısı gətirdilər. Həzrət buyurdu: Öz azad olması üçün müqavilə bağlayan fars kişi haradadır? Mənə xəbər verdilər. Birbaşa o həzrətin yanına getdim. Peyğəmbər o qızıl parçasını mənə verib buyurdu: Bunu götür və yəhudi ilə öhdənə götürdüyün şərtlərin qalanını da yerinə yetir. Mən ərz etdim: Ey peyğəmbər bu qızıl parçası necə mənim borcumu ödəyə bilər? Buyurdu: Tut görüm. Allah onun vasitəsi ilə sənin borclarını ödəyəcək.

Salman deyir: And olsun ona ki, canım onun əlindədir mən onu götürüb çəkdim. Düz qırx vəqiyə idi. Onu ödəyib qul olmaqdan xilas oldum.

(Bu Salmanın azad olma sərgüzəşti idi) Ondan sonra Xəndək və digər döyüşlərdə peyğəmbərlə birgə iştirak edirdi.(1)

kənara çəkilib söhbətə başladılar. İlk öncə söz verdilər ki, burada danışdıqlarının hamısı gizlin qalmalıdır. Sonra onlardan biri dedi: Dostlar! Xəbəriniz olsun ki, and olsun Allaha bu insanlar doğru düzgün iş görmürlər, ataları həzrəti İbrahimin dini belə olmayıb! Axı bu necə işdir ki, biz görməyən, eşitməyən, nə xeyir və nədəki ziyanı olmayan bir daşın ətrafına fırlanırıq və bu hərəkətləri icra edirik. Gəlin hərəniz bir səmtə tərəf üz tutub özümüzə din seçək. Çünki hal- hazırda inandığımız din deyil. Onlar bu qərara gəlib hər biri həqiqi din axtarmaq üçün bir səmtə üz tutdu. Vərəqət ibn Nofəlin özü xristian dinini qəbul edib, ona inanaraq bu din haqqında bəzi bilgilərdə öyrəndi.

Ubeydullah ibn Cəheş şəkk- şübhədə qaldığı üçün heç bir din qəbul etmədi və nəhayət İslam dinini qəbul edib müan oldu. Müanlar Həbəşistana (Efiopiyaya) hicrət etdikdə o, da həyat yoldaşı Əbu Süfyanın qızı Umm Həbibə ilə hicrət etdi. Lakin orada İslam dinindən üz döndərib xristian dinini qəbul edərək, orada da dünyadan köçdü.

Muhəmməd ibn Cəfər ibn Zübeyr rəvayət edir: Ubeydullah ibn Cəheş xristian dinini qəbul etdikdən sonra Efiopiyaya hicrət etmiş müanlar ilə rastlaşdıqda onlara deyirdi: Biz hidayət olmuşuq, Siz isə həqiqi din və hidayət axtarışındasız!

O, cümlədən Ubeydullah dünyadan köçdükdən sonra peyğəmbər Əmr ibn Üməyyə Zəmrini Efiopiyaya Nəcaşinin yanına göndərərək onun vasitəsi ilə Umm Həbibəyə elçi düşdü. Nəcaşi o qadını 400 dinar mehriyyə müqabilində peyğəmbərin əqdinə keçirdi. Xalid ibn Səd ibn As onu həzrətin yanına gətirdi. Əbdülməlik Mərvanın qadınların əqdini 400 dirhəm müəyyən etməsinin səbəbi də həmin cərəyan idi:

Osman ibn Huyers oradan ayrılıb Roma padşahının yanına gələrək xristian dinini qəbul etdi. Onu Roma padşahının yanında xüsusi hörmət və vəzifəsi var idi. Osman haqqında bir əhvalat da yazılmışdı ki, yığcam olsun deyə onu qeyd etməmişik.

Zeyd ibn Əmr ibn Nufeylə gəldikdə isə o şəkk-şübhə içində qalmışdı. Qüreyşin dini ayinləri və bütpərəstlikdən əl çəkdi. Murdar ətdən, qandan və bütlər üçün kəsilmiş qurbanlardan

səh:154

yeməzdi. Qızların öldürülməsinə qarşı çıxırdı. Eyni zamanda yəhudi və xristian dinlərini də qəbul etdi. O, İbrahimin dinində olduğunu bildirir və Qüreyşin işlərində olan eyblərə irad tuturdu.

Əsma rəvayət edir: Mən qocalıb əldən düşmüş Zeyd ibn Əmri Kəbə evinə söykənmiş halda gördüm ki, deyirdi: Ey Qüreyşlilər! And olsun ona ki, Zeyd ibn Əmrin canı onun əlindədir. Məndən başqa heç kəs İbrahimin dinində deyil. Sonra deyirdi: İlahi pərvərdigara əgər bilsəydim ki, sənin yanında ən sevimli yol hansıdır, o yol ilə sənə pərəstiş edərdim. Ancaq mən belə bir yolu tanımıram, sonra öz əlinin üzərinə səcdə edərdi.

Hədislərdə vardır ki, oğlu Səid ibn Zeyd və Zeyd ibn Əmrin əmisi oğlu Ömər ibn Xəttab peyğəmbərdən soruşdular: Zeyd üçün bağışlanmaq istəyək. Buyurdu: Bəli o ayrı bir ümmət kimi məşhur (qiyamətdəmütərcim) olacaq.(1)

Zeyd dəfələrlə istəmişdi ki, həqiqi dini tapmaq üçün Məkkə şəhərini tərk etsin. Amma əmisi Xəttab ibn Nufeyl (Ömərin atası) onun həyat yoldaşı Hızır qızı Səfiyyəyə ona xəbər verməsini tapşırmışdı. Buna görə də Zeyd bu addımı atmaq istədikdə Səfiyyə Xəttaba xəbər verərdi. Xəttabda əziyyət verib danlayaraq ona mane olurdu.

Xəttab ibn Nufeyl Yezidə o qədər əziyyət verdi ki, nəhayət Zeyd naçar qalıb Məkkədən çıxıb Həra dağına getdi. Ancaq yenə də Xəttab ona əziyyət verirdi. Xəttab avaraları, şəxsiyyətsiz adamları və Qüreyş uşaqlarını məcbur etdi ki, Zeyd ibn Əmrin Məkkəyə daxil olmasına mane olsunlar. Vəziyyəti belə görən Zeyd arasıra gizli surətdə Məkkəyə gəlirdi. Onlar Zeydin gəlişindən xəbər tutan kimi Xəttaba xəbər verərdilər. Xəttab da kimsənin onun dininə meyl etməməsi üçün avaralar ilə onun yanına gələr ona müxtəlif şəkildə ziyan vuraraq Məkkədən qovardı.

Lakin bütün bunlara baxmayaraq Zeyd Məkkədən xaric olaraq

səh:155

həzrəti İbrahimin dininin arxasıyca getmək üçün səhra əziyyətinə dözməli oldu. O, öz hədəfinə çatmaq üçün Yəhudi və xristian din xadimlərinin yanına getdi. Ərəbistan və Mosul (İraq) ərazisini gəzdi. Sonra Şama gedərək oranı gəzdi. Nəhayət Bəlqa(1) yurdunda bir dağda yaşayan rahibin diyarına çatdı. Xristianların əqidəsinə görə xristian dininin bütün elm və bilgiləri onun yanındadır.

Zeyd onun yanına gedərək həzrəti İbrahimin din və ayinləri haqqında ona suallar verdi. Rahib dedi: Sən elə bir şey axtarırsan ki, heç vaxt onu tapa bilməyəcəksən. Amma bunu deyə bilərəm ki, sizin vilayətdən olacaq peyğəmbərin zuhur vaxtı yaxınlaşmışdır. Məhz o , həzrəti İbrahimin pak dininə məbus olacaq və sən özünü ona yetir ki, artıq onun peyğəmbərlik dövrü gəlib çatıbdır.

Xristian və yəhudi dini haqqında araşdırma aparan, lakin onlardan heç birinə meyli olmayan Zeyd bu sözləri eşitdikdən sonra sürətlə Məkkəyə tərəf yola düşdü. Ancaq Ləkm tayfasının yaşadığı yerə çatdıqda, onlar tərəfindən öldürüldü.(2) Zeyd Məkkəyə gəlib peyğəmbərin xidmətinə müşərrəf ola bilmədi.

Həzrəti İsanın həvarilərindən olan “Yəhnəs”in İslam peyğəmbəri haqqında dedikləri

İbn İshaq deyir: Həzrəti İsanın həvarilərindən biri olan “Yəhnəs” xristianlar üçün İncil kitabının üzünü köçürərkən həzrəti İsanın öz dilindən əziz islam peyğəmbəri haqqında dediklərini rəvayət etdi: Hər kim mənə (İsayamütərcim) düşmən olsa Allaha düşmən olub. Əgər mən (İsa) kimsənin məndən öncə etmədiyi işləri onların (həvarilərmütərcim) hüzurunda etməsəydm, onların günah və səhv etməsinə səbəb olmazdı. Onların günahı yox idi. Amma bundan sonra təkəbbür edərək, mənə və habelə öz Allahına qalib gəldiklərini güman etdilər. Lakin çarəsizlik üzündən “namus” da olan o kəlmə sona yetməlidir ki bunlar əsassız yerə məni düşmən hesab edirlər. (yəni peyğəmbər gələndən sonra mənə qarşı olan yersiz

səh:156

düşmənçilik aradan qalxacaq). Elə isə Allahın sizə tərəf göndərəcəyi “Minhəmna” və Allahın yanından xaric olan “Ruhulquds” nə vaxt sizin yanınıza gəlsə, o mənə və sizə şahiddir. Siz mənimlə qədim zamandan bu cərəyanda bir yerdə olduğunuz üçün şəkkə düşməməyiniz üçün bunu dedim.

Bu hədisdə olan “Minhəmna”nın mənası Siryani dilində Məhəmməd, Roma dilində isə Bereqlitsdir.

səh:157

səh:158

verən yuxular görürdü, yavaşyavaş AllahTəala onu tənhalıq və ğuşənşinliyə sövq etdirdi. Peyğəmbər üçün tənhalıqdan sevimli bir şey yox idi. Bəzi rəvayətlərə görə: Peyğəmbərin peyğəmbərliyə yetişmə vaxtı çatdıqda hər hansı bir iş üçün Məkkə evlərindən uzaqlaşdıqda, dağ və dərələr arasında tənha qaldıqda ağac və daşlar onunla danışar, ona salam verib deyərdilər: “Salam olsun sənə ey Allahın elçisi”. Məhəmməd (Allahın salamı olsun ona və övladlarına) hər tərəfə baxdıqda daş və ağacdan savayı başqa bir şey müşahidə etməzdi. Bir az vaxt ötdükdən sonra Cəbrail ona nazil oldu.

Cəbrailin ilk dəfə olaraq peyğəmbərə nazil olması

Ubeyd ibn Umeyr rəvayət edir: Peyğəmbərin adəti üzrə hər il bir ay Həra dağındakı mağarada ibadət ilə məşğul olardu. Bu işi cahiliyyət dövründə Allaha ibadət edən Qüreyşlilər yerinə yetirərdilər.

Bu bir ay ərzində peyğəmbər yaxınlıqda ki, Həra dağını seçər və orada yanına gələn çarəsiz və kasıbları yedizdirərdi. Bir ay tamam olduqdan sonra Məkkə şəhərinə qayıdardı. İlk öncə Kəbənin kənarına gedər yeddi və ya daha çox onun ətrafına dolandıqdan sonra öz evinə tərəf yola düşərdi. Bütün illərdə olduğu kimi peyğəmbər bu ildə Ramazan ayında öz evindəkilər ilə ibadət üçün Həra dağına köçmüşdü. Habelə AllahTəalanın ona peyğəmbərlik verdiyi gecə də ibadətə məşğul idi. O gecə Cəbrail ona nazil oldu.(1)

Burada peyğəmbərin özü əhvalata belə davam edir: Mən yuxuda olarkən, gördüm ki, Cəbrail əlindəki ipək parçanın içərisində tutduğu kitabı (məktubu) mənim yanıma gətirərək dedi.

Oxu! Dedim: Nə oxuyum? Cəbrail məni tutub elə sıxdı ki, fikirləşdim ki, əcəlim çatıbdır. Sonra məni buraxıb dedi: Oxu. Dedim: Nə oxuyum? Yenə məni sıxdı... (beləcə üç dəfə). Hər dəfə də mən deyirdim nə oxuyum? Düşünürdüm ki, bəlkə məndən əl çəkər. Bu dəfə dedi: “(Ya peyğəmbər! Quranikərimi

səh:160

və bütün məxluqatı) Yoxdan yaradan Rəbbinin adı ilə (bismillah deyərək) oxu! O insanı laxtalanmış qandan yaratdı. (Ya peyğəmbər) Oxu! Sənin Rəbbin ən böyük kərəm sahibidir! O, Rəbbin ki qələmlə (yazmağı) öyrətdi. (O Rəbbin ki) İnsana bilmədiklərini öyrətdi.(1)

Peyğəmbər buyurdu: Elə ki, mən bu ayələri oxudum. Cəbrail getdi. Mən yuxudan ayıldım. Hiss etdim ki, deyəsən qəlbimə bir kitab qoyulub. Sonra mağaradan çıxdım, dağın ortasına çatmışdım ki, yuxarıdan bir səs eşitdim ki deyirdi: Ey Məhəmməd sən Allahın peyğəmbəri, mən isə Cəbrailəm mən başımı qaldırdıqda Cəbraili gördüm. O kişi qiyafəsində, iki ayağını birləşdirmiş və üfüq istiqamətində dayanmış idi. Cəbrail mənə deyirdi: Ey Məhəmməd sən Allahın peyğəmbəri və mən isə Cəbrailəm. Mən yerimdən tərpənmədən ona tamaşa edirdim. Göyün hansı tərəfinə baxsam da onu həminki vəziyyətdə görürdüm. Mən eləcə yerimdə dayanmış idim, nə irəli nə də geri gedirdim. Xədicə (mənim uzaqlaşmağıma görə narahat olmuş idi) bir neçə nəfəri mənim ardımca göndərmiş idi. Onlar Məkkə şəhərinin yuxarı tərəfinə qədər gedib geri dönmüşdülər. Bütün bu müddət ərzində mən yerimdə dayanmışdım. Nəhayət Cəbrail görünməz oldu.

Bu vaxt mən Xədicənin yanına qayıdıb onun yanında əyləşdim Xədicə dedi: Ey Məhəmməd harada idin? And olsun Allaha ki mən bur neçə nəfəri sənin arxanca göndərdim. Onlar Məkkə şəhərinin yuxarı tərəfinə qədər gedib axtarıb geri döndülər, amma səni tapa bilmədilər. Mən qarşılaşdığım əhvalatı Xədicəyə danışdım. Dedi: Əmioğlu sevin möhkəm ol. And olsun Allaha ki, Xədicənin canı onun əlindədir. Mən ümid edirəm ki, sən bu ümmətin peyğəmbəri olacaqsan.

Bundan əlavə şifahi formada yəhudi və xristianlardan bəzi sözlər eşitmiş idi.

Hər halda Xədicə Vərəqətin yanına gəlib, peyğəmbərdən eşitdiklərini Vərəqət üçün danışdı. Vərəqət özündən biixityar dedi: “Quddus, Quddus”(1) and olsun ona ki, Vərəqətin canı onun əlindədir. Ey Xədicə əgər dediklərin doğrudursa, deməli “Namusu əkbər (daha böyük namus” Musanın yanına gələn, onun da yanına gəlmişdir. Həqiqətən o bu ümmətin peyğəmbəri hesab olunur. Ona de ki, öz işində möhkəm olsun.

Xədicə Vərəqətin yanından qayıdıb peyğəmbərin yanına gələrək onun sözlərini həzrətə çatdırdı (Bu sözlərlə həyat yoldaşının ruhiyyəsini yüksəltdi)

Peyğəmbərin mağarada ibadət etmə müddəti başa çatdıqdan sonra Məkkə şəhərinə qayıtdı. Hər il olduğu kimi, ilk öncə Kəbəni təvaf etmək üçün oraya gəldi. Təvaf üçün gəlmiş Vərəqət ibn Nofəl təsadüfən peyğəmbər ilə rastlaşdıqda (fürsəti qənimət sayıb) ona dedi: Ey əmioğlu görüb-eşitdiklərini mənə də danış! Peyğəmbər öz müşahidələri və Cəbraildən eşitdiklərini ona danışdı.

Vərəqə dedi: And olsun o Allaha ki, Vərəqənin canı onun əlindədir. Sən bu ümmətin peyğəmbərisən. Musanın yanına gələn “Namuse əkbər” sənin də yanına gəlmişdir. Agah ol ki, səni (camaat) təkzib edəcəklər səni incidəcək, şəhərdən qovub və səninlə mübarizə edib döyüşəcəklər. Daha doğrusunu Allah bilir. Əgər mən o gün sağ olsam sənə kömək edəcəyəm. Sonra başını irəli uzadıb peyğəmbərin mübarək başının ön tərəfindən öpdü. Sonra peyğəmbər ondan ayrılıb, təvafını qurtararaq evə qayıtdı.

Xədicədən nəql edilən rəvayətə görə, peyğəmbərə ərz etdi: Ey əmioğlu mümkündür ki, dediyin məxluq bir daha yanına gələndə mənə xəbər verəsən? Buyurdu: Bəli. Elə ki, Cəbrail o həzrətin yanına gəldi. Xədicəyə buyurdu: Ey Xədicə Cəbrail gəldi. Xədicə ərz etdi. Qalx və mənim sol tərəfimdə əyləş. Həzrət belə etdi. Xədicə ərz etdi: Onu görürsən? Buyurdu: Bəli.

səh:162

Xədicə dedi: Qalx və mənim sağ tərəfimdə əyləş. Peyğəmbər dediyi kimi etdi. Yenə də soruşdu: Onu görürsən? Buyurdu bəli. Xədicə dedi: ətəyimdə əyləş, peyğəmbər əyləşdi. Xədicə soruşdu yenə də onu görürsən? Buyurdu: Bəli. Xədicə baş və üz örtüyünü götürüb soruşdu: indi yenə də onu görürsən? Buyurdu: Yox. Xədicə dedi: Möhkəm ol, sənə müjdə verirəm ki, bu şeytan deyil, mələkdir.

Quranın nazil olmasının başlanğıcı

İbn İshaq rəvayət edir: Quranın nazil olma başlanğıcı Ramazan ayına təsadüf edir. Necə ki, Allah- Təala buyurur: “İnsanlara doğru yol göstərən, bu yolu açıq dəlilləri ilə aydınlaşdıran və (haqqı batildən) ayıran (Quran) ramazan ayında nazil edilmişdir”(1) və yenə buyurur: “Biz onu Qədr gecəsində nazil etdik...” Qədr surəsinin axırına qədər.

Yenə buyurur: “...(Haqqı batildən, halalı haramdan ayıran) açıqaydın kitaba and olsun ki, biz onu mübarək bir gecədə (qədr gecəsində) nazil etdik. Biz (o kitab vasitəsi ilə kafirləri öz əzabımızla) qorxuduruq! Hər bir hikmətli (dəyişilməsi mümkün olmayan) iş o gecə hökm (ayırd) olunur. Dərgahımızdan bir buyuruq olaraq! Həqiqətən, (peyğəmbərləri) biz göndəririk”(2)

Başqa bir yerdə buyurur: (Ey möminlər!) Əgər siz Allaha və haqla batilin ayırd edildiyi gün– iki dəstənin birbiri ilə qarşılaşdığı gün (Bədr günü) bəndəmizə nazil etdiyimizə iman gətirmisinizsə...”(3) iki dəstənin qarşılaşdığı gündən məqsəd peyğəmbərin qoşunu ilə müşriklərin Bədr günündə qarşılaşdığı gündür və o gün Məhəmməd ibn Əli Baqerin mənə dediyinə görə ramazan ayının on yeddisi, cümə günü idi.

Bir sözlə peyğəmbər möhkəm iradə və iman ilə AllahTəalanın əmrinin icrası üçün qiyam etdi. Nübuvvətin ağır yükü və habelə peyğəmbər və Allah elçiləri kimi möhkəm iradəli insanlardan başqa kimsənin dözə bilmədiyi saysızhesabsız əzabəziyyətə dözməli oldu.

səh:163

dünyada sənə verdiyim kəramətimdən). Baxmayaraq ki, Allah tezliklə (bu dünyada qələbə, o dünyada yaxşı mükafatı) sənə əta edər ki, razı qalarsan. Aya sən yetim olandan sənə yer vermədimi? İtdikdə sənə doğru yol göstərmədimi? Ailəli olduqda səni ehtiyacsız etmədimi? (hər yerdə öz zəhməti ilə sənə nicat verdi) yetimə qəzəblənmə, ehtiyaclılarını qovma (yəni gücsüzlərə qarşı ürəyidaş, acıdil, qəzəbli və təkəbbürlü olma) ancaq ilahi nemətləri say. (Yəni ilahinin sənə verdiyi nemətləri və nübuvvəti insanlara çatdır və camaatı haqqa tərəf dəvət elə).

Beləliklə İslam peyğəmbəri bu göstərişə əməl edərək ilahi nemətləri insanlar üçün xatırladırdı. Öz peyğəmbərlik cərəyanını gizlin şəkildə öz qohumları və yaxınlarına– inandığı insanlara təbliğ edirdi.(1)

qılmağa başladı. Əsr namazını o miqdarda kölgə getdikdən sonra məğrib namazını günəş ğurub edərkən, işa namazını şəfəq itdikdən sonra (qızartı yox olduqdan sonra – mütərcim) sübh namazını fəcr (dan yeri söküləndən sonra– mütərcim) görsənəndən sonra qıldı. Növbəti gün gəlib zöhr namazını günəş qurub edən vaxt işa namazını gecənin əvvəlinin üçdən biri keçdikdən sonra, sübh namazını isə hava işıqlaşan, amma günəşin görsənmədiyi vaxt qıldı və dedi: Namazı bu vaxtlar arasında qılmaq lazımdır.(1)

səh:166

Beləliklə Əli (ə) bütün hallarda peyğəmbərin yanında idi. O, həzrət peyğmbərliyə məbus olduqda, Əli (ə) ona iman gətirib nübuvvətini təsdiqləyərək, ona itaət etməyi özünə lazım bildi.

Cəfər də Əbbasın evində yaşayırdı. İslamı qəbul etdikdən sonra Əbbasın evindən ayrıldı.

Əlinin (Allahın salamı olsun ona) namaz qılmaq üçün peyğəmbərin arxasınca Məkkə dərələrinə getməsi

İbn İshaq deyir: Namaz vaxtı olduqda peyğəmbər Məkkə dərələrinə tərəf gedərdi. Əli ibn Əbutalib atası Əbutalib, əmiləri və Qüreyşdən gizlin olaraq peyğəmbər ilə birlikdə namaz qılmağa gedərdi. Namazlarını orada qılıb, axşam olduqda evlərinə qayıdardılar.

Bir müddət bu minvalla ötdü. Nəhayət bir gün hər ikisi namaz qılarkən Əbutalib onları görüb Peyğəmbərə dedi: Ey qardaşım oğlu bu qəbul etdiyin hansı dindir? Buyurdu: Bu Allahın, mələklərin və peyğəmbərlərin qəbul etdiyi həmin dindir. Bu bizim atamız İbrahimin gətirdiyi dindir. Allah- Təala məni o camaata doğru göndərmişdir. Sən ey əmi başqaları ilə müqayisə də mənim xeyirxahlıq və nəsihətlərimə daha layiqsən. Mən sənin xeyrini istəyir və səni hidayət olmağa səsləyirəm. Digərləri ilə müqayisədə mənə kömək etməyə, dəvətimi qəbul etməyə daha layiqsən.

Əbutalib dedi: Ey qardaşım oğlu mən öz ata-babalarımın dinindən əl çəkə bilmərəm, amma arxayın ol ki, nə qədər ki mən həyatdayam məndən sənə zərər toxunmayacaq.(1)

Rəvayət edirlər ki, Əli (ə)a dedi: Ey övladım qəbul etdiyin bu din nədir? Buyurdu: Atacan Allah və rəsuluna iman gətirib, Allah tərəfindən gələnləri təsdiq edib və onunla Allah üçün namaz qılıram. Əbutalib ona dedi: Ey övladım bilki o, səni xeyir və yaxşılıqdan başqa bir şeyə dəvət etməz. Onun yanında ol. (bu sözlə onu bu işdə ruhlandırdı).

Peyğəmbərin qulu Zeyd ibn Harisənin İslamı qəbul etməsi

səh:168

Əli ibn Əbutalibdən sonra İslam peyğəmbərinə iman gətirən və onunla namaz qılan ikinci kişi Zeyd ibn Harisə idi.

Zeyd ibn Harisə Kəlb(1) qəbiləsindəndir. Xədicənin qardaşı oğlu Həkim ibn Hizam, Şam şəhərindən qayıdarkən onu başqa bir neçə nəfər ilə birgə qul kimi alaraq Məkkəyə gətirmişdi. Zeyd həmin vaxtlar həddi buluğa çatmamış bir uşaq idi. Xədicə Həkim ibn Hizamı görməyə gəldikdə Xədicə artıq bu vaxt peyğəmbərin həyat yoldaşı idi – Həkim ona dedi: Bibican bu oğlanların hansını istəyirsənsə götür və özünlə apar. Xədicə Zeydi seçib götürdü. Peyğəmbər Zeydi gördükdə, Xədicədən onu Peyğəmbərə bağışlanmasını istədi. Xədicə qəbul edib Zeydi peyğəmbərə bağışladı. Peyğəmbər onu azad edib, oğulluqa götürdü. Bu hadisə peyğəmbərlikdən qabaq olmuşdur.

Zeydin atası Harisə oğlunun yoxluğuna çox ağlayıb, ahu- fəqan edirdi. Bu barədə şerlərdə söyləmişdi.(2) Nəhayət ona xəbər çatdı ki, oğlu Məkkədə o həzrətin yanındadır. O, peyğəmbərin yanına gəldi (oğlunu yanına qaytarmaq üçün).

Peyğəmbər Zeydə buyurdu: Əgər istəyirsənsə bizimlə qal yox əgər istəmirsənsə atanla qayıda bilərsən. Zeyd dedi: Sizinlə qalıram. Beləcə peyğəmbərin xidmətində qaldıki, nəhayət o, həzrət peyğəmbərliyə məbus oldu. Zeyd peyğəmbərə iman gətirdi. Dediyimiz kimi ikinci kişi idi ki peyğəmbərə iman gətirib, onunla namaz qıldı.

Beləliklə onu Zeyd ibn Məhəmməd səsləyirdilər ki, Müqəddəs Quran ayəsi nazil oldu: “... Sizin oğulluğa götürdüyünüz şəxsləri Allah- Təala sizlərin övladı hesab etmir (onlar əslində öz atalarının oğullarıdır)... onları (əsil- nəsəbləri bilinsin deyə) atalarının adları ilə çağırın...”(3) Zeyd dedi: Mən Harisin oğluyam. Ondan sonra ona Zeyd ibn Harisə deyirdilər.

Əbubəkr, Əbdurrəhman, Zübeyr və digərlərinin İslam dinini qəbul etməsi

səh:169

İbn İshaq rəvayət edir: Sonra adı Ətiq olan – İbn Hişama görə isə adı Əbdullah idi – Əbubəkr ibn Qəhafə İslam dinini qəbul etdi. O, ticarət ilə məşğul olar, Qüreyşin soy- kökünü digərlərindən yaxşı bilən və daha çox insanlar ilə ünsiyyətdə olan bir şəxs idi. Müan olduqdan sonra, öz dinini aşkar edib onun ilə münasibətdə olan insanları bu dinə dəvət edirdi. Deyilənlərə görə: Əbdurrəhman, Osman., Təlhə, Zübeyr və Səd onun dəvəti ilə müan olublar. Qeyd etdiyimiz bu bir neçə nəfərdən sonra isə aşağıdakı ardıcıllıqla insanlar islam dinini qəbul etdilər.(1)

Əbu Ubeydə, Əbu Sələmə, Ərqəm, Osman, Qədamə və Əbdullah hər üçü Məzun ibn Həbibin övladları idilər– Übeydət ibn Haris, Səid ibn Zeyd və həyat yoldaşı Xəttabın qızı və Ömərin bacısı Fatimə, Əbubəkrin qızları olan Əsma (Zatunnətaqeyn) və Ayişə, Xəbbab ibn Ərət, Umeyr ibn Əbi Vəqqas– Səd ibn Əbi Vəqqasın qardaşı– Əbdullah ibn Məsud, Məsud ibn Əlqari, Suleyt ibn Əmr və qardaşı Hatib ibn Əmr, Əyyaş ibn Əbi Rəbiə və həyat yoldaşı Səlamə qızı Əsma, Xuneys ibn Həzafə, Amir ibn Rəbiə, Əbdullah ibn Cəheş və qardaşı Əbu Əhməd ibn Cəheş, Cəfər ibn Əbitalib və həyat yoldaşı Əsma binti Umeys, Hatib ibn Haris və həyat yoldaşı Mucəllel qızı Fatimə, Həttab ibn Haris – Hatibin qardaşı – və həyat yoldaşı Yəsar qızı Fəkihə, Muəmmər ibn Haris – Hatibin digər qardaşı – Saib ibn Osman ibn Məzun, Mətləb ibn Əzhər və həyat yoldaşı Əbi Of qızı Rəmlə, Nəhham– adı Nəim ibn Əbdullah idi – Amir ibn Fuheyrə qara dərili qul idi ki, Əbubəkr onu almışdı – Xalid ibn Səid və həyat yoldaşı Xələf qızı Əminə, Hatib ibn Əmr, Əbu Huzeyfə adı Məhşəm ibn Ütbədir, Vaqid ibn Əbdullah, Xalid Amir, Aqil və Əyas – bu dörd nəfər Bəkir ibn Əbd Yaleyin övladları idilər. Əmmar ibn Yasir, Suheyb ibn Sənan – Nəmər ibn Qaset qəbiləsindən idi. Bəzi rəvayətlərə əsasən Suheyb Əbdullah ibn Cədanın qulu idi. Başqa rəvayətlərə görə isə O,

səh:170

Romalı idi: Onu Romadan Məkkəyə gətirmişdilər. Bir hədisdə peyğəmbər buyurmuşdur: Suheyb (iman cəhətdən) romalıların lideri hesab olunur.

İslam peyğəmbərinin dəvətini aşkar etməsi və müşriklərin əzabəziyyəti

Adlarını qeyd etdiyimiz müanlarla yanaşı İslam dini Məkkədə azçox digər insanların da qulağına çatmışdı. Dəstədəstə insanlar İslam dininə iman gətirirdilər. Digər tərəfdən də İslam peyğəmbərinə Allah tərəfindən göstəriş verildiki öz dəvətini aşkar edib, insanları müqəddəs dinə dəvət etsin. O, həzrətə peyğəmbərlik verildiyi gündən, dəvətini aşkar edən günə qədər üç il ötmüşdü. Aşağıdakı ayələr bu barədə nazil edilibdir: (Ya rəsulum)“Sənə əmr olunanı (quranı) açıq- aşkar təbliğ et və müşriklərdən üz döndər”(1)

Yenə buyurubdur: “Və ən yaxın qohumlarını qorxut! Sənə tabe olan möminləri qanadın altına al! (Onlarla yumşaq davran, nəzakətlə rəftar et, köməklərinə çat!) ”(2)

Başqa bir yerdə buyurur: “Və de: “Mən həqiqətən, (sizi Allahın əzabı ilə) açıqaşkar qorxudanam!”(3)

Bu vaxtlar müanlar namaz qılmaq üçün dağ və dərələrə üz tutar və gizlin şəkildə namaz qılardılar: Bir gün Səd ibn Əbi Vəqqas bir neçə nəfər ilə namaz qılarkən. Müşriklər gəlib gördülər. Namaz qılan vəziyyətdə onlara pis sözlər deyib, bu hərəkətlərinə görə onları danladılar. Söz uzandı və yavaş- yavaş davaya çevrildi. Səd ibn Əbi Vəqqas oraya düşmüş, dəvənin çənə sümüyü ilə müşriklərdən birinin başını yardı. Bu İslam xatirinə tökülən ilk qan idi.

Qeyd etdiyimiz kimi İslam peyğəmbərinə əmr olundu ki, öz dəvətini aşkar etsin. Ona bu tapşırığ verildikdən sonra dəvəti aşkar etmək üçün hərəkətə başladı. Əziz İslam peyğəmbərinin müşriklərin Allahlarının və bütlərinin adını çəkməyib onları tənqid etməyincə Məkkə əhalisi və Qüreyş onun təbliğatına mane olmurdular.

səh:171

Bu hərəkət Məkkə əhailsinə ağır gəldi. Az bir dəstə müandan savayı hamı onun ilə müxalifətçiliyə başladı. Vəziyyəti belə görən Əbutalib ayağa qalxıb müşriklərin əziyyətinə maneə oldu. Peyğəmbər də öz növbəsində öhdəsinə qoyulmuş ağır vəzifəsin icrası ilə məşğul olur və insanları aşkar şəkildə vahid Allaha tərəf pərəstişə səsləyirdi. Onların çubuq və daşdan düzəldilmiş yalançı Allahları olan bütlərini isə tənqid edirdi.

Qüreyş rəhbərləri O həzrətin öz işi ilə məşqul olduqlarını və əmisi Əbutalibin onu təbliğatını müdafiə etməsi nəticəsində kimsənin ona zərər vura bilməməsini gördükdə höccətlərini tamamlamaq üçün Əbutalibin yanına yollandılar. Onlar aşağıdakılardan ibarət idilər:

Rəbiət oğlu Ütbə və Şeybə, Əbu Süfyan ibn Hərb – adı Səxr idi – Əbulbəxtəri – adı As ibn Hişam və ya As ibn Haşim idi – Əsvəd ibn Mütəllib, Əbucəhl – adı Əmr idi və künyəsi isə Əbulhikəm idi – Vəlid ibn Müğeyrə, Həccac ibn Amirin övladları Nəbiyə və Mənbə, As ibn Vael(1)

Qeyd etdiyiniz şəxslər Əbu Talibin yanına gələrək dedilər. Ey Əbu Talib bu qardaşın oğlu bizim Allahlara yaman deyir! Bizim dinimizi tənqid edərək, alimlərimizi səfeh və ağılsız adlandırır. Bizim atalarımızı yolunu azmışlar hesab edir. İndi ya özün onun qarşısını al ya da onu bizə tapşır. Çünki sən də bizim kimisən və biz ona kifayət edəcəyik? Əbu Talib o gün mülayim və gülərüzlə onları sakitləşdirib yola saldı.

Peyğəmbər dini təbliğ etməkdə davam edir və insanları vahid Allaha doğru dəvət edirdi. Getgedə Qüreyşin o həzrət ilə müxalifətçiliyi artmağa başladı, O həzrətin tərəfdarları ilə müxalifləri arasında mübahisələr başlandı. Qüreyş də camaatı o həzrətə qarşı qaldırırdı.

Qüreyş başçıları ikinci dəfə Əbu Talibin yanına gedib ona dedilər: Ey Əbu Talib sən bizim üçün alicənab və şərafətli insansan. Biz qardaşın oğluna görə bir dəfə sənin yanına gələrək,

səh:172

onun qarşısını almağınızı xahiş etsəkdə, amma sən bizim sözümüzə əhəmiyyət vermədin. And olsun Allaha ki, daha dözə bilmirik. Bundan artıq dözə bilmərik ki, atalarımıza söyüş verib və böyüklərimizə pis söyləsinlər. Allahlarımıza eyb tutsunlar. İndi ya özün onların qarşısını al, ya da biz səninlə mübarizəyə qalxacağıq ki, iki tərəfdən biri gücdən düşüb nəhayət həlak olsun. Onlar bu tip sözlər deyərək çıxıb getdilər. Bu məsələ Əbutalibə ağır gəldi. Çünki Qüreyşin ondan ayrılması və ona düşmən olması onun üçün çətinlik yaradırdı. Digər tərəfdən də istəmirdi ki, peyğəmbəri onlara təslim edib onu köməksiz qoysun.

Buna görə də peyğəmbəri yanına çağırtdırıb ona dedi: Ey qardaş oğlu, bu Qüreyş mənim yanıma gələrək belə sözlər dedilər. İndi həm mənim və həm də öz canın üçün nigaran ol. Mənim bacarmadığım bir işə məni məcbur eləmə.

Peyğəmbər güman etdi ki, əmisi onu təkbaşına qoyur və ona kömək etmək fikri yoxdur. Buna görə də buyurdu: And olsun Allaha əgər günəşi mənim sağ əlimə və ayı sol əlimə qoysanız belə bu işdən əl çəkməyəcəyəm. Ya bu yolda həlak olacaq, ya da ki, Allahın köməkliyi ilə onlara qələbə çalacağam.

Həzrətin gözləri doldu və ağladı. Yerindən qalxıb qapıya tərəf addımladı. Əbu Talib onu səsləyib dedi: Qardaş oğlu qayıt! Həzrət qayıtdıqdan sonra dedi: Get və istədiyini de. And olsun Allaha ki, səndən köməkliyimi əsirgəməyəcəyəm.

Qüreyş Əbu Talibin peyğəmbərə kömək etməsindən əl çəkmədiyini və peyğəmbəri onların öhdəsinə buraxmadığını görüb Qüreyş içərisində ən qüvvətli və ən gözəl cavan olan Əmmarə ibn Vəlid Məxzumini Əbutalibin yanına gətirərək dedilər: Ey Əbutalib Qüreyş içərisində ən gözəl və ən qüvvətli cavan olan Əmmarəni götür və onun əvəzinə Məhəmmədi bizə ver. O, Məhəmmədi ki, sən və atalarının dini ilə müxalifətə qalxıb və Qüreyş arasında ixtilaf yaradıbdır. O bizim alimlər və böyüklərimizə nadan və səfeh deyir: Məhəmmədi bizə həvalə et ki, onu öldürək, əvəzində isə Əmmarəni övladlığa götür!

Əbutalib dedi: And olsun Allaha ki, mənə pis təklif etdiniz! Sizin övladınızı götürüb böyüdüm öz övladımı isə sizə verim ki, onu öldürəsiniz. And olsun Allaha ki heç vaxt bu işi görmərəm!

səh:173

Mutəm ibn Ədi ibn Nofəl dedi: Ey Əbutalib and olsun Allaha ki, sənin tayfan səninlə insafla danışdılar. Bacardıqları qədər çalışdılar ki, sənə əziyyət verməsinlər, amma deyəsən sən onların dostcasına insaflı təkliflərini qəbul etmək fikrində deyilsən!

Əbutalib dedi: Ey Mutəm and olsun Allaha ki, onlar insafcasına danışmadılar. Bəlkə sən istəyirsən bu sözlər ilə onları mənimlə düşmənçiliyə təhrik edəsən. İndi ki, belə oldu əlindən gələni əsirgəmə! Beləliklə onlar arasında düşmənçilik və mübarizə yarandı.

Burada Əbutalib Mutəm ibn Ədi və digər Qüreyş haqqında şerlər söylədi.(1)

Məkkəyə gələndən sonra peyğəmbərin təbliğatı onlara da təsir edəcək. Buna görə də Qüreyş arasında yaşlı olan Vəlid ibn Muğeyrənin yanına getdilər. Vəlid dedi: Sizin xəbəriniz var ki, Məhəmmədin səsi ətrafa yayılıb. İndi isə həcc mövsümü çatıb və ərəb karvanları bu günlər sizin şəhərinizə gəlmək ərəfəsindədirlər. Onun barəsində öz sözünüzü bir ediniz, hamınız onun haqqında eyni söz deyin. Elə olmasın ki, hər bir kəs ayrı cürə danışsın. Dedilər: Sən nə desən biz də hamılıqla Məhəmməd haqqında onu deyəcəyik.

Vəlid – Siz bir söz seçin, mən də sizinlə həmfikir olum.

Qüreyş – Biz deyərik ki, Məhəmməd kahindir.

Vəlid yox and olsun Allaha ki, o kahin deyil. Biz kahinləri görmüşük. Amma Məhəmmədin sözləri kahinlərin zümzüməsinə oxşamır!

Qüreyş – Elə isə deyərik: Dəlidir.

Vəlid – Yox dəli də deyil. Çünki biz dəliləri görmüşük. Məhəmmədin söz və hərəkətləri isə dəlilərin söz və hərəkətlərinə bənzəmir!

Qüreyş – Deyərik: Şairdir.

Vəlid – Şair də deyil, çünki biz rəcəz, həcəz, məbsut və digər şer növlərini görmüşük, amma onun sözləri şer deyil.

Qüreyş – Gəlin deyək ki, o sehrbazdır.

Vəlid – Sehrbazlar və onların sehrlərinidə görmüşük, Məhəmməd sehrbaz deyil. Çünki onun sözləri ilə əllərində ip düyünlənib sonra ona üfürən sehrbazlar arasında oxşarlıq yoxdur.

Dedilər: Elə isə nə deyək?

Vəlid dedi: And olsun Allaha ki, danışığı şirindir. Əsil- nəcabəti də möhkəm və yerindədir. Onun meyvəsi də pak və təmizdir. Ona görə də hər nə desəniz camaat biləcək ki, sizin danışığınız boş və bihudədir. Amma yenə də hamısından yaxşı budur ki, deyəsiniz ki, o sehrbazdır. Çünki onun sözləri sehrə bənzəyir ki, onun vasitəsi ilə ata, oğul, qardaş, qadın, həyat yoldaşı, qohum və qəbilə arasında ayrılıq salır.

Qüreyş Vəliddən ayrılıb karvan yollarının üzərində əyləşdilər. Qarşılarına çıxan hər bir kəsə peyğəmbərlə ünsiyyətdə olmaqdan çəkindirir və o həzrətin sehrbaz və cadugər olması ilə qorxudurdular.

səh:175

Bu vaxt Allah- Təala Vəlid ibn Müğeyrə və onun sözləri haqqında aşağıdakı ayələri nazil etdi:

“(Ya Peyğəməbr) Məni öz yaratdığım kimsə ilə tək burax! (Vəlid ibn Muğeyrə kimi kafirin cəzasını mənə tapşır) Mən ona bol mal- dövlət əta etdim. Yanında hazır duran oğullar (verdim). Ona (hər şeyi) artıqlaması ilə müyəssər etdim (sərvət və mənsəbi ayağının altına döşədim) .(Bütün bunlardan) Sonra yenə də (var- dövlətini) artırmağımı istəyir. Xeyr (bu ola bilməz). Çünki o, ayələrimizə qarşı inadkar oldu. Mən onu məşəqqətli bir əzaba düçar edəcəyəm! O (Quran barəsində) fikirləşdi və (orada deyilənləri öz ürəyində) ölçdü-biçdi. Ölüm olsun ona! Necə ölçdü- biçdi?! (peyğəmbərə sehrbaz dedi), Yenə də ölüm olsun ona! Necə ölçdü- biçdi?! Sonra (qövmünün üzünə) baxdı. Sonra üz- gözünü turşutdu, qaşqabağını tökdü. Sonra da (imandan) üz çevirdi, (peyğəmbərə tabe olmağa) təkəbbür göstərdi və dedi: Bu (sehrbazlardan) öyrənilən sehrdən başqa bir şey deyil. Bu yalnız bəşər sözüdür!(1)

Vəlid ibn Müğeyrənin yanına gələn Qüreyşlilər haqqında isə bu ayələr nazil oldu. “Eynilə (Quranı) bölənlərə endirdiyimiz (əzab) kimi! O kəslər ki, Quranı (müxtəlif) hissələrə böldülər! (Yəhudilər, və xaçpərətlər, yaxud müşriklər Quranın bir qisminə inanıb, digər qismini inkar edirdilər. Onların bəzisi Quranı şer, bəzisi sehr, bəzisi isə kahinlik əsəri adlandırırdı). (Ya rəsulum) Rəbbinə and olsun ki, biz onların hamısını (bütün məxluqatı) sorğu- suala çəkəcəyik. (Dünyada) etdikləri əməllər barəsində (onlardan haqqhesab tələb edəcək və cəzalarını verəcəyik!)”(2)

Vəziyyəti belə görən Əbu Talib Qüreyşin məhəbbətini cəlb etmək və onların arasında olan şəxsiyyəti haqqında məşhur qəsidəni oxudu və bir daha xatırladı ki, heç bir halda peyğəmbəri onlara təslim etməyəcək və son anına qədər o həzrəti müdafiə edəcək.

Əbu Talibin Allahın elçisinin mədhi haqqında dediyi məşhur şerdə həmin qəsidədir ki, deyir:

səh:176

و ابیض یستسقی الغمام بوجهه     ثمال الیتامی عصمة للأرامل(1)

Yəni, ağ üzlü ki camaat onun üzünün bərəkətinə görə yağış istəyir. Və o yetimlərin fəryadına çatan və dul qadınların pənahıdır.

Hədislərdə qeyd olunubdur ki, hicrətdən sonra bir müddət Mədinədə quraqlıq oldu. Camaat peyğəmbərin yanına gəlib quraqlıqdan şikayət etdilər. Həzrət minbərə qalxıb Allahdan yağış istədi. Bir az keçməmiş elə yağış yağdı ki, camaat o həzrətin yanına gələrək yağışın çoxluğundan və sel gəlməsindən şikayət etdilər. Peyğəmbər Allahın dərgahına əl qaldıraraq dedi: İlahi pərvərdigara bizə yox ətrafımıza yağdır! Buludlar birbirindən ayrılıb şəhərin ətrafında birləşdilər. Peyğəmbər buyurdu: Əgər bu gün Əbu Talib sağ olsaydı bu hadisə onu xoşhal edərdi. Səhabələrin bəziləri dedilər: Deyəsən onun bu şerini xatırladınız.

و ابیض یستسقی الغمام بوجهه     ثمال الیتامی عصمة للأرامل(2)

Hər halda peyğəmbər və onun nübuvvət məsələsi ərəb qəbilələri arasında yayılmağa başladı və şəhərlərin dillər əzbəri oldu. Mədinə şəhərində yaşayan Ovs və Xəzrəc qəbiləsi yəhudilər ilə qonşu olduqlarına əvvəlki səhifələrdə də qeyd etmişdik – və onlardan ərəblər arasında bir peyğəmbərin zühur edəcəyi haqqında eşitdikləri sözlərə görə o həzrətin gəlməsinin intizarını çəkir və onun vəziyyətindən xəbərdar idilər. O həzrətin zuhur xəbəri və Qüreyşin onunla mübarizəyə qalxması xəbəri Mədinəyə çatdıqda, Qüreyş arasında bir neçə il yaşamış, onlardan aldığı qıza görə onlara çox hörmət və məhəbbəti olan ibn Əslət Qüreyş üçün şerlər qoşdu. O bu şerlərində Qüreyşi peyğəmbər ilə ikitirəlik mübarizə və döyüşdən çəkindirirdi. Allahın onlara verdiyi nemətləri, əshabi fil, Dahəs və Hatib döyüşlərini (hər ikisi cahiliyyət zamanında baş vermişdi) onlara xatırladırdı.

Bəni Üməyyənin həmpeymanlarından və islam dinini qəbul

səh:177

edən hörmətli və şərafətli bir kişi olan Həkim ibn Üməyyə də bu barədə şerlər söylədi.(1) Müşriklərin peyğəmbərə verdiyi zərər və əzab-əziyyətlər

İslam peyğəmbərinin təbliğatı nəticəsində Qüreyşdə yaranan ədavət və düşmənçilik onları peyğəmbər və İslam dininə qarşı iman gətirənlərə qarşı sərt rəftar etməyə məcbur edirdi. Qüreyş nadan camaatı təhrik edirdi ki, onu təkzib edib incitsinlər. Onların özüdə peyğəmbəri şair, cadugər, dəli və bunun kimi şeylər ilə ittiham edirdilər. Lakin əziz İslam peyğəmbəri Allah tərəfindən ona həvalə olunmuş ağır vəzifəni (qorxu və vahimə bilmədən onlar qarşısında süst olmadan) icra edir və aşkar formada təbliğatını davam etdirirdi. Habelə Qüreyşin din və məramını tənqid etmək, bütlərdən çəkindirmək və kafirlər ilə mübarizə yolunu seçməklə onların daha da çox narahat olmasına səbəb olurdu.

Əmr As oğlu Əbdullah deyir: Atama dedim: Qüreyşin peyğəmbərə verdiyi ən böyük əziyyət hansı idi? Dedi: Bir gün həcəri İsmaildə (Məscidul-həramda) əyləşmiş Qüreyş başçılarının yanına getdikdə gördüm ki, o həzrətdən danışır və bir-birinə deyirlər: İndiyə qədər bu kişiyə göstərdiyiniz səbr və dözümü heç bir xoşagəlməz iş müqabilində etməmiş və sakit dayanmamışıq. Ağıllılarımıza nadan dedi. Atalarmıza söyüş verdi. Bizim dinimizi tənqid edir. Bizim ittifaqda olan qruplarımızı pərakəndə salıb Allahlarımıza söyüş verir. Həqiqətən də biz ona çox dözmüşük.

Bu barədə söhbətləşirdilər ki, Allahın elçisi daxil olub Kəbə evinin sütununa toxunub sonra təvaf etməyə başladı. Onların yanından ötdükdə o həzrətə pis sözlər deyib tənə vurdular.

Mən peyğəmbərin çöhrəsində narahatlıq müşahidə etsəmdə, amma həzrət onlara əhəmiyyət verməyib yanlarından ötdü. İkinci dəfə yanlarından ötdükdə yenə də tənə vurub pis sözlər söylədilər. Mən yenə də peyğəmbərin narahat olduğunu müşahidə etdim. Üçüncü dəfə onlara yenə də peyğəmbərə qarşı pis sözlər deməyə

səh:178

başladıqda, peyğəmbər onların qarşısında dayanıb dedi:

Ey Qüreyş tayfası: Agah olun and olsun o Allaha ki, canım onun əlindədir. Mən sizinlə müharibə etməyə (və ya sizi həlak etməyə) məmur edilmişəm!

Bu sözləri dedikdən sonra onlar elə sakit dayanmışdılar ki, elə bil başları üzərində quş oturmuşdu. Onun qarşısında elə sakit oldular ki, bu sözdən qabaq ona daha çox qəzəblənən və hamıdan çox insanları ona qarşı qaldıranlar, o həzrətə ən gözəl sözlər ilə cavab verib ona qarşı hörmət göstərdilər. O həddə qədər ki, deyirdilər: Ey Əbül Qasim bizi görməzdən gəl (bizim pis rəftarımıza fikir vermə) and olsun Allaha ki, sən elə bir şəxs deyilsən ki, elmsiz danışasan (bizim kimi nadan deyilsən)

Allahın elçisi onlardan ötüb keçdi: Sabahısı gün yenə də oraya toplaşmışdılar. Mən də onlarlaydım. Onlardan biri dedi: Siz dünən Məhəmmədə bəzi sözlər dediniz, onun da sizin haqqınızda dediklərini eşitdiniz. Amma eləki sizin haqqınızda narahat edici sözlər bəyan etdi, onu buraxıb cavab vermədiniz. Bu haqda danışırdılar ki, uzaqdan peyğəmbər göründü. Onlar peyğəmbəri görcək hamı bir yerdə ona tərəf hücum edib onu əhatəyə aldılar. Onlar kobudluq edərək deyirdilər: Sən bizim din, məzhəb və Allahlarımız haqqında filan- filan sözləri deyirsən?

Peyğəmbər buyurdu: Bəli mən demişəm!

Əmr As deyir: Bu vaxt onlardan biri həzrətin əbasının iki tərəfini əldə tutdu (ona əziyyət verməyə başladı). Oradakı mənzərəni müşahidə edən Əbu Bəkr ağlayaraq (o həzrətə ürəyi yandığından) dedi: Ey insanlar bir kişinin “mənim Allahım vahid olan Allahdır dediyinə görəmi əziyyət edirsiniz?” Beləliklə o həzrəti buraxıb hər kəs öz işinin arxasınca getdi. Bu hadisə Qüreyşin peyğəmbərə qarşı həyata keçirdiyi ən çətin əziyyəti idi. Əbu Bəkrin qızı Ümm Külsümdən rəvayət edirlər ki, o gün Əbu Bəkr evə qayıdanda gördüm ki, Qüreyş onun başını yarıblar.

Yenə rəvayət edirlər ki: Peyğəmbərin Qüreyşdən gördüyü ən şiddətli əzab bu idi ki, bir gün peyğəmbər evdən çıxdı. O günü peyğəmbəri görən qul və azad olmasından asılı olmayaraq hər bir kəs onu təkzib edib, ona əziyyət verdilər. Həzrət evə qayıtdı.

O qədər incitmişdilər ki, özünü parçaya (paltara) büküb

səh:179

yatdı. Sonra bu ayə nazil oldu: “Ey (libasına) örtülüb bürünmüş (peyğəmbər)! Qalx (qövmünü Allahın əzabı ilə ) qorxut! ”(1)

itaətçilikdə sabit qədəm oldu. Həmzə İslam dinini qəbul etdikdən sonra Qüreyşin o həzrətə qarşı əziyyətləri azalmağa başladı. Çünki bilirdilər ki, Həmzə onu müdafiə edəcək.

də dinləyirdi. Sözləri bitdikdən sonra peyğəmbər buyurdu:

Ey Ütbə sözlərini bitirdin? Dedi: Bəli.

Həzrət buyurdu: İndi isə məni dinlə! Ütbə dedi: De.

Peyğəmbər “Fussilət” surəsini oxumağa başladı. Ütbə də pəncələrini yerə söykəyib, qulaq asırdı. Peyğəmbər bu surəni oxumağa davam edirdi ki, səcdə ayəsinə çatdıqda səcdəyə getdi. Sonra qalxıb dedi: Mənim cavabımı eşitdin. İndi özün bilərsən!

Ütbə ayağa qalxıb öz dostlarının yanına yola düşdü. Qüreyş uzaqdan gördülər ki, Ütbə qayıdır. Ona baxaraq dedilər: Ütbə dəyişilib. Bu bir az əvvəl gedən Ütbə deyil. Ütbə gəlib onların yanında əyləşdikdən sonra ona dedilər: Nə oldu? Dedi: Mən elə bir söz eşitdim ki, and olsun Allaha ki, indiyə qədər belə söz eşitməmişdim. And olsun Allaha ki, nə şer, nə kəhanət və nədəki cadugərlik idi.

Ey mənim Qüreyşli dostlarım sizə bir söz deyirəm ki, bunu eşidin. Bu kişi ilə işiniz olmasın, çünki mənim ondan eşitdiyim söz böyük söz idi və mühüm gələcəyə malik idi. İndi onunla işiniz olmasın, əgər ərəblər onu aradan götürsələr sizin məqsədinizi digərlər həyata keçirtmiş olacaq, yox əgər ərəbləri özünə tabe etsə bu sizin üçün fəxrdir. Çünki onun səltənəti sizin səltənətidir. Onun izzəti sizin izzətinizdir. O zaman siz də onun vasitəsi ilə böyük mənsəbə nail olacaqsınız. Məclisdəkilər ona dedilər: And olsun ki, Məhəmməd dili ilə səni ovsunlayıb! Ütbə dedi: Bu mənim fikrimdir. İndi özünüz bilərsiniz!

Süfyan, Nəzr ibn Haris, Əbulbəxtəri (Əbu Cəhlin qardaşı) Əsvəd ibn Mütəllib, Zumə ibn Əsvəd, Vəlid ibn Müğeyrə, Əbu Cəhl, Əbdullah ibn Üməyyə, As ibn Vail (Əmr Asın atası), Nəbiyə, Mənbə, Üməyyə ibn Xələf... və digər Qüreyş rəhbərləri Kəbə evinin kənarında toplaşıb dedilər: Məhəmmədin yanına bir şəxsi göndərib onu buraya çağırtdırın. Onunla söhbət ediniz ki, əgər bundan sonra ona qarşı bir addım atsanız, üzrünüz olsun!

Nəhayət o həzrətin yanına adam göndərib dedilər: Sənin tayfa başçıların toplaşıb səninlə söhbətləşmək istəyirlər. Onların yanına gəl! Allahın elçisi onların sifarişini eşitdikdə güman etdi ki, artıq onlar mübarizədən əl çəkib, təzə fikrə düşüblər. Onların hidayət olmasını istədiyi üçün və onların azğınlığı həzrətə əzab verdiyi üçün dərhal onların iclasına gəlib, yanında əyləşdi. Onlar həzrətə üz tutub dedilər: Ey Məhəmməd biz səni bura çağırmışıq ki, sənin üçün üzr yollarını bağlayaq. Çünki and olsun Allaha ki, biz sənin öz qövmünlə davrandığın kimi davranan başqa bir kəsi tanımırıq. Atalarımızı söyürsən? Bizim dinimizi tənqid edirsən, Allahlarımızı pisləyirsən, böyüklərimiz və ağıllılarımızı səfeh və nadan adlandırırsan, insanlar arasında ixtilaf yaradırsan. Xülasə layiq olmayan bütün işləri yerinə yetirirsən. Sənin bu işlərdən məqsədin nədir? Əgər məqsədin var- dövlət toplamaqdırsa sənin üçün o qədər var- dövlət toplayaq ki, bizim ən varlımız olasan. Əgər şəxsiyyət və rəyasət axtarışındasınızsa biz səni rəhbərimiz seçərik, əgər səni cin vurubsa – çünki mümkündür ki, cin sənə giriftar olsun – biz səni müalicə edərik və sağalarsan.

Peyğəmbər sakit idi, onların sözləri bitdikdən sonra peyğəmbər buyurdu: Sizin təsəvvür etdiyiniz şeylər deyil. Nə gəlmişəm sizdən mal- dövlət alam, nə sizin aranızda nüfuz qazanam və nədə ki, sizə rəhbərlik fikrindəyəm. Bəlkə Allah- Təala məni sizə tərəf peyğəmbər göndərmiş və mənə bir kitab nazil etmişdir. Mənə göstəriş verib ki, sizi (onun əzabı ilə) qorxudum və (o dünyanın sonsuz nemətləri və ləzzətləri ilə) müjdələyəm. Mən də bu işi başlayıb öz peyğəmbərliyimi sizə təbliğ edirəm. Əgər qəbul etsəniz dünya və axirət faydası sizinlə olacaq. Əgər qəbul etməsəniz mən sizin qarşınızda səbr edəcək və

səh:183

gözləyəcəyəm ki, Allah mənimlə sizin aranızda hökm etsin...!

Dedilər: Ey Məhəmməd indi ki, bizim təkliflərin heç birisini qəbul etmədin. Onda özün bilirsən ki, şəhərlər arasında bizim şəhər kimi darısqal susuz və otsuz bir şəhər yoxdur. Bizim əhali kimi kasıb əhali yoxdur. İndi səni peyğəmbər seçmiş Allahdan istə ki, bizim bu şəhər ətrafındakı dağları uzaqlaşdırsın və bizim ərazimizi genişləndirsin. Şam və İraqda olduğu kimi arx və çeşmələr axsın. Bizim ata-babalarımız və məxsusən də düzgün danışan bir kişi olan Qəsi ibn Kəlabı dirilt ki, biz də onlardan soruşaq. Görək sənin sözlərin doğrudur ya batil? Bəs əgər bizim dediklərimizi edə bilib, onları dirildə bilsən və onlarda səni təsdiq etsələr biz də səni təsdiq edəcəyik və biləcəyik ki, sənin Allah yanında məqamın yüksəkdir və səni dediyin kimi peyğəmbərliyə təyin etmişdir.

Peyğəmbər buyurdu: Mən seçilməmişəm ki, sizin dediklərinizi icra edim, bəlkə mən seçilmişəm ki, Allahın mənə verdiyi əmr və göstərişləri sizə çatdırım. əgər qəbul etsəniz dünya və axirət xeyri sizinlədir. Yox qəbul etməsəniz səbr edib gözləyəcəyəm ki, Allah mənimlə Sizin aranızda hökm etsin!

Dedilər: Elə isə öz Allahından istə ki, səninlə bir mələk göndərib səni təsdiq etsin və bizi səndən uzaq tutsun. Habelə ondan istə ki, sənin üçün qızıl- gümüş dolu xəzinələr, qəsrlər və bağlar yaratsın ki, ruzi üçün xəyalların rahat olsun və bizim kimi o tərəf bu tərəfə qaçıb dolanışıq fikrində olmayasan. Bu halda biz bilərik ki, sən Allah tərəfindən göndərilmisən və onun yanında məqam sahibisən.

Peyğəmbər buyurdu: Mən Allahdan belə şeylər istəmirəm və belə şeylər üçün də peyğəmbər seçilməmişəm. Amma göndərilmişəm ki, sizi (əzabdan) qorxudam və (əbədi nemətlərlə) müjdələyəm. (əmindir ki, dedim) əgər qəbul etsəniz dünya və axirət faydası sizin olacaq. Belə olmasa səbr edəcəyəm ki, Allah mənimlə sizin aranızda hökm etsin.

Dedilər: Elə isə göy parçaları başımıza düşsün. Çünki sən fikirləşirsən ki, Allah istəsə bu işi edəcək. Əgər sən bunu etməsən biz sənə iman gətirməyəcəyik. Peyğəmbər buyurdu: Bu

səh:184

Allahın işidir. Əgər istəsə sizə qarşı bu işi həyata keçirəcək.

Dedilər: Ey Məhəmməd əgən sənin Allahın bilirdisə biz belə bir iclas təşkil edəcək və səndən belə xahişlər edəcəyik. Bəs niyə əvvəlcədən bu haqda sənə məlumat verib, bizim sözlərin cavablarını sənə öyrətmədi ki, biz də sənin sözlərini qəbul edəydik. Çünki biz bu sözlərlə sənin danışıqlarını qəbul etməyəcəyik. Ey Məhəmməd bizim eşitdiyimizə görə sən Yəmamə şəhərində yaşayan Rəhman adlı bir şəxsdən təlim alırsan. And olsun Allaha ki, biz heç vaxt Rəhmana iman gətirməyəcəyik.

Ey Məhəmməd biz sənin üçün üzr yollarını bağladıq. And olsun Allaha ki, səni rahat qoymayacağıq, ya səni öldürəcəyik, ya da ki, sən bizi öldürəcəksən!

Onlardan biri dedi: Biz Allahın qızları olan mələklərə sitayiş edirik!

Başqa birisi dedi: Əgər sən Allah ilə mələkləri bizim yanımıza gətirsən biz sənə iman gətirərik.

Qüreyş sözlərini bitirdikdən sonra İslam peyğəmbəri o məclisdən qalxdı. Peyğəmbərin bibisi Əbdül Mütəllib qızı Atikənin oğlu olan Əbdullah ibn Əbi Üməyyə O həzrətin arxasınca qalxaraq dedi. Ey Məhəmməd! Bu camaatın sənə verdiyi təkliflərin heç birisini qəbul etmədin. Sonra sənin Allah yanında məqamını bilmək və sənə iman gətirmək üçün bəzi şeylər istədilər. Sən onları da icra etmədin. Yenə səndən istədilər ki, Allahdan özün üçün bir şey istə ki, sənin Allah yanında olan fəzilətin məlum olsun. Bunu da etmədin. Bütün bunlardan sonra səndən istədilər ki, onları qorxutduğun əzabların bəzisini onlara nazil et, bunu da etmədin... And olsun Allaha ki, sən nərdivanla göyə çıxıb, sonra dörd mələk ilə qayıdıb və o mələklər sənin dediyini təsdiq etməyincə mən heç vaxt sənə iman gətirməyəcəyəm. And olsun Allaha ki, əgər bu işi edə bilsən də mən inanmıram ki, sənə iman gətirim.(1)

Peyğəmbər pərişan və incimiş halda məclisi tərk edib evə

səh:185

qayıtdı. O, həzrət getdikdən sonra Əbu Cəhl üzünü məclisdəkilərinə tutub dedi: Ey Qüreyş gördüyümüz kimi, Məhəmməd sizinlə mübarizədən, dinimizi təhqirdən, atalarımıza söyüş verməkdən, babalarımıza səfeh deməkdən və Allahlarımızı pisləməkdən əl çəkməyəcək. İndi mən özümə söz verirəm ki, sabah gücüm çatan ən böyük daşı götürüb, Məhəmmədin namaz qıldığı yerə gedəcək və səcdə vaxtı onun başına vuracağam. Əgər mən bu işi görsəm Bəni Haşim ilə mübarizədə mənə kömək edəcək, yoxsa məni tənha qoyacaqsınız? Məclisdəkilər dedilər: Yox and olsun Allaha ki, səni tənha qoymarıq. Sən nə fikirləşirsənsə onu da yerinə yetir.

Səhərisi gün Əbu Cəhl yekə bir daş götürüb dediyi yerə gələrək peyğəmbəri gözləməyə başladı. Peyğəmbər də adəti üzrə namaz qılmaq üçün Məscidul- Hərama gəldi. O həzrət namazını üzü Şama (BeytülMüqəddəsə) tərəf qılırdı. Əziz İslam peyğəmbəri Yəmani sutunu ilə qara daş arasında üzü BeytülMüqəddəsə tərəf dayandı. Bu zaman Kəbə o həzrət ilə üzbəüz dayanmışdı. Digər tərəfdən də Qüreyş Əbu Cəhlə tamaşa etmək üçün məscidə gəldilər. Peyğəmbər namaza məşqul idi. O həzrət səcdəyə getdikdə, Əbu Cəhl daşı götürüb peyğəmbərə tərəf addımladı. Peyğəmbərə yaxınlaşar- yaxınlaşmaz camaat birdən- birə Əbu Cəhlin əlindəki daşı ilə birgə rəngi qaçmış və bədəni titrəyə- titrəyə geri qayıtdığını gördülər. Biz az geri döndükdən sonra əlindəki daşı yerə atdı.

Qüreyşdən bir neçə nəfər ona tərəf qaçaraq dedilər: Ey Əba Həkəm nə olub bu nə haldır? Dedi: Mən dünən sizə dediyim kimi gedib daşı onun başına vurmaq istədim. Amma ona yaxınlaşan kimi erkək bir dəvə nərildəyə- nərildəyə mənə hücum etdi. And olsun Allaha ki, indiyə qədər uzun boylu iti dişli belə böyük bir dəvə görməmişdim. O dəvə ağzını açıb məni udmaq istədi. Hədislərdə belə rəvayət olubdur ki, peyğəmbər buyurdu: O, Cəbrail idi. Əgər Əbu Cəhl yaxınlaşsaydı onu yer üzündən silərdi.

Əbu Cəhl bu sözləri deyəndən sonra Nəzr ibn Haris yerindən qalxdı. Bu Nəzr Qüreyş iblislərindən və peyğəmbərin ən qatı düşmənlərindən idi. Heyrə şəhərinə səfər etdikdə orada

səh:186

İran şahları haqqında maraqlı əfsanələr, İsfəndiyar və Rüstəmin qəhrəmanlıqları haqda dastanlar eşitmişdi. Peyğəmbərdə hər hansı bir məclisdə əyləşib, insanlara Allahı və keçmiş qövmlərə ( Ad və Səmud tayfası) nazil olan əzablardan uzaq durmağı xatırlayıb, getdikdən sonra dərhal Nəzr onun yerində əyləşib deyərdi: And olsun Ahha ki, mənim sizə danışdığım nağıllar Məhəmmədin sizin üçün söylədiklərindən daha yaxşıdır. Gəlin mən sizə daha şirin nağıllar danışım. Camaat onun ətrafına toplaşar o da Rüstəm, İsfəndiyar və İran padşahlarının əhvalatlarını onlara danışıb deyərdi: Görəsən Məhəmməd hansı şeylər ilə məndən daha yaxşı dastan söyləyir.

Rəvayətlərə görə o deyirdi: Tezliklə mən də Allahın nazil etdiyi kimi nazil edəcəyəm.(1) İbn Əbbas deyibdir: Nəzr ibn Harisin məzəmməti üçün səkkiz ayə nazil edilibdir ki, onlardan biri də bu ayədir: “Ayələrimiz ona oxunduğu zaman: (bunlar) qədimlərin əfsanələridir (uydurmalarıdır) deyər”(2) Habelə “əsatir” kəlməsi işlənən hər bir ayə onun haqqında nazil olubdur.

O cümlədən Əbu Cəhlin sözlərindən sonra Nəzr qalxıb dedi: Ey Qüreyş and olsun Allaha ki, sizin üçün elə bir proses başlanıb ki, artıq hiylə yolları üzümüzə bağlanıbdır. Bu Məhəmməd uşaqlıqdan sizin aranızdadır və hər bir sahədə ondan razı idiniz. Hamıdan əmanətcil və düzdanışan idi. Nəhayət üzünün tükləri ağarmağa başladı və bu dini sizin üçün gətirdi. Dediniz: Sehrbazdır. Biz sehrbaz və ipə üfürənləri görmüşük. And olsun Allaha ki, o sehrbaz deyil. Sonra dediniz kahindir. And olsun Allaha ki, biz kahinləri görüb, danışıqlarını eşitmişik, bu kahin deyil. Sonra dediniz: şairdir, yox and olsun Allaha ki, şair də deyil, çünki biz şer növlərini görmüşük. O zaman dediniz: Dəlidir. O dəlilər kimi hərəkət etmədiyi üçün and olsun Allaha ki, o dəli deyil. Ey Qüreyş indi özünüz haqda ətraflı götür- qoy ediniz, çünki sizə böyük bir hadisə üz vermişdir.

Qüreyşin qərarı və yəhudilərin sualları

səh:187

Nəzrin bu sözlərindən sonra müşriklər qərara gəldilər ki onu Üqbə ibn Əbi Muit ilə birgə Mədinədə yaşayan yəhudi alimlərinin yanına göndərib onlardan peyğəmbər haqqında suallar soruşaraq, həzrətin xüsusiyyətlərini onlar üçün xarakterizə edib, peyğəmbərin danışıqlarını onlar üçün danışsınlar. Birinci kitab əhli (Tövrat) olan elmi bilik sahiblərindən o həzrətin haqq olub olmadığını öyrənsinlər.

Nəzr və Uqbə Məkkədən Mədinəyə gələrək yəhudi alimlərinin yanına gedib öz işləri haqqında məlumat verdilər. Onlar dedilər: Siz Tövrat əhlisiniz. Biz gəlmişik öyrənək ki, görəsən Məhəmməd haqqdır yoxsa yox? Yəhudi alimləri dedilər: Siz onun yanına qayıdıb ona üç sual veriniz. Əgər sizin suallara cavab verə bildi bilinki o peyğəmbərdir. Yox əgər cavab verə bilmədi onda bilinki yalançıdır.

Onda istədiyiniz kimi onunla davrana bilərsiniz. O üç sual budur:

1) Ondan keçmiş zamanlarda yaşamış bir dəstə cavanın başına gələn əhvalat haqqında soruşun

2) Ondan soruşun ki, qərb və şərqi gəzən kişi kim olub? Onun başına gələn əhvalat necə olub?

3) Ondan ruhun nə olduğunu soruşun?

Bu üç sualı ona verin. Əgər sizə cavab verə bilsə, onda bilin ki, o peyğəmbərdir və ona itaət edin. Əgər cavab verə bilməsə bilin ki, o yalançı bir insandır. Onunla istədiyiniz kimi davrana bilərsiniz.

Nəzr və Üqbə Məkkəyə qayıdıb bu haqda Məkkə müşriklərinə danışdılar. Onlar peyğəmbərin yanına gələrək ö üç mövzu haqqında sual etdilər. Həzrət inşallah demədən (cavabı ilahi iradənin öhdəsinə buraxmadan) buyurdu: Sabah gəlin sizin cavabınızı verəcəyəm.

Onlar getdilər: (Amma inşallah demədiyinə görə) on beş gün Cəbrail ona vəhy nazil etmədi. Bunu görən Məkkə müşrikləri tən edib, irad tutaraq dedilər: Məhəmməd bizə sabaha söz verib, indi isə on beş gün keçsədə bizə heç bir xəbər verilməyib! O həzrətin özü də bu hadisədən qəm- qüssəyə düçar olmuş və Məkkə müşriklərinin sözü ona ağır gəlmişdi. Nəhayət Cəbrail ona nazil

səh:188

olub Kəhf surəsini gətirdi. Allah müşriklərin sözünə görə peyğəmbərin qəm- qüssəyə düçar olmasını qınadı. Əshabi Kəhf və Zulqərneyn (onların ikinci sualı) dastanı və ruh məsələsini onlar üçün bəyan etdi.

Cəbrail o həzrətə nazil olduqda həzrət buyurdu: Ey Cəbrail o qədər mənim yanıma gəlmədin ki, mən bədgüman oldum. Cəbrail dedi: “Biz (dünyaya) yalnız sənin rəbbinin əmri ilə enirik. Önümüzdə, arxamızda və onların arasında nə varsa ancaq ona məxsusdur. (keçmişə, indiyə və gələcəyə aid işlər, dünya yaranandan qiyamət gününə qədər baş verəcək hər bir şey məhz Allahın iradəsinə tabedir) Rəbbin unudan deyildir”.(1)

Sonra Kəhf surəsini oxumağa başladı. İlahidən şükr etmək və müşriklərin inkar etdiyi peyğəmbərlikdən təşəkkür edərək buyurdu:

“Həmd olsun O Allaha ki, kitabı (quranı mənasında və sözlərində) heç bir əyriliyə (yanlışlığa və ziddiyyətə) yol vermədən öz bəndəsinə (rəsuluna) nazil etdi!”. (Allah kafirləri) “öz dərgahından gələcək şiddətli bir əzabla qorxutmaq, yaxşı əməllər edən möminlərə isə gözəl mükafata nail olacaqları ilə müjdə vermək üçün onu doğrudüzgün olaraq (qiyamətə qədər bütün bəşəriyyətə haqq yolu göstərən bir nur olaraq) endirdi, onlar orada əbədi qalacaqlar” yəni ölümü olmayan əbədi mənzil. Möminlərdən məqsəd peyğəmbərə nazil olanlar təsdiq edən şəxslərdir. “O, həm də (Quranı): Allah özünə övlad götürdü! deyənləri qorxutmaq üçün nazil etdi. yəni Qüreyş deyirdilər: Biz Allahın qızları olan mələkləri pərəstiş edirdik “bu barədə nə onların özlərinin nə də atalarının heç bir biliyi yoxdur” Onların yolundan ayrılmayı və dinlərini tənqid etməyi böyük bilirlər “ağızlarından çıxan böyük söz” deyirlər: Mələklər Allahın qızlarıdır “onlar ancaq yalan deyirlər!” Ey rəsulum özünü təəssüf üzündən xərcləmə (ibn Hişam deyir: yəni özünü həlak edəcəksən) “əgər bu dastana iman gətirmirlər” yəni özünü üzüb, təəssüf etmə “həqiqətən yerlə bərabər olanı onun üçün bəzək qərar verdik ki, yoxlayaq ki, onların hansının əməli

səh:189

daha yaxşıdır. “yəni hansı biri mənim göstərişimə daha yaxşı itaət edəcəklər “həqiqətən (yer üzərində) olanları quru səhraya döndərdik” fani və məhv olan “həqiqətən qayıdış mənə tərəfdir və hər kəsi əməlinə görə mükafatlandıracağam. Elə isə sən gördüyün və eşitdiyin şeylərə görə təəssüf etmə.(1)

Bu ayələrdən sonra Əshabi Kəhf dastanı və soruşduqları suallara başlayaraq buyurur: “Yoxsa ƏshabiKəhfin və Rəqimin ayələrimizdən təəccübü bir şey olduğunu güman edirsən?” yəni öz nişanələrimdə insanlara göstərdiyim höccətlər bunlardan təəccüblüdür. “Xatırla ki, o zaman gənclər mağaraya sığınıb: Ey Rəbbimiz! Bizə öz dərgahından mərhəmət bəxş et və işimizə fərəc ver! demişdilər. Biz onları mağarada illərlə yuxuya verdik. Sonra iki tayfadan hansının onların qaldıqları müddəti daha düzgün hesabladıqlarını bilmək üçün onları oyatdıq. Biz onların xəbərini sənə doğru söyləyirik. Onlar Rəbbinə iman gətirmiş bir neçə gənc idi. Biz də onların hidayətini artırmışdıq. Onlar durub: Rəbbimiz göylərin və yerin Rəbbidir. Biz ondan başqa heç bir tanrıya ibadət etməyəcəyik. Əks təqdirdə danışmaqda həddi aşmış olarıq!” dedikləri zaman onların ürəklərinə qüvvət vermişdik” yəni onlar sizin nadanlıq üzündən müşrik olduğunuz kimi müşrik olmadılar. “bizim bu şəhərin əhalisi” elə insanlardırlar ki, Allahdan başqa özlərinə Allah qərar veriblər. Halbuki açıq- aşkar dəlilləri yoxdur. Allaha qarşı yalan uydurub düzəldəndən daha zalım kim ola bilər? Onları və Allahdan başqa tapındıqları tanrıları tərk edib getdiyiniz zaman mağaraya çəkilin ki, rəbbiniz sizə öz mərəmətindən nisar etsin və işinizdə sizin üçün fayda qərar versin. Günəşin doğduğu zaman onların mağarasının sağ tərəfinə meyl etdiyini, batdığı zaman isə onları tərk edib sol tərəfə yönəldiyini, onların da mağaranın ortasında geniş bir yerdə olduqlarını görərdin bu Allahın möcüzələrindəndir. Allahın doğru yola saldığı kəs doğru yoldadır. Allahın yoldan çıxartdığı kimsəyə isə əsla doğru yol göstərən bir dost tapa bilməzsən! Onlar yuxuda ikən sən onları oyaq sanardın. Biz

səh:190

onları sağa- sola çevirirdik. Onların iti də iki əlini mağaranın astanasında uzadıb yatmışdı. Əgər sən onları görsəydin, yəqin ki, dönüb qaçar, dəhşət səni bürüyərdi... sonra buyurur: “Onları tapanlar” yəni onların halından xəbərdar olan mömin padşah “tezliklə onlar üçün bir məscid tikək dedilər” Yəhudi din xadim və alimləri Qüreyşi, peyğəmbərdən bu sualları soruşmağa vadar etmişdilər “Onlar üçdür, dördüncüsü köpəklərdir deyəcəklər. Bəziləri beşdir altıncısı köpəklərdir deyəcəklər (bu sözlər) məlumatsızlıq üzündəndir (yəni dəqiq bilməzlər) deyəcəklər onlar yeddi nəfər idi səkkizinci köpəkləri idi: De: “Onların sayını Rəbbim daha yaxşı bilir bunu bilən çox azdır! Yalnız sənə açıqaşkar nazil olan ayələrə əsaslanıb onlarla mübahisə et və heç birindən onlar haqqında soruşma. Çünki onlar bu barədə bilmirlər “və heç bir şey barəsində” Mən onu sabah edəcəyəm demə! Ancaq İnşallah deyəcəyəm de (İnşallahı) unutduğun zaman Rəbbini yada salıb: “Ola bilsin ki, Rəbbim məni bundan haqqa daha yaxın olan bir yola yönəltsin” de. Yəni sizin məndən soruşduğunuz bu yoldan, çünki sən bilirsən ki, mən bu barədə nə edəcəyəm (tezliklə onlar deyəcəklər:) Onlar mağarada üç yüz doqquz il qaldılar. De Allah onların qaldığı müddəti daha yaxşı bilir. Yerin və göyün qeybi ona məxsusdur. Necə də görən və eşidəndir. Ondan başqa onlar üçün bir dost yoxdur. Öz hökmündə kimsəni şərik etməz”(1) Yəni səndən soruşduqları şeylərə görə onun qorxusu yoxdur.

ibn Mərzəbə Yuyani olan bu şəxs Yunan ibn Yafəs ibn Nuhun övladlarından hesab olunur. Amma ibn Hişamın nəzərinə görə adı İskəndər olubdur. Bu həmin şəxsdir ki, İskəndəriyyəni tikdirdi və onun adı ilə adlandı.

Bir hədisdə İbn İshaq bir kişidən rəvayət edir ki, peyğəmbərdən Zülqərneyn barəsində soruşdular. Həzrət buyurdu: Yeri vəsilələr vasitəsi ilə öz arşınına çevirən bir mələk idi.

Əgər hədis səhih olarsa Zülqərneyn mələk olub.

Ömər bir kişini Zülqərneyn çağırdıqlarını eşidib dedi: Aya peyğəmbər adları kifayət etmədi ki, indi mələklər adlarını özünüzə qoyursunuz.

nazil olubdur. O cümlədən onların o həzrətə dedikləri söz “bu şəhərin ətrafındakı dağları bizdən uzaqlaşdır, yeri hamarlaşdır, ölülərimizi dirilt” haqqında bu ayə nazil oldu:

“Əgər Quranla dağlar hərəkətə gətirilsə, yaxud yer parçalansa və ya ölülər danışsaydılar (onlar yenə də iman gətirməzdilər) bütün işlər yalnız Allahın ixtiyarındadır”(1) yəni o istədiyi şeyi həyata keçirər.

Onların dedikləri bu sözü “Allahından istəki sənin sözlərini təsdiq etmək üçün bir mələk göndərsin, sənə bağlar, qəsrlər və xəzinələr versin ki, daha ruzi üçün işləməyəsən” haqqında isə aşağıdakı ayələr nazil edildi: “Dedilər: Bu necə peyğəmbərdir ki, yemək yeyir, bazarları gəzib dolaşır? Məgər ona özü ilə birlikdə (insanları Allahın əzabı ilə ) qorxudan (və onun həqiqi peyğəmbər olduğunu təsdiq edən) bir mələk göndərilməli deyilmi? Yaxud ona (ruzi qazanmaqdan ötrü bazarları dolaşmasın deyə göydən) bir xəzinə endirməli və ya ondan yeyib dolanmaq üçün bir bağı olmalı deyilmi? Zalimlər dedilər: “Siz ancaq ovsunlanmış bir adama tabe olursunuz? Bir gör sənin haqqında necə məsəllər çəkdilər. Artıq azdılar və bir daha yol tapa bilməzlər! Əgər istəsə sənə ondan daha yaxşısını, altından çaylar axan cənnətlər verə bilən, sənin üçün qəsrlər yarada bilən Allah nə qədər uludur!(2)

Və yenə bu barədə nazil oldu: “Səndən əvvəl göndərdiyimiz peyğəmbərlər də şübhəsiz ki, yemək yeyər (ruzi qazanmaq üçün) bazarları gəzib dolaşardılar. Sizin bir qisminiz digərinizə sınaq vasitəsi etdik ki, görək dözə biləcksinizmi? Sənin Rəbbin görəndir (çətinliklərə səbr edənləri və onlardan qorxanları)!”.(3) Yəni sizin bəzilərinizi bəziləriniz üçün bəla və sınaq qərar verdim ki, səbr edəsiniz və əgər istəsəydim dünyanı peyğəmbərlərlə birgə qərar verər və kimsə onlar ilə müxalifət edə bilməzdi. Əbdullah ibn Əbi Üməyyənin sözləri barəsində bu ayələr nazil oldu: “və dedilər: Bizə yerdən bir bulaq

səh:193

çıxarmayınca sənə iman gətirməyəcəyik, yaxud arasından şırıl- şırıl irmaqlar axan xurma və üzüm bağı olmayınca; yaxud, iddia etdiyi kimi, göyü parçaparça edib başımıza endirməyincə, yaxud Allahı və mələkləri açıq- aşkar qarşımıza gətirməyincə və ya qızıldan bir evin olmayınca, yaxud sən göyə qalxmayınca (biz sənə iman gətirməyəcəyik) əgər bizə (səmadan) oxuyacağımız bir kitab endirməsən, göyə qalxmağına da əsla inanmayacağıq! De: Rəbbin pak və müqəddəsdir! Mən isə yalnız peyğəmbər olan bir insanam”(1)

Dedikləri bu söz barəsində “biz eşitmişik ki, Yəmamədə olan Rəhman adlı bir şəxs bunları sənə deyir və heç vaxt ona iman gətirməyəcəyik” isə bu ayə nazil oldu: “səni də özündən əvvəl çoxlu ümmətlər gəlib- getmiş bir ümmətə peyğəmbər göndərdik ki, onlar Rəhmanı inkar etdikləri halda sənə vəhy etdiyimiz (quranı) onlara oxuyasan. De: O, mənim Rəbbimdir. Ondan başqa heç bir tanrı yoxdur. Mən ancaq ona təvəkkül etdim. Axır dönüşüm də yalnız onadır!”(2)

Əbu Cəhlin sözü və həyata keçirtmək istədiyi plan haqqında bu ayə nazil oldu: “Gördünmü o kimsəni ki, (Əbu Cəhli) mane olur. Bir bəndəyə (sənə) namaz qıldığı vaxt? Bir de görək, əgər o doğru yoldadırsa, yaxud qorxmağı əmr edirsə. Bir de görək, (əgər sənin namaz qılmağına mane olan kimsə Quranı )yalan sayır və üz döndərirsə məgər bilmir ki, Allah (onun bütün əməllərini) görür? Yox, yox! (Əbu Cəhl bu yaramaz əməllərinə son qoysun) əgər son qoymasa, and olsun ki, biz onu kəkilindən yapışıb sürükləyəcəyik, özü də yalançı günahkar kəkilindən, qoy o özünün bütün tərəfdarlarını çağırsın, biz də cəhənnəm gözətçilərini çağıracağıq! Yox, yox sən ona uyma! Sən ancaq (rəbbinə) səcdə et və yaxınlaş!(3)

Öz mallarını həzrətə ödəməyə hazır olduqları təklif barəsində

səh:194

isə bir ayə nazil oldu: “De: Mən (bunun müqabilində) sizdən heç bir muzd istəmirəm, o sizin olsun. Mənim mükafatım ancaq Allaha aiddir. O, hər şeyə şahiddir!(1)

Peyğəmbərin cavablarını eşitdikdən sonra Qüreyşin davranışları

Qeyd etdiyimiz kimi İslam peyğəmbəri müşriklərin suallarını cavablandırdı. Lakin onlardakı həsəd müşriklərə mane olurdu ki, möhkəm nişanələri və qeyb aləmi ilə əlaqəli olan cavabları eşidirkən peyğəmbərin nübuvvətini təsdiq edib ona itaət etsinlər. Ona görə də öz kafirliklərinə davam edirdilər. Onlardan biri dedi: “Bu Quranı dinləməyin, o oxuduqda səs- küy salın ki, bəlkə qalib gələsiniz”(2) yəni onu ləğv və batil ediniz məsxərəyə salın ki, bəlkə bu yol ilə qalib gəldiniz. Çünki, əgər onunla mübahisə və düşmənçiliyə qalxsanız, sizə qalib gələcək. Bu minvalla məsxərə və istehzaya əl atdılar.

Bir gün Əbu Cəhl peyğəmbərin sözlərini məsxərə edib dedi: Ey Qüreyş tayfası Məhəmməd güman edir ki, sizi cəhənnəmdə saxlayıb, əzab verənlər on doqquz nəfər olacaq. Amma əslində siz onlardan çoxsunuz. Aya sizin hər yüz nəfəriniz onların birinə cavab verə bilməyəcək?

Bu zaman Allah- Təala aşağıdakı ayəni nazil etdi: “Biz cəhənnəm gözətçilərini yalnız mələklərdən etdik. Biz onların sayını ancaq kafirlərin imtahana çəkilməsi üçün etdik ...”(3)

Bu hadisədən sonra peyğəmbər hər vaxt namazı yüksək səslə qıldıqda müşriklər səpələnərək o həzrətin səsinə mane olmaq istəyirdilər. Buna görə də onlardan hər hansı biri namaz halında o həzrətin səsini və Quran ayələrini eşitmək istədikdə gizlin bir yerdə durub qulaq asardı. Nə zaman bilsəydilər ki, müşriklərdən biri duyuq düşüb, onu incidəcəklərindən qorxub qaçardılar. Bəzən isə həzrət yavaş səslə oxuyardı. Buna görə də bəziləri qulaq asmaq üçün yaxına gələrdilər.

İbn Abbas rəvayət edir ki, aşağıdakı bu ayə o barədə nazil olub: “Namaz qılarkən səsini nə çox qaldır, nə də çox alçalt.

səh:195

Bunun arasında orta bir yol tut!”(1)

Yəni o qədər səsini ucaltma ki, pərakəndə olsunlar və nə o qədər ahəstə səslə oxuma ki, eşitmək istəyənlər eşidə bilməsinlər. Çünki mümkündür bir kəs onu eşidərək, öz inadından dönüb ondan faydalana bilsin.

onlara çatdırdın.

Qüreyşin İslam peyğəmbərinin Quran oxumasına qulaq asması

Zöhri rəvayət edibdir ki: Bir gecə Əbu Süfyan Əbu Cəhl və Əxnəs ibn Şəriq bir- birindən xəbərsiz halda evdən çıxıb İslam peyğəmbərinin evinin ətrafında gizləndilər ki, peyğəmbərin gecə namazı qıldığı vaxt oxuduğu Qurana qulaq assınlar. Onların heç biri digərinin gizləndiyi yerdən xəbəri yox idi. Elə ki, sübh vaxtı dan yeri söküləndə oradan çıxıb evlərinə getmək istədikdə, yolda bir- birinə rastlaşdılar. Buraya niyə gəldiklərini oyrəndikdən sonra bir- birini danlayıb dedilər: Bundan sonra belə bir iş görməyək. Çünki səfeh və cahillər işimizdən xəbər tutsa, bizim barəmizdə şübhəyə düşərlər. O gün öz işlərinin arxasınca yola düzəldilər.

Növbəti gecə onlar yenə də dünənki yerlərinə gəlib səhərə qədər peyğəmbərin Quran oxumasına qulaq asdılar. Elə ki, sübh oldu yenə də dağlışarkən bir-birinə rastlaşdılar və yenə də dünənki sözləri təkrar etdilər. Üçüncü gecə yenə də hər biri peyğəmbərin evinin ətrafında gizlənib səhərə qədər qaldılar. Səhər olduqda yenə də rastlaşdılar. Bu dəfə əhd-peyman bağladılar ki, bir daha belə iş görməyələr.

Əxnəs ibn Şəriq o gün evinə dönüb əsanı götürərək Əbu Süfyanın evinə gəlib dedi: Ey Hənzələnin atası Məhəmməddən eşitdiklərin haqqında fikrin nədir? Əbu Sufyan dedi: And olsun Allaha ki, eşitdiklərinin bəzilərinin mənasını başa düşdüm. Bəzilərinin isə mənasının nədən ibarət olduğunu anlaya bilmədim. Əxnəs dedi: And olsun Allaha ki, mən də sənin kimi idim.

Sonra Əbu Cəhlin evinə gedib dedi: Məhəmməddən eşitdiklərin haqqında sən nə fikirləşirsən? Əbu Cəhl narahatçılqla dedi: Nə eşitdim. Biz və Əbd Manaf övladları yarış meydanında iki atın ötüşdüyü kimi şərəf və rəhbərlik üçün çəkişmədəyik. Onlar bizdən üstün olmağa və biz də onlardan üstün olmağa çalışırdıq. Onlar yemək yedizdirəndə biz də yedizdirirdik. Onlar bəxşiş paylayıb, onun- bunun evinə bəxşişlər apardıqda biz də onlar kimi etdik. Bizim hər ikimiz bərabər səviyyədə olduqda onlar dedilər. Göydən vəhy olunan peyğəmbər bizim sıralarımızdandır! Biz belə bir fəzilətə necə nail ola bilərik! And olsun Allaha ki,

səh:197

biz heç vaxt ona iman gətirməyəcək və onu təsdiq etməyəcəyik.

Qüreyşin İslam peyğəmbərinə istehza etməsi və onlar haqqında nazil olan ayələr

Bəzən İslam peyğəmbəri müşriklər üçün Quran tilavət etdikdə onları Allah yoluna dəvət etdikdə onlar istehza üzündən deyərdilər: “Bizi dəvət etdiyinə qarşı ürəklərimiz örtüklər arasındadır”. Biz anlamırıq nə deyirsən. “Biz qulaqlarımızda əngəl var (karıq)” Sənin sözlərini eşitməyirik “Sizin ilə bizim aramızda hicab və pərdə var” ki, sizinlə bizim aramızda maneə vardır. “Elə isə sən öz işində, biz də öz işimizdə ol” Biz səndən bir şey anlamayacağıq.

AllahTəala bu ayələri nazil etdi: Sən Quran oxuduğun zaman səninlə axirətə inanmayanların arasına görünməz bir pərdə çəkərik...” Sonra buyurur: “Sən Quranda rəbbini bir tək tanrı olaraq andığın zaman onlar nifrət əlaməti olaraq arxalarını çevirib gedərlər” yəni mən necə onların ürəklərinə hicab çəkmişəm, qulaqlarını kar etmişəm sənin ilə onlar arasında pərdə və hicab vardır. Necə ki, onlar zənn edirlər. Bir halda ki, sənin Allahının və hidayətini Quranda anlayalar. Yəni mən belə bir şey etməmişəm “Onlar sənə qulaq asdıqları zaman nəyi dinlədiklərini və zalimlərin öz aralarında gizli- gizli danışıb: Siz ancaq ovsunlanmış bir adama uyursuz!” dediklərini də bilirik” Yəni bu bir- birlərinə etdikləri sifarişdir ki, məbus olduğunu tərk etisnlər “Bir gör səni kimlərə bənzətdilər! Onlar yoldan azdılar və bir daha doğru yolu tapa bilməzlər!” yəni sənin haqqında vurduqları məsəl yanlışdır, onun vasitəsi ilə hidayət olmazlar və danışıqları ədalətli deyil. “Və onlar: Biz sür- sümük çürüyüb ovxalanmış olduğumuz halda dirildilib yeni məxluqmu olacağıq? Deyirlər: bu mümkün olmayan şeydir: “De: İstər daş olun, yaxud dəmir və ya ürəyinizdə (özünüzü dağlar kimi) böyük bir məxluq bilin! Onlar deyəcəklər: “O halda bizi kim qaytaracaqdır? De: “İlk dəfə sizi yoxdan yaradan”(1) Yəni Allah sizi məlum olan bir şeydən yaratdısa, onun üçün torpaqdan yaratmaq daha asandır.

səh:198

bu bədbəxtə belə əzab-əziyyət verəcəksən? Üməyyə dedi: Sən əqidəsini korlamısan indi də onu bu bəladan xilas et! Əbu Bəkr dedi: Onu rahatlayaram. Mənim evdə Bilaldan da sağlam və qüvvətli qara bir qulum var. O həm də səninlə eyni əqidədədir. Onu Bilal ilə dəyişirəm. Üməyyə qəbul etdi. Əbu Bəkr Bilalı alıb azad etdi.

Əmmarın atası Yasir anası (Süməyyə)

Əmmar ata və anası hamılıqla İslam dinini qəbul etmişdilər. Bəni Məxzum (Əbu Cəhldə həmin qəbilədən idi) qəbiləsi bu müan ailəni incidirdilər. Hava istiləşən kimi onlara Məkkənin isti qumları üzərində müxtəlif cür işgəncələr verirdilər...

Nəhayət anası Süməyyə bu yolda həlak oldu. O, İslamdan imtina etmədiyinə görə müşriklər onu öldürdülər. Amma Əmmar və atası Yasir hələ ki, dözürdülər. Ara- sıra peyğəmbər onların yanına gəlib onlara bu sözlər ilə ürək- dirək verərdi: Ey Yasir ailəsi səbirli olun ki, sizin yeriniz Behiştdir.

Ümumiyyətlə götürdükdə Əbu Cəhl və bir sıra insanların işi bundan ibarət idi ki, fikir verirdilər ki, görsünlər təzəlikcə kim İslam dinini qəbul edib. Əgər hörmətli və güclü bir tayfadan olsaydı (bu zaman onun canına ziyan vura bilmirdilər) onu danlamağa başlayıb deyərdilər: Bu dindən daha yaxşı olan atanın dinini tərk etmisən! Agah ol ki, biz insanların yanında səni ağılsız kimi təqdim edəcəyik. Sənin rəy və fikirlərinin pis və yanlış olduğunu qeyd edib sənin hörmətə və nüfuzunu azaldacağıq. Əgər tacir bir şəxs müan olsaydı ona deyirdilər: And olsun Allaha ki, bazarını kasadlaşdırıb, səni müflis edəcəyik. Əgər kasıb və yoxsullardan kimsə İslam dinini qəbul etsəydi cürbəcür işgəncələr verərdilər. Səid ibn Cübeyr deyir: İbn Əbbasa dedim: Yəni müşriklər peyğəmbərin səhabələrinə o qədər əzab- əziyyət verirdilər ki, onlar naçar qalıb öz dinlərindən əl çəksinlər. Dedi: Bəli and olsun Allaha ki, bəzən onlara o qədər işgəncə verər, kötək vurar və ac saxlayardılar ki, ayaq üstə dura bilməz və çarəsiz qalıb sözlərini qəbul edərdilər. Lat və Üzza sizin Allahlarınızdr deyə soruaşanların cavabında bəli deyə cavab verərdilər. Hətta bəzən “cəl” (fırlanan peyin) və

səh:200

digər həşəratları göstərib deyərdilər: Bu cəl sizin Allahınızdır? Onlar xilas olmaq üçün deyirdilər: Bəli.

Bəni Məxzum cavanlarının İslamı qəbul etməsi

Tayfalar arasında üzvlərinin sayına görə Bəni Məxzum tayfası məşhur idi. İslam dini bütün qəbilələrdə az- çox özünə tərəfdar tapmış, o cümlədən bəni Məxzum qəbiləsindən də bir neçə nəfər müan olmuş idi. Bu şəxslər Vəlid ibn Vəlid (Xalid Vəlidin qardaşı), ə ibn Hişam (Əbu Cəhlin qardaşı) və Əyaş ibn Əbi Rəbiə idi. Qəbilənin digər üzvləri qərara gəldilər ki, bu cavanları tutsunlar ki, digərlərini öz dinlərinə dəvət edə bilməsinlər. Buna görə də Vəlid ibn Vəlidin qardaşı Hişam ibn Vəlidin yanına gedərək ona dedilər: Biz qərara almışıq ki, Vəlid və təzə dini qəbul etmiş digər bir neçə şəxsi də tənbeh edək ki, qəbilənin digər üzvləri də onların yolunu getməsinlər!

Hişam dedi: Mən Vəlidin danlanmasına razıyam amma məbada ona qarşı əl uzadasınız ki, and olsun Allaha əgər onu öldürəsiniz, sizin ən böyüyünüzü onun əvəzinə öldürəcəyəm! Hişamdan bu sözü eşitdikdə öz aralarında dedilər: Bu minvalla biz ona əl uzada bilmərik. Elə buna görə də ondan əl çəkdilər. Allah- Təala bu vasitə ilə onu müşriklərdən qorudu.

olunmur. Oraya köçməklə müvəqqəti olaraq özünüzü bu insanlardan xilas ediniz.

Bu təklifdən sonra müanlar dəstə- dəstə Efiopiyaya yola düşdülər. Onların köçməsi ilə İslamda ilk hicrət baş verdi.

Bəni Haşim tayfasından Cəfər ibn Əbu Talib həyat yoldaşı əmisi qızı Əsma ilə Efiopiyaya getdilər və Əbdullah ibn Cəfər orada dünyaya gəldi:

Bəni Üməyyədən:

Bəni Üməyyədən ümumiyyətlə üç nəfər Efiopiyaya hicrət etdilər: Osman ibn Əfvan həyat yoldaşı peyğəmbər qızı Rüqəyyə ilə Əmru ibn Səid ibn As həyat yoldaşı Səfvan ibn Üməyyənin qızı Fatimə ilə...(1) və qardaşı Xalid ibn Səid ibn As həyat yoldaşı Xəzaə qəbiləsindən Xələf ibn Əsədin qızı Əminə ilə.

Bəziləri Əminə yerinə “Həminə” deyiblər.

Xalid ibn Səidin Efiopiyada bir qız və bir oğlan övladı dünyaya gəldi. Onların adları Səid və Ümmə idi. Ümmə həmin qızdır ki, Zübeyrin həyat yoldaşı oldu və onun Zübeyrdən Əmru və Xalid adlı iki oğlu dünyaya gəldi.

Bəni Əsəd ibn Xəzimə və həmpeymanlılarından:

Bu qəbilədən hicrət edənlər aşağıdakılardan ibarət idi: Əbdullah ibn Cəheş... qardaşı Übeydullah ibn Cəheş... həyat yoldaşı Əbu Süfyan qızı Ümm Həbibə ilə. Qeys ibn Əbdullah həyat yoldaşı Əbu Süfyanın kənizi olan Yəsar qızı Bərkə ilə və bir də Dus qəbiləsindən olan Mueyqib ibn Əbi Fatimə.

ƏbdüşŞəms övladlarından:

Bu qəbilədən iki nəfər idilər: Biri Əbu Huzeyfə ibn Ütbə və digəri adı Əbdullah ibn Qeys olan Əbu Musa Əşəri ki, Ütbə ibn Rəfiə qəbiləsinin həmpeymanı idi.

Nofəl övladlarından:

Bu qəbilədən yalnız Ütbə ibn Ğəvzan hicrət etmiş idi.

Əsəd ibn Əbdüluzza övladlarından:

Əsəd ibn Əbdüluzza övladlarından Efiopiyaya dörd nəfər hicrət etdilər: Zübeyr ibn Əvam, ... Əsvəd ibn Nofəl, ...Yəzid ibn Zumə,... Əmru ibn Üməyyə... Əbd ibn Qəsi övladlarından.

Bu qəbilədən bir nəfər idi ki, o da Təlib ibn Umeyr idi...

Əbduddar ibn Qəsi övladlarından:

Bu qəbilədən beş nəfər hicrət etmişdi: Musəb ibn Əmir... Soybət ibn Səd ibn Hərmələ... Cəhəm ibn Qeys... həyat yoldaşı

səh:203

Xəzaə qəbiləsindən olan Əbduləsvəd qızı Ümm Hərmələ, Əmru ibn Cəhəm və Xəzimə ibn Cəhəm adlı iki övladı ilə, Əburrum ibn Umeyr ibn Haşim ... Fəras ibn Nəzr ibn Haris ...

Bəni Zöhrədən:

Bəni Zöhrədən Efiopiyaya üç nəfər getdilər: Əbdurrəhman ibn Of... Amir ibn Əbi Vəqqas... Mətləb ibn Əzhər... həyat yoldaşı Əbi Of qızı Rəmlə ilə getmişdi ki, Efiopiyada Əbdullah ibn Zaid adlı bir övladları dünyaya gəldi.

Bəni Huzeyl tayfasından:

Miqdad ibn Əmr ibn Söləbə ... ona Miqdad ibn Əsvəd də deyirlər. Bunun səbəbi isə cahiliyyət dövründə Əsvəd ibn Yəğusun onu övladlığa götürməsi idi.

Tim ibn Mərrə qəbiləsindən:

Bu qəbilədən iki nəfər hicrət etmişdir, Haris ibn Xalid ... həyat yoldaşı Haris ibn Cəblətin qızı Ritə ilə birlikdə. Onların Efiopiyada Musa, Aişə, Zeynəb və Fatimə adlı övladları dünyaya gəlmişdir. Digəri isə Əmr ibn Osman ... idi.

Bəni Məxzum və həmpeymanlarının qəbiləsindən:

Əbu Sələmə ... həyat yoldaşı Əbi Üməyyə qızı Ümm Sələmə onun adı ə Hinddir. Şəmmas ibn Osman ... Şəmasın adı Osman idi – Həbar ibn Süfyan ... qardaşı Əbdullah ibn Süfyan. Hişam ibn Əbi Huzeyfə ... ə ibn Hişam ... Əyaş ibn Əbi Rəbiə ... Mütəb ibn Of ... Onu Eyhamə deyə səsləyirdilər.

Bəni Cəməh qəbiləsindən:

Bu qəbilədən Osman ibn Məzun ... oğlu Saib ibn Osman və iki qardaşı Məzun övladları Qədamə və Əbdullah, Hatib ibn Haris ... həyat yoldaşı Mucəlləl qızı Fatimə və iki övladı: Məhəmməd ibn Hatib və Haris ibn Hatib ki, anaları elə həmin Mucəlləl qızı Fatimə idi. Qardaşı Hatib ibn Haris həyat yoldaşı Yəssar qızı Fəkihə ilə. Süfyan ibn Momər ... iki övladı Cabir ibn Süfyan və Cənadə ibn Süfyan və həyat yoldaşı Cabir və Cənadənin anası olan Həsənə ilə birlikdə . Həsənənin digər ərindən olan övladı Şərhəbil ... Osman ibn Rəbiə ... hicrət etmişlər.

Səhm ibn Əmru qəbiləsindən:

Bu qəbilədən Xuneys ibn Həzafə ... Əbdullah ibn Haris ...

səh:204

Hişam ibn As, Qeys ibn Həzafə... Əbu Qeys ibn Haris ... Əbdullah ibn Həzafə ... Haris ibn Haris, Muəmmər ibn Haris... Bəşər ibn Haris ... ana tərəfdən bir olan Səid ibn Əmr adlı qardaşı, Səid ibn Haris... Saib ibn Haris ... Umeyr ibn Riab ... Muhəmyət ibn Cəza ki, onların həmpeymanı olan bənu Zübeyd qəbiləsindən idi. Ümumiyyətlə bu qəbilədən 14 nəfər Efiopiyaya hicrət etdilər.

Ədi ibn Kəb qəbiləsindən:

Muəmmər ibn Əbdullah... Urvət ibn Əbdüləzi, Ədi ibn Nəzlə... oğlu Neman ibn Ədi, Amir ibn Rəbiə həyat yoldaşı Əbu Həsmə ibn Ğanem qızı Leyli ilə.

Əmr ibn Ləvi qəbiləsindən:

Əbu Səbrə ... həyat yoldaşı Suheyl ibn Əmr qızı Ümm Külsüm ilə ... Əbdullah ibn Məxrəmə, Əbdullah ibn Suheyl ... Suleyt ibn Əmr ... qardaşı Sukran ibn Əmr həyat yoldaşı Zumə qızı Sodə ... Malik ibn Zomə (Sokranın qaynı) həyat yoldaşı Səd ibn Veqdan qızı Umrə ilə... Hatib ibn Əmr ... Səd ibn Xolə ki, Yəmənli idi və bu qəbilə ilə həmpeyman idi.

Haris ibn Fəhr qəbiləsindən:

Əbu Ubeydə ibn Cərrah ... adı Amir idi – Suheyl ibn Bəyza ... Bəyza onun anasının adıdır, atası Vəhəb adlanırdı – Əmr ibn Əbi Sərəh ... Əyaz ibn Zuheyr – bəziləri onun əvəzinə Rəbiə ibn Hilali ... qeyd etmişlər – Əmr ibn Haris ... Osman ibn Əbd Ğənəm ... Səd ibn Əbd Qeys ... Haris ibn Əbd Qeys ... ümumiyyətlə səkkiz nəfər idilər. Özləri ilə apardığı və Efiopiyada dünyaya gələn uşaqları çıxmaq şərti ilə ümumiyyətlə 83 nəfər Efiopiyaya hicrət etmişdir. Bu o haldadır ki, Əmmar ibn Yasiri də hesablayırıq. Ancaq onun Efiopiyaya hicrət edib- etməməsi məsələsi şübhəlidir.

Efiopiyaya hicrət etmək haqqında şer yazanlardan biri Əbdullah ibn Haris... idi ki, bu haqda bir neçə şer qoşubdur. Digəri isə Osman ibn Məzundur (hər ikisi mühacirlərdən idilər) ki bu barədə şerlər söyləmiş və onu Məkkədə incidən əmisi oğlu Üməyyə ibn Xələfə də etirazlarını bildirmişdir...(1)

səh:205

onları öz tərəfinizə keçirin. Sonra Nəcaşinin yanına gedib onun hədiyyələrini verərək, Nəcaşinin mühacirlərlə söhbət etməsinə imkan verməyərək onları sizə təhvil verməsini xahiş edin.

Qüreyş elçiləri Efiopiyaya gəldilər: Onlar Nəcaşinin hüzuruna gedib hədiyyələri təqdim etməzdən öncə əyan və sərkərdələrin hədiyyələrini onlara təqdim edib, hər birinə ayrıca dedilər: Biz bura ona görə gəlmişik ki, bizim qəbilənin ağılsız və əbləh cavanlarından ibarət bir qrup təzəlikcə bizim əcdadlarımızın dinini tərk edib və təzə bir din qəbul ediblər ki, nə sizin dininizdir (xristian dini) nə də ki, bizim dinimiz. Onlar gizlin şəkildə Məkkədən qaçıb və Efiopiya padşahı Nəcaşinin məmləkətinə daxil olmuşlar. İndi Qüreyş rəhbərləri bizi Nəcaşinin hüzuruna göndəriblər ki, onları bizə təhvil verəsin və biz də Məkkəyə qaytaraq. Elə ki, Nəcaşinin hüzuruna getdik, siz bizə kömək edib şahı razı salın ki, mühacirləri hüzuruna çağırmadan onları bizə təslim etsin. Çünki onları saraya çağırtdırmağa ehtiyac yoxdur. Bizi bura göndərən Qüreyş rəhbərləri onların xarakter və vəziyyətini sizdən daha yaxşı bilir.

Nəcaşi sarayının əyanları Qüreyşə şahın hüzurunda onlara hər cürə dəstək verəcəklərini söyləyib, nəhayət Nəcaşi ilə görüşməsi üçün vaxt təyin etdilər. Nəcaşi Qüreyş hədiyyələrini qəbul edib onların vəziyyətini soruşdu. Elçilər dedilər: Əla həzrət, bizim qəbilənin ağılsız və əbləh cavanlarından ibarət bir qrup təzəlikcə əcdadlarımızın dinini tərk edib və təzə bir din qəbul ediblər ki, nə sizin nə də bizim dinimizdir. Bunlar (bizim qorxumuzdan Məkkədə yaşaya bilmirdilər) sizin ölkəyə qaçmış və buraya gəlmişlər. İndi isə onların böyükləri yəni onların qəbilə rəhbərləri, əmiləri və ataları bizi sizin yanınıza göndəriblər ki, onları geri qaytarasınız. Çünki onların vəziyyətini qüreyş sizdən daha yaxşı bilir.

Məclisə sükut çökdü. Əbdullah və Əmr ibn As nigaran idilər ki, məbada şah mühacirləri hüzuruna çağırsın. Çünki şahın mühacirləri hüzuruna çağırtdırıb onları dinləməsi onların planlarını pozub məhv edəcəkdi. Əyanlar və qoşnu sərkərdələri qüreyşə kömək üçün dillənib dedilər: Əla həzrət! Bu elçilər düz danışırlar. Onların tayfa başçıları onları daha yaxşı tanıyır və onların

səh:207

rəhbərləri hesab olunurlar. Yaxşı olar ki, onları elçilərə təhvil verəsiniz ki, onları rəhbərlərinin yanına qaytarıb, təhvil versinlər!

Nəcasi bu sözlərə qəzəblənərək dedi: And olsun Allaha ki, mən onlarla görüşüb, dinləməyincə bu iki nəfərə təhvil verməyəcəm. Bunlar mənim himayəmdədirlər və mənə pənah gətiriblər. Gərək ilk öncə onları buraya çağırtdırıb bu iki nəfərin dedikləri haqqında soruşum. Əgər bu iki nəfərin sözü doğru olarsa mən onları elçilərə təhvil verəcəyəm, yox əgər doğru olmasa onları müdafiə edəcək və istədikləri zamana qədər bizim məmləkətdə asayiş içində yaşayacaqlar!

Mühacirlər Nəcaşi hüzurunda

Efiopiya padşahı mühacirlərin yanına adam göndərib onları hüzuruna çağırtdırdı. Mühacirlər iclas çağırıb Nəcaşi ilə necə söhbət edəcəkləri haqqında məşvərətləşdilər. Nəhayət qərara aldılar ki, məsələ necə olursa olsun bunlar ancaq doğrunu deyəcək və İslam peyğəmbərinin göstərişlərini olduğu kimi bəyan edəcəklər. Bu fikir ilə Nəcaşinin hüzuruna gəldilər.

Məclis bəzədilmiş idi: Keşişlər padşahın kənarlarında əyləşmiş və qarşılarında incilləri açmışdılar. Mühacirlər bir- bir yerlərində əyləşdikdən sonra padşah onlara üz tutub dedi: Bu hansı dindir ki, onu qəbul etmisiniz. Bir halda ki, nə sizin qövmün dini, nə bizim dinimiz və nə də digər millətlərin dini deyil?

Onların arasından Cəfər ibn Əbu Talib dillənərək dedi: Ey padşah! Biz elə insanlar idik ki, cahiliyyət dövründəki kimi yaşayırdıq, bütləri (ağac və daş bütləri) pərəstiş edirdik. Murdar ətyeyirdik, pis işlər görürdük, qohum və yaxınlarımıza hörmət etmirdik, qonşular ilə pis davranırdıq. Bizim güclülərimiz zəiflərimizə zülm edirdilər... Biz bu vəziyyətdə yaşayırdıq ki, nəhayət AllahTəala bizim aramızdan peyğəmbər seçdi. Bu elə bir şəxs idi ki, biz onun soy- kökünü tanıyırdıq onun pak və iffətli olmasını biz hamımız təsdiq edirdik. Bu əziz peyğəmbər bizi tək olan Allaha doğru dəvət etdi və onu pərəstiş və vəhdaniyyətinə səslədi. Bizə söylədi: Atalarımızın pərəstiş etdiyi daş bütlərə sitayiş və ibadət etməkdən çəkinin. O bizi doğru danışmağa, əmanətcil olmağa qohumlarla get- gəl etməyə, qonşuya yaxşılıq etməyə, haramlardan, qan tökmək və insan

səh:208

öldürməkdən çəkinməyə səslədi. Pis işlər görmək, zülm etmək yetimin malını yemək, iffətli qadınlara böhtan atmaq və s. çəkindirdi. Bizə tapşırdı ki, tək olan Allaha pərəstiş edib, ona şərik qoşmayaq. Bizə namaz qılmağı, zəkat verməyi və oruc tutmağı əmr etdi... Xülasə İslam gösətrişlərini birbir Nəcaşi üçün saydı. Sonra Cəfər öz sözünü belə davam etdirdi:

Biz onu təsdiq edib ona iman gətirdik. Onun Allah tərəfindən gətirdiklərinə tabe olduq. Tək olan Allaha pərəstiş etdik. Bizə haram etdiyi şeylərdən uzaq durduq. Onun bizə halal etdiklərindən başqa heç nəzi özümüzə halal etmədik... Xülasə olaraq onun göstərişlərini bir- bir icra etdik. Qüreyş vəziyyəti belə gördükdə bizimlə düşmənçilik edib bizi incitməyə başladılar. Bizə bu dindən itaət etməyə mane oldular ki, bəlkə yenidən bütləri pərəstiş etməyə başladıq. Yenə də halal bildiyimiz pis işlərə qurşanaq. Biz onların əziyyət və zülmləri ilə rastlaşdıqda və bizim dini ayinlərimizi icra etmələrimizə maneə olduqlarını gördükdə sizin ölkəyə gəldik və dünya padşahları içərisində sizi seçdik. Sizin ədalətinizə pənah gətirdik və ümüd edirdik ki, sizin ədalətiniz sayəsində kimsə bizə zülm etməyəcək.

Cəfər ibn Əbu Talib daha heç bir söz deməyib sükut etdi. Nəcaşi dedi: Peyğəmbərinin sizin üçün gətirdiklərindən yadında qalan nə isə var? Cəfər dedi: Bəli. Nəcasi dedi: Oxu! Cəfər “کهیعص” surəsinin əvvəlindən oxumağa başladı. Ümm Sələmə (hədisi rəvayət edən) deyir: Nəcaşi Quran ayələrini eşitdikdən sonra elə ağladı ki, göz yaşları onun üzünün qalın saqqalını isltadı. Onun ətrafında əyləşən keşişlər də elə ağlayırdılar ki, qarşılarındakı incillər onların göz yaşlarından islanmışdı...

Sonra Nəcasi mühacirlərə üz tutub dedi: Sizin peyğəmbərə nazil olan ilə İsa ibn Məryəmə nazil olanlar vahid çeşmədən qaynaqlanır. Arxayın olun ki, and olsun Allaha ki, sizi heç vaxt bu iki nəfərə təslim etməyəcəm.

Qüreyş elçiləri arzularına çatmayaraq Nəcaşinin sarayını tərk etdilər. Onlar çox pərişan və narahat görünürdülər. Əmr ibn As üzünü dostu Əbdullah ibn Əbi Üməyyəyə tutub dedi: And olsun Allaha sabah yenə Nəcaşinin yanına gedib bunların kökünü vuracağam (Nəcasiyə onları öldürtdürəcəyəm – mütərcim).

səh:209

Mehriban və ürəyi yumşaq olan Əbdullah dedi: Yox bu işi görməyəcəyik. Bunlar bizim dinimizi tərk etsələrdə hər halda bizimlə qohum hesab olunurlar. Əmr ibn As dedi: Mən bunu edəcəyəm. Sabah onun yanına gedəcək və ona bildirəcəm ki, onlar deyirlər: İsa Allahın bəndəsidir!

Növbəti gün Əmr ibn As Nəcaşinin yanına gələrək dedi: Əla həzrət! Bu ağılsızlar İsa barəsində təəccüblü sözlər danışırlar. Siz onların yanına bir nəfər göndərib onların İsa haqqında nə danışdıqlarını soruşun! Nəcaşinin elçisi mühacirlərin yanına gələrək şahın sifarişini onlara çatdırdı. Mühacirlər təzəcə arxayın olmuşdular ki, yenə də fikrə qərq oldular. Onlar toplanıb bir- birinə dedilər: İsa haqqında Nəcaşiyə nə cavab verəcəyik? Hamı dedi: Allah Quranda nə buyurubsa onu da deyəcəyik. Nə olacaqsa olsun!

Elə ki, Nəcasinin hüzuruna gəldilər. Şah üzünü onlara tutub dedi: Siz İsa ibn Məryəm oğlu haqqında nə deyirsiniz?

Cəfər ibn Əbu Talib dedi: Bizim peyğəmbər Allah tərəfindən nə gətiribsə biz də onu deyirik. Yəni bizim əqidəmizə görə həzrəti İsa pak Məryəmə göndərilən ilahi kəlmə, Allahın ruhu, peyğəmbər və bəndədir.

Nəcaşi əlini uzadıb yerə düşmüş çubuğu götürüb dedi: And olsun Allaha ki, sənin İsa haqqında dediklərinlə həqiqət bu çubuğun uzunluğundan ötməz (yəni doğru söz elə sənin dediklərindir)

Nəcaşinin bu sözü onun ətrafına yığışmış Efiopiyalı xristian sərkərdələrin xoşuna gəlmədiyindən bir-birinə özlərinə məxsus tərzdə baxdılar. Onların baxışlarını nəzərdən qaçırmayan Nəcaşi onlara dedi: Sizin xoşunuza gəlməsədə! Sonra mühacirlərə dedi: Siz tam arxayınlıqla Efiopiyanın istənilən yerinə gedə bilərsiniz. Agah olun ki, bizim amanımızda olduğunuz üçün kimsə sizə ziyan vura bilməz! Bu cümləni üç dəfə təkrarladı. Gedin əgər mənə qızıldan dağ versəniz də onlardan birinidə sizə vermərəm.

Sonra ətrafındakılara dedi: Bu iki nəfərin hədiyyələrini özlərinə qaytarın. Çünki bizim onlara ehtiyacımız yoxdur. Allah səltənəti mənə qaytarmaq üçün məndən rüşvət almayıb ki, məndə bu barədə onlardan rüşvət götürüm. İlk öncə əhali mənə itaət etmədilər ki, məndə onlara itaət edim. Beləliklə Qüreyş

səh:210

elçiləri xəcalət və əliboş halda Məkkəyə qayıdaraq, Qüreyşin hədiyyələrini də geri gətirdilər.

Atasının ölümündən Nəcaşinin hakimiyyətə gəlməsinə qədər olan əhvalat

Burada yaxşı olar ki, Nəcasinin hakimiyyətə necə yiyələnmısi haqqında bəhs edək və onun dediyi “Allah hakimiyyəti mənə qaytarmaq üçün rüşvət almadı...” sözündən məqsədinin nə olduğunu qeyd edək.

Uzun illər idi ki, Efiopiya Nəcaşinin atası tərəfindən idarə olunurdu. Onun təkcə bir oğlu olduğu halda qardaşının isə on iki oğlu var idi. Efiopiya əhalisi öz aralarında məsləhətləşdilər ki, əgər biz Nəcasinin atasını öldürsək və hakimiyyəti qardaşına həvalə etsək bu dövlət uzun illər davam edəcək. Çünki onun on iki oğlu olduğuna görə bir- birinin ardıyca hakimiyyətə yiyələnə bilərlər. Amma o padşah olmaqda davam edərsə bizdən artıq övladı olmadığı üçün bu hakimiyyət davam edə bilməz. Buna görə də onu öldürüb hakimiyyəti qardaşına – Nəcaşinin əmisinə həvalə etdilər. Beləcə uzun illər ötdü, Nəcaşi yavaş- yavaş böyüdü, istedadlı və fərasətli olduğu üçün əmisinin sarayında vəzifə sahibi olaraq hakimiyyət işlərinin bir çoxunu ələ aldı. Vəziyyəti belə görən camaat başa düşdülər ki, gec- tez Nəcaşi hakimiyyəti ələ alaraq, əmisini də hakimiyyətdən uzaqlaşdırdıqdan sonra, atasının intiqamını alacaq və onların heç birini də sağ qoymayacaqdır.

Buna görə də əmisinin yanına gəlib dedilər: Ya bu cavanı öldür ya da şəhərdən kənarlaşdır ki, biz özümüzə görə narahatıq. Nəcaşinin əmisi dedi: Siz necə insanlarsınız! Dünən onun atasını öldürdüm, bu gün isə oğlunu öldürməyi mənə təklif edirsiniz! Ancaq sizin ikinci təklifinizlə razılaşıb onu bu şəhərdən qovacağam. Efiopiya əhalisi Nəcaşini bazara gətirib 600 dirhəmə bir tacirə satdılar. Tacir Nəcaşini özü ilə götürüb dəniz sahilinə gəldi. O gün şam vaxtı göyün üzərini bir bulud aldı. Nəcaşinin əmisi öz sarayından çıxıb buludun bərabərində durdu ki, bəlkə o buluddan bir neçə damcı yağşəş onun bədəninə yağdı. Qəflətən bulud şimşək yaradaraq onu öldürdü.

səh:211

Camaat onun övladlarının yanına getdilər ki, birini hakimiyyətə gətirsinlər. Lakin gördülər ki, onların heç biri bu işə layiq deyil və elə də ağıllı insanlar deyillər. Buna görə də camaat arasında hərc- mərclik, ixtilaf və məyusluq yarandı. Naçar qalıb çıxış yolu axtarmağa başladılar və hamı bu qənaətə gəldilər ki, Nəcaşidən başqa heç kəs bizi bu vəziyyətdən xilas edə bilməz. Dərhal onun arxasınca gedib, bütün mümkün vasitələrdən istifadə edib onu satdığınız şəxsdən geri alıb gətirməlisiniz.

Camaat Nəcaşinin araxsınca yola düşüb, onu satdığı kişidən geri alıb şəhərə gətirərək başına padşahlıq tacı qoyub taxta əyləşdirdilər.

Onu alan tacir onların arxasınca şəhərə gələrək dedi: Ya mənim 600 dirhəmimi geri qaytarın və ya da padşahın yanına gedib ona şikayət edəcəyəm. Ona dedilər: Biz sənə heç nə verməyəcəyik. Tacir dedi: Elə isə mənim başqa çıxış yolum yoxdur, padşahın yanına gedib ona bu barədə danışacağam! Dedilər özün bilərsən. Tacir kişi Nəcaşinin yanına gəlib onun taxtı qarşısında əyləşib dedi: Padşah sağ olsun! Mən bazardan 600 dirhəmə bir qul almışam. Onlar pulu məndən alaraq qulu da mənə təhvil verdilər. Eləki mən qulu özümlə aparmışdım. Onlar arxasınca gəlib qulu məndən alaraq, pulu da vermədilər. Nəcaşi üzünü camaata tutub dedi: Ya pulunu qaytarın və ya qulu özünə verin ki, hara istəyirsə çıxıb getsin. Camaat pulu ödəməyi qəbul etdilər. Beləliklə tacirin pulunu ona qaytardılar. Bu Nəcaşi tərəfindən verilən birinci ədalətli hökm idi.

Nəcaşinin Qüreyş elçilərinə dediyi bu sözdən məqsəd: “Allah səltənəti mənə qaytarmaq üçün məndən rüşvət almayıb ki, mən də rüşvət alım...” elə həmin bu qeyd etdiyimiz əhvalat idi.

Ümm Sələmə dilindən mühacirlərin dastanının davamı

Ümm Sələmə deyir: Qüreyş elçiləri Məkkəyə qayıtdıqdan sonra biz tam əmin- amanlıq şəraitində yaşayırdıq ki, baş verən təzə bir hadisə bizi də pərişan etdi ki, o günə qədər belə bir şey ilə rastlaşmamışdıq.

Hadisə belə oldu ki, inadkar bir düşmən Nəcaşi ilə mübarizəyə qalxdı və hakimiyyəti ondan almağa cəhd etdi. Biz qorxurduq ki, bizim vəziyyətimizi dərk edən və bizə arxa duran

səh:212

Nəcaşi məğlub olar və hakimiyyətə elə bir şəxs gələr ki, Nəcaşidən fərqli olaraq onun bizim vəziyyətimizdən xəbəri olmadığına görə qərib bir diyarda bizim başımıza hansısa bir xoşagəlməz hadisələr gələ bilər!

Hər halda Nəcaşi düşmənlə döyüşmək üçün şəhəri tərk etdi. Bizim ilə döyüş meydanı arasında Nil çayı axırdı. Mühacirlər dedilər: Kim döyüş meydanına gedib, nəticəni bizə deyə bilər? Digərlərindən daha cavan olan Zübeyr ibn Əvam dedi: Bunu mən edə bilərəm. Nəhayət biz tuluğu hava ilə doldurduqdan sonra, Zübeyr onu sinəsinə bağlayıb, Nil çayını üzərək o tərəfə keçdi. O döyüş meydanını izləməyə başladı. Biz də Nilin bu tərəfində Nəcasinin qələbəsi üçün dua edirdik və habelə onun üçün nigarançılıq keçirirdik ki, qəflətən gördük ki, Zübeyr sürətlə gəlir və uzaqdan öz platarını muştuluq ünvanı ilə yellədirdi. Elə ki, bizə yaxınlaşdı Nəcaşinin qələbə xəbərini bizə çatdırdı. And olsun Allaha ki, özümüzü belə şad- xürrəm görməmişdim. Beləliklə Nəcasi döyüşdən qələbə ilə döndü və bütün ölkə onun tabeçiliynə keçdi. Biz də tam əmin- amanlıqla orada yaşayırdıq ki, bir gün Məkkəyə peyğəmbərin yanına geri döndük.

Nəcaşi və mühacirlər haqqında digər bir dastan

Məhəmməd ibn İshaq həzrəti Məhəmməd ibn Əli Baqirdən (Allahın salamı olsun ona) rəvayət edir ki, buyurdu: (Nəcaşi mühacirlərin həzrəti İsa haqqında dedikləri sözləri müdafiə etdikdən sonra) Efiopiya əhalisi onun əleyhinə qiyam edib dedilər: Sən bizim dindən çıxmısan! (Sən İsanın Allahın bəndəsi olduğu fikrindəsən) Nəcaşi Cəfər ibn Əbu Talib və onun dostlarının arxasınca adam göndərib dedi: (Mən camaat ilə mübarizəyə gedirəm. Sizin giriftar qalmamağınız üçün gəmilər hazırlamışam) Siz bu gəmilərə minib, orada gözləyin. Əgər görsəniz ki, mən bu camaatın qarşısından qaçıb məğlub oldum bu gəmilər ilə istədiyiniz yerə çıxıb gedin. Əgər görsəniz ki, qalib olmuşam onda yenədə buraya qayıdın.

Mühacirlərə bu göstərişi verdikdən sonra məktubu ki, orada yazılmış idi: “Şəhadət verirəm ki, Allahdan başqa Allah yoxdur və Məhəmməd Allahın bəndəsi və elçisidir və şəhadət verirəm ki, İsa ibn Məryəm Allahın Məryəmə göndərdiyi elçisi ruhu və

səh:213

kəlməsidir” paltarının altında sinəsinin sağ tərəfində gizlədib, onun ilə üzbəüz qalan Efiopiyalıların yanına gəlib dedi: Ey Efiopiya əhalisi digərləri ilə müqayisədə mən sizin üçün daha layiqli (rəhbər – mütərcim) deyiləm? Dedilər: Niyə ki. Dedi: Mən bu günə qədər sizinlə necə rəftar etmişəm? Dedilər: Çox yaxşı rəftar etmisən. Dedi: Elə isə sizə nə olub (ki mənə qarşı qiyam edirsiniz). Dedilər: Çünki sən bizim dini tərk edib və düşünürsən ki, İsa Allahın bəndəsidir! Nəcaşi dedi: Məgər sizin İsa haqqında olan düşüncələriniz nədir? Dedilər: Biz inanırıq ki, İsa Allahın oğludur. Nəcaşi əlini sinəsinin üstünə qoyub – yazını gizlətdiyi yerə dedi: Mən də şəhadət verirəm ki, İsa ibn Məryəm bundan artıq deyil – nəzərində məktubda yazılanları tutmuş idi.

Camaat onun sözündən xoşhal olub mübarizəni dayandıraraq şəhərə qayıtdı (mühacirlər də öz qaldıqları yerlərə qayıtdılar). Bu əhvalatı Allahın rəsuluda eşitdi. Nəcasi dünyadan köçdükdən sonra ona namaz qılıb onun üçün Allahdan bağışlanmaq tələb etdi.

Aişə rəvayət edir ki: Nəcasi öldükdən sonra onun qəbri üstündə bir nur müşahidə edilirdi.

olmasına tam ümidini itirən Amir dedi: Əgər Xəttabın (Ömərin atası) uzunqulağı dönüb müan olarsa bu mümkündür. (uzunqulağın İslamı dinini qəbul etməsi mümkün olmadığı üçün deməli Ömərin də İslam dinini qəbul etməsi mümkün deyil– mütərcim).

İbn İshaq rəvayət edir: Xəttabın qızı Fatimə (Ömərin bacısı) Səid ibn Zeydin həyat yoldaşı idi. Onların hər ikisi gizlincə İslam dinin qəbul etmiş və bunu Ömərdən gizlədirdilər. Nəim ibn Əbdullah da Ömərin qəbiləsindən idi. O da İslam dinini qəbul etsədə, qəbiləsindən qorxduğu üçün bunu gizlədirdi. Xəbab ibn Ərət (müanlardan biri) ara- sıra Fatimənin (Ömərin bacısı) evinə gələr və ona Quran öyrədərdi.

Bir gün Ömər ibn Xəttaba xəbər verdilər ki, Məhəmməd öz səhabə və dostları ilə birlikdə Səfa (Səfa dağı– mütərcim) yaxınlığındakı evdə toplaşıblar. Onlar Həmzə, Əbubəkr, Əli ibn Əbu Talib kimi Efiopiyaya köçməmiş və Məkkədə qalan insanlar idi. Ümumiyyətlə Məkkədə təqribən 40 nəfər qalmış idi. Ömər ibn Xəttab qılıncını götürüb peyğəmbəri öldürmək məqsədi ilə yola düşdü. Nəim ibn Əbdullah yolda onun ilə rastlaşaraq dedi: Ey Ömər hara gedirsən? Dedi: Məhəmmədin yanına gedirəm. Qüreyşi pərən- pərən salan, alimlərinə ağılsız deyən, dinlərini tənqid edən, Allahlarını söyən şəxsin yanına gedirəm ki, onu öldürüm. Nəim dedi: Ey Ömər and olsun Allaha ki, özünlə qürrələnirsən. Görəsən sən Məhəmmədi öldürdükdən sonra Əbdü Manaf övladları səni belə rahat gəzməyinə imkan verəcəklər! Əgər doğru deyirsənsə öz ailəni saxla! (yəni onların İslam dinini qəbul etmələrinin qarşısını al- mütərcim) Ömər dedi: Mənim ailəm kimdir? Nəim dedi: Bacın əri və əmin oğlu Səid ibn Zübeyr və habelə bacın Fatimə. And olsun Allaha ki, onlar müan olmuş və Məhəmmədin dininə tabedirlər!

Bu sözü eşidən Ömər bacısı Fatimənin evinə yollandı. Onlara çatanda Xəbab ibn Ərət Fatimə və Səid üçün bir səhifədə (kağız və ya dəri üzərində) yazılmış “Taha” surəsini oxuyur və onlara öyrədirdi. Ömərin gəldiyini bildikdə Xəbab ibn Ərət (Ömərdən qorxduğu üçün) arxa otağa keçib orada gizləndi. Fatimə də o səhifəni götürüb ayaqları altında gizlətdi. Xəbabın səsini eşidən Ömər evə daxil olub dedi: Mənim

səh:215

eşitdiyim səs nə idi? Dedilər: Bir şey yoxdur. Dedi: Niyə and olsun Allaha ki, mən səs eşitdim, eşitdiyimə görə sizə Məhəmmədin dininə itaət edirsiniz? – bu sözü deyib – Səid bin Zeydə tərəf hücum etdi.

Fatimə ayağa qalxıb ərini müdafiə etmək istədikdə Ömər ona möhkəm bir şillə vurdu ki, (divara dəyib) başı yarıldı. Bu vəziyyəti müşahidə edən Səid və Fatimə dedilər: Bəli ey Ömər biz müan olmuşuq indi istədiyini edə bilərsən.

Ömərin bacısının üzündən qan axdığını görüb öz əməlindən peşman olaraq dedi: İndi səndə olan səhifəni mənə ver ki, görüm Məhəmməd nə gətiribdir? Fatimə dedi: Biz sənə inanmırıq (qorxuruq ki, onu məhv edəsən mütərcim) Ömər and içdi ki, oxuduqdan sonra sizə qaytaracağam. Fatimə bu sözləri eşitdikdə onu İslam dinini qəbul etməyə şirinikləşdirmək fikrinə düşdü və dedi: Axı sən müşrik və nəcissən. Bu Qurana isə yalnız pak insanlar toxuna bilərlər. Ömər qalxıb yuyunduqdan sonra Fatimə bu Quran səhifəsini ona verdi. Ömər mübarək “Taha” surəsini oxumağa başladı. Bir az oxuyub dedi: Nə gözəl sözlərdir!

Ömərin bu sözlərini eşidən Xəbab ibn Ərət arxa otaqdan çıxıb dedi: Ey Ömər and olsun Allaha ki, mən gözləyirəm ki, peyğəmbərin Allahdan sənin müan olmağın üçün etdiyi dua qəbul olsun. İndi isə ey Ömər Allaha görə nigaran olma (bəlkə İslam dinini qəbul edəsən)!

Ömər dedi: Ey Xəbab Məhəmmədin yerini mənə söylə ki, yanına gedim və İslam dinini qəbul edim. Xəbab dedi: O bir neçə səhabə ilə birlikdə Səfa yaxınlıqdakı evdə yığışıblar. Ömər qılıncı boynundan asıb peyğəmbər və əshabının yığışdığı evin qapısına gəldi. Qapını döydü. Səhabələrdən biri qalxıb qapının dəliyindən baxdıqda Öməri qılınc ilə görüb qorxmuş halda peyğəmbərin yanına qayıdaraq dedi: Ömər ibn Xəttabdır ki, qılıncını boynundan asmışdır! Həmzə ibn Əbdülmütəllib dedi: Qapını açın, içəri kesin. Əgər buraya xoş niyyət ilə gəlibsə biz də xoş rəftar edərik. Əgər pis niyyət ilə gəlibsə onu elə öz qılıncı ilə öldürərik. Peyğəmbər buyurdu: İcazə vein içəri girsin.

səh:216

Ömər otağa daxil oldu. İslam peyğəmbəri ona tərəf yeriyib evin kandarında, onu qarşıladı. Qarşı tərəfdən onun paltarını tutub möhkəmcə silkələyərək buyurdu: Ey Xəttab oğlu buraya niyə gəlmisən? Deyəsən Allah səni müsibətə vadar etməyincə və özünü bəlaya salmayınca bizimlə mübarizədən əl çəkməyəcəksən? Ömər dedi: Ey Allahın elçisi gəlmişəm ki, Allah və onun rəsuluna iman gətirəm! Peyğəmbər elə təkbir dedi ki, evdəkilər başa düşdü ki, Ömər müan olubdur (uca səslə “Allah daha böyükdür” dedi).

Digər bir hədisdə Ömərin özü rəvayət edir ki: Mən cahiliyyət dövründə İslamdan uzaq idim. Şəraba qurşanmış və onu sevərdim. Biz Məkkədə “Həzvərə” adlı bir məhəllədə kef məclisi yaratmışdıq ki, Qüreyş başçıları da oraya toplaşardılar. Bir gecə o məclisə getmək üçün evdən çıxıb oraya gəldikdə dostlarımın heç birini orada görmədim. Özözümə dedim: İndi ki, dostlarım gəlməyib filan içki satanın yanına gedib və ondan bir cam şərab alıb içim. Onun dükanına gəldikdə onu da orada görmədim. Öz- özümə dedim: Kəbənin kənarına gedib orada bir neçə dəfə təvaf edərəm. Məscidə gəldikdə gördüm ki, peyğəmbər Kəbənin qarşısında üzü Şama (Beytül- Müqəddəsə) tərəf durub və namaz qılır. O həzrətin adəti belə idi ki, Şama tərəf dayanar və Kəbə evini özü ilə üzbəüz qərar verər və namaz yeri də rukne əsvəd (qara sütun – mütərcim) ilə rukne yəmaninin arası idi.

Öz- özümə dedim: Bu gecə gedib Məhəmmədin namazda nə dediklərinə qulaq asacağam. Amma fikirləşdim ki, əgər bu məqsəd ilə ona yaxınlaşsam onda qorxu yaranacaq (mümkündür ki, o həzrət ahəstə oxusun). Buna görə də daş tərəfindən (Həcəri İsmail) gedib Kəbə evinin pərdəsi altında gizlənərək, yavaşyavaş irəli gedib Məhəmməd ilə üzbəüz dayandım. Mənim ilə onun arasında təkcə Kəbənin pədəsi fasilə salmış idi. Bu vaxt onun namazda oxuduğu qiraətə qulaq asdım. Yavaş- yavaş Quran ayələri ürəyimi yumuşaltdı və ağladım. İslam dininin məhəbbəti ürəyimə daxil oldu. Eləcə yerimdə dayanmışdım ki, İslam peyğəmbəri namazını tamamlayaraq məsciddən xaric oldu.

səh:217

O həzrətin evinə qədər olan yolu belə idi ki, ibn Əbi Hüseynin evinə tərəf gedər və Səy yerindən (Səfa və Mərvə arası) keçdikdən sonra Əbbas ibn Əbdülmütəllib və ibn Əzhər ibn Əbd Ofun evinin arasındakı yolu ilə irəliləyər və Əxnəs ibn Şəriqin evinin yanından ötərək öz evinə çatardı – O həzrətin yaşadığı yer indi Müaviyə ibn Əbi Süfyanın əlindədir.

Rəsulullah məsciddən xaric olduqdan sonra mən də arxasıyca yola düşdüm. Əbbas ibn Əbdül Mütəllib və ibn Əzhərin evinin arasındakı yolda ona çatdım. Peyğəmbər mənim ayaq səsimi eşitdikdə dayanıb məni tanıdı. O, elə zənn etdi ki, mən ona əziyyət verməyə getmişəm. Ona görə də dedi: Ey Xəttab oğlu bu saatda buraya niyə gəlmisən? Dedim: Gəlmişəm ki, Allah və rəsuluna iman gətirim! Peyğəmbər Allaha şükr edib dedi: Ey Ömər Allah səni hidayət etdi. Sonra əlini mənim sinəmə qoyaraq bu yolda sabit qədəm olmağım üçün dua edib evinə yollandı. Mən də öz işimin arxasıyca yola düşdüm.

Ömərin oğlu Əbdullah deyir: Atam müan olduqdan sonra camaatdan soruşdu: Qüreyş arasında kim hamıdan daha yaxşı dastan söyləyə bilir? Ona dedilər: Cəmil ibn Muəmmər Cəmhi! Ömər onun yanına gəldi. Əbdullah deyir: Mən də arxasıyca getdim ki, görüm nə etmək istəyir. Gördüm ki, Cəmilin yanına gəlib dedi: Ey Cəmil xəbərin var ki, mən müan olub, Məhəmmədin dinini qəbul etmişəm? Hələ atam qayıtmamışdı ki, Cəmil qalxıb tələsik yola düşdü. Atam da arxasıyca yola düşdü. Mən də atamın arxasıyca getdim.

Cəmil gəlib MəscidulHəramın qapısında dayandı və Kəbənin kənarında əyləşmiş Qüreyşə uca səslə qışqırdı: Ey Qüreyş tayfası xəbəriniz olsun ki, Ömər dindən çıxıbdır! Atam da arxasıyca qışqırdı: Yalan deyir mən müan olmuşam və şəhadət verirəm ki, bir olan Allahdan başqa Allah yoxdur və Məhəmməd onun bəndəsi və elçisidir!

Qüreyş bu sözü eşitdikdə atam Ömərin üstünə töklüşdülər və günəş başlarının üstünə qalxana kimi döyməyə davam etdilər. Nəhayət atam yorulub yer üzərində əyləşdi və dedi: İstədiyinizi edin...

Bu vaxt əynində Yəmən paltarı və çıxıntılı köynək geymiş

səh:218

qoca bir qüreyşli kişi irəli gəlib dedi: Nə olub? Dedilər: Ömər dinini tərk edib. Dedi: Əl çəkin, bir şəxs özünə yol seçib, onun canından nə istəyirsiniz? Sizcə siz ona istədiyinizi etdikdən sonra Ədi ibn Kənan övladları (Ömərin qəbiləsi) sakit oturacaqlar! Onunla işiniz olmasın.

Əbdullah ibn Ömər deyir: And olsun Allaha ki, bu qoca kişinin sözləri onlara elə təsir etdi ki, bu camaat bədəndən çıxarılan paltarlar kimi onun ətrafından dağlışdılar. Atam Mədinəyə hicrət etdikdən sonra ondan soruşdum: O vaxt camaatı sənin ətrafından uzaqlaşdıran kişi kim idi? Dedi: O, As ibn Vael Səhmi idi.

Ömərdən rəvayət edirlər ki, dedi: Mən müan olduğum gecə öz- özümə düşünürdüm ki, görəsən Məkkə əhalisindən kim hamıdan çox peyğəmbərə qarşı düşmənçilik göstərər ki, mən də onun yanına gedib, ona müanlığı qəbul etdiyimi xəbər verim. Yadıma düşdü ki, hamıdan çox Əbu Cəhl peyğəmbərlə düşmənçilik edir – Ömər Əbu Cəhlin bacısı oğlu idi – Deyir: Elə ki, səhər açıldı Əbu Cəhlin evinə gəlib qapını döydüm. Əbu Cəhl çölə çıxıb dedi: Xoş gəlmisən ey bacım oğlu, bura niyə gəlmisən? Dedim: Gəlmişəm sənə deyəm ki mən Allaha və onun peyğəmbəri Məhəmmədə iman gətirərək müan olmuşam! Əbu Cəhl qapını üzümə bağlayıb dedi: Allah gətirdiyin ilə üzünü pis etsin (Yəni iman gətirdiyin şey üzünü qara etsin – mütərcim).

səh:219

səh:220

Talibin yanına getdilər. Təkcə Əbu Ləhəbdən başqa hamısı Əbu Talibə aid olan və Əbu Talib dərəsi kimi tanınan yerə getdilər. Əbu Talib bu haqda şerlər də demişdir.(1) Bu minval ilə ikiüç il ötdü. Bu müddət ərzində Qüreyş gözətçilər qoymuşdular ki, kimsə onların yanına gedib onlara azuqə və xörək çatdıra bilməsinlər. Buna görə də onları sevən insanlar gizlin şəkildə onlara azuqə çatdırırdılar.

Bir gün belə bir hadisə baş verdi ki, Əbu Cəhl, Həkim ibn Hizamla– Xədicənin qardaşı oğlu ilə rastlaşdı və gördü ki, o öz qulamı ilə birlikdə bir miqdar buğda götürmüş və peyğəmbərin yanında olan bibisi Xədicə üçün aparır. Əbu Cəhl onun üstünə yeriyib dedi: Bəni Haşim üçün azuqə aparırsan? And olsun Allaha ki, burdan getməyinə imkan verməyəcəyəm və səni Məkkədə rüsvay edəcəyəm.

Əbulbəxtəri (Əbu Cəhlin qardaşı) özünü yetirib Əbu Cəhlə dedi: Nə olub? Dedi: Haşim övladları üçün azuqə aparır. Əbulbəxtəri dedi: Azuqə bibisi Xədicənin idi, o saxlayırdı, indi isə onun üçün aparır. Sən imkan vermirsən ki, Xədicənin öz malını onun yanına aparsınlar? Qarşısından çəkil kənara. Əbu Cəhl əl çəkməyib, maneə yaratmaqda davam edirdi.

Nəhayət Əbu Cəhl ilə qardaşı arasında dava düşdü. Əbulbəxtəri orada yerə düşmüş dəvənin çənə sümüyünü götürüb Əbu Cəhlin başına elə çırpdı ki, onun başı yarılıb möhkəm yaralandı. Əbu Cəhlin bu hadisədə xoşuna gəlməyən cəhət bu idi ki, qorxurdu bu xəbər peyğəmbər və səhabələrinin qulağına çatar. Nəticədə onların ruhlanmasına səbəb olar. Təsadüfən Həmzə ibn Əbdülmütəllib orada idi və bu mənzərəni gördü.

İslam peyğəmbəri bu müddət ərzində camaatı dəvət edər, müşriklərdən çəkinmədən gecəgündüz camaatı Allaha tərəf səsləyirdi.

Müşriklərin peyğəmbərə vurduğu zərərlər və bu barədə nazil olan ayələr

Qüreyş gördülər ki, o həzrətə və qövmünə qarşı nə qədər yaşayışı çətinləşdirirlərsə yenə də Haşim və Mütəllib övladları, xüsusən də əmisi Əbu Talib ondan öz köməyini əsirgəmir.

səh:222

Ondan sonra məsxərəyə başlayaraq o həzrətdən eyb axtarmağa başladılar. Onunla mübarizəyə qalxıb əziyyət etməyə başladılar. Allah Təala da onların barəsində ümumi şəkildə və bəzilərinin barəsində isə xüsusi olaraq ayələr nazil etdi.

O cümlədən xüsusi olaraq haqqında ayə nazil etdiyi şəxslərdən biri də əmisi Əbu Ləhəb və habelə arvadı Hərb ibn Üməyyənin qızı Ümm Cəmil idi. Allah Təala onu “حمالة الحطب” (odun yığan) adlandırmışdı. Çünki səhradan tikanları yığar və peyğəmbərin yoluna tökərdi.

O iki nəfər haqqında nazil olan ayələr bunlardır:

“... Əbu Ləhəbin əlləri qurusun... Yığdığı mal-dövləti ona fayda verməyəcək. O, alovlu atəşə girəcəkdir. Həyat yoldaşı odun daşıyandır. Onun boğazında xurma lifindən hörülmüş ip olacaqdır!”(1)

İbn İshaq rəvayət edir: Elə ki Ümm Cəmil bu ayələri eşitdi peyğəmbərin arxasıyca gəldi. Bu zaman peyğəmbər Məscidul- Həramda əyləşmiş və Əbu Bəkrdə yanında idi. Əlində daş tutmuş Ümm Cəmil məscidə gəldi. Elə ki, peyğəmbərin qarşısında durdu, Allah- Təala onun ilə peyğəmbər arasında hicab (maneə- mütərcim) yaratdı ki, peyğəmbəri görə bilmədi. Buna görə də Əbu Bəkrin yanına gəlib dedi: Dostun hardadır? Eşitmişəm ki, məni həcv edib. And olsun Allaha ki, əgər onu görsəm bu daşı ağzına vuracağam. And olsun Allaha ki o mənim şair olduğumu bilmir. Sonra dedi:

مذمما عصینا

وأمره أبینا

و دینه قلینا

 (Yəni müzəmməmə peyğəmbəri nəzərdə tuturdu itaət etməyək, göstərişlərini qəbul etməyək və dinini düşmən tutaq). Elə ki, geri döndü Əbu Bəkr peyğəmbərə ərz elədi: Ey Allahın elçisi necə oldu ki, o sizi görmədi? Buyurdu: Allah, onun gözlərinin məni görməsinə maneə oldu (mənim ilə onun arasında maneə yaratdı).

Üməyyə ibn Xələf haqqında

Xələf oğlu Üməyyə... peyğəmbərin qatı düşmənlərindən idi.

səh:223

Nə zaman peyğəmbəri görsəydi onu danlayar və ona qarşı bihudə sözlər danışardı. Allah- Təala onun haqqında aşağıdakı ayələri nazil etdi.

“Qeybət edib tənə vuran hər kəsin vay halına! O kimsə ki mal yığıb onu dönə- dönə sayar və elə zənn edər ki, mal- dövləti onu əbədi yaşadacaqdır. Xeyr! O mütləq hütəməyə atılacaqdır. Sən nə bilirsən ki, hütəmə nədir? O Allahın yanar odudur. Elə bir od ki, ürəkləri yandırıb- yaxar. O belələrinin üzünə qapanıb kilidlənəcəkdir. Onlar hündür sütunlarla bağlanmış olacaqlar!(1)

Məhəmməd bizim Allahlarımızı söyməkdən əl çək yoxsa biz də sənin Allahını söyəcəyik. Bu haqda aşağıdakı ayə nazil oldu:

“Allahdan başqalarına tapınanları söyməyin. Yoxsa onlar da bilmədikləri üzündən Allahı düşməncəsinə söyərlər”.(1) Ondan sonra İslam peyğəmbəri onların Allahlarını söyməkdən (pis sözlər söyməkdənmütərcim) əl çəkdi və təkcə onları Allaha doğru dəvət etməklə kifayətləndi.

Rəvayətə görə bir gün İslam peyğəmbəri Vəlid ibn Müğeyrə və digər bir neçə şəxs ilə birgə məsciddə əyləşmişdi ki, Nəzr ibn Haris məscidə daxil olub o həzrətin yanında əyləşdi. Peyğəmbər danışmağa başladı. Nəzr o həzrətin sözlərinə irad tutdu. Nəhayət həzrət onu susdurdu. Sonra bu ayələri Nəzr və orada olanlara oxudu:

“Siz və Allahdan qeyri ibadət etdiyiniz bütlər isə cəhənnəmdə yanacaqsınız. Siz ora varid olacaqsınız. Əgər bunlar tanrı olsaydılar, ora girməzdilər. Hamısı orada həmişəlik qalacaqlar. Onları orada ah-nalə gözləyir. Onlar orada heç bir söz (ümidverici) eşitməzlər”(1)

İbn Zobərinin sözləri və ona cavab olaraq nazil olan ayələr

İslam peyğəmbəri o məclisi tərk edib evə getdi. O həzrət getdikdən sonra Əbdullah ibn Zoberi Səhmi o məclisə gəldi. Vəlid ibn Müğeyrə ona dedi: Bu gün Məhəmməd burada idi. Nəzr ibn Harisin suallarını belə cavablandırdı və belə güman edir ki, biz və pərəstiş etdiklərimizin hamısı cəhənnəmə gedəcəyik (peyğəmbərin dediyi sözü onun üçün danışdı).

Əbdullah ibn Zoberi dedi: Əgər mən burda olsaydım onun cavabını verərdim. Allahdan başqa pərəstiş edilən hər bir şey pərəstiş edənləri ilə birlikdə cəhənnəmə gedəcək? Biz mələklərə də sitayiş edirik. Yəhudilər Üzeyrə pərəstiş edirlər, xristianlar İsaya pərəstiş edirlər (Məhəmmədin dediklərinə görə bunların hamısı cəhənnəmə gedəcəklər)

Vəlid və məclis əhli bu sözdən heyrətə gəldilər və güman etdilər ki, Məhəmməd bu söz ilə məhkum olacaq.

İbn Zoberinin sözünü peyğəmbərə danışdıqda həzrət buyurdu: Allahdan başqa hər kim istəsə ki, ona ibadət etsinlər belə bir kəs pərəstiş edilənləri ilə birlikdə olacaq. Bunlar (İsa, Üzeyr və mələkləri pərəstiş edənlər) şeytanlar və onları pərəstiş əmri verənlərə görə pərəstiş edirlər (Çünki onların özü belə bir pərəstişə göstəriş verməyib və buna da razı deyillər)

Bu barədə Allah- Təala tərəfindən də belə bir ayə nazil oldu:

“(Yaxşı əməllərin mükafatı olaraq) öncədən özlərinə ən

səh:226

gözəl nemət yazılmış şəxslər– məhz onlar ondan uzaqlaşdırılmış olacaqlar. Onlar Cəhənnəmin uğultusunu eşitməyəcəklər. Onlar ürəkərinin istədiyi (nemətlər) içində əbədi qalacaqlar”.(1) Yəni yolunu azmış camaat Məryəm oğlu İsa, Üzeyr və digər dini şəxsiyyətləri öz Allahı adlandırdırdılar.

Onların mələklərə pərəstiş etməsi və dedikləri: “Mələklər Allahın qızlarıdır” sözlər barəsində bu ayələr nazil oldu:

“Rəhman övlad götürdü” dedilər. Allah pak və müqəddəsdir! Bəlkə (müşriklərin Allahın övladları adlandırdıqları onlar (yəni mələklərmütərcim)) onlar Allahın yaxın bəndələridir ki, heç vaxt ondan qabaqbir iş görməz və gördükləri hər bir işdə Allahın əmrinə əsaslanır...” Sonra buyurur: “Onlardan kimsə mən aləmin rəbbiyəm deyərsə biz onu cəhənnəm əzabı ilə cəzalandırarıq. Biz zülmkarları belə cəzalandırırq”(2) İbn Zöbərinin sözü, Vəlid və məclisdəkilərinin heyrəti barəsində bu ayə nazil oldu:

“Məryəm oğlu İsaya məsəl çəkilincə (məqsəd ibn Zobərinin məsəlidir) sənin qövmün ondan üz döndülər” yəni onun sözünə görə sənin əmrindən döndülər.

Sonra İsa ibn Məryəm haqqında buyurur: Məryəm oğlu İsa ancaq nemət verdiyimiz İsrail oğullarına ibrət dərsi etdiyimiz bir bəndədir. Əgər biz istəsəydik, yer üzündə sizin əvəzinizə mələklər yaradardıq. Şübhəsiz ki, o qiyamət saatı üçün bir əlamətdir. Ona şəkk etməyin, mənə tabe olun. Bu doğru yoldur!”(3)

Əxnəs ibn Şəriq və Vəlid ibn Müğeyrə haqqında nazil olanlar

Əxnəs ibn Şəriq Qüreyş rəhbərlərindən biri idi. O, bəni Zöhrə qəbiləsi ilə həmpeyman idi. Peyğəmbər ilə də ədavət və düşmənçilik edirdi. Onun barəsində aşağıdakı bu ayə nazil oldu:

“Ya peyğəmbər sən heç vaxt yalandan and içən kafirlərə itaət etmə, qeybət edənə, söz gəzdirənə, xeyrə mane olanla,

səh:227

həddi aşana, günaha batana, daş ürəkliyə, əsilnəcabəti bilinməyən, haramzadaya”(1)

Qüreyş rəhbərlərindən biri olan Vəlid ibn Müğeyrə camaata deyirdi: Necə məhəmmədə vəhy olur, amma Qüreyşin ağası olan mənə və Səqif tayfasının rəhbəri Əmr ibn Umeyrə vəhy olmasın. Halbuki bizim hər ikimiz Məkkə və Taifin böyüklərindənik. Bu haqda aşağıdakı ayə nazil oldu:

“Və yenə dedilər niyə bu Quran Məkkə və Taifin iki böyüyünə nazil olmadı...”(2) sonra buyurur: “Və İlahi rəhmət topladıqları (dünya malından) şeylərdən daha yaxşıdır”.

Übəy ibn Xələf və Üqbət ibn Əbi Muit

Əbi və Üqbə qədimdən birbiri ilə dost idilər. Ara-sıra Üqbə peyğəmbərin məclisinə gələr, o həzrətin oxuduğu Quran ayələri və sözlərinə qulaq asardı. Bu xəbər Əbi ibn Xələfin qulağına çatdı. O, Üqbənin yanına gəlib ona dedi: Eşitmişəm Məhəmməd ilə oturub- durursan və sözlərinə qulaq asırsan! Bundan sonra əgər onunla əyləşib onu dinləsən və ondan sonra onun üzünə tüpürməsən (Allahım bu və bu cür sözlərə görə bizi bağışla və bizə günah yazma. Çünki biz yalnız və yalnız əsərin orjinallığına xələl dəyməsin deyə bu sözləri yazmaq məcburiyyətindəyik – mütərcim) səninlə danışmayacağam və üzünə belə baxmayacağam... – bu barədə möhkəmcə and içdi – Üqbə ibn Əbi Muitdə Allah lənət etsin – bu işi öhdəsinə aldı və onu yerinə yetirdi. Allah- Təalada o iki şəxs barəsində bu ayəni nazil etdi:

“O gün zalim əllərini çeynəyib deyəcəkdir” Kaş ki mən Peyğəmbər ilə dost olub ona itaət yolunu tutaydım...” sonra buyurur “şeytan insanı yoldan çıxarandır”(3)

Həmin Ubəy ibn Xələf çürümüş sümüyü götürüb peyğəmbərin yanına gələrək dedi: Ey Məhəmməd sən elə düşünürsən ki, Allah bu sümük torpağa qarışıb çürüdükdən sonra onu yenə də

səh:228

dirildər? (bu sözü dedi) Sonra o sümyü öz əlində sıxıb kül elədi və ağzı ilə üfürüb peyğəmbərə tərəf tökdü.

Əziz İslam peyğəmbəri buyurdu: Bəli mən bu sözü deyirəm. Allah bu sümüyü dirildər və səni də bu hala gəldikdən sonra yenə də dirildər və cəhənnəmə aparar. Übəy barəsində bu ayə nazil oldu: “Öz yaradılışını unudub. Çürümüş sümükləri kim dirildə bilər? deyə hələ bizə məsəl çəkdi. De: “Onları ilk dəfə yoxdan yaradan ki, sizin üçün yaşıl ağacdan od əmələ gətirdi. Budur siz indi ondan od yandırırsınız”.(1)

müşriklərə dedi: Ey Qüreyş tayfası heç bilirsiniz Məhəmmədin sizi qorxutduğu o zəqqum ağacı nədir? Dedilər: Yox. Dedi: Zəqqum kərə və yağ ilə qarışmış əcvə(1) xurmasıdır. And olsun Allaha ki, əgər ondan tapsam çox böyük iştahla onu yeyərəm. Sonra bu ayələr nazil oldu: “Həqiqətən zəqqum ağacı günahkar kimsənin yeməyidir! O ərinmiş mis kimi qarınlarda qaynar” yəni bu onun güman etdiyi kimi deyil.(2)

Və habelə bu barədə ayə nazil oldu: “Quranda lənətlə xatırlanan ağac ki, biz onu xatırlamaqla onları qorxuduruq, amma onlar üçün möhkəm inkar və tüğyandan başqa bir şey artırmaz”.(3)

onunla konkretləşdirməmişik. Elə isə sənin sözlərini eşitmək istəyənlərin qarşısını alma (yəni Ümm Məktum oğlunun) və özünü ona meyli olmayana (yəni Vəlidə) həsr etdin.

İbn Hişam rəvayət edir ki, Ümm Məktub oğlu Əmr ibn Ləvi qəbiləsindəndir adı isə Əbdullah olmuşdur və bəzi rəvayətlərə görə isə adı Əmr olmuşdur.

Əbduddardan: Musəb ibn Umeyr ibn Vəhəb.

Bəni Zöhrə ibn Kəlabdan: Əbdur- rəhman ibn Of, Miqdad ibn Əmr və Əbdullah ibn Məsud ki, axırıncı iki nəfər onların həmpeymanlarından idi.

Bəni Məxzundan: Əbu ə həyat yoldaşı Əbu Üməyyənin qızı ə ilə, Şəmas ibn Osman, ə ibn Hişam əmisi onu Məkkədə həbs etdi. Xəndək döyüşündən sonraya qədər. Məkkədə idi və Mədinəyə gedə bilmirdi – Əyaş ibn Əbi Rəbiə Mədinəyə hicrət etdi amma onun ana tərəfdən qardaşları olan Əbu Cəhl və Haris arxasıyca gedərək onu Məkkəyə qaytardılar və Xəndək döyüşündən sonraya qədər Mədinəyə gedə bilmədi. Əmmar ibn Yasir də onların həmpeymanlarından idi. Əmmarın Efiopiyaya hicrət etməsi şübhəlidir. Habelə onların digər həmpeymanlarından olan Motəb ibn Of.

Bəni Cəməhdən: Osman ibn Məzun, oğlu Saib ibn Osman və qardaşları Qədamə ibn Məzun, Əbdullah ibn Məzun.

Bəni Səhmdən: Xumeys ibn Huzafə, Hişam ibn As ibn Vail – onu Məkkədə həbs etmişdilər və Xəndək döyüşündən sonraya qədər Mədinəyə gedə bilməmişdi.

Bəni Ədiddən: Amir ibn Rəbiə bu qəbilənin həmpeymanları cərgəsində idi – həyat yoldaşı Əbi Həsəmə qızı Leyli ilə.

Bəni Amirdən: Əbdullah ibn Məkrəmə və Əbdullah ibn Suheyl – Məkkədə həbs edilmiş idi. Bədr döyüşünə qədər peyğəmbərin dəstəsinə qoşuldu. Əbu Səbrə ibn Əbi Rəhəm həyat yoldaşı Suheyl ibn Əmrunun qızı Ümm Külsüm ilə, Sokran ibn Əmru həyat yoldaşı Zumə qızı Sodə ilə Sokran Məkkəyə qayıtdıqdan sonra Mədinəyə hicrət etməzdən öncə dünyasını dəyişdi. İslam peyğəmbəri onun həyat yoldaşı Sudə ilə ailə həyatı qurdu – onların həmpeymanlarından olan Səd ibn Xolə.

Bəni Haris ibn Fəhrdən: Əbu Ubeydə ibn Cərrah, Əmr ibn Haris, Suheyl ibn Bəyza və Əmr ibn Əbi Sorh.

Ümumiyyətlə bu səfərdə əgər qadınları hesaba almasaq otuz üç nəfər Məkkəyə qayıtmışdı. İki nəfər Məkkə böyüklərinə sığındılar ki, onlardan biri Osman ibn Məzun idi ki, Vəlid ibn Müğeyrənin pənahında digəri isə Əbu ə idi ki, anası Bərrə Əbdülmütəllibin qızı olduğuna görə dayısı Əbu Talibin pənahında Məkkəyə daxil oldu.

səh:232

Osman ibn Məzunun Vəlidin pənahından çıxmasına səbəb olan əhvalat

Osman ibn Məzun Vəlid ibn Müğeyrənin pənahında rahat və təhlükəsiz həyat sürürdü. Amma müşriklərin pənahsız müanlara verdiyi işgəncələr nəticəsində onların acınacaqlı halına görə bərk narahat olurdu. Buna görə də öz- özlüyündə dedi: Müşrik bir şəxsın pənahında hər səhər- axşam Məkkədə rahat gəzməyim amma Allah yolunda dindaşlarım və dostlarımın bu qədər işgəncəyə məruz qalması mənim üçün böyük bir eybdir. Buna görə də Vəlid ibn Müğeyrənin yanına gedib ona dedi: Ey Vəlid sənin pənahında olmaq başa çatdı, bundan sonra sənin pənahında yaşamayacağam! Vəlid dedi: Niyə? Olmaya kimsə səni incidib? Dedi: Yox. Amma mən istəyirəm ki, yalnız böyük Allahımın pənahında olam və ondan başqa kimsənin pənahında olmağı xoşlamıram Vəlid dedi: Sənə pənah verməyim aşkar şəkildə həyata keçirilib və mən onu Məscidul- Həramda elan etdiyim üçün, onu geri götürmək üçün yenə də məscidə getməliyik ki, pənahımda olmadığını elan edim!

Osman ibn Məzun Vəlid ilə birlikdə məscidə tərəf yola düşdülər. Oraya çatdıqda Vəlid qüreyşin arasında dayanıb dedi: Osman ibn Məzun bundan sonra mənim pənahımda deyil, onun özü bu pənahdan boyun qaçırır. Osman dedi: Bəli düz deyir. Mən onun pənahında olduğum müddətdə onun vəfalı və alicənab şəxs olduğunu müşahidə etdim. Lakin mən Allahdan başqa heç kimin pənahında olmaq istəmədiyim üçün onun pənahından xaric oluram.

O iclas bir- birinə qarışdı. Osman Lübeyd ibn Rəbiə (tanınmış şair) ilə birlikdə digər bir məclisə gəldilər. Lübeyd o məclisdə şerlər oxudu ki, o cümlədən bu şer də onlardan biri idi:

ألا کل شی ما خلاالله باطل   و کل نعیم لا محالة زائل.(1)

Osman birinci misranı eşitdikdən sonra Lübeydə dedi: Düz deyirsən. Belədir! Amma ikinci misranı eşitdikdən sonra isə dedi: yalan deyirsən (bütün nemətlər fani deyil). Çünki behişt

səh:233

nemətləri fani deyil! Lübeyd dedi: Ey Qüreyş and olsun Allaha ki, hələ bu vaxta qədər sizin məclisinizdə kimsə məni incitməmişdi. Yenicə meydana atılan bu kişi kimdir? Onlardan bir kişi dedi: Ey Lübeyd sən bu kişinin sözlərini özünə aid etmə. Bu axmaq kişi şəhərin digər axmaqları ilə birlikdə dindən çıxıb və atalarının dininə arxa çeviriblər! Osman o kişiyə cavab verdi: O kişi də Osmana kobudluq etdi. Nəhayət hər ikisinin arasında mübahisə başlandı və birbirini döyməyə başladılar. O kişi qalxıb Osmanın qulağına elə bir möhkəm şillə vurdu ki, onun bir gözü göyərdi. Yaxınlıqda olan Vəlid ibn Müğeyrə bu hadisəni gördükdə üzünü Osmana tutub dedi: Əgər gözünü istəsəydin möhkəm pənahımdan kənara çıxmazdın! Osman dedi: And olsun Allaha ki, mənim sağlam gözüm də o biri gözüm kimi Allah yolunda müsibətə düçar olmaq istəyir. Mən şükür olsun Allaha ki, elə bir Allahın pənahındayam ki, səndən daha güclü və qüvvətlidir! Vəlid dedi: İndi yenə istəsən mənim pənahıma qayıda bilərsən? Osman dedi: Yox ehtiyacım yoxdur.

Ləhəbi sakitləşdirdilər. Əbu Talib, Əbu Ləhəbin sözlərini və onu müdafiə etməsini gördükdə bəlkə peyğəmbəri müdafiə etmək məsələsində Haşim övladları ilə müxalifətdən əl çəkər deyə şerlər söylədi ki, o şerlərdə Əbu Ləhəbi özündən və peyğəmbərdən müdafiə etməyə səsləyirdi. Ancaq bu şerlər Əbu Ləhəbə təsir etmədi və o eləcə müxalifətçiliyində davam edirdi.

Əbu Bəkrin Əhabiş qəbilələrinin böyüyü Malik ibn Zəğtəyin pənahında yaşaması

Müşriklərin əzab- əziyyətindən təngə gələn Əbubəkr, İslam peyğəmbərinin yanına gəlib Məkkədən hicrət etməsinə icazə istədi. Həzrət ona icazə verdi və Əbu Bəkr Məkkə şəhərindən xaric oldu. Bir iki gün yol getdikdən sonra Malik ibn Zəğtə ilə rastlaşdı.

O zaman Malik ibn Zəğtə Əhabiş qəbilələrinin böyüyü idi. Bu qəbilələr üç qəbilədən ibarət idi. Onlar Bənul Haris, Hun ibn Xəzimə və Bənulmustələq tayfaları idilər ki, bu üç qəbilə Məkkənin “Əhbəş” dərəsində həmpeyman olduqları üçün onlara Əhabiş deyirdilər.

Malik ibn Zəğtə Əbu Bəkrə dedi: Hara gedirsən? Əbu Bəkr dedi: Camaatı incitdilər, Məkkə şəhərini mənə dar etdilər və nəhayət məni şəhərdən kənarlaşdırdılar. İbn Zəğtə dedi: Məkkəyə qayıt və mənim pənahımda yaşa. Beləliklə Əbu Bəkri şəhərə qaytardı və Qüreyşə bildirdi ki, mən Əbu Bəkrə sığınacaq verdiyim üçün kimsə onu incidə bilməz.

Əb Bəkr gündüzlər evinin qapısında əyləşər Quran oxumaqla məşqul olurdu. Oradan keçən qadın və uşaqlar Quran eşitmək və ona tamaşa etmək üçün ayaq saxlayırdılar. Elə buna görə də Qüreyş rəhbərlərindən bir hissəsi Malik ibn Ziğtənin yanına gedib şikayət etdilər.

Malik Əbu Bəkrin yanına gəlib dedi: Ey Əbu Bəkr biz sənə pənah vermədik ki, cəmiyyəti incidəsən, öz evinin içərisinə gir və istədiyini et! Həmin hadisə nəticəsində Əbu Bəkr Malik ibn Ziğtənin pənahından xaric oldu və yenidən qüreyşin əziyyətinə düçar oldu.

Qüreyşin mənfur əhdnaməni cırmaq qərarı

Əvvəlki səhifələrdə qeyd etmişdik ki, Qüreyş İslam peyğəmbərini məğlub etmək, Əbu Talibi və digər Haşim

səh:235

övladlarını bezdirmək üçün əhdnamə imzalayıb. Kəbənin divarından asdılar ki, bundan sonra Haşim övladları ilə müamilə (alış- veriş ) etmək olmaz, onlara qız verib, onlardan qız almaq olmaz, nə onlara bir şey satın nədə ki, onlardan bir şey alın.

İki və ya üç il bu minvalla keçdi. Əhdnamənin maddələrinə qəti şəkildə əməl olunurdu. Nəhayət Qüreyşdən bir neçə nəfər bu müddət ərzində Haşim övladlarının necə əzablarla üzləşdiyini dözməyib, qərara aldılar ki, o vərəqi məhv edib və bu pis ləkəni öz simalarından uzaqlaşdırsınlar.

Başqaları ilə müqayisədə bu barədə daha çox canfəşanlıq edən Hişam ibn Əmr ibn Rəbiə idi. Bunun səbəbi isə ana tərəfindən Haşim ibn Əbdu Manafın soy- kökündən olması idi. Eyni zamanda Qüreyş arasında hörmət və izzət sahibi idi. Bəni Haşim dərədə qaldığı zaman gecə gizlincə gələr, dəvəyə ərzaq, yağ və yemək yükləyər və dərənin ağzına qədər dəvənin yüyənindən tutub gətirər və orada yüyəni dəvənin boynuna salar və dəvəyə tərəf yola salardı. Nəticədə olanlar da dərədə yemək yeyərdi.

O cümlədən Hişam ibn Əmr Əbdülmütəllibin qızı Atikənin övladı olan Züheyr ibn Əbi Üməyyənin yanına gəlib dedi: Ey Züheyr nə vaxta qədər sən bu məyusedici mənzərəyə tamaşa edəcəksən? Sən rahat formada yemək yeyirsən, paltar geyinirsən, qadınlar ilə ailə həyatı qurursan! Amma özün bilirsən ki, qohumların (Haşim övladları dayıları idi) hansı çətin vəziyyətdə yaşayırlar. Nə onlara qız verir, nə də onlardan qız alırlar. (Sən bu vəziyyətə razısan?!) And olsun Allaha ki, əgər bunlar Əbu Cəhlin qohumları olsaydı və sən onları dəvət etsəydin ki, gəlin belə bir əhdnamə imzalayaq, o heç bir zaman qəbul etməzdi.

Züheyr dedi: Ey Hişam mən təkəm və tək adam nə iş görə bilər ki? And olsun Allaha ki, əgər başqa bir nəfər də mənə qoşulsaydı mən o mənfur əhdnaməni aradan qaldırmağa cəhd edərdim! Hişam dedi: O dediyin bir nəfər mənəm və sənə kömək etməyə hazıram! Züheyr dedi: Üçüncü şəxsi tap ki, bizə kömək etsin!

Hişam Mutəm ibn Ədinin yanına gəlib dedi: Ey Mutəm sən razısan ki, Haşim övladlarının bir hissəsi məhv olsun və sən də

səh:236

tamaşa edəsən və digər qüreyşlə birgə buna razı olasan? Dedi: Mən təklikdə heç nə edə bilmərəm. Hişam dedi: Başqaları da səninlə həmfikirdilər. Mutəm dedi: Kimdir? Dedi: Mən. Mütəm dedi: Üçüncü nəfər də olmalıdır. Hişam dedi: Tapmışam. Dedi: Kimdir? Hişam dedi: Züheyr ibn Əbi Üməyyə. Mütəm dedi: Başqa bir nəfəri də tap ki, dörd nəfər olaq.

Hişam Əbulbəxtərinin yanına gedib onuda razı salaraq bu işdə Züheyr və Mutəmin də yardım edəcəyini ona bildirdi. Əbulbəxtəri dedi: Başqa birini də tap ki, beş nəfər olaq.

Hişam Zümər ibn Əsvədin yanına gələrək onu da razı saldı. Zumə soruşdu: Bu işdə bizimlə həmfikir olan digər şəxslər də vardırmı? Hişam bəli deyib, bir neçə nəfərin adını çəkdi.

Onlar son qərara gəlmək üçün Məkkənin yuxarı tərəfindəki “Həcun” dağının ətəyində yığışmağa söz verdilər. Nəhayət oraya toplaşıb qərara gəldilər ki, sabah sübh Məscidul- Həramda toplaşsınlar. Züheyr ibn Əbi Üməyyə ilkin addımı atmağı əhdnamənin parça- parça edilməsi və peymanın sındırılması barəsində danışmağı öhdəsinə götürdü.

Səhər açılan kimi Züheyr əyninə bir kətan parça geyinib, Kəbə evinin kənarına gələrək yeddi dəfə təvaf etdikdən sonra üzünü camaata tutub dedi: Ey Məkkə əhalisi biz sərbəst formada yeyək, paltar geyək, amma Haşim övladları paltarsız və yeməksiz məhv olsunlar? And olsun Allaha ki, zülmkar müqavilə yazılmış bu vərəqi məhv etməyincə mübarizəni dayandırmayacağam.

Məscidin bir küncündə əyləşən Əbu Cəhl qışqıraraq dedi: And olsun Allaha ki, yalan dedin və heç kim onu məhv edə bilməz. Zumə ibn Əsvəd dedi: Yalanı sən danışırsan, and olsun Allaha ki, biz o hazır olan gündən onu imzalamaq istəmirdik. Əlbəxtəri digər küncdən fəryad etdi: Zumə düz deyir. Biz əvvəlcədən onun yazılmasına razı deyildik. Mutəm ibn Ədi dedi: Sizin hər ikiniz düz deyirsiniz və hər kim bundan başqa cür danışsa yalançıdır. Biz bu müqavilədə yazılanlardan təngə gəlmişik. Hişam ibn Əmr da buna oxşar sözlər dedi. Əbu Cəhl dedi: Bu sözlər əvvəlcədən məsləhətləşməniz əsasında həyata keçirilir və siz gecə bu barədə qərara gəlmisiniz. Bütün bu söhbətlər zamanı Əbu Talib məscidin küncündə əyləşmiş və

səh:237

prosesləri izləyirdi. Hər halda Mutəm ibn Ədi Kəbənin divarı ilə yuxarı qalxıb əhdnaməni aşağı saldı. Onu cırmaq istərkən gördülər ki, orada yazılan “بسمک اللهم” sözündən başqa bütün mətni qarışqalar yeyibdir.

Bu hadisə barəsində İslam peyğəmbəri qabaqcadan xəbər vermiş və əmisi Əbu Talibə buyurmuşdu: Həqiqətən mənim Allahım qarışqalara tapşırmış ki, əhdnamədə Allah sözündən başqa bütün sözləri yesinlər. Bu sözü eşidən Əbu Talib Qüreyşin yanına gələrək dedi: Qardaşım oğlu mənə belə bir xəbər demişdir. İndi o əhdnaməni gətirin, əgər doğru olarsa bizə zülm etməkdən və bizimlə alveri qadağan etməkdən əl çəkiniz, yox əgər sözləri yalan çıxarsa onu sizə təhvil verərəm. Qüreyş bu təkliflə razılaşdılar. Əhdnaməni gətirdikdə gördülər ki, peyğəmbərin dediyi kimidir. Amma yenə də öz zülmkarlıqlarından əl çəkməyib əzab- əziyyəti artırdılar. Bu hadisə səbəb oldu ki, (dediyimiz kimi) müqaviləni ləğv etmək və əhdnaməni cırmaq fikrinə düşsünlər.

Əhdnaməni cırmaq prosesi başa çatdıqdan sonra Əbu Talib bu işi görən o bir neçə nəfər barəsində qəsidə dedi və o qəsidədə onları bu addımlarına görə mədh etdi.(1)

Habelə Həssan ibn Sabit Mutəm ibn Ədi ölərkən şerlər qoşdu ki, orada Mutəmin əhdnaməni ləğv etmək üçün atdığı addımlar mədh edilibdir. Eyni zamanda Hişam ibn Əmrin mədhində də şerlər deyibdir. O cümlədən o Mutəmin mədhində aşağıdakı şeri demişdir ki, onu peyğəmbərə sığınacaq verdiyinə görə tərifləmişdir.

أجرت رسول الله منهم فأصبحوا

عبیدک ما لبی و أحرما

Mutəm ibn Ədinin İslam peyğəmbərinə sığınacaq verməsi belə olmuşdu ki, peyğəmbər Taifə olan səfərindən qayıtdıqdan sonra Məkkəyə gəlməmiş, Həra dağına yollandı. Orada bir nəfəri Əxnəs ibn Şəriq və Suheyl ibn Əmrin yanına göndərdi ki, onların himayəsində Məkkə şəhərinə daxil ola bilsin. Lakin birincisi cavab verdi ki, mən Qüreyşlə həmpeymanam və ərəb qanunlarına

səh:238

görə həmpeyman kimsəni öz himayəsinə ala bilməz. İkincisi isə cavab verdi ki, Amir övladları Kəb övladlarını əleyhinə kimsəyə sığınacaq verə bilməz. Buna görə də İslam peyğəmbəri Mütəm ibn Ədinin yanına adam göndərərək ondan Məkkəyə daxil olmasına görə sığınacaq verməsini istədi. O qəbul etdi. Məkkəyə qayıdıb silahını götürdü və qəbiləsinin də kişilərini silahlandıraraq onlarla birlikdə MəscidulHərama gəldilər. Sonra peyğəmbərin arxasıyca adam göndərdi ki, indi şəhərə gələ bilərsən. Beləliklə həzrət məscidə gedib yeddi dəfə təvaf edib, namaz qıldıqdan sonra öz evinə getdi.

Özözümə dedim: Anam matəmimə ağlasın. Mən ki, ağıllı və şair bir insanam niyə onun yanına gedib ona qulaq asmıram ki? Əgər düz olsa qəbul edərəm, düz olmasa da yoluma davam edərəm! Orada gözlədim, peyğəmbər evinə qayıdanda mən də arxasıyca gedib ona dedim: Ey Məhəmməd həqiqətən sənin tayfan mənə beləcə sözlər dedilər: And olsun Allaha ki, bu barədə o qədər mənə tapşırdılar və səninlə danışmaqdan qorxutdular ki, mən sənin sözlərin mənə təsir etməsin deyə qulaqlarıma pambıq taxdım. Amma ilahi təqdirə görə ürəyə yatan sözlərini eşitdim. İndi ilahi tərəfindən sənə gələnləri mənə də təqdim elə. O həzrət İslamı mənə təqdim etdi və Qurandan mənə ayələr oxudu ki, and olsun Allaha ki, o vaxta qədər onlardan daha yaxşı söz eşitməmişdim və onun dedikləri qanundan daha ədalətlisini eşitməmiş idim.

Dərhal o həzrətə iman gətirib müan oldum. Sonra ərz etdim: Ya Rəsuləllah mən öz tayfam arasında hörmət və izzətli insanam. Onlara mənə tabedirlər. İndi onların yanına qayıdıb onları da İslam dininə dəvət etmək istəyirəm. Allahdan istə ki, mənim üçün bir əlamət müəyyən etsin ki, o əlamət mənim din təbliğatımda və İslama dəvət etməyimdə yardımçı olsun. O həzrət dua edib buyurdu: Ilahi pərvərdigara Tufeyl üçün bir nişanə qərar ver. Mən öz qəbiləmə doğru hərəkət etdim. Onların olduğu dağın ətəyinə çatdıqda birdənbirə mənim alnımda, gözlərimin arasında çırağ kimi işıq verən bir nur peyda oldu. Dedim: İlahi pərvərdigara bu nuru üzümdən digər bir yerimə köçürt. Çünki qorxuram ki, onlar desinlər: Bizim dini tərk etdiyinə görə pisi (yara– ekzama– mütərcim) xəstəliyinə düçar olmusan. Birdən o nur şallağımınn baş tərəfində peyda oldu. Baxan hər bir kəs zənn edirdi ki, o nur mənim şallağımın baş tərəfindən asılmış çırağdır. Beləliklə dağdan enib öz evimə qayıtdım.

Mənim dinimi qəbul edən ilk şəxs qoca atam oldu. Dedim: Atacan məndən uzaq ol ki, artıq sənin ilə mənim aramda ayrılıq yaranıb!

Dedi: Niyə?

Dedim: Ona görə ki, mən müanlığı qəbul etmiş və həzrəti Məhəmmədin dininin ardıcılı olmuşam.

Dedi: Mən də sənin həmin dinini qəbul etmək istəyirəm.

səh:240

Dedim: Elə isə get və qusl aldıqdan sonra əyninə təzə paltar geyib, yanıma gəl ki, dinin hökmlərini sənə izah edim.

O gedib qüsl verib paltarlarını təmizlədikdən sonra yanıma gəldi. Mən İslam hökmlərini ona izah etdikdə, o müan oldu.

Sonra isə həyat yoldaşım gəldikdə ona dedim: Məndən uzaq ol ki, artıq sənin ilə mənim aramda ayrılıq yaranıb.

Dedi: Niyə? – Atam və anam sənə qurban.

Dedim: İslam dini mənim ilə sənin aranda ayrılıq salıb və mən Məhəmmədin dinini qəbul etmişəm.

Dedi: Mən də sənin dinini qəbul edirəm.

Dedim: Elə isə çeşmənin– Zulşəri bütünün yerləşdiyi yer– yanına get və yuyunduqdan sonra qayıt.

Dedi: Sən Zülşəriyə görə mənim üçün qorxmursan?

Dedim: Yox sənin üçün heç bir qorxu yoxdur və mən sənə zaminəm.

Həyat yoldaşım qeyd etdiyim çeşmənin yanına gedib, bədənini yuduqdan sonra geri döndü. Mən İslam dinini ona izah etdikdən sonra o da müan oldu.

Ondan sonra Duş qəbiləsini İslam dininə dəvət etməyə başladım. Amma mənim sözlərim nadir hallarda onların ağlına batırdı. Buna görə də İslam peyğəmbərinin yanına gəlib ona ərz etdim. Dus qəbiləsinin insanları mənim sözlərimi qəbul etmirlər. Dünya məşquliyyəti İslam dininin onların ürəyinə yol tapmasına maneə olur. Allah- Təaladan istə ki, onları hidayət etsin. İslam peyğəmbəri onların barəsində dua edib dedi: İlahi pərvərdigara Dus qəbiləsini hidayət et!

Sonra mənə buyurdu: Onlara tərəf qayıt və onları İslam dininə dəvət et, amma onlarla güzəştlə davran.

Mən qayıtdım və habelə onları İslam dininə dəvət edirdim ki, İslam peyğəmbəri Mədinəyə hicrət etdi: İllər ötdü, Xəndək döyüşündən sonra o həzrət Xeybərə getdikdə biz də Mədinəyə hicrət etdik.

O vaxta qədər Dus qəbiləsindən İslam dinini qəbul edən və mənimlə Mədinəyə hicrət edən ailələrin sayı 70- 80 olardı ki, Xeybərdə İslam peyğəmbərinə qoşulduq. O həzrət bizi də digər müanlar kimi Xeybər qənimətlərinə şərik etdi.

səh:241

Ondan sonra Mədinədə yaşamağa başladıq. Məkkənin fəthi zamanı İslam peyğəmbərinə ərz etdim: Məni göndər gedim Əmr ibn Həməmə qəbiləsinin bütü Zilkəfeyni yandırım.

Bu təklif qəbul olundu və Tufeyl ibn Əmr qeyd etdiyimiz bütün yanına gələrək ona od vurub bu şeri oxudu:

میلادنا أقدم من میلادکا                  انی حشوت النار فی فؤادکا

Yəni ey Zilkəfeyn bütü mən səni pərəstiş edənlərdən deyiləm və bizim keçmişimiz səndən qabaqdır və indi də ağzını od ilə dolduracağam.

Tufeyl bu hadisədən sonra peyğəmbərin yanına qayıtdı və əziz peyğəmbərin dünyadan köçdüyü günə qədər Mədinədə yaşadı. İslam peyğəmbərinin ilahi rəhmətə qovuşmasından sonra müanlar ilə birlikdə dindən çıxmış mürtədlərlə döyüşdü. O, Yəmaməyə döyüşə getdi. Oğlu Əmr ibn Tufeyldə bu döyüşdə onunla birlikdə idi. Yolda yuxuda gördü ki, başını qırxıb, ağzından çölə quş uçdu və onu görən bir qadın onu cinsiyyət üzvündə gizlətdi. Oğlu Əmr sürətlə onun arxasıyca gəlsədə ona çatmadı!

Bu yuxunu yoldaşlarına danışıb dedi: Onu yozun! Hamı dedilər: Xeyirdir? Tufeyl dedi: Mən özüm onu yozmuşam. Dedilər: Necə? Dedi: Başım qırxılması onun kəsilməsi deməkdir, ağzımdan çıxan quş ruhumun bədənimdən çıxacağı deməkdir, məni öz cinsiyyət üzvündə gizlədən qadın isə yerin məni udmasına işarədir. Əmrin mənə çatmaq üçün etdiyi cəhd isə o deməkdir ki, o şəhadət üçün cəhd etsədə onun bu çalışması faydasızdır. Hər halda Tufeyl bu döyüşdə öldürüldü, oğlu Əmr möhkəm yaralansada amma ölmədi. Bir az sonra sağalıb, Ömərin dövründə baş verən Yərmuk döyüşündə həlak oldu.

Məkkə yaxınlıqlarına çatdıqda müşriklərdən biri ilə qarşılaşdı. Həmin şəxs Əsidən soruşdu: Hara getmək fikrindəsən? Dedi: Məkkəyə gedirəm ki, Məhəmmədə iman gətirim! Həmin şəxs (bu sözdən narahat olub, Əşini yoldan qaytarmaq üçün) dedi: Məhəmməd zinanı haram etmişdir! Əşi dedi: And olsun Allaha ki, mənim ona ehtiyacım yoxdur. Dedi: Mey içməyə də icazə vermir! Əşi bir az fikirləşib dedi: Hələ meydən tamamən doymamışam. Bu il öz şəhərimə qayıdım, növbəti ilə qədər badələrlə gözümü doydurar və gələn il onun yanına gəlib İslam dinini qəbul edib müan olaram. Beləliklə gəldiyi yol ilə geri döndü. Lakin həmin il peyğəmbərin yanına gəlməmiş dünyadan köçdü.

Onlar da səni göstərdilər. İndi isə sənin yanına gəlmişəm deyəm ki, Allah sənə rəhmət etsin hansı vasitə ilə bacarırsansa mənim haqqımı Əbu Cəhldən geri al!

İslam peyğəmbəri buyurdu: Gəl onun yanına gedək. Qüreyş o kişinin işinə görə nigaran idilər. Onun peyğəmbərlə məsciddən xaric olduğunu gördükdə peyğəmbərin arxasıyca bir adam göndərdilər ki, görsünlər Əbu Cəhl ilə o həzrətin işinin sonu necə olacaq?

İslam peyğəmbəri o kişi ilə birlikdə Əbu Cəhlin evinə gəlib qapısını döydülər. Əbu Cəhl içəridən qışqırdı: Kimdir? Buyurdu: Məhəmmədəm, çıx bayıra. Qorxudan rəngi qaçmış Əbu Cəhl tələsik qapını açdı. Peyğəmbər buyurdu: Bu kişinin haqqını ona qaytar!

Əbu Cəhl dedi: İtaət edirəm, burda dayan haqqını ödəyirəm. Həzrət gözlədi. Əbu Cəhl evin içərisinə keçdi. Bir az sonra çölə çıxıb bütün dəvələrin pulu olan kisəni o kişiyə verdi. İslam peyğəmbəri o kişiyə buyurdu: Öz haqqını al və işlərinin arxasıyca yola düş.

Əraşlı kişi pulları alıb Məscidul- Həramda qüreyşlilərin yanına gəlib dedi: Allah bu kişiyə xeyr savab versin ki, mənim haqqımı aldı! Əraşlı kişinin sözləri Qüreyş üçün inanılası deyildi. Amma onların göndərdikləri də geri qayıtdı. Ondan soruşdular: Nə oldu? Bir aləm təəccüblə dedi: Doğrudanda inanılmaz bir şeylə rastlaşdım. And olsun Allaha ki, Məhəmməd Əbu Cəhlin qapısını döydükdə o ruhsuz heykəl kimi evdən çıxdı. Məhəmməd ona dedi: Bu kişinin haqqını ona qaytar! Əbu Cəhl dedi: Elə bu saat verirəm. Yerindən tərpənmə ki, mən onun pulunu gətirirəm. Bunu deyib dərhal evə keçdi və Əraşlı kişinin pulunu olduğu kimi ona qaytardı.

Bu arada Əbu Cəhl məscidin qapısından daxil olub, birbaşa Qüreyşin yanına getdi. Onlar mat- məətəl qalmışdılar. Əbu Cəhli görən kimi ona dedilər: Vay olsun sənə! Nə oldu?... Nə oldu ki, özünü beləcə Məhəmmədin qarşısında itirdin? Dedi: Sakit olun. And olsun Allaha ki, qapını döydükdə məni qorxu bürüdü. Qapını açanda onun başının üstündə hələ indiyə qədər görmədiyim erkək dəvəni gördüm ki, ağzını açıb və məni udmağa hazırdır. Əgər bir az fikirləşməli olsaydım məni udacaqdı.

səh:244

dəvət etdi və bir neçə Quran ayələrini də onlara oxudu. Onlar müqəddəs Quran ayələrini eşitdikdən sonra elə təsir altına düşdülər ki, gözlərindən yaş axaraq müan oldular. Sonra oturduqları yerdən ayağq qalxdılar. Qüreyş uzaqdan bu olanları müşahidə edirdi. Bu vaxt Əbu Cəhlin rəhbərliyi altında onların yolunun üstünə adam göndərdilər. Əbu Cəhl üzünü onlara tutub dedi: Siz əcəb ziyankar karvan idiniz! Efiopiya əhalisi sizi bu şəhərə göndərib ki, bu kişinin vəziyyətini araşdırıb, kifayət qədər tədqiqat apardıqdan sonra onlara da məlumat verəsiniz. Amma siz elə ilk görüşdəcə tədqiqat aparmadan öz dininizi tərk edib onun dinini qəbul etdiniz və onun sözlərini təsdiq etdiniz. Doğurdan da biz indiyə qədər sizin kimi axmaq görməmişik...!

Efiopiyalılar ona cavab olaraq dedilər: Biz sizinlə mübahisə və dava fikrində deyilik. Siz öz dininizin arxasıyca gedin və biz də qəbul etdiyimizin.

Deyilənlərə görə aşağıdakı ayələr onların barəsində nazil oldu:

“Əvvəl kitab vermiş olduğumuz kəslər ona inanırlar. Onlara oxunduğu zaman “Biz ona inandıq. Doğurdanda bu Quran Allah tərəfindən nazil olub və biz bundanda öncə ona təslim idik”... Sonra buyurur: “Onlar boş bir söz eşitdikləri zaman ondan üz çevirib: “Bizim əməllərimiz bizə, sizin əməlləriniz də sizə aiddir. Gedin sağlam olun ki, biz heç vaxt nadan camaatı istəmirik”.(1)

Və beləcə sözlər deyirdilər ki, bu barədə aşağıdakı ayələr nazil oldu:

“... Rəbbinin rizasını diləyərək səhər- axşam ona dua edənləri (yoxsul möminləri) yanından qovma. Onların əməllərinin sənə, sənin əməllərinin isə onlara heç bir dəxli yoxdur. Onları qovsan zalimlərdən olarsan. Beləliklə, onları bir- birilə imtahana çəkdik ki, onlar desinlər: “Əcəba, Allahın aranızda lütfünü rəva görüb bəxş etdiyi kimsələr bunlarmıdır? Məgər Allah şükr edənləri daha yaxşı tanıyan deyildirmi? Ayələrimizə iman gətirənlər yanına gəldikdə onlara de: “Sizə salam olsun! Rəbbiniz özünə bəndələrinə qarşı rəhmli olmağı yazmışdır. Belə ki, sizlərdən hər kəs pis iş görsə sonra tövbə edib düzəlsə, şübhəsiz ki, Allah bağışlayandır, rəhm edəndir!”(1)

(yəni nə deyirsə desin, nə edə bilirsə etsin) O nəsli kəsilmiş bir insandır. Öldükdən sonra adı yox olacaq və siz də rahat olacaqsınız! AllahTəala ona cavab olaraq bu mübarək surəni nazil etdi:

“Ey Məhəmməd biz sənə kövsər əta etdik ki, (yəni Kövsər arxı) dünya və onun içərisində olanlardan daha yaxşıdır” Kövsərin böyük və daha çoxlu mənaları da vardır. Necə ki, Lübeyd, Kumeyt və Üməyyə ibn Əbi Aiz öz şerlərində bu mənaları qəsd ediblər.(1)

Ənəs ibn Malik bir hədisdə rəvayət edir: İslam peyğəmbərindən soruşdular: Allahın sənə əta etdiyi bu Kövsər nədir? Buyurdu: O bir arxdır ki, Səna və İylə(2) arasındakı məsafə qədər genişdir. Onda göyün ulduzları qədər qədəhlər var. Oraya elə quşlar qonurlar ki, dəvə boynu kimi boyunları var.

Əmr ərz etdi: Ey İslam peyğəmbəri o quşlar həmin suyun kənarında yaxşı yaşaya biləcəklərmi? Həzrət buyurdu: Onları yeyənlər, onlardan daha yaxşıdır.

Digər bir hədisdə bu sözün arxasıyca buyurdu: Hər kim onun suyundan içsə heç vaxt susuz olmayacaq.

Mübarək “وقالو الولا انزل علیه ملک” ayəsinin nazil olma səbəbi

Əziz İslam peyğəmbəri öz təbliğatına və insanları Allaha tərəf dəvət etməyə davam edirdi. Məkkə müşrikləri də hər gün bir söz deyirdilər. İslamın inkişafının qarşısını almaq üçün təzə iradlar irəli sürürdülər. O cümlədən Zumə ibn Əsvəd, Nəzr ibn Haris, Əsvəd ibn Əbd Yəğus, Əbi ibn Xələf və As ibn Vail o həzrətə dedilər. Ey Məhəmməd əgər sən doğurdanda Allah tərəfindən seçilmisənsə, ondan səninlə bir mələk gələr və insanlarla söhbətləşərdi! AllahTəala bu barədə aşağıdakı ayəni nazil etdi.

“Və onlar dedilər: “Məgər ona bir mələk endirilməli deyildirmi?” əgər biz bir mələk göndərsəydik, iş bitmiş olar və onlara bir an möhlət verilməzdi. Əgər biz onu mələk etsəydik

səh:248

yenə də onu bir insan qiyafəsində göndərər və ona kişilərin geyindikləri paltarı geyindirərdik...”(1)

“و لقد استهزی برسل من قبلک” ayəsinin nazil olması

Bir gün əziz İslam peyğəmbəri Məkkə küçələrindən keçərkən Vəlid ibn Müğeyrə Uməyyə ibn Xələf və Əbu Cəhl ilə rastlaşdı. Onlar həzrəti görən kimi məsxərə və istehza etməyə başladılar. Bunu o həddə çatdırdılar ki, peyğəmbər qəzəbləndi. Allah- Təala bu barədə aşağıdakı ayəni nazil etdi.

“Səndən əvvəl də keçmiş ümmətlər ilahi peyğəmbərləri istehza və məsxərə edərdilər. Lakin məsxərəyə qoyanları məsxərəyə qoyduqlarının özü məhv etdi”.(2)

səh:249

səh:250

dəfə qalxdıqda mənim çiynimdən yapışdı. Mən onunla qalxıb Məscidin qapısına gəldik. Orada eşşəkdən daha böyük, qatırdan daha balaca ağ rəngli bir minik gördüm. Onun hər budunun yanında qanad var idi. Qanadlar ilə ayaqlarını tərpədirdi. Əllərini gözünün yuxarısına aparırdı. Cəbrail məni ona mindirib mənimlə gəldi.

Qətadənin hədisinə əsasən isə: İslam peyğəmbəri buyurdu: Mən o miniyə yaxınlaşanda üçüncü cəhdə qədər tərslik etdi. Cəbrail əlini boynuna qoyub dedi: Heç xəcalət çəkmirsən? And olsun Allaha ki, hələ indiyə qədər Allah dərgahına Məhəmməd qədər yaxın olan bir kimsə sənə səvar olmayıb. Bu vaxtı Buraq xəcalət çəkib, bədənini tər basdı. Sakitləşdikdən sonra mən ona səvar oldum.

Burada müxtəlif hədislər vardır, Həsən Bəsri deyir: İslam peyğəmbəri Beytül- Müqəddəsə getdikdən sonra Məkkəyə qayıtdı. Bu dastanın arxasıyca aşağıdakı ayə nazil oldu:

“Biz sənə göstərdiyimiz mənzərəni və Quranda lənətlənmiş ağacı insanlar üçün yalnız bir imtahan etdik. Biz onları qorxuduruq, lakin bu qorxutmaq onların tüğyanını artırmaqdan başqa bir şeyə kara gəlmir!”(1)

Ayişə və Müaviyənin rəvayətinə əsasən isə peyğəmbərin gecə səyahəti (meracı) yuxuda baş vermişdir.(2)

səh:252

Hər halda Zöhrinin hədisinə görə dastanın ardı həzrəti İbrahim, Musa və İsanın təsviri ilə davam edir:

Amma İbrahim insanlar içərisində mənə ən çox bənzəyən idi. İndiyə qədər onun kimi oxşarıma rast gəlməmişəm. Amma Musaya gəldikdə isə sarışın, arıq, tükləri qıvrım, burnu çəkilmiş (uzanmış) və çıxıntılı, ümumiyyətlə Şenvət qəbiləsinin kişilərindən birinə oxşayırdı. Amma İsa ibn Məryəmə gəldikdə isə qırmızı sifət, orta boylu, üz və başının tükləri yatmış (hamar– mütərcim), üzündə çoxlu xallar olan bir kişi idi. Elə bil təzəcə hamamdan çıxıb, başı quru olsada elə bil ki, ondan su damcılayırdı, ona ən çox oxşayan insan Urvə ibn Məsud Səqəfidir.(1)

Digər bir hədisə görə Ümm Hani deyir: İslam peyğəmbəri o gecəni mənim evimdə yatmış idi. O işa namazını qılıb yatdı. Biz də onunla eyni vaxtda yatdıq. Səhərə yaxın o həzrət bizi yuxudan oyatdı. Biz onunla sübh namazını qıldıqdan sonra indi gördüyümüz kimi yenə də sübh namazını sizinlə qılıram. Bu sözü deyib getmək istəyirdi ki, mən əl atıb ətəyindən elə yapışdım ki, paltarı kənara itələndi və qarnının dərisi görsəndi. Ona dedim: Ey Allahın elçisi bizə danışdıqlarını camaata danışma ki, sənə əziyyət verərlər! O həzrət buyurdu: And olsun Allaha ki, onlara da danışacağam. Ümm Hani deyir: Mən Efiopiyadan olan kənizimə dedim: Peyğəmbərin arxasıyca get və gör onunla camaatın söhbətinin axırı nə olacaq, onun camaata danışdıqlarına camaat nə deyəcək. Kəniz dedi: O həzrət bu haqda camaata danışdıqda onlar təəccüb edib dedilər sənin doğru danışmağının əlaməti nədir? Biz hardan bilək ki, sən düz danışırsan? Buyurdu: Əlaməti budur ki, mən Şama gedən zaman filan yerdə bir karvan gördüm, Buraqın səsini eşidən dəvələr hürkdü, onlardan biri qaçdı və mən yerini onlara göstərdim. Qayıdan başı isə Zəcnanda (Məkkədən 25 mil aralı) filan karvanla rastlaşdım karvan əhli yatmışdılar. Başlarının üstündə bir qab su qoymuş və onun üstünü örtmüşdülər. Mən qapağı götürüb suyu içdikdən sonra yenə də qapağı onun üstünə qoydum. Hal- hazırda bu

səh:253

karvan Tənim dərəsindən Məkkəyə tərəf hərəkət edirlər. Onların qabağında biri qara olmaqla üstündə iki yük qoyulmuş boz rəngli dəvə vardır ki, yüklərinin biri də qara rəngdədir.

Bu sözü eşidən camaat Tənim dərəsinə yollandılar. Peyğəmbərin dediyi kimi karvan və deyilən əlamətlərə malik dəvə göründü. Su qabı haqqında peyğəmbərin dediyi kimi soruşduqda dedilər: Qabı su ilə dolu qoymuş üstünə qapaq da qoymuşduq. Səhər durduqda qabın ağzı qapaqla örtülü olsada orada su yox idi.

Digər karvanda Məkkəyə gəldikdə, dəvələrin hürkməsi və bir dəvənin itməsi haqqında soruşduqda onlar dedilər. Filan vadidə dəvələrimiz hürkdü onlardan biri itdi. Bu zaman bir kişinin səsini eşitdik ki, dəvənin yerini bizə göstərdi. Biz oraya yollanıb dəvəni geri gətirdik.

Əba Səid Xıdrının rəvayətinə uyğun olaraq Merac dastanının davamı

Əbu Səid Xıdrı rəvayət edir: Peyğəmbərdən eşitdim ki, buyurdu: BeytülMüqəddəsdə öz işimi gördükdən sonra səmaya gedilən vasitəni yanıma gətirdilər. Mən ondan daha gözəl bir şey görməmiş idim. O həmin şeydir ki, can verən ölüm vaxtı onu görür.

Mənimlə birgə olan Cəbrail məni o vasitə ilə səmaya qaldırdı. “Babulhəfzə” adlanan səmanın qapısına çatdıq. Orada əmrində on iki min mələk olan İsmail keşik çəkirdi. O, mələklərin də hər birinin rəhbərliyi altında on iki min mələk var idi. Allahın qoşunlarının sayını özündən başqa heç kim bilməyir. Oraya daxil olanda mələk Cəbraildən soruşdu: Bu şəxs kimdir? Cəbrail cavab verdi: Məhəmməddir.

Mələk dedi: Peyğəmbərlik verilib? Cəbrail dedi: Bəli. Mələk haqqımda xeyir dua etdikdən sonra ordan uzaqlaşdıq.

Orada hər hansı bir mələk ilə rastlaşdıqda hamısı gülər üzlə məni qarşılayıb, barəmdə xeyir duası etdilər. Təkcə onlardan biri haqqımda xeyir dua etsədə amma üzü gülmürdü. Cəbraildən soruşdum: Bu hansı mələkdir ki, digər mələklərin dediklərini o datəkrarlasada ancaq üzü gülmədi.

Cəbrail dedi: Əgər bu mələk indiyə qədər və ya bundan

səh:254

sonra gülsəydi sənə də gülərdi. Bu elə bir mələkdir ki, heç vaxt gülməz. Bu mələk cəhənnəm gözətçisidir.

Cəbrailə dedim: Mümkündür ona əmr edəsən ki, odu göstərsin?

Cəbrail dedi: Bəli. Sonra qeyd etdiyimiz mələyə dedi: Cəhənnəm odunu Məhəmmədə göstər.

Qeyd etdiyimiz mələk cəhənnəmin örtüyünü götürdü. Birdən birə gördüm ki, od zəbanə çəkdi və onun şölələri çox hündürlüyə qalxdı, güman etdim ki, bizi qoynuna alacaq. Cəbrailə dedim: Ona əmr elə odu yerinə qaytarsın. Cəbrail əmr verdikdən sonra mələk odu yerinə qaytardı, sanki od getdikdən sonra onun yerini kölgə aldı. Od yerinə qayıtdıqdan sonra yenə də qapağı üstünə qoydu.

Habelə dünya səmasında əyləşmiş bir kişini gördüm ki, Adəm övladının ruhlarını ona təqdim edirdilər. Bəzilərini gördükdə isə xoşhal olur və deyirdi:

“Pak cəsəddən çıxmış pak ruhdur”

Bəzilərini gördükdə isə sifətini turşudur və deyirdi:

“Napak cəsəddən çıxmış napak ruhdur”

Cəbrailə dedim: Bu kişi kimdir? Dedi: Bu atan Adəmdir, övladlarının ruhunu ona təqdim edirlər. Mömin insanın ruhunu gördükdə xoşhal olur və deyir: “Pak cəsəddən çıxmış pak ruhdur” Kafirin ruhu ilə rastlaşdıqda narahat olur və deyir: “napak cəsəddən çıxan napak ruhdur”

Oradan ötüb dəvə dodaqları kimi qalın dodaqlı bir dəstəylə qarşılaşdıq ki, əllərində od parçaları tutub ağızlarına aparıb içəri ötürürdülər. Cəbrailə dedim: Bunlar kimlərdir?

Cəbrail dedi: Bunlar yetimin malını zülm ilə yeyən insanlardır. Ondan sonra indiyə qədər görmədiyim yekə qarınlı insanlarla rastlaşdım ki, fironçular kimi şiddətli əzaba düçar olmuşdular. Hər vaxt onları oda versəydilər çox susuz dəvələr kimi dilləri bayıra çıxar və yerlərindən tərpənə bilməzdilər.

Cəbraildən soruşdum: Bunlar kimdir? Cəbrail dedi: Riba yeyənlər.

Sonra qarşılarında iki qab ət qoyulmuş insanları gördüm. Birində kök və təmiz ət var idi. Digərində isə iyli və çürümüş ət

səh:255

var idi. Onlar təmiz və kök ətin əvəzinə o çirkin ətdən yeyirdilər. Cəbraildən soruşdum ki, bunlar kimdirlər?

Dedi: Bunlar öz halal arvadlarını qoyub, onlara haram olan arvadların arxasıyca gedirdilər.

Sonra döşlərindən asılmış qadınları görüb soruşdum: Cəbrail bunlar kimdirlər? Cavab verdi: Bunlar digərlərinin övladlarını (ərlərinə xəyanət edərək) öz ərlərinə nisbət verən qadınlardır.

Bu haqda Qasim ibn Məhəmməd İslam peyğəmbərindən hədis rəvayət edir ki, o həzrət buyurdu: Allahın o qadına qəzəbi artır ki, onlardan olmayan bir tayfaya övladı aid edir ki, bu yol ilə övladlar onların malından yesin və onların namuslarından (onlarla məhrəm olmaya- olmaya) xəbərdar olsun.

Hər halda Əbu Səid Xıdrı merac hədisinin davamını peyğəmbərin dilindən belə davam edir: Sonra Cəbrail məni ikinci göyə apardı. Orada xala uşaqları olan Məryəm oğlu İsa və Yəhya ibn Zəkəriyyəni gördüm.

Sonra üçüncü göyə gedib orada on dörd gecəlik ay kimi gözəl üzlü bir kişi gördüm. Cəbraildən soruşdum: Bu kişi kimdir? Dedi: Qardaşım Yəqub oğlu Yusifdir.

Oradan dördüncü göyə getdik. Orada isə başqa bir kişini görüb Cəbraildən soruşdum bu kişi kimdir? Cavab verdi: İdrisdir– Allah həmin peyğəmbərin barəsində buyurdu: “Onu yüksək mövqeyə apardıq”.(1)

Cəbrail oradan məni beşinci göyə apardı. Orada qalın saqqalı olan qoca bir kişini gördüm. İndiyə qədər o gözəllikdə bütün saç- saqqalı ağarmış qoca bir kişi görməmiş idim. Soruşdum: Bu kimdir? Cəbrail dedi: Bu öz tayfasının sevimli insanı İmran oğlu Harundur.

Sonra altıncı göyə getdikdə oradan sarışın, burnu çıxıntılı və çəkilmiş (uzanmış) və Şenvət qəbiləsinə oxşar bir kişini gördüm. Cəbraildən soruşdum: Bu kişi kimdir? Cavab verdi: Qardaşın İmran oğlu Musadır.

Oradan yeddinci göyə getdik. Beytul Məmurda kürsi üzərində əyləşmiş sağlam bir kişini gördüm. Beytulməmur həmin evdir

səh:256

ki, hər gün yetmiş min mələk oraya daxil olsada, ancaq qiyamət gününə qədər daha bir də onlara növbə çatmayacaq. Qeyd etdiyimiz kişi mənə ən çox bənzəyən insan idi. Cəbrailə dedim: Bu kimdir? Dedi: Atan İbrahimdir

Sonra məni behiştə apardı orada dodaqlarının rəngi qaraya çalan qırmızı dodaqlı balaca bir qız gördüm. Onu gördükdə şad oldum və soruşdum: Sən kimə məxsussan? Dedi: Zeyd ibn Harisəyə məxsusam. Peyğəmbər qayıtdıqdan sonra bu müjdəni Zeyd ibn Harisə çatdırdı.

Əbdullah ibn Məsudun hədisində var ki, peyğəmbər buyurdu: Hər bir göyə getdikdə o göyün sakinləri Cəbraildən soruşurdular: Bu kimdir? Cavabında deyirdi: Məhəmməddir. Soruşurdular: Peyğəmbərlik verilibdir. Deyirdi: Bəli. Onlar deyirdilər: Allah saxlasın, nə alicənab qardaş və peyğəmbərdir! Beləcə yeddinci göyə çatdım ki, orada hər gün 50 namaz vacib oldu. Sonra yerə doğru qayıtdım. Musa ibn İmranla rastlaşdıqda soruşdu: Sənə neçə namaz vacib oldu? Dedim: Hər gün 50 namaz! Musa dedi: Namaz ağır göstərişdir və sənin ümmətin zəif insanlardır (hər gün 50 namaz qılmağa taqətləri çatmaz) Allaha doğru qayıt, ondan özün və ümmətin üçün namazı yüngülləşdirməsini istə!

İslam peyğəmbəri buyurdu: Mən qayıdıb, yüngülləşmə xahiş etdim. Allah Təala on namaz yüngülləşdirdi. Elə isə qayıtdım və yenə də Musa ilə qarşılaşdım. O yenə həmin sözləri təkrar etdi. Mən də yenə qayıdıb on namaz yüngülləşdirdim. Üçüncü dəfə yenə Musa həmin sözləri dedi. Mən qayıdıb yenə də on namaz yüngülləşdirdim. Beləcə ta o vəqtə qədər ki, hər gecə gündüz beş namaz müəyyən edildi. Sonuncu dəfə Musa yenə dedi: Qayıt və azalt. Mən ona dedim: O qədər gedib azaltdım ki, daha həya edirəm.

Bu zaman buyurdu: Sizin hər biriniz bu namazı savab ümidi və imanla qılarsa Allah həmin 50 namazın savabını ona verəcək.

onların qarşısında heyrətamiz dərəcə də səbr edib keçinərdi. Bu düşmənlərin bəzisi öz düşmənçiliyini məsxərə və istehza ilə bildirərdilər. Onların öndə gedənləri isə əsasən beş nəfər idilər ki, hər biri də öz tayfa və qəbiləsi arasında şəxsiyyət və vəzifə sahibi idilər.

Hərəsi bir qəbilədən olan bu beş nəfərin adı belə idi:

Bəni Əsəd qəbiləsindən: Əsvəd ibn Mutəllib. Bu həmin şəxsdir ki, peyğəmbər onun barəsində nifrin edib dedi: “İlahi pərvərdigara gözlərini kor elə və övlad dağı çəkdir”

Bəni Zöhrə qəbiləsindən: Əsvəd ibn Əbd Yəğus.

Bəni Məxzumdan: Vəlid ibn Muğeyrə.

Bəni Səhmdən: As ibn Vail Səhmi.

Bəni Xəzaədən: Haris ibn Təlatilə.

Bunlar peyğəmbərlə düşmənçilik və onu istehza etməkdən əl çəkmirdilər. Onlar peyğəmbərə qarşı ədavət göstərməkdə davam edirdilər ki, bu ayə nazil oldu: “Sənə əmr olunanı açıq- aşkar təbliğ et və müşriklərdən üz döndər! Şübhəsiz ki, istehza edənlərə qarşı biz səni qoruyuruq. O kəslər ki, Allaha başqa tanrı qoşurlar! Onlar mütləq biləcəklər!”(1)

Bu beş nəfərin taleyi belə oldu: Onlar Kəbə evinin ətrafına təvaf edərkən Cəbrail peyğəmbərin yanına gəldi. O həzrət qalxıb Cəbrailin kənarında dayandı. Bu zaman Əsvəd ibn Mütəllib oradan keçdi. Cəbrail ona tərəf yaşıl yarpaq atdı və bu onun iki gözünün də kor olmasına səbəb oldu.

Sonra Əsvəd ibn Yəğus onların yanından keçdi. Cəbrail onun qarnına işarə etdi. Ondan sonra istisqa (vodyanka, hidropos– bədən boşluğuna su yığılması xəstəliyi– mütərcim). Xəstəliyinə tutuldu və elə bu səbəbdən də həlak oldu.

Vəlid ibn Muğeyrənin də ayağının aşağı hissəsində yara vardı. Onların qarşısından keçdikdə Cəbrail onun ayağındakı yaraya işarə etdi. Bu yara bir neçə il öncə Xəzaə qəbiləsindən keçərkən paltarının arxasından vurulan ox yarası idi. Amma yara elə də dərin olmadığı üçün Vəlid ona əhəmiyyət verməmiş idi. O gün Cəbrail ona işarə etdikdən sonra o yara yenidən

səh:258

açılmağa başladı və Vəlidin ölümünə səbəb oldu. Sonradan isə Xəzaə və bəni Məxzum arasında döyüşə gətirib çıxardı. Sonra isə As ibn Vail oradan keçdi Cəbrail ayağının altındakı çökəkliyə işarə etdi. As təvaf edib MəscidulHəramdan çıxaraq uzunqulağa minərək Taif istiqamətində hərəkət etdi. Yolda uzunqulağ onu tikan ağacına çırpdı. O ağacın tikanlarından biri Asın ayağına bataraq onu öldürdü.

Beləliklə o beş nəfərin hamısı həlak oldular.

Bu arada Vəlid ibn Muğeyrə ölüm yatağında Misam, Vəlid və Xalid adlı oğlanlarını çağırıb dedi: Mənim ölümüm çatıb. Amma siz üç şeyi unutmayın:

1- Xəzaə qəbiləsindən mənim qan intiqamımı almağı, çünki and olsun Allaha ki, Xəzaə qəbiləsinin məni öldürmədiyini bilsəmdə amma qorxuram ki, mənim qanımı onlardan almasanız, camaat sizi məzəmmət edib, söysünlər.

2- Mənim Əbi Uzeyhərin qızı üçün ödədiyim kəbini geri alın ki, o qızını mənə verməkdən imtina etdi.

3- Mənim Səqif qəbiləsindən tələb etdiyim ribanı (sələm) hər yol ilə mümkünsə onlardan alın.

Həmin vəsiyyət bəni Məxzum ilə Xəzaə qəbilələrinin birbirindən intiqam almasına səbəb oldu və hər iki dəstə bu barədə şerlər qoşdular.(1) Nəhayət Vəlidin qanbahasının bir hissəsini ödədikdən sonra çəkişmə başa çatdı.

Digər tərəfdən isə Vəlid oğlu Hişam Uzeyhəri - Dus qəbiləsinin hörmətli insanlarından biri idi qızı Atikə isə Əbu Sufyananın həyat yoldaşı idi– öldürmək fikrinə düşdü. nəhayət Zilməcaz bazarında onu öldürdü. Yəzid ibn Əbi Sufyan intiqam fikrinə düşüb Manaf övladlarını toplayaraq onlara döyüş paltarı geyindirdi. Onlar bəni Məxzumla döyüşə hazırlaşdılar. Amma bu xəbər Məkkədən kənarda olan Əbu Sufyanın qulağına çatdıqda dərhal özünü Məkkəyə yetirib bu döyüşə mane olaraq oğlu Yezidə dedi: “Dus” qəbiləsindən bir nəfərə görə qüreyş arasında iki tirəlik, qırğın və düşmənçilik yaratmaq fikrindəsən...?!

səh:259

Amma iş bununla bitmədi. Dus qəbiləsi Əbi Uzeyhərin intiqamını almaq istəyirdilər. Bir vaxt Zirar ibn Xəttab bir dəstə qüreyş ilə bu qəbiləyə getdilər. Onlar bəzəkçi qadın Umm Ğəylanın evinə gəldilər. Dus qəbiləsi onları Üzeyhərin yerinə öldürmək fikrinə düşdülər. Amma Ümm Ğəylan digər qadınlar ilə o cümlədən Umm Cəmil ilə Ömər ibn Xəttabın bacısı– onlara mane olub öz qüreyşli qonaqlarını müdafiə edərək onların öldürülməsinə imkan verməlidilər.

Elə buna görə də Zirar ibn Xəttab Ühüd döyüşündə Öməri öldürmək istərkən “Dus” qəbiləsinin qadınlarının müdafiəsi yadına düşdü. O, Öməri öldürmədi. Nizənin enli tərəfi ilə onu vurub dedi: Ey Xəttab oğlu narahat olma, mən səni öldürməyəcəyəm.

dirək vermək və maddi sərvəti ilə İslam dininin inkişafına və həzrətin ruhlandırılmasına kömək edirdi. Əbu Talib isə Qüreyş arasında olan nüfuz və alicənablığına görə onu düşmənlərin əziyyətindən qoruyurdu.

Hicrətdən üç il əvvəl bu iki şəxsiyyət dünyasını dəyişdilər. Qüreyş İslam peyğəmbərinə qarşı azğınlaşdı və o günə qədər edə bilmədikləri ziyanları həzrətin möhtərəm vücuduna vurdular və hətta başına torpaq da tökdülər.

Ürvə ibn Zubeyr deyir: O həzrətin başına torpaq tökdükləri zaman peyğəmbər başında torpaq ola- ola evə gəldi. Qızlarından biri qalxıb toz- torpağı atasının başından təmizləyə- təmizləyə ağlayırdı. Peyğəmbər ona ürək- dirək verib buyurdu: Qızım ağlama, Allah atanı qoruyacaq. Bəzən isə deyirdi: Nə qədər ki, Əbu Talib sağ idi, Qüreyş mənə qarşı belə xoşagəlməz davranmırdı. Hər halda Əbu Talib yataq xəstəsi olarkən, qüreyş onun xəstəliyinin ağır olduğunu bilib öz aralarında dedilər: Məhəmmədin işləri ərəb tayfaları içərisində yaxşı gedir və digər tərəfdən də Həmzə, Ömər ... də müan olublar. Əgər Əbu Talib dünyadan köçsə qorxuruq ki, Məhəmməd bizimlə müharibəyə qalxıb, bizi məğlub etsin. Yaxşı olar Əbu Talib həyatda ikən onun yanına gedək və onun qardaşı oğlundan (Məhəmməd) əhd alaq ki, bizimlə döyüşə qalxmasın.

İbn Abbas deyir: Bu söhbətdən sonra Utbə, Şeybə, Əbu Cəhl, Uməyyə ibn Xələf, Əbu Sufyan və digər qüreyş rəhbərləri Əbu Talibin evinə gəlib, hal-əhvaldan sonra dedilər:

Ey Əbu Talib özün bilirsən ki, bizim aramızda necə də böyük şəxsiyyət və hörmət sahibisən. İndi xəstəliyin möhkəmlənib və qorxuruq ki, bu xəstəliklə dünyadan köçəsən. Digər tərəfdən bizimlə qardaşın oğlu arasındakı ixtilaf və çəkişməni də yaxşı bilirsən. İndi səndən istəyimiz budur ki, onu buraya çağırıb ondan bizimlə mübarizədən əl çəkməsinə əhd alasan ki, biz də onunla düşmənçilikdən əl çəkək. O bizim öz dinimizdən itaət etməyimizdə sərbəst buraxsın, biz də onu dinindən itaət etməsində sərbəst buraxırıq.

Əbu Talib bir nəfəri peyğəmbərin arxasıyca göndərdi. Həzrət

səh:261

məclisə gəldikdən sonra ona dedi: Ey qardaşım oğlu buraya toplaşanlar sənin tayfanın hörmətli və böyük insanlarıdır. Onlar istəyirlər ki, səndən mübarizədən əl çəkməyin və onlarla işinin olmaması haqqında öhdəçilik alsınlar:

İslam peyğəmbəri buyurdu: Mənim onlardan istəyim budur ki, təkcə bir kəlmə söyləsinlər və bununla da bütün ərəblərə ağalıq edib, əcəmi (qeyri ərəbləri – mütərcim) də özlərinə tabe etsinlər.

Əbu Cəhl dedi: And olsun atanın haqqına biz bir kəlmənin əvəzinə on kəlmə deməyə hazırıq. De görüm o bir kəlmə nədir?

Buyurdu: O kəlmə budur ki: “لا اله الا الله” deyib, bütpərəstlikdən əl çəkəsiniz. İslam peyğəmbəri bu sözü dedikdən sonra onlar əllərini bir- birinə vurub dedilər: Ey Məhəmməd (sən yenə bu sözləri təkrar edirsən) sən istəyirsən ki, bütün Allahları bir Allahla dəyişəsən? Doğurdan da sənin işlərin təəccüblüdür...

Bunu deyib bir- birinə baxaraq etiraf etdilər: And olsun Allaha ki, bu kişi sizin ilə heç bir əhd- peyman bağlamayacaq və sizə heç bir söz verməyəcək. Qalxın və işlərinizin arxasıyca yollanın ki, nəhayət Allah bizimlə onun arasında qəzavət etsin.

Onlar getdikdən sonra İslam peyğəmbəri Əbu Taliblə otaqda tənha qaldılar. Əbu Talib İslam peyğəmbərinə dedi: Ey qardaşım oğlu and olsun Allaha ki, sənin bunlara etdiyin təklif səbəbsiz və çətin deyildi! Əbu Talibdən bu sözləri eşidən islam peyğəmbərinin onun islam dinini qəbul etməsinə ümidi artdı və buyurdu: Əmican o kəlməni sən de və mən qiyamət günü sənə şəfaət verim. Əbu Talib Məhəmmədin onun İslam dinini qəbul etməsinə marağını görüb dedi: Ey qardaşım oğlu and olsun Allaha ki, qüreyşin sənin və qohumlarını danlayaraq “mən ölümdən qorxduğuma görə bu kəlməni demişəm” demələrindən qorxmasaydım onu deyərdim. İndi də yalnız sən şad olasan deyə onu deyirəm. Ölümü yaxınlaşdıqda isə Əbdül Mütəllib oğlu Əbbas gördü ki, Əbu Talibin dodaqları tərpənir. Qulaq asıb peyğəmbərə dedi: Ey qardaşım oğlu and olsun Allaha ki, sənin

səh:262

istədiyin kəlməni dedi(1) və beləliklə Əbu Talib dünyasını dəyişdi.

İbn İshaq deyir: Aşağıdakı ayələr yuxarıda qeyd etdiyiniz məsələ və qüreyşin danışıqları haqqında nazil olub: “Sad! Öyüd- nəsihətlə dolu Qurana and olsun! Doğrusu o kafirlər

səh:263

qürur və nifaq içindədirlər”. Sonra buyurur: Əcəba o tanrıların hamısını bir tanrımı edir. Bu doğrudan da, çox təəccüblü bir şeydir. Onların əyanları çıxıb gedərək belə dedilər: “Gedin öz tanrılarınıza möhkəm olun. İstənilən şey budur. Biz bunu (yəni Məhəmmədin hamını bir Allaha itaət etməsini istəməsi) sonuncu dində də eşitməmişik. Bu ancaq uydurmadır”.

Lakin onlar o həzrətin xahişinə əhəmiyyət verməyib bu haqda Taif camaatına xəbər verib, şəhərin avara və şəxsiyyətsiz insanlarını peyğəmbəri söyməylərinə və hamının gözü qarşısında istehza etmələrinə məcbur etdilər.

Beləliklə Taif avaraları o həzrətə əhatəyə alıb, onu Ütbə və Şeybəyə məxsus bağa pənah aparmasına məcbur etdilər. Həzrət o bağa daxil olduqdan sonra Səqif qəbiləsinin avaraları o həzrətdən əl çəkdilər. Həzrət özünü bir üzüm ağacının altına verib orada əyləşdi. Bu vaxt Ütbə və Şeybə o həzrətin davranışlarını görürdülər. Əbd Yaleylin qardaşı arvadı qüreyşli qadın o həzrətin yanından keçəndə peyğəmbər ona buyurdu: Nigaran ol ki, biz ərinin qohumlarının əlindən nə çəkirik!

Hər halda İslam peyğəmbəri o halda əlini ilahi dərgahına (öz həmişəlik dostu) qaldıraraq dedi:

“Pərvərdigara! Mən sənə öz pənahsızlığım və gücsüzlüyüm, camaatın isə mənə qarşı istehzasından şikayət edirəm. Ey mehribanların mehribanı sən mənim və gücsüzlərin Allahısan. Məni bu halımla kimin əllərinə tapşırırsan? Mənimlə acıqlı davranan biganələrin əlinəmi? Və ya mənim taleyimə sahib çıxan düşmənəmi?

“İlahi! Əgər sən mənə qəzəblənməsən bütün bu çətinliklərə sinə gərərəm və əgər məndən razı olsan mənim üçün xoşa gələn olacaq!

“Pərvərdigara mən səndəki nura pənah aparıram, həmin nur ki, bütün qaranlıqları yarır, dünya və axirət işlərini islah edir!

Mən sənin mənə qarşı qəzəbindən pənah aparıram, razı qalana qədər danlamaq sənin haqqındır. Güc və qüdrət təkcə sənin vasitən ilə əldə edilir”

Ədas və onun İslam peyğəmbəri ilə söhbəti dastanı

Bu vəziyyəti müşahidə edən Ütbə və Şeybənin (ürəyləri o həzrətə yandı) qohumluq damarları hərəkətə gəldi. Buna görə də öz xristian qulu olan Ədası yanına çağıraraq ona dedilər: Bu ağacdan bir salxım üzüm dərib onu bir qaba qoy və o kişinin yanına apararaq, ona yeməsini söylə.

Ədas o iki nəfərin əmrini yerinə yetirib, qabı həzrətin qarşısına qoydu. İslam peyğəmbəri qaba tərəf əlini uzatdı və üzüm giləsini götürmək üçün “بسم الله dedi. İlk dəfə bu sözü

səh:265

eşidən Ədas peyğəmbərin üzünə heyrətlə baxıb dedi. Sən dediyin bu söz bu tərəflərin əhalisi arasında adətən işlədilmir. Peyğəmbər ona buyurdu: Sən hansı şəhərdənsən və hansı dindənsən?

Ədas dedi: Mən xristianam və Neynəva şəhərindənəm.

İslam peyğəmbəri buyurdu: Layiqli bir şəxsiyyət Yunis ibn Mətinin şəhərindən?

Ədas təəccüblə dedi: Sən Yunis ibn Mətini haradan tanıyırsan?

Peyğəmbər buyurdu: O mənim qardaşım və Allahın peyğəmbəri idi. Necə ki, mən də ilahi elçi və peyğəmbərəm.

Bu sözü eşidən Ədas irəli gəlib o həzrətin başından öpdü. Sonra isə əyilib o həzrətin əl- ayağından öpməyə başladı.

Onları müşahidə edən Ütbə və Şeybə bir- birinə dedilər. Bu kişi bizim qulu yoldan çıxardı. Ədas onun yanına qayıtdıqda ona dedilər: Ey Ədas niyə bu kişinin başından, əl və ayaqlarından öpdün? Ədas dedi: Mənim üçün ondan daha layiqli bir mövcud yoxdur. Çünki bu kişi yalnız peyğəmbərlərin xəbər verə bildiyi şeylərdən xəbər verir.

Ütbə və Şeybə ona dedilər: Ehtiyatlı ol məbada bu kişi səni dinindən xaric etməsin. Çünki sənin dinin onun dinindən daha yaxşıdır.

Cinlərin İslam peyğəmbərinə iman gətirmələri

İslam peyğəmbəri Səqif qəbiləsinin iman gətirməsindən məyus olduqdan sonra öz vətəninə doğru qayıtmaq üçün, Məkkəyə tərəf yola düşdü. Nəxləyə (Məkkədən ilə bir gecəlik məsafədə yerləşir) çatdıqda gecəni orada qalıb gecə yarısı namaza durdu. Nəsibeyn şəhərinin bir neçə cini – sayları yeddi nəfər idi – o həzrəti gördülər və onun Quran oxumaq avazını eşitdilər. Peyğəmbərin könlü oxşayan səsi və Quranın ürəyə yatan ayələri onları cəzb edib dayanmağa məcbur etdi. Quran və namaz bitənə qədər yerlərində qaldılar. Onu bitirdikdən və müqəddəs İslam dininə iman gətirdikdən sonra öz qəbilələrinə tərəf qayıdıb onları İslam dininə dəvət etdilər. AllahTəala onların dastanını Quranda belə buyurur:

“Onu da xatırla ki, bir zaman bir dəstə cini Quranı dinləmək

səh:266

üçün sənin yanına göndərmişdik. Onlar onu dinləməyə hazır olduqda: Qulaq asın!” dedilər və (Quran oxunub) qurtardıqdan sonra qorxudanlar sifəti ilə öz qövmlərinin yanına qayıtdılar...” ayələrin sonuna qədər.(1)

Habelə bu barədə buyurdu: De: Mənə vəhy olundu ki, bir dəstə cin dedilər: “Biz çox qəribə bir Quran eşitdik...” dastanın sonuna qədər.(2)

səh:267

səh:268

Bu əziz İslam peyğəmbərinin qarşılaşdığı hər bir tayfaya söylədiyi sözlər idi. O həzrətdən sonra parlaq siması olan hər iki üzünə tərəf sallanmış qarışıq saçları olan və əyninə ədəni paltar geyən çəpgöz bir kişi onların yanına gələr və peyğəmbərin sözləri sona çatdıqdan sonra deyərdi:

“Ey filan qəbilənin övladları...”

Məbada bu kişinin dediklərinə aldanasınız. Bu kişi sizi və həmpeymanlarınız olan “bəni Uqeyş” cinlərini Lat və Üzzaya pərəstiş etməkdən çəkinməyə çağırır. Əvəzində isə onun gətirdikləri bidətlər və azğınlıqları qəbul etməlisiniz.

İbad deyir: Mən atamdan soruşdum: Onun arxasıyca gəzən və onun sözlərini inkar edən bu kişi kimdir? Dedi: Bu əmisi Əbu Ləhəbdir.

Beləliklə İslam peyğəmbəri getdiyi hər bir qəbiləyə öz dəvətini aşkar edərdi. O cümlədən bu tayfalardan biri də Məlih adlı bir kişinin başçısı olduğu Kində qəbiləsi idi. Həzrət onları cah- cəlal sahibi olan Allaha iman gətirməyə dəvət etdi. Amma onu inkar etdilər. Digər bir qrup isə Kəlb qəbiləsindən olan “Bəni Əbdullah” adlı bir dəstə idi. Həzrət öz dəvətini onlara bildirərək onlardan kömək istədi. Hətta onlara buyurdu: Allah- Təala atanız “Əbdullah” üçün yaxşı bir ad seçib (Bununla onların diqqətini cəlb etmək istədi). Lakin o həzrətin sözlərinə əhəmiyyət verməyib, dəvətini rədd etdilər.

Bu qəbilələrdən biri də o həzrətə ağır cavab verən bənu Hənifə qəbiləsi idi. Ərəblər arasında heç bir tayfa bu tayfa kimi peyğəmbərə kobud şəkildə davranmadı.

Başqa bir qəbilə isə Bəni Amir qəbiləsi idi. İslam peyğəmbəri öz dəvətini onlara bildirdikdə, onların arasından “Beyhərə” adlı bir kişi dedi: And olsun Allaha ki, əgər mən qüreyşdən olan bu cavanı tərifləsəm onun vasitəsi ilə ərəbləri özümə tabe edə bilərəm. Buna görə də üzünü o həzrətə tutub dedi: əgər biz sənin dediklərini qəbul etsək və Allah səni düşmənlərinə qalib etsə, özündən sonra rəhbərliyi mənə verərsən? Allahın elçisi buyurdu: Bu iş Allaha məxsusdur. Hər kimi iradə etsə məndən sonra camaatın rəhbəri olacaq.

səh:270

“Beyhərə” dedi: Heç rəvadırmı ki, biz sənin düşmənlərinin qarşısına sinələrimizi verək və sən onlara qalib olduqdan sonra işi başqasına həvalə edəsən? Bizim nə sənə nə də ki, sənin işinə ehtiyacımız yoxdur. Beləliklə o həzrətin sözünü qəbul etmədilər.

Bəni Amir qəbiləsinin içərisində qoca bir kişi var idi ki, çox qoca olduğundan mövsüm vaxtı tayfası ilə birlikdə gələ bilmirdi. Bu qəbilənin adətinə görə onlar geri döndükdə o kişinin yanına gedər və gördükləri hər bir şeyi ona danışardılar.

Bu dəfə də qayıdanda ona dedilər: Əbdülmütəllib övladlarından bir kişi yanımıza gəldi. O peyğəmbərlik iddiası edib bizi də öz dininə dəvət edərək, bizdən istədi ki, ona kömək edib, öz qaldığımız yerə gətirək. Qoca kişi əllərini başına qoyub qışqırdı. İş işdən keçdi əvəzləmək olmayacaq. Niyə dəvətini qəbul etmədiniz? And olsun Allaha ki, o haqqlı idi. Çünki İsmail övladlarından heç kəs yalandan peyğəmbərlik iddiası etməz. Boş yerə xoşbəxtliyi əlinizdən verdiniz.

məndə də vardır? İslam peyğəmbəri buyurdu: Sənin yanında olan nədir? Dedi: Loğmanın hikməti. İslam peyğəmbəri buyurdu: Onu mənə təqdim et. Suveyd Loğman hikmətindən bildiklərini peyğəmbər üçün dedi. Peyğəmbər buyurdu: Yaxşı sözlər olsada amma məndə olan sözlər bunlardan daha yaxşıdır. O Allahın mənə nazil etdiyi Qurandır. O (insanlar üçün) hidayət və nurdur. Sonra onun üçün bir az Quran tilavət edib, İslam dinini ona izah etdi. Suveyd fikrə getdi. Quran ayələri onu özünə cəzb etmişdi. Buna görə də peyğəmbərə dedi: Bu yaxşı danışıqdır.

Sonra Mədinəyə öz qəbiləsinin yanına qayıtdı. Bir az ötdükdən sonra Xəzrəc qəbiləsi (aralarında olan döyüş və qan tökməyə görə) onu öldürdülər. Bu hadisə Buasda(1) Ovs və Xəzrəc qəbiləsi arasında baş verən məşhur bir döyüş idi.

Suveyd qəbiləsinin bir hissəsi deyirdi ki, o müan olaraq öldürülmüşdür.

Yeniyetmə olan İyas ibn Məaz üzünü digərlərinə tutub dedi: Ey qövm and olsun Allaha (bu kişi düz deyir) bu iş sizin buraya gətirən işdən daha yaxşıdır.

Ənəs ibn Rafe bir ovuc torpaq götürüb İyasın üzünə çırparaq dedi: Sus! Biz Məkkəyə buna görə gəlməmişik! İyas susdu. Amma elə o məclisdən etibarən İslam peyğəmbərinə və müqəddəs İslam dininə qarşı onda meyl yarandı.

Əziz İslam peyğəmbəri onların məclisini tərk etdi. Onlar da bir neçə gündən sonra Mədinəyə qayıtdılar. Çox çəkmədi ki, Ovs və Xəzrəc arasında məşhur Buas döyüşü baş verdi.

Buas döyüşündən sonra İyas ibn Məaz bir neçə gün ömür sürdü. Ölüm anı çatdıqda dilində

الله اکبر، لا اله الا الله، الحمد لله

kəlmələri dolaşırdı. Bu zikrləri təkrar edə- edə dünyasını dəyişdi. Şübhəsiz ki, Məkkədə İslam peyğəmbərini gördüyü məclisdə bu dini qəbul etmiş və son nəfəsinə qədər bu müqəddəs dində olmuşdur.

səh:273

səh:274

Dedilər: Bəli.

İslam peyğəmbəri onlara buyurdu: Mümkündür ki, burada bir az əyləşəsiniz ki, sizinlə söhbət edim? Dedilər: Bəli. Sonra hamılıqla yerin üzərində əyləşdilər. Əziz İslam peyğəmbəri onları Allahın yoluna dəvət edib, İslamı onlara izah etdi. Qurandan bir neçə ayə də onlar üçün tilavət etdi.

Allah- Təala haqqı qəbul edib, islam dininə itaət etməyi onlara inayət etdiyi üçün digər qəbilələr kimi peyğəmbərə yox cavabı verməyib, fikrə getdilər.

Onların İslam dinini qəbul etmələrinin səbəblərindən biri də bu idi ki, bunlar bütpərəst insanlar idilər. Onların şəhərlərində (Mədinədə) yaşayan yəhudilər isə səmavi kitab və din ardıcılları idilər. Öz kitablarından İslam peyğəmbərinin zühur edəcəyini bilirdilər. Buna görə də onlarla Mədinə camaatı arasında çəkişmə baş verdikdə onlara deyərdilər: Bu yaxınlıqda ərəblərin içərisindən bir peyğəmbər zühur edəcək və biz də ona tabe olacaq və bununlada sizi məhv edəcəyik.

Yəhudilərdən eşitdikləri bu sözlər onların bir- birinin sifətinə baxmasına səbəb oldu. Bəziləri isə üzünü dostlarına tutub dedi: And olsun Allaha bu yəhudilərin gəlməsi haqqında xəbər verdikləri peyğəmbərdir. Onlar bu peyğəmbərdən itaət etmələri ilə bizi qorxudurdular. Gəlin biz yəhudilərdən qabaq ona iman gətirək və imkan verməyək ki, onlar bu səadətə nail olmaqda bizdən qabağa düşsünlər.

Bu sözü İslam peyğəmbərinin möhkəm, ürəyə yatan sözləri və parlaq simasında kəşf olunmuş həqiqətdən sonra onların elə bu məclisdə İslam peyğəmbərinin dəvətini qəbul etmələrinə və ona iman gətirmələrinə səbəb oldu. Sonra isə belə dedilər:

Biz öz qövmümüz arasında elə bir vəziyyətdə yaşayırıq ki, ədavət və düşmənçilik ümumiyyətlə bizim həyatımızı bir- birinə vurmuş və birdəfəlik olaraq aramızda səfa və səmimiyyət götürülmüşdür. Bəlkə bu hadisə yəni bizim İslam dinini qəbul etməyimiz vasitəsi ilə Allah- Təala bizim aramızdakı ixtilafları aradan qaldıra. Biz elə indicə öz qəbiləmizə tərəf qayıdıb onları sizin ardıcıllardan olmağa dəvət edəcəyik. Onlar qəbul etdiyi və

səh:276

sizə tabe olduqları halda şübhəsiz ki, bizim üçün səndən daha əziz və qüvvətli bir kimsə olmayacaq.

Onlar öz vətənlərinəMədinəyədöndülər. Öz qəbilələri üçün İslam peyğəmbəri ilə görüşmələrini ona iman gətirmələrini danışıb, onları da İslam dininə dəvət etdilər. Bu xəbər Mədinə şəhərinə yayıldı və o günün mühum xəbəri kimi evləri dolaşmağa başladı.

maddələrinə əməl etsəniz mükafatınız behişt olacaq. Əgər vəfa etməsiniz işiniz Allaha qalıb. İstəsə əzab verəcək, istəməsə bağışlayacaq.

Başqa bir rəvayətə görə isə buyurdu: Əgər vəfa etməsəniz, necə ki o əməlin müqabilində sizə dünyada hədd vurulsa , həmin hədd o günahın kəffarəsi olacaq. Yox əgər gizlin qalsa və ömrünün sonuna qədər məlum işiniz Allaha qalıb ki, ya əzab verəcək, ya da ki, bağışlayacaq.

Bu əhd- peyman bitdikdən sonra həmin, on iki nəfər Mədinəyə qayıtmaq istədikdə İslam peyğəmbəri Musəb ibn Umeyr ibn Haşim ibn Əbd Manafı onlarla birlikdə Mədinəyə göndərdi ki, Quranı və İslam təlimlərini onlara öyrətsin. Musəb ibn Əmir əziz İslam peyğəmbərinin əmri ilə on iki nəfər ilə birlikdə Mədinə şəhərinə gəlib, Əsəd ibn Zürarənin evinə yerləşdi. Namaz vaxtı olduqda qarşıda durar və Mədinə müanları da arxasında namaz qılardılar. Bu işin digər bir tərəfi də var idi ki, Ovs və Xəzrəcdən kimsə irəlidə durub namaz qıldıqda digər tayfa ona iqtida etmirdilər. Lakin Musəb imam camaat (Məkkədən və Qüreyşdən olduğuna görə) durduqda hamı razı qalırdı.

Mədinədə ilk dəfə “Cümə” namazını qılan şəxs Əsəd ibn Zürarə olmuşdur

Kəb ibn Malik İslam dini Mədinə şəhərinə daxil olanda ilkin iman gətirən şəxslərdən olmuşdur. O ömrünün sonlarında kor olmuşdu. Evdən çıxarkən övladı Əbdürrəhman əlindən tutar, məscid və bazara aparardı. Əbdürrəhman deyir: Cümə günləri olduqda mən cümə namazı qılmaq üçün atamın əlindən tutar və onu məscidə aparardım. Cümə namazının azan səsini eşitdikdə bixtiyar Əsəd ibn Zürarənin ruhuna (dünyasını dəyişmişdi) salam göndərər və onun üçün bağışlanmaq diləyirdi. Hər cümə bu hərəkəti təkrar edərdi. Mən qərara gəldim ki, bu dəfə onun səbəbini soruğacağam. Cümə günü olduqda ondan soruşdum:

Atacan necə olur ki, cümə namazının azanını eşidən kimi Əsəd ibn Zürarəni xatırlayıb onun üçün istiğfar edirsən?

səh:278

Dedi: Övladım “Nəqiulxəzamat” adlanan “Hərreyi bəni Biyazə” tərəflərdəki “Həzmunneytdə” ilk dəfə bizim üçün cümə namazı qılan Əsəd ibn Zürarə olmuşdur. Cümə namazı olan kimi mən dərhal onu xatırlayıram. Dedim: O gün siz neçə nəfər olmusunuz?

Dedi: Onun cümə namazında iştirak edənlər qırx nəfər idilər.

Səd ibn Məaz və Useyd ibn Huzeyrin İslam dinini qəbul etməsi

Qeyd etdiyimiz kimi Musəb ibn Əmir, Əsəd ibn Zürarənin evinə yerləşib, quran öyrətməyə və İslam dinini təbliğ etməyə başladı.

Əsəd ibn Zürarə gündüzlər Musəbi Mədinə şəhərinin müxtəlif məhəllələrinə aparır və hər bir məhəllədə insanları İslam dininə dəvət etməklə məşğul olurdu.

Bir gün bəni Əbdüləşhəl və bəni Zəfər məhəlləsinə gəldi. Bu iki qəbilənin başçıları Səd ibn Məaz və Əsid ibn Muzeyr adlı şəxslər idi. Səd ibn Məaz ilə Əsəd ibn Zürarə xalaoğlu idilər. Əsəd və Musəb bəni Zəfər bağlarından birində dayandılar və bir dəstə müan da onlara qoşuldu. Səd ibn Məaz onların məhəlləyə gəlmələrini eşitdikdə özü öz ayaqları ilə oraya gedib onları qovmaq istədi. Lakin Əsəd ilə rastlaşmamaq üçün fikrindən daşınıb Əsid ibn Muzeyrə dedi:

Bizim məhəlləyə gələn və bizim zəiflərimizi (ayaqyalınları) yoldan azdırmaq istəyən bu iki nəfərin yanına get və kobudluqla onları bu məhəllədən qovub çıxart. Əgər Əsəd ilə qohum olmasaydım mən bu işi sənə həvalə etməz və özüm məşğul olardım.

Əsid ibn Muzeyr qılıncını əlinə alıb o iki nəfərin yanına yollandı. Əsəd uzaqdan qılınc ilə qəzəbli halda onlara tərəf gələn Əsidi görüb Müsəbə dedi: Sənə tərəf gələn bu qövmün böyüyüdür. Bəs Allahın haqqı onun barəsində nədirsə yerini yetir!

Müsəb dedi: Əgər əyləşsəniz onunla söhbət edəcəyəm.

Bu zaman Əsid onlara çataraq uca səslə qışqırıb dedi:

Bura niyə gəlmisiniz? Fikriniz var ki, bizim düşüncəsiz və zəif (iradəsi zəif – mütərcim) insanları yoldan çıxarasınız? Əgər sağ qalmaq istəyirsinizsə burdan çıxıb gedin!

Musəb dedi: Yaxşı olar ki, ilk öncə əyləşib, bizim sözlərə

səh:279

qulaq asaydın. Sonra isə bəyənsən qəbul edər, bəyənməsən bizi uzaqlaşdırmaq fikrində olarsan.

Əsid dedi: İnsaflı söhbət etdin.

Sonra əlindəki qılıncın ucunu yerə qoyub o iki nəfərin yanında əyləşdi.

Musəb Quran oxumağa və İslam hökmlərini izah etməyə başladı. Əsəd diqqətlə Əsidin üzünə baxırdı ki, Musəbin sözlərinin ona necə təsir etdiyinin şahidi olsun. Yavaş- yavaş Əsid Musəbin sözlərinin təsiri altına düşüb dedi: Necə gözəl sözdür! Sonra üzünü Musəbə tutub dedi:

Bu dinə daxil olmaq üçün nə etmək lazımdır?

Musəb dedi: Gərək qüsl verib (bədənini yuyasan) paltarını da yuyasan, sonra isə şəhadətləri (kəlmeyi şəhadəti – mütərcim) deyib namaz qılasan.

Əsid qüsl edib paltarlarını yuduqdan sonra şəhadətləri deyib, namaz qıldı. Sonra isə Musəb və Əsəd dedi:

Bu qəbilənin arasında bir şəxs var ki, əgər sizin ardıcıllardan olsa qəbilənin heç bir üzvü onunla müxalifət edə bilməz. O, Səd ibn Məazdır. Mən indi gedir və onu sizin yanınıza göndərirəm.

Bunu deyib yerindən qalxaraq qəbilə üzvlərinin yanında əyləşən Sədin yanına gəldi. Səd ibn Məaz onu gördükdə dedi: And olsun Allaha ki, bu Əsid bizim yanımızdan gedən Əsid deyil. Görkəmi tamamilə dəyişib.

Onların bərabərinə çatdıqda ona dedi: Nə etdin?

Əsid dedi: Mən o iki nəfər ilə danışdım. And olsun Allaha ki, onların məhəllədə olmasının ziyanı yoxdur. Amma yenə də sizin göstərişinizə uyğun olaraq onlara burada qalmağı qadağan etdim. O iki nəfərdə getmələrini qəbul etdilər.

Amma eşitdiyimə görə elə indicə bəni Harisə qəbiləsi Əsəd ibn Zürarənin sənin xalan oğlu olduğunu bilib. Yığılıblar ki, onu öldürməklə səni alçaldılıb, heysiyyət və abrını ləkləyələr.

Bu sözü eşidən Səd qəzəblənib Əsəd ibn Zürarəni müdafiə etmək üçün ayağa qalxaraq Əsidin silahını əlindən alıb ona dedi: And olsun Allaha ki, sən bir iş yarıdan deyilsən. Sonra

səh:280

Əsəd və Musəbə tərəf hərəkət etdi. Lakin onların yanına çatanda gördü ki, hər ikisi sağlam vəziyyətdə əyləşmiş və Bəni Harisə qəbiləsindən də heç bir əsər- əlamət yoxdur. Səid başa düşdü ki, Əsid hiyləgərliklə onu buraya göndərib ki, onların sözlərini eşitsin. Hər halda onu görən Əsəd Musəbə dedi: And olsun Allaha ki, bu qəbilənin başçısı yanına gəlir. Bu elə bir şəxsdir ki, əgər səni qəbul etsə bütün qəbilə onu qəbul edəcək və heç kim onun ziddinə getməyəcək.

Bu vaxt Səd gəlib çatdı, üzünü Əsəd ibn Zürarəyə tutub hündür səslə qışqırıb dedi: Ey Əmamənin atası əgər biz qohum olmasaydıq sənin cürətin çatmazdı ki, bizim məhəlləyə gəlib xoşlamadığımız mətləblərin təbliğinə məşğul olasan.

Musəb dedi: Mümkündür ki, bizim yanımızda bir az əyləşəsən və bizi dinləyəsən. Əgər xoşuna gəlsə onu qəbul edərsən və əgər xoşuna gəlməsə sən necə istəsən biz elə edəcəyik.

Səd – Əsid kimi – dedi: İnsaflı söhbət etdin. Sonra əlindəki yaraqı yerə qoyub əyləşdi.

Musəb İslamı onun üçün izah edib bir az Quran oxudu.

Əsəd deyir: Mən və Musəb, Sədin üzünə baxırdıq. Onun üzünün qırışlarının tədricən açıldığını gördükdə bildik ki, İslam dini ona təsir etmiş və onu özünə cəzb etmişdir.

Buna görə də soruşdu: Siz bu dinə daxil olmaq üçün nə edirsiniz?

Dedilər: Gərək qüsl verib paltarını da yuyasan, sonra isə şəhadətləri deyib namaz qılasan.

Səd qalxıb qüsl verib paltarlarını yuduqdan sonra şəhadətləri deyib namaz qıldı.

Sonra yarağını əlinə alıb öz qövmünə tərəf qayıtdı. Onu gözləyən Əsid ibn Hüzeyr ilə tayfasına tərəf getdilər.

Sədin qiyafəsini görən qəbilə üzvləri bir- birinə dedilər: And olsun Allaha ki, Sədin qiyafəsi dəyişilib və burdan gedən Sədə bənzəmir. Hər halda Səd ibn Məaz öz qəbiləsinin arasına qayıdıb dedi:

Ey bəni Əbdüləşhəl! Mənim sizin aranızda olan mövqeyim necədir?

səh:281

Dedilər: And olsun Allaha ki, sən bizim böyümüzsən, rəy və fikir cəhətdən hamıdan üstün və yüksəksən.

Səd dedi: Elə isə xəbəriniz olsun ki, nə qədər ki, Allah və onun rəsuluna iman gətirməmisiniz sizlərdən heç biri kişi və qadın ilə kəlmə kəsməyəcəyəm. O gün bütün Əbdüləşhəl qəbiləsi Sədə tabe olaraq müan oldular. Hələ axşam düşməmiş bu qəbilə arasında müan olmayan bir qadın və kişi qalmamışdı.

Axşam vaxtı Əsəd və Musəb qaliblər kimi evlərinə döndülər. Sonrakı günlər ilsə digər məhəllələrə getdilər və yavaş- yavaş İslam dini Mədinə şəhərində bütün evlərə nüfuz etdi. Elə bir ev tapmaq olmazdı ki, orada bir neçə müan kişi və ya qadın olmasın.

Təkcə bir neçə məhəllə qalmışdı ki, İslam orada möhkəmlənə bilməmişdi. Bu məhəllələr Bəni Üməyyə ibn Zeyd, Xətmə, Vail və Vaqif məhəllələri idi. Bu məhəllələrdə İslamın qəbul edilməsinə mane olan şəxs onların başçısı və şair olan Əbu Qeys ibn Əslət idi. Bu beləcə davam etdi və İslam peyğəmbəri Mədinəyə hicrət etdi. Bədr, Ühüd və Xəndək döyüşləri də arxada qaldı. Camaatın onun barəsində sözləri çoxaldı və bu barədə şerlərdə qoşdu. (Amma İslamı qəbul etmədi).(1)

Dedik: Nədir?

Dedi: Mənim fikrimə görə namaz vaxtı bu evə yəni Kəbə evinə arxa çevirməyəcək və namazı Kəbəyə tərəf qılacağıq!

Biz cavabında dedik: And olsun Allaha biz eşitmişik ki, əziz peyğəmbərimiz Şama tərəf (Beytül- Müqəddəs) namaz qılır. Biz də onun kimi edəcəyik.

Bərra dedi: Amma mən Kəbəyə tərəf namaz qılıram.

Dedik: Biz bu məsələdə sənə tabe olmayacağıq. Beləliklə namaz vaxtı Bərra Məkkə istiqamətinə, biz isə BeytülMüqəddəsə tərəf namaz qıla- qıla Məkkəyə çatdıq.

Orada Bərra mənə dedi: Ey qardaş oğlu bizi İslam peyğəmbərinin yanına apar ki, ondan mənim hərəkətimin doğru və ya yanlış olmasını soruşaq. Çünki sizin mənimlə müxalif mövqedə durmağınız məni narahat edir və qorxuram ki, Allahın dininin əksinə hərəkət etmiş olam.

Mən də indiyə qədər İslam peyğəmbərini görməmişdim. Onunla birlikdə evdən çıxıb o həzrətin olduğu yeri axtarmağa başladıq. Məkkəlilərdən biri bizə dedi: İndiyə qədər onu görmüsünüz? Dedik yox. Dedi: Əbbas ibn Əbdül Mütəllibi görmüsünüz? Dedik: bəli– çünki Əbbas ara- sıra Mədinəyə ticarətə gəldiyi üçün onu görmüşdük.

O kişi dedi: Elə ki MəscidulHərama daxil olduğumuz, baxın görün Əbbas ibn Mütəllibin yanında kim oturubsa, sizin axtardığınız şəxs odur.

İslam peyğəmbəri üzünü Əbbasa tutub buyurdu: Bu iki kişini tanıyırsan? Dedi: Bəli öz biri öz qəbiləsinin başçısı Bərra ibn Məmurdur. O birisi isə Kəb ibn Malikdir.

Kəb deyir: And olsun Allaha ki, yadımdan çıxmır. Əbbasın sözünün arxasıyca buyurdu: Həmin şair (Kəb), Əbbas dedi: Bəli.

Bərra ərz etdi: Ey İslam peyğəmbəri mən təzəcə İslamı qəbul etmişəm və səfər boyu namazlarımı Kəbə istiqamətində qılmışam. Çünki xoşlamıram namaz qılan vaxtı bu evə arxa çevirim. Amma dost və yoldaşlarım mənimlə razılaşmayıb üzü Büytül-Müqəddəsə tərəf namaz qıldılar. Mən onların bu hərəkətinə görə ürəyimdə narahat oldum və sizin yanınıza gəlmişəm ki, fikrinizi bu barədə biləm.

səh:283

Buyurdu: Əgər səbr etsəydin üzü həmin qibləyə namaz qılardın!

O gündən etibarən Bərra ibn Mərur peyğəmbərin qibləsinə tərəf yəni BeytülMüqəddəsə tərəf namaz qılmağa başladı. Amma ona yaxın olan insanlar elə güman ediblər ki, o ölənə qədər üzü Kəbəyə namaz qılıbdır. Bu söz düzgün deyil. Çünki biz onun həyat yaşayışını onlardan daha yaxşı bilirik.

Oun ibn Əyyub Ənsari Bərra barəsində deyir:

و منا المصلی أول الناس مقبلا

علی کعبة الرحمن بین المشاعر

Yəni ilk dəfə Kəbə istiqamətində namaz qılan şəxs bizlərdəndir. Bərra ibn Məruru nəzərdə tuturdu.

O cümlədən Kəb deyir: Biz İslam peyğəmbəri ilə həcc əməllərindən sonra təşriq(1) günlərinin ortasında Üqbədə gecə vaxtı görüşmək barədə sözləşdikdən sonra həcc əməllərini yerinə yetirməyə yollandıq.

Həmin gecə vaxtı gəlib çatdıqda bizimlə gələn rəhbərlərimizdən biri olan Əbu Cabirin– Əbdullah ibn Əmən –yanına getdik. O vaxta qədər kafir və müşrik kimi yaşayan və digər Mədinə müşrikləri kimi İslamı qəbul etməyimizi ondan da gizlətdiyimizi rəhbərə dedik: Ey Cabirin atası sən bizim qəbilənin rəhbər və hörmətli şəxslərindən birisiniz. Doğurdan da biz istəmirik ki, sən şirk içində yaşayıb qiyamət günü isə cəhənnəm oduna çevriləsən. Sonra onu İslama dəvət edərək peyğəmbər ilə görüş üçün olan vədəmizi onada dedik:

Əbu Cabir bizim dəvətimizi yerə salmayıb İslam dinini qəbul etdi və bizim ilə birlikdə İslam peyğəmbəri ilə görüşmək üçün Üqbəyə gəldi.

Orada gecənin üçdən birinə qədər öz çadırlarımızda qaldıq. Ondan sonra Qəta quşları kimi yavaş və ahəstə getməyə başladıq. Oraya toplaşanların hamısı yetmiş üç nəfər idi. Aralarında iki qadın var idi. Biri Kəbin qızı “Nəsibə” digəri isə Əmr ibn Ədinin qızı “Əsma”.

Bir az sonra İslam peyğəmbəri əmisi Əbbas ibn Əbdülmütəllib

səh:284

ilə gəlib çıxdılar. Əbbas o zaman hələ İslamı qəbul etməmişdi. Ancaq yenə də qardaşı oğlunun işlərinə nəzarət etməyi və onun əhd-peymanlarının möhkəm olmasını istəyirdi.

Əyləşdikdən sonra ilk danışan şəxs həmin Əbbas ibn Əbdülmütəllib oldu. O üzünü bizə tutub dedi:

Ey Xəzrəc qrupu(1) Məhəmmədin bizim yanımızda necə hörmət və məqama malik olduğu sizə aydındır. Biz bu günə qədər özümüzlə həmfikir olan insanlarla birgə onu öz qövmümüzdən müdafiə etmişik və bundan sonra da bizim qövmümüz arasında əziz və hörmətli olacaq və tam təhlükəsiz yaşayacaq.

Amma onun özü istəyir ki, yanınıza gələrək sizə qoşulsun. Əgər doğurdanda dediklərinizə hazırsınızsa, əhdpeymanınıza sadiqsinizsə, onu düşmənləri və müxaliflərindən qoruya biləcəksinizsə, o zaman əhdpeyman bağlayıb hazır olduğunuzu elan edin.Yox əgər hazır deyilsinizsə, onu düşmənlərinin hücum və çətinlikləri qarşısında qoruya bilməyəcəksinizsə, sizin yanınıza gələn kimi düşmənə təslim edəcəksinizsə, onda onu burada qoyub gedin. Biz indiyə qədər onu qoruya bilmişiksə, deməli bundan sonra da qoruya biləcəyik!

Kəb deyir: Əbbas sözünü bitirdikdən sonra biz ona cavab olaraq dedik: Sənin sözlərini eşitdik, sonra isə üzümüzü İslam peyğəmbərinə tutub dedik: İndi isə sən danış, özün və Allahın üçün istədiyin əhdpeymanı söylə. Peyğəmbər söhbətə başlayaraq, quran ayələri oxuyub, bizi Allah və İslam dininə rəğbətləndirdikdən sonra buyurdu:

Mənim sizinlə olan əhdpeymanım budur: Öz qadın və uşaqlarınızı müdafiə edib qoruduğunuz kimi məni də müdafiə edib qorumayacaqsınız.

Bərra ibn Mərur o həzrətin əlini tutaraq dedi: And olsun səni peyğəmbər göndərənə, öz namusumuzu necə müdafiə ediriksə, sizi də müdafiə edəcəyik. Bizimlə əhdpeyman bağla, and olsun Allaha ki, biz döyüş və silah əhliyik. Döyüşməyi atalarımızdan irs aparmışıq...

Əbülheyəm ibn Teyhan, Bərra ibn Mərurun sözünü kəsib

səh:285

dedi: Ey Allahın elçisi bizimlə yəhudilər arasında əhdpeymanlar bağlanıb, amma vəziyyət belə olduqda bu əhdpeymanlar pozulacaq. Buna görə də elə olmasın ki, biz yəhudilər ilə olan əlaqəmizi kəsdikdən və siz də öz düşmənlərinizə qalib olduqdan sonra bizi tərk edərək öz qövmünün yanına qayıdasan?!

İslam peyğəmbəri təbəssüm edib buyurdu: (Arxayın olun) Mənim qanım sizin qanınız, mənim şərəfim sizin şərəfinizdir.(1) Mən sizdən, sizdə məndənsiniz (bizim aramızda fərq və ayrıseçkilik yoxdurmütərcim). Sizin döyüşdüyünüz ilə döyüşər və sülh etdiyiniz ilə də sülh edərəm.

Sonra buyurdu: İndi isə öz aranızdan daha mühüm olan on iki nəfər seçin ki, onlar sizin əvəzinizə mənim yanımda zamin olsunlar.

Xəzrəcdən doqquz, Ovsdan isə üç nəfər seçib onları İslam peyğəmbərinə təqdim etdilər.

Xəzrəcdən seçilən insanlar bunlar idi. Əsəd ibn Zürarə, Səd ibn Rəbi, Əbdullah ibn Rəvahə, Rafe ibn Malik, Bərra ibn Mərur, Əbdullah ibn Əmr ibn Həram, İbadə ibn Samit, Səd ibn İbadə, Münzər ibn Əmr.

Ovs tayfasından seçilən insanlar isə Əsid ibn Huzeyr, Rufaə ibn ƏbdülMünzər idi.(2) Bəziləri isə Rüfaənin yerinə Əbülheysəm ibn Teyhanın olduğunu qeyd edirlər.

Bu on iki nəfər seçildikdən sonra Kəb ibn Malik bu haqda bir qəsidə qoşdu.(3) Bu vaxt Allahın elçisi həmin on iki nəfərə buyurdu:

Siz İsa ibn Məryəmin həvariləri kimi öz qövmünüzə zaminsiniz. Mən də öz qövmümə yəni müanlara cavabdehəm.

səh:286

Sonra İslam peyğəmbərinə üz tutub dedilər: Əgər biz öz əhd- peymanımıza vəfalı olsaq, bizim mükafatımız nə olacaq?

Buyurdu: Behişt

Dedilər: Elə isə əlini aç və səninlə beyət edək.

Allahın rəsulu əlini açdı və onlar da o həzrət ilə beyət etdilər.

Ancaq bu həssas məqamda Əbbas ibn İbadənin bu sözləri niyə deməsi haqqında müxtəlif fikirlər mövcuddur.

Asim ibn Ömər demişdir: And olsun Allaha ki, Əbbas ibn İbadə bu sözü camaatın öz əhdpeymanında möhkəm olması üçün demişdir. Əbdullah ibn Əbubəkr deyir: Əbbas istəyirdi ki, o gecə beyət təxirə salınsın, çünki ehtimal vardı ki, Əbdulla ibn Əbi ibn Selul(1) Məkkəyə gələcək və bu beyət onun hüzurunda yerinə yetiriləcək və beləliklə də beyət daha da möhmək olacaq. Daha doğrusunu Allah bilər.

Beləliklə o həzrətlə beyət etməyə başladılar və orada iştirak edənlərin hamısı İslam peyğəmbəri ilə beyət etdilər.

İlk beyət edən şəxsin kim olması barəsində müxtəlif nəzərlər vardır.

Bəni Nəccarın fikrinə görə, ilk beyət edən Əsəd ibn Zürarə olmuşdur. Bənu əbdüləşhəl deyir: Bu şəxs Əbülhəsən ibn Teyhan olmuşdur. Kəb ibn Malik isə deyir ki, birinci Bərra ibn Mərur, sonra isə digərləri beyət etdilər. Daha doğrusunu Allah bilir.

Beyət başa çatdıqdan sonra şeytan Uqbə dağının yüksək yerindən uca səslə fəryad etdi:

Ey Minada çadırda yatanlar, necə də rahat yatmısınız. Heç xəbəriniz var ki, sizin mənfur rəhbəriniz öz dindən çıxan ardıcılları ilə sizinlə döyüşmək üçün toplanıblar.

İslam peyğəmbəri buyurudu: Bu şeytandır (qorxmayın)

Sonra buyurudu: Öz yerlərinizə qayıdın

Əbbas ibn İbadə dedi: Səni peyğəmbər göndərən Allaha and olsun ki, əgər istsən (icazə versən) sabah sübh qılınclarımız ilə “Mina” ya hucum edərik.

İslam peyğəmbəri buyurdu: Döyüşə icazəm yoxdur. İndi öz mənzil və qaldığınız yerlərə qayıdın.

səh:288

Peyğəmbərin göstərişinə uyğun olaraq onlar öz çadırlarına qayıdıb, gecəni orada keçirtdilər.

Qüreyşin Ənsarın beyətindən xəbər tutması

Kəb ibn Malik deyir: Səhər açılan kimi Qüreyş bizim çadırlarımıza gələrək dedilər: Ey Xəzrəc tayfası biz eşitmişik ki, siz Məhəmmədin yanına gəlmiş və bizim əleyhimizə peyman bağlayaraq, onu Məkkədən Mədinəyə aparmaq fikrinə düşmüsünüz. Halbuki biz sizinlə döyüşməyi düşünməmişik və sizinlə döyüşmək bizim üçün ən çirkin şeylərdən hesab olunur.

Bizim içərimizdə hələ də İslam dinini qəbul etməyən insanlar ayağa qalxıb and içdilər ki, belə bir şey olmayıb və bizim bundan xəbərimiz yoxdurdoğrudanda onların xəbəri yox idi-. Amma biz birbirimizə baxaraq heç bir şey demədik. Belə olduqda Qüreyş getmək üçün ayağa qalxdı. Qüreyşdən biri olan Haris ibn Muğeyrə ayağa qalxdıqda mən onun ayağında təzə bir cüt nəleyn (çarıq) görüb, yoldaşlarım kimi bu söhbətdə iştirak etmək məqədi ilə Əbu Cabirə dedim: Sən bizim böyük və rəhbərimiz olduğun üçün bu cavan qüreyşli kimi çarıq geyinə bilməzsən.

Haris ibn Muğeyrə bu sözü eşitcək dərhal ayaqlarındakı çarıqları çıxarıb mənə tərəf ataraq dedi: And olsun Allaha ki, bunları geyinməlisən!

Əbu Cabir mənə dedi: Yox ey Malik, sən bu cavanı əsəbləşdirdin, çarığı ona qaytar! Dedim: And olsun Allaha ki, qaytarmayacağam. Çünki mən bunu yaxşı yerə yozdum. Əgər falın düz çıxsa mən onun özünü də oğurlayacağam! Qüreyş oradan Əbdullah ibn Əbi ibn Selulun (Mədinə əhalisinin yanında çox böyük hörmətə sahib bir şəxs idi) yanına gəlib bu barədə ondan soruşdular.

Əbdullah dedi: Bu mühüm bir məslədir. Mənim tayfamın üzvləri mənə xəbər vermədən heç vaxt belə bir addım atmazlar. Qüreyş bu sözləri eşitdikdən sonra geri dönsələrdə amma bədgüman olduqları üçün yenə də axtarışlarını davam etdirdilər.

Qüreyş bu barədə doğrudürüstməlumat əldə etdikdə artıq hacılar Minadan köçmüşdülər və məxsusən də Mədinə əhalisi Məkkə şəhərini tərk etmişdilər. Buna görə də onların arxasıyca

səh:289

düşdülər. Lakin onlara çata bilmədilər. Təkcə “Əzaxer”(1) adlanan yerdə Münzər ibn Əmr və Səd ibn İbadəni tuta bildilər. Səd və Münzər hər ikisi seçilmişlərdən idilər. Münzər bütün vasitələrdən istifadə edərək, qaçıb canını qurtara bildi. Amma Səd ibn İbadəni tutub, miniyinin palanını bağladığı iplə onun əllərini möhkəmcə boynuna bağladılar. Beləliklə onu Məkkə şəhərinə gətirib orada işgəncə etməyə başladılar. Onun uzun saçlarından tutub Məkkə şəhərində sürüyürdülər.

Səd deyir: Məni bu halda Məkkə şəhərinin küçələri ilə gəzdirərkən sonradan tanıdığım xoş sima və hündür boy Süheyl ibn Əmrin mənim yanıma gəldiyini gördüm. Öz- özümə dedim: Əgər bunlardan kimdəsə xeyir və yaxşılıq varsa elə bunun yanında olacaq. Amma mənə yaxınlaşan kimi əlini qaldıraraq mənə bir sillə vurdu. Mən başa düşdüm ki, onların heç birində yaxşılqdan əsər- əlamət yoxdur.

Bu zaman sonralar adını bildiyim Əbülbəxtəri ibn Hişamın mənə yazığı gəldiyi üçün onlardan ayrılıb yanıma gəldi və mənə dedi: Sənin hansısa bir qüreyşli ilə əhdpeymanın və ya pənahın varmı? Dedim: Əlbətdə mən Mədinədə olarkən iki qüreyşliyə pənah vermişəm. Onlardan biri Cubeyr ibn Mutəmdir. Cubeyrin tacirləri onun ticarət mallarını Mədinəyə gətirmişdilər. Camaat onlara zülm etmək istəyirdilər ki, mən mane olub onlara sığınacaq verdim. Digəri isə Haris ibn Hərb ibn Üməyyədir. Dedi: Elə isə qışqıraraq onlardan birini çağır və onlara sığınacaq verməyini xatırla ki, onlarda sənin bu halında sənə sığınacaq versinlər.

Mən qışqırıb o iki nəfəri çağırdım. Qeyd etdiyim kimi məscidə onların yanına gedib dedi: Qüreyşlilər, Xəzrəcli bir kişini tutub döyür və o da sizi köməyə çağıraraq deyir: Mən onlara sığınacaq vermişəm və bizim aramızda əhdpeyman var.

Dedilər adı nədir?

Əbülbəxtəri dedi: Adı Səd ibn İbadədir.

O iki nəfər dedilər: And olsun Allaha ki, düz deyir: O,

səh:290

Mədinəyə getmiş tacirlərimizə qarşı edilən zülmə mane olmuş və onlara sığınacaq vermişdir. Bunu deyib yerlərindən qalxaraq Sədin yanına gələrək onu Qüreyşin cəngindən xilas edib Mədinəyə qaytardılar.

Zirar ibn Xəttab ibn Mərdas, Sədi qüreyşin çəngindən xilas edən Cübeyr ibn Mütəm və Haris ibn Hərbi məzəmmət edərək iki şer söyləmiş və Həssan ibn Sabit onlara cavab vermişdir.(1) Bu iki şer hicrətdən qabaq deyilən birinci şer idi.

Səhər açılan kimi Əmr ibn Cəmuh öz bütünün arxasıyca həmin zibilliyə gəldikdə onu orada görmədi. Onu axtararaq digər bir zibillikdə boynuna ölü it bağlandığını və üzü üstə yerə düşdüyünün şahidi oldu.

O, bir az diqqətlə bütə tamaşa etdi. Digər tərəfdən də Bəni ənin İslam dinini qəbul etmiş üzvləri onu bütə pərəstiş etməkdə danlayıb İslam dininə dəvət etdilər. Beləliklə ondan sonra Əmr ibn Cəmuh müan olub, İslam dininə olan imanını möhkəmlətdi. Bu zaman qeyd etdiyimiz büt və bütpərəstlik haqqında aşağıdakı şerləri oxudu.

و الله لو کنت الها لم تکن

انت و کلب و سط بئر فی قرن

افّ لملقاک الها مستدن

الان فتشناک عن سوء الغبن

الحمد لله العلی ذی لامنن

الواهب الرزق دیان الدین

هو اللذی أنقذونی من قبل أن

اکون فی ظلمه قبر مر تهن

Şerin qısaca olaraq tərcüməsi belədir: And olsun Allaha ki, əgər sən Allah olsaydın it ilə eyni ipdə olmazdın. İndi başa düşdüm ki, sən Allah deyilsən və indiyə qədər səfehlik edib sənə pərəstiş etmişəm. Təşəkkür edirəm o Allaha ki, öz peyğəbəri Əhməd vasitəsi ilə mənə nicat verdi.

1) Zuheyr ibn Rafe

2) Əbu Bərdəadı Hani idi, Bədr döyşünü də dərk etdi (iştirak etdimütərcim)

3) Nuheyr ibn Heysəm

Bəni Əmr ibn Of tayfasından:

1) Səd ibn Xeysəməseçilmişlərdən idi və Bədr döyüşündə şəhid oldu.

2) Rufaə ibn MunzərO, da seçilmişlərdən idi, Bədr döyüşündə də iştirak etdi.

3) Əbdullah ibn Cubeyr... Bədr və Uhud döyüşlərində iştirak etdi. Uhud döyüşündə oxatanların başçıları idi. Həmin döyüşdə də şəhid oldu.

4) Moen ibn Ədibütün döyüşlərdə iştirak etdi və peyğəmbərin vəfatından sonra Yəmamə döyüşündə öldürüldü.

5) Uveym ibn SaidəBədr, Uhud və Xəndək döyüşündə iştirak etdi.

Bu qeyd etdiklərimiz İslam peyğəmbəri ilə Ovs qəbiləsindən beyət edən on bir nəfərin adları idi.

Xəzrəc qəbiləsindən:

Bəni Nəccardan:

1) Əbu Əyyub ibn Zeydadı Xalid idi. Bütün ğəzvələrdə (ğəzvəpeyğəmbərin iştirak etdiyi döyüşlərə deyilirmütərcim) iştirak etdi. İslam peyğəmbərinin vəfatından sonra Müaviyənin dövründə Roma vilayətində dünyasını dəyişdi.

2) Məaz ibn Haris... O da bütün döyüşlərdə iştirak etdi.

3) Qardaşı Of ibn HarisBədr döyüşündə şəhid oldu.

4) Digər qardaşı: Məuz ibn Haris. O, Bədr döyüşündə Əbu Cəhli öldürdükdən sonra şəhid oldu.

5) Əmmarə ibn Hezəm... bütün döyüşlərdə iştirak etdi və Əbubəkrin xilafəti zamanı baş verən Yəmamə döyüşündə öldürüldü.

6) Əsəd ibn Zurarə (Əbu Əmamə) seçilmişlərdən idi. Bədr döyüşündən əvvəl peyğəmbər məscidinin tikintisi zamanı dünyadan köçdü.

Bəni Əmr ibn Məbzuldan: Suheyl ibn Ətik... Bədr döyüşündə iştirak etdi.

səh:293