ص :2

ص :3

ص :4

ص :5

ص :6

ص :7

ص :8

ص :9

ص :10

ص :11

ص :12

ص :13

ص :14

ص :15

ص :16

نهج البلاغه،جلوه علم ازلی بر قلب نازنین علوی،و دلیلی استوار بر امامت نفس نبوی،و نصّی محکم بر خلافت بلا فصل حضرت مرتضوی است.

نهج البلاغه،قانون زندگی،دستور بندگی،عامل آزادگی و موجب بقاء و پایندگی است.

نهج البلاغه،طبیب حاذق امراض فکری و نفسی،و داروی دردهای خانوادگی و اجتماعی،و حلاّل مشکلات حیات انسانی است.

نهج البلاغه،پرتوی از اندیشه تابناک و دل پاک علی علیه السلام است،که پیامبر بزرگ ضربت او را در روز خندق برتر از عبادت جن و انس دانست.

نهج البلاغه،نتیجه روح عرشی انسانی است که خاتم انبیا در باره او فرمود:

پیامبر بزرگ ضربت او را در روز خندق برتر از عبادت جن و انس دانست.

نهج البلاغه،نتیجه روح عرشی انسانی است که خاتم انبیا در باره او فرمود:

جوانمردی جز علی،شمشیری(برای خدا و در راه خدا)جز ذو الفقار نیست.

نهج البلاغه،اندکی از دانش موجود والایی است که نبی اکرم هزار باب علم به او آموخت که از هر بابی هزار باب گشوده می شد.

نهج البلاغه،میوه وجود مردی است که رسول الهی در باره او فرمود:آن که از علی طلب ارشاد کند گمراه نمی شود،و دچار هلاکت نمی گردد.

نهج البلاغه،ثمره شجره طیّبه ای است که رسول اکرم در باره او فرمود:مردم در صورت پایبندی به ولایت علی گرفتار گمراهی و تباهی نمی شوند.

نهج البلاغه،حاصل وجود پاک انسانی است که رسول خاتم در حق او فرمود:

خدا و پیامبر و جبرئیل از علی راضی هستند.

نهج البلاغه،شعاع قلب ملکوتی آن منبع فیضی است که محمّد صلّی اللّه علیه و آله در حق او فرمود:خداوند هر روز به علی به فرشتگان خود مباهات می کند! نهج البلاغه،محصول پر برکت وجود مبارکی است که پیامبر عزیز به او فرمود:

من و تو از نور خداوند عزّ و جلّ هستیم.

(1)

ص:18

این کتاب بی نظیر در دنیای بشریت ناشناخته،و در میان مسلمانان مهجور،و در جامعه شیعه غریب است.بر آنان که از وجدان بیدار برخوردارند و احساس تکلیف می نمایند،واجب است آن را به تمام ملّت های غیر اسلامی بشناسانند،در میان مسلمانان از محاق مهجوریت در آورند و غربتش را که خسارتی بس سنگین است در جامعه شیعه علاج کنند.

بر گویندگان لازم است خطبه هایش را بر مردم بخوانند.بر نویسندگان واجب است نامه هایش را در نوشته های خود بیاورند.بر طبیبان روحانی فرض است که حکمت هایش را در میان مردم رواج دهند.

گزیده ای از خطبه ها و نامه ها و حکمت های این کتاب لازم است جزء کتب درسی دبیرستانها و دانشگاهها قرار گیرد،تا نسل جوان با معارف الهی،و نظام زندگی،و حسنات اخلاقی،و روش همزیستی مسالمت آمیز،و طریق سیاست مثبت آشنا شوند،و از این رهگذر به احیای اصول انسانی برخیزند،و تبدیل به منابعی از معرفت و عمل صالح شوند.

گذشتگان از دانشمندان،برای بیداری امّت،و هدایت ملّت،این کتاب را تفسیر و یا ترجمه کرده اند.برخی از عالمان این عصر هم در جهت رشد جامعه،به این کار پسندیده دست یازیده اند و هر یک از این بزرگواران با توجه به نیازهای فرهنگی زمان خود،دست به قلم برده و مردم را با این کوثر الهی آشنا نموده اند.و بر صاحبان بصیرت و اهل دل،و عاشقان فضیلت،و علاقه مندان به ولایت و دلدادگان به امیر مؤمنان لازم است از زحمات مفسّران و مترجمان قدر دانی نمایند و کوشش آنان را در این مسیر ارج نهاده،از زحماتشان سپاسگزاری کنند.

این فقیر که سالیانی از عمرم را در حوزه مقدسه قم،در مکتب فقهای عظام،و مفسران بزرگ،و ادیبان عالم،جهت تحصیل علم سپری نمودم،و پس از فراگیری دانش اسلامی به نشر آن از طریق تبلیغ و قلم اقدام کردم،و در این طریق توفیق حضرت حق رفیق راهم بوده و هست،و تاکنون موفق به تألیف سی جلد کتاب در

ص:19

مسائل اجتماعی،خانوادگی،تربیتی و معارف الهی شده ام،در عین اینکه خود را لایق ترجمه این ودیعه الهی،و دریای حکمت خداوندی،و نور اندیشه علوی نمی دانم،و خیال این برنامه بسیار سنگین و طاقت فرسا را در ذهن نمی آوردم،و ترجمه های عصر حاضر را برای امّت اسلام،بخصوص نسل نو کافی می دانستم ولی در برابر اصرار مدیر متعهد و متدین انتشارات پیام آزادی که یکی از بهترین و با منفعت ترین مؤسسه های نشر معارف اسلامی در این زمان است تسلیم شدم،زیرا اشتیاق فراوانی به ترجمه زیر نویس این کتاب شریف با قلمی روان و دور از پیچیدگی های انشائی داشتند،ترجمه ای که در عین مختصر بودن بتواند به آسانی مفاهیم جملات حضرت مولی الموحدین را منعکس نماید.

در زمینه این ترجمه،ابتدا جملات ملکوتی نهج البلاغه را دقت می نمودم،سپس به لغت مراجعه می کردم،آن گاه شرح ابن ابی الحدید،و شرح ابن میثم،و شرح خوئی،و شرح ملا صالح قزوینی و برخی از شروح دیگر را می دیدم،تا در مدّت هفت ماه کار و فعالیت شبانه روزی،این ترجمه آماده شد.

امید است با در دست داشتن این کلاف،مرا هم در بازار قیامت جزء خریداران یوسف مصر وجود قلمداد نمایند،و حضرت مولا با گوشه چشمی راه نجاتم را در آن طوفان بلا باز کند،و به مزد این کار اندک و ناچیز،بخشش تقصیرات و گناهانم را از خداوند مهربان بخواهد.

به هر حال امید است مشتاقان حکمت و عرفان،دانش و فضیلت،علم و عمل، اخلاق و سیاست و خیر و سعادت،به اندازه قدرت خود از این ترجمه بهره مند شوند و حقایق آن را در زندگی روز مرّه خود تحقق دهند.

در این قسمت خود را موظف می دانم به دور نمائی از شخصیت امیر المؤمنین اشاره کنم،باشد که بیش از پیش به معرفت ما به آن منبع کمالات و فضائل بیفزاید و در حدّ توان خویش افق طلوع نهج البلاغه را بشناسیم.

حسین انصاریان

ص:20

آخرت،همسر زهرا،پدر حسن و حسین،ریشه وجود امامان معصوم،و اسد اللّه، ید اللّه،عین اللّه،ادا کننده دین رسول اللّه،و ولیّ اللّه است.

بزرگ انسانی است که در میان اولین و آخرین نمونه نداشته و ندارد،قرآن به او تفسیر می شود،حق به او شناخته می گردد،عقل از او آبرو می گیرد،اسلام ناب محمدی از افق وجود او طالع می شود،زمین و آسمان به او اعتبار می گیرد،ملائکه از او دانش فرا می گیرند،و انسانیت و فضیلت و کرامت و خلافت و هدایت و حمیّت و صداقت و معنویت از او تغذیه می کنند.

ولادتش به نوشته اهل اعتبار و وثوق،و به روایت معتبرترین راویان،و به نقل مطمئن ترین نقل کنندگان،و به حکایت برجسته ترین کتابها،از مادری عفیفه، معصومه،پاک نهاد،پاکیزه سرشت،و کفالت کننده امور پیامبر:فاطمه بنت اسد و پدری بزرگوار،با کرامت،عظیم القدر،بزرگ منزلت،مودّب بآداب،مدافع توحید و نبوت،حافظ رسالت،نگهبان جان پیامبر،مؤمن قریش:حضرت ابو طالب در سیزدهم ماه رجب روز جمعه در خانه کعبه (1)،قبله اهل نماز،و منظر رحمت حق، و مطاف فرشتگان و جن و انس،به دنیا آمد.

ابن صبّاغ مالکی که از دانشمندان غیر شیعه امامیه است می گوید:فرزندی پاک، از نسلی پاک،در محلی پاک متولد شد.

آری شریفترین جای روی زمین حرم،و شریفترین موضع حرم مسجد الحرام، و شریفترین محل مسجد الحرام کعبه است،و از شریفترین ماهها که خدایش ماه حرام شمرده ماه رجب،و از شریفترین روزهای روزگار روز جمعه می باشد.

شریفترین انسان پس از پیامبر،در شریفترین محل دنیا،در شریفترین ماه،در شریفترین روز،از شریفترین نسل،از پدر و مادری شریف،به اراده خداوند حکیم به دنیا آمد،و در شریفترین دامن یعنی دامن نبوت،و در کنار شریفترین کتاب یعنی

ص:22

قرآن،و کاملترین دین یعنی اسلام پرورش یافت،و در عمر شریف خود، شریفترین ایمان و عمل و اخلاق را،برای اینکه اسوه و سر مشق جهانیان تا روز قیامت باشد از خود بروز داد!او در شریفترین و با برکت ترین و پر قیمت ترین ماه یعنی ماه مبارک رمضان،و در عظیم ترین شب هستی یعنی شب قدر،و در برترین ساعت روزگار یعنی سحر،و در عالیترین مکان یعنی محراب،به زیباترین مرگ یعنی شهادت،به جانب معشوق پرواز کرد.

او به شدت محبوب خدا و رسول بود،فرشتگان حق در برابر عظمتش خاضع بودند،بارها امین وحی سلام خدا را به وسیله پیامبر به او ابلاغ کرد.

تا در گهواره بود،گهواره اش نزدیک محل اقامت و استراحت پیامبر قرار داشت.رسول خدا با عشقی سرشار و محبتی فراوان عهده دار تربیت او بود،به وقت غذا،پیامبر به دهانش غذا می گذاشت،و به هنگام خواب پیامبر گهواره اش را حرکت می داد،و او را در آغوش می گرفت و به سینه می چسباند و می گفت:این برادر و دوست و یاور و برگزیده و ذخیره و پناهگاه و پشتیبان و پشتوانه من است. (1)

دانشمندان با توجه به این حقیقت که آن حضرت از مصادیق اتمّ و اکمل آیات ایمان و جهاد و صبر و استقامت و اخلاق و سایر فضایل یاد شده در قرآن مجید،و از مصادیق بارز روایات این ابواب است،و با توجه به خصوصیات الهی و انسانی آن بزرگوار،و با تکیه به روایاتی که با تعابیر شگفت آور از آن حضرت یاد شده، بیش از سیصد نام برای او شمرده اند،که مفهوم یا مفاهیم آن نامها در حدّ اعلا در وجود حضرتش تجلّی داشت:علی-امیر المؤمنین،سید الاوصیاء،وصی،امین، بطل،اسد،صادق،مصدق،متوکل،مجاهد،مؤمن،شریف،کریم،محسن،عارف، ذو القلب،اذن واعیه،یعسوب الدین،قائد الغرّ المحجلین،ابو تراب،ابو الحسن و...

ص:23

پیامبر اکرم از آن حضرت به عنوان حجت اللّه،باب اللّه،طریق الی اللّه، نبأ عظیم،صراط مستقیم،مثل اعلی یاد می فرمود. (1)او پس از پیامبر در میدان عبادت عابدترین مردم،و در عرصه زهد زاهدترین، و در معرکه پیکار شجاعترین،و در اخلاص خالص ترین،و در ورع پاکدامن ترین، و در دانش دانشمندترین،و در تهجّد و عبادت شبانه متهجّدترین،و در عدالت عادلترین،و در جود و سخا سخاوتمندترین،و در تمام کمالات و فضائل برترین مردم روزگار،از اولین و آخرین بود.

پیروزی ارتش اسلام در تمام جنگ ها مرهون فداکاری او بود،تا جایی که رسول خدا بر پایی دین را نتیجه جهاد او اعلام کرد. (2)

او را جز با تعریف خدا و پیامبر نمی توان شناخت،زیرا رسول خدا فرمود:خدا را جز من و علی آن گونه که باید کسی نشناخت،و مرا جز خدا و علی نشناخت،و علی را جز من و خدا نشناخت.

من فکر می کنم شما خوانندگان عزیز،برای تماشای دورنمایی از شخصیت والا و حیات الهی او باید به مفصل ترین کتبی که شیعه و غیر شیعه،و حتی غیر مسلمانان در شرق و غرب نوشته اند مراجعه کنید،و گر نه با این سطور اندک،آن هم در مقدمه این ترجمه،باز گو کردن حیات و شخصیت آن حضرت امکان ندارد.

سخن از جهاد او برای استوار شدن دین تا قیامت،و از عبادت او،و از کرامات و معجزات او،و از دانش و بینش و بصیرت او و سایر کمالاتش کار جن و انس و ملک نیست،روزی چون قیامت لازم است،و معرفی چون خدا و پیامبر تا از این معدن اسرار پرده بر داشته شود،و حقیقت وجود او بر اولین و آخرین روشن گردد، تا معلوم شود که علی جلوه کامل اسماء و صفات حق،و نشانه ذات خداوند است.

بدون تردید،به خاطر این همه کمالات و فضائل بود که خداوند مهربان برای

ص:24

حفظ شریعت و پایداری دین و استواری صراط مستقیم و تمییز حق از باطل و ادامه حکومت اسلام ناب و هدایت خلایق تا قیامت،در روز هجدهم ذی الحجه در غدیر خم،بنا به نوشته و اقرار هزاران عالم شیعی و سنّی و بنابر روایات معتبره، و اخبار متواتره،که قسمتی از آنها در کتاب شریف عبقات،الغدیر،احقاق الحق و معتبرترین کتب اهل سنّت آمده،و کتابهای یاد شده در نقل بسیاری از آن روایات به آنها تکیه کرده اند،از زبان پیامبر اسلام او را به جانشینی و خلافت و ولایت امر و سرپرستی امت معرفی کرد،و خداوند آیه اکمال دین و اتمام نعمت را بنا بر محکم ترین روایات کتب شیعه و سنّی،و اقرار هزاران دانشمند و اهل علم،و خداوندان درایت و روایت به همین خاطر نازل کرد،که مردمان تا روز قیامت بدانند دینداری بدون قبول ولایت و سر پرستی و دلالت و راهنمایی علی،کاری ناقص و ناتمام بوده،و این گونه دینداری مورد رضای حق نیست،و دین بدون علی قدرت این را ندارد که صاحبش را به رضایت و جنّت خدا برساند.

آری در ایمان و اخلاق و عمل هر انسانی،جلوه دادن ولایت و بصیرت و امامت و هدایت علی واجب است،که درخت دینداری و عبادت،و شجره حیات بدون ولایت علی در دنیا و آخرت میوه نمی دهد.

عبادات و تفکرات و اندیشه ها و سیاستهای انسانها بدون اتصال به ولایت علی ناقص و ناتمام،و دنیا بدون پیروی از علی به همین گرفتاریها و مصائب و مفاسدی که می بینید دچار خواهد بود،و بر این امور علاجی نیست،جز اینکه مهدی صاحب الزمان فرزند علی ظهور کند،و جهان را با نبوت پیامبر و ولایت علی اداره نماید.

و شما ای مردم شیعه،در غیبت امام دوازدهم وظیفه واجب و تکلیف لازم دارید که خود با تمام وجود از علی پیروی کنید و تا سر حد ایثار مال و جان با مفاسد مبارزه کنید،و زمینه رشد کمالات و فضائل و فرهنگ قرآن را فراهم نمایید،تا جهان برای اداره امورش به دست فرزند علی مهیا شود،و پس از پر شدن

ص:25

از جور و ستم،پر از عدالت و قسط گردد.

برای پیروی از امیر المؤمنین،بهترین راه و برترین کار،شناخت نهج البلاغه و عمل به آن در تمام زمینه های زندگی است،چرا که نهج البلاغه همراه با خطبه ها و نامه ها و حکمت هایش نمایشگر ماهیت و حقیقت و ذات علی و نحوه اندیشه پاک و سالم او نسبت به خدا و هستی و انسان و حقایق و گذشته و آینده جهان است.

و السلام

ص:26

موجودی کم نظیر،و در جوانمردی و فتوّت و رسیدگی به امور محرومین شخصیتی کم نظیر بود.

خدمات او چنانکه در کتب رجالی آمده،با زبان تفسیر و حکمت،و شعر و نثر، و خطابه های محکم و مستدل،و نوشته های استوار و قوی،به شریعت محمدی و به مکتب اهل بیت بیش از آن است که در محدوده قلم و نوشتار بگنجد.

او ادیبی بارع،فقیهی متبحّر،متکلمی حاذق،مفسری متخصص،و محدثی خبیر بود.

خلوص و دانش او از کتابهایش چون حقایق التأویل،مجازات الآثار النّبویة، تلخیص البیان،اخبار قضاة بغداد،خصائص الائمة،تعلیق بر کتاب خلاف الفقهاء،و دیگر کتب نحوی و تاریخی و فقهی و تفسیریش پیداست.

او با اینکه بیش از 48 سال در دنیا عمر نکرد،ولی سراسر این عمر کوتاه پر از برکت و منفعت برای اسلام،و دانش و فضیلت برای مردم،و خدمت و فعالیت برای محرومین بود.از عظیم ترین خدمات شریف رضی به جهان دانش و علم،و عرصه ادب و ادبیات،و میدان معنویت و تربیت،و رشد و هدایت انسانیت، انتخاب خطبه ها،نامه ها و کلمات کوتاه امیر المؤمنین علیه السّلام از دریایی از گوهرهای به جا مانده از آن حضرت است.او عمده این گوهرها را در کتب فراوانی از شیعه و غیر شیعه پراکنده دید و فکر کرد که دسترسی به آنها برای عموم میسّر نیست،از این جهت با خلوص و اخلاص،به انتخاب قسمتی از آن گوهرها دامن همت به کمر زد،و پس از چندی این مجموعه بی نظیر را که معروف به برادر قرآن شد به وجود آورد.آری آن گوهر شناس بصیر،و آن عالم حکیم،یادگاری از خود به جا گذاشت که چراغ راه انسان تا روز قیامت شد مترجم.

ص:28

ص:30

ص:31

که درود خدا بر تمام آنان باد ،درودی در برابر فضلشان، و پاداشی بر عملشان ،و در خور پاکی و فرع و اصلشان ،تا زمانی که سپیده می درخشد،و ستاره طلوع کرده غروب می کند ،(گویم):

من در ابتدای جوانی،و شادابی زندگی ،تألیف کتابی را را در ویژگیهای امامان علیهم السلام شروع کردم که حاوی خبرهای نیکو و گوهرهای کلام آنان بود ،انگیزه ام را در این برنامه در ابتدای همان کتاب ذکر کردم،و آن را مقدمه سخن قرار دادم .وقتی از ویژگیهای مخصوص امیر المؤمنین علیه السّلام فارغ شدم موانع زمان، و حوادث باز دارنده ایام مرا از اتمام بقیه کتاب باز داشت ، آماده آن را به ابواب و فصولی نظام داده بودم ، و در پایانش بخشی بود حاوی سخنان نیکوی امام امیر المؤمنین علیه السّلام

ص:32

از سخنان کوتاه در پندها و حکمتها و امثال و آداب، غیر خطبه های طولانی و نامه های مفصل .

عده ای از دوستان و برادران آنچه را در آن بخش متقدم الذکر بود نیکو دانستند و از آن سخنان بدیع و معانی جالب شگفت زده و متعجب شدند ، و از من درخواست تألیفی کردند مشتمل بر سخنان گزیده امیر المؤمنین علیه السّلام در جمیع فنونش، و مجموعه ای از همه نوعش،از خطبه ها،نامه ها،و مواعظ و آداب ،زیرا می دانستند این تألیف متضمن عجائب بلاغت،و غرائب فصاحت، و گوهرهای عربیت ،و نکات با ارزش از سخنان دینی و دنیایی است ،که در کلامی فراهم نیامده،و در کتابی کامل بدین صورت جمع نشده ،چرا که امیر المؤمنین علیه السّلام سرچشمه فصاحت و آبشخور آن ،و منشأ

ص:33

بلاغت و مولد آن است ،پوشیده بلاغت و فصاحت از او آشکار گشته،و قوانینش از او گرفته شده ،و هر گوینده سخنوری از او پیروی کرده،و هر واعظ بلیغی از سخن او کمک گرفته ،با این وصف او از همه گوی سبقت ربوده و این همه به او نرسیده، او پیش افتاده و آنان پس مانده اند ،چرا که کلام آن حضرت علیه السّلام را رنگی از علم حق و بویی از سخن پیامبر است .

من خواسته آنان را به نظام دادن این تألیف پذیرفتم،و بر این معنی آگاه بودم که سودش عظیم، و نامش پر آوازه،و اجرش ذخیره روز جزاست .قصدم این بود که علاوه بر محاسن فراوان و فضائل بسیار،عظمت مقام امیر المؤمنین علیه السّلام را در میدان این فضیلت بنمایانم ،و این که آن حضرت (علیه السّلام)تنها شخصیتی است که از میان همه پیشینیانی که سخنانی از آنان مانده، و از آنها از فصاحت و بلاغت اندکی و از فضیلت کلام مرحله ناچیزی نقل می شود سخنان حضرتش

ص:34

به آخرین مرحله از فصاحت و بلاغت رسیده ،گفتارش دریای بی کرانی است که هیچ سخنی با آن برابری ندارد، و اقیانوس بی انتهایی است که همتایی برایش نیست .و شایسته دانستم در افتخار کردن به آن حضرت (که شاخه ای از آن درختم)به قول فرزدق شاعر مثل بزنم :

«آنان پدران من هستند،ای جریر مانند ایشان را بیاور زمانی که اجتماعات ما را به گرد هم آورد ».

کلام حضرت را مشاهده کردم بر سه قطب می چرخد:اول خطبه ها و اوامر،دوم نامه ها و رساله ها،سوم حکمت ها و پندها .عزمم بر این شد که به توفیق الهی ابتدا خطبه های نیکو،آن گاه نامه های جالب،سپس حکمت ها و آداب زیبا را انتخاب کنم ،در حالی که برای هر کدام بابی قرار دهم،و در هر باب برگهای سپیدی بنهم، تا اگر در آینده موارد دیگری را یافتم که فعلا در دسترس نبود به آن اضافه کنم .و اگر سخنی از حضرت به دست آمد که در اثنای

ص:35

گفتگویی،یا پاسخ پرسشی،یا منظور دیگری از آن حضرت صادر شده که از آن سه قطب نیست،سه قطبی که قاعده کتاب را بر آنها نهاده ام،پس آن را در بابی که مناسبتر و شباهتش به آن بیشتر بود آورم ،چه بسا در میان آنچه انتخاب نموده ام فصولی ناهماهنگ،و سخنان زیبایی نامنظم آمده ،علت این مسأله آن است که من نکات و سخنان درخشنده را گرد آوری می کنم،و قصدم نظم و پیوستگی میان آنها نیست .

و از شگفتیهای آن حضرت علیه السّلام که در آن منحصر به فرد است و همتایی ندارد این که:اگر شخص ژرف نگر و اندیشمندی در گفتار حضرتش که در زهد و مواعظ و توجه به آخرت و باز داشتن از موجبات عذاب است اندیشه کند،و به آن فکر نکند که این سخن از شخصیتی چون اوست(علیه السّلام)که دارای منزلتی عظیم،و فرمانی نافذ،و حکومتی محیط بر همگان است ،تردید نخواهد کرد که این سخن زاهدی است که جز زهد برنامه ای ندارد ،و برای او غیر سرگرمی به عبادت و بندگی شغلی نیست ،و کلام کسی است

ص:36

که در گوشه خانه ای تنها و دور از مردم ،یا در کنار کوهی جای گرفته که جز همهمه خود را نمی شنود، و غیر خود را نمی بیند ،و باورش نمی شود که این سخن از انسانی است که در میدانهای جنگ غوطه ور بوده،و با شمشیر کشیده گردن گردنکشان را از بدن جدا می کرد ،و پهلوانان را به خاک می انداخت ، و با شمشیر خون چکان از کارزار باز می گشت ،و با این وصف او زاهدترین زاهدان و برگزیده ابدال و اولیاء خداست .این از فضائل شگفت انگیز و خصائص ظریف آن حضرت است که با آن اضداد را در وجودش جمع کرده،و صفات پراکنده را الفت و پیوند داده است ، و بسیار شده است که در باره این واقعیت با برادران سخن گویم،و تعجب آنان را بر انگیزم، که در حقیقت جای عبرت و مقام فکرت است .

و بسا که در این کتاب لفظی که به دو صورت یا بیشتر روایت شده دیده می شود ،عذرم در این زمینه این است که در روایات مربوط به فرمایشات حضرت اختلاف شدیدی وجود دارد ،بسا اتفاق افتاده که کلامی از حضرت در روایتی آمده و به همان صورت در اینجا

ص:37

نقل شده ،پس از آن در روایتی به شکل دیگر دیده شده،یا به علت اینکه در روایت دوم لفظ یا جمله مفصل تر بیان شده،یا به سبب آنکه عبارت آن از عبارتی که در روایت اول آمده نیکوتر و زیباتر است، بنا بر این اقتضا داشت که آن سخن دوباره بیان شود تا هم تأییدی بر سخن انتخاب شده گذشته باشد، و هم بر حفظ بهترین سخنان آن جناب غیرت ورزیده نگذاریم چیزی از آن ناگفته بماند .و گاهی در دو جای مختلف سخنی از امام انتخاب شده آن هم نه از باب عمد بلکه به خاطر طولانی شدن زمان از روی سهو و نسیان بوده ،با این همه ادعای احاطه به تمام سخنان امام را به نحوی که هیچ سخنی از دست نرفته باشد ندارم ، بلکه بعید نمی دانم که آنچه را به دست نیاورده ام بیش از آن باشد که به دست آورده ام ،و سخنانی که من آگاهی به آن دارم کمتر از آن باشد که در اختیارم نیست ،با این همه مرا وظیفه ای جز تلاش و کوشش برای جمع آوری این سخنان نیست ،و بر خداوند است که راه را به رویم باز کند،و در این زمینه مرا هدایت نماید ان شاء اللّه .

ص:38

پس از آن نظرم بر این شد که نامش را«نهج البلاغه»بگذارم ،زیرا این گنجینه نفیس درهای بلاغت را به روی بیننده باز می کند،و راه طلب آن را به او نزدیک می نماید .نیاز دانشمند و دانشجو،و مطلوب بلیغ و زاهد در این کتاب است .در اثنای این کتاب سخنان اعجاب انگیزی در توحید و عدل و تنزیه حق از شباهت به خلق مشاهده می شود که فرونشاننده سوز هر تشنگی،و شفای هر بیماری،و پاک کننده زنگار هر شبهه ای است .توفیق و حفظ از خطا را از خدا می خواهم ،و رهنمایی و یاری را از او درخواست می کنم ،و از خطای دل پیش از خطای زبان و از لغزش سخن قبل از لغزش قدم به او پناه می برم،و او مرا بس است و نیکو وکیلی است .

ص:39

ص:40

ص:42

آغاز دین شناخت اوست ،و کمال شناختش باور کردن او ،و نهایت از باور کردنش یگانه دانستن او ،و غایت یگانه دانستنش اخلاص به او ،و حدّ اعلای اخلاص به او نفی صفات(زائد بر ذات)از اوست ،چه اینکه هر صفتی گواه این است که غیر موصوف است ،و هر موصوفی شاهد بر این است که غیر صفت است .پس هر کس خدای سبحان را با صفتی وصف کند او را با قرینی پیوند داده ، و هر که او را با قرینی پیوند دهد دوتایش انگاشته ،و هر که دوتایش انگارد دارای اجزایش دانسته ،و هر که او را دارای اجزاء بداند حقیقت او را نفهمیده ،و هر که حقیقت او را نفهمید برایش جهت اشاره پنداشته ،و هر که برای او جهت اشاره پندارد محدودش به حساب آورده ،و هر که محدودش بداند چون معدود به شماره اش آورده ، و کسی که گوید:در چیست؟حضرتش را در ضمن چیزی در آورده ،و آن که گفت:بر فراز چیست؟آن را خالی از او تصور کرده .

ازلی است و چیزی بر او پیشی نجسته ،و نیستی بر هستی اش مقدم نبوده ،با هر چیزی است ولی منهای پیوستگی با آن، و غیر هر چیزی است امّا بدون دوری از آن ،پدید آورنده موجودات است بی آنکه حرکتی کند و نیازمند به کار گیری ابزار و وسیله باشد ،بیناست بدون احتیاج به منظرگاهی از آفریده هایش ،یگانه است چرا که او را مونسی

ص:44

نبوده تا به آن انس گیرد و از فقدان آن دچار وحشت شود .

نیرومند گشاده و باز،و آب جهنده بالای سر آن در جریان .سپس باد دیگری به وجود آورد که منشأ وزش آن را مهار کرد ،و پیوسته ملازم تحریک آبش قرار داد ،و آن را به تندی و زانید،و از جای دورش بر انگیخت ، آن را به برهم زدن آب متراکم،و بر انگیختن امواج دریاها فرمان داد .

باد فرمان گرفته آب را همچون مشک شیر که برای گرفتن کره بجنبانند به حرکت آورد ،و آن گونه که در فضای خالی می وزد بر آن سخت وزید ،اولش را به آخرش،و ساکنش را به متحرکش بر می گرداند ،تا آنکه انبوهی از آب به ارتفاع زیادی بالا آمد،و آن مایه متراکم کف کرد ،آن گاه خداوند آن کف را در هوای گشاده و فضای فراخ بالا برد،و آسمانهای هفتگانه را از آن کف ساخت ،پایین ترین آسمان را به صورت موجی نگاه داشته شده ،و بالاترین آن را به صورت سقفی محفوظ و طاقی بر افراشته قرار داد ، بدون ستونی که آنها را بر پا دارد ،و بی میخ و طنابی که نظام آنها را حفظ کند .آن گاه آسمان را به زیور ستارگان و روشنی کواکب درخشان آرایش داد ،و آفتاب فروزان و ماه درخشان را در آن که فلکی گردان و سقفی روان و صفحه ای جنبان بود روان ساخت .

ص:46

صورتی تصویر ننمایند ،و صفات او را چون اوصاف مخلوقات نینگارند ،و به اماکن محدودش نسازند ،و او را به همانند و امثال اشاره نکنند .

و مزه ها و بوها و رنگها و جنسهای گوناگون را از هم باز شناسد ،در حالی که این موجود معجونی بود از طینت رنگهای مختلف،و همسانهایی نظیر هم،و اضدادی مخالف هم،و اخلاطی متفاوت با هم،از گرمی و سردی و رطوبت و خشکی و ناخوشی و خوشی .از فرشتگان خواست به ادای امانتی که نزد آنان داشت،و وفا به عهدی که به آنان سفارش کرده بود در انجام سجده بر آدم و فروتنی برای اکرام به او اقدام نمایند ، در آن وقت به فرشتگان گفت:«بر آدم سجده کنید.همگان سجده کردند جز ابلیس »که غرور و تکبر او را گرفت، و بدبختی بر او چیره شد،و به آفریده شدنش از آتش احساس عزت و برتری نمود،و به وجود آمده از خاک خشکیده را پست و بی مقدار شمرد .خداوند هم او را برای مستحق شدنش به خشم حق،و به کمال رساندن آزمایش و به انجام رسیدن وعده اش مهلت داد ،به او گفت:«تو از کسانی هستی که تا وقت معین مهلت در اختیار آنان است ».آن گاه آدم را در سرایی که عیشش بی زحمت در اختیار بود ساکن کرد، و جایگاهش را به امنیت آراست،و او را از ابلیس و دشمنی او ترساند .اما دشمنش به جایگاه زیبای او

ص:49

و همنشینی اش با نیکان رشک برد و او را بفریفت .آدم(به وسوسه دشمن)یقین را به تردید،و عزم محکم را به دو دلی ،و شادی را به ترس جابجا کرد،و ندامت را به خاطر فریب خوردن به جان خرید .آن گاه خداوند سبحان در توبه را به رویش گشود،و کلمه رحمت را به او تلقین کرد،و باز گشت به بهشت را به او وعده داد ، سپس او را به این دنیا که محل آزمایش و از دیاد نسل است فرود آورد .

را به آنان بنمایانند :از این بلند آسمان که بر بالای سرشان افراشته،و زمین که گهواره زیر پایشان نهاده،و معیشتهایی که آنان را زنده می دارد،و اجلهایی که ایشان را به دست مرگ می سپارد ، و ناگواریهایی که آنان را به پیری می نشاند،و حوادثی که به دنبال هم بر آنان هجوم می آورد .خداوند سبحان بندگانش را بدون پیامبر،یا کتاب آسمانی،یا حجتی لازم،یا نشان دادن راه روشن رها نساخت .

پیامبرانی که کمی عددشان،و کثرت تکذیب کنندگانشان آنان را از تبلیغ باز نداشت ،از پیامبر گذشته ای که او را از نام پیامبر آینده خبر دادند،و پیامبر آینده ای که پیامبر گذشته او را معرفی کرد .بر این منوال قرنها گذشت، و روزگار سپری شد ،پدران در گذشتند و فرزندان جای آنها را گرفتند .

متفاوت،و روشهایی مختلف بودند ،گروهی خدا را تشبیه به مخلوق کرده،عده ای در نام او از حق منحرف بوده ، و برخی غیر او را عبادت می نمودند .چنین مردمی را به وسیله پیامبر از گمراهی به هدایت رساند،و به سبب شخصیّت او از چاه جهالت به در آورد .آن گاه لقایش را برای محمّد صلّی اللّه علیه و آله اختیار کرد و جوار خود را برای او پسندید ،با فراخواندنش از این دنیا به او اکرام نمود،و برای او فردوس اعلا را به جای قرین بودن به ابتلائات و سختیها بر گزید،و او را کریمانه به سوی خود برد(درود خدا بر او و خاندانش باد ) و آن حضرت(به وقت انتقال به آخرت)هر آنچه را انبیاء گذشته در امت خود به ودیعت نهادند در میان شما به ودیعت نهاد ، که پیامبران امتها را بدون راه روشن،و نشانه پا برجا،سر گردان و رها نگذاشتند .

نمود،و مشکلاتش را توضیح داد .برابر با پیمانی که از بندگان گرفته تحصیل آگاهی به قسمتی از قرآن واجب، و دانستن رموز برخی دیگر از آیات لازم نیست ،وجوب احکامی در قرآن معین، و نسخ آن در حدیث روشن است ،و قسمتی از مسائل اجرایش بنا بر سنت واجب،و ترکش بنا بر قرآن آزاد است .

وجوب برخی از احکام تا زمانی معین ثابت،و پس از انقضاء مدت زائل شدنی است .بین گناهان کبیره که بر آن وعده عذاب داده،و معاصی صغیره که امید مغفرت در آن است تفاوت گذاشته ، و میان آنچه اجرای اندکش مقبول،و ترک بسیارش آزاد است فرق نهاده .

دعوتش را لبیک گفتند ،و سخن او را تصدیق نمودند،در آنجا که پیامبران او به عبادت برخاستند ایستادند، و بین خود و فرشتگانی که گرداگرد عرش می گردند شباهت ایجاد کردند ،در تجارت خانه عبادت او سودها تحصیل می کنند،و به وعده گاه مغفرت او شتابان روی می آورند .خدای سبحان کعبه را نشانه اسلام و حرم امن پناهندگان قرار داد .زیارتش را فرض،و حقّش را لازم، و رفتن به سویش را بر شما واجب نمود ،و اعلام کرد:«بر آنان که توانایی رفتن دارند زیارت بیت واجب است،و آن که با روی گرداندن کفر ورزد بداند که خدا از او و همه جهانیان بی نیاز است » .

خواهانم ،از او درخواست یاری دارم که به کفایتش نیازمندم ،آن را که او هدایت کند گمراه نشود، و هر که را او دشمن بدارد نجات نیابد،و هر که را او کفایت کند محتاج نگردد ،زیرا او سنگین ترین وزنه ها، و بهترین اندوخته هاست .و شهادت می دهم که جز خدای یگانه خدای نیست و او را شریکی نمی باشد، شهادتی که خلوصش از امتحان گذشته،و بر حقیقتش پایبندم.به آن شهادت تمسک داریم تا زمانی که خدا زنده مان می دارد،و آن را برای دشواریهای قیامت ذخیره می کنیم ،که این گواهی استواری ایمان، سر لوحه احسان،مایه خشنودی حق،و عامل طرد شیطان است .

و شهادت می دهم که محمّد بنده و رسول اوست،و او را به دین مشهور،و نشانه معروف،و کتاب مسطور،و نور درخشان،و چراغ فروزان، و دستور روشن و آشکار به سوی مردم فرستاد ،تا شبهه های آنان را بر طرف سازد،و با دلایل روشن بر آنان اتمام حجت کند،و به آیات قرآن مردم را از هلاکت بر حذر داشته،و از عواقب شوم معصیت بترساند ، رسالت او به وقتی بود که مردم دچار فتنه ای بودند که ریسمان دین از اثر آن گسسته،و پایه های یقین

ص:55

متزلزل،و اصل دین گرفتار اختلاف،و همه امور درهم ریخته بود،راه رهایی بر مردم تنگ،و مصدر هدایت پوشیده ،چراغ راهنما خاموش،و گمراهی نسبت به همه فراگیر بود .خداوند نافرمانی می شد، و شیطان یاری داده می شد،ایمان ورشکسته،پایه هایش فرو ریخته،نشانه هایش متغیر و ناشناخته،راههایش ویران و پوشیده،و آثار جاده هایش از بین رفته بود .شیطان را فرمان برده، راههای او را پیموده،و به آبشخورهای او وارد شده بودند .آثار شیطان به وسیله متابعانش به کار افتاده، و پرچمش بر افراشته شده بود ،در فتنه هایی که همچون حیوان چموش آنان را لگد مال می کرد،و زیر سم خود می کوبید، و باز هم(به انتظار فتنه ای بیش)بر سر سم خود ایستاده بود .در آن فتنه سر گردان و حیران و نادان و دچار حیله شیطان بودند.آن بزرگوار در بهترین خانه و کنار بدترین همسایگان جای داشت .خوابشان بیداری بود،و سرمه چشمشان اشک،سوزان،در سرزمینی می زیستند که آگاهشان دهانش دوخته،و نادانشان به تخت عزت نشسته بود .

ص:56

به حق دار رسیده،و خلافت به جایگاه خودش باز گشته است .

و غصه راه گلویم را بسته بود !می دیدم که میراثم به غارت می رود .تا نوبت اولی سپری شد، و خلافت را پس از خود به پسر خطاب واگذارد .[سپس امام وضع خود را به شعر اعشی مثل زد:] «چه تفاوت فاحشی است بین امروز من با این همه مشکلات،و روز حیّان برادر جابر که غرق خوشی است ».

شگفتا!اولی با اینکه در زمان حیاتش می خواست حکومت را واگذارد،ولی برای بعد خود عقد خلافت را جهت دیگری بست .چه سخت هر کدام به یکی از دو پستان حکومت چسبیدند !حکومت را به فضایی خشن کشانیده، و به کسی رسید که کلامش درشت،و همراهی با او دشوار،و لغزشهایش فراوان،و معذرت خواهیش زیاد بود .

بودن با حکومت او کسی را می ماند که بر شتر چموش سوار است،که اگر مهارش را بکشد بینی اش زخم شود، و اگر رهایش کند خود و راکب را به هلاکت اندازد !به خدا قسم امت در زمان او دچار اشتباه و نا آرامی، و تلوّن مزاج و انحراف از راه خدا شدند .آن مدت طولانی را نیز صبر کردم،و بار سنگین هر بلایی را به دوش کشیدم .

تا زمان او هم سپری شد،و امر حکومت را به شورایی سپرد که به گمانش من هم(با این منزلت خدایی)یکی از آنانم .

خداوندا چه شورایی!من چه زمانی در برابر اولین آنها در برتری و شایستگی مورد شک بودم که امروز

ص:59

همپایه این اعضای شورا قرار گیرم ؟!ولی(به خاطر احقاق حق)در نشیب و فراز شورا با آنان هماهنگ شدم ،در آنجا یکی به خاطر کینه اش به من رأی نداد،و دیگری برای بیعت به دامادش تمایل کرد، و مسایلی دیگر که ذکرش مناسب نیست .تا سومی به حکومت رسید که برنامه ای جز انباشتن شکم و تخلیه آن نداشت ،و دودمان پدری او(بنی امیه)به همراهی او بر خاستند و چون شتری که گیاه تازه بهار را با ولع می خورد به غارت بیت المال دست زدند ،در نتیجه این اوضاع رشته اش پنبه شد،و اعمالش کار او را تمام ساخت،و شکمبارگی سرنگونش نمود .

نشنیده بودند که می فرماید:«این سرای آخرت را برای کسانی قرار دهیم که خواهان برتری و فساد در زمین نیستند،و عاقبت خوش از پرهیزکاران است .»چرا،به خدا قسم شنیده بودند و آن را از حفظ داشتند،امّا زرق و برق دنیا چشمشان را پر کرد،و زیور و زینتش آنان را فریفت .

هان!به خدایی که دانه را شکافت،و انسان را به وجود آورد،اگر حضور حاضر، و تمام بودن حجت بر من به خاطر وجود یاور نبود،و اگر نبود عهدی که خداوند از دانشمندان گرفته که در برابر شکمبارگی هیچ ستمگر و گرسنگی هیچ مظلومی سکوت ننمایند،دهنه شتر حکومت را بر کوهانش می انداختم،و پایان خلافت را با پیمانه خالی اولش سیراب می کردم،آن وقت می دیدید که ارزش دنیای شما نزد من از اخلاط دماغ بز کمتر است ! [چون سخن مولا به اینجا رسید مردی از اهل عراق بر خاست و نامه ای به او داد،حضرت سر گرم خواندن شد،پس از خواندن،ابن عباس گفت:

ای امیر المؤمنین،کاش سخنت را از همان جا که بریدی ادامه می دادی!فرمود:]

ص:61

هیهات ای پسر عباس،این آتش درونی بود که شعله کشید سپس فرو نشست ! [ابن عباس گفت:به خدا قسم بر هیچ سخنی به مانند این کلام ناتمام امیر المؤمنین غصه نخوردم که آن انسان والا درد دلش را با این سخنرانی به پایان نبرد .] سخن آن حضرت در این خطبه:«کراکب الصعبة ان اشنق لها خرم و ان اسلس لها تقحّم»منظور آن است که راکب هرگاه مهار این شتر را در حالی که سرش را کنار می کشد به سختی بکشد بینی اش را پاره می کند و اگر با چموشی ای که دارد رها کند او را به زمین می کوبد و دیگر نمی تواند کنترلش کند.

گویند:«اشنق النّاقة»هنگامی که سر شتر را با مهار نگه دارد و بالا بکشد.و«شنقها»هم گویند.این معنی را ابن سکیّت در کتاب اصلاح المنطق گفته است.و این که امام فرمود:«اشنق لها»و نفرمود:«اشنقها»زیرا می خواست هم وزن باشد با«اسلس لها»،گویا آن حضرت فرموده:اگر سرش را بالا بکشد،بدین معنی که سر شتر را با مهار او بالا نگاه دارد.و در حدیث آمده:«رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله بر روی شتر خود خطبه می خواند و مهار او را بالا می کشید و شتر در حال نشخوار بود».از شواهدی که اشنق به معنای شنق آمده سخن

ص:62

عدی بن زید عبادی است

امروز(اسرار و رموز)زبان بسته را برایتان به سخن می آورم .آن که از پیروی من بازماند عقل از سرش پریده است .از زمانی که حق را به من نمایاندند در آن تردید ننمودم .(پس وحشتم از خودم نیست،چنانکه)موسی بر خودش نترسید،وحشتش از پیروزی جهّال و حکومتهای گمراه بود .امروز ما و شما بر سر دو راهی حق و باطلیم(ما حقّیم و شما باطل ).کسی که اطمینان به وجود آب دارد تشنه نمی ماند .

هر کس میوه را به موقع نچیند چون کشاورزی است که بذر را در زمین دیگری بپاشد .

اگر از قدر و منزلتم بگویم تهمتم می زنند که بر حکومت حریص است ،و اگر ساکت بمانم می گویند از مرگ ترسیده .هرگز،آن هم با آن همه مبارزات و جنگها !به خدا قسم عشق پسر ابو طالب به مرگ از علاقه کودک شیرخوار به پستان مادر بیشتر است .سکوتم محض اسراری است که در سینه دارم که اگر بگویم همه شما مردم همچون ریسمانهای بسته در دلو در اعماق چاه به لرزه خواهید آمد .

فرا رسد .و اللّه از زمان وفات پیامبر صلّی اللّه علیه و آله تاکنون مرا از حقّم کنار زده اند و آن که همسانم نبوده بر من مقدم کرده اند .

قدمهایت را بر زمین میخکوب کن .دیده به آخر لشگر دشمن بینداز .به وقت حمله چشم فروگیر .

و آگاه باش که پیروزی از جانب خدای سبحان است .

(و در روایت دیگری است:)شهرهای شما از نظر خاک بد بوترین سرزمینهای خداست :به آب نزدیکتر، و از آسمان دورتر است ،و نه دهم شر در آن است .هر که در آن گرفتار است به گناه اوست ،و هر که بیرون رفت به عفو خدا بود .گویی به این شهر شما می نگرم که آب همه جای آن را فرا گرفته به گونه ای که فقط کنگره های مسجد نمایان است،گویی سینه مرغی است در میان امواج دریا .

باز گشته .به خدایی که او را به حق فرستاد هر آینه همه درهم ریخته می شوید ،و هر آینه غربال می گردید ، و همچون محتوای دیگ جوشان درهم و برهم گشته تا آنجا که ذلیل شما گرامی و بالا نشینتان پست شود .واپس مانده ها که کوتاهی کردند پیش افتند،و پیش افتاده های گذشته پس مانند .به خدا قسم سخنی را مخفی ننموده،و دروغی بر زبان نیاورده ام ،و به این اوضاع و چنین زمانی آگاهیم داده اند .

می گویم:در این سخن کوتاه جایگاهی از زیبایی است که از هر گونه توصیف بیرون است ،بهره ای که از شگفتی در این کلام به انسان می رسد بیش از درک حقایقی است که در آن وجود دارد .

در این سخن علاوه بر آنچه گفتیم اضافاتی از فصاحت هست که زبان از بیانش عاجز،و اندیشه از رسیدن به ژرفایش ناتوان است .این گفتار مرا نمی فهمد مگر کسی که عمرش را در صنعت فصاحت صرف کرده ، و اندیشه اش به ریشه های آن نفوذ کرده باشد ،«و جز دانایان احدی قدرت تعقّل این کلام را ندارد » .

و دروغ باف زیان دید .آن که در برابر حق بایستد به هلاکت رسد .و در جهالت انسان همین بس که اندازه خود را نشناسد .ریشه ای که بر تقوا روییده نابود نگردد ،و زراعت قومی که آب تقوا خورده تشنه نشود .پس(برای دوری از فتنه)در خانه ها بمانید ،و امور بین خود را اصلاح کنید ، توبه پیش روی شماست .نباید هیچ ستایشگری جز خدا را بستاید ،و هیچ ملامتگری جز خود را ملامت نماید .

دیگران را به دوش کشد ،و هم گروگان خطاهای خود باشد .

و دیگر انسانی است که انبوهی از نادانی را در خود جمع کرده ،و در میان جاهلان امت جهت فریبشان می شتابد در تاریکی های فتنه ها می تازد ،و نسبت به مصالحی که در پیمان صلح است نابیناست .انسان نماها دانشمندش دانند در حالی که بی دانش است .از آغاز وقتش را صرف انباشتن چیزهایی کرده که اندکش از بسیارش بهتر است ،همین که از آب گندیده سراب شد،و امور بیهوده را روی هم انباشت ، به ناحق بر کرسی قضاوت میان مردم می نشیند،تا بیان مسایلی را که بر دیگران مشتبه شده به عهده گیرد ! چون با مسأله مبهمی روبرو شود آراء بی فایده و بی پایه اش را به میدان آورده،قاطعانه حکم می کند .از این رو در برابر شبهات به مانند مگسی در تارهای سست عنکبوت گرفتار است ، این بی مایه نمی داند رأیش بر صواب است یا بر خطا ؟اگر حکمی به صواب راند می ترسد بر خطا باشد ، و چون به خطا حکم کند امیدوار است که راه صواب رفته باشد .در امواج جهالتهایشان گم شده ، با دیده کور در تاریکی های نادانی راه پوید ،هیچ امر مشتبهی را قاطعانه بر اساس دانش حل نمی کند .

ص:76

روایات را همچون کاهی که بر باد می رود می پراکند .به خدا قسم این بی خرد را نه در حل مسایلی که بر او وارد می شود مایه ای از دانش و علم است ،و نه شایسته مسندی است که به او واگذار شده ،در آنچه انکار کرده علمی را که بر خلاف انکار او باشد گمان نمی برد ،و رأیی بالاتر از رأی خود برای دیگری نمی بیند .

چون امری بر او تاریک گردد بر آن سر پوش نهد زیرا به نادانی خود واقف است .

از داوریهای ظالمانه اش خونهایی که به قضاوت او ریخته شده ،و میراثهای به غارت رفته فریادها دارند .

از این طایفه ای که نادان زندگی می کنند،و گمراه می میرند به خداوند شکایت می برم .

به نزد این بی مایگان متاعی بی ارزش تر از قرآن نیست آن گاه که به شیوه صحیح معنی شود ، و هیچ کالایی پر رونق تر و گرانبهاتر از قرآن نیست زمانی که بر اساس هوا و هوس معنی شود ،و برای اینان چیزی زشت تر از معروف،و مسأله ای زیباتر از منکر نیست .

ص:77

ولی رسولش-که درود خدا بر او و آلش باد-در تبلیغ آن کوتاهی کرده ؟ در صورتی که خداوند می فرماید:«در کتاب چیزی را فرونگذاشتیم .»و می فرماید:

«بیان هر چیزی در آن است .»و تذکر داده که بعض قرآن گواه بعض دیگر است، و اختلافی در آن نیست ،و فرموده:«اگر این کتاب از سوی غیر خداوند نازل شده بود در آن اختلاف فراوان می یافتند .»قرآن ظاهرش زیبا،و باطنش عمیق و ناپیداست ، شگفتی هایش تمام شدنی نیست ،و غرایبش پایانی ندارد ،و تاریکی ها جز با قرآن از فضای حیات زدوده نگردد .

تو را به سود و زیان من چه کسی خبر داد ؟لعنت خدا و لعنت کنندگان بر تو باد ، ای بافنده پسر بافنده ،منافق کافر زاده !به خدا سوگند یک بار در زمان کفر اسیر شدی و بار دیگر در اسلام ،و در هر مرتبه نه ثروتت تو را سودی داد و نه تبارت به دادت رسید .

مردی که عشیره خود را به دم شمشیر بسپارد ،و مرگ را به سوی آنان آنان کشاند حق اوست که نزدیکانش با او دشمنی ورزند ،و بیگانگان از او ایمن نباشند .

می گویم:مقصود امام این است که اشعث یک بار در کفر و بار دیگر در اسلام به اسارت رفت .و این که فرمود:

«عشیره خود را به دم شمشیر سپرد »منظورش برنامه ای است که اشعث در یمامه با خالد بن ولید داشته ، اشعث قوم خود را فریب داد تا خالد بر آنان هجوم کرد .از آن پس قوم اشعث او را «عرف النار»نامیدند ،و این سخن در نزد عرب اصطلاحی است برای آدم دغلباز .

ص:80

اگر سر بر تابند تیغ تیز حواله آنان می کنم ،که درمان ایشان از باطل است، و یاری دهنده حق .شگفتا!از من می خواهند به میدان جنگ آیم ، و در نبرد با آنان صبر ورزم !مادر به عزایشان بنشیند ،تا کنون کسی مرا از نبرد نترسانده ، و از شمشیر به وحشت نینداخته .من به پروردگارم یقین دارم ،و شبهه ای در دینم ندارم .

زمانی که جامه پستی به بر ننموده و آبرو از دست نداده تا تنگ نظران به ذلّت نشسته به سر زنشش برخیزند همانند قماربازی است که با اولین تیر خود احتمال بردن دارد ،بدون اینکه در انتظار باختن باشد .همچنین انسان مسلمانی که به دور از خیانت است به انتظار یکی از دو برنامه نیکو از سوی خداست :یا خداوند او را به جهان دیگر برد، که در آنجا آنچه نزد خدا دارد برای او بهتر است ،یا رزق الهی در اهل و مال و همراه آن دین و شرف به او برسد .همانا ثروت و فرزند بهره این جهان ،و عمل صالح نصیب انسان در آخرت است ،که گاه خداوند این دو را در گروهی جمع می کند .بنا بر این از خداوند نسبت به آنچه شما را از آن بر حذر داشته پروا کنید ،و از او جدّا بترسید نه ترسی که محصول عذر و بهانه باشد ، و عمل کنید ولی بدون ریا و خودنمایی ،زیرا کسی که برای غیر حق عمل کند خداوند او را برای دریافت مزد به همان غیر واگذار کند .رتبت شهیدان،و زندگی با سعادتمندان، و همنشینی با انبیا را از خدا خواهانیم .

ص:85

ای مردم،انسان هر چند صاحب ثروت باشد از عشیره خود بی نیاز نیست،نیازمند است که آنان با دست و زبان از او دفاع کنند ،آنان برای پشتیبانی ار او از هر سو،و رفع پراکندگی و گرفتاریش مهم ترین مردمند ،و به وقت پیشامدهای ناگوار نسبت به او از همه مهربان ترند .

نام نیکی که خداوند در میان مردم از انسان به جای گذارد بهتر از ثروتی است که آن را برای دیگران به ارث می نهد .

می گویم:«غفیره»در این خطبه به معنای زیادت است،چنانکه به جمع کثیر گویند:الجمّ الغفیر و الجماء الغفیر .در روایتی:«عفوة من أهل و مال»آمده و«عفوه»گزیده چیزی است ،گفته می شود:

عفوه طعام را خوردم یعنی گزیده آن را .و کلام امام«کسی که نصرت خود را از اقوامش بردارد»چه کلام نیکویی است ،زیرا آن که خویشانش را از خیر خود منع کند یک کمک از آنان دریغ داشته ،ولی اگر به یاری آنان نیاز پیدا کند و به همکاری آنان محتاج شود کمک های خود را از او منع نموده ،و به حرف او گوش نمی دهند ،که در این صورت خود را از منفعت جمعی کثیر محروم کرده و قومی را از یاری خود باز داشته است .

مداهنه و سستی نمی کنم .عباد خدا!از خدا پروا کنید ،و از خدا به خدا بگریزید ، و در راهی که برای شما قرار داده قدم نهید ،و به ادای تکالیف قیام کنید ، که اگر در دنیا پیروز نشوید علی ضامن پیروزی شما در آخرت است .

«سوگند به جان پدر خوبت ای عمرو که از این ظرف(حکومت)جز ته مانده ای اندک بهره ای برایم نیست » سپس فرمود:شنیده ام بسر وارد یمن شده ،سوگند به خدا می بینم که این قوم به زودی بر شما چیره شوند به خاطر اجتماعی که آنان بر باطلشان دارند ، و تفرقه ای که شما از حق دارید ،و محض اینکه شما در راه حق به امام خود عاصی هستید ،و آنان در راه باطل مطیع رهبر خویشند ،و به علّت اینکه آنان امانت او را ادا می کنند و شما خیانت می ورزید ، و به جهت اینکه آنان در شهرهای خود درستکارند و شما فاسد هستید .من اگر قدح چوبینی در اختیار شما بگذارم می ترسم بند بی ارزش آن را ببرید .

الهی من از اینان ملول شده ام و آنان از من ،من از اینان افسرده ام و آنان از من ، پس بهتر از اینان را به من عنایت کن ،و به جای من شرّی را بر ایشان بگمار .خداوندا،دلشان را آب کن چون نمکی که در آب حلّ شود .به خدا قسم دوست دارم به جای شما هزار سوار از قبیله بنی فراس بن غنم داشتم .

ص:89

«اگر آنان را دعوت می کردی چون ابرهای بارنده تابستان به سرعت به کمک تو می شتافتند » سپس از منبر فرود آمد .می گویم:«ارمیه»جمع«رمیّ»به معنای ابر است .

و«حمیم»در اینجا به معنای تابستان است .شاعر از ابر تابستانی یاد کرده چون سبکبار است و زودگذر،زیرا بارانی ندارد .ابر پر آب حرکتش کند است ،و این بیشتر در زمستان است .شاعر سواران قبیله را به خاطر شتاب در پذیرفتن دعوت و یاری رساندن،به ابر تابستانی تشبیه کرده است .

دلیلش آن است که گوید :.. .

و امین بر قرآن بر انگیخت ،و شما ملّت عرب در آن وقت دارای بدترین دین،و در بدترین خانه بودید ،منزلتان در میان سنگهای سخت ،و در بین مارهای زهردار بود ،آب تیره می نوشیدید ، غذای خشن می خوردید ،خون یکدیگر را می ریختید ،قطع رحم می کردید ، بتان در میان شما نصب شده بود ،و گناهان به شما بسته بود .

هر کس آن را از باب بی اعتنایی ترک کند خداوند بر او جامه ذلت بپوشاند ،و غرق بلا نماید ، و به ذلّت و خواری و پستی گرفتار آید ،بر دلش پرده های بی عقلی زده شود ، و در برابر ضایع کردن جهاد حق از او گرفته شود،و محکوم به ذلت و خواری،و محروم از انصاف گردد .

بدانید که من شب و روز و نهان و آشکار،شما را به جنگ این قوم دعوت کردم ،به شما گفتم که با اینان بجنگید پیش از اینکه با شما بجنگند ،به خدا قسم هیچ ملّتی در خانه اش مورد حمله قرار نگرفت مگر اینکه ذلیل شد .اما شما مسئولیت جهاد را به یکدیگر حواله کردید و به یاری یکدیگر بر نخاستید تا دشمن از هر سو بر شما تاخت،و شهرها را از دست شما گرفت .این مرد غامدی است که لشکرش به انبار وارد شد ،حسّان بن حسّان بکری را کشت،و مرز بانان شما را از جای خود راند .به من خبر رسیده مهاجمی از آنان بر زن مسلمان و زن در پناه اسلام تاخته و خلخال و دستنبد و گردن بند و گوشواره او را به یغما برده ،و آن بینوا در برابر آن غارتگر جز کلمه استرجاع و طلب دلسوزی راهی نداشته ،آن گاه این غارتگران

ص:93

با غنیمت بسیار باز گشته ،در حالی که یک نفر از آنها زخمی نشده.و احدی از آنان به قتل نرسیده .

اگر بعد از این حادثه مسلمانی از غصه بمیرد جای ملامت نیست ،بلکه مرگ او در نظر من شایسته است .

عجبا عجبا!به خدا سوگند که اجتماع اینان بر باطلشان،و پراکندگی شما از حقّتان دل را می میراند،و باعث جلب غم و غصه است .رویتان زشت و قلبتان غرق غم باد که خود را هدف تیر دشمن قرار دادید ،آنان شما را غارت کردند و شما چیزی به دست نیاوردید ، جنگیدند ولی شما نجنگیدید ،خدا را معصیت می کنند و شما خشنودید .در تابستان شما را دعوت به جهاد آنان می کنم گویید:هوا گرم است،مهلت ده تا گرما برود .و در زمستان شما را می خوانم گویید:هوا سرد است ،مهلت ده تا سرما بنشیند .همه این بهانه ها برای فرار از گرما و سرماست .شما که از گرما و سرما می گریزید پس به خدا سوگند از شمشیر گریزان تر خواهید بود .

ص:94

ای نامردان مرد نما ،دارندگان رؤیاهای کودکانه ،و عقلهایی به اندازه عقل زنان حجله نشین ،ای کاش شما را ندیده بودم و نمی شناختم .به خدا قسم حاصل شناختن شما پشیمانی و غم و غصه است .خدا شما را بکشد،که دلم را پر از خون کردید ، و سینه ام را مالامال خشم نمودید ،و پی در پی جرعه اندوه به کامم ریختید ، و تدبیرم را به نافرمانی و ترک یاری تباه کردید ،تا جایی که قریش گفت:

پسر ابو طالب شجاع است ولی دانش جنگیدن ندارد .خدا پدرانشان را جزا دهد ، آیا هیچ کدام آنان کوشش و تجربه مرا در جنگ داشته ؟و پیشقدمیش از من بیشتر بوده ؟هنوز به سن بیست سالگی نرسیده بودم که آماده جنگ شدم ،اکنون عمرم از شصت گذشته ،ولی برای کسی که اطاعت نشود تدبیری نیست .

ص:95

خواب باشد ندیدم ،و همچون عذاب که گریزان از آن در غفلت باشد سراغ ندارم .هشیار باشید کسی که حق سودش ندهد باطل او را ضرر زند ،و آن را که هدایت مستقیم ننماید گمراهی او را به هلاکت کشاند .بدانید شما به کوچ از دنیا امر شده ،و بر تهیه توشه دلالت شده اید .

ترسناکترین چیزی که از آن بر شما می ترسم پیروی هوا و آرزوی دراز است .

پس در این دنیا از دنیا توشه ای برگیرید که در آخرت خود را از عذاب محافظت کنید .

می گویم:اگر سخنی باشد که مردم را به زهد در دنیا و عمل مربوط به آخرت وادار کند همین سخن است .و همین بس که این کلام دل را از وابستگی به آرزوها قطع کند ،و نور موعظه و قدرت باز داشتن انسان از گناه را در دل بر افروزد .و عجیب ترین جملات این خطبه این است که می فرماید :«امروز روز تمرین،و فردا روز مسابقه ،و مزد برنده بهشت،و عاقبت بازنده آتش است .»زیرا در این سخن با وجود عظمت لفظ و بزرگی معنا و تمثیل درست ،و تشبیه واقعی ،سرّی شگفت و معنایی لطیف نهفته ،و آن قول حضرت است که می فرماید:«و السّبقة الجنّة،و الغایة النّار »که چون معنی سبقه و غایت

ص:97

مخالف هم است از آن حقیقت قیامتی به دو لفظ مختلف«سبقه-غایت»تعبیر فرموده،زیرا مسابقه در کاری محبوب و هدفی مطلوب است و این صفت بهشت است،نه دوزخ که به خدا از آن پناه می بریم ،و شایسته نبود بگوید:«و السبقة النار »،بدین خاطر فرمود:

«الغایة النار »،چه اینکه ممکن است پایان یک راه کسی را خوش نیاید ،و ممکن است خوش آید،بنا بر این صحیح این است که برای هر دو صورت با کلمه غایت تعبیر شود .غایت در این زمینه مانند مصیر و مآل است ، چنانکه حق فرموده:قلْ تَمَتَّعُوا فَاِنَّ مَصیرَکُمْ الَی النَارِ ،که صحیح نیست در اینجا به جای«مصیر»کلمه«سبقه»آید .در این سخن اندیشه کن که نهانی شگفت و ژرفایی عمیق و لطیف دارد ،و بیشتر سخنان حضرت چنین است .در برخی از نسخه ها «سبقه»به ضمّ سین وارد شده .و سبقه به ضمّ سین نزد عرب مال یا متاعی است که به برنده مسابقه جایزه می دهند .و معنی سبقه به فتح و ضم به هم نزدیک است ،زیرا سبقه به ضم سین جزاء عمل ناپسند نیست بلکه پاداش کار خوب است .

ص:98

و آن که شما بهره او شوید به خدا قسم که به تیر قرعه ای که سهمی ندارد دست یافته ،و آن که به کمک شما تیر انداخت تیری بی دندانه و پیکان پرتاب کرد .به خدا سوگند نه گفته شما را باور می کنم ، و نه طمعی به یاری شما دارم ،و نه دشمن را از شما می ترسانم .شما را چه شده ؟دوای دردتان چیست؟ و راه علاجتان کدام است ؟دشمن هم مانند شماست.چرا سخن بدون عمل ؟!و غفلت بدون ورع ؟!و طمع در غیر حق ؟!

او به جور و اسراف حکومت راند ،و شما هم بیش از حد بیتابی کردید .برای خدا حکم حقّی است در باره او که جور و اسراف داشت،و برای شما که خارج از حد عمل کردید .

انداخته ،خود را برای فساد آماده نموده،دین خود را تباه کند برای اندکی از مال دنیا که به غارت برد، یا سوارانی که به دنبالش بیفتند،و یا مسندی که بر آن نشیند .چه تجارت بدی است که دنیا را ارزش خود دانی ،و آن را عوض آنچه نزد خدا برای تو مهیاست قرار دهی ! گروه دیگر آن که با عمل آخرت دنیا خواهد،و آخرت را به وسیله عمل صالح دنیوی نجوید .اظهار فروتنی کند ،گامها را کوچک بردارد ،دامن جامه کوتاه نماید ، و خود را امین جا زند ،و پرده پوشی حق را وسیله معصیت قرار دهد ! گروه دیگر را پستی نفس و نداشتن قوم و قبیله از طلب حکومت بر جا نشانده، این تهیدستی او را محدود کرده ،خود را به اسم قناعت آراسته ،و خویش را به لباس زهد زینت داده ،در حالی که در شب و روز اهل عنوان قناعت و زهد نیست .

باقی ماندند آنان که یاد قیامت چشمشان را از حرام بسته ،و ترس از محشر اشکشان را جاری کرده .گروهی از اینان مطرود مردمند ،و بعضی در وحشت مقهوریت ،و دسته ای ساکت

ص:103

و خاموش ،و عده دیگر با خداوند مناجات مخلصانه دارند ،و بعضی از اینان هم ماتم زده و زجر کشیده اند .

تقیه آنان را به گمنامی کشیده ،در خواری غرق شده ،در دریایی از تلخی غوطه ورند ، دهانشان از سخن بسته ،و قلبشان مجروح است .ملّت را موعظه کردند تا ملول و خسته شدند ،مقهور مردم شده تا خوار گشتند ،و شهید شدند تا کم شدند .دنیا باید در چشم شما ناچیزتر از برگهایی باشد که جز در دباغی به کار نیاید ،و بی ارزش تر از پشم بز باشد که موقع چیدن از دم قیچی می ریزد .از گذشتگان پند گیرید پیش از آنکه آیندگان از شما پند گیرند ،و دنیای نکوهیده را رها کنید ،زیرا این دنیا کسانی را رها کرده که عاشق تر از شما به آن بودند .

می گویم:بی بهره گان از دانش این خطبه را به معاویه نسبت داده اند ،در صورتی که بدون تردید از سخنان امیر المؤمنین علیه السّلام است ،طلای ناب کجا و خاک ؟!آب شیرین کجا و آب تلخ ؟!بر این مدعا دلالت کرده رهنمای ماهر ،و نقد کرده آن را ناقد بصیر:عمرو بن بحر جاحظ که این خطبه را در اول کتاب«البیان و التبیین»آورده ،و کسی را که آن را به معاویه نسبت داده

ص:104

ذکر نموده و آن گاه گفته:این سخن به فرمایشات علی شبیه تر،و به روش آن حضرت در تقسیم مردم، و وصف آنان به مغلوبیت و ذلّت و تقیه و ترس،سزاوارتر است .و گفته:کجا دیدیم معاویه را در حالی از احوال که در گفتارش روش زاهدان و رفتار عابدان را پیش گیرد و مانند آنان سخن گوید ؟!

خداوند سبحان محمّد صلّی اللّه علیه و آله را به نبوت بر انگیخت در حالی که احدی از عرب کتاب خوان نبود ،و ادّعای نبوت نداشت .آن حضرت ایشان را رهبری کرد تا در محل اصلی آدمیت مستقر ساخت ،و به زندگی نجات بخش رساند ،تا کجی های آنان استقامت یافت ،و احوال متزلزل آنان آرام گردید .به خدا قسم من در میان جمعیت این لشکر بودم که به سپاه کفر هجوم بردیم تا فرار کردند .

از جنگ عاجز نشدم و نترسیدم ،این بار هم وضع من مانند آن زمان است ،بی شک باطل را می شکافم تا حق از پهلوی آن بیرون آید .مرا با قریش چه کار ؟!به خدا در روزگار کفرشان با آنان جنگیدم،امروز هم محض انحرافشان با آنان پیکار می کنم ،دیروز رویارویشان قرار داشتم،امروز هم در مقابلشان ایستاده ام .به خدا قسم قریش کینه ای از ما ندارد جز آنکه خدا ما را بر آنان برگزید ، و آنان را در زمره خود در آوریم ،پس چنان بودند که شاعر گفته :

«به جان خودم سوگند که بامدادان پیوسته شیر خالص نوشیدی ،و سر شیر و خرمای بی هسته خوردی .

ما این مقام عالی را به تو دادیم و تو مقامی نداشتی ،ما بودیم که پیرامون تو اسبان کوتاه مو و نیزه ها فراهم ساختیم » .

ص:106

به خشم نمی آیید ،دیده دشمن بیدار است و شما در بی خبری هستید .به خدا قسم شکست خوردند آنان که با یکدیگر همراهی نکردند .سوگند به خدا گمانم در حق شما این است که اگر جنگ شدت گیرد ، و تنور مرگ گرم شود ،شما مانند جدا شدن سر از بدن از پسر ابو طالب جدا شوید .

سوگند به حق،کسی که زمینه سلطه دشمن را بر خود فراهم کند تا دشمن گوشتش را بخورد،و استخوانش را بشکند، و پوستش را بکند ،عجز و بی غیرتیش بزرگ ،و دلش که در قفسه سینه اش جای دارد ناتوان و ضعیف است .تو اگر می خواهی این گونه باش ،اما من به خدا قسم قبل از آنکه فرصت سلطه به دشمن بدهم با شمشیر مشرفی چنان بزنم که استخوان ریزه های سرش بپرد ،و بازو و قدمش قطع شود ،و بعد از آن خداوند هر چه را خواهد انجام دهد .

ای مردم،مرا بر شما حقّی است ،و شما را بر من حقّی .اما حق شما بر من این است که خیر خواه شما باشم ،و غنیمت شما را به نحو کامل به شما بپردازم ،و شما را تعلیم دهم تا جاهل نمانید ، و مؤدب به آداب نمایم تا بیاموزید .و اما حقی که من بر شما دارم وفا به بیعتی است که با من نموده اید ،

ص:108

و خیر خواهی نسبت به من در حضور و غیاب ،و اجابت دعوتم به وقتی که شما را بخوانم ، و اطاعت از من چون دستوری صادر کنم .

ولی از دستورم سرپیچی کردید،سر پیچی مخالفان جفا کار،و پیمان شکنان نافرمان ، تا جایی که خیر خواه در خیر خواهیش به تردید افتاد ،و آتش زنه از آتش دادن امتناع کرد .داستان من و شما چنان است که برادر هوازنی گفته :

«من در منعرج اللّوی دستورم را به شما گفتم و شما امر مرا نفهمیدید مگر ظهر فردا که کار از کار گذشته بود » .

شدم رأیم را با رأی شما یکی کنم .شما مردمی سبکسر و غرق در خیالات احمقانه هستید .ای مردم بی ریشه،من که شرّی برایتان نیاوردم ،و زیانی برای شما نخواستم !

ما به قضاء الهی راضی ،و تسلیم امر او هستیم .

آیا مرا می بینی که به رسول خدا-که درود خدا بر او و آلش باد-دروغ بندم ؟به خدا اول کسی هستم که او را باور کردم ،و اول کسی نخواهم بود که بر او دروغ بندم .در مسأله خلافت خود فکر کردم دیدم وجوب اطاعت از رسول(که مرا به مدارا امر کرده بود)بر عهده من است،بیعت کردم و بر اساس پیمان خود با نبی اسلام عمل کردم .

می گویم:«متذائب»به معنی«مضطرب»است ،و این معنا از گفتار عرب گرفته شده که می گویند:«تذاءبت الرّیح» یعنی باد مضطرب وزید .و به این خاطر گرگ را«ذئب»می گویند که وقت راه رفتن مضطرب است .

[در روایت دیگری آمده:وقتی گفتار خوارج را در زمینه حکمیت شنید فرمود:]در باره شما به انتظار حکم خدا هستم .[و فرمود:]اما در سایه حکومت انسان صالح،اهل تقوا به راه خود ادامه دهند .ولی در حکومت بدکار،اهل شقاوت از حیات دنیا بهره مند می گردند ،تا روزگار هر یک به سر آید ،و مرگش فرا رسد .

و آن که باکی در دین ندارد فرصت حیله گری را از دست نمی دهد .

[می گویم:«حذّاء»به معنی شتابان است،و گروهی«جذّاء»به جیم و ذال آورده اند،یعنی همه خیر و خوبیهای آن قطع شده است . ]

برای خود چاره ای جز جنگ یا کفر به آورده محمّد صلّی اللّه علیه و آله ندیدم .

قبل از من برای مردم حاکمی بود که حوادثی را پدید آورد ،و جای اعتراض و گفتگو علیه خود را برای مردم باز کرد ، مردم هم در باره او سخنانی گفتند،آن گاه بر او خرده ها گرفتند و به تغییر او دست زدند .

امّا بعد،مقدّمه سپاه خود را فرستادم ،و به آنان امر کردم که در حواشی فرات بمانند تا دستورم به آنها برسد .رأیم این است که از فرات بگذرم و به دسته ای اندک از شما که در کنار دجله اند برسم ،و آنان را بسیج کرده همراه شما به جنگ با دشمنانتان ببرم ،و آنها را یار شما قرار دهم .

[می گویم:«ملطاط»جهت حرکتی است که به لشگر خود دستور داد آن جهت را بگیرند ،که کنار فرات بود.و ملطاط به ساحل دریا هم گفته می شود ،و اصل معنای این لغت زمین هموار است .

و منظور حضرت از نطفه آب فرات است ،و این از عبارات غریب و اعجاب انگیز است . ]

دلالت دارد ،و به دیده بینا در نیاید .چشمی که او را ندیده انکارش نمی کند ، و دل کسی که وجودش را باور کرده به کنه ذاتش نمی رسد .در برتری از همه چیز پیشی گرفته و چیزی از او برتر نیست ،به هر چیزی نزدیک است و چیزی نزدیک تر از او نیست .نه برتری مقامش او را از مخلوقات دور نموده ،و نه نزدیکی او به موجودات موجب مساوی بودنش با آنها در مکان گشته .عقلها را بر بیان حدود صفتش آگاه نکرده ،و آنها را از معرفت لازم در باره وجودش باز نداشته .

او خداوندی است که آثار هستی اقرار قلبی منکرش را گواهی می دهد .

خداوند از آنچه تشبیه کنندگانش به موجودات می گویند و از اوهام منکرانش بسی بالاتر است .

در این فتنه ها و احکام با کتاب خدا مخالفت می شود ،و مردانی مردان دیگر را بر غیر دین خدا یاری و پیروی می نمایند .اگر باطل از آمیزش با حق خالص می شد راه بر حق جویان پوشیده نمی ماند .و اگر حق در پوشش باطل پنهان نمی گشت زبان دشمنان یاوه گو از آن قطع می گشت .ولی پاره ای از حق و پاره ای از باطل فراهم شده و در هم آمیخته می شود ،در این وقت شیطان بر دوستانش مسلط می شود ،و آنان که لطف حق شاملشان شده نجات می یابند .

یا شمشیرتان را از خون آنان سیراب کرده تا از آب سیراب شوید .زیرا نابودی شما در آن زندگی است که محصولش شکست از دشمن است ،و زندگی شما در آن مرگی است که نتیجه اش پیروزی بر دشمن است .

بدانید معاویه دسته ای گمراهان منحرف را به دنبال خود آورده ،و حقیقت را از آنان پنهان کرده ، تا این بی خبران گلوهای خود را آماج تیر مرگ نموده اند .

از دنیا چیزی نمانده جز ته مانده آبی همانند ته مانده آبی در ظرفی کوچک ،و یا چون جرعه آبی اندک که اگر تشنه ای بمکد سیراب نشود .ای بندگان خدا،عزم را بر کوچ از این دنیایی که فنا برای اهلش مقرر شده جزم کنید ،آرزو در اینجا شما را مغلوب خود نکند ، و مدت حیات در آن به نظرتان طولانی نیاید .

به خدا قسم اگر همچون شتر فرزند مرده غم زده بنالید ،و به مانند کبوتر دور از همدم صدا کنید ، و به مثل راهبی تارک دنیا زاری نمایید ،و در راه خدا از اموال و فرزندانتان دل بردارید ،برای درخواست قرب حق در مرتبه ای بالا ،یا برای آمرزش گناهانی که کتابهای حق شماره کرده ،و فرشتگانش آن را حفظ نموده ،هر آینه در برابر پاداشی که برای شما از خدا امید دارم ،و عقابی که از آن بر شما می ترسم کم و اندک است .به خدا سوگند اگر به خاطر شوق حق و ترس از او دلهای شما آب شود،و دیدگانتان خون ببارد ، سپس به اندازه بقای دنیا عمر کنید ،باز هم کار کردهای خوب شما-هر چند از هیچ کوششی دریغ

ص:126

نکنید-با نعمت های عظیمی که به شما داده،و با هدایتی که جهت بر خورداری از ایمان به شما مرحمت فرموده برابری نخواهد داشت .

مانند رفتار امروز شما داشتیم پایه ای از بنای اسلام بر پا نمی شد ،و شاخه ای از درخت ایمان سبز نمی گشت .

به خدا قسم با این وضعی که دارید به جای شیر خون خواهید دوشید ،و به دنبالش دچار ندامت خواهید شد .

«آثر»با ثاء سه نقطه به معنای روایت کننده و حکایت کننده حدیث ،که این صحیح ترین وجه نزد من است .گویی حضرت فرموده:مخبری از شما باقی نماند .سوم«آبز»با زای نقطه دار به معنای پرخاشگر ،و نیز به معنای هلاک شونده است .

می شوند و در آن اقامت می کنند .دنیا در دید خردمندان همانند سایه در حال برگشت است ،به وقتی که آن را در حال گسترش می بینی جمع می شود ،و وقتی که رو به افزایش می نگری رو به کاهش می رود .

و ساعت مرگ آن را منهدم می نماید سزاوار کوتاهی است ،و اجل پنهان که آمد و رفت شب و روز آن را می آورد سزاوار سرعت باز گشت است ،و آن آینده ای که با خود رستگاری یا بد بختی آورد شایسته آماده کردن بهترین توشه است .پس در دنیا توشه بردارید توشه ای که خود را بدان از عقاب فردا حفظ کنید .آن عبدی تقوا پیشه شد که خیرخواه خود گشت ، و توبه اش را پیش انداخت ،و بر شهوتش پیروز شد ،زیرا زمان اجل انسان مخفی است ،و آرزویش گول زننده اوست ،شیطان موکّل آدمی است که معصیتش را در نظرش می آراید تا مرتکب آن شود ،و توبه را به صورت آرزو برای آینده جلوه می دهد تا آن را به تأخیر افکند ،تا مرگ بر آدمی بتازد زمانی که نسبت به آن غافل تر از هر چیز باشد .

حسرت و اندوه بر آن بی خبری که عمر نابود شده اش بر او حجّت است ،و پایان زندگیش شقاوت !از خدا درخواست دارم ما و شما را از کسانی قرار دهد که نعمت آنان را به طغیان نیندازد ،و هدفی آنان را در عبادت پروردگار خود مقصّر نسازد ،و پس از مرگ ندامت و اندوه بر او فرود نیاید .

ص:137

موجودات را نه برای تقویت سلطنت خود آفرید ،و نه به خاطر ترس از حوادث روزگار ،و نه برای کمک گرفتن در دفع همتای پرخاشگر ،و نه برای به دست آوردن نیرو برای پیکار با شریک پر نخوت و ضد گردن کش ،بلکه همه آفریدگان پرورده شده و بندگانی ذلیل و خوارند .در اشیاء حلول ننموده تا گفته شود خدا در آنهاست .و از آنها دور نگشته تا گفته شود جدای از آنهاست .

آفریدن موجودات و تدبیر وضع آنان او را خسته و درمانده نکرده ،و نسبت به آنچه آفریده عجزی به او دست نداده ،و در آنچه حکم داده و مقدر نموده اشتباهی بر او وارد نگشته ،بلکه کارش قضایی است استوار ، و علمی است محکم ،و امری است قطعی .بندگان با وجود خشمش به او امیدوار ،و با وجود نعمت هایش از او هراسانند .

و دندانها را به هم بفشارید ،زیرا این برنامه شمشیرها را از سر دورکننده تر است .زره را بر تن کامل کنید ،و شمشیرها را پیش از بیرون کشیدن در غلاف بجنبانید ،به گوشه چشم با حالت خشم به دشمن بنگرید ،و نیزه را از راست و چپ به دشمن بزنید ،و با دم شمشیر ضربه وارد کنید و شمشیرها را با پیش نهادن گامها به دشمن برسانید ،و بدانید که عمل شما در دید خداست و شما با پسر عم رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله همراه هستید ،پس حمله را پی در پی کنید ،و از فرار کردن شرم نمایید ، زیرا فرار از جنگ ننگ نسلها ،و آتش فردای قیامت است .

از جدا شدن روحتان از بدن در جهاد خوشحال باشید ،و آسان به سوی مرگ حرکت نمایید .

بر شما باد به این لشگر متراکم دشمن ،و خیمه های افراشته به طناب ،میان آن خیمه را بزنید ، که شیطان در جانب پایین آن پنهان است ،برای برجستن دست به پیش داشته ،و برای فرار پا پس نهاده .برای نمودار شدن پایه حق هر چه سخت تر قصد دشمن کنید،که«شما انسانهای برترید و خدا با شماست و پاداش شما را هیچ نمی کاهد » .

ص:140

به شما رو می کند هر مردی از شما درب خانه اش را می بندد ،و چون سوسمار به لانه می خزد و مانند کفتار به آشیانه پناه می برد .به خدا قسم خوار و ذلیل کسی است که شما به یاریش برخیزید .و آن که به وسیله شما به سوی دشمن تیر بیندازد با تیر شکسته بی پیکان تیراندازی کرده .سوگند به خدا شما در عرصه های آرام فراوانید ،ولی زیر پرچم های جهاد اندک .من آنچه که شما را اصلاح و کجی هایتان را مستقیم می نماید می دانم ،ولی هرگز با تباه کردن خود شما را اصلاح نمی کنم .

خداوند رویتان را خوار ،و نصیبتان را تباه گرداند .آنچنان که باطل را می شناسید معرفت به حق ندارید ،و آنچنان که حق را باطل می کنید باطل را نابود نمی نمایید !

بر من آشکار شد ،گفتم:ای پیامبر خدا،چه کجی ها و دشمنی ها از امت تو دیدم ! فرمود:به آنان نفرین کن .گفتم:خداوند بهتر از آنان را به من عنایت کند ،و به جای من شری را بر آنان گمارد .

منظور از«اود»کجی و«لدد»دشمنی است،و این از فصیح ترین سخنان است .

خدا ؟من اولین کسی هستم که به حق ایمان آوردم.یا بر پیامبر خدا ؟من نخستین فردی هستم که او را تصدیق نمودم .

نه هرگز به خدا قسم ،اما سخنانی است که از پیامبر گرفته ام که شما از آن غایب بودید ،و لیاقت شنیدن آن را نداشتید .

مادر آن که گفت«علی دروغ می گوید»به عزا بنشیند !اگر ظرفیت داشته باشد علم و حکمت را رایگان در اختیارش می گذارم ، «و در آینده حقیقت آنچه را به شما خبر دادم خواهید دانست » .

را دفع ،و حمله های گمراهی را شکست ،چنان که سنگینی رسالتی را که بر عهده گرفت با قدرت پیش برد ، به امر تو قیام نمود ،و در راه رضای تو شتافت ،بدون اینکه از پیشی گرفتن بماند ،و در عزمی که داشت سستی ورزد ،وحی تو را ضبط نمود ،عهدت را حفظ نمود ،بر اجرای فرمانت اقدام ورزید ، تا آتش دانش طلب را بر افروخت ،و راه حق را برای اشتباه کار روشن ساخت ،و دلهایی که در فتنه ها و گناهان غرق شده بود به وسیله او هدایت شد ،پیامبری که نشانه های واضح را بر پا کرد ، و احکام نورانی را ابلاغ نمود .او امین درستکار تو ،و خزینه دار دانش سرّی تو ،و شاهد تو در روز قیامت ،و پیامبر به حق ات ،و فرستاده ات به سوی خلق بود .

خداوندا،جایی وسیع در سایه رحمتت برای او بگشا ،و او را از خیر فراوان و اجری از فضل و کرمت مرحمت فرما .الهی،بنای او را بر بنای بنا کنندگان فضیلت بلند گردان ،و مرتبه اش را نزد خود گرامی دار ، و نورش را کامل ساز ،و او را در عوض رسالت چنین پاداش ده:شهادتش را مقبول ،گفتارش را

ص:146

پسندیده ،منطقش را عدل ،و سخنش را جدا کننده بین حق و باطل قرار ده .خداوندا،بین ما و او در جایی که زندگیش نیک،و نعمتش بی زوال ،و خواهشهایش بر آورده ،و هوسهایش لذت بخش ، و آسایشش فراوان ،و در منتهای آرامش با ارمغانهای کرامت است جمع فرما .

اندازه ای است که سگ بینی خود را بلیسد .او پدر چهار حاکم است ،و جامعه اسلامی از او و فرزندانش روز خونباری خواهد دید .

و دامن هدایتگری را بگیرد و نجات یابد.خدای را پاس دارد ،و از گناه خود بترسد .تلاش خالص پیش فرستد ، و عمل صالح انجام دهد .ذخیره سودمند بیندوزد ،و از حرام دوری گزیند .تیر به نشانه زند ، و پاداش آخرتی بیابد .بر هوای نفس غلبه کند ،و آرزویش را تکذیب نماید .صبر را مرکب نجات قرار دهد ، و تقوا را توشه پس از مرگ کند .در راه روشن قدم نهد ،و ملتزم راه روشن شود .مهلت را غنیمت داند ،با عمل خود بر اجل پیشی گیرد ،و از عمل خود زاد و توشه بردارد .

«التراب الوذمة»که بر عکس«و ذام التربة»است نیز روایت شده .معنای«لیفوقوننی» این است که از بیت المال اندک اندک به من می دهند مانند«فواق ناقه »که به معنای یک بار دوشیدن شیر شتر است .«و ذام»جمع«و ذمه »عبارت از پاره شکنبه یا جگر خاک آلود است که آن را دور می اندازند .

به مردم کرد و فرمود :

ای مردم،از آموختن علم نجوم بپرهیزید مگر به عنوان ابزاری برای جهت یابی در خشکی یا دریا ، زیرا نتیجه آموختن نجوم کهانت و پیشگویی است ،و منجم چون کاهن ،و کاهن همانند ساحر ، و ساحر همچون کافر است ،و کافر در جهنّم است .به نام خدا حرکت کنید .

برابر شهادت با یک مرد است .از بدان آنان بترسید،و از خوبانشان برحذر باشید ،و در امور پسندیده از آنان پیروی نکنید تا در اعمال ناشایسته طمع پیروی نداشته باشند .

قرار داد ،و جزای کردارتان را آماده نموده ،شما را برای نعمت های کامل و عطایای فراوان اختیار نموده ،و با دلایل رسا از عذاب فردا بیم داده ،شما را به شمار آورده ،و مدت زندگی شما را در قرارگاه امتحان و سرای عبرت معین نموده ،در دنیا آزمایش می شوید ، و بر اساس آن مورد محاسبه قرار می گیرید ،زیرا آبشخور دنیا ناصاف و کدر ،چشمه اش گل آلود و لغزنده ، دیدگاهش زیبا و فریبنده ،و آزمایشگاهش تباه کننده است .فریبنده ای زودگذر ،و نوری غروب کننده ، و سایه ای از بین رونده ،و تکیه گاهی رو به افتادن است .تا آن گاه که رمنده از آن به آن انس گیرد ، و متوحش از آن به آن مطمئن گردد ،همچون اسب سرکش که پا بلند و به زمین کوبد سوارش را به خاک اندازد ، و او را به دامهایش صید کند ،و به تیرهای هلاک کننده اش بدوزد ،و در پایان کار گردنش را به کمندهای مرگ ببندد ،در حالی که او را به خوابگاه تنگ قبر،و باز گشتگاه ترسناک ،و مشاهده جایگاه ابدی ،و درک جزای عمل سوق دهد .

همین است برخورد دنیا با آیندگانی که جانشین گذشتگانند ،مرگ از نابود کردنشان باز نمی ایستد ،

ص:157

و ماندگان از آلودگی دست بر نمی دارند ،از رویه گذشتگان پیروی می نمایند ،و این همه پی در پی از دنیا می روند تا نهایت پایان و عاقبت فنا و نیستی .تا آن گاه که رشته امور از هم بگسلد ، و روزگاران سپری گردد ،و بیرون آمدن مردگان از قبر نزدیک شود ،خداوند همه را از میان گورها ، و آشیانه پرندگان ،و لانه درندگان ،و پرتگاه های هلاک به در آورد ،در حالی که به سوی امرش شتابان ،و به معرکه معادشان عجله کنان روان گردند ،گروهی خاموش ،و ایستادگانی صف زده ،دید خداوند بر همه احاطه دارد ،ندادهنده ندایش را به همه می شنواند ،لباس خاکساری و ذلت تسلیم و و خواری بر آنان پوشانده می شود ،روزی است که چاره سازی در آن کار ساز نیست،آرزو قطع شده، دلها از ترس تهی و خاموش شده ،صداها آهسته و مخفی گشته ،عرق تا دهان رسیده ، و ترس از گناه عظیم شده ،و گوشها از شنیدن فریاد رعد آسای منادی حق برای بیان حکم قاطع میان حق و باطل و رسیدن به جزای عمل نیک و بد و کیفر و ثواب به لرزه در آمده است ! این جمعیت بندگانی هستند که به قدرت خلق شده ،و بی اختیار در مدار پرورش حق قرار گرفته اند ،

ص:158

و با حضور فرشتگان دچار مرگ گشته ،و در درون قبر گذاشته شده ،و در معرض پوسیدگی آمده ، و تنها سر از قبر بر آورده ،و در برابر اعمالشان جزا داده می شوند ،و وضعشان با محاسبه حق روشن می شود .

اینان در دنیا برای بیرون آمدن از گمراهی مهلت داده شدند،و به راه روشن هدایت گشتند ،و فرصت در اختیارشان قرار گرفت مانند فرصت دادن به شخصی که ناراضی را از خود راضی کند ،پرده شبهات از برابر چشمشان برداشته شد ، در میدان مسابقه به سوی خیرات رها شدند ،و مجال تفکر برای رسیدن به بهترین مراتب و اقتباس نور سعادت در مدت حیات و محل آمد و شد فرصت به آنان عنایت شد .عجبا از این مثلهای صحیح و راست ، و پندهای شفا دهنده ،اگر با دلهای پاک ،و گوشهای شنوا ، و آراء ثابت ،و عقلهای دوراندیش بر خورد کند .

پس تقوای الهی پیشه کنید مانند تقوای کسی که شنید و خاشع شد ،و گناه کرد و اعتراف نمود ،و ترسید و به عمل برخاست ،حذر نمود و به سوی طاعت شتافت ،یقین کرد و نیکی پیشه ساخت ،عبرت به او عرضه شد و عبرت گرفت .

او را ترساندند و او ترسید ،ممنوع از گناه شد و پذیرای ممنوعیت گشت ،دعوت حق را اجابت کرد و به حق دل داد ،

ص:159

از گناه برگشت و توبه نمود ،به هادیان راه اقتدا کرد و به طریق ایشان رفت ،حقیقت به او ارائه شد و او مشاهده کرد ، پس شتابان طالب حق شد ،و با گریز از زشتی نجات یافت،ذخیره آخرت یافت ،باطن را پاکیزه کرد ، قیامتش را آباد نمود ،و زاد و توشه برای روز مرگ و راه پر خطر و وقت نیاز و محل تهیدستی بر مرکب خود بار کرد ،و برای جایگاه ابدی زاد و راحله پیش فرستاد .

پس ای بندگان خدا،در جهت هدفی که شما را برای آن آفریده تقوا پیشه کنید ،و از او حذر کنید نهایت حذری که شما را از جانب خود بر حذر داشته ،و کسب استحقاق کنید برای تحقق وعده صادقانه حق جهت آنچه در قیامت برای شما مهیا کرده ،و برای حذر از هول روز معاد .

مناسب قرار داد ،با بدنهایی که با ابزار سودمند بر قرارند ،و دلهایی که جوینده ارزاق خود هستند ، در حالی که انسانها در نعمت های بزرگ ،و موجبات احسان ،و موانع آفات تندرستی غرقند .مدت عمر مقدّر را از شما پنهان داشت ،و از آثار گذشتگان برای شما عبرتها به جای گذاشت :

از بهره ای که از دنیا بردند ،و از فراخی عمر که پیش از گلوگیر شدن مرگ نصیب آنان بود ،ولی قبل از اینکه به آرزوهایشان برسند مرگ به طرف آنان شتاب کرد ،و گسستن ریسمان اجل آنان را از آرزوهایشان جدا نمود .

به وقت تندرستی زاد آخرت تهیه نکردند ،و از ابتدای جوانی عبرت نگرفتند .

آیا آن که در عنفوان جوانی است جز خمیدگی و پیری را انتظار می کشد ؟و آن که در شادابی سلامت است غیر از امراض گوناگون را توقع دارد ؟و کسی که فعلا موجود است جز ساعت فنا را منتظر است ؟ آن هم با نزدیک شدن جدایی از زندگی ،و کوچ از این دنیا ،و لرزه و اضطراب ،و درد سوز دل ، و فروبردن آب دهان از غصه و رنج ،و دیده به اطراف دوختن برای کمک خواستن از فرزندان و خویشان و دوستان و همسران .آیا این همه نزدیکان قدرت دفع مرگ را از انسان دارند ؟آیا گریه کنندگان سودی می دهند ؟

ص:161

در حالی که مرده خانواده در گورستان به گرو رفته ،و در تنگنای قبر تنها مانده ، گزندگان پوست بندش را پاره پاره کرده ،عوامل لاغر کننده نازکی و تازگی بدنش را کهنه نموده ، بادهای سخت آثارش را از میان برداشته ،و حوادث زمانه نشانه های او را به نابودی کشیده ،بدنها پس از تازگی تغییر کرده ،و استخوانها پس از قوّت پوسیده ،و جانها در گرو بارهای گناهان مانده ،به اخبار غیبی پس از مرگ یقین پیدا کرده ،آنجا از ارواح مردگان اضافه کردن عمل صالح نخواهند ،و خشنودی حق از خطاهایشان نطلبند .آیا شما زندگان فرزندان این مردم و پدران و برادران و خویشان ایشان نیستید ،که از رفتار آنان پیروی کرده ،و به راه آنان می روید ، و در جاده آنان قدم می گذارید ؟پس دلها از به دست آوردن نصیب معنوی خود سخت است ،و از طلب هدایت و فلاح خود غافل است ،و در غیر مسیر اصلی راه پیماست ،گویا مقصود حق غیر ایشان است ، و انگار هدایت و نجاتشان در جمع آوری متاع دنیاست .

و بدانید که عبور شما از صراط است،آنجا که جایگاه لغزش قدمهاست ،و محل هول

ص:162

و ترس و انواع مخاطرات .پس ای بندگان خدا،تقوای الهی پیشه کنید،تقوای خردمندی که اندیشه و تفکر دلش را مشغول کرده ،و ترس از عذاب بدنش را به رنج افکنده ،و عبادت شب کمترین خواب را هم از دیده اش گرفته ، و امید به رحمت حق او را در گرمای وسط روز تشنه نگاه داشته ،و بی رغبتی به دنیا وی را از شهواتش منع کرده ، و ذکر الهی زبانش را به حرکت و شتاب واداشته ،و وحشت را برای امن در قیامت مقدم داشته ، و از اندیشه هایی که او را از راه روشن حق باز دارد کناره گرفته ،و برای رسیدن به راه مطلوب در میانه ترین راه (که راه خداست)حرکت کرده ،و عوامل کبر و غرور او را از راه حق باز نگردانده ،و امور اشتباه انگیز بر او پوشیده نمانده ،به خوشحالی بشارت حق به بهشت و آسایش زندگی اخروی در آسوده ترین خوابگاه خود(که قبر است )و ایمن ترین روزش(که قیامت است)دست یافته ،از گذرگاه دنیا به طور پسندیده عبور نموده ، و توشه آخرت،با سعادت و خوشبختی پیش فرستاده ،و محض ترس از مقام حق به سوی کردار پسندیده شتافته ، و در ایّام مهلت در دنیا به سوی طاعت سرعت کرده ،و در جستجوی رضای حق شوق نشان داده ، و به خاطر خوف خدا از گناه گریخته ،و امروز به فکر فردا بوده ،و هماره به آینده نگریسته است .

ص:163

پس بهشت برای ثواب و پاداش به اندازه است ،و دوزخ برای عذاب و گرفتاری بس است ،و کافی است که خدا انتقام گیرنده و یاور است ،و همین بس که قرآن در قیامت احتجاج کننده و مخاصمه گر است .

من شما را به تقوای الهی سفارش می کنم که شما را به سبب آنچه بیم داده جای عذری نگذاشته ،و حجت را با راه روشنی که پیش پای شما نهاده تمام کرده ،و شما را از دشمنی بر حذر داشته که پنهانی در سینه ها نفوذ می کند ، و مخفیانه در گوشها سخن می گوید،پس انسان را گمراه کرده به تباهی می کشد ،و وعده می دهد و در آرزوها می افکند ، و گناهان بسیار زشت را آرایش داده ،و معاصی کبیره هلاکت بار را ناچیز جلوه می دهد ،تا به تدریج قرین خود را بفریبد ،و گروگانش را به قید طاعت خود در آورد ،آن وقت آنچه را آراسته بود منکر گردد ، و آنچه را آسان جلوه داده بود بزرگ شمرد ،و از آنچه ایمن نموده بود بترساند .

نطفه ریخته شده ،و خون بسته صورت بندی نشده ،و جنین در رحم و طفل شیر خوار،و کودک و نوجوان .

آن گاه برای او قلبی حافظ ،و زبانی گویا ،و چشمی بینا قرار داد ،تا بفهمد و پند گیرد ، و از گناه خودداری نماید .ولی چون به حد کمال رسید ،و قامتش آراسته شد ، به حال غرور و کبر از مدار حق گریخت ،و بی باک و گمراه گشت ،با دلو هوا و هوس آب کشید ، برای رسیدن به دنیا کوشش بسیار کرد،در هر لذت و خوشی گام نهاد،هر چه به نظرش رسید عمل کرد ،احتمال اینکه به بلا و ناکامی دچار شود نداد ،و از هیچ گناهی پروا نکرد ،پس در غفلت و گمراهی عمرش را تمام کرد ،و مدتی اندک در گناهان خود به سر برد ،در برابر نعمت های خدادادی سودی عاید خود ننمود ،و به آنچه واجب بود اعتنا نکرد .

در اواخر طغیان و پیروی از هوا و خوشی لذت،ناگواریهای مرگ او را گرفت ، پس حیرت زده و سرگردان ،شب را تا روز نخوابید،آن هم با دردهای شدید ،و بیماریهای گوناگون گه شدّتش در شب است ،در حالی که برادری غم خوار و پدری مهربان ،و همسری که از بیتابی ناله می زد ،و دختری که از اضطراب به سینه می کوبید در اطراف او بودند ،و آن بیچاره در سکرات مرگ که او را به خود مشغول داشته،

ص:165

و غم و غصه فراوان ،و ناله جانسوز ،و سختی جان کندن ،و رفتن از دنیا با مشقت و رنج گرفتار بود ! سپس در حالت ناامیدی پیچیده به کفن ها می شود ،و بدون نشان دادن مقاومت به سوی قبر روانه اش می کنند ، او را روی تخته تابوت انداخته،مانند شتر از سفر باز گشته وامانده و از حال رفته و رنجور و لاغر شده ، فرزندان و برادران جمع گشته او را با دوش تا خانه غربت می برند،جایی که دیگر دیده نخواهد شد .و چون مشایعت کنندگان و مصیبت زده ها برگردند ،او را در قبر می نشانند در حالی که از ترس سؤال و لغزش در امتحان آهسته سخن می گوید .بزرگترین بلا در آنجا افتادن در آب جوشان ،و وارد شدن به جهنّم ،و هیجان آتش سوزان ،و شدت فریاد آن است .

در عذاب حق سکون و آرامشی نیست تا او را استراحت دهد ،و نه آسایشی تا بلا را برطرف کند ،و نه طاقتی تا مانع از درد شود ،و نه مرگی تا وی را نجات بخشد ،و نه چرتی و خواب اندکی که غصه اش را رفع کند ، بین مرگهای مختلف و عذابهای پی در پی گرفتار است .ما از این مصائب به خدا پناه می بریم .

بندگان خدا!کجایند آنانی که خدا به آنها عمر داد و بر خوردار از نعمت شدند ،و به آنان آموخته شد و دانستند ،

ص:166

و مهلت داده شدند ولی سرگرم و غافل ماندند ،و در سلامتی بودند ولی فراموش کردند ،فرصتی طولانی یافتند ، و به آنان احسان نیکو شد ،و از عذاب ترسانده شدند ،و وعده های بزرگ به آنان داده شد ؟! از گناهان تباه کننده ،و از عیوبی که خدا را به خشم می آورد دوری کنید .ای صاحبان بینایی و شنوایی ،و سلامتی و ثروت ،آیا هیچ جای فرار و خلاصی ،یا تکیه گاه و پناهگاهی ، یا گریز و راه باز گشتی هست یا نه ؟پس به کدام راه منحرف می شوید ؟و یا به کدام جانب می برندتان ؟ یا به چه چیز فریفته می شوید ؟نصیب هر کدام شما از زمین به اندازه طول و عرض قامت اوست ،خوابگاهی که چهره بر خاکش می گذارد .ای بندگان خدا،اکنون که ریسمان مرگ به گردنتان نیفتاده ،و روحتان در موقعیت به دست آوردن هدایت آزاد ،و بدنها راحت ،و میدان اجتماع وسیع ،و مهلت حیات و اراده و اختیار برقرار ،و وقت توبه و بازگشت ،و فرصت انجام کار در در اختیار است ،قبل از رسیدن تنگی وقت،و تنگنای قبر،و ترس از فنا،و مفارقت جان از بدن ،و رسیدن پیک مرگ که مورد توقع است ،و پیش از دچار شدن به عذاب خداوند عزیز مقتدر فرصت را غنیمت دانید .

ص:167

[در خبر است که وقتی امیر المؤمنین علیه السّلام این خطبه را خواند بدنها لرزید ، اشکها سرازیر شد،و دلها به اضطراب آمد .و بعضی از مردم این خطبه را خطبه غرّا نامند .]

نشان دادن عورتش به مردم است ! به خدا قسم یاد مرگ مرا از بازی باز می دارد ،و نسیان آخرت او را از گفتن حق مانع می شود .او با معاویه بیعت نکرد مگر به شرط بخشیده شدن مصر به او ،و اخذ رشوه کمی برای دست برداشتن از دین .

شماست ،و مدّت اقامت شما را در دنیا معین نموده ،و کتابش را به عنوان بیان کننده حقایق بر شما نازل کرده ،و برای هدایت شما مدت زمانی پیامبرش را در دنیا زندگی داده ،تا آنکه دینش را برای او و شما در آنچه در قرآن فرستاده کامل کرد،دینی که آن را پسندیده ،و به زبان پیامبرش اعمال محبوب و مکروه و نواهی و اوامرش را به شما رساند ،و برای شما جای عذری نگذاشت ، و بر شما اتمام حجت کرد ،و تهدید به عذابش را پیش فرستاد ،و شما را از عذاب شدید پیش رویتان ترساند .بنا بر این باقی مانده عمر را در یابید ،و در این باقی مانده خود را به شکیبایی وادارید ، که این باقی مانده عمر در برابر روزهای زیادی که از شما در غفلت و رویگردانی از موعظه گذشت اندک است .نفس های خود را مجال ندهید که این مجال دادنها شما را به راه ستمکاران خواهد برد ،و سستی نورزید که این سستی شما را به معصیت درخواهد آورد .

ای بندگان خدا ،خیر خواه ترین مردم نسبت به خود کسی است که پروردگارش را بیشتر بندگی کند .

و گول زننده ترین مردم نسبت به خویش کسی است که خدا را بیشتر معصیت کند .و فریب خورده شخصی است

ص:172

که ضرر به خود روا دارد .و آن که بر او غبطه خورند کسی است که دینش سالم بماند .و سعادتمند انسانی است که از دیگری پند گیرد .و بدبخت آدمی است که از هوای نفس و غرور خود گول بخورد .بدانید که اندک ریا شرک است .و همنشینی با هوا پرستان عامل فراموشی ایمان و حضور شیطان در زندگی است .

از دروغ دور شوید،که دروغ از ایمان دور است .راستگو بر لبه نجات و کرامت قرار دارد .و دروغگو مشرف به افتادن و تباهی در خواری است .به هم حسد نورزید ، زیرا حسد ایمان را می خورد چون آتش که هیزم خشک را می خورد .و با هم دشمنی ننمایید، زیرا عداوت باعث زوال خیر و برکت است .بدانید که آرزو عقل را به اشتباه می اندازد ،و یاد خدا را فراموشی می دهد .پس آرزو را محقق مسازید که فریبنده است ،و صاحبش فریب خورده .

ص:173

راهش را شناخت ،و وارد سلوک مسیر حق شد ،نشانه های هدایت را فهمید ،و دریاهای خطرات را پیمود و پشت سر گذاشت ،از دستاویزها به استوارترین ،و از ریسمانها به محکم ترین آنها چنگ زد ، و در یقین به مانند روشنی آفتاب است .در بلندترین امور،وجود خود را برای خدا قرار داده ،از دستگیری واردان و پاسخ اهل سئوال،و برگرداندن هر فرعی به اصلش .او چراغ تاریکی ها ،کاشف امور مشتبهه ،کلید مبهمات ،دفع کننده مشکلات ،و راهنمای بیابانهای گمراهی است .می گوید و می فهماند ،ساکت می شود و سالم می ماند .

عملش را برای خدا خالص کرد و خدا هم او را برای خود اختیار نمود ،پس او از معادن دین خدا ،و میخ های زمین اوست .خود را ملزم به عدالت کرد ،و اوّل عدلش نفی هوا از نفس خود است .

حق را وصف می کند و خود به آن عمل می نماید .برای خیر نهایتی نمی گذارد مگر اینکه انجامش را قصد می کند ، و آن را در جایی گمان نمی برد مگر آنکه به دنبالش می رود .عنانش را به دست قرآن داده ،و قرآن رهبر و پیشوای اوست .فرود می آید آنجا که بار و بنه قرآن فرود آید ،و منزل می گیرد آنجا که قرآن منزل کند .

ص:175

و دیگری خود را دانشمند نامیده ولی دانشمند نیست ،جهالتهایی از جاهلان ، و گمراهیهایی از گمراهان به دست آورده ،و دامهایی از ریسمانهای فریب و گفتارهای مزوّرانه برای مردم نصب کرده ،قرآن را بر آراء خود تطبیق داده ،و حق را بر اساس هوای خود تفسیر نموده ،مردم را از خطرات بزرگ ایمنی می دهد ،و گناهان کبیره را آسان جلوه می دهد .می گوید:

از شبهات خود دارم،ولی در آنها افتاده .و اعلام می کند که از بدعتها کنارم،ولی در بستر بدعتها خوابیده .صورت صورت انسان است ،و قلب قلب حیوان .آگاه به هدایت نیست تا از آن پیروی کند ،و آشنای به گمراهی نیست تا از آن دست بردارد .این چنین آدمی مرده ای است در میان زنده ها .

ای مردم به کجا می روید ؟و شما را به کجا برمی گردانند ؟در حالی که پرچمهای هدایت بر پاست ، و نشانه ها واضح است ،و علامت درستی منصوب است .چه جایی شما را سرگردان کرده اند ؟بلکه چگونه متحیّرید ؟و حال اینکه عترت پیامبرتان در میان شماست ،آنان زمامداران حق ،و نشانه های دین ،

ص:176

و زبانهای صدق اند .پس آنان را به بهترین منازل قرآن(که قلب است)فرود آورید ،و همانند ورود شتران تشنه بر چشمه آب بر ایشان وارد شوید .

ای مردم ،این سخن را از خاتم انبیاء صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بگیرید :«می میرد کسی که از ما مرده ولی مرده نیست،و کهنه می شود از ما آن که کهنه می شود ولی کهنه نیست .»پس نسبت به آنچه آگاه نیستید اظهار نظر نکنید ،زیرا اکثر حق در همان چیزی است که شما انکار می کنید .معذور دارید کسی را که شما را بر او حجّتی نیست،و آن منم .آیا در میان شما به ثقل اکبر(قرآن)عمل نکردم ؟و ثقل اصغر(عترت)را در میان شما نگذاشتم ؟پرچم ایمان را در میانتان نصب کردم ،و بر حدود حلال و حرام آگاهتان نمودم ،و بر شما از عدالت خود لباس عافیت پوشاندم ،و با گفتار و عمل خویش سفره معروف را برایتان پهن کردم ، و کرائم اخلاقی خود را به شما نمایاندم .پس رأی خود را در آنچه چشم عقل قعرش را درک می کند اندیشه به آن راه ندارد به کار نبرید .

ص:177

صاحب دلی خردمند نیست ،و هر صاحب گوشی شنوا نمی باشد ،و هر چشم داری بینایی ندارد .

عجبا !چرا در عجب نباشم از اشتباه کاریهای این فرقه ها با اختلاف دلایلی که در دینشان دارند ؟!از اثر هیچ پیامبری پیروی نمی کنند ،و به عمل هیچ جانشینی اقتدا نمی نمایند ، و به هیچ غیبی ایمان نمی آورند ،و از هیچ عیبی عفّت نمی ورزند .به شبهات عمل می کنند ، و در شهوات سیر می نمایند .معروف در میان آنان چیزی است که خود معروف دانند ،و منکر نزدشان همان است که خود منکر می دانند .پناهگاهشان در مشکلات خودشان هستند ، و اعتمادشان در امور مبهم بر رأی و نظرشان است ،گویی هر کدام از آنان امام خود است ،و هر شخصی گمان می کند در آرائش به ریسمانهای محکم و سبب های استوار چنگ زده است .

ص:179

گرو آنند ،و بر اساس آنها مورد محاسبه حق قرار گرفته اند .به جانم سوگند میان شما و آنان فاصله زیادی نیست ،و سالها و قرنها میان شما و آنها نگذشته ،و شما در امروز از روزی که در اصلاب آنان بودید دور نیستید .به خدا قسم پیامبر چیزی را به گوش نسل گذشته شما نشنواند مگر اینکه من امروز به شما شنواندم ،و گوش شما در این زمان پست تر از گوش آنان نیست ،و دیده های آنان بینا نگشت ،و دلهایی برای آنان در آن زمانها قرار داده نشد مگر اینکه در این زمان به مانند همان چشم و دل به شما عنایت شده .و به خدا سوگند شما بعد از آنان به چیزی بینا نشده اید که گذشتگان آن را نمی دانستند ،و شما به چیزی مخصوص نگشته اید که آنان از آن محروم شده باشند .

و همانا بلا و آزمایشی بر شما فرود آمده که مهارش مضطرب و تنگش سست است .بنا بر این آنچه فریب خوردگان از آن بهره مندند شما را فریب ندهد ،زیرا که فریبنده ها سایه ای است گسترده تا زمانی معین .

ص:181

در ارحام،و گذرگاهشان در اصلاب تا به نهایت سیر خود برسند بصیر است .

اوست خدایی که عذابش در عین وسعت رحمت بر دشمنانش شدید است ،و رحمتش در عین سختی عذابش بر عاشقانش گسترده است .به هر که بخواهد بر او غلبه کند مسلّط است ،و در هم کوبنده مخالف خود است ، و خوار کننده کسی است که با او درگیری نماید ،و غالب بر هر که با او دشمنی ورزد .آن که به او اعتماد کند بی نیازش سازد ،و هر که از او بخواهد عطایش نماید ،و هر که به او قرض دهد ادا کند ،و به هر که سپاسگزارش باشد پاداش بخشد .

بندگان خدا ،پیش از آنکه به میزان حق سنجیده شوید خود را بسنجید ،و قبل از اینکه به حسابتان برسند خود را محاسبه کنید ،و نفس بزنید پیش از آنکه راه نفس بسته شود ،و مطیع خدا گردید قبل از آنکه شما را به اجبار به سوی آخرت برانند .و بدانید آن که با واعظ و منع کننده ای از باطن خویش او را یاری نداده اند واعظ و منع کننده ای از غیر خودش برای او نخواهد بود .

ص:183

سپاس خدای را که امساک و جمود بر ثروتش اضافه نمی کند ،و عطا و بخشش تهیدستش نمی نماید ،زیرا هر بخشنده ای جز او ثروتش کم می شود ،و هر منع کننده ای جز او شایسته مذمّت است .اوست بخشنده انواع نعمت ها ،و فراوانی بهره ها و نصیب ها .جمیع آفریده ها روزی خور اویند ،رزق همه را ضمانت کرده ،و قوت و توشه آنان را مقدّر نموده ،و راه روشنش را به رغبت کنندگان و خواهندگان آنچه نزد اوست نشان داده ،و این طور نیست که جود و بخشش او در آنجا که از او بخواهند بیشتر از آنجا باشد که از او نخواهند .

همان اولی است که برای اولیّتش قبلی نبوده تا پیش از او چیزی باشد ،و آخری است که برای آخریتش بعدی نیست تا موجودی پس از او باشد ،و مردمک دیده ها را از دیدن و درکش باز داشت .نه زمان بر او می گذرد تا از گذر زمان حالش دگرگون شود ،و نه در مکانی است که انتقال برایش صورت بگیرد .اگر آنچه را که معادن کوهها نفس زنان بیرون می ریزند ،و صدفهای دریا خنده کنندگان ظاهر می سازند ،از نقره خالص و طلای ناب ،و درّ منثور و خوشه مرجان ،همه و همه را ببخشد در جود و سخایش اثر نگذارد ،

ص:185

و وسعت نعمتش را پایان ندهد ،و از ذخایر نعمت ها آنقدر نزد او هست که با خواسته های بندگان تمام نشود ،زیرا او بخشنده ای است که درخواست خواهندگان از او نمی کاهد ، و اصرار و دعای اصرار کنندگان او را بخیل ننماید .

ای پرسش کننده،به دقّت بنگر ،آنچه را قرآن از صفات خدا تو را به آن راهنمایی می کند پیروی کن ، و از نور هدایت قرآن بهره مند شو .و آنچه را که شیطان تو را به یاد گرفتن آن واداشته از آنچه که در قرآن بر تو لازم نگشته ،و در سنّت پیامبر صلی اللّه علیه و آله و ائمّه اثری نیامده ،عملش را به خدای سبحان واگذار ،که نهایت حق خداوند بر تو همین است .و بدان که استواران در دانش آنانند که خداوند آنان را با اقرار به کلّ آنچه از آنها پنهان است و تفسیرش برای آنان روشن نیست ،از ورود در ابواب و سرا پرده های اسرار پنهانی بی نیاز فرموده ،و اعترافشان را به ناتوانی از رسیدن به آنچه که دانش آنها به آن احاطه ندارد ستوده ،و ترک تعمّق آنان را در چیزی که بحث از حقیقت آن را

ص:186

امر نفرموده است استواری در علم نامیده .پس به همان انداندازه که خداوند دانستن آن را مجاز دانسته اکتفا کن ، و عظمت خداوندی را با ترازوی عقلت اندازه مگیر ،که دچار هلاکت خواهی شد .

او توانایی است که اگر همه اوهام برای شناخت نهایت قدرتش پیشرفت کنند ، و اندیشه های به دور از وساوس شیطانی بخواهند اعماق غیوب ملکوتش را دریابند ،و دلها برای به دست آوردن چگونگی صفاتش عاشقانه بکوشند ،و عقلها در نهایت دقت در آنجا که به درک صفاتش نمی رساند به شناخت ذاتش برخیزند ،و همه و همه را پس زده در حالی که آنها همه راهها و تاریکی های عوالم غیب را سیر کرده ، برای خلاص خود روی به درگاه او آوره داند ،عاقبت از این راه برگشته در حالی که اعتراف دارند به اینکه با پیمودن راه و بیراه،رسیدن به عمق معرفتش میّسر نیست ،و هیچ خاطره ای برای اندازه زدن جلال عزّتش،بر قلب اندیشمندان خطور نمی کند .خدایی که آفریده ها را به وجود آورد بدون اینکه از نقشه دیگری اقتباس نماید ،یا در به وجود آوردن آنها از به وجود آورنده ای پیش از خود الگو بردارد .و به اندازه ای

ص:187

از ملکوت قدرتش ،و از شگفتی هایی که آثار حکمتش گویای آن است ،و از اعتراف نیاز خلق به آنچه که با قدرتش آن را حفظ می کند به ما ارائه فرموده که ما را به قیام دلیل قطعی بر معرفت و شناختش راهنمایی نموده است .در ساخته های بدیعش آثار صنع و نشانه های حکمتش آشکار است ،از این رو آنچه آفریده حجّت و دلیلی بر وجود اوست ، و اگر موجودی بی زبان باشد تدبیر او در وجود آن موجود برهان گویایی بر وجود او ،و دلیلی محکم بر آفرینندگی ذات پاک اوست .

و شهادت می دهم که آن کس که تو را به مخلوقی دارای اعضای مختلف ،و مفصلهای به هم پیوسته که به تدبیر حکمت تو در لابلای پوست و گوشت پنهان است تشبیه کند ،در غیب وجودش خالی از معرفت توست ،و قلبش به این معنا که برای تو هرگز شبیهی نیست یقین پیدا نکرده ،و گویا متن بیزاری جستن پیروان را از رهبران باطل خود در قیامت نشنیده که می گویند:«به خدا قسم ما در گمراهی آشکاری بودیم ، که شما را با پروردگار عالمیان برابر می کردیم ».

ص:188

آنان که غیر تو را با تو برابر دانستند دروغ گفتند ،که تو را به بت های خود تشبیه کردند ،و به سبب اوهام غلط خویش صفات آفریده ها را به تو بستند ،و با اندیشه های پست خود تو را مانند اجسام دارای اجزا دانستند ،و به عقل ناقصشان تو را همانند مخلوقات که مرکب از قوای مختلفند شناختند .و شهادت می دهم که کسی که تو را با چیزی از آفریده هایت مساوی دانست برایت نظیر قائل شده ، و آن که برایت نظیر قائل شود کافر است به آنچه آیات محکم به بیان آنها نازل شده ،و دلائل آشکارت بدان گویاست .و شهادت می دهم که نهایتی و حدّی در عقلها برای تو نیست که در مجرای وزش تفکّرات آن عقول در کیفیت خاصی قرار گیری ،و در اندیشه ها نگنجی تا به تصرف آن عقول در آمده و محدود گردی .

و به کمتر از رسیدن به هدف معیّنش اکتفا ننمود ،و در مأموریتش برای انجام اراده حق چموشی و نافرمانی نکرد ،و چگونه چنین باشد در حالی که همه امور از مشیّت او نشأت گرفته است ؟ اوست به وجود آورنده انواع موجودات بی آنکه اندیشه ای به کار برد ،و بدون اینکه تصوری در در باطن علمش پنهان داشته باشد ،و بدون اینکه از تجربه ای از حوادث روزگاران گذشته استفاده نماید ، و بدون اینکه او را در آفرینش موجودات شگفت انگیز شریکی یاری رساند .پس آفرینش به امر او قامتی تمام یافت ، و به فرمانبرداری از او گردن نهاد ،و دعوت حضرتش را پاسخ گفت ،آفریده ای نبود که در امرش سستی ورزد ،و یا در اجرای دستورش درنگ روا دارد .کژی اشیا را راست نمود ،و حدودشان را معین کرد ،و با قدرتش بین اشیاء متضاد الفت داد ،و اسباب اتصال آنها را فراهم نمود ، و همه را به اجناسی مختلف در حدود و اندازه ها و غرائز و صورتها تقسیم کرد .مخلوقاتی هستند که خلقت آنها را استوار کرده ،و آنها را بر اساس اراده متین خود به وجود آورده است .

ص:190

درخشنده را که زینت بخش آن طاق بر افراشته اند بر آن آویزان نمود ،و با شهابهای نافذ آن استراق سمع کنندگان را هدف قرار داد ،و آن را به انواع طرق تسخیر از ثابت داشتن ثوابت و به حرکت در آوردن سیارات و پایین و بالا رفتن آنها و نحس و سعد آنها به جریان انداخت .

آن نور در محل خود مطرود و رانده شده می ایستند .ملائکه را به صورملائکه را به صورت های گوناگون ،و اندازه های مختلف ،دارای بال و پر آفرید ،که جلال عزت حق را تسبیح می گویند ،و آنچه را که از عجایب خلقت خدا هویداست به خود نمی بندند ،و آفرینش چیزی را که آفریدنش مخصوص خداست ادعا نمی کنند ، بلکه«آنان بندگان گرامی داشته حقند که در گفتار سبقت بر خدا نمی گیرند و فرمانش را اجرا می کنند ».

خداوند ملائکه را در آن عالم امین وحی قرار داد ،و به وسیله آنان امانات امر و نهیش را به جانب پیامبران روانه کرد ،و همه آنان را از اشتباه مصونیت داد ، بنابر این از ایشان کسی نیست که از راه رضای خدا منحرف شود .آنان را از منافع کمک خود یاری داد ، و قلبشان را با تواضع و خشوع و آرامش قرین فرمود ،ابواب سهل و آسان تمجیدهای خود را به رویشان گشود ،و برای آنان مشعلهای روشنی بر روی نشانه های توحیدش نصب کرد .

بار گناهان آنان را سنگین نکرده ،آمد و رفت شب و روز آنان را به سوی مرگ سوق نداده ، تیرهای شگ و تردید از کمانهای خود استحکام ایمانشان را نشان نگرفته ،و گمانها و خیالات بر جایگاه

ص:193

یقین استوارشان ازدحام نبرده ،آتش عداوت در بینشان افروخته نشده ، سرگردانی و حیرت ایمانی را که با باطن آنان پیوند خورده ،و هیبت و جلالی را که از حق در دلهاشان جای گرفته از آنان سلب ننموده ،و وسوسه ها به آنان طمع ندوخته تا شک و تردید با آلودگی خود بر اندیشه پاکشان قرعه زند .

گروهی از آنان در میان ابرهای پر آب ،و کوههای بزرگ مرتفع ،و لابلای تاریکی هایی که برای بیرون رفتن از آن راهی نیست قرار دارند .گروهی دیگر فرشتگانی هستند که قدمهایشان در طبقات زیرین زمین فرو رفته ،مانند پرچم های سپیدی که در شکاف هوا نفوذ کرده ،و در زیر آن بادی است آرام و خوش که آنها را در جایی که به آن منتهی شده و قرار گرفته اند نگاه داشته .اشتغال به بندگی حق آنان را از کار دیگر باز داشته ،و حقایق ایمان بین آنان و معرفت حق پیوند داده ،و یقین به خداوند آنان را از همه چیز بریده و مشتاق و راغب او نموده ،و رغبتشان از آنچه نزد خداست به آنچه نزد غیر خداست تجاوز نکرده .شیرینی معرفت

ص:194

او را چشیده اند ،و از محبّتش جام سیراب کننده ای نوشیده اند ،و در سویدای دلشان ریشه های خوف خدا جای گرفته ،پس قامت راستشان از طول عبادت خمیده ،و میل و رغبت طولانی به او سر چشمه تضرع و زاری آنان را تمام ننموده ،مقام والای آنان رشته خشوع را از گردن وجودشان باز نکرده ،و خودپسندی بر آنان غالب نگشته تا عبادات گذشته خود را زیاد بشمارند ،خضوع در برابر عظمت حق نصیبی برای بزرگ دیدن حسناتشان بر جای نگذاشته ،و در مدت دراز کوشش در عبادت سستی بر آنان چیره نگشته ، و از رغبتشان به حق کاسته نشده تا از امید به او رویگردان شوند ،راز و نیاز طولانی زبانشان را نخشکانده ،اشتغال به غیر حق آنان را مملوک خود نکرده تا صدای مناجاتهای سرّی و راز و نیازی که با خداوند دارند قطع شود ،دوش به دوش هم در مقام بندگی قرار دارند ، و آسایش طلبی آنان را به تقصیر در انجام دستورات حق نکشانده است ،بلادت غفلت ها بر اراده جدی آنان در تلاش و کوشش غلبه نکند ،و شهوات فریبنده همتهای عالی آنان را هدف نمی گیرد .

ص:195

صاحب عرش را برای روز نیازمندی خود ذخیره گرفته اند ،و به وقت انقطاع خلق از خدا و توجهشان به مخلوقات فقط خدا را مورد توجه قرار می دهند .

روزگار عباداتشان را پایان نمی دهند ،رغبتشان به عبادت پروردگار آنان را به هیچ سویی متوجه نمی سازد ، مگر به سوی سرچشمه های امید به رحمت حق و ترس از عذاب او که هیچ گاه از دلهاشان قطع نمی شود .

آنچه علّت ترس از عذاب است از دلشان زدوده نمی شود تا از کوشش در عبادت دست بردارند ، طمع آنان را به اسارت درنیاورده تا سعی در امور ظاهر را بر کوشش در امر آخرت مقدم بدارند ، اعمال گذشته خود را بزرگ نشمارند ،زیرا اگر بزرگ شمارند امید آنان به حق باعث زدودن رشته های خوف آنان از عذاب می شود ،محض وسوسه های شیطانی در رابطه با حضرت حق اختلاف نکرده اند ،قهرهای ناگوار آنان را از هم جدا نساخت ه،و کینه های حسدورزی بر آنان غالب نشده ،و عوامل شک و بد دلی آنان را دسته دسته ننموده ،و اندیشه های گوناگون آنان را تقسیم نکرده .فرشتگان اسیر و پایبند ایمانند ،نه انحرافی آنان را از ریسمان محکم ایمان بریده،و نه سستی

ص:196

و تنبلی ایشان را از رشته حق جدا کرده .در طبقات آسمانها جای پوست تختی نیست مگر اینکه فرشته ای بر آن در سجود است ،یا در حال سیر و سرعت در بندگی خدا .با طول عبادتشان بر معرفتشان می افزایند ،و بدان وسیله عزّت و جلال خدا در دلشان افزایش می یابد .

گشت .زمین گسترده شده در میان آن آب پر موج ساکن شد ،و آب را از نخوت و کبر و از باد دماغ و سرکشی و تجاوز باز داشت،و دهان آن را که پر موج بود بست ،و آب از آن همه هیجان و هیبت و جست و خیز به جای خود نشست .

پس از آنکه هیجان آب از زیر اطراف زمین ساکن شد ،و کوههای بلند سرکشیده را که بر دوش زمین قرار داشت بر روی خود حمل نمود ،خداوند آبهای چشمه ها را از بالای بینی های زمین(قله کوهها)به جریان انداخت ، و در پهن دشت ها و رودخانه ها سرازیر ساخت ،و حرکات زمین را با کوههای لنگر انداخته ،و به وسیله صخره های بزرگ سر به فلک برداشته تعدیل نمود .زمین به علّت نفوذ کوهها در پهنه آن ،و به خاطر فرو رفتن ریشه کوهها در اعماق آن ،و سوار شدن آن صخره های بزرگ بر گردن و طبقات زیرین آن آرامش و استقرار یافت .

خداوند میان زمین و جوّ را فراخ نمود ،و هوا را برای تنفس ساکنان آن مهیّا فرمود ،

ص:198

و تمام نیازمندیهای اهل زمین را از دل زمین بیرون آورد .سپس بلندیهای زمین را که بی گیاه بود و آب چشمه ها به آن نمی رسید ،و جویبارها وسیله ای برای رساندن خود به آن زمین های مرتفع نمی یافتند رها نساخت ،بلکه ابرهایی آفرید تا عرصه های مرده آن بلندیها را احیا کنند ،و گیاهش را برویانند .ابرها را پس از پراکندگی قطعاتش و جدایی پاره هایش به هم الفت و التیام داد ، تا چون آب درون ابر به جنبشی سخت بر آمد ،و در حواشی آن برق بدرخشید ،و درخشش برق در میان قطعات ابر سپید و انبوه خاموش نشد ،خداوند آن ابر پرباران را در حالی که قطعاتش به هم پیوسته بود فرو فرستاد ، در حالی که به زمین نزدیک شدند ،و بادها بارانهای آن را پی در پی همچون دوشیدن شیر از سینه حیوانات دوشیدند و به شدت به زمین ریختند .زمانی که ابرها سینه خود را به زمین ساییدند ،و آنچه از باران داشتند بر زمین پاشیدند ،خداوند در زمین های خشک گیاه ،و در دامن کوهها سبزه رویاند ،در این وقت زمین با آرایش مرغزارهای خود به شادی نشست ،و از پرده لطیفی از شکوفه های خوشبو و زیبا که بر خود پوشیده بود ،و از نظم دقیق شکوفه ها

ص:199

و بوته های با طراوت که چهره آن را می آراست به نشاط و بهجت بر خاست ،و خداوند آن نباتات و گلها را توشه آدمیان و روزی چهارپایان قرار داد .و نیز راههای فراخ در اطراف زمین باز کرد ،و برای روندگان نشانه هایی نهاد تا به هر جا که بخواهند آمد و شد کنند .

هنگامی که زمین را برای زندگی آماده کرد ،و فرمان خود را جاری ساخت ،آدم(ع)را از میان مخلوق خود اختیار کرد ،و او را اولین نوع از آفرینش انسان قرار داد ،و در بهشت خود ساکن کرد ،و روزیش را در آنجا فراوان نمود ، و او را به آنچه از خوردنش نهی کرده بود یاد آور شد ،و به او آگاهی داد که خوردن آنچه از آن نهی شده قرار دادن خویش در معرض معصیت خدا ،و به خطر افکندن قدر و منزلت خود است .اما آدم نسبت به آنچه از آن نهی شده بود اقدام کرد ،تا حرکتش با علم حق که از سابق به آن تعلّق گرفته بود موافق شد .خداوند هم او را پس از توبه به زمین آورد تا با نسلش زمین را آباد کند ،و به وسیله او حجت را بر بندگان اقامه نماید .

پس از قبض روح آدم حیات بندگان را از حجّت ربوبی و طریق اتّصال بین آنان و معرفت خود خالی نگذاشت ،بلکه به وسیله حجّت هایی که بر زبان برگزیدگان از انبیائش

ص:200

ارسال کرد ،و همه آنان به دنبال هم در هر دوره ای ابلاغ کننده پیامهای او بودند با مردم رابطه برقرار نمود ،تا به وسیله پیامبر ما محمّد صلّی اللّه علیه و آله حجّتش تمام شد ،و جای عذری باقی نماند و تهدیدش در باره مجرمان به نهایت رسید .

روزی مردم را مقدر فرمود و آن را برای برخی فراوان و برای بعضی دیگر اندک قرار داد ،و ارزاق را بر مبنای تنگی و فراخی قسمت نمود،و در این تقسیم بندی عدالت به خرج داد تا هر کس را بخواهد با فراوانی رزق و کمی آن آزمایش کند ،و بدین وسیله ثروتمندان و فقرا را از جهت شکر نعمت و تحمل سختی در مجرای امتحان قرار دهد .آن گاه روزی فراخ را با سختی و پریشانی درهم آمیخت ،و با تندرستی آفتهای دردناک قرار داد ،و شادیهای غم زدا را با غصه و اندوه مقرون نمود .مدت عمرها را معین کرد،بعضی را طولانی و برخی را کوتاه ،و بعضی را مقدم و برخی را مؤخر نمود ،و رشته همه عمرها را به مرگ متصل ساخت ، و مرگ را در هم پیچنده رشته های زندگی ،و عامل گسیختن پیوندهای محکم قرار داد .

خداوند آگاه است از اسرار نهان مردم ،و از پنهان سخن گفتن راز گویان ،

ص:201

و از آنچه در خاطرشان به سبب گمان خطور می کند ،و به آنچه بر آن با یقین تصمیم می گیرند ، و از نگاه های خیانت آلود چشم که به صورت مخفی انجام می گیرد ،و به آنچه در نهان دلهاست و به نادیدنیهای اعماق غیب ،و به مطالبی که گوشها مخفیانه می شنود ، و به درون لانه های تابستانی موران ،و مراکز زمستانی حشرات ،و ناله ماده شتران فرزند از دست داده ، و صدای آهسته قدمها ،و محل روییدن و رشد میوه ها که در غلاف پرده های شکوفه هاست، و به مخفیگاه بیشه های حیوانات وحشی در شکاف کوهها و درّه ها ،و به نهانگاه پشه ها در لابلای ساقه های درختان و پوست آنها ،و جای روییدن برگها از شاخه ها ،و محل فرود آمدن نطفه ها از مسیر اصلاب ،و به ابرهای بر آمده در فضا و محل به هم پیوستن آنها ، و ریزش باران از ابرهای انبوه ،و به آنچه گرد بادها با دامنه خود می پاشند ،و به آنچه سیل های تولید شده از باران نابود می کنند ،و بر فرو رفتن و حرکت حشرات در ریگستانها ،و به جایگاه پرندگان بر قلّه های بلند کوهها ،

ص:202

و نغمه سرایی نغمه سرایان در تاریکی لانه ها ،و آنچه در صدفهاست و موج دریا آن را پرورش داده ،و به آنچه تاریکی شب آن را پوشانده ،یا خورشید بر آن تابیده ،و آنچه را تاریکی ها و روشنایی ها به دنبال هم در بر می گیرند ، و به اثر هر قدمی ،و صدای هر حرکتی،و آوای هر سخنی ،و حرکت هر لبی ،و جایگاه هر جانداری ،و وزن هر ذرّه ای،و همهمه هر صاحب نفسی ،و آنچه از میوه درختان بر زمین افتاده ،یا برگهایی که روی زمین ریخته ،و از قرارگاه نطفه ، یا خون جمع شده و مضغه ،یا خلقت و نسل جدیدی که صورت گرفته .در این آگاهی هیچ مشقتی به او نرسد ،و در حفظ آنچه آفریده هیچ مانعی بر سر راه او قرار نگیرد ، و در اجرای امور و تدبیر وضع مخلوقات هیچ ملالت و سستی به او دست ندهد ، بلکه آگاهیش بر همه آنها نافذ است ،و بر شماره تمام مخلوقات احاطه دارد ،و عدلش بر همه گسترده است ، و فضل و احسانش همه را فرا گیر است ،در عین حالی که تمام مخلوقات نسبت به آنچه شایسته مقام اوست تقصیر دارند .

ص:203

خداوندا،تو شایسته وصف زیبایی ،و زیبنده شمارش نعمتهای بی پایان .بهترینی برای آرزو شدن اگر آرزو شوی ،و گرامی ترینی برای امید بستن اگر به تو امید بسته شود .خداوندا،به آنچه به من لطف کردی نمی توانم جز تو را مدح کنم ،و به آن نمی توانم جز تو را ثنا بگویم ،من حمد و ثنایم را به معادن ناامیدی و مواضع تردید و تهمت(که حمد غیر توست)نمی برم .تو زبانم را از ستایش آدمیان و ثنای موجودات آفریده و مورد تربیت خودت برگرداندی .الهی،برای هر ثناگویی اجری از پاداش و احسانی از عطاست ،من از تو امید دلالت به سوی ذخائر رحمت و گنجهای مغفرتت دارم .بار الها،اینجا جایگاه کسی است که تو را به یکتایی که خاص توست شناخته ،و برای این ثناگوییها و ستایش ها کسی را جز تو سزاوار ندیده ،و مرا به تو حاجت و نیازی است که آثار ناگوار آن را جز فضل و احسان تو جبران نمی کند ،و مرا از زمینگیری آن جز عطا و جود تو بلند نمی کند .پس در این مقام مناجات خشنودیت را به ما ارزانی دار،و ما را از دست حاجت بردن به سوی غیر خودت بی نیاز کن ،که مسلّما

ص:204

تو بر هر چیزی توانایی .

و این زمانی است که پیکار و نبرد در میان شما ادامه یابد و دامن بالا زند ،و دنیا بر شما تنگ گردد آنچنان که ایّام بلا و ابتلا را بر خود طولانی انگارید ،تا اینکه خداوند برای باقی ماندگان از نیکان شما پیروزی پیش آرد .

فتنه ها به وقتی که روی آرند عامل اشتباه شوند ،و چون از میان بروند حقیقت آن بر همه معلوم گردد .

فتنه ها به وقت آمدن ناشناس اند ،و هنگام رفتن شناخته می شوند .فتنه ها همچون باد در گردشند ، به شهری اصابت می کنند و از شهری می گذرند .بدانید که ترسناکترین فتنه ها به نظر من در زندگی شما فتنه بنی امیّه است ،زیرا فتنه ای است کور و تاریک و فراگیر ،و بلایش مخصوص مردم با ایمان است ، آن که در آن فتنه ها بصیر و داناست بلا دامنگیرش می گردد ،و هر که کور دل و نابیناست بلا از او دور می ماند ! به خدا قسم پس از من بنی امیّه را برای خود حاکمان بدی خواهید یافت ،آنان مانند شتر بد خلقی هستند که با دهان گاز می گیرد ،و با دست به سر صاحبش می کوبد ،و با پای لگد می اندازد ،و از دوشیدن شیرش مانع می شود .با شما دائما بر همین رویّه اند تا کسی از شما را باقی نگذارند مگر کسی که برای آنها سودمند باشد ،

ص:207

یا به ایشان زیانی نرساند .سخت گیری آنان از شما بر طرف نخواهد شد تا جایی که غلبه شما بر آنان به پیروزی برده بر ارباب ،یا فرمانبر بر فرمانده اش ماند ! فتنه ایشان بر شما زشت و وحشتناک و به رویه دوران جاهلیت وارد می گردد ،در آن فتنه نه علامت هدایتی یافت می گردد و نه نشانه نجاتی دیده می شود .ما اهل بیت از آن فتنه بر طریق نجاتیم ،و در آن وقت قدرت دعوت در ما نیست .آن گاه خداوند مانند جدا شدن پوست از گوشت ،آن فتنه ها را از شما جدا می کند به واسطه کسی که به آنان ذلت و خواری می دهد ،و به شدّت آنان را از میدان به در می کند،و جام تلخ بلا در کامشان می ریزد، جز شمشیر به آنان ندهد ،و جز لباس ترس بر آنان نپوشاند .در آن وقت قریش دوست دارد دنیا و آنچه در آن است را از دست بدهد و عوض آن یک بار دیگر رهبری مرا اگر چه زمانش به اندازه قربانی کردن شتر کم باشد ببیند تا از آنان بپذیرم چیزی را که امروز مقداری از آن را می طلبم و به من نمی دهند . .

ص:208

معادن رویاند ،و در عزیزترین.سرزمین ها کاشت ،از همان درختی که پیامبرانش را از آن آشکار کرد ،و امنای خود را از آن انتخاب نمود .عترتش بهترین عترت هاست ،و دودمانش بهترین دودمان ها ،و شجره اش بهترین شجره ها ،شجره ای که در حرم روییده ،و در عرصه کرامت و مجد به رشد رسیده ، شجره ای که شاخه هایی بلند دارد ،و میوه هایی دور از دسترس .از این رو او امام تقوا پیشگان ،و وسیله بصیرت هدایت یافتگان است .چراغی است درخشان ،و ستاره ای فروزان ،و آتش گیره ای با شعله های زبانه دار .

روشش اعتدال ،طریقه اش رشد ،کلامش جدا کننده حق از باطل ،و حکمش عدل است .

خداوند او را در فاصله ای که بین آمدن پیامبران رخ داده بود بر انگیخت ،زمانی که مردم از عمل نیک روی بر تافته و ملتها غرق جهالت بودند .

خداوند شما را رحمت کند،بر اساس نشانه های روشن عمل کنید ،راه خدا مستقیم و واضح است که شما را به بهشت می خواند ،اکنون در محلی هستید که می توانید با فرصت و فراغتی که دارید رضای حق را به دست آورید ، در حالی که پرونده ها باز ،و قلم ها برای ثبت اعمال در جریان ،و بدنها سالم ،

ص:210

و زبانها گو زبانها گویاست ،و توبه پذیرفته ،و اعمال قبول می شود .

مصالحتان را بر شما می خوانم از آن فرار می کنید ،با موعظه های رسا شما را نصیحت می کنم از آن پراکنده می گردید ،و به جهاد با متجاوزان ترغیبتان می کنم هنوز حرفم به آخر نرسیده می بینم همچون قوم سبا پراکنده می شوید !به جلسات خود باز گشته ، یکدیگر را از پند و اندرزی که داده شده اید فریب می دهید و غافل می سازید .بامدادان شما را مستقیم می نمایم شامگاهان مانند کمان کژ به سویم باز می گردید .اصلاح کننده عاجز شده و شنونده غیر قابل انعطاف گشته .

ای کسانی که بدنهایتان حاضر ،و عقولتان از شما غایب ،و خواسته هایتان گوناگون است ،و زمامدارانتان گرفتار شمایند ،امیر شما خدا را اطاعت می کند و شما از او نافرمانی می نمایید ،اما امیر شامیان از خدا رویگردان است و اهل شام از او فرمان می برند !به خدا قسم دوست داشتم معاویه در باره شما و یارانش با من بیع صرف انجام می داد،صرف دینار به درهم ،ده نفر از شما را با یک نفر از یاران خودش با من عوض می کرد .ای اهل کوفه ،من از جانب شما به سه چیز و دو چیز دچار شده ام :گوش دارید ولی کرید ،گویایید امّا لالید ،چشم دارید لکن

ص:214

کورید ،نه هنگام جهاد آزاد مردان راستین هستید ،نه وقت بلا و گرفتاری برادران مورد اعتماد ! دستتان تهی باد ای کسانی که همچون شتران بدون ساربان هستید که هرگاه از جانبی جمعشان کنند از طرف دیگر پراکنده می شوند .به خدا قسم انگار می بینم اگر صحنه کارزار سخت شود ،و آتش پیکار شعله ور گردد ،فرزند ابو طالب را همچون زنی که نوزاد خود را وقت زاییدن رها کند رها خواهید کرد .حرکت من بر اساس حجّت روشن از جانب پروردگارم ،و راه و روش پیامبرم است ،من بر مبنای راه حقّی که آن را از میان راههای گوناگون یافته ام قرار دارم .

به اهل بیت پیامبرتان نظر کنید و ملتزم جهت الهی آنان باشید ،راه و روش آنها را پیروی نمایید ، که آنان شما را از راه هدایت بیرون نمی برند ،و به گمراهی باز نمی گردانند .اگر از چیزی باز ایستادند شما هم باز ایستید ،و اگر به جهتی حرکت کردند شما هم حرکت نمایید ،از آنان پیشی مجویید که گمراه می گردید ، و عقب نمانید که به هلاکت می رسید .

من یاران محمّد صلّی اللّه علیه و آله را دیده ام ،کسی از شما را

ص:215

مانند آنان نمی بینم ،اصحاب آن حضرت ژولیده موی و غبار آلود بودند در حالی که شب را در سجده و قیام به صبح می رساندند ،گاه پیشانی و گاه صورت در پیشگاه حق به زمین می نهادند ،از یاد معاد گویا بر روی شعله آتش ایستاده مضطرب و پریشان بودند ،پیشانی آنان از طول سجود مانند زانوی بز پینه داشت .چون یاد خدا می شد دیدگانشان چنان اشک می ریخت که گریبانشان از گریه تر می شد ، و همچون درخت که روز تندباد می لرزد از ترس عذاب و امید ثواب به خود می لرزیدند .

وارد آن شود ،و فسادشان آن خانه را فرا گیرد،و بدی رفتارشان اهل آن را پراکنده کند .تا آنجا که دو دسته بگریند :مردمی بر دینشان ،و مردمی بر دنیایشان .کار به جایی رسد که دادخواهی یکی از شما از یکی از آنها همچون دادخواهی برده از ارباب شود ،که در حضور ارباب اطاعتش نماید ، و در غیاب او بدگویی کند .و تا جایی که بزرگترین شما در آن حکومت در تحمل سختی و رنج کسی است که بیشترین حسن ظن را به خدا دارد .پس اگر خداوند عافیت عنایت کرد به دیده منّت دارید ،و اگر دچار حادثه شدید صبر پیشه کنید ،که عاقبت از آن پرهیزکاران است .

ای بندگان خدا،شما را سفارش می نمایم به ترک دنیایی که شما را ترک می کند گر چه شما ترک آن را دوست ندارید ،دنیایی که بدنهایتان را کهنه می نماید گر چه شما علاقه دارید تازه بمانید .شما نسبت به دنیا همچون مسافرانی هستید که راه را طی کرده و آن را به پایان برده اند ،و نشانه ای را قصد کرده گویا به آن رسیده اند .آن که مرکب به سوی هدف می راند مگر امیدوار است در چه مدتی براند تا به آن برسد ؟و کسی که برایش مدتی معین شده که از آن تجاوز نخواهد کرد چه مقدار امید به درنگ دارد با آنکه برای بیرون رفتن از دنیا مرگ با شتاب او را به جلو می راند ؟! پس در عزت و فخر کردن به دنیا رقابت نکنید ،و به زیور و نعمت آن گول نخورید ، و از رنج و سختی آن بیتابی مکنید ،زیرا عزت و فخرش از میان می رود و زیور و نعمتش فانی می شود ،و رنج و سختی آن پایان می پذیرد ،و هر مدت آن به آخر می رسد ،و هر زنده آن می میرد .

آیا برای شما در آثار گذشتگان مایه خودداری از گناه نیست ؟آیا برای شما در سر گذشت پدرانتان

ص:218

بینش و عبرتی نیست اگر اهل تعقّل باشید ؟آیا ندیدید که گذشتگان از شما بر نمی گردند ،و برای ماندگان بقایی نیست ؟مگر مردم دنیا را نمی نگرید که شبانه روز دارای حالاتی گوناگون هستند ؟مرده ای است که بر وی می گریند ،و دیگری را تسلیت می دهند ،یکی مبتلا به بیماری شده بر زمین افتاده ،و آن دیگر به عیادت مریض می رود ،یکی در حال جان کندن است ، و دیگری به دنبال دنیاست در حالی که مرگ او را دنبال می کند ،و یکی در بی خبری است و خدا از او غافل نیست ، و به دنبال گذشته باقی مانده هم می گذرد .

آگاه باشید،از نابودکننده لذّات ،و بر هم زننده عیش ها ،و قطع کننده آرزوها یاد کنید آن زمان که شتابان به سوی گناهان می روید .و برای ادای حق واجب خداوند ،و سپاس نعمتها و احسان بی شمارش از او کمک بجویید .

ص:219

تا وقتی که خدا بخواهد در دنیا درنگ می کنید،سپس خداوند کسی را ظاهر می کند که شما را جمع کرده و پراکندگی شما را به هم پیوند دهد .پس اکنون به آن نیامده طمع نورزید ،و نسبت به آن که از آن کناره گرفته نا امید مباشید .زیرا ممکن است یک پایش بلغزد و پای دیگرش استوار بماند ولی بالاخره روزی هر دو قدمش استوار می گردد .

آگاه باشید که آل محمّد صلّی اللّه علیه و آله همانند ستارگان آسمانند که هرگاه ستاره ای از آنان غروب کند ستاره دیگری آشکار شود .گویی مشاهده می کنم نعمت های خدا(در زمان ظهور قائم)نسبت به شما کامل شده ،و شما را به آنچه آرزو می کردید رسانده است .

آن است که قبل از او اولی نباشد ،و آخریتش موجب آنکه بعد از او آخری نباشد .و شهادت می دهم معبودی جز او نمی باشد،شهادتی که باطن و ظاهر و دل و زبان در آن متّحد است .

ای مردم،کینه با من شما را به گناه آلوده نکند ،و نافرمانی از من شما را به پیروی هوای نفس نکشاند ، و به وقتی که از من چیزی بشنوید(از راه نابواری)به یکدیگر چشم نیندازید .به خدایی که دانه را شکافت ، و انسان را آفرید ،آنچه به شما خبر می دهم از پیامبر امّی صلّی اللّه علیه و آله است ،ابلاغ کننده دروغ نگفته،و شنونده هم جاهل نبوده .گویا می بینم شخصی که گمراهیش شدید است در شام فریاد می کند ،بیرق های خود را اطراف کوفه نصب می نماید .پس چون دهانش باز شود ،و مقاومتش سخت گردد ،و جای پایش در زمین استوار شود ، به آن هنگام فتنه و آشوب با نیش خود مردم زمان را بگزد ،و جنگ با امواجش زبانه کشد ،و از روزها قیافه خشن آشکار گردد ،و از شبها رنج و سختی ها هویدا شود .و هنگامی که محصول او خوب برسد، و پخته و رسیده سر پا شود ،و شقشقه اش به صدا در آید ،و برق شمشیرهایش بدرخشد ،آن وقت است که پرچم های

ص:222

فتنه و آشوب که راه رهایی از آن نیست به اهتزاز آید ،و همانند شب تار و دریای پر موج روی آورد .

این است اوضاع ،چه صداهای سهمگینی که گوش کوفه را بخراشد ،و چه تندبادهایی که بر آن بوزد ! به همین زودی ها گروههای مختلف به جان هم افتند ،آنان که سر پایند درو شوند ،و آنان که از پا افتاده اند لگد مال گردند .

و هرچه را انتظار برند آمدنی است ،و هر چه آمدنی است نزدیک و در حال رسیدن است .

در عرصه ظلمت اند .سخن چین و فتنه گر و فاش کننده زشتی ها و لغو گو نیستند ،آنان مردمی هستند که خداوند ابواب رحمتش را به روی آنان باز می گشاید ،و رنج و سختی را از آنان بر طرف می سازد .

ای مردم،به همین زودی زمانی بر شما می رسد که اسلام واژگون شود همچون ظرفی که با محتویاتش واژگون گردد .ای مردم،خدا شما را پناه داده از اینکه بر شما ستم روا دارد ، ولی به شما این تأمین را نداده که در معرض آزمایش قرارتان ندهد ،آن بزرگترین گوینده در قرآن فرموده:

«در این برنامه نشانه هایی است و ما آزمایش کننده ایم ».

مقصود حضرت از«کل مؤمن نومة »انسان گمنام و کم شر است .

و«مساییح»جمع«مسیاح»است و آن کسی است که در میان مردم به فتنه و سخن چینی رود .

و«مذابیع»جمع«مذیاع»است و آن کسی است که از کسی کار ناشایسته ای می شنود و آن را همه جا پخش می کند .

و«بذر»جمع«بذور»است و آن شخص بسیار احمق است که گفتارش بیهوده و لغو است .

ص:227

به خدا سوگند باطل را می شکافم تا حق را از پهلوی آن در آورم .

مؤلف:انتخاب شده این خطبه در گذشته نیز آمد ،جز اینکه من آن خطبه را در این روایت با اندکی اختلاف و کم و زیاد دیدم ،به همین جهت آن را بار دیگر ذکر کردم .

حرامش نزد اقوامی به منزله درخت سدر بی خار(آسان و در دسترس )و حلالش دور از دسترس و غیر موجود بود .به خدا قسم به آن دنیایی دست یافتید که چون سایه ای گسترده تا زمانی معین است .زمین برای شما از هر مانعی آزاد ،و دستتان در آن باز است ،ولی دستان رهبران واقعی از سر شما کوتاه است ،و شمشیرهای شما بر آنان غالب ،و شمشیر آنان از شما باز گرفته شده است .

بدانید هر خونی را خونخواهی ،و هر حقّی را خواهنده ای است .خونخواه خونهای ما چون حاکمی است که در باره خودش حکم دهد ،و او همان خداوندی است که مطلوبی او را ناتوان نکند ، و گریزنده ای از پنجه عدالتش بیرون نرود .ای بنی امیّه،به خدا سوگند می خورم که پس از اندک زمانی این حکومت را در دست غیر خود،و در خانه دشمنانتان خواهید دید .بدانید بیناترین دیده دیده ای است که در خیر نفوذ کند و شنواترین گوش آن گوشی است که پند را بشنود و بپذیرد .

ای مردم،دل از نور چراغ پنددهنده ای که خود پند پذیر است روشن کنید ،

ص:230

و آب را از چشمه زلالی که از تیرگی صاف مانده بکشید .

ای بندگان خدا،به نادانی خود تکیه ننمایید ،و هوای نفس شما را به دنبال خود نکشد ،زیرا آن که به نادانی خود تکیه زد و اسیر هوا شد به لبه پرتگاه هلاکت افتاده ،بار ضلالتی را که به دوش گرفته از جایی به جایی انتقال می دهد ،آن هم به خاطر اندیشه باطلی که به دنبال هم به بازار می آورد ،و می خواهد آنچه را نمی چسبد بچسباند ،و آنچه را نزدیک نمی گردد نزدیک گرداند .

خدا را خدا را،از اینکه نزد کسی شکایت برید که اندوه شما را بر طرف نمی سازد ،و توانایی باز کردن گره از کار شما را ندارد .امام به غیر آنچه از جانب خدا مأمور است وظیفه ای ندارد ،تکلیف او ابلاغ کامل پند و اندرز ،و جدیت در خیر خواهی ،و زنده کردن سنّت ،و اقامه حدود است بر کسی که سزاوار حدّ است ،و نیز رساندن سهم بیت المال به مستحقّش .

پس برای فراگیری دانش بشتابید پیش از آنکه درختش خشک شود ،و قبل از آنکه در بهره گیری علمی از معادن آن گرفتار خود مشغولی شوید .دیگران را از منکر نهی کنید و خود نیز از ارتکاب

ص:231

به آن بپرهیزید ،زیرا مسئولید اول خود از گناه کناره گیری کنید سپس دیگران را از آن نهی نمایید .

اسلام روشن ترین راه ،و آشکارترین مسلک هاست ،علائم راهش بلند ، جاده هایش روشن ،چراغهایش درخشان ،میدان تمرینش آماده برای مسابقه،هدفش مرتمسابقه هدفش مرتفع ، و جای دهنده مسابقه گذاران است ،جایزه اش مورد رغبت ،و سوارانش شریف.راهش تصدیق ،نشانه اش اعمال شایسته ،پایانش مرگ ،میدان تمرینش دنیا ، محل گرد آمدن مسابقه گذارانش قیامت ،و جایزه مسابقه اش بهشت است .

و او را بر سفره مهمانیت گرامی دار ،و مقامش را نزد خود شریف گردان ،و او را از جانب خود بالاترین درجه بهشتی بخش ،و از رفعت و فضیلت بهره مندش ساز ،و ما را بدون دچار شدن به رسوایی و منهای گرفتار شدن به پشیمانی و آلوده شدن به انحراف و پیمان شکنی و گمراهی و گمراه کردن و فریب خوردگی، در زمره او محشور فرما .

مؤلف:این خطبه پیش از این ذکر شد و ما به جهت اختلاف در دو روایت،آن را دوباره در این قسمت آوردیم .

از شما وحشت دارند .اینک می بینید عهد خدا شکسته می شود و غضب نمی کنید ،در حالی که از شکستن عهد پدرانتان بر سر غیرت آمده آن را ننگ می دانید .فرمانهای خدا بر شما وارد شده و از سوی شما به مردم می رسد و باز گشت سودش به شماست ،ولی اکنون طاغیان را بر منزلت خود مسلّط کردید ،و زمام امور خویش را به آنان سپردید ،و امور الهی را به آنان واگذاشتید ،آنان به شبهه ها عمل می کنند ، و در شهوات ره می سپارند !به خدا سوگند اگر دشمنان جمع شما را زیر هر ستاره ای پراکنده کنند خداوند شما را برای بدترین روزی که در پیش دارند جمع خواهد کرد .

شرف ،و برازندگان جامعه ،و قله سر بلندی هستید .اما دردهای سینه ام شفا یافت وقتی که دیدم سر انجام آنها را فراری دادید آنچنان که شما را به هزیمت دادند ،و آنان را از لشگرگاه خود راندید چنانکه شما را راندند ،با ضرب شمشیر و نیزه آنان را درمانده و بیچاره کردید ، به طوری که اولشان روی آخرشان می افتاد،مانند شتران تشنه ای که از 0سر حوضشان رانند،و از ورود به آبگاهشان منع کنند .

را شکافته ،و به پیچیدگی ها و دقایق آراء نهانها احاطه نموده .

سخت اند .

حقایق پنهان برای اهل بصیرت آشکار ،و راه حق برای اشتباه کنندگان نمایان شد ،و قیامت پرده از چهره برداشت ،و نشانه های آن برای صاحب فراست ظاهر گشت .چه شده که شما را پیکرهایی بی جان ،و جانهایی بی پیکر، و عابدانی بی صلاح ،و تاجرانی بی سود ،و بیدارانی خواب ،و حاضرانی غایب،و ناظرانی کور ،و شنوندگانی کر ،و گویندگانی لال مشاهده می کنم؟!دولت ضلالت بر محور خود به پا شده ،و با شاخه هایش همه جا پراکنده گردیده ،شما را با کیل خود وزن می کند ، و با همه دست خود بر سرتان می کوبد ،پرچمدار این حکومت از دین خارج است ،و بر سکوی گمراهی ایستاده ، آن زمان از شما جز به مانند باقی مانده ته دیگ ،یا به مثل خرده دانه ای که در ته بقچه مانده چیزی باقی نماند .

دولت ضلالت شما را به مانند به هم پیچیده شدن چرم به هم می مالد ،و همچون کوبیدن خرمن می کوبد ، این سرکشان همچون پرنده ای که دانه درشت را از دانه ریز جدا می کند

ص:238

مؤمن را از میان شما جدا می کنند .

این راهها شما را کجا می برد ؟تاریکی ها تا چه وقت شما را سرگشته و حیران می نماید ؟!دروغها چگونه شما را می فریبند ؟!این بلا از کجا به سر شما می آید و به کجا باز گردانده می شوید ؟!برای هر زمانی سرنوشتی است ، و هر غیبتی را باز گشتی است .پس،از عالم ربّانی خود بشنوید ،دلهای خود را نزد او حاضر کنید ، و اگر بر شما فریاد زد بیدار شوید .خبر گزار باید به مردمش راست بگوید ،و پراکندگی کار و افکار خود را جمع نماید ، و ذهنش را آماده سازد .عالم ربّانی حقایق را همچون شکافتن مهره برای شما شکافت ، و حقیقت را همچون کندن پوست درخت برای یافتن صمغ پوست کند .به وقت بر پا شدن بیرق گمراهی باطل در محلّ خود جای گرفته ،و جهالت بر مرکبهایش سوار گشته ،و گروه ستمگر بزرگ و فراوان گردد ، و دعوت کننده به حق کم شود ،و روزگار همچون وحشی گزنده حمله نماید ،و شتر باطل پس از سکوت عربده کشد و قوّت گیرد ،و مردم بر معصیت پیمان برادری بندند ،و بر دین از هم دوری نمایند ،و بر دروغ با یکدیگر دوست شوند ،و بر راستی با هم دشمنی ورزند .در این وقت

ص:239

فرزند باعث خشم پدر ،و باران عامل حرارت گردد ،و مردم پست فراوان ،و خوبان کمیاب شوند .مردم(توانمند)آن روزگار همچون گرگ ،و حاکمانشان درنده ، و میانه حالشان طعمه ،و نیازمندانشان مرده خواهند بود،راستی ناپدید شود ،و دروغ فراوان گردد ، مردم به زبان اظهار دوستی ،و به دل دشمنی کنند ،فسق عامل نسبت ،و عفّت باعث شگفتی شود ،و اسلام را همچون پوستین وارونه پوشند .

بمیرد به جانب او .

دیده ها تو را ندیده تا از تو خبر دهند ،بلکه پیش از وصف کنندگان از خلقت بوده ای .

موجودات را برای ترس از تنهایی خلق نکردی ،و برای دریافت منفعت به کار نگرفتی ،به دنبال هر که باشی از تو پیش نیفتد ،و آن را که بگیری از چنگ تو بیرون نرود ،عصیان کننده از سلطنتت کم نمی کند ، و مطیع به حکومتت اضافه نمی کند ،آن که از حکم تو خشمناک است قدرت ردّ فرمانت را ندارد ، و هر که از فرمانت روی گرداند از تو بی نیاز نمی شود .به نزدت هر نهانی آشکار است ،و هر غیبی در پیشگاهت حاضر است .تو ابدی هستی بنا بر این زمانی برایت نیست ،و تو منتهای هر چیز هستی از این رو گریزی از تو نیست ،و تو وعده گاه هستی که نجاتی از تو جز به تو نیست .مهار هر جنبنده ای در کف تو ،و باز گشت هر انسانی به سوی توست .

منزّهی از هر عیب،چه بزرگ است شأن تو !منزهی،چه عظیم است آنچه از مخلوقاتت که می بینیم و چه کوچک است عظمت آن در کنار قدرت تو !و چه دهشت آور است آنچه از ملکوت تو

ص:241

مشاهده می نماییم !و چه اندازه حقیر است آنچه دیده می شود در برابر آنچه از سلطنت تو برای ما ناپیداست ! نعمت هایت در این دنیا چه گسترده و فراوان است !و با این حال در برابر نعمت آخرتت چقدر کوچک است !

و طاعتی که سزاوار توست انجام نداده اند .

منزّه آفریدگار و معبودی هستی ،به نیکویی نعمتت بر بندگان است که سرایی(چون آخرت) به وجود آورده ای ،و در آن سفره ای قرار داده ای دارای آشامیدنی و خوردنی ،و همسران و خدمتکاران، و قصرها و نهرها،و زراعت ها و میوه ها ،سپس دعوت کننده ای را فرستادی تا مردم را به آن دعوت کند .

ولی نه دعوت کننده را پاسخ گفتند ،و نه در آنچه ترغیب کردی رغبت نمودند ،و نه به آنچه تشویق فرمودی مشتاق شدند .به سوی مرداری رو کردند که با خوردنش رسوا شدند ،و بر عشق به آن سازش نمودند ،و هر که عاشق چیزی شود چشمش را کور ،و دلش را بیمار می کند ،آن گاه با چشمی غیر سالم نظر می کند ،و با گوشی غیر شنوا می شنود ،خواهشهای نفسانی عقلش را دریده ،و دنیا دلش را میرانده ،و او را بر امور مادی واله و شیدا نموده ،از این رو او برده دنیاست و بنده کسی که اندکی از دنیا در اختیار دارد .دنیا به هر طرف بگردد او هم می گردد ،و به هر سوی روی کند او هم روی می آورد .با پندهای باز دارنده ای که از جانب خداست از گناه باز نمی ایستد ،

ص:243

و از هیچ واعظ الهی پند نمی پذیرد ،در صورتی که مردن ناگهانی مردم را-در نقطه ای که در آن نه فسخ عهدی ممکن است نه راه باز گشتی-می بیند که چگونه پیشامدی که اطلاعی از آن نداشتند بر آنان هجوم کرد ، و جدایی از دنیا که ایمن و خاطر جمع از آن بودند دامنگیرشان شد ،و به آنچه از آخرت به آنان وعده داده می شد وارد شدند .

آنچه از بلا به سرشان آمد وصف شدنی نیست :سکرات مرگ و اندوه بر آنچه از دستشان رفته یک جا آنان را در بر گرفت ،اعضاء بدنشان در برابر آن سختیها به سستی گرایید ،و رنگشان تغییر کرد .

سپس مرگ بیشتر در وجودشان نفوذ نمود ،و بین آنان و سخن گفتنشان مانع شد ، و آن محتضر در میان اهل بیتش با دیده اش می بیند ،و با گوشش می شنود ،در حالی که عقلش بجاست و فکرش باقی است ،اندیشه می کند که عمرش را در چه راهی به باد داده ،و روزگارش را کجا برده ، به یاد می آورد ثروتی را که جمع کرده ،و در به دست آوردنش توجه به حلال و حرام ننموده ،و از جایی که حلال و حرامش برخی روشن و برخی مشتبه بوده به چنگ زده ،و فعلا پایبند گناه جمع آوری آن ثروت است ،

ص:244

و مشرف بر جدا شدن از آن شده ،ثروتی که برای وارثان می ماند و در آن خوش می گذرانند و از آن بهره مند می شوند ،راحتی آن نعمت برای وارث و بار مسئولیت آن بر دوش اوست ،و او در گرو این ثروت است .در پی آنچه وقت مردن برایش ظاهر می شود از حسرت دست به دندان می گزد ،و به آنچه در ایّام عمرش به آن رغبت داشته بی میل می شود ،و آرزو می کند ای کاش آن کسی که قبل از این به ثروت او غبطه می خورد و به خاطر آن به او حسد می ورزید آن ثروت را به جای او گرد آورده بود .

آن گاه مرگ در غلبه بر بدنش چندان پیش می رود که دیگر کوشش مانند زبانش از کار می ایستد ، در حالی که میان خانواده اش می ماند که قدرت سخن گفتن و قدرت شنیدن ندارد ،دیده به چهره اهل و عیالش می گرداند ،حرکات زبانش را می بیند ولی صدای کلام آنان را نمی شنود .سپس پنجه مرگ با او گلاویز می شود ،چشم او نیز مانند گوشش از کار می افتد ،و روح از بدنش بیرون می رود ،و لاشه ای شده بین خانواده اش می افتد ،به طوری که از نشستن نزد او وحشت می کنند ،و از نزدیک شدن به او دوری می جویند ،گریه کننده اش را همراهی نمی کند ،

ص:245

و قدرت پاسخ دادن به آن که صدایش می کند ندارد .آن گاه او را با دوش برداشته به خانه قبر می برند ، و وی را در آنجا به عملش سپرده و برای همیشه از دیدار او محروم می مانند .

تا زمانی که مدت معلوم شده جهان سر آید ،و مقدّرات پایان پذیرد ،و آخرین موجود به وسیله مرگ به اولین موجود ملحق گردد ،و فرمان حق در راستای خواست او در رابطه با تجدید خلقت فرا رسد ،آسمان را به حرکت آورد و بشکافد ،زمین را با لرزه سختی به جنبش آورد ،کوههای آن را از جا کنده و پراکنده سازد ، به طوری که از هیبت جلال و از خوف سطوتش پاره های آنها به هم کوبیده شوند ،و هر که را در دل زمین است بیرون آرد ،و بعد از کهنه شدن نو سازد ،و پس از پراکندگی جمع نماید .آن گاه آنان را برای آنچه در نظر دارد:از پرسش اعمال مخفی شان و کارهای پنهانشان از هم جدا ساخته ،و بر دو دسته تقسیم کند :به گروهی نعمت بخشد ،و از گروه دیگر انتقام گیرد .

فرمانبرداران را در جوار خویش پاداش دهد،و در خانه بهشتش جاودانه دارد ، خانه ای که مقیمانش از آن کوچ نکنند ،و احوالشان تغییر ننماید ،و اندوه و ترس به آنان رو نیاورد ،

ص:246

و بیماری به آنان نرسد ،و خطرات متوجه آنان نشود ،و سفری آنها را از خانه خود بیرون نبرد .

اما اهل گناه را به بدترین خانه وارد سازد ،و دست آنها را با غل به گردنشان ببندد ، و سرشان را به پایشان گره زند ،و پیراهنی از ماده بد بو ،و جامه ای از پاره های آتش به آنان بپوشاند ،در آتشی که حرارتش بسیار شدید ،و درب آن به روی اهلش بسته است ، آتشی که هیجان و فریاد و زبانه ای بلند دارد ،و نعره اش هول انگیز است ،مقیمش بیرون نرود ،و از اسیرش غرامت قبول نگردد ،و زنجیرهایش گسسته نشود ،نه آن خانه را مدتی است که سر آید ،و نه آن دوزخیان را اجلی که به پایان رسد .

با اختیار خود دنیا را از او دور کرد ،و به خاطر حقارتش آن را برای دیگران گشاده ساخت .پس او با قلبش از دنیا روی گرداند ،و یادش را از باطن خود میراند ،و عاشق غایب شدن زینتش از مقابل خود بود ، تا از آن لباس آرایشی برنگیرد ،یا اقامت در آن را هوس ننماید .در رساندن احکام از جانب خدا برای قطع عذر مردم کوشید ،و برای مردم با ترساندن از عذاب خیر خواهی نمود ،و با مژده هایی که داد به بهشت دعوت فرمود و با تهدیدهایی که کرد از آتش ترساند .

ما درخت نبوت ،و جایگاه رسالت ،و محل رفت و آمد ملائکه ، و معادن دانش ،و چشمه های حکمتیم .یار و عاشق ما منتظر رحمت ، و دشمن و کینه توز ما در انتظار عقوبت است .

ایمان به خدا و رسول او ،و جهاد در راه حق که قلّه اسلام ، و کلمه اخلاص که فطرت توحیدی ،و به پا داشتن نماز که حقیقت آیین ،و ادای زکات که فریضه ای مشخص و لازم ،و روزه ماه رمضان که سپر از عذاب ،و حج و عمره خانه خدا که نابود کننده فقر و شوینده گناه ،و صله رحم که عامل ازدیاد ثروت و طول عمر ، و صدقه پنهانی که کفّاره گناهان ،و صدقه آشکار که دفع کننده مردن بد است ،و انجام کارهای خوب و نیکی به دیگران که آدمی را از افتادن در خواری حفظ می کند .

به یاد خدا شتاب ورزید که بهترین ذکر است ،و به آنچه به اهل تقوا وعده داده رغبت نمایید که وعده اش صادقترین وعده هاست ،و به روش پیامبر اقتدا کنید که برترین روش ،و به سنّت او رفتار نمایید که رهنماترین سنّت است ،و قرآن بیاموزید که بهترین گفتارست ،و در آن اندیشه کنید که بهار دلهاست ،و از نورش شفا خواهید

ص:249

که شفای سینه هاست ،و آن را به نیکوترین صورت بخوانید که سودمندترین داستان سرایی است .

زیرا عالمی که به غیر علمش عمل کند همچون نادانی است سرگردان که از جهلش به هوش نیاید ،بلکه حجت حق بر او عظیم تر ،و اندوهش دائم تر ،و نزد خدا بیش از همه سزاوار ملامت است .

هلاک کننده است ،آن گاه که آرزوی دنیا پرستان و مردمان دلبسته به آن در باره آن به نهایت رسد بیش از آنچه خداوند در قرآن فرموده نخواهد بود :«حیات دنیا مانند آبی است که از آسمان نازل کردیم،پس روییدنی زمین با آن در آمیخت،سپس آن روییدنی خشک و خرد شده و بادها آن را پراکنده می سازد ، و خداوند بر همه چیز تواناست ».

احدی از دنیا شادمان نشد مگر اینکه گریه و اندوه را به دنبالش فرستاد ،و به کسی روی خوش نشان نداد مگر اینکه با سختی و ناراحتی به او پشت کرد ،و باران راحتی بر کسی نبارید مگر اینکه با رگباری از بلا به او هجوم کرد .شایسته است که چون در روز روشن یار کسی شود به وقت شب به صورت ناشناس رخ نماید .اگر جانبی از آن شیرین باشد جانب دیگرش تلخ و و با خیز است .کسی از خوشی اش برخوردار نشود مگر اینکه از بلاهایش رنج و سختی ببیند ،و شبی در امن و راحت در آن به سر نبرد مگر اینکه صبح بر بال خوف و ترس آن بنشیند .

هم خود بسیار فریبنده است و هم آنچه در آن است ،نابود شدنی است و هر که روی آن است رو به فناست .

ص:251

جز تقوا در هیچ توشه آن خیری نیست .آن که به کم آن قناعت ورزید بسیاری از عوامل امنیّت را به دست آورد ،و هر کس رو به انبوهش آورد بر علل هلاکت خود افزود ،و آنچه به دست آورد به زودی از دست او برود .

بسا کس که به دنیا اعتماد کرد و به ناگاه مزه ناگواری را به او چشاند ،و بسا صاحب اطمینان به دنیا که ناگهان او را به خاک و خون در انداخت .چه بسیار مقام داری که دنیا او را کوچک ساخت ،و آلوده به کبر و نخوتی که دنیا او را به ذلّت کشید .سلطنتش دست به دست می گردد ،عیشش تیره ،خوشیش ناگوار ، شیرینش تلخ ،طعامش سم ،و طنابش پوسیده است .زنده اش در معرض مرگ ،و تندرستش در مسیر بیماری است .حکومتش بر باد ،عزیزش مغلوب ،صاحب ثروت فراوانش منکوب ،و همسایه اش در معرض غارت است .

آیا شما در مساکن پیشینیان قرار نگرفته اید که عمرشان از شما طولانی تر ،و آثارشان پایدارتر ، و آرزوهایشان درازتر ،و عددشان بیشتر ،و لشگرشان انبوه تر بود ؟دنیا را پرستیدند چه پرستیدنی !و بر آخرت مقدم داشتند چه مقدم داشتنی !آن گاه از دنیا کوچ کردند بدون زاد و توشه ای که آنان را به

ص:252

مقصد رساند ،و منهای مرکبی که طیّ سفر کند .آیا خبری به شما رسیده که دنیا در برابر آن همه ضرری که به آنان رسانده از خود فدیه ای به آنان داده ؟یا کمکی به آنان نموده ؟و یا برای آنان همنشین خوبی بوده است ؟ نه،بلکه آنان را به مصائب سختی گرفتار کرد ،و به حادثه های کوبنده بنیان زندگی شان را سست گرداند ، با بلاهای جانکاه خوارشان نمود ،و بینی آنان را به خاک مالید ،و زیر سمهای خود لگد مالشان کرد ، و گردش روزگار را به ضرر آن چرخاند .شما ناسازگاری دنیا را با آن که در برابر او گردن نهاد ، و آن را بر آخرت مقدم داشت و بر آن به خیال خود تکیه دائمی کرد دیدید تا کار به جایی رسید که برای جدایی ابدی از دنیا کوچ کردند ،آیا جز گرسنگی زاد و توشه ای ،و جز تنگی و مضیقه چیزی ،و غیر تاریکی نوری به آنان نشان داد ؟یا به دنبال آنان جز ندامت روانه ساخت ؟آیا چنین دنیایی را بر همه چیز مقدم می دارید، یا به آن تکیه می کنید ؟یا بر آن حرص می ورزید ؟!دنیا بد خانه ای است برای کسی که به آن بد گمان نباشد ،و در مسکن گزیدن در آن ترسی نداشته باشد .

بدانید-و خوب می دانید-که عاقبت دنیا را ترک می کنید و از آن کوچ می نمایید ،

ص:253

باید در دنیا از آنان که می گفتند:«چه کسی از ما نیرومندتر است؟!»پند بگیرید ،که آنان به قبرها برده شدند در حالی که در سوار شدن از خود اراده نداشتند ،و در شکاف زمین فرودشان آوردند بدون اینکه به عنوان مهمان دعوت شده باشند ، و برای آنان در دل سنگلاخ قبرها،و از خاک کفن ها ،و از استخوانهای پوسیده همسایگان ساختند .همسایگانی هستند که هیچ خواننده ای را جواب نمی دهند ،و ستمی را نسبت به همسایه مانع نمی شوند ، و به گریه و ناله اعتنا نمی کنند ،اگر بارانی به قبرشان ببارد شاد نگردند ،و اگر خشکسالی شود نا امید نشوند ، جمعند ولی تنهایند ،همسایه اند ولی از هم دورند ،نزدیکند ولی به زیارت هم نمی روند ، خویشند ولی اظهار خویشی نمی کنند ،بردبارانی هستند که دشمنی در دل ندارند ،و جاهلانی که کینه هایشان برطرف شده ،از زیان آنان ترسی در کار نیست ،و به دفاع آنان امیدی نمی باشد ،درون زمین را به جای روی زمین انتخاب کردند ،و خانه تنگ قبر را در عوض خانه وسیع ،و غربت را به جای بستگان ، و تاریکی را به جای روشنایی .برهنه و عریان به مانند روزی که از دنیا مفارقت کردند به صحنه محشر باز آمدند ، از دنیا با اعمال خود به سوی حیات جاودانی و سرای همیشگی کوچ نمودند ،

ص:254

چنانکه خداوند سبحان فرمود:«همچنان که آنها را در آغاز آفریدیم بازشان گردانیم،این وعده حتمی ماست که انجام می دهیم » .

و در ادای حقّش و خواسته هایش از او بخواهید شما را یاری دهد ،و دعوت مرگ را به گوشهای خود بشنوانید پیش از آنکه شما را دعوت کنند .زاهدان در دنیا دلشان می گرید گرچه به ظاهر بخندند ،و اندوهشان شدید است گرچه شاد باشند ،و خشمشان بر خود زیاد است گرچه در میان مردم به خاطر آنچه از آن بهره مندند مورد غبطه اند .

یاد مرگ از دلتان پنهان شده ،و آرزوهای دروغ نزد شما حاضر گشته ، از این رو دنیا بیش از آخرت مالک شما شده ،و متاع فعلی دنیا شما را از توجه به متاع آخرت باز داشته است .شما بر مبنای دین خدا برادر هستید ،چیزی جز آلودگی درونها،و بدی نیّت ها شما را از هم جدا نکرده ،به این لحاظ یکدیگر را یاری نمی دهید،و خیر خواهی نمی کنید ، و به هم بذل و بخشش ندارید و با یکدیگر دوستی نمی کنید .شما را چه شده که به اندکی از دنیا که به دست می آورید شاد می شوید ،و به بسیاری از آخرت که از دست می دهید غصه دار نمی گردید ؟! چون اندکی از دنیا از دستتان برود شما را پریشان می کند ،تا جایی که آثار پریشانی در چهره شما

ص:257

آشکار می گردد و در برابر آنچه از دستتان رفته بیتابی می کنید ،و گویی دنیا جای اقامت همیشگی شماست ، و گویی متاع آن برای شما دائمی است !چیزی شما را از گفتن عیب برادر خود به صورت رویاروی باز نمی دارد جز ترس از اینکه او هم به مانند آن عیب را برای شما بگوید .در ترک آخرت و محبّت به دنیا با هم خالصانه دوستی می ورزید ،و دین هر یک از شما بازیچه زبان اوست .

به کسی می مانید که کارش را انجام داده ،و خشنودی مولای خود را به دست آورده است!

احاطه دارد و کتابش آن را بر شمرده آمرزش می طلبیم ،آن علمی که قاصر نیست ،و کتابی که چیزی را وانگذاشته .

و ایمان می آوریم به او ایمان کسی که غیب ها را با دیده سر دیده ،و به آنچه وعده داده اند آگاه شده ، ایمانی که اخلاصش شرک را زدوده ،و یقینش شک را از بین برده .و شهادت می دهیم که معبودی جز اللّه نیست تنها و بی شریک است ،و محمّد صلّی اللّه علیه و آله بنده و فرستاده اوست ،دو شهادتی که گفتار(نیکو)را اوج می دهند ،و عمل(صالح)را بالا می برند .

میزانی که این دو شهادت را در آن می نهند سبک نباشد ،و میزانی که این دو شهادت را از آن بردارند سنگین نخواهد بود .

ای بندگان خدا،شما را به تقوای الهی سفارش می کنم که توشه سفر است و پناهگاه :

توشه ای است رساننده به مقصود،و پناهگاهی است رهاننده،که شنواننده ترین دعوت کنندگان به آن دعوت نموده ، و بهترین حفظ کننده آن را حفظ کرده ،دعوت کننده اش آن را به گوش رساند،و حفظ کننده اش رستگار شد .

بندگان خدا،تقوای الهی اولیاء خدا را از دچار شدن به حرامها باز داشت ،و دلهایشان را ملازم ترس از خدا کرد ،تا جایی که آنان را به شب زنده داری واداشت ،و در گرمای روز موفق به روزه نمود ،

ص:259

پس راحتی فردا را با سختی امروز ،و سیراب شدن فردا را با تشنگی امروز به دست آوردند ، مرگ را نزدیک دانستند پس به انجام عمل شتافتند ،و آرزو را تکذیب کردند پس مرگ را در نظر آوردند .

دنیا سرای فنا و رنج و تغییر و جای عبرت است .از اسباب فنایش این که کمانش را کشیده،نه تیرش به خطا می رود ،و نه زخمهایش علاج می گردد .زنده را هدف تیر مرگ می سازد ،سالم را به بیماری مبتلا می کند ،و نجات یافته را به هلاکت می اندازد .خورنده ای است که سیر نمی شود ، و نوشنده ای است که سیراب نمی گردد .و از رنجهای دنیا این که:شخص جمع می نماید چیزی را که نمی خورد ، و خانه ای می سازد که در آن ساکن نمی شود ،آن گاه به سوی خدا می رود بدون آنکه مالی بردارد ، و ساختمانی همراه ببرد .و از جمله نمونه های تغییر وضع دنیا این که:آن کس که روزی مورد ترحم مردم بود روز دیگر مورد غبطه واقع می شود،و آن که مورد غبطه بود مورد ترحم قرار می گیرد ،این نیست مگر به خاطر نعمتی که از بین رفته و به جای آن رنج و محنت جای گرفته .و از جمله اسباب عبرتهای دنیا این که:همین که نزدیک است انسان به آرزویش برسد ناگهان حضور مرگ امیدش را قطع می کند ،بر این حساب نه آرزو درک می شود ،

ص:260

نه آرزومند را آزاد می گذارند تا ادامه حیات دهد .سبحان اللّه،چه فریبنده است خوشی دنیا ، و چه مایه تشنگی است سیرابی آن ،و چه موجب گرمی است سایه اش !نه آینده اش قابل ردّ است ، نه گذشته اش قابل بازگشت .سبحان اللّه،چه نزدیک است آدم زنده به مرده برای ملحق شدن به مرده ، و چه دور است مرده از زنده به خاطر جداییش از زنده ! از شرّ چیزی بدتر نیست مگر جریمه ای که برای آن است ،و از خیر چیزی بهتر نیست مگر ثوابی که برای آن مقرّر است .شنیدن هر چیزی از دنیا بزرگتر است از دیدنش ،و دیدن هر چیزی از آخرت عظیم تر است از شنیدنش .پس باید شنیدن و خبر گرفتن از غیب(به وسیله انبیاء) شما را از دیدن کفایت کند .بدانید آنچه از دنیای شما کم شود و به آخرت اضافه گردد بهتر است از اینکه از آخرت شما کم شود و به دنیاتان اضافه گردد .چه بسا کم شده ای که سود بر است،و اضافه شده ای که زیانکار است .آنچه به آن امر شده اید آسانتر است از آنچه از آن نهی شده اید ،و آنچه برای شما حلال شده بیشتر است از آنچه بر شما حرام گشته .بنا بر این کم را برای بسیار

ص:261

رها کنید ،و دشوار را برای آسان وانهید .روزی شما را متکفّل شده اند ،و به عمل امر شده اند،و به عمل امر شده اید ، پس مبادا کوشش شما برای طلب روزی که تضمین شده بیش از به جا آوردن عملی که بر شما واجب گشته باشد ،با اینکه سوگند به خدا شک بر شما عارض شده و یقین شما عیب دار گشته ،چنانکه گویی به دست آوردن روزی ضمانت شده بر شما واجب گشته ،و به جای آوردن اعمال واجبه از شما ساقط شده است !پس به سوی عمل بشتابید ،و از مرگ ناگهانی بترسید ،زیرا امیدی به بازگشت عمر نیست به نحوی که به بازگشت روزی هست .آنچه از رزق امروز شما از دست رفته امید افزون شدن آن در فردا هست ،و آنچه از عمر شما در دیروز گذشته امروز امید به بازگشت آن نیست .به آینده روزی امید هست ،و به گذشته عمر غیر از نومیدی نیست .«پس خدا را آنچنان که سزاوار اوست بپرهیزید،و نمیرید مگر آنکه مسلمان باشید » .

ص:262

از تو می خواهیم که ما را به اعمال زشتمان مؤاخذه نکنی ،و به گناهانمان نگیری .الهی،با ابر پرباران ،و بهار پر آب ،و گیاه شاداب سفره رحمتت را بر ما بگستران ،از باران دانه درشت خود که زمین مرده را به آن زنده کنی ،و آنچه را از بین رفته به ما برگردانی بر ما بباران .

الهی،بارانی زنده کننده و سیراب کننده ،کامل و همگانی،پاکیزه و مبارک ،خوش نوش و رویاننده بر ما فرو فرست.بارانی که گیاهش نمو کند ،شاخه درختش میوه دهد ،برگش شاداب باشد ، که بندگان ناتوانت را بدان توان دهی ،و شهرهای مرده قحطی زده ات را زنده گردانی .

خداوندا،از تو آبی می خواهم که به وسیله آن زمین های بلند ما پرگیاه شود ،و در زمین های پست ما جاری گردد ،و اطراف و نواحی ما به فراخ سالی رسند ،میوه های ما فراوان گردند ،و چهار پایان ما زندگی خوشی یابند ،و خیرش به مردم دور از دسترس ما رسد ،و جاهایی که همیشه گرم و سوزان است از آن استفاده کنند ، از برکات گسترده و عطای بی شمارت که بر جنبندگان نیازمند ، و وحشی های رها شده در بیابان می فرستی .و بر ما بارانی درشت و بی وقفه فرست ،

ص:264

بارانی که دانه هایش یکدیگر را برانند ،و به شدّت به هم برخورد کنند ،نه رعد و برقی بی باران ،و نه ابری بی نتیجه ،و نه ابرهای سپید پراکنده ،و نه قطره های ریز همراه با باد سرد ،بلکه بارانی که قحطی زدگان از آن به نعمت بسیار رسند ،و از برکت آن باران گرفتاران به خشکسالی زنده شوند ، که تویی آن خداوندی که پس از نومیدی مردم باران فرستی،و رحمتت را بر همه گسترش دهی،و تویی سرپرست ستوده خصال .

حضرت خشکسالی را به آن شتر مثل زده است .ذو الرّمّة یکی از شعرای عرب گفته :

«شترهایی که از شدت راه نوردی لاغر شده و پیوسته در خوابگاه گرسنگی خفته اند،یا اینکه آنها را در مناطق بی آب ببریم ».

«و لا قزع ربابها »:قزع قطعه های ابر پراکنده است .

«و لا شفان ذهابها »تقدیر آن«و لا ذات شفان ذهابها»می باشد ،و«شفان»باد سرد است و«ذهاب»بارانهای کم است .آن حضرت لفظ«ذات»را از جمله انداخته به خاطر آگاهی شنونده نسبت به آن .

می خورد ،و پیه شما را از شدت ظلم آب می کند ،فشارت را بیشتر کن ای ابا وذحه ! می گویم:مراد از«وذحه»خنفساء(جعل)است .و این گفته اشاره به حجّاج است ،و او را با این حیوان کثیف داستانی است که جای نقل آن نیست .

فرمود:

شما را چه شده؟موفق به قرار گرفتن در مسیر رشد نگردید ،و به صراط مستقیم راه نیابید !آیا در چنین موقعیّتی سزاوار است من به جبهه جنگ روم ؟در این وقت باید مردی از شما که من از شجاعتش راضی بوده و جنگاور باشد به میدان جهاد رود ،و سزاوار نیست که من ارتش و شهر و بیت المال و جمع کردن مالیات زمین و داوری بین مسلمانان و رسیدگی به حقوق طالبان حق را رها کرده ،با لشگری به دنبال لشگری دیگر(که قبلا فرستاده ام)بیرون روم ، آن گاه مانند تیری که در جعبه خالی حرکت و صدا می کند در حرکت و اضطراب باشم .من چون محور آسیا هستم که آسیا دور من می گردد و من به جای خود ثابتم ،و چون از جای خود جدا شوم آسیا از مدار خود خارج می شود و همه امور به هم می ریزد .به خدا قسم این بیرون آمدن من(که رأی شماست)رأی بد و ناپسندی است .

به خدا سوگند اگر به وقت برخورد با دشمن-اگر بر خوردش مقدر باشد-امید شهادت نداشتم بر مرکب خود قرار می گرفتم،و از شما جدا می شدم،و تا زمانی که باد جنوب و شمال می وزد بودن با شما را

ص:270

طلب نمی کردم .شما مردمی طعنه زن ،عیب جو،روگردان از حق و مکّار و حیله گرید .در کثرت عددتان با کمی اتفاق دلهایتان سودی نیست .من شما را به راه روشن راهنمایی کردم،آن راهی که در آن جز هلاک شده گمراه هلاک نمی شود .آن که بر آن راه استقامت ورزد به جانب بهشت می رود ،و هر که بلغزد راهش به سوی آتش است .

آن اندوخته شود،و پنهانها در آن آشکار گردد .کسی که عقل موجودش او را سود ندهد عقل ناموجود و از دست رفته اش از سود رساندن به او عاجزتر خواهد بود .بپرهیزید از آتشی که حرارتش شدید و عمقش زیاد ،و زیورش غل و زنجیر آهنین ،و آشامیدنیش آب گندیده و جوشان است .بدانید نام نیکی که خداوند برای انسان در بین مردم قرار دهد بهتر است از ثروتی که برای وارثی به ارث بگذارد که آن وارث سپاسگزار آن نباشد .

این است جزای کسی که پیمان محکم را واگذارد .بدانید به خدا قسم اگر وقتی که شما را امر به ادامه جنگ کردم وادار به کاری می نمودم که به آن بی میل بودید ولی خداوند در آن خیر قرار داده بود ، پس اگر به امر من استقامت می ورزیدید شما را راهنمایی می کردم ،و اگر به کژی می رفتید راستتان می کردم ، و اگر امتناع می نمودید به راه حق بازتان می آوردم هر آینه این روش مطمئن تر بود ،اما با کمک که و با چه کس ؟ می خواهم بیماریها را به وسیله شما مداوا کنم ولی خود درد من هستید ،وضع من مانند کسی است که می خواهد خاری را که در عضوی فرو رفته با خاری دیگر در آورد و حال اینکه می داند آن خار در جای خار اول بشکند .

بار خدایا،طبیبان این درد بی درمان ملول شدند ،و بالا آورندگان آب از چاهها با این طنابها به خستگی رسیدند .

کجایند آنان که به اسلام دعوت شدند و آن را پذیرفتند ،قرآن خواندند و با استقامت به آن عمل کردند ،به جهاد ترغیب شدند و مانند شوق شتران شیرده به فرزندانشان به هیجان آمدند ، شمشیرها از نیام کشیدند،و دور زمین(جنگ)را گروه گروه و صف به صف(برای اعتلای اسلام)

ص:273

احاطه کردند ،بعضی شهید شدند،و عده ای نجات یافتند ،از زنده ماندن زنده ها خوشحال نمی شدند ، و بر شهادت شهیدان توقع تسلیت نداشتند ،چشمشان از گریه بی نور ،شکمشان از روزه لاغر ،لبانشان از کثرت دعا خشکیده ،رنگشان از بیداری شب زرد ،و بر صورتشان غبار خشوع کنندگان نشسته بود .آنان برادرانم بودند که از دنیا رفتند ،سزاوار است که تشنه دیدارشان باشیم ،و بر فراقشان دست به دندان گزیم .

بدون شک شیطان راههای خود را برای شما هموار می کند ،و می خواهد گره های محکم دینتان را از پی هم باز کند ،و به جای اتفاق پراکندگی ایجاد نماید ،و از پراکندگی فتنه به پا کند ،از وساوس و افساد او روی بگردانید ،و از آنان که پند و خیر خواهی به شما هدیه می دهند پذیرش داشته باشید ،و آن را محکم بر خود ببندید .

ص:274

نزدید :اینان برادران ما و اهل دعوت اسلامی ما هستند ،و اینان رو به قرآن کرده خواهان آرامشند ،رأی ما این است که خواسته آنان را قبول کنیم و از این مضیقه نجاتشان دهیم ؟من به شما گفتم:ظاهر این برنامه ایمان،و باطنش دشمنی با خداست ،ابتدایش رحمت و نهایتش ندامت است .پس بر موقعیت خویش پا برجا باشید ،و راهتان را ادامه دهید ،و برای جنگ دندان به هم بفشارید ،و توجهی به فریاد فریاد کننده نکنید،که اگر جوابش دهند گمراه کند ، و اگر رهایش سازند خوار و بی اعتبار شود.ولی وضع چنان شد که شد،و دیدم که به حکمیت تن دادید .

قسم به خدا اگر حکمیت را نمی پذیرفتم قانونی از آن بر من واجب نمی شد ،و خداوند گناهی از آن بر دوشم نمی گذاشت .

و به خدا قسم اگر می پذیرفتم باز حق با من بود و باید از من اطاعت می شد ،و کتاب خدا با من است، از وقتی با آن مأنوس شدم هرگز از آن جدا نشده ام .

ما با پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بودیم و کشتار حول پدران و فرزندان و برادران و اقوام دور می زد ،و هر مصیبت و بلایی چیزی

ص:276

جز افزایش ایمان ،و حرکت در راه حق،و تسلیم به امر رب، و صبر بر سوزش جراحتها برای ما نداشت ،اما امروز با برادران اسلامی خود به خاطر لغزش و کژی و شبهه و تأویلی که در دین راه یافته می جنگیم .هرگاه راهی بیابیم که خداوند به وسیله آن پراکندگی ما را جمع کند ،و به سبب آن روابط ما برقرار شده به هم نزدیک شویم به آن رغبت می کنیم،و از غیر آن خودداری می نماییم .

مرگ خواهنده ای شتابان است،که ثابت قدم و فراری از دستش نروند .

گرامی ترین مرگها شهادت است .قسم به آن که جان فرزند ابو طالب در اختیار اوست هزار ضربه شمشیر بر من آسانتر است تا مرگ در بستر در غیر طاعت خدا .

و برادرش را با جان خود یاری دهد،و حریفش را به او وامگذارد که او برابر دو حریف قرار بگیرد،یکی حریف خودش و دیگر حریف برادرش .به خدا قسم اگر از شمشیر دنیا فرار کنید از شمشیر آخرت سالم نخواهید ماند ،شما اشراف عرب هستید و از بزرگترین برجستگان ،در فرار از جهاد خشم خدا نهفته است .و ذلّت قطعی و ننگ ابدی .فراری بر عمر خود نیفزاید ،و بین فراری و روز مرگش مانعی ایجاد نشود .آن که با جهاد به جانب خدا روی کند چون تشنه ای است که به چشمه آب وارد می شود .بهشت در سایه نیزه هاست .امروز خبرهای پنهان(از باطن بد دلان و روحیه شجاعان)آشکار می شود .به خدا قسم من به رویارویی با دشمن از اشتیاق آنان به وطنهایشان مشتاق ترم .

خداوندا،اگر دشمنان ما حق را ردّ کردند جمعیّتشان را پریشان ساز ،و اتّحادشان را قرین تفرقه گردان ، و آنان را به خاطر خطاهایشان به هلاکت انداز .بدانید دشمن جای خود را از دست ندهد جز با نیزه های پی در پی شما که زخم کاری به آنان بزند ،و ضربه ای که فرقشان را بشکافد ،و استخوانها را بشکند ،و بازوها و قدمها را جدا سازد ،و تا وقتی که گروهها پی در پی به آنان حمله برند ،

ص:280

و سواران بر آنان هجوم کنند و صفهایشان را درهم شکنند ،و لشکریان از پس لشکریان به شهرهایشان در آیند ،و سم اسبانتان سرزمین های متصل و رو بروی هم آنها را درهم بکوبد،و اطراف کشتزارها و مراتعشان را زیر لگد قرار دهد .

می گویم:«دعق»به معنای کوبیدن است،یعنی اسبان زمین های ایشان را به سم خود بکوبد .«نواحر الأرض» زمین های رو بروی هم است گفته می شود:«منازل بنی فلان تتناحر»:یعنی منزلهای فلان طایفه برابر یکدیگر است .

و از جانب او مردان سخن می گویند .زمانی که این مردم ما را به حکمیت قرآن دعوت کردند ما قومی نبودیم که از قرآن رو بگردانیم،در حالی که خداوند سبحان فرموده :«اگر در چیزی اختلاف کردید آن را به خدا و رسولش برگردانید ».

برگرداندن اختلاف به خداوند این است که کتابش را حاکم قرار دهیم ،و ارجاع دادن اختلاف به پیامبرش این است که سنّتش را اخذ کنیم .پس اگر از روی صدق در کتاب خدا حکم شود ما به آن حکم از همه مردم سزاوارتریم ،و اگر به سنّت رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله حکم شود ما از همه مردم به آن اولی تریم .

امّا گفتار شما که چرا میان خود و آنان در حکمیت مدت قرار دادی ؟برای این بود که جاهل حق را نزد خودش روشن کند،و دانا در عقیده اش تحقیق بیشتر کند ،و شاید خداوند در این مدت آرامش کار این امت را اصلاح کند ،و در مضیقه نباشند تا پیش از شناخت حق شتاب کرده و به نخستین گمراهی گردن نهند .قطعا برترین مردم نزد خداوند کسی است که عمل

ص:282

به حق پیش او اگر چه از نتیجه آن نقصان و سختی بیند محبوبتر از باطل باشد اگر چه باطل به او نفع رساند و مقام او را بالاتر گرداند .سرگردانی شما از کدام ناحیه است ؟این فتنه از کجا به شما رسید ؟مهیّا برای رفتن به سوی مردمی شوید که در شناخت حق سرگردان و از دیدن آن کورند ،و به ستم تشویق شده آن را به عدل و انصاف بدل نمی کنند ،از فهم قرآن دور ،و از راه راست منحرفند .شما طرف اعتماد نیستید که بتوان به شما اعتماد کرد ،و نه یاران توانمندی که بتوان به شما متّکی شد .برای افروختن آتش جنگ بد آتش افروزانی هستید !اف بر شما که از شما بس اذیّت و بلا دیدم !روزی شما را برای یاری ندا می کنم، و روزی دیگر با شما(بر سر تقصیرتان)نجوا می کنم ،نه در وقت ندا آزاد مردان صادقی هستید ، و نه در موقع نجوا راز داران مورد اطمینانی می باشید .

آیا به من امر می کنید تا با ستم کردن در حق کسانی که بر آنان حکومت دارم پیروزی بجویم ؟! به خدا سوگند تا شب و روز می آید و می رود ،و ستاره به دنبال ستاره حرکت می کند دست به چنین کاری نمی زنم .

اگر مال از خود من بود همه را در پرداخت کردن برابر می داشتم تا چه رسد به اینکه مال،مال خداست ! بدانید که پرداخت مال در غیر موردش تبذیر و اسراف است ،و این کار شخص را در دنیا سر بلندی می دهد ولی در آخرت موجب سر شکستگی است ،او را در دیده مردم با ارزش اما نزد خداوند خوار می کند .کسی مالش را در برنامه غیر حق و نزد غیر مستحق صرف نکرد مگر اینکه خداوند او را از سپاسگزاری همان مردم محروم کرد ،و محبّتشان متوجه غیر او گشت ،و اگر روزی قدمش بلغزد و به یاری آنان نیازمند شود همان مردم بدترین دوست و پست ترین رفیق خواهند بود .

ص:284

و آله گناهکاران را به خاطر گناهشان مؤاخذه می کرد ،و حق خدا را نسبت به آنان اجرا می نمود ،ولی سهم اسلامی آنان را از آنان منع نمی کرد ،و نامشان را از دفتر مسلمانان حذف نمی نمود .

اما شما بدترین مردم هستید ،و شیطان شما را به موارد کفر و طغیان انداخته ،و به سرگردانی دچار کرده .به زودی دو دسته در باره من به هلاکت می افتند:یکی محبّی که در محبت افراط کند و افراطش او را به راه ناحق برد،و دیگری دشمنی که تجاوز از حد کند و دشمنی بی حدّش او را به غیر راه حق برد .

بهترین مردم در باره من مردم معتدل هستند،پس ملازم راه وسط باشید و با اکثریت همراه شوید،که دست خدا بر سر جماعت است ،و از تفرقه و جدایی بپرهیزید ،که یکسو شده از مردم بهره شیطان است،چنان که گوسپند دور مانده از گله نصیب گرگ است .

آگاه باشید کسی که به این شعار(تفرقه)دعوت کند او را بکشید گرچه زیر عمامه من باشد .به آن دو نفر حکمیت داده شد که آنچه را قرآن زنده کرده زنده کنند،و آنچه را قرآن میرانده بمیرانند .احیاء قرآن در یک دلی همگان در عمل به آن است ،و میراندن قرآن جدایی از اوست .

ص:286

بنا بر این اگر قرآن ما را به سوی آنان بکشاند از آنان پیروی می کنیم ،و اگر آنان را به سوی ما بکشد باید از ما پیروی کنند .پس ای بی ریشه ها شرّی برای شما نیاورده ام ،و در کارتان فریبتان نداده ام ، و شما را به اشتباه نینداخته ام ،رأی خودتان به انتخاب دو نفر قرار گرفت، ما هم از آنان پیمان گرفتیم که از حدود قرآن تجاوز نکنند ،ولی هر دو گمراه شدند و حق را ترک کردند در حالی که به حق بصیرت داشتند ،مقتضای طبعشان جور و ستم بود و به آن راه رفتند ،در صورتی که قبل از آنکه رأی به باطل بدهند و حکم ظالمانه نمایند با آنان شرط کردیم که به عدالت حکم کنند و حق را منظور دارند .

نه هیاهو ،و نه صدای لجام مرکبها ،و نه شیهه اسبان !و با پاهای خود که همچون پاهای شتر مرغان است از زمین غبار بر می انگیزند .[این سخن اشاره به صاحب زنج است .

سپس فرمود:]وای بر کوچه های آباد ،و عمارتهای آراسته شما که تراس هایی چون بال کرکسان ،و ناودانهایی چون خرطوم پیلان دارند ،از آنان که بر کشته شدگانشان کسی نمی گرید،و از گم شده آنان جستجو نمی شود .من دنیا را به دور انداخته ام ،و مقدار آن را اندازه گرفته ام ،و به دیده ای که باید به آن نظر کنم نظر کرده ام .

از اسیر کمتر می باشد .

[یکی از یارانش گفت:یا امیر المؤمنین به شما علم غیب عنایت شده ! امام خندید و به آن مرد که از طایفه کلب بود فرمود :] ای برادر کلبی،این علم غیب نیست ،علمی است که از پیامبر فراگرفته ام .

علم غیب علم به قیامت است و به اموری که خداوند سبحان در کتاب خود بر شمرده :

«خداوند است که علم قیامت نزد اوست،و اوست که باران نازل می کند،و آنچه را در ارحام است می داند، و کسی نمی داند آنچه را که فردا خواهد اندوخت،و کسی نمی داند در چه سرزمینی خواهد مرد ...».خداوند سبحان است که آنچه را در رحم هاست می داند:پسر یا دختر، زشت یا زیبا،سخی یا بخیل،سعید یا شقی ،کسی که هیزم جهنّم است ،یا در بهشت همنشین انبیاست .این است علم غیب که کسی آن را جز خدا نمی داند ،و غیر اینها دانشی است که خداوند آن را به پیامبرش

ص:289

(صلّی اللّه علیه و آله)تعلیم داده،او هم به من آموخت و از خدا برایم خواست که در سینه ام جای گیرد ، و قفسه سینه ام آن را در خود جای دهد .

نیازمندی که رنج نداری بر دوش اوست ،یا ثروتمندی که نعمت خدا را کفران می کند ،یا بخیلی که که از بخل ورزیدن در حقوق الهی ثروت به دست آورده ،یا سرکشی که انگار گوشش از شنیدن موعظه کر است کسی را می بینی ؟خوبان و صالحان ،و آزاد مردان و سخاوتمندان شما کجایند ؟پرهیزکاران در کسب ،و پاکیزگان در راه و روش چه شدند ؟مگر همه آنان از این دنیای پست و زندگانی زودگذر ناگوار کوچ نکردند ؟و مگر جز این است که شما در میان جمعی مردم بی مقدار و پست بجا مانده اید که به خاطر پستی آنان و وجوب اعراض از ذکرشان لبها برای سرزنش آنها به هم نمی خورد ؟!ما همه از خداییم و همه به سوی او باز می گردیم .

فساد آشکار شد،نه انکار کننده ای تغییر دهنده و نه باز دارنده ای که خود آلوده نباشد دیده می شود .

آیا با این وضع نکبت بار می خواهید در جوار قدس حق قرار گیرید ،و سر افرازترین دوستان خدا باشید ؟!هیهات،خدا را نسبت به بهشتش نمی توان فریفت ،و جز به طاعتش امکان رسیدن

ص:291

به خشنودیش نیست .لعنت خدا بر آمران به معروفی که خود تارک معروف اند ،و ناهیان از منکری که خود آلوده به منکرند .

خداوند راهی برای نجات او باز می کند .مبادا جز حق تو را مونس شود، و جز باطل تو را به وحشت اندازد .اگر دنیای آنان را قبول می کردی دوستت می داشتند ،و اگر مقداری از دنیا را به خود اختصاص می دادی تو را امان می دادند

و نه برای زیاده خواهی از مال بی ارزش دنیا ،بلکه برای آن بود که نشانه های دینت را به جایش باز گردانیم ،و برنامه اصلاح را در شهرهایت آشکار کنیم ،تا بندگان ستم کشیده ات ایمنی یابند ،و حدود معطّل شده ات اقامه گردد .

بار خدایا،من اولین کسی هستم که به تو دل داده،و امرت را شنیده و پاسخ گفته ام ،احدی در نماز جز پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بر من پیشی نگرفت .

شما می دانید که حاکم بر نوامیس و جان و اموال و احکام نباید بخیل باشد تا در گرد آوری مال مسلمانان به نفع خود حریص باشد ،و نباید جاهل باشد تا با جهلش مردم را گمراه کند ،و نباید ستمکار باشد تا آنان را به ستم خود از حقوقشان محروم نماید،و نباید در وحشت از دست به دست شدن دولتها باشد تا قومی را بر قوم دیگر ترجیح دهد ، و نباید رشوه خوار در حکم و داوری باشد تا حقوق مردم را از بین ببرد و در رساندن حق به صاحبش توقف نماید ،و نباید تعطیل کننده سنّت پیامبر باشد تا به این سبب امّت را دچار هلاکت کند .

ص:294

مرگ که داعی آن فریادش را به گوش رسانده،و راننده اش با سرعت همه را می راند .پس انبوه مردمان تو را نفریبد ،در حالی که مردم پیش از خود را دیده ای از کسانی که ثروت جمع کردند،و از کم شدنش ترسیدند،و به خاطر آرزوی طولانی و دور شمردن مرگ خود را از عواقب خطرناک در امان دیدند، چگونه مرگ بر آنان وارد شد،و آنها را از وطن بیرون کرد ،و از جایگاه امنشان بر کنار نمود ، بر تخته های تابوت حملشان کرد،و مردم آنان را دست به دست می کردند ، در حالی که بر دوش خود گرفته و با انگشتان نگاهشان می داشتند .

آیا ندیده اید آنان را که دچار آرزوهای طولانی بودند ،و کاخهای محکم می ساختند ،و ثروت فراوان جمع می کردند ،چگونه خانه هایشان تبدیل به گورها شد ،و اندوخته هایشان نابود گشت ،و ثروتشان به وارثان رسید ،و زنانشان به ازدواج مردان دیگر در آمدند ،نه بر حسنات خود توانند افزود ، و نه قدرت عذر خواهی از بدیهایشان را دارند ؟!آن که تقوا را با عمق دل دریافت در کار خیر سبقت گرفت ، و عملش به نتیجه کامل رسید .پس بهره های تقوا را غنیمت دانید ،و کاری که شما را شایسته ورود به بهشت می کند

ص:296

انجام دهید ،زیرا دنیا برای اقامت دائم شما آفریده نشده ،بلکه گذرگاهی ساخته شده تا از آن برای خانه ابدی زاد و توشه ای فراهم آورید .پس برای کوچ از دنیا عجله کنید ، و مرکب ها را برای جدایی از آن آماده سازید .

سفر می کند ،و کور دل به سوی دنیا سفر می نماید .بینا از دنیا توشه بر می گیرد ، و کور دل برای آن تهیه توشه می بیند .

شما بر حقد و کینه بین خود اتفاق کرده اید ،در مزبله وجودتان گیاه سبز روییده ،در دوستی آرزوها با هم یک دل شده اید ،و در ربودن اموال با هم دشمن شدید .شیطان پلید شما را سرگردان نموده،و آن فریب کار شما را به گمراهی انداخته است ، و خداست که باید در باره خود و شما از او یاری جویم .

برای مسلمانان در شهرهای دوردست تکیه گاهی نمی ماند ،و بعد از تو پناهی نیست که به آن پناه برند .بنا بر این مردی شجاع و کار آزموده به سوی دشمن فرست ،و کسانی را همراه او کن که جنگاور و خیرخواه باشند ،اگر خداوند پیروزیت داد همان است که دوست داری ،و اگر مسأله ای دیگر پیش آمد باز پناه مردم و مأمن مسلمین خواهی بود .

و کوششت را به نهایت برسان،که خدا تو را مشمول رحمت نگرداند اگر بر من رحم کنی !

آنان از آن حوض سیراب بیرون نشوند ،و جای دیگر هم آب نخواهند خورد .

خواهد کرد .پس او روش عدالت را به شما بنمایاند ،و آنچه از کتاب و سنّت متروک شده زنده گرداند .

شیطان راههای خود را برای شما هموار می کند تا به دنبال او بروید .

ای بنده خدا،در عیب جویی از کسی به خاطر گناهش شتاب مکن،شاید خداوند آن گناه او را بخشیده باشد .

و از گناه کوچکی که خود گرفتار آن شده ای آسوده مباش ،که ممکن است به آن گناه عذاب شوی .

بنا بر این هر کدام از شما که از عیب دیگری آگاه است،به خاطر عیبی که از خود خبر دارد دست از عیب جویی او بردارد و لازم است شکر پاک بودن از گناهی که دیگری به آن دچار است او را از دنبال کردن عیب دیگران باز دارد .

را از امام خواستند،حضرت انگشتان دست را به هم چسباند و بین گوش و چشم قرار داد،سپس فرمود :] باطل آن است که بگویی شنیدم،و حق آن است که بگویی دیدم .

خصلتها شرف و کرامت در دنیا،و دست یابی به فضائل آخرت است اگر خدا بخواهد .

و خداوند سبحان توبه را سبب فراوانی روزی و رحمت بر خلق قرار داد و فرمود:«از خداوند آمرزش بخواهید،که او بسیار آمرزنده است.بعد از توبه شما باران آسمان را فراوان بر شما ببارد.و شما را به اموال و فرزندان مدد دهد .»پس رحمت خدا بر کسی که تو به را استقبال کند ،و از گناهانش پوزش خواهد ،و پیش از فرا رسیدن مرگ به اعمال شایسته بپردازد .

خداوندا،ما را از زیر خیمه ها و سر پناه ها ،و پس از شنیدن فریاد حیوانات و ناله فرزندان ،با شوق به رحمتت،و امید به فضل نعمتت، و بیم از عذاب و خشمت بیرون آمدیم .خداوندا،ما را از بارانت سیراب کن ،و از نا امیدان قرار مده ،و به خشکسالی هلاک مکن ،و ما را به سبب اعمالی که نادانان ما مرتکب شده اند مؤاخذه مفرما ،ای مهربانترین مهربانان.

خداوندا،به سوی تو آمدیم،و از آنچه بر تو مخفی نیست به تو شکایت آوریم ،به وقتی که سختی های کمر شکن راه چاره را بر ما بسته ،و قحطی درد آور ما را به این وضع انداخته ،و امور سخت

ص:312

ما را خسته کرده ،و فتنه های ناهنجار نسبت به ما پی در پی شده .بار خدایا، از تو می خواهیم که ما را محروم و نا امید بر مگردانی ،و با غصه و اندوه به خانه نفرستی ،و به گناهانمان مگیری ،و با اعمالمان مؤاخذه ننمایی .

خداوندا،سفره باران و برکت و رزق و رحمتت را بر ما بگستران ،و ما را سیراب کن به بارانی سودمند و سیراب کننده و رویاننده گیاهان،که به سبب آن برویانی آنچه را از دست رفته ، و زنده کنی آنچه را مرده ،باران با منفعتی که تشنگی زمین را برطرف کند ،و محصولی که از آن به دست می آید فراوان باشد ، بارانی که زمین های هموار را بدان سیراب کنی ،و وادی ها و رودخانه ها را جاری سازی ،و درختان را پر برگ ، و قیمت ها را ارزان نمایی ،که تو بر هر چیز توانایی .

ص:313

و ما را در حریم عنایت وارد و آنان را خارج کرد .به وجود ما هدایت خواسته می شود ،و به برکت ما کور دلی بر طرف می گردد .بی شک امامان از قریش هستند،که درخت وجودشان در این تیره از خاندان هاشم غرس شده ، این منزلت شایسته دیگران نیست ،و والیان دیگر صلاحیت این مقام را ندارند .

به نشانه های تقوا ؟!کجایند قلوبی که به خداوند سپرده شدند ،و با آنها بر طاعت حق پیمان بسته شد ؟!این مردم بر متاع دنیا ازدحام کردند ،و برای به دست آوردن حرام بر یکدیگر بخل و کینه ورزیدند ، نشانه های بهشت و جهنّم برای اینان بر افراشته شد ،اما روی از بهشت بر گرداندند ، و با اعمالشان به آتش روی آوردند ،پروردگارشان آنان را دعوت نمود ولی اینان فرار کرده و به حق پشت کردند ، و شیطان آنان را فراخواند و اینان اجابت کرده به او روی آوردند .

نابود می گردد ،و اضافه در روزی برای او تازه نمی شود مگر به تمام شدن آنچه قبلا روزی او بود ، و اثری برایش به وجود نمی آید مگر آنکه اثری دیگر از او بمیرد ،و چیزی برای او تازه نمی گردد مگر آنکه تازه ای از او کهنه شود ،و خوشه و نهالی برای او بر پا نمی گردد مگر آنکه درو شده ای از او ساقط شود .پدرانی که ما فرزندان آنهاییم از دنیا گذشتند ،برای فرع چه بقایی است بعد از رفتن ریشه اش ؟!

روی عرب از همه طرف پیمان با تو را بگسلند ،تا جایی که حفظ مرزهایی که پشت سر گذاشته ای برای تو از رفتن به کارزار مهم تر شود .

بی شک اگر ایرانیها فردا تو را ببینند می گویند این ریشه عرب است ، اگر آن را قطع کنید آسوده می شوید ،و این اندیشه باعث می شود که آنها را در جنگ با تو و طمع در از بین بردنت حریص تر و سر سخت تر کند .اما آنچه در رابطه با آمدن ایرانیان به جنگ با مسلمانان گفتی ، خداوند سبحان بیش از تو از آمدن آنان ناخشنود است ،و خود بر تغییر آنچه خوش نمی دارد تواناتر است .و اما آنچه در باره کثرت عددشان گفتی ،ما در زمان پیامبر با لشگر انبوه با کفّار نمی جنگیدیم ،بلکه با نصرت و یاری خداوند وارد کارزار می شدیم .

ص:319

حق،و آشکارتر از باطل ،و فراوان تر از دروغ به خدا و پیامبرش نباشد !پیش مردم آن زمان اگر قرآن را به درستی تلاوت کنند متاعی کسادتر از آن یافت نشود ،و اگر در معانی آن تحریف ایجاد کنند کالایی رواج تر از آن نباشد ، و در شهرها چیزی بدتر از معروف،و بهتر از منکر پیدا نشود .

قرآن را حاملانش کناری اندازند ،و حافظانش آن را از یاد ببرند .در آن روز قرآن و تابعان حقیقی اش مطرود و در تبعیدند ،و چون دو یار همراه در یک راهند ،که پناه دهنده ای آن دو را پناه ندهد .بنا بر این کتاب و اهلش در آن زمان میان مردمند اما بین آنها نیستند ، و با مردمند ولی با آنان نمی باشند ،چرا که گمراهی با هدایت توافقی ندارند گرچه یک جا جمع شوند .

آن مردم در تفرقه متّحد ،و از جماعت رویگردانند ،گویی آنان پیشوای قرآنند نه قرآن پیشوای آنان ،از این رو از قرآن نزد آنان جز اسمی نماند ، و از کتاب خدا جز خطّ و نوشته ای نشناسند .پیش از این نیکوکاران را به هر عقوبتی

ص:321

دچار کردند ،و صدق آنان را بر خدا بهتان نامیدند ،و کار نیکشان را کیفر بد دادند .

کسانی که پیش از شما بودند به طول آرزوهایشان و نهان بودن زمان مرگشان به معرض هلاکت در آمدند ، تا مرگشان رسید،مرگی که با فرا رسیدن آن عذر خواهی پذیرفته نمی گردد ،و فرصت توبه از دست می رود ، و به سبب آن سختی جان کندن و عذاب بر آدمی فرود می آید .

ای مردم،بدون شک آن که خیر خود را از خدا خواهد موفق گشته ،و هر که گفتار حق را دلیل خود قرار دهد به استوارترین راه هدایت شده ،زیرا که قطعا پناهنده خدا در امان ،و دشمن خدا هراسان است .و آن که عظمت حق را شناخت شایسته نیست خود را بزرگ شمارد ،زیرا بزرگی آنان که به عظمت حق معرفت دارند این است که در برابر او فروتنی کنند ،و سلامت آنان که از قدرت حق آگاهند این است که تسلیم او باشند .پس از حق نگریزید آن گونه که سالم از کچل ، و تندرست از بیمار می گریزد ،و بدانید راه حق را نشناسید مگر کسانی را که آن را

ص:322

ترک کردند بشناسید ،و پیمان قرآن را محکم نگیرید مگر به آنان که عهد کتاب را شکستند شناخت پیدا کنید ،و متمسّک به آن نشوید مگر به وضع آنان که آن را به جانبی انداختند معرفت پیدا نمایید .

همه این واقعیات را از اهلش(که اهل بیت پیامبرند)بخواهید ،زیرا آنان حیات علم و مرگ جهلند ، آنان که سخنان حکیمانه شان شما را از دانششان ،و سکوتشان از گفتارشان ، و ظاهرشان از باطنشان خبر می دهد ،نه در مخالفت با دین اند و نه در دین اختلاف می کنند ، دین در میان اهل بیت گواهی است راستگو ،و ساکتی است گویا .

هر یک نسبت به دوستش کینه ای در دل دارد ،و به همین زودی پرده از این حقیقت برداشته می شود .به خدا قسم اگر به آنچه بخواهند برسند این جان آن را نابود می کند ، و آن این را از میان بر می دارد .گروه ستمگر به پا خاسته اند ،در این میان جمعیتی که به حساب حق کار می کنند کجایند ؟! در حالی که راههای دین بر آنها روشن است ،و پیش از این وقوع این حادثه را به آنان خبر داده اند .

برای هر ضلالتی سببی است ،و هر عهد شکنی را شبهه ای است .سوگند به خدا من مانند کسی نیستم که صدای بر سر و سینه کوبیدن و فریاد خبر دهنده مرگ را بشنود و دیده گریان را مشاهده نماید و از آن عبرت نگیرد .

کنجکاوی کردم ،ولی خداوند جز پنهان داشتن آن را نخواست !هیهات،این دانشی نهفته است .اما سفارشم به شما:خداست پس چیزی را با او شریک قرار ندهید ،و محمّد صلّی اللّه علیه و آله است پس سنّت او را ضایع نکنید .این دو پایه(یعنی توحید و سنّت)را بر پا نگاه دارید ،و این دو چراغ را بیفروزید .تا وقتی پراکنده نگردید سرزنشی بر شما نیست .به هر یک از شما به اندازه قدرتش تکلیف شده ،و به نادانان تخفیف داده شده است .خدایتان پروردگاری مهربان،و دینتان دینی استوار، و پیشوایتان پیشوایی داناست .من دیروز همراه شما بودم ،امروز مایه عبرت شما هستم ،و فردا از شما جدایم .خداوند من و شما را بیامرزد .

اگر در لغزشگاه دنیا گامم استوار بماند(و زنده باشم)که مراد شماست ،و اگر گامم بلغزد(و از دنیا بروم)چنان بوده که مدتی زیر سایه شاخه ها،و گذرگاه بادها،و در سایه ابرهای متراکمی که در فضای آسمان نابود شد ،و آثارشان روی زمین از بین رفت به سر برده ایم .من همسایه شما بودم که مدتی جسمم با شما مجاورت داشت ،و به زودی از من بدنی بی جان :ساکن پس از

ص:325

حرکت،و ساکت پس از گویایی به جا خواهد ماند .آرمیدن من،از گردش افتادن زبانم، و بی حرکت شدن دست و پایم باید شما را پند دهد ،چرا که این وضع برای آنان که بخواهند پند گیرند از هر منطق رسا و گفتار با اثر پند آموزتر است .و داع من با شما و داع کسی است که مهیّای دیدار خداست .

فردا که نیستم ارزش حیات مرا خواهید یافت ،و رازهای درونم برایتان آشکار خواهد شد ، و آنچنان که باید مرا خواهید شناخت پس از اینکه جایم را خالی دیدید،و دیگری به جای من قرار گرفت .

و امروز به فرا رسیدن فردا چه نزدیک است ! ای جامعه،این وقت زمان آمدن هر موعودی است ،و نزدیک پدید آمدن آنچه نمی دانید .

بدانید از ما آن کسی که فتنه های آینده را درک کند با چراغی روشن در آن حرکت کند ،و به روش نیکان قدم بردارد ،تا در آن فتنه ها بندی را بگشاید ،و اسیری را آزاد کند،و جمع گمراهان را پراکنده، و پراکندگی حق را جمع کند .او به دور از دیده مردم است ،جویندگان نشانش را نبینند هر چند پیاپی نظر کنند .آن گاه در آن فتنه ها بصیرت قومی چون تیز شدن شمشیر به دست آهنگر تیز گردد ، دیده هایشان به نور قرآن جلا گیرد ،و حقیقت آیات در گوشهاشان طنین افکند ، و شبانگاه از جام حکمت نوشند پس از آنکه در صبحگاهان آشامیده باشند .

تا آنکه مدّتشان کهنه شد و زمانشان به سر آمد ،و گروهی برای به دست آوردن راحتی به فتنه ها وصل شدند ، و مهیّای جنگ افرزوی گشتند ،و مسلمانان حقیقی پایداری خود را در حوادث بر خداوند منّت ننهادند ، و جانبازی در راه حق را بزرگ نشمردند ،تا چون قضای الهی به پایان دادن زمان امتحان و گرفتاری موافق شد ،از روی بصیرت دست به اسلحه بردند ،و به دستور راهبرشان تن به فرمان خدا دادند .تا چون خداوند پیامبرش صلّی اللّه علیه و آله را از دنیا برد گروهی به جاهلیت باز گشتند ،راههای باطل آنان را هلاک کرد،بر آراء نادرست تکیه کردند ، و به بیگانگان پیوستند،و از وسیله ای که مأمور به مودّت آن بودند جدا شدند ، ساختمان(دین و حکومت)را از بنیادش انتقال دادند،و آن را در غیر جای خودش بنا کردند .آنان معادن هر خطایی هستند،و درهای گام نهادگان در وادی گمراهیند .غوطه ور در دریای حیرت، و افتاده در مستی و جهالت اند ،به روش فرعونیان :که گروهی از آخرت دل بریده و به دنیا دلبسته اند ،و عدّه ای پیوند خود را با دین بریده و از آن جدا گشته اند .

ص:328

بپرهیزید ،و از سختی های عقوبت حذر کنید ،و در گرد و غبار ظلمت شبهه ، و ناهمواری راه فتنه،به وقت پدید آمدن طلیعه اش ،و آشکار شدن نهانش،و برقراری محورش،و گردش آسیایش بر جای خویش ثابت بمانید .آن فتنه هایی که از مدارج پنهان شروع ، و به سختی و زشتی آشکاری منتهی می شود .رشد آن فتنه همچون رشد جوانی سریع و نیرومند ،و آثارش همچون آثار سنگ محکم و سفت است .ستمکاران بر اساس پیمانها که با هم دارند آن فتنه را از هم ارث می برند .

اول آنان پیشوای آخرشان،و آخرشان تابع اوّل آنان است .با هم در به دست آوردن دنیای پست رقابت می کنند،و چون سگان بر سر مردار بو گرفته به جان هم می افتند .و زمانی نمی گذرد که تابع از متبوع،و راهنما از پیرو بیزاری می جوید .با کینه و دشمنی از هم جدا می شوند،و زمانی که یکدیگر را می بینند به هم لعنت می کنند .

پس از این فتنه،فتنه ای دیگر پیش آید لرزاننده و درهم کوبنده و حمله آور ، که دلهایی پس از استواری دچار لغزش می شوند ،و مردانی از پس سلامتی در دین به گمراهی می افتند .

ص:330

زمان هجوم این فتنه هوسها و امیال گوناگون می شود ،و به هنگام طلوع آن آراء درست به نادرست اشتباه می گردد .

کسی که به مقابله با این فتنه برخیزد پشتش را می شکند ،و آن که در دفع آن بکوشد او را درهم بکوبد .

فتنه گران در آن فتنه چون گورخران در جمع خود یکدیگر را گاز گیرند .رشته محکم دین لرزان شود ،و چهره حقیقی حقیقت پوشیده گردد .حکمت فروکش کند،و ستمگران سخنران شوند .آن فتنه بادیه نشینان را با آهن لجام خود بکوبد ،و با فشار سینه اش آنان را در هم شکند .تکروان در غبارش ضایع شوند ،و سواران در راهش هلاک گردند .آن فتنه با سرنوشتی تلخ وارد شود ،و خونهای خالص و تازه را بدوشد .در نشانه های دین رخنه می کند ،و پیمان یقین را می شکند .زیرکان از آن می گریزند،و ناپاکان در تدبیرش می کوشند .فتنه ای است پر رعد و برق ، سخت و با شتاب .خویشان در آن فتنه از هم جدا شوند ،و مردم در فضای آن فتنه از اسلام دل بردارند .

سالم از آن فتنه بیمار،و نجات برای فراری از آن مشکل خواهد بود .

ص:331

بودنش دلیل است ،و به شبیه بودن آفریده ها با یکدیگر نشان دهنده اینکه او را شبیهی نیست .حواسّ او را درک نمی کنند،و حجابها او را نمی پوشانند ،چرا که بین آفریننده و آفریده شده ، و تعیین کننده حدود و محدود شده،و پروردگار و پروریده تفاوت است .یکتاست نه بر اساس عدد ، و خالق است نه با حرکت و رنج ،شنواست نه با ابزار ،بیناست نه با برهم زدن چشم ،حاضر است نه با مماس بودن ،جداست نه با دوری مسافت ، آشکار است نه به دیدن،پنهان است نه به لطافت و ظرافت .به غلبه و قدرت بر اشیاء جدای از آنهاست ،و اشیاء جدای از اویند به فروتنی و بازگشت به او .

آن که توصیفش کند محدودش نموده ،و آن که محدودش کند به شمارش آورده ،و آن که او را به شمار آرد ازلی بودنش را ابطال کرده .آن که بگوید چون است؟وصفش را خواسته ،و هر که بگوید کجاست؟ برایش مکان قرار داده .دانا بوده وقتی که معلومی نبوده ،پروردگار بوده زمانی که پروریده وجود نداشت ، توانا بوده آن گاه که مقدوری نبوده است .

ص:333

و ورود به چراگاههای آن را آزاد کرد.شفای درمان طلب،و بی نیازی بی نیازی خواه در آن است.

روشن حرکت کرد،او در آن راه از افتادن در مواضع تباهی ،و قرار گرفتن در مراحل گمراهی اجتناب می کند ،و گمراهان را به زیان خود با بیراهه رفتن نسبت به حق ،و تحریف در گفتار ،یا ترس از راستگویی یاری نمی نماید .

پس ای شنونده،از مستی خود به هوش آی ،و از خواب غفلت بیدار شو ،و از شتاب خویش بکاه ،و در آنچه از زبان پیامبر امّی صلّی اللّه علیه و آله به تو رسیده و از آن چاره ای نیست و گریزی ندارد به دقت بیندیش ، و با کسی که مخالف با روش رسول خداست و به جانب دیگر روی آورده مخالفت کن ،و او را با آنچه که برای خود پسندیده واگذار ،ناز و فخر را رها کن،و از مرکب کبر فرود آی ،قبرت را که گذر تو بر آن است یاد کن .همان گونه که عمل می کنی جزا داده می شوی ،و همان که می کاری درو می نمایی ، و آنچه امروز پیش می فرستی فردا بر آن وارد می شوی .پس جای پایی برای خود مهیّا نما،و برای فردایت توشه ای پیش فرست .ای شنونده،بترس بترس ،و ای بی خبر،بکوش بکوش ،

ص:336

که«احدی بهتر از انسان آگاه تو را آگاه نمی کند ».

از جمله احکام حتمی خداوند در کتاب حکیم که بر آن جزا می دهد و عذاب می نماید ، و به خاطر آن خشنود می شود و خشمگین می گردد از دنیا رفتن بنده است بدون دریافت بهره آخرتی هر چند خود را در عمل به زحمت انداخته،و کارش را خالص نموده،در حالی که که خداوند را به خصلتی از این خصال ملاقات کند و توبه ننموده باشد :در عبادتی که خداوند بر او واجب نموده شریک برای خدا قرار دهد ،یا به سبب کشتن بی گناهی آتش خشم خود را فرو نشاند ،یا کار زشتی را که خود مرتکب شده به دیگری نسبت دهد ،یا برای درخواست حاجتی از مردم در دین خدا بدعت گذارد ، یا مردم را به نفاق و دو رویی ملاقات کند ،یا در بین آنان به دو زبان حرکت کند .آنچه را شمردم اندیشه کن،که هر مثالی دلیلی برای راهنمایی به مانند آن است .

همّت چهارپایان شکمشان ،و اندیشه درندگان آزار و تجاوز به دیگران ،و همّ و غم زنان زینت حیات دنیا و فساد در آن است .

ص:337

مؤمنان فروتنند ،مؤمنان مهربانند ،مؤمنان اهل بیم از خدایند .

فرمود:«بی شک خداوند گاهی دوست دارد بنده را و دشمن دارد عملش را،و گاهی دوست دارد عمل را و دشمن دارد انجام دهنده اش را ».

آگاه باش هر عملی را گیاهی است ،و هیچ گیاهی را بی نیازی از آب نیست ، و آبها گوناگون است:آنچه آبیاریش پاکیزه باشد نهالش پاکیزه و میوه اش شیرین است، و آنچه آبیاریش آلوده باشد نهالش آلوده و میوه اش تلخ است .

به حدّ و اندازه ای برای حضرتش نرسیده تا مانندی برایش بیابد ،و اوهام به تقدیری برای او راه نیافتند تا مانندش در و هم در آمده باشد .موجودات را بدون نقشه قبلی ،و مشورت با مشاور، و کمک مدد کار آفرید .آفرینش او به دستورش کامل شد،و به طاعتش گردن نهاد ،فرمانش را اجابت کرد و ردّ ننمود،و تسلیم او شد و به مخالفتش برنخاست .

از لطائف صنعت و شگفتیهای حکمتش که به ما نشان داده همانا اسرار پیچیده حکمت آمیزی است که در این شب پره ها تدبیر نموده،شب پره هایی که روشنی روز که گشاینده دیده هر چیزی است چشم آنها را می بندد،و تاریکی شب که دیده هر زنده ای را می بندد چشم آنها را باز می کند ،و چگونه چشمشان پوشیده شده که توان مدد گرفتن از نور آفتاب درخشان را ندارند تا به راههای خود خود راهنمایی شوند،و در پرتو خورشید به آنچه باید بشناسند برسند ، و چسان خداوند آنها را با تلألؤ نور خورشید از راه سپردن در امواج روشنایی آن مانع شده ، و در لانه های خود از رفتن در قلب روشنایی پنهان نموده !در روز روشن

ص:341

پلکهای دیدگانشان را به روی هم می اندازند ،و شب تار را برای خود چراغ روشن قرار داده اند که بدان واسطه به دنبال رزق خود می روند .تاریکی شب آنها را از دیدن باز نمی دارد ،و آنها نیز در سیاهی شب از حرکت باز نمی ایستند .اما همین که خورشید نقاب از چهره بیندازد،و روشنی روز آشکار شود ،و نورش تا درون لانه سوسمارها وارد گردد ،شب پره ها پلکهای دیده را روی هم اندازند ،و از معاش به آنچه در تاریکی شب به دست آورده اند تغذیه کنند .پاک است خدایی که شب را برای آنها روز و سبب جلب معاش قرار داد ،و روز را برای آنها زمان آرامش و استراحت مقرر فرمود ،و برای آنها بالهایی از گوشتشان قرار داد تا در وقت نیاز به پرواز آیند ،گویی بالشان لاله های گوشند اما بدون پر و چوبه آن ،ولی جای رگها را در آن بالها می بینی .دو بال دارند که نه آنقدر ظریف اند که وقت پرواز پاره شوند،و نه آنچنان سخت که مانع پرواز گردند .

پرواز می کنند در حالی که جوجه هایشان به آنان متّصل و به مادران پناهنده اند ،هرگاه بنشینند جوجه ها هم می نشینند،

ص:342

و هر وقت پرواز کنند با آنان در حرکتند ،و از مادران جدا نشوند تا هنگامی که اعضای آنها محکم گردد ، و بالها برای پرواز آماده باشد ،و راه کسب روزی و اقدام به مصالح خود را بدانند .پاک است خدایی که پدید آورنده هر موجودی است بدون نمونه ای که پیش از او از غیر او آفریده شده باشد .

جوش آید جوشید ،و اگر از او خواسته می شد آنچه با من انجام داد با دیگری انجام دهد انجام نمی داد .

با این حال حرمت اولیه او باقی است ،و حسابش با خداوند است .

رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله پرسیده ای؟فرمود :] وقتی خدای سبحان این آیه را فرستاد:«الم،آیا مردم گمان کرده اند همین که بگویند ایمان آورده ایم،رها می شوند و به آزمایش در نمی آیند ؟»دانستم تا زمانی که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله در میان ماست فتنه بر ما فرود نمی آید ،پرسیدم:یا رسول اللّه منظور از این فتنه که خداوند تو را به آن خبر داده چیست ؟فرمود:«یا علی،به زودی امتم پس از من آزمایش می شوند .»گفتم:یا رسول اللّه،مگر نه این است که در روز احد افرادی از مسلمانان شهید شدند و من از فیض شهادت ماندم ،و از این بابت غمگین شدم،شما به من فرمودی:«بر تو بشارت باد که عاقبت به شهادت می رسی »؟در پاسخم فرمود:«آنچه گفتی صحیح است،ولی بگو به هنگام شهادت صبرت چگونه است ؟» گفتم:این از موارد صبر نیست ،بلکه جای مژده و شکرگزاری است !و فرمود:«یا علی،به زودی مسلمانان پس از من به ثروتشان

ص:346

آزمایش می شوند ،و با دینداری خود بر خدا منّت می نهند ،رحمتش را آرزو دارند ، و خود را از خشمش در امان دانند ،و با شبهات دروغ و هوسهای غفلت زا حرام او را حلال شمارند ،شراب را به اسم آب انگور و خرما ،و رشوه را به عنوان هدیّه ، و ربا را به نام تجارت حلال دانند .»گفتم:یا رسول اللّه،در آن وقت این چنین مردم را از کدام گروه حساب کنم ؟در موضع ارتداد،یا در مرتبه فتنه ؟فرمود:«در مرتبه فتنه » .

شد باز نگردد ،و آنچه هست جاویدان نماند .کار آخرش همچون کار اوّل آن است .امورش(در فنا پذیری) از هم پیشی می گیرند ،و پرچمهایش پشتیبان یکدیگر است .گویا حاضر در قیامت هستید،شما را می راند چون ساربانی که شترهای چابکش را می راند .پس هر کس خود را به آنچه که شایسته او نیست سرگرم کند در تاریکی ها سرگردان گردد ،و در مهلکه ها گرفتار شود ،و شیطانهایش او را به راه سرکشی کشند ،و کارهای زشتش را در نظرش جلوه دهند .بهشت نهایت کار پیشی گیرندگان در خیر ، و آتش عاقبت کار مقصّران در بندگی است .

بندگان خدا،بدانید تقوا قلعه ای محکم و نفوذ ناپذیر است ،ولی گناه حصاری پست است که اهلش را از خطرات نگاه نمی دارد ،و کسی را که به آن پناه برده حفظ نمی کند .آگاه باشید که با تقوا زهر خطرناک گناه قطع شود ،و با یقین منتها درجه مقصود به دست آید .

بندگان خدا،خدا را خدا را در پاییدن عزیزترین و محبوبترین نفوس در نزدتان که خود شما هستید منظور بدارید ،زیرا بدون شک خداوند راه حق را برای شما واضح کرده،و جادّه های آن را روشن نموده ،

ص:348

که پس از این معنا یا شقاوتی است زایل نشدنی،یا سعادتی است جاوید و ابدی .بنا بر این از این دنیای فانی برای آخرت توشه برگیرید ،که بر توشه برداشتن هدایت شده اید ،و شما را به کوچ کردن امر کرده اند ، و برای رفتنتان از دنیا به شتابتان داشته اند .شما سوارانی هستید ایستاده که نمی دانید چه زمان مأمور به رفتن خواهید شد .به هوش باشید،با دنیا چه می کند کسی که برای آخرت آفریده شده ؟! و با ثروت چه معامله انجام می دهد کسی که به زودی ثروت را از او می گیرند ،و جز وبال و باز پرسی نسبت به ثروت برایش نخواهد ماند ؟! بندگان خدا،آنچه را خداوند از خیر وعده داده جای ترک آن نیست ،و آنچه را از شر نهی فرموده موردی برای رغبت به آن نمی باشد .بندگان خدا،پروا کنید از آن روزی که اعمال بررسی می شود ، و تشویش و اضطراب در آن بسیار است ،و اطفال از ترس آن پیر می شوند .

بندگان خدا،بدانید که بر شما از خود شما مراقبانی قرار داده شده ،و از اندامتان جاسوسانی بر وجودتان گمارده اند ،و محافظانی که از روی راستی اعمال و شماره نفسهایتان را ضبط می کنند .

ص:349

تاریکی شب تار شما را از دید آنان نمی پوشاند ،و درب بزرگی که محکم بسته شده شما را از آنان پنهان نمی کند .

و بی شک فردا که روز مرگ است به امروز نزدیک است ،امروز با آنچه در آن است سپری می شود .

و فردا از پی امروز می آید ،گویا هر یک از شما به جایگاه تنهایی ،و گودال قبرش رسیده .عجبا از خانه تنهایی ،و جایگاه وحشت،و محلّ بی کسی و غربت !انگار شما را نفخه صور آمده ،و قیامت بر شما محیط شده ،و برای داوری بین حق و باطل ظاهر شده اید .آن روز امور باطل دنیا از شما دور شده .

و بهانه ها از بین رفته ،و حقایق بر شما ثابت شده ،و هر نیک و بدی از شما به جایگاههای خود باز گشته است .بنا بر این از عبرتها پند گیرید،و از تغییر اوضاع و احوال اندرز پذیرید ،و از آنچه شما را ترسانده اند به نفع خود بهره گیرید .

ص:350

و رنج و گرفتاری وارد آن کنند .در آن زمان عذر خواهی در آسمان ، و یاوری در زمین برای آنان نماند .شما حکومت را به غیر اهلش سپردید ،و آن را در غیر جایش قرار دادید .و خداوند از آنان که ستم کردند به زودی انتقام گیرد :خوردنی را به خوردنی، و نوشیدنی را به نوشیدنی ،در برابر هر لقمه ای لذیذ لقمه ای تلخ ،و در برابر هر شربت شیرین جامی تلخ و زهر آلود ،از درون در وحشت،و از بیرون در معرض شمشیر تیز .اینان مرکبهای معاصی،و شتران بار کش گناهانند .سوگند به خدا،باز هم سوگند به خدا،که بنی امیّه پس از من خلافت را همچون خلط سینه بیرون اندازند ،و پس از آن تا شب و روز برقرار است از شربت حکومت نچشند و هرگز طعمش را در نیابند .

ص:352

بر عافیت و بر بیماری و بلا ،سپاسی که پسندیده ترین و محبوبترین و برترین حمد به سویت و در پیشگاهت باشد .سپاسی که تمام فضای آفرینشت را پر کند ،و تا جایی که اراده کنی برسد .سپاسی که از قبول رحمتت محجوب نشود،و از رسیدن به محضرت قاصر نباشد .

سپاسی که عددش به پایان نرسد،و پشتوانه اش فانی نگردد .ما کنه عظمتت را نمی دانیم ، جز اینکه می دانیم تو زنده و قائم به ذاتی،چرت و خواب تو را نمی گیرد .هیچ نظری به تو نمی رسد ،و دیده ای تو را درک نمی کند .تو دیده ها را درک کرده و اعمال را شماره نموده ، و مهار حیات همگان را به دست داری و آنچه از آفریده های تو می بینیم،و از آثار قدرتت به شگفتی می آییم ،و آنچه از عظمت قدرت تو وصف می کنیم چه قدر و منزلتی دارند ؟حال آنکه آنچه از ما پوشیده است،و دیده ما از دیدنش قاصر است ،و عقول ما به درک آن نمی رسد ،و پرده های غیب بین ما و آنها حایل شده بسی عظیم تر است !از این رو هر که دلش را از هر چیز فارغ کند،و اندیشه اش را به کار گیرد تا بداند چگونه عرشت را به پا داشته ای ،و چگونه موجودات را آفریده ای ،و چسان کرات را

ص:354

در هوا معلّق نموده ای ،و چگونه زمین را بر امواج آب گسترانده ای ،دیده اش وامانده ،عقلش قرین شکست ،و گوشش حیران ،و فکرش سرگردان می شود .

حدّی از او حساب می برند که در آن حد از خدا حساب نمی برند .بنا بر این ترس از بندگان را نقد ،و ترس از خدا را نسیه و وعده غیر قابل عمل قرار داده اند .همچنین کسی که دنیا در نظرش عظیم جلوه کند ،و موقعیّت آن در دلش وانمودی بزرگ داشته باشد ،دنیا را بر خدا مقدم دارد و از هر چه غیر دنیاست بریده و نهایتا برده دنیا گردد .

برای تو کافی است که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله سر مشق تو باشد ،و راهنمایی برای درک زشتی و عیب دنیا ،و کثرت رسواییها و بدی های آن ،زیرا دنیا از همه جانب از او گرفته شد ،و اطراف و جوانبش به آسانی به غیر او واگذار گردید ، او را از دنیا چون کودکی از شیر مادر بریدند ،و از زر و زیورش دور کردند .

و اگر بخواهی شخص دومی را مقتدا قرار دهی این است موسی کلیم اللّه-که درود خدا بر او - آنجا که گفت:«پروردگارا،به آنچه به من از خیر عطا کنی نیازمندم .»به خدا سوگند چیزی جز نانی که تناول کند از خدا نخواست ،زیرا مدتی بر اثر نداری گیاه زمین می خورد ،تا جایی که سبزی

ص:356

گیاه به خاطر لاغری و کمی گوشت در بدنش از پرده نازک شکمش نمایان بود .

و اگر بخواهی نفر سومی را سر مشق خود قرار دهی این است داود-که داود-که درود خدا بر او-صاحب مزامیر، و خواننده اهل بهشت ،او با دست خود از لیف خرما زنبیل می بافت ، و به همنشینانش می گفت:کدام یک از شما مرا در فروختن اینها یاری می دهد؟و از قیمت آن زنبیل قرصی نان جوین می خورد .

و اگر می خواهی در باره عیسی علیه السّلام بگو که سنگ را بالش سر قرار می داد ،و جامه زبر و خشن می پوشید،و غذای غیر لذیذ می خورد .نان خورشش گرسنگی ،و چراغ شب تارش ماه ،و سر پناهش در زمستان مشرق و مغرب زمین ،و میوه و سبزی اش گیاهی بود که زمین برای چهارپایان می رویانید .نه زنی داشت که او را فریفته خود کند،نه فرزندی که او را به غصّه بنشاند،نه ثروتی که او را از آخرت باز دارد ، و نه طمعی که او را به خواری اندازد .مرکب او دو پایش،و خدمتکارش دو دستش بود .

ص:357

به پیامبر پاکتر و پاکیزه ترت-که درود خدا بر او و آلش باد-اقتدا کن ،که وجودش برای هر که بخواهد به او اقتدا کند سر مشق است ،و برای آن که تسلّی جوید در زندگی به آن حضرت تسلّی است ، و محبوبترین بندگان نزد خدا کسی است که به پیامبر اقتدا کند و قدم جای قدم او بگذارد .

از دنیا به حد اقل قناعت کرد ،و دیده برای تماشای آن باز نکرد .لاغرترین اهل دنیا ، و گرسنه ترین آنان از دنیا بود .دنیا به او ارائه شد اما از پذیرفتنش امتناع کرد، چیزی را که دانست خدا دشمن دارد او هم دشمن داشت،و هر چه را حق خوار و بی مقدار دانسته بود او هم خوار و بی مقدار دانست ،و آنچه را پروردگار کوچک شمرده او هم کوچک شمرد.اگر در وجود ما جز محبت آنچه که خدا و رسول دشمن دارند نبود،و بزرگ شمردن آنچه را که خدا و رسول کوچک شمرده اند وجود نداشت ،همین برای ستیزگی ما با خدا و سرپیچی ما از فرمانش بس بود .رسول خدا -صلّی اللّه علیه و آله-روی زمین غذا می خورد ،و مانند نشستن بندگان می نشست ،و با دست خود پارگی کفشش را می دوخت ،و جامه اش را وصله می کرد ،بر مرکب بی پالان

ص:358

سوار می شد ،و در ردیف خود سوار می کرد .پرده ای همراه با نقش و نگار بر در خانه اش آویخته بود،به یکی از همسرانش فرمود:فلانی!این پرده را از برابر دید من پنهان کن،زیرا وقتی آن را می بینم دنیا و زر و زیورش را به یاد می آورم .با عمق دل از دنیا اعراض کرد ، و یاد این سرای فانی را از خاطرش میراند ،علاقه داشت زر و زینت دنیا از برابر دیده اش مخفی باشد ، تا از آن جامه زیبا برنگیرد،و باورش نیاید که سرای قرار و آرامش است ،و امیدی به درنگ در آن نداشته باشد ، علاقه به دنیا را از دل بیرون کرد،و از این محل فانی دل برداشت،و از دیده خود پنهان نمود .

آری چنین است کسی که چیزی را دشمن دارد بغض و نفرت دارد که به آن نظر کند و در محضرش از آن یاد شود .

در روش رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله حالتی است که تو را به زشتی ها و عیوب دنیا رهنمون است ،زیرا آن حضرت با اهل بیتش در دنیا گرسنه بود،و با منزلت و تقرب عظیمی که نزد حق داشت زر و زیور دنیا از او دور داشته شده بود .

پس دقت کننده با عقلش دقت کند که خداوند با وضعی که برای پیامبرش در برنامه دنیا به وجود آورد

ص:359

آیا او را اکرام کرد یا به او اهانت روا داشت ؟اگر بگوید:اهانت کرد،به خدای بزرگ قسم دروغ گفته ، و بهتان عظیمی به حق زده ،و اگر بگوید:به او اکرام کرد،پس باید بداند که خداوند غیر حضرتش را با ارزانی داشتن دنیا به او خوار نموده،و دنیا را از مقرب ترین مردم به درگاهش دور کرده است .

اقتدا کننده باید به پیامبرش اقتدا کند ،و قدم جای قدم آن حضرت بگذارد،و هر جا او در آمد در آید ، ور نه از هلاکت امان ندارد ،چرا که خداوند محمّد-صلّی اللّه علیه و آله- نشانه قیامت ،و بشارت دهنده به بهشت،و ترساننده از عقوبت قرار داد .او با شکم گرسنه از دنیا رفت،و با سلامت همه جانبه وارد آخرت شد .تا لحظه از دنیا رفتن و اجابت دعوت کننده حق سنگی به روی سنگ نگذاشت .خداوند با عنایت کردن چنین رهبری چه منّت بزرگی بر ما گذاشت تا از او پیروی کنیم،و پیشوایی که قدم جای قدمش بگذاریم !به خدا سوگند آنقدر این پیراهن پشمینه خود را وصله زده ام که از وصله کننده اش حیا می کنم .و کسی به من گفت:این لباس کهنه را دور نمی اندازی ؟گفتم:از من کناره گیر ،که به وقت صبح از رهروان

ص:360

شب تمجید و ستایش می شود .

شدید ،و باز گشتش به غصه ای طولانی،و عذابی سخت است .به خداوند تکیه می کنم تکیه ای که نتیجه اش بازگشت به اوست ،و از او راهی می جویم که رساننده به بهشت و به محل رغبت و رضای اوست .

بندگان خدا،شما را به تقوا و طاعت خدا سفارش می نمایم ،که باعث نجات فردا، و سبب آزادی ابدی است .خداوند با ابلاغ کامل شما را از عذاب بیم داد ،و با تشویق همه جانبه به رضوانش تشویق نمود ، و دنیا و قطع شدن و از دست رفتن و انتقالش را برای شما وصف کرد .از این دنیا و آنچه که از آن برای شما شگفت انگیز است روی بگردانید زیرا چیز اندکی از آن با شما خواهد بود .دنیا نزدیکترین منزل به خشم خدا، و دورترین محل از خشنودی حق است .پس ای بندگان خدا،از غمها و مشاغل دنیا محض اینکه به جدایی آن از خود و تغییر حالاتش یقین دارید چشم پوشی کنید .

از دنیا همچون شخص دلسوز خیر خواه و سختکوش رنجبر برای خود در ترس و بیم باشید ، و به آنچه از حوادثی که دیدید بر سر گذشتگان آمد عبرت گیرید ،که پیوندهای اعضایشان

ص:362

از هم گسست ،چشم ها و گوشهایشان نابود شد ،شرف و عزّتشان از دست رفت ، شادی و نعمتشان قطع شد .همانان که به جای قرب فرزندان به فقدان آنان ، و به جای مصاحبت با زنان به فراق آنان مبتلا شدند .اکنون نه به مفاخرت بر می خیزند،نه تولید نسل می کنند، نه به زیارت یکدیگر می روند،و نه به گفتگوی هم می نشینند .پس ای بندگان خدا،تقوا پیشه کنید تقوای آن که بر نفسش غالب آمده و شهواتش را مانع گشته،و با دیده عقل به امور نظر می کند ،زیرا برنامه واضح، و نشانه نجات بر پا،و جادّه هموار،و راه راست و معتدل است .

با این حال تو را حرمت خویشی و حق پرسش است ،طلب علم کردی پس بدان :

اما استبداد دیگران در امر خلافت علیه ما-با اینکه ما از نظر نسب والاتر،و از نظر پیوند با رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله محکم تریم -محض این بود که انحصار طلبی کردند و از رسیدن آن به ما بخل ورزیدند،و ما اهل بیت پیامبر هم با سخاوت از آن گذشتیم ،حاکم خداست، و روز قیامت روز بازگشت به اوست .

«و داستان این غارتگری را که در جای خود انجام گرفت رها کن .» و از این مسأله مهم در رابطه با فرزند ابو سفیان یاد کن ،که راستی روزگار مرا پس از گریاندن خنداند .به خدا قسم عجبی نیست،که دیگر از شدّت عجب جای تعجّب باقی نگذارد،و کژی فراوان به بار آورد .آنان کوشیدند تا نور خدا را از چراغش خاموش کنند،و فوران چشمه حق را مانع شوند ،و میان من و خودشان آب صاف را گل آلود و با آمیز کردند .اگر این مشکلات از ما و آنان برداشته شد آنها را به سوی حقّ خالص سوق خواهم داد ،و اگر چیز دیگری شد

ص:364

«خود را از غم و اندوه بر آنان تلف مکن،که خداوند به آنچه انجام می دهند داناست » .

پوشانده باشد .از روی اتصال به اشیاء نزدیک نشده،و دوریش از موجودات به جدایی نیست .

نگاه خیره بندگان،و تکرار سخن آنان و نزدیک شدن و در نظر آمدن تپه ها ،و برداشتن قدم در شب سیاه،و شب آرام تیره ای که ماه درخشان بر آن سایه می اندازد ،و خورشید تابان در غروب و طلوع از پی آن می آید،و دگرگونی زمانها و روزگاران از آمد و شد شب و روز هیچ یک از او پنهان نیست .پیش از هر نهایت و مدّتی،و هر ضبط کردن و شمردنی وجود داشته .

از حدود و اندازه هایی که تحدیدکنندگان به او نسبت می دهند،و از داشتن نهایت اقطار مختلف ،و قرار گرفتن در مساکن،و جای گرفتن در اماکن که برایش خیال می کنند منزّه است .

حدود و اندازه برای آفریدگان او قرار داده شده و مخصوص غیر اوست .اشیاء را از موادّی که ازلی و دارای پیشینه باشند نیافرید ،بلکه آنچه را به وجود آورد خودش حدّش را معین نمود ، و آنچه را صورت داد نیکو صورت داد .چیزی از فرمانش امتناع نورزد،

ص:366

و او را از طاعت چیزی سودی نرسد.آگاهیش به مردگان گذشته همچون آگاهیش به زندگان باقی است ،و دانش او به آنچه در آسمانهاست همچون دانش اوست به آنچه در طبقات پایین زمین است .

آشنا نمود ؟هیهات!آن که از توصیف موجودی که دارنده شکل و اعضاء و اندام است ناتوان است از توصیف خالقش ناتوان تر،و از درک آفریننده از طریق حدود و اندازه های مخلوقات دورتر است .

پسر ابو قحافه و پسر خطّاب از تو به عمل به حق سزاوارتر نبودند ، تو به رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله از نظر خویشاوندی از آن دو نزدیک تری ،و از دامادی او به جایی رسیدی که آن دو نفر نرسیدند.

(1).

پس خدا را خدا را در حفظ جانت ،که سوگند به خدا کور نیستی تا بینایت کنند،و جاهل نیستی تا دانایت نمایند ،راهها آشکار است،و نشانه های دین برپاست .آگاه باش که برترین بندگان خدا نزد خدا پیشوای عادلی است که هدایت شده و هدایت کند ،سنّت معلومی را به پا دارد،و بدعت مجهولی را بمیراند .سنّت ها نورانی هستند و دارای نشانه های مشخّص ، و بدعتها آشکارند و دارای علائم معلوم .و بدترین مردم نزد خداوند حاکم ستمکاری است که گمراه است و گمراه کننده ،سنّت در دست عمل را از بین ببرد،و بدعتهای متروکه را زنده کند .

ص:369

من از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله شنیدم می فرمود:«پیشوای ستمکار را به عرصه گاه قیامت می آورند در حالی که او را نه یاوری است و نه عذر خواهی ،پس او را به آتش دوزخ می اندازند و چون سنگ آسیا در آتش می چرخد،سپس در قعر جهنّم به زنجیر می کشند ».و تو را به خدا سوگند می دهم نکند پیشوای مقتول این امت باشی ،زیرا سابقا گفته می شد:

«در این امت پیشوایی کشته خواهد شد که با کشته شدن او راه کشت و کشتار تا قیامت به روی این امت باز می گردد ،و امور امت را بر امت مشتبه سازد،و فتنه را در میان آنان می گستراند ، در آن وقت حق را از باطل تشخیص نمی دهند ،و در آن فتنه موج می زنند چه موجی،و آشوب می نمایند چه آشوبی!»در این کهولت سن و پایان عمر ،آلت دست مروان نباش که تو را به هر جا بخواهد براند ! عثمان در پاسخ حضرت گفت:«از مردم بخواه به من مهلت دهند تا ستمهای رفته بر آنان را بر طرف کنم .»امام فرمود:آنچه در رابطه با مدینه است مهلت لازم ندارد،

ص:370

و آنچه در ارتباط با خارج از مدینه است مهلتش تا وقتی است که فرمان تو برای رفع ظلم برسد .

هوای باز،و فضای گشاده پرواز می کنند .آنها را در صورتهای شگفت آور پس از آنکه وجود نداشتند به وجود آورد،و با استخوانهای قوی مفصل ها که از نظر پنهان است ترکیب کرد و به هم پیوست ، بعضی از پرندگان را به خاطر سنگینی جثّه از اینکه به راحتی در فضای بالا پرواز کنند باز داشت ، و چنان مقرّر فرمود که بتوانند در نزدیکی زمین به پرواز در آیند .پرندگان را با لطافت قدرتش و دقّت صنعتش به رنگهای گوناگون در آورد .برخی از آنها سراسر در یک رنگ که رنگ دیگری با آن آمیخته نیست در آمده اند ،و دسته ای دیگر در رنگ دیگری فرو رفته اند به جز گردنشان که طوقی از غیر آن رنگ دارند .

اندازد،گویی بادبان کشتی ای است از منطقه دارین که کشتیبان آن را از جای خود می گرداند.به رنگش می نازد، و به نازش می خرامد .چون خروس با ماده اش مباشرت می کند،و برای جفت گیری همچون شتران نر پر از شهوتی که برای جفت گیری آمده اند با آلات تناسلی خود به او نزدیک می گردد .تو را در این زمینه به دیدن وضع طاووس حواله می دهم،نه مانند کسی که اثبات مطلبی را به سندی ضعیف احاله می دهد .

و اگر آنچه دیگران خیال می کنند که آمیزش طاووس به آن است که اشکی از چشمهایش سرازیر می شود و در اطراف پلکهایش جمع می گردد و ماده آن اشک را به منقار بر می دارد و می خورد،سپس تخم گذاری می کند،و نطفه نر بجز اشک بیرون آمده از چشم او نیست ،این خیال بی پایه شگفت آورتر از این نمی باشد که مردم بر این گمانند که آمیزش کلاغ با قرار دادن منقار در منقار است .

انگار می کنی قلم های بال طاووس میله های چنگکی است ساخته شده از نقره،و آنچه از دایره های عجیب(زرد و سبز)بر بالها روییده گردن بندهای طلای ناب و پاره های زبر جد است .اگر بالش را به آنچه از زمین می روید تشبیه کنی می گویی:دسته گلی است که از شکوفه های بهاران چیده شده .

ص:373

و اگر آن را به جامه ها مثل بزنی همچون حلّه هایی است پر از نقش و نگار،و یا جامه های خوش منظر یمنی .و اگر آن را به زینت و زیور تشبیه کنی مانند نگین های رنگارنگی است که میان نقره مرصّع به جواهر قرار داده شده .

به مانند متکبّر دلشاد راه می رود،و هر زمان دم و بال خود را می نگرد از زیبایی پیراهن پر از نقش و نگارش و حمایل مرصعش به قهقهه می خندد ،و هرگاه به پاهای خود چشم می اندازد آنچنان فریاد می کشد که معلوم می شود دادخواهی می کند،و به دردی واقعی گواهی می دهد ،زیرا پایش مانند پای خروس دو رگه باریک و تیره است ، و از ساق استخوان پایش خاری پنهان بر آمده .در جای تاج خود کاکلی سبز و مزین به نقش دارد .محل بر آمدن گردنش مانند لوله ابریق کشیده و بلند است.جای فرورفتگی گردن تا شکمش چون رنگ نیل یمنی سبز سیر است،یا چون قطعه دیبایی است که آینه صاف و درخشنده ای بر روی آن نشانده باشند ،گویا چادری سیاه به خود پیچیده ،و از برّاقی

ص:374

گمان می رود که رنگ سبز خوش نمایی با آن در آمیخته است .

در شکاف گوشش خطّی است مانند سر قلم و سپید سپید چون گل بابونه ،که این سپیدی در میان رنگ سیاه اطرافش می درخشد ،کمتر رنگی است که نمونه آن در این حیوان به کار گرفته نشده ،و به خاطر صیقلی و برّاقی زیاد و درخشش و حسنش آن رنگ را بهتر جلوه داده ،و به مانند شکوفه های پراکنده است که بارانهای بهاری و آفتاب با حرارت هنوز آن را نپروریده .گاهی از پر خود بیرون می آید،و از پیراهنش برهنه می گردد، پرها پشت سر هم می ریزند،دوباره پی در پی می رویند،مانند برگ درختان که در پاییز فرو می ریزند ،سپس رشد کرده به هم می پیوندند تا بار دیگر به صورت اوّل باز گردند .

پر جدید در رنگ آمیزی مانند دفعه اول است،و هر رنگی در جای سابقش قرار می گیرد .چون به دقّت در مویی از موهای پر طاووس نظر کنی یک بار سرخ رنگ،و بار دیگر سبز زبر جدی،و مرتبه دیگر زرد طلایی نشان می دهد .پس چگونه

ص:375

فکرهای ژرف بین،و عقول با ذوق خلقت عجیب این حیوان را درک کند،و چسان توصیف وصف کنندگان وصفش را به نظم آورد ،با آنکه کوچکترین اجزایش اندیشه های ژرف بین را از درک عاجز نموده و زبان وصف کنندگان را ناتوان کرده است ؟!پاک است خداوندی که عقلها را از توصیف مخلوقی چون طاووس مبهوت و مقهور نموده با اینکه آن را چنان در برابر چشمها جلا داده که آن را محدود به حد معیّن و پدید آمده و با اندام ترکیب یافته و رنگ آمیزی شده درک کرده اند ،و زبانها را از بیان کیفیت آن در ناتوانی نشانده، و آنها را از شرح وصف این حیوان به عرصه عجز کشیده .پاک است خداوندی که پاهای موران و پشه های کوچک را استوار کرد تا برسد به بزرگتر از آنها از ماهیان دریا و پیلان عظیم الجثّه ،و بر خود لازم نموده که هیچ جسمی که جان در آن دمیده جنبش ننماید مگر آنکه مرگ را وعده گاه و فنا را پایان کارش قرار دهد .

ص:376

روحت به تماشای آن از شوق بر آید ،و الان از این مجلس من برای هر چه زودتر رسیدن به آنها به همسایگی اهل قبور خواهی رفت .خداوند به رحمت خویش ما و شما را از از آن کسانی قرار دهد که از عمق دل و جان برای رسیدن به منازل نیکوکاران سعی و تلاش می نمایند .

به معنای قطعه و تکه است .«کبائس»جمع کباسه به معنی خوشه است.«عسالیج»به معنی شاخه هاست، و مفردش«عسلوج»است .

ای مردم،اگر یکدیگر را از یاری کردن حق فرو نمی گذاشتید،و از سست کردن پایه باطل سستی نمی کردید،آنان که همشأن شما نبودند در امور شما طمع نمی کردند،و آن که بر شما مسلّط شد قوی نمی گشت ،ولی شما چون بنی اسرائیل سرگردان شدید .به جانم سوگند پس از آنکه مرا از دست دادید سرگردانی شما چند برابر می شود به خاطر اینکه حق را پشت سر گذاشتید،و از نزدیک ترین فرد به پیامبر بریدید و به دورترین شخص متّصل شدید .بدانید اگر از امام بر حق خود پیروی می کردید شما را به راه رسول خدا می برد،آن وقت از رنج بیراهه رفتن راحت می شدید،و بار سنگین را از دوش خود به کناری می انداختید .

خیر را انتخاب کنید تا هدایت شوید،و از بدی روی بگردانید تا در راه مستقیم قرار گیرید .واجبات! واجبات!آنها را به پیشگاه خداوند ادا کنید تا شما را به بهشت برسانند .خداوند چیزهایی را که بر شما مجهول نیست حرام کرد،و چیزهایی را که در آن عیبی نیست حلال کرد ،و حرمت مسلمان را بر آنچه دارای حرمت است برتری داد،و حقوق مسلمانان را در جاهای خود به سبب اخلاص و توحید محکم ساخت .پس مسلمان کسی است که مسلمانان از زبان و دست او سالم باشند مگر برای حق،و آزار مسلمانان جایز نیست مگر امر واجبی در کار باشد .

بر مسأله ای که همگانی است و نیز مختصّ به هر یک از شماست و آن مرگ است پیشی گیرید ،زیرا مردم پیشاپیش شما(به راه آخرت رفته)اند،و قیامت هم از دنبال شما را می راند .خود را سبک کنید تا ملحق شوید،که رفتگان را نگاه داشته و چشم به راه فعلی ها هستند .از خدا نسبت به بندگان و شهرهایش پروا کنید،زیرا دارای مسئولیت هستید حتی نسبت به زمینها و حیوانات ،و خداوند را اطاعت کنید و از نافرمانی او بپرهیزید.چون خیر را مشاهده کنید آن را از دست مدهید،و چون شرّ را ببینید

ص:382

از آن روی گردانید .

رأیشان رأی شماست،و فرقه ای رأیشان غیر رأی شماست،و گروهی را نه این رأی است و نه آن رأی .

پس صبر پیشه کنید تا مردم آرام گیرند،و دلها از جوش و خروش بیفتد،و حقوق به آسانی گرفته شود .

در کنار من آرام باشید،و به انتظار دستورم بمانید،کاری نکنید که ارکان قدرت را ویران سازد،و توانایی را از دست ببرد،و به جای آن سستی و ذلّت آورد ،به زودی این مسأله را با مدارا حل می کنم تا وقتی که مدارا ممکن باشد،و هرگاه چاره ای نیابم آخرین دوا داغ نهادن است(و آنان را از دم شمشیر می گذرانم ) .

آنها حفظ کند .پیروی از حجّت خداوند حافظ زندگی شماست،از حجّت خدا اطاعت کنید بدون اینکه سرزنش شوید و به آن مجبور گردید .به خدا قسم باید پیروی کنید و گر نه خداوند حکومت اسلام را از شما خواهد گرفت،و آن را تا به دیگری منتقل نکند به دست شما نخواهد داد .

اینان بر اثر ناخشنودی از حکومت من جمع شده و دست به دست هم داده اند ،و من تا وقتی که بر اجتماع شما نترسم صبر پیشه می کنم ،زیرا اگر اینان بخواهند رأی ناصواب خود را عملی سازند سر رشته نظام مسلمین گسسته می شود .اینان از باب حسد بر کسی که خداوند حکومت را در اختیار او گذاشته به طلب دنیا برخاسته اند،و می خواهند وضع را به گذشته بر گردانند .حق شما بر ما عمل به کتاب خدا و روش رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و قیام به حق او و بر پا داشتن سنّت آن حضرت است .

ص:385

آن مرد معروف به کلیب جرمی است .

و اگر دشمن را بر ما غلبه دادی شهادت را نصیب ما گردان،و ما را از فتنه نگاه دار .

کجایند مدافعان حریم ناموس ؟کجایند غیرتمندان وفادار ناموس پرست که به وقت بروز سختی ها به دفاع می پردازند ؟!ننگ پشت سر شما،و بهشت پیش روی شماست .

و مرا از دست یافتن به آن باز می دارید طلب کردم .هنگامی که در جمع حاضران با دلیل او را سرکوب کردم دستپاچه شد و گویا سرگردان ماند که پاسخم را چه بگوید .

الهی!من بر قریش و آنان که یاریشان می دهند از تو کمک می جویم،زیرا آنان با من قطع رحم کردند،و منزلت والایم را کوچک شمردند،و در ستیز با من در برنامه ای که حق من بود با یکدیگر همدست شدند ،آن گاه گفتند:هش دار،حق آن است که آن را بگیری،و حق آن است که آن را رها کنی .

مگر اینکه دست طاعت به من داده بود،و با آزادی و اختیار بیعتم را پذیرفته بود ، آنان به فرماندار من و خزانه داران بیت المال مسلمین و مردم بصره هجوم بردند،گروهی را به شکنجه،و عده ای را به مکر و حیله کشتند .به خدا قسم اگر جز به یک نفر از مسلمانان دست نمی یافتند و عمدا و بدون گناه او را می کشتند،کشتن همه آنان بر من حلال بود ،زیرا همه در آن قتل حاضر بودند ولی مانع نشدند و از او به زبان و دست دفاع نکردند ،چه رسد به اینکه اینان برابر با عددی که داخل بصره شدند از مسلمانان به قتل رساندند .

ای مردم،آن که تواناترین مردم به حکومت،و داناترین آنان به امر خدا در کار حکومت است از همه به حکومت شایسته تر است .اگر در مسأله حکومت فتنه جویی به فتنه برخیزد بازگشت به حق از او خواسته می شود و اگر امتناع ورزید کشته می شود .به جانم سوگند،اگر جز با حضور همه مردم امامت منعقد نگردد چنین کاری شدنی نیست ،ولی آنان که حضور دارند ثبوت حکومت را بر غائبان حکم می کنند ،پس فرد حاضر حق رویگردانی،و غائب حق انتخاب غیر را ندارد.

بدانید که من با دو نفر می جنگم:مردی که چیزی را ادعا کند که حق او نیست،و کسی که رویگردان شود از چیزی که بر عهده اوست .

بندگان خدا،شما را به تقوا سفارش می کنم،که تقوا بهترین چیزی است که عباد حق یکدیگر را به آن سفارش می کردند،و از بهترین عاقبتها نزد خداست .بین شما و اهل قبله باب جنگ گشوده شده ،و این پرچم را به دوش نمی کشد مگر آن که اهل بصیرت و استقامت و دانای به موارد حق باشد .پس آنچه را به آن مأمور می شوید انجام دهید،و از آنچه

ص:391

نهی می گردید باز ایستید ،و در کاری تا دقیقا بررسی نکنید شتاب نورزید،زیرا آنچه را شما(از روی جهل) منکر آن هستید ما را قدرت تغییر آن هست .

بدانید دنیایی که نسبت به آن آرزومندید و به آن میل دارید ، و آن گاهی شما را به خشم و زمانی به خشنودی می برد ،نه خانه شماست و نه منزلی که برای آن آفریده شده اید،و نه جایی که شما را به آن دعوت کرده اند .بدانید که دنیا برای شما باقی نمی ماند و شما هم در آن باقی نخواهید ماند ،اگر دنیا شما را به ظاهرش فریفت از شرّش نیز بیم داد .

پس به خاطر بیم دهیش از آنچه فریبتان می دهد چشم پوشی کنید،و به خاطر ترساندنش از طمع به آن خودداری نمایید ، و در دنیا برای آخرتی که به آن دعوت شده اید بر یکدیگر پیشی گیرید ،و با عمق دل از دنیا روی بگردانید ،نباید احدی از شما به خاطر چیزی از دنیا که از او گرفته شده چون کنیز ناله بزند .

و با شکیبایی بر طاعت خدا و محافظت بر آنچه از کتابش که حفظ آن را از شما خواسته است نعمت خدا را بر خود تمام کنید .بدانید در صورتی که پایه دین خود را حفظ نموده باشید

ص:392

از دست دادن متاع دنیا به شما زیانی وارد نکند .و بدانید در صورت تباه کردن دین آنچه از دنیا حفظ کرده اید به شما سودی ندهد .خداوند دلهای ما و شما را متوجه حق کند،و شکیبایی را به ما و شما ارزانی دارد .

در امر عثمان باید یکی از سه کار را انجام می داد که نداد :

اگر پسر عفّان چنانکه او می پنداشت ستمگر بود می باید قاتلان او را یاری می داد،و یارانش را می راند .و اگر مظلوم بود می بایست از کشته شدنش مانع می شد،و نسبت به کارهایش عذر موجه اقامه می کرد .و چنانچه در ظالم بودن یا مظلوم بودنش تردید داشت می بایست از او کناره گرفته به گوشه ای می خزید و مردم را به او وامی گذارد .ولی او هیچ یک از این سه کار را نکرد،و دست به کاری زد که راهش شناخته نیست،و عذرهایی که نسبت به آن اقامه می کند ناسالم است .

چه شده که شما را رویگردان از خدا،و روی آورده به غیر او می بینم ؟!به چهار پایانی می مانید که چوپان آنها را به چراگاه و با خیز،و آبشخور دردانگیز برده .علف چرانی هستید که برای بردن به قصاب خانه علفش می دهند،زمانی که با او خوبی می کنند نمی داند از این خوبی کردن به او چه هدفی دارند، روزش را روزگار،و سیر شدنش را زندگی می پندارد .به خدا قسم اگر بخواهم هر کدام از شما را خبر دهم که از کجا آمده و به کجا می رود و تمام امورش چه خواهد شد خبر می دهم ،ولی می ترسم در باره ام دچار غلوّ شوید و مرا بر رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله تفضیل داده در نتیجه کافر گردید .

اما بدانید من به خاصّان از یاران خود که از خطر کفر و غلوّ در امانند این مطالب را خواهم رساند .

به خدایی که پیامبر را به حق برانگیخت و او را بر خلایق برتری داد،جز به راستی سخن نمی گویم ، رسول خدا مرا به همه این امور خبر داد،از هلاک هلاک شونده،و نجات نجات یافته، و عاقبت امر حکومت .هیچ حادثه ای بر من نمی گذرد جز اینکه پیامبر خبرش را در گوشم خواند،و مرا به آن آگاه ساخت .

ص:395

ای مردم،به خدا قسم شما را به طاعتی ترغیب نمی نمایم جز اینکه خود به عمل به آن از شما پیشی می گیرم ،و از گناهی باز نمی دارم مگر اینکه قبل از شما از آن باز می ایستم .

مگر اینکه انجامش لذّت بخش است .پس رحمت خدا بر کسی که از شهوت باز ایستد،و هوای نفس را ریشه کن کند ،که این نفس دورترین چیزی است که از شهوت قطع شود، و پیوسته میل به هوسرانی و معصیت دارد .

بندگان خدا،بدانید که مؤمن شب را به روز و روز را به شب نمی برد مگر آنکه به نفس خود بد گمان است ،هماره از خود عیب جویی می کند،و خواهان افزایش کار نیک از نفس است .در امر دین چون گذشتگان که پیش از شما بودند،و رفتگانی که در برابر شما از دنیا رفتند باشید ،از دنیا خیمه بر کندند همچون خیمه برکندن کسی که کوچ می کند ،و آن را طیّ کردند چنانکه منازل را طی کنند .

بدانید که قرآن خیرخواهی است که خیانت نمی کند ،و هدایتگری است که گمراه نمی نماید،و سخنگویی است که دروغ نمی گوید .احدی با قرآن ننشست جز اینکه به فزونی یا کمی از پیش آن برخاست:فزونی در هدایت،و کم شدن در کور دلی .بدانید که برای کسی بعد از بودن با قرآن تهیدستی نیست،و برای احدی

ص:397

منهای قرآن بی نیازی نمی باشد .از قرآن برای بیماریهای خود شفا جویید،و از آن برای پیروزی بر مشکلات یاری خواهید ،که شفای از بزرگترین بیماریها که کفر و نفاق و تباهی و ضلالت می باشد در قرآن است .پس به وسیله قرآن از خدا بخواهید،و با عشق به قرآن به خدا توجه کنید،و به وسیله آن از مردم چیزی مخواهید ،قطعا عباد الهی در این دنیا با وسیله ای به مانند قرآن به خداوند توجه نکرده اند .

بدانید که قرآن شافعی است که شفاعتش پذیرفته گشته،و گوینده ای است که گفتارش تصدیق شده است ، آن که قرآن در قیامت به شفاعتش برخیزد شفاعتش در مورد او قبول است ،و از هر که شکایت نماید شکایتش پذیرفته است ،زیرا ندادهنده ای در قیامت ندا می دهد:«امروز هر انسانی دچار بذری است که افشانده و گرفتار نتیجه عمل خود است جز آنان که زارع بذر قرآن در سرزمین حیات خود بودند».

پس از بذر افشانان قرآن و تابعان آن باشید ،آن را رهنمای بر خدای خود قرار دهید،برای خود از قرآن طلب نصیحت کنید ،آراء خود را که بر خلاف قرآن است متّهم نمایید،و خواهش خود را که مخالف قرآن است خائن بدانید .

ص:398

عمل!عمل!سپس عاقبت!عاقبت!پایداری!پایداری! آن گاه صبر!صبر!پاکدامنی!پاکدامنی !قطعا برای شما پایانی است،خود را به آن برسانید ،و شما را نشانه ای است،به آن هدایت جویید ،و اسلام را هدفی است به آن برسید ،با انجام آنچه خداوند از حق خود بر شما واجب نموده،و تکالیفی که برای شما بیان داشته به خداوند روی آورید ،من شاهد شمایم،و روز قیامت به نفع شما اقامه حجت می کنم .

بدانید که آنچه در علم الهی مقدر گشته بود واقع شد،و قضایی که باید انجام می شد تدریجا وارد گشت ، من از وعده خدا و حجت او سخن می گویم ،خدای تعالی فرموده:«آنان که گفتند پروردگار ما اللّه است،سپس استقامت ورزیدند،فرشتگان بر آنان فرود می آیند که نترسید و محزون نباشید،و شاد باشید به بهشتی که وعده داده می شدید ».شما گفتید پروردگار ما خداست، پس بر کتاب خدا و بر طریق فرمان او،و بر راه شایسته بندگیش استقامت ورزید ،و از آن طریقه بیرون نروید،و بدعت در آن مگذارید،

ص:399

و با آن مخالفت نورزید ،زیرا آنان که از راه بیرون شوند در قیامت به خداوند راه نیابند .

از شکستن و دگرگون کردن اخلاق پسندیده برحذر باشید ،و زبان را یکی کنید،مرد باید زبان خود را ضبط کند،زیرا زبان نسبت به صاحبش چموش است ، به خدا سوگند بنده با تقوایی را نمی بینم که تقوایش او را سود دهد مگر آنکه زبانش را حفظ کند .قطعا زبان مؤمن پشت قلب او ،و دل منافق پشت زبان اوست ، زیرا مؤمن چون بخواهد سخنی گوید در باره آن در دل خود اندیشه نماید،اگر خیر بود آشکارش کند،و اگر شر بود نهفته اش دارد .و منافق هر چه به زبانش آید بگوید، نمی فهمد چه سخنی برای او سودمند و کدام گفتار برای او زیان آور است .رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود:«ایمان بنده ای استوار نمی شود مگر دلش استوار شود ،و دلش استوار نمی گردد مگر زبانش استوار شود ».پس هر یک از شما بتواند خدا را ملاقات کند در حالی که

ص:400

دستش از خون و مال مسلمین پاک،و زبانش از هتک آبروی آنان سالم باشد باید چنین کند .

بندگان خدا،بدانید قطعا مؤمن در امسال حلال می داند آنچه را سال اول حلال دانسته ،و این سال حرام می داند آنچه را سال نخست حرام می دانسته،بدعتی که مردم پایه گذاری کرده اند چیز حرام را بر شما حلال نمی کند،بلکه حلال همان است که خدا حلال کرده،و حرام همان است که خدا حرام نموده .به تحقیق امور را تجربه کرده و خوب آزمایش نموده اید،و از اوضاع گذشتگان پندتان داده اند،و برای شما مثلها زده اند ،و به آیینی واضح دعوت شده اید، از شنیدن دعوت کر نمی شود مگر بی گوش،و از دیدن آن کور نمی شود مگر بی چشم ،آن که خداوند از آزمایش ها و تجربه ها سودش نرساند به موعظه دیگر سود نبرد،و او را از پیش رو و آشکارا کوته فکری در آید تا آنجا که آنچه را نمی شناخته پندارد که می شناسد،و آنچه را که می شناخته ناشناخته انگارد .

زیرا مردم دو دسته اند:تابع شریعت،و پدید آورنده بدعت که او را از جانب خدا

ص:401

نه برهانی از سنّت و نه نوری از دلیل و حجّت است .

خداوند احدی را به مانند این قرآن پند نداده ،که قرآن رشته متین خدا و وسیله امین اوست،در آن بهار دل و چشمه های دانش است ،دل را به غیر آن مایه جلا نیست ،با آنکه پند پذیران از قرآن از دنیا رفتند،و فراموش کاران یا آنان که خود را به فراموش زده اند ماندند .چون خیری دیدید آن را کمک کنید،و چون شری مشاهده نمودید از آن دوری جویید ،که رسول خدا-صلّی اللّه علیه و آله-هماره می فرمود:

«ای فرزند آدم،کار خیر انجام ده،و کار شرّ را رها کن،که در این حال نیکوکار و معتدلی ».

بدانید ستم سه گونه است:ستمی که بخشیده نشود،و ستمی که باز خواست شود،و ستمی که بخشیده شود و باز خواست نشود .اما ستمی که آمرزیده نشود شرک به خداوند است،خداوند سبحان فرموده:

«خداوند این گناه را که به او شرک آورند نمی آمرزد .»اما ستمی که آمرزیده شود ستم عبد بر خود است در ارتکاب بعضی از گناهان کوچک .امّا ستمی که باز خواست شود ستم بعضی از مردم

ص:402

بر بعض دیگر است .قصاص در قیامت شدید است،و آن زخم زدن با کارد، یا ضربه زدن با تازیانه نیست،بلکه برنامه ای است که اینها در برابرش اندک است .از تلوّن و رنگ به رنگ شدن در دین خدا بپرهیزید،زیرا اتّفاق در آنچه که از حق میل ندارید از تفرقه در آنچه از باطل دوست دارید بهتر است ،و خداوند پاک به هیچ یک از گذشتگان و فعلی ها بر اثر تفرقه خیری عطا نکرده است .

ای مردم،خوشا به حال کسی که عیب خودش او را از دنبال کردن عیوب مردم باز دارد ، و خوشا آن که در خانه اش بنشیند،روزی خود را بخورد،به طاعت پروردگارش مشغول باشد ، و بر گناهش گریه کند،او سر گرم کار خود بوده،و مردم از او در آسایش باشند .

ص:403

که برای بیان احکام انتخاب شده ،و به کرامتهای گرانبهای الهی اختصاص یافته، و جهت ابلاغ رسالت های با ارزشش برگزیده شده ،و به سبب او نشانه های هدایت روشن، و سیاهی کور دلی و ضلالت زدوده گشته است .

ای مردم،دنیا کسی را که به او آرزو و دلبستگی دارد می فریبد،و بر جان کسی که به او رغبت کند بخل نمی ورزد،و بر هر که آن را به دست آورد چیره شود .سوگند به خدا ملّتی خرمی نعمت و عیش زندگی را از دست ندادند مگر به خاطر گناهانی که مرتکب شدند ، زیرا خداوند هرگز ستمکار به بندگان نیست .و اگر مردم به وقتی که بلاها بر آنان فرود آید، و نعمتها از دستشان برود،با نیت های صادقانه و دلهای مشتاق به پروردگار پناه ببرند آنچه را از دستشان رفته به آنان باز می گرداند،و هر فسادی را بر ایشان اصلاح می کند .

من بر شما از اینکه در غرور و جهل قرار بگیرید می ترسم ،کارهایی گذشت که شما نسبت به آن رغبت کردید و بدین سبب نزد من پسندیده نبودید ،و اگر روش نیکی که داشتید

ص:406

به شما برگردد از نیک بختان خواهید شد ،من تکلیفی ندارم جز اینکه بکوشم،اگر می خواستم(معایب گذشتگان را)بگویم می گفتم.خداوند بگذارد از آنچه گذشت .

و دلها از بیمش لرزانند .

شگفتا از شما!آیا دینی نیست که بر محور خود شما را جمع کند؟و حمیّتی نیست که شما را آماده کار نماید ؟ آیا عجیب نیست که معاویه ستمگران فرومایه را دعوت می کند و آنان بدون دریافت کمک و حقوق از او اطاعت می نمایند ،و من شما را-که باز مانده اسلام و باقی مانده مسلمانان هستید-به گرفتن کمک و قسمتی از حقوق بیت المال دعوت می نمایم ولی از دورم پراکنده می شوید و با من مخالفت می ورزید .دستوری مورد پسند از من به شما نمی رسد که همگی بپسندید، و دستوری ناپسند نمی رسد که همگی بر ناپسندی آن اجتماع کنید .قطعا محبوبترین چیزی که دوست دارم با آن روبرو شوم مرگ است .کتاب خدا را به شما آموختم،راه دلیل و برهان را به رویتان گشودم ، آنچه را نمی شناختید به شما شناساندم،آنچه را از دهان بیرون می انداختید به مذاقتان گوارا کردم ،ای کاش کور می دید،و خفته بیدار می شد !چه نزدیکند به بی معرفتی نسبت به حضرت حق ملّتی که رهبرشان معاویه،و آموزگارشان پسر زن زانیه(عمرو عاص)است !

ص:409

به او ایمان کسی که با حالت یقین به او امید دارد،و با حال ایمان به او روی آورده،مقرّانه در برابر او خاشع شده ،و با اعتقاد به یگانگی او برایش اخلاص ورزیده،و با تمجید او بزرگش شمرده، و با رغبت و کوشش به او پناه آورده است .

آن خدای پاک زاده نشده تا در عزّت شریکش شوند ،و نزاده تا چون بمیرد ارثی گذارد ،وقت و زمان بر او پیشی نجسته،و زیادت و نقصانی به او راه نیافته ،بلکه به آنچه از نشانه های تدبیر استوارش،و قضای محکمش به ما نموده بر عقول آشکار شده است .از شواهد آفرینش او خلقت آسمانهاست که بدون ستون برجا و بدون تکیه گاه بر پاست ،آنها را به طاعت خود دعوت فرمود و آنها مطیع و با اقرار ، بدون درنگ و تأخیر پاسخ دادند،و اگر اقرار آسمانها به ربوبیّت و اعترافشان به طاعت نبود آنها را موضع عرش،و جایگاه فرشتگان،و محل بالا رفتن گفتار نیکو و کردار شایسته بندگانش قرار نمی داد .

ص:412

ستارگان را نشانه هایی قرار داد تا روندگان سرگشته در نقاط آمد و شد اقطار زمین به آنها راه جویند .سیاهی پرده شب مانع نور افشانی اختران نگردد، و چادر سیاه شب قدرت بر طرف کردن درخشش ماه را که در آسمانها پخش است ندارد .

پاک است خدایی که سیاهی شبهای تار،و تاریکی شب آرام در زمینهای پست و قلّه کوههای تیره رنگ نزدیک به هم ،و غرّشی که از رعد در افق آسمان بر می خیزد، و آنچه که در برق ابرها آشکار می شود ،و برگی که از درخت می افتد و آن را بادهای تند-که با سقوط ستارگان می وزد -و باریدن باران از جای خود دور می کند از او پوشیده نیست،کجا افتادن و کجا قرار گرفتن هر قطره باران،و اینکه مورچه کوچک دانه را از کجا می کشد و به کجا می برد، و رزق پشه را چه چیزی کافی است،و هر ماده در شکمش چه باری دارد برای او معلوم است .

ص:413

و حمد خدای را که پیش از آنکه کرسی یا عرش،یا آسمان یا زمین،یا جن یا انس موجود شود بوده .به اندیشه درک نگردد،و به فهم اندازه گیری نشود، درخواست کننده ای او را مشغول نگرداند،بخشش از او کم ننماید ،با چشم نمی بیند.محدود به مکان نگردد، به داشتن مثل و مانند وصف نشود،به کمک ابزار و اعضا نمی آفریند،به حواس در نمی آید، و با مردم مقایسه نمی گردد .خداوندی که با موسی سخن گفت،و از آیات عظیمه اش به او نمایاند ولی بدون اعضا و ابزاری که به کار گیرد،که با موسی سخن گفت،و از آیات عظیمه اش به او نمایاند ولی بدون اعضا و ابزاری به کار گیرد،بی توسط سخنی که از کام و زبان کوچک درآید .

ای که خود را در وصف پروردگارت به زحمت می اندازی،اگر راست می گویی جبرئیل و میکائیل و سپاه ملائکه مقرّب را که در حجرات قدس سر به زیر افکنده،و عقولشان از وصف بهترین آفرینندگان عاجز است وصف کن .

آنانی را می توان به صفات شناخت که دارای اشکال و اعضا و مدّت و پایان و مرگ و نهایت اند .پس معبودی جز او نیست که به نورش هر ظلمتی را روشن ساخت،و به ظلمتش

ص:414

هر نوری را تاریک کرد .

بندگان خدا،شما را به رعایت تقوای الهی وصیت می کنم،خداوندی که شما را لباس پوشانید، و معاشتان را به فراوانی در اختیارتان گذاشت .اگر کسی برای جاوید ماندن در دنیا نردبانی می یافت، یا برای دفع مرگ راهی پیدا می کرد،هر آینه سلیمان بن داود علیه السّلام بود ، که سلطنت بر جنّ و انس را همراه با نبوت و منزلت عظیم قرب در اختیارش گذاشته بودند ،ولی چون روزی مقدّرش را خورد،و مدّت عمرش را تمام کرد،کمانهای نیستی با تیرهای مرگ به کارش پایان داد ، و شهرها از وجودش خالی،و خانه ها معطّل ماند،و همه مانده هایش را دیگران به ارث بردند .برای شما در نسلهای گذشته عبرت است .کجایند عمالقه و فرزندان عمالقه؟!کجایند فراعنه و فرزندان فراعنه؟!کجایند آنان که در شهرهای منطقه رس بودند و انبیاء را کشتند،و سنن فرستادگان حق را خاموش نمودند، و روش گردنکشان را زنده کردند ؟کجایند آنان که با لشگریان فراوان به راه افتادند،و هزاران

ص:415

نفر را فراری دادند،و سپاهیان گرد آوردند،و شهرها بنا کردند ؟!

راندم به نظم نیامدید !شگفتا از شما،آیا امامی غیر از مرا توقع دارید که شما را به راه آورد، و در مسیر ارشاد قرار دهد ؟! بدانید آنچه از دنیای به شما روی آورده بود روی گرداند،و هر آنچه روی گردانده بود روی آورد ، بندگان خوب خدا آماده کوچند ،کم دنیا را که ماندنی نیست به کثیر آخرت که از بین رفتنی نیست معامله کردند .برادران ما که در صفّین خونشان ریخته شد از اینکه امروز در دنیا نیستند چه زیانی بردند؟نیستند تا لقمه گلوگیر بخورند، و آب تیره ناگوار بنوشند .به خدا سوگند حق را ملاقات کردند و خداوند هم اجرشان را کامل و تمام عنایت فرمود، و آنان را از پس بیم در جایگاه امن جای داد .کجایند آن برادرانم که راه را به حقیقت طی کردند، و بر اساس حق از دنیا گذشتند ؟عمّار،ابن تیهان و ذو الشهادتین کجا هستند؟و کجایند نظیران آنان از برادرانشان که بر جانبازی پیمان بستند،و سرهای پاکشان برای تبهکاران فرستاده شد ؟!

ص:417

نوف گفت:در این وقت دست به محاسن شریف و کریم خود برد و زمانی طولانی اشک ریخت،سپس فرمود :

آه بر آن برادرانم که قرآن را تلاوت کرده آن را استوار داشتند،و واجبات را اندیشه نموده بر پا کردند،سنّت را زنده نمودند،و بدعت را میراندند ،به جهاد دعوت شدند اجابت کردند،به پیشوا اعتماد نموده تابعش شدند .آن گاه به آواز بلند فریاد زد :

جهاد!جهاد!ای بندگان خدا ،بدانید امروز لشگر را می آرایم، و هر که اراده رفتن به سوی حق را دارد بیرون آید .

نوف گفت:پس از آن برای حسین علیه السّلام ده هزار نفر ،و برای قیس بن سعد (رحمه اللّه)ده هزار نفر،و برای ابو ایّوب انصاری ده هزار نفر،و برای غیر اینان شماری دیگر نیرو قرار داد،و اراده جدّی برای بازگشت به جبهه صفین داشت ،ولی هنوز روز جمعه نرسیده که ابن ملجم ملعون بر آن انسان بی همتا ضربت زد ،نیروها برگشتند،و ما چون گوسپندانی بودیم که شبان

ص:418

خود را از دست داده و از هر طرف گرگها آنان را بربایند !

بیان نمایند .او را به درگاهش سپاس و ستایش می گویم چنانکه از بندگانش سپاس و ستایش خواسته.

برای هر چیزی اندازه ای قرار داده،و برای هر اندازه مدّتی معین نموده،و برای هر مدّتی کتابی نگاشته است .

خشنود نمی شود به چیزی که به خاطر آن بر گذشتگان خشم گرفته،و هرگز بر شما خشم نمی گیرد به خاطر چیزی که به آن از پیشینیان خشنود شده ،شما در راهی روشن حرکت می کنید، و آنچه گذشتگان گفته اند در سخن تکرار می کنید .خداوند مئونه دنیای شما را کفایت کرده،و بر شکر ترغیب نموده،و ذکرش را بر زبانتان واجب کرده ، و شما را به تقوا سفارش نموده،و آن را منتهای خشنودی خود و خواسته اش از بندگان قرار داده .

پس تقوای الهی را پیشه سازید،خدایی که در برابر نظارت او هستید،و مهار زندگی شما در دست قدرت او و تغییرتان از حالی به حالی در کف قوت اوست ،اگر پنهان کنید می داند،و اگر آشکار نمایید ثبت می کند، نگهبانان با کرامتی را بر شما موکّل کرده که حقّی را از قلم نمی اندازند،و چیزی را بیهوده ثبت نمی کنند .

بدانید آن که تقوای الهی را رعایت کند خداوند راه خروج از فتنه ها را برایش باز کند،و به او نوری بنمایاند که از تاریکی برهد ،و او را در آنچه که میل و آرزوی اوست جاویدان کند،وی را نزد خود در خانه کرامت وارد سازد ،خانه ای که برای خود انتخاب نموده که سایه اش عرش،روشناییش شادمانی او،

ص:421

زیارت کنندگانش فرشتگان،و دوستانش انبیاء او هستند.پس بر معاد پیشدستی کنید،و بر مرگ پیشی جویید ،زیرا نزدیک است آرزوی مردم قطع شود،و اجل گریبانشان را بگیرد و باب توبه بر آنان بسته شود .شما اکنون در شرایطی هستید که کسانی پیش از شما از دنیا رفتند بازگشت به آن را خواستار شدند ،با آنکه شما در دنیا همچون رهگذرید از خانه ای که ملک شما نیست آماده سفرید که کوچ کردن از آن را به شما اعلام نموده،و توشه گرفتن از آن را امر کرده اند .

بدانید که این پوست نازک را طاقت بر آتش نیست،پس به خود رحم کنید،که شما خود را در دنیا به مصائب و رنجها امتحان کرده اید .آیا مشاهده کرده اید که یکی از شما به خاطر خاری که به بدنش فرو می رود و از لغزیدنی که دچار خونریزی می گردد، و از ریگ داغی که او را می سوزاند چگونه ناله سر داده و اظهار درد می کند؟پس چه طاقت و حالی خواهد داشت وقتی بین دو طبقه از آتش قرار گیرد،در حالی که همخوابه سنگ سوزان و همنشین شیطان گردد ؟! آیا می دانید وقتی مالک دوزخ بر آتش خشم گیرد آتشها به روی هم غلتیده و یکدیگر را به سختی می کوبند ،

ص:422

و هرگاه به آتش بانگ زند آتش دوزخ بی تابانه از نهیب او در میان درهای جهنم بر جهد ؟! ای پیر سالخورده که پیری با تو در آمیخته،چگونه خواهی بود وقتی گردن بندهای آتشین به استخوانهای گردن بپیوندد،و غلها به دستها وصل شود تا گوشتهای ساعد را بخورد ؟!ای مردم،خدا را!خدا را!اکنون که در تندرستی پیش از بیماری،و فراخی قبل از تنگدستی هستید ،پس در آزادی خود تا گرفتار نشدید بکوشید ،دیده ها را در شب بیدار دارید،شکمها را با روزه لاغر کنید، قدمها را به کار گیرید،اموالتان را انفاق نمایید ،بدنها را فدای جانها کنید و در این راه بخل نورزید ،که خداوند سبحان فرموده:«اگر خدا را یاری کنید خدا هم شما را یاری می کند و قدمهای شما را استوار می دارد»و نیز فرموده:

«کیست که به خداوند وام نیکو دهد که خدا آن را برایش به چند برابر باز گرداند؟و به خاطر این وام برای او اجر کریم است ».خداوند از روی ذلّت از شما یاری نخواسته،و به خاطر کمی مال قرض نطلبیده،

ص:423

از شما یاری خواسته در حالی که جنود آسمانها و زمین از اوست و او غالب و حکیم است ، از شما وام طلبیده در صورتی که مالک خزائن آسمانها و زمین بوده و بی نیاز و ستوده است، همه اینها به خاطر آزمایش شماست که کدامتان دارای بهترین عمل هستید .پس به سوی اعمال پسندیده بشتابید تا در بهشت با همجواران خدا باشید ،آنان که انبیا را با آنان رفاقت داد،و فرشتگان را به دیدارشان فرستاد، و چنان اکرامشان نمود که گوششان هرگز صدای آهسته آتش جهنم را نشنود ،و اندامشان را از برخورد با سختی و رنج مصون داشت،«این است عطای خداوند که به هر کس بخواهد عنایت می کند و خداوند صاحب بخشش عظیم است ».آنچه را می شنوید می گویم،و از خدا برای خود و شما یاری می خواهم،و او ما را بس است و وکیل خوبی است .

ص:424

او درنگ کرد ،سپس فرمود:ای همّام،تقوای الهی پیشه کن و کار نیک انجام ده،زیرا خداوند با اهل تقوا و اهل کار نیک است.همّام به این مقدار سخن قناعت نکرد و حضرت را قسم داد.حضرت خدا را سپاس و ثنا گفت و بر پیامبر-که درود خدا بر او و آلش باد-درود فرستاد و سپس فرمود :

اما بعد،خداوند پاک و برتر مخلوقات را آفرید در حالی که از اطاعتشان بی نیاز،و از گناهشان ایمن بود،زیرا عصیان عاصیان به او زیان نمی رساند، و طاعت مطیعان او را سود نمی دهد.پس روزی آنان را در میانشان تقسیم کرد،و هر کس را در دنیا در جایی که سزاوار بود قرار داد .پرهیزکاران در این دنیا اهل فضایلند،گفتارشان صواب،پوشاکشان اقتصادی،و رفتارشان افتادگی است .از آنچه خدا بر آنان حرام کرده چشم پوشیده،و گوشهای خود را وقف دانش با منفعت نموده اند .آنان را در بلا و سختی و آسایش و راحت حالتی یکسان است،و اگر خداوند برای اقامتشان در دنیا زمان معینی را مقرر نکرده بود از شوق به ثواب و بیم از عذاب

ص:426

به اندازه چشم به هم زدنی روحشان در بدنشان قرار نمی گرفت .

خداوند در باطنشان بزرگ،و غیر او در دیدگانشان کوچک است.آنان با بهشت چنانند که گویی آن را دیده و در فضایش غرق نعمتند،و با عذاب جهنم چنانند که گویی آن را مشاهده نموده و در آن معذبند .دلهایشان محزون،همگان از آزارشان در امان، بدنهایشان لاغر،نیازهایشان سبک،و نفوسشان با عفّت است .روزی چند را در راه حق صبر کردند که برای آنان راحتی جاوید به دنبال آورد،این است تجارتی سود آور که خداوند برای آنان مهیّا نمود.

دنیا آنان را خواست و آنان آن را نخواستند،به اسارتشان کشید و آنان با پرداخت جانشان خود را آزاد کردند .

به هنگام شب برای عبادت برپایند،در حالی که اجزای قرآن را شمرده و سنجیده تلاوت کنند، خود را به آیات قرآن اندوهگین ساخته،و داروی دردشان را از آن برگیرند .و چون به آیه ای بشارت دهنده بگذرند به مورد بشارت طمع کنند،و روحشان از روی شوق به آن خیره گردد،و گمان برند که مورد بشارت در برابر آنهاست.و چون به آیه ای بگذرند که در آن بیم داده شده

ص:427

گوش دل به آن دهند،و گمان برند شیون و فریاد عذاب بیخ گوش آنان است .

قامت به رکوع خم کرده اند،به وقت سجده پیشانی و دست و زانو و انگشتان پا بر زمین می گذارند،و از خداوند آزادی خود را از عذاب می طلبند .اما به هنگام روز،بردباران و دانشمندان و نیکوکاران و پرهیزکارانند.بیم از حق جسمشان را چون تیر تراشیده لاغر کرده، مردم آنان را می بینند به تصور اینکه بیمارند،ولی بیمار نیستند، و می گویند دیوانه اند،در حالی که امری عظیم آنان را بدین حال در آورده .

به طاعت اندک خشنود نمی شوند،و طاعت زیاد را زیاد ندانند.بنا بر این خود را به کوتاهی در بندگی متّهم کنند،و از عبادت خود در وحشتند .هرگاه یکی از آنان را تمجید کنند از آن تمجید بیم نموده و گوید:من از دیگران به خود آگاه ترم،و پروردگارم از خودم به من داناتر است،خداوندا،مرا به آنچه در باره ام گویند مگیر،و از آنچه می پندارند بهتر گردان،و زشتی هایی را که از من خبر ندارند بر من ببخش .

ص:428

از نشانه های دیگرشان آن است که هر کدام را دارای نیرومندی در دین،دوراندیشی با نرمی، ایمان همراه با یقین،حرص در دانش،علم با بردباری ،میانه روی در توانگری،فروتنی در عبادت،آراستگی در تهیدستی،بردباری در سختی، جویایی حلال،نشاط در هدایت،و دوری از طمع بینی .در عین به جا آوردن اعمال شایسته ترسان است.شب می کند در اندیشه شکر،و روز می کند در اندیشه ذکر.شب را به سر می برد با خوف،و روز می نماید دلشاد:خوف از غفلتی که او را از آن بر حذر داشته اند،و دلشاد از فضل و رحمت حق که به دست آورده .اگر نفس او را در آنچه بر او سنگین است از او پیروی نکند او نیز آنچه را که نفس به آن رغبت دارد به او نمی دهد.

روشنی چشمش در آن چیزی است که جاوید است،و بی رغبتی اش در آن است که فانی شدنی است.

بردباری را با دانش،و گفتار را با عمل آمیخته می کند .آرزویش کم و کوتاه،لغزشش اندک، دلش فروتن،نفسش قانع،خوراکش اندک،زندگیش آسان،دینش محفوظ،

ص:429

شهوتش مرده،و خشمش فرو خورده است.خیرش را متوقّع،و از شرش در امانند .

اگر در میان غافلان باشد از ذاکرانش به حساب آرند،و اگر در میان ذاکران باشد در شمار غافلانش نیارند.از آن که بر او ستم کرده بگذرد،به آن که او را محروم نموده عطا کند ، و با کسی که با او قطع رحم نموده صله رحم نماید.زبان دشنام ندارد،گفتارش نرم است،زشتیش پنهان، و خوبیش آشکار است،نیکی اش روی آورده،و شرّش روی گردانده،در حوادث آرام ، در ناخوشیها شکیبا،و در خوشیها شاکر است.بر دشمن ستم نمی کند، و به خاطر محبوبش مرتکب گناه نمی شود .پیش از حاضر کردن شاهد،خود اقرار به حق می نماید.امانت را تباه نمی کند،و آنچه را به یادش آرند به فراموشی نمی سپارد،احدی را با لقب زشت صدا نمی کند، به همسایه زیان نمی زند،به بلاهایی که به سر مردم می آید شادی نمی نماید ،در باطل وارد نمی شود، و از حق خارج نمی گردد.اگر سکوت کند سکوتش غمگینش نکند،و اگر بخندد قهقهه نزند ،چون به او ستم روا دارند صبر پیشه سازد تا خدا انتقامش را

ص:430

بگیرد.از خود در رنج است،و مردم از او در راحتند.در امر آخرت خود را به زحمت اندازد، و مردم را از جانب خود قرین آسایش کند .دوریش از آن که دوری می کند محض زهد و پاک ماندن، و نزدیکی اش به آن که نزدیک می شود به خاطر نرمی و رحمت است،دوریش از راه تکبّر و خودخواهی، و نزدیکی اش از باب مکر و فریب نیست .

راوی گفت:چون سخن به اینجا رسید همّام فریادی برکشید و جان داد .حضرت فرمود:

به خدا قسم از چنین پیشامدی بر او می ترسیدم.سپس ادامه داد:اندرزهای رسا با اهلش این گونه معامله می کند!یکی از حاضران فضول به حضرت گفت:خودت چه حالی داری؟فرمود :

وای بر تو،هر اجلی را وقت معیّنی است که از آن نمی گذرد،و علّتی است که از آن تجاوز نمی کند.

باز ایست و دیگر این چنین مگوی که این سخنی بود که شیطان بر زبانت جاری ساخت .

ص:431

گمراه و گمراه کننده اند،و دچار لغزش و لغزاننده اند .رنگ به رنگ می شوند،و به حالات گوناگون ظاهر می گردند،به هر وسیله کوبنده ای برای گمراه کردن شما متوسل می شوند،و در هر کمینگاهی کمین می گیرند.

قلوبشان فاسد،و ظاهرشان پاک می نماید .برای فریب مردم به دور از دیده حرکت می کنند، و چون روباه در میان جنگل انبوه از درخت می جهند.وصفشان به ظاهر دوای درد،و گفتارشان شفاست، امّا عملشان دردی است بی دوا.بر راحت مردمان حسد می برند،بر گرفتاری دیگران می افزایند، و امیدواران را نومید می کنند .اینان را به هر راهی افتاده ای،و در هر دلی شفیعی، و در هر غم و اندوهی اشکی است.مدح و ثنای یکدیگر را به هم وام دهند،و پاداش آن را متوقعند.

در سؤال اصرار ورزند،و به وقت سرزنش پرده دری کنند،و اگر در قضیه ای حکم قرار گیرند اسراف در ستم نمایند .برابر هر حقّی باطلی،و برای هر راستی کژی ای،و برای هر زنده ای قاتلی،و برای هر دری کلیدی،و برای هر شبی چراغی آماده کرده اند .با اظهار بی رغبتی زمینه ساز طمع خود هستند تا بازارشان را به پا دارند،و متاع های کاسد به ظاهر نفیس خود را رواج دهند.

ص:433

باطل می گویند ولی حق جلوه می دهند،و بد وصف می کنند و زیبا می نمایانند.راه سخت و تنگ باطل را آسان جلوه می دهند،و از راه حق بر این پایه که راهی سخت و تنگ است می ترسانند .اینان یاران شیطان، و زبانه های آتشند،«آنان حزب شیطانند،و بدانید حزب شیطان زیانکارانند » .

او را فرستاد در حالی که نشانه های هدایت کهنه شده،و راه روشن دین به نابودی رسیده بود.حق را آشکار کرد،خلق را خیرخواهی نمود،به طریق صواب رهنمون شد،و به میانه روی فرمان داد، درود و سلام خدا بر او و آل او باد .

بندگان خدا،بدانید خداوند شما را بیهوده و باطل نیافرید،و سر خود و آزاد رها نکرد.

اندازه نعمتش را بر شما می داند،و احسانش را نسبت به شما به شماره آورده است .از او پیروزی و رستگاری بخواهید،و روا شدن حاجت بطلبید و عطا و بخشش درخواست کنید،که بین شما و او حجابی نیست، و به روی شما از دیدار او دری بسته نشده .او در هر مکانی حاضر،و در هر وقت و زمانی موجود،و با هر انس و جنی همراه است .عطایش بر او رخنه وارد نمی آورد،وجودش از او نمی کاهد، گدایی گدا نعمتش را پایان نمی دهد،و بذل و بخشش خزائنش را به آخر نمی رساند،و کسی او را از توجه به دیگری باز نمی دارد،و صدایی او را از صدای دیگر غافل نمی کند،و عطایش به کسی مانع سلب عطا از دیگری نمی گردد،و غضبش او را از رحمتش باز نمی دارد ،و رحمتش بر کسی او را از کیفر

ص:435

دیگری غافل نمی کند،نهان بودنش او را از آشکاریش نمی پوشاند،و آشکار بودنش وی را از پنهانیش قطع نمی نماید .در عین نزدیکی دور است،و در عین بلندی نزدیک،و در عین آشکار بودن نهان، و در عین نهان بودن آشکار.جزا دهد و جزا داده نشود .از روی اندیشه و فکر کردن موجودات را نیافرید، و به خاطر رنج و خستگی از آنان یاری نجست .

ای بندگان خدا،شما را به تقوای الهی سفارش می کنم،زیرا تقوا زمام است و قوام حیات ، به ریشه های محکم آن تمسک جویید،و به حقایق آن چنگ زنید،تا شما را به مکانهای راحت،و محل های وسیع،و حصارهای محفوظ،و منازل عزّت برساند،آن هم در روزی که چشمها در آن خیره می شود،و همه جا در برابرش به تاریکی فرو می رود،و گله های شترهای آبستن (که اموال پربهایند)بی صاحب می ماند ،و در صور دمیده می شود،آن وقت هر روحی از بدن در آید، و هر زبانی لال شود،و کوههای بلند و صخره های پا برجا درهم ریزند، و جای آنها را سراب موّاج و درخشان گیرد،آثار و بناها چون زمینی نرم و هموار شود،

ص:436

آن روز نه شفیعی است که شفاعت نماید،و نه خویشی که دفع رنج کند،و نه عذر و بهانه ای که سود بخشد .

بندگان خدا،اکنون عمل کنید که زبانها باز،و بدنها سالم، و اندامها فرمانبردار،و عرصه گاه کوشش و آمد و شد وسیع،و جولانگاه عمل پهناور است، پیش از آنکه فوت شتابان در رسد،و موت بر شما وارد شود.آمدن مرگ را حتم بدانید، و(بی کار)به انتظار آن ننشینید .

رسول خدا-صلّی اللّه علیه و آله-در حالی که سرش روی سینه من بود قبض روح شد،و جان آن حضرت در دستم روان گشت و آن را به چهره خود کشیدم.من عهده دار غسل آن حضرت-صلّی اللّه علیه و آله-بودم و فرشتگان در آن امر مرا یاری می کردند ،در و دیوارهای خانه فریاد می کشیدند،گروهی از ملائکه فرود می آمدند،و گروهی دیگر به آسمان می رفتند، سر و صدای فرشتگان از گوشم جدا نمی شد،بر او درود می فرستادند تا او را در ضریحش پوشانیدیم.پس چه کسی از من در حیات و مرگ به او سزاوارتر است ؟!اینک با دیده بصیرت به راه افتید، و باید در جنگ با دشمنانتان نیّت شما صادق باشد.به خداوندی که جز او خدایی نیست من بر راه حق هستم،و دشمنان بر لغزشگاه باطل.آنچه را می شنوید می گویم، و برای خود و شما از خداوند آمرزش می طلبم .

ص:439

ایمنی خوف دلهایتان،و روشنی تاریکی جهلتان می باشد .طاعت خدا را جامه جان کنید نه پوشش جسم،به باطن فرمانبردار حق باشید نه به ظاهر،طاعت را چون رگ و پی در اعضاء و جوارحتان قرار دهید،و آن را بر همه امورتان حاکم گردانید ،و آن را آبشخور به هنگام ورود به قیامت و شفیع رسیدن به آرزوها،و سپر روز وحشت،و چراغهای دل گورها،و آرامش دهنده ترسهای طولانی،و زداینده اندوه مواطن پر وحشت خود قرار دهید .زیرا طاعت خدا نگهدارنده از عوامل فراگیر هلاک،و حافظ از امور وحشتناک،و مانع گرمای آتش افروخته شده است .آن که دست به دامن تقوا بزند سختی ها پس از نزدیک شدن از او دور می گردد، و امور بعد از تلخی برای او شیرین می شود،و امواج فتنه ها پس از تراکم از اطراف او پراکنده می گردد،و دشواریها پس از رنجاندنش بر او آسان می شود ،و باران کرامت پس از نایاب شدن بر او می بارد،و رحمت رمیده شده به او روی می آورد، و چشمه نعمت پس از خشک شدن بر او به جوشش می آید،و برکات کاسته شده بر او فراوان

ص:441

می گردد .

پروای از خدایی را پیشه کنید که شما را به موعظه خود سود بخشید،و به پیامش شما را پند داد، و به نعمتش بر شما منّت نهاد.پس وجودتان را برای عبادت او رام کنید،و حق طاعتش را به جا آورید .

سپس(بدانید)این اسلام همان دین خداست که آن را برای خود انتخاب کرد،و آن را به دیده عنایت پرورید،و بهترین خلق را برای ارائه آن برگزید،و ستونهای آن را بر پایه محبت خود استوار نمود .

ادیان را با عزت آن خوار کرد،و به رفعتش سایر آیین ها را به پستی نشاند،و به کرامتش دشمنان را ذلّت داد، به یاریش مخالفان را سرکوب کرد،و به رکن قوی آن ارکان گمراهی را نابود ساخت،تشنگان معنی را از حوضهایش سیراب نمود،و آبگاهش را با نیروی الهی آبکشان پر کرد .آن گاه اسلام را چنان قرار داد که رشته اش نگسلد،حلقه هایش نگشاید،اساسش منهدم نگردد،ارکانش زوال نپذیرد.

درختش ریشه کن نشود،مدّتش به آخر نرسد،قوانینش کهنه و پوسیده نگردد ،

ص:442

شاخه هایش قطع نگردد،راههایش تنگ نشود،آسانیش به دشواری نرسد سپیدش سیاه نگردد،قامت راستش کج نشود،چوبه اش نپیچد، و راهش صعب العبور نگردد،چراغهایش خاموش،و شیرینیش تلخ نشود .اسلام ستونهایی است که خداوند پایه هایش را در حق کار گذاشته،و بنیان آن ستونها را محکم کرده، چشمه هایی است که نهرهایش پر آب،و چراغهایی است که نورش تابان،و مشعلگاهی است که مسافران به آن راه جویند،و نشانه هایی است که راهها به آن قصد می شود،و آبشخورهایی است که واردان به آن سیراب می گردند .

خداوند نهایت خشنودی،و برترین قوانین،و بالاترین مرتبه طاعت را در اسلام قرار داده.

بنابر این ارکانش پا برجا،بنایش رفیع،برهانش نورانی، شعله اش فروزان،سلطنتش شکست ناپذیر،و نشانه اش بلند،و ستیز با آن غیر ممکن است .

پس اسلام را محترم دارید و از آن پیروی نمایید.و حقّش را ادا کنید،و آن را در جایگاه خود قرار دهید .

آن گاه خداوند محمّد-صلّی اللّه علیه و آله-را به حق برانگیخت

ص:443

وقتی که دنیا به سپری شدن نزدیک شده،و آخرت روی آورده،و سر سبزی دنیا پس از روشنی تاریک،و اهلش را در مشقّت قرار داده بود،آن زمان که بستر دنیا ناهموار ، و آماده نابودی و نیستی بود.زمانش رو به پایان،و نشانه های زوالش نزدیک شده بود، آن زمان که اهل دنیا رو به نابودی،و حلقه اش رو به شکسته شدن،و ریسمانش رو به پاره شدن، و نشانه هایش رو به کهنه شدن،و عیب هایش رو به مکشوف شدن،و درازی مدّتش رو به کوتاه شدن می رفت .

خداوند پاک آن حضرت را تبلیغ کننده رسالت،و وسیله کرامت امّت،و بهار اهل زمان،و بلندی مرتبت یاران،و شرف هواخواهان خود قرار داد .

سپس قرآن را بر او نازل کرد،نوری که چراغهایش خاموش نمی شود،و چراغی که افروختگی اش کاهش بر نمی دارد،و دریایی که قعرش درک نمی گردد،و راهی که حرکت در آن گمراهی ندارد، و شعاعی که روشنی آن تاریک نمی شود ،و جدا کننده حق و باطلی که برهانش خاموشی ندارد، و ساختمانی که پایه هایش ویران نگردد،و دارویی که بیم بیماریهای آن نمی رود،و بلند مرتبه ای که

ص:444

یارانش را شکست نرسد،و حقّی که مدد کارانش دچار شکست نشوند .قرآن معدن ایمان و میان سرای آن،چشمه های دانش و دریاهای آن،باغهای عدل و داد و حوضهای آن، پایه های اسلام و اساس آن،وادیهای حق و دشت های سر سبز آن است ،دریایی است که آب برداران آبش را تمام نکنند،و چشمه هایی است که آبکشان آب آنها را به آخر نرسانند،و آبشخورهایی است که واردان از آن کم ننمایند،و منازلی است که مسافران راهش را گم نکنند، و نشانه هایی است که از چشم راهروان پنهان نماند،و تپّه هایی است که روندگان از آنها نگذرند .

خداوند آن را سیرابی تشنگی دانایان قرار داد،و نیز بهار قلوب بینایان،و مقصد راههای صالحان،و دوایی که پس از آن بیماری نیست،و نوری که با آن تاریکی نباشد، و ریسمانی که جای چنگ زدن به آن محکم است،و حصار با بنیانی که آفات را بر اوج آن راه نیست ، و برای دوستدارانش عزّت،و برای واردش صلح و ایمنی،و برای اقتدا کننده به آن راهنما، و برای آن که آن را مذهب خود قرار دهد عذر و دلیل،و برهان کسی که با آن سخن گوید،

ص:445

و شاهد آن که به وسیله آن به جدال با دشمن برخیزد،و پیروزی آن که به آن حجّت آورد،و راهبر کسی که به آن عمل نماید ،و مرکب آن که آن را به کار اندازد،و نشانه واضح برای کسی که نشانه جوید، و سپر باز دارنده از بلا برای آن که آن را در برکند،و دانش برای کسی که آن را در گوش جای دهد، و خبری صحیح برای آن که روایت کند،و حکمی حقّ برای کسی که با آن حکم نماید .

و همچون بندی که باز گردد بند گناهان را می گشاید .رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله نماز را به چشمه آب گرمی که بر خانه انسان باشد و شبانه روزی پنج نوبت خود را در آن بشوید تشبیه کرده است،که آیا چرک و آلودگی در بدن چنین کسی باقی خواهد ماند ؟ از مردم مؤمن حق نماز را آنانی شناختند که زیبایی متاع دنیا،و مایه چشم روشنی از فرزندان و اموال آنان را به خود مشغول نکرده،خداوند سبحان می فرماید:«مردانی که آنان را تجارت و داد و ستد از ذکر خدا و به پا کردن نماز و ادای زکات باز نمی دارد ».

رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله با اینکه مژده بهشت را از خداوند دریافته بود خود را برای نماز به زحمت می انداخت،به خاطر اینکه خداوند به او فرموده بود:«اهل خود را به نماز امر کن،و نسبت به آن شکیبا باش».آن حضرت اهلش را به نماز امر می فرمود،و خود نیز در به پا کردن آن شکیبایی به خرج می داد.

آن گاه نماز با زکات برای اهل اسلام وسیله قرب به خداوند قرار داده شده ، کسی که زکات را از روی رغبت ادا کند برای او کفّاره از گناه،و مانع و سپر

ص:447

عذاب خواهد بود .انسانی که زکات می پردازد نباید خاطر به آن مشغول سازد،و به این علت اندوهی به دل راه دهد.

زیرا کسی که آن را از روی بی میلی بپردازد و به اجری که از خود زکات برتر است امید داشته باشد به سنّت پیامبر جاهل است،و در بردن پاداش مغبون،و در عمل گمراه،و حسرتش در پیشگاه حق طولانی خواهد بود .

سپس اداء امانت است،آن که امین نیست زیانکار است.امانت بر آسمانهای بر افراشته،و زمین های گسترده،و کوههای بلند و استوار عرضه شد،در حالی که درازتر و پهن تر و بلندتر و بزرگتر از آنها نبود ، و اگر چیزی به خاطر طول و عرض و یا قدرت و عزت از قبول امانت امتناع می ورزید هر آینه آسمان و زمین و کوه بود،امّا از عقوبت ترسیدند،و آنچه را که موجود ضعیف تری چون انسان به آن نادان بود درک کردند«انسان ستمکار و نادان است ».

آنچه بندگان در شب و روز خود انجام می دهند بر خداوند پاک مخفی نیست،به کار پنهان عباد آگاه و به علمش بر آن محیط است،اعضای شما

ص:448

شاهدان خدا بر شما،و اندامتان لشگر حق،و درونتان جاسوسان الهی هستند،و خلوتهای شما برای او آشکار است .

اختیار کند .به زودی دخترت از همدستی امت برای ستم بر او به تو خبر خواهد داد،در پرسیدن از او اصرار کن،و خبر اوضاع را از او بخواه،در حالی که بین ما و تو فاصله زیادی نشده و زمانه از یادت خالی نگشته این همه ستم به ما شد .به هر دو نفر شما سلام باد سلام وداع کننده نه سلام رنجیده خاطر دلتنگ.

اگر از کنار مرقدت بروم نه از باب ملالت است،و اگر بمانم نه از جهت بدگمانی به آنچه خداوند به صابران وعده داده است .

در دنیا آزموده شده اید،و برای غیر آن به وجود آمده اید .انسان وقتی از دنیا می رود مردم می گویند:

(از ثروت)چه گذاشت؟و فرشتگان می گویند:(از عبادت)چه فرستاد؟خدا پدرانتان را خیر دهد، مقداری پیش فرستید که در آخرت به سود شماست،و تمام آنچه را دارید پس از خود به جا نگذارید که به زیان شماست .

گویا به چنگالهایش که در شما فرو رفته دچار هستید،و امور شدید و عظیم و سنگین و طاقت فرسا بر شما حمله آورده .پس پیوندهای دنیا را از خود قطع کنید،و به توشه تقوا پشت خود را قوی گردانید.

[در گذشته نیز(خ 84)قسمتی از این سخن با اختلاف در روایت گذشت .]

را اشتباه کردم ؟ به خدا قسم نسبت به حکومت رغبتی نداشتم،و مرا در حکومت نیازی نبود، شما مرا به آن خواندید،و شما بار آن را بر دوشم نهادید.پس زمانی که حکومت به من رسید به کتاب خدا و دستوری که برای ما وضع کرده بود و ما را به آن فرمان داده بود ، و به آنچه پیامبر صلّی اللّه علیه و آله سنّت قرار داده بود نظر انداختم و از آن پیروی کردم، و در این زمینه به رأی شما و غیر شما نیازمند نبودم،و حکمی واقع نشد که به آن جاهل بوده تا از شما و دیگر مسلمانان خواهان مشورت باشم،که اگر حکمی را آگاه نبودم از شما و دیگران رویگردان نمی شدم .و اما آنچه یاد کردید که چرا در مسأله بیت المال به طور مساوی عمل کرده ام، این مطلبی است که در آن به رأی خود حکم نکردم،و بر اساس خواسته خویش عمل ننمودم، بلکه من و شما دریافته ایم که این رویّه همان است که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله قرار داده و حکمی قطعی است،و من در آنچه که خداوند از تقسیم بیت المال به آن فرمان داده،

ص:455

و حکمش را امضاء نموده نیازمند به رأی شما نبودم.سوگند به حق که برای شما و غیر شما نزد من حقّی نیست تا از آن پوزش بخواهم.خداوند دلهای ما و شما را متوجه حق کند،و به ما و شما صبر عنایت فرماید .

آن گاه فرمود:خداوند رحمت کند کسی را که چون حقّی دید آن را کمک کند، یا ستمی را مشاهده نمود از آن باز دارد،و یار ستمدیده باشد تا جایی که او را به حقّش برساند .

ما و آنان اصلاح کن،این قوم را از گمراهی نجات بخش تا آن که جاهل به حق است آن را بشناسد، و آن که شیفته گمراهی است از آن باز ایستد .

رحم نکردی؟!گمان می کنی خداوند چیزهای پاکیزه را بر تو حلال کرده آن گاه از اینکه از آنها بهره مند شوی ناراضی است؟تو نزد خداوند بی مقدارتر از آنی که با تو این گونه رفتار نماید .

عاصم گفت:یا امیر المؤمنین،تو خود با لباس خشن و غذای ناگوار زندگی می کنی!حضرت فرمود :

وای بر تو،من همانند تو نیستم،زیرا خداوند بر پیشوایان عادل واجب فرموده که خود را با مردم تهیدست برابر قرار دهند تا تهیدستی بر فقیر سنگینی نکند و او را از پای در نیاورد .

]

و آنقدر در زمان رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله به آن حضرت دروغ بسته شد تا جایی که در میان مردم به سخن برخاست و فرمود:«هر کس عمدا بر من دروغ ببندد جایگاه خود را در آتش تهیه ببیند ».حدیث را یکی از چهار نفر نزد تو آورند که پنجمی ندارند :

اول مردی که منافق است و تظاهر به ایمان دارد،و خود را در پوشش اسلام نشان می دهد، گناه را گناه نداند و از معصیت پروا ننماید،عمدا به رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله دروغ می بندد .اگر مردم بدانند که او منافق و دروغگوست حدیث را از او نمی پذیرند، و گفتارش را باور نمی کنند،ولی می گویند:صحابی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله است که رسول خدا را دیده و از او حدیث شنیده و از او فرا گرفته،بنا بر این گفتارش را فرا می گیرند .

و خداوند تو را در قرآن از منافقین خبر داده،و آنان را چنانکه باید معرفی نموده.اینان پس از پیامبر ماندند،و با دروغ و بهتان به پیشوایان گمراهی و دعوت کنندگان به آتش تقرب جستند ،آنان هم به منافقان ریاست دادند،و این نابکاران را مالک رقاب

ص:461

مردم ساختند،و با کمک این تبهکاران دنیا را خوردند،و بدون شک مردم برای دنیای خود همراه حاکمانند مگر کسی که خداوند او را حفظ کند.این منافق یکی از آن چهار نفر است .

دوم کسی است که از رسول خدا مطلبی شنیده اما آن را چنان که باید حفظ نکرده،و در آن دچار اشتباه شده و عمدا دروغ نبسته،پس آن حدیث در اختیار اوست و آن را روایت می کند و به آن عمل می نماید و می گوید:آن را از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله شنیدم .اگر مسلمانان اشتباه او را بدانند از او قبول نمی کنند،و اگر خود او به اشتباهش آگاه می شد آن گفته را وامی گذاشت .

سومین نفر مردی است که مطلبی از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله شنیده که ابتداء حضرت به آن امر فرموده سپس از آن نهی کرده و او از نهی حضرت بی خبر است ،یا چیزی را شنیده که حضرت نهی فرموده،ولی بعد از آن به آن امر کرده و او آگاه نیست،پس امری که با نهی نسخ شده، یا نهیی را که با امر نسخ شده حفظ کرده و نسخ کننده را نیافته،و اگر می دانست آن مطلب نسخ شده نقل نمی کرد،

ص:462

و اگر مسلمانان می دانستند که آنچه را از او شنیده اند نسخ شده مورد عمل قرار نمی دادند .

چهارمین نفر کسی است که بر خدا و پیامبرش دروغ نبسته،او به خاطر ترس از حق و بزرگداشت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دشمن دروغ است، و گرفتار اشتباه هم نشده،بلکه آنچه را شنیده به همان صورت حفظ کرده،و آن را طبق شنیده خود روایت می کند ، چیزی به آن نمی افزاید و از آن چیزی نمی کاهد،ناسخ را حفظ کرده به آن عمل می کند،منسوخ را حفظ نموده از آن اجتناب می ورزد،خاص و عام و محکم و متشابه را شناخته،و هر مطلبی را در جای معین خود قرار داده .

گاهی سخنی از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله صادر می شد که دارای دو جنبه بود:سخنی خاص،و سخنی عام ،شنونده ای که قصد خدای سبحان و و رسول صلّی اللّه علیه و آله را از آن نمی دانست آن را می شنید و بدون فهم معنای آن و اینکه از آن چه قصدی شده و برای چه

ص:463

صادر شده آن را توجیه می کرد .همه یاران پیامبر صلّی اللّه علیه و آله این طور نبودند که از حضرت بپرسند و معنایش را بخواهند،تا جایی که عده ای دوست داشتند عربی بیابانی یا تازه واردی از راه برسد و از حضرت سؤال کند و آنان پاسخ آن را بشنوند .

اما بر خاطر من چیزی از این امور نگذشت جز اینکه از حضرت پرسیدم و آن را حفظ کردم.

به هر صورت این است علل اختلاف مردم در احادیث،و وجوه پراکندگی آنان در روایات .

]

نگاه داشتند و بر اندازه ای که برای آنها مقرر فرموده بود بر پا شدند ،و زمینی را که آب روان سبز رنگ آن را حمل می کند و دریای مسخّر شده آن را بر می دارد استوار و پا بر جا نمود،دریایی که در برابر امرش خاکسار و در مقابل هیبتش تسلیم،و جریانش از خشیت او متوقف است .تخته سنگهای عظیم، و تپه های بلند و کوههای زمین را آفرید،و آنها را در جای خود ثابت نمود،و در قرارگاهشان مستقر کرد.قلّه کوهها در فضا بالا رفت،و ریشه آنها در آب قرار گرفت .

کوهها را از زمینهای هموار بر افراشت،و پایه های آن را در پشت اطراف زمین و مراکزی که برقرارند فرو برد،قله ها را بالا برد،و بلندیهای آن را طولانی نمود،و کوهها را ستون زمین ساخت،و چون میخ هایی بر آن کوبید ،پس زمین متحرک ساکن شد از اینکه ساکنانش را به اضطراب اندازد،یا بار گرانش را در خود فرو برد،یا از جای خود منحرف شود .منزه است خداوندی که زمین را پس از موج زدن آبهایش نگاه داشت،و آن را پس از رطوبت اطرافش خشک نمود، و آن را برای خلق خود بستر آرام،و فرش گسترده قرار داد،آن هم روی دریای عمیق ساکنی که

ص:465

بی جریان است،و ایستاده و بی حرکت می باشد ،که بادهای سخت آن را زیر و رو و این سو و آن سو می کند، و ابرهای پر باران آن را به جنبش می آورد،«همانا در این آثار برای اهل خشیت عبرت و پند است » .

بدانید خداوند سبحان برای خیر اهلی،و برای حق ارکانی، و برای طاعت محافظانی قرار داده،و برای شما نزد هر طاعت مدد کاری از جانب خداست،که بر زبانها القاء نموده،و دلها را ثابت و برقرار می کند،در آن مدد کاری کفایت است برای کفایت خواه، و شفاست برای جوینده درمان .

بدانید آن بندگان خدا که حفظ علم حق به آنان سپرده شده آنچه را که باید حفظ کنند حفظ می کنند، و چشمه های آن علم را می گشایند،با هم پیوند ولایت دارند،و یکدیگر را عاشقانه ملاقات می نمایند، از جام سیراب کننده حکمت به هم می نوشانند،و سیراب شده باز می گردند ،در آنها تهمت و بدگمانی راه نمی یابد، و غیبت و بدگویی نزد اینان نمی شتابد.خداوند خلقتشان و اخلاقشان را بر این اوصاف بسته است، بر این حال با یکدیگر دوستی نموده و به هم پیوند دارند.اینان نسبت به سایر مردم همچون دانه های برگزیده بذراند که آن را تمیز کنند.و خالص و پاکش را گرفته در زمین می پاشند،پاکسازی خداوند آنان را متمایز.

و آزمایش و امتحان آنان را پاک نموده است .مرد باید کرامت و شرافت را با پذیرش این اوصاف بپذیرد،

ص:469

و از کوبندگی و سختی مرگ و قیامت پیش از رسیدنش در بیم و هراس باشد،و باید انسان در کوتاهی مدت عمر و درنگ اندکش در دنیا اندیشه کند تا آن را به منزل دیگر تغییر دهد،و برای قیامت و جایی که می داند به آنجا منتقل خواهد شد فعالیت کند .خوشا به حال دارنده قلب سلیم که از هدایت کننده پیروی نمود، و از گمراه کننده کناره گرفت،و به بینایی کسی که او را بینایی داد ،و پیروی هدایتگری، که او را فرمان داد به راه سلامت رسید،و به راه هدایت شتافت پیش از آنکه درهای آن بسته، و وسیله های آن قطع گردد،و باب توبه را گشود،و گناه را از خود راند ،چنین کسی به راه خدا ایستاده،و به راه راست هدایت شده است .

نه از دین برگشته ام،نه منکر پروردگارم هستم،نه از ایمانم دل نگرانم، نه عقلم دچار سرگردانی است،و نه به عذاب امم گذشته گرفتار گشته ام .صبح کردم در حالی که بنده ای در اختیار مولایم و بر نفس خویش ستمکارم،تو را بر من حجّت است و مرا بر تو حجّت نیست، جز آنچه عطا کنی قدرت گرفتن ندارم،و توان حفظ خود را ندارم مگر تو مرا حفظ کنی .

الهی،به تو پناه می برم از اینکه در بی نیازی تو فقیر شوم،یا در هدایتت گمراه گردم، یا در سلطنتت مورد ستم واقع شوم،یا به خواری نشینم و حال اینکه امر به دست توست .

بار خدایا،جانم را اوّل عضو با ارزشی از اعضای با ارزشم قرار ده که از من می ستانی،و نخستین ودیعه از ودایع نعمتت بر من که باز می گردانی .

خداوندا،به تو پناه می بریم از اینکه از گفته تو بیرون رویم،یا از دینت روگردانده به گمراهی افتیم، یا پیش از هدایت که از جانب تو آمده هواها و هوسها به ما دست یابد .

ص:471

و افزون دهی که شایسته و اهل آن است .

آن گاه خداوند از حقوق خود حقوقی را بر بعض مردم نسبت به بعض دیگر واجب گرداند،و آن حقوق را در جهات و حالات با هم برابر قرار داد و بعضی را در برابر بعضی دیگر واجب نمود، و بعضی واجب نگردد مگر به انجام حقّی که در برابر آن است .و بزرگترین چیزی که از این حقوق واجب فرمود حقّ حاکم بر رعیت،و حقّ رعیت بر حاکم است، این فریضه ای است که خداوند برای هر یک نسبت به دیگری واجب نموده،و این حقوق را موجب برقراری الفت، و ارجمندی دینشان قرار داد .رعیت اصلاح نشود مگر به صلاح حاکمان،و حاکمان اصلاح نگردند مگر به استقامت رعیت .پس زمانی که رعیت حقّ والی را ادا کرد، و والی هم حقّ رعیت را رعایت نمود،حق میان ایشان ارجمند گردد،و راههای دین بر پا شود، و نشانه های عدالت اعتدال گیرد،و سنّت ها در مجرای خود روان شود،و زمان آراسته و شایسته گردد،و به دوام دولت امید رود،و مطامع دشمنان به یأس مبدّل گردد .

ص:473

ولی اگر رعیت بر والی غالب شود،یا والی بر رعیت ستم کند،اختلاف کلمه پیدا شود،و نشانه های ستم آشکار گردد،و افساد و اختلال در دین زیاد شود، و راههای روشن سنّت ها رها گردد،و از روی هوای نفس عمل شود،و اجرای احکام رو به تعطیلی رود، و بیماری روانها زیاد شود ،در آن وقت مردم از تعطیل حقّ عظیم نترسند، و بر انجام گرفتن باطل بزرگ وحشت نکنند.به آن هنگام است که نیکوکاران خوار،و بدکاران عزیز شوند، و کیفر خداوند نزد بندگان بزرگ گردد .پس بر شما باد به خیرخواهی در حقّ یکدیگر و کمک نیکوی یکدیگر بر این کار،زیرا کسی را-هر چند برای به دست آوردن رضای حق حرصش شدید، و کوشش او در بندگی طولانی گردد-قدرت آن نیست که حق طاعت خدا را چنانکه هست ادا کند ، لکن از جمله حقوق واجب خدا بر بندگان این است که به اندازه طاقت خود به خیرخواهی یکدیگر برخیزند، و در کمک به هم برای اقامه حق در بین خود اقدام کنند .و هیچ کس-گرچه منزلتش در حق عظیم باشد،و فضیلتش در دین بر دیگران پیشی داشته باشد،-چنان نیست که در ادای حقّی که

ص:474

خدا بر او واجب کرده محتاج به کمک نباشد،و هیچ کس-گر چه او را کوچک شمارند، و در دیده حقیر بینند-کمتر از آن نیست که در ادای حق به دیگران کمک کند و یا از سوی دیگران کمک شود .

در آن وقت مردی از یاران آن حضرت به جواب برخاست و سخن را طولانی نمود،و در ضمن آن امام را بسیار ستود،و شنوایی و طاعت خود را نسبت به آن حضرت اظهار کرد ،حضرت فرمود:

آن کس که جلال خدا در جانش بزرگ،و موضع حق در دلش با عظمت است،می سزد که به خاطر این بزرگی،ما سوای خدا در نظرش کوچک باشد .و سزاوارترین کس به این معنا کسی است که نعمت و لطف و احسان خدا بر او بسیار است،زیرا خداوند نعمت بسیار به کسی عنایت نکرده مگر اینکه عظمت حقّ خدا بر او افزون گشته .و از پست ترین حالات حاکمان نزد مرد شایسته این است که به آنان گمان عشق به خود ستایی برده شود، و کارشان قیافه برتری جویی به خود گرفته باشد ،و من میل ندارم که در خاطر شما بگذرد که من به خودستایی علاقه مندم و عاشق شنیدن مدح و ثنایم،به حمد خدا این گونه نیستم،

ص:475

و اگر دوستدار این مسأله بودم باز هم به خاطر خاکساری در برابر عظمت و کبریایی حق که از همه کس به آن سزاوارتر است آن را رها می کردم .چه بسا مردمی که ستایش خود را به وسیله جامعه پس از رنج و زحمت شیرین شمارند،ولی مرا به خاطر آنکه نفس خود را برای خدا و خدمت به شما به کار گرفته ام و هنوز از ادای کامل آن حقوق فارغ نشده ام و واجباتی که چاره ای جز انجام آنها ندارم ثنا نگویید .پس با من چنانکه با سرکشان سخن می گویند سخن مگویید،و آنچه را در برابر مردم خشمگین پنهان می کنند از من پنهان مدارید،و با مدارا و چاپلوسی با من معاشرت ننمایید ، و گمان نکنید که شنیدن سخن حق بر من سنگین است،و مپندارید که تعظیم نابجای خود را از شما درخواست دارم،زیرا آن که اگر سخن حق به او گفته شود،یا عدالت به او پیشنهاد گردد بر او سنگین آید،عمل به حق و عدل بر او دشوارتر است .بنا بر این از حق گویی یا مشورت به عدل خودداری نکنید،که من در نظر خود نه بالاتر از آنم که خطا کنم،و نه در کارم از اشتباه ایمنم مگر اینکه خداوند مرا از نفسم کفایت کند نفسی که خداوند از من به آن مالک تر است ،

ص:476

زیرا من و شما بندگانی در اختیار پروردگاری هستیم که جز او پروردگاری نیست،مالک و صاحب آن چیزی از ماست که ما مالک آن نیستیم،و ما را از آنچه در آن بودیم بیرون آورد و به آنچه صلاح ما بود در آورد هدایت را عوض گمراهی،و بینایی را بعد از کور دلی به ما عنایت فرمود .

پس چشم خاشاک رفته را برهم گذاشتم،و با استخوان مانده در گلو آب دهن فرو دادم،و برای فرو بردن خشم بر چیزی صبر کردم که از حنظل تلخ تر،و دردش برای قلب از بریدن کاردهای بزرگ سخت تر بود .

این سخن بین خطبه ای که پیشتر گذشت(خطبه 171)آمده بود،ولی من برای اختلافی که در دو روایت بود دوباره آوردم .

و نوری در نهایت فروزندگی برایش درخشید ،که راه را برای او روشن کرد،و به آن نور راه را پیمود، ابواب سلوک او را به در سلامت و خانه اقامت راندند،و قدمهایش همراه آرامش تن در جایگاه امن و راحت استوار شد،چرا که قلبش را به کار گرفت و پروردگارش را خشنود ساخت .

خالی از ساکنان بپرسند،در پاسخ گویند:در لابلای خاک رفتند و گم شدند،و شما هم پس از آنان به میدان جهالت رفتید ،به فرق این مردگان قدم می گذارید،و روی اجسادشان می ایستید، و در آنچه دور انداخته اند می چرخید،در خانه هایی که ویران کردند ساکن می شوید،و روزگاری که بین شما و آنان است بر شما گریه و نوحه سر می دهد .

آنان پیش از شما به مرگ که پایان زندگی شما هم هست شتافتند،و زودتر از شما به قبر و برزخ رسیدند، آنان که مقامهای ارجمند،و اسباب افتخار داشتند،عده ای پادشاه و گروهی رعیت بودند، راهی را در درون برزخ پیمودند که در آن راه زمین بر آنان مسلّط شد، خاک گور گوشتشان را خورد،و خونشان را نوشید .در شکاف قبورشان چنان بی جان شدند که برای آنها رشدی نیست،و غایبی گشتند که امید یافتنشان نیست ،حوادث هول انگیز دنیا آنان را نمی ترساند،و بدی حالات غصه دارشان نمی کند،از زلزله ها دچار اضطراب نمی گردند، و به نعره رعدهای سخت گوش نمی دهند.غایبانی هستند که انتظارشان را نمی کشند،و شاهدانی

ص:482

هستند که حاضر نمی گردند.جمع بودند و پراکنده شدند،الفت داشتند و متفرق شدند ، از درازی مدّت و دوری جایشان نیست که اخبارشان از ما پوشیده،و دیارشان خاموش است،بلکه جامی به آنان نوشانده اند که گویایشان را به لالی،و شنواییشان را به کری،و حرکتشان را به سکون تبدیل کرده است،اگر بی درنگ وصفشان کنیم باید گفت:خوابی عمیق به خاکشان افکنده است .مردگان همسایگانی هستند که با هم انس ندارند،و دوستانی که به زیارت هم نمی روند، در میانشان دستاویزهای آشنایی کهنه شده،و اسباب برادری قطع گشته .

همگی با اینکه جمعند تنهایند،و با اینکه دوستند از هم دورند.

برای شب روزی را،و برای روز شبی را نمی شناسند.

هر کدام از شب و روز که در آن به گور رفته اند برای ایشان دائمی است .خطرهای آن خانه را سخت تر از آنچه می ترسیدند دیدند،و آثار آن سرای را عظیم تر از آنچه تصور می کردند مشاهده نمودند.

پس این دو مسافت(راه سعید و شقی)برای آنان تا جایی که باید فرود آیند به درازا کشید،

ص:483

و در این فاصله به نهایت بیم و امید رسید.اگر پس از مرگ به زبان می آمدند از وصف آنچه مشاهده کردند و با آن روبرو شدند عاجز می ماندند ،و اگر آثارشان از بین رفته،و اخبارشان قطع شده، هر آینه دیده های عبرت پذیر آنان را می بیند،و گوش عقول اخبار آنها را می شنود، و بدون وسائل نطق بلکه با زبان حال می گویند:چهره های خرم و زیبای ما زشت شد، بدنهای نرم و نازکمان از هم گسیخت ،لباسهای کهنگی و پوسیدگی در بر کردیم،تنگی قبر ما را به سختی انداخت،وحشت را از یکدیگر ارث بردیم ،خانه های خاموش قبر بر ما فرو ریخت.

پس زیباییهای انداممان را نابود نمود،و صورتهای خوش آب و رنگمان زشت گردید،و اقامتمان در این منازل وحشت زا طولانی شد،نه از اندوه رهایی داریم، و نه از تنگی فراخی یافتیم .

اگر حال آنان را به قدرت عقل مجسّم کنی،یا پرده از وضع آنان برای تماشای تو برداشته شود، و ببینی که گوششان از هجوم جانوران گزنده خورده شده و در نتیجه کر شده،و دیدگانشان سرمه خاک

ص:484

کشیده شده و بر این حساب فرو رفته ،و زبانهایشان پس از تندی و تیزی در دهانشان پاره پاره شده، و دلهایشان پس از بیداری در سینه هایشان از حرکت افتاده،و در هر عضو آنان پوسیدگی تازه ای فساد به بار آورده که آن را زشت نموده،و راههای آفت را به سوی آن اعضا هموار کرده، اعضایی که در برابر آفتها تسلیم شده اند،نه دستهایی هست که به دفع آفات برخیزد،و نه دلهایی که جزع و بی تابی کند، (آری اگر آنان را مجسم کنی )قلب های پر غصه،و دیدگانی پر خاشاک را ملاحظه می کنی،که در هر شدت و سختی وصف حالی است که از بین نرود،و بلایی فرا گیرنده است که بر طرف نگردد .

چه بسیار است بدنهای ارزنده و خوش آب و رنگ که تغذیه شده ناز و نعمت و پرورده شرف بوده ولی زمین آن بدنها را خورد،بدنهایی که در وقت اندوه و حزن خود را به اسباب شادی و سرور مشغول می کرد، و به هنگام رسیدن بلا و مصیبت برای نگاه داری خوشی و لذت و از دست ندادن لهو و لعب خود را تسلّی می داد ،و در این میان که زیر سایه عیش و نوش پر از غفلت بود و او به دنیا و دنیا به او می خندید روزگار پایش را به خار گذاشت،

ص:485

و زمانه قوایش را درهم شکست ،و اسباب مرگ و هلاکت از جایی نزدیک به او نظر افکند، غمی که نمی شناخت با او در آمیخت،و با اندوهی پنهان همراز شد که پیش از آن او را نیافته بود، و بیماریها وی را به ضعف و سستی نشاند در حالی که به بهبودی خویش اطمینان داشت ،پس به آنچه طبیبان او را عادت داده بودند هراسان پناه برد که عبارت بود از تسکین گرمی به سردی،و تحریک سردی به گرمی، عامل سردی نه اینکه گرمی را بر طرف نکرد بلکه به آن افزود،و داروی گرم نه اینکه سردی را علاج ننمود بلکه باعث هیجان آن شد،و دوای مناسب مزاج نه اینکه بیمار را به اعتدال نیاورد بلکه موجب شدت مرض شد ،تا طبیبش در کار خود سست و از درمان وی نا امید گشت،و پرستارش او را فراموش نمود، و زن و فرزندش از بیان درد او ملول شده،و در جواب پرسش کنندگان حالش درمانده گشتند، و بالای سر او از خبر اندوهباری که کتمان می نمودند به گفتگو نشستند :یکی می گفت وضعش همین است که هست، دیگری به بازگشت صحّت او امیدشان می داد،و شخصی دیگر بر مردن او تسلیتشان می گفت ، در حالی که دنباله روی بیمار را نسبت به گذشتگان به یادشان می انداخت.در این اثنا که او بر بال

ص:486

جدایی از دنیا و ترک دوستان سوار بود،ناگاه غصه ای از غصه هایش به او هجوم کرد، و اندیشه و ادراک نافذش سرگردان گشت،و رطوبت زبانش خشک شد .چه بسیار پاسخ هایی که می دانست ولی قدرت جواب آن را نداشت،و چه بسیار سخن دردآوری را از شخص بزرگی که او را در زمان سلامتش احترام می کرد یا کودکی که به او ترحم می نمود می شنید ولی خود را به کری می زد ! آری برای مرگ دشواریهایی است سخت تر از آنکه قابل وصف باشد،و سختی هایی است که عقول از درک آن ناتوان است .

و خدای را-که نعمت هایش ارجمند است-پیوسته در هر قطعه ای از زمان پس از قطعه دیگر و در روزگارهای خالی از پیامبران بندگانی است که در عرصه گاه فکرشان با آنان راز می گوید،و در ذات عقولشان با آنان گفتگو دارد،اینان به نور بیداری در دیده ها و گوشها و دلها چراغ هدایت بر افروختند ،مردم را به یاد ایام اللّه می اندازند،و از مقام حق بیم می دهند،این بزرگواران همچون راهنمایان در بیابانها هستند که هر که جانب راه راست گیرد راهش را بر او مدح و ثنا گویند،و به نجات مژده اش دهند، و هر که در راست و چپ افتد طریقش را در نظرش نکوهش نمایند،و او را از هلاکت بترسانند ، اینان با این ویژگیها چراغهای آن تاریکی ها،و راهنمایان نجات بخش از آن اشتباهاتند .

برای یاد خدا اهلی است که آن یاد را به جای دنیا انتخاب کرده اند،هیچ تجارت و داد و ستدی آنان را از ذکر حق غافل نمی کند،روزگار خود را با یاد خدا به سر می برند ،و با بیانهای باز دارنده از محرمات الهی به گوش غافلان بانگ می زنند،به عدالت فرمان می دهند و خود عامل به آنند ، از زشتی نهی می کنند و خود از آن باز می ایستند،گویی رابطه خود را با دنیا بریده

ص:488

و در آخرتند و آنچه را بعد از دنیاست مشاهده می کنند،انگار بر احوال پنهان برزخیان که چه مدتی است در برزخ به سر می برند آگاهند،و قیامت وعده های خود را بر آنان محقق کرده ، و اینان برای اهل دنیا پرده از آن برداشته اند،گویی چنان است که می بینند آنچه را مردم نمی بینند،و می شنوند آنچه را مردم نمی شنوند .

اگر آنان را که در مقامات پسندیده و مجالس شایسته هستند در عقل خود مجسم کنی،در حالی که دفاتر اعمال خود را باز کرده،و از هر اندیشه ای فارغ شده اند برای محاسبه نفوس خود بر هر عمل کوچک و بزرگی که به آن مأمور بودند،و نسبت به آن کوتاهی کرده اند، یا از آن نهی شده ولی تقصیر نموده اند ،و بار سنگین گناهان خود را بر پشت خود بار کرده، و از برداشتنش عاجز و ناتوان شده،گریه گلو گیرشان گشته،و با خویشتن همراه با ناله و زاری پرسش و پاسخ نموده اند، در جایگاه ندامت و اعتراف به گناه در پیشگاه حق آواز حزین دارند ،هر آینه نشانه های هدایت، و چراغهای زدودنده تاریکی را خواهی دید،که فرشتگان آنان را محاصره نموده،آرامش بر

ص:489

آنان نازل،و درهای آسمان به روی آنان باز شده،و مقامات با ارزش برای آنان آماده گشته،در محلّی که خداوند بر آنان نظر افکنده و از سعیشان راضی شده،و مقامشان را پسندیده است ،اینان با دعا و مناجات نسیم عفو حق را استشمام می کنند،و گروگان نیاز به فضل حق، و اسیران خاکسار در برابر عظمت خداوندند.طول زمان اندوه دلهاشان را خسته،و گریه های بسیار دیدگانشان را مجروح کرده .برای هر دری که از آن امیدی به خداوند هست دست کوبنده ای دارند،از خداوندی درخواست می کنند که فراخیها نزد او تنگ نمی شود،و در خواست کنندگان از او نا امید نمی گردند .

بیا به نفع خود به محاسبه نفس خویش برخیز،زیرا حساب دیگران را حسابگری غیر تو می رسد .

او در این زمینه بر جهالت خود اصرار ورزیده .

ای انسان،چه چیز تو را بر انجام گناه جرأت داد؟و چه چیز تو را به پروردگارت مغرور کرد؟ و چه چیز تو را به هلاکت خود واداشت ؟آیا دردت را درمان،و خوابت را بیداری نیست؟چرا به همان صورتی که به دیگری رحم می کنی به خود رحم نمی نمایی ؟چه بسا کسی را در حرارت آفتاب می بینی پس بر او سایه می اندازی،یا شخصی را دچار دردی می نگری که بدنش را می سوزاند و تو از روی رحمت بر او گریه می کنی،پس چه چیز تو را بر این دردت صبر داده،و بر بلاهایت توانمند نموده،و چه شادی و سروری تو را از گریه بر جان خود که نزد تو عزیزترین جانهاست باز داشته و دل تسلاّیت داده ؟!چگونه بیم شبیخون خشم حق تو را از خواب غفلت بیدار نمی کند در صورتی که به علّت گناهانت در راه های قهر و سلطه او افتاده ای؟!درد سستی دل را به قوّت اراده معالجه کن،و به هوشیاری خواب غفلت را درمان نما .خدا را بنده باش، و به یاد او انس بگیر،و در حال روی گرداندن از خدا روی آوردن او را به سوی خود مجسم کن که تو را به

ص:491

عفوش دعوت می کند،و به فضلش می پوشاند،و تو از او روی می گردانی و به غیر او روی می آوری ! بلند مرتبه است خدایی که با این قدرتش چه کریم است!و تو با این ناتوانی و پستی چه جرأتی بر معصیت او داری!در حالی که در پناه پوشش او مقیمی،و در فراخنای احسانش می گردی، فضلش را از تو باز نداشته،و پرده حرمتت را ندریده است ،بلکه در نعمتی که برای تو ایجاد می کند، و گناهی که بر تو می پوشاند،و بلایی که از تو دور می نماید چشم به هم زدنی از لطفش محروم نیستی،پس به او چه گمان می بری اگر او را بندگی کنی ؟!به خدا قسم اگر این برنامه بین دو نفر بود که در قوّت و قدرت برابر بودند،تو اولین کسی بودی که بر زشتی اخلاق و بدی اعمالت به زیان خود حکم می کردی .به حق می گویم:دنیا تو را فریب نداده بلکه تو فریفته آن شده ای،دنیا پندها را برایت آشکار نمود، و بر عدل و انصاف دعوتت کرد،دنیا با وعده ای که از رسیدن بلا و درد بر جسمت، و کم شدن نیرویت به تو می دهد راستگوتر و وفادارتر از این است که به تو دروغ بگوید یا تو را بفریبد .

ص:492

چه بسا پند دهنده ای از امور دنیا که پیش تو متّهم است،و چه بسا راستگویی از اخبار آن که نزد تو دروغگو به شمار آید !اگر دنیا را از روی مناطق خراب شده،و خانه های خالی مانده بشناسی آن را با پند نیکویی که به تو می دهد و موعظه رسایی که به گوش تو می رساند همچون دوست مهربانی خواهی یافت که در رسیدن زیان و ضرر به شخص تو به شدّت خودداری می کند .دنیا سرای خوبی است برای آن که آن را خانه خود نداند،و محل نیکویی است برای کسی که آن را به عنوان وطن انتخاب ننماید.نیک بختان دنیا در قیامت آنانی هستند که امروز از دنیا فراریند .

به وقتی که زمین بلرزد،و رستاخیز با سختی ها و شدائدش محقق شود،و به هر آیینی اهلش،و به هر معبودی بندگانش،و به هر امامی پیروانش ملحق شوند ، در آن روز هیچ نگاه خلافی،و قدم نابجایی کیفر داده نشود مگر به عدل و درستی .چه دلیل ها که در آن روز باطل شود،و چه عذرها که شخص به آن دلگرم بود مردود گردد!پس به برنامه ای روی آور که عذرت به آن پذیرفته شود،و برهانت به آن

ص:493

استوار گردد،و از دنیایی که برای آن باقی نمی مانی برای آخرتت انتخاب کن آنچه را برایت ماندنی است و برای سفر آخرت آماده باش،به برق نجات دیده بگشا،و بار و توشه آخرت را بر پشت مرکبهای همّت محکم ببن د .

که گویی صورتشان را با نیل سیاه کرده بودند ،عقیل به درخواستش اصرار،و سخنش را تکرار می کرد،من به گفتارش توجه می کردم،و او خیال می کرد که دینم را به او فروخته،و از راه و روشم دست برداشته و به خواسته اش تن می دهم ،در این اثنا آهن پاره ای را گداخته و به بدن او نزدیک کردم تا مایه عبرتش شود،ناگهان چون ناله بیمار از حرارت آن آهن پاره ناله زد،و نزدیک بود از آن آهن گداخته بسوزد ،به او گفتم:مادران داغدار بر تو بگریند ای عقیل،آیا تو در برابر آهن پاره ای که انسانی آن را به شوخی و بازی بر افروخته ناله می زنی،ولی مرا به جانب آتشی که خداوند قهّار به جهت خشم خود افروخته می کشانی؟!آیا تو از این درد اندک ناله بزنی،و من از آتش سوزنده جهنم ناله نزنم ؟! از سرگذشت عقیل عجیب تر برنامه شخصی است که به تاریکی شب با ارمغانی در ظرف بسته، و حلوایی که آن را خوش نداشتم و به آن بد بین بودم به طوری که انگار می کردی آن را با آب دهان یا استفراغ مار ساخته اند نزد من آمد ،به او گفتم:این صله است یا زکات یا صدقه؟اینها که بر ما اهل بیت حرام است.گفت:نه این است و نه آن،بلکه هدیه است.گفتم:مادرت به

ص:495

به عزایت بنشیند،آمده ای از راه دین خدا فریبم دهی؟!یا دستگاه فکر و اندیشه ات به هم خورده،یا دیوانه ای و یا بیهوده گویی ؟!به خدا قسم اگر هفت اقلیم را با آنچه زیر آسمانهای آنهاست به من بدهند تا خداوند را با ربودن پوست جوی از دهان مورچه ای معصیت کنم به چنین کاری دست نمی زنم!و بی شک دنیای شما نزد من از برگی که در دهان ملخی است و آن را می جود خوارتر است !علی را با نعمتی که از دست می رود و لذّتی که باقی نمی ماند چکار؟!از خواب عقل،و زشتی لغزش به خدا پناه می بریم،و از او یاری می طلبیم .

دچار آیم،و به بدگویی آن که از بخشیدن به من دریغ ورزد مبتلا گردم ،و تو ما ورای این همه، اختیاردار بخشش و منعی،چه اینکه بر هر چیز توانایی .

]

و آثارشان از شما بهتر و ماهرانه تر بود ،اما صدایشان فرو مرد،باد غرورشان نشست، بدنهایشان پوسید،شهرشان خالی شد،و آثارشان نابود گشت .کاخهای سخت بنیان،و فرشها و بسترهای گسترده آنها به سنگهای به هم پیوسته،و گورهای زیر زمین و لحد چیده شده تبدیل شد،آن گورهایی که در جای ویرانی بنا شده،و با خاک زمین آن را محکم کرده اند.آن قبور به هم نزدیک است،اما ساکنانش در تنهایی و غربت اند !در میان اهل محلّه ای مقیمند که در وحشت و ترسند،و بین قومی که به ظاهر فارغ البال ولی در باطل دچار مشغله ای فراوانند،به وطن ها انس نمی گیرند،و همچون پیوستن همسایگان به هم نمی پیوندند با اینکه با هم مجاورند و خانه هایشان به هم نزدیک است .چگونه دید و باز دید کنند در صورتی که پوسیدگی با انداختن سنگینی خود بر آنها آنان را متلاشی کرده،و سنگ و خاک اعضایشان را خورده ؟!تصور کنید شما الآن جای آنها هستید،و قبرها شما را به گروگان گرفته،و در آغوش آن ودیعه گاه رفته اید .حال شما چگونه خواهد بود آن گاه که برنامه ها

ص:498

به پایان برسد،و مرده ها را از گورها در آورند؟آن هنگام هر کسی از آنچه پیش فرستاده آگاه می شود، و به سوی خداوند که سرپرست بر حقّ آنان است باز گردانده می شوند،و آنچه افترا می بستند به کارشان نیاید .

الهی،اگر از بیان مسألتم عاجزم،یا از اینکه چه بخواهم سرگردانم،پس به آنچه مصلحت من است راهنماییم باش،و عنان دلم را به سوی آنچه خیر من است بگردان،که این برنامه ها از هدایتها و کفایتهای تو بیگانه و عجیب نیست .بار خدایا،با عفوت با من معامله کن نه با عدالتت .

در راههای گوناگون رها کرد،که گمراه در آن هدایت نیابد،و راه یافته پا بر جای بر یقین نماند .

احاطه کرده،پیکانهایش شما را هدف قرار داده،قهرش در باره شما بزرگ،جور و زحمتش بر شما پی در پی است،و کم است که ضربتش بر شما وارد نشود .نزدیک است ابرهای تاریکش بر شما سایه اندازد،و آتش بلاهایش زبانه کشد،و تاریکی های شدائدش از راه برسد،و بیهوشی های ناشی از حالت احتضار،و درد خروج روح،و تاریکی های تو در تو،و تلخی چشیدن شربتش شما را فراگیرد .

جنان است که سرزده بر شما وارد گشته و شما را از گفتن سخن آهسته خاموش نموده،و مشاورینتان را پراکنده کرده، و آثارتان را به نابودی کشیده،و شهرهایتان را معطل و خالی گذاشته،و وارثان شما را تحریک نموده تا ارث به جا گذاشته را تقسیم کنند،گروهی از این وارثان خویشان خاص هستند که در وقت مردن شما سودی به حالتان ندارند،و برخی نزدیکان غمگینند که نمی توانند مانع مردن شما شوند،و دیگری شماتت کننده ای است که از مرگ شما غصه به خود راه نمی دهد .

پس بر شما باد به سعی و کوشش،و توشه بر گرفتن و آماده شدن،و فراهم کردن زاد و توشه در منزلی که زاد و توشه فراهم است .دنیا شما را نفریبد چنانکه پیشینیان شما از امتهای گذشته و

ص:503

مردمان در گذشته را فریفت،آنان که از دنیا شیر فراوان دوشیدند، و دچار غفلت و فریب آن شدند،زمان را بیهوده سپری کردند،تازه آن را کهنه نمودند ،اما مساکن آنان گورستان،و اموالشان ارث دیگران شد،کسی را که نزد آنان رود نمی شناسند، و به گریه آنان که بر آنان بگریند اهمیتی نمی دهند،و کسی را که آنان را صدا بزند جواب نمی دهند .

از دنیا بر حذر باشید که به شدّت غدّار و فریبنده و مکّار است،اندک می بخشد و سخت منع می کند، جامه سلامت می پوشاند و به زور و جبر برهنه می کند،راحتش دائم نیست،رنجش را پایان نمی باشد، و بلا و سختی اش آرام نگیرد .

در میان اهل آخرت می گشتند،اهل دنیا را چنان می دیدند که مرگ بدنهایشان را بزرگ می شمارند،اما آنان مرگ قلب های زندگان را بزرگتر می دانستند .

،فرمود :

قطعا این مال نه از من است نه از تو،بلکه غنیمت ملّت اسلام و اندوخته ایشان و نتیجه شمشیر آنان در جبهه هاست.اگر با آنان در جهادشان شریک بودی تو را هم نصیبی همچون آنان است، و گر نه محصول زحمت آنان برای دهان دیگران نیست .

و زبان از راستی باز مانده،و ملازم حق خوار گشته است .اهل زمان بر گناه مقیم اند،و بر سهل انگاری و مماشات متفق اند.جوانشان پر آزار،سالخورده شان گناهکار،دانشمندشان منافق،و گوینده شان چاپلوس است.کوچکشان بزرگشان را احترام نمی کند،و توانگرشان به بی نوایشان کمک نمی دهد .

ولی عقل کم،یکی را قامتی بلند و همّتی کوتاه،یکی را عملی پاک و صورتی زشت،یکی را قامتی کوتاه و عقلی دوراندیش،یکی را طبیعتی نیکو ولی خصلتی ناباب،یکی را دلی سرگشته و عقلی پریشان،و یکی را زبانی گویا و دلی تیز و دانا عنایت فرمود .

و حزن و اندوهمان همیشگی بود،ولی این همه در مصیبت تو کم است،اما بر گرداندن مرگ و دفع آن از کسی مقدور نیست ،پدر و مادرم فدایت،ما را نزد پروردگارت به یاد آر،و در خاطر خود نگاه دار .

قدرتش،و به مرگ و فنای مخلوقات که گریزی از آن قرار نداده بر دائمی بودنش گواه آورد .

یکی است نه به عدد،همیشگی است نه به زمان،بر پاست نه با کمک پشتیبان .ذهن ها او را دریابند نه به وسیله حواس،و دیده ها وجودش را گواهی دهند نه بر وجه حضور حسّی .اندیشه ها به او احاطه نکرد بلکه به اندیشه ها نزد اندیشه ها تجلّی نمود،و به اندیشه ها وانمود که اندیشه ها به او احاطه ندارند، و اندیشه ها را در این زمینه قاضی قرار داد .بزرگی او همچون اجسام و اجساد بر اساس طول و عرض و حجم و عمق و بدایت و نهایت نیست تا در جسم و حجم بزرگ آید، بلکه شأنش بزرگ،و سلطنتش عظیم است .

و شهادت می دهم که محمّد بنده و رسول برگزیده،و امین پسندیده اوست، درود خدا بر او و آلش باد .او را با دلایل الزام کننده ،و پیروزی آشکار، و راه روشن فرستاد،او هم رسالت حق را آشکارا به مردم رساند،و انسانها را به راه راست واداشت و راه را به آنان نمایاند،و نشانه های هدایت و مشعل روشن دین را به پا کرد،و رشته های

ص:510

اسلام را محکم،و دستگیره های ایمان را استوار نمود .

خدایش ضامن روزی او شده،و او را موافق حالش رزق داده،خداوند منّان از او غفلت ندارد، و پروردگار دیّان محرومش نمی گذارد،گرچه در میان سنگی خشک و سخت باشد ! و اگر در مواضع جریان غذای او،در بالا و پایین،و آنچه در درون اوست از جوانب اضلاع شکمش،و آنچه در سر اوست از چشم و گوش بیندیشی،هر آینه از آفرینشش به تعجّب آیی،و از وصفش به رنج و تعب افتی .بلند مرتبه است خدایی که مورچه را به روی دست و پایش واداشت،و او را بر پایه این اعضا بنا کرد ،کسی با او در این برنامه شریک نبود، و قدرتمندی در آفرینش آن او را کمک نداد .و اگر راههای اندیشه ات را تا رسیدن به انتهایش طی کنی،جز به این حقیقت نمی رسی که آفریننده مورچه همان آفریننده نخله خرماست ، به خاطر دقت گونه گونی که در هر چیز،و پیچیدگی اختلافی که در هر زنده ای به کار گرفته شده است .

بزرگ و کوچک،سنگین و سبک،قوی و ضعیف در عرصه گاه خلقتش نیست مگر اینکه نسبت به قدرت او مساویند ،و چنین است آسمان و هوا،و باد و آب .

ص:512

به خورشید و ماه،گیاه و درخت،آب و سنگ،آمد و شد این شب و روز،روان شدن این دریاها، وجود این کوههای بسیار،درازی این قلّه ها،و اختلاف این لغات و زبانهای گوناگون دقّت کن .وای به حال کسی که آفریننده را انکار،و تدبیر کننده را باور نداشته باشد .

بی خبران گمان می کنند که آنان همچون گیاه بیابانی بدون زارع اند،و صورتهای متنوّع آنان را آفریننده ای نیست ،اینان برای مدّعای باطل خود دلیلی ندارند،و برای آنچه در باطن خود باور کرده اند تحقیقی ننموده اند.آیا ساختمانی بدون بنا کننده،یا جنایتی منهای جنایتکار ممکن است ؟! و اگر می خواهی در رابطه با ملخ بگو،که خداوند برای او دو چشم قرمز، و دو حدقه تابان،و گوش پنهان آفریده،و برای او دهانی مناسب گشوده،و به او حسّی توانا عنایت کرده،و دو دندانی داده که با آنها می چیند و جدا می کند، و دو داس که با آنها چیزی را می گیرد ،کشاورزان برای زراعتشان از او بیم دارند،و برای دفع او

ص:513

گر چه با هم همدست شوند عاجزند ،تا با جست و خیزهایش به کشتزار آید، و خواسته های خود را بر آورده نماید ،در صورتی که جسم او به اندازه یک انگشت باریک بیش نیست ! پس بزرگ و خجسته است خداوندی که هر کس در آسمانها و زمین است به اختیار و اضطرار به پیشگاهش سجده می برد،و برای او گونه و چهره بر خاک می ساید ،و او را به حالت تسلیم و درماندگی اطاعت می کند،و از بیم و خوف عنان زندگی به دست او می نهد .پرندگان مسخّر فرمان اویند، شماره پر و بال و نفس زدن آنان را می داند،و پای آنان را در جای تری و خشکی استوار نموده است ،روزی آنان را مقدر فرموده،و بر اصناف آنان آگاهی دارد .این کلاغ،این عقاب،این کبوتر،و این شتر مرغ است ،هر پرنده ای را به نامش خوانده،و رزقش را ضامن گشته .ابر سنگین را به وجود آورد،و باران پی در پی از آن بریخت،و سهم هر سرزمین را معین فرمود ، پس زمین را پس از خشکی سیراب کرد،و بعد از خشکسالی گیاهش را رویاند .

ص:514

با سیاهی،خشکی را با رطوبت،گرمی را با سردی مخالف و ضدّ هم قرار داد.بین پراکنده ها الفت بر قرار کرد،اضداد را با یکدیگر قرین نمود،دورها را با هم نزدیک ساخت،و نزدیک ها را از هم دور کرد .حدّی شامل او نیست،و به شماره محسوب نشود.ابزار و آلات جز مانند خود را به حدود نیاورند،و این وسائل جز به نظایر خود اشارت ننمایند .اینکه بی خبران گویند از چه زمانی به وجود آمد(منذ)،و به تحقیق به وجود آمد(قد)،و اگر چنین بود نقصی نداشت(لو لا)با قدیم بودن و ازلی بودن و کامل بودنش ناسازگار است(که قدیم و ازلی و کامل بودن از صفات خداوند است نه مخلوقات).

آفریننده با خود آفریده ها بر آنان در عرصه عقول تجلّی کرد،و با دیدنی بودن مخلوقات قطعی است که آفریننده را نتوان دید(زیرا که شبیه هیچ آفریده ای نیست ).نظام حرکت و سکون بر او جاری نمی باشد، و چگونه بر او جاری باشد آنچه که او جاری کرده؟و چسان صفتی را که در مخلوقی آفریده به آفریننده باز گردد؟ یا آنچه را حادث کرده در خود او حادث شود؟!در این صورت در ذات او دگرگونی پدید آید، و کنه ذاتش تجزیه شود،و ازلی بودنش ممتنع گردد ،و چون پیش رویی برایش فرض شود پشت سری هم

ص:516

خواهد داشت،و بر این اساس خواهان تمام شدن شود زیرا وجودش ملازم با نقصان شده،و در این وقت نشانه مخلوق در او پیدا گردد،و دلیل بر هستی صانعی خواهد شد بعد از آنکه همه موجودات دلیل بر هستی اویند، و به سلطنت مسلّطش بر تمام موجودات محال است آنچه در غیرش اثر می گذارد در او اثر بگذارد (پس از دایره اثر پذیری خارج و از نقص و عیب پاک است ).

خدایی است که تغییر حال نمی دهد و از میان نمی رود،و پنهان گشتن بر او روا نیست.چیزی را نزاده تا خود مولود باشد،و زاییده نشده تا محدود گردد.برتر است از داشتن فرزندان، و پاک است از آمیزش با زنان .اندیشه ها او را در نیابند تا اندازه اش گیرند،و زیرکی ها او را به وهم در نیاورند تا تصوّرش نمایند،و حواس او را درک نکنند تا احساسش نمایند،و دستها لمسش نکنند تا به او دسترسی یابند.به حالی تغییر نکند،و در احوال دگرگون نگردد،و او را شبها و روزها کهنه نکنند،و روشنی و تاریکی تغییرش ندهند .به چیزی از اجزاء و اندام و اعضاء و عرضی از

ص:517

اعراض،و بودن چیزی غیر ذاتش با او،و داشتن ابعاض توصیف نشود .برای او حدّ و نهایت، و انقطاع و انتها گفته نمی شود،اشیاء را بر او احاطه نیست تا پایین و بالایش برند،و چیزی قدرت حملش را ندارد تا بتواند متمایل یا راستش بدارد.در اشیاء داخل نیست،و از آنها خارج نمی باشد .خبر می دهد ولی نه به زبان بزرگ و زبان کوچک،و می شنود نه با شکافهای گوش و ابزار شنوایی، می گوید نه با تلفّظ،حفظ می کند نه با قدرت حافظه،اراده می نماید نه با خطور در خاطره،دوست دارد و خشنود می گردد نه از رقت دل،دشمن دارد و خشم می کند ولی بی مشقت و اندوه .

چون بخواهد کسی را به وجود آورد می گوید باش پس بی درنگ به وجود می آید،نه به آوازی که گوشها را بکوبد، و نه به صدایی که شنیده شود،بلکه کلامش همان فعلی است که آن را ایجاد کرده،و مانند آن فعل پیش از آن نبوده،و اگر آن فعل قدیم بود هر آینه خدای دوم بود .

گفته نمی شود:بود شد پس از آنکه نبود،تا صفاتی که پدیده اند بر او جریان یابد.

و در این حال میان به وجود آمده ها و حضرت او فرقی نخواهد ماند،و برای او بر موجودات برتری نخواهد بود.

ص:518

در نتیجه خالق و مخلوق مساوی گردند،و پدید آورنده و پدید شده یکی شوند .موجودات را بدون نمونه ای که از غیر او به جای مانده باشد پدید آورد،و از احدی از مخلوق خود در آفرینش آنها یاری نجست .زمین را پدید آورد و بدون اینکه از کار دیگر باز ماند آن را نگاه داشت،و استوارش نمود نه بر جای آرام(بلکه بر امواج آب)،بدون پایه ها بر پایش داشت،و منهای ستونهایش بر افراشت، و آن را از تمایل و کژی نگه داشت،و از افتادن و شکافته شدن حفظ کرد .

میخهایش را(که کوههایند)استوار نمود،و سدهایش را برقرار کرد،چشمه هایش را روان ساخت، و رودهایش را شکافت.آنچه را بنا کرد سست نشد،و آنچه را قوی نمود ضعیف نگشت .به سلطنت و بزرگیش بر زمین غالب است،و به علم و معرفتش به کیفیت آن آگاه است، و به جلال و عزّتش بر هر چیز آن برتر است.چیزی از آن را که بخواهد عاجزش ننماید،و از او سر نپیچد تا بر حضرتش غالب آید،شتاب کننده ای از دستش نرود تا بر جنابش پیشی جوید، به دولتمندی نیازش نیفتد تا او را روزی دهد .تمام موجودات برای او فروتنند،و در برابر

ص:519

عظمتش ذلیل و خاکسارند،قدرت گریز از سلطنتش را به سوی دیگر ندارند تا از سود و زیانش در امان مانند .او را مانند نیست تا با حضرتش برابری کند،و شبیهی نیست تا با او مساوی باشد.

اوست که موجودات را پس از بودن نابود می کند،آنچنان که موجودش چون معدومش گردد .

و فنای دنیا بعد از وجود آن شگفت تر از ایجاد و اختراعش نیست ، چگونه شگفت تر باشد در صورتی که اگر تمام جانداران هستی از پرندگان و چهارپایان، و آنچه را که در شب به آغل خود باز می گردانند و آنچه که در مراتع و دشت ها می چرند،و از هر صنف و جنس صاحب حیاتی،از هوشمند و بیهوش،برای آفریدن پشه ای جمع شوند قدرت ساختنش را ندارند،و راه ایجاد آن را نشناسند ،و در دانش این مسأله عقولشان حیران و سرگردان ماند،و نیروهایشان ته کشد و به عجز و ناتوانی نشینند،و زبون و خسته باز گردد و معلومشان شود که مغلوب و مقهورند، و طاقت و توان ایجاد یک پشه،و از بین بردن آن را ندارند .

ص:520

و همانا خدای سبحان،پس از نابود شدن جهان،تنها و یگانه ماند و چیز دیگری با او نخواهد بود، همان طور که پیش از آفرینش آنها چنین بود پس از فنای آنها نیز چنین خواهد بود،در آن موقعیت خیمه وقت و مکان،و هنگام و زمان برچیده می شود .مدت ها و وقت ها،و سالها و ساعتها معدوم می گردد،و جزی خدای واحد قهّار که بازگشت همه امور به اوست چیزی باقی نمی ماند .موجودات را به وقت آفرینش آنها قدرتی نبود،و به هنگام فنا شدن هم مقاومتی نشان نمی دهند،چرا که اگر قدرت امتناع از فنا شدن داشتند هستی آنها تداوم داشت .ایجاد هیچ یک از موجودات به وقت آفریدن برای او دشوار نبود،و آفریدن آنچه را به وجود آورد حضرتش را خسته نکرد.موجودات را برای قدرت بخشیدن به سلطنتش نیافرید، و از ترس زوال و نقصان به وجود نیاورد،و برای یاری جستن از آنها در برابر همتای معارض خلق نکرد ، و برای دوری گزیدن از هجوم دشمن مهاجم،و به خاطر بسط در حکومت، و به علّت چیره شدن بر شریک در شرکتش،و برای وحشت از تنهایی و انس گرفتن با آنها

ص:521

به عرصه هستی نیاورد .باز هم خداست که کائنات را پس از ساختن نابود می کند،نه به خاطر ملالت و خستگی از کار گردانی و تدبیر امور آنها،و نه برای اینکه به استراحت بپردازد،و نه به علت اینکه چیزی از آن بر او سنگینی داشته.طول بقاء موجودات او را خسته نمی کند تا در نابود کردنشان عجله داشته باشد ، بلکه خدای سبحان با لطفش همه را اداره کرده،و به امرش نگاه داشته،و به قدرتش استوار نموده ، سپس همه آنها را بعد از فانی شدن باز می گرداند بدون اینکه او را به آنان نیازی باشد ،یا از آنان کمک بخواهد،یا از ترس تنهایی با آنان انس بگیرد، یا از حالت جهل و کوری به علم و درخواست بینش باز آید،یا از فقر و نیاز به ثروت و دارایی برسد،و یا از خواری و ناتوانی به عزّت و توانایی دست یابد .

ص:522

ای مردم،مهار این شتران فتنه را که پشت آنها حمل کننده و زر و بال است از دست بیندازید،و از گرداگرد امام خود پراکنده نشوید که عاقبت خود را سرزنش خواهید کرد ، و بی باکانه در آتش فتنه ای که پیشاپیش آن قرار گرفته اید نروید،از راه آن به یک سو شوید، و جاده را برای آن باز بگذارید،که به جان خودم قسم مؤمن در شعله آتش آن فتنه هلاک می شود، و غیر مسلمان سالم می ماند ! مثل من در میان شما مثل چراغ فروزان در تاریکی است،تا آن که در آن تاریکی در آید از آن چراغ روشنی جوید.ای مردم سخنم را بشنوید و حفظ کنید،و گوش دلتان را آماده کنید تا بفهمید .

ص:524

از دنیایی که در آن سکونت داشتند رمیدند ،و در محلّی که از آن وحشت داشتند آرمیدند، به آنچه از آن جدا شدند سرگرم بودند،و جایی را که عاقبت باید به آن برسند ضایع کردند.

پس از مرگ قدرت برگشت از کارهای زشت را ندارند،و توان اضافه کردن نیکی برای آنان محال است.

به دنیا انس گرفتند مغرورشان کرد ،به آن اعتماد نمودند به خاکشان انداخت.خداوند شما را رحمت کند،به منازلی که به آباد کردن آنها مأمور شده اید،و شما را به آنها ترغیب نموده اند، و از شما به سوی آنها دعوت به عمل آمده پیشی گیرید،و با استقامت در بندگی،و دوری از گناه نعمت های خدا را بر خود کامل کنید،که فردا به امروز نزدیک است .ساعتها در روز،و روزها در ماه،و ماهها در سال، و سالها در عمر چه با سرعت می گذرد !

ص:526

معرفت به ما کاری است سخت و دشوار،آن را جز عبدی که خداوند قلبش را برای ایمان امتحان کرده تحمل نمی کند،و حدیث ما را فرا نگیرد جز سینه های امین،و عقل های متین .

ای مردم،پیش از آنکه مرا نیابید از من بپرسید،که من به راههای آسمان داناتر از راههای زمینم،بپرسید پیش از آنکه فتنه ای به شما روی آورد که چون شتر بی صاحب گام بردارد و مهار خود را لگد کوب کند،و عقول صاحب عقول را زایل نماید .

بر تکذیب او،و فعالیّتشان برای خاموش کردن نور آن حضرت او را از فعالیت در راه خدا متوقف نکرد .

پس به تقوای الهی چنگ زنید،که رشته ای است با دستگیره ای محکم،و حصاری است که بلندی آن دست نیافتنی است .بر مرگ و دشواریهایش پیشدستی کنید،و برای پذیراییش قبل از آنکه از درآید آماده شوید، و پیش از فرود آمدنش مهیّا گردید،زیرا قیامت نهایت کار است.مرگ برای عاقلان پندی کافی،و برای جاهلان زمینه عبرت است .پیش از در آمدن قیامت چنانکه خبر دارید این امور است:

تنگی گورها،شدّت اندوه و یأس،وحشت از جایی که از آنجا بر احوال برزخ آگاه می شوید،ترس های پی در پی،جا به جا شدن استخوانها،کر شدن گوشها،تاریکی لحد، ترس از وعده عذاب،پوشیده شدن شکاف گور،و استوار شدن تخته سنگها بر سر قبر .

خدا را خدا را ای بندگان خدا،که دنیا شما را به یک راه می گذراند،و شما و قیامت به یک رشته بسته اید،گویا قیامت با نشانه هایش فرا رسیده،و با علامتهایش نزدیک گردیده، و شما را بر صراط خود متوقف نموده،انگار با سختی هایش بر شما مشرف شده،و سینه

ص:529

بر زمین نهاده ،و دنیا از اهلش جدا گشته،و آنان را از دامان خود بیرون افکنده ، و تمام روزگار چون روزی بود که گذشت،و یا ماهی که مدّتش به پایان رسید،تازه اش کهنه، و فربهش لاغر شد،مردمان در توقفگاهی تنگ قرار می گیرند،و اموری درهم و عظیم، و آتشی سخت شرربار،همراه صدایی وحشتناک ،و زبانه ای کشیده،با غرّشی از روی خشم، همراه اخگرهایی سوزنده،که دیر خاموش است،همیمه اش فروزان،تهدیدش ترسناک، قعرش ناپیدا،اطرافش تاریک،دیگهایش بر افروخته،و کارهایش هولناک است .

اهل تقوا را دسته دسته به جانب بهشت می رانند،در حالی که از عذاب ایمن شده، و از ملامت رهایی یافته،و از آتش دورند،بهشت در کمال آرامش پذیرای آنهاست، و آنان هم از جای و قرارگاه خود شادند.اینان گروهی بودند که اعمالشان در دنیا پاک، و چشمشان از خوف عذاب گریان بود ،شب تارشان به خاطر خشوع و استغفارشان روز بود، و روزشان محض بیم از گناه و انقطاع از دنیا شب .خداوند بهشت را جای بازگشت،

ص:530

و خیر و خوشی را پاداش آنان قرار داد،که اینان به بهشت شایسته تر و اهل آن بودند،در یک پادشاهی ابدی، و نعمت پایدار خواهند بود .

بندگان خدا،آن را رعایت کنید که به رعایت آن رستگار شمار رستگار می گردد،و تبهکار شما به ضایع کردن آن خسارت می بیند.بر مرگهای خود به اعمال صالحتان پیشی جویید،که شما گروگان اعمال گذشته خود هستید،و به آنچه انجام داده اید جزا داده می شوید .گویی مرگ وحشتناک بر شما فرود آمده، که نه از آن باز گشتی دارید،و نه لغزشی را از شما می پذیرند.خداوند ما و شما را در مدار طاعت خود و رسولش به کار گیرد،و از ما و شما به فضل و رحمتش در گذرد .

بر جای خود قرار گیرید،بر بلا و سختی صبر کنید،دستها و اسلحه های خود را در مسیر هوا و هوس زبانهای خود به کار مگیرید،و در آنچه خداوند شتاب در آن را برای شما نخواسته شتاب نکنید ،زیرا هر کدام از شما که بر اساس شناخت خدا و رسولش و اهل بیت پیامبرش در بستر بمیرد شهید از دنیا رفته،و اجرش بر خداست،

ص:531

و به ثواب عمل صالحی که در نیّت داشته می رسد،و این نیّت جای شمشیر کشیدن او را پر می کند،زیرا هر چیزی را زمان مشخّص و مدّت معیّنی است .

و فرستاده اوست،وقتی او را مبعوث به رسالت نمود که مردم در دریای گمراهی غوطه ور بودند، و در گرداب حیرت موج می زدند،مهار هلاکت آنان را می کشید،و بر قلوبشان قفلهای ظلمت بسته شده بود .

بندگان خدا،شما را به تقوای الهی سفارش می کنم،تقوایی که حقّ خداوند بر شماست، و باعث حق شما بر خدا هم هست،برای دریافت تقوا از خدا کمک بخواهید، و از تقوا برای گریز از عذاب خداوند مدد گیرید ،که قطعا امروز تقوا سپر از بلا، و فردا راه بهشت الهی است،جادّه اش روشن،و پوینده اش سود بر، و امانت دارش(که خداوند می باشد)حافظ آن است .تقوا به طور دائم خود را بر گذشتگان عرضه کرده و به آیندگان هم عرضه می کند،چرا که فردای قیامت به آن محتاجند،آن روزی که خداوند آنچه را پدید آورده باز گرداند،و آنچه را عنایت فرموده باز ستاند،و از آنچه مرحمت نموده باز خواست کند .

تقوا پذیران که آن را چنانکه باید رعایت کنند چه اندکند!راستی که آنان بسیار اندک شمارند،

ص:533

اینان سزاوار وصف حقّند که در قرآن فرموده:«اندکی از بندگان من شاکرند ».

پس گوش خود را به جانب تقوا بدارید،و به کوشش خود بر آن مواظبت نمایید،و آن را به جای آنچه از دست داده اید قرار دهید،و در عوض هر مخالفی که دارید به عنوان موافق قبول کنید .خواب غفلت را به تقوا بیدار کنید،روز خود را با آن سپری نمایید،آن را ملازم دل خویش کنید،گناهانتان را با آن بشویید،امراض را به وسیله آن درمان نمایید،و با آن بر مرگ سبقت گیرید،و از کسی که آن را تباه نموده عبرت گیرید،مبادا که آراستگان به تقوا از شما عبرت گیرند !هان،تقوا را نگاه دارید و خود را نیز به تقوا حفظ نمایید.خود را از دنیا پاک کنید،و نسبت به آخرت شیفته باشید، آن را که تقوا بلند مقام نموده پست نکنید،و آن را که دنیا رفعت داده بلند مقامش ننمایید ، چشم به بارش ابر آن ندوزید،و گفتار ترغیب کننده به آن را نشنوید،و خواننده به آن را اجابت ننمایید، و به فروغ بی پایه آن روشنی مجویید،و به اشیاء نفیسش فریب مخورید،زیرا که برقش از ابر بی باران، و گفتارش دروغ،و اموالش غارت شده،و اشیاء نفیسش غنیمت دزدان گشته است .

ص:534

بدانید که آن چارپایی است سرکش و گریزپای،اسبی است چموش و نافرمان،دروغگویی است خائن،حق ناشناسی است ناسپاس،ستمگری است بیراهه رو،دوری کننده ای است بی قرار .

وضعش حالی به حالی شده،قدمهایش لرزان،ارجمندیش خواری،جدّی اش شوخی،و بلندیش پست است.دنیا خانه ربودن مال و سلب ثروت،و جایگاه غارت و هلاکت است .مردمش در سختی و رانده شدن به سوی مرگ،و عرصه دیدار و فراق اند.راههایش موجب سرگردانی،گریزگاههایش علت ناتوانی،و مقاصدش باعث نا امیدی است.حصارهای استوارش اهل خود را به دست مرگ می سپارد، و منازل آن صاحبانش را دور می اندازد،و چاره اندیشی نسبت به امور آنان را ملول و خسته می نماید .

بعضی از دام هلاکت رسته ولی از دنیا زخم کاری خورده اند،گروهی با بدن پاره و پوست کنده شده، عده ای سر بریده،دسته ای خونشان به زمین ریخته،عده ای انگشت به دهن می گزند،برخی از شدت حسرت دست به هم می مالند،جمعی سر در گریبان فکرت فرو برده اند،جمعیتی بر اشتباه خود ندامت دارند، و پاره ای از نیّت خود برگشته ،ولی راه چاره بر آنان بسته و مرگ ناگهانی در رسیده،

ص:535

و زمان خلاصی و رهایی تمام شده .هیهات هیهات،از چنگ شد آنچه شد،و رفت آنچه رفت،دنیا آن گونه که خود می خواست سپری شد،و آسمان و زمین بر اهلش گریه نکرد،و به آنان مهلتی داده نشد .

و هر دو را محض جلالت و عظمت خویش برگزید.

به شدت تحقیر کرد،و به سبب گردنکشی به چاه سر افکندگی در انداخت؟!پس او را در دنیا طرد از رحمت نمود، و برای وی در آخرت آتش فروزان مهیّا ساخت .

به خاطر یک ساعت تکبر تباه کرد،در صورتی که خداوند را شش هزار سال بندگی کرد که معلوم نیست از سالهای دنیایی است یا سالهای آخرتی(که هر روزش هزار سال دنیایی است ).چه کسی پس از ابلیس با آلوده شدن به گناهی چون گناه او از عذاب حق سالم می ماند؟حاشا؟خداوند هرگز انسانی را به عملی وارد بهشت نمی کند که به خاطر همان عمل فرشته ای را از آنجا بیرون کرد ،امر و فرمانش در حق آسمانیان و زمینیان مساوی است،و بین خداوند و احدی از بندگانش صلح خاصی وجود ندارد تا به خاطر آن آنچه را بر جهانیان حرام کرده بر او مباح کند .

آنان جلوه می دهم و همه را به ضلالت دچار می نمایم»،به تاریکی تیری به هدفی دور انداخت، و گمانی ناصواب و خطا بر زبان راند ،ولی زادگان کبر و نخوت با عمل خود ادّعایش را تصدیق کردند، و برادران عصبیّت،و سواران کبر و جاهلیت آن گفتار کج و باطل را راست آوردند،تا چون گردنکشان شما مطیع او شدند،و طمع او در گمراهی شما پا بر جا شد،و در نتیجه صورت حال او از پرده نهان به ظهور در آمد ،سلطه اش بر شما قدرت گرفت، و لشکرش را به جانب شما نزدیک کرد،سپاه او شما را به بیشه خواری انداختند،و در ورطه کشتار در آوردند ،و شما را زخمی کاری زدند:با فرو بردن نیزه گناه در چشمتان، و بریدن گلویتان با کارد معصیت،و کوبیدن مغزتان با اندیشه های باطل،و فرود آوردن ضربه بر اعضای حساس و کشنده تان،و کشاندنتان با مهار قهر و غلبه به سوی آتشی که از پیش برای شما مهیا شده .

شیطان در زخم زدن به دینتان قوی تر،و برای فساد در دنیایتان آتش افروزتر است از کسانی که آشکارا با آنان دشمنی می ورزید،و برای جنگ با آنها جمع می شوید .پس آنچه خشم و نیرو

ص:540

دارید بر دفع او به کار گیرید،و در این برنامه از کوشش همه جانبه دریغ نورزید.

به بقای حق قسم که او نسبت به ریشه وجود شما فخر و ناز کرد،و از حسب شما عیب جویی نمود، و نسب شما را پست شمرد،و با لشگر سواره اش به جانب شما تاخت،و با ارتش پیاده اش راه را بر شما بست، به هر مکانی شما را به دام می اندازند،و دستتان را از راه هدایت قطع می کنند ،با هیچ نقشه ای نمی توانید از خواسته آنان امتناع ورزید،و با هیچ تصمیمی قدرت ندارید آنان را دفع کنید،که دام آنان دریای خواری، و حلقه ای تنگ،و عرصه گاه مرگ،و جولانگاه بلاست .

پس آتش عصبیت و کینه های جاهلیت را که در دلهایتان پنهان است خاموش کنید،چرا که این کبر و خودخواهی در فرد مسلمان از خاطره انگیزی های شیطان و ایجاد نخوتها و فسادها و وسوسه های اوست .گوهر تواضع بر سر نهید،خرمهره کبر زیر پا اندازید،حلقه تکبّر از گردن باز کنید،و فروتنی را سنگر بین خود و دشمنتان یعنی شیطان و لشگرش

ص:541

قرار دهید،زیرا این موجود خطرناک را از هر ملّتی لشگری و یارانی،و پیاده و سوارانی است .

شما مانند آن متکبری(قابیل)که بر فرزند مادرش(هابیل)کبر ورزید نباشید که خداوند او را بر برادرش برتری نداده بود جز آنکه خودپسندی دلش را دچار حسادت کرده،و عصبیت و کبر آتش خشم را در قلبش شعله ور ساخت ،شیطان هم با کبر در دماغش دمید، کبری که خداوند او را پس از آلوده شدن به آن دچار ندامت کرد،و گناه هر قاتلی را تا قیامت به گردن او انداخت .

که در تاریکی های جهالت،و دامهای ضلالت او در افتادند ،و در برابر ساربانی اش نرم،و در مقابل راهبریش آرام شدند.دلها در صفت کبر و نخوت با هم مشابهند،و مردم روزگاران گذشته به دنبال هم بر این منوال ره سپردند،و کبری را پیش گرفتند که تمام سینه ها به آن تنگ است .

هان،از پیروی رؤسا و بزرگانتان حذر،حذر!آنان که از حسب خود فراتر رفتند،و خود را برتر از نسب خود شمردند،امور زشت و ناپسند را(بر اساس اعتقاد باطلشان)به خدا نسبت دادند،و احسان خدا را بر خود منکر شدند،تا با قضای حق بستیزند،و بر نعمتهای او چیره آیند ،زیرا این نابکاران پایه های ساختمان عصبیت،و ستونهای ارکان فتنه، و شمشیرهای تفاخر جاهلیت اند .

بنا بر این از خدا پروا کنید،و با نعمت هایش به ستیزه برنخیزید،و به احسان او بر خودتان حسادت نورزید،و از بی پدرانی که آب تیره طبعشان را با آب صافی قلبتان نوشیدید، و بیماری روانشان را با سلامت روح خود آمیختید،و باطلشان را در حق خود داخل کردید پیروی نکنید ،

ص:543

آنان پایه گناهانند،و ملازم نافرمانیها،شیطان اینان را حیوان بار کش گمراهی نموده،و سپاه خود قرار داده که به سبب آنان بر مردم حمله می برد،با زبان آنان سخن می گوید ،تا عقلتان را بدزدد،و در دیدگانتان در آید،و در گوشتان بدمد،او شما را هدف تیرش،و مایه پایمال شدن گامهایش،و ابزار دست خویش قرار داده .

و فروتنی را برای آن بزرگواران پسندید ،آنان گونه های خود را به عبادت بر زمین گذاشتند،و صورتهای خویش را بر خاک ساییدند،و در برابر اهل ایمان تواضع کردند،و در نظر بی خبران بی قدرت و ناتوان به حساب می آمدند،خداوند آنها را به گرسنگی امتحان کرد،و به رنج و سختی مبتلا نمود،با برنامه های خوفناک آزمایششان فرمود،و به جفاها و ناخوشیها خالصشان کرد .

از باب نادانی به موارد آزمایش و امتحان در مواضع غنا و فقر،ثروت و اولاد را معیار رضایت و خشم خدا نگیرید ،خداوند پاک فرمود:«آیا گمان می کنند از این که آنان را به ثروت و فرزندان مدد می کنیم در نیکی های ایشان شتاب می ورزیم؟نه این طور نیست،اینان حقیقت را نمی فهمند »،زیرا خداوند متکبران از بندگانش را که در نظر خود بزرگ می نمایند با اولیائش که در دیده آنان ضعیف به شمار می آیند آزمایش می کند (و شاهد این واقعیت وضع موسی و فرعون است ) .

ص:545

به رنج و سختی واجب نمی گشت،و نه اهل ایمان استحقاق مزدی همپایه نیکوکاران را داشتند،و برای اسماء و لغات مفهومی باقی نمی ماند(زیرا بر اساس تمکّن مادّی انبیا،ایمان مردم بر اساس طمع بود و محلّی برای انجام عمل نیک وجود نداشت ).

ولی خداوند پاک پیامبرانش را در تصمیم هایشان نیرومند و قوی،و از نظر برنامه های ظاهری ضعیف قرار داد،با قناعتی که از بی نیازی چشمها را پر می کرد،و تهیدستی و فقری که دیده ها و گوشها را از آن مملو می ساخت .اگر انبیا دارای قدرتی بودند که کسی را توان معارضه با آنان نبود،و دارای عزّتی که مغلوب کسی نمی شدند،و شوکتشان به گونه ای بود که گردنهای مردان به سوی آن کشیده می شد،و مردم برای تماشای بزرگی و سطوتشان بار سفر می بستند، این وضع در پندگیری مردم از آنان آسانتر،و از گردنکشی در برابر آنان دورتر بود ، و به خاطر ترسی که از عظمت ظاهر انبیا بر می داشتند،یا به خاطر رغبتی که به ثروت آنان پیدا می کردند ایمان می آوردند،آن هنگام قصدها خالص نبود،و خوبیها به طمع دنیا و آخرت انجام می گرفت .ولی خداوند پاک اراده فرمود پیروی از انبیائش،و تصدیق کتابهایش،و خشوع

ص:547

در پیشگاهش،و تسلیم در برابر فرمانش،و گردن نهادن به طاعتش اموری باشد خاصّ او، و نیّت دیگری با آن حقایق نیامیزد ،که هرچه آزمایش و امتحان بزرگتر، پاداش و جزایش فراوان تر است .

توجه کنند،در نتیجه آن منطقه مرکزی برای سود بخشی سفرها،و مقصدی برای بار اندازی قاصدان گردید ، اعماق دلها آهنگ آن خانه می کند،از بیابانهای بی آب و علف و دور از آبادی،و ارتفاعات درّه های عمیق و شیب دار،و جزایر جدا از هم دریاها روی به آن می آورند،تا از روی ذلّت شانه ها را حرکت دهند، و گرداگرد آن خانه تهلیل گویند،و ژولیده موی و غبار آلود هروله نمایند ،لباسهای خود را کنار انداخته،و با اصلاح نکردن سر و صورت زیبایی خلقت خود را زشت نمایند،به جهت ابتلایی بزرگ و امتحانی سخت،و آزمایشی روشن، و تطهیری به نهایت،که آن را موجب رحمت،و رسیدن به بهشت قرار داد .

و اگر خداوند پاک می خواست خانه با حرمت خود و مراکز مناسک حج را در میان باغها و نهرها،و زمین های نرم و هموار و پر درخت،و میوه های در دسترس،و ساختمانهای به هم پیوسته،و آبادیهای متّصل به هم ،میان گندمزاری نیکو،و باغهای سر سبز و خرّم،و کشتزارهای وسیع،و نواحی پر آب،و زراعتهای تازه و شاداب،و جادّه های آباد قرار دهد قرار می داد،آن وقت

ص:549

مقدار اجر و ثواب را به تناسب آزمایش سهل و آسان اندک ساخته بود .و اگر بنیانی که خانه بر آن استوار است،و سنگهایی که بیت حق از آن ساخته شده،از زمرّد سبز، و یاقوت قرمز،و روشنی و درخشش خیره کننده بود،بار دو دلی را از سینه ها سبک می کرد،و کوشش ابلیس را برای وسوسه در قلوب فرو می گذاشت،و تلاطم شک و تردید را از مردم برطرف می نمود .ولی خداوند بندگانش را به انواع سختی ها امتحان می کند، و با کوشش های گوناگون به عبادت وامی دارد،و به امور ناخوشایند می آزماید،تا کبر را از دلهایشان بیرون کند،و خواری و تواضع را در جانشان بنشاند،تا با این گونه آزمایشها ابواب فضل و رحمتش را به رویشان بگشاید،و اسباب عفو خود را به راحتی به آنان عنایت فرماید .

کیدی که با دلها چونان زهرهای کشنده می رزمد ،شیطان هرگز از کارش عاجز نمی گردد، و راه هلاک کسی را خطا نمی کند،نه دانشمند را به خاطر دانشش،و نه تهیدست را به علت لباس کهنه اش .

خداوند بندگانش را از این همه شرور با نماز و زکات، و زحمت در روزه گرفتن در ماه رمضان حراست فرموده،تا اندامشان را از گناه آرام سازد، و دیدگانشان را خاشع نماید،و جانشان را خوار و فروتن گرداند،و دلهایشان را از برتری جویی فرود آورد، و کبر و خودپسندی را از آنان بزداید ،زیرا ساییدن جبهه به خاک علت تواضع،و وانهادن اعضای پرارزش به روی زمین شکستن خود، و لاغر شدن بدن از پی روزه باعث خاکساری است،و نیز در ادای زکات پرداخت میوه های زمین و غیر آن به مسکینان و تهیدستان نهفته است .

آثار این عبادات را بنگرید که چگونه جوانه های فخر را بر می کند،و از نهالهای سر بر آورده کبر جلوگیری می کند .

ص:551

ریشه دار عرب و رؤسای قبایل به آنها برتری می طلبند:به اخلاق خوب،و اندیشه های بزرگ،و مقامات بلند،و آثار ستوده تعصب بورزید .به خصلت های با ارزش که عبارت است از حفظ حقوق همسایه ها،وفای به عهد،پیروی نیکی،روی گرداندن از کبر،توسل به احسان و بخشش، خودداری از تجاوز،مهم شمردن قتل نفس،انصاف دادن به خلق خدا،فرو خوردن خشم،و اجتناب از فساد در روی زمین .و از عذابهایی که بر اثر زشتی افعال و بدی اعمال بر امم گذشته رسید حذر نمایید،نیک و بد احوالشان را بیندیشید،و از اینکه همانند آنان شوید برکنار بمانید.

چون در تفاوت وضع امم گذشته در نیکی و بدی اعمالشان اندیشه کردید،آن کاری را اختیار نمایید که عزت آنان بدان سبب تأمین شد ،و دشمنانشان از عرصه حیاتشان دور شدند،و زمان سلامتیشان طولانی گشت، و نعمت در اختیارشان قرار گرفت،و پیوند کرامت آنان استوار شد،به این معنی که از

ص:553

تفرقه اجتناب کردند،و بر الفت پایداری نمودند،و یکدیگر را به آن تشویق و ترغیب کردند و سفارش نمودند .و از اموری که ستون فقراتشان را درهم شکست،و قدرتشان را قرین سستی کرد دوری نمایید:

از کینه ورزی قلوب،و عداوت سینه ها،و ناموافق بودن نفوس، و دست از یاری یکدیگر کشیدن .

بر آزار در راه محبّتش،و تحمّل ناراحتی ها را در مسیر بیم و خوفش از آنان دید، گشایشی از تنگناهای بلا برای آنان قرار داد،ذلّتشان را به عزّت و بیمشان را به امنیت تبدیل کرد ،پس سلاطین حکمران،و پیشوایان راهنما شدند،و کرامت خداوند در باره آنان به جایی رسید که خیالش هم در باره آنان نمی رفت .

بنگرید چگونه بودند زمانی که اجتماعشان متّحد،خواسته هایش متّفق،دلها معتدل و مناسب،دستها پشتیبان هم،و شمشیرها مدد کار یکدیگر، چشم دلشان نافذ،و تصمیم هایشان یکی بود !آیا با این خصال آقای سراسر زمین نبودند،و بر جهانیان حکومت نمی کردند ؟از طرفی به پایان کارشان نظر کنید که به کجا رسید زمانی که بینشان جدایی افتاد،الفتشان به پراکندگی رسید، وحدت کلمه و دلهایشان به اختلاف مبدل شد،دسته دسته شده،به جنگ با هم برخاستند ،خداوند لباس کرامت را از وجودشان به در آورد،و نعمت فراوانش را از آنان

ص:555

گرفت،و داستان زندگی آنان در بین شما به عنوان درس عبرتی برای عبرت گیرندگان شما باقی ماند .

از حال اولاد اسماعیل و اسحاق و یعقوب-درود خدا بر آنان- پند گیرید،چه اندازه احوالات با هم متناسب،و چقدر داستانها به هم نزدیک است! در امورشان به هنگام پراکندگی و جداییشان از یکدیگر دقت کنید،روزگاری که کسری ها و قیصرها حاکم آنان بودند ،آنها را از مرغزارها،و دریای عراق،و سرزمین های سبز و خرّم ربودند،و به زمین هایی که گیاه درمنه روید،و بادهای سخت وزد، و زندگی در آن مشکل باشد روانه نمودند.آنان را فقیر و تهیدست،و در شغل شتر چرانی رها کردند، خوارترین امم از نظر خانه و مکان،و در بی حاصل ترین سرزمین ها از نظر مسکن و مأوا ساختند ،نه دعوت حقّی که به آن چنگ زنند،نه سایه الفتی که به عزّتش تکیه نمایند .احوالشان مضطرب،و قدرتشان پراکنده،و جمعیّتشان قرین تفرقه، گرفتار بلایی سخت،و جهالتی متراکم!که نتیجه کارشان زنده به گور کردن دختران،پرستش بتها،

ص:556

قطع رحم،و غارت پی در پی یکدیگر بود .

ایشان به خود جرأت نمی داد .

اسلام را وارونه کنید،با هتک حرمت حریم حق،و شکستن پیمانی که خداوند آن را در زمین خود پناهگاه شما،و منطقه امن برای آفریدگانش قرار داده است !اگر به غیر اسلام پناهی بگیرید اهل کفر به جنگ شما بر می خیزند،آن وقت جبرئیل و میکائیل و مهاجر و انصار در میان نیستند که شما را یاری کنند،جز شمشیر زدن بر یکدیگر چیزی به جای نماند تا خداوند بین شما حکم کند .

امثال و داستانهایی از عذاب خدا و کیفرهای کوبنده و روزگار بلا و حوادث سخت که کیفر گناهان گذشتگان بود در اختیار شماست.فرا رسیدن عذابش را به بهانه جهل به مؤاخذه او و یا سهل انگاری نسبت به خشمش، یا ایمنی از کیفرش دیر مپندارید،زیرا خداوند پاک،گذشتگان را از رحمتش دور نکرد مگر به خاطر ترک امر به معروف و نهی از منکر .آری پروردگار جاهلان را به خاطر ارتکاب گناه،و عاقلان را به علّت ترک نهی از منکر از رحمت خود دور نمود .

بدانید که شما رشته اسلام را از گردن جان برداشتید،حدود آن را واگذاشتید،و احکامش را میراندید .

ص:559

معلومتان باد که خداوند مرا به جنگ با ستم پیشگان و پیمان شکنان و آنان که در زمین اهل فسادند امر فرموده.

بر این اساس با پیمان شکنان جنگیدم،و با متجاوزان به نبرد بر خاستم،و بیرون شدگان از مدار دین را خوار و زبون ساختم ،و اما شیطان ردهه(رئیس خوارج)با فریاد وحشتی که از پی آن بانگ تپش دل و لرزه سینه او را شنیدم کارش تمام شد،و تعدادی اندک از ستمکاران باقی مانده اند، اگر خداوند مرا اجازت دهد که دوباره برای جنگ به جانب ایشان حرکت نمایم نابودشان می کنم جز گروهی اندک که این طرف و آن طرف پراکنده می شوند و از دسترس خارج می گردند .

می سایید،و بوی خوشش را به من می بویانید ،غذا را جویده در دهانم قرار می داد.

هرگز دروغی در گفتار،و اشتباهی در عمل از من ندید .از وقتی رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله را از شیر گرفتند خداوند بزرگترین فرشته از فرشتگانش را مأمور وی نمود،تا شبانه روز او را در مسیر کرامت و محاسن اخلاق جهان سوق دهد .من همانند طفلی که به دنبال مادرش می رود دنبال او می رفتم،هر روز برای من از اخلاق پاک خود نشانه ای بر پا می کرد،و مرا به پیروی از آن فرمان می داد .هر سال در حراء مجاورت می نمود،تنها من او را می دیدم و غیر من کسی وی را مشاهده نمی کرد.آن زمان در خانه ای جز خانه ای که رسول حق-صلّی اللّه علیه و آله-و خدیجه در آن بودند اسلام وارد نشده بود و من سومی آنان بودم.نور وحی و رسالت را می دیدم،و بوی نبوت را استشمام می کردم .

به هنگام نزول وحی بر ایشان-صلّی اللّه علیه و آله-صدای ناله شیطان را شنیدم،

ص:561

عرضه داشتم:یا رسول اللّه،این صدای ناله چیست؟فرمود:این ناله شیطان است که وی را از پرستش شدن یأس و نا امیدی دست داده ،تو آنچه را می شنوم می شنوی،و آنچه را می بینم می بینی،جز اینکه پیامبر نیستی،ولی وزیر من و بر طریق خیر هستی.

من همراه رسول خدا-صلّی اللّه علیه و آله-بودم که دسته ای از بزرگان قریش نزد او آمدند، و گفتند:ای محمّد،تو مسأله عظیمی را ادعا می کنی که پدرانت و احدی از خاندانت آن را ادعا نکردند ،ما کاری از تو می خواهیم که اگر آن را بپذیری و به ما بنمایانی،می دانیم که تو پیامبر و فرستاده خدایی،و گر نه به این نتیجه می رسیم که جادوگر و دروغگویی !آن حضرت صلّی اللّه علیه و آله فرمود:چه می خواهید؟گفتند:این درخت را به خاطر ما صدا کن که از ریشه درآید و جلو آمده در برابرت بایستد.پیامبر-صلّی اللّه علیه و آله-فرمود:

خداوند بر هر کاری تواناست،اگر خداوند این برنامه را برایتان انجام دهد ایمان می آورید و به حق شهادت می دهید؟گفتند:آری .فرمود:آنچه را می خواهید به شما نشان می دهم،

ص:562

ولی می دانم که به خیر و نیکویی باز نمی گردید،در میان شما کسی است که به چاه افکنده می شود (در جنگ بدر)،و نیز کسی است که احزاب را فراهم خواهد آورد .سپس آن حضرت صلّی اللّه علیه و آله فرمود:

ای درخت،اگر به خدا و قیامت ایمان داری،و آگاهی که من فرستاده خداوندم،با ریشه از جای بیرون آی تا به اذن خدا در برابر من بایستی .

قسم به خدایی که او را به راستی بر انگیخت درخت همراه ریشه هایش از زمین بر آمد،و در حالی که آوازی شدید و صدایی چون صدای بال پرندگان داشت آمد تا آنکه چون مرغی بال گشاده در برابر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله-ایستاد ،و شاخه های بلند خود را بر پیامبر -صلّی اللّه علیه و آله-و بعضی از شاخه هایش را به روی دوش من گستراند و من در جانب راست رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله بودم .چون قریش این واقعه را دیدند،از باب برتری جویی و گردنکشی فریاد زدند:بگو نصف درخت نزد تو آید و نصف دیگر بر جایش بماند.

رسول خدا فرمان داد نیمی از آن با حالتی شگفت آور و صدای سخت تری به حضرت روی آورد

ص:563

که نزدیک بود به رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله بپیچد .پس از آن از روی کفر و سرکشی گفتند:بگو این نصفه درخت پیش نصفه دیگرش باز گردد.حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله امر فرمود پس درخت بازگشت .من فریاد زدم:لا اله الاّ اللّه،ای رسول خدا،من اولین کسی هستم که به تو ایمان آوردم،و نخستین کسی که اعتراف کرد که درخت آنچه را دستور دادی به فرمان خدا انجام داد تا به پیامبریت شهادت دهد و سخنت را بزرگ شمارد .ولی همه آنان گفتند:

بلکه ساحری است دروغگو،و جادوگری است عجیب جادو و تردست!آیا رسالتت را جز امثال این تصدیق می کند؟-منظورشان من بودم -.

من از کسانی هستم که در راه خدا از ملامت ملامت کنندگان باک ندارند،از کسانی هستم که چهره آنان چهره صدّیقان،و سخنشان سخن نیکان است،شب زنده دارانند و نشانه های روز روشن، تمسک به ریسمان قرآن دارند،سنّت خدا و رسولش را زنده می کنند ، استکبار و برتری جویی ندارند،و خیانت و فساد در کارشان نیست،دلهایشان در

ص:564

بهشت،و بدنهایشان در عبادت خداوند است .

در میدان جنگ شرکت کرد،و اگر دروغگوست متهم به کور دلی است.عمرو عاص را با مشت محکم ابن عباس فرو کوبید،و از مهلت ایام بهره ببرید، و بلاد دور دست اسلام را در دست خود بگیرید .آیا نمی بینید که جنگ را به شهرهای شما کشیده اند، و حیات شما هدف تیر دشمن شده است ؟!

قطع گردید .دین را همراه با فراگیری و عمل درک کردند،نه فقط از راه شنیدن و روایت کردن زیرا راویان دانش فراوانند،و عمل کنندگان به حق اندک .

ص:570

ص:572

و نرم ترین کارشان فشار آوردن به او بود ،عایشه هم به ناگهان در حق او خشم گرفت،آن گاه عده ای بر کشتن وی مهیّا شدند و او را کشتند،و مردم بدون اکراه و اجبار، بلکه از روی میل و اختیار با من بیعت کردند .

بدانید دار هجرت(مدینه)اهلش را برکند و اهلش هم از آن کنده شدند، مدینه چون جوشش دیگ به جوش آمد،و فتنه بر پا گشت.به سوی امیر خود بشتابید،و به جانب جهاد با دشمنان پیشدستی کنید،اگر خدا خواهد .

و دعوت شدید و اجابت نمودید .

این خانه را از غیر مال خود نخریده،یا قیمت آن را از غیر مال حلال نداده باشی، که در این صورت دچار خسارت دنیا و آخرت شده ای .

آگاه باش،اگر زمان خرید خانه نزد من آمده بودی،برای تو سندی مانند این سند می نوشتم،که در خرید این خانه به یک درهم چه رسد بالاتر از آن رغبت نمی کردی.و آن سند این است :

این خانه ای است که آن را بنده ای خوار،از مرده ای که برای کوچ کردن به سرای دیگر از این خانه بیرونش کرده اند خریده است،از او خانه ای از خانه های فریب از جانب فانی شوندگان، و سرزمین اهل هلاکت خریده .این خانه را چهار حدّ است:حدّ اوّل به آفات و بلاها،حدّ دوم به مصائب،حد سوم به هوسهای تباهی آور،و حد چهارم به شیطان گمراه کننده،و در این خانه به همین حد چهارم باز می شود .

ص:576

این خریدار فریفته به آرزو،این خانه را از شخصی که اجل او را به کوچ از دنیا بر انگیخته خریداری کرده، به قیمت بیرون شدن از عزّت قناعت،و ورود در پستی و ذلّت، و هر خسارتی که بر این خریدار در آنچه که خریده وارد شود بر عهده ملک الموت است ،همان خراب کننده بدنهای پادشاهان،و گیرنده جان گردنکشان،و نابود کننده سلطنت فرعونیان، همچون شاهان ایران و روم،و یمن و حمیر،و آنهایی که ثروت بر ثروت افزودند،و آنان که ساختند و محکم کردند،و زینت دادند و بیاراستند،و ذخیره نمودند و به اعتقاد و گمان خود نسبت به برنامه اولاد توجه کردند ،ملک الموت همگی را به جایگاه باز پرسی و حساب،و محل مزد و جریمه روانه کند،زمانی که فرمان حق برای جدایی بین حق و باطل فرود آید«که در آنجا تبهکاران خسارت کنند ».بر این سند گواهی دهد عقلی که از اسارت هوا خارج شده،و از وابستگی های دنیا سالم مانده باشد .

ص:577

دستور ما فوق خود را رعایت نمایی .تو را حقّی نیست که در امور رعیت به دلخواهت رفتار کنی، و جز به اعتماد به فرمانی که تو را می رسد به کار بزرگی دست بزنی.مالی از مال خدای بزرگ در اختیار توست، و تو از جمله خزانه داران او هستی تا آن را به من تحویل دهی.امید است من از بدترین والیان برای تو نباشم،و السلام .

با انکار و بدعت بیرون رود او را به آن بر می گردانند،و اگر فرمان آنان را نپذیرد با او به خاطر پیروی از غیر راه اهل ایمان می جنگند،و خداوند بر گردن او نهد آن را که خود بر عهده گرفته(یعنی عذاب دوزخ را ).

به جان خودم سوگند ای معاویه،اگر با دیده عقل نظر کنی نه از روی هوا و هوس،خواهی یافت که که من از همه مردم از خون عثمان مبرّاترم،و خواهی دانست که از آن گوشه گرفتم، مگر آنکه مرا متّهم کنی،پس هر اتهامی که به نظرت می رسد وارد آر.و السلام .

و او هم اجابت کرده،گمراهی وی را به جانب خود کشیده و او هم پیروی نموده،پس هذیان بافت و بانگ بیهوده زد، و گمراه شد و به خطا رفت .

و مردم قدم پس می گذاشتند اهل بیت خود را جلو می انداخت،و اصحاب خود را از حرارت شمشیر و نیزه حفظ می کرد .عبیدة بن حارث در جنگ بدر،و حمزه در جنگ احد، و جعفر در جبهه موته کشته شدند،و کسی که اگر می خواستم نامش را می گفتم شهادت را خواست همان گونه که آنان خواستند،اما مدت آنان زودتر به سر رسید،و مرگ او به تأخیر افتاد .

عجبا از روزگار که انسانی نظیر مرا برابر قرارداد با کسی که مانند من برای اسلام قدم برنداشته، و برای او چون من سابقه ای در اسلام نیست،سابقه ای که کسی را به مثل آن دسترسی نیست، مگر آنکه ادّعا کند ادّعا کننده ای آنچه را من خبر ندارم،و گمان نمی برم که خداوند هم موضوع آن ادّعا را بشناسد.

در همه حال خدای را سپاس .

امّا آنچه را از من خواسته ای که کشندگان عثمان را به تو تحویل دهم،در این مسأله فکر کردم دیدم مرا میسّر نیست آنان را به سوی تو یا غیر تو فرستم .به جان خودم سوگند اگر از گمراهی و اختلاف دست برنداری،به همین زودی آنان را خواهی شناخت که به دنبال تو بر آیند،

ص:583

و از این دنبال کردنشان در بیابان و دریا و کوه و دشت تو را به زحمت بیندازند،و این دنبال کردنی است که تو را ناراحت و آزرده کند،و زیارتی که دیدارش تو را تو را شاد ننماید.سلام بر آن که اهل اسلام است .

به طغیانت انداخته و شیطان راه خود را در تو پیش گرفته،و با اوضاع تو به آرزویش رسیده، و در وجودت همچون روح و خون روان گشته .

معاویه!از چه زمانی شما زمامدار رعیت،و والی امر امّت بوده اید،بدون پیشی داشتن در دین،و منهای شرفی بلند مرتبه ؟!پناه به خدا از دچار بودن به شقاوت دیرینه، تو را از اینکه روزگارت را در فریب آرزوهایت ادامه دهی،و ظاهر و باطنت دو تا باشد بر حذر می دارم .

مرا به جنگ دعوت کردی،مردم را واگذار و خود به جانب من بیا، و هر دو لشگر را از جنگ معاف کن،تا معلوم شود زنگ گناه قلب کدام یک از ما دو نفر را سیاه کرده، و بر دیده کدام یک پرده افتاده !منم ابو الحسن،قاتل جدّ و دایی و برادرت که آنان را در جنگ بدر درهم کوبیدم،هم اکنون آن شمشیر با من است،و با همان قلب دشمنم را دیدار می کنم، دینم را تبدیل ننموده،و پیامبر تازه ای انتخاب نکرده ام،و در همان راه حقّی هستم که شما آن را

ص:585

به اختیار خود واگذاشتید،و ورودتان در آن به اجبار و اکراه بود .

به خیال خود به خونخواهی عثمان آمده ای در حالی که خبر داری عثمان کجا کشته شد،اگر خونخواه او هستی از همان جا خونخواهی کن .گویی تو را می بینم همچون شترانی که زیر بار گران ناله می زنند از گزش جنگ ناله و فریاد می زنی،و انگار لشگرت را می نگرم که از ضربت های پی در پی،و قضای بدی که بر سرشان فرود می آید، و نیز از افتادن بر خاک آن هم به دنبال هم،با جزع و زاری مرا به کتاب خدا می خوانند،لشگری که یا از نظر عقیده کافر و منکر حقّند،یا بیعت نموده و عهد بیعت را شکسته اند .

محلّی بلند،یا دامنه کوهها،یا بین رودها قرار گیرد،تا شما را مدد باشد،و مانعی پیش رویتان برای برگرداندن شرّ دشمن.جنگ شما باید از یک طرف یا دو طرف باشد.

و بر قله کوهها و فراز تپّه ها نگهبانانی بگمارید، تا دشمن از نقطه خطر یا محلی که مورد اطمینان شماست به شما حمله نکند.بدانید مقدمه لشگر دیده بانان دشمن اند،و دیده بانان جاسوسان ارتش اند .از پراکندگی و تفرقه بپرهیزید،هرگاه فرود آیید همگان فرود آیید،و زمانی که کوچ کنید همه کوچ نمایید،و چون شب فرا رسد نیزه ها را گرداگرد خود نگاه دارید،خوابتان اندک باشد یا همانند مضمضه آب در دهان .

ص:587

وادار نکند پیش از آنکه آنان را به حق دعوت کنی و راه عذر را به رویشان ببندی .

خود را برای زدن نیزه کاری،و ضربت شدید شمشیر تشویق کنید،صداها را در سینه خاموش نمایید،که برای دور کردن ترس و بد دلی مؤثر است .به خدایی که دانه را شکافت و انسان را به وجود آورد، اینان از روی حقیقت اسلام نیاوردند،اسلامشان از روی ترس بود و کفر را در درون خود پنهان داشتند، و چون یار و یاور یافتند آن را ظاهر نمودند !

تو در شک و تردید تیزروتر از من در عرصه یقین نیستی،و نه اهل شام به دنیا حریص تر از اهل عراق به آخرتند .و این که گفتی:«ما از فرزندان عبد منافیم»آری ما هم چنین هستیم،ولی با این فرق که نه امیّه مثل هاشم است،نه حرب همچون عبد المطّلب،و نه ابو سفیان مانند ابو طالب،و نه مهاجر الی اللّه چون اسیر آزاد شده، و نه فرزند اصل و نسب دار چون فرزند منسوب به پدر،و نه اهل حق مانند اهل باطل،و نه مؤمن چون مفسد .و چه بازماندگان بدی هستند آنان که تابع گذشتگان جهنّمی خود می باشند ! از این گذشته فضیلت نبوت به دست ماست که با آن عزیز را خوار،و ذلیل را بلند مقام ساختیم .خداوند چون عرب را دسته دسته وارد دین خود کرد،و این امت خواه و ناخواه تسلیم حق شدند،شما به دو علت اسلام آوردید:محض دنیا،یا ترس از جان، آنهم در زمانی که پیشی گرفتگان به اسلام پیروزی یافته بودند،و اولین مهاجران را فضل و برتری بود .

پس برای شیطان در وجودت بهره قرار مده،و راهش را به روی خود باز مگذار.و السلام .

ص:593

و کاری مکن که نظرم از تو برگردد.و السلام .

لازم برای خود نگاه دار،و زیادی را برای روز نیازمندی خود پیش فرست .

آیا امید داری خداوند اجر فروتنان را به تو بدهد در صورتی که نزد او از متکبران باشی؟و طمع داری ثواب انفاق کنندگان را در اختیارت قرار دهد در حالی که غرق در ناز و نعمتی،و افتادگان و بیوه زنان را از زیادی ثروتت بهره نمی دهی ؟!انسان را محض آنچه پیش فرستاده اجر می دهند،و به آنچه از قبل فرستاده وارد می شود.و السّلام .

و به آنچه از آخرتت از دست رفته به غم بنشین .به آنچه از دنیا به آن می رسی زیاد خوشحال مباش،و به آنچه از دنیا از دستت می رود بیش از اندازه غمگین مشو.و باید همه سعیت برای بعد از مرگ باشد .

قرب،و برای شما حسنه است،پس ببخشید«آیا دوست ندارید خداوند شما را ببخشد »؟! به خدا قسم چیزی از مرگ به طور ناگهانی به من روی نیاورد که پسند من نباشد،و مسأله ای آشکار نشود که آن را نشناسم.نسبت به مرگ چون جویای آب بودم که ناگهان به آب رسیده،یا جویای متاعی که به آن دست یافته«و آنچه نزد خداست برای نیکان بهتر است ».

می گویم:قسمتی از این سخن پیش از این(در سخن 149)گذشت،ولی چون در این سخن اضافه ای بود لازم به تکرار دیدم .

به فرزندش واگذارند و بابت بهره ارث او به شمار آرند،و اگر در زمان حیات کنیز فرزندش بمیرد آن کنیز از قید کنیزی آزاد است،زیرا کنیزی از او برداشته شده و حرّیت(فرزند)او را آزاد نموده است .

مؤلف گوید:در وصیت امام«ان لا یبیع من نخلها ودیّة»«ودیّه»یعنی فسیله و نهال خرما، و جمع آن«ودیّ»است .و گفتار حضرت:«حتّی تشکل ارضها غراسا»این گفتار از فصیح ترین و نیکوترین کلام است،منظور آن است که در آن دهات آن قدر درخت خرما زیاد شود تا اینکه تماشاگر با دیدن آنها ببیند غیر آنچه را دیده بود،و امر بر او مشتبه شود و گمان کند این زمین غیر آن زمین است که قبلا دیده است .

بر مبنای تقوای خداوندی که یکتا و بی شریک است حرکت کن،مسلمانی را به وحشت نینداز، و بدون رضای او بر وی گذر مکن،و اضافه تر از حقّی که خداوند در مالش قرار داده از او نگیر .

چون به قبیله ای رسیدی در منطقه آب آنان در آی و به خانه هایشان مرو، با آرامش و وقار به جانب آنان برو تا در میانشان قرار گیری،و به آنان سلام کن، و در تحیّت به ایشان کوتاهی مکن ،بگو:بندگان خدا!ولیّ و خلیفه خدا مرا به سوی شما فرستاده تا حق خدا را که در اموال شما نهفته از شما بگیرم،آیا در اموال شما خداوند را حقّی هست تا آن را به ولیّ او ادا کنید ؟ اگر کسی گفت:حقّی نیست،به او مراجعه مکن.و اگر کسی گفت:هست،همراهش برو بدون اینکه او را به وحشت اندازی یا تهدید کنی یا قرین سختی و فشار نمایی،و آنچه از طلا و نقره به عنوان زکات می دهد بگیر .اگر برای او گاو و گوسپند و شتر باشد بدون اجازه اش کنار حیوانات مرو، چرا که بیشتر آنها مال اوست.وقتی نزد چهارپایان رسیدی نه مانند مالکی که بر آنها سلطه دارد به آنها نظر کن،

ص:602

و نه مثل کسی که بر او سختگیری نماید،چهار پایان را رم مده و به وحشت مینداز،و مالکش را به خاطر آنها ناراحت مکن .حیوانات را دو دسته قرار داده،سپس صاحبش را آزاد بگذار، هر قسمت را پذیرفت تو هم بپذیر و بر او ایراد مگیر،سپس باقی مانده را دو قسمت کن، و باز مالکش را آزاد بگذار،او هر دسته را اختیار کرد متعرضش مشو.پیوسته این تقسیم کردن را ادامه بده تا به اندازه حقی که از خداوند در مال اوست بماند،سپس حق خدا را از او دریافت دار .

و اگر به هم خوردن آن تقسیم را درخواست کرد بپذیر،و دو قسمت را یکی کن،دو باره برنامه تقسیم را از سر بگیر،تا حق خدا را از مال او دریافت داری .شتر پیر و از پا افتاده و دست و پا شکسته و بیمار و مسلول و عیب دار را به عنوان زکات قبول مکن.

غیر از کسی را که به او اعتماد داری بر آنها امین قرار مده،امینی که نسبت به اموال مسلمانان درستکار باشد، تا جایی که آن اموال را به حاکم مسلمانان برساند و حاکم هم بین مردم پخش کند .جز خیرخواه و مهربان و امین و حافظ چوپانی بر حیوانات مگمار،که با حیوانات درشتی نکند و آنها را به جبر و مشقّت نراند،

ص:603

و نرنجانده و خسته ننماید .هر آنچه نزد تو جمع شد به سرعت به سوی ما فرست تا آن را در محلی که خدا دستور داده مصرف کنیم.وقتی آن اموال را به امین سپردی به او سفارش کن بین شتر و بچه شیر خواره اش فاصله نیندازد،و آن قدر شیرش را ندوشد که به بچّه او زیان رسد،شتر را با سواری گرفتن خسته و درمانده نکند، و در دوشیدن شیر و سواری گرفتن بین آن شتر و شترهای دیگر مساوات را رعایت نماید ،باید زمینه استراحت حیوان خسته را فراهم کند،و آن شتری را که به پایش آسیب رسیده و از حرکت ناتوان شده آرام و آهسته براند، و آنها را به آبگاههایی که شتران بر آن عبور می کنند وارد سازد،و از کناره راههای علف دار به به جاده های بی گیاه نبرد،و ساعاتی به آنان استراحت دهد،و باید آنها را کنار آبهای کم و گیاهان بیابان واگذارد ،تا به اذن حق چاق و استخوان دار و پر مغز نزد ما آیند،نه رنجیده و خسته،تا آنها را به فرمان قرآن و روش پیامبر صلّی اللّه علیه و آله تقسیم کنیم،که این عمل باعث بزرگی اجر توست،و به رشد و هدایتت نزدیک تر است، اگر خدا بخواهد .

ص:604

و شریکانی از مستمندان و ناتوانانی بینوا هست،ما حق تو را به طور کامل می پردازیم، تو هم باید حق آنان را تمام و کمال به آنان برسانی،که اگر این کار را انجام ندهی در قیامت بیشترین دشمن را خواهی داشت ،و بدا به حال کسی که فقرا و مساکین و سائلان و محرومان از حق و ورشکستگان و از راه ماندگان در پیشگاه خداوند شاکی و دشمن او باشند !و کسی که امانت را سبک شمارد،و به آن خیانت ورزد،جان و دینش را از آن پاک نکند خود را در دنیا به ذلّت و خواری انداخته ،و در آخرت خوارتر و رسواتر خواهد بود.

و قطعا بزرگترین خیانت،خیانت به ملّت،و رسواترین تقلّب تقلّب با پیشوایان اهل اسلام است.

و السلام .

ص:606

نگشتند .در دنیا از راه حلال در بهترین مسکن ساکن شدند،و بهترین خوراکی را نوش جان نمودند،از دنیا بهره بردند آنچنان که خوشگذرانان بهره بردند،و از آن کام گرفتند بدان گونه که سرکشان گرد نفر از کام گرفتند ،سپس با توشه ای رساننده به سر منزل نجات از دنیا گذشتند، و با تجارتی پر سود به آخرت سفر کردند.در دنیایشان به لذت بی رغبتی به دنیا رسیدند،و یقین کردند که در آخرت همسایگان حقّند.دعایشان بی جواب نماند،و نصیبشان از لذت دنیا کاستی نیابد .

بندگان خدا!از مرگ و نزدیک بودنش حذر نمایید،و برای آن ساز و برگ آماده کنید،مرگ با امری عظیم،و حادثه ای بزرگ می آید.به خیری که با آن شرّی نیست،یا شرّی که با آن خیری نمی باشد.چه کسی به بهشت از کسی که کار بهشتی کند نزدیک تر است ؟و چه کسی به جهنّم از آن که عمل جهنّمی کند نزدیکتر است؟شما رانده شده های مرگ هستید،اگر بایستید به دستش می افتید،و اگر فرار کنید شما را خواهد یافت،مرگ از سایه شما با شما همراه تر است،و با زلفتان

ص:608

گره خورده،و دنیا به دنبال شما در نوردیده می شود .

بر حذر باشید از آتشی که عمقش ناپیدا،و حرارتش شدید،و عذابش تازه است:جایی که رحمت در آن نیست،ناله و فریاد کسی را نمی شنوند،و اندوهی را برطرف نمی کنند .اگر بتوانید که خوفتان از خدا شدید،و گمانتان به او نیکو باشد بین این دو واقعیت جمع کنید،زیرا حسن ظنّ عبد به پروردگارش به میزان ترس او از خداست،و بهترین مردم در گمان نیکو به خداوند کسی است که ترسش از خداوند شدیدتر باشد .

ای محمّد بن ابو بکر،آگاه باش که من تو را به بزرگترین لشکرم که لشکر مصر است سرپرستی دادم،شایسته توست که با نفس خود مخالفت ورزی،و از دینت دفاع کنی گرچه از زندگیت بیش از یک ساعت نمانده باشد .خدا را به خاطر خشنودی احدی از مردم خشمگین مساز،که خشنودی حق جایگزین دیگر چیزهاست،و چیزی جانشین رضای خدا نیست .

ص:609

نماز را در وقت معیّنش بخوان،و به خاطر بیکاری پیش از وقت اقامه نکن، و به علّت کار داشتن از وقت مقرّرش تأخیر مینداز،و معلومت باد که هر چیزی از عملت تابع نماز است .

بردگان آزاد شده و فرزندان آزاد شده را با تمیز بین مهاجران نخستین، و ترتیب درجات آنان،و شناساندن طبقاتشان چه رابطه؟!هیهات!تیری که از تیرهای مسابقه نبود صدا داد،محکومی را تماشا کن که حاکم بر حاکم شده!ای آدمی زاد،چرا با این بار گران و پای لنگ سر جایت نمی نشینی،و کوتاهی و ناتوانیت را تشخیص نمی دهی،و به جایگاه معیّنی که قضا و قدر الهی برایت حکم کرده باز نمی گردی ؟!تو را زیانی نرسد اگر کسی مغلوب شود،و سودی نرسد اگر کسی غالب گردد! راهرو بیابان گمراهی هستی،و به شدّت از راه مستقیم منحرفی .مگر نمی بینی-گرچه منظورم آگاه کردن تو نیست بلکه برای یاد آوری نعمت های حق می گویم-که گروهی از مهاجران و انصار در راه خدا شهید شدند و برای هر یک مرتبه ای است ،تا اینکه شهید ما حمزه به شهادت رسید به او سیّد الشهداء لقب داده شد،و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله او را به وقت نماز بر جنازه اش به هفتاد تکبیر اختصاص داد ؟!آیا ملاحظه نمی کنی که قومی در راه خدا دستشان از بدن جدا شد و برای هر یک مقامی است،ولی زمانی که دست یکی از ما جدا شد

ص:612

او را طیران کننده در بهشت و دارای دو بال نامگذاری کردند ؟!اگر ستایش از خویش را خداوند نهی نکرده بود،این گوینده فضایل بسیاری را یاد آوری می کرد که قلوب بیدار اهل ایمان به آن معرفت دارد،و گوشهای شنوندگان شنیدن آنها را کنار نیندازد.کسی را که به طمع صید دنیا از راه حق منحرف شده واگذار،که مسلّما ما دست پرورده پروردگارمان هستیم،و مردم پس از آن تربیت شده ما هستند .عزت دیرین و بزرگی پیشین ما بر شما مانع از اختلاط و آمیختگی ما با شما نشد،همانند اقوام همسان از شما همسر گرفته و به شما همسر دادیم،در صورتی که شما به این مقام و و منزلت نبودید.چگونه مقامی همچون مقام ما را داشته باشید در حالی که پیامبر از ما و ابو جهل دروغ زن از شما، اسد اللّه از ما و اسد سوگندهای جاهلی(یکی از مشرکان بد نام)از شما،دو سیّد جوانان اهل بهشت از ما و کودکان آتش از شما،بهترین زنان جهان از ما و حمّالة الحطب از شماست،و بسیاری دیگر از این مقوله که بهترینش از ما و بدترینش از شماست .

اسلام ما به گوش همه رسیده،و وضع پاک ما در دوران جاهلیت قابل ایراد نیست،و کتاب خدا

ص:613

آنچه از(حقوق و برتری)ما پراکنده گشته جمع نموده ،و آن گفتار خدای پاک است:«به حکم کتاب خدا بعضی از خویشان به بعضی دیگر سزاوارترند»و سخن خدای بزرگ است:

«شایسته ترین مردم به ابراهیم آنهایی هستند که از او پیروی نمودند و این شایسته ترین پیامبر و کسانی هستند که ایمان آوردند،و خداوند سر پرست مؤمنین است».پس ما از طرفی به سبب خویشی،و از جهت دیگر به علّت پیروی نمودن به خلافت سزاوارتریم .زمانی که مهاجران در سقیفه به قرابت و خویشی خود با رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله بر انصار استدلال کردند پیروز شدند.اگر این قرابت دلیل برتری است پس حق با ماست نه با شما،و اگر دلیلی دیگر دارد انصار بر ادعای خویش باقی اند .

گمان کردی که من بر تمام خلفا رشک برده ام،و بر آنان طغیان نموده ام.

اگر این است جنایتی بر تو نشده تا از تو پوزش بطلبم.

«اگر هم بوده گناه این ننگ دامن تو را نمی گیرد » گفته ای:مرا می کشیدند به همان گونه که شتر مهار در بینی را می کشند تا بیعت کنم!

ص:614

به خدا قسم خواسته ای مرا سرزنش کنی ستایش کرده ای،و رسوا نمایی ولی خود رسوا شده ای .

برای مسلمان از اینکه مظلوم باشد نقصی نیست تا وقتی که دچار شک در دین،و تردید در یقین نباشد.قصدم بیان این حجت برای غیر توست(زیرا تو شایسته آن نیستی) ولی از حجّت به اندازه آنچه بیانش پیش آمد برایت اظهار کردم .

سپس آنچه میان من و عثمان روی داد یادآوری کرده ای،محض نسبتی که با او داری پاسخ داده می شوی:از من و تو کدام یک دشمنیش با او بیشتر بود،و راه را برای قتل او هموارتر کرد؟ آیا آن که یاریش را از او دریغ ننموده و از او خواست به جایش بنشیند و دست از اعمالش بردارد،یا کسی که عثمان از او یاری خواست و او یاری دادنش را به تأخیر انداخت،و سپاه مرگ را بر سرش ریخت تا قضای حق بر او جاری شد ؟!قسم به خدا چنین نیست،«خداوند از شما مانعان از یاری را می شناسد و نیز به آنان که به برادران خود گفتند به سوی ما آیید،و به هنگام جنگ جز تعداد کمی حاضر نمی شوند آگاهی دارد ».

در مقام آن نیستم که از عیب گرفتنم بر بدعتهای او عذر خواهی کنم،اگر ارشاد و راهنمایی

ص:615

کردنم گناه است،چه بسا کسی که سرزنش شود و او را گناهی نیست.

«گاهی انسانی در اثر اصرار در خیر خواهی مورد تهمت قرار می گیرد » من تا توانستم جز اصلاح را نخواستم،توفیقی ندارم جز از جانب خدا، به او توکل کردم و به او باز می گردم .

و گفتی مرا و یارانم را نزد تو جز شمشیر نیست!راستی که پس از اشک ریختن خنداندی!پسران عبد المطلّب را چه زمانی دیدی به دشمنان پشت کنند،و از شمشیرها بترسانند؟! «اندکی درنگ کن تا حمل به صحنه جنگ برسد» به زودی کسی که دنبال اویی به دنبال تو آید،و آنچه دور می پنداری به تو نزدیک شود ،من با سپاهی از مهاجران و انصار و تابعین که راه آنان را به نیکویی پیمودند به شتاب به سوی تو می آیم،لشگری سخت انبوه،که گرد و غبارشان فضا را گرفته،و جامه مرگ

ص:616

به تن دارند،و بهترین ملاقات برای آنان لقاء خداوند است ،آنان را فرزندان بدر و شمشیرهای بنی هاشم همراه است،که خود خبرداری لبه تیز آن شمشیرها چگونه بر بدن برادر و دایی و جدّ و خاندانت فرود آمد،«و این عذاب از ستمگران دور نیست » .

جمل در برابرش مانند لیسیدن ظرف غذا آسان نماید،با اینکه به فضیلت مطیعان شما عارفم،و حقّ خیرخواهان شما را واقفم،پاکدامن را به جای متّهم، و پیمان شکن را کنار وفا کننده قرار نمی دهم .

که خداوند راهت را برای تو روشن کرده،و به تو وانموده است که عاقبت کارهایت به کجا می رسد، که مرکب زندگی را به منتهای خسارت و محلّ کفر رانده ای ،نفس تو وجودت را به عرصه ضرر افکنده،و در پرتگاه گمراهی انداخته،و در مهالک وارد نموده،و راهها را بر تو دشوار کرده است .

همنشین اندوهها،هدف آسیبها،زمین خورده شهوات،و جانشین مردگان .

اما بعد،آنچه بر من معلوم شد از روی گرداندن دنیا از من،و سرکشی روزگار بر من،و روی آوردن آخرت به من،مرا از توجه به غیر خود و کوشش برای آنچه از من باقی می ماند و مرا سودی ندارد باز می دارد،جز آنکه چون از تمام اندیشه جز اندیشه نسبت به خود به یک سو شدم ، و رأیم مرا تصدیق کرد،و از هوای نفسم بازگرداند،و حقیقت کار برایم روشن شد، این کار مرا به کوششی جدّی واداشت که در آن بازیگری نیست،و به صدقی که دروغ را به آن راهی نمی باشد .

من تو را پاره ای از خود،بلکه تمام وجود خود یافتم،چنانکه اگر رنجی به تو رسد به من رسیده،و اگر مرگت رسد مرگ من رسیده،روی این حساب کار تو مرا مانند کار خودم به فکر و چاره اندیشی واداشته،به همین خاطر این نامه را برای تو نوشتم تا برای تو پشتوانه ای باشد خواه من زنده باشم یا مرده .

ص:620

پسرم!تو را سفارش می کنم به تقوای الهی،و ملازمت امرش،و آباد کردن دل به یادش،و چنگ زدن به ریسمانش،و کدام رشته محکم تر از رشته بین تو و خداوند است اگر به آن چنگ زنی ؟! دلت را با موعظه زنده کن،و با بی رغبتی به دنیا بمیران،آن را با یقین قوی کن و با حکمت نورانی نما،و با یاد مرگ فروتن و خوار کن،و به اقرار به فانی شدن همه چیز وادار،و به فجایع دنیا بینا گردان ،و از صولت روزگار،و قبح دگرگونی شبها و روزها بر حذر دار، اخبار گذشتگان را به او ارائه کن،آنچه را بر سر پیشینیان آمد به یادش آور ،در شهرهای آنان و در میان آثارشان سیاحت کن،در آنچه انجام دادند و اینکه از کجا منتقل شدند و در کجا فرود آمدند و منزل کردند دقّت کن،می یابی که از کنار دوستان رفتند، و به دیار غربت وارد شدند،و گویی تو هم به اندک زمانی چون یکی از آنان خواهی شد .

پس منزلگاه نهایی ات را اصلاح کن،و آخرتت را با دنیا معامله مکن،در باره آنچه علم نداری سخن

ص:621

مگو،و در باره وظیفه ای که بر عهده ات نیست حرفی نزن.در راهی که از گمراهی در آن بترسی قدم منه،زیرا حفظ خویش به هنگام سرگردانی بهتر از این است که آدمی خود را در امور خطرناک اندازد .

امر به معروف کن تا اهل آن باشی،با دست و زبان نهی از منکر نما، و با کوششت از اهل منکر جدا شو.در راه خدا جهاد کن جهدی کامل،و ملامت ملامت کنندگان تو را از جهاد در راه خدا باز ندارد.به راه حق هر جا که باشد در مشکلات و سختی ها فرو شو ،در پی فهم دین باش،خود را در امور ناخوشایند به صبر و مقاومت عادت ده،که صبر در راه حق اخلاق نیکویی است .وجودت را در همه امور به خدای خود واگذار،که در این صورت خود را به پناهگاهی محکم،و نگاهبانی قوی وامی گذاری.در مسألت از خداوند اخلاص پیشه کن، که بخشیدن و نبخشیدن به دست اوست.از خدایت بسیار طلب خیر کن،و وصیّتم را بفهم، و از آن روی مگردان،مسلّما بهترین سخن سخنی است که سود بخشد .معلومت باد در دانشی که سود نیست خیر نیست،و در علمی که فرا گرفتنش سزاوار نیست بهره ای نمی باشد .

ص:622

پسرم!چون خود را سالخورده دیدم،و قوایم را رو به سستی مشاهده کردم، پیش از مرگ به وصیّتم به تو پیشدستی نمودم،و در آن برنامه های خوبی ثبت کردم از خوف اینکه نتوانم آنچه در خاطر دارم به تو برسانم ،یا نقصی در اندیشه ام یابم چنانکه در بدنم یافته ام،یا پیش از وصیت من پاره ای از خواهشهای نفسانی بر تو چیره شود یا آفتهای دنیا به تو هجوم آورد،در نتیجه رمیده شوی و فرمان نبری.قطعا دل جوان همانند زمین خالی است،هر بذری در آن ریخته شود می پذیرد .بنا بر این پیش از آنکه دلت سخت شود، و مغزت گرفتار گردد اقدام به ادب آموزی تو کردم،تا با عزمی جدّی به امورت روی آوری، اموری که اهل تجربه مشقّت تجربه کردن آن را کشیده اند،و تو از زحمت طلب کفایت شده،و از تجربه دوباره آسوده گشته ای ،و آنچه ما در صدد تجربه آن بودیم به دست تو رسیده،و قسمتی از آنچه بر ما پوشیده مانده برای تو روشن گردیده است .

پسرم!اگر چه من به اندازه مردمی که پیش از من بوده اند عمر نکرده ام،ولی در

ص:623

کردارشان دقّت،و در اخبارشان فکر نموده،و در آثارشان سیاحت کرده ام،تا جایی که همانند یکی از آنان شده ام،بلکه گویی از پی آنچه که از وضع آنان به من رسیده عمرم را با اولین و آخرینشان گذرانیده ام ،زلال اعمالشان را از تیرگی،و سود و زیان کردارشان را شناختم،از این رو از هر چیزی پاکیزه و خالصش را برایت انتخاب کردم،و از میان آن همه برنامه زیبایش را برایت برگزیدم،و نامعلوم آن را از تو دور داشتم ،چون به امورت همانند پدری مهربان عنایت داشتم،و قصد ادب آموزی تو را در خاطر می گذراندم،مصلحت دیدم تو را با این روش تربیت کنم ،چرا که در عنفوان جوانی،و در ابتدای زندگی هستی،و تو را نیّتی سالم،و باطنی پاک است،رأیم بر این شد که ابتدا کتاب خدا و تأویلش را به تو بیاموزم،و قوانین و احکام اسلام و حلال و حرامش را به تو تعلیم دهم،و به غیر آن توجه ننمایم .آن گاه ترسیدم که آنچه از خواهشهای نادرست و آراء ناحق و باطل مردم را دچار اختلاف نمود تا کار بر آنان اشتباه شد بر تو نیز اشتباه شود،به همین خاطر واضح نمودن این جهت هر چند

ص:624

مورد پسندم نبود پیش من بهتر است از اینکه تو را به برنامه ای واگذارم که بر آن از هلاکتت ایمن نیستم .امیدوارم خداوند تو را در این برنامه به راه رشد موفق بدارد،و به راه راست راهنمایی کند،پس این وصیت را به تو نمودم .

پسرم!آگاه باش محبوبترین برنامه ای که از وصیتم به آن چنگ می زنی تقوای الهی،و اکتفا کردن به وظایفی است که خداوند بر تو واجب نموده،و رفتن به راهی که پدرانت و شایستگان از خاندانت آن را طی کرده اند ،زیرا آنان توجه به صلاح خود را وانگذاشتند چنانکه تو توجه می کنی،و اندیشه در کار خود کردند همان گونه که تو اندیشه می نمایی، سرانجام چنان شد که آنچه را دانستند عمل کردند،و از آنچه تکلیفشان نبود روی گرداندند .پس اگر نفس تو از قبول راه آنان بدون آنکه بداند چنانکه آنان دانستند باز ایستاد پس باید خواسته تو نسبت به آن راه از روی طلب فهم و کسب دانش باشد،نه افتادن در شبهه ها و بالا بردن بحثها و جدلها .و پیش از قدم نهادن در راه فهم و دانش برای شناخت آن راه از خداوند یاری بخواه،

ص:625

و برای به دست آوردن توفیق روی رغبت به جانب او کن،و هر چه که تو را به اشتباه اندازد، یا به گمراهی کشاند رها ساز .و چون یقین کردی که دلت روشنی یافته و در پیشگاه حق خاضع شده، و نظرت جمع و کامل گشته،و اندیشه ات در این زمینه از پریشانی در آمده و یک اندیشه شده، آن گاه در آنچه برای تو تفسیر می کنم دقت کن .و اگر آنچه را دوست داری برایت فراهم نشد،و به آسودگی خاطر و فکر دست نیافتی،معلومت باد جادّه را همچون شتر شب کور طی می کنی، و به تاریکی ها گام بر می داری،و کسی که قدم به اشتباه برمی دارد یا حق را از باطل تمیز نمی دهد خواستار دین نیست،و در چنین موقعیتی حفظ خویشتن از پیمودن این گونه جاده ها عاقلانه تر و بهتر است .

پسرم!وصیتم را بفهم،و بدان که مالک مرگ همان مالک حیات، و هستی بخش همان میراننده،و فنا کننده همان باز گرداننده،و گرفتار کننده،همان عافیت بخشنده است ،و مسلّما دنیا برقرار نمی ماند مگر به همان نظامی که خداوند آن را قرار داده از وضع نعمتها و بلاها،و پاداش روز جزا،و آنچه او بخواهد و ما نمی دانیم .

ص:626

اگر در رابطه با جهان و نظاماتش از درک حکمت حادثه ای درماندی آن را به حساب جهالت خود بگذار، زیرا در ابتدای کار نادان به امور آفریده شدی سپس دانا گشتی،چه بسیار است اموری که نمی دانی و اندیشه ات نسبت به آن سرگردان،و دیده ات از راه یافتن به آن ناتوان است،اما پس از مدتی به آن بینا می شوی .پس به خداوندی که تو را آفریده،و روزیت را عنایت کرده و اندامت را تعدیل نموده پناه ببر، باید بندگیت برای او باشد،و رغبتت متوجه او گردد،و از او بیم داشته باشی .

پسرم!آگاه باش احدی از وجود خداوند چنانکه پیامبر-صلّی اللّه علیه و آله-خبر داده خبر نداده است،پس به پیشوایی آن حضرت راضی باش،و برای رسیدن به منزل نجات رهبریش را بپذیر، که من از نصیحت به تو کوتاهی نکردم،و تو در اندیشه ات نسبت به صلاح خود هر چند بکوشی به میزان اندیشه ای که من در باره تو دارم نخواهی رسید .

پسرم!معلومت باد اگر برای پروردگارت شریکی بود پیامبران آن شریک به سویت می آمدند، و آثار ملک و سلطنت او را دیده،و به افعال و صفاتش آشنا می شدی،اما او خدایی

ص:627

یگانه است همان گونه که خود را وصف نموده،کسی در حکمرانیش با او ضدیّت نمی کند،هرگز از بین نمی رود، و همیشه وجود داشته ،اوّل است پیش از همه اشیاء و او را اولیّتی نیست،و آخر است بعد از همه اشیاء و او را نهایتی نمی باشد،بزرگتر از آن است که ربوبیّتش به احاطه دل و دیده ثابت گردد ، چون به این حقیقت آگاه شدی در بندگی بکوش چنانکه شایسته مانند توست که کوچک منزلت و فقیر و کم قدرت و بسیار ضعیف است،و در طلب طاعت، و در ترس از عقوبت،و بیمناکی از خشم شدیدا به پروردگار خود نیازمند است،زیرا چنین پروردگاری جز به خوبی تو را فرمان نداده،و جز از زشتی باز نداشته است .

پسرم!تو را از دنیا و وضع آن و از بین رفتن و دست به دست شدنش آگاه کردم، و از آخرت و آنچه برای اهلش در آنجا آماده شده خبر دادم،و برای تو در رابطه با هر دو جهان مثلها زدم تا به آنها پندگیری و بر اصول آن گام برداری .داستان آنان که دنیا را آزموده اند داستان مسافرانی است که در جایی خراب و همراه با قحطی و تنگی منزل گرفته اند و عزم رفتن به منطقه ای پر نعمت و لذت

ص:628

و محلّی سر سبز و خرم نموده اند،رنج راه،و فراق یار، و سختی سفر،و ناگواری طعام را تحمل کرده،تا به خانه فراخ،و منزلگاه امنشان در آیند ،بنا بر این از آن همه سختی ها دردی نمی چشند،و خرج این سفر را خسارت نمی بینند،و چیزی نزد آنان از آنچه وجودشان را به منزل همیشگی و جاویدشان نزدیک کند محبوبتر نیست .و مثل مردمی که مغرور به دنیا شدند مثل مسافرانی است که در منزلی آباد و پر نعمت بودند و از آنجا به سوی محلی خشک و خراب و بی آب و گیاه بار سفر بندند،پس چیزی نزد آنان ناخوشایندتر و سخت تر از جدایی از آنچه در آن بودند و رسیدن به جایی که به جانب آن روی می آورند و بدان جا می رسند نیست .

پسرم!خود را میزان بین خود و دیگران قرار بده،بنا بر این آنچه برای خود دوست داری برای دیگران هم دوست بدار،و هر چه برای خود نمی خواهی برای دیگران هم مخواه،به کسی ستم مکن چنانکه دوست داری به تو ستم نشود،و نیکی کن چنانکه علاقه داری به تو نیکی شود، آنچه را از غیر خود زشت می دانی از خود نیز زشت بدان ،از مردم برای خود آن را راضی باش

ص:629

که از خود برای آنان راضی هستی،هر آنچه را نمی دانی مگو اگر چه دانسته هایت اندک است، و آنچه را دوست نداری در باره تو بگویند تو هم درباره دیگران مگوی .

آگاه باش که خودپسندی ضدّ صواب و آفت خردهاست.پس کوششت را به نهایت برسان،و در امور مادی خزانه دار وارث مشو.هرگاه به راه راست هدایت شدی در برابر پروردگارت به شدت فروتن باش .

معلومت باد که در پیش رویت راهی دراز همراه با مشقتی سخت است،در این راه از طلب درست،و توشه به اندازه برداشتن و سبکباری از گناه بی نیاز نیستی،پس بیش از قدرتت بر خود بار مکن،که سنگینی اش و زر و وبالت شود .اگر محتاجی را یافتی که قدرت بر دوش نهادن زاد و توشه ات را تا قیامت دارد و در فردای محشر که به آن توشه نیازمند شدی در اختیارت بگذارد ،وجودش را غنیمت بدان و زاد و توشه ات را بر دوشش بگذار،و در حالی که قدرت اضافه کردن زاد و توشه را بر دوشش داری تا بتوانی اضافه کن،

ص:630

چه بسا با از دست رفتن فرصت،چنین شخصی را بجویی و نیابی.به روز داشتن دارایی اگر کسی از تو وام خواست وامش ده تا در روز تنگدستی ات ادا کند .

آگاه باش که در پیش رویت گذرگاه سختی است،آن که سبکبار است در آن گذرگاه حالی بهتر از سنگین بار دارد،و آن که دچار کندی است بد حال تر از شتابنده در آن است.در آنجا محل فرود آمدنت به ناچار یا در بهشت است یا در جهنّم ،پس پیش از در آمدنت به آن جهان توشه آماده کن،و قبل از ورودت منزلی فراهم ساز،که بعد از مرگ تدارک کردن از دست رفته ممکن نیست،و راه بازگشت به دنیا برای همیشه بسته است .

آگاه باش آن که خزائن آسمانها و زمین در اختیار اوست به تو اجازه دعا داده،و اجابت آن را ضمانت نموده،و دستور داده از او بخواهی تا ببخشد، و رحمتش را بطلبی تا رحمت آرد،و بین خودش و تو کسی را حاجب قرار نداده و تو را مجبور به توسل به واسطه ننموده ،و اگر گناه کردی از توبه مانعت

ص:631

نشده،و در عقوبتت عجله نکرده،و به باز گشتت سرزنشت ننموده،و آنجا که سزاوار رسوا شدنی رسوایت نکرده،در پذیرش توبه بر تو سخت گیری روا نداشته، و به حسابرسی گناهانت اقدام نکرده،و از رحمتش ناامیدت ننموده ،بلکه خودداری از معصیت را برایت حسنه قرار داده،و یک گناهت را یک گناه،و یک خوبیت را ده برابر به شمار آورده،باب توبه و باب خشنودیش را به رویت گشوده ،هرگاه او را بخوانی صدایت را بشنود،چون با او به راز و نیاز برخیزی رازت را بداند،پس نیاز به سوی او می بری،و راز دل با او در میان می گذاری،از ناراحتی هایت به او شکایت می بری،و چاره گرفتاریهایت را از او می خواهی ، بر امورت از حضرتش یاری می طلبی،از خزائن رحمتش چیزهایی را می خواهی که غیر او را بر عطا کردنش قدرت نیست،از قبیل زیاد شدن عمرها،سلامت بدنها،و گشایش روزیها .

خداوند کلیدهای خزائن خود را در اختیار تو گذاشته به دلیل آنکه به تو اجازه درخواست از خودش را داده، پس هرگاه بخواهی می توانی درهای نعمتش را با دعا باز کنی،و باران رحمتش

ص:632

را بخواهی.پس تأخیر در اجابت دعا نا امیدت نکند،زیرا عطا و بخشش به اندازه نیّت است ،چه بسا که اجابت دعایت به تأخیر افتد تا پاداش دعا کننده بیشتر،و عطای امیدوار فراوان تر گردد.و چه بسا چیزی را بخواهی و به تو داده نشود ولی بهتر از آن در دنیا یا آخرت به تو عنایت گردد،یا به خاطر برنامه نیکوتری این دعایت مستجاب نشود .و چه بسا چیزی را می خواهی که اگر اجابت گردد دینت را تباه کند.روی این حساب باید چیزی را بطلبی که زیباییش برای تو برقرار،و وبالش از تو برکنار باشد،که ثروت برای تو باقی نیست و تو هم برای آن باقی نخواهی بود .

پسرم!معلومت باد برای آخرت آفریده شده ای نه برای دنیا،و برای فنا نه برای بقا،و برای مرگ نه برای حیات،در منزلی هستی که باید از آن کوچ کنی،و جایی که از آن به جای دیگر برسی،و خلاصه در راه آخرتی،و صید مرگی که گریزنده از آن را نجات نیست،و از دست خواهنده اش بیرون نرود،و ناگزیر او را بیابد .از اینکه مرگ تو را به هنگام

ص:633

گناه دریابد-گناهی که با خود می گفتی از آن توبه می کنم-بر حذر باش،مرگی که بین تو و توبه ات مانع گردد،و بدین صورت خود را به هلاکت انداخته باشی .

حیوانی چند که در چراگاه آفت که قدم در آنجا قراری ندارد سر داده شده اند،نه چوپانی که از آنان نگهداری نماید، و نه چراننده ای که آنها را بچراند ،دنیا آنان را به راه کوری و ضلالت برده،و دیدگانشان را از دیدن علائم هدایت فرو بسته،در وادی حیرت دنیا سرگردان،و در نعمت هایش غرق،و آن را به عنوان ربّ انتخاب کرده اند،از این رو دنیا با آنان و آنان با دنیا به بازی پرداخته اند، و آنچه را به دنبال آن است فراموش کرده اند .

چه بسا تلاشی که موجب تلف شدن ثروت شود.معلومت باد که هر کوشنده ای یابنده، و هر مدارا کننده ای محروم نیست .نفس خود را از هر پستی به گرامی داشتنش حفظ کن هر چند تو را به نعمت های فراوان رساند،زیرا در برابر مقداری که از کرامت نفس به خرج می گذاری عوضی به دست نیاوری، بنده دیگری مباش که خداوند آزادت قرار داده.چه خیری است در خیری که جز با شرّ به دست نیاید،و در آسایشی که جز با سختی حاصل نگردد ؟! از اینکه مرکبهای طمع تو را برانند و به آبشخورهای مهلکه وارد سازند بر حذر باش، اگر بتوانی بین تو و خداوند صاحب نعمتی نباشد چنان کن، زیرا بالاخره نصیبت را بیابی،و سهم خود را دریابی .نعمت اندک از جانب خدای پاک بزرگتر و با ارزش تر از نعمت فراوانی است که از غیر خدا برسد اگر چه همه از اوست .

کف داده ای،و نگهداری آنچه در ظرف است به محکم کردن سربند آن است،و حفظ آنچه در اختیار توست نزد من محبوبتر است از طلب آنچه در دست غیر توست .تلخی ناامیدی بهتر از خواستن از مردم است.مال اندک همراه با عفت نفس از ثروت با گناه بهتر است.آدمی راز زندگیش را بهتر از دیگران حفظ می کند.چه بسا کوشنده ای که تلاش و سعیش به او زیان می زند.زیاده گو هرزه گو می گردد، و آن که نسبت به امورش اندیشه کند بینا می شود .به اهل خیر نزدیک شو تا از آنان گردی،و از اهل شر جدا شو تا از آنان به حساب نیایی.بد خوراکی است خوراک حرام،و ستم بر ضعیف زشت ترین ستم است .آنجا که نرمی درشتی است درشتی نرمی است،چه بسا دارو درد، و درد درمان است.چه بسا خیر خواهی کند آن که خیر خواه نیست،و خیانت ورزد کسی که از او نصیحت خواسته شده .

از اعتماد به آرزوها بپرهیز که سرمایه احمقان است.عقل حفظ تجربه هاست،و بهترین چیزی که تجربه کرده ای آن است که تو را پند دهد.به جانب فرصت بشتاب پیش از

ص:637

آنکه غصه و حسرت گردد.این طور نیست که هر خواهنده ای به مقصد رسد،و هر غائب شونده ای باز گردد .

از زمینه های فساد ضایع کردن زاد و توشه و تباه کردن معاد است.برای هر کاری عاقبتی است، آنچه برایت رقم خورده زود است به تو برسد.تاجر در خطر است.و چه بسیار مال اندکی که از مال بسیار با برکت تر است .خیری در یاری دهنده پست،و رفیق متّهم نیست.تا وقتی شتر زمانه رام توست آن را آسان گیر.نعمتی را به امید بیشتر به دست آوردن در خطر مینداز.از اینکه مرکب لجاجت تو را چموشی کند بپرهیز .

زمان جدایی برادرت از تو خود را به پیوند با او،و وقت روی گردانیش به لطف و قرابت،و برابر بخلش به عطا و بخشش،و هنگام دوریش به نزدیکی،و زمان درشتخویی اش به نرمخویی،و وقت گناهش به پذیرفتن عذر او وادار، تا جایی که گویی تو بنده اویی ،و او تو را صاحب نعمت است.این برنامه ها را در جایی که اقتضا ندارد انجام مده،و در باره کسی که شایسته نیست به میدان نیاور .دشمن دوستت را به دوستی انتخاب مکن

ص:638

تا دوستت را دشمن نباشی.خیرخواهی خود را نسبت به برادرت خالص کن چه خیر خواهیت به نظر او خوب آید یا زشت.جرعه خشم را فرو خور،که من جرعه ای شیرین تر و دارای عاقبتی لذیذتر از آن ندیدم .با کسی که با تو خشونت کند نرم باش،که به زودی نسبت به تو نرم شود.

با دشمنت نیکی کن که نیکی شیرین ترین دو پیروزی(انتقام و گذشت)است .اگر خواستی از برادرت جدا شوی جایی برای او باقی گذار که اگر روزی خواست برگردد دستاویز برگشت داشته باشد .

آن که به تو گمان نیک برد گمانش را عملا تحقق بخش.

حق برادرت را با تکیه بر رفاقتی که بین تو و اوست ضایع مکن،زیرا کسی که حقش را ضایع کنی برادر تو نیست.مبادا خانواده ات بد بخت ترین مردم به خاطر تو باشند .

به کسی که به تو علاقه ندارد علاقه نشان مده.نباید برادرت در قطع رابطه با تو از پیوستن تو به او،و بد عمل کردنش از احسان تو به او از تو تواناتر باشد .ستم اهل ستم بر تو گران نیاید،زیرا او به زیان خود

ص:639

و سود تو می کوشد،و جزای آن که تو را شاد نموده اندوهگین کردن او نیست .

پسرم!آگاه باش رزق دو نوع است:رزقی که تو آن را می جویی،و رزقی که آن تو را می جوید، و اگر تو به او نرسی او به تو می رسد .چه زشت است تواضع به وقت احتیاج،و ستم در زمان توانگری!از دنیایت به سود تو همان است که آخرتت را به آن اصلاح نمایی.اگر برای آنچه از دستت رفته ناله می کنی پس برای هر چه به دستت نرسیده نیز ناله بزن.بر آنچه نبوده به آنچه بوده استدلال کن،زیرا امور دنیا شبیه یکدیگرند .از کسانی مباش که موعظه به آنان سود ندهد مگر وقتی که در توبیخ و آزردنشان جدّیت کنی،که عاقل به ادب پند گیرد،و چهارپایان جز با ضرب تازیانه اصلاح نگردند .غمهایی را که بر تو وارد می گردد با تصمیم های قوی بر صبر و استقامت و با حسن یقین از خود دور کن.هر که راه مستقیم را بگذاشت منحرف شد.همنشین به منزله خویشاوند است.

دوست آن است که در غیبت انسان نیز دوست باشد.هوای نفس شریک کور دلی است .چه بسا دوری که از نزدیک نزدیک تر است،و چه بسا نزدیکی که از دور دورتر است.غریب کسی است که برای او

ص:640

دوست نیست.آن که از حق تجاوز کند راه اصلاح بر او تنگ می شود.کسی که به ارزش خود قناعت ورزد ارزشش برای او پاینده تر است.مطمئن ترین رشته ای که به آن چنگ زنی رشته ای است که بین تو و خداوند است.

بی پروای نسبت به تو دشمن توست .گاهی نومیدی دست یافتن است آن گاه که طمع موجب هلاکت است.هر عیبی آشکار نمی گردد و هر فرصتی به چنگ نمی آید.چه بسا بینا که راهش را اشتباه کند،و کور دل به رشد و صواب برسد .بدی را به تأخیر انداز زیرا که هر گاه بخواهی می توان به سوی آن شتافت.بریدن از نادان مساوی پیوستن به داناست.آن که خود را از زمانه ایمن بیند زمانه به او خیانت ورزد،و آن که زمانه را بزرگ شمارد زمانه او را پست کند.این نیست که هر تیراندازی به هدف زند.

هر گاه وضع سلطان دگرگون گردد اوضاع زمانه تغییر کند .پیش از سفر از رفیق سفر، و قبل از خانه از همسایه خانه بپرس .از اینکه سخن خنده آور گویی بپرهیز گرچه آن را از دیگری حکایت کنی .

ص:641

باز می گردی،و نیروی تواند که به وسیله آنان به دشمن حمله می بری .دین و دنیایت را به خدا می سپارم، و از او بهترین سرنوشت را برای تو در امروز و فردا و دنیا و آخرت درخواست می کنم.

و السّلام .

واداشتی،و از راه راست منحرف نمودی .ای معاویه،در باره خود از خدا پروا کن، و عنانت را از دست شیطان به در آر،که دنیا از تو جدا گشته،و آخرت به تو نزدیک شده.و السلام .

نگردد مگر عامل خیر،و به جزای بد نرسد مگر عامل شر ،پس بر آنچه در اختیار توست استقامت ورز استقامت هوشیار با احتیاط و سر سخت،و خیر خواه خردمند،که فرمانبردار حاکم،و مطیع امام خویش است.کاری انجام ندهی که مجبور به عذر خواهی شوی،و به وقت نعمت و خوشی سر به طغیان برندار، و به هنگام سختی و بلا هراسان و دلباخته مباش.و السلام .

قرار می دهم که زحمتش برایت آسانتر،و حکومتش برای تو خوشایندتر باشد .

مردی که او را به امارت مصر گماشتم برای ما مردی خیر خواه، و نسبت به دشمنانمان سختگیر بود.خداوند رحمتش کند،که عمرش را به سر برد،و مرگش را دیدار کرد،در حالی که از او خشنودیم،خداوند رضوانش را به او عنایت نماید،و ثوابش را دو چندان کند .برای جنگ با دشمنت بیرون رو،و بر اساس بصیرتت حرکت کن،با کسی که با تو می جنگد بجنگ،و او را به راه پروردگارت بخوان،بسیار از خداوند یاری طلب که تو را از امور مهم کفایت کند،و در حوادث یاریت دهد،اگر خدا بخواهد .

شهید شد،اجر این مصیبت را از خدا می خواهم که او برایم فرزندی خیرخواه،کار گزاری سختکوش، شمشیری برنده،و رکنی مدافع بود .من مردم را به پیوستن به او بر انگیختم، و آنان را قبل از وقوع حادثه به یاریش دستور دادم،و از آنان در آشکار و نهان و به طور مکرّر برای حرکت به جانب او دعوت نمودم،گروهی با بی میلی آمدند،و برخی بهانه دروغ تراشیدند،و عدّه ای دست از یاریش برداشته اعتنایی نکردند .از خدا می خواهم به زودی مرا از این مردم برهاند.به خدا قسم اگر به وقت جنگ با دشمن علاقه ام به شهادت نبود،و خود را برای مرگ آماده نکرده بودم،دوست داشتم که حتی یک روز هم با این مردم نباشم،و با آنان روبرو نگردم .

ص:647

و آله همدست گشتند!جزا دهندگان از جانب من جزای قریش را بدهند،که آنان با من قطع رحم کردند، و حکومت فرزند مادرم(پیامبر)را از من ربودند .

اما نظرم را در باره جنگ پرسیدی،نظرم جنگ با کسانی است که پیمان شکستند تا جایی که خدا را ملاقات نمایم،بسیاری جمعیت در پیرامونم باعث عزّتم نگردد،و متفرق شدن از اطرافم موجب وحشتم نشود .گمان مبر که پسر پدرت اگر چه مردم او را رها کنند به زاری و فروتنی افتد،یا از روی سستی تن به ستم دهد،یا زمام امورش را به دست کشاننده ای بسپارد، یا پشت زندگیش را برای سواری این و آن خم کند ،بلکه فرزند پدرت چنان است که شاعر بنی سلیم گفته:

«اگر از من سؤال کنی که در چه حالی؟جواب می دهم:در برابر حوادث زمانه صبور و استوارم» «بر من دشوار است که مرا محزون بینند،تا دشمن به شماتت خیزد یا دوست اندوهگین گردد » .

ص:649

کند نگردد،و ضربتش بی اثر نشود،اگر شما را دستور به حرکت داد حرکت کنید،و اگر فرمان توقف داد باز ایستید،که او قدم بر نمی دارد و باز پس نمی نهد،و به تأخیر نمی اندازد و پیش نمی برد مگر به فرمان من .شما را در فرستادن او بر خود مقدّم داشتم چون او را خیرخواه شما،و نسبت به دشمنتان سر سخت تر یافتم .

آخرتت را به باد دادی،در صورتی که اگر به دامن حق می آویختی آنچه را می خواستی می یافتی .اگر خداوند مرا بر تو و پسر ابو سفیان تسلّط دهد جزای آنچه انجام دادید به شما خواهم داد،و اگر مرا از پای نشاندید و خود برقرار ماندید آنچه از عذاب الهی پیش روی شماست برای شما بدتر است.و السّلام .

نداشتی،و مثل اینکه در مقام بودی تا این امت را به خاطر اموالشان فریب دهی،و قصد داشتی غافلگیرشان کرده و بیت المال آنان را غارت کنی .

چون زمینه تشدید خیانت به امت برایت فراهم شد به سرعت حمله کرده،و به شتاب از جای جستی،و آنچه توانستی از اموالی که برای بیوه زنان و یتیمان نگهداری می شد مانند گرگ تیزرو که بزغاله مجروح از پا افتاده را بر باید ربودی ، و آن مال را با خیال راحت به حجاز منتقل کردی،بدون اینکه در این غارتگری احساس گناه کنی! دشمنت بی پدر باد،انگار میراث رسیده از پدر و مادرت را به جانب خانواده ات بردی .

سبحان اللّه!آیا به قیامت ایمان نداری؟و از حسابرسی خدا نمی ترسی؟! ای کسی که نزد ما از خردمندان شمرده می شدی،چگونه آشامیدن و خوردن این مال را بر خود گوارا می دانی در حالی که می دانی حرام می خوری و حرام می آشامی ؟!کنیزان می خری،و با زنان ازدواج می کنی آن هم از مال یتیمان و مساکین و مؤمنان

ص:655

جهاد کننده ای که خداوند این اموال را به آنان بخشیده،و به وسیله آنان این شهرها را حفظ کرده .از خدا پروا کن،به این قوم اموالشان را برگردان،اگر بر نگردانی آن گاه خداوند به من قدرت دست یابی به تو را بدهد چنانت عقوبت کنم که عذر خواهم نزد حق باشد، و با شمشیرم گردنت را بزنم شمشیری که احدی را با آن نزدم جز اینکه وارد جهنّم شد .به خدا قسم اگر حسن و حسینم آنچه را تو انجام دادی انجام می دادند،از من نرمشی نمی دیدند،و به مرادی نمی رسیدند،تا اینکه حق را از آنان باز ستانم، و باطلی را که از ستمشان به وجود آمده نابود سازم .به خدای جهانیان قسم آنچه از مال ایشان برده ای اگر برایم حلال بود شادم نمی کرد که آن را برای اولادم به ارث گذارم .در این غارتگری آهسته بران،که گویی به مرگ رسیده ای،و زیر خاک دفن شده ای،و اعمالت بر تو عرضه شده آن هم در جایی که ستمکار به حسرت فریاد بر می دارد،و ضایع کننده عمر در خواست برگشت به دنیا دارد،در حالی که آن زمان،زمان رهایی نیست .

ص:656

بیت المال برابر است،برای گرفتن سهمیه نزد من می آیند و می روند .

و آویخته به این سخنان همانند کسی است که خود را در میان باده گساران اندازد ولی پیوسته او را دور می کنند، و به کاسه چوبینی شبیه است که به بار مرکبی آویخته و پیوسته می جنبد .

زیاد چون نامه حضرت را خواند گفت:به خدای کعبه که بر این حیله گری معاویه شهادت داد.

این مسأله دائم در خاطر زیاد بود تا معاویه او را الحاق به نسب خود کرد .

مؤلف:«واغل»کسی است که به جمع شرابخواران درآید تا شراب بخورد ولی چون از آنان نیست پیوسته رانده شود و ممنوع گردد .و«نوط مذبذب»ظرف و مانند آن است که دنبال پالان بیاویزند که وقتی راکب مرکب را حرکت می دهد یا حرکتش را سریع می نماید آن ظرف پیوسته می جنبد .

ص:660

آگاه باش امام شما از تمام دنیایش به دو جامه کهنه،و از خوراکش به دو قرص نان قناعت نموده.

معلومتان باد که شما تن دادن به چنین روشی را قدرت ندارید،ولی مرا با ورع و کوشش در عبادت، و پاکدامنی و درستی یاری کنید .به خدا قسم من از دنیای شما طلایی نیندوخته،و از غنائم فراوان آن ذخیره ای برنداشته،و عوض این جامه کهنه ام جامه کهنه دیگری آماده نکرده ام ! آری از آنچه آسمان بر آن سایه انداخته،فقط فدک در دست ما بود،که گروهی از اینکه در دست ما باشد بر آن بخل ورزیدند،و ما هم به سخاوت از آن دست برداشتیم،و خداوند نیکوترین حاکم است .مرا با فدک و غیر فدک چه کار؟که در فردا جای شخص در گور است، که آثار آدمی در تاریکی آن از بین می رود،و اخبارش پنهان می گردد،گودالی که اگر به گشادگی آن بیفزایند،و دستهای گور کن به وسیع کردن آن اقدام نماید باز هم سنگ و کلوخ زمین آن را به هم فشارد، و خاک روی هم انباشته رخنه هایش را ببندد !این است نفس من که آن را به پرهیزکاری ریاضت می دهم تا با امنیت وارد روز خوف اکبر گردد،و در اطراف لغزشگاه ثابت بماند .

ص:662

اگر می خواستم هر آینه می توانستم به عسل مصفّا،و مغز این گندم،و بافته های ابریشم راه برم،اما چه بعید است که هوای نفسم بر من غلبه کند، و حرصم مرا به انتخاب غذاهای لذیذ وادار نماید در حالی که شاید در حجاز یا یمامه کسی زندگی کند که برای او امیدی به یک قرص نان نیست،و سیری شکم را به یاد نداشته باشد ، یا آنکه شب را با شکم سیر صبح کنم در حالی که در اطرافم شکمهای گرسنه،و جگرهایی سوزان باشد، یا چنان باشم که گوینده ای گفته:

«این درد و ننگ تو را بس که با شکم سیر بخوابی،و در اطراف تو شکم هایی باشد که پوستی را برای خوردن آرزو کنند ».

آیا به این قناعت کنم که به من امیر مؤمنان گفته شود،ولی در سختی های روزگار با آنان شریک نباشم،یا در تلخی های زندگی الگویشان محسوب نشوم ؟!آفریده نشدم تا خوردن غذاهای پاکیزه مرا سر گرم کند به مانند حیوان به آخور بسته که همه اندیشه اش علف خوردن است، یا چهار پای رها شده که کارش به هم زدن خاکروبه هاست،از علف های آن شکم را پر می کند،

ص:663

و از منظور صاحبش از سیر کردن او بی خبر می باشد،هیهات از اینکه رهایم ساخته،یا بیکار و بیهوده ام گذاشته باشند، یا کشاننده عنان گمراهی باشم،یا در حیرت و سرگردانی بیراهه روم .

انگار گوینده ای از شما می گوید:اگر خوراک فرزند ابی طالب این است پس ضعف و سستی او را از جنگ با هماوردان و معارضه با شجاعان مانع می گردد!بدانید درختان بیابانی چوبشان سخت تر،و درختان سرسبز پوستشان نازک تر،و گیاهان صحرایی آتششان قوی تر،و خاموشی آنها دیرتر است .من و رسول خدا همچون دو درختی هستیم که از یک ریشه رسته،و چون ساعد و بازو می باشیم.به خدا قسم اگر عرب در جنگ با من همدست شوند من از مقابله با آنان روی بر نگردانم،و اگر فرصت ها دست دهد شتابان بدان سو(شام) می روم ،و خواهم کوشید تا زمین را از این موجود وارونه،و سرنگون کالبد (معاویه)پاک نمایم،تا سنگریزه ها از میان دانه های درو شده بیرون رود .

ص:664

به خدا قسم رام تو نشوم تا مرا به خواری نشانی،و عنان به دستت نگذارم تا هر کجا خواهی ببری.

قسم به خداوند،قسمی که فقط اراده حق را از آن استثنا می کنم،آنچنان نفس خویش را به ریاضت وادارم که به یک قرص نان زمانی که برای خوردن یابد شاد شود،و به جای خورش به نمک قناعت کند ،و کاسه چشمم را در گریه های شب و روز قرار دهم تا چون چشمه ای که آبش فرو رفته اشکی در آن نماند .آیا به همان گونه که حیوان چرنده شکمش را با چریدن پر کند و بخوابد، و رمه گوسپند که از علف سیر می شود و به جانب خوابگاهش می رود،علی هم از توشه خود بخورد و بخوابد؟!چشمش روشن که پس از سالیانی دراز به چهارپایان رها شده،و گوسپندان چرنده اقتدا کند ! خوشا به حال کسی که واجبات پروردگارش را به جا آورده،و مشکلات را تحمل نموده، و در شب از خواب خوش دوری کرده،تا وقتی که خواب بر او چیره شود زمین را فرش خود گرفته،و دست را بالش زیر سر کند،در میان جمعیتی که ترس از قیامت دیده هایشان

ص:666

را بیدار گذاشته،و پهلوهاشان از بستر استراحت جدا شده ،و لبهاشان به ذکر پروردگارشان آهسته و آرام گویاست،و گناهانشان به کثرت استغفار از بین رفته،«اینان حزب خدایند،و بدانید که حزب خدا رستگارانند ».

پسر حنیف!از خدا پروا کن،و قرص های نان خودت تو را بس باشد،تا این روش موجب خلاصی ات از آتش جهنم گردد .

نرمش داشته باش،و جایی که جز خشونت به کار نیاید خشونت کن ،نسبت به رعیت فروتن باش،و با خوشرویی برخورد کن،و با ملایمت رفتار نما،و در نظر انداختن به آنان با گوشه چشم و خیره نگاه کردن و اشاره و تحیت یکسان معامله کن،تا زورمندان به تو طمع ستمکاری نبندند،و ناتوانان از عدالتت نا امید نشوند.و السلام .

]

و نظم در زندگی،و اصلاح بین مردم سفارش می کنم،چرا که از جد شما (صلّی اللّه علیه و آله)شنیدم می فرمود:«اصلاح ذات البین از عموم نماز و روزه بهتر است ».

خدا را خدا را در باره یتیمان،آنان را گاهی سیر و گاهی گرسنه مگذارید،مباد که در کنار شما تباه شوند.

خدا را خدا را در رابطه با همسایگان،که مورد سفارش پیامبر شمایند،پیوسته به آنان سفارش داشت تا جایی که گمان بردیم میراث برشان خواهد ساخت !خدا را خدا را در باره قرآن،نیاید که دیگران در عمل به آن از شما پیشی جویند.خدا را خدا را در باره نماز،که نماز عمود دین شماست.خدا را خدا را در باره خانه پروردگارتان،تا وقتی هستید آنجا را خالی مگذارید،که اگر خالی گذاشته شود از کیفر حق مهلت نیابید.

خدا را خدا را در باره جهاد با اموال و جان و زبانتان در راه خدا .بر شما باد به پیوند با هم و بخشش مال به یکدیگر،و بپرهیزید از دوری و قطع رابطه با هم.امر به معروف و نهی از منکر را وانگذارید،که بد کارانتان

ص:669

بر شما مسلّط شوند،آن گاه دعا کنید و به اجابت نرسد .

سپس فرمود:ای فرزندان عبد المطلب،نیابم شما را که به بهانه کشته شدن من در خون مسلمانان فرو افتید و گویید:امیر المؤمنین کشته شد،امیر المؤمنین کشته شد! معلومتان باد که فقط قاتلم باید قصاص شود .

ملاحظه نمایید هرگاه من از این ضربت او از دنیا رفتم تنها او را یک ضربت بزنید، و گوش و بینی و اعضای او را قطع مکنید،که من از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله شنیدم می فرمود:«از مثله کردن دوری کنید هر چند در باره سگ گاز گیرنده باشد » .

را نزد عیب جویان آشکار می نماید.تو می دانی آنچه از دستت رفته به دست نخواهی آورد(خون عثمان).

اقوامی کاری را به ناحق قصد کردند و به تأویل حکم حق دست زدند،خداوند هم آنان را تکذیب کرد .

پس بر حذر باش از روزی که مسرور می گردد کسی که عاقبت کارش را نیکو یافته،و پشیمان شود آن که عنانش را به شیطان داده و به دفعش برنخاسته .تو ما را به حکم قرآن خواندی در حالی که اهل قرآن نیستی،و ما هم جواب تو را ندادیم،بلکه حکم قرآن را پذیرفتیم.

و السلام .

دست یافته نسبت به آنچه به دست نیاورده بی نیاز نمی شود،و به دنبال آنچه فراهم نموده جدایی و فراق،و پنبه شدن رشته هاست .اگر از گذشته عبرت گیری آنچه را مانده حفظ خواهی نمود.و السلام .

و تا آن را به جایش نرسانم باز نایستم،و این که همه شما نسبت به حق نزد من مساوی باشید .چون رفتارم با شما این گونه شد نعمت خداوند بر شما تمام می شود ،و بر شما واجب است از من اطاعت نمایید، و از دستورم سر نپیچید،و در کاری که به صلاح است تقصیر ننمایید،و به خاطر حق در امواج بلاها و سختیها فرو روید.اگر در باره من این چنین استوار نباشید کسی نزد من خوارتر از کج رفتار شما نباشد،آن گاه او را به شدّت کیفر می دهم،و از دستم رهایی نخواهد یافت .چنین عهدی را از امیران خود بگیرید،و دستورات آنان را چنانکه خداوند امورتان را به آن اصلاح کند بپذیرید.و السلام .

اما بعد،هر که از قیامتی که به آن روی خواهد نهاد حذر نکند،چیزی که او را از بلاهای آن روز حفظ کند پیش نفرستاده .آگاه باشید آنچه از تکالیف به عهده شماست اندک است،و ثوابش بسیار.

اگر برای آنچه از جانب حق نهی شده مانند ستم و دشمنی کیفری که از آن بترسند وجود نداشت، در ثواب اجتناب از آنها آنقدر هست که عذری برای مردم در ترک طلب آنها نباشد .از جانب خود مردم را انصاف دهید،و در برابر انجام حاجاتشان صبر کنید،که شما خزانه داران رعیت، و وکلای ملّت،و نمایندگان پیشوایان هستید.احدی را به خاطر نیازش نرنجانید، و او را از خواسته اش منع ننمایید .اثاث ضروری زندگی مالیات دهنده از قبیل لباس زمستانی و تابستانی،و چهار پای در دست کار و غلامش را نفروشید ،برای گرفتن درهمی کسی را تازیانه نزنید،به مال احدی از مردم چه مسلمان نمازگزار و چه غیر مسلمانی که در پناه اسلام است دست درازی نکنید،مگر اسب و سلاحی که علیه اسلام به کار گرفته شود،زیرا سزاوار مسلمان نیست اسب و سلاح را در دست دشمنان اسلام واگذارد

ص:674

تا موجب شوکت ایشان بر ضد او شود .

از خیرخواهی نسبت به خویش،و خوشرفتاری با لشگر اسلام، و یاری رساندن به رعیّت،و تقویت دین دریغ مکنید .آنچه در راه خدا بر شما واجب است انجام دهید،زیرا خدای سبحان از ما و شما خواسته که او را به اندازه توانایی خود سپاسگزار باشیم،و در نهایت قدرت به یاریش برخیزیم،و قدرتی نیست جز از جانب خداوند بزرگ .

و می توان تا غروب کردنش به اندازه دو فرسخ راه پیمود.و نماز مغرب را وقتی با مردم بخوانید که روزه دار افطار می نماید،و حاجی به جانب منی می رود.و نماز عشا را از وقتی که سرخی پنهان می شود تا ثلث از شب با مردم بخوانید.و نماز صبح را هنگامی بخوانید که مرد می تواند چهره دوستش را تشخیص دهد .نمازتان با مردم همچون نماز ناتوان ترین آنان باشد،و در طول دادن نماز عامل به فتنه افتادن مردم نباشید .

اشتر زمانی که او را به فرمانروایی مصر برگزید دستور داد،تا مالیاتهای آن را جمع کند،و با دشمنش جهاد نماید،و به اصلاح اهلش برخیزد،و شهرهایش را آباد سازد .

او را فرمان می دهد به تقوای الهی،و مقدم داشتن طاعت خدا،و پیروی آنچه را که خداوند در کتابش از واجبات و سنّت های خود امر فرموده،که کسی جز به پیروی آنها خوشبخت نمی شود،و جز به انکار و ضایع نمودن آنها بدبخت نمی گردد ،و دیگر آنکه خداوند سبحان را به قلب و دست و زبانش یاری کند،زیرا خداوند یاری یاری کننده خود،و عزّت آن کس را که او را عزیز بدارد ضامن شده .

او را دستور می دهد که نفس را به وقت خواسته های نابجا درهم شکند،و آن را به هنگام سرکشی ها باز دارد، که نفس امر کننده به بدی است مگر خداوند رحم نماید .

ای مالک،آگاه باش که تو را به شهرهایی روانه کردم که پیش از تو فرمانروایانی در آن به عدالت و ستم حکومت کردند،و مردم به وضع تو به همان صورت می نگرند که

ص:677

توبه حاکمان پیش از خود می نگریسته ای،و همان را در حق تو می گویند که تو در باره حاکمان گذشته مصر می گفته ای ،شایستگان را به ذکر خیری که خداوند بر زبان بندگانش جاری می کند می توان شناخت.پس باید محبوبترین اندوخته ها در نزد تو عمل صالح باشد .

بنا بر این بر هواهایت مسلط باش،نسبت به خود از آنچه بر تو حلال نیست بخل بورز،زیرا بخل به خود انصاف دادن از خود است در رابطه با آنچه محبوب یا منفور انسان است.مهربانی و محبت و لطف به رعیت را شعار قلب خود قرار ده ،بر رعیت همچون حیوان درنده مباش که خوردن آنان را غنیمت دانی،که رعیت بر دو گروهند:یا برادر دینی تواند،یا انسانهایی مانند تو،که خطاهایی از آنان سر می زند،علل گناهی بر آنان عارض می شود،و گناهانی از آنان به عمد یا اشتباه بروز می کند ،پس همان گونه که علاقه داری خداوند بخشش و چشم پوشی را به تو عنایت نماید رعیت را مورد عفو و چشم پوشی قرار بده،چرا که تو از نظر قدرت برتر از آنانی، و آن که بر تو ولایت دارد بالاتر از تو می باشد،و خداوند برتر از آن کسی که تو را والی مصر نموده،

ص:678

خداوند کفایت امور رعیّت را از تو خواسته،و به خاطر آنان تو را در عرصه آزمایش قرار داده .

خود را در موقف جنگ با خدا قرار مده،که تو را تحمّل کیفر او نیست،و از عفو و رحمتش بی نیاز نمی باشی.از گذشتی که از مردم کرده ای پشیمان مشو،و بر کیفری که داده ای شاد مباش ، و به خشمی که راه بیرون رفتن از آن وجود دارد شتاب مکن،و فریاد مزن که من بر شما گمارده ام،فرمان می دهم باید اطاعت شوم،که این وضع موجب فساد دل،و کاهش و ضعف دین،و باعث نزدیک شدن زوال قدرت است .هرگاه حکومت برای تو خود بزرگ بینی و کبر به وجود آورد، به بزرگی سلطنت خداوند که فوق توست و قدرتی که بر تو دارد و تو را بر خودت آن قدرت و توانایی نیست نظر کن ،که این نظر کبر و غرورت را می نشاند،و تندی و شدت را از تو باز می دارد،و عقل از دست رفته را به تو باز می گرداند .از برابر داشتن خود با عظمت حق،و از تشبّه خود با جبروت خداوند بر حذر باش،که حضرت او هر گردنکشی را خوار، و هر متکبری را بی ارزش و پست می کند .

ص:679

خدا و مردم را از جانب خود و خواص از خاندانت و کسانی از رعیتت که به او علاقه داری انصاف ده،که اگر انصاف ندهی ستم کرده ای ،و هر که به بندگان خدا ستم کند خداوند به جای بندگان ستمدیده خصم او می باشد،و هر که خداوند خصم او باشد عذرش را باطل کند،و شخص ستمکار محارب با خداست تا وقتی که از ستم دست بردارد و توبه کند .چیزی در تغییر نعمت خدا،و سرعت دادن به عقوبت او قوی تر از ستمکاری نیست،که خداوند شنوای دعای ستمدیدگان،و در کمین ستمکاران است .

باید محبوبترین امور نزد تو میانه ترینش در حق،و همگانی ترینش در عدالت،و جامع ترینش در خشنودی رعیت باشد،چرا که خشم عموم خشنودی خواص را بی نتیجه می کند،و خشم خواص در برابر خشنودی عموم بی اثر است .

و به وقت آسانی و رفاه احدی از رعیّت بر والی پر خرج تر،و زمان

ص:680

مشکلات کم یاری تر،و هنگام انصاف ناخشنودتر،و در خواهش و خواسته با اصرارتر،و زمان بخشش کم سپاس تر،و وقت منع از عطا دیر عذر پذیرتر،و در حوادث روزگار بی صبرتر از خواص نیست .همانا ستون دین،و جمعیّت مسلمانان،و مهیا شدگان برای جنگ با دشمن توده مردمند،پس باید توجه و میل تو به آنان باشد .

باید دورترین رعیّت تو از حریم تو،و در شدّت کینه تو نسبت به او کسی باشد که در حق مردم عیب جوتر است،زیرا در مردم عیوبی هست که والی در پوشاندن آن عیوب از همه کس سزاوارتر است، پس در رابطه با عیوبی که از مردم بر تو پنهان است کنجکاوی مکن،چرا که فقط در آنچه از عیوب مردم نزد تو معلوم است وظیفه اصلاح داری ،و نسبت به آنچه از عیوب رعیّت بر تو پنهان است خداوند داوری می کند.

پس تا می توانی عیوب مردم را بپوشان،تا خداوند عیوب تو را که علاقه داری از مردم پوشیده بماند.

پرده پوشی کند .گره هر کینه ای که از مردم به دل داری بگشای،و رشته هر انتقامی را

ص:681

قطع کن،و در هر چه از دیگران برایت ثابت نشده خود را به غفلت زن،در باور کردن گفتار سخن چینان شتاب مکن،زیرا سخن چین خائن است گرچه خود را شبیه خیر خواهان نشان دهد .

رأی و کار دانی است،و بار سنگین گناهان آنان هم بر او نیست ،از کسانی که اهل ستم را در ستمکاری و گناهکاران را در گناهشان یاری نکرده است.هزینه اینان بر تو سبکتر، و همکاریشان بهتر،و نسبت به تو در طریق عطوفت مایل تر،و الفتشان با بیگانه کمتر است.

اینان را از خاصان خود در خلوتها و مجالس خویش قرار ده .و نیز باید از وزرایت برگزیده ترینشان نزد تو وزیری باشد که سخن تلخ حق را به تو بیشتر بگوید،و نسبت به آنچه که خداوند برای اولیائش خوش ندارد کمتر تو را یاری دهد،گرچه این برنامه بر علیه میل تو به هر جا که خواهد برسد .به اهل پاکدامنی و صدق بپیوند،و آنان را آنچنان تعلیم ده که تو را زیاد تعریف نکنند،و بیهوده به کاری که انجام نداده ای تو را شاد ننمایند،که تمجید فراوان ایجاد کبر و نخوت کند،و به گردنکشی نزدیک نماید .

در بدی ترغیب می کند،هر کدام را نسبت به کارشان پاداش بخش .آگاه باش که چیزی برای جلب خوشبینی حاکم بر رعیت بهتر از نیکی به آنان، و سبک کردن هزینه بر دوش ایشان،و اجبار نکردنشان به حقّی که حاکم بر آنان ندارد نیست .به صورتی باید رفتار کنی که خوش گمانی بر رعیتت را در کمک همه جانبه به حاکم فراهم آری،که این خوش گمانی رنجی طولانی را از تو بر می دارد ،و به خوش گمانی تو کسی شایسته تر است که از تو احسان دیده،و به بد گمانیت کسی سزاوارتر است که از جانب تو به او ناراحتی رسیده .

بین بردن آن روشها بر گردن توست .

یا سنّت پیامبرش صلّی اللّه علیه و آله عهدی محفوظ را بر حدّ و اندازه واجب آن نزد ما قرار داده است .

است فراهم می آورند،و بازارها را به آن برپا می دارند،و به کارهایی که به نفع مردم است دست می زنند،کارهایی که از غیر ایشان ساخته نیست .سپس جمع نیازمند و از کار افتاده است که احسان و یاری ایشان لازم است .و برای هر کدام از این گروهها نزد خداوند گشایشی است،و برای هر یک از این طبقات به مقداری که امور آنان را اصلاح نماید بر عهده والی حقّی است، و والی از ادای آنچه خداوند بر عهده او قرار داده بر نیاید جز با کوشش و یاری خواستن از خداوند،و مهیّا نمودن خود بر به کار گیری حق و استقامت بر آن،چه اینکه بر او آسان باشد یا سخت .آن که پیش تو نسبت به خداوند و پیامبر و پیشوایت خیر خواه تر و پاک دامن تر و بردبارتر است او را به فرماندهی ارتشت انتخاب کن،از آنان که دیر به خشم آیند،و پوزش پذیرترند،و به ناتوانان مهربان،و در برابر زورمندان گردن فرازند،و از آنان که خشونت او را برنینگیزد،و ناتوانی وی را بر جای ننشاند .

با صاحبان مکارم و شرافت،و خانواده های شایسته و دارای سوابق نیکو پیوند

ص:687

برقرار کن،پس از آن با دلاور مردان و شجاعان و بخشندگان و جوانمردان رابطه برقرار ساز،زیرا اینان جامع بزرگواری،و شاخه هایی از خوبی و احسانند .سپس از آنان چنان دلجویی کن که پدر و مادر از فرزندشان دلجویی می نمایند،و نباید چیزی که آنان را به وسیله آن نیرومند می سازی در دیده ات بزرگ آید، و لطفی که نسبت به ایشان متعهد شده ای کوچک شماری گر چه کوچک باشد،زیرا لطف تو آنان را نسبت به تو خیر خواه و خوش گمان می نماید .از بررسی امور ناچیز آنان به امید بررسی کارهای بزرگشان چشم مپوش،که نیکی اندک تو جایی دارد که از آن بهره مند می گردند، و برای احسان بزرگ تو نیز موقفی است که از آن بی نیاز نیستند .

و باید برگزیده ترین سران سپاهت نزد تو کسی باشد که در کمک به سپاهیان مواسات را رعایت نماید، و از توانگری خود به آنان احسان کند به اندازه ای که بتواند سپاهیان و خانواده های آنان را که از خود به جای نهاده اند اداره نماید،تا اندیشه آنان در جنگ با دشمن یک اندیشه باشد،چرا که عنایت تو نسبت به آنان دلهایشان را متوجه تو می گرداند .برترین چیزی که موجب چشم روشنی

ص:688

زمامداران می شود برقراری عدالت در شهرها،و ظهور دوستی و محبت رعیت است .و دوستی رعیت آشکار نشود مگر به سلامت دل آنان،و خیر خواهی ایشان درست و راست نگردد جز آنکه زمامداران خود را حمایت نمایند،و حکومت حاکمان را بر خود سنگین نشمارند،و توقع به پایان رسیدن زمان حکومتشان را نداشته باشند .پس آرزوهای رعیّت را بر آور،و نیکو ستودن آنان را پیوسته دار، و رنج و زحمت و کوشش و ابتلای صاحبان فعالیت را در نظر داشته باش،چه اینکه بسیار یاد کردن کارهای خوب دلیر را به هیجان آورده،و ترسو را به کوش وامی دارد ان شاء اللّه .سپس کوشش هر یک از آنان را به دقّت بشناس،و زحمت کسی را به دیگری نسبت مده،و در اجر و مزدش به اندازه رنجی که برده کوتاهی مکن،و مقام کسی باعث نشود که کوشش اندکش را بزرگ شماری،و معمولی بودن شخص علت نگردد که کار بزرگش را اندک دانی .

ص:689

میل نکند،و در رسیدن به حقیقت مقصود به اندک فهم اکتفا ننماید ،و درنگش در شبهات از همه بیشتر باشد، و دلایل را بیش از همه به کار گیرد،و از رفت و آمد نزاع کنندگان کمتر ملول شود،و در کشف امور از همه شکیباتر،و در وقت روشن شدن حکم از همه قاطع تر باشد،کسی که ستایش مردم او را دچار خود بینی نکند،و تمجید و تعریف او را به تعریف کننده مایل ننماید،که آراستگان به این صفات در جامعه اندکند .

قضاوت قاضی را هر چه بیشتر بررسی کن،و در پرداخت مال به او گشاده دست باش آن مقدار که نیازش را بر طرف کند،و احتیاجش به مردم کم شود،و آنچنان مقامش را نزد خود بالا بر که از نزدیکانت احدی در نفوذ به او طمع ننماید،تا از ضایع شدنش به توسط مردم نزد تو در امان بماند .در زمینه انتخاب قاضی از هر جهت دقت کن دقّتی بلیغ و رسا،که این دین اسیر دست اشرار بود،در آن به هوا و هوس عمل می کردند،و وسیله دنیا طلبی آنان بود .

و خود رأیی آنان را به کار گردانی مگمار،زیرا هوا و هوس و خود رأیی جامع همه شعبه های ستم و خیانت است .

از عمّال حکومت کسانی را انتخاب کن که اهل تجربه و حیاءاند،و از خانواده های شایسته و در اسلام پیش قدم ترند،چرا که اخلاق آنان کریمانه تر،و خانواده ایشان سالم تر،و مردمی کم طمع تر،و در ارزیابی عواقب امور دقیق ترند .

سپس جیره آنان را فراوان ده،زیرا این برنامه برای آنان در اصلاح وجودشان قوّت است،و از خیانت در آنچه زیر دست آنان می باشد بی نیاز کننده است،و اگر از فرمانت سر بر تابند و یا در امانت خیانت کنند بر آنان حجّت است .به کارهایشان رسیدگی کن،و جاسوسانی از اهل راستی و وفا بر آنان بگمار،زیرا بازرسی پنهانی تو از کارهای آنان سبب امانت داری ایشان و مدارای با رعیّت است .از یاران و یاوران بر حذر باش،اگر یکی از آنان دست به خیانت دراز کند و مأموران مخفی تو بالاتفاق خیانتش را گزارش نمایند اکتفای به همین گزارش تو را بس باشد ،و او را به جرم خیانت

ص:692

کیفر بدنی بده،و وی را به اندازه عمل ناپسندش عقوبت کن،و سپس او را به مرحله ذلّت و خواری به نشان، و داغ خیانت را بر او بگذار،و گردن بند عار و بد نامی را به گردنش بینداز .

و این تخفیف خرجی آنان بر تو سنگین نیاید،زیرا تخفیف تو ذخیره ای است که با آباد کردن شهرهای تو و آرایش حکومتت به تو باز می گردانند ،علاوه ستایش مردم را به خود جلب نموده،و شادمان هستی که سفره عدالت را در بین آنان گسترده ای، در حالی که با قوت بخشیدن به آنان به وسیله ذخیره ای که در تخفیف مالیات نزد ایشان نهاده ای می توانی بر آنان اعتماد کنی،و با عدالت و مهربانیت که آنان را به آن عادت داده ای بر آنان مطمئن باشی ، چه بسا گرفتاریهایی که پیش آید که پس از نیکی به مالیات دهندگان اگر حلّ آن را به آنان واگذاری با طیب خاطر بپذیرند،چه اینکه بر مملکت آباد آنچه را بار کنی تحمّل کشیدنش را دارد ، و علّت خرابی زمین بی چیزی و تنگدستی اهل آن زمین است،و فقر و نداری آنان ناشی از زراندوزی والیان،و بدگمانی آنان به بقاء حکومت،و کم بهره گیری آنان از عبرتها و پندهاست .

ص:694

و خوش خدمتی می شناسانند،در حالی که پشت پرده این ظاهر سازی خبری از خیر خواهی و امانت داری نیست ،بلکه آنان را به کارهایی که برای نیکان پیش از تو انجام داده اند امتحان کن،پس به آن شخص روی آر که در میان مردم اثرش نیکوتر،و در امانت داری معروفتر است،که این برنامه نشانه خیرخواهی تو برای خدا و برای کسی است که عهده دار کار اویی .برای هر کاری از کارهایت رئیسی از منشیان قرار ده،که بزرگی امور او را عاجز نکند،و کثرت کارها پریشانش نسازد.

چنانچه در منشیانت عیبی باشد و تو از آن بی خبر بمانی مسئول آن هستی .

که مردم در آن جمع نمی شوند،و به رفت و آمد در آنها جرأت نمی کنند،اینان اهل سلامت اند که از ضرر آنان بیمی نیست،و اهل صلح و مسالمت اند که ترسی از بدی و آسیب آنان وجود ندارد .

از آنان که در منطقه حکومت تو به سر می برند و آنان که در گوشه و کنار شهرهایت هستند کنجکاوی کن، ولی روشن باش که با همه آنچه تذکر دادم در میان ایشان گروهی تنگ نظر و بخیل به شکلی قبیح و زشت ، و مردمی محتکر،و نرخ گذارانی به دلخواه در امر خرید و فروش وجود دارد،که در این وضع زیان جامعه و عیب و ننگ زمامداران است.پس از احتکار جلوگیری کن که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله آن را منع فرمود.داد و ستد باید آسان باشد،و بر موازین عدالت صورت گیرد،و به نرخی معامله شود که به فروشنده و خریدار اجحاف نشود .هرگاه کسی پس از نهی تو دست به احتکار زد او را مجازات کن ولی در مجازاتش از زیاده روی بپرهیز .

و از کار افتادگان و نیازمندان و دچارشدگان به زیان و سختی و صاحبان امراضی که از پا در آمده اند، در میان اینان کسانی هستند که روی سؤال و اظهار حاجت دارند و کسانی که عفت نفسشان مانع از سؤال است .

بنا بر این آنچه را که خداوند در مورد آنان از حفظ حقوق از تو خواسته به حفظ آن پرداز،نصیبی از بیت المال که در اختیار توست،و سهمی از غلاّت خالصه جات اسلامی را در هر منطقه برای آنان قرار ده،که برای دورترین آنها همان سهمی است که برای نزدیکترین آنان است ،در هر صورت رعایت حق هر یک از آنان از تو خواسته شده،پس نشاط و فرو رفتن در نعمت تو را از توجه به آنان باز ندارد، چه اینکه از بی توجهی به امور کوچک آنان به بهانه پرداختن به کارهای زیاد و مهم معذور نیستی، از اندیشه ات در امور ایشان دریغ مکن،و رخ از آنان برمتاب،نسبت به امور نیازمندان و محتاجانی که به تو دسترسی ندارند ،از آنان که دیده ها خوارشان می شمارد،و مردم تحقیرشان می کنند کنجکاوی کن، برای به عهده گرفتن امور اینان انسانی مورد اعتماد خود را که خدا ترس و فروتن است مهیّا کن، تا وضع آنان را به تو خبر دهد .سپس با آنان به صورتی عمل کن که به وقت لقاء حق عذرت پذیرفته شود،

ص:698

زیرا اینان در میان رعیت از همه به دادگری و انصاف نیازمندترند،و در ادای حق همگان باید چنان باشی که عذرت نزد خداوند قبول شود .به اوضاع یتیمان و سالخوردگان که راه چاره ای ندارند،و خود را در معرض سؤال از مردم قرار نداده اند رسیدگی کن.آنچه سفارش کردم بر حاکمان سنگین است،البته همه حق سنگین است،و گاهی خداوند آن را بر اقوامی سبک می کند که خواهان عاقبت به خیری هستند،و خود را به صبر و استقامت واداشته،و به صدق آنچه خداوند به آن وعده داده اعتماد کرده اند .

ناتوان را از قدرتمند با صراحت و روانی کلام بگیرد ».آن گاه خشونت و درست حرف نزدن آنان را تحمل کن،تنگ خویی و غرور و خودپسندی نسبت به آنان را از خود دور کن تا خداوند جوانب رحمتش را بر تو بگشاید،و ثواب طاعتش را بر تو واجب کند.آنچه عطا می کنی به خوشرویی عطا کن،و خودداری از عطا را با مهربانی و عذر همراه نما .

قسمتی از امور است که باید خودت به انجام آنها بر خیزی،از جمله پاسخ دادن به کارگزاران دولت آنجا که منشیانت از پاسخ گویی ناتوانند.و نیز جواب دادن به حاجات و مطالب مردم در همان روزی که حاجاتشان به تو می رسد و پاسخش همکارانت را تنگدل و ناراحت می کند .برنامه هر روز را در همان روز انجام ده، زیرا هر روز را کاری مخصوص به همان روز است.بهترین اوقات و با عظمت ترین ساعات را برای خود در آنچه بین تو و خداوند است اختصاص ده،هر چند همه کارها در تمام اوقات برای خداست اگر نیّت صحیح باشد،و رعیّت از آن کارها روی آسایش ببیند .

ص:700

حاکم شعبه ای است از تنگ خویی و کم اطلاعی به امور .

و پنهان ماندن حاکم از رعیت حاکمان را از دانستن آنچه بر آنان پوشیده است باز می دارد،بر این اساس کار بزرگ پیش آنان کوچک و کار کوچک بزرگ جلوه می کند،زیبا زشت گردد و زشت زیبا شود، و حق به باطل آمیخته می گردد .زمامدار انسانی است که آنچه را مردم از او پوشیده دارند نخواهد دانست،و حق را هم نشانه ای نیست که به وسیله آن انواع راستی از دروغ شناخته شود ،و تو یکی از دو مردی:یا انسانی هستی که وجودت به بخشیدن در راه خدا سخاوتمند است،پس نسبت به حق مردم واجبی که باید عطا کنی یا کار نیکی که باید ادا نمایی علّت روی نشان ندادنت به رعیت چیست؟یا انسانی هستی مبتلا به بخل،که در این صورت زود باشد که مردم دست درخواستشان را از تو باز دارند آن گاه که از عطا و بخششت نا امید گردند .با اینکه بیشترین حاجات مردم از تو چیزی است که برایت زحمت و رنجی ندارد،از قبیل شکایت از ستمی، یا درخواست انصاف در خرید و فروشی .

ص:702

سپس والیان را نزدیکانی است که آنان را خوی خود خواهی و دست درازی به مال مردم،و کمی انصاف در داد و ستد است،به جدا کردن اسباب و وسایل این حالات ماده و ریشه آنان را قطع کن .به هیچ یک از اطرافیان و اقوام خود زمینی از اقطاع مسلمین واگذار مکن.

نباید در تو طمع ورزد کسی به گرفتن مزرعه ای که در آبشخور آن به همسایه زیان رساند،یا کاری که باید با شرکت به سامان رسد مشقّت کار مشترک را به همسایگان تحمیل کند، در آن صورت سودش برای آن طمع کاران و عیب و زشتی آن در دنیا و آخرت بر عهده تو خواهد بود .

حق را نسبت به هر که لازم است از نزدیک و دور رعایت کن،و در این زمینه شکیبا و مزد خواه از خدا باش،گر چه این برنامه به زیان نزدیکان و خاصانت باشد،و در این مورد نسبت آنچه بر تو گران است جویای عاقبتش باش،که سر انجام رعایت حق پسندیده و نیکوست .

هرگاه رعیت گمان ستمی بر تو ببرد آشکارا عذرت را به آنان ارائه کن،و به اظهار عذر گمانهای آنان را از خود بگردان،چرا که اظهار عذر موجب عادت دادن نفس به اخلاق حسنه،

ص:703

و مهربانی و نرمی نسبت به رعیت است،و این عذر خواهی تو را به خواسته ات در واداشتن رعیت به حق می رساند .

ندارند.مشرکین هم علاوه بر مسلمین وفای بر عهد را بر خود لازم می دانستند، چرا که عواقب زشت پیمان شکنی را آزموده بودند .پس در آنچه به عهده گرفته ای خیانت نورز، و پیمان خود را مشکن،و دشمنت را گول مزن،که بر خداوند جز نادان بدبخت گستاخی نکند ،خداوند عهد و پیمانش را امان قرار داده و رعایت آن را از باب رحمتش بر عهده همه بندگان گذاشته،عهد و پیمان حریم امنی است تا در استواری آن بیاسایند،و همگان به پناه آن روند.

بنا بر این در عهد و پیمان خیانت و فریب و مکر روا نیست .عهد و پیمانی برقرار مکن که در آن راه تأویل و بهانه و توریه و فریب باز باشد،و پس از تأکید و استوار نمودن عهد و پیمان گفتار توریه مانند و دو پهلو به کار مبر ، و نباید در تنگنا افتادنت به خاطر اینکه عهد و پیمان خدا برای تو الزام آور شده تو را به فسخ آن به طور نامشروع بکشاند،چرا که صبر تو در تنگنای عهد و پیمان که امید گشایش و برتری عاقبتش را داری بهتر است از خیانتی که از مجازاتش ترسانی،و نیکوتر است از اینکه از جانب حق مورد بازخواست واقع گردی،به صورتی که نتوانی در دنیا و آخرت از خداوند در خواست بخشش کنی .

ص:705

بر حذر باش.هر چیزی را در جای خودش بگذار،و هر کاری را به موقع خودش انجام ده .

از اینکه چیزی را به خود اختصاص دهی در حالی که همه مردم در آن مساوی هستند بپرهیز،و از غفلت در آنچه که توجه تو به آن ضروری است و برای همگان معلوم است بر حذر باش،زیرا آنچه را به خود اختصاص داده ای از تو به نفع دیگران می گیرند،و در اندک زمانی پرده از روی کارهایت برداشته می شود، و داد مظلوم را از تو بستانند .خشم و شدّت و غضب و سرکشی و قدرت و تیزی زبانت را در اختیار گیر،و از تمام این امور به باز داشتن خود از شتاب در انتقام،و تأخیر انداختن حمله و سطوت خود را حفظ کن،تا خشمت آرام گردد و عنان اختیارت را مالک شوی، و هرگز حاکم و مسلط بر خود نخواهی شد تا اینکه بسیار به یاد بازگشت به خداوند افتی .

بر تو واجب است که به یاد حکومتهای عدل پیش از خود باشی،و نیز لازم است که به روش های خوب،یا اثری که از پیامبرمان صلّی اللّه علیه و آله رسیده

ص:708

یا فریضه ای که در کتاب خداوند است توجه نمایی ،پس به آنچه که دیدی ما بر اساس آن عمل کردیم اقتدا نمایی، و در دنبال کردن آنچه که در این عهد نامه برایت مقرر کردم و به وسیله آن حجت را بر تو تمام نمودم کوشش کنی،تا برای تو به هنگام شتاب نفس به سوی هوا و هوس بهانه و عذری نباشد .

جز خدای بزرگ هرگز احدی نگاه دارنده از بدی،و توفیق دهنده به خیر و خوبی نیست،و از جمله چیزهایی که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله در وصایایش به من سفارش نمود ترغیب بر نماز و زکات و مهربانی بر غلامانتان بود،و من سفارش حضرت را پایان عهدی که برای تو نوشتم قرار می دهم،و کسی را حول و قوّتی جز به خدای بزرگ نیست .

نزد خودش و مخلوقش ،به همراه ثنای نیک در بین بندگانش،و آثار زیبا در شهرهایش،و تمام نعمت و فزونی کرامت توفیق دهد،و پایان زندگی من و تو را سعادت و شهادت قرار دهد،همه ما به سوی او باز می گردیم .و سلام و درود بر رسول خدا صلّی اللّه علیه و بر اهل پاکیزه و پاکش باد.و السلام .

ننمودند،پس اگر شما از روی رغبت بیعت کردید تا زود است برگردید و به محضر خداوند توبه کنید،و اگر از روی ناخشنودی بوده،به اظهار طاعت و پنهان داشتن گناه پیمان شکنی راه بازخواست از خودتان را به روی من گشودید .به جان خودم قسم شما از سایر مهاجرین(که مجبور به بیعت نبودند)به تقیّه و کتمان عقیده سزاوارتر نبودید، و زیر بار بیعت من نرفتن پیش از آنکه در آن وارد شوید از بیعت شکنی پس از اقرار به آن برای شما آسان تر بود .

گمان کردید عثمان را من کشتم،بیایید بین من و شما مردمی که نه حامی من هستند و نه حامی شما و اکنون در مدینه اند داوری کنند،سپس هر کس به اندازه گناهش در این حادثه مسئول شناخته شود.

ای دو مرد سالخورده،از رأی خود باز گردید،چه اینکه در این حال بزرگترین مسأله برای شما ننگ است، و این بهتر از این است که ننگ و آتش دوزخ دامنتان را بگیرد.و السلام .

ص:711

راه ما و توست بگردان ،و بترس از اینکه خداوند به زودی به بلای کوبنده ای گرفتارت کند که بنیانت را بردارد،و دنباله ات را قطع نماید،که من برای تو به خداوند قسم می خورم قسمی که دروغ را به آن راه نیست، اگر مقدّرات گرد آورنده من و تو را در پیکار با هم روی در روی قرار دهد همواره با تو می مانم تا خداوند بین ما داوری کند،که او بهترین داوران است .

نه ما زیاد کردن ایمان به خدا و تصدیق به پیامبر(ص)را از آنان خواستیم و نه آنان از ما،برنامه واحد بود جز اینکه اختلاف ما با یکدیگر در خون عثمان بود که دامن ما از آن پاک بود ،گفتیم:بیایید با خاموش کردن آتش فتنه و آرام نمودن مردم به چاره چیزی برخیزیم که پس از این نمی توان چاره کرد،تا امر خلافت استوار شود و مسلمانان متحد گردند،و قدرت پیدا کنیم که حق را در جایگاههای خودش قرار دهیم.در جواب ما گفتند:این کار را با زد و خورد علاج می کنیم .

از پیشنهاد ما روی گرداندند تا جنگ بالش را گشود و استوار و محکم شد،و شعله هایش بر افروخت و زبانه کشید.چون جنگ دندانش را در ما و آنان فرو برد،و چنگالش را در دو طرف گذاشت، به آنچه آنان را دعوت می کردیم گردن نهادند ،ما نیز دعوتشان را پاسخ گفتیم، و خواسته آنان را به سرعت پذیرفتیم،تا حجت بر آنان ظاهر شد، و عذرشان قطع گردید .پس هر یک از اینان بر این سخن پایدار ماند خداوند او را از هلاکت رهانده،و کسی که لجاجت کرد و بر گمراهیش ماند(خوارج)او سرنگونی است که خداوند بر دلش

ص:715

پرده افکنده،و پیشامد بدی به گرد سرش چرخیده .