ص :2

ص :3

ص :4

ص :5

ص :6

ص :7

ص :8

ص :9

ص :10

ص :11

ص :12

ص :13

ص :14

ص :15

ص :16

ص :17

ص :18

ص :19

ص :20

ص :21

ص :22

ص :23

ص :24

ص :25

ص :26

ص :27

ص :28

ص :29

ص :30

ص :31

ص :32

ص :33

ص :34

در بین مردم نموده اند ، بر اساس مبانی قرآنی ، روایی و عرفانی ، شرحی جامع ، مستند و علمی بر این دعا نوشتند .

این شرح با توجّه به پیوند روحی و عاطفی مؤلف با این دعای شریف و با نظر به این که برگرفته شده از قلم دانشورانه ایشان می باشد ، شرحی پرنکته و معنوی به شمار می رود .

در خور توجه است که این شرح در ابتدا در یک جلد منتشر گردید ، سپس بعد از تحقیق و اضافه نمودن مطالب عمیق برای بسط بخش هایی که پیش از این مختصر شرح شده بود ، با اشراف معظم له ، در سه جلد منتشر می شود .

أهم تغییرات در مجموعۀ جدید بدین گونه است :

شرح بخش های مختلفی از دعا .

ویرایش و تحقیق جدید متن .

استخراج منابع و بررسی مجدد آیات و روایات .

اضافه نمودن فهرست موضوعی مطالب به فهارس فنی سابق .

تقسیم دعا به 30 بخش جهت دسترسی بهتر و سریع تر مخاطبان محترم به بخش های مختلف دعا .

در پایان ، از کلیۀ کسانی که در عرضۀ این اثر در هیأت جدید ما را یاری نمودند ، خصوصاً محقق محترم و فاضل ارجمند حجة الاسلام محمد جواد صابریان ، و همکاران محترم ایشان محققین محترم حجج اسلام سید علی غضنفری و علی اصغر ظهیری و نیز فرهیختۀ گرانمایه جناب حجة الاسلام والمسلمین مردانی پور که زحمت بازبینی نهایی این اثر را تقبل نمود ، تقدیر و تشکر می شود .

امید است این اثر برای دانشوران ، دری برای ورود به این گنجینۀ الهی ، و برای اهل حال ، سفره ای پربار از حقایق معنوی ، و برای همۀ ما ذخیره ای برای یوم النشور باشد .

واحد تحقیقات دار العرفان

ص:36

جلسات دعایم در همۀ ایران و خارج از کشور خواستاران زیادی پیدا کرد و شرکت مردم بیش از حد تصور شد و مردم از آن مجالس به نتایج چشم گیر دست یافتند ، که سخن گفتن از آن نتایج ، کتاب جدایی می طلبد .

در شب ولادت مولای متقیان ، جناب « حجة الاسلام و المسلمین رحیمیان » از من درخواست نمود که جهت استفادۀ مردم شرحی بر این دعا بنویسم تا مردم با خواندن آن ، با معرفتی بیشتر به بُن دعا توجّه کنند و با بصیرت در جلسات مربوطه به این دعا شرکت نمایند .

اینجانب به لطف حضرت حق به شرح این دعا در حد بضاعت خود موفّق شدم ، و اینک این شرح دعای کمیل در انتظار همّت شما در استفاده از آن .

در پایان از زحمات دوستان واحد تحقیقات مؤسسۀ دار العرفان که زحمات تحقیق و ویراستاری و آماده سازی این شرح را برای چاپ متقبل شده اند تشکر می کنم .

فقیر : حسین انصاریان

25 شوال مصادف با روز شهادت

امام به حق ناطق حضرت صادق علیه السلام

برابر با 1381/10/10 شمسی

ص:38

نازل کنندۀ سفرۀ دانش و حکمت ، حضرت ربّ العزّة در قرآن مجید می فرماید :

« قُلْ مٰا یَعْبَؤُا بِکُمْ رَبِّی لَوْ لاٰ دُعٰاؤُکُمْ » (1).

« ای پیامبر رحمت ، به مردم » بگو : اگر دعای شما نباشد ، پروردگارم هیچ اعتنا و نظری به شما نکند .

دعا ، وسیلۀ جلب اعتنای خدا و زمینۀ جذب رحمت الهی به سوی دعا کننده است . اعتنا و نظری که سفرۀ شقاوت را از خیمۀ حیات انسان برمی چیند و مائدۀ سعادت و خوشبختی را برای دعا کننده می گستراند .

محبوب محبّان ، معشوق عاشقان ، انیس ذاکران ، جلیس شاکران ، یاور بندگان ، تکیه گاه صاحب دلان ، در قرآن مجید می فرماید :

« وَ إِذٰا سَأَلَکَ عِبٰادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَةَ الدّٰاعِ إِذٰا دَعٰانِ » (2).

هنگامی که بندگانم در بارۀ من از تو سؤال کنند ، [ پاسخش این است ] که من یقیناً نزدیکم ، دعای دعا کننده را چون مرا بخواند مستجاب می کنم .

آری ، جز خدا هیچ کس به بندگان نزدیک نیست . او نزدیکی است که انسان را به وجود آورده و او را در رحم مادر پرورش داده و از رحم مادر به دنیا انتقال داده و در دنیا ، سفرۀ مادی و معنویش را برای این مهمان باکرامت گسترده و انبیا را برای هدایت او به سعادت دنیا و آخرت برانگیخته و نعمت بی نظیری چون قرآن و امامان معصوم علیهم السلام را برای او قرار داده و درد تشنگی اش را با آب زلال و صاف درمان می کند و رنج گرسنگی اش را با غذای مناسب و گوارا برطرف می سازد .

بیماری هایش را به درمان می رساند . تنهاییش را با زن و فرزند و دوستان و یاران

ص:40

جبران می کند . برهنگی اش را با انواع لباس ها می پوشاند . محبّتش را در دل ها می نهد . مشکلاتش را هر چند شدید و سخت باشد می گشاید . سلامتش را تداوم می بخشد . به ارزش و اعتبار و آبرویش می افزاید و این همه را جز خدا چه کسی می تواند برای او فراهم آورد و چه کسی چون خدا به تمام احوالات و نیازمندی ها و حاجات او آگاهی دارد ؟

آری ، او از همه به انسان نزدیک تر است . تا جایی که در قرآن مجید فرموده :

« وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسٰانَ وَ نَعْلَمُ مٰا تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ » (1).

هر آینه انسان را به وجود آوردیم و آنچه را نَفْس او به آن وسوسه می کند می دانیم و ما از رگ گردن به او نزدیک تریم .

انبیا ، که از نظر عقل و درایت و بصیرت و کرامت از تمام انسان ها برترند و جان و قلب آنان از همه جان ها و قلب ها نورانی تر است و آگاهی آنان به حقایق غیب وشهود کامل ترین آگاهی است و واقعیات را آن چنان که هست می دانند ، جان و دلی وابسته به دعا داشتند و با همۀ وجود به این رشتۀ استوار و محکم ، متّصل بودند و شب و روزی نبود که بخشی از عمر خود را صرف دعا نکنند و از راه دعا به محضر محبوب حاضر نشوند .

آنان دعا را مایۀ رشد جان ، تصفیۀ دل ، زدودن غبار مادّیت از باطن ، شستشوی خیمۀ حیات از کدورت هجران و عامل حلّ مشکلات می دانستند و یقین داشتند که هیچ درخواست کننده از درگاه ربوبی بدون رسیدن به مقصد و روا شدن حاجت بر نمی گردد . به همین خاطر به استجابت دعا ، مؤمن بودند و در این زمینه هیچ شک

ص:41

و تردیدی به خود راه نمی دادند و در تمام دعاها ، قبولی دعا را خاضعانه از حضرت حق درخواست می کردند و اطمینان داشتند که دعای نیازمند در پیشگاه حضرت بی نیاز به اجابت می رسد .

قرآن مجید این حقیقت را از زبان پاک و دل تابناک حضرت ابراهیم علیه السلام حکایت می کند :

« الْحَمْدُ لِلّٰهِ الَّذِی وَهَبَ لِی عَلَی الْکِبَرِ إِسْمٰاعِیلَ وَ إِسْحٰاقَ إِنَّ رَبِّی لَسَمِیعُ الدُّعٰاءِ » (1).

همۀ سپاس و ستایش ویژۀ خداست که مرا در سنّ پیری و سالخوردگی دو فرزند برومند چون اسماعیل و اسحاق بخشید ، یقیناً پروردگارم اجابت کننده دعاست .

به واسطۀ نیرو و قدرت دعای حضرت زکریّا علیه السلام در سنّ سال خوردگی از پروردگار مهربان درخواست فرزند کرد و خدای عزیز درخواستش را اجابت فرمود و به او و همسرش - که در سنّ نازایی قرار داشت - یحیی علیه السلام را عطا کرد (2) .

مسیح علیه السلام به دنبال تقاضای یارانش ، به وسیلۀ دعا از حضرت حق درخواست

ص:42

نزول مائدۀ آسمانی کرد و خدای عزیز دعایش را مستجاب فرمود و برای او و یارانش سفره ای از غذاهای مطبوع از آسمان نازل فرمود (1) .

وجود مبارک حضرت حق ، بندگان را در تمام حالات ، به دعا کردن فرمان داده و از آنان خواسته در خوشی ها و ناخوشی ها به پیشگاه عزّتش پیشانی ذلت سایند و به درگاه رحمتش دست به دعا بردارند و با دلی فروتن و اشکی مایه گرفته از قلب شکسته ، نیازهایشان را از او بخواهند و به وعدۀ قطعی و حتمی و یقینی او در مورد استجابت دعا امیدوار باشند و قاطعانه اعلام کرده است که آن را که از دعا تکبّر ورزد ، خوار و ذلیل و سرافکنده و علیل و پست و فرومایه به دوزخ درآورد و این همه را در ظاهر و باطن یک آیه بیان فرموده :

« وَ قٰالَ رَبُّکُمُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبٰادَتِی

ص:43

سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دٰاخِرِینَ » (1).

و پروردگارتان فرمود : مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم . در حقیقت کسانی که از پرستش من کبر می ورزند به زودی خوار و در دوزخ درآیند .

می بینند ؛ پناهگاهشان حضرت ماست ، به دیگران پناه می برند ؛ می گریزند ولی عاقبت باز می گردند !! » (1) .

چنین متن زیبا و پرمعنایی در کتاب های باارزش اسلامی ، فراوان به چشم می خورد . این گونه متن ها ، به انضمام آیات قرآن ، مژدۀ عظیمی از جانب خداست که بندگان به فضل و احسانش امید بندند و برای روا شدن حاجاتشان ، دست گدایی به سوی او بردارند و بدانند که راه رسیدن به مقاصد و مطالبشان ، دعاست و کمتر اتفاق می افتد که مهمّی از مهماتشان و حاجتی از حاجاتشان بدون دعا برآورده شود . به همین خاطر ، روایات اسلامی به ویژه روایات صادرۀ از جانب اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام ، برای دعا جایگاهی خاص و ارزشی ویژه باز کرده اند .

از رسول بزرگوار اسلام صلی الله علیه و آله روایت شده :

« إِنَّ الدُّعاءَ هُوَ العِبادَة » (2) .

یقیناً دعا عبادت است .

و از آن حضرت نقل شده :

« الدُّعاءُ مُخُّ العِبادَةِ » (3) .

دعا مغز عبادت است .

از امام باقر علیه السلام روایت شده :

« أَفضَلُ العِبادَةِ الدُّعاءُ » (4) .

برترین عبادت دعاست .

و از آن حضرت روایت شده :

ص:45

« . . . مَا مِن شَیءٍ أفضَلُ عِندَ اللّٰهِ عزَّ وجلَّ مِن أن یُسئَلَ وَیُطْلَبَ مِمّا عِندَه ، وَما أَحَدٌ أَبغَض إِلَی اللّٰهِ مِمّن یَستَکبِرَ عَن عِبادَتِهِ وَلا یَسئَلُ ما عِندَهُ » (1) .

چیزی نزد خدا برتر از خواستن و درخواست فیوضاتی که نزد اوست نیست ، و کسی در پیشگاه او مبغوض تر از آن که از دعا به درگاهش تکبّر ورزد و از فیوضات حضرتش درخواست نکند ، نیست .

از امیرالمؤمنین علیه السلام روایت شده :

« أَحَبُّ الأَعمالِ إلَی اللّٰهِ تَعَالی فِی الأَرضِ الدُّعاءُ » (2) .

محبوب ترین کارها نزد خدا بر روی زمین ، دعاست .

و نیز آن حضرت فرمود :

« الدُّعاءُ مَفاتِیحُ النَّجاحِ وَمَقالیدُ الفَلاحِ . وَخَیْرُ الدُّعاءِ مَا صَدَرَ عَن صَدْرِ نَقِیٍّ وَقَلْبِ تَقِیٍّ . وَفِی المُناجاةِ سَبَبُ النَّجاةِ . وَبِالإِخلاصِ یَکونُ الخَلاصُ . فَإِذا اشتَدَّ الفَزَعُ فَإِلَی اللّٰهِ المَفزَعُ » (3) .

دعا کلیدهای پیروزی و مخازن کامیابی است . بهترین دعا ، دعایی است که از سینۀ صاف و دل پاک درآید . و در مناجات ، وسیلۀ نجات و رهایی به اخلاص است .

و چون بی تابی سخت شود ، پناه جویی به درگاه خداست .

از امام صادق علیه السلام روایت شده :

« . . . فَإِذا نَزَلَ البَلاءُ فَعَلَیکُم بِالدُّعاءِ وَالتَّضَرُعِ إِلَی اللّٰهِ » (4) .

هنگامی که بلا نازل شود ، حتماً به دعا و زاری به درگاه خدا روی آورید .

ص:46

و آن حضرت فرمود :

« عَلَیکَ بِالدُّعاءِ ؛ فَإِنَّ فیهِ شِفاءً مِن کُلِّ داءٍ (1) » .

بر تو باد به دعا ؛ زیرا دعا درمان از هر دردی است .

« مَا اجتَمَعَ أَربَعَةٌ قَطُّ عَلی أمرٍ واحِدٍ فَدَعوا إلّاتَفَرَّقوا عَن إجَابَةٍ » (1) .

هرگز چهار نفر بر کار واحدی جهت دعا به خاطر گشایش آن کار اجتماع نمی کنند ، مگر این که با مستجاب شدن آن دعا ، از یکدیگر جدا می شوند .

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود :

« لا یَجتَمِعُ أربَعونَ رَجلاً فِی أمرٍ واحِدٍ إلّااسْتَجابَ اللّٰهُ تَعالی لَهُم حَتّی لَو دَعَوْا عَلی جَبَلٍ لَأزالُوهُ » (2) .

چهل مرد جهت دعا برای گشایش کاری واحد اجتماع نمی کنند ، مگر این که خدای تعالی دعایشان را مستجاب می کند ، تا جایی که اگر بر ضد کوهی دعا کنند آن را از میان برمی دارند .

عالم ربانی ، شیخ حرّ عاملی رحمه الله در کتاب وسائل الشیعة روایت می کند :

« إِنَّ اللّٰهَ أوحَی إلی عیسَی علیه السلام : یا عِیسَی ، تَقَرَّبْ إلَی المُؤمِنینَ ، وَمُرْهُم أَن یَدعُونِی مَعَکَ » (3) .

خدا به عیسی وحی فرمود : ای عیسی ، به جمع مؤمنین بپیوند ، و آنان را فرمان ده همراه تو به درگاه من دعا کنند .

امام صادق علیه السلام می فرمود :

« کانَ أبی علیه السلام إذا حَزَنَهُ أمر جَمَعَ النِساءَ وَالصِّبیانَ ثُم دَعا وَأمَّنُوا » (4) .

پدرم همواره چنین بود ، هنگامی که کاری او را محزون و غصّه دار می کرد ، زنان و کودکان را به حال اجتماع گرد می آورد ، آن گاه دعا می کرد و آنان آمین می گفتند .

ص:48

امام صادق علیه السلام فرمود :

« الیَأسُ مِن رَوحِ اللّٰهِ أشدُّ بَرداً مِنَ الزَّمهَریرِ » (1) .

سردی ناامیدی از رحمت خدا ، از سرمای شدید سردتر است .

در روایات و معارف اسلامی ، ناامیدی و یأس از رحمت خدا از گناهان کبیره به حساب آمده ، و به ناامید از رحمت خدا وعدۀ قطعی عذاب داده شده است .

دعا کننده از این که دعایش به سرعت به هدف اجابت نرسد ، نباید دچار یأس و ناامیدی شود . بنا به آیات و روایات ، شاید اجابت دعایش مصلحت نبوده و یا احتمالاً زمان و ظرف اجابت نرسیده است و ممکن است برای این که دعا و مناجات را ادامه دهد ، از اجابتش مانع شده اند ، یا خواسته اند برای این که نصیبی ابدی و بهره ای همیشگی عاید او شود ، زمان اجابت دعایش را قیامت قرار دهند .

در هر صورت ناامیدی از رحمت حق ، به هیچ صورت ، عقلی و شرعی و اخلاقی و انسانی نیست ، و مؤمنِ به حضرت حق ، هرگز به ناامیدی نمی گراید و یأس و دلسردی به خود راه نمی دهد .

در زمینۀ مطالب و مسائل مربوط به دعا و اجابت آن ، روایاتی بسیار مهم ، در کتاب های باارزش اسلامی ثبت شده از آن جمله :

امام صادق علیه السلام فرمود :

« إِنَّ العَبدَ لَیَدعُو فَیَقولُ اللّٰهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِلْمَلَکَیْنِ : قَدِ اسْتَجَبتُ لَهُ ، وَلکِنِ احْبَسُوهُ بِحاجَتِهِ ؛ فَإنِّی أُحِبُّ أَنْ أَسمَعَ صَوْتَهُ . وَإِنَّ العَبْدَ لَیَدْعُو فَیَقولُ اللّٰهُ تَبارَکَ وَتَعالَی :

عَجِّلوا لَهُ حاجَتَهُ ؛ فَإِنّی ابغِضُ صَوْتَهُ !! (2) » .

ص:50

به راستی بنده دعا می کند ، پس خدای عز و جل به دو فرشته می فرماید : من دعایش را مستجاب کردم ، ولی حاجتش را نگاهدارید تا دعا را ادامه دهد ؛ زیرا من دوست دارم صدایش را بشنوم . و بنده ای دعا می کند ، پس خدای تبارک و تعالی می فرماید :

در برآورده شدن حاجتش شتاب کنید ؛ زیرا من از صدایش نفرت دارم .

عَن مَنصور الصَّیقَل قالَ : قُلتُ لِأبِی عَبدِاللّٰهِ علیه السلام : رُبَّما دَعَا الرَّجُلُ بِالدُّعاءِ فَاستُجیبَ لَه ثُمّ أُخِّرَ ذَلکَ إِلی حینٍ . قالَ : فقالَ : نَعَمْ . قُلتُ : وَلِمَ ذَاکَ لِیَزدَادَ مِنَ الدُّعاءِ ؟ قالَ : نَعَمْ (1) .

منصور صیقل می گوید : به حضرت امام صادق علیه السلام عرضه داشتم : چه بسا مردی دعا می کند و مستجاب می شود ، سپس تا مدتی ظهور اجابت به تأخیر می افتد ، فرمود :

آری . گفتم : برای چیست ، برای این است که بیشتر دعا کند ؟ فرمود : آری .

وقت فجر صادق ، دعا در طلوع آفتاب ، دعا در چهارشنبه بین ظهر و عصر ، صلوات پیش از دعا (1) .

امام صادق علیه السلام فرمود :

« [ یعقوب علیه السلام ] استغفار را تا سحر شب جمعه به تأخیر انداخت » (1) .

حضرت امام باقر علیه السلام فرمود :

خدای تعالی هر شب جمعه به فرشته ای دستور می دهد که از اوّل شب تا آخر شب از جانب ربّ اعلی ندا دهد : آیا بندۀ مؤمنی هست که پیش از طلوع فجر مرا برای دنیا و آخرتش بخواند تا من دعای او را مستجاب کنم ؟ آیا بندۀ مؤمنی هست که پیش از طلوع فجر از گناهش توبه کند تا توبه اش را بپذیرم ؟ آیا بندۀ مؤمنی هست که من روزی او را تنگ کرده باشم و از من بخواهد پیش از طلوع فجر روزی او را زیاد کنم ، پس روزی او را وسعت دهم ؟ آیا بندۀ مؤمن بیماری هست که از من درخواست کند پیش از طلوع فجر او را شفا دهم ، تا او را عافیت بخشم ؟ آیا بندۀ مؤمن غمگینِ محبوسی هست که پیش از طلوع فجر از من بخواهد او را از زندان رهایی بخشم و اندوهش را برطرف کنم ، تا دعایش را به اجابت برسانم ؟ آیا بندۀ مؤمن مظلومی هست که پیش از طلوع فجر از من بخواهد برای دفع ستم ستمکار به خاطر او از ستمکار انتقام گیرم و حقش را به او برگردانم ؟ فرشتۀ حق پیوسته تا طلوع فجر این ندا را سر می دهد (2) .

ص:53

حضرت امام صادق علیه السلام فرمود :

از ارتکاب گناه در شب جمعه بپرهیزید که کیفر گناهان در آن شب دو چندان است ، چنانچه ثواب حسنات چند برابر است ؛ و کسی که در شب جمعه معصیت خدا را ترک کند ، خدا گناهان گذشتۀ او را بیامرزد و به او گفته می شود : کردارت را از سر بگیر ! و هرکه در شب جمعه با انجام معصیت الهی ، با خداوند به مبارزه برخیزد ، حق تعالی او را به گناهان همۀ عمرش عذاب کند و عذاب گناه شب جمعه او را ( به کیفر شکستن حرمت شب جمعه ) بر او دو چندان کند (1) .

برای شب جمعه نمازها و دعاها و اوراد و اذکار زیادی نقل شده ، که از میان آن ها دعای کمیل جایگاه خاصّی دارد .

ص:54

آفرین خدا بر مالک که هر چه داشت از او بود، او اگر از کوه بود البتّه بزرگ ترین ستون و صخرۀ آن بود، و اگر از سنگ بود همانا سنگ سختی بود، مالکا! راستی که بخدا سوگند مرگ تو جهانی را ویران ساخت، و مویه کنان بر چون تویی باید مویه سر دهند.

سپس فرمود:

« إِنّٰا لِلّٰهِ وَ إِنّٰا إِلَیْهِ رٰاجِعُونَ ، و الحمد للّٰه ربّ العالمین » .

ما همه از خدائیم و به سوی او باز خواهیم گشت، و سپاس ویژۀ پروردگار جهانیان است .

خداوندا ، من این مصیبت بزرگ را به حساب تو می گذارم که مرگ او از مصائب روزگار است، خداوند مالک را رحمت کند که او به عهد خود وفا کرد و پیمان خود را به انجام رساند و به دیدار خدایش شتافت، با این که ما با خود عزم کرده ایم که بر هر مصیبتی پس از مصیبت رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله صبر پیشه سازیم که راستی آن بزرگ ترین مصیبت است (1) .

و یکی از یاران با وفا و صاحب سر امیرالمؤمنین علیه السلام از این قبیله ، « کمیل بن زیاد نخعی » است (2).

حسب مشهور ، او در سال 82 ه . ق به شهادت رسیده و به حسب نقل کتب تراجم 70 سال عمر نموده است . لذا می توان نتیجه گرفت که او در سنۀ 12 ه . ق متولد شده است . گرچه « ابن حَجَر عسقلانی » در الاصابة گفته است که « أن لکمیل ادراکا» (1) به این معنی که او قبل از سنه 10 ه . ق متولد شده است و نقل دیگری است 100 سال (2) و یا کمتر عمر نموده است (3) .

عظیم و معرفت فوق العادۀ « کمیل » حکایت دارد .

دانشمندان و علمای بزرگ - چه شیعه مسلک و چه سنی مذهب - « کمیل » را به قوّت ایمان و قدرت روح و اندیشۀ پاک و خلوص نیّت و تخلّق به اخلاق حمیده و آراستگی به اعمال شایسته ، ستوده اند .

بزرگان هر دو مسلک ، بر عدالت و جلالت و عظمت و کرامت او اتفاق نظر دارند .

صاحب قاموس الرجال در توثیق کمیل می گوید:

« سید بن طاووس » که از علمای بزرگ است در کتاب کشف المحجة (1) که آن را برای فرزندش نوشته و وصایای خود را در آن به او می نماید می گوید: بعد از جنگ نهروان مردم از امیرالمؤمنین علیه السلام راجع به خلفاء سؤال نمودند، حضرت به « عبداللّٰه بن عباس » فرمود که ده نفر از اشخاص مورد اطمینان را برای گواهی احضار کن ، یکی از آن ها «کمیل» بود که حضرت او را مورد اطمینان قرار داد (2).

مرحوم « حاج میرزا هاشم خراسانی » در کتاب منتخب التواریخ ، معاصرین امیرالمؤمنین علیه السلام را به سه دسته : حواریین ، یاران و خواص اصحاب آن حضرت تقسیم می نماید.

حواریین امیرالمؤمنین علیه السلام را چهار نفر: « عمرو بن حمق خزاعی » ، « میثم تمار »، « محمد بن ابی بکر » و « اویس قرنی » ذکر کرده و خواص اصحاب حضرت بسیارند که از جمله آن ها « کمیل بن زیاد » را ذکر نموده است . سپس می گوید:

« کمیل » از بزرگان تابعین بود که « حجاج بن یوسف » در سال هشتاد و سه هجری در

ص:58

سن نود سالگی او را به قتل رسانید.

اهل سنت - علی رغم اختلافی که از دیر باز با پیروان اهل بیت علیهم السلام دارند - کمیل را در همۀ امور مورد اطمینان معرفی کرده اند (1) .

« ابن ابی الحدید » که از علمای بزرگ معتزلی است ، درباره «کمیل» می گوید:

«کان من شیعة علی و خاصته ».

کمیل از شیعیان خاص علی بود.

«ذهبی» دربارۀ او چنین می گوید:

«شریف مطاع من کبار شیعة علیّ» (2) .

کمیل مردی شریف و در میان قومش فرمانروا ، و از بزرگان شیعیان علی بود.

« ابن کثیر دمشقی » گفته است:

« کان شجاعاً فاتکاً و زاهداً عابداً » (3) .

کمیل مردی شجاع و دلیر و زاهد و عابد بود .

« ابن اثیر » می گوید :

کان رجلاً رکیناً . . . (4) و کان خصیصاً بأمیرالمؤمنین (5) ،

کمیل مردی باوقار و از اصحاب خاص امیرالمؤمنین علیه السلام بود .

ص:59

« ابن سعد » صاحب الطبقات و « محمد بن جریر طبری » در تاریخ می گویند :

« کان شریفاً مطاعاً فی قومه » (1) .

کمیل مردی شریف و در میان قومش فرمانروا بود .

« ابن حجر عسقلانی شافعی » در الاصابة می گوید :

« کان شریفا مطاعا، ثقة، قلیل الحدیث » (2).

کمیل مردی شریف فرمانروا و مورد اعتماد بود و احادیث اندک روایت کرده است .

مؤلف الغارات از بعض روات نقل می کند که کمیل از ثقات و رؤسای شیعه و عابدان کوفه بود (3) .

عرفا و صاحب دلان و اهل سیر و سلوک و مشتاقان لقای محبوب ، کمیل را صاحب سرّ امیرالمؤمنین علیه السلام و خزانۀ معارف معنوی مولی الموحدین می شناسند (4) .

از جمله امتیازات « کمیل بن زیاد » سخنان گرانقدر و مشهور حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام به اوست از آن جمله :

ص:60

نمی رساند و در اسم خدا شفای هر دردی است .

ای کمیل ، هنگام غذا خوردن ، کسانی را با خود شریک کن و بخل مکن ؛ زیرا تو مردم را رزق نمی دهی و خدا در این کار تو را ثواب بسیار عطا می فرماید. اخلاق خود را با وی (کسی که با تو غذا می خورد) نیکو کن و با گشاده رویی با او برخورد کن و به خدمت گذار خود تهمت مزن و با او درشتی مکن .

ای کمیل ، هنگامی که مشغول غذا خوردن می شوی ، غذا خوردن خود را طول بده تا کسانی که با تو غذا می خورند سهم خود را از سفره برگیرند. (و دیگران نیز از غذا و روزی خود استفاده کنند).

ای کمیل ، وقتی که از غذا خوردن فارغ شدی ، سپاس خدا را در مقابل روزی که به تو داده بجا بیاور و هنگام سپاس گزاری صدای خود را بلند کن تا دیگران نیز سپاس گزاری کنند و بدین وسیله اجر تو زیاد شود.

ای کمیل ، معده خود را پر از غذا نکن و جایی برای آب و تنفس باقی نگهدار و دست از غذا خوردن برمدار مگر زمانی که هنوز به آن مایل باشی و اگر چنین کنی ، از غذا نیرو می گیری (یعنی غذا خوب جذب می شود) و بدان که سلامت بدن از کم خوردن و کم نوشیدن است .

ای کمیل ، برکت در مال کسی است که زکات می دهد و به مؤمنان یاری می کند وصله رحم می نماید.

ای کمیل ، به قوم و خویش مؤمن خود، بیشتر از قوم و خویش غیر مؤمنت عطا و بخشش کن و به آن ها مهربانتر باش و نسبت به آنان بیشتر عطوفت کن و به فقرا و مساکین صدقه بده .

ای کمیل ، نیازمندی را محروم نگردان گرچه به نصف دانه انگور یا خرما باشد، بدرستی که صدقه نزد خدا رشد می کند.

ص:62

ای کمیل ، بهترین زینت و آرایش مؤمن ، فروتنی است و جمال او ، عفت و شرف او ، یاد گرفتن (احکام دین) و آبروی او، ترک بگو و مگو می باشد.

ای کمیل ، در هر صنفی ، قومی است که بعضی (از نظر فکری ) بالاتر از بعضی دیگرند ؛ پس بپرهیز از بحث و کشمکش با انسانهای پست . و اگر به گفتۀ تو گوش فرا داد از او تحمل کن و از آن ها باش که خدایتعالی ایشان را توصیف کرده که می فرماید: هر گاه طرف خطاب نادانان قرار گیرند، با آرامش با آن ها برخورد می کنند. (یعنی ناسزای آن ها را تحمل می کنند).

ای کمیل ، در هر حال حق را بگو و پشتیبان پرهیزکاران باش ، از فاسقین دوری کن و از منافقین اجتناب کن و با خائنین همنشین مباش .

ای کمیل ، درِ ظالمان را مکوب ، برای آن که با آن ها رفت آمد داشته باشی و با آن ها کسب مال یا اعتبار کنی و بپرهیز از تعظیم کردن و اطاعت ایشان یا حضور در مجالس ایشان به کاری که سبب غضب خدا برتوگردد ، و اگر به حضور در مجلسشان ناچار شدی دائما به ذکر خدا باش و بر او توکل کن و از شر آن ها به خدا پناه ببر و به تجملات آن ها توجه نکن و در دل ، کارهای آن ها را منکر باش و پیش آن ها به خدا تعظیم کن و عظمت خدا را به آن ها گوشزد نما ؛ زیرا تو بدین وسیله تأیید می شوی و از شرّ آن ها ایمن می مانی .

ای کمیل ، بهترین کاری که بندگان خدا پس از اقرار به خدا و اولیای خدا، می توانند انجام دهند، عفت و بردباری وصبر است .

ای کمیل ، فقر و ناچاری خود را به مردم آشکار مکن و بر آن ها صبر کن و برای خشنودی خدا و با عزّت ، آن ها را بپوشان .

ای کمیل ، باکی نیست که برادرت را از سرّ خود آگاه سازی ، اما کدام برادر؟ که هنگام سختی تراپست نگرداند و هنگام زیان های مالی ، پشتیبان تو باشد و عقب

ص:63

نشینی نکند و اگر چیزی از او بپرسی بر تو خیانت نکند و تو را تنها نگذارد تا بداند که تو گرفتاری نداری و اگر گرفتاری داشته باشی آن را اصلاح کند.

ای کمیل ، مؤمن آئینۀ مؤمن است ، یعنی عیب های او را به او می گوید و تفقد حال او می کند و در فقر و بیماری او را یاری می کند.

ای کمیل ، مؤمنین با یکدیگر برادرند و هیچ چیز نزد برادر اولی و بهتر از برادر نیست .

ای کمیل ، اگر برادرت را دوست نداری ، برادرش نیستی ، مؤمن کسی است که پیرو ما ائمۀ معصومین باشد و گفتار ما را بگوید ؛ پس کسی که از گفتار ما تخلف کند از ما بریده و کسی که از ما جدا شود به ما ملحق نمی گردد و با ما نمی باشد پس (در آن صورت ) در درک اسفل از آتش است .

ای کمیل ، هر افسرده دلی اظهار درد دل می کند، پس کسی که اظهار درد دل با تو نمود ، آن را مستور کن ، مبادا آن را برای غیر ، اظهار و افشا کنی ؛ زیرا افشای آن ، توبه ندارد و گناهی که توبه نداشته باشد عاقبت آن آتش دوزخ است .

ای کمیل ، فاش کردن سرّ آل محمد صلی الله علیه و آله قابل جبران و گذشت نیست و از کسی تحمل نمی شود و سر آل محمد صلی الله علیه و آله را جز به مؤمن موفق و با هوش نگویید.

ای کمیل ، در هنگام هر شدت و سختی بگو «لاحول ولا قوة لا باللّٰه» که خدای تعالی به وسیلۀ آن تو را نجات می دهد. و نزد نعمت بگو«الحمدللّٰه» که خداوند آن را فزونی می بخشد. پس هنگامی که رزق تو دیرتر رسید استغفار کن ، خداوند در کار تو گشایش می دهد.

ای کمیل ، ایمان بر دو قسم است : مستقر و مستودع ، (یعنی ایمان ثابت و ایمان عاریتی ) بپرهیز از ایمان عاریتی ، و اگر می خواهی حتماً مستحق آن باشی که ایمان مستقر داشته باشی ، هنگامی به آن موفق می شوی که ملازم راه و روشی باشی که ترا

ص:64

به راه انحرافی نکشاند و از راه دست بر نگرداند .

ای کمیل ، برای کسی اجازه نیست واجبی را ترک کند و در انجام مستحبات به زحمت و مشقت بیفتد .

ای کمیل ، به وسیلۀ ولایت و دوستی ، خود را نجات ده که شیطان در مال و اولاد تو شرکت نکند.

ای کمیل ، به تحقیق که گناهان تو بیشتر از کارهای نیک تو است و غفلت تو از یاد خدا بیشتر از ذکر و یاد خداست و نعمت های خدا بیش از عمل و کارهای تو است .

ای کمیل ، بیرون از نعمتهای خدا نیستی ، در حالی که عافیت را به تو عنایت کرده (یعنی سرآمد تمام نعمت ها عافیت است ) بنا بر این هیچگاه از حمد و تمجید و تسبیح و تقدیس و شکرگزاری و یاد او فارغ مباش .

ای کمیل ، سعی کن از آن هایی نباشی که خدای تعالی دربارۀ آن ها فرموده :

«آن ها خدا را فراموش کردند، پس خدا خودشان را از یاد خودشان برد» (1) و نسبت فسق به آن ها داد پس آن ها فاسقند.

ای کمیل ، کار آن نیست که نماز بخوانی و روزه بگیری و صدقه دهی ؛ بلکه کار آن است که نماز تو با قلب پاکیزه و کار خداپسند و خشوع کامل باشد .

و ببین در چه لباسی و بر چه زمین و فرشی نماز می گزاری ؟ اگر از راه مشروع و حلال نیست نماز تو قبول نخواهد شد.

ای کمیل ! زبان آنچه می گیرد و می گوید، از دل است و دل انسان قوامش به غذا

ص:65

است . ببین دل خود را به چه وسیله تغذیه می کنی ؟ اگر از راه حلال نیست ، خدای تعالی تسبیح وذکر ترا نمی پذیرد.

ای کمیل ، بفهم و بدان ما کسی از مردم را در ترک امانت ها رخصت نمی دهیم ، پس کسی که از من چنین رخصتی را نقل کند بتحقیق بیهوده و گناه است و به واسطه دروغی که گفته جزایش آتش است . سوگند یاد می کنم هر آینه شنیدم از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله ، یک ساعت قبل از وفاتش که سه مرتبه فرمود: یا اباالحسن ! امانت را به صاحبش رد کن ، خواه نیکوکار باشد یا بدکار، خواه امانت کوچک باشد یا بزرگ ولو یک رشته نخ باشد.

ای کمیل ، جنگ وجهادی نیست مگر با امام عادل (یعنی با اذن و اجازه او) و استحبابی در نماز جماعت نیست مگر با امامی که دارای فضیلت است (یعنی امام جماعت حتما باید یک مزیت به مأموم داشته باشد).

ای کمیل ، اگر پیامبری روی زمین ظاهر نمی شد و در روی زمین یک مؤمن پرهیزکار می بود، هر آینه در دعای خود به سوی خدا ، یا خطاکار بود و یا به هدف رسیده و مصیب بود. (بعد فرمود :) بلی قسم به خدا خطاکار بود تا این که خدای تعالی یک پیامبر می فرستاد و به مقام پیامبری او را منصوب می کرد و اهلیّت و شایستگی او را گواهی می نمود.

ای کمیل ! دین ، دین خداست و خداوند قیام بر دین را از هیچ کس نمی پذیرد مگر از رسول یا نبی یا وصی باشد.

ای کمیل ! ( رهبری جامعه مسلمین به واسطه ) نبوت و رسالت و امامت است و غیر از این ها، یا ولایت از طرف امام دارند یا متحیر و بدعت گزار. بدرستی که خداوند کارهای نیک را از پرهیزکاران می پذیرد.

ای کمیل ! خدای تعالی کریم و حلیم و عظیم و رحیم است ، خداوند ما را به

ص:66

اخلاق و صفات خویش راهنمایی نموده است . امر کرده ما را که اخلاق او را در خود پیاده کنیم و مردم را نیز وادار به آن اخلاق نماییم . پس ما، این وظیفه را ادا نمودیم و بدون تخلف و دورویی ، آن را به مردم رسانیدیم و بدون تکذیب ، احکام دستورات الهی را تصدیق نمودیم و بدون شک و تردید آن را قبول کردیم .

ای کمیل ، به خدا قسم ، من آن نیستم که چاپلوسی کنم تا مرا اطاعت کنند. و این تمنا را ندارم که با من مخالفت نکنند و رشوه به اعراب نمی دهم که مرا امیرالمؤمنین بگویند .

ای کمیل ، کسانی که از دنیا بهره و رشدند، بهره دنیا زوال پذیر وگول زننده است و بهره ما از آخرت ، باقی و ثابت است .

ای کمیل ، تمام مردم به سوی آخرت می روند، ولی چیزی که ما از آخرت می خواهیم رضای خدا و درجات عالیه بهشت است که خدای تعالی آن را به پرهیزکاران ارث می دهد.

ای کمیل ! کسی که ساکن بهشت نشد پس او را به عذاب دردناک و پستی دائمی خبر ده .

ای کمیل ! من خدای را در هر حال سپاس می گذارم بر توفیقی که به من عنایت فرموده است .

اگر خواستی بروی برخیز . یعنی وقت تمام شده که این خود دستوری است درباره نظم در وقت و کارها (1) .

ص:67

عرض کرد : بیشتر بیان فرمایید. حضرت فرمود: نوری است که از صبح ازل تابیدن می گیرد و آثار آن بر هیکل های توحید پرتو می افکند.

عرض کرد : بیشتر بیان فرمایید. فرمود : چراغ را خاموش کن که صبح طالع گردید (1).

2 - و از سخنان آن حضرت به «کمیل بن زیاد نخعی» سخنی است که خود «کمیل» نقل می کند

امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام دستم را گرفت و به صحرا برد . چون به آنجا رسید آهی کشید چون آه اندوهناک، سپس فرمود:

ای کمیل، این دل ها ظرف هاست، و بهترین آن ها نگاه دارنده ترین آن هاست، پس آنچه را برایت می گویم حفظ کن.

مردم سه گروهند: دانشمند ربّانی، دانشجوی بر راه نجات و مگسانی ناتوان که به دنبال هر صدایی می روند و با هر بادی حرکت می کنند، به نور دانش روشنی نیافته و به رکنی محکم پناه نبرده اند.

ای کمیل، دانش بهتر از ثروت است، دانش تو را می پاید و تو ثروت را می پایی.

ثروت را خرج کردن کم می کند و دانش با خرج شدن افزایش می یابد. نیکی کردن با ثروت با از بین رفتن ثروت از بین می رود.

ای کمیل، شناخت دانش دینی است که انسان به آن جزا داده می شود، انسان با

ص:69

کمک معرفت ، کسب طاعت می کند و بعد از مرگش ، نام نیک به دست می آورد.

دانش حاکم، و ثروت محکوم است.

ای کمیل بن زیاد، ثروت اندوزان در حالی که زنده اند مرده اند، و دانشمندان تا جایی که روزگار باقی است باقی اند، شخصشان با از دنیا رفتن گم شده، و شخصیّتشان در دل ها موجود است.

بدان که در این جا - اشاره به سینه اش فرموده - دانش فراوانی است اگر برای آن افراد شایسته ای می یافتم انتقال می دادم . آری ، شخص تیز فهمی را برای این علوم می یابم ولی از او بر آن ایمن نیستم، ابزار دین را برای دنیا به کار می گیرد و با نعمت های خداوند بر بندگانش و به حجت های حق بر اولیائش بزرگی می فروشد .

یا کسی را می یابم که پیرو حاملان حق است و او را در اطراف و جوانب آن بصیرتی نیست، به اولین شبهه ای که عارضش می گردد ، آتش شک در دلش افروخته می شود. بدان که نه این را اهلیّت است نه آن را.

یا کسی را می یابم که حریص به لذت شده و به آسانی مطیع شهوت گشته ، یا کسی که شیفتۀ جمع کردن مال و انباشتن آن است، این دو نفر به هیچ وجه رعایت کنندۀ دین نیستند، نزدیک ترین موجود از نظر شباهت به این دو طایفه چهارپایان رها شده در علف زارند. علم با مرگ حاملانش به این صورت می میرد.

خداوندا، آری زمین از کسی که به حجّت خدا برای خدا قیام نماید تهی نمی ماند، قایمی آشکار و مشهور، یا ترسان و پنهان، تا دلایل الهی و بیّناتش باطل نگردد.

اینان چند نفرند، و کجایند به خدا قسم عددشان اندک و نزد خداوند از نظر منزلت بسیار بزرگند . خداوند دلایل و بیّناتش را به وجود آنان محافظت می کند ، تا به افرادی شبیه خود بسپارند و بذر آن را در دلهایشان کشت کنند.

ص:70

دانش با حقیقت بصیرت به آنان روی نموده، و با روح یقین در آمیخته اند و آنچه را ناز پروردگان سخت گرفته اند آسان یافته اند و به آنچه نادانان از آن وحشت کرده اند مأنوس شده اند و با بدنهایی که ارواحشان به محلّ برتر آویخته همنشین دنیا شده اند.

اینان جانشین حق در زمین، و دعوت کنندگان به دین خدا هستند. آه آه که چه مشتاق دیدار آنانم . ای کمیل، اگر می خواهی باز گرد (1).

3 - همچنین در کلام دیگری به کمیل بن زیاد نخعی فرمود:

ای کمیل، مردم خود را فرمان بده که روز را به دنبال به دست آوردن مکارم بروند

ص:71

و شب را از پی قضای حاجت خفته ها باشند.

قسم به کسی که شنواییش آوازها را فرا گرفته، احدی دلی را شاد نکند مگر این که خداوند برای وی از آن شادی لطفی بیافریند، و چون بلایی به او رسد آن لطف همانند آب به سوی آن روان گردد تا آن بلا را از او دور کند همان گونه که شتر غریب را از آبگاه دور نمایند (1) . (2)

ص:72

قدرتی داری که با تو بستیزند، نه از تو ترسند و از پیشت گریزند. نه مرزی را توانی بست، نه شوکت دشمن را توانی شکست. نه نیاز مردم شهر را بر آوردن توانی، و نه توانی امیر خود را راضی گردانی.

آن گاه حجاج فرمان داد تا سر کمیل را از بدن جدا کردند (1) .

مرقد مطهر او در منطقۀ « ثویّه » بین نجف و کوفه معروف خاص و عام و زیارتگاه اهل دل است .

« محقق شوشتری » در قاموس الرجال می گوید :

دعای کمیل از دعاهای معتبری است که عامه و خاصه آن را روایت کرده اند (1) .

برخی از مدارک دعای کمیل عبارتند از:

1 - « شیخ طوسی » در کتاب مصباح المتهجد دربارۀ دعای کمیل چنین گوید:

«روی أن کمیل بن زیاد النخعی رأی أمیرالمؤمنین علیه السلام ساجدا یدعو بهذا الدعاء فی لیلة النصف من شعبان : اللهم إنی أسألک برحمتک التی وسعت کل شیء» (2) .

روایت شده که کمیل بن زیاد امیرالمؤمنین را دید که در شب نیمه ماه شعبان در حال سجده این دعا را می خواند .

2 - « سید بن طاووس » در کتاب اقبال الأعمال روایت کرده که کمیل بن زیاد گفت : روزی با مولایم حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام در مسجد بصره نشسته بودم ، شب نیمه شعبان را یادآور شدیم ، حضرت فرمود : هر بنده ای آن شب را به عبادت و احیاء بگذارند و دعای حضرت خضر علیه السلام را در آن شب بخواند ، البته دعای او مستجاب گردد. چون حضرت به منزل آمد شب به خدمت او رفتم ، چون مرا دید پرسید : ای کمیل ، برای چه کار آمده ای ؟ عرض کردم : برای دعای خضر آمده ام .

فرمود : بنشین .

ای کمیل ، چون این دعا را حفظ نمایی و هر شب جمعه یک مرتبه و یا در هر ماهی یک مرتبه و یا در هر سالی یک مرتبه ، یا در طول عمر یک مرتبه بخوانی شر دشمنان دفع و خدا تو را یاری می کند و رزق و روزی تو زیاد می گردد و گناهان تو آمرزیده خواهد شد .

ص:76

ای کمیل ، چون مدت زیادی در مصاحبت من بسر بردی تو را شایسته آن دیدم که با این دعای مبارک ممتاز و سرافراز گردانم . پس فرمود : بنویس . و خود حضرت املاء فرمودند و من نوشتم . سپس « سید بن طاووس » شروع می کند به نقل دعای معروف (1) .

3 - « شیخ کفعمی » در مصباح در اعمال نیمه شعبان در ضمن دعاهای آن شب می گوید:

«ثم ادع بما روی ان امیرالمؤمنین یدعوا به لیله النصف من شعبان و هو ساجد» (2) .

سپس در نیمه شعبان این دعا را که از امیرالمؤمنین روایت شده بخوان که حضرت در حال سجود آن را می خواند.

4 - نظر و رأی دقیق علامۀ کم نظیر ، محقق خبیر ، حدیث شناس آگاه ، حضرت « مجلسی » بر این است که دعای کمیل بهترین دعاست .

« مجلسی » بزرگوار نیز در کتاب زاد المعاد ، به نقل از کتاب اقبال «سید بن طاوس» جریان تعلیم دعا را به « کمیل » بیان می فرماید (3) .

و اما آنچه در پیش خواهد آمد شرحی است بر دعای کمیل که با تکیه بر آیات

ص:77

و روایات اهل بیت - از منابع اصیل شیعی - به نگارش در آمده است.

ص:78

ا 31

به نام خدا که رحمتش بی اندازه است و مهربانی اش همیشگی

خدایا ، من از تو درخواست می کنم به رحمتت که همه چیز را فراگرفته و به تواناییت که به آن بر همه چیز چیره شدی و در برابر آن هر چیزی فروتنی نموده و همه چیز خوار شده است و به قدرت و عظمتت که به آن بر همه چیز غلبه کردی و به عزّتت که چیزی در برابر آن نایستد و تاب و توان نیاورد و به عظمت و بزرگیت که همه چیز را پر کرده و به سلطنت و فرمانروایی مطلق و همه جانبه ات که بر فراز همه چیز است و به ذاتت که پس از فنای همه چیز باقی است و به اسمائت که پایه های همه چیز را پر کرده و به دانش و داناییت که به همه چیز احاطه کرده و به نور ذاتت که به سبب آن همۀ موجودات غیبی و شهودی به تابش آمد و روشن شد . ای نور ، ای پاک از هر عیب ، ای آغاز هر آغاز و ای پایان هر پایان .

ص:79

ص:81

بار «بسم اللّٰه الرحمن الرحیم » بگوید ، مگر این که خدا ناراحتیش را برطرف کند و غصه اش را از میان بردارد ، اگر خدای متعال بخواهد .

3 - در حدیث بسیار مهمّی آمده :

لا یُرَدُّ دُعاءٌ أوَّلُهُ « بِسمِ اللّٰهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ » (1) .

دعایی که ابتدایش «بسم اللّٰه الرحمن الرحیم » باشد مردود درگاه حق نمی شود .

4 - رسول خدا صلی الله علیه و آله زبانیه های آتش دوزخ را نوزده عدد شمرده اند و فرموده اند :

کسی که بخواهد خدای تعالی او را از این نوزده زبانیه رهایی بخشد اشتغال به خواندن «بسم اللّٰه الرحمن الرحیم » که نوزده حرف است پیدا کند ، تا خدای مهربان هر حرفی از آن را سپر و حائلی از آن نوزده زبانیه قرار دهد (2) .

5 - از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت شده است که :

هرگاه آموزگاری «بسم اللّٰه الرحمن الرحیم » را به کودکی بیاموزد ، خدای تعالی برای آن کودک و پدر و مادر و آموزگارش برات آزادی از دوزخ را ثبت کند (3) .

6 - از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله روایت شده است که :

در روز قیامت، امت من در حال گفتن «بسم اللّٰه الرحمن الرحیم » وارد می شوند، کفه حسنات آن ها در میزان، سنگین می شود. ( از سوی پیروان دیگر آئین ها) سوال می شود: چرا کفه حسنات امت محمد، برتری یافت ( با این که سیئات آن ها بیشتر

ص:82

است) ؟، پیامبران ( آن ها) می گویند:

برای این که ابتدای گفتارشان سه نام از نام های حق بوده : ( « اللّٰه » ، « رحمن » ، « رحیم » ) ، که اگر آن نام ها را در کفّه ای نهند و سیّئات تمام خلق را در کفّه ای ، کفّۀ حسنات آن ها ( به برکت این سه نام ) سنگین تر آید (1) .

7 - از امام رضا علیه السلام روایت شده :

«بسم اللّٰه الرحمن الرحیم » به اسم اعظم حق از سیاهی چشم به سپیدی آن نزدیک تر است (2) .

بدون شک اگر دعا - بخصوص دعای کمیل - با اسم اعظم حق شروع شود ، یقیناً به اجابت می رسد و خواننده اش همراه با خواسته هایش مورد پذیرش حق قرار می گیرد .

«بسم اللّٰه » شراب طهوری است که وقتی کام جان و گلوی قلب از دست ساقی عشق سرکشد ، وجد و حال و نشاط و شوری بیرون از توصیف پیدا می کند و مجذوب جاذبۀ معشوق می شود و تا رسیدن به وصال محبوب سر از پا نشناخته بدون خستگی و مستی راه را طی می کند .

از می عشق مست خواهم شد وز نگاهی ز دست خواهم شد

پیش بالای سرو بالایی خواهم افتاد و پست خواهم شد

ص:83

غمزۀ یار اگر بود ساقی باده ناخورده مست خواهم شد

گر از این دست باده ای خواهد می کش و می پرست خواهم شد

در ره او ز پای خواهم ماند رفته رفته ز دست خواهم شد

گرچه در عشق نیست گشتم فیض باز از عشق مست خواهم شد (1)

ص:85

مجد و بزرگواری حضرت حق است (1) .

جمعی از مجذوبان عاشق گفته اند :« با » اشاره به « بصیر » ، و « سین » کنایه از « سمیع » ، و « میم » گویای کلمۀ « مُحصی » یعنی شمارکننده است .

گویا به قرائت کنندۀ «بسم اللّٰه »به این معانی آگاهی داده می شود که : بصیرم ، پس ظاهر و باطن همۀ اعمال و کارهایت را می بینم ، و سمیعم ، در نتیجه همۀ گفته ها و دعاهای تو را می شنوم ، مُحصی ام ، نهایتاً نفَس هایت را شماره می کنم ؛ بنا بر این در سایۀ بصیرتم از ریا و خودنمایی در عمل اجتناب کن تا تو را لباس پاداش ابدی بپوشانم ، و در سایۀ سمیعی ام از گفتار بیهوده و باطل بپرهیز ، تا تو را خلعت فیض و صفا و غفران و اصلاح دهم ، و در سایۀ محصی بودنم یک نفَس غافل مشو ، تا عوض آن حضور لقایت بخشم .

عارفان عاشق و سالکان مجذوب و سوختگان آتش محبّت محبوب ، می گویند :

از معانی و مفاهیم ملکوتی و عرفانی و عرشی «بسم اللّٰه » کسی بهره مند شود که بر بلای دوست صبر کند ، و سرّ و باطن خود را به سلوک در صراط مستقیم مشغول سازد ، تا به فضای نورانی « میم » مشاهده برسد .

تا به دامان تو ما دست تولّا زده ایم به تولّای تو بر هر دو جهان پا زده ایم

تا نهادیم به کوی تو صنم روی نیاز پشت پا بر حرم و دیر و کلیسا زده ایم

درخور مستی ما رطل و خم و ساغر نیست ما از آن باده کشانیم که دریا زده ایم

همه شب از طرب گریۀ مینا من و جام خنده بر گردش این گنبد مینا زده ایم

تا نهادیم سر اندر قدم پیر مغان

ص:86

جای دیوانه چه در شهر ندادند هما من و دل چند گهی خیمه به صحرا زده ایم

که : «لِلّٰهِ الْأَمْرُ مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ بَعْدُ » (1)و اگر « لام » اول را بیندازند « له » باقی خواهد ماند که : «لَهُ الْمُلْکُ وَ لَهُ الْحَمْدُ » (2)و اگر « لام » دوم را بیندازند « هو » باقی ماند که دلالت بر ذات دارد : «قُلْ هُوَ اللّٰهُ أَحَدٌ » (3).

خوشا آن سر که سودای تو دارد خوشا آن دل که غوغای تو دارد

ملَک غیرت برد افلاک حسرت جنونی را که شیدای تو دارد

دلم در سر تمنای وصالت سرم در دل تماشای تو دارد

فرود آید به جز وصل تو هیهات سر شوریده سودای تو دارد

دلم کی بازماند چون به پرواز هوای قاف عنقای تو دارد

چو ماهی می طپم بر ساحل هجر که جانم عشق در پای تو دارد

دل و جان را کنم مأوای آن کو دل و جان بهر مأوای تو دارد

نهم در پای آن شوریده سر کو سر شوریده در پای تو دارد

فدایت چون کنم بپذیر جانا چرا کاین سر تمنای تو دارد

چگونه تن زند از گفت و گویت چو در سر فیض هیهای تو دارد (4)

دانشمندان دین و متخصصان معارف الهیه ، به معنای : « بخشندۀ رحمت عام بر همۀ موجودات و مخلوقات ، بی سابقۀ خدمت و عبادت » است . و در زبان اهل کشف و یقین به معنای : « افاضۀ وجود و کمالات ، به کلّ ذرّات به حسب مقتضای حکمت و قابلیت موجود » است ، که اگر این افاضه نبود ، نه از وجود خبری بود نه از کمال اثری !

و اهل بصیرت گفته اند :

معنای« رحمن » ارادۀ حق به رساندن خیر و دفع شر از همۀ موجودات است .

همۀ نعمت های ظاهری و باطنی از جهتی جلوۀ رحمانیت حق است و گوشه ای از این جلوۀ رحمانی در آیات سورۀ مبارکۀ الرحمن بیان شده است .

اوّل دفتر به نام ایزد دانا صانعُ پروردگار حیُّ توانا

اکبر و اعظم خدای عالم و آدم صورت خوب آفرید و سیرت زیبا

از در بخشندگی و بنده نوازی مرغ ، هوا را نصیب ماهی دریا

قسمت خود می خورند منعم و درویش روزی خود می برند پشه و عنقا

حاجت موری به علم غیب بداند در بُن چاهی به زیر صخره صمّا

جانور از نطفه می کند شکر از نی برگ تر از چوب خشک و چشمه زخارا

شربت نوش آفرید از مگس نحل نخل تناور کند زدانۀ خرما

از همگان بی نیاز و بر همه مشفق از همه عالم نهان و بر همه پیدا

پرتو نور سرادقات جلالش از عظمت ماورای فکرت دانا

خود نه زبان در دهان عارف مدهوش حمد و ثنا می کند که موی بر اعضا

هرکه نداند سپاس نعمت امروز حیف خورد بر نصیب رحمت فردا

بار خدایا مهیمنی و مدبّر وز همه عیبی مقدّسی و مبرّا

ما نتوانیم حق حمد تو گفتن با همه کرّوبیان عالم بالا

ص:89

سعدی از آنجا که فهم اوست سخن گفت ورنه کمال ، تو وهم کی رسد آنجا (1)

« رحمن » آن است که چون از او درخواست کنی دست گیرد ، و « رحیم » آن که اگر چیزی از او نطلبی خشم گیرد !

عارفی فرموده :

خدای متعال رحمان است به روزی دادن به جانداران و رحیم است به آمرزش سیئآت اهل ایمان . در رزق و روزی به رحمانیتش اعتماد کن نه به کسب و تجارت خویش ، ولی کسب و تجارت را از دست مگذار که خلاف شرع و عقل است ؛ و در آمرزش گناهان به رحیمیتش تکیه کن نه بر عمل خود ، ولی عمل را ترک مکن که خلاف خواستۀ حق و همراهی با شیطان است .

گروهی از اهل سِرّ گفته اند :

بنده را سه حالت است :

اوّل : حالت معدومی که نیاز به هستی داشت .

دوم : حالت هستی و موجودیّت که محتاج به اسباب بقاست ؛

سوم : حالت حضور در قیامت و احتیاج به آمرزش و مغفرت .

و این سه حال در این سه اسم مندرج است :

« اللّٰه » یعنی : مستجمع همۀ صفات کمال اوست ، اندیشه کن که چگونه تو را از دیار نیستی و عدم ، به عرصۀ هستی و وجود آورد .

« رحمن » اوست ، بنگر که چگونه اسباب و ابزار بقا و زندگیت را فراهم آورد .

« رحیم » اوست ، باش تا فردای قیامت ببینی که تو را در پناه رحیمیّت آورد و پردۀ آمرزش بر گناهانت فرو پوشد .

اربابان بصیرت و صاحبان درایت و عاشقان حقیقت گفته اند :

انسان را قلب و نفس و روح است ، نفس را هوای رزق و احسان است ، و قلب را تمنای معرفت و ایمان ، و روح را درخواست رحمت و رضوان ، و هر یک از آن ها به

ص:91

اسمی از این اسما نصیب خود گیرند . قلب از نام « اللّٰه » ذوق معرفت و ایمان یابد و نفس از اسم « رحمن » به رزق و احسان رسد و روح از اثر « رحیم » پوشیده به رحمت و رضوان شود .

کسی که قلب و جانش با مفاهیم این سه نام مبارک درآمیزد ، از بندگی و عبادت هر معبودی جز خدا خلاصی یابد و نسبت به بندگان خدا منبع بخشایش و بخشندگی شود و همه را از لطف و مهربانی خود بهره مند کند .

مشغول غذا خوردن شود و از خواندن آن غفلت ورزد شیطان رفیق او گردد (1) . (2)

ای کرمت هم نفس بی کسان جز تو کسی نیست کس بی کسان

بی کسم و هم نفس من تویی رو به که آرم که کس من تویی

ای ز جمال تو جهان غرق نور نور به طوق تو حجاب ظهور

جز تو کسی نیست به بالا و پست ما همه هیچیم تویی هرچه هست

ای دو جهان محو تماشای تو جز تو کسی نیست شناسای تو

* * *

ص:93

درخواست خواهنده امکان ندارد و تا ارادۀ حضرتش در وجود عبد تجلّی نکند ، عبد برای دعا و طلب حاجت به پیشگاه او نمی رود .

آری ، دعا تعلیم اوست . حیات وجود دعا خوان رشحه ای از امر اوست . زبان قال و لسان حال دعا خوان در دست ارادۀ اوست ؛ پس همه چیز از او و در سیطرۀ مالکیت و قدرت اوست .

از خودی ای خدا نجاتم ده زین محیط بلا نجاتم ده

یکدم از من مرا رهایی بخش از غم ماسوا نجاتم ده

دلم از وحشت جهان بگرفت زین دیار فنا نجاتم ده

نفس امّاره قصد من دارد از بلای هوا نجاتم ده (1)

« إنّی أسألک » : « إنّی » به معنای « من » است ، ولی در این جا به معنای منیّت که بویی از فرعونیت دارد نیست . « من » در این فراز ملکوتی و بقیّۀ جملات دعا اشاره به منِ طبیعی و منِ عقلانی و منِ عالی و منِ وجودی و منِ استقلالی ندارد . « من » در این عرصۀ معنوی به معنای فقر ذاتی ، تهی دستی ، نیازمندی و خاکساری است .

دعا خوان در این مقام از منِ ذاتیِ خود ، جز فقر و انکسار ، ذلت و بیچارگی ، تضرّع و زاری ، خشوع و خضوع و مسکنت و خواری ، نمی بیند و از حضرت محبوب ، جز رحمت و کرامت ، لطف و محبّت ، احسان و عدالت و عفو و مغفرت مشاهده نمی کند ، به این خاطر دست سؤال - که درخواست نیازمند از بی نیاز ، و گدایی و خواهش خاک نشینی ناچیز ، از مقامی بلندمرتبه و غنی بالذات است - دراز می کند ، و درخواست و سئوالش را با کمک گرفتن از رحمت واسعۀ او اظهار می دارد .

ص:95

« برحمتک الّتی وسعت کلّ شیء »: رحمت محبوب همه چیز را فرا گرفته و به ظاهر و باطن همه چیز احاطه دارد .

و پستیِ هستی ، از عیان و نهان هستی ، همه و همه با تمام هویت وجود خود ، در دایرۀ رحمت واسعه و فیض بی نهایت خالق هستی و رازق هستی و پروردگار هستی به سر می برند و آنی از آنات و لحظه ای از لحظات از این فیض جدا نیستند و قدرت جدا شدن ندارند . و به فرض این که بتوانند لحظه ای جدا شوند ، آثاری از آنان در کشور هستی بر جای نمی ماند .

ایجاد موجودات ، رزق مخلوقات ، رشد و نمو نباتات ، جنبش جمادات ، نزول آیات ، ظهور بیّنات ، بعثت پیامبران ، هدایت گمراهان ، راهنمایی گم گشتگان ، حیات جانداران ، پدید آمدن فرشتگان ، زنده شدن مردگان ، ثواب نیکوکاران ، مکافات بدکاران ، شایستگی مؤمنان ، ذلت کافران ، برپا شدن قیامت ، ظهور بهشت و دوزخ ، آمرزیده شدن عاصیان از اهل ایمان و آنچه که در همۀ هستی برای همه چیز از خیر و خوبی وجود دارد ، شعاعی از فیض عام و رحمت واسعۀ حضرت حق است .

ما گدایان خیل سلطانیم شهر بند هوای جانانیم

بنده را نام خویشتن نبود هرچه ما را لقب نهند آنیم

گر برانند و گر ببخشایند ره بجایی دگر نمی دانیم

چون دل آرام می زند شمشیر سر ببازیم و رخ نگردانیم

دوستان در هوای صحبت یار زر فشانند و ما سر افشانیم

مر خداوند عقل و دانش را عیب ما گو مکن که نادانیم

هر گلی نو که در جهان آید ما به عشقش هزار دستانیم

تنگ چشمان ، نظر به میوه کنند ما تماشاکنان بستانیم

تو به سیمای شخص می نگری ما در آثار صنع حیرانیم

هرچه گفتند جز حکایت دوست در همه عمر از آن پشیمانیم

ص:97

سعدیا بی وجود صحبت یار همه عالم به هیچ نستانیم

ترک جان عزیز بتوان گفت ترک یار عزیز نتوانیم (1)

فیض عام و عنایت بی نهایت و رحمت واسعۀ حضرت حق از دسترس فهم ما و چشم انداز تأمّل ما بیرون است . مرغ اندیشه از پرواز در آن عرصه ، ممنوع ، و شاهباز عقل از رسیدن به حقیقت آن ، محروم است .

شمارش « کل شیء » ، یا همۀ موجودات و مخلوقاتی که در سایۀ رحمت واسعه قرار دارند و این حقیقت به نهان و آشکار آن ها محیط است ، گرچه همۀ درختان قلم شود و تمام آب ها مرکب گردد و فرشتگان و جن و انس نویسنده شوند ، امکان ندارد ؛ بلکه شمارش اندکی از آن ها هم برای این همه نویسنده مقدور نمیباشد !!

ما برای فهم نصیبی بسیار اندک از رحمت واسعۀ حق که همۀ موجودات را فرا گرفته ، لازم است به تماشای اموری چند از هویّت و حیثیّت بعضی از مخلوقات مادی و برخی از واقعیات معنوی برخیزیم ، شاید روح تشنه ما به جرعه ای از این دریای بی نهایت دست یابد و اندکی از آتش عطش خود را فرو نشاند و جلوه ای از این خورشید معنوی را - که لحظه به لحظه از افق وجود موجودات طلوع می کند - نظاره کنیم .

ولی گوشه ای از این ساختمان را که انسان روی سیّاره ای از آن برای مدتی اندک مهمان است و از مواهب و نعمت های قرار داده شده در این سیّاره و آنچه از آسمان بر او نازل می شود استفاده می کند ، می توان با عینک دانش و بینش تماشا کرد ، تا به اندازۀ ذرّه ای ناچیز معلوم شود که فراگیری رحمت واسعۀ حق چه معنا دارد ، و چه حقیقت عظیم و واقعیت حیران کننده و بهت آوری است ؟!

همه چیز در جهان ، از باکتری های ذرّه بینی و ویروس هایی که از میکرون « یک هزارم میلیمتر » کوچکترند ، تا ستارگان و کهکشان هایی که میلیون ها کیلومتر از ما دورند ، از اتم ساخته شده است .

اتم ها به اندازه ای ریزند که با نیرومندترین میکروسکوپ ها هم دیده نمی شوند .

در سر یک سنجاق 55 میلیون میلیون میلیون اتم وجود دارد ، اگر بتوانیم سر سنجاق را به اندازۀ یکی از عظیم ترین بناها بزرگ کنیم ، هر اتم مانند مگسی است که روی یکی از ستون ها بخزد .

اتم ها « به رحمت حق » از ترکیب سه ذرّۀ اصلی به نام های الکترون ، پروتون و نوترون آفریده شده اند . الکترون واحد الکتریسیتۀ منفی ، پروتون واحد الکتریسیتۀ مثبت و نوترون از جهت الکتریکی خنثی است .

پروتون ها و نوترون ها با هم ، هستۀ اتم را تشکیل می دهند . الکترون ها روی مداری به دور هسته می چرخند ، به همان صورت که ماه دور زمین می گردد (1) .

اتم های بیرون از دایره شمار ، مصالح ساختمان جهان هستند . این که ماده و مصالح ساختمان جهان چگونه پدید آمد و آفرینش آن ها به چه کیفیت صورت گرفت ، جز آفریدگار یکتا کسی بر آن آگاه نیست :

ص:99

« مٰا أَشْهَدْتُهُمْ خَلْقَ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ وَ لاٰ خَلْقَ أَنْفُسِهِمْ » (1).

ما انسان را شاهد آفرینش آسمان ها و زمین و آفرینش خودش قرار ندادیم .

آنچه از نظر قرآن محقق است و عموم دانشمندان بزرگ هم در کتاب های خود پس از تحقیقات علمی فراوان ثبت کرده اند این است که مصالح جهان عبارت بودند از : ذرّات دود و گاز که در فضا سرگردان بودند ، ولی چنان در پراکندگی به سر می بردند که به ندرت با یکدیگر تصادم می کردند .

« ثُمَّ اسْتَویٰ إِلَی السَّمٰاءِ وَ هِیَ دُخٰانٌ » (2).

سپس به آفرینش آسمان ها توجّه فرمود ، در حالی که توده ای از دود بود .

آن گاه با آفرینش ستارگان به تزئین آسمان پایین ، که نزدیک ترین آسمان به ماست پرداخت . به این ترتیب که میلیون ها ذرّه و گاز به شکل ابرهای عظیم به دور هم گرد آمدند . توده های ابر ، ذرّات را به سوی مرکز جذب می کرد و بالاخره تودۀ انبوه ابر جمع می شد و ذرّات آن به یکدیگر نزدیک می گشت . این ذرّات با یکدیگر اصطکاک پیدا می کرد و گرما تولید می شد ، و گاهی در مرکز ابر گرما چنان شدّت می یافت که توده را به تابش می انداخت و فضای تاریک را روشنی می داد . سرانجام میلیون ها تودۀ ابر به صورت ستاره ها درآمدند و از آن پس در جهان تاریک نور پیدا شد و آسمان دنیا به ستارگان زینت گرفت .

در بیابان پهناور فضا ابری بی شکل در همه جا به طور یکنواخت پخش شده بود ، ذرّات ماده به هم می خوردند و با یکدیگر ترکیب می شدند ، ابر به دریایی متلاطم و خروشانی از گاز تبدیل می شد و شروع به چرخیدن می کرد ، این دریای

ص:100

دود و گاز همچنان می چرخید و می غرید و می خروشید ، و تلاطم نامرئی خیزاب ها و شکستن امواج نامرئی که هر یک به بزرگی اقلیمی بود در دل این دریا طغیان برمی انگیخت ، موج ها به هم می خوردند و بر هم می لغزیدند و در دل هم فرو می رفتند و به هم می آمیختند .

در میان این دریای جوشان ، طرحی مارپیچی از اثر چرخش مادّۀ دوّاری پیدا شد .

این صفحۀ مدوّر و گسترده ، با میانی برآمده و بازوانی که آهسته آهسته شکل می گرفت ، در سپیده دم گیتی به پیدایش گرایید . این شکل مارپیچ که آن را کهکشان راه شیری می نامند ، منظومۀ شمسی در یکی از بازوان آن قرار دارد .

در سایۀ رحمت حق و به قدرت او ، پیدایش خورشید و منظومۀ آن به این صورت بود که در یکی از بازوانِ کهکشان ، طوفانی پرآشوب پدید آمد و جریان تند گازها ، آن ها را به گردش واداشت ، و همچنان که می گردید به شکل فرفره ای گسترده و عظیم درآمد و پاره های نورانی بر گرد آن روان شدند .

این فرفرۀ عظیم در این کهکشان حیرت آور همچنان می چرخید ، تا این که کم کم گازها به مرکز آن کشیده شدند و در آنجا به صورتِ گویِ عظیم و فروزانی تراکم یافت و سرانجام به صورت خورشید تجلی کرد :

«وَ جَعَلَ الْقَمَرَ فِیهِنَّ نُوراً وَ جَعَلَ الشَّمْسَ سِرٰاجاً » (1).

و ماه را در میان آن ها روشنی بخش گردانید و خورشید را چراغ فروزان قرار داد .

سپس پاره های گاز و غباری که گرداگرد خورشید را چون هاله ای فرا گرفته بود از هم پاشید و هر پاره ای از آن به صورت گردابی درآمد . هر گرداب ، مسیری جداگانه

ص:101

داشت و در آن مسیر به دور خورشید می گردید . برخی نزدیک به خورشید و بعضی از خورشید دور بودند .

در گرداب های نزدیک خورشید ، گرما و در گرداب های دوردست ، سرما حاکم بود .

در هر گرداب ، ذرّات گاز و غبار ، پیوسته در گردش بود . از برخی ذرّاتِ گاز ، بخار آب پدید می آمد و مانند شبنم به روی ذرّات غبار می نشست ، و چون ذرّات غبار به هم می رسیدند ، رطوبت شبنم آن ها را به یکدیگر می چسباند و گاهی نیز به شکل پاره های یخ زدۀ آب و گِل درمی آمدند .

در هر گرداب ، میلیون ها از این پاره ها در گردش بودند . نیروی جاذبه ، آن ها را به سوی یکدیگر می کشید . این پاره ها به هم می پیوستند و توده های بزرگ تر می ساختند و گوی عظیم و چرخانی پدید می آوردند . این گوی عظیم با نیروی جاذبه ای که داشت ، پاره های پیرامون خود را به سوی خویش می کشید و روز به روز بزرگ تر می شد و سرانجام - به قدرت و رحمت خدا - این گوی به صورت زمین پدیدار شد .

بعد سایر سیّارات نیز از گرداب ها رخ نمودند . هر سیّاره در مسیر خود گِرد خورشید می گردید . عطارد از همه به خورشید نزدیک تر بود و پس از آن زهره ، زمین و مریخ بودند . در آن سوی مریخ ، سیّاره های عظیمِ مشتری ، زحل ، اورانوس و نپتون به دور خورشید گردش داشتند ، و بسی دورتر از نپتون ، سیارۀ پلوتو بود (1) .

جهان ، همان اندازه بزرگ است که اتم کوچک است ، و بشر هرگز نخواهد توانست حدّ آن را ببیند . نور ، با سرعت باورنکردنی در هر ثانیه سیصد هزار کیلومتر

ص:102

حرکت می کند ؛ با وجود این سرعت ، نورِ نزدیک ترین ستاره چهار سال در راه است تا به ما برسد !!

تلسکوپ کوه « پالومار » کالیفرنیا که قطر آینۀ آن پنج متر است می تواند ستارگانی را در فضا ببیند که نورشان پس از هزار میلیون سال به ما می رسد !!

تعداد ستارگانی که اینک با تلسکوپ های نوین می توانیم ببینیم به قدری زیاد است که اگر صد سال تمام شب و روز به شمارش آن ها بپردازیم و در هر ثانیه یک ستاره بشماریم پس از پایان این مدت هنوز همۀ آن ها را نشمرده ایم (1) .

کهکشان ، قرص عظیمی است که قسمت مرکزی آن ضخیم تر است و لااقل شامل هزار میلیون ستاره است ؛ طول آن صد هزار سال نوری و ضخامت آن در مرکز ، بیست هزار سال نوری است !!

تا جایی که ما می توانیم با بزرگ ترین دوربین های نجومی امروزی آسمان و کهکشان ها را ببینیم ، احتمالاً در جهان صد و پنجاه میلیون کهکشان وجود دارد و فاصلۀ متوسط بین دو کهکشان همسایه ، دو میلیون سال نوری است (2) .

این مجموعۀ عظیم ، گوشه ای از جهان ناشناخته است و فقط به وسیلۀ تلسکوپ های محدود رصد شده ، و قسمت اعظم آن از دسترس دید تلسکوپ ها بیرون است و هرگز طول و عرض و حجم و حدود آن به دست دانش نمی افتد و جز آفریننده اش از چگونگی و هویتش آگاه نیست .

بنا به گفتۀ بصیر بی نظیر ، آیت کبیر ، صالح خبیر ، حضرت امیر علیه السلام : آفرینش در احاطۀ رحمت حق است . رحمتی که مایۀ ایجاد و رشد و نمو و رساندن خیر و دفع شر و زمینۀ شکل گیری و نظام آن شد .

ص:103

آبِ یاخته های بدن انسان ، دارای مقدار زیادی پتاسیم می باشد و عملاً فاقد نمک است . ولی آبِ خارج از یاخته ها ، عملاً پتاسیم ندارد ، بلکه دارای مقدار زیادی نمک است و این ترکیبِ آب خارج از یاخته ها ، جزء به جزء به آبِ دریایی شباهت دارد که میلیون ها سال قبل ، اولین اشکال حیات در آن شکل می گرفت و بعداً زمانی که موجودات آبی به خشکی روی آوردند ، دریای درون را نیز با خود آوردند ؛ چون بدون آن زندگی برای آن ها در خشکی ممکن نبود .

آری ، این است معجزۀ شگفت انگیز قرآن که در صحرایی خشک و سوزان و بدون ابزار علمی و در جامعه ای بی سواد اعلام کرد :

« اوست که بشر را از آب آفرید » .

حیرت انگیز ، دسته جمعی به قصد رسیدن به « اوول » (1) ، حرکت می کنند .

تخمدان یک زن جوان ، تقریباً شامل سیصد هزار هزار تخمک نارس است ، ولی از همۀ این ها در حدود چهار صد عددشان رسیده و بالغ می شوند .

هنگام قاعدگی ، تخمک ، پس از تَرَک خوردن کیسه ای که محتوی آن است ، به روی دنباله های لولۀ کوتاهی که از تخمدان تا زهدان کشیده شده می افتد و با حرکت مژه های لرزان این لوله ، خود را به زهدان می رساند و به این ترتیب تخمدان ، خود را برای پذیرش اسپرم نر آماده می کند !

می زنند و تا زمانی که یکی از کرمک ها نتواند خود را در آغوش تخمک فرو برد ، این عمل ادامه دارد .

هر اسپرم کوشش می کند اولین نفری باشد که به درون تخمک وارد می گردد ، تا این که اولین اسپرم پوسته را می شکافد و وارد تخمک می شود ، و به محض ورود ، دُم کرمک قطع شده ، محل ورود متورم می شود . در این هنگام ، پروتوپلاسمای تخمک نیز منقبض گشته ، مایعی از خود خارج می کند تا کرمک های دیگر نتوانند وارد آن شوند .

بنا بر این از دویست میلیون اسپرم ، تنها یک اسپرم با تخمک می آمیزد و انسان تولید می شود ، و چنانچه ارادۀ حق و رحمت واسعه اش تعلق بگیرد ، دو یا سه اسپرم وارد می شود در این صورت در رحم زن ، جنین دوقلو یا سه قلو پرورش می یابد .

و در نتیجه ، موجود تازه ای بنام سلّول تخم پدید می آید که در اصطلاح قرآن « امشاج » نامیده شده .

اگر بهترین وضع زندگی برای سلّول نر و سلّول ماده فراهم باشد ، قادر به ادامۀ زندگی نیستند و به زودی می میرند ، مگر آن که با یکدیگر ترکیب شوند و سلّول تخم - یا به تعبیر قرآن « امشاج » - را به وجود آورند .

پس از عمل لقاح ، سلّول تخم شروع به تقسیم می نماید . ابتدا به دو ، سپس به چهار و بعد به هشت و . . . تقسیم می شود و به همین صورت بر اثر تقسیمات متوالی ، توده ای سلولی به وجود می آید .

گلوله که در خون شناور است ، عصارۀ غذا و آب و تنفّس را که توسط دستگاه های گوارش و اکسیژن تهیه و وارد خون شده است ، گرفته و از راه ناف به بدن طفل منتقل می کند !

این است رحمت واسعۀ الهی که همه چیز را فرا گرفته و آثارش در ذرّه ذرّۀ بنای خلقت از خورشید روشن تر است .

مایعی وجود دارد که هر گاه ضربه ای به شکم وارد شود ، این ضربه به مایع منتقل می گردد و در آن خنثی و مستهلک می شود .

این است رحمت واسعۀ حق که همه چیز را فرا گرفته و گوشه ای از آثارش در اوضاع و احوال جنین لمس می شود .

این همه کار ، ماشین اختراعی نخواهد توانست تمام وظایف مغز یک انسان معمولی را از نظر تفکّر و اندیشه انجام دهد .

فرمان مکیدن شیر از پستان مادر ، از مغز کودک به دو لب صادر می شود و کودک با خاطری آرام و بدون اشتباه از شیر مادر تغذیه می کند .

در پیکر مادر یک کارخانۀ شیمیایی اتوماتیک وجود دارد که خون را به صورت یک غذای بسیار لطیف و سودمند و گوارا تبدیل می کند ، که برای تغذیۀ نوزاد و دستگاه های گوارش وی مناسب است .

پس از آن که جنین در رحم مادر قدم می گذارد ، کارخانۀ شیرسازی سر از خواب برمی دارد و کم کم شروع به کار می کند . هر چه جنین رشد کند فعالیت این کارخانه رو به افزایش می رود تا در وقت ولادت شیری که با مزاج نوزاد سازگار باشد آماده شود .

پس از ولادت ، هر چه کودک بزرگ تر شود و دستگاه گوارش وی نیرومندتر گردد این کارخانه در محصول خود تغییراتی می دهد !

این حقایق شگفت انگیز و واقعیات حیرت آور و فعل و انفعالات و تغییر و تحولات که همه و همه در راه بهره وری انسان انجام می گیرد ، جز جلوۀ رحمت خدا و مهر بی پایان او و رأفت و لطف فراگیرش چیز دیگری است ؟!!

این انسان است که با دقّت و تأمل و تفکّر و اندیشۀ در این امور بهت آور ، باید در راه سپاس گذاری از حضرت محبوب قدم بگذارد و هر لحظه برای جلب فیوضات بیشتر ، و بخصوص فیوضات معنوی ، دست گدایی به پیشگاه او بردارد و با همۀ وجود بگوید : اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِرَحْمَتِکَ الَّتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْ ءٍ .

ص:114

2 - دارای غدّه هایی است که ایجاد عرق می کنند و آن را از بدن بیرون می دهند تا حرارت بدن همیشه منظّم باشد و بالا نرود .

3 - دارای غدّه های روغنی است که پیوسته موها و خود را تازه و نرم نگاه دارند .

4 - در برابر حملۀ میکروب های خارجی ، خط دفاعی کشور بدن است .

5 - سم هایی را که در بدن پیدا می شود به وسیلۀ عرق دفع می کند و در این کار به کلیه ها کمک می دهد .

6 - از بیرون آمدن مایع های سودمند بدن جلوگیری می کند .

7 - مرکز حسّ لامسه است . همان حسّی که سردی ، گرمی ، زبری ، صافی ، نرمی ، سفتی ، ضخیمی و نازکی اجسام را به ما گزارش می دهد .

پوست ، جسمی است که رحمت خدا او را فرا گرفته و اگر اتصال به رحمت خدا نداشت ، این همه فعل و انفعال سودمند در جهت حیات انسان در آن انجام نمی گرفت .

ای که درد مرا تویی درمان ای که راه مرا تویی پایان

کمر خدمتت به دل بستم هر چه گویی به جان برم فرمان

داده ام تن به خدمت تو به دل داده ام دل به طاعت تو به جان

هر چه خواهی بیار بر سر من یک دمم از درت ولیک مران

به خیال تو زنده است این سر به هوای تو زنده است این جان

گر نه در سر خیال توست مقیم ور نه در جان هوای توست روان

نیستم من ، به جز تن بی سر نیستم ، غیر قالب بی جان

یکدم ار وصل تو دهد دستم می دهم در بهاش جان و جهان

ص:116

نه جهان خواهم و نه جان ، جانا هم جهان فیض را تویی هم جان (1)

که از خطوط دفاعی بدن گذشته اند و داخل خون شده اند ، به جنگ برمی خیزند ، تا همگی را به دیار نیستی رهسپار کنند . نکتۀ قابل توجّه این که این گویچه های سپید ، با میکروب های پاک و طیّبی که وارد کشور بدن می شوند همه نوع همکاری را دارند (1) .

مگر نه این است که رحمت الهی و رأفت رحمانی ، همۀ این ها را فرا گرفته که اینگونه بشر را از حوادث و آفات حفظ می کنند و او را در مسیر حیات با فعل و انفعالات خود یاری می دهند . به راستی انسان چه اندازه مورد رحمت خداست ؟ رحمتی که ظاهر و باطن و ذرّه ذرّه وجود او را فرا گرفته و یک لحظه او را تنها نمی گذارد ؟!!

هنگام نفس کشیدن ، مقداری اکسیژن وارد ریه ها می شود و با خون ترکیب می گردد و دستگاه پخش خون آن را به قسمت های مختلف بدن می رساند .

اکسیژن ، غذا را در سلّول های گوناگون بدن با حرارتی ضعیف ، آهسته و آرام می سوزاند و حرارت غریزی را به وجود می آورد . در اثر احتراق غذا ، گازهای زهرآگینی به نام « کربونیک » ایجاد می شود . این گاز در بازگشت مجدد خون به ریه ها با خون داخل آن ها شده و از راه تنفّس بیرون رفته جزء هوا می شود .

کار همۀ جانداران همین است که اکسیژن هوا را می گیرند و گاز کربونیک تحویل می دهند .

در این جا پرسشی پیش می آید که ؛ چرا اکسیژنِ هوا تمام نمی شود ؟ چرا که مقدارش محدود و معین بوده و در اثر تنفّس میلیاردها انسان و جاندار دیگر در هزاران سال باید تمام شده باشد .

هر فردی از انسان ، در 24 ساعت ، در ضمن تنفّس ، به طور معمول 250 گرم کربن خالص از ریه بیرون می دهد . اگر مجموع افراد بشر را فرضاً سه میلیارد بدانیم ، در ظرف یک سال دویست و هفتاد و سه میلیون و هفتصد و پنجاه هزار تن کربونیک - که گازی سمّی است - تولید می شود و تقریباً برابر همین مقدار را جانوران در ضمن تنفّس ایجاد می کنند .

این گاز سمّی که دم بدم به طور تصاعدی افزوده می شود به کجا می رود ؟ اگر در هوا موجود است باید تعادلش با اکسیژن بهم بخورد ، زیرا اکسیژن پیوسته در حال کم شدن و کربن در حال افزایش است . پس چرا انسان ها و جانداران همگی زنده مانده اند و به کام مرگ نیفتاده اند ؟!

پاسخ این سؤال این است :

رحمت الهی این مشکل را به آسانی حل کرده و با آسان ترین راه ، انسان ها

ص:119

و جانداران را از خطر مرگ بار این گاز نجات داده است .

او سلسله ای بر موجودات زندۀ این جهان افزوده که شماره اشان برای کسی معلوم نیست . و تنفّس کننده های زندۀ دیگری را ایجاد کرده که تنفّس آن ها درست بر خلاف نفس کشیدن جانداران است .

آن ها وقتی نفس می کشند ، کربن را از هوا می گیرند و اکسیژن تحویل می دهند ، در نتیجه تعادل را میان این دو گاز هوا برقرار می کنند . این موجودات زنده و خدمت گذاران دیرینه ، سلسلۀ گیاهان هستند .

گیاه ، عمل کربن گیری را از هوا به وسیلۀ برگ های خود انجام می دهد و کربن را در تنۀ خود نگاه می دارد و اکسیژن را در هوا ارسال می کند ، به همین خاطر بخش مهم وجود گیاهان از کربن است .

بر اساس آیات قرآن و کلام ملکوتی امام عاشقان و امیرالمؤمنین علیه السلام در دعای کمیل ، رحمت الهی هر برگی را فرا گرفته که این گونه بساط حیات را از خطر نابودی حفظ می کند . آثار رحمت فراگیر حضرت حق در تنه ، شاخه ، برگ ، شکوفه ها و گل های گیاهان با چشم سر قابل مشاهده است . آن که نمی بیند بیمار است و آن که تدبر نمی کند دچار سرطان جهل و غفلت است .

انسان ، با عقل و شعور خدا داده ، از انواع سبزیجات و حبوبات و میوه ها برای سلامت بدن و رفع گرسنگی و لذّت بردن و ادامۀ حیات استفاده می کند . این مجموعه ، در کارگاه عظیم بدن او ، به آنچه که مورد نیاز بدن است از قبیل : رنگ ، استخوان ، پوست ، عصب ، پی ، رگ ، خون ، مو ، ناخن ، انرژی ، حرارت و . . .

به سبب رحمت الهی تبدیل می شود .

چشم دل باز کن که جان بینی آنچه نادیدنی است آن بینی

گر به اقلیم عشق روی آری همه آفاق گلسِتان بینی

ص:120

بر همه اهل آن زمین به مراد گردش دور آسمان بینی

آنچه بینی دلت همان خواهد آنچه خواهد دلت همان بینی

بی سر و پا گدای آنجا را سر به ملک جهان گران بینی

هم در آن پابرهنه قومی را پای بر فرق فرقدان بینی

هم در آن سر برهنه جمعی را بر سر از عرش سایبان بینی

گاه وجد و سماع هر یک را بر دو کون آستین فشان بینی

دل هر ذرّه را که بشکافی آفتابیش در میان بینی

هرچه داری اگر به عشق دهی کافرم گر جُوی زیان بینی

جان گدازی اگر به آتش عشق عشق را کیمیای جان بینی

از مضیق جهات در گذری وسعت ملک لا مکان بینی

آنچه نشنیده گوش آن شنوی و آنچه نادیده چشم آن بینی

تا بجایی رساندت که یکی از جهان و جهانیان بینی

با یکی عشق ورز از دل و جان تا به عین الیقین عیان بینی

که یکی هست و هیچ نیست جز او « وحده لا إله إلّاهو » (1)

رحمت فراگیر او نسبت به همۀ آن ها سبب شده است که آثار بسیار عظیمی از وجودشان آشکار شود و در این عرصه ، سودگیری انسان از آن ها جایگاه خاصی دارد .

1 . حشرات بارور کننده :

درخت میوه هم نر است و هم ماده ، هم گرده دارد که مانند نطفۀ مرد است و هم تخمک که نشانۀ مادگی اوست . اگر گردۀ درخت نر ، به تخمک درخت مادۀ هم نوع خود و یا بالعکس نرسد ، میوه و ثمری وجود نخواهد داشت .

برای باروری بعضی از گیاهان ، حضرت رحمان ، حشرات بسیار ریزی را به وجود آورده است . که این وظیفه را با بهترین شکل انجام می دهند . گردۀ این را به تخمک آن و گردۀ آن را به تخمک این می رسانند .

شگفتی این جاست که این مأموران زبردست اشتباه نمی کنند ؛ گردۀ سیب را به تخمک هلو ، و گردۀ زردآلو را به تخمک خربزه نمی رسانند ، بلکه سیب را به سیب ، و هلو را به هلو تلقیح می کنند .

2 . گاو و گوسفند :

« دانشوران علوم طبیعی که می گویند : هر چیزی در طبیعت به اندازۀ احتیاج موجودات است ، سخنی است درست .

آری ، در حیوانات پستاندار ، شیر در سینۀ مادران به اندازۀ نیاز نوزادان نهاده شده است ، ولی خدای متعال ، که رحمتش همه چیز را فرا گرفته ، گاو و گوسفند را از این قانون کلّی - که در همۀ پستانداران جاری است - مستثنی کرده ؛ چرا که شیر این حیوانات نه تنها غذای نوزادان آن هاست ، بلکه غذای کاملی برای بشر نیز به شمار می آید .

شیر گاو و گوسفند برای نوزادان و کودکان و حتی انسان های در حال رشد و یا

ص:122

تکامل یافته ارزش غذایی بسیار مهمی دارد و فراورده های شیری ، یکی از بزرگ ترین احتیاجات غذایی بشر را تأمین می کند » (1) .

آیا رحمت و لطف خدای متعال در حق انسان به روشنی دیده نمی شود ؟ خدای متعال در سایۀ رحمت بی نهایت خود این حیوانات را در خدمت انسان قرار داده است . حیواناتی که سود آن ها بسیار سرشار و زیان های احتمالی آن ها بسیار کم می باشد .

بشر از تمام اعضا و جوارح گوسفند بهره می برد و سر تا پای وجود این حیوان ، خدمت گزاری به انسان است .

نکتۀ قابل توجّه و شگفت آور این که با وجود تنوع و گروه بندی گوسفند به :

پشمی ، گوشتی و شیری ، خوراک هر سه گروه این حیوان یکی است و این قدرت پروردگار عالم است که در وجود یک حیوان ، یک نوع غذا را به سه فرآوردۀ پرارزش برای حیات انسان تبدیل می کند و خوراک و پوشاک انسان را - که گروهی هم در میانشان قدر ناشناس وجود دارد - تأمین می نماید .

گوسفند ، یک جزء ناچیز از « کل شیء » است که رحمت الهی ، او را فرا گرفته است . جلوۀ آثار رحمت حق در این موجود به اندازه ای است که توضیح و تفسیرش کتاب ها نیاز دارد .

3 . زنبور عسل :

گیاه شناسان می گویند :

« بیشتر گل ها در سرتاسر روز شیره ندارند ، بلکه در وقت معیّنی از روز شیره می دهند و زمان شیره دهی آن ها از سه ساعت تجاوز نمی کند . گل ها ، شیرۀ خود را

ص:123

همگی در یک وقت عرضه نمی کنند . پاره ای در صبح گاه ، برخی هنگام ظهر و دسته ای بعد از ظهر شیرۀ خود را در معرض قرار می دهند . زنبور عسل گیاه شناس و وقت شناس است ، گل ها را می شناسند و ساعت شیر دهی هر گلی را می داند ، و در همان وقت به سراغ آن گل می رود تا شیره اش را بمکد » (1) .

سپس شیرۀ گل را در کارگاه وجود خود تبدیل به ماده ای شیرین ، مصفّا ، خوشمزه ، انرژی بخش و خوشرنگ می کند که در تمام مواد غذایی جهان بی نظیر و از فاسد شدن مصون است . و علاوه بر همۀ این ها به فرمودۀ قرآن برای انسان ها جنبۀ درمان از بیماری ها دارد : «فِیهِ شِفٰاءٌ لِلنّٰاسِ » (2).

در بارۀ زنبور و زندگی این موجود شگفت انگیز ، صدها کتاب نوشته شده که هر ورقش نشانگر رحمت فراگیر حضرت حق نسبت به همۀ شئون این موجود به ظاهر کوچک ، ولی بسیار بزرگ است .

تأمین کند ، تا با تکیه بر عقل و خرد و به کارگیری اراده و اختیار و آزادی و حریت ، هدایت تشریعی را که به عبارت دیگر صراط مستقیمی است که کتب آسمانی و نبوت انبیا و ولایت امامان علیهم السلام و به خصوص قرآن مجید آن را ترسیم کرده اند و از بی نظیرترین نعمت ها است ، انتخاب کند و از این راه ، تکالیف و وظایف و مسئولیت های خود را نسبت به خالق دریابد و صادقانه و عاشقانه همراه با همّتی بلند و عالی به اجرای آن ها اقدام کند و از این طریق به رشد و کمال مطلوب برسد و در این چند روز محدودی که در دنیاست ، به آباد کردن آخرت ابدی و سرای جاودانی بپردازد و خود را برای بهره گیری از رضوان اللّٰه و بهشت ، مهیا کند .

انسان اگر به تمام نعمت های مادی و معنوی حضرت ربّ العزّه بیاندیشد و با دقّت و تأمّل بنگرد ، می یابد که رحمت رحیمیّۀ پروردگار و فیض عام و خاص خدای مهربان ، ظاهر و باطن و غیب و شهود و ملک و ملکوت و همۀ شئون او را فرا گرفته ، و سعۀ رحمت حضرت دوست او را در خود فرو پوشانده و وی را آن چنان مورد مهر و محبّت خود قرار داده که موجودی از موجودات حتی فرشتۀ مقرب را این گونه مورد عنایت و لطف و رأفت و کرم و رحمت قرار نداده است !!

در این زمان است که با چراغ معرفت ، قدم عشق در جادۀ تکلیف می گذارد و با کمک ایمان برای رسیدن به لقاء دوست حرکت می کند و لحظه ای از بندگی حق و خدمت به خلق دریغ نمی ورزد و با تمام سلّول های وجودش و رگ و پی و اعضا و جوارحش و دل شیدا و عاشقش و جان واله و حیرانش و زبان گویایش و سینۀ سوزانش و پوست و گوشت و استخوانش و همۀ هستی اش ، خاضعانه و خاشعانه ، روزانه و شبانه در پیشگاه محبوب ازلی و ابدی به عنوان توسّل و تمسّک به رحمت سرمدی عرضه می دارد :

ص:125

ملکا ذکر تو گویم که تو پاکی و خدایی نروم جز به همان ره که توام راه نمایی

همه درگاه تو جویم همه از فضل تو پویم همه توحید تو گویم که به توحید سزایی

تو حکیمی تو عظیمی تو کریمی تو رحیمی تو نمایندۀ فضلی تو سزاوار ثنایی

بریّ از رنج و گدازی بریّ از درد و نیازی بریّ از بیم و امیدی بریّ از چون و چرایی

نتوان وصف تو گفتن که تو در فهم نگنجی نتوان شبه تو جستن که تو در وهم نیایی

همه عزّی و جلالی همه علمی و یقینی همه نوری و سروری همه جودی و جزایی

همه غیبی تو بدانی همه عیبی تو بپوشی همه بیشی تو بکاهی همه کمّی تو فزایی

« أحَدٌ لیسَ کَمِثْلِه » « صَمَدٌ لَیْسَ لَهُ ضِد » « لِمَنِ الْمُلْک » تو گویی که مر آن را تو سزایی

لب و دندان سنایی همه توحید تو گوید مگر از آتش دوزخ بودش روی رهایی (1)

انسان با انتخاب صراط مستقیم و هدایت قویم الهی و عمل به تکالیف و وظایف و رعایت حلال و حرام و خدمت به خلق خدا ، بنا به فرمودۀ قرآن مجید از اجر

ص:126

عظیم ، اجر غیر ممنون ، اجر کریم ، اجر کبیر ، رضای حق ، خلود در بهشت که همه و همه رحمت خدا نسبت به اوست بهره مند می شود .

غَفُورٌ حَلِیمٌ » (1)؛ «وَ اللّٰهُ یَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ یَشٰاءُ » (2)؛ «وَ اللّٰهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ » (3)؛ «إِنَّ اللّٰهَ کٰانَ عَفُوًّا غَفُوراً » (4)؛ «إِنَّ اللّٰهَ کٰانَ تَوّٰاباً رَحِیماً » (5)؛ «وَ هُوَ أَرْحَمُ الرّٰاحِمِینَ » (6)؛ «إِنَّ رَبَّکَ وٰاسِعُ الْمَغْفِرَةِ » (7)؛ ختم می شود فراوان است . با توجّه به عمق این آیات ، روی آوردن به سوی حضرت حق و توبه از گناه و جبران عصیان و خطا ، واجب و ناامیدی از رحمت حضرت او حرام و گناه کبیره است .

ببخشایید و به رحمت من داخل بهشت شوید (1) .

در روایت آمده :

« وقتی روز قیامت شود ، بنده ای از اهل ایمان را حاضر کنند ، خطاب رسد : بندۀ من نعمتم را سربار معصیت ساختی و چندان که نعمت را بر تو افزودم تو بر عصیان افزودی . بنده از خجلت معصیت سر در پیش افکند . از پیشگاه رحمت خطاب رسد : ای بندۀ من ، سر بردار که همان ساعت که معصیت می کردی تو را آمرزیدم و قلم عفو بر آن کشیدم » (2) .

و نیز روایت شده :

« بنده ای را نزدیک آرند ، آن بیچاره به خاطر گناه بسیار سر به زیر اندازد و از شرمساری به گریه درآید ، از درگاه عزّت و رحمت خطاب رسد : آن روز که گناه می کردی و می خندیدی تو را شرمسار نساختم ، امروز که سر شرمساری و خجلت به پیش انداخته ای و گناه نمی کنی و زاری و گریه می آوری چگونه تو را عذاب کنم ، گناهت را بخشیدم و اجازۀ درآمدن به جنت را به تو مرحمت کردم » (3) .

از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت شده :

خدا را صد رحمت است ، از آن صد رحمت ، یکی را بر جنّ و انس و چهارپایان نازل کرد و نود و نه دیگر را ( در خزانۀ احسان خود ) نگاه داشت تا در آخرت بر

ص:129

بندگان نثار فرماید (1) .

از رئیس محدثین ، حدیث شناس کم نظیر ، « شیخ صدوق » رحمه الله ، از امام صادق علیه السلام روایت شده :

چون قیامت برپا شود ، رحمت واسعۀ الهی چنان جلوه کند و از گناهکاران فوج فوج بیامرزد ، که شیطانِ رانده شده ، در عفو خدا به طمع افتد (2) !!

در روایتی بسیار مهم آمده :

چون بندۀ مؤمن را در قبر گذارند و سر قبر را بپوشانند و دوستان و رفیقان برگردند و او را در کنج لحد تنها گذارند ، حضرت عزّت از روی لطف و رحمت به او خطاب کند : بندۀ من در این تاریکی تنها ماندی و آنان که به خاطر خشنودی شان معصیت مرا کردی و رضای آنان را به رضای من برگزیدی از تو جدا شدند و تو را تنها گذاشتند و رفتند ، امروز تو را به رحمت واسعۀ خود بنوازم چنان که خلایق تعجّب کنند . پس به فرشتگان خطاب شود : ای فرشتگان من ، بنده ام غریب و بی کس و بی یاور و دور از وطن است اکنون در این لحد مهمان من است ، بروید او را یاری کنید و دری از بهشت به رویش بگشایید و انواع ریاحین و طعام نزدش حاضر کنید و پس از آن او را به من واگذارید که مونس او تا قیامت خواهم بود (3) .

ص:130

آلودگی و ناپاکی قابلیت همراهی با پاکان را ندارم ، اما چون این گروه دوستان خدایند ، اگر به مرافقت و موافقت ایشان دو سه گامی بروم ضایع نخواهد بود ؛ پس خود را سگ اصحاب ساخت و به دنبال آن جوانمردان فریادکنان می رفت .

یکی از حواریون باز نگریست و آن شخص را - که به نابکاری و بدکاری شهرۀ شهر و مشهور دهر بود - دید که به دنبال ایشان می آید ، گفت : یا روح اللّٰه ، ای جان پاک ، این مردۀ دل بی باک را کجا لیاقت همراهی با ماست و بودن این پلید ناپاک از پی ما در کدام مذهب رواست ؟ او را از ما بران تا ما را دنبال نکند و از همراهی ما جدا شود که مبادا شومی گناهانش دامن زندگی ما را بگیرد !!

حضرت عیسی علیه السلام در اندیشه شد تا به آن شخص چه گوید و چگونه عذر او را بخواهد ، که ناگاه وحی الهی در رسید : یا روح اللّٰه ، دوست خودپسند و دچار پندار خود را بگوی تا کار از سر گیرد ، که هر عمل خیری تا امروز از او صادر شده به خاطر نظر حقارتی که به آن مفلس انداخت از دیوان و دفتر عمل او محو کردیم و آن فاسق گناهکار را بشارت ده که به آن حسرت و ندامت که به پیشگاه ما پیش آورد ، مسیر توفیق به روی او گشودیم و دلیل عنایت را در راه هدایت به حمایت او فرستادیم (1) .

شبانه در عالم رؤیا از جانب حق تعالی به مالک دینار گفتند : بدن بندۀ ما را بردار و پس از غسل و کفن در گورستان صالحان و پاکان دفن کن . عرضه داشت : او از گروه فاسقان و بدکاران است ، چگونه و با چه وسیله مقرّب درگاه احدیّت شد ؟ جواب آمد : در وقت جان دادن با چشم گریان گفت :

یا مَنْ لَهُ الدُّنیا وَ الآخِرَةُ إرْحَمْ مَن لَیْسَ لَهُ الدُّنیا وَ الآخرَةُ .

ای که دنیا و آخرت از اوست ، رحم کن به کسی که نه دنیا دارد نه آخرت .

مالک ، کدام دردمند به درگاه ما آمد که دردش را درمان نکردیم ؟ و کدام حاجتمند به پیشگاه ما نالید که حاجتش را برنیاوردیم ؟ » (1) .

گفت : به چه اموری نسبت به تو دعا کنم ؟ دعایت را بیان کن . گفت : اول : دعا کن که خدا مرا از اسارت بندگی و بردگی نسبت به اربابم آزاد کند . دوم آن که : خواجه مرا توفیق توبه عطا فرماید . سوم آن که : عوض این چهار درهم انفاق شده را به من عطا کند . چهارم آن که : مرا و خواجه ام و اهل مجلس خواجه ام را مورد آمرزش قرار دهد .

منصور ، چهار دعا کرد و غلام با دست تهی به سوی خواجه بازگشت .

خواجه گفت : کجا بودی ؟ غلام گفت : ای خواجه ، چهار درهم دادم و چهار دعا خریدم . خواجه گفت : چهار دعا کدام است ؟ غلام گفت : دعای اول این که : از قید بردگی آزاد شوم . خواجه گفت : تو در راه خدا آزادی . دوم آن که : تو ای خواجه توفیق توبه از گناه یابی . خواجه گفت : توبه کردم . سوم آن که : خدا عوض چهار درهم را به من عطا فرماید . خواجه چهار درهم به او داد . چهارم آن که : خدای مهربان من و تو و اهل مجلس را بیامرزد . خواجه گفت : آنچه بر عهدۀ من بود بجا آوردم ، آمرزش من و تو و اهل مجلس از عهدۀ من بیرون است . خواجه شبانه در عالم رؤیا صدای هاتفی را از جانب حق شنید که : ای بنده ، تو با این فقر و مسکنت به وظیفۀ خود رفتار کردی ، حاشا به کرم ما که با وجود کرم بی پایان به وظیفۀ خود عمل نکنیم ، ما تو را و غلامت و تمام اهل مجلس را آمرزیدیم .

که او را از شهر بیرون کنید .

حکیم می گوید : پس از مدتی به آن ناحیه بازگشتم ، در آنجا از پشت در صدای ناله شنیدم ، گفتم شاید آن جوان را به خاطر ادامۀ گناه بیرون کردند و مادر از فراق او ناله می زند . در زدم ، مادر در را باز کرد ، از حال جوان جویا شدم . گفت : از دنیا رفت ولی چگونه از دنیا رفتنی ؟ وقتی اجلش نزدیک شد گفت : مادر همسایگان را از مردن من آگاه مکن ، من آنان را آزرده ام و آنان مرا به گناه شماتت و سرزنش کرده اند ، دوست ندارم کنار جنازۀ من حاضر شوند ، خودت عهده دار تجهیز من شو و این انگشتر را که مدتی است خریده ام و بر آن «بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ » نقش است با من دفن کن و کنار قبرم نزد خدا شفاعت کن که مرا بیامرزد و از گناهانم درگذرد . به وصیتش عمل کردم ، وقتی از دفنش برمی گشتم گویی شنیدم : مادر برو آسوده باش ، من بر خدای کریم وارد شدم (1) .

سحر از منادی غیبی شنید : ای گنهکار ، خدای مهربان می فرماید : چون اول توبه کردی تو را بخشیدم ، وقتی توبه شکستی در حالی که می توانستم از تو انتقام بگیرم مهلتت دادم تا توبه کردی و توبه ات را پذیرفتم تا بار سوم که توبه شکستی و خود را در معصیت غرق کردی ؛ اکنون اگر به خیال توبه هستی توبه کن که توبه ات را می پذیرم » (1) .

و نیازش خوش آمد جواب می گویم و به پاسخش لبیک می سرایم تا به این وسیله راه را پیدا کند . در آن هنگام زبان او به خواندن خدای مهربان گشوده شد !! » (1) .

و زاری افتاده .

جبرئیل بر وی سلام کرد و گفت : ای عابد ، خود را به زحمت مینداز ، که نام تو در لوح محفوظ داخل صحیفۀ تیره بختان است .

عابد پس از شنیدن این خبر چون گلبرگ تازه که از وزش نسیم سحری شکفته شود ، لب خندان کرد و چون بلبل خوش نوا که در مشاهدۀ گل رعنا نغمۀ شادی سراید زبان به گفتن « الحمد للّٰه» به حرکت آورد .

جبرئیل گفت : ای پیر فقیر ، با چنین خبر دلسوز و پیام غم اندوز تو را نالۀ « إِنّٰا لِلّٰهِ» باید کرد نعرۀ « الحمد للّٰه» میزنی ؟، تعزیت و تسلیت روزگار خود می باید داشت ، نشانۀ تهنیت و مسرّت اظهار می کنی !!

پیر گفت : از این سخن درگذر که من بنده ام و او مولا ، بنده را با خواهش مولا خواهشی نباشد و در پیش ارادت او ارادتی نماند ، هرچه خواهد کند ، زمام اختیار در قبضۀ قدرت اوست ، هرجا خواهد ببرد ، عنان اقتدار در کف مشیّت اوست هرچه خواهد کند ، « الحمد للّٰه» اگر او را برای رفتن به بهشت نمی شایم ، باری برای هیمۀ دوزخ به کار آیم !

جبرئیل را از حالت عابد رقت و گریستن آمد ، به همان حال به مقام خود بازگشت . فرمان حق رسید در لوح نگر تا ببینی که نقاش «یَمْحُوا اللّٰهُ مٰا یَشٰاءُ وَ یُثْبِتُ » (1)چه نقش انگیخته و صورتگر «وَ یَفْعَلُ اللّٰهُ مٰا یَشٰاءُ » (2)چه رنگ ریخته ؟

جبرئیل نظر کرد نام عابد را در دیوان نیک بختان دید . وی را حیرت دست داد ، عرضه داشت : الهی ، در این قضیه چه سرّی است و در تبدیل و تغییر مُجرمی به

ص:138

مَحرمی چه حکمت است ؟

جواب آمد : ای امین اسرار وحی و ای مهبط انوار امر و نهی ، چون عابد را از آن حال خبر کردی ننالید و پیشانی جزع بر زمین نمالید ، بلکه قدم در کوی صبر گذاشت و به حکم قضای من رضا داد ، کلمۀ « الحمد لله» بر زبان راند و مرا به جمیع محامد خواند ، کرم و رحمتم اقتضا کرد که به برکت گفتار « الحمد لله» نامش را از گروه تیره بختان زدودم و در زمرۀ نیک بختان ثبت کردم » (1) .

الهی رحمتت دریای عام است وز آنجا قطره ای ما را تمام است (2)

اگر آلایش خلق گنهکار در آن دریا فرو شویی به یکبار

نگردد تیره آن دریا زمانی ولی روشن شود کار جهانی

خداوندا همه سر گشتگانیم مصیبت دیده و آغشتگانیم

زسر تا پا همه پیچیم بر پیچ چه سر چه پا همه هیچیم بر هیچ

همه بیچاره مانده پای بر جای بر این بیچارگیّ ما ببخشای (3)

* * *

ص:139

آسمان ها و اجرامش را ، کهکشان ها و ستارگانش را ، منظومه ها و موجودات میانش را - که گاهی یکی از آن ها میلیاردها میلیارد تن وزن دارد - به طور معلّق در مداری معیّن ، و حرکتی منظّم به قدرتش حفظ نموده و از افتادن و متلاشی شدن آن در پناه توانایی اش نگاه می دارد .

قدرت خداوند هیچ محدودیتی ندارد (1) و آفرینش آسمان ها و زمین و انواع موجودات و شگفتی هایی که در هر یک از آن ها نهفته شده است ، نمونه ای کوچک از آن است .

انسان بعد از هزاران سال کاوش و با دستیابی به پیشرفته ترین امکانات و وسایل به گوشه ای ناچیز از این شگفتی ها دست یافته است و آنچه در گوشه و کنار عالم دیده می شود ، ذرّه ای از اقیانوس بی کران قدرت و عظمت حضرت حق است .

قرآن کریم در آیات مختلف ، قدرت نامحدود حضرت حق را بیان نموده است :

«تَبٰارَکَ الَّذِی بِیَدِهِ الْمُلْکُ وَ هُوَ عَلیٰ کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ » (2).

همیشه سودمند و با برکت است آن که فرمانروایی [ همه هستی ] به دست اوست و او بر هر کاری تواناست .

« قدیر » از مادۀ « قدرت » به معنای کسی است که هر چه اراده کند به مقتضای حکمت انجام می دهد ، نه کمتر و نه بیشتر . و به همین جهت این وصف جز دربارۀ خداوند به کار نمی رود (3) .

ص:141

و یا در آیه ای دیگر می فرماید :

«اَللّٰهُ الَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَمٰاوٰاتٍ وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ یَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَیْنَهُنَّ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللّٰهَ عَلیٰ کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ وَ أَنَّ اللّٰهَ قَدْ أَحٰاطَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عِلْماً » (1).

خداست که هفت آسمان و نیز مثل آن ها هفت زمین را آفرید . همواره فرمان او در میان آن ها نازل می شود تا بدانید که خدا بر هر کاری تواناست و این که یقیناً علم خدا به همه چیز احاطه دارد .

از دیگر نشانه های قدرت حضرت حق ، مسألۀ آفرینش و مرگ ، و تجدید حیات مردگان در جهان دیگر است .

« لَهُ مُلْکُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ یُحْیِی وَ یُمِیتُ وَ هُوَ عَلیٰ کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ » (2).

ص:142

مالکیّت و فرمان روایی آسمان ها و زمین ، فقط در سیطرۀ اوست ، زنده می کند و می میراند ، و او بر هر کاری تواناست .

انسان وقتی خود را در برابر این همه عظمت و قدرت تصوّر می کند و از طریق دلایل علمی - که از مطالعۀ مجموع مسائل شگفت آفرینش به دست می آید - و یا براهین فلسفی - از برهان وجوب و امکان (1) گرفته تا برهان سعۀ وجودی (2) - به قدرت لایزال الهی یقین پیدا می نماید ، دست عجز و نیاز به درگاه قادر مطلق دراز می نماید ، و برای بیان درخواست و حاجت خود ، خدا را به قدرت نامحدودش قسم می دهد : « وبقوتک التی قهرت بها کل شیء » .

ص:143

معبودی جز تو نیست . تو عزیز و کریمی (1) .

جمله ذرّات زمین و آسمان لشکر حقّند گاه امتحان

باد را دیدی که با عادان چه کرد آب را دیدی که در طوفان چه کرد

آنچه بر فرعون زد آن بحر کین وآنچه با قارون نمودست این زمین

وآنچه آن بابیل با آن پیل کرد وآنچه پشّه کلّۀ نمرود خورد

وآن که سنگ انداخت داودی به دشت گشت سیصد پاره و لشکر شکست

سنگ می بارید بر اعدای لوط تا که در آب سیه خوردند غوط

گر بگویم از جمادات جهان عاقلانه یاری پیغمبران

مثنوی چندان شود که چهل شتر چون کشد عاجز شود از بار پر (2)

آری ، خداوندی که رحمتش همه چیز را فرا گرفته و قدرت بی نهایتش که بر همه چیز غالب و چیره است و وجود مبارکی که همه چیز در برابر قدرتش خاضع و ذلیل است ، برای او بسیار آسان است که دعای بنده اش را که با گریه و زاری و فروتنی و با خلوص و خاکساری و در حالت تضرع و اشک باری - آن هم در شبی چون شب جمعه انجام می گیرد - مستجاب کند و برای او فوق العاده سهل است که لشکر آسمان و زمین خود را برای رساندن عبد دعا خوان به مقاصد دنیوی و اخرویش به کار گیرد .

کسی که در حال انکسار ، خدا را به رحمت و قدرتش می خواند و رحمتی و قدرتی جز رحمت و قدرت او نمی داند و نمی بیند ، آیا ممکن است دعایش به هدف اجابت نرسد ؟ هرگز .

ص:145

موجودِ ضعیف و ناتوان است که نمی تواند حاجت حاجتمند را روا کند و دعای دعا خوان را به اجابت برساند و خواستۀ خواهنده را پاسخ گوید . ذات غنی و رحمت واسعه و قدرت بی نهایت که همه چیز در قبضۀ قدرت اوست ، بر وفق مصلحت عبد و حکمت خود ، دعا را مستجاب می کند و خواستۀ خواهان را عطا می فرماید .

در دعای سیزدهم الصحیفة السجّادیة آمده :

آفریده ها را به نیازمندی نسبت داده ای و آنان هم بی چون و چرا نیازمند به تو هستند ؛ پس کسی که ترمیم خلأ و شکاف زندگیش را از تو بخواهد و تغییر تهی دستی و فقرش را از تو درخواست کند ، یقیناً حاجتش را از جایگاه اصلی اش خواسته و به دنبال مطلبش از راه صحیح و درستش آمده است . و کسی که برای حاجتش به یکی از آفریده های تو رو کند ، یا او را به جای تو وسیلۀ رسیدن به نیازش قرار دهد ، قطعاً خود را در معرض محرومیّت قرار داده و سزاوار از دست رفتن احسان تو شده است .

با اشتیاق و شوق آهنگ تو کردم و از باب اطمینان به تو ، امیدم را به جانب حضرتت آوردم و دانستم آنچه را از تو می خواهم ، هرچند زیاد باشد ، در کنار داراییت اندک است و چیزهای باارزشی که بخشش را از تو درخواست می کنم ، در جنب تواناییت کوچک و بی مقدار است . دایرۀ کرم و بزرگواریت با تقاضای هیچ کس تنگ نمی شود و دست بخشندگیت از هر دستی برتر است (1) .

ص:146

ممکنات که روزگاری عدم محض بودند و وجودی نداشتند تا قابل ذکر باشند ، با اراده و رحمت و قدرت حق وجود یافتند و تداوم وجودشان بر اثر عنایت و نظر حق و رحمت و قدرت اوست ؛ و هیچ استقلالی در هیچ زمینه ای از خود ندارند و مُهر فقر ذاتی و خضوع و ذلّت ماهیتی و حیثیتی بر پیشانی حیات آنان خورده و همیشه خاکسار و ذلیل و خاضع و خوار در جنب قدرت ازلی و ابدی او هستند .

سزاوار و شایسته انسان نیست که در برابر قدرت بی نهایت او از خود قدرتی نشان دهد و کوس منیت بزند و بر طبل تکبّر بکوبد و با خضوع ذاتی و ذلّت هویتی و با این کوچکی جثّه که جز مقداری خاک چیزی نیست و با این محدودیت روحی که جز یک نفخه و دم واقعیّتی نیست و با این محدودیت عقل که از پی بردن به حقیقت یک ذرّۀ ناچیز ، عاجز و ناتوان است ، در برابر قدرت مولا و خالق و مدبّر و پروردگارش ، که همه چیز خود را از شعاع رحمت او دارد ، عرض و اندام کند ، که عرض و اندامش عامل سقوط و ورشکستگی و افتضاح و آبروریزی و سبب محرومیّت از رحمت و گرفتار شدن به چنگال عقوبت و دچار آمدن به عذاب ابد است .

بندۀ واقعی ، در برابر قدرت و عظمت پروردگار خویش ذلیل و خاشع و خاضع است ، و سر تعظیم به درگاه ربوبی فرومی آورد ؛ اما به خود اجازه نمی دهد در برابر غیر او ، خود را خوار سازد .

امام صادق علیه السلام فرمودند :

« إنَّ اللّٰهَ تَبارَکَ وَتعالیٰ فوَّضَ إلَی المُؤْمِنِ کلَّ شیءٍ إلّاإذلالَ نَفْسِهِ » (1) .

ص:147

خدای تبارک و تعالی اختیار هرکاری را به مؤمن داده است مگر اختیار خوار نمودن خویش را ( در برابر غیر خدا ) .

حتی وجود مبارک رسول اکرم صلی الله علیه و آله کسی را که ذلّت بپذیرد ، از دائرۀ اهل بیت علیهم السلام خارج می داند و می فرماید :

« مَنْ أقَرَّ بالذُّلِّ طائِعاً فَلَیْسَ مِنّا أهْلَ البَیْتِ » (1) .

هر که آزادنه خواری و زبونی را بپذیرد از ما خاندان نیست .

لذا وجود مبارک سیّد الشهداء علیه السلام در نبرد با اشقیا ، ندای « هَیهات مِنّا الذِّلّةَ » سر داد و فرمود :

« مَوْتٌ فی عِزٍّ خَیْرٌ مِنْ حَیاتٍ فی ذُلٍّ » (2) .

مرگ با عزّت بهتر از زندگی با ذلّت است.

مؤمن واقعی عزیز است و این عزّت را خدا به او عنایت نموده و آن را در ردیف عزّت خود و پیامبرش قرار داده است :

«وَ لِلّٰهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ » (3).

عزّت و اقتدار ، تنها برای خدا و پیامبر او و مؤمنان است .

اما این عزّت ، با ذلّت در برابر عظمت حضرت حق امکان پذیر است ؛ چرا که

ص:148

ذلیل در درگاه ربوبی ، عزیز واقعی است .

در این فراز نورانی ، امیرالمؤمنین علی علیه السلام به این حقیقت اشاره دارد که همه چیز و همه کس ، در برابر عظمت خدای تبارک و تعالی ، فروتن و خوار و ذلیل است .

ذلّت در برابر خداوند امری اختیاری نیست که بتوان آن را نادیده انگاشت و یا انکار نمود ؛ چرا که « کل شیء » خاضع و ذلیل در درگاه خدای متعال اند . حتی انسان مغرور و متکبّری که از عبودیّت حضرتش سرتافته اگر چه تصوّر نماید که خوار و ذلیل در برابر قدرت باری تعالی نیست ، اما از حقایق هستی و نشانه های شکوه و عظمت پروردگار نمی تواند بگریزد و در نهایت ، ذلت و خواری خویش در برابر عظمت او را درک خواهد نمود .

این بندۀ مؤمن است که با اظهار ذلّت و خواری و زبونیِ خود به پیشگاه قادر مطلق ، خود را از مدار « کل شی » خارج نمی نماید و حقیقت عجز و ناتوانیِ خود را ابراز می نماید تا بتواند به سبب آن ، جلب رحمت و نعمت نماید .

ص:149

آری ، اوست که انرژی های مصرف شدۀ اشیا را به صورت های گوناگون جبران می کند . و جبران انرژی مصرف شدۀ خورشید یکی از نشانه ها و آیات جبروتی اوست .

و کوهبارهای سیل آسا بیشتر اوقات گِل آلود و پر از ریشه ها و تخم های گیاهان جنگلی هستند . گِل و لای رودهایی که وارد مرداب می شوند در آنجا رسوب می کنند ، کف آن را بالا می آورند و مرداب را پر می کنند . تخم ها و ریشه ها نیز رشد و نمو می نمایند و همین دو عامل بس است که بزودی مرداب را خشک کرده تبدیل به باتلاق کنند ، ولی هزاران سال است که مرداب به حال خود باقی است ، چرا ؟

خدای جبران کننده برای جلوگیری از آن ، آب دریا را به ملاقات سیلاب ها می فرستد و همان موقع که بادهای « سرنوک » و « خزری » و « میانوا » ابرها را برای باریدن به سوی جنوب حرکت می دهند ، آب پاک و تمیز دریا به جلوی آب های گل آلود رودخانه ها می روند و با آن ها مخلوط می شود ، غلظت آن ها رقیق می گردد و ریشه ها و تخم ها در اثر آب شور دریا از بین می رود .

هنگامی که این بادها آرام گرفت ، بادهای « کراموا » ، « کناروا » و « آفتاب بوشو » وارد عمل می شوند و این آب ها را سرازیر کرده ، از مرداب داخل دریای خزر می کنند و عمل تخلیۀ مرداب از آب های گل آلود انجام می شود .

بادهای « گیلوا » و « درشتوا » نیز مأمور فشار دادن آب مرداب از مشرق به سوی مغرب هستند و برای اختلاط آب ها کمک مؤثر می کنند !! (1)

سیب خوشمزۀ درختی را دقّت کنید که روزی به صورت دانه ای ریز و به حالت ذرّه ای کوچک و دربسته ، در ظرف عطاری بود .

وقتی به دست کشاورز در دل خاک تیره قرار گرفت ، عناصری از قبیل هوا ، نور ، آب ، املاح و . . . به سراغ وی آمد تا به ارادۀ حضرت حق کمبودها و نواقصش جبران شود و به صورت سیبی خوشرنگ ، خوشمزه و خوش خوراک درآید و زینت مجالس و خوراک انسان ها شود .

برای این که بیشتر با صفت جبّاریت حضرت محبوب آشنا شوید ، سطور زیر را با دقّت بخوانید .

ترکیبات سیب به طور خلاصه عبارتند از

ترکیبات ازته : ( پروتئین ها و اسیدهای آمینه : لیزین ، ارژنین ، هیستیدین ، تیروزین ) .

مواد معدنی : ( ید ، پتاسیم ، بر ، فسفر ، کلسیم ، آهن ، مس ، سدیم ، گوگرد ، منگنز ، روی ، پنیزیم ) .

مواد قندی نشاسته ای : ( دکستروز ، سلولز ، پنتوزان ، نشاسته ) .

قندها : ( گلوکز ، فروکتوز ، سوکروز ) .

مواد پکتینی : ( اسید پکتیک ، پکتین ، اسید پکثینیک ، پروتو پکتین ) .

چربی ها و اسیدها : ( اسید مالیک ، اسید سیتریک ، اسید آگزالیک ، اسید اسکوربیک ، اسید لاکتیک ) .

ترکیبات رنگی : ( انتوسیانین ها ، فلاوون ها و کلروفیل ) .

ویتامین ها : ( A - B - C - G ) .

آنزیم ها : ( کاتالاز ، اکسیداز ) .

آب : 84 درصد .

ص:154

دقّت کنید که خدای جبّار چگونه کمبودها و نواقص یک میوه را جبران می کند ؛ و اگر به جبران بقیۀ عناصر مادی و اضافه بر آن به جبران نواقص معنوی اشاره شود ، باید مطالبی بسیار مهم در صفحاتی به شمارۀ صفحات وجود کلّ موجودات نوشته شود !!

به سنگی بخشد آن سان اعتباری که بر تاجش نشاند تاج داری

به خاک تیره ای بخشد عطایش چنان قدری که گردد دیده جایش

زگِل تا سنگ وز گُل گیر تا خار از او هر چیز با خاصیتی یار

به آن خاری که در صحرا فتاده دوای درد بیماری نهاده

نروید از زمین شاخ گیایی که ننوشته ست بر برگش دوایی

در نابستۀ احسان گشاده ست به هرکس آنچه می بایست دادست

ضروریات هرکس از کم و بیش مهیا کرده و بنهاده اش پیش

چراغ افروز ناز جان گدازان نیاز آموز طور عشق بازان

اگر لطفش قرین حال گردد همه ادبارها اقبال گردد

خرد را گر نبخشد روشنایی بماند تا ابد در تیره رایی (1)

* * *

ص:155

ذاتش فقیر و در نفسش ذلیل است و مالک چیزی نخواهد بود ، مگر آن که خداوند در سایۀ عزّت خود ، به او عزّت بدهد ؛ هم چنان که دربارۀ مؤمنان چنین کرده و می فرماید :

«وَ لِلّٰهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ » (1).

عزّت و اقتدار ، تنها برای خدا و پیامبر او و مؤمنان است .

آیۀ نخست ، اختصاص عزّت به خدا و عدم امکان دسترسی به عزّت را بیان نمی نماید ، بلکه مالک حقیقی عزّت را خداوند معرّفی می نماید که او عزیز بالذات است و هر که در سایۀ او عزّت یابد ، عزیز بالعرض خواهد بود .

به همین دلیل به پیامبر خود فرمود :

«قُلِ اللّٰهُمَّ مٰالِکَ الْمُلْکِ تُؤْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشٰاءُ وَ تَنْزِعُ الْمُلْکَ مِمَّنْ تَشٰاءُ وَ تُعِزُّ مَنْ تَشٰاءُ وَ تُذِلُّ مَنْ تَشٰاءُ بِیَدِکَ الْخَیْرُ إِنَّکَ عَلیٰ کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ » (2).

بگو : خدایا ، ای مالک همه موجودات ، به هر که خواهی حکومت می دهی و از هر که خواهی حکومت را می ستانی ، و هر که را خواهی عزّت می بخشی و هر که را خواهی خوار و بی مقدار می کنی ، هر خیری به دست توست ، یقیناً تو بر هر کاری توانایی .

با توجّه به همین ملکیّت تامّ و عزّت مطلق است که چیزی در برابر عظمت او تاب و توان نمی آورد « وَ بِعِزَّتِکَ الَّتِی لا یَقُومُ لَهَا شَیْ ءٌ » .

حال که عزّت حقیقی از آنِ خداست ، تنها راه رسیدن به عزّت ، اطاعت حضرت خواهد بود .

ص:157

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید :

« إنَّ رَبَّکُمْ یَقُولُ کُلَّ یَوْمٍ : أَنَا العَزیزُ فَمَنْ أرادَ عِزّ الدارَیْن فَلیُطِعِ العَزیزَ » (1) .

پروردگارتان هر روز می گوید : تنها من عزیزم ، پس هر کس عزّت در دنیا را می خواهد ، باید از عزیز اطاعت کند .

و امیرالمؤمنین علی علیه السلام می فرماید :

« إذا طَلَبْتَ العِزّ فاطلُبْهُ بالطاعَة » (2) .

هرگاه عزّت را خواستی ، با اطاعت ، آن را به دست آور .

انسان های کوتاه فکر و جاهل ، عزّت را به مال و ثروت و ایل و تبار و پناه بردن به قدرت های دنیایی می دانند ، در حالی که هیچ یک از این عناوین ، عزّت و پایداری را برای انسان به ارمغان نمی آورد .

امام صادق علیه السلام می فرماید :

« مَنْ أَرادَ عِزّاً بِلا عَشیرَةٍ وغِنًی بِلا مالٍ وهَیْبَةً بِلا سُلطانٍ فَلیُنْقَلْ مِنْ ذُلِّ مَعصِیَةِ اللّٰهِ إلیٰ عِزِّ طاعَةِ اللّٰهِ » (3) .

ص:158

هر کس می خواهد بی آن که ایل و تباری داشته باشد عزّت مند باشد ، و بدون آن که ثروتی داشته باشد بی نیاز باشد ، و بدون آن که قدرتی داشته باشد به هیبت و شکوه برسد ، باید از خواری معصیت خدا به عزّ طاعت او در آید .

عزّت در همۀ موجودات ، شعاعی سوسو زن از عزّت و توانایی اوست . شعاع جرقۀ ناچیز و بی مقدار کجا ، و نور بی نهایت و ازلی و ابدی کجا !

آری ، بر اساس آیات قرآن عزیز ، همۀ عزّت از اوست ؛ به هرکس بخواهد به اندازۀ لیاقتش عزّت می دهد و هرکس را اراده نداشته باشد عزّت نمی بخشد و عزّت داده شده را از هرکس بخواهد باز می ستاند . پس عزیز مستقلی برابر او وجود ندارد و کسی را یارای ایستادگی در برابر عزّت او نیست . او توانای شکست ناپذیر و غالب غیرمغلوب است .

وجود یک شیء با همۀ ترکیبات وجودی اش ، از آسمان ها و زمین گرفته تا آنچه بین آسمان ها و زمین است ، از موجودات غیبی گرفته تا آنچه در مملکت شهود است ، پرتوی بسیار اندک از عزّت و توانمندی اوست ، و نسبت به حضرت او جز سایه و نمایشی ضعیف از وجود نیست ؛ پس چگونه تاب ایستادگی در برابر عزّت ازلی و ابدی و توانایی بی نهایت بیاورد !؟

ص:159

إِنَّ للّٰهِ ِ عَزَّ وَجَلَّ إِثْنَیْ عَشَرَ أَلْفَ عَالَمٍ کُل عَالَمٍ مِنْهُم أَکبَرُ مِنْ سَبعِ سَماواتٍ وَ سَبعِ أَرَضِینَ مَا یُریٰ عَالَمٌ مِنْهُمْ أنَّ للّٰهِ ِ عَزَّ وَجَلَّ عَالَماً غَیْرَهُم (1) .

خدای عز و جل را دوازده هزار جهان است که هر یک از همۀ هفت آسمان و زمین بزرگ تر است و هیچ کدام از آن ها از وجود جهانی غیر از خود خبر ندارد !!

دانشمندان کیهان شناس معاصر می گویند :

جهان هستی مرکب از هزاران جهان است و هر جهانی دارای آسمان ها و زمین هایی بزرگ تر از آسمان و زمین ما است (2) .

عدد ، به طور اغلب ، در آیات قرآن مجید و روایات ، برای بیان حدود و شماره نیست ، بلکه برای بیان کثرت و فراوانی است ؛ بنا بر این تصوّر نشود که هستی محدود به دوازده هزار جهان است . جهان ها بیش از چیزی است که در قرآن و روایات و کتاب های علم نجوم و جهان شناسی بیان شده است .

وجه اوّل : شکل قندیل بیضی است و شکل مجموعۀ نظام شمسی ما هم - به عقیدۀ متأخّرین از دانشمندان - بیضی است .

وجه دوّم : قندیل مشتمل بر جسم لطیفی است که در وسط آن است و از خود نور و نار به اطراف پراکنده می کند و نظام شمسی هم بنا بر عقیدۀ متأخرین ، مشتمل است بر کرۀ لطیف خورشید که در وسط مستقر است و از خود به سیّارات نور و نار می بخشد .

وجه سوّم : قندیل در هوا معلق و آویزان است و بر دیوار و چیز دیگری نصب نیست و منظومۀ شمسی هم معلق در فضاست .

وجه چهارم : جرم روشنی بخش که در قندیل است در وسط حقیقی آن نیست و به یک حدّ آن نزدیک تر است و خورشید هم در وسط حقیقی منظومۀ شمسی نیست .

با توجّه به وجوه مشابهت ، انطباق این روایت معجزه اثر بر مبانی هیئت جدید و مخالفتش با فلسفۀ قدیم آشکار است و صریحاً بر وجود هزاران جهان و منظومۀ شمسی که هرکدام جداگانه مشتمل بر اراضی سیّاره و اقمار و بلاد و امصار و دیار و بهشت و دوزخ و غیره و این که هر یک از جهان های این قنادیل یک نظام شمسی و به پهنای آسمان و زمین است دلالت دارد!! (1)

به دهان بردند و گزیدند . ولی امروز معلوم شده که فقط در کهکشان ما ده هزار میلیون ستاره یعنی خورشید وجود دارد .

ما وقتی هنگام شب بدون دوربین ، کهکشان را از نظر می گذرانیم حقیر و کوچک جلوه می کند و حتی جلوۀ ابرهای انبوه یک روز زمستان یا بهار را ندارد . ولی اگر به وسیلۀ یک دوربین بزرگ فلکی مثل دوربین رصدخانۀ کوه « ویلسون » ، یا دوربین بزرگ فلکی مثل دوربین رصدخانۀ کوه « پالومر » که وسعت دهانۀ آن پنج متر است ، کهکشان را از نظر بگذرانیم می فهمیم چه قدر عظمت دارد .

خورشیدها در کهکشان ما طوری یکی پس از دیگری قرار گرفته اند که شمارش دقیق آن ها امکان ندارد و هنوز هیچ منجم نتوانسته با دقّت تعیین کند که در کهکشان ما چند خورشید وجود دارد ، فقط از روی تخمین گفته اند : ده هزار میلیون خورشید در کهکشان وجود دارد ، به این ترتیب که یک قسمت از کهکشان را محدود کرده ، خورشیدهای آن را شمرده اند و از روی آن می گویند : کهکشان ما ده هزار میلیون خورشید دارد .

ممکن است شمارۀ خورشیدها خیلی بیش از این باشد ، چون ستارگان کهکشان آنقدر انبوه است که قسمتی از آن ها حاجب دیگر می شود و نمی گذارد که منجّم ، قسمت هایی را که در عقب آن ها قرار گرفته ببیند . ولی عمق شگرف کهکشان نشان می دهد که در پس خورشیدهای ظاهری ، خورشیدهای دیگر وجود دارد . در میان خورشیدهای کهکشان ، خورشیدهایی هستند که ده میلیون مرتبه از خورشید ما بزرگ ترند !!

در جهان ما میلیون ها کهکشان وجود دارد که گاهی فاصلۀ میان یک کهکشان ،

ص:163

مانند کهکشان ما ، با کهکشان دیگر به اندازۀ دو میلیون سال نوری (1) است .

قوی ترین دوربین فلکی امروز جهان دوربین رصدخانۀ کوه « پالومر » در آمریکاست . آن دوربین می تواند طیف کهکشان هایی که در فاصلۀ هزار میلیون سال نوری است ببیند . ولی گاهی از ماورای هزار میلیون سال نوری روشنایی هایی به چشم می رسد که به منجمان می فهماند در آنجا هم کهکشان هایی وجود دارد !!

وزن خورشید دو بلیون بلیون تن است و کهکشان ما که ولایت کوچکی از مملکت جهان عظیم است در حدود 165 هزار میلیون برابر خورشید وزن دارد !!

با وجود این همه مادّه و عنصر که با همۀ بزرگی و عظمتشان در سراسر جهان پراکنده است ، بیشتر جهان خالی یا تقریباً خالی است !

فاصلۀ میان ما و نزدیک ترین ستارۀ ثابت قریب 40 میلیون میلیون کیلومتر است !! (2)این گوشه ای از جهان عظیم است ، که دوربین های بسیار محدود نجومی توانسته اند به ما نشان دهند . شما با مطالعۀ همین ارقام و اعداد که نمایشگر گوشه ای محدود از جهان ، و طول و عرض و حجم و وزن آن است آیا می توانید بزرگی و عظمت حضرت حق را - آن هم عظمتی که بی نهایت است و همه چیز را پر کرده - درک کنید ؟!

جهان عظیم ، فعل و صنعت و کارخانه و کارگاه و کتاب خداست . کتاب تکوینی از فعل عظیم حق ، و از کتاب باعظمت او تا حدی بسیار بسیار محدود می توان به

ص:164

عظمت حضرت عظیم پی برد و از عمق جان و با همۀ وجود فریادی خالصانه برآورد که :

اللّٰهُ أَکْبَرُ مِنْ أَنْ یُوصَفَ (1) .

خدا بزرگ تر از آن است که وصف شود .

زیرا نیرومندترین واصفان از وصفش عاجزند و بلیغ ترین زبان ها از تعریفش لالند و پای قوی ترین اندیشه ها از رسیدن به گوشه ای از عظمتش لنگ است !

آری ، در حد استعداد و فهم خود همان را در پیشگاهش باید بگوییم که از پیامبر بزرگ اسلام صلی الله علیه و آله تعلیم گرفته ایم :

مَا عَرَفْنَاکَ حَقَّ مَعْرِفَتِکَ (2) .

گر کسی وصف او ز من پرسد بی دل از بی نشان چه گوید باز

عاشقان کشتگان معشوق اند بر نیاید ز کشتگان آواز (3)

* * *

ص:165

فرمانروایی او ، با وزیدن بادی ، قوم نیرومند عاد را هم چون علف خشکی که از زمین کنده شود از ریشه به در آورد و در لحظه ای به زندگی نکبت بارشان خاتمه داد .

فرمانروایی او ، به رود نیل دستور داد تا با موجی خروشان فرعون ستمگر ، طاغی و متکبّر را با قومش به دیار نیستی فرستد (1) .

ص:167

روزی که زمین به غیر این زمین ، تبدیل شود .

و فنای آسمان ها به این تعبیر آمده است :

«یَوْمَ نَطْوِی السَّمٰاءَ کَطَیِّ السِّجِلِّ لِلْکُتُبِ » (1).

روزی که آسمان را در هم می پیچیم ، مانند درهم پیچیدن طومار .

پس همه چیز و همه کس و به تعبیر حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام « کل شیء » فانی است و فقط وجه اللّٰه باقی است .

ما آن جهت و سویی هستیم که از آن درآیند.

امام رضا علیه السلام در ضمن روایتی به « ابا صلت » می فرماید :

ای ابا صلت ، اگر کسی صورت ظاهری مانند بقیه صورت ها برای خداوند توصیف کند ، کافر است بلکه مراد از « وجه اللّٰه » انبیا و فرستادگان و حجج الهی هستند که به واسطۀ آنان به خدای عزّوجلّ و دین و معرفتش توجّه می شود (1) .

با توجّه به این روایات می توان گفت :

ذات و صفات خداوند و هرچه موجب توجّه به خدا باشد اعم از دین ، آن، 17قرآن ، انبیا ، ائمۀ هدیٰ ، احکام الهی ، اطاعت ، عبادت ، اعمال صالحه ، تقوی و . . . وجه اللّٰه است و چون حسن آن ها ذاتی است و تغییرناپذیر است باقی خواهند ماند .

و « وجه » استعاره برای این معانی شده است ؛ چرا که صورت ، اشرف اعضا و مجمع مشاعر و موضع سجود و محل ظهور آثار خشوع است (2) .

ص:171

گشوده گردد و زمانی که برای آسانی سختی ها خوانده شوی آسان شود و وقتی برای زنده شدن مردگان به آن خوانده شوی زنده شوند ، و چون برای برطرف شدن تنگدستی و پریشان حالی خوانده شود ، برطرف گردد . . . (1) .

آنچه که امور بیان شده در این دعا را تحقق می دهد ، لفظ « قدرت » که مرکّب از « قاف » و «دال » و « را»و « تا » است ، نیست ، بلکه حقیقت قدرت و عین قدرت است .

اسمایی که پایه های « کل شیء » را پر کرده اند ، در حقیقت حقایق موجوده هستند که در قرآن و روایات از آن ها تعبیر به « اسماء » شده است .

و نیکوترین نام ها [ به لحاظ معانی ] ویژۀ خداست ، پس او را با آن نام ها بخوانید .

این آیۀ شریفه - که با تقدیم « للّٰه» افادۀ حصر می دهد و کلمۀ « الاسماء » مفید عموم است - این معنی را می رساند که هر اسم احسن که در عالم باشد ، از آنِ خداست و احدی در آن با خدا شریک نیست ، مگر این که خداوند به اراده و مشیّت خود ، پرتوی از آن را در افق وجود افرادی تجلی دهد .

ظاهر آیات ، بلکه صریح بعضی از آن ها ، این معنی را تایید می کند مانند :

«أَنَّ الْقُوَّةَ لِلّٰهِ جَمِیعاً » (1).

همۀ قدرت ویژۀ خداست [ و معبودهای باطل ، هیچ و پوچ اند ] .

« فَإِنَّ الْعِزَّةَ لِلّٰهِ جَمِیعاً » (2).

یقیناً همۀ عزّت و قدرت فقط برای خداست .

« وَ لاٰ یُحِیطُونَ بِشَیْ ءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلاّٰ بِمٰا شٰاءَ » (3).

و آنان به چیزی از دانش او احاطه ندارند مگر به آنچه او بخواهد .

ص:174

« هُوَ الْحَیُّ لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ » (1).

اوست زندۀ [ بی زوال ] ، هیچ معبودی جز او نیست .

و همچنین ظاهر کلام خدای تعالی در هر جایی که ذکری از اسماء خود نموده این معنا را تأیید می کند که حقیقت هر اسم حسنی تنها برای خداست (2) .

از مظاهر حقایق اسماء ، ائمۀ طاهرین علیهم السلام هستند که میان همۀ موجودات از ویژگی های خاصی برخوردارند و بین خدا و مردم تا روز قیامت واسطۀ فیض هستند . رحمت ، هدایت ، لطف ، رأفت ، کرم و غفران حق به واسطۀ آن بزرگواران به مردم می رسد و اعمال خوبشان در سایۀ معرفت و ولایت آنان به قبولی می رسد .

حکیم بزرگوار « فیض کاشانی » در تفسیر باارزش الصافی از حضرت صادق علیه السلام روایت کرده :

نَحْنُ وَاللّٰهِ الأَسْماءُ الحُسْنَی الَّذِی لا یَقبَلُ اللّٰهُ مِنَ العِبادِ عَمَلاً إلّابِمَعْرِفَتِنَا (3) .

به خدا قسم اسمای حسنای خدا ما هستیم که خدا عملی از بندگان را جز به معرفت و شناخت آنان نسبت به ما و ولایت و جایگاه ما قبول نمی کند .

بنا بر این توجّه به لفظ ، انسان را بجایی نمی رساند و حقیقتی را در او ظهور

ص:175

نمی دهد . باید از دنیای لفظ گذشت و به حریم حقیقت پیوست ، که آنچه آثار بر صفحۀ هستی دیده می شود از اسمای حقیقی یا عین واقعیات است .

وَبِلإسْمِ الَّذِی خَلَقْتَ بِهِ الْعَرشَ ، وبِلإسمِ الَّذِی خَلَقْتَ بِهِ الْکُرْسِیَّ ... وَبِلإسمِ الَّذِی خَلَقْتَ بِهِ الجِنَّ والإنس (1) .

تو را به حق اسمی که بوسیلۀ آن عرش را آفریدی و به حق اسمی که به سبب آن کرسی را به وجود آوردی . . . و به حق اسمی که از برکت آن جنّ و انس را پدید کردی .

می کنند که جز خدای تعالی کسی سزاوار و برازندۀ آن نیست و در این انحراف برخی از مردم ضعیف الایمان نیز شریک اند ؛ چرا که اسباب هستی را مستقل در تأثیر دانسته و دربارۀ آن ها نظریه ای دارند که با توحید سازگار نیست .

ب - گروهی دیگر که به خدای متعال ایمان دارند ، لکن در اسمای او انحراف می ورزند ؛ یعنی صفات نقص و اعمال زشت را به او نسبت می دهند . مثلاً او را جسم و محتاج به مکان دانسته و در برخی از شرائط او را قابل درک می دانند ، و علم ، اراده ، قدرت ، وجود و بقایی از قبیل علم ، اراده ، قدرت ، وجود و بقای مادی و انسانی را برایش اثبات می کنند ، و در برخی امور ، به او نسبت ظلم و جهل می دهند .

این گروه که در اسمای الهی الحاد می ورزند و غیر او را به اسم او ، یا او را به اسم غیرش می خوانند ، اهل ضلالت اند که جایگاهشان در دوزخ ، به حسب مرتبه ای است که از ضلالت دارند (1) .

خداوند نود و نه اسم - یکصد الا یک اسم - دارد ، هر کس آن ها را شمارش کند وارد بهشت می شود ، خداوند فرد است و فرد را دوست دارد .

و سپس آن حضرت ، آن 99 اسم را بیان و تفسیر می کند .

روایات دیگری نیز به صورت مختصر یا مفصّل ، 99 اسم برای خداوند ذکر نموده اند ؛ از جمله روایتی که « شیخ صدوق رحمه الله » از امام علی بن موسی الرضا علیهما السلام از پدرانش از امیرالمؤمنین علی علیه السلام نقل نموده که می فرماید :

« قالَ رَسُول اللّٰه صلی الله علیه و آله : للّٰهِ ِ عزّوجلّ تِسْعَةٌ وَتِسْعونَ اسماً مَنْ دَعَا اللّٰهُ بِهِما استَجابَ لَهُ وَمَنْ أحصاهَا دَخَلَ الجنَّةَ » (1) .

خداوند نود و نه اسم دارد که هر کس خدا را به آن بخواند ، دعای او را مستجاب می کند ، و هر کس آن ها را شمارش کند داخل بهشت می شود .

مرحوم « شیخ صدوق رحمه الله » بعد از ذکر این روایت می گوید :

منظور از « احصاء » نه تنها شمارش ، بلکه احاطۀ به آن ها و آگاهی از معانی این اسماء است .

و سپس شرح مفصّلی در تفسیر این نام های نود و نه گانه ذکر می کند (2) .

بخشی از این اوصاف ، از قبیل اوصاف کمالیّۀ ذاتیّۀ خداوند است که صفات جمال نامیده می شود و بخشی دیگر ، اوصافی است که هر گونه نقص را از ذات مقدسش دور می کند که به اوصاف جلال معروف است و قسمت زیادی از آن ،

ص:178

صفاتی است که از ناحیۀ افعال خدای متعال مشتق شده است که به آن ها صفات فعل می گویند .

البته در بعضی از روایات ، عدد اسمای الهی بیش از این ذکر شده ، و حتی در بعضی از دعاها مانند جوشن کبیر هزار نام برای وجود مقدس حضرت شمرده شده است که بین دو دسته روایات ، منافاتی نیست ؛ چرا که نود و نه اسم و صفت ، اسماء و صفاتی است که ویژگی و اهمیت بیشتری دارد و بسیاری از اسماء و صفاتی که فراتر از این نود و نه صفت هستند ، از این نود و نه صفت گرفته شده است (1) .

به این ترتیب همۀ این صفات ، تعبیرات مختلفی است که از کمالات بی انتهای آن ذات واحد حکایت دارد و به گفتۀ شاعر :

عِباراتُنا شتّیٰ وحُسْنُک واحِدٌ وکُلٌّ إلیٰ ذاک الجمالِ یُشیرُ

تعبیرات ما مختلف است ولی حسن تو بیش از یکی نیست و همه به آن جمال واحد بی مثال اشاره می کنند .

ص:179

«وَ عِنْدَهُ مَفٰاتِحُ الْغَیْبِ لاٰ یَعْلَمُهٰا إِلاّٰ هُوَ وَ یَعْلَمُ مٰا فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ مٰا تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَةٍ إِلاّٰ یَعْلَمُهٰا وَ لاٰ حَبَّةٍ فِی ظُلُمٰاتِ الْأَرْضِ وَ لاٰ رَطْبٍ وَ لاٰ یٰابِسٍ إِلاّٰ فِی کِتٰابٍ مُبِینٍ » (1).

و کلیدهای غیب فقط نزد اوست ، و کسی آن ها را جز او نمی داند . و به آنچه در خشکی و دریاست ، آگاه است ، و هیچ برگی نمی افتد مگر آن که آن را می داند ، و هیچ دانه ای در تاریکی های زمین ، و هیچ تر و خشکی نیست مگر آن که در کتابی روشن [ ثبت ] است .

این آیه یکی از جامع ترین آیاتی است که از علم الهی خبر می دهد .

گوشه ای از «مٰا فِی الْبَرِّ » که بخشی ناچیز از « کل شیء » است - و شاید به چشم ما نیز نیاید - این است که تا کنون حشره شناسان نزدیک به هفتصد هزار حشره شمارش کرده اند که شمارۀ این حشرات به اندازه ای است که ارقام برای بیان آن قاصر است .

در یک روز تابستانی که هوا صاف باشد ، شمارۀ حشرات ریزی که در بریدگی تپه ها در تکاپو هستند از عدۀ نفوس یک قاره بیشتر است . اگر ناگهان نژاد بشری بکلّی از روی زمین معدوم شود ، مخلوقات دیگر روی زمین به زحمت متوجّه غیبت او خواهند شد (2) .

نویسندۀ کتاب جهان گل ها ، گیاهان نهان دانه را بالغ بر یکصد و پنجاه هزار نوع می داند ، و در بعضی از کتب گیاه شناسی بیش از هجده هزار نوع گیاه توصیف و تشریح شده است (3) .

یکصد هزار نوع از انواع قارچ ها شمارش شده ، و بیش از چهل هزار نوع از

ص:181

جلبک ها ، هفت هزار نوع سیب و سی و پنج هزار نژاد گندم مورد بررسی قرار گرفته است (1) .

و گوشه ای از«مَا فِی الْبَحْرِ »که باز جزئی از « کل شیء » است اسرار و عجایب شگفت انگیز جانواران اعماق دریاست .

بعضی تعداد انواع جانوران شناخته شده دریایی را یکصد و چهل هزار نوع ذکر کرده اند . البته تعداد این انواع در سطح اقیانوس ها بسیار زیاد است .

درگذشته چنین تصوّر می شد که در اعماق دریاها ، مطلقاً موجود زنده ای وجود ندارد ؛ زیرا تقریباً شعاع آفتاب ، تنها تا عمق ششصد متری در آب فرو می رود و آخرین اشعۀ آن در چنین عمقی ناپدید می گردد . به علاوه آب دریا در این منطقه بسیار سرد و فشار آب بسیار بالاست . اما مطالعات بعدی دانشمندان ثابت کرد که در اعماق خیلی زیاد دریا ، موجودات زندۀ فراوان و عجیبی هستند ، و فشار بسیار زیاد آب را با فشاری که در درون وجود آن هاست خنثی می کنند (2) .

آفرینش همه تنبیه خداوند دل است دل ندارد که ندارد به خداوند اقرار

کوه و دریا و درختان همه در تسبیحند نه همه مستمعی فهم کند این اسرار (3)

در آیات دیگر قرآن کریم ، علم خداوند به نیّات انسان و اسرار تمام موجودات هستی ، و علم به آنچه در آسمان و زمین است ، و علم به اعمال و گفتار و حالات انسان ، و علم به قیامت و باران و آنچه در رحم مادران قرار گرفته و . . . بیان شده است (4) .

ص:182

مسألۀ علم ، در بحث شناخت خدا بسیار مهم است ؛ زیرا هم چنان که انسان را به خدا آشنا و نزدیک می نماید ، موجب می شود او را نیز در همه جا حاضر و ناظر اعمال خود می بیند .

توجّه به علم بی پایان حضرت حق ، آثاری بسیار ارزشمند به همراه دارد از جمله :

1 - اعتقاد به مراقبت دائمی یک عالم بزرگ نسبت به اعمال انسان مشوّق در مسیر زندگی و مانع بروز خطا و عصیان است .

وقتی انسان بداند که خدایش از رگ گردن به او نزدیک تر است (1) ، و حتی وسوسه های درون دل انسان را می داند (2) موجب می شود که در تمام لحظات زندگی

ص:183

خود ، خدا را ناظر بر اعمال خود بداند ، و شرم حضور در برابر حضرتش او را از ارتکاب گناه بازدارد .

2 - این علم و مراقبتِ دائمی ، موجب امیدواری انسان می شود که در برابر حوادث ، تنها نیست و خداوندی که بر تمام سرّ و نهان او عالم است و قدرت و سطلنت و رحمت او بر تمام کائنات فائق است ، حامی و حافظ اوست .

3 - توجّه به وسعت علم خداوند اشاره ای به وسعت جهان هستی و گستردگی رازها و اسرار عالم آفرینش است و این خود عامل مهمی برای حکمت های علمی است .

امیرالمؤمنین علی علیه السلام پیرامون علم خداوند می فرماید :

« یَعْلَمُ عَجیجَ الوُحُوشِ فِی الفَلَواتِ وَمَعاصِی العِبادِ فِی الخَلَواتِ وَاختِلافِ الحیتانِ فِی البحار الغامِراتِ وَتَلاطُمَ الماءِ بالرّیاح العاصِفاتِ » (1) .

خداوند ، صدای نعرۀ وحوش در دل کوه ها و بیابان ها ، و گناه بندگان در خلوت گاه ها ، و رفت و آمد ماهیان در دریاهای عمیق ، و پیدایش امواج آب به سبب تند بادها را می داند .

ص:184

ما تورات را که در آن رهنمود روشنایی بود نازل کردیم .

با توجّه به این معانی باید گفت : منظور از « نور » ، نفس کمالات و صفات و اسمای حسنای حضرت حق است که هر یک از موجودات به تناسب وجود خود و به اندازۀ امکان و استعداد و در حدّ ظرفیت و قابلیت از آن استفاده می کنند و در این بهره گیری ، از ظلمتی که دچار آن هستند رهایی می یابند .

انسان مستعد ، در این موقعیت بسیار مهم و فوق العاده ، از ظلمت عدم به نور هستی ، از ظلمت نقص به نور کمال ، از ظلمت جهل به نور معرفت ، از ظلمت ظلم به نور عدالت ، از ظلمت کفر به نور ایمان ، از ظلمت ضلالت به نور هدایت ، از ظلمت مادیت به نور معنویت آراسته می شود و در حقیقت مطلع الفجر طلوع اسماء و صفات حق - که نور محض و روشنایی خالص است - می شود .

با توجّه به آیات قرآن و معارف اهل بیت علیهم السلام شاید بتوان گفت : منظور از « نور وجه » همان حقایق و کمالاتی است که در هزار مورد در دعای جوشن کبیر آمده است .

و امّا مفرد بودن کلمۀ « نور » به خاطر این است که همۀ صفات علیا و اسماء حسنی ، عین ذات است و در آن حریم مقدس ، دویی که عبارت از صفت و موصوف باشد وجود ندارد . علم و حکمت و عدل و رحمت و لطف و رحمانیت و . . . همه و همه همان ذات یکتای یگانه و فرد و احد است .

و از آنجا که استعمال « نور » بر هدایت در معارف الهی زیاد به چشم می خورد ، شاید معنای این کلام ملکوتی و جملۀ عرشی این باشد :

« خدایا ، از تو درخواست می کنم به هدایت و راهنماییت که به سبب آن همۀ موجودات هدایت یافتند » .

در هر صورت کلمۀ « نور » تحمل همۀ معانی آسمانی و مفاهیم ملکوتی را دارد ، تا ذوق سلیم و قلب نورانی در موارد لازم کدام معنا و مفهومش را استعمال کند .

ص:186

چراغِ راه ، تویی .

کی و کجا غایب بوده ای تا نیاز به دلیلی باشد که بر وجودت دلالت کند و کی و کجا دور بوده ای تا آثاری که خود پدید آورده ای ما را به تو برساند ؟

ای منزّه از همۀ عیوب ، ای پاک از همۀ نواقص ، ای برتر از آنچه به آن توصیف می شوی ، ای کلّ الکمال ، ای حقیقت محض ، یا نور و یا قدّوس ، ای ابتدای همۀ ابتداها بدون این که برای ذات مقدّست ابتدایی باشد ، و ای آخر همۀ آخرها بدون این که برای وجود مبارکت آخری باشد ، تو ابتدا کنندۀ هر چیزی در حالی که خود ابتدا نداری و ازلی هستی و پس از فنای همۀ موجودات آخری در حالی که آخری نداری و ابدی می باشی .

ابتدا و آخر اصطلاحی ، صفت « کل شیء » است . همه چیز اول و آخر و ابتدا و انتها دارد ، و این ابتدا و انتها دو حقیقتی است که تو برای کل موجودات قرار داده ای . ابتدا داشتن دلیل بر این است که موجودات ، روزی نبودند و تو آن ها را به وجود آوری ، و آخر داشتن دلیل بر این است که موجودات ، روزی در کام فنا فرو می روند و تو آن ها را فرو می بری . پس پیش از « کل شیء » بودی و چیزی پیش از تو نبوده ، و بعد از « کل شیء » هستی و پس از تو چیزی نخواهد بود .

ص:188

ا 32

خدایا ، برای من گناهانی را که پرده های بازدارنده از نزول سختی ها و عذاب ها و زیان ها و خسران ها را پاره می کند بیامرز . خدایا ، برای من گناهانی که انتقام ها و عقوبت ها را نازل می کند بیامرز . خدایا ، برای من گناهانی که نعمت ها را تغییر می دهد بیامرز . خدایا ، برای من گناهانی که دعا را از مستجاب شدن باز می دارد بیامرز . خدایا ، برای من گناهانی که بلا را نازل می کند بیامرز .

خدایا ، برای من هر گناهی که انجام دادم و هر خطایی که مرتکب شدم بیامرز .

ص:189

عظیم و نمکدان شکستن است .

سالیانی دراز و عمری طولانی نمک خوردن و نمکدان شکستن ، کمال بی انصافی است !

تاریکی شدید مانع شناخت آن بود ، با زبانش عنصر بدست آمده را امتحان کرد و یافت که قطعه ای نمک بلورین است ، به تمام همراهانش دستور داد اموال را بگذارید و از راه کانال به طرف بیرون شهر حرکت کنید .

جوانان مطیع او با دست خالی به بیرون شهر آمدند و علّت این کار را از یعقوب جویا شدند . یعقوب گفت : با این که پس از شش ماه زحمت مداوم ، خود را به خزانه رساندیم و اقتضا داشت همۀ اموال گرد آمده در خزانه را تصرف کنیم ، ولی من با چشیدن نمک امیر سیستان ، از مردانگی و انصاف دور دیدم که اموال او را به غارت بریم !!

مأموران حفاظت ، پس از باز کردن درِ خزانه ، از دیدن وضع خزانه و کانالی که با مهارت هر چه تمام تر زده شده بود ، و به ویژه از بجا ماندن اموال و طلا و نقره و درهم و دینار ، شگفت زده شدند و جریان امر را به امیر سیستان گزارش دادند .

امیر دستور داد جارچیان در شهر آواز بردارند که دزد خزانه هر که هست ، خود را به امیر بشناساند تا از لطف و احسان امیر بهره مند شود .

یعقوب بدون دغدغۀ خاطر خود را به امیر سیستان معرّفی کرد و از این که نمک خورده و نمکدان شکستن را دور از مردانگی و انصاف دیده ، داد سخن داد .

امیر سیستان از بودن چنین جوان شجاع ، پرکار ، باانصاف و دارای صفت مردانگی بسیار خوشحال شد و او را به منصب باارزش امارت لشکر سیستان برگزید و یعقوب از همان جا راه ترقی و کمال را تا درگیر شدن با حکومت عباسیانِ آلوده ، برای نجات مظلومان پیمود .

گناه ، نجاست معنوی است که روح و روان و اندیشه و فکر و باطن و قلب را آلوده می کند و باعث محروم شدن انسان از الطاف حق و رحمت خدا و فیوضات الهی می شود .

ص:193

گناه ، پردۀ حفاظت انسان را از عذاب و خواری و رسوایی و افتضاح ، پاره می کند و عامل فاش شدن اسرار انسان در دنیا و آخرت می شود ، و زمینۀ خارج شدن انسان را از مقام بندگی و دور شدن از پرده پوشی حق و غفران و آمرزش خدای مهربان فراهم می آورد !

بزرگان دین بر اساس آیات قرآن و روایات اهل بیت علیهم السلام گناهان را به دو دسته تقسیم کرده اند : گناهان کبیره و گناهان صغیره .

گناهان کبیره ، به فرمودۀ امام صادق علیه السلام گناهانی است که خدای عز و جل دوزخ را بر آن ها واجب ساخته است (1) .

انسان اگر از گناهان کبیره خودداری کند و قدم در این لجن زار مهلک نگذارد و دامن انسانیت به این آلودگی نیالاید ، خداوند مهربان از دیگر گناهانش می گذرد و او را مشمول رحمت و بخشایش خود می فرماید :

« إِنْ تَجْتَنِبُوا کَبٰائِرَ مٰا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئٰاتِکُمْ وَ نُدْخِلْکُمْ مُدْخَلاً کَرِیماً » (2).

اگر از گناهان بزرگی که از آن [ ها ] نهی شده اید دوری گزینید ، بدی های شما را از شما می زدائیم و شما را در جایگاهی ارجمند در می آوریم .

در کتاب پرقیمت عیون اخبار الرضا از امام هشتم علیه السلام روایت شده که گناهان کبیره عبارت است از :

1 - به قتل رساندن انسانی که خدا ریختن خونش را حرام کرده . 2 - زنا . 3 -

ص:194

سرقت . 4 - نوشیدن مست کننده . 5 - عاق شدن از جانب پدر و مادر . 6 - فرار از جنگ . 7 - خوردن مال یتیم به ستم . 8 - خوردن گوشت مردار و خون ، و گوشت خوک و آنچه به نام غیر خدا کشته شده . 9 - ربا . 10 - خوردن مال حرام . 11 - قمار . 12 - کم گذاشتن از پیمانه و ترازو . 13 - تهمت به پاکدامن . 14 - لواط . 15 - ناامیدی از رحمت خدا . 16 - ایمن دانستن خود از عذاب خدا . 17 - کمک دادن به ستمکاران . 18 - میل قلبی به ستمگران . 19 - سوگند دروغ . 20 - حبس کردن حقوق مردم بدون تنگدستی . 21 - دروغ . 22 - کبر . 23 - اسراف . 24 - تبذیر .

25 - خیانت . 26 - سبک شمردن حج . 27 - جنگ با دوستان خدا . 28 - اشتغال به سرگرمی های زیانبار . 29 - پافشاری بر گناه (1) .

گناه ، مانع مستجاب شدن دعاست .

گناه ، انسان را از شفاعت شفیعان محروم می کند .

گناه ، دل را سخت و سیاه می سازد .

گناه ، ایمان را از بین می برد .

گناه ، مانع نتیجه بخشیدن موعظه می شود .

گناه ، انسان را خوار و رسوا می کند .

گناه ، باعث محرومیّت آدمی از رزق حق می شود .

گناه ، انسان را از منطقۀ عبادت و بندگی دور می کند .

گناه ، زمینۀ چیرگی شیطان بر انسان را فراهم می آورد .

گناه ، رشتۀ نظم زندگی و نظام خانواده و جامعه را از هم می گسلد .

گناه ، اعتماد و اطمینان مردم را از یکدیگر از بین می برد .

گناه ، قلب را می میراند .

گناه ، باعث سختی جان کندن و فشار برزخ است (1) .

از حضرت امام صادق علیه السلام روایت شده :

أَمَا إِنَّهُ لَیسَ مِن عِرقٍ یَضْرِبُ وَلا نَکْبَةٍ وَلا صُداعٍ وَلا مَرَضٍ إلّابِذَنبٍ وَذَلِکَ قَولُ اللّٰهِ عَزَّ وَجَلَّ فِی کِتابِهِ : «وَ مٰا أَصٰابَکُمْ مِنْ مُصِیبَةٍ فَبِمٰا کَسَبَتْ أَیْدِیکُمْ وَ یَعْفُوا عَنْ کَثِیرٍ (2)» (3).

هیچ رگی زده نشود و پایی به سنگ نخورد و دردسر پیش نیاید و بیماری و مرضی به

ص:196

انسان نرسد ، جز به ارتکاب گناهی . و همین است که خدای عز و جل در کتابش فرمود : هر مصیبتی به شما رسید ، به خاطر گناهی است که مرتکب شدید و خدا از بسیاری از گناهان در می گذرد .

و نیز از آن حضرت روایت شده :

إنّ الرَّجُلَ یُذنِبُ الذَّنبَ فَیُحْرَمُ صَلَاةَ اللَّیلِ وَإِنَّ العَمَلَ السَّیِّئَ أَسْرَعُ فِی صاحِبِهِ مِن السِّکِّینِ فِی اللَّحْم (1) .

قطعاً شخص مرتکب گناهی می شود و به خاطر آن از خواندن نماز شب محروم می ماند و تأثیر گناه در گناهکار از تأثیر کارد در گوشت ، سریع تر است .

از حضرت امام رضا علیه السلام روایت شده :

أَوحَی اللّٰهُ عَزَّ وَجَلَّ إلَی نَبیٍّ مِنَ الاَنبِیاءِ : إِذا أُطِعْتُ رَضِیتُ ، وَإِذا رَضِیتُ بَارَکْتُ ، وَلَیْسَ لِبَرَکَتِی نِهایَةٌ ، وَإِذا عُصِیتُ غَضِبْتُ ، وَإِذا غَضِبتُ لَعَنتُ ، وَلَعْنَتی تَبْلُغُ السَّابِعَ مِن الوَرَی (2) .

خدای عز و جل به پیامبری از پیامبران وحی فرمود : هرگاه اطاعت شوم خوشنود گردم و چون خوشنود گردم برکت بخشم و برکت من بی پایان است . و هنگامی که از من نافرمانی شود خشم گیرم و چون خشم گیرم لعنت کنم و لعنت من تا هفت پشت را شامل شود .

به تجربه ثابت شده که گاهی فرزندان ستم پیشگان به بلای تهی دستی ، بیماری و ناتوانی و تنگی رزق دچار شده اند . این خود عنایت و رحمتی از جانب خدا به

ص:197

آن هاست تا مانند پدران خویش به گناه و طغیان مبتلا نشوند .

دربارۀ اصرار بر گناه و ادامۀ معصیت از امیرالمؤمنین علیه السلام روایت شده :

هیچ بنده ای نیست مگر این که بر او چهل پردۀ حرمت قرار دارد تا مرتکب چهل گناه کبیره شود ؛ چون مرتکب چهل گناه کبیره ( و مستحق رسوایی ) شود ، خدا به فرشته ها وحی می کند : بنده ام را با بال های خود بپوشانید . فرشتگان او را با بال های خود می پوشانند . سپس آن بنده هیچ کار زشتی را نگذارد جز آن که مرتکب شود ، تا جایی که میان مردم به خاطر ارتکاب گناه ببالد . فرشتگان گویند : پروردگارا ، بنده ات هر گناهی را مرتکب می شود و ما از کردار او شرمساریم . خدای عز و جل به آنان وحی می کند : بال هایتان را از او بردارید . چون کارش به این جا رسد ، آغاز به دشمنی با اهل بیت علیهم السلام کند ، آن زمان است که پردۀ حرمتش در آسمان و زمین پاره شود . فرشتگان گویند : پروردگارا ، بنده ات پرده دریده مانده . خدای عز و جل وحی کند : اگر خدا به او توجّه داشت ، به شما فرمان نمی داد که بال هایتان را از او بردارید !! (1)انسان پاک دامن و باتقوا ، که به یاد خدا و با توجّه به قیامت و با معرفت به آثار شوم گناه ، در پیدا و پنهان از گناه فراری و متنفّر است انسانی زنده ، و گناهکار

ص:198

آلوده دامن که از خدا و قیامت غافل است و از عواقب گناه نمی هراسد ، میّت است (1) .

و چه زیاد ، آثار زیان باری در مغز و معده و کبد و قلب و کلیه و مجاری تنفّس و گردش خون و عقل و نسل به جا می گذارد که گاهی علاج آن آثار ، غیر ممکن و هلاکت مشروب خوار قطعی و حتمی است .

شیطانِ بطری ، شیطانی بسیار خطرناک و دشمنی زیان آفرین و موجودی پلید و نجس است .

قرآن مجید ، مایع مست کننده را ناپاک و رجس و از کارهای شیطان برشمرده (1) و سودش را در برابر زیانش ناچیز و اندک دانسته (2) و به خاطر خطرات فراوان و زیان های غیر قابل جبرانش ، آن را بر تمام مردم حرام کرده و مرتکب آن را - چنان چه موفّق به توبه نشود - به عذاب سنگین دنیایی و آتش سوزان آخرتی دچار خواهد کرد .

رسول خدا صلی الله علیه و آله در بارۀ مایع مست کننده ، ده نفر را لعنت کرده :

کسی که درختش را به این خاطر کاشته ، و آن که از درختش نگهبانی کرده ، و کسی که انگور یا مادّه دیگرش را افشرده ، و شخصی که آن را نوشیده ، و کسی که ساقی آن بوده ، و آن که آن را با دوش یا با مرکب جابجا کرده ، و کسی که از باربر تحویل گرفته ، و شخصی که آن را فروخته ، و آن که آن را خریده ، و کسی که پولش

ص:200

را خورده (1) .

امام باقر علیه السلام می فرماید :

فردای قیامت شراب خوار وارد عرصۀ محشر می شود ، در حالی که رویش سیاه و دهانش کج و زبانش بیرون افتاده و فریاد تشنگی اش بلند است ، به او از چاهی که چرک زناکاران در آن ریخته شده به او می دهند (2) .

امام صادق علیه السلام فرمود :

شراب خوار ، همانند بت پرست است (3) .

شراب خوار در قیامت کافر محشور می شود (4) .

شراب ، پایۀ هر گناهی است ! (5)به امیرالمؤمنین علیه السلام گفته شد : آیا شما فرموده اید : شراب از دزدی و زنا بدتر است ؟ فرمود :

ص:201

آری ، زناکننده شاید گناه دیگری انجام ندهد ، ولی شراب خوار چون شراب خورد ، زنا می کند ، آدم می کشد ، نماز را ترک می کند ! (1)رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود :

کسی که شراب را پس از آن که حرمتش را خدا به زبان من ابلاغ کرد بنوشد ، سزاوار نیست هنگامی که به خواستگاری بیاید پاسخ مثبت به او داده شود . شفاعت شراب خوار چون شفاعت کند پذیرفته نیست . گفتارش نباید مورد تصدیق قرار گیرد . نباید او را بر امانتی امین دانست ، پس کسی که چیزی به او بسپارد ، برای او از جانب خدا ضمانی نیست (2) .

در قرآن مجید فقط در بارۀ قمار و شراب تعبیر به گناه بزرگ شده :

« یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَیْسِرِ قُلْ فِیهِمٰا إِثْمٌ کَبِیرٌ » (1).

از تو از مایع مست کننده و قمار می پرسند ، بگو : در مایع مست کننده و قمار گناه بزرگ است .

ساختن همۀ آلات و ادوات قمار و اجرت گرفتن بر ساخت آن ها و خرید و فروششان حرام است .

به فتوای بسیاری از فقهای بزرگ شیعه ، بازی با آن ها حتّی بدون برد و باخت ، شرعی نیست .

نگاهداشتن این وسائل ، حرام ، و از بین بردنش لازم است .

نشستن در مجلس قمار و تماشای آن ، حرام و ترک مجلس قمار ، واجب شرعی است .

و علم و دانش و خدمت به بندگان خدا بکار گیرد .

« محدث قمی رحمه الله » در کتاب منازل الآخرة حکایت می کند :

« شخصی به نام « توبة بن صمّه » بیشتر اوقات شب و روز وجود خود را محاسبه می کرد . روزی ایّام گذشتۀ عمرش را حساب کرد ، به نظر آورد شصت سال از عمرش گذشته ، روزهای آن را به شماره آورد ، بیست و یک هزار و نهصد روز شد ، فریاد زد : وای بر من ، اگر روزی یک گناه بیشتر مرتکب نشده باشم ، پس خدا را با بیست و یک هزار و نهصد گناه ملاقات می کنم . این را گفت و بی هوش بر زمین افتاد و در همان حالت بی هوشی از دنیا رفت » (1) .

خود حرمت و ارزش قائل هستند و رضایت به بازگو شدن عیب یا عیوبشان ندارند .

پس کسانی که عیب مردم را - چه عیب بدنی یا عملی یا اخلاقی یا گفتاری یا مالی یا دینی یا دنیوی - بازگو می کنند و از این جهت به آبروی مردم لطمه می زنند و باعث خفت و خواری و سبکی آنان می شوند ، خود را به گناه بسیار سنگینی دچار می کنند و خویش را مستحقّ عذاب قیامت و رسوایی در دنیا می کنند .

از حضرت امام باقر و حضرت امام صادق علیهما السلام روایت شده :

أَقْرَبُ ما یَکونُ العَبدُ إِلَی الکُفْرِ أَن یُواخِیَ الرَّجُلَ عَلَی الدِّینِ فَیُحْصِی عَلَیْهِ عَثَراتِهِ وَزَلَّاتِهِ لِیُعَنِّفَهُ بِهَا یَوماً مَا (1) .

نزدیک ترین چیزی که انسان به کفر دارد اینست که با مردی بر اساس دین عقد برادری بسته باشد تا لغزش ها و خطاهایش را شماره کند ، برای این که روزی او را به آن ها سرزنش و ملامت کند .

حضرت امام صادق علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت می کند که آن حضرت فرمود :

یَا مَعْشَرَ مَن أَسْلَمَ بِلِسَانِهِ وَلَمْ یُخْلِصِ الإیمَانَ إِلَی قَلْبِهِ ، لَاتَذُمُّوا الْمُسلِمِینَ وَلَا تَتَّبِعُوا عَوْرَاتِهِم ، فَإِنَّهُ مَنْ تَتَبَّعَ عَورَاتِهِم تَتَبَّعَ اللّٰهُ عَوْرَتَهُ ، وَمَنْ تَتَبَّعَ اللّٰهُ تَعَالَی عَوْرَتَهُ یَفْضَحهُ وَلَوْ فِی بَیْتِهِ (2) .

ای گروهی که به زبان اسلام آورده اید و ایمان به قلبش نرسیده ، مسلمانان را نکوهش نکنید و به جستجوی عیوبشان نباشید ؛ زیرا هرکس عیوب آنان را جستجو کند ، خداوند عیوبش را دنبال می کند ، و هرکه خدا عیبش را دنبال کند ، گرچه در خانه اش باشد رسوایش می کند .

ص:205

حضرت فرمود : او دربارۀ خدا سخن ناجور و غیر قابل قبولی می گوید ، ( سخنی که با آیات قرآن و معارف اهل بیت علیهم السلام نمی سازند ) . خدا را به صورت اشیاء و اوصاف آن وصف می کند . بنا بر این یا با او همنشین باش و ما را واگذار ، یا با ما بنشین و او را رها کن .

عرضه داشتم : او هرچه می خواهد بگوید ، چه زیانی به من دارد . وقتی من آنچه را او می گوید نگویم ، چیزی بر عهدۀ من نیست .

حضرت فرمود : آیا بیم نداری از این که عذابی بر او فرود آید و هر دوی شما را بگیرد ؟ آیا داستان کسی که خود از یاران موسی علیه السلام بود و پدرش از یاران فرعون را نشنیده ای ؟ هنگامی که لشکر فرعون کنار دریا به موسی علیه السلام و یارانش رسید ، آن پسر از موسی علیه السلام جدا شد که پدرش را نصیحت کند و به موسی علیه السلام و یارانش ملحق نماید ، پدرش به راه باطل خود دنبال فرعونیان می رفت و این جوان با او دربارۀ آیینش ستیزه می کرد ، تا هر دو به کناری از دریا رسیدند و با هم غرق شدند ، خبر به موسی علیه السلام رسید ، فرمود : او در رحمت خداست ولی چون عذاب نازل شود از کسی که نزدیک گنهکار است دفاعی نشود ! (1)امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود :

ص:207

مَن کَانَ یُؤْمِنُ بِاللّٰهِ وَالْیَومِ الآخِرِ فَلَا یَقُومُ مَکَانَ رِیبَةٍ (1) .

هرکه ایمان به خدا و روز جزا دارد در جایی که مایۀ تهمت و تردید است درنگ نکند .

امام صادق علیه السلام فرمود :

مَن قَعَدَ عِنْدَ سَبَّابٍ لِأَوْلِیَاءِ اللّٰهِ فَقَدْ عَصَی اللّٰهَ تَعَالَی (2) .

هرکه نزد دشنام گوی به دوستان خدا بنشیند ، خدای تعالی را نافرمانی کرده .

مسیح علیه السلام فرمود :

دوستی خود را با کینه ورزی به اهل معصیت آشکار کنید و با دور شدن از آنان به خدا نزدیک شوید و خشنودی خدا را به عوض خشم آنان بخواهید .

گفتند : ای روح خدا ، با که بنشینیم ؟ فرمود : با کسی که دیدنش شما را به یاد خدا اندازد و گفتارش به دانش شما بیفزاید و کردارش شما را به جانب آخرت رغبت دهد (3) .

آری ، پرده هایی که چون تقوا و پاکدامنی ، ورع و پارسایی ، صداقت و درستی و عبادت و خدمت مانع بین انسان و بلا و عذاب و خشم و نفرت خداست ، وقتی برجا می ماند که انسان از گناه آشامیدن مایع مست کننده و قمار و به کار گرفتن

ص:208

کارهای بیهوده و بیان عیوب مردم و همنشینی با متهمین به گناه بپرهیزد ؛ و اگر دچار اغواگری های نفس و وسوسه های شیاطین باطنی و ظاهری شود و دامن به این گناهان بیالاید ، با دست خود آن پرده ها و حجاب ها و موانع را می درد و راه را برای فرود آمدن بلا و مصیبت و خواری و عذاب بر خود هموار و باز می کند .

هرکه در این درد گرفتار نیست یک نفسش در دو جهان کار نیست

هرکه دلش دیدۀ بینا نیافت دیدۀ او محرم دیدار نیست

هرکه از این واقعه بویی نبرد جز به صفت ، صورت دیوار نیست

ای دل اگر دم زنی از سرّ عشق جای تو جز آتش و جز دار نیست

آن که سزاوار در گلخن است در حرم شاه سزاوار نیست

پردۀ پندار بسوز و بدانک در دو جهانت به از این کار نیست

(1)

ص:209

« وَ لَوْ بَسَطَ اللّٰهُ الرِّزْقَ لِعِبٰادِهِ لَبَغَوْا فِی الْأَرْضِ » (1).

و اگر خدا رزق و روزی را بر بندگانش وسیع و فراوان کند ، در زمین به فساد و بیدادگری برمی خیزند .

« یٰا أُخْتَ هٰارُونَ مٰا کٰانَ أَبُوکِ امْرَأَ سَوْءٍ وَ مٰا کٰانَتْ أُمُّکِ بَغِیًّا » (2).

ای خواهر هارون ، پدرت انسان ناصالح و بدی نبود و مادرت دامنی پاک از زنا و بدکاری داشت .

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود :

إِنَّ أَسْرَعَ الْخَیرِ ثَوَاباً البِرُّ وَإِنَّ أَسْرَعَ الشَرِّ عِقَاباً البَغیُ (3) .

به راستی سریع ترین خوبی از جهت پاداش ، نیکی و بخشش و خوبی به مردم است و سریع ترین بدی از نظر مکافات ، تعدّی و ظلم و ستم به دیگران است .

امام صادق علیه السلام فرمود :

سِتَّةٌ لَاتَکونُ فِی المُؤْمِنِ : العُسْرُ وَالنَّکَدُ وَاللَّجَاجَةُ وَالکِذْبُ وَ الحَسَدُ وَالبَغْیُ (4) .

در مؤمن شش خصلت وجود ندارد : عجز و درماندگی ، خسیسی و کم خیری ، لجاجت و سرسختی ، دروغ ، حسد ، تعدّی و تجاوز به مردم .

حقوق لازم است و تجاوز و تعدی به حقوق مردم ، گناه و معصیت و گاهی سبب کیفر و عقوبت است .

حق پدر و مادر بر فرزند ، حق فرزند بر پدر و مادر ، حق اقوام و خویشان به یکدیگر ، حق همسایه به همسایه ، حق مردم بر حکومت ، حق حکومت بر مردم ، حق شوهر بر زن ، حق زن بر شوهر ، حق زیردستان بر صاحبان نعمت و ثروت ، حق فقیر بر غنی و دیگر حقوقی که در قرآن مجید و روایات بیان شده است .

زیباترین و کامل ترین رساله ای که بیانگر حقوق است رسالۀ حقوق حضرت امام سجاد زین العابدین علیه السلام است . انسان با مراجعه به آن رساله به شناخت کامل و جامعی نسبت به حقوق می رسد و خود را پس از شناخت ، مسئول اجرای آن حقوق احساس می کند .

تعدی و تجاوز به هر یک از آن حقوق ، گناهی مسلم و معصیتی یقینی است .

و در صورت جبران نکردن ، مکافات و عقوبت آن حتمی و قطعی است .

« وَ إِذٰا لَقُوا الَّذِینَ آمَنُوا قٰالُوا آمَنّٰا وَ إِذٰا خَلَوْا إِلیٰ شَیٰاطِینِهِمْ قٰالُوا إِنّٰا مَعَکُمْ إِنَّمٰا نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُنَ » (1).

اینان هنگامی که با اهل ایمان دیدار کنند می گویند ایمان آوردیم و چون با شیاطینشان [ که سردمداران کفر و شرکند ] خلوت کنند می گویند با شماییم و هدف ما از برخورد با مؤمنان مسخره کردن آنان است .

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود : خدای تبارک و تعالی فرموده :

مَن أَهَانَ لِی وَلِیّاً فَقَد أَرْصَدَ لِمُحَارَبَتِی (2) .

هرکه به دوستی از من اهانت کند ، یقیناً به جنگ با من کمین کرده !!

امام صادق علیه السلام فرمود :

هنگامی که قیامت شود ، یک منادی ندا کند : روگردانان از دوستان من کجایند ؟ پس گروهی که صورتشان گوشت ندارد برخیزند . در آن وقت گفته شود : اینان کسانی هستند که اهل ایمان را آزردند و با آنان به دشمنی برخاستند و نسبت به آن ها عناد ورزیدند و آنان را با درشتی و سرسختی در دینشان سرزنش کردند . سپس فرمان رسد که آن ها را به دوزخ برند (3) .

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود : خدای عز و جل فرموده :

ص:213

قَد نَابَذَنِی مَن أَذَلَّ عَبدِی المُؤْمِنَ (1) .

کسی که بندۀ مؤمن مرا خوار کند ، آشکارا به جنگ با من برخاسته !! »

آری ، به ریش خند گرفتن مردم و مسخره کردن آنان ، در حقیقت توهین کردن به آنان و آزار دادن روحی و کوچک شمردن آن هاست .

قرآن مجید به شدت مردان و زنان را از این که به مسخره کردن یکدیگر اقدام کنند نهی می کند و مسخره کنندگانی که از این کار زشت خود توبه نمی کنند ستمکار می داند (2) .

«وَ أَوْفُوا بِعَهْدِ اللّٰهِ إِذٰا عٰاهَدْتُمْ » (1).

به عهد خدا هنگامی که عهد بستید وفا کنید .

«اَلَّذِینَ یَنْقُضُونَ عَهْدَ اللّٰهِ مِنْ بَعْدِ مِیثٰاقِهِ وَ یَقْطَعُونَ مٰا أَمَرَ اللّٰهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ وَ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ أُولٰئِکَ هُمُ الْخٰاسِرُونَ » (2).

آنان که عهد خدا را پس از محکم کردنش می شکنند و آنچه را خدا دستور به پیوندش داده قطع می کنند و در زمین به فساد برمی خیزند ، فقط آنان زیان کارند .

«وَ أَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ کٰانَ مَسْؤُلاً» (3).

به عهدی [ که با خدا و با یکدیگر می بندید ] وفا کنید ، به راستی عهد مورد بازخواست و بازپرسی است .

«یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ » (4).

ای کسانی که ایمان آوردید ، به قراردادها و عهد و پیمان ها وفا کنید .

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود :

ثَلاثٌ مَن کُنَّ فِیهِ کَانَ مُنَافِقاً وَإِن صَامَ وَصَلَّی وَزَعَمَ أَنَّهُ مُسْلِمٌ : مَنْ إِذَا ائْتُمِنَ خَانَ ، وَإِذَا حَدَّثَ کَذِبَ ، وَإِذَا وَعَدَ أَخْلَفَ (5) .

سه خصلت است در هرکه باشد منافق است ، گرچه نماز بخواند و روزه بگیرد و خود را مسلمان بداند : چون او را امین دانند خیانت ورزد ، و هنگامی که به سخن برخیزد دروغ گوید ، و هرگاه وعده دهد وعده اش را وفا نکند .

ص:215

امام صادق علیه السلام فرمود :

مَن عَامَلَ النَّاسَ فَلَمْ یَظْلِمْهُم وَحَدَّثَهُم فَلَمْ یَکْذِبْهُمْ ، وَوَعَدَهُمْ فَلَمْ یَخْلِفْهُمْ ، کَانَ مِمَّن حُرِّمَتْ غِیبَتُهُ وَکَمُلَتْ مُرُوءَتُهُ وَظَهَرَ عَدْلُهُ وَوَجَبَتْ أُخُوَّتُهُ (1) .

کسی که در رفتارش با مردم ستم نورزد و در سخن گفتن با آنان دروغ نگوید و در وعده به آنان تخلف نکند ، از کسانی است که غیبتش حرام و مروّتش کامل و عدالتش آشکار است و باید او را برادر دینی دانست .

جوان و دختران و پسران را آلوده نکند .

وجوب امر بمعروف و نهی از منکر ، به خاطر قطع ریشۀ فساد و دفع آلودگی و رفع ناپاکی و حفظ جامعه از خطر سقوط در منجلاب معصیت است .

اگر مراکز تربیتی چون خانه و مدرسه صفت الهی حیا را در نسل جوان پرورش دهند و به صفتی پابرجا و ثابت تبدیل کنند ، خلوت و جلوت انسان از آلودگی به فحشا و منکرات پاک می ماند .

حیا ، و توجّه به خدا ، و اندیشه در عاقبت گناه ، عالی ترین بازدارندۀ انسان از مفاسد و معاصی است .

از امام صادق علیه السلام روایت شده :

الحَیَاءُ مِنَ الإِیمَانِ وَالإِیمَانُ فِی الجَنَّةِ (1) .

حیا از ایمان و ایمان در بهشت است .

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود :

از خدا حیا کنید و حق حیا را رعایت نمایید .

گفتند : یا رسول اللّٰه ، چگونه ؟ فرمود :

از شما کسی شب را صبح نکند مگر این که اجل و موتش در برابر دو چشمش باشد و سر و آنچه را دربردارد چون چشم و گوش و زبان ، از حرام حفظ کند و شکم و آنچه را از طعام جمع می کند از حرام نگاه دارد و قبر و پوسیدن بدن را در آن یاد آورد . و کسی که آخرت را می خواهد زینت و زیور فریبندۀ زندگی دنیا را واگذارد (2) .

ص:217

مردی به رسول خدا صلی الله علیه و آله گفت : مرا سفارش و وصیت کن . حضرت فرمود :

إِسْتَحْیِ مِنَ اللّٰهِ کَمَا تَسْتَحْیِی مِنَ الرَّجُلِ الصَّالِحِ مِن قَوْمِکَ (1) .

از خدا حیا کن ، چنان که از مرد شایسته ای از قومت حیا می کنی . .

مرد گفت : تو از خدا چنین می ترسی در صورتی که چنین کاری نکرده ای و من تو را مجبور به این کار می کنم ، به خدا سوگند من به پریشانی و ترس از خدا از تو سزاوارترم .

سپس کاری نکرده برخاست و به سوی خانواده اش رفت و همواره در اندیشۀ توبه و بازگشت بود .

روزی در مسیر راه به راهبی برخورد در حالی که آفتاب داغ بر سر آن ها می تابید .

راهب به جوان گفت :

دعا کن تا خدا ابری بر سر ما آرد که آفتاب ما را می سوزاند .

جوان گفت : من برای خود نزد خدا کار نیکی نمی بینم تا جرأت کنم چیزی از او بخواهم .

راهب گفت : پس من دعا می کنم و تو آمین بگو .

گفت : آری خوبست .

راهب دعا می کرد و جوان آمین می گفت . به زودی ابری بر سر آن ها سایه انداخت . هر دو پاره ای از روز را زیر ابر راه رفتند تا سر دو راهی رسیدند . جوان از یک راه و راهب از راه دیگر رفت و ابر همراه جوان شد !

راهب گفت : تو بهتر از منی ، دعا به خاطر تو مستجاب شد نه به خاطر من ، گزارش وضع خود را به من بگو . جوان داستان آن زن را بیان کرد .

راهب گفت : چون ترس از خدا تو را گرفت گذشته ات آمرزیده شد ، اکنون مواظب باش که در آینده چگونه باشی » (1) .

ص:219

دنیا و آخرت ، به تمام انبیای الهی تهمت زدند و آن راستگویان حقیقی را دروغگو انگاشتند و آن صاحبان عقل و درایت را ساحر و جادوگر به حساب آوردند و آن چهره های باکرامتی که از نظر سلامت روان در میان تمام انسان ها بی نظیر بودند متهم به دیوانگی و جنون کردند !

اینان به هر دروغ خطرناک و خطرسازی متوسل شدند و دست آلوده و جنایتکار خود را به تحریف معانی و مفاهیم حقایق دراز کردند و حتی به الفاظ و ترکیب تورات و انجیل و زبور دستبرد خائنانه زدند و آن کتاب های هدایت را تبدیل به منابع شرک و کفر و گمراه کننده کردند و اگر قدرتشان اجازه می داد و حفاظت فرمانروای مطلق هستی حضرت حق نبود ، ظاهر قرآن را هم مانند سایر کتاب های آسمانی دچار تحریف می کردند .

اینان از تحریف و تغییر معانی آیات برای گمراه کردن مردم حیا نکردند و از عواقب شوم این کار خطرناک نترسیدند و از عذاب دردناک الهی در قیامت نهراسیدند .

اینان برای محکم کردن پایه های ظالمانۀ حکومت سقیفه و سوار کردن بنی امیه و بنی عباس بر گردۀ مردم و دور ساختن حق از مسیر و محورش و خانه نشین کردن اهل بیت پیامبر علیهم السلام و محروم نمودن انسان از علوم و معارف امامان بزرگوار علیهم السلام که جانشینان بر حق پیامبر صلی الله علیه و آله بودند ، کارخانه های عظیم حدیث سازی به راه انداختند و نزدیک به یک میلیون حدیث و روایت ساختگی - که همه را به رسول بزرگوار اسلام صلی الله علیه و آله نسبت دادند - به وسیلۀ زور و زر بنی امیه و بنی عباس به عنوان فرهنگ اسلام در دسترس امت قرار دادند . اگر قیام علمی امامان علیهم السلام بخصوص حضرت امام باقر و امام صادق علیهما السلام و تربیت شدگان مکتب اهل بیت علیهم السلام و به ویژه زحمات علما و فقها و اصولیّین و حکیمان شیعه تا به امروز نبود ، شیعه هم به ناچار

ص:221

تن به پذیرفتن برخی از آن احادیث ساختگی حیله گران مدرسۀ بنی امیه و بنی عباس می داد .

ولی ابزار شناخت حق از باطل که به وسیلۀ امامان معصوم علیهم السلام در اختیار اصحاب آن بزرگواران و علما و فقها قرار گرفت ، از پذیرش دروغ هایی که به رسول خدا صلی الله علیه و آله نسبت داده بودند ، مصونیت داد و در نتیجه ، اسلام ناب محمّدی به وسیلۀ امامان علیهم السلام و زحمات باارزش دانشمندان شیعه از دستبرد خائنان و حدیث سازان محفوظ ماند ، تا حجت خدا بر تمام انسان ها ، تا برپا شدن قیامت ، تمام باشد و احدی در عرصه گاه محشر نتواند خود را در دور بودن از آیین ناب محمّدی معذور بدارد .

این دروغ پردازان خائن - که در هر لباسی هستند - در این دویست سال اخیر ، در آسیا و اروپا و آمریکا در رشته های مختلف علمی و در بازار سیاست و صحنه های مادی و معنوی ، دروغ های بی شماری ساختند و با رنگ و لعابی عقل پسند بر تمام جوامع تحمیل کردند و از این طریق میلیاردها انسان را در مدرسه های علمی و در امور سیاسی و در شئون معنوی و در بازار مصرف و جدا نمودن از حق و حقیقت فریب دادند ، و با ساختن جملاتی دروغ ، همراه با رنگ و لعاب جوان پسند هم چون : « دین ، افیون ملت هاست » ، « حکومت ، شایستۀ انسان متمدن و پیروز و غالب است » ، « دانش ، کلید حل همۀ مشکل هاست » ، « دموکراسی و آزادی » ، « حکومت مردم بر مردم » به جای حکومت خدا از طریق صالحان بر مردم ، « جامعۀ مدنی لیبرالی » و ... میلیاردها نفر را کمونیست و لائیک و بی دین ، و بقیۀ مردم را حیران و سرگردان ، و اکثر انسان ها را از حق و حقیقت میان تهی کردند ، و مؤمنان واقعی را در همۀ کشورها در میان انواع حیوان صفتان درنده و وحشی گرفتار نمودند و آنان را در همۀ زمینه های ایمانی و اخلاقی به ریشخند گرفتند ،

ص:222

و کرۀ زمین را در همۀ شئون دچار فساد و تباهی و تزویر و زور کردند .

شما ای خوانندگان عزیز ، به قرآن مجید که کتاب حق و حقیقت ، نور و روشنایی ، هدایت و شفا و کتابی محکم و استوار است ، حق دهید که از اعماق خود فریاد بزند :

« فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللّٰهِ عَلَی الْکٰاذِبِینَ » (1).

ولعنت خدا را بر دروغگویان قرار دهیم .

و فریاد بزند :

« إِنَّ اللّٰهَ لاٰ یَهْدِی مَنْ هُوَ کٰاذِبٌ کَفّٰارٌ » (2).

در حقیقت خدا آن کسی را که دروغ پرداز ناسپاس است هدایت نمی کند .

شما به پیامبر بزرگ اسلام صلی الله علیه و آله و اهل بیت پاک او حق دهید که دربارۀ دروغ ، - کوچک و یا بزرگ در امور مادی و یا معنوی - روایات بسیار مهمی بیان فرمایند . از آن جمله :

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود :

أَلَا أُنَبِّئُکُمْ بِأَکْبَرِ الکَبَائِرِ ؟ قُلْنَا : بَلَی یَا رَسُولَ اللّٰهِ . قَال : الإشْرَاکُ بِاللّٰهِ ، وَعُقُوقُ الوَالِدَیْنِ وَکَانَ مُتَّکِئاً فَجَلَسَ ثُمَّ قَالَ : أَلَا وَقَوْلُ الزّور . . . (3) .

آیا شما را به بزرگ ترین گناهان کبیره خبر ندهم ؟ ما گفتیم : بله ای رسول خدا .

فرمود : شرک ورزیدن به خدا ، نامهربانی و بدرفتاری با پدر و مادر ( و این در حالی بود که ) تکیه داده بود ، پس نشست ، سپس فرمود : آگاه باشید گفتار دروغ . . . .

و نیز آن حضرت فرمود :

ص:223

شَرُّ الرِّوَایَةِ روایَةُ الکِذبِ (1) .

بدترین گفتار ، گفتار دروغ است . .

و از همان حضرت روایت شده است که :

أَقَلُّ النَّاسِ مُرُوَّةً مَن کَانَ کَاذِباً (2) .

انسان دروغگو مردانگی اش از تمام مردم کمتر است .

به رسول خدا صلی الله علیه و آله گفته شد : مؤمن ترسو می شود ؟

فرمود : آری .

عرض شد : بخیل می شود ؟

فرمود : آری .

گفته شد : دروغگو می شود ؟

فرمود : نه ! (3)حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود :

لَا یَجِدُ عَبدٌ طَعْمَ الإیمَانِ حَتَّی یَتْرُکَ الکِذْبَ هَزلَهُ وَجِدَّهُ (4) .

انسان مزۀ ایمان را نمی چشد جز این که دروغ ، چه شوخی و چه جدّی ، آن را ترک کند .

و آن حضرت فرمود :

ص:224

لَا سُوءَ أَسْوَءُ مِنَ الکِذْبِ (1) .

هیچ زشتی زشت تر از دروغ نیست .

و نیز فرمود :

الصِّدقُ أَمَانَةٌ وَالکِذْبُ خِیَانَةٌ (2) .

راستی امانت و دروغ خیانت است .

امام صادق علیه السلام فرمود :

خدای عز و جل برای بدی ها قفل هایی قرار داده ، کلیدهای این قفل ها شراب است و بدتر از شراب دروغ است !! (3)حضرت موسی علیه السلام به پروردگار عرضه داشت :

کدام یک از بندگانت از جهت عمل و کردار بهتر است ؟

خدا فرمود : کسی که زبانش دروغ نگوید و دلش از حق منحرف نشود و زنا نکند (4) .

در معارف دینی آمده است :

دروغگو فاسق است .

دروغگو مورد لعنت فرشتگان است .

دروغگو دهانش گنده بوست .

دروغگو بی ایمان است .

ص:225

دروغگو مورد خشم و غضب و لعنت خداست .

دروغگو روسیاه است .

دروغگو فاجر است .

دروغگو منافق است .

دروغگو از بزرگ ترین گناهکاران است .

دروغگو لایق دوستی و همنشینی نیست .

دروغگو از هدایت حق محروم است .

دروغگو در صورت ، انسان ، و در سیرت ، مانند حیوان حرام گوشت است !!

خدا را رد کرده . ستمکار است چون با حکم خود ، صاحب حق را از حقش محروم ساخته و فاسق است چون با حکم غیر عادلانه اش از دایرۀ ایمان و انسانیت بیرون رفته است .

امام صادق علیه السلام فرمود :

هرکس در بارۀ دو درهم ، بر خلاف فرمودۀ خدا داوری کند ، به خدای بزرگ کافر شده است (1) .

پس از حکم نماز ، دلیل بر اهمیت و ارزش این حقیقت است .

ترک کنندۀ زکات از باب انکار و ردّ حکم حق ، بنابر روایات اهل بیت علیهم السلام هم چون تارک نماز و حج ، کافر است .

امام صادق علیه السلام در حدیثی بسیار مهم و قابل توجّه به گوشه ای از فلسفۀ زکات اشاره کرده ، می فرماید :

زکات ، به خاطر آزمایش ثروتمندان و رفع نیاز نیازمندان واجب شد . اگر مردم زکات مال خود را می پرداختند ، مسلمانِ محتاج و نیازمند یافت نمی شد ، و به سبب حقّی که خدا برایش قرار داده بی نیاز می شد .

مردم ، تهی دست و نیازمند و گرسنه و برهنه نمی شوند ، جز به سبب گناهکاری ثروتمندان و نرساندن حقوق واجب بر آنان . و سزاوار است خدا رحمتش را به کسی که حق خدا را از ثروتش نمی دهد نرساند . به خدا سوگند هیچ مالی در صحرا و دریا تلف نمی شود ، مگر به سبب نپرداختن زکات (1) .

فاطمۀ زهرا علیها السلام در گفتار حکیمانه و بی نظیرش در مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله ، آن هنگامی که حکومت زمانش را با آیات قرآن و سنت پیامبر صلی الله علیه و آله محاکمه می کرد ، به مردم فرمود :

فَجَعَلَ اللّٰهُ الایمانَ تَطهیراً لَکُمْ مِنَ الشِّرْکِ ، وَالصَّلاةَ تَنزیهاً لَکُمْ عَنِ الکِبرِ ، والزّکاةَ تَزکیَةً للنَّفْسِ (2) .

ص:228

خدا ایمان را بر شما واجب کرد ، تا از آلودگی شرک پاک شوید ، و نماز را واجب فرمود تا از بیماری کبر رهایی یابید ، و زکات را واجب کرد تا نفس از آلودگی پاک شود .

امام رضا علیه السلام به خدمتکارش فرمود :

امروز در راه خدا چیزی داده ای ؟ گفت : نه به خدا .

فرمود : بنا بر این از کجا خدا به ما عوض عنایت کند ؟ انفاق کن ، هر چند یک درهم باشد (1) .

که برای روزی بزرگ برانگیخته می شوند ، روزی که مردم در حضور پروردگار جهانیان می ایستند . چنین نیست که این نابکاران گمان می کنند ، آن روز نامۀ بدکاران ( همراه خود آمان ) در سجیّن ( کتاب جامع اعمال بدکاران ) است .

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود :

« هرکس در پیمانه و وزن خیانت کند ، فردای قیامت او را به قعر دوزخ درآورند و در میان دو کوه آتش جای دهند و به او گویند : این کوه ها را وزن کن و او همیشه به این عمل مشغول است » (1) .

تفسیر باارزش منهج الصادقین در توضیح آیات سورۀ مطففین ، روایت بسیار با ارزش زیر را از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل می کند :

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود : « پنج چیز در برابر پنج چیز است . گفتند : یا رسول اللّٰه ، آن ها چیست ؟ فرمود : قومی پیمان شکنی نکردند ، مگر این که خدا دشمنانشان را بر آنان چیره کرد . و گناه زشت زنا از آنان آشکار نشد ، مگر این که مرگ در میان آنان شایع شد . و دروغ و داوری خلاف حکم خدا در آنان پخش نشد ، مگر این که تهی دستی و فقر در آنان پیدا شد . و زکات را نپرداختند ، مگر این که باران از آنان منع شد . و پیمانه را کم ندادند ، مگر این که گیاهان از آنان دریغ داشته شد و به بلای خشک سالی گرفتار شدند » (2) .

ص:230

سنجیدن می آوریم و بس است که ما حسابگر باشیم .

احسان و نیکی به مردم ، در حقیقت عبادت خداست و بهره و پاداشش عظیم و سبب خوشنودی خدای مهربان است .

بدون تردید کناره گرفتن از نیکوکاری ، گناهی بزرگ و در نهایت موجب دور ماندن از فیوضات خاصّۀ پروردگار و عاری شدن از اخلاق حسنه و زمینۀ محرومیّت از رحمت خدا و پاداش های بی حساب است .

انبیا و امامان علیهم السلام و قرآن کریم و فرشتگان است .

شکر نعمت چشم ، تماشای جهان طبیعت برای پی بردن به عظمت و قدرت حق و بکارگیری آن در مسیر تحصیل علم و قرائت قرآن و حفظ آن از محرمّات الهی است .

شکر نعمت گوش ، استماع حق ، شنیدن حقایق ، و نگهداری آن از شنیدن باطل و غنا و غیبت و تهمت و برنامه های شیطانی است .

شکر نعمت زبان ، گفتار نیک ، خیرخواهی نسبت به مردم ، پاسخ به سئوالات مثبت ، راهنمایی گمراه ، قرائت قرآن ، ادای نماز و نگاهداریش از غیبت و دروغ و تهمت و شایعۀ بی اساس و باطل گویی و مسخره کردن مردم و تحقیر بندگان خداست .

شکر نعمت شکم ، به اندازه خوردن ، حلال خوردن و دوری از انباشته شدن حرام در آن است .

شکر نعمت شهوت ، مصرفش در طریق ازدواج شرعی و دور نگاهداشتن آن از امور حرام است .

شکر نعمت قدم ، پای گذاشتن در مساجد ، شرکت در مجلس علم ، رفتن به دیدن اقوام و برادران دینی و قدم برداشتن برای حلّ مشکل مردم است .

شکر نعمت مال ، هزینه کردن برای زن و فرزند ، پرداخت به اقوام مستمند ، خرج کردن در امور خیر ، ادای زکات ، پرداخت خمس و انفاق و صدقه است .

ترک هر یک از این امور - که شعاعی از شکر و سپاس گزاری است - گناه و معصیت و سبب تغییر نعمت به بلا و عذاب و مشکلات و مصائب است .

ص:234

نیت خیر و آهنگ پاک و قصد صحیح ، از چنان ارزشی برخوردار است که به خاطر آن ثواب و پاداش داده می شود !!

از امام صادق علیه السلام روایت شده :

بندۀ مؤمن تهی دست می گوید : پروردگارا ، به من رزق و روزی عطا کن تا از خوبی و نیکی و برنامه های خیر چنین و چنان کنم . چون خدا نیت او را در این زمینه ، نیت صادقانه بداند پاداشش را به مانند این که همۀ موارد نیتش را عمل کرده برای او در پرونده اش ثبت می کند ؛ زیرا خدا گشایش دهنده و کریم است (1) .

و نیز روایت شده :

مردی در حال گرسنگی به تپۀ شنی عبور کرد . در باطن خود گفت : اگر این شن ها طعام بود آن را میان مردم تقسیم می کردم . خدا به پیامبرشان وحی کرد که به او بگو : مسلماً صدقه ات را پذیرفت و خوبی نیتت را قبول کرد و پاداشت را ، چنانچه این شن ها طعام بود و صدقه می دادی ، عطا کرد (2) .

واجب است انسان از قصد بد و نیت شر و آهنگ شیطانی نسبت به همۀ موجودات بپرهیزد ؛ زیرا نیت فاسد و آهنگ آلوده و قصد بد ، درون را تاریک می کند و باطن را آلوده می سازد و زمینۀ گناه و معصیت و ستم و تعدی به بندگان خدا را فراهم می آورد .

ص:236

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود :

سوگند به آن که شایستۀ پرستش جز او نیست ، خدا هیچ مؤمنی را پس از توبه و آمرزش خواهی اش عذاب نکند ، جز به خاطر بدگمانی اش به خدا و کوتاهی اش در امیدواری به رحمت حق و بداخلاقی و غیبت کردنش از مردم مؤمن (1) .

انسان مؤمن - که درونش آراسته به ایمان و باطنش دارای حسنات اخلاقی و ظاهرش همراه با عمل شایسته است - باید به رحمت و پاداش خدا امیدوار و خوش گمان باشد و از پندار غلط و گمان بد نسبت به حق بپرهیزد .

گنهکارانی که راه توبه به روی آنان باز است و زمینۀ جبران گناهان برای آنان فراهم است و با توجّه به وعدۀ خداوند بر آمرزش گناه کاران ، نباید نسبت به پروردگار در پذیرش توبه بدگمان باشند ، بلکه بر آن ها هم واجب است باطن خود را به حسن ظن بیارایند و از این رهگذر خود را در معرض رحمت الهی قرار دهند .

حدیث شناس کم نظیر ، « علامۀ مجلسی رحمه الله » در شرح حدیث حسن ظن و سوء ظن به خدا ، می گوید :

« هنگام طلب آمرزش ، خوش بین باشد که خدا او را می آمرزد و چون توبه و بازگشت به حق کند ، بداند که خدا او را می پذیرد و هنگامی که از روی حقیقت دعا کند ، یقین به اجابت داشته باشد و چون از خدا نسبت به کاری کمک خواهد ، بداند که خدا کار او را کفایت کند و چون عملی برای خدا انجام دهد ، بداند که خدا آن را قبول می کند . این همه حسن ظن به خدا ، و ضدّش بدگمانی به حضرت

ص:238

اوست که از گناهان کبیره به حساب آمده و به آن وعدۀ عذاب داده شده » (1) .

وظیفۀ انسان است که تا حد ممکن عمل مؤمن و کار مسلمان را حمل بر صحت و درستی کند . به عنوان مثال : اگر کسی مؤمنی را در مجلس گناه ببیند - مجلسی که همه گونه آلات لهو و لعب و ابزار قمار و وسائل شراب خواری فراهم است - نباید تعجّب کند و از دل آه سرد برآرد و دست بر دست بزند و گمان کند آن مؤمن دست از ایمان شسته و در زمرۀ اهل فسق و فجور قرار گرفته است .

این سوء ظن و گمان بد از نظر قرآن و روایات اهل بیت علیهم السلام حرام و موجب عذاب و کیفر الهی است ، بلکه برابر با دستور پیامبر و اهل بیت علیهم السلام باید در باطن خود با آرامش و اطمینان بگوید : خوشا به حال برادر مؤمنم که خدای مهربان به او توفیق عطا کرده تا در این مجلس برای امر به معروف و نهی از منکر حاضر شود و به چاه افتادگان و گمراهان را نجات بخشد ؛ ای کاش چنین توفیقی نصیب من نیز می شد ، تا بتوانم بیمار گناه را مداوا کنم و اسیر شیطان را از اسارت نجات دهم و از این رهگذر ، به پاداشی بزرگ و ثوابی عظیم برسم .

رحمت خدا دور می کند .

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود :

مَا کَادَ جَبرئیلُ یَأْتِینِی إِلَّا قَالَ : یَا مُحَمَّدُ إِتَّقِ شَحْنَاءَ الرّجالِ وَعَداوَتَهُم (1) .

نشد که جبرئیل نزد من آید مگر این که بگوید : ای محمد از بغض و دشمنی کردن با مردم بپرهیز .

امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود :

رَأسُ الجَهلِ مُعَاداةُ النَّاسِ (2) .

سر نادانی دشمنی با مردم است .

امام صادق علیه السلام فرمود :

إیّاکَ وَعِدوَاةُ الرِّجالِ ؛ فَإنَّها تُورِثُ المَعَرَّةَ وَتُبدِی العَورَةَ (3) .

از دشمنی با مردم بپرهیز که سبب هلاکت و موجب آشکار شدن عیب هاست .

امام صادق علیه السلام فرمود :

مَن دَخَلَهُ العُجبُ هَلَکَ (1) .

هرکه دچار خودپسندی شود به هلاکت می رسد .

و آن حضرت فرمود :

مرد دانایی نزد عابدی آمد و به او گفت : چگونه نماز می خوانی ؟ پاسخ داد : از چون منی می پرسند که چگونه نماز می خوانی ؟ من از ابتدا چنین و چنان خدا را عبادت می کنم . گفت : گریه ات چگونه است ؟ گفت : به اندازه ای گریه می کنم که اشکم روان شود . آن دانا گفت : به راستی اگر بخندی و از خدا ترسان باشی بهتر است که گریه کنی و به خود ببالی . راستی هرکه بر خود ببالد هیچ کرداری از او بالا نرود (2) .

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود :

خدای عز و جل به داود علیه السلام فرمود : ای داود ، گنهکاران را مژده ده و صدّیقان را بترسان . عرض کرد : چگونه گنهکاران را مژده دهم و صدیقان را بترسانم ؟ فرمود :

ای داود ، به گنهکاران مژده ده که من توبه پذیرم و از گناه عفو می کنم و صدیقان را بترسان که مبادا به اعمال خود عجب ورزند و خودپسند شوند ؛ زیرا من هیچ بنده ای را پای حساب قرار ندهم جز آن که هلاک باشد (3) .

ص:241

و خودنمایی و ریای آن ها اعمالشان را بر باد داد !! (1)در حدیثی از رسول خدا صلی الله علیه و آله آمده :

فرشته، عمل بنده ای را با خوش حالی بالا می برد، ولی چون آن عمل را که به صورت حسنات است بالا برد، خدای عز و جل می فرماید: آن اعمال را در سجین (دیوان اعمال گنهکاران) گذارید؛ زیرا آن بنده این اعمال را برای من به جا نیاورده (2) .

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود :

ترسناک ترین چیزی که نسبت به آن بر شما می ترسم شرک اصغر است . گفتند : یا رسول اللّٰه ، شرک اصغر چیست ؟ فرمود : ریا (3) .

و نیز آن حضرت فرمود :

ص:243

خدا عملی که در آن به اندازۀ ذرّه ای از ریا باشد نمی پذیرد (1) .

« شدّاد بن اوس » می گوید :

رسول خدا صلی الله علیه و آله را دیدم گریه می کند . گفتم : سبب گریۀ شما چیست ؟ فرمود : بر امّتم از شرک می ترسم ، اینان بت و خورشید و ماه و سنگ را نخواهند پرستید ، ولی با اعمالشان به ریا و خودنمایی دست خواهند زد (2) .

حساب آورده و فرموده :

« فَلَبِئْسَ مَثْوَی الْمُتَکَبِّرِینَ » (1).

دوزخ جایگاه بدی برای متکبّرین است .

آری ، خود را از دیگران بزرگ تر دیدن و خود را در همۀ امور محور و میزان حساب کردن و امتناع از پذیرفتن دستورات حق و روی گردانی از عبادت و بندگی و در برابر هر حقّ و حقیقتی چهره در هم کشیدن بر پایۀ این هدف که من بهتر می فهمم ، از گناهان کبیره و معصیت هایی است که پروردگار به آن وعدۀ عذاب دردناک داده است .

کبر و فخرفروشی به مردم به سبب علم و دانش و عمل و عبادت و حسب و نسب و زینت و جمال و ثروت و مال و قوّت و قدرت و کثرت یار و یاور و رفیق و دوست ، امری بسیار قبیح و عملی فوق العاده زشت است .

امام صادق علیه السلام فرمود :

العِزُّ رِدَاءُ اللّٰهِ وَالْکِبْرُ إِزَارُهُ فَمَن تَنَاوَلَ شَیْئاً مِنهُ أَکَبَّهُ اللّٰهُ فِی جَهَنَّمَ (2) .

عزّت و عظمت و شرف و برتری و بزرگ منشی ویژۀ خداست ، کسی که چیزی از آن را به خود بگیرد ، خدا او را به رو در دوزخ می اندازد .

امام باقر و امام صادق علیهما السلام فرمودند :

لا یَدْخُلُ الجَنَّةَ مَنْ فِی قَلْبِهِ مِثْقالُ ذَرَّةٍ مِنْ کِبْرٍ (3) .

کسی که در دلش هم وزن ذرّه ای از کبر باشد وارد بهشت نمی شود .

ص:245

امام صادق علیه السلام فرمود :

إِنَّ فِی جَهَنَّمَ لَوَادِیاً لِلْمُتَکَبِّرِینَ یُقَالُ لَهُ سَقَرُ شَکَی إِلَی اللّٰهِ عَزَّ وَجلَّ شِدَّةَ حَرِّهِ وَسَأَلَهُ أَنْ یَأذَنَ لَهُ أَنْ یَتَنَفَّسَ فَتَنَفَّسَ فَأَحْرَقَ جَهَنَّمَ (1) .

به راستی در جهنم سرزمینی است ویژۀ متکبّرین که به آن [ سقر ] گفته می شود، از شدت حرارتش به خدا شکایت می کند و می خواهد که به او اجازۀ نفس کشیدن بدهد ، پس نفس می کشد و در نتیجه جهنم را می سوزاند .

« عبدالاعلی » می گوید :

به امام صادق گفتم : کبر چیست ؟ فرمود : بزرگ ترین درجۀ کبر این است که حق را سبک شماری و مردم را خوار پنداری . گفتم : سبک شمردن حق چیست ؟ فرمود :

آن را نشناسی و بر اهل آن طعنه و سرزنش زنی (2) .

در گرو اعمال ناپسندشان رود و در قیامت اسیر عذاب دردناک جهنم شوند .

اینان به خیال باطل خود ، دنیا را نقد و آخرت را نسیه می پندارند و با همۀ وجود به دنیا می آویزند و آخرت را از یاد می برند و لذات دنیای از دست رفتنی را یقین می دانند و به لذات آخرت شک می ورزند و حاضر نیستند وعدۀ خدا و صد و بیست و چهار هزار پیامبر و امامان علیهم السلام را نسبت به آخرت بپذیرند و بر اساس ایمان و اعتقاد قدم بردارند و از معاصی بپرهیزند و به حسنات اخلاقی آراسته شوند .

اینان ، توجّه به این معنا ندارند که بر اساس آیات قرآن ، آخرت میوه و محصول همۀ حرکات باطنی و ظاهری انسان در دنیاست و به فرمودۀ رسول خدا صلی الله علیه و آله دنیا مزرعۀ آخرت (1) و بلکه خود آخرت است و دنیا و آخرت دو ماهیت جدای از یکدیگر نیستند ، آخرت به صورتی دیگر همان دنیاست و اینان به خاطر جهل به این حقیقت ، پنداشته اند دنیا نقد و آخرت نسیه و لذات دنیا یقینی و لذات آخرت آمیخته با شک و تردید است !!

جاهلان از اهل ایمان و بی خبران از آیات قرآن ، بر اساس اعتقادشان به کرم حق و رحمت واسعۀ خدا ، فریفته می شوند و می گویند : چون نعمت های خدا به انسان گسترده و رحمتش فراگیر و لطفش شامل همۀ موجودات است ، نیازی نیست که در بندگی و عبادت بکوشیم و در کسب ورع و تقوا خود را به زحمت اندازیم و تلخی دوری از گناهان را بچشیم . گناهان ما نسبت به رحمت خدا ، چون ذرّه در برابر اقیانوس بی کران است و ما به سبب ایمان به او و محبّت به انبیا و امامان علیهم السلام امید نجات داریم و گناهانمان را موجب دوری از حق و دچار شدن به عذاب نمی دانیم .

ص:247

اینان توجّه به این حقیقت ندارند که شیطان و هوای نفس ، انسان را با سخنان و عناوینی که ظاهرش پسندیده و باطنش مردود است فریب می دهد .

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود :

الکَیِّسُ مَنْ دَانَ نَفْسَهُ وَعَمِلَ لِما بَعْدَ الْمَوْتِ ، وَالأحْمَقُ مَنْ أَتْبَعَ نَفْسَهُ هَواهَا وَتَمَنَّی عَلَی اللّٰهِ (1) .

هشیار و زیرک کسی است که نفسش را تربیت کند و برای پس از مرگ عمل کند ، و نادان کسی است که نفسش از هواها پیروی کند و بر خدا آرزوی باطل و بیجا ورزد .

اینان به این معنا دقّت نمی کنند که همان خدای کریم ، که دارای رحمت واسعه و عفو فراگیر و آمرزش و غفران است ، در بسیاری از آیات قرآن به گناهکاران حرفه ای و تهی دستان از عمل خیر و خطاکاران مغرور ، وعدۀ عذاب قطعی داده و رحمتش را برای اهل تقوا و عاملان به دستورات قرآن و صالحان قرار داده و فقط آنان را مجاز دانسته که به رحمت خدا امیدوار باشند .

« إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ الَّذِینَ هٰاجَرُوا وَ جٰاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللّٰهِ أُولٰئِکَ یَرْجُونَ رَحْمَتَ اللّٰهِ » (2).

قطعاً اهل ایمان و آنان که به خاطر خدا از دیار خود هجرت کردند و در راه خدا به جهاد برخاستند ، اینان به رحمت خدا امید می ورزند . .

امید به رحمت خدا ، با پیوسته بودن معصیت و ترک واجبات الهی، در حقیقت فریفته شدن به رحمت خداست و امیدی باطل و نابجاست .

ص:248

به امام صادق علیه السلام عرض شد : قومی به انواع گناهان آلوده اند و می گویند امیدواریم ، و پیوسته در گناهند تا آنان را مرگ فرا رسد . فرمود :

اینان گروهی هستند که در امیدها و آرزوها دچار نوسان و اضطراب اند ، نسبت به امیدشان دروغ می گویند ، اینان امیدوار نیستند ، کسی که امید به چیزی دارد ، آن را دنبال می کند و هرکس ترسان از چیزی است از آن می گریزد (1) .

امام علی علیه السلام فرمود :

سُکرُ الغَفْلَةِ وَالغُرورِ أَبْعَدُ إِفَاقَةً مِن سُکْرِ الخُمُورِ (2) .

به هوش آمدن از مستی غفلت و غرور ، سخت تر از به هوش آمدن از مستی شراب است .

و فرمود :

إِنَّ مِنَ الغِرَّةِ بِاللّٰهِ أَن یُصِرَّ العَبْدُ عَلَی المَعْصِیَةِ وَیَتَمَنَّی عَلَی اللّٰهِ الْمَغْفِرَةَ (3) .

از فریفته شدن به خدا این است که انسان بر ارتکاب گناه پافشاری ورزد و آمرزش را بر خدا آرزو کند ! »

رسول خدا صلی الله علیه و آله به « ابن مسعود » فرمود :

لا تَغْتَرَّنَّ بِاللّٰهِ وَلا تَغْتَرَّنَّ بِصَلاحِکَ وَعِلْمِکَ وَعَمَلِکَ وَبِرِّکَ وَعِبَادَتِکَ (4) .

به خدا مغرور مشو و به آراستگی و دانش و عمل و نیکی و بندگیت فریفته مباش .

ص:249

به آن ها عطا کرده پنهان می دارند [ کیفرش را خواهند دید ] و خدا برای کافران عذابی خوار کننده مهیا کرده است .

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود :

حُرِّمَتِ الجَنَّةَ عَلَی المَنَّانِ وَالبَخِیلِ وَالقَتَّاتِ (1) .

بهشت بر منّت گذار و بخیل و سخن چین حرام شده است .

امام علی علیه السلام شنید مردی می گوید : بخیل معذورتر از ستم گر است . فرمود :

دروغ گفتی ؛ ستم گر توبه می کند و از خدا مغفرت می طلبد و حقوق مالی مردم را برمی گرداند ، و بخیل هنگامی که بخل می ورزد ، از زکات و صدقه و صلۀ رحم و پذیرایی میهمان و هزینه کردن در راه خدا و امور خیر خودداری می کند و بر بهشت حرام است که بخیل در آن وارد شود (2) .

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود :

خَصْلَتَانِ لَاتَجْتَمِعَانِ فِی مُسلِمٍ : البُخلُ وَسُوءُ الخُلْقِ (3) .

دو خصلت در مسلمان قرار نمی گیرد : بخل و اخلاق بد .

امام صادق علیه السلام فرمود :

إِنْ کَانَ الخَلَفُ مِنَ اللّٰهِ عَزَّ وَجَلَّ حَقّاً فَالْبُخْلُ لِمَاذَا ؟ (4)اگر جایگزینی مالی که در راه خدا مصرف شده از جانب خدای عز و جل حق است ،

ص:251

پس بخل ورزیدن برای چیست ؟ .

امام موسی بن جعفر علیه السلام فرمود :

البَخِیلُ مَنْ بَخِلَ بِمَا افْتَرَضَ اللّٰهُ عَلَیْهِ (1) .

بخیل کسی است که از انجام آنچه خدا بر او واجب کرده ، بخل ورزد .

امام رضا علیه السلام فرمود :

سخی ، نزدیک به خدا ، نزدیک به بهشت و نزدیک به مردم و دور از آتش است و بخیل (دور از خدا ) دور از بهشت ، دور از مردم و نزدیک به آتش است (2) .

از انواع نعمت ها برای انسان مهیّا کرده و برای بدست آوردن آنچه که مورد نیاز اوست کانال هایی از کار و فعالیت برایش مقرّر فرموده و از این راه ، رزق و روزیش را ضامن شده و تا آخرین لقمۀ روزیش را نخورد از دنیا نمی رود ، حرص ورزی چرا ؟!

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود :

أَغنَی النَّاسِ مَن لَم یَکُن لِلْحِرصِ أَسِیراً (1) .

بی نیازترین مردم کسی است که اسیر حرص نباشد .

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در وصیتش به امام علی علیه السلام فرمود :

یَا عَلِیُّ ، انهَاکَ عَن ثَلاثِ خِصَالٍ عِظَامٍ : الحَسَدِ وَالحِرْصِ وَالکِذْبِ (2) .

ای علی ، تو را از سه خصلت که در زشتی بزرگ است نهی می کنم : حسد ، حرص و دروغ .

امام صادق علیه السلام فرمود :

هنگامی که نوح علیه السلام از کشتی پیاده شد ، ابلیس نزد او آمده ، گفت : در روی زمین انسانی بر من منّتی بزرگ تر از تو ندارد ؛ از خدا بر ضدّ این بدکاران عذاب خواستی ، در نتیجه سبب راحت من شدی ، آیا تو را به دو خصلت آگاه نکنم ؟ از حسد بپرهیز که بر سر من آورد آنچه را آورد ، و از حرص دوری کن که بر سر آدم آورد آنچه آورد ! (3)

ص:253

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود :

حریص میان هفت بلای دشوار است : فکری که بدنش را زیان می زند و وی را سودی نمی دهد ، غصه و اندوهی که پایان ندارد ، رنجی که جز با مرگ از آن راحت نمی شود ، هنگام راحت دچار رنجی سخت است ، ترسی که عاقبت در آن افتد ، حزنی که خوشی را بر او تلخ می کند ، حسابی که از عذاب خدا به خاطر آن رهایی نیابد مگر این که خدا او را عفو کند ، عذابی که از آن گریزگاه و چاره بدست نیاورد (1) .

« سعدان » به امام صادق علیه السلام عرض کرد :

ما الَّذِی یُثْبِتُ الإیمَانَ فِی العَبْدِ ؟ قَالَ : الوَرَعُ . وَالَّذِی یُخْرِجُهُ مِنه ؟ قَالَ : الطَّمَعُ (1) .

چیزی که ایمان را در عبد پابرجا می کند چیست ؟ فرمود : دوری گزیدن از شبهات ؛ و چیزی که ایمان را از او بیرون می آورد کدام است؟ فرمود: طمع و آز .

امام هادی علیه السلام فرمود :

الطَّمَعُ سَجِیَّةُ سَیِّئَةٌ (2) .

طمع صفت زشتی است .

امام صادق علیه السلام فرمود :

إِن أَرَدتَ أَنْ تَقَرَّ عَیْنُکَ وَتَنالَ خَیرَ الدُّنْیا وَالآخِرَةِ ، فَاقْطَعِ الطَّمَعَ عَمَّا فِی أَیْدِی النَّاسِ (3) .

اگر می خواهی شاد و خوشحال باشی و به خیر دنیا و آخرت برسی ، از آنچه در دست مردم است قطع طمع کن .

حضرت علی علیه السلام فرمود :

مَنْ أَرَادَ أن یَعِیشَ حُرّاً أَیّامَ حَیَاتِهِ فَلا یُسْکِنَ الطَّمَعَ قَلْبَهُ (4) .

کسی که می خواهد همۀ دوران زندگیش آزاد زیست کند ، طمع را در قلبش جای نگیرد .

ص:255

در حالی که موسی با پروردگارش مناجات می کرد و سخن می گفت ، ناگهان مردی را در سایۀ عرش خدا دید ، گفت : پروردگارا ، این مردی که عرش بر سرش سایه انداخته کیست ؟ فرمود : این از کسانی است که بر مردمی که خدا از احسانش به آن ها عطا کرده حسد نورزید (1) .

جٰاءَکُمْ مِنَ الْحَقِّ » (1).

دشمنان من و دشمنان خود را به ولایت و سرپرستی مگیرید که با آنان طرح محبّت دراندازید ، آنان به قرآنی که به سوی شما آمده کفر می ورزند .

و یا می فرماید :

« لاٰ تَجِدُ قَوْماً یُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ یُوٰادُّونَ مَنْ حَادَّ اللّٰهَ وَ رَسُولَهُ وَ لَوْ کٰانُوا آبٰاءَهُمْ أَوْ أَبْنٰاءَهُمْ أَوْ إِخْوٰانَهُمْ أَوْ عَشِیرَتَهُمْ » (2).

گروهی که به خدا و روز قیامت ایمان داشته باشند نمی یابی که با مخالفان خدا و رسولش دوستی کنند ، گرچه مخالفان ، پدران یا پسران یا برادران یا خویشاوندانشان باشند .

منافق ، بیماری است که درمانش بسیار سخت و علاجش گاهی غیر ممکن است .

منافق ، ایمانش بر زبان و کفرش پا بر جای در قلب و روحش آلوده و اخلاقش فاسد و کردارش ناپسند و اندیشه اش شیطانی و حالاتش ابلیسی و کارش حیله گری و انسانی پست و آلوده و موجودی خطرناک و فاسد است .

گذشته از آیات قرآن که در سوره های متعدد نشانه های این خائنان به دین و ملت را بیان می کند ، روایات مهمی در کتاب های حدیث آمده که به چند روایت که بیانگر وضع این نابکاران است اشاره می شود :

امام رضا علیه السلام در جواب نامۀ « محمد بن فضیل » که مسأله ای از حضرت سؤال کرده بود ، دربارۀ منافقان نوشتند :

لَیسُوا مِن عِتْرَةِ رَسُولِ اللّٰهِ ، وَلَیْسُوا مِنَ المُؤمِنِینَ وَلَیْسُوا مِنَ المُسْلِمِینَ یُظْهِرُونَ الإیمَانَ وَیُسِرّونَ الکُفرَ وَالتَّکذِیبَ ، لَعَنَهُمُ اللّٰهُ (1) .

دو چهره ها که نسبت به خدا و آیین اسلام و پیامبر و در بارۀ مسلمانان نیرنگ می زنند ، از عترت رسول خدا و از گروه اهل ایمان و از زمرۀ مسلمانان نیستند ، ایمان آشکار می کنند و به ظاهر خود را مؤمن جلوه می دهند و کفر و تکذیب خود را پنهان می دارند ، خدا همۀ آنان را لعنت کند .

امام صادق علیه السلام فرمود :

مِنْ عَلامَاتِ النِّفَاقِ : قَسَاوَةُ القَلْبِ وَجُمُودُ العَیْنِ وَالإصْرَارُ عَلَی الذَّنبِ وَالحِرصُ عَلَی الدُّنیَا (2) .

ص:259

از نشانه های نفاق : سنگدلی ، و خشکی چشم از اشک ، و پافشاری بر گناه ، و رغبت بیش از اندازه به دنیاست .

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود :

کسی که باطنش با ظاهرش یکی نباشد ، منافق است ؛ هرکه باشد و هرگونه باشد و در هر سرزمینی باشد و در هر رتبه و مقامی باشد (1) .

بی نماز ، از رحمت خدا محروم و شفاعت شفیعان شامل او نمی شود .

نماز ، از قوانین دین و جلوه گاه خوشنودی رب و راه روشن انبیاست .

نماز ، پس از اقرار به دین ، در رأس اسلام است .

برای هر چیزی شرف و قدری است و شرف و قدر دین نماز است .

نماز ، حصاری استوار در برابر حملات شیطان است .

نماز ، سبب نزول رحمت است . محبوب ترین عمل نزد خدا ، نماز است .

نماز ، آخرین وصیت و سفارش پیامبران است .

نماز ، نور چشم رسول خداست صلی الله علیه و آله .

نماز ، نزدیک کنندۀ هر انسان باتقوا به خداست .

نماز ، پس از معرفت بالاترین عمل است .

نماز ، ستون دین است .

خواندن نماز با رعایت شرایط آن ، سبب آمرزش است .

اول چیزی که در قیامت از مردم پرسیده می شود ، نماز است .

اول عملی که خدا در قیامت از اعمال بنده اش به آن می نگرد ، نماز است .

نماز ، سبب پاک شدن انسان از کبر است .

قبولی نماز ، در گرو تقوا و پاکدامنی و پارسایی و دوری گزیدن از محرمات است .

برتری نماز اول وقت ، چون برتری آخرت نسبت به دنیاست .

برتری نماز اول وقت در برابر آخر وقت برای مؤمن ، از مال و فرزندش بهتر است .

بی نماز ، کافر است . بی نماز ، پس از مرگ در صف یهود یا نصاری یا مجوس است .

ص:261

سبک شمارندۀ نماز ، مردود خدا و رسول صلی الله علیه و آله است .

ترک نماز و ضایع کردن نماز و سبک شمردن نماز و به تأخیر انداختن نماز از اول وقت به پایان وقت ، باعث بازداشتن دعا از اجابت است .

حق درخواست فرزند داشت ولی دعایش به اجابت نرسید . به صومعۀ یکی از انبیای بنی اسرائیل رفت و گفت : ای پیامبر خدا ، برای من دعا کن تا خدا فرزندی به من عطا کند ، من سی سال است از خدا درخواست فرزند دارم ، ولی دعایم به اجابت نمی رسد .

آن پیامبر دعا کرده ، گفت : ای عابد ، دعایم برای تو به اجابت رسید ، به زودی فرزندی به تو عطا می شود ، ولی قضای الهی بر این قرار گرفته که شب عروسی آن فرزند ، شب مرگ اوست !!

عابد به خانه آمد و داستان را برای همسرش گفت . همسرش در جواب عابد گفت : ما به سبب دعای پیامبر از خدا فرزند خواستیم تا در کنار او در دنیا راحت باشیم ، چون به حد بلوغ رسد به جای آن راحت ، ما را محنت رسد ، در هر صورت باید به قضای حق راضی بود . شوهر گفت : ما هر دو پیر و ناتوان شده ایم چه بسا که وقت بلوغ او عمر ما به پایان رسد و ما از محنت فراق او راحت باشیم .

پس از نُه ماه پسری نیکو منظر و زیبا طلعت به آنان عطا شد . برای رشد و تربیت او رنج فراوان بردند تا به حد رشد و کمال رسید . از پدر و مادر درخواست همسری لایق و شایسته کرد ؛ پدر و مادر نسبت به ازدواج او سستی روا می داشتند ، تا از دیدار او بهرۀ بیشتری برند . به ناچار کار به جایی رسید که لازم آمد برای او شب زفاف برپا کنند . شب عروسی به انتظار بودند که چه وقت سپاه قضا درآید و فرزندشان را از کنار آنان برباید . عروس و داماد شب را به سلامت به صبح رساندند و هم چنان به سلامت بودند تا یک هفته بر آنان گذشت . پدر و مادر شادی کنان به نزد پیامبر زمان آمدند و گفتند : با دعایت از خدا برای ما فرزندی خواستی و گفتی که شب زفاف او با شب مرگ او یکی است ، اکنون یک هفته گذشته و فرزند ما در کمال سلامت است !

ص:263

پیامبر گفت : شگفتا ، آنچه من گفتم از نزد خود نگفتم ، بلکه به الهام حق بود ، باید دید فرزند شما چه کاری انجام داد که خدای بزرگ ، قضایش را از او دفع کرد .

در آن لحظه جبرئیل امین آمد و گفت : خدایت سلام می رساند و می گوید : به پدر و مادر آن جوان بگو : قضا همان بود که بر زبان تو راندم ، ولی از آن جوان خیری صادر شد که من حکم مرگ را از پرونده اش محو کردم و حکم دیگر به ثبت رساندم ، و آن خیر این بود که آن جوان در شب عروسی مشغول غذا خوردن شد ، پیری محتاج و نیازمند در خانه آمد و غذا خواست ، آن جوان غذای مخصوص خود را نزد او نهاد ، آن پیر محتاج غذا را که در ذائقه اش خوش آمده بود ، خورد و دست به جانب من برداشت و گفت : پروردگارا ، بر عمرش بیفزا . من که آفرینندۀ جهانم به برکت دعای آن نیازمند ، هشتاد سال بر عمر آن جوان افزودم تا جهانیان بدانند که هیچ کس در معامله با من از درگاه من زیانکار برنگردد و اجر کسی به دربار من ضایع و تباه نشود (1) .

بزرگان گفته اند : زبان جِرمش صغیر و جُرمش عظیم است .

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود :

إِنَّ أَکْثَرَ خَطَایَا ابْنُ آدَم فِی لِسَانِهِ (1) .

یقیناً بیشتر خطاهای انسان در زبان اوست .

امام صادق علیه السلام فرمود :

از نشانه های شرکت شیطان در کار انسان این است که انسان فحّاش باشد ، باک نکند که چه می گوید و دربارۀ او چه می گویند (2) .

امام صادق علیه السلام فرمود :

البَذَاءُ مِنَ الجَفَاءِ وَالجَفَاءُ فِی النَّارِ (3) .

فحش ، از باطل است و باطل در آتش است .

در پاره ای از روایات آمده :

کسی که به برادر مسلمانش فحش دهد ، خدا برکت را از رزقش برمی کند و او را به خود وامی گذارد و ابزار و وسائل زندگیش را نابود می کند (4) .

ص:265

مَنْ أَصْبَحَ لَایَهْتَمُّ بِأُمُورِ المُسْلِمِینَ فَلَیْسَ بِمُسْلِمٍ (1) .

کسی که صبح کند و به امور مسلمانان اهتمام نورزد مسلمان نیست .

برنامۀ کمک رسانی به یکدیگر و توجّه به امور مسلمانان و به ویژه رسیدگی به فریاد فریاد خواهان ، دستور حضرت حق و سفارش پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و امامان بزرگوار علیهم السلام است .

امام صادق علیه السلام فرمود :

کسی که رنج و غصه ای را از مؤمنی برطرف کند ، خدا رنج و غصۀ آخرت او را برطرف می کند و با دل خنک از قبرش درآید . و کسی که گرسنگی مؤمنی را بزداید ، خدا او را از میوۀ بهشت بخوراند . و کسی که با شربت آبی مؤمن تشنه را سیراب کند ، خدا او را از رحیق مختوم سیراب فرماید (2) .

همچنین آن حضرت فرمود :

هرکس به فریاد برادر مؤمن غصه دار و تشنه اش به هنگام سختی و رنجش برسد ، غصه اش را برطرف کند و او را برای رسیدن به حاجتش یاری دهد ، خدا از جانب خود هفتاد و دو رحمت برایش بنویسد که یکی از آن هفتاد و دو رحمت را در دنیا برای اصلاح امور زندگیش پیش اندازد و هفتاد و یک رحمت را برای ترس و هول قیامتش ذخیره کند (3) .

ص:267

أَحْسَنُ العَدْلِ نُصْرَةُ المَظْلُومِ (1) .

نیکوترین عدل ، یاری رساندن به ستمدیده است .

امام صادق علیه السلام فرمود :

هیچ مؤمنی نیست که مؤمن ستمدیده ای را یاری دهد ، مگر این که یاری دادنش از روزۀ یک ماه ، و اعتکافش در مسجد الحرام برتر است . و هیچ مؤمنی نیست که برادر مؤمنش را یاری دهد ، در حالی که قدرت یاری دادن داشته باشد ، مگر این که خدا در دنیا و آخرت یاریش دهد . و هیچ مؤمنی نیست که برادر مؤمنش را در حالی که توانایی یاری دادن به او را دارد واگذارد ، مگر این که خدا او را در دنیا و آخرت واگذارد (2) .

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود :

خدای عز و جل می فرماید : سوگند به عزّت و جلالم ، قطعاً در دنیا و آخرت از ستمکار انتقام می گیرم و یقیناً از کسی که ستمدیده ای را ببیند و قدرت بر یاری او داشته باشد و او را یاری ندهد انتقام خواهم گرفت (3) .

ص:269

مؤمنان و مؤمنات دوستان یکدیگرند امر به معروف و نهی از منکر می کنند .

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود :

لَتَأمُرُنَّ بِالمَعروفِ وَلَتَنهَوُنَّ عَنِ المُنْکَرِ أَو لَیُسَلِّطَنَّ اللّٰهُ عَلیکُم شِرارَکُم ثُمَّ یَدعُو خِیارُکم فلا یُستَجابَ لَهُم (1) .

شما مردم باید امر به معروف و نهی از منکر کنید یا خدا اشرارتان را بر شما چیره می سازد ، پس خوبانتان دعا می کنند ولی دعایشان مستجاب نمی شود .

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود :

از نشستن در جادّه ها که محل رفت و آمد مردم است بپرهیزید . گفتند : ما را از آن چاره ای نیست چون مجالس گفتگوی ماست . فرمود : اگر چاره ای ندارید پس حق جاده را رعایت کنید . گفتند : حق جادّه چیست ؟ فرمود : فروپوشی چشم از نامحرم ، خودداری از آزار مردم ، پاسخ سلام و امر به معروف و نهی از منکر (2) .

و نیز آن حضرت فرمود :

همۀ سخنان انسان به زیان اوست نه به سودش ، مگر امر به معروف و نهی از منکر و ذکر خدا (3) .

امام باقر علیه السلام فرمود :

ص:271

خدا به شعیب وحی کرد : از قوم تو صد هزار نفر را عذاب می کنم ، چهل هزار نفر از اشرار و شصت هزار نفر از خوبان . گفت : پروردگارا ، عذاب اشرار در جای خود صحیح است ، خوبان چرا ؟ خدا وحی فرمود : خوبان ، نسبت به اشرار خیرخواهی نکردند و از بدی ها بازشان نداشتند و به آنان اعتراض نکردند و به خاطر خشم من بر آنان خشم نگرفتند (1) .

امام صادق علیه السلام می فرماید :

مردی از قبیلۀ خثعم خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله رسید و گفت : ای رسول خدا ، مرا خبر ده بهترین برنامۀ اسلام چیست ؟ فرمود : ایمان به خدا . گفت : پس از آن ؟ فرمود : صلۀ رحم . پرسید : بعد از آن ؟ فرمود : امر به معروف و نهی از منکر .

پرسید : کدام عمل نزد خدا مبغوض تر است ؟ فرمود : شریک انگاشتن برای خدا .

گفت : پس از آن ؟ فرمود : قطع رحم . پرسید : بعد از آن ؟ فرمود : امر به منکر و نهی از معروف (2) .

ص:272

اَلرَّحِیمُ » (1).

از رحمت خدا ناامید مشوید ، یقیناً خدا همۀ گناهان را می آمرزد ، مسلماً او بسیار آمرزنده و مهربانیش همیشگی است .

بار خدایا من بدنام را رند غزل خوان می آشام را

کز ظُلَم دم به دم روزگار تار شده هم چو شبم روزگار

نام شده شهره به بدنامی ام کام به دل گشته به ناکامیم

غنچۀ دل چون گل افسردگی روی نهادست به پژمردگی

از شَرَر افروزی نار بلا وز قَدَر اندوزی شست قضا

خشک شده گلبن اندیشه ام پنجه فرو برده به خون ریشه ام

کار من ارچه همه جرم و خطاست لیک امیدم زتو عفو و عطاست

رحمتی آور به گنه کاری ام درگذر از جرم و تبه کاری ام

در حرم وصل خودت راه ده طبع سلیم و دل آگاه ده

معتکف میکدۀ خاص کن جرعه کش بادۀ اخلاص کن

بادۀ توفیق به جامم بریز ساغر تحقیق به کامم بریز

* * *

ص:274

ا 33

خدایا ، من به سبب ذکر تو به سوی تو تقرّب می جویم . و تو را ( برای نجات خویش از بند گناهان و عقوبت ها ) به سوی ذات مقدّست و نزد حضرتت شفیع قرار می دهم . و به وسیلۀ بخشش و سخاوتت ، و بزرگواری و کرمت ( که همۀ ظاهر و باطن هستی را فرا گرفته ) از تو درخواست می کنم که مرا به مقام قرب خود نزدیک گردانی و شیفتۀ سپاس گزاری همۀ نعمت هایت کنی و یاد وجود مقدست را به من الهام نمایی .

ص:275

خرابه ای که بازار داد و ستدش در اختیار شیاطین جنّی و انسی است و اکثر مردمش به صورت انسان و به سیرت حیوان اند ، ظاهرش چون گور کافر پر از زینت و زیور ، و باطنش آکنده از عذاب دردناک دوزخ است .

خرابه ای که آدمیانش به آثار ظاهر ، انسان و به کردار ، حیوانند . همه سرگرم قیل و قال و بی خبر از وجد و حال اند . تصدیقشان از تصور مبرّا و تحقیقشان از حقیقت جدا است . همه کر و کور و با گمان و خیال هم آغوش و از ایمان و یقین دور .

خرابه ای که ساکنانش از جرعۀ گناه مدهوش و با شاهد فسق و فجور هم آغوش ، پردۀ عصمت از میان برداشته و رایت شهوت از هر کرانه افراشته ، همه در بستر هوا و هوس خفته و مردان نابکار زنان بدکار را در بر گرفته ، دخترانش مکّار و پسرانش غدّار و جوانانش بی هویت و بیکار و پیرانش فاسق و بدکردار ، به اطوار موشند و به کردار خرگوش ، یکی به صورت ، مار و آن دیگر به سیرت ، کژدم ، آن به دندان می گزد و این به دُم ؛ نام این خرابه ، طبیعت و پادشاهش ، جهل و سپاهش ، رذایل و موادّش ، حرام و کارش به تحلیل بردن و نابود کردن انسان است !!

شیرین مقام قرب به حق را بچشد و گُل وصال محبوب را ببوید و به اخلاق معشوق آراسته شود و به همنشینی رفیقانی چون انبیا و صدیقین و شهدا و صالحین نایل آید .

قرآن، دربارۀ این سفر و این هجرت آگاهانه و حرکت عاشقانه - که حرکت و هجرت از همۀ زشتی ها و بدی ها به سوی همۀ خوبی ها و نیکی هاست - می فرماید :

«وَ مَنْ یُهٰاجِرْ فِی سَبِیلِ اللّٰهِ یَجِدْ فِی الْأَرْضِ مُرٰاغَماً کَثِیراً وَ سَعَةً وَ مَنْ یَخْرُجْ مِنْ بَیْتِهِ مُهٰاجِراً إِلَی اللّٰهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ یُدْرِکْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَی اللّٰهِ وَ کٰانَ اللّٰهُ غَفُوراً رَحِیماً » (1).

و هرکس در راه خدا هجرت کند ، پناهگاه های بسیار ، و فراخی و گشایش در زمین می یابد و هرکس از خانه اش برای هجرت به سوی خدا و رسولش بیرون آید ، آن گاه مرگ او را در رسد مسلماً پاداشش بر عهدۀ خداست و خدا بسیار آمرزنده و مهربانیش همیشگی است .

در بیابان طلب بسیار می باید گذشت وز دو عالم در سراغ یار می باید گذشت

سال ها در خواب غفلت بگذراندی عمر را مدتی هم با دل بیمار می باید گذشت

اندر این دریا که موج اوست تیغ آبدار از تلاش گوهر شهوار می باید گذشت

چون متاع عمر را بسیار ارزان می خرند از زیان و سود این بازار می باید گذشت

آفتاب عشق عالم را منور می کند تا به کِی در سایۀ دیوار می باید گذشت

* * *

ص:279

این ذکر و توجّه - که امری باطنی و قلبی است - آن چنان قدرتی برای آراسته شدن به حسنات به انسان می دهد که انسان ، پس از مدتی اندک به عرصه گاه قرب دوست می رسد و شاهد وصال را به آغوش جان می گیرد و لذّت مناجات و عبادت و خدمت به بندگان را می چشد .

قوم یونس علیه السلام - که دچار غفلت سنگین بودند - با راهنمایی مردی عالم و عاشقی عارف ، متذکر حق شدند و به یاد خدا افتادند و با کمک گیری از یاد دوست پردۀ غفلت را از برابر دیدۀ قلب کنار زدند و سر به بیابان گذاشتند و صورت بر خاک ذلت نهادند و با آب دیدگان ، غبار از چهرۀ جان شستند و وجودشان را به توبۀ واقعی آراستند و با این واقعیات ، ابر صاعقه زا و مرگبار را از دیار خود راندند و به عرصه گاه قرب دوست نشستند و باقیماندۀ عمر را در درستی و راستی و عبادت و بندگی سپری کردند و سپس در آغوش خوشنودی و کرامت و رحمت حق جان دادند و قدم به سرای آخرت گذاشتند ، تا در آنجا در بهشت برزخی جای گیرند و سپس در بهشت رضوان سکنی گزینند .

گناهکاران و فاسقان و فاجرانی که عاقبت به خیر شدند و دست از گناه شستند و از وادی ضلالت ، به بوستان هدایت ، هجرت کردند و از شیطنت و حیلت دست شسته ، به عرصۀ سلامت و امنیت آمدند و با عبادت و بندگی همۀ گذشتۀ تاریک خود را جبران کردند ، از برکت یاد و توجّه قلبی به این مقامات رسیدند و با توبه و بازگشت خود به خدا ، برای آیندگان اسوه و سرمشق شدند و حجت حق را بر همگان تمام کردند .

چهره های باعظمتی چون « آسیه » ، « اصحاب کهف » ، « بهلول نبّاش » ، « حرّ بن یزید » ، « فضیل عیاض » و . . . که صفحات تاریخ حیات را با نور قلب خود روشنی بخشیدند ، از گروه متذکران و از طایفۀ یادکنندگان حقند ، که با توجّه به خدا و یاد

ص:281

محبوب ، روزگار تیرۀ خود را منوّر ساختند و دامن حیات از دست شیطان کشیدند و به دامان رحمت دوست دست انداختند و خود را سریع تر از حرکت نور از حضیض پستی به اوج قلّۀ کرامت و درستی و قرب رحمت و وصال رساندند .

آری آری آن که مرد حق بود از غم دنیای دون مطلق بود

خود نپوید راه جز راه خدا رو نیارد جز به درگاه خدا

شسته از دنیا و عقبی جمله دست در مقام قرب حق دارد نشست

و انکه از دنیای دون مسرور شد از مقام قرب ایزد دور شد

نه ز دنیا کام وی حاصل شود نه به وصل دوست او واصل شود

بگذر از این کهنه زال و شادیش پا منه در حجلۀ دامادیش

رو بجو در کنج عزلت گوشه ای خوش بدست آر از قناعت توشه ای

باش قانع تا نیفتی در طمع کز طمع با ذلت آمد مرد ، مع (1)

قرآن ، کتاب زندگی است و انسان چیزی را از نظر راهنمایی در تمام زوایای حیات نیاز ندارد ، مگر این که در آن بیان شده است .

قرآن ، انسان را به پابرجاترین و استوارترین راه ، هدایت می کند و عمل کنندۀ به آیاتش را به اجر کریم بشارت می دهد .

توجّه باطنی به قرآن و اندیشه در آیات این کتاب ، بیماری خطرناک جهل را معالجه و قلب را به کانون معرفت تبدیل می کند .

عمل به آیاتِ بیان کنندۀ خوبی ها و اجتناب از زشتی هایی که قرآن انسان را نسبت به آن ها هشدار می دهد ، مایۀ نجات و زمینه ساز کرامت و سبب قرب به خداست .

عمل به قرآن ، انسان را به همۀ حسنات آراسته می کند و از همۀ سیّئات دور نگاه می دارد و در برابر خطرات دنیایی و آخرتی به انسان مصونیت می دهد .

دانش گذشته و آگاهی نسبت به آینده و دوای دردها و نظم امور زندگی در قرآن است .

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله به وسیلۀ قرآن ، از بدترین مردم ، بهترین مردم را ساخت و عرب جاهلی و عجم دور از حقیقت را از لبۀ پرتگاه جهنم نجات داد و به مرزهای خوشبختی و سعادت و بهشت آخرت رساند .

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود :

فَإِذَا الْتَبَسَتْ عَلَیْکُمُ الفِتَنُ کَقِطَعِ اللَّیْلِ المُظْلِمِ فَعَلَیْکُمْ بِالْقُرآنِ فَإنَّهُ شافِعٌ مُشَفَّعٌ وَمَاحِلٌ مُصَدَّقٌ وَمَنْ جَعَلَهُ أَمَامَهُ قَادَهُ إِلَی الجَنَّةِ وَمَنْ جَعَلَهُ خَلْفَهُ سَاقَهُ إِلَی النَّارِ (1) .

ص:283

هنگامی که فتنه ها چون پاره های شب تاریک ، امور را بر شما مشتبه ساخت ، بر شما باد به قرآن ، زیرا قرآن شفاعت کننده ای است که شفاعتش پذیرفته می شود ، و شکایت کننده ای است که شکایتش پذیرفته است ؛ و کسی که قرآن را پیشرو خود قرار دهد ، او را به بهشت می برد ؛ و هرکس آن را پشت سر اندازد ، او را به دوزخ سوق می دهد .

امام سجاد علیه السلام فرمود :

لَو مَاتَ مَنْ بَیْنَ المَشْرِقِ وَالمَغْرِبِ لَمَا اسْتَوْحَشْتُ بَعْدَ أَن یَکُونَ القُرآن مَعِی (1).

اگر همۀ کسانی که بین مشرق و مغربند بمیرند بعد از این که قرآن با من است ، دچار وحشت نمی شوم .

آری ، برای حضرت سجاد علیه السلام که آیات توحید در وجودش تحقق داشت و به این خاطر خدا را با چشم دل مشاهده می کرد و با محبوب ازلی و ابدی انس داشت و آیات اخلاق از مشرق باطنش طلوع داشت و غرق نور بود و آیات احکام را مو به مو اجرا می کرد و در زمینۀ اجرا ، کمال اخلاص را رعایت می کرد و آن چنان با آیات مربوط به قیامت انس داشت که گویی خود را در قلّۀ رفیع نجات می دید ، جایی برای وحشت در عین تنهایی نبود .

حضرت زین العابدین علیه السلام فرمود :

آیاتُ القُرآنِ خَزَائِنُ فَکُلَّمَا فُتِحَتْ خَزانَةٌ یَنْبَغِی لَکَ أَنْ تَنْظُرَ مَا فِیهَا (2) .

آیات قرآن جایگاه گنج هاست ؛ پس هرگاه جایگاهی گشوده شد ، سزاوار و شایسته است آنچه را در آن است با تأمل بنگری .

ص:284

کسی که در آیات قرآن اندیشه کند و مفاهیم ملکوتی آیات را بیابد ، سپس آن ها را عمل کند و همۀ حرکات ظاهر و باطن خود را با قرآن هماهنگ نماید ، قدرت و نیروی حرکت به سوی مقام قرب را پیدا کند ، و به سبب قرآن - که ذکر خداست - در عرصه گاه قرب محبوب قرار می گیرد و چشم دل از تماشای جمالش تا ابد برنمی دارد و به زبان حال می گوید :

تا مرا نور در بصر باشد به جمال ویم نظر باشد

نظری را که او کند نظری آن نظر کیمیا اثر باشد

کافرم گر به جنب رخسارش نظرم جانب دیگر باشد

شکّر از قهر او بود حنظل حنظل از لطف او شکر باشد

دوست دارم ز سینۀ سوزان ناله ای را که با اثر باشد

اثر نالۀ سحر خیزان در شبانگاه بیشتر باشد

سر نپیچد ز تیغ بیدادش مگر آنکس که خیره سر باشد

غمزه اش را که تیر دل دوز است نور خونین جگر باشد (1)

وَنَحْنُ ذِکْرُ اللّٰهِ وَنَحْنُ أَکْبَرُ (1) .

ما ذکر خداییم و ما بزرگ تریم .

بی شک منظور از « ذکر » پیامبر و دوازده معصوم علیهم السلام هستند .

دوازده امامی که وارث ایمان و اخلاق و دانش و آگاهی و بصیرت پیامبرند .

دوازده امامی که مفسّر قرآن و بیان کنندۀ احکام و حافظان دین و امنای حق در میان جامعۀ انسانی اند .

دوازده امامی که مصداق عینی قرآن و چراغ های هدایت و راهنمایان انسان ها به سوی سعادت و تأمین کنندۀ خیر دنیا و آخرت مردمند .

آنان ، یادآور همۀ حقایق و روشن کنندۀ واقعیات و گنجینه های علم و عرفان و مظاهر صفات و اسمای الهی اند .

از آنجا که امامان معصوم علیهم السلام قرآن ناطق اند ، حضرت باقر علیه السلام فرمود : ما ذکر خداییم و ما ذکر بزرگ تر هستیم .

بدون پذیرش سرپرستی آنان و بدون قبول معارف آن بزرگواران و بدون اطاعت از دستورات و فرمان های آن جانشینان به حق پیامبر و بدون قرار داشتن در دایرۀ ولایتشان ، ایمان انسان ناقص و اخلاقش فاسد و اعمالش ناشایسته و دنیایش بی نظم و آخرتش پیچیده به خشم و عذاب خداست .

رسول اسلام صلی الله علیه و آله در لحظات پایان عمرش به امت اعلام کرد :

من دو چیز گران بها در میان شما می گذارم ، قرآن و عترتم که اهل بیت من هستند ، این دو از هم جدا نمی شوند تا در کنار حوض بر من وارد شوند ، چنانچه به این دو

ص:286

چیز گران بها تمسک جویید پس از من برای ابد روی گمراهی نخواهید دید (1) .

امامت شمع فانوس یقین است امامت نور قلب متقین است

امامت گوهر دریای جود است امامت جوهر کان وجود است

امامت جانب حق ره نمودن امامت زنگ از دل ها زدودن

امامت رهبری کردن به خالق نمودن راه حق را بر خلایق

امامت لجّۀ دین راست گوهر امامت کان ایمان راست جوهر

امامت مقصد جنّ و بشر دان امامت ختم بر اثنا عشر دان

بیا برگو ، شه جن و بشر کیست ؟ امام اوّل از اثنی عشر کیست ؟

علی شیر خدا شاه ولایت علی مصباح مشکات هدایت

علی دانای سرّ بود و نابود علی دریای لطف و معدن و جود

علی تابنده مِهر برج ایمان علی رخشنده درّ درج ایقان

علی در دهر حلّال مشاکل علی آرام جان و راحت دل

وصیّ و جانشین مصطفی اوست ولیّ و محرم راز خدا اوست

بود اندر جهان ختم امامت بر او و عترت او تا قیامت

توجّه به این حقیقت لازم است که پاک کردن قلب از رذایل و شستشوی آن از قبایح و حاضر کردن مفاهیم و معانی اسمای حسنی و صفات علیای حضرت حق در آن و حفظ این حقایق عظیمه و مراتب کریمه از دستبرد شیاطین انسی و جنی و حضور دائمی در محضر مبارک او هنگام قدم نهادن در هر کاری و حرکت به سوی

ص:287

هر برنامه ای و غافل نبودن از او و بی خبر نماندن از حضرتش در آنی از آنات و وقتی از اوقات و انجام هر عبادتی که انسان نسبت به آن مکلّف است و پرداختن به هر عمل خیری و هرگونه خدمت مثبتی به مردم به قصد تحصیل خوشنودی او ، « ذکر » است .

گروهی از اهل دل و جمعی از آزاد شدگان از آب و گل و فرقه ای از عارفان واصل و آیاتی که مردم را دعوت به ذکر می کنند و روایاتی که تشویق به ذکر می نمایند ، کلمۀ « ذکر » را در آن آیات و روایات به معنای همین حقایق باطنی و عملی می دانند و نیز جلوه دادن آیات قرآن و به طلوع آوردن آثار نبوت و رسالت و ظهور دادن روایات اهل بیت علیهم السلام را از افق زندگی ، مصداق کامل « ذکر » برشمرده اند .

آری ، دسترسی به قرب حق ، فقط با ذکر حق - که عبارت از این واقعیات بیان شدۀ به وسیلۀ اهل دل است - میسّر است و راهی به سوی قرب ، جز با کمک « ذکر » وجود ندارد .

یاد خدا را بر کشور دل حاکم کنیم و به آیات قرآن مجید عمل نماییم و با همۀ وجود از نبوت پیامبر صلی الله علیه و آله و امامت امامان معصوم علیهم السلام پیروی کنیم ، تا به مقام قرب برسیم و در زمرۀ مقربان قرار گیریم و شیرینی انس با خدا و اجرای دستورات او و همراه بودن با پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام او را بچشیم ، و از این طریق ، همای سعادت و خوشبختی را در آغوش بگیریم .

هنگامی که خانۀ دل ، مظهر مفاهیم و معانی اسما و صفات حضرت محبوب شود ، و آثار این مفاهیم و معانی در روح و نفس و اعضا و جوارح ظاهر گردد ، محبّتی عطرآگین و عشقی آتشین ، که میوۀ شیرین معرفت به مفاهیم اسما و صفات است ، سراسر خانۀ دل را به تصرف خود در می آورد و جلوۀ «أَشَدُّ حُبًّا لِلّٰهِ » (1)همۀ

ص:288

وجود انسان را محاصره می کند و آدمی را در گروه «رِجٰالٌ لاٰ تُلْهِیهِمْ تِجٰارَةٌ وَ لاٰ بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللّٰهِ » (1)که مقامی جامع و کامل است قرار می دهد و بر کرسی خلافت و جانشینی از خدا می نشاند و لذّت و شیرینی مقام قرب را به انسان می چشاند .

در این جایگاه رفیع است که انسان از دسترس هر شیطان اغواگری مصون است و هیچ چیز قدرت منصرف کردن انسان از خدا را ندارد و آدمی در این عرصه گاه نورانی جز خدا نمی شناسد و جز خدا نمی بیند و جز خدا نمی خواهد و جز خدا نمی داند و جز خدا نمی یابد .

سر حلقۀ عارفان ، امام پرهیزکاران ، رهبر پاکان ، شمع دل واصلان ، مقتدای کاملان ، اسوۀ عاشقان ، امیرالمؤمنین علی علیه السلام با همۀ وجود مترنّم به این ترانۀ عاشقانه بود :

ما رَأیْتُ شَیئاً إلّاوَرَأیتُ اللّٰهَ قَبْلَهُ وَمَعَهُ وَبَعْدَهُ (2) .

چیزی را ندیدم مگر آن که پیش از آن و همراه آن و بعد از آن خدا را دیدم .

و تربیت شدۀ دامن معرفت و بصیرتش حضرت سید الشهداء علیه السلام در اوج تشنگی و گرسنگی و در حالی که همۀ مصائب او را محاصره کرده بود ، در میان گودال ، در کنار هفتاد و یک بدن قطعه قطعه و با شنیدن نالۀ جانسوز زنان و دختران اهل بیت علیهم السلام صورت خون آلود بر پیشگاه محبوب بر خاک می گذارد و می گوید :

إلهی ، رضاً بِقَضائِکَ صَبراً عَلی بَلائِکَ تَسلیماً لِأمْرِکَ لا مَعبُودَ لِی سِواکَ . . . .

خدایا ، به قضای تو خوشنود و راضیم ، بر آزمایش و بلایت صابرم ، در برابر فرامان هایت تسلیمم ، برای من معبودی جز تو وجود ندارد .

ص:289

دانی چه آرزو ز تو دارم نگار من خواهم که یار کس نشوی جز که یار من

گیرد قرارْ کارِ من آن دم که گوییم یار توام قرار توام بی قرار من

من جز تو دلبری نشناسم تویی تویی دلدار من نگار من ای غمگسار من

خالت نهاد گرچه بسی داغ بر دلم یاد تو شد انیس دل داغدار من

دوش از زبان بلبل دل می شنید گل کی گل عذار من چمنت مَرغزار من

گفت آری آری این چمن حسن از آن تست نومید نیست هرکه شد امیدوار من

سیمرغ قاف قدرت عشقم که هر زمان شهباز رفعتی شود از نو شکار من (1)

* * *

ص:290

« فخر رازی » نیز چنین می گوید :

« امت اسلامی اتفاق نظر دارند که پیامبر اسلام روز قیامت حق شفاعت دارد . . .

گناه کاران را از عذاب دوزخ می رهاند . تا وارد آتش نشوند و آنانی که در آتش می سوزند در پرتو شفاعت پیامبر ، از آتش دوزخ خارج خواهند شد و وارد بهشت می شوند . همچنان که مسلمانان اتفاق نظر دارند که شفاعت از آن مؤمن است و کافران برای شفاعت شایستگی ندارند » (1) .

حتی « محمد بن عبدالوهاب » مؤسس فرقۀ وهابیت که برخی تصور می کنند او از منکران شفاعت است با وجود تمام انحرافات عقیدتی خود می گوید :

« طبق روایات اسلامی ، پیامبر اسلام و همچنین پیامبران دیگر و فرشتگان و اولیاء و کودکان در روز رستاخیز شفاعت می کنند و وظیفۀ ما این است که شفاعت را از مالک واقعی و اذن دهندۀ شفاعت که خداوند است بخواهیم و چنین بگوییم :

پروردگارا ! شفاعت پیامبر را دربارۀ ما در روز قیامت بپذیر . . . » (2) .

البته باید توجه داشت که اسلام نه مانند یهود و گروه بت پرست به طور مطلق بر شفاعت صحه نهاده و آن را بدون هیچ قید و شرطی قبول کرده است ، و نه مانند منکران شفاعت به طور کلی آن را طرد کرده است و برای اولیای خدا حق و مقامی قائل نشده است ، شفاعت در اسلام بین نفی و اثبات است که نوعی از آن را پذیرفته و اقسام دیگر را مردود دانسته است .

آیات متعددی در قرآن کریم به موضوع شفاعت اشاره کرده اند که نتیجه گیری صحیح از آن نیازمند بررسی یک یک آیات است که در کتب مختلف مورد بحث و بررسی قرار گرفته است .

ص:293

علماء (1) ؛ حافظان ، متعلّمان قرآن (2) ، خویشاوندان (3) ، همسایگان (4) ، مؤمنان و شیعیان (5) و . . . نیز از شافعان در قیامت خواهند بود .

ص:297

برای تماشای اندکی از جود و کرم حضرت حق ، و توجّه به آثار این دو صفت ، و جلوه اش در زندگی انسان ، لازم است به جملاتی از دعای بی نظیر « عرفه » حضرت سید الشهداء علیه السلام با تأمل و اندیشه دقّت کنیم تا به این حقیقت آگاه شویم که با اتصال به جود و کرم او و انفصال از ماسوای حضرتش ، می توان به مقامات معنوی نایل شد .

« همۀ ستایش و سپاس ویژۀ توست ، ای که لغزشم را نادیده گرفت و اندوهم را زدود و دعایم را مستجاب کرد و عیبم را پوشانید و گناهم را آمرزید و مرا به خواسته ام رسانید و بر دشمنم پیروز گردانید ! اگر نعمت ها و عطاها و بخشش های باارزشت را برشمارم ، هرگز نمی توانم به شماره آورم . ای سرور و آقای من ، تویی که عطا کردی ، تویی که نعمت دادی ، تویی که احسان نمودی ، تویی که زیبایی بخشیدی ، تویی که فزونی دادی ، تویی که کامل نمودی ، تویی که روزی عنایت کردی ، تویی که توفیق دادی ، تویی که عطا فرمودی ، تویی که بی نیاز نمودی ، تویی که ثروت بخشیدی ، تویی که پناه دادی ، تویی که کفایت کردی ، تویی که راهنمایی نمودی ، تویی که محافظت فرمودی ، تویی که پرده پوشیدی ، تویی که آمرزیدی ، تویی که نادیده گرفتی ، تویی که قدرت دادی ، تویی که عزّت بخشیدی ، تویی که یاری دادی ، تویی که مساعدت فرمودی ، تویی که تأیید نمودی ، تویی که پیروزی عطا کردی ، تویی که درمان نمودی ، تویی که سلامت همه جانبه عنایت فرمودی ، تویی که گرامی داشتی » (1) .

و نیز برای آگاهی به گوشه ای از جود و کرم حضرتش ، واجب است با چشم دل به مفاهیم عرشی جملاتی از دعای « « ابوحمزۀ ثمالی » » که مناجات شب های ماه

ص:299

مبارک حضرت زین العابدین علیه السلام است بنگریم :

« آقای من ، منم کودکی و کوچکی که او را پروریدی ، منم نادانی که دانایش نمودی ، منم گمراهی که هدایتش فرمودی ، منم افتاده ای که بلندی و رفعتش دادی ، منم ترسانی که امانش بخشیدی و گرسنه ای که سیرش نمودی و تشنه ای که سیرابش کردی و برهنه ای که لباسش پوشاندی و تهی دستی که توانگرش کردی و ناتوانی که نیرومندش ساختی و خواری که عزیزش نمودی و بیماری که شفایش دادی و درخواست کننده ای که عطایش بخشیدی و گناهکاری که گناهش را پوشاندی و خطاکاری که نادیده اش گرفتی و اندکی که بسیارش فرمودی و مستضعفی که نصرتش دادی و رانده شده ای که مأوایش بخشیدی » (1) .

آری ، سالک با درخواست این دو وسیله ، و با اتصال به این دو سبب - که جود و کرم بی نهایت حضرت محبوب است - می تواند به مقام قرب و شکر و ذکر برسد و در زمرۀ مقربین و شاکرین و ذاکرین قرار گیرد .

یقیناً با قدم اطاعت و عبادت ، رسیدن به مقام قرب برای هر عاشق شیفته ای میسّر است و سالک چون به این مقام برسد حقیقت توحید در سراسر وجودش جلوه می کند و ما سوی اللّٰه در اعتقاد و ایمان توحیدی اش فانی می گردد و بر کرسی خلافت و جانشینی از خدا به اذن خدا تکیه می زند و به توفیق حق در محدودۀ وجود خود کار خدایی می کند ، چنان که در حدیث قدسی آمده است :

عَبدِی ، أَطِعنِی حَتّی أَجْعَلْکَ مِثْلی ، أَقولُ لِشَیءٍ : کُنْ ، فَیَکُونُ . تَقُولُ لِشَیءٍ : کُنْ ، فَیَکُونُ (1) .

بندۀ من از من اطاعت کن تا تو را ( از نظر اراده و قدرت ) نمونه ای از خود قرار دهم ، به چیزی می گویم باش بی درنگ موجود شود ، تو نیز به چیزی بگویی باش بی درنگ موجود شود .

و در حدیث دیگر آمده :

أَنَا مَلِکٌ حَیٌّ لَاأَمُوتُ أَبَداً ، عَبدِی أَطِعْنِی أَجْعَلکَ مَلِکاً حَیّاً لَایَمُوتُ أَبَداً (2) .

من پادشاه زنده ای هستم که هرگز نمی میرم ، بندۀ من از من اطاعت کن تا تو را پادشاه زنده ای قرار دهم که هرگز نمیری .

اهل معرفت عقیده دارند : هدف از همۀ طاعات و عبادات - چه طاعات و عبادات بدنیه و قلبیه و چه طاعات و عبادات ظاهریه و باطنیه - رسیدن به مقام قرب است . چون کسی آن ها را به قصد قربت و با رعایت همۀ شرایط انجام دهد ، به آن مقام والا و مرتبۀ بالا خواهد رسید و اراده اش در ارادۀ حق ، فانی خواهد شد و در باطنش جز ارادۀ خدا نخواهد ماند ؛ پس هرگاه بخواهد می تواند کار خدایی انجام دهد .

ص:301

سالک ، هنگامی که با قدم طاعت و عبادت به سوی حضرت حق حرکت کند ، به هر قدمی که برمی دارد رحمت خدا و اسمای حسنی و اوصاف علیای حضرت او با سرعتی غیرقابل مقایسه با حرکت سالک به سالک نزدیک می شود ، چنان که در حدیث قدسی آمده :

مَن تَقَرَّبَ إِلَیَّ شِبْراً تَقَرَّبْتُ إِلَیْهِ ذِرَاعاً ، وَمَنْ تَقَرَّبَ إِلَیَّ ذِرَاعاً تَقَرَّبْتُ إِلَیْهِ بَاعاً ، مَنْ أَتَانِی مَشْیاً أَتَیْتُهُ هَرْوَلَةً (1) .

کسی که یک وجب به من نزدیک شود من به اندازۀ یک ذراع (2) به او نزدیک می شوم ، و کسی که به اندازۀ یک ذراع به من نزدیک شود ، من به اندازۀ یک باع (3) به او نزدیک شوم ، و هرکس قدم زنان به سوی من آید ، من هروله کنان به سوی او آیم !

آری ، نتیجۀ طاعت و عبادت ، نزدیک شدن عبد به مولا و نزدیک شدن مولا به عبد است که در آیات و روایات از این حقیقت تعبیر به « مقام قرب » شده و رسیدگان به این مقام را « مقرّبین » نامیده اند .

اهل دل ، همۀ افعال و صفات مقربین را فانی در افعال و صفات خدا می دانند ، و ارادۀ مقربین را ارادۀ خدا می شمارند ، و گفتار مقربین را پرتوی از گفتار خدا به حساب می آورند .

نظر اهل دل نسبت به مقربین برگرفته از روایات قدسی و احادیث بسیار مهمی است که از رسول خدا صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام در کتاب های باارزش حدیث نقل شده است :

ص:302

إِنَّ اللّٰهَ یَقولُ : لا یَزَالُ عَبدٌ یَتَقَرَّبُ إِلَیَّ بِالنَّوافِل حَتَّی أُحِبَّهُ ، فَأکونُ أَنا سَمْعَهُ الَّذِی یَسْمَعُ بِه ، وَبَصَرَهُ الَّذِی یُبْصِرُ بِهِ ، وَلِسانَهُ الَّذِی یَنْطِقُ بِه ، وَقَلْبَهُ الَّذِی یَعْقِلُ بِه ، فَإذَا دَعَانِی أَجَبْتُه ، وَإذَا سَأَلَنِی أَعْطَیْتُهُ (1) .

خدا می فرماید : همواره سالک به سبب نافله ها به من تقرب می جوید تا آنجا که من به او عشق می ورزم ، در این حال است که من گوش او می شوم که با آن گوش می شنود ، و چشم او می شوم که با آن چشم می بیند ، و زبان او می شوم که با آن زبان سخن می گوید ، و قلب او می شوم که با آن قلب تعقّل می کند ، پس هنگامی که مرا بخواند او را پاسخ می گویم ، و زمانی که از من بخواهد به اوعطا می کنم .

قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله : کَلامُ المُتَّقِینَ بِمَنْزلَةِ الوَحْیِ مِنَ السَّمآءِ ، إِذَا وُجِدَتْ کَلِمَةٌ عَلَی لِسانِ بَعضِهِم فَقِیلَ لَهُ : مَن حَدَّثَکَ بِهَذِهِ ؟ فَیُقولُ : حَدَّثَنِی قَلْبِی عَنْ فِکْرِی عَنْ سِرِّی عَنْ رَبِّی (2) .

پیامبر فرمود : کلام تقوا پیشگان در رتبۀ وحی آسمانی است ، هنگامی که سخنی بر زبان برخی از آنان ظاهر شود ، پس به آن ها گویند : چه کسی به این صورت با تو سخن گفت ( که تو گویا از جانب او می گویی ) ، می گوید : دلم از فکرم و فکرم از عمق باطنم و عمق باطنم از سوی پروردگارم با من سخن گفت ! »

برترین مرحلۀ این مقام برای پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله بود، به این خاطر می فرمود :

مَن رَآنِی فَقَدْ رَأَی الحَقَّ (3) .

کسی که مرا ببیند ، به یقین حق را دیده است .

و نیز فرمود :

ص:303

لِی مَعَ اللّٰهِ وَقْتٌ لَایَسَعُنِی فِیهِ مَلَکٌ مُقَرَّبٌ وَلَا نَبِیٌّ مُرْسَلٌ (1) .

برای من با خدا زمانی است که هیچ فرشتۀ مقرب و پیامبر مرسلی در آن زمان با من نمی گنجد .

و پس از پیامبر صلی الله علیه و آله برترین مرحلۀ این مقام برای مولای عارفان امیرالمؤمنین علیه السلام بود که فرمود :

مَعْرِفَتِی بِالنُّورانِیَّةِ مَعْرِفَةُ اللّٰه (2) .

شناخت من به سبب نورانیت باطن شناخت خداست .

« جلال الدین رومی » مقام فنای فی اللّٰه حضرت نوح علیه السلام را که از بندگان مقرّب پروردگار بود از قول حضرت نوح علیه السلام چنین نقل می کند :

گفت نوح ای سرکشان من من نیم من ز جان مُردم به جانان می زِیم

چون بمُردم از حواس بوالبشر حق مرا شد سمع و ادراک وبصر

چون که من من نیستم این دم ز هوست پیش این دم هرکه دم زد کافر اوست (3)

کنند ، فرمودند :

شبی همراه با چند تن از تربیت شدگان استاد ، در معیت استاد ، به مسجد کوفه برای عبادت و مناجات و راز و نیاز رفتیم . در کنار استاد به عبادت مشغول شدیم و با حضرت بی نیاز به راز و نیاز پرداختیم . پس از پایان کار چون آمادۀ بیرون رفتن از مسجد شدیم ، ناگهان ماری بسیار خطرناک و وحشت زا نزدیک جمع ما حاضر شد .

جمع دوستان به جز استاد - که در آرامشی عجیب قرار داشت - به وحشت افتادند و در ترسی سخت فرو رفتند . استاد ، با همان آرامش و طمأنینۀ مخصوص به خود ، رو به مار کردند و گفتند : ای مار ، بمیر . مار ، چون چوبی خشک ، بی جان و بی حرکت برجای ماند و ما هم با آرامشی که به دست آوردیم به طرف بیرون مسجد حرکت کردیم .

چون چند قدم دور شدیم یکی از دوستان برای اطمینان یافتن از این واقعه که آیا مار در حقیقت با خطاب استاد مرده یا نه ، به عقب برگشت و با پای خود به مار زد و مار را در حقیقت مرده یافت . سپس به جمع ما پیوست و همه راه خود را به سوی نجف ادامه دادیم . ناگهان استاد رو به آن شخص کرد و فرمود : مار با خطاب من بی جان شد ، لازم نبود شما به عقب برگردید و از این واقعه تفحّص و تحقیق کنید و مرا امتحان نمایید که آیا خطابم مؤثّر افتاد یا نه !!

بگفت ارپلنگم زبون است و مار و گر پیل و کرکس شگفتی مدار

تو هم گردن از حکم داور مپیچ که گردن نه پیچد ز حکم تو هیچ

چو حاکم به فرمان داور بود خدایش نگهبان و یاور بود

محال است چون دوست دارد تو را که در دست دشمن گذارد تو را

ره این است ، روی از طریقت متاب بنه گام و کامی که داری بیاب

نصیحت کسی سودمند آیدش که گفتار سعدی پسند آیدش (1) .

بود ، جابر به او گفت : این یاقوت برّاق را ببینم . او هم از دستش درآورد و به او داد .

جابر انگشتر را وسط آب خروشان فرات انداخت . آن مرد در حالی که بسیار ناراحت شده بود گفت : چه کردی ؟ جابر گفت : ناراحت نباش دوست داری به انگشترت برسی ؟ گفت : آری . دستش را به سوی آب گرفت ، آب روی هم سوار شد تا نزدیک دستش رسید یاقوت را گرفت و به صاحبش داد ! » (1) .

ص:308

شکر نعمت دوری کردن از همۀ محرمّات است .

وجود مبارک حضرت سید الشهداء علیه السلام در پایان خطبۀ شب عاشورا ، از پیشگاه پروردگار درخواست کردند :

فَاجْعَلْنَا مِنَ الشَّاکِرین (1) .

پروردگارا ، ما را از شکرگزاران قرار ده .

« راغب اصفهانی » می گوید :

« شکر دارای سه مرتبه است :قلبی ، زبانی ، عملی .

قلبی ، شناخت نعمت دهنده و نعمت است . زبانی ، اعتراف و اقرار به نعمت است . عملی ، خرج کردن نعمت و مصرف کردن آن در اموری است که خدا به آن دستور داده است » (2) .

از امام صادق علیه السلام روایت شده است که به موسی علیه السلام وحی شد :

یا مُوسیٰ ، اشْکُرنِی حَقَّ شُکْرِی . فَقَالَ : یَا رَبِّ ، وَکَیْفَ أَشْکُرُکَ حَقَّ شُکْرِکَ وَلَیْسَ مِن شُکْرِکَ إِلَّا وَأَنْتَ أَنْعَمْتَ بِهِ عَلَیَّ ؟ قَالَ : یَا مُوسیٰ ، الآنَ شَکَرْتَنِی حَیث عَلِمْتَ أَنَّ ذلِکَ مِنّی (3) .

ای موسی: مرا چنان که سزاوار است شکرگزار، عرض کرد: پروردگارا، تو را چگونه چنان که سزاوار است شکر گزارم، در صورتی که هر شکری که تو را نمایم، آن هم نعمتی است که تو به من عطا فرموده ای؟ فرمود: ای موسی، اکنون که دانستی آن شکرگزاری ات هم از من است، مرا شکر کردی (چنان که سزاوار من است) .

ص:310

امام حسین علیه السلام در دعای عرفه عرضه می دارد :

وَلَوْ حَرَصْتُ أنا وَالعادُّونَ مِن أنامِکَ أن اؤَدِّیَ شُکرَ واحِدَةٍ مِنْ أنعُمِکَ مَا اسْتَطَعْتُ إلّا بِتَوفِیقِکَ (1) .

اگر من و همۀ کسانی که نعمت هایت را شماره می کنند تلاش کنیم که شکر یکی از نعمت هایت را بجا آوریم ، نمی توانیم مگر به توفیق تو .

در روایت آمده است :

خداوند به داود پیغمبر علیه السلام وحی فرستاد که سپاس گزاری کن مرا به طوری که حق نعمت مرا ادا کنی. داود عرض کرد: خدایا، چگونه تو را سپاس گزاری کنم که حق سپاس گزاری تو ادا شود در صورتی که خود آن سپاس گزاری نعمتی از نعمت های تو است که باز احتیاج به سپاس گزاری دارد؟ خطاب رسید: به همین کلامت حق سپاس گزاری مرا ادا کردی؛ زیرا فهمیدی که این هم از ناحیۀ من است (2).

این نمونه روایات ، بیانگر شکر زبانی است و برترین مرتبۀ شکر - که شکر عملی است - عبارت است از :

1 - تحصیل ایمان یقینی ؛

2 - انجام دادن همۀ کارهای شایسته ؛

3 - بکارگیری حسنات اخلاقی ؛

4 - دوری گزیدن از همۀ محرمات الهی .

ص:311

الحَمْدُ للّٰهِ ِ الَّذِی کَسَانِی وَسَتَرَنِی ، یَا أَبا عَبداللّٰهِ ، او قَالَ : جَزَاکَ اللّٰهُ خَیْراً .

همۀ سپاس و ستایش ویژۀ خداست که مرا لباس پوشانید ، و عرضه داشت یا ابا عبداللّٰه ، یا آن که گفت : خدا تو را جزای خیر دهد .

با همین دو کلمۀ کوتاه از آن حضرت سپاس گزاری کرد و بیرون رفت » (1) .

عارف بزرگوار ، فیلسوف عالی مقدار ، عالم پرهیزکار ، « ملا محسن فیض کاشانی رحمه الله » در کتاب بسیار مهم وافی در باب تعقیبات نماز از معصوم علیه السلام روایت می کند :

« اگر شخص نمازگزار پس از ادای نماز واجب ، سر به سجدۀ شکر گذارد و نعمت هایی که خدای مهربان به او عطا کرده ، یک به یک به یاد آورد و شکر کند از سوی حضرت حق به فرشتگان خطاب شود : ای فرشتگان ، بنده ام نماز واجبش را ادا کرد و به شکرگذاری من مشغول شد ، با او چه معامله ای کنم ؟

فرشتگان می گویند : حوائجش را روا کن . خطاب رسد : روا کردم ، دیگر چه کنم ؟ گویند : به او نجات در آخرت را عطا کن . خطاب رسد : عطا کردم ، دیگر چه کنم؟ گویند: وسعت رزق به او عنایت فرما . خطاب رسد : عنایت کردم ، دیگر چه کنم ؟ گویند : فرزندان شایسته نصیب او کن . خطاب رسد : نصیب کردم .

وقتی نمازگزار در سجده ، شکرگذاری می کند خدا خطاب می فرماید و فرشتگان دعا می کنند تا جایی که فرشتگان می گویند : پروردگارا ، ما آنچه از امور خیر بود از پیشگاهت برای او خواستیم و تو عنایت فرمودی ، دیگر چیزی نمی دانیم. خطاب رسد : شما نمی دانید من می دانم ، او شکرم را به جا آورد ، من هم از او سپاس گزاری می کنم و سپاس من این است که درب نعمت را به رویش باز می کنم (2) .

ص:313

یاری که از او رسد به طغرا منشور امیدواری دل

زلفت که به رخ قرار دارد دارد سر بی قراری دل

پران پران خدنگ غمزه است کاید پی غم گساری دل

جز لعل لب تو از که آید جرّاحی زخم کاری دل

هرگز نگزیدمی اگر بود هجران تو اختیاری دل

وقت است که ملک عشق صحبت گیریم به دست یاری دل

ذکر الهامی ، همان است که سیّد ساجدان ، چراغ دل عاشقان در مناجات خمس عشر به پیشگاه محبوب عرضه می دارد :

وَآنِسْنا بِالذِّکْرِ الخَفِیِّ وَاسْتَعْمِلْنَا بِالْعَمَلِ الزَّکِیِّ وَالسَّعْیِ المَرْضِیِّ (1) .

و ما را به ذکر پنهان ( آن ذکری که محصول الهام تو در عمق قلب است ) مأنوس بدار و به عمل پاکیزه و کوشش پسندیده بکار گیر .

و حضرت ختمی مرتبت صلی الله علیه و آله شاید در کلام عرشی منزلت خود ، اشاره به این حقیقت داشته باشد که :

لَا یَزَالُ المُؤمِنُ الَّذِی یَذکُرُ اللّٰهَ فِی کُلِّ حَالٍ فِی أَنْوَارٍ خَمْسَةٍ : مَدْخَلُهُ نُورٌ ، وَمَخْرَجُهُ نُورٌ ، وَکَلامُهُ نُورٌ ، وَغَذائُهُ نُورٌ ، وَمَنْظَرُهُ یَوْمَ القِیامَةِ إِلَی النُّورِ (2) .

همواره مؤمنی که در همۀ حالات به یاد خداست در پنج نور است : محلّ ورودش نور است ، و جای بیرون رفتنش نور است ، و کلامش نور است ، و غذایش نور است ،

ص:315

و دیدگاهش روز قیامت به سوی نور است .

برای اهل معرفت و سالکان مسلک محبّت و راهروان طریق هدایت ، چیزی در این عرصه گاه هستی شیرین تر از یاد خدا نیست . و یاد خدا در عمق قلب کسی ظهور نکند و به خانۀ دل کسی الهام نشود ، مگر این که از علایق دنیوی و حجاب های حیوانی پاک باشد . و این پاکی جز با عبادات ظاهری و باطنی و اجتناب از معاصی و دوری گزیدن از رذایل اخلاقی حاصل نشود .

ص:316

ا 34

خدایا ، از تو درخواست می کنم ، درخواست بنده ای خاضع و خاکسار و فروتن ، که نسبت به من نرمش و مدارا به خرج دهی و بر من رحم کنی و مرا به رزق و سهمی که برای من معین کرده ای خوشنود و قانع بداری و مرا در همۀ حالات زندگی فروتن و متواضع قرار دهی .

ص:317

ص:318

1 - مدارا و نرمش حق نسبت به او ، « أنْ تُسامِحَنی » .

2 - مورد رحمت قرار گرفتن ، « وَتَرحَمَنی » .

3 - خوشنودی و قناعت نسبت به رزق و روزی عطاشدۀ از سوی پروردگار .

« وَتَجْعَلَنی بِقِسْمِکَ راضیاً قانعاً » .

4 - تواضع و فروتنی در همۀ حالات زندگی ، « وفی جَمیعِ الأحوالِ مُتَواضِعاً » .

ص:320

رذایل اخلاقی است . رذایل اخلاقی چون غرور و کبر و منیّت و حرص و بخل و حسد مانع از این است که حالت برادری و فضای معنوی و مهرورزی و مدارا و نرمی بر دو فرد یا بر یک خانواده یا بر افراد جامعه حاکم باشد .

رسول خدا صلی الله علیه و آله در روایتی بسیار مهم ، مردم را از رذایل اخلاقی و مفاسد عملی برحذر داشته و آنان را به رعایت حقوق برادری دعوت کرده است :

لَا تَدَابَرُوا وَلَا تَبَاغَضُوا وَلَا تَحَاسَدُوا وَلَا تَقَاطَعُوا وَکُونُوا عِبَادَ اللّٰهِ إِخْوَاناً .

المُسلمُ أخُ المُسْلِمِ لَایَظْلِمُهُ وَلَا یَحْرِمُهُ وَلَا یَخْذُلُهُ (1) .

با یکدیگر خصومت نورزید ، و بر یکدیگر خشم نگیرید ، و بر یکدیگر حسادت نداشته باشید ، و پیوند و رابطۀ دوستی و برادری را قطع مکنید ، و بندگان خدا با یکدیگر برادر باشید . مسلمان برادر مسلمان است ، به برادرش ستم نمی کند ، و او را از محبّت ها و پرداخت مال محروم نمی نماید ، و وی را وا نمی گذارد .

قَالَ رَسُولُ اللّٰه صلی الله علیه و آله : مُدَارَاةُ النَّاسِ نِصْفُ الإیمَانِ وَالرِّفْقُ بِهِم نِصْفُ الْعَیْشِ (2) .

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود : آسان گیری و مدارای با مردم نصف ایمان ، و نرمی با آنان نصف معیشت است .

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود :

رَحِمَ اللّٰهُ امْرءً سَهْلَ البَیْعِ ، سَهْلَ الشِرَاءِ ، سَهْلَ الإقْتِضَاءِ (3) .

خدا رحمت کند مردی را که در فروش جنس و در خرید متاع و در گرفتن دَین از مدیون آسان و سهل انگار است .

و نیز آن حضرت فرمود :

ص:322

مَنْ أَنْظَرَ مُعْسِراً أَو تَرَکَ ( لَهُ ) حَاسَبَهُ اللّٰهُ حِسَاباً یَسِیراً (1).

کسی که مدیون تنگدستی را مهلت دهد ، یا او را رها کند خدا او را به حسابرسی آسانی محاسبه کند .

و از آن حضرت روایت شده است :

در قیامت مردی را که بر اثر گناه ، اسراف بر وجود خود داشته حسابرسی می کنند و برای او حسنه ای که سبب نجاتش شود نمی یابند ، به او می گویند : هرگز کار خیری انجام داده ای ؟ می گوید : نه ، ولی مردی بودم که از ثروتم به مردم قرض می دادم و به جوانانی که پیرامونم بودند می گفتم : با ثروتمندانی که از آنان طلبکارم ، نرمی و مدارا داشته باشید و تنگدستان را مهلت دهید ( یا از آن ها بگذرید ) . خدا می فرماید : من به آسان گرفتن بر او و نرمی و مدارای به او شایسته ترم . پس خدا از او بگذرد و وی را بیامرزد (2) .

« حمّاد بن عثمان » می گوید :

« مردی به محضر مبارک امام صادق علیه السلام وارد شد و از مردی از اصحاب حضرت شکایت کرد . چیزی نگذشت که آن صحابی نزد امام آمد . حضرت به او فرمود :

سبب شکایت این شاکی از تو چیست ؟ عرضه داشت : از من شکایت می کند برای این که قرضی را که به او داده بودم تا دینار آخرش را به طور کامل از او مطالبه کردم .

حمّاد می گوید : امام صادق علیه السلام خشمگین نشست ، سپس فرمود : انگار می کنی

ص:323

زمانی که حق خود را به طور کامل مطالبه می کنی کار زشتی نمی کنی ؟، آیا آنچه را خدا از حالات مؤمنان در قرآن حکایت کرده ندیدی که فرموده : «وَ یَخٰافُونَ سُوءَ الْحِسٰابِ » (1).

فکر می کنی می ترسند که خدا بر آنان در حسابرسی ستم روا دارد ؟ نه ، به خدا سوگند نمی ترسند ، بلکه از حسابرسی دقیق و کامل می ترسند ، که خداوند اینگونه حسابرسی - که مو را از ماست می کشند - را حسابرسی بد «سوء الحساب »نامیده است ، پس کسی که در مطالبۀ حق خود به این صورت با طرف خود برخورد کند کار زشتی انجام داده است !! » (2)رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود :

أَلا وَإِنَّ للّٰهِ ِ أَوانِیَ فِی أَرْضِهِ وَهِیَ القُلُوبُ ، وَأَحَبُّ الأوانِی إِلَی اللّٰهِ أَصفَاهَا وَأصلَبُها وَأرَقُّها : أَصفاهَا مِنَ الذُّنوب ، وَأَصلَبُها فِی الدّین ، وَأَرَقُها عَلی الإخوَانِ (3) .

آگاه باشید برای خدا در زمینش ظرف هایی است و آن قلب هاست و محبوب ترین آن ظرف ها خالص ترین و محکم ترین و نرم ترین آن هاست ، خالص ترینش از گناهان ، و محکم ترینش در دین ، و نرم ترینش بر برادران دینی است .

رسول خدا صلی الله علیه و آله در روایاتی قریب به این مضامین فرموده اند :

پروردگارم مرا به مدارا با مردم امر فرموده (4) .

ص:324

سه چیز است که موجب کامل شدن عمل است . . . واخلاقی که به سبب آن با مردم به نرمی رفتار کنند (1) .

نرمی و ملایمت موجب زینت عمل و عدم آن موجب زشتی عمل است (2) .

اگر نرمی و ملایمت مخلوق قابل دیدن بود ، چیزی از مخلوقات خدا زیباتر از او به چشم نمی آمد (3) .

در روایاتی از امیرالمؤمنین علیه السلام نقل شده است :

ثَمَرَةُ العَقْلِ مُداراةُ النَّاسِ (4) .

میوۀ عقل نرمی و ملایمت با مردم است .

مُداراةُ الرِّجَالِ مِن أَفْضَلِ ألْأَعْمالِ (5) .

نرمی با مردم از برترین اعمال است .

ص:325

دَارِ النّاسَ تَسْتَمْتِعْ بِإخائِهِم وَألقِهِم بِالبِشرِ تُمِتْ أَضْغَانَهُم (1) .

با مردم به نرمی و مدارا رفتار کن ، از برادری آن ها بهره مند می شوی و با آنان با خوشرویی برخورد نما ، کینه هایشان را نابود می کنی .

رسول خدا صلی الله علیه و آله مسامحه و نرمی خدا را با بنده اش نتیجه و محصول مسامحه و نرمی بنده با مردم می داند ، آن حضرت در روایتی به این حقیقت اشاره فرموده ، می فرماید :

إسمَحْ یُسمَحْ لَکَ (2) .

با مردم مدارا کن و اهل نرمی باش ، تا با تو نرمی و مدارا شود .

مدارا و نرمی ، اخلاق خداست و چه نیکوست مردم بر پایۀ فرمان حکیمانۀ رسول خدا صلی الله علیه و آله که فرمود : تَخَلَّقُوا بِأخلاقِ اللّٰهِ (3) متخلّق به اخلاق خدا شوند ، تا در دنیا و آخرت به خوشبختی و سعادت نایل شوند .

یارم خط عنبرین نوشته تعلیقه به مشک چین نوشته

از لطف بر این خط دل آویز دل بسته و دلنشین نوشته

هر حرف که او نوشته زیرش روح القدس آفرین نوشته

از شربت لب مریض غم را داروی دل حزین نوشته

مشکین قلمش خطی چو ریحان بر صفحۀ یاسمین نوشته

یا شمه ای از شمایل خود بر عارض حور عین نوشته

ص:326

وَالانسِ وَالطّیرِ وَالبَهائمِ وَالهَوامِّ ، فَبِها یَتَعاطَفُونَ ، وَبِها یَتَراحَمُونَ ، وَآخَرَ تِسعاً وَ تِسعینَ رَحمةً یَرحَمُ اللّٰهُ بِها عِبادَهُ یَومَ القِیَامَةِ (1) .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : خدا را صد رحمت است که یک رحمتش را میان جن و انس و پرندگان و حیوانات و حشرات نازل کرده ، همۀ آنان بوسیلۀ آن یک رحمت به یکدیگر محبّت و مهر می ورزند و با نود و نه رحمت دیگر در روز قیامت به بندگانش رحم می کند .

وَقالَ رَسولُ اللّٰهِ صلی الله علیه و آله : إنَّ اللّٰهَ عَزَّ وَجلَّ یَقُولُ یَومَ القیامَة لِلمؤمنین : هل أحْبَبْتُمْ لِقائی ؟ فَیَقُولونَ : نَعَمْ یا رَبَّنا . فَیَقولُ : لِمَ ؟ فَیَقولونَ : رَجَوْنا عَفْوَک وَمَغْفِرَتَکَ .

فَیَقُولُ : قَدْ أوجَبْتُ لَکُم مَغْفِرَتِی (2) .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : خدای عز و جل روز قیامت به مؤمنین می گوید : لقای مرا دوست داشتید ؟ می گویند : آری ای پروردگارمان . می گوید : برای چه ؟ می گویند :

چون به گذشت و آمرزشت امید داشتیم . می گوید : آمرزشم را بر شما واجب نمودم .

وَقالَ رَسولُ اللّٰهِ صلی الله علیه و آله : یَقولُ اللّٰهُ یَومَ القیامَةِ : أخْرِجُوا مِنَ النّارِ مَن ذَکَرَنی یَوماً أو خافَنی فِی مَقامٍ (3) .

و نیز پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : خدا روز قیامت می گوید : هرکس مرا یک روز یاد کرده ، یا در مقامی از من ترسیده از آتش بیرون آورید .

و نیز آن حضرت فرمود :

ص:328

اللّٰهُ تَعالَی أرحَمُ بِعَبْدِهِ المُؤمنِ مِنَ الوالِدَةِ الشَّفیقَةِ بِوَلَدِها (1) .

خدای تعالی به بندۀ مؤمنش از مادر مهربان نسبت به فرزندش مهربان تر است .

با توجّه و تکیه بر کلام ائمۀ معصومین علیهم السلام به این حقیقت می رسیم که سبب جلب رحمت خدا ، عبادت و طاعت و دوری از گناه و مهرورزی به دیگران است .

در روایت باارزشی از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نقل شده است :

الرَّاحِمُونَ یَرْحَمُهُمُ الرَّحمٰن . إِرْحَمُوا مَن فِی الأَرْضِ یَرْحَمْکُمْ مَنْ فِی السَّمآءِ (2) .

خدای رحمان به رحمت کنندگان رحم می کند . به هرکس در زمین است رحم کنید تا خدا به شما رحم کند .

صاحب کتاب انیس اللّیل از کتاب زینة المجالس نقل می کند که در حدیث آمده :

« وقتی موسی علیه السلام در مقام راز و نیاز به پروردگار عرضه داشت : به کدام خصلت از خصایل ، به رضایت و خوشنودی تو اختصاص یافتم ؟ خطاب رسید : وقتی که گوسفندان شعیب را می چراندی و به کار چوپانی اشتغال داشتی در یک روز تابستانی که هوا حرارت زیادی داشت بزغاله ای از گله گریخت ، تو دنبال آن روان شدی و مسافت زیادی رفتی و از زیادی حرارت و بسیاری حرکت به رنج و زحمت افتادی ، چون به آن حیوان رسیدی او را در کنار گرفتی و گفتی مرا و خودت را به مشقّت انداختی ، سپس او را به دوش گرفتی و به گله بازگرداندی ، پس به خاطر مهر و محبتی که به او ورزیدی تاج اصطفا بر سرت نهادم و کمربند کرامت بر کمرت بستم و تو را به مقام رسالت و نبوت برگزیدم » (3) .

قالَ رَجُلٌ لِلنَّبیِّ صلی الله علیه و آله : أُحِبُّ أنْ یَرْحَمَنِی رَبِّی . قالَ : إرحَم نَفْسَکَ وَارحَمْ خَلقَ اللّٰهِ

ص:329

یَرْحَمْکَ اللّٰهُ (1) .

مردی به پیامبر گفت : دوست دارم پروردگارم به من رحم کند ، فرمود : به خودت و به آفریده ها رحم کن خدا به تو رحم می کند .

و آن حضرت فرمود :

تَعَرَّضُوا لِرَحْمَةِ اللّٰهِ بِما أمَرَکُم بِهِ مِنْ طاعَتِه (2) .

خود را به سبب طاعتی که خدا شما را به آن امر کرده است در معرض رحمت خدا قرار دهید .

امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود :

أبْلَغُ مَا تُسْتَدَرُّ بِهِ الرَّحْمَةُ أنْ تُضْمِرَ بِجَمیعِ النّاسِ الرَّحْمَةَ (3) .

رساترین چیزی که به سبب آن رحمت فراوان و زیاد می شود این است که دربارۀ همۀ مردم قصد رحمت داشته باشی .

و نیز آن حضرت فرمود :

بِالْعَفْوِ تَنْزِلُ الرَّحْمَةُ (4) .

با گذشت از مردم رحمت نازل می شود .

و نیز فرمود :

رَحْمَةُ الضُّعَفاءِ تَسْتَنْزِلُ الرَّحْمَةَ (5) .

مهربانی و رحمت نسبت به ناتوانان رحمت خدا را بر رحم کنندگان نازل می کند .

ص:330

« إِنَّ رَبَّکَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشٰاءُ وَ یَقْدِرُ إِنَّهُ کٰانَ بِعِبٰادِهِ خَبِیراً بَصِیراً » (1).

همانا پروردگارت روزی را برای هرکس که بخواهد وسعت می دهد و تنگ می گیرد ، یقیناً او به بندگانش آگاه و بیناست .

خدای کریم ، برای این که بندگانش بتوانند روزی حلال و پاک به دست آورند ، راه های مشروعی چون دام داری ، زراعت ، تجارت ، صنعت و مشاغل مثبت دیگری که محصول فکر و عقل و قدرت بازوست قرار داده و برای احدی از راه های نامشروع چون دزدی ، غارت ، چپاول ، رشوه ، ربا ، غصب ، مشروب فروشی و . . .

رزق و روزی مقرّر نکرده است و به اندازه ای که مردم از حرام به دست می آورند از روزی حلال آنان می کاهد .

قرآن مجید و روایات ، مردم را برای بدست آوردن روزی حلال از طریق کسب های مشروع تشویق می کنند و وسعت و تنگی رزق را پس از بدست آوردنش از راه مشروع ، مصلحت خدا نسبت به انسان می دانند که واجب است انسان به این مصلحت خواهی دو جانبه با کمال رضایت و خوشنودی تن دهد .

طَلَبُ الحَلَالِ فَریضَةٌ عَلَی کُلِّ مُسْلِمٍ وَمُسْلِمَةٍ (1) .

دنبال ( روزی ) حلال رفتن بر هر مرد و زن مسلمانی واجب است .

طَلَبُ الحَلَالِ فَریضَةٌ بَعْدَ الفَریضَةِ (2) .

دنبال ( روزی ) حلال رفتن واجبی پس از واجب دیگر است .

طَلَبُ الحَلَالِ جِهادٌ (3) .

دنبال ( روزی ) حلال رفتن جهاد در راه خداست .

امانت داری ، روزی را اضافه می کند .

امام باقر علیه السلام فرمود :

عَلَیْکَ بِالدُّعاءِ لِإخْوانِکَ بِظَهْرِ الغَیْبِ فَإِنَّهُ یَهِیلُ الرِّزْقَ (1) .

پشت سر برادران دینی ات به آنان دعا کن که این دعا کردن روزی را بر تو سرازیر می کند .

امام صادق علیه السلام فرمود :

مَنْ حَسَّنَ بِرَّهُ أَهْلَ بَیْتِهِ زِیدَ فِی رِزْقِهِ (2) .

کسی که نیکیش حال خانواده اش را نیکو کند ، بر روزی اش افزوده می شود .

و آن حضرت فرمود :

حُسْنُ الخُلْقِ یَزِیدُ فِی الرِّزْقِ (3) .

اخلاق نیک رزق را می افزاید .