ص :2

تعالی عنّا أفضل الجزاء فی دار السلام _ و سمّیتها : « الجَوهَر السَامِی فِی تَرجمةِ أحوَالِ السَیِّد عَلِیِّ الإمَامِیّ قدس سره »، سائلاً من الکریم المتعال أن یتّخذها من فضله العامّ ذخیرةً لی فی یوم القیام .

وهو منظور فیه، لأنّ المدفون بمحلّة باب الإمام _ کما صرّح به المترجم له (1) _ هو علیّ بن الحسین بن زید الشهید بن الإمام علیّ السجّاد زین العابدین علیه السلام ، ولیس هو الجدّ الأعلی لسیّدنا المترجم له، کما لا یخفی علی أولی الحجی ؛ وسیأتی مزید توضیح لذلک فیما بعد إن شاء اللّه تعالی .

وأمّا العُرَیضیّ فهو نسبة إلی جدّه الأعلی علیّ العریضی الّذی سکن العریض (2) قریة علی أربعة أمیال من المدینة المنوّرة، وأمّه أمّ ولد، و یقال لولده: «العریضیّون» لذلک (3).

و قد ذکر صاحب «تاریخ قم» نقلاً عن بعض الرواة: انّ العریض من قری المدینة علی بعد فرسخ منها، و کانت القریة ملکًا للإمام الباقر علیه السلام ، و أوصی الإمام الصادق علیه السلام بهذه القریة إلی ولده علیّ العریضی و کان عند وفاة الصادق علیه السلام ابن سنتین، و لمّا نشأ انتقل إلی القریة و سکن بها (4).

قال المترجم له نفسه فی کتابه «جنّة الفردوس» ما هذا لفظه بالفارسیة:

عُریض ولایت آن حضرت در قرب مدینه که سادات امامی ما _ رضوان اللّه علیهم _ که به علیّ بن جعفر بن محمّد الباقر علیهم السلام نسبت دارند، از آن جا آمده اند، جمعی در آنجا صاحب خدم وحشم اند (5).

ص :5

وقال فی کتابه الآخر «تذکره إمامی» ما هذا نصّه:

... راقم گوید: سادات امامی ما اکنون در آنجا [عریض] هستند واز قدیم الأیّام نقیب الأشراف مدینه بوده اند (1).

* * *

الدین محمّد بن نظام الدین أشرف (1) بن قوام الدین جعفر بن مجد الدین حسن بن وجیه الدین مسعود بن قوام الدین جعفر بن شمس الدین محمّد بن أبی الحسن علی زین العابدین _ الّذی ورد اصبهان وسکن بها ومات وهو المعروف بإمام زاده زین العابدین فی محلّة سنبلان یعنی چُملان _ ابن نظام الدین أحمد الأبح (2) بن شمس الدین عیسی الملقّب بالرومیّ ابن جمال الدین محمّد بن علیّ العریضیّ ابن جعفر بن محمّد الصادق علیهماالسلام (3).

سادة لا ترید إلاّ رضی اللّه کما لا یرید إلاّ رضاها

کما وقد سرد نسبه الشریف کذلک معاصره السیّد الجلیل النسّابة أبو المکارم ضامن بن شدقم الحسینی المدنی ( کان حیًّا سنة 1090 ه ) فی کتاب أنسابه :

ص :7

« تحفة الأزهار وزلال الأنهار فی نسب أبناء الأئمّة الأطهار علیهم صلوات الملک الغفّار » عند ذکر عقب أبی الحسن علی زین العابدین جدّ المترجم (1).

هذا، ثمّ إنّ ما نقله صاحب الریاض رحمه الله عن معاصره المولی ذیالفقار الاصفهانی قدس سره من أنّ أبا الحسن علی زین العابدین ورد اصبهان وسکن بها ومات وهو المعروف بإمام زاده زین العابدین فی محلّة سنبلان یعنی چُملان، لیس بصحیح ؛ لأنّه مخالفٌ لما نصّ علیه سیّدنا المترجم له (2) من انّ المدفون بمحلّة سنبلان _ المعروف بباب الإمام _ هو علیّ بن الحسین بن زید الشهید بن الإمام علیّ السجّاد زین العابدین علیه السلام ؛ ولا غرو فانّ أهل البیت أدری بما فیه، وسیأتی تحقیقه إن شاء اللّه تعالی .

ومن الجدیر ذکره هنا ما أورده سیّدنا الإمامیّ _ قدّس اللّه تعالی سرّه الإیمانی _ فی کتابه «جنّة الفردوس»، فانّه قال ما هذا نصّه بالفارسیة:

... واین قول اختیار شیخ... و سیّد خویش ما مرتضی علم الهدی ... ومشایخ خویشان ما علی عبدالعالی، و پسرش عبدالعالی، وبهاء الملّة والدین، وسیّد نزدیکتر ما محمّد المدعوّ به داماد، و سیّد جدّم أبوطالب العریضی واجدادش: أسداللّه وحیدر ویحیی وأمیر الحاجّ، وسایر إمامیّه سادات ما متقدّمین و متأخّرین وتابعین ایشان (3).

ص :8

العاملی رحمه الله (المتوفّی قبل 1060 ه) _ فأخذ منه الفقه والأصول والحدیث والعربیّة، واللّه العالم.

والأخ الإیمانی، والخلیل الروحانی، الأمیر السیّد علیّ، وفّقه اللّه تعالی للإرتقاء إلی أعلی مدارج الکمال فی العلم و العمل، بعد ما سمع منّی کثیرًا من الأخبار و الأدعیة المأثورة عن سیّد المرسلین والأئمّة الطاهرین صلوات اللّه علیه و علیهم أجمعین لفظًا ومعنًی. فاستخرت اللّه و أجزت له _ دام توفیقه _ أن یروی عنّی کلّ ما صحّت لی روایته وإجازته بحقّ روایتی عن مشایخی و أسلافی رضوان اللّه علیهم أجمعین بأسانیدی الجمّة المتّصلة إلیهم.

و لنذکر له _ زید تأییده _ بعض أسانیدی، و هو ما أخبرنی به عدّة من الفضلاء الکرام و جمّ غفیر من العلماء الأعلام، منهم والدی العلاّمة _ قدّس اللّه أرواحهم _ عن شیخهم و شیخ الإسلام و المسلمین بهاء الملّة و الحقّ و الدین محمّد العاملی _ نوّر اللّه ضریحه _ عن والده الفقیه النبیه الشیخ حسین بن عبدالصمد الحارثی _ طیّب اللّه رمسه _ عن أفضل العلماء المتورّعین زین الملّة والحقّ والدین المشتهر بالشهید الثانی _ رفع اللّه درجته کما شرف خاتمته _ إلی آخر ما ذکره رحمه اللّه فی إجازته الکبیرة المعروفة.

فلیرو عنّی جمیع ما حوته إجازات أصحابنا من کتب الخاصّة والعامّة لاسیّما تهذیب الحدیث و الإستبصار و الکافی والفقیه، وکتب الأدعیة خصوصًا الصحیفة الکاملة الشریفة بتلک الأسانید وغیرها.

و أیضًا أبحت له روایة کتب والدی العلاّمة طاب ثراه، لاسیّما شرحی الفقیه، و شرح التهذیب، و حدیقة المتّقین، عنّی و عنه،

ص :12

وجمیع مؤلّفاتی و مصنّفاتی من بحارالأنوار، و مرآة العقول، وملاذ الأخیار، و عین الحیوة، و مشکوة الأنوار، و حلیة المتّقین، وحقّ الیقین، وحیوة القلوب، و رسالة العقائد، و غیرها.

و آخذ علیه ما أخذ علیّ من ملازمة التقوی و ترک الجرأة فی الفتوی ومتابعة أئمّة الهدی، و الإحتیاط و الأخذ بالیقین، و السعی فی إخلاص النیّة فی العلم و العمل و بذل الجهد فی تحصیل العلم وبذله لأهله، کلّ ذلک من غیر ریاء و سمعة و لا مراء أعاذنا اللّه وسائر المؤمنین منهما.

والتمس منه أن لاینسانی فی حیاتی و بعد وفاتی فی أعقاب صلواته وعند مظانّ إجابة دعواته، و کتب بیمناه الجانیة الفانیة أحقر عباد اللّه الغنیّ محمّد باقر بن محمّد تقی عفی اللّه عن سیّئاتهما فی شهر ذی الحجّة الحرام من شهور سنة أربع و ثمانین بعد الألف، و الحمد للّه أوّلاً و آخرًا، و صلّی اللّه علی سیّدنا محمّد و آله الأطیبین الأطهرین الأنجبین.

کتبت مستعجلاً ناقلاً من خطّه طاب ثراه و جعل الجنّة مثواه، اللهمّ عجّل فرج آل محمّد و فرجنا بهم آمین یا ربّ العالمین، وأنا الخاطئ عبدالباقی بن محمّد حسین الحسینیّ عفی عنهما بمحمّد وعلیّ وآلهما صلوات اللّه علیهم أجمعین فی لیلة الجمعة من جمادی الأولی من شهور سنة (1198 ه) (1).

ص :13

قال المحقّق الخرّیت الشیخ آقا بزرگ الطهرانی رحمه الله بعد نقل هذه العبارة عن العلاّمة الأفندی فی الطبقات:

و هذا معروف من الأفندی أن لایری للفلسفة شأنًا و خاصّة إذا کتبت بالفارسیّة (1).

عبداللّه الحسنیّ المدفون بمشهد الشجرة بالری _ رضی اللّه تعالی عنه و أرضاه _ عند ذکر مقابر أولاد الأئمّة علیهم السلام المدفونین بدیار العجم:

و کذلک قبر السیّد أبی الحسن الملقّب بزین العابدین، علیّ بن نظام الدین أحمد الأبج ابن شمس الدین عیسی الملقّب بالرومیّ ابن جمال الدین محمّد بن علیّ العریضیّ ابن جعفر بن محمّد الصادق علیه السلام .

إلی أن قال:

و إلی هذا السیّد المکرّم ینتهی نسب السیّد الفاضل المعظّم علیّ بن السیّد محمّد بن السیّد أسداللّه الإمامی الاصفهانی الّذی هو من تلامذة أستاد الکلّ الخوانساری (1).

ثمّ ذکر جملة من تألیفاته.

ترجمة المیرزا محمّد شفیع المرعشی (1016 _ 1095 ه) ما هذا لفظه بالفارسیة:

... تا زمان نواب طوبی آشیان شاه سلیمان _ نوّر اللّه مرقده _ در سفر قزوین در سنه 1082 به تعزیز سیّد محمّد مشهور به امامی به دستور به منصب استیفای موقوفات سرافراز شدند.

ثمّ اعلم: انّه حضر عند العلاّمة السیّد أحمد بن زین العابدین العلوی العاملی (1) (المتوفّی قبل 1060 ه) تلمیذ البهائی والسیّد الداماد وصهر الأخیر وابن خالته، فأخذ منه الفقه والأصول والحدیث والکلام والحکمة.

و له منه إجازة صرّح فیها بأنّه قرأ علیه کتابه الموسوم ب_ «ریاض القدس وحظیرة الأنس» قراءة بحث وتحقیق وتدقیق، وکذلک غیره من الکتب الحکمیّة والفقهیّة وغیرها ؛ قال المُجیز المعظّم فی وصف المُجاز :

السیّد الأجلّ الفاضل ذا النسب الطاهر والحسب الباهر نتیجة دوحة الفضل والافضال وثمرة شجرة العلم والکمال أعنی سامی الرتبة عالی المرتبة ینبوع الفضائل والمعالی متبوع الأعاظم والأهالی کمال للسیادة والنقابة والنجابة والهدایة والافاضة أمیر سیّد محمّد الحسینیّ الإمامیّ (2).

ص :20

هذا، ولم أتحقّق إلی الآن زائدًا علی ذلک من جمیع أحواله _ أفاض اللّه تعالی شآبیب المغفرة علیه وعلی أمثاله _ ولعلّ اللّه یحدث بعد ذلک أمرًا.

أقول: وفی کلامه _ رفع مقامه _ سهو واضح، لأنّ سیّدنا الإمامیّ لیس من أولاد الإمام السجّاد علیه السلام کما لا یخفی ؛ ولیس المعصوم إلاّ من عصمه اللّه تعالی.

وذکره أیضًا الفاضلُ الألمعیّ الأمیر عبدالحسین الخاتون آبادی قدس سره فی تاریخ وقائع السنین فی عداد السادات الموجودین فی عصر السلطان شاه طهماسب الصفویّ، فقال ما هذا تعریبه :

میر أبوطالب الاصفهانی من السادات الإمامیّة ومن المتولّین لمقبرة الإمام زاده زین العابدین (1).

ولم نعثر له علی ترجمة أکثر ممّا ذکرناه.

الأعلی لهذا السیّد (1).

و فیه أیضًا نقلاً عن معاصره المولی ذی الفقار الاصفهانی قدس سره :

... أبی الحسن علی زین العابدین الّذی ورد اصبهان وسکن بها ومات، وهو المعروف بإمام زاده زین العابدین فی محلّة سنبلان یعنی چُملان، إلخ (2).

وقد ذکره أیضًا المحقّق الچهارسوقی قدس سره فی روضاته ذیل ترجمة الشاه عبدالعظیم الحسنی _ رضی اللّه تعالی عنه وأرضاه _ عند ذکر مقابر أولاد الأئمّة والأنبیاء المدفونین بدیار العجم، فقال :

وکذلک قبر السیّد أبی الحسن الملقّب بزین العابدین، علیّ بن نظام الدین أحمد الأبج [ کذا ] ابن شمس الدین عیسی الملقّب بالرومی ابن جمال الدین محمّد بن علیّ العریضی ابن جعفر بن محمّد الصادق علیه السلام ، وهو جدّ سادات الامامیّة المعروفة باصبهان، ولمرقده المطهّر قبّة عالیة و صحن وسیع فی مزارها العتیق المعروف بقبرستان چُملان وأصله شنبلان.

وإلی هذا السیّد المکرّم ینتهی نسب السیّد الفاضل المعظّم علی بن السیّد محمّد بن السیّد أسد اللّه الامامی الاصفهانی الّذی هو من تلامذة أستاد الکلّ الخوانساری، إلخ (3).

ص :23

أقول: قد أشرت سابقًا إلی أنّ المدفون بمحلّة سنبلان المعروف بباب الإمام، هو علیّ بن الحسین بن زید الشهید بن الإمام علیّ السجّاد زین العابدین علیه السلام ، فما هو المشهور فی الألسنة والأفواه من أنّ المدفون فیها هو الجدّ الأعلی لسیّدنا المترجم _ أعنی: أبا الحسن علی زین العابدین _ فلا أصل له « وربّ مشهور لا أصل له»؛ وانّما وقع الاشتباه بینهما لاشتراکهما فی الإسم، واللّه العالم بحقیقة الحال وإلیه المرجع والمآل .

وأقول هنا: والدلیل علیه تصریح سیّدنا المترجم له بأنّ المدفونین بمحلّة سنبلان هم: 1 _ ابراهیم بن محمّد البطحانی (1) ابن القاسم بن الحسن بن زید بن الإمام الحسن المجتبی علیه السلام ، 2 _ وابنه: الحسن بن ابراهیم بن محمّد البطحانی 3 _ و علیّ (2) بن الحسین (3) بن زید الشهید بن الإمام علیّ السجّاد علیه السلام ؛ حیث قال

ص :24

فی کتابه « جنّة السلام » ما هذا لفظه بالفارسیة :

و مخفی نماند که علیّ بن حسین بن زید بن علیّ علیه السلام است با ابراهیم بن محمّد بطحائی [ کذا ] بن قاسم بن حسن بن زید بن حسن علیه السلام با پسرش حسن نیز که هر سه در جنب مسجد سعید بن جبیر باب الدشت اصفهان مدفون اند و امامیّین ما _ رضوان اللّه علیهم _ بر ایشان اوقاف عظیم و خیرات جسیمه قرار داده به وکلاء مترجم _ وفّقه اللّه _ اختصاص شرعی دارد، و نسب مترجم به علیّ بن جعفر در شجره طیّبه و فضایل آباء یکان یکان در کتب مبسوط احادیث اشاره شده (1).

وإلیک أیّها القارئ الکریم بعض الشواهد الدالّة علی صحّة ما ذکره قدس سره ، فعلیک بالتأمّل التامّ فیها حتّی یظهر لک صدق المقال وحقیقة الحال :

1 _ قال الشریف النسّابة ابن طباطبا (من أعلام القرن الخامس الهجری) فی «منتقلة الطالبیّة» ما هذا نصّه :

باصبهان ابراهیم بن محمّد البطحانی ابن القاسم بن الحسن بن زید

ص :25

بن الحسن السبط، ومعه ابنه الحسن، وماتا هناک وقبرهما فی محلّة یقال لها: جُنبلان، بباب مسجد سعید بن جبیر، وما یعرف أحد باصبهان ینتسب إلیه (1).

2 _ قال المیرزا اسکندر بیک المنشی ء (من أعلام القرن الحادی عشر) فی کتابه «تاریخ عالم آرای عبّاسی»، ما هذا تعریبه:

میر أبوطالب کان من علماء دولة السلطان شاه طهماسب الصفویّ وبعده، وکان من السادات الإمامیّة باصبهان والمتولّی للبقعة الشریفة المنسوبة إلی الإمام زین العابدین فیها، و کان فی المعقولات والحکمیات فائقًا علی أقرانه باعتقاده (2).

3 _ جاء فی کتاب: «خلاصة التواریخ» للقاضی أحمد القمّی، عند ذکر وقایع سنة ثلاث وتسعین وتسعمائة (993)، ما هذا معناه:

توفّی شیخ الطائفة ورئیس الفرقة الناجیة الشیخ عبدالعالی بن الشیخ علی المحقّق الکرکی فی یوم الخمیس 27 من شهر رجب سنة 993 ه ...، ودفن فی مزار الإمام زاده إبراهیم الطباطبا (3)، المنسوب إلی بقعة الإمام الهمام علی زین العابدین _ علیه وآبائه الصلوة والسلام _ فی دار السلطنة أصفهان (4).

أقول: قال السیّد حسن الصدر قدس سره فی التکملة عند ترجمة الشیخ عبدالعالی

ص :26

المذکور :

وکانت وفاته فی أصفهان سنة 993، ودفن فی الزاویة المنسوبة إلی سیّد الساجدین، ثمّ نقل إلی المشهد المقدّس الرضوی ودفن فی دار السیادة وعمّر سبعًا وستّین (67) (1).

4 _ قال الأمیر عبدالحسین الخاتون آبادی قدس سره فی تاریخ وقائع السنین، عند عدّ السادات الموجودین فی عصر السلطان شاه طهماسب الصفویّ، ما هذا تعریبه:

میر أبوطالب الاصفهانی من السادات الإمامیّة ومن المتولّین لمقبرة الإمام زاده زین العابدین (2).

* * *

ص :27

بن جعفر بن محمّد، له کتاب، ثقة » (1).

وعدّه البرقی فی رجاله من أصحاب الصادق علیه السلام (2)؛ وذکره ابن داود فی القسم الأوّل من رجاله (3)؛ وکذا ابن شهرآشوب فی معالمه (4).

ویظهر من کتاب «عمدة الطالب» انّه قد أدرک الإمامین الهمامین الجواد والهادی علیهماالسلام حیث ورد فیه:

وأمّا علیّ العُرَیضی ابن جعفر الصادق علیه السلام ، ویکنّی أبا الحسن وهو أصغر ولد أبیه، مات أبوه وهو طفل، وکان عالمًا کبیرًا؛ روی عن أخیه موسی الکاظم علیه السلام ، وعن ابن عمّ أبیه الحسین ذی الدمعة ابن زید الشهید، وعاش إلی أن أدرک الهادی علیّ بن محمّد بن علیّ بن الکاظم علیهم السلام ، ومات فی زمانه، إنتهی (5).

و فی کشف الغمّة :

وکان علیّ بن جعفر شدید التمسّک بأخیه موسی والانقطاع إلیه والتوفر علی أخذ معالم دینه عنه، وله مسائل مشهورة عنه وجوابات رواها سماعًا منه، والأخبار فیما ذکرناه أکثر من أن تحصی علی ما بیّناه و وصفناه (6).

ص :29

وقال العلاّمة _ أحلّه اللّه تعالی محلّ الکرامة _ فی الخلاصة :

علیّ بن جعفر أخو موسی الکاظم علیه السلام ، من أصحاب الرضا علیه السلام ، ثقة، روی الکشّی عنه ما یشهد بصحّة عقیدته وتأدّبه مع أبی جعفر الثانی علیه السلام ، وحاله أجلّ من ذلک ؛ سکن العُریض _ بضمّ العین المهملة _ من نواحی المدینة فنسب ولده إلیها (1)، إنتهی.

وعلیه عن الشهید الثانی _ أسکنه اللّه المکان العالی _ :

لا وجه لجعله من أصحاب الرضا علیه السلام مقتصرًا علیه، لأنّ جلّ روایته عن أخیه موسی علیه السلام ؛ و له کتاب یشتمل علی ما رواه عن أخیه وعن أبیه، وروی عن أبیه أیضًا کما أشرنا إلیه، و أدرک الرضا علیه السلام وروی عنه، فکان ینبغی التنبیه علی الجمیع أو ذکر الأشهر وهو روایته عن أخیه . وقد ذکره الشیخ فی کتابه فی باب من روی عن الصادق والکاظم والرضا علیهم السلام ، وابن داود اقتصر علی أنّه روی کتابًا عن أبیه وأخیه ولم یذکر الرضا علیه السلام ؛ وکیف کان فهو أجود ممّا ذکره المصنّف رحمه الله (2).

وفی التحریر الطاووسی لصاحب المعالم _ أعلی اللّه تعالی معالمه:

علیّ بن جعفر بن محمّد بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام . روی عنه ما ینطق بصحّة عقیدته وتأدّبه مع أبی جعفر الثانی علیه السلام ؛ وحال المذکور لایحتاج إلی ایضاح فی المنزلة وصحّة

ص :30

العقیدة، ولم یرو غیر ذلک من قدح أو شبهة قدح (1).

وقال المجدّد الوحید البهبهانی قدس سره فی حاشیته علی مجمع الفائدة والبرهان بعد نقل حدیث عن کتاب علیّ بن جعفر، ما هذا کلامه:

ومعلوم انّ علیّ بن جعفر فی غایة الوثاقة والجلالة، وکتابه معروف مقبول، فالحدیث فی غایة الصحّة وعلوّ الاسناد (2).

وفی رسالته فی صحّة الجمع بین الفاطمیّتین :

انّه ذکر فی کتب الأنساب انّ علیّ بن جعفر الجلیل _ الّذی کان فی غایة الطاعة للصادق علیه السلام ومن بعده من الأئمّة علیه السلام _ کان تحته علویّتان، کما نقل، فلاحظ وتتبع (3).

وقال المحقّق المامقانیّ قدس سره فی التنقیح:

انّ الظاهر إتّفاق الفقهاء والمحدّثین علی ثقته وجلالته والإعتماد علی أخباره، وقد سمعت التوثیق وما فوقه من جمع و علی منوالهم جری الباقون، وممّن وثقه الفاضل المجلسیّ فی الوجیزة والمحقّق البحرانیّ فی البلغة والشیخان المتأخّران فی المشترکاتین وغیرهم؛ وسکوت النجاشی وابن داود عن التنصیص علی ثقته لیس للتوقّف فیه، بل کأنّه للإیماء إلی غنائه، لاشتهاره عن التوثیق، کسکوتهم عن توثیق الأئمّة علیهم السلام (4).

ص :31

وعنونه من العامّة الذهبی وقال: کان من جلّة السادة الأشراف (1)، وکذا قال الیافعی (2) وابن العماد الحنبلی (3).

وقال ابن حجر: مقبول من کبار العاشرة مات سنة عشر ومائتین (4).

وقال فخر الدین الرازی ( 544 _ 606 ه ) فی کتابه « الشجرة المبارکة فی أنساب الطالبیة » ما هذا لفظه :

وعلی أبوالحسن العریضی، وعریض قریة بالمدینة علی أربعة أمیال منها، وکان علی یسکنها، وکان طویل العمر، أدرک الحسن العسکری علیه السلام (5).

ولنتبرّک هنا بذکر حدیث شریف عظیم عن علیّ بن جعفر رضی الله عنه ، أخرجه الترمذی فی سننه، وهذا نصّه :

حدّثنا نصر بن علیّ الجهضمی، أخبرنا علیّ بن جعفر بن محمّد بن علیّ، قال: أخبرنی أخی موسی بن جعفر بن محمّد، عن أبیه جعفر بن محمّد، عن أبیه محمّد بن علیّ، عن أبیه علیّ بن الحسین، عن أبیه، عن جدّه علیّ بن أبی طالب: إنّ النبیّ _ صلّی اللّه علیه [ وآله [ وسلّم _ أخذ بید حسن وحسین فقال: مَن أحبّنی، وأحبّ هذین، وأباهما، وأمّهما، کان معی فی درجتی یوم القیامة (6).

ص :32

قال : فقطع له العرق، ثمّ أراد أبو جعفر علیه السلام النهوض، فقام علیّ بن جعفر فسوی له نعلیه حتّی یلبسهما (1).

وروی محمّد بن یعقوب الکلینی، عن الحسین بن محمّد، عن محمّد بن أحمد النهدی، عن محمّد بن خلاد الصیقل، عن محمّد بن الحسن بن عمّار، قال:

کنت عند علیّ ابن جعفر بن محمّد جالسًا بالمدینة، وکنت أقمت عنده سنتین أکتب عنه ما یسمع من أخیه _ یعنی أبا الحسن علیه السلام _ إذ دخل علیه أبو جعفر محمّد بن علیّ الرضا علیهماالسلام المسجد، مسجد الرسول صلی الله علیه و آله ، فوثب علیّ بن جعفر بلا حذاء ولا رداء فقبّل یده وعظّمه، فقال له أبو جعفر علیه السلام : یا عمّ اجلس رحمک اللّه، فقال : یا سیّدی کیف أجلس وأنت قائم؟!

فلمّا رجع علیّ بن جعفر إلی مجلسه جعل أصحابه یوبخونه، ویقولون: أنت عمّ أبیه وأنت تفعل به هذا الفعل ؟ فقال : اسکتوا إذا کان اللّه عزّوجلّ _ وقبض علی لحیته _ لم یؤهل هذه الشیبة، وأهل هذا الفتی، ووضعه حیث وضعه، أنکر فضله؟ نعوذ باللّه ممّا تقولون، بل أنا له عبد (2).

والحرام (1)؛ و سمّاه فی موضع آخر ب «المسائل»، فقال : علیّ بن جعفر صاحب المسائل (2).

وقد ذکره شیخ الطائفة الطوسی قدس سره فی أصحاب الکاظم علیه السلام فقال: علیّ بن جعفر أخوه علیه السلام ، له کتاب ما سأله عنه، روی عنه (3). وفی أصحاب الرضا علیه السلام قال: له کتاب (4). و کذلک ابن شهر آشوب قال: له کتاب المسائل (5).

هذا، ولکن قال الشیخ الطوسی رحمه الله فی فهرسته: وله کتاب المناسک، ومسائل لأخیه موسی الکاظم بن جعفر علیهماالسلام سأله عنها (6).

ثمّ لا بأس فی هذا المقام بذکر ما أفاده البحّاثة المتتبّع الشیخ آقا بزرک الطهرانی قدس سره فی ذریعته، فانّه لایخلو عن فوائد جلیلة، قال :

مسائل علیّ بن جعفر علیه السلام أبی الحسن العریضی ... وهی من الأصول المعتبرة بین الطائفة، بل استظهر الشیخ عبداللّه السماهیجی فی اجازته الکبیرة للشیخ ناصر ما تفطن به الشیخ المجاز _ یعنی الشیخ ناصر _ وهو انّ المسائل تألیف الإمام موسی الکاظم علیه السلام وعلیّ بن جعفر انّما رواها عن أخیه موسی، وذلک لأنّ السند ینتهی إلی علیّ بن جعفر وهو عن أخیه موسی بن جعفر قال : سئلت أبی جعفر بن

ص :35

محمّد علیهماالسلام الخ ؛ وهذا القائل هو موسی بن جعفر وهو یقول: سئلت أبی جعفر بن محمّد فی الروایة الأولی وبعدها إلی آخر الکتاب کلّها سئلته وسئلته، وهو یقتضی أن یکون السائل فی الجمیع موسی بن جعفر عن أبیه جعفر بن محمّد، فیکون المسائل له یرویها عنه أخوه علیّ بن جعفر .

أقول : لکن فی بعض مواضعه مثل مسألة رفع الید بالتکبیر ما لفظه: قال علیّ بن جعفر، قال أخی علیه السلام : علی الإمام أن یرفع یدیه فی الصلاة ولیس علی غیره أن یرفع یدیه فی التکبیر، وقال : قال أخی: قال علیّ بن الحسین: وضع الرجل، الحدیث .

فیظهر أنّها روایات لعلیّ بن جعفر عن أخیه الکاظم علیه السلام ، وأخوه قد یذکر الجواب عن نفسه وقد یذکر روایة عن أبیه جعفر أو عن علیّ بن الحسین علیهماالسلام . أوّل مسائله السؤال عن رجل وقع امرأته قبل طواف النساء متعمّدًا ما علیه ؟ قال : یطوف وعلیه بدنة (1).

هل هو علیّ بن جعفر أو أخوه الإمام موسی بن جعفر علیهماالسلام ؛ فنقول: أمّا الإعتماد علی هذا الکتاب فیظهر ممّا ذکره جماعة من أعیان العلماء وأعاظمهم، منهم شیخنا الصدوق _ نوّر اللّه تعالی مرقده _ فإنّه ذکر فی مشیخة الفقیه (1) أنّه یروی جمیع هذا الکتاب عن محمّد بن الحسن بن أحمد بن الولید _ رضی اللّه عنه _ عن محمّد بن الحسن الصفّار وسعد بن عبداللّه جمیعًا عن أحمد بن محمّد بن عیسی والفضل بن عامر عن موسی بن القاسم البجلی عن علیّ بن جعفر عن أخیه موسی بن جعفر علیهماالسلام .

و منهم شیخنا النجاشی، فإنّه ذکر فی ترجمة علیّ بن جعفر ما هذا لفظه: له کتاب فی الحلال والحرام، یروی تارة غیر مبوّب و تارة مبوّبًا. أخبرنا القاضی أبوعبداللّه قال: حدّثنا أحمد بن محمّد بن سعید قال: حدّثنا جعفر بن عبداللّه المحمّدی قال: حدّثنا علیّ بن أسباط بن سالم قال: حدّثنا علیّ بن جعفر بن محمّد قال: سألت أبا الحسن موسی علیه السلام وذکر المبوّب. و أخبرنا أبوعبداللّه بن شاذان قال: حدّثنا أحمد بن محمّد بن یحیی قال: حدّثنا عبداللّه بن جعفر قال: حدّثنا عبداللّه بن الحسن بن علیّ بن جعفر بن محمّد قال: حدّثنا علیّ بن

ص :37

جعفر، وذکر غیر المبوّب (1)؛ إنتهی.

هکذا وجدت العبارة والظاهر فی الأخیر علیّ بن جعفر عن أبی الحسن علیه السلام .

و منهم شیخ الطائفة، قال فی الفهرست: علیّ بن جعفر أخو موسی بن جعفر بن محمّد بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب صلوات اللّه علیهم أجمعین، و رضی اللّه عنه، جلیل القدر، ثقة، و له کتاب المناسک و مسائل لأخیه موسی الکاظم بن جعفر علیهماالسلام سأله عنها، أخبرنا بذلک جماعة، عن ابن بابویه (2)، عن أبیه، عن محمّد بن یحیی، عن العمرکی الخراسانی البوفکی عن علیّ بن جعفر عن أخیه موسی بن جعفر علیهماالسلام . و رواه أبو جعفر محمّد بن [ علیّ بن الحسین بن ] (3) بابویه، عن أبیه، عن سعد والحمیری و أحمد بن إدریس وعلیّ بن موسی، عن أحمد بن محمّد، عن موسی بن القاسم البجلی، عنه (4).

و فی الرجال فی أصحاب مولانا الکاظم علیه السلام : علیّ بن جعفر أخوه، له کتاب ما سأله عنه، و روی عن أبیه علیه السلام (5).

و أمّا السائل والمرجع، فالّذی یظهر من الکلام المذکور من الرجال

ص :38

بأنّ السائل هو الإمام موسی بن جعفر علیهماالسلام والمرجع هو مولانا الصادق علیه السلام ، لوضوح أنّ الضمیر فی قوله: «روی» یعود إلی مولانا الکاظم فأبوه مولانا الصادق علیهماالسلام ، فالمراد أنّ مولانا الکاظم علیه السلام روی أحادیث الکتاب عن أبیه؛ و هذا هو الظاهر منه فی الفهرست بقوله: ومسائل لأخیه موسی الکاظم علیه السلام ، إلی آخره.

والظاهر من شیخنا الصدوق والنجاشی أنّ السائل هو علیّ بن جعفر والمسؤول أخوه موسی علیه السلام ، و هذا هو الظاهر .

والظاهر انّ الداعی لما یظهر من کلامی شیخ الطائفة، هو ما وجد فی أوّل المسائل (1) هکذا: أخبرنا أحمد بن موسی بن جعفر [ بن ] أبی العبّاس قال: حدّثنا أبو جعفر أحمد (2) بن یزید بن النضر الخراسانی من کتابه فی جمادی الآخرة سنة إحدی و ثمانین و مائتین قال: حدّثنا علیّ بن الحسن بن علیّ بن عمر بن علیّ بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام عن علیّ بن جعفر بن محمّد عن أخیه موسی بن جعفر علیه السلام قال: سألت أبی جعفر بن محمّد عن رجل واقع امرأته قبل طواف النساء متعمّدًا، ما علیه؟ قال: یطوف و علیه بدنة (3).

إنتهی کلام جدّنا الإمام البحر القمقام السیّد حجّة الإسلام _ قدّس اللّه تعالی روحه و بلغه إلی أعلی الغرفات فی دار السلام .

ص :39

وقال أیضًا فی رسالته الموضوعة فی تحقیق الدم الّذی یقع فی القدر ثمّ یغلی، ما هذا کلامه رفع مقامه :

فمن جمیع ما ذکر من الأوّل إلی هنا تبیّن انّ الأحادیث المرویّة فی کتاب علیّ بن جعفر المشهور بمسائله فی کمال الإعتبار والقوّة، بل کلّها صحیحة لصحّة الطریقین لشیخنا الصدوق إلیه، وکذا صحّة طریق شیخ الطائفة إلیه، فالأحادیث المذکورة فی هذا الکتاب قد ثبت صحّتها بطرق صحیحة مؤیّدة بطریقین للنجاشی (1).

* * *

مدّة و أخذ أهل الکوفة الأخبار عنه و أخذ منهم أیضًا، ثمّ استدعی القمیّون نزوله إلیهم فنزلها، و کان بها حتّی مات بها رضی اللّه عنه وأرضاه، وانتشر أولاده فی العالم، ففی اصبهان قبر بعض أولاده، منهم: السیّد کمال الدین فی قریة «سین برخوار» و قبره یزار، وسادات [ نطنزة ] (1) أکثرهم من أولاده، منهم: السیّد أبوالمعالی والسیّد أبوعلی وأولادهما باصبهان من الأعاظم فی الدین والدنیا (2)، إنتهی .

وقال ولده العالم المولی محمّد باقر المجلسیّ _ قدّس اللّه سرّه القُدسی _ فی بحار الأنوار :

ثمّ اعلم: انّ المشاهد المنسوبة إلی أولاد الأئمّة الهادیة والعترة الطاهرة وأقاربهم _ صلوات اللّه علیهم _ یستحبّ زیارتها والإلمام بها.

إلی أن قال:

و علیّ بن جعفر المدفون بقم، وجلالته أشهر من أن یحتاج إلی البیان، وأمّا کونه مدفونًا بقم فغیر مذکور فی الکتب المعتبرة، لکن أثر قبره الشریف موجود و علیه اسمه مکتوب (3).

واعترض المحدّث النوری رحمه الله علی المجلسیین رحمهماالله فی خاتمة المستدرک بقوله:

ص :41

وانّی لأتعجّب من هذین الجلیلین الماهرین الخبیرین واحتمالهما کون «علیّ» مدفونًا بقم فضلاً عن الظنّ أو الجزم به، لما سمعه الأوّل ممّا لا أصل له، وذکر الثانی من کتابة الاسم علی القبر، بل القرائن الکثیرة المعتبرة تشهد بعدم کونه فیه:

منها: ما أشار إلیه من عدم ذکر ذلک فی الکتب، مع أنّ علیًّا جمع بین السیادة والفضل والجلالة وکثرة الروایة والإشتهار، و لو کان ممّن هاجر إلی قم و مات فیها لتعرّض له أهل الرجال، کتعرّضهم کثیرًا فی التراجم أنّ فلان کوفیّ مثلاً إنتقل إلی البصرة أو هاجر أو سکن بلد کذا، وکذا أهل الأنساب مع أنّهم ذکروا مقامه وجلالته وکتبه والطریق إلیه و ما ورد فیه، ولم یذکر أحدًا أنّه هاجر إلی العجم.

و منها: أنّه لو کان فی قم خصوصًا علی ما ذکر الشارح من أنّ أهلها التمسوا منه المهاجرة إلیهم لأخذوا الأخبار عنه، کیف ترکوا الأخذ منه والروایة و هم الّذین کانوا یشدّون الرحال إلی أقاصی البلاد لأخذ الحدیث من حملته، و هم الّذین سافروا من قم إلی اصبهان وهی أبعد البلاد من الشیعة لأخذ الحدیث عن ابراهیم الثقفی وهو الشیخ الکبیر العالم الجلیل ابن الإمام و أخوه و عمّه، و عنده ما تشتهیه الأنفس وتلذّ القلوب (1).

إلی أن قال :

والحقّ أنّ قبره بعریض کما هو معروف عند أهل المدینة، وقد نزلنا

ص :42

عنده فی بعض أسفارنا، و علیه قبّة عالیة، و یساعده الإعتبار کما عرفت؛ و أمّا الموجود فی قم، فیمکن أن یکون من أحفاده (1).

إذا عرفت هذا فاعلم: انّ اعتراض المحدّث النوری _ قدّس سرّه النوریّ _ غیر وارد علی خصوص ثانی المجلسیّین _ أعلی اللّه مقامهما فی أعلی علّیین _ لأنّه أنکر ذلک علی والده التقیّ قدس سره وقال (2):

الظاهر انّه کان بعض أولاده دفن هناک، فنقش علی قبره أو علی العمارة المبنیّة: فلان ابن فلان ابن علیّ بن جعفر علیه السلام ، فمحی بعض الأسماء وبقی اسمه فظنّوا انّه قبره، لأنّه ذکر فی « تاریخ قم» (3) الأشراف الّذین نزلوا بلدة قم و لم یذکره (4)، بل ذکر نزول أولاده فیها. وأیضًا لو کان مثله ورد هذه البلدة الّتی هی مغرس الشیعة لاشتهر اشتهار الشمس فی رابعة النهار، ولروی عنه الفضلاء الأخیار؛ والمشهور انّه دفن بالعُرَیض، إنتهی (5).

وقال فی «تحفة الزائر» ما هذا تعریبه :

ص :43

یوجد مزار فی قم و فیه قبر کبیر و علی القبر مکتوب: قبر علیّ بن جعفر الصادق علیه السلام و محمّد بن موسی علیه السلام ، ومن تاریخ بناء ذلک القبر إلی هذا الزمان قریب من أربعمائة سنة ؛ ولا شکّ فی جلالة علیّ بن جعفر وعظمته، لکن لم یثبت أنّ ذلک قبره، إذ لم یذکر فی کتب الرجال وغیرها نزوله إلی بلدة قم، والمشهور انّه دفن بالعُرَیض، إنتهی (1).

و وافقه المحقّق المامقانیّ قدس سره علی ذلک، فقال بعد نقل عبارته المتقدّمة آنفًا:

و یشهد له انّه فی زمان الجواد علیه السلام کان معه فی المدینة، کما یکشف عنه ما مرّ من الخبر الناقل لسبقه الإمام علیه السلام فی الفصد وتسویة نعلیه، وهو یومئذ عمره فی حدود الثمانین، و یبعد أن یکون بعد ذلک انتقل إلی الکوفة و بقی فیها مدّة ثمّ انتقل إلی قم و بقی فیها مدّة.

وانّما قلنا انّ عمره یومئذ فی حدود الثمانین، لأنّ وفات الصادق علیه السلام فی سنة مائة وثمان و أربعین، و مقتضی روایته عن أبیه أن یکون عمره حینئذ فی حدود العشرین، و مبدأ إمامة الجواد علیه السلام سنة مأتین واثنتین، فاذا أضیف إلی ذلک مقدار من زمان الجواد علیه السلام انتج ما ذکرنا ؛ بل التحقیق انّه عمر فوق المائة سنة، لأنّه أدرک الإمام الهادی علیه السلام ، کما یکشف عن ذلک ما رواه فی باب النصّ علی العسکریّ علیه السلام من الکافی عن علیّ بن محمّد عن موسی بن جعفر بن وهب عن علیّ بن جعفر قال: کنت حاضرًا أبا الحسن علیه السلام لمّا توفّی

ص :44

ابنه محمّد فقال للحسن : یا بنیّ أحدث للّه شکرًا فقد أحدث فیک أمرًا [ الکافی: 1 / 326 ح 4 ].

وقد ذکر فی الکافی أیضًا انّ عمر العسکریّ علیه السلام عند موت أخیه محمّد کان عشرین سنة تقریبًا [ الکافی : 1 / 326 ح 8 ]، فیکون وفات محمّد قبل الهادی علیه السلام سنة مأتین واثنتین وخمسین ؛ ومن المعلوم انّ وفات الصادق علیه السلام سنة مائة وثمان وأربعین، ومقتضی روایة علیّ هذا عن الهادی علیه السلام أن یکون عند فوت أبیه ابن عشرین أو ستّ عشرة سنة أقلاًّ، فیکون عمره مائة و عشرین فما زاد، فتدبّر (1).

و قال الإمام السیّد حسن آل صدر الدین العاملی قدس سره فی خاتمة رسالته «تحیّة أهل القبور بالمأثور» ما هذا لفظه:

... علیّ بن الإمام جعفر الصادق علیه السلام قبره فی العریض أربع فراسخ عن المدینة، و ما قیل: انّه بقم غلط، ذاک علیّ بن جعفر بن علیّ بن جعفر الصادق علیه السلام (2).

الثانی: فی خارج قلعة سمنان فی وسط بستان نضرة، مع قبة وبقعة، وعمارة نزهة، وصحن فی غایة السعة (3).

ص :45

ولکن لم یعلم أیضًا أنّ ذلک قبره، بل المظنون خلافه (1).

قال السیّد الأمین قدس سره فی أعیان الشیعة :

والظاهر أنّ القبر الّذی فی «قم» والّذی فی «سمنان» لشخصین آخرین مشارکین له فی الاسم واسم الأب، فتبادر الذهن إلی الفرد الأکمل، کما یقع کثیرًا ویحصل به الاشتباه (2).

الثالث: فی العُرَیض فی ناحیة المدینة المنوّرة، اسم قریة کانت ملکه ومحلّ سکناه وسکنی ذرّیّته، ولهذا کان یعرف بالعُرَیضیّ .

وهو الحقّ الّذی اختاره کلّ من الشیخین الجلیلین الکامِلَین: المامقانی والنوری، والسیّدین العَلَمَین العامِلیَّین: الصدر والأمین رحمهم الله (3)، کما عرفت من صریح کلماتهم المذکورة آنفًا .

ثمّ لیعلم: انّه کان علی قبره بالعریض قبّة عالیة إلی أن خربتها _ مع الأسف الشدید _ أیدی الظلمة من الفرقة الوهّابیّة النواصب فی صباح یوم الإثنین الموافق 12 / 8 / 2002 م، سعیًا منهم لإطفاء نور أهل بیت النبوّة _ علیهم آلاف السلام والتحیّة _ ویأبی اللّه إلاّ أن یتمّ نوره ولو کره الکافرون؛ « وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَسَاجِدَ اللَّهِ أَنْ یُذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ وَسَعَی فِی خَرَابِهَا » الآیة (4).

ص :46

منهم: أبوالحسین (1) عیسی النقیب (2) الوجیه بالمدینة، و یعرف بالرومی، وهو لأمّ ولد، وفیه العدد والکثرة، ویقال لولده بنو الرومی (3)؛ فمن عقبه: نظام الدین أحمد الأبحّ، له عقب کثیر وبقیّة ببغداد و جیلان و حضرموت و غیرها، ویقال لولده : بنو الأبح .

فمن عقب نظام الدین أحمد الأبحّ بن شمس الدین عیسی الرومی : أبوالحسن علیّ زین العابدین ؛ و من عقب أبی الحسن علیّ زین العابدین : شاه علیّ بن جلال الدین جعفر بن کمال الدین مرتضی بن عضد الدین یحیی بن قوام الدین جعفر بن شمس الدین محمّد بن نظام الدین أشرف بن قوام الدین جعفر بن مجد الدین حسن بن وجیه الدین مسعود بن قوام الدین جعفر بن شمس الدین محمّد بن أبی الحسن علیّ زین العابدین بن نظام الدین أحمد الأبحّ .

و أعقب شاه علیّ هذا من ولدیه، و هما: علیّ فخر الدین، و أمیر حاجّ، وأعقب أمیر حاجّ من ولده: عضد الدین و هو أعقب من ولدیه و هما: شاه حیدر وشاه حسین .

ثمّ شاه حیدر خلف أسد اللّه، ثمّ أسد اللّه خلف أبا طالب، ثمّ أبوطالب خلف أسداللّه، ثمّ أسد اللّه خلف میر محمّد الشهیر بالإمامی، وهو والد سیّدنا المترجم له السیّد علیّ الحسینیّ الإمامی .

ص :49

وخلف السیّد علیّ الإمامیّ ثلاثة بنین : عضد الدین یحیی ومیر محمّد صادق والسیّد حسین ؛ أمّا الأمیر محمّد صادق بن علیّ الإمامی، فأعقب ولده: السیّد میرزا. أمّا السیّد میرزا بن محمّد صادق بن علیّ الإمامی، فأعقب من ثلاثة رجال و هم: الأمیر عبدالباقی، والسیّد رحیم، والسیّد غفور (1).

المعروف بمشکوة الواعظین (1317 - 1392 ه) (1)، والسیّد روح اللّه (1325 _ 1423 ه)، والسیّد أسداللّه (المتولّد 1299 ش)، والسیّد ذبیح اللّه (1329 _ 1417 ه)، والسیّد جعفر (المتولّد 1301 ش) أعقبوا ؛ والّذَیْن لم یعقبا: السیّد اکبر (1322 _ 1424 ه)، والسیّد رضا (1333 _ 1414 ه).

آقا میر سیّد محمّد امامی از سلسله امامیّه اصفهان است که معروف به سادات درب امام می باشد ؛ آباء کرام واجدادش در زمان صفویّه وبعد از آن از وجوه بزرگان واهل علم ودانش وکمالات بوده اند ودر خصوص نوشتن خطّ ثلث ممتاز بوده اند.

مشار الیه از جمله دانشمندان وسادات عالی مقدار معاصرین است که الحال قرب هشتاد سال از مراحل زندگانی را به پایان رسانیده ودر مطبوعات دینی زحمتی متحمّل شده ودر تصحیح کتب دینیّه که اغلب به طبع رسیده، خدمات شایان نموده است ودر فنون ادبیّه از جمله کاملین است.

فرزند ارجمندش مسمّی به آقا عطاء اللّه نیز از جمله دانشمندان دینی وفضلاء روحانی عصر هست که در مدرسه نیم آورد به تدریس اشتغال دارد ونماز جماعت در مسجد باغچه عبّاسی در ظهر وشب قیام می نماید واز برای ارشاد عوام زبانی سودمند دارد (1).

أعقب رحمه الله من ثلاثة رجال، و هم: السیّد عطاء اللّه فقیه إمامی، والسیّد حبیب اللّه، والسیّد نور اللّه.

علیّ الإمامیّ، فکان عالمًا فقیهًا أصولیًّا متخلّقًا بأخلاق أجداده المعصومین. قرأ علی جمع من أعلام عصره الفطاحل کالشیخ ضیاء الدین العراقی، والسیّد أبی الحسن الأصفهانی، والسیّد محمّد الفیروزآبادی، والشیخ عبدالکریم الحائری، والسیّد محمّد باقر وأخیه السیّد مهدی الدرجه ئی الأصفهانی _ رضوان اللّه تعالی علیهم.

و تلمّذ أیضًا عند سمیّنا العلاّمة النجفیّ أبی المجد قدس سره (المتوفّی 1362 ه)؛ وهو عمدة أساتیذه حیث قد أدرک عالی مجلس درسه و حضر دروسه الشرعیّة من الحدیث وعلومه والفقه وأصوله مدّة یقرب من خمس عشرة سنة، ودوّن تقریرات أبحاثه فی الأصول؛ ونال منه إجازة فی الروایة، قد صرّح المُجیز فیها باجتهاده وأطرأه فیها بقوله:

... السیّد الأجلّ الشریف والعالم العامل الغطریف، حاوی فنّ الفقه مبتنیًا علی أصوله و مقنّن قوانینه و مفصّل فصوله، محیی مراسمه الخبیر بمسالکه و مستنبط مسائله من مدارکه الناظم فی سلک التحریر جواهر الکلام و المجتنی من ریاض المسائل زواهر الأحکام، الجامع من الحسب و النسب بین المنقبتین و من العلم والعمل بین السعادتین، ذا المرتبة العالیة الشامخة والملکة القدسیّة الراسخة العصامیّ العظامیّ السیّد عطاء اللّه الإمامیّ أعطاه اللّه فی الدارین مبتغاه و بلّغه من أمله منتهاه، إلخ (1).

ص :53

وکان تأریخ الإجازة: التاسع من شوّال لیلة النیروز الجلالیّ عامّ 1347 ه .

توفّی _ قدّس اللّه تعالی روحه الزکیّة _ فی الرابع والعشرین من شهر جمادی الأولی سنة 1387 ه؛ و دفن بتکیة «فاضل سراب» فی تخت فولاد اصفهان، قرب قبر عمّه وأبی زوجته السیّد محمّد حسین (المعروف بقوام المحدّثین).

خلف رحمه الله من ابنة عمّه السیّد محمّد حسین السابق الذکر : السیّد أحمد، والسیّد حسن.

ثمّ عاد إلی مسقط رأسه أصفهان واشتغل فیها باقامة الجماعة وترویج الدین وتدریس الفقه والأصول خارجًا، والتألیف والوعظ ؛ وکانت حوزته تربو علی المائتین من أهل العلم والفضل .

ألّف رحمه الله کتبًا و رسائل کثیرة فاخرة مهذّبة فی فنون مختلفة، منها: 1 _ رسالة فی الإجتهاد والتقلید 2 _ رسالة فی البیع 3 _ التشبیهات والتمثیلات فی القرآن 4 _ القواعد والفوائد فی الدرایة والرجال 5 _ رسالة حول معراج النبیّ الأکرم صلی الله علیه و آله 6 _ رسالة فی المعاد 7 _ شرح دعاء العرفة (فارسی) 8 _ تحفة الفقیه فی أحوال الحجّة المنتظر عجّل اللّه تعالی فرجه 9 _ تفسیر سورة الفاتحة والبقرة (عربی) 10 _ روحانیّت وتبلیغ اسلام.

توفّی _ قدّس اللّه تعالی نفسه الزکیّة _ فی الیوم العاشر من جمادی الآخرة سنة 1414 ه، ودفن فی جوار مرقد الإمام زاده أبی العبّاس (1) بأصفهان ؛ وکان ارتحاله مصیبة عظیمة علی الحوزة العلمیّة وثلمة کبیرة فیها لم تنسدّ بعد بشیء ؛ وهیهات أن یرینا الدهر لمثله من نظیر (2).

ص :55

ولد _ دام ظلّه العالی _ غرّة صفر المظفّر سنة 1354 ه بأصفهان ونشأ بها، فدرس علی عدّة من علمائها الأعلام آیات اللّه علی الأنام: والده القمقام، والشیخ محمّد علی المعلّم الحبیب آبادی (ت 1396 ه)، والشیخ محمّد علی العالم الحبیب آبادی (ت 1399 ه)، والشیخ محمّد حسن العالم النجف آبادی (ت 1384 ه)، والشیخ أحمد الفیّاض، والشیخ علیّ المشکوة، والسیّد علی أصغر البرزانی (ت 1405 ه)، والسیّد علیّ البهبهانی (ت 1395 ه)، والسیّد حسین الخادمی (ت 1405 ه) _ قدّس اللّه تعالی أسرارهم .

ما رأیت مثله أستاذًا یغدو علی التدریس بسعة ذرعه ؛ وقد نشأ علی یدیه جمع غفیر من روّاد الفضیلة و طلاّب العلوم الإسلامیّة خلال مدّة أکثر من خمسین سنة فی شتّی العلوم الدینیّة . لا یدانیه أحد من معاصریه فی تأسیس المساجد والمدارس الدینیّة أو تجدید بنائها علی ما أعلم، واللّه العالم .

هذه من علاه إحدی المعالی وعلی هذه فقس ما سواها

له مصنّفات رشیقة و تحقیقات أنیقة، منها: 1 _ تنظیم عروة الوثقی 2 _ شرح محفل الحجّ من منظومة نبراس الهدی للحکیم السبزواری قدس سره 3 _ رسالة فی مناسک الحجّ و بیان أسراره 4 _ رسالة فی الجواب عن شبهات حول مسألة

ص :57

الخمس (فارسیة مطبوعة) 5 _ رسالة فی الإمامة 6 _ رسالة فی أحوال القیامة 7_ رسالة فی الردّ علی الفرقة البهائیة (فارسیة مطبوعة) 8 _ تفسیر سورة یوسف علی نبیّنا وآله وعلیه السلام 9 _ عرفان در اسارت شیطان 10 _ تربیت در اسلام .

وله شعر قلیل جیّد بالعربیة والفارسیة، ومنه قوله :

من آمده ام سروِ قَدِ یار ببینم***با شور و شعف چهره دلدار ببینم

مقصودِ من این است که تا در حرمِ اَمْن*** بی پرده رخِ سَیّدِ ابرار ببینم

هر سو نگرم ضمن طوافم به تحیّر*** شاید بتوان محورِ پرگار ببینم

سعیم همه در عمره و در حجِّ تمتّع ***آنست که آن قافله سالار ببینم

اندر عرفات آمده با دیده گریان*** تا حشمت او با دلِ بیدار ببینم

امید چنین بود که تا در شبِ مَشْعَر*** آن اختر زیبا به شبِ تار ببینم

در خیف و مِنی چشم به راهِ قدم دوست ***تا از کرمش نعمتِ بسیار ببینم

ص :58

من طالب آنم به بقیع و به مدینه ***آن منتقم، آماده پیکار ببینم

امّا چه کنم دیده من لایق آن نیست*** تا صورت آن مَطْلَعِ انوار ببینم

یا ربّ تو اگر پاک کنی لوحِ ضمیرم ***ممکن شود آن مَخْزَنِ اسرار ببینم

صبرم شده لبریز خدایا مددی ده ***یک بار جمالش منِ بیمار ببینم

سخت است خدایا به جهان در همه اقطار ***در مسندِ او حاکمِ جبّار ببینم

هست آرزویم آنکه به هنگامِ ظهورش*** نابودی افرادِ ستمکار ببینم

یا ربّ بدهم عمر که تا پرچمِ عدلش*** منصوب به هر کوچه و بازار ببینم

* * *

ص :59

تحقیق وفوائدی که از قوم و خود به نوع خاصّی مناسب هر فصلی دانسته به عبارت فارسی بر سبیل اختصار.

نسخة منها بخطّ مصنّفها فی مکتبة ملک فی طهران برقم «1031»، مذکورة فی فهرسها: 2 / 385 ؛ و علیها تملیک: أبوالفقراء محمّد باقر بن العلاّمة مولینا محمّد تقی الجزی الاصفهانی فی شهر جمادی الثانیة سنة 1282 ه .

أقول: لکن الصحیح فی اسمه : «الترجیحات»، کما سمّاه بذلک مصنّفه فی مقدّمة کتابه «الثقة الإمامیّة» حیث قال: «و تألیفات الترجیحات فی الفقه فی خمس وأربعین مجلّدًا» (1).

وممّا یؤسف له انّا لم نعثر علی نسخة خطّیّة لهذا الکتاب لحدّ الآن، رغم تتبّعنا الواسع فی فهارس المخطوطات، ولعلّ اللّه یحدث بعد هذا أمرًا .

هشت بهشت: إسم لمجموعة تراجم فارسیة لثمانیة کتب من الکتب المعتبرة الدینیّة، ترجمها السیّد علیّ الاصفهانی الإمامیّ، ولأجله اشتهر بالمترجم، و هو ابن محمّد بن أسداللّه الاصفهانی (1).

والکتب الثمانیة المترجمة _ کما ذکرها صاحب الترجمة قدس سره فی مقدّمة أحد الثمانیة (2) _ هی :

داد و تحیّات نامیات بر دوحه مدارک استبصار.

نسخة منها مخرومة الآخر موجودة فی مکتبة «مرکز تحقیقات دارالحدیث» فی قم المقدّسة برقم «26»، مذکورة فی فهرس النسخ الخطیّة لهذه المکتبة: 1 / 50، کتبها محمّد نصیر بن علیرضا فی عصر المؤلّف رحمه الله .

* * *

ص :72

جبر و دفع فعلی.

و تحقیق در این مقام این است که قضاء و قدر چند معنی دارد: یکی به معنی ایجاد است چنان چه حق تعالی فرمود: «فقضهنّ سبع سموات» یعنی ایجاد هفت آسمان فرمود «و قدّر فیها أقواتها» یعنی قوتهای آنها را ایجاد نمود. و دیگر به معنی ایجاب است چنان چه حقّ تعالی فرموده: «و قضی ربّک أن لا تعبدوا إلاّ اللّه»، یعنی پروردگار شما واجب ساخته که عبادت نکنید مگر او را. «و نحن قدّرنا بینکم الموت» یعنی: میان شما مرگ را واجب ساخته ایم.

و دیگر به معنی تبیین است، حقّ تعالی فرموده: «و قضینا إلی بنی اسرائیل فی الکتاب لتفسدنّ فی الأرض مرّتین»، یعنی در کتاب برای بنی اسرائیل بیان فرمودیم که دوباره در زمین فساد خواهد کرد. «إلاّ امرأته قدّرناها من الغابرین» مگر زن لوط که از واماندگانش بیان فرمودیم.

و قضاء و قدر به معنی ایجاد در غیر افعال مکلّفین جاری است از افعال اللّه و غیر، نه در افعال مکلّفین، ردًّا علی الأشاعرة که ایشان عباد را کاسب می دانند و حقّ تعالی را فاعلِ افعال و مستلزم جبر صریح است.

و قضاء و قدر به معنی تبیین حقّ تعالی این امور را و غیر آن را مطلقًا در همه چیز جاری است، پس قضاء و قدر در فرایض در عبارت اوّل حدیث به معنی ایجاب است و در فضایل در عبارت

ص :74

دوّم به معنی تبیین است ؛ چنانچه در معاصی در عبارت اخیر چه به این معنی مطلقًا جاری است و به هر تقدیر مکلّفین به اختیار فاعل فعل اند، لهذا ثواب و عقاب و أمثال آن متحقّق گردد و إلاّ چنانچه از مولای ما امیرالمؤمنین علیه السلام مروی است: محسن أولی خواهد بود به اسآءت، وسیّ ء أولی خواهد بود به احسان؛ چه بر تقدیر جبر، آدمی مقسور خواهد بود به فعل خود، پس اگر فعل نیک کرده مقتضای او بدی بوده، اسائتش أولی بلکه واجب گردد و بالعکس، چه اثر قسر بر خلاف طبع است، و این است قضاء محکم و غیر محکم، فتدبّر.

امّا مشیّت در معاصی به معنی علم است و عطف تفسیری اوست، پس در معاصی علم و قدرت بازداشتن هست و رضاء و اراده وخواهش حق تعالی نیست، خدا نخواسته می شود. این است حقّ مذهب ما امامی _ رضوان اللّه علیهم _ و به این وجه رفع جمیع شبهات می شود، و علماء را در این باب لغزش های عظیم است، واللّه [ الهادی ] إلی الصراط المستقیم (1).

مگر آن گلش که از او آفریده شده بود، به درستی که او نمی پوسد، در قبر مدوّر می ماند تا از آن آفریده شود، چنانچه اوّل بار آفریده شده بود.

فقیر حقیر گوید: اشاره به شکل کروی اسطقات تواند بود که اجزای أصلیّه تعبیر از آن باشد، یا مراد أجزای أرضیّه باشد فقط که غالب است و احتمال جواهر فرد دارد.

و تفصیل این مقام در «شرح الشفاء» و «شرح الإشارات» وکتب کلامیّه خود ذکر نموده ام وبحقِّ صریح ومحض برهان مناقضات ایراد کرده ام بر ارسطو و احزابش و ابن سینا و اتباعش، بلکه بر فلاطونیّه مباحثات دارم....

إلی أن قال:

و کم قلت للقوم أنتم علی شفا حفرة من کتاب الشفاء

فلمّا استهانوا بتونجیا فزعنا إلی اللّه حسبی کفی

فماتوا علی دین رسطالیس و متنا علی ملّة المصطفی(1)

باشد، از ضروری دین دانسته اند و سایر تفاصیل آن را که روایات دلالتی دارد مشکوک فیها، بلکه طعن در او اعتبار نموده اند ردّ بر بعضی از محصّلین زمان ما (1).

و قال فی «جنّة الفردوس» ما هذا نصّ کلامه:

فقیر حقیر گوید: نماز عیدین با تحقّق شرایط معتبر در جمعه واجب عینی است به اجماع، أمّا میر ما _ رضوان اللّه علیه _ وبعضی عامّه به وجوب کفایی قایل شده اند (1).

2. و قال فیه أیضًا:

انّ لفظة «ما» هنا للعموم، لحسن الإستثناء الّذی هو إخراج ما یتناوله اللفظ قطعًا عن الإرادة کما فی العدد، و قد استوفینا الکلام فیه فی علم أصول الفقه (1).

3. و قال فی کتابه «جنّة الفردوس» ما هذا کلامه:

فقیر حقیر گوید: نهی در عبادت هر چند مستلزم فساد است در وقتی که منهیّ عنه لازم عبادت باشد، چه نهی از لازم ملزوم نهی از ملزوم است (2).

الغضائری: انّه کذّاب غال، روی عن الصادق علیه السلام (1).

2. و قال فیه أیضًا:

أجبنا عن الأوّل بالطعن فی السند، فانّ فی طریقه سهل بن زیاد، والشیخ وإن وثّقه فی بعض المواضع إلاّ أنّه طعن علیه فی عدّة مواضع وکذا النجاشی وابن الغضائری، وطعن علیه العلاّمة فی کتاب الرجال (2).

3. و قال فیه أیضًا:

... و فی طریقه أبان بن عثمان الأحمر، وهو وإن کان ناووسیًّا إلاّ انّه ثقة، قال الکشّی: انّه ممّن أجمعت العصابة علی تصحیح ما یصحّ نقله عنه (3).

سلامی ببابها، سلام من الرحمة علی جنابها، سلام من العلیم العلاّم وقمقام الاکرام مادام إعتکاف الاحرام، لتمییز الحلال والحرام، علی سدّة السیّدة الکریمة النبیلة المعصومة المظلومة الصادقة الصدوقة الصدّیقة صحصاح الرحمة و رحراح المرحمة بنت سمیدع جبائد سیائدة الأمّة و سمیدعات غابات الحُمة زوجة قمة الرُمّة أمّ عیالم الأئمّة المدعوة بفاطمة هی البرهان للأفق المبین، هی کحل الیقین للحور و العین، صلوات اللّه و سلامه علیها و علیهم مرّ الدهور والأدوام کر الشهور و الأعوام مادام اطناب الأعمار مربوطة بأوتاد اللیالی والأیّام.

أیّتها المولاة المصطفاة المرتجاة المرتضاة المنتجاة المحفوفة بقناع العفو و الرحمة و بُرد الصفح و المرحمة أتیتک مسکینًا مستکنًا عند بابک مستمسکًا بجنابک مستأذنًا لتقبیل سدّتک السنیّة القدوسیّة وسجود عتبتک القدّیسیّة القیمومیّة الدیمومیّة و حضرتک العلیّة العالیة مسکینًا ذا مقربة مستکینًا ذا متربة راجبًا منک نظرة ناضرة فی الدنیا و الآخرة مَرْمَسُکِ اللؤلؤ المکنون لایمسّه إلاّ المطهّرون وأنا الذلیل الّذی لا ملیکة له سواک و لا ملاک له إلاّ مثواک سنلقی علیک قولاً ثقیلاً من شاء اتّخذ إلی ربّه سبیلاً.

أیّتها المولدة أتیتک زائرًا من بعد المکان و قرب الجنان منساقًا إلی موالاتک و موالاة من والاک و معادة من عاداک، فمن یکفر بالطاغوت ویؤمن باللّه فقد استمسک بالعروة الوثقی لا انفصام لها

ص :82

مفتاقًا إلی شفاعتک و شفاعة أبیک و زوجک و ولدک عند اللّه بمنّه وعونه و من ذا الّذی یشفع عنده إلاّ بإذنه، لیس لی زاد و لا راحلة فی العاجلة للاجل الاجلة نستدعی منک اهبة للآخرة و عدّة للاجلة یا فاطمة علی وجوه خاشعة و عیون باکیة و قلوب حامیة صلوات اللّه علیک و علی البررة فی صحف مکرّمة و سلامه علیکم أجمعین إلی یوم الدین (1).

2. قال فی «جنّة الفردوس» ما هذا نصّه بالفارسیة:

... و این قول اختیار شیخ... و سیّد خویش ما مرتضی علم الهدی ... ومشایخ خویشان ما علی عبدالعالی، و پسرش عبدالعالی، وبهاء الملّة والدین، و سیّد نزدیکتر ما محمّد المدعوّ به داماد، و سیّد جدّم أبوطالب العریضی و اجدادش: أسداللّه و حیدر و یحیی وأمیر الحاجّ، و سایر إمامیّه سادات ما متقدّمین و متأخّرین وتابعین ایشان (2).

3. قال فی « جنّة السلام » ما هذا لفظه بالفارسیة :

... و مخفی نماند که علیّ بن حسین بن زید بن علیّ علیه السلام است با ابراهیم بن محمّد بطحائی بن قاسم بن حسن بن زید بن حسن علیه السلام با پسرش حسن نیز که هر سه در جنب مسجد سعید بن جبیر باب الدشت اصفهان مدفون اند و امامیّین ما _ رضوان اللّه علیهم _ بر

ص :83

ایشان اوقاف عظیم و خیرات جسیمه قرار داده به وکلاء مترجم _ وفّقه اللّه _ اختصاص شرعی دارد، و نسب مترجم به علیّ بن جعفر در شجره طیّبه و فضایل آباء یکان یکان در کتب مبسوط احادیث اشاره شده (1).

واتّفق الفراغ من تسوید هذه الرسالة المسمّاة بالجَوهَرِ السَامِی فی ترجمة السیّد علیّ الإمامیّ بعون اللّه وحسن توفیقه، قُبَیل فجر یوم الأربعاء لیلة إحدی وعشرین من شهر رمضان المبارک (لیلة استشهاد أمیرالمؤمنین علیه السلام ) من شهور سنة ألف وواحد وثلاثین وأربعمائة (1431) من الهجرة النبویّة علی مشرفها وآله آلاف السلام والتحیّة، علی ید مؤلّفها الفقیر إلی اللّه الغنیّ ابن السیّد مهدیّ: محمّد الرضا الموسویّ آل حجّة الإسلام الشفتی _ أعلی اللّه تعالی مقامه العالی .

وأسأل اللّه الصفح عمّا وقع فیها من السهو والتحریف وفی العمر المصروف فی ذلک من التفریط والتسویف، ومن الناظرین فیها أن لا ینسونی من الدعوات فی حیاتی وبعد الممات .

اللهمّ اغفر لی ولوالدیّ ولجمیع المؤمنین، وألحقنی بسلفی الصالحین بحقّ محمّد وأهل بیته الطاهرین، وآخر دعوانا أن الحمد للّه ربّ العالمین.

* * *

ص :85

ص :86

8 _ تاج العروس من جواهر القاموس، لمحبّ الدین أبی فیض السیّد محمّد مرتضی الحسینی الزبیدی (ت 1205)، تحقیق علی شیری، دارالفکر، بیروت، 1414ه .

9. تاریخ عالم آرای عبّاسی، اسکندر بیک المنشئ، تحقیق ایرج افشار، مؤسسه أمیر کبیر، تهران، 1387 ش.

10. تأریخ قم _ الترجمة الفارسیة لکتاب قم _ للحسن بن محمّد بن حسن القمی، انتشارات طوس، تهران .

11. التحریر الطاووسی المستخرج من کتاب حل الإشکال للسید أحمد بن موسی آل طاووس (673)، للشیخ حسن صاحب المعالم (1011)، فاضل الجواهری، 1411، سید الشهداء (ع)، قم، مکتبة آیة اللّه المرعشی .

12. تحفة الأزهار وزلال الأنهار فی نسب أبناء الأئمّة الأطهار علیهم صلوات الملک الغفّار، للسیّد ضامن بن شدقم الحسینی المدنی (ت بعد 1090 ) تحقیق کامل سلمان الجبوری، میراث مکتوب، تهران، 1420 ه .

13. تحفة الزائر، للعلاّمة المجلسی رحمه اللّه، تحقیق مؤسّسه امام هادی علیه السلام، قم، 1386 ش .

14. تحفة العالم فی شرح خطبة المعالم، للسیّد جعفر بحرالعلوم الطباطبائی (1377ه)، نشر مکتبة الصادق، تهران، 1401 ه .

15. تحیّة أهل القبور بالمأثور، للسیّد حسن الصدر الکاظمینی، طبع ملحقًا بآخر کتابه « نزهة أهل الحرمین فی عمارة المشهدین، بتحقیق السیّد مهدی الرجائی، نشر مکتبة آیة اللّه المرعشی، قم، 1431 ه .

16. تراجم الرجال، للسیّد احمد الاشکوری، مکتبة آیة اللّه المرعشی، قم، 1414 ه.

ص :88

17. تقریب التهذیب، لأحمد بن علی بن حجر العسقلانی (852 ه)، تحقیق مصطفی عبدالقادر عطا، دار الکتب العلمیة، بیروت، 1415 ه .

18. تکملة أمل الآمل، تألیف السیّد حسن الصدر، تحقیق حسین علی محفوظ، عبدالکریم دبّاغ، عدنان الدبّاغ، دار المورخ العربی، بیروت، 1429 ه .

19. تکملة الذریعة إلی تصانیف الشیعة، للسیّد محمّد علی الروضاتی، اعداد محمّد برکت، مکتبة مجلس الشوری الإسلامی، تهران، 1432 ه .

20. تکملة الرجال، للشیخ عبدالنبیّ الکاظمیّ، تحقیق السیّد محمّد صادق بحرالعلوم، قم، أنوار الهدی، 1425 ه .

21. تلامذة العلاّمة المجلسی رحمه الله ، للسیّد أحمد الحسینی الاشکوری، مکتبة آیة اللّه المرعشی رحمه الله ، قم، 1410 ه .

22. تنقیح المقال فی علم الرجال، للشیخ عبداللّه المامقانی، مطبعة مرتضویة، نجف الأشرف، 1352 ه .

23. حاشیة مجمع الفائدة والبرهان، للوحید البهبهانی (1205 ه)، تحقیق مؤسّسة العلاّمة الوحید البهبهانی، قم، 1417 ه .

24. خاتمة مستدرک الوسائل، للمیرزا حسین النوری، تحقیق مؤسّسة آل البیت لاحیاء التراث، قم، 1416 ه .

25. خلاصة الأقوال، للعلاّمة الحلّی، تحقیق الشیخ جواد القیّومی، مؤسّسة النشر الإسلامی، قم، 1417 ه .

26. خلاصة التواریخ، قاضی أحمد قمّی، تصحیح احسان اشراقی، دانشگاه تهران، 1359 ش.

ص :89

27. الذریعة إلی تصانیف الشیعة، للشیخ آغا بزرگ الطهرانی، دار الأضواء، بیروت، 1389 ه .

28. رجال ابن داود، لابن داود الحلّی (740 ه)، تحقیق السیّد محمّد صادق آل بحرالعلوم، مطبعة الحیدریة، النجف الاشرف، 1392 ق.

29. رجال البرقی، لأحمد بن عبداللّه ابن احمد بن محمّد بن خالد البرقی، تحقیق حیدر محمّد علی البغدادی، مؤسّسة الإمام الصادق علیه السلام ، قم، 1430 ه .

30. رجال الطوسی، للشیخ أبی جعفر محمّد بن الحسن الطوسی رحمه الله ، تحقیق السیّد جواد القیّومی، مؤسّسة النشر الإسلامی، قم، 1415 ه .

31. رجال النجاشی، لأبی العبّاس أحمد بن علی بن أحمد بن العبّاس النجاشی (372 _ 450)، تحقیق السیّد موسی الشبیری الزنجانی، مؤسّسة النشر الإسلامی، قم، 1416 ه.

32. رسائل الشهید الثانی، للشیخ زین الدین بن علی العاملی، تحقیق رضا المختاری، مرکز الأبحاث والدراسات الاسلامیة، قم، 1422 ه .

33. الرسائل الفقهیّة، للوحید البهبهانی (1205 ه)، تحقیق مؤسّسة العلاّمة الوحید البهبهانی، قم، 1419 ه .

34. روضات الجنّات فی أحوال العلماء و السادات، للسیّد محمّد باقر الچهارسوقی، تحقیق أسداللّه اسماعیلیان، مکتبة اسماعیلیان 1391 ه .

35. روضة المتّقین فی شرح کتاب من لا یحضره الفقیه، للعلاّمة محمّد تقی المجلسی، مؤسّسة دار الکتاب الإسلامی، قم، 1429 ه .

36. ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، للمیرزا عبداللّه أفندی الاصفهانی، تحقیق السیّد أحمد الحسینی، مکتبة آیة اللّه المرعشی ،قم، 1401 ه .

ص :90

37 _ ریحانة الأدب، لمیرزا محمّد علی المدرّس، خیام، تهران، الطبعة الثانیة .

38. زبور آل داود، للسیّد محمّد هاشم المرعشی، تصحیح عبدالحسین نوایی، میراث مکتوب، تهران، 1379 ش .

39. زندگی نامه علاّمه محمّد باقر مجلسی، سیّد مصلح الدین مهدوی، حسینیّه عماد زاده، اصفهان.

40. سنن الترمذی، لابی عیسی محمّد بن عیسی بن سورة الترمذی (209 _ 279 ه)، تحقیق عبدالوهاب عبداللطیف، دار الفکر، بیروت، 1403 ه .

41. الشجرة المبارکة فی أنساب الطالبیة، لفخر الدین محمّد بن عمر بن الحسین الرازی (606 ه)، تحقیق السیّد مهدی الرجائی، مکتبة آیة اللّه المرعشی، قم، 1409 ه .

42. صفویّه در عرصه دین، فرهنگ وسیاست، رسول جعفریان، پژوهشگاه حوزه ودانشگاه، قم، 1391 ش .

43. طبقات أعلام الشیعة (القرن الثانی عشر)، للشیخ آغا بزرگ الطهرانی، منشورات مؤسسه فقه الشیعة، بیروت، 1411 ه .

44. عمدة الطالب، لابن عنبة (748 _ 828 ه)، تصحیح محمّد حسین آل الطالقانی، المطبعة الحیدریة، النجف الأشرف، 1380 ه .

45. عمدة الطالب الصغری، لابن عنبة (748 _ 828 ه)، تحقیق السیّد مهدی الرجائی، مکتبة آیة اللّه المرعشیّ قدس سره ، قم، 1430 ه .

46. الغدیر فی الکتاب والسنة والأدب، للشیخ عبدالحسین أحمد الأمینی (1392 ه)، دار الکتاب العربی، بیروت، 1397 ه

47. الفخری فی أنساب الطالبیّین، لاسماعیل بن الحسین المروزی الأزورقانی (572

ص :91

_ بعد 614 ه)، تحقیق السیّد مهدی الرجائی، مکتبة آیة اللّه المرعشیّ قدس سره ، قم، 1409 ه.

48. الفوائد الرضویّة فی أحوال علماء مذهب الجعفریّة، للشیخ عباس القمّی، انتشارات مرکزی، ایران، 1327 ش.

49. الفهرست، للشیخ أبی جعفر محمّد بن الحسن الطوسی رحمه الله ، تحقیق السیّد جواد القیّومی، مؤسّسة النشر الإسلامی، قم، 1417 ه .

50. فهرست کتب خطّی اصفهان، سیّد محمّد علی روضاتی، مرکز تحقیقات رایانه ای حوزه علمیّه اصفهان، 1389 ش.

51. فهرست نسخ خطّی سه کتابخانه اصفهان، رحیم قاسمی، مجمع ذخائر اسلامی، قم ،1386 ش.

52. فهرست نسخ خطّی کتابخانه آستان قدس رضوی، محمّد آصف فکرت، مشهد، 1369 ش.

53. فهرست نسخ خطّی کتابخانه آیت اللّه سیّد حسن فقیه إمامی، سیّد صادق اشکوری، مجمع ذخائر اسلامی، قم، 1389 ش.

54. فهرست نسخ خطّی کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی، سیّد أحمد اشکوری، کتابخانه آیة اللّه مرعشی، قم، 1366 ش.

55. فهرست نسخ خطّی کتابخانه مرکز تحقیقات دار الحدیث، علی صدرایی خویی، دار الحدیث، قم، 1384 ش.

56. فهرست نسخ خطّی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، محمّد تقی دانش پژوه، تهران، 1348 ش.

57. فهرست نسخ خطّی کتابخانه وزیری دانشگاه یزد، محمّد شیروانی، تابان، تهران، 1350 ش.

ص :92

58. الفیض القدسی (المطبوع مع بحارالأنوار للعلاّمة المجلسی رحمه الله ) مؤسّسة الوفاء، بیروت، 1403 ه .

59 _ القاموس المحیط : لأبی طاهر مجد الدّین محمّد بن یعقوب الفیروزآبادی ( 729 _ 817 ه )، تحقیق و نشر دار العلم، بیروت، 1306 .

60 _ الکافی : لأبی جعفر ثقة الإسلام محمّد بن یعقوب بن إسحاق الکلینی (ت 329 )، تحقیق علی أکبر الغفاری، دار الکتب الإسلامیّة، طهران، 1388 .

61. کتاب من لایحضره الفقیه، للشیخ الصدوق قدس سره ، تحقیق علی أکبر الغفّاری، مؤسّسة النشر الإسلامی، قم 1404 ه .

62. کشف الغمة، لابن أبی الفتح الإربلی (693)، دار الأضواء، بیروت، لبنان .

63. الکنی والألقاب، للشیخ عبّاس القمّی، مکتبة الصدر، تهران، 1359 ه .

64. اللباب فی تهذیب الأنساب، لابن الأثیر الجزری، دار صادر، بیروت .

65. لسان العرب، ابن منظور، محرم 1405، نشر أدب الحوزة، قم، ایران .

66. المجدی فی أنساب الطالبین، علی بن محمّد العلوی، تحقیق : الدکتور أحمد المهدوی الدامغانی، سیّد الشهداء (ع)، مکتبة آیة اللّه المرعشی، قم .

67. مرزبان امامت و ولایت، اجمالی از زندگینامه وفرازهایی از وصیّت نامه آیة اللّه حاج سیّد حسن فقیه امامی، سیّد محمّد رضا شفتی، 1390 ش.

68. مسائل علیّ بن جعفر و مستدرکاتها، تحقیق مؤسّسة آل البیت لإحیاء التراث، المؤتمر العالمی للإمام الرضا علیه السلام ، مشهد، 1409 ه.

69 _ مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل : للحاج المیرزا حسین المحدّث النوری الطبرسی ( 1254 _ 1320 ) ، تحقیق و نشر مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، قم، 1408 ه .

ص :93

70. معالم العلماء فی فهرست کتب الشیعة، لابن شهر آشوب المازندرانی (المتوفّی 588 ه)، نشر الفقاهة، قم، 1425 ه .

71. معجم البلدان، للشیخ شهاب الدین الحموی، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1399 ه .

72. معجم رجال الحدیث، للسیّد الخوئی (ت 1411 ه)، 1413 ه .

73. المعقبون من آل أبی طالب علیه السلام ، للسیّد مهدی الرجائی، مؤسّسة عاشوراء، قم، 1427 ه .

74. منهج المقال فی تحقیق أحوال الرجال، لمیرزا محمّد بن علی الأسترابادی (المتوفّی 1028 ه)، تحقیق ونشر مؤسّسة آل البیت لاحیاء التراث، قم، 1431 ه .

75. نخستین دو گفتار، سیّد محمّد علی روضاتی، مرکز تحقیقات رایانه ای حوزه علمیّه اصفهان، چاپ دوّم .

76. وقائع السنین والأعوام، للأمیر عبدالحسین الخاتون آبادی، تصحیح محمّد باقر البهبودی، اسلامیه، تهران، 1352 ش .

77. یادگاری از خطبای پیشین، مجموعه سخنرانی های میر محمّد حسین إمامی عریضی (قوام المحدّثین)، تحقیق سیّد محمّد امامی و محمّد حسین گلپایگانی، انتشارات یاس زهرا علیهاالسلام ، قم، 1387 ش.

78. یادواره آیة اللّه سیّد أحمد فقیه امامی قدس سره ، میر سیّد حجّت موحّد أبطحی، نشر صندوق قرض الحسنه امام هادی علیه السلام ، اصفهان، طبع الهادی، قم، 1414 ه .

* * *

ص :94

2. النسّابة السیّد ضامن بن شدقم الحسینی المدنی (ت بعد 1090 ه )··· 15

3. السیّد محمّد باقر الچهارسوقی (ت 1313 ه)··· 15

4. المیرزا حسین النوری (ت 1320 ه)··· 16

5. السیّد حسن الصدر (ت 1354 ه)··· 17

6. الشیخ عبّاس القمّی (ت 1359 ه)··· 17

7. السیّد محسن الأمین العاملی (ت 1371 ه)··· 18

8. الشیخ آغا بزرگ الطهرانی (ت 1389 ه)··· 18

أسرته··· 19

1 _ والده: أمیر سیّد محمّد الإمامیّ (المتوفّی بعد 1086 ه)··· 19

2 _ جدّ والده: السیّد أبوطالب الإمامیّ الاصفهانی··· 21

3 _ أبوالحسن علی زین العابدین (المعروف بإمام زاده درب امام)··· 22

4 _ جدّه الأعلی: أبوالحسن علیّ العریضی بن جعفر الصادق علیه السلام ··· 28

صحّة عقیدته وتأدّبه مع أبی جعفر الثانی علیه السلام ··· 33

تألیفات علیّ بن جعفر العریضی رضی الله عنه ··· 34

فائدة جلیلة··· 36

ذکر الخلاف فی محلّ دفن علیّ بن جعفر رضی الله عنه ··· 40

فائدة··· 47

أعقاب علیّ بن جعفر و ذرّیّته··· 48

السیّد عبدالباقی الإمامی··· 50

ص :96

السیّد محمّد حسین الإمامی (قوام المحدّثین)··· 50

السیّد محمّد الإمامی (ت 1359 ه)··· 51

السیّد عطاء اللّه الإمامی (ت 1387 ه )··· 52

السیّد أحمد الفقیه الإمامی ( ت 1414 ه )··· 54

السیّد حسن الفقیه الإمامی ( ت 1432 ه )··· 56

مؤلّفاته··· 60

آرائه··· 73

القسم الأوّل: الآراء الکلامیّة··· 73

1. اثبات الغرض فی أفعال اللّه تعالی··· 73

2. القضاء و القدر··· 73

3. المعاد··· 75

4. الرجعة··· 76

5. خلقة الجنّة و تعیین مکانها··· 77

6. نفی السهو عن النبیّ صلی الله علیه و آله ··· 77

القسم الثانی: الآراء الفقهیّة··· 78

1. صلاة الجمعة والعیدین··· 78

2. إقامة الحدود فی زمن الغیبة··· 79

القسم الثالث: الآراء الأصولیّة··· 79

القسم الرابع: الآراء والفوائد الرجالیّة··· 80

القسم الخامس: الفوائد المتفرّقة··· 81

وفاته و مدفنه··· 84

فهرس المصادر··· 87

فهرس المطالب··· 95

ص :97

* * *

ص :98