ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

ص: 9

ص: 10

ص: 11

ص: 12

در دین اسلام، جانبازی و ازخودگذشتگی، از نشانه های مؤمنان است. همواره مؤمن با جان و مال خود، در راه تحقق هدفش می کوشد و ایثار می کند و به دلیل آنکه رفتار هر فردی، زاییده اعتقادات اوست و هیچ چیز برای مؤمن، ارزنده تر از رضای خدا نیست، حاضر است از جان و مال و هستی و تمام متعلقات خود بگذرد تا رضای الهی را به دست آورد. خداوند برای این افراد، ارج و قرب والایی قائل است و برخی از این ایثارگری ها را در قرآن بیان کرده است. داستان ایثار حضرت علی علیه السلام در لیلة المبیت، نمونه ای از این موارد است.

ایثار، اصلی قرآنی و صفتی انسانی است که به شکل های گوناگون در قرآن کریم مطرح و ستایش شده است. خالی بودن زندگی از حسنات اخلاقی، بسیار خطرناک و عامل سقوط انسان از مرتبه انسانیت و سبب نابودی جامعه است. مشکل کنونی جامعه ما این است که به اسم پیشرفت و تمدن، دین کم رنگ شده است. هدف ما در این پژوهش، بیان این مسئله است که آیا با کم رنگ شدن دین در جامعه، اصول اخلاقی هم کم رنگ می شود؟ آیا بدون دین در جامعه ای اخلاقی، می توان زندگی کرد؟ به بیان دیگر، آیا بدون اعتقاد به باورهای دینی می توان از صفت های اخلاقی خاصی چون ایثار و گذشت برخوردار بود؟ در این پژوهش، پس از بررسی معانی اصیل ایثار و گذشت، با در نظر گرفتن موانع موجود، راهکارهایی برای ایجاد، اصلاح، ترویج و درون سازی فرهنگ ایثار و گذشت در جامعه پیشنهاد می شود تا روحیه معنوی و دین داری آحاد جامعه، تقویت و جامعه به مدینه فاضله اسلامی نزدیک شود که مطلوب خدا، پیامبران و اولیای الهی است.

ص: 13

ص: 14

واداری و به خود اختصاص دهی بسیار پرهیز کن، که آن از تو گرفته و به دیگری داده خواهد شد.(1)

برخی واژه ها و مفاهیم قداستی دارند که کم و بیش با تفاوت هایی، در همه جوامع بشری مطرح هستند؛ از جمله واژه های ایثار و گذشت که در همه عرف ها با قداست و عظمت به آن نگریسته شده است.

در فرهنگ عمید، ایثار به معنای بذل کردن، دیگری را بر خود برتری دادن و سود او را بر سود خود مقدّم داشتن و خود را برای آسایش دیگران به رنج افکندن آمده است.(2) ایثار، نمود و نماد دیگرخواهی آدمیان است و روح نوع دوستی آنها را به نمایش می گذارد و گاه تا جایی پیش می رود که فرد یا حتی جمعی کثیر، جان خویش را برای دیگری و دیگران از دست می دهند و ایثار را تمام و کمال به جا می آورند. چنین افرادی نزد ملت ها و در تاریخ هر جامعه ای، به نمادهایی فراموش نشدنی تبدیل می شوند.

شهادت، فنا شدن انسان برای رسیدن به سرچشمه نور و هستی مطلق است. شهادت، مرگ به صورت کشته شدن است که شهید، آگاهانه، با هدفی مقدس و به تعبیر قرآن، «فی سبیل الله» انتخاب می کند. بنابراین، هر مرگی، شهادت نیست، بلکه این مرگ باید بر اثر کشته شدن باشد و این کشته شدن نیز دو شرط اساسی دارد تا شهادت نامیده شود:

1. آگاهانه باشد: یعنی انسان، این نوع مرگ را با بصیرت برگزیند. شرط آگاهانه بودن نیز آن است که شهید، جبهه حق و باطل زمان خود را بشناسد و زیر پرچم حق، در رکاب امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف علیه باطل بجنگد.

ص: 15

2. فی سبیل الله باشد: قید «فی سبیل الله» به جهت و هدف شهید در جنگ با کافران و مشرکان اشاره دارد و بیانگر این معناست که جنگی ارزشمند است که هدفی جز الله در آن نباشد.

کلمه «ایثار» در فرهنگ بزرگ سخن، (1) به معنای بذل، گذشت کردن از حق خود برای دیگران و نفع دیگری یا دیگران را بر خود ترجیح دادن آمده است. در لغت نامه دهخدا، این کلمه به معنای دیگران را بر خود مقدّم داشتن، برگزیدن و منفعت غیر را بر خود مقدّم داشتن و کمال درجه سخاوت، به کار رفته است.(2)

ص: 16

است و به صفاتی گفته می شود که بر اثر تکرار، در نفس انسان به صورت ملکه در آمده اند و رفتار متناسب با آن، بدون تأمل از انسان سر می زند.

بنابراین، اخلاق، سلسله خصلت ها و سجایا و ملکات اکتسابی است که بشر آنها را اصول اخلاقی می داند. به بیان دیگر، قالبی روحی برای انسان است که روح در آن قالب و طبق آن طرح و نقشه، ساخته می شود. در واقع، اخلاق، کیفیت روح انسان است. استاد مطهری می گوید:

اخلاق مرتبط با ساختمان روحی انسان است و بر این اساس با آداب و رسوم مرسوم در جوامع تفاوت دارد؛ چرا که آداب و رسوم، یک سلسله قراردادهای صرف هستند که به ملکات و خلقیات و قالب های روحی درونی ربطی ندارند.(1)

ص: 17

خداوند در قرآن کریم، با جملاتی زیبا، دل نشین و آکنده از محبت، عواطف پاک مؤمنان را مخاطب قرار می دهد و می فرماید: «وَلْیعْفُوا وَلْیصْفَحُوا أَلَا تُحِبُّونَ أَن یَغْفِرَ اللَّهُ لَکُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَّحِیمٌ؛ و باید عفو کنند و گذشت نمایند. مگر دوست ندارید که خدا بر شما ببخشاید؟ و خدا آمرزنده مهربان است.» (نور: 22) نکته جالب این است که خداوند، عفو و گذشت حتی در برابر غیر مسلمانان را نیز مایه جلب محبت الهی معرفی می کند و می فرماید: «فَبِمَا نَقْضِهِم مِّیثَاقَهُمْ لَعنَّاهُمْ ... فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاصْفَحْ إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ؛ پس به [سزای] پیمان شکستنشان لعنتشان کردیم و دل هایشان را سخت گردانیدیم. پس، از آنان درگذر و چشم پوشی کن که خدا نیکوکاران را دوست می دارد». (مائده: 13)

هرگاه بردباری و بخشش، خلق و خوی آدمی گردد و به صورت ملکه درآید، نشان از تعالی روح دارد و برترین مکارم اخلاقی به شمار می رود. امام صادق علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل می کند که فرمود:

گذشت و بردباری، به ویژه در برابر پرخاشگری نیازمندان، بهترین نوع انفاق است که گاه ارزش آن از انفاق مالی نیز بالاتر است. ازاین رو، هنگامی که مردم از پیامبر می پرسند چه چیزی انفاق کنند، خداوند در قرآن کریم به حضرت می فرماید که در پاسخ بگوید «عفو» را انفاق کنند: «یسْأَلُونَکَ مَاذَا ینفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ؛ و از تو می پرسند: «چه چیزی انفاق کنند؟» بگو: «مازاد [بر نیازمندی خود] را.». (بقره: 219)

بدین سان، قرآن کریم با توجه به اهمیت عفو و گذشت، پرسش مردم را درباره انفاق، با «انفاق عفو» پاسخ می فرماید و این از موارد فصاحت و بلاغت قرآن است.

این مطلب در آیه ای دیگر با صراحت بیشتری بیان شده است: «قَوْلٌ مَّعْرُوفٌ وَمَغْفِرَةٌ خَیرٌ مِّن صَدَقَةٍ یتْبَعُهَآ أَذًی وَاللّهُ غَنِی حَلِیمٌ؛ گفتاری پسندیده [در

ص: 18

برابر نیازمندان] و گذشت [از اصرار و تندی آنان] بهتر از صدقه ای است که آزاری به دنبال آن باشد، و خداوند بی نیاز بردبار است.» (بقره: 263) نیازمندان بر اثر هجوم گرفتاری ها و فشار فقر، ممکن است پیمانه صبرشان لبریز شود و سخنان اهانت بار و خشونت آمیزی بر زبان جاری سازند. کمترین کاری که توانگران برای جبران محرومیت آنان می توانند انجام دهند، این است که سخنانی که زبانه های آتش درون آنهاست، با بردباری بشنوند و تحمل کنند و آن را با ملایمت خاموش سازند.

ص: 19

در جوامع یونانی، ابتدا وصفی بوده که نقش اجتماعی افراد را مشخص می کرده است و از کمال یا جوان مردی حکایت دارد، نه آنچه ما معمولاً فضیلت اخلاقی می پنداریم.(1) نزد هومر، فضیلت نوعی فضل یا افضلیت است که شامل قدرت بدنی نیز می شود. واژه آرته در اشعار هومر، برای هر نوع افضلیتی به کار رفته است. خلاصه آنکه در دوره جوامع قهرمانی، فضیلت می توانسته ناظر به هر کیفیتی باشد که خود را بر اجرای نقش خویش در جامعه، به روشی در خور ستایش توانا می سازد. برای مثال، شجاعت و توان رزمی، فضایل مشخص جنگاوران اشرافی، و وفاداری و حیا، فضایل مشخصه زنان هستند.(2)

واژه «فضل» در زبان عربی نیز به معنای زیاده از خود و به معنای اعطایی است که بر فرد لازم نباشد.(3) با دقت در آیات قرآن کریم، می توان فضل را به معنای برتری دانست؛ البته به معنای عطیه، احسان و رحمت نیز آمده است.(4) راغب اصفهانی با تحلیل آیاتی که مشتقات فضل در آنها به کار رفته است، معنای اصلی آن را «بیشی و زیاده» می داند که گاه ستوده و گاهی ناستوده است.(5) این معنا به تدریج در معنای مثبت خود غلبه یافته و به معنای فزونی در صفتی خوب به کار رفته است.

تبیین مفهومی فضیلت در معنای اخلاقی آن، بسیار مشکل است. ادموند پینکافس، در مقاله ای با عنوان «فضایل» تعاریف متعدد را گردآوری و بررسی

ص: 20

کرده است. در هر یک از این تعریف ها، به عنصر ویژه ای توجه بیشتری شده است.(1) عناصر و ویژگی های بیان شده در تبیین مفهومی «فضیلت» عبارتند از: «ملکه شدن و حالت ثابت داشتن»، «عادت، مهارت و استعداد ذاتی بودن»، «ملکه عقلانی بودن»، «ملکات انگیزشی بودن» و «ستایش آمیز بودن الفاظی که بر آن دلالت دارند.»(2) ممکن است فضیلت به نوعی شامل همه این عناصر باشد، ولی هیچ یک به تنهایی نمی تواند مفهوم «فضیلت» را تبیین کند. تبیین مفهومی فضیلت در معنای اخلاقی آن، به نوعی وابسته به تعریفی است که از اخلاق فضیلت می شود. با توجه به تعدد قرائت از فضیلت گرایی اخلاقی، می توان توصیف های متعددی از فضیلت داشت. برای مثال، برخی نگاهی نتیجه گرایانه و برخی نگاهی مبناگرایانه به فضیلت دارند که در بحث از انواع اخلاق فضیلت، به هر یک از آنها خواهیم پرداخت. با این همه، می توان مدعی شد عموم تقریرهای اخلاق فضیلت، بر اینکه فضیلت نوعی خصلت و منشی مطلوب و در خور تحسین است، اتفاق نظر دارند. از این جهت، به نظر می رسد مفهوم «فضیلت» تا حد زیادی روشن است و در اینکه فضیلت، نوعی منش اخلاقی پسندیده است، ابهامی وجود ندارد.

ص: 21

تأکید شده؛ چنان که واژه «شهادت» و مشتقات آن، 150 بار در قرآن کریم آمده و جالب آنکه در فرهنگ قرآنی، از شهادت با تعبیر «گواه» یاد شده است: «وَلاَ تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُواْ فِی سَبِیلِ اللّهِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْیاء عِندَ رَبِّهِمْ یرْزَقُونَ؛ البته نپندارید که شهیدان راه خدا مرده اند، بلکه زنده به حیات ابدی شده اند و در نزد پروردگارشان متنعم خواهند بود». (آل عمران: 169)

نقش سرنوشت ساز ایثار در زندگی بشر، اهمیت و ضرورت پرداختن به موضوع ایثار و گذشت را در رسانه ملی، دو چندان می کند. با این توضیح، می توان ضرورت و اهمیت ترویج فرهنگ ایثار و شهادت در جامعه را درک کرد.

ص: 22

این در حالی است که در ترویج غیر حضوری، همچون کتاب، نمایش نامه، فیلم، رادیو، تلویزیون و روزنامه، مروج، پیام خود را در قالب رسانه ای به مخاطب می رساند. در این گونه از ترویج، پیام چه به شکل مستقیم یا غیر مستقیم به مخاطب انتقال یابد، امکان دریافت بازتاب هم زمان نظریات و احساسات مخاطبان، برای مروجان وجود ندارد.

در جامعه اسلامی ما نیز باید یکی از رسالت های اصلی رسانه ها، نشر فرهنگ ایثار و شهادت و پاسداری از آن باشد. این پژوهش با توجه به اثر مستقیم صدا و سیما بر اذهان و افکار مردم، ارتباط مستقیم همه قشرها با این رسانه و نقش اثرگذار آن از دیرباز تاکنون در ایجاد، انتقال، نهادینه کردن، ترویج و تبلیغ فرهنگ ها، برای تهیه کنندگان و مجریان در برنامه های مختلف رادیو و تلویزیون، انجام شده است. مطالب عرضه شده درباره ایثار، برای بحث ها و میزگردها با حضور کارشناسان، همچنین داستان ها و نکات آموزنده این پژوهش برای نویسندگان و کارگردانان جهت داستان نویسی، فیلم نامه نویسی و... در ترویج روحیه ایثار و فداکاری مفید خواهد بود.

ص: 23

موانع و چالش ها، و راهکارهای ترویج این فرهنگ را با تأکید بر آیات و روایات، بررسی می کند که به نظر می رسد، در این زمینه طرح جدیدی است.

آثاری که موضوع آنها تا حدودی به این پژوهش نزدیک هستند و از آنها در این پژوهش استفاده شده است، عبارتند از: کتاب ایثار، نوشته علی رضا یوسفی؛ کتاب های شهید مطهری از جمله: حماسه حسینی، گفتارهای معنوی، سیری در سیره نبوی؛ کتاب فرهنگ اخلاقی معصومین (الف)، نوشته احمد رضوان فر؛ مقاله «ابعاد پرورش فرهنگی مورد نیاز در فرآیند ایثار و ازخودگذشتگی»، نوشته سلیمان ایران زاده و... . در جست وجوها، پایان نامه ای با این موضوع یافت نشد، اما در همه این کتاب ها و مقاله ها، بیشتر به فرهنگ شهادت و دفاع مقدس و جان فشانی های کربلا، نمونه ایثارهای پیامبران و دیگر امامان معصوم علیهم السلام پرداخته اند، در حالی که به رابطه آن با دین در جوامع امروزی کمتر توجه شده است، پژوهش پیش رو، افزون بر این موارد، دیگر جوانب اخلاق ایثار و گذشت را در ارتباط با مبانی و اعتقادات دینی در جامعه امروزی نیز بررسی کرده است.

ص: 24

3. چالش های احتمالی و راهکارهای ترویج فرهنگ ایثار و گذشت در جامعه چیست؟

4. ایثار در زندگی اجتماعی انسان چه نقشی دارد و در چه صورت به عنوان یک ارزش پذیرفته می شود؟

ص: 25

ص: 26

به جز مباحث استدلالی و مبنایی درباره ارتباط ایثار و گذشت با مبانی فلسفی و انسان شناختی، دیگر مباحث، توصیفی و ابداعی است و به فرضیه نیازی ندارد.

ص: 27

ص: 28

چون عده زیادی به آنها پای بندند، ارزشی عمومی قلمداد می شوند. ایثار یکی از ارزش هایی است که پس از ظهور اسلام، حضوری نسبتاً پررنگ یافت.

ارزش های دفاع مقدس مثل ایثار، شهادت طلبی، خداخواهی، خطرپذیری و...، هر چند ارزش های دینی، عقلانی و عاطفی نیز به شمار می روند، تبلور و وجه غالب آنها از نوع ارزش اجتماعی است. وقتی از ماهیت اجتماعی ایثار صحبت می شود، منظور آن است که این ارزش، هم در قلمرو جامعه مطرح است و گروه بسیاری به آن پای بند بوده و هم کارکردهای مختلف اجتماعی دارد. وقتی بخش عظیمی از جامعه با تقلید از ارزش ایثار، قسمت زیادی از دارایی هایشان را در راه اهداف و ارزش های مورد احترام خود هزینه می کنند و سبب رفع مشکلات و موانع مختلف فراروی هم نوعان خود می شوند، در واقع در کاهش مشکلات و آسیب های اجتماعی نقش مهمی ایفا می کنند. نکته مهم دیگر این است که در سایه این ارزش اجتماعی (و برخی ارزش های دیگر) هم بستگی اجتماعی قدرتمندی، بین اعضای جامعه شکل می گیرد.(1)

ص: 29

تیره و وحشتناک بشر را شاد و روشن سازند؛ اسطوره هایی که با کردار و گفتاری متفاوت از خود الگویی می سازند که تا روزگار باقی است، از آنها به عنوان پشتوانه های مستقیم تاریخ ملتی یاد خواهد شد. بنابراین، همواره واژه ایثار و شهادت واجد عظمت و احترامی است که این عظمت و احترام در مقاطعی، ملازم قداست بوده است؛ بدین معنا که وقتی انسانی با انگیزه برقراری ارزش های ناب بشری یا در دفاع از ناموس و شرف یا برای پاسداشت سنت های جامعه و حفظ حریم باورهای آن کشته شود، به یکی از عالی ترین درجات و مراتبی که انسان ممکن است در سیر تعالی خود به آن برسد، دست می یابد.(1) بیشتر جان فشانی ها، چه در غرب و چه در شرق، بر سر استقرار عدالت صورت پذیرفته است؛ یعنی ایثارگر یا شهید، بنا به تشخیص و تمیز شخصی، هرگاه احساس کرده است در جایی حقی ضایع یا عدالت خدشه دار شده، برای استیفای حق و تأمین عدالت، از جان خود مایه گذاشته است. این ازخودگذشتگی، گاه آن قدر در روند اصلاح و تأمین صلح و امنیت و استقرار عدالت و آرامش اثرگذار بوده است که برخی درام نویسان کوشیده اند در آثار خویش، با پرداختن به شخصیت ایثارگر، وی را جاودانه سازند.

در آموزه های زرتشت، بودا، اهورامزدا و کنفوسیوس و... بارها از ارزش ایثار سخن رفته و به مقوله کمک به دیگران، نوع دوستی و خیر خواهی تأکید و توجه زیادی شده است؛ به گونه ای که احسان و گذشت، از عناصر کلیدی آنها به شمار می رود. در دیگر ادیان نیز یکی از توصیه های جدی، درباره این

ص: 30

ارزش است. در ادیان یهود، مسیحیت و اسلام، گذشت و ایثار از ارزش های مهم و اساسی برشمرده شده است و محتوای انجیل، تورات و قرآن، بر این داعیه گواهی می دهند.

شهادت در نظر یهودیان به اندازه سودی است که از آن می برند و این سود یا بیرونی و در میدان یا به صورت زیادی زراعت و محصول است. با مراجعه به قرآن، به مواردی برمی خوریم که در بین یهود، افرادی مثل ساحران فرعون، نام خود را در فهرست بلند شهدا ثبت کرده اند. این مطلب، نشان می دهد به باور یهود، ایمان به شهادت و بزرگ داشت شهید وجود داشته است.

جهاد در نظر مسیحیان، آمادگی برای مرگ دردناک به خاطر ایمان است. در حقیقت، مسیح نیز شهیدی است که جان خود را فدای رستگاری و آسایش انسان کرد و جان باخت و آگاهانه تن به صلیب سپرد تا بشر را نجات دهد، ولی پس از ترک قفس تن، به ملکوت اعلا رهسپار شد تا در جوار پروردگارش باشد.

اساس اسلام بر پایه فطرت بشر است و کمال او را در بر دارد و قوانین فردی و اجتماعی اش بر اساس رسیدن به کمال انسان تضمین شده است. شهادت در نظام ارزشی اسلام، معیاری است که بیشتر ارزش ها و اعمال صالح با آن سنجیده می شود و شهدا جایگاه خاصی دارند. شهید در عالم برزخ، در جوار رحمت الهی، روزی خور نعمت های بهشتی است و به آرامش دست یافته است. در شهادت، کالای مورد معامله، جان و مال است و خریدار، خداوند بزرگ. فروشندگان نیز مؤمنانی هستند که خیر را برای خود خریده اند، اما نکته مهم آن است که در دین مبین اسلام، ایثار به طور

ص: 31

برجسته ای ظهور یافته است و در آیات و روایات، شواهد متواتر و فراوانی بر این موضوع وجود دارد؛ به ویژه که پیامبر اسلام و امامان معصوم علیهم السلام ، نیز آن را در حیات روزمره و معمول خویش به کار گرفته اند. چنان که امام حسین علیه السلام و اهل بیتش، با همین عنصر در طول تاریخ، به رمز و شعار و هویت انقلابی و ویژگی جدایی ناپذیر تشیع تبدیل شده و پویایی شیعه به دلیل دو موضوع است: گذشته سرخ (عاشورا) و آینده سبز (مهدویت). پیروان اهل بیت علیهم السلام نیز در هر عصری برای حفظ این رمز و شعار، از جان گذشته اند.

جامعه ایرانی پیش از ورود اسلام، به ارزش هایی چون گذشت و یاری خلق آراسته بود، ولی در پی ورود اسلام به ایران، برخی ارزش های جدید ظهور یافت و برخی ارزش های پیشین نیز برجسته تر گشت. و البته برخی هم به حاشیه رانده شد. به عبارت دیگر، فرهنگ ایرانی _ اسلامی، برخی ارزش ها را پررنگ ساخت که این ارزش ها به مرور زمان، خاستگاه تحولات زیادی شدند. ارزش های حاکم بر جامعه ایرانی، گذشته ای پرفراز و فرود دارند و در چندین دهه گذشته، گاه فعال و اثرگذار و زمانی هم غیر فعال یا کم اثر ظاهر شده اند. در این رهگذر، ارزشی همچون ایثار نیز جدا از این قاعده نبوده است و تا چند دهه، نمود آن را در زندگی معمولی مردم آشکارا می توان دید و شکل های گوناگونی از کمک به دیگران، گذشت و فداکاری در این سرزمین دیده می شود.

مقوله ایثار و شهادت (والاترین شکل ایثار) در ربع قرن اخیر و در دوران سخت انقلاب اسلامی، به ویژه در جنگ تحمیلی ایران و عراق، به یک باره جایگاهی والا در عرصه اجتماعی یافت و حتی از متغیرهای اصلی در تبیین پیروزی انقلاب و نیز موفقیت آمیز بودن دفاع مقدس به شمار می رود.

ص: 32

همچنین به علت درگیر ساختن قشرهای عمده ای از مردم، این مقوله، گستره وسیعی یافت و به موضوعی جمعی تبدیل شد؛ زیرا تعداد چشم گیری از مردم، در جنگ، شهید، مجروح، مفقود یا اسیر شدند که با در نظر گرفتن خانواده های این افراد، وسعت مسئله هویداست.

ص: 33

ص: 34

در آیه 111 سوره توبه، به این حقیقت اشاره شده است: «إِنَّ اللَّهَ اشْتَری مِنَ الْمُؤْمِنینَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّة یقاتِلُونَ فی سَبیلِ اللَّهِ فَیقْتُلُونَ وَ یُقْتَلُون؛ حقّا که خداوند از مؤمنان، جان ها و مال هایشان را خریده است، به بهای آنکه بهشت از آنِ آنها باشد [و کیفیت تسلیم متاع این است که آنها] در راه خدا می جنگند، پس می کشند و کشته می شوند».

ص: 35

کیست آن کس که به [بندگان] خدا وام نیکویی دهد تا [خدا] آن را برای او چند برابر بیفزاید؟ و خداست که [در معیشت بندگان] تنگی و گشایش پدید می آورد؛ و به سوی او بازگردانده می شوید.

آیاتی که به احسان دستور می دهد، بسیار است. امام صادق علیه السلام نیز فرمود: «وقتی مؤمن عملش را نیکو گرداند، خداوند هر عمل او را هفتصد برابر می سازد».(1)

امیر مؤمنان، علی علیه السلام نیز درباره احسان می فرماید: «ألإحسانُ غَریزةُ الأخیارِ؛ احسان غریزه برگزیدگان است»؛(2) «شَیئانِ لایُوازِنُهما عَملٌ، حُسنُ الْوَرعِ وَ الْاِحسانُ إلَی المؤمنین؛ دو چیز است که هیچ عملی هم وزن آنها نیست؛ ورع نیکو و احسان به مؤمنان.»(3) و «مَنْ أَحَسَنِ اِلَی النّاسِ حَسُنَتْ عَواقِبُه وَ سَهَلَتْ لَه طُرُقُه؛ کسی که به مردم احسان کند، عواقبش نیکو و راه ها بر او آسان شود.»(4) از این احادیث که قطره ای از دریای احادیث است، جایگاه احسان معلوم می شود. احسان، معنایی نزدیک به ایثار دارد، اما ایثار برتر از احسان است؛ چون در ایثار، انسان آنچه را خود نیاز دارد، می بخشد، در حالی که در احسان نیاز انسان مطرح نیست. بخششِ بدون نیاز، احسان است، ولی ایثار نیست.

ص: 36

برای رفع حاجت برادر مؤمنش تلاش کند و دوست دارد که حاجت او برآورده شود. چه آن حاجت برآورده بشود و چه نشود، حکم می کنم که او را به بهشت ببرند».(1)

همچنین پیامبر خدا فرمود: «بیشترین پاداش را از مؤمنان، کسی می برد که برای تأمین نیاز همنوعش تلاش کند.»(2) در اسلام نیز به برآوردن نیازهای مؤمنان بسیار سفارش شده است و در آن نیازِ خود فرد شرط نیست؛ یعنی همه ایثارها رفع حاجت و احسان به شمار می روند؛ در حالی که برخی احسان ها و رفع حاجت ها، ایثار نیستند، اما زمینه ایثارگری را فراهم می سازند. یعنی اینکه برآوردن نیاز مؤمنان چه به صورت ایثار باشد یا به صورت غیرمستقیم مثلاً طوری باشد که زمینه ایثارگری را فراهم کند.

ص: 37

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از جبرئیل پرسید: چرا قرض هجده برابر ثواب دارد و صدقه ده برابر و کمتر از آن؟ جبرئیل پاسخ داد: چون صدقه به دست فقیر و ثروتمند می رسد، اما قرض فقط به دست نیازمند می رسد.(1) در این روایات بر فرهنگ تعاون و همیاری، تأکید و بشر را به سوی ایثار و گذشت و هم دردی، رهنمون شده است.

ص: 38

«مروت، نامی است برای دیگر فضایل و محاسن و صفات خوب»؛(1) «امتیاز مرد به عقلش، و جمال و زیبایی او به جوان مردی اش است.»(2) و «جوان مردی مرد به اندازه عقل اوست».(3)

در معنای مروت گفته شده است که به گردن گرفتن تعهدات و جرایم دیگران و خود را به خاطر دیگران به سختی افکندن است. امیر مؤمنان، علی علیه السلام از فرزندش امام حسن علیه السلام پرسید: «پسرم معنای مروت چیست؟ عرض کرد: پاکدامنی و اصلاح مال».(4)

امام صادق و باقر علیهما السلام فرمودند: «مروت خدا این است که انسان سفره هایش را بر آستانه درش بگستراند؛ یعنی خانه اش به روی نیازمندان باز باشد».(5)

امیر مؤمنان، علی علیه السلام فرمود: «مروت و جوان مردی، یعنی اطعام طعام، بر عهده گرفتن تعهدهای برادران دینی و خودداری از آزار همسایگان».(6)

امام صادق علیه السلام در معنای مروت فرمود: «یعنی خداوند در آنجا که نهی فرموده، تو را نبیند و در آنجا که دستور [حضور] داده است، غایب نباشی.»(7) همچنین آن حضرت فرمود: «جوان مردی دو قسم است: در حَضَر و در سفر؛ جوان مردی در حَضَر یعنی قرآن خواندن، مسجد رفتن، با برگزیدگان همراه بودن، و نظر در تفقّه و فهم دینی و

ص: 39

عملی؛ و اما جوان مردی در سفر، یعنی توشه به دیگران بخشیدن، مزاح در غیر خشم خدا، کم کردن مخالفت با همراهان، و بعد از جدایی نقل نکردن علیه آنان، آنچه دیده ای».(1)

این سفارش های عام و عمیق، جوان مردی را معرفی می کند که ایثار را هم در بر می گیرد و حتی فراتر از آن است.

ص: 40

این توصیه ها روح هم دردی را در کالبد ایمانی و اسلامی می دمد و مؤمن را بدون هم دردی با دیگران، از دایره ایمان و اسلام خارج می کند.

ص: 41

این روایت و امثال آن، بر این حقیقت تأکید دارند که در جامعه عاطفی و بهاری اسلام، مؤمنان باید از غم و شادی یکدیگر متأثر باشند و از کنار هم بی توجه نگذرند. این معارف، زمینه را برای جهش جامعه از تأثر و تألم به ایثار مهیا می سازد.

به این ترتیب، همه سفارش های اخلاقی اسلام، به گونه ای فرهنگ ایثار و اخلاق و فرهیختگی را در بین مسلمانان نهادینه می سازند و جامعه را به سوی هم دردی و ایثار و تعاون سوق می دهد.

ص: 42

در این باره چه نظری داری؟ پاسخ داد: ای پدر، هر چه مأموری انجام ده، که ان شاءالله مرا از صابران خواهی یافت.

حضرت ابراهیم علیه السلام ، نخستین بار در شب ترویه (شب هشتم ذی الحجه) خواب دید که از طرف خداوند، مأمور به ذبح فرزندش، اسماعیل شده است. در شب های عرفه و عید قربان، این خواب تکرار شد. ازاین رو، برای او قطعی شد که این خواب از طرف خداوند است. اینک ابراهیم علیه السلام باید از امتحان دیگری سرافراز بیرون آید و فرزندی را که عمری در انتظارش بوده و اکنون نوجوانی برومند شده است، با دست خود سر بِبُرد!

ابراهیم علیه السلام ، ابتدا با فرزندش مطلب را در میان گذاشت. فرزند او که مانند پدرش ایثارگر بود و درس صبر و استقامت و ایمان را در عمر کوتاهش در مکتب او خوانده بود، با قاطعیت گفت: «قالَ یأبَتِ إِفْعَل مَا تُؤْمَر».

برخی در این باره چنین نوشته اند:

«فرزند فداکار، برای اینکه پدر را در انجام آن مأموریت کمک کند، و هم از رنج و اندوه مادر بکاهد، هنگامی که پدر، او را به قربانگاه، در میان کوه های خشک و سوزان سرزمین مِنی آورد، گفت: پدرم! ریسمان را محکم به دست و پایم ببند تا هنگام اجرای حکم، دست و پا نزنم؛ می ترسم که از پاداشم کاسته شود. سرانجام وقتی ابراهیم خواست گلوی فرزند را ببرد، به فرمان خدا این اتفاق نیفتاد و ابراهیم و اسماعیل از این آزمون الهی، سربلند بیرون آمدند».(1)

ص: 43

ثعلبی، مفسّر معروف اهل سنت می گوید: هنگامی که پیغمبر اسلام صلی الله علیه و آله تصمیم به مهاجرت گرفت، برای ادای دین های خود و بازگرداندن امانت هایی که نزد او بود، علی علیه السلام را به جای خویش قرار داد و شب هنگام که می خواست به سوی غار ثور برود و مشرکان، اطراف خانه او را برای حمله به او محاصره کرده بودند، دستور داد علی علیه السلام در بستر او بخوابد و پارچه سبزرنگی که مخصوص خود پیغمبر بود، روی خود بکشد. در این هنگام، خداوند به جبرئیل و میکائیل وحی فرستاد که من بین شما برادری ایجاد کردم و عمر یکی از شما را طولانی تر قرار دادم. کدام یک از شما حاضر است ایثار کند و زندگی دیگری را بر خود ترجیح دهد؟ هیچ کدام حاضر نشدند. به آنها وحی شد، اکنون علی علیه السلام در بستر پیغمبر خوابیده و آماده شده است که جان خویش را فدای او سازد، به زمین بروید و نگهبان او باشید. هنگامی که جبرئیل بالای سر و میکائیل پایین پای علی علیه السلام نشسته بودند، جبرئیل می گفت: به به! آفرین بر تو ای علی! خداوند به واسطه تو بر فرشتگان مباهات می کند. در این هنگام بود که آیه یاد شده، نازل گردید.(1)

ص: 44

بعضی از مورخان، بیش از شصت زخم به سر، صورت و بدن او وارد آمد و در همین موقع بود که پیک وحی به پیامبر عرضه داشت: ای محمد! معنای مواسات همین است. پیغمبر فرمود: علی از من است و من از اویم و جبرئیل فرمود: و من از هر دوی شما!»(1)

ص: 45

بعد از آن، سپاه امام علی علیه السلام ، سپاه معاویه را از کنار آب راندند و جلوی آن را گرفتند. اکنون این معاویه و لشکرش است که به آب نیاز دارد. سپاه امام گفتند: محال است که به آنها آب بدهیم، ولی امام این عمل را ناجوان مردانه خواند و فرمود که به دست آوردن پیروزی از این راه، شأن من و شأن هیچ مسلمان عزیز و باکرامتی نیست و اسم این کار امام چیزی جز مروت نیست.(1)

ص: 46

ص: 47

یاران امام که در واقعه کربلا بودند و هر کدام به گونه ای خاص در راه خدا و امامشان جان دادند، بسیارند که ما در اینجا به سه مورد از آنها اشاره کردیم. درباره ارزش ایثار یاران امام حسین علیه السلام ، کلام آن حضرت کافی است که فرمود: «ما رأیتُ اصحاباً اَبَرَّ وَ اَوْفَی مِن أصحابی؛ اصحابی بهتر و باوفاتر از اصحاب خودم پیدا نکردم».(1)

ص: 48

نبود که از کشته شدن در راه محمد صلی الله علیه و آله هراسی دارم، بلکه به خاطر این بود که می خواستم بدانی چگونه در برابر تو مطیع و آماده برای یاری احمدم».(1)

ص: 49

هر قدر جنین، رشد و نمو بیشتری می یابد، مواد بیشتری از شیره جان مادر را می گیرد و حتی بر استخوان های مادر و اعصابش اثر می گذارد؛ گاه خواب و خوراک و استراحت و آرامش را از او می گیرد و در آخر دوران حمل، حتی نشست و برخاست برای او مشکل می شود. دوران حمل تمام می شود و زمان وضع حمل که سخت ترین دوران زندگی مادر است، فرا می رسد که گاهی مادر، جان خود را بر سر فرزند می نهد.

دوران سخت دیگری فرا می رسد؛ دوران مراقبت دائم و شبانه روزی از فرزند؛ دورانی که باید به تمام نیازهای کودک پاسخ بگوید که هیچ گونه قدرتی برای بیان نیازهای خود ندارد. نظافت فرزند در این دوران، مشکلی طاقت فرسا است و تأمین غذای او که از شیره جان مادر گرفته می شود، ایثاری بزرگ است.(1)

ص: 50

ابوحمزه ثمالی می گوید: شنیدم امام زین العابدین علیه السلام به کنیزش می فرمود: «بر در خانه من نیازمند و تهی دستی نگذرد، مگر آنکه او را اطعام کنید.» من همان جا به حضرت گفتم: هر کس چیزی می خواهد و به سوی انسان دست دراز می کند، مستحق نیست. امام فرمود: «أخَافُ أنْ یکونَ بَعْضُ مَنْ یسْأَلُنَا مُحِقّاً فَلا نُطْعِمَهُ وَ نَرُدَّهُ فَینْزِلَ بِنَا أهْلَ الْبَیتِ مَا نَزَلَ بِیعْقُوب؛ می ترسم بعضی از کسانی که درخواست کمک می کنند، مستحق باشند و ما او را اطعام نکرده باشیم و آن گاه بر ما اهل بیت آن نازل شود که بر یعقوب نازل شد».(1)

گاهی این بخشش و ایثار، شامل همه دارایی آنها می شد. چنان که حضرت امام صادق علیه السلام فرمود: «اِنَّ الحسن بن علی قاسَمَ رَبَّهُ ثَلاثَ مرات، حَتی نعلاً و نعلاً و ثوباً و ثوباً و دیناراً و دیناراً؛ حسن بن علی علیه السلام سه بار هر آنچه از کفش و لباس و دینار داشت، با خدا تقسیم کرد».(2)

نکته تأمل برانگیز این است که اهل بیت علیهم السلام ایثار و بخشش را حتی در دشوارترین شرایط ترک نمی کردند. چنان که نقل کرده اند، وقتی تهی دستی در روز عاشورا شنید جماعتی در نینوا گرد آمده اند، به راه افتاد تا خود را به آنان رساند. امام حسین علیه السلام از حال او پرسید، گفت: نیازمندم و شنیدم مردمی بسیار در این محل گرد آمده اند. با خود گفتم شاید از این گروه خیری به من برسد. حضرت فرمود: همین جا بایست و پیش تر نرو. آن گاه به خیمه بازگشت و آنچه لازمه کمک بود، در پارچه ای پیچید و به آن تهی دست داد. او نیز گرفت و شادمان بازگشت.

در روش و سیره اهل بیت، گذشت و نادیده گرفتن خطا و جفا، به عنوان جوان مردی و مردانگی مورد توجه است. چنان که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

ص: 51

«مُروَّتُنا اَهلَ الْبَیتِ العَفوُ عَمَّن ظَلَمَنا وَ إعطاءُ مَن حَرَّمَنا؛ جوان مردی و مردانگی ما اهل بیت، گذشت از کسی است که بر ما ستم روا داشته و نیز عطا و بخشش به کسی است که از ما دریغ ورزیده است».(1)

ص: 52

امیر مؤمنان، علی علیه السلام چهار درهم پول داشت؛ یکی را شب انفاق کرد و یکی را روز، یک درهم را آشکارا و یک درهم را در نهان؛ آن گاه این آیه نازل شد:

الَّذِینَ ینْفِقُونَ اَمْوالَهُمْ بِاللَّیلِ وَ النَّهارِ سِرّاً وَ علانِیةً فَلَهُمْ اَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفَ عَلَیهِمْ وَ لا هُمْ یحْزَنُونَ. (بقره: 274)

کسانی که از مال خود در شب و روز، در نهان و آشکار انفاق می کنند، آنان را پاداش نیکو نزد پروردگارشان خواهد بود، هرگز از حادثه آینده بیمناک و از امور گذشته اندوهگین نخواهند شد.

ص: 53

و غذایشان را به سبب دوستی خداوند به مسکین و یتیم و اسیر می دهند و می گویند ما فقط برای رضای خدا به شما غذا می دهیم و هیچ پاداشی از شما نمی خواهیم.

ص: 54

کنند. این رانده شدگان سرمایه ای با خود نداشتند، جز ایمان به خدا و امید به فضل باری تعالی، با تصمیم به اعتلای حق و یاری پیشوای اسلام.(1)

خداوند در قرآن شریف درباره ایشان فرموده است:

لِلْفُقَراءِ الْمُهاجِرینَ الَّذینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَ أَمْوالِهِمْ یبْتَغُونَ فَضْلا مِنَ اللهِ وَ رِضُواناً وَ یَنْصُرُونَ الله وَ رَسُولَهُ أولئِکَ هُمْ الصَّادِقون. (حشر: 8)

[این اموال] خاص فقیران مهاجران است که از وطن و اموالشان اخراج شدند. فضل و خشنودی از خدا می طلبند و خدا و رسولش را کمک می کنند؛ آنها همان راست گویانند.

البته مهاجران از تمام زندگی خویش، برای گسترش اسلام و یاریِ دین گذشتند، ولی آنها خود را در این معامله برنده می دانستند. آنها هم در این دنیا سعادتمند شدند و هم در آخرت پاداش دارند.

خداوند در قرآن در این باره می فرماید:

وَالَّذِینَ هاجَرُواْ فِی اللّهِ مِن بَعْدِ مَا ظُلِمُواْ لَنُبَوِّئَنَّهُمْ فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَلِأَجْرُ الآخِرَةِ أَکْبَرُ لَوْ کَانُواْ یعْلَمُونَ. (نحل: 41)

آنان که در راه خدا مهاجرت کردند، بعد از آنکه ستم ها از کافران کشیدند یا در دنیا به آنها جایگاه نیکو می دهیم، در صورتی که اگر بدانند اجری که در آخرت به آنها عطا خواهیم کرد بسیار بهتر و نیکوتر است.

«... لَنُبِّوِئنَّهُم فی الدُّنیا حَسَنَةً؛ در این دنیا جای نیکویی به آنان می دهیم»، این مطلب نشانگر این است که گرچه مهاجران در آغاز کار، امکانات مادی خود را از دست می دهند، اما سرانجام از نظر زندگی دنیوی، پیروزی با آنهاست.(2)

ص: 55

ص: 56

و هم آن [جماعت انصار] که پیش از [هجرت] مهاجران، مدینه را خانه ایمان گردانیدند و مهاجرانی را که به سوی آنها آمدند، دوست می دارند و در دل خود هیچ حاجتی نسبت به آنها، نمی یابند و هر چند به چیزی نیازمند باشند، باز مهاجران را بر خود در آن چیز مقدّم می دارند و جانشان از بخل و حسد دنیا پاک است و هر کس نفسش را نگه می دارد، آنان به حقیقت رستگاران عالمند.

ایثار، به معنای اختیار و انتخاب چیزی بر غیر آن است و کلمه «حَصاصه» به معنای فقر و حاجت است. راغب در مفردات چنین گفته است: کلمه «خصاص البیت» به معنای «شکاف خانه» است و اگر «فقر» را «خصاصه» خوانده است، بدین جهت است که فقر نمی تواند شکاف حاجت را پر کند و به همین جهت است که از آن به کلمه خلْه نیز تعبیر می کنند و معنای آیه این است که انصار، مهاجرین را بر خود مقدّم می دارند، هر چند که خود مبتلا به فقر و حاجت باشند. پس در حقیقت، این آیه در معنای این است که بفرماید: نه تنها چشم داشتی ندارند، بلکه مهاجرین را بر خود مقدم می دارند.(1)

«وَ مَنْ یوقَ شُحَّ نَفسُه فَأولئکَ هُمُِ المُفلِحونُ» کلمه «شُحْ» به معنای بخل توأم با حرص است، البته نه در یک مورد، بلکه در صورتی که عادت شده باشد و کلمه «یوق» که در اصل «یوقی» بوده، مضارع مجهول از مصدر «وقایه» است که به معنای «حفظ کردن» است و معنای آیه چنین است: «هر کس که خدا او را از شر تنگ چشمی و بخل حفظ فرموده، در نتیجه نه خودش از بذل مال مضایقه دارد و نه از اینکه دیگران مالدار شوند، ناراحت می شود. چنین کسانی رستگارند».(2)

ص: 57

بنابراین، تفضُل انصار در حق مهاجران بی بضاعت در صدر اسلام و نزول آیه یاد شده،(1) یکی از بزرگ ترین مصادیق ایثار به شمار می رود.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

هُمْ الْبَرَّةُ بِالْإِخْوَانِ فِی حَالِ الْیسْرٍ وَ الْعُسْرِ، وَ المُؤثِرُونَ عَلی اَنْفُسِهِمْ فِی حالِ الْعُسْرِ کذَلِکَ وَصَفَهُمُ اللهُ تعالی. فَقَالَ: «وَیُؤْثِرُونَ عَلَی أَنفُسِهِمْ وَلَوْ کَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ».(2)

آنان نیکوکارانند در حق برادران، در حال تنگ دستی و در حال گشایش و در حال مضیقه، دیگران را بر خود مقدّم می دارند و خداوند این گروه بزرگواران را این چنین توصیف کرده است: «وَیُؤْثِرُونَ عَلَی أَنفُسِهِمْ وَلَوْ کَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ».

ص: 58

یعنی آن باغ ها هیچ گونه ستمی در تقدیم ثمرات خود به جهان بشر نداشتند، ولی درباره صاحب آن باغ می فرماید: «وَ دَخَلَ جَنَّتَهُ وَ هُوَ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ قالَ ما أُظُنُّ أنْ تَبیدَ هذِهِ أبَدا». (کهف: 35)

عشق و علاقه آنها به دنیا کم کم پندار جاودانگی آن را در نظرشان مجسم می سازد و فریاد «ما أظُنُ أَنْ تَبیدَ هذِه أبداً» سر می دهند. از آنجا که ایمان به جاودانگی دنیای مادی، تضاد روشنی با رستاخیز دارد، آنها به انکار معاد برمی خیزند و «ما أظُنُ ساعةَ قائمةً» می گویند.

همچنین در این آیات، در توصیف آن باغ های پربرکت می خوانیم: «وَلَمْ تَظْلِمْ مِنْهُ شَیْئاً»؛ یعنی آن باغ ها هیچ گونه ستمی در تقدیم ثمرات خود نداشتند که این مطلب، ایثار بی غل و غش طبیعت و سود رساندن به مردم را می رساند، ولی درباره صاحب آن باغ می خوانیم: «وَدَخَل جَنَّتَهُ وهو ظالمٌ لنفسه.» نظیر این مطلب در سوره کهف، در داستان آن دو دوستی آمده است که یکی ثروتمند بود و راه کفر و غرور را پیش گرفت و دیگری در مسیر ایمان ثابت قدم ماند. آنجا که قرآن از قول آن مرد مغرور که صاحب باغ ها و چشمه های پرآب بود، نقل می کند: «من هرگز گمان نمی کنم قیامت بر پا شود و اگر قیامتی در کار باشد و به سوی پروردگارم بازگردم، جایگاهی بهتر و عالی تر از این خواهم یافت».(1)

با در نظر گرفتن این آیه که به رعایت عدالت در انفاق دستور می دهد، این سؤال مطرح می شود که در سوره دهر و آیات دیگر قرآن و همچنین در روایات، ستایش و مدح ایثارگران را می خوانیم که حتی در نهایت سختی، از خود می گیرند و به دیگران می دهند؛ حال این دو مطلب چگونه با هم سازگار است؟

ص: 59

دقت در شأن نزول آیه فوق و همچنین قرائن دیگر، پاسخ این سؤال را روشن می سازد. دستور به رعایت اعتدال، در جایی است که بخشش فراوان، سبب نابسامانی های فوق العاده در زندگی خود انسان گردد و به اصطلاح، ملوم و محسور شود یا ایثار سبب ناراحتی و فشار در فرزندان او گردد و نظام خانوادگی اش را به خطر افکند. در صورتی که هیچ یک از اینها تحقق نیابد، مسلماً ایثار بهترین راه است. از این گذشته، رعایت اعتدال، حکمی عام است و ایثار، حکمی خاص که مربوط به موارد معیّنی است و این دو حکم با هم تضادی ندارند.(1) بنابراین، طبیعت نیز از ایثار آنچه خداوند به آن عطا فرموده است، دریغ نمی ورزد و این از برجسته ترین نمونه های اندرز و درس گرفتن برای انسان هاست.

ص: 60

در پی این ایثار و فداکاری انصار، آیه 9 سوره حشر در شأن و مقام ایشان نازل شد: «... وَیؤْثِرُونَ عَلَی أَنفُسِهِمْ وَلَوْ کَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ...؛ [انصار، دیگران را] بر خودشان مقدّم می دارند، اگرچه خود دچار تنگ دستی باشند».

در این آیه شریفه، انصار به سبب روحیه ایثارگری و ترجیح دادن مهاجران بر خودشان، در شرایطی که خود نیازمند بودند، در مقام نمونه ای از مؤمنان راستین ستایش شده اند.

ص: 61

جامعه تداعی می شود و تعداد زیادی شهید (و خانواده های شهدا)، جانباز، ایثارگر و مفقودالاثر در سرزمین ایران پراکنده و آکنده است و نهادهای رسمی فراوانی برای رسیدگی به امور آنها فعالیت می کنند.(1)

ارزش های اجتماعی، الگو های کلی رفتار، احکام جمعی و هنجارهای کرداری را که مورد پذیرش عمومی و خواست جامعه قرار گرفته اند، تشکیل می دهند. لزوماً ارزش های اجتماعی از دیگر اقسام ارزش (شخصی، فرهنگی و...) متمایز نیستند و تمامی ارزش هایی را که مردم با آنها حیات اجتماعی خود را می گذرانند و اعضای جامعه در برابر آن به نوعی وفاق رسیده اند، در بر می گیرند. در معنای محدودتر، گاه از ارزش های اجتماعی با عنوان ارزش های اخلاقی، فرهنگی یا دینی سخن می رود که یک پارچگی اجتماعی را قوام می بخشد و به گسترش پیوندهای مبتنی بر هم بستگی می انجامد. بدین سان، عدالت، انسان دوستی، دیگرخواهی، مهربانی و...، جزو ارزش های اجتماعی شمرده می شوند.(2) ارزش های دفاع مقدس مثل ایثار، شهادت طلبی، خداخواهی، خطرپذیری و...، هر چند ارزش های دینی، عقلانی و عاطفی هستند، تبلور وجه غالب آنها از نوع ارزش های اجتماعی است. وقتی از ماهیت اجتماعی ایثار صحبت می شود، منظور آن است که این ارزش، هم در قلمرو جامعه مطرح است و عده زیادی به آن پای بند هستند و هم کارکردهای اجتماعی دارد. وقتی افراد بسیاری شهادت را برمی گزینند، در واقع این امر نوعی ایثار جهت حفظ و ثبات نظام اجتماعی و ارزش های جامعه است و دفاع از آرمان ها و ارزش های اجتماعی و تعالی بخشیدن به آنها را نشان می دهد. طبیعی است که چنین ارزشی از یک طرف به انسجام و

ص: 62

تحکیم جامعه کمک می کند و از طرف دیگر، جایگاه دارندگان آن ارزش را در جامعه والاتر می سازد. زمانی که شمار زیادی از افراد جامعه به دلیل پای بندی به ارزش ایثار، بخش اعظم دارایی خود را در راه اهداف و ارزش های مهم خویش صرف می کنند و مشکلات هم نوعانشان را برطرف می سازند، در واقع در کاهش مشکلات و آسیب های اجتماعی نقش مؤثری ایفا می کنند؛ زیرا نظام رسمی، توان آن را ندارد که در مواقع بحرانی، به ویژه هنگام وقوع حوادث طبیعی، همچون سیل، زلزله یا تحریم اقتصادی، همه مشکلات پیش آمده را حل کند. ناگزیر در اینجا نقش و اهمیت ایثار نیروهای مردمی ظاهر می شود و حضور فعال آنها پی آمدهای مثبت و سازنده ای در عادی سازی اوضاع دارد.

نکته مهم دیگر اینکه در سایه این ارزش اجتماعی و برخی ارزش های دیگر، هم بستگی اجتماعی قدرتمندی بین اعضای جامعه شکل می گیرد. مظهر این هم بستگی، در دوران انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی ایران و عراق بود که افراد از هیچ کمکی در حق یکدیگر دریغ نمی ورزیدند و حتی با وجود نیاز خویش، رفع نیاز دیگری را بر خود مقدّم و افتخاری بزرگ می دانستند.

ص: 63

آرمانش برای دیگران رقم می زند. این ایثارگر که یک سر و گردن از دیگران بالاتر است، شجاع و آگاه و خستگی ناپذیر هم هست. قهرمان نمایش نامه مادر اثر برتولت برشت یا شخصیت دانکو در قلب فروزان دانکو اثر گورکی، نمونه هایی از این دست هستند.

مَا کَانَ لِأَهْلِ الْمَدِینَةِ وَمَنْ حَوْلَهُم مِّنَ الأَعْرَابِ أَن یتَخَلَّفُواْ عَن رَّسُولِ اللّهِ وَلاَ یرْغَبُواْ بِأَنفُسِهِمْ عَن نَّفْسِهِ ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ لاَ یصِیبُهُمْ ظَمَأٌ وَلاَ نَصَبٌ وَلاَ مَخْمَصَةٌ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَلاَ یطَؤُونَ مَوْطِئًا یغِیظُ الْکُفَّارَ وَلاَ ینَالُونَ مِنْ عَدُوٍّ نَّیلاً إِلاَّ کُتِبَ لَهُم بِهِ عَمَلٌ صَالِحٌ إِنَّ اللّهَ لاَ یضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ. (توبه: 120)

اهل مدینه و بادیه نشینان اطرافش نباید هرگز از فرمان پیغمبر تخلف کنند و نه هرگز برخلاف میل او میلی از خود اظهار کنند تا آنکه به عوض اطاعتشان هیچ رنج تشنگی و گرسنگی و خستگی در راه خدا نکشند و هیچ قدمی که کفار را خشمگین کند برندارند و هیچ دستبردی به دشمنان نرسانند جز آنکه در مقابل هر یک از این رنج و آلام، عمل صالحی در نامه اعمالشان نوشته شود که خدا هرگز اجر نیکوکاران را ضایع نخواهد گذاشت.

در این آیه مبارکه، خداوند از اینکه مسلمانان از دستور رسول خدا صلی الله علیه و آله سرپیچی کنند و برای حفظ جان خود، پیامبر را حمایت نکنند و بدین وسیله از حفظ جان آن حضرت چشم بپوشند، اظهار ناخشنودی کرده و آن را زیبنده مسلمانان ندانسته است. سپس از پاداشی سخن می گوید که از رهگذر تحمل تشنگی، خستگی و گرسنگی در راه خدا و مقاومت در برابر حمله های دشمن، نصیب مسلمانان خواهد شد. بدیهی است، وقتی مسلمانان مجاز نباشند برای

ص: 64

حفظ جان خود، از جان پیامبر که در معرض خطر قرار می گیرد، بگذرند و موظف باشند برای حمایت از آن حضرت، جان خود را فدا و مشکلات را تحمل کنند، به طریق اولی چنین وظیفه ای را در راه حفظ دین و حمایت از راه و رسم پیامبر و هدف آن حضرت نیز بر عهده دارند. پس جانبازی در راه دین خدا، وظیفه مسلمانان و از بهترین اعمال به شمار می رود. یکی از مصداق های آشکار جانبازی در راه دین خدا، انجام دادن «عملیات استشهادی» و ایثارگری و تحمل سختی برای ضربه زدن به دشمنان است.(1)

وَأَعِدُّواْ لَهُم مَّا اسْتَطَعْتُم مِّن قُوَّةٍ وَمِن رِّبَاطِ الْخَیلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدْوَّ اللّهِ وَعَدُوَّکُمْ وَآخَرینَ مِنْ دونِهِمْ. (انفال: 61)

و شما (ای مؤمنان) در مبارزه با کافران خود را مهیا کنید تا بتوانید از تسلیحات جنگی و اسبان سواری برای تهدید دشمنان خدا و دشمنان خودتان و بر قوم دیگری که شما بر دشمنی آنان مطلع نیستید و خدا به مکر آنها آگاه است کاملاً فراهم سازید.

خداوند در این آیه به مسلمانان امر می کند که هر قدر توان دارند، نیروی انسانی و ادوات جنگی تدارک ببینند تا همواره در برابر مشرکان مهیا باشند.(2)

در بعضی روایات، «قوه» را توان تیراندازی و در بعضی دیگر، دژهای مستحکم معنا کرده اند.(3) «قوه» در بعضی دیگر از روایات نیز، خضاب کردن محاسن با رنگ سیاه معنا شده است.(4) روشن است که این روایات، بعضی از مصداق های «قوه» را بیان کرده اند که متناسب با عصر نزول آیه بوده است.

ص: 65

«تُرْهِبُونَ بِهِ عَدْوَّ اللّهِ وَعَدُوَّکُمْ»، علت این دستور است؛ یعنی همیشه به منظور ترساندن دشمنان خدا و دشمنان خود آماده باشید. برخی فقها چنین نتیجه گرفته اند که هر چه به آن ترساندن حاصل شود، خوب است.(1)

بنابراین، عنوان هایی که در آیات یاد شده درباره مجاهدان راه خدا به کار رفته است، مانند «جهاد با جان»، «معامله با خدا و خریدن بهشت و رضای الهی در برابر بذل جان»، «آمادگی نظامی به منظور ایجاد وحشت در دل دشمن»، «ضرورت فداکاری و جان بازی در راه حمایت از پیامبر و دین خدا»، همگی درباره کسانی صادق است که با قصد قربت، در راه مقابله با دشمنان دین خدا، به عملیات استشهادی اقدام می کنند. طبق مقتضیات زمان، در این عصر نیز با توجه به تلاش دشمنان برای رواج فرهنگ مبتذل غرب در کشور ما و تهدیدهای نظامی و جنگ نرم و تحریم اقتصادی و... مردم با روحیه ایثار و گذشت، فشارها را راحت تر تحمل خواهند کرد و مشت محکمی بر دهان دشمنان اسلام و دین خواهند زد.

ص: 66

همان گونه که نمی توان مرز اجتماع و فرهنگ را به شکل دقیقی، جدا و مشخص ساخت، نشان دادن مرز میان بُعد فرهنگی و جنبه اجتماعی ایثار نیز به آسانی امکان پذیر نیست. در کلامی رساتر، باید گفت که ایثار ارزشی اجتماعی و فرهنگی است، که در ساخت و بافت جامعه ایران و به تأثیر از فرهنگ ایرانی _ اسلامی، در رگه هایی از آن گذشته و حال این مرز بوم دیده می شود، گاه پررنگ، گاه کم رنگ و گاهی حتی بی رنگ می گردد. می توان مصداق های متعددی از وجود فرهنگ ایثار و شهادت را در صورت اجتماعی و فرهنگی اش، در بین ایرانیان از گذشته تاکنون، نمودار ساخت:

وقف(1) سبب پیدایش بسیاری از مراکز علمی، دارالعلم ها، بیت الحکمه ها، مدارس و کتاب خانه ها شده و از این راه به گسترش دانش در جهان خدمت بزرگی کرده است. همچنین با تأسیس درمانگاه ها، بیمارستان ها، ساختن قنات و آب انبار در خدمت به بهداشت و سلامت جامعه نیز نقش اثرگذاری داشته است.

انجمن های حمایت از بیماران کلیوی، بیماران خاص، انجمن های خیریه کمک به ایتام و دیگر انجمن های داوطلب در زمینه کمک به نیازمندان و بیماران و محرومان، که در سطح جامعه فعالیت می کنند، نشانه مصداق های پای بندی مردمان این مرز و بوم به یک سری ارزش های خاص اجتماعی و فرهنگی، از جمله ایثار هستند. در واقع این فعالیت ها هم ماهیت فرهنگی و اجتماعی دارند و هم پی آمدهایی مثبت و سازنده در بخش های گوناگون جامعه. وجود این مصداق ها در کنار شهادت به عنوان نمود کامل ایثار، همچنین کمک های چشم گیر مردم به یکدیگر در زمان بروز حوادث، بر عهده

ص: 67

گرفتن سرپرستی کودکان یتیم به ویژه در اعیاد خاص مذهبی و...، ماهیت فرهنگی و اجتماعی ایثار را آشکار می سازد.

ص: 68

اخلاقی است و هر فعلی که برای غیر از خود انجام شود، اخلاقی نامیده می شود. بعضی دیگر، فعل اخلاقی را فعلی دانسته اند که ناشی از احساسات نوع دوستانه باشد. بنا بر این نظریه، اگر خاستگاه فعلی، عاطفه و نوع دوستی بود، آن فعل اخلاقی است.(1) ایثار از جمله افعال اخلاقی است که انسان با اختیار خود برمی گزیند و ارزشمند و گران بهاست.

ص: 69

است.(1) در انسان شناسی این مکتب، نوع انسان در انسانیت یکسان است و تفاوتی ندارد و هر آنچه رشد استعدادها و توانایی های وی را فراهم می آورد، به همه نوع تعلق دارد و هیچ فردی نباید از آن محروم شود. یکی از این موارد مشترک، همگانی بودن حق تعلیم و تربیت است که به نوع انسان برمی گردد و متعلق به نوع انسان است. ازاین رو، همگان باید حق بهره مندی از این نعمت بزرگ الهی را داشته باشند. در این دیدگاه، نه تنها همه انسان ها حق بهره مندی از آموزش و پرورش را دارند، بلکه فراگیری دانش مورد نیاز جامعه، نوعی فریضه است.

علامه طباطبایی درباره کسب دانش برای انسان ها، به جهت اشتراک در نوع (یعنی اینکه نوع انسان ویژگی خاصی دارد) به طور اساسی و جوهری، هرگونه تفکر تبعیض آمیز را در این باره رد می کند؛ زیرا از نظر نوع، بین هیچ گروهی از انسان ها (زنان، مردان، بردگان و... ) تفاوتی وجود ندارد تا بتوان بر اساس آن، این حق را از آنان گرفت. طبق این نظریه، هرگونه محروم کردن و روا داشتن تبعیض (در امر تعلیم و تربیت)، کاری غیر اصولی و مخالف طبیعت انسانی است.(2)

مزیت اصحاب صراط مستقیم بر دیگران و نیز مزیت راه آنان بر راه دیگران تنها به علم است، نه عمل. آنان به مقام پروردگارشان، علمی دارند که دیگران ندارند؛ زیرا در راه های دورتر از صراط

ص: 70

مستقیم، اعمال صالح کامل و بی نقص نیز وجود دارد و وقتی برتری اصحاب صراط مستقیم به عمل نیست، فقط علم می ماند. آیه «یرْفَعِ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنکُمْ...»(1) به این مزیت اشاره دارد؛ زیرا نشان می دهد آنچه خودش به سوی خدا بالا می رود، کلمه طیب و علم است، اما عمل صالح، اثرش کمک به بالا رفتن علم است.(2) از جمله این اعمال صالح، ایثار و ازخودگذشتگی است که فرد باید آن را در خود بپروراند. از جمله راه های پرورش ایثار، ترویج آن در سطح جامعه از طریق رسانه و آگاهی دادن مردم درباره آن است.

ص: 71

انسان عاقل درباره حوادثی که پیش می آید نمی گوید: «ای کاش روی نمی داد»، و درباره آنچه رخ نداده است، نمی گوید: «ای کاش انجام می شد».

ایثار از عالی ترین اوصاف انسانی است که تنها انسان های بسیار بزرگ به آن درجه صعود می کنند.

هم دردی و مشارکت عملی در غم مستمندان و محرومان، از دیگر ریشه ها و فلسفه های زهد است.

در جامعه ای که فقیر و محروم در آن وجود دارد، زاهد در مرحله اول تلاش می کند وضع موجود را دگرگون سازد؛ چنان که مولای متقیان، علی علیه السلام فرمود: «خداوند از دانشمندان هر جامعه پیمان گرفته است که در برابر شکم بارگی ستمگران و گرسنگی ستمدیدگان سکوت نکنند».(1)

وی در مرحله دوم با ایثار و بخشش دارایی خود، به رفع نیاز نیازمندان قیام می کند. در مرحله سوم، چون درمی یابد که «کشته از بس که فزون است کفن نتوان کرد»، با اظهار هم دردی و مشارکت عملی در غم نیازمندان، بر زخم های دل آنان مرهم می گذارد.

امیر مؤمنان، علی علیه السلام در دوران خلافتش که وارث اجتماعی ناسالم بود، چون می دید جامعه اش به دو بخش ثروتمند و محروم تقسیم شده است، بیش از هر زمان دیگر زاهدانه زندگی می کرد و می فرمود: «اِنَّ اللهَ فَرَضَ عَلَی أئمةِ العَدلِ أن یقدروا أنفُسَهم بِضعفة النّاسِ کَیلا یتُبعَ بِالفقرِ فَقرُه؛ خداوند بر پیشوایان دادگر فرض کرده است که زندگی خود را با طبقه ضعیف تطبیق دهند تا رنج فقر، فقیران را ناراحت نکند».(2)

ص: 72

ایشان در نامه ای به عثمان بن حنیف، فرماندار خود در بصره می نویسد:

چگونه ممکن است هوای نفس بر من غلبه کند و حرص و طمع، مرا وادار کند که طعام های لذیذ را برگزینم؛ در حالی که ممکن است در سرزمین «حجاز» یا «یمامه» کسی باشد که حتی امید به دست آوردن یک قرص نان نداشته باشد و نه هرگز شکمی سیر خورده باشد. آیا من با شکمی سیر بخوابم، در حالی که در اطرافم شکم هایی گرسنه و کبدهایی سوزان هستند؟!

آیا به همین قناعت کنم که گفته شود: من امیر مؤمنانم؟ [اما] با آنان در سختی های روزگار شرکت نکنم و پیشوایشان در تلخی های زندگی نباشم؟!(1)

بنابراین، زهد ناشی از هم دردی و شرکت در غم خوارگی، هیچ ربطی به رهبانیت ندارد و بر گریز از اجتماع استوار نیست، بلکه راهی برای تسکین دردهای دردمندان نیازمند جامعه است.

ص: 73

آزادمرد جهان، مولای متقیان، علی علیه السلام از آن رو به معنای کامل آزاد بود که به تمام معنا زاهد بود. وی در نامه ای به فرماندار بصره، عثمان بن حنیف می نویسد: «وَ اِنَّ اِمامَکُمْ قَدِ اکْتَفَی مِنْ دُنیاه بِطَمْرَیهِ وَ مِن طَعْمِهِ بِقُرصَیْه...؛ بدان که امام شما از دنیایش به همین دو جامه کهنه و از غذاهایش به دو قرص نان اکتفا کرده است».(1)

در سخنان پیشوایان دین به ترک دنیا و لذت گرایی، با عنوان آزادمنشی، بسیار سفارش شده است. رسول اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: «عِزُّ الْمُؤْمِنِ اِستغناؤُه عَنِ النّاسِ وَ فی القَناعَةِ الحریَّةُ وَالعِزُّ؛ عزت مؤمن در بی نیازی از مردم است و آزادی و شرافت در پرتو قناعت به دست می آید».(2)

از امیر مؤمنان، علی علیه السلام سؤال شد: «أیُّ ذُلٍّ اَذَلُّ؟ قال: الحِرْصُ عَلَی الدُّنیا؛ پست ترین ذلت ها کدام است؟ فرمود: حرص بر دنیا».(3)

بنابراین، کسی که به مال اندک قناعت ورزد و باقی را با ایثار در راه خدا و کمک به محرومان خرج کند، بی نیاز است؛ همان بی نیازی که ملاک آزادی و آزادگی است و هر کسی به مقام قناعت و ایثارگری و به تبع آن زهد نمی رسد.

ص: 74

«الإیثار غایَةُ الإحسانِ؛ ایثار نهایت درجه احسان است.»؛(1) «الإیثارُ أعلَی مَراتبِ الْکَرمِ وَ أفضلُ الشِّیمِ؛ ایثار، بلندمرتبه ترین درجات کرم و برترینِ روش هاست.»(2) این سه حدیث با ایمان رابطه دارند، ولی بالاترین مراتب ایمان در این سخن معرفی شده است که می فرماید: «الایثارُ أعلَی مراتبِ الْاِیمان.»(3) و مرتبه ایمانی بالاتر از ایثار نیست.

بر این اساس، آیه شریفه «وَ یؤْثِرُونَ عَلی أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کانَ بِهِمْ خَصاصَه» (حشر: 9) درباره علی علیه السلام و زهرا علیها السلام است. در باب دعا برای دیگران سفارش شده است که آنچه برای خود میخواهید، برای دیگران نیز بخواهید. بنابراین، به نحوه خواستن و مقدّم داشتن دیگران بر خود _ که ایثار است _ اشاره شده است.

ص: 75

6. برترین مکارم: «الایثار أعلی المکارِمِ؛ ایثار برترین مراتب مکارم است».(1)

7. برترین مراتب کرم: «الایثار أعلی مراتبِ الکرمِ؛ ایثار برترین مراتب مکارم است».(2)

8. بهترین شیوه: «الایثار اَفضل الشّیمِ؛ ایثار برترینِ شیوه هاست».(3)

9. بهترین عبادت: «الایثارَ اَفضلُ عبادةٍ؛ ایثار برترین عبادت است».(4)

10. جلیل ترین آقایی: «الایثارَ اَجَلُّ سیادةٍ؛ ایثار مهم ترین [راه] آقایی کردن است».(5)

11. برترین مراحل ایمان: «الایثارَ اَعلی مَراتِبِ الْاِیمانِ؛ ایثار، بلندترین مراتب ایمان است».(6)

12. راه بزرگی کردن بر آزادگان: «بالایثار یسْتَرَقُّ الاحرار؛ با ایثار، آزاده ها به بند [انسان] می افتند».(7) و «بالایثارِ عَلَی نَفسِکَ تَملِکُ الرّّقاب؛ با مقدّم داشتن دیگران بر خود، آنها را به بندگی خود بکشان».(8)

13. معیار شناخت جوهر انسان ها: «عِندَ الاِیثارِ عَلَی النَّفسِ تَتَبَینُ جَواهِرُ الکُرَماء؛ هنگام ایثار، گوهر انسان های کریم آشکار می شود».(9)

14. راه جوان مردی: «مَنْ آثَرَ علی نفسِهِ بالَغَ فی المرُؤة؛ هر کس ایثار کند، به نهایت جوان مردی رسیده است».(10)

ص: 76

15. بهترین زینت: «مِنْ اَفضلِ الْاِختیارِ التَّحلّی بِالایثارِ؛ از برترین انتخاب ها، آراستگی به ایثار است».(1)

ص: 77

«وَ مِنَ النّاسِ مَنْ یَشْری نَفْسَهْ ابْتغاءُ مَرْضاتِ اللهِ وَ الله رؤُفٌ بِالْعِبادِ؛ و از میان مردم کسی که جان خود را برای طلب خشنودی خدا می فروشد، و خدا نسبت به این بندگان مهربان است». (بقره: 207)

این آیه، به ماجرای هجرت پیامبر و فداکاری حضرت علی علیه السلام مربوط است، ولی همچون دیگر آیات قرآن، مفهوم و محتوای عمومی و کلی هم دارد. در واقع این آیه، نقطه مقابل آیاتی درباره منافقان است که در بین مردم آبرویی کسب می کردند و در ظاهر، خود را مؤمن و خیرخواه نشان می دادند، اما کردارشان پرده از روی گفتارشان برمی داشت؛ چرا که جز فساد در زمین و نابود کردن عِرض و نسل، کار دیگری نداشتند. در مقابل، آیه فوق درباره مردمی است که تنها با خدا معامله می کنند و هر چه دارند، حتی جان خود را به او می فروشند و جز رضا و خشنودی او چیزی خریدار نیستند و با فداکاری و ایثار آنهاست که امر دین و دنیا اصلاح و حق، بَرنده و پایدار می شود و زندگی انسان، گوارا و درخت اسلام بارور می گردد. جمله «رَؤُفَ بالعباد» نشان می دهد که خداوند در مقابل جان، بالاترین بها را که همان خشنودی خویش است، به انسان می پردازد.(1)

ص: 78

بگذرد تا به قله بلند ایثار برسد. ایثارگری، نشانه رسیدن به نهایت فضایل است. روایات، ایثار را نهایت خوبی ها دانسته و تعابیری چون اشرف الاحسان، غایة الاحسان، اعلی المکارم، اعلی الکرم، افضل عبادة، أجل سیادة، سجیة الابرار، افضل السّخاء، غایةُ المکارم و افضل الاختیار درباره آنها به کار رفته است.

ص: 79

امام صادق علیه السلام به مفضل فرمود: «هر کس حاجت مؤمنی را برآورده سازد، خداوند در قیامت هزار حاجت او را برمی آورد که نخستین آن بهشت و دیگر، راه یافتن تمام آشنایان و نزدیکان و برادران او به بهشت است، به شرط آنکه ناصبی نباشند».(1)

ص: 80

استقبال مشکلات برود و ایثار و فداکاری کند. در حقیقت، این مشکلات، آزمونی است که مؤمنان واقعی را از دیگران مشخص می سازد.

ص: 81

(هود: 114) ایثار نیز بهترین خوبی ها معرفی شده است. به این ترتیب، بزرگ ترین گناهان با برترین فضایل از بین می روند. ازاین رو، مؤمنان می کوشند با انجام دادن بهترین اعمال و شاد کردن دیگران و ایثار و گره گشایی از مشکلات بندگان خدا، گناهان گذشته خود را پاک سازند و بالاترین درجات را به دست آورند.

از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پرسیدند: «محبوب ترین مردم نزد خدا کیست؟ فرمود: «پرسودترین مردم برای مردم».(1)

امام صادق علیه السلام فرمود: «برآوردن حاجت مؤمن، از هزار حج با مناسکش و از آزاد کردن هزار بنده برای خدا و از بخشیدن هزار اسب با زین و لجام در راه خدا، بهتر است».(2)

آن حضرت در کلامی دیگر فرمود: «هر کس یک هفته خانه خدا را طواف کند، خداوند شش هزار حسنه برایش می نویسد و شش هزار گناه از او پاک می کند و شش هزار درجه او را بالا می برد و شش هزار حاجت او را برمی آورد و برآوردن حاجت مؤمن، از طواف و طواف و طواف (تا ده مرتبه تکرار فرمود) بهتر است».(3)

ص: 82

جامعه انسانی همانند بدن انسان است که بدون رعایت اصل عدالت، بیمار خواهد بود، اما به دلیل آنکه عدالت با همه قدرت و شکوه و اثر عمیقش، در مواقع بحرانی و استثنایی به تنهایی کارساز نیست، بلافاصله دستور به احسان را پشت سر آن می آورد. به تعبیر روشن تر، در طول زندگی انسان ها، مواقع حساسی پیش می آید که حل مشکلات به کمک اصل عدالت، به تنهایی ممکن نیست، بلکه به ایثار و گذشت و فداکاری نیاز دارد که با استفاده از اصل احسان باید تحقق یابد. برای مثال، دشمن غدّاری به جامعه حمله یا طوفان و سیل و زلزله، بخشی از کشور را ویران کرده است. اگر مردم، در چنین شرایطی بخواهند در انتظار آن بنشینند که مثلاً مالیات هایی عادلانه و دیگر قوانین عادی، مشکل را حل کند، امکان پذیر نیست. اینجاست که باید همه افراد دست به فداکاری بزنند و تا آنجا که در توان دارند، ایثار کنند، وگرنه آن حادثه ممکن است کل جامعه آنها را از بین ببرد.

اتفاقاً دو اصل عدالت و احسان، در سازمان بدن انسان نیز به طور طبیعی حکومت می کند. در حال عادی، تمام دستگاه های بدن نسبت به یکدیگر خدمت متقابل دارند و هر عضوی برای کل بدن کار می کند و از خدمات اعضای دیگر نیز بهره مند می شود (این همان اصل عدالت است)، ولی گاه عضوی مجروح می شود و توان متقابل را از دست می دهد. آیا ممکن است در این حال، بقیه اعضا او را به فراموشی بسپارند؟ مسلماً نه. این همان احسان است که در کل جامعه انسانی نیز این دو حالت باید حاکم باشد، وگرنه جامعه سالم نیست».(1)

ص: 83

بنابراین، ایثار فقط مخصوص افراد باتقوا و باایمان نیست، بلکه افراد بزرگوار و فضیلت دوست اگر بخواهند از سجایای انسانی و کمالات اخلاقی برخوردار گردند، می توانند به انگیزه تمایل فطری و کشش طبیعی، بدون اعتقاد به عالم آخرت و بدون آنکه متوقع پاداش الهی باشند، حس دگردوستی و فداکاری را در خود بیدار کنند و به ارزش های انسانی گرایش یابند. این قبیل افراد هر چند مشرک یا غیرمسلمان باشند، در آیین اسلام احترام بسیار دارند. ازاین رو، موقعی که اسیری [از] قبیله «طی» را به مدینه آوردند، دختر حاتم طایی، خود را به پیامبر اسلام، معرفی و درخواست آزادی نمود. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «او را آزاد کنید، چون پدر او حاتم طایی، دوستدار مکارم اخلاق بود».(1)

در اینجا باید به این مطلب اشاره کرد که احسان به مردم و اقناع تمایل به دگردوستی، منحصر به خدمات مالی و جانی نیست، بلکه هر قسم خدمتی به دیگران نشانه انسانیت و حاکی از فضیلت است. اولیای اسلام، مسلمانان را به انجام کارهایی چون دست ناتوانی را گرفتن، یتیمی را نوازش کردن، راه گم کرده ای را هدایت کردن، نابینایی را از خیابان گذراندن، تشویق کرده است.(2)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «خَیرُ النّاسِ مَنْ ینتَفعُ النّاس، فَکُن نافِعاً لَهم؛ بهترین مردم کسی است که نفعش بیشتر عاید مردم گردد. پس در سود رساندن به مردم کوشا و جدی باش تا از بهترین مردم باشی».(3)

ص: 84

ص: 85

چیزی جز توهم نیست؛ همان توهمی که میگساران در حال مستی دچار آن می شوند؛ وقتی احساساتشان به هیجان درمی آید، به نام فتوت و مردانگی، از جرم مجرمین در می گذرند و جان و مال و ناموس و هر کرامت دیگری که دارند، در اختیار طرف می گذارند و این خود سفاهت و جنون است».(1)

بنابراین، افرادی که بی دین هستند و به خدا و قیامت اعتقادی ندارند، جز از سر فریب خوردن، دست به چنین عملی نمی زنند که جان خود را به دلیل حبّ وطن و کسب شهرت و... از دست بدهند تا از آنها به عنوان افراد ایثارگر یاد شود، در حالی که آنها به اعتقاد خودشان بعد از مرگ نابود می شوند، پس دیگر چگونه این عناوین برای آنها خوشایند است؟!

ص: 86

2. مقدّم داشتن خواست الهی بر هوای نفس، (1) چنان که حضرت یوسف علیه السلام با مقدّم داشتن خواست خدا، آبروی خویش را حفظ کرد و زندان را بر ارتکاب معصیت ترجیح داد و فرمود: «پروردگارا، زندان برایم دوست داشتنی تر از چیزی است که زن ها مرا بدان می خوانند».(2)

خداوند نیز به واسطه این ایثار او را برگزید و به مقامی عالی رسانید، چنان که برادرانش گفتند: «به خدا سوگند که خدا تو را بر ما فضیلت داد و برگزید».(3)

3. ترجیح حق بر باطل، گرچه به ضرر انسان باشد. امام صادق علیه السلام فرمود: «از حقیقت ایمان، آن است که حق را _ گرچه به زیان توست _ بر باطل _ گرچه به سود توست _ ترجیح بدهی».(4)

4. روح سلحشوری و فداکاری و ازخودگذشتگی برای اعتلای کلمه حق و آیین توحیدی. خداوند در قرآن کریم، ایثارگران را که از همه چیز خود گذشته، جان بر کف به میدان نبرد می شتابند، (5) ستایش می کند و کارشان را معامله ای الهی می داند.(6)

بنابراین، ایثار ممدوح، ترجیح دادن خواست دیگری، ترجیح دادن خواست و رضای خدا، گذشتن از خواست خود برای اعتلای کلمه حق و دفاع از حق، حتی در صورت داشتن خطر و زیان است.

ص: 87

ص: 88

ص: 89

نمونه ایثارهای جهان شمول، می توان به فعالیت گروه هایی چون پزشکان بدون مرز، انجمن های بشردوستانه و خیر بین المللی و... اشاره کرد که در راستای تحقق مجموعه ای از آرمان های انسان دوستانه کلی و جهانی تشکیل شده اند. نوع دیگر از ایثارهای جهانی، کمک های مالی ملت های مختلف در کشورهای جهان، در مواقع بحرانی همچون بروز حوادث طبیعی است. وقتی سیل، زلزله و حوادث مشابه دیگر، جان و مال تعداد زیادی را در منطقه ای از جهان به خطر می افکند، افراد و گروه ها و حتی دولت های مختلف، به روش های گوناگون کمک های مؤثری داشته تا اندکی از رنج و اندوه و درد حادثه دیدگان بکاهند. این واکنش، برآیند احساسات و عواطف بشردوستانه فردی و جمعی است.

همچنین ایثار در سطح محدودتر و در داخل قلمرو و جامعه ای و در شکل های مختلفی تجلی می یابد و افراد در راه آرمان و هدف و ایدئولوژی خاص و مورد احترام خویش، هزینه های گوناگونی می پردازند. شهادت در راه وطن یا عقیده و هدف، کمال ایثار به شمار می رود، اما صورت های متعدد دیگری نیز از ایثار در زندگی روزمره مردم وجود دارد که آثار و پی آمدهای اجتماعی زیادی بر جای می گذارد.

ص: 90

ص: 91

ایثار و عفو، چشم پوشی، احسان، کرم، صدقه، شرف، خیر، بِرّ و معروف، نمونه هایی از مفاهیمی هستند که در حوزه بخشندگی و نوع دوستی در اسلام تعریف شده اند و هر یک محدوده ای دارد. قدرت مفهوم سازی اسلام در حوزه اخلاق، در مقایسه با روان شناسی غرب، بسیار برتر است. مفهوم ایثار نیز یکی از مفاهیم ویژه مکتب اسلام است.

ص: 92

دیدگاه عقلی آثار بسیار خوبی دارند. ایثار در این جایگاه قرار دارد؛ تا به گونه ای که دیگر فضایل در برابر ایثار رنگ می بازند.

نقل شده است، ابراهیم ادهم از شقیق بن ابراهیم _ که از خراسان نزد او آمد _ پرسید: فقرا و اصحابت را در خراسان چگونه ترک کردی؟ شقیق گفت: در حالی آنان را ترک کردم که اگر به آنان چیزی داده شود، شکر می کنند و اگر چیزی بخشیده نشود، صبر می کنند. ابراهیم ادهم گفت: من نیز سگ های بَلخ را این چنین ترک کردم! شقیق پرسید: پس فقرا از نظر تو چگونه باید باشند؟ ابراهیم گفت: از نظر ما فقرا باید آن گونه باشند که اگر منع شدند و محروم ماندند، شکر کنند و اگر به آنان چیزی بخشیده شد، ایثار کنند. پس شقیق سر ابراهیم را بوسید و گفت: راست گفتی ای استاد.(1)

ص: 93

سپس کاغذهای قرعه را بین مسلمانان _ که در آتش زدن خانه مسیحیان و نصاری شرکت داشتند _ تقسیم کردند. یکی از آنان چون کاغذ قرعه خود را باز کرد، حکم قتل در آمد. سپس شروع به گریه کرد. جوانی که مجازاتش تازیانه در آمده بود، خوشحال به نظر می رسید، دلیل گریه وی را پرسید. گفت: ما در راه دین خدمت می کنیم و از مرگ نمی ترسیم، اما مادری پیر دارم که من تنها فرزندش هستم و زندگانی او به من بسته است. چون خبر مرگ مرا بشنود، می میرد. جوان با شنیدن این پاسخ، کمی تأمل کرد و گفت: من مادر ندارم و به کسی نیز علاقه ای ندارم. حکم خود را به من بده و من حکم تازیانه خود را به تو می دهم. حکم ها را عوض کردند و جوان ایثارگر کشته شد. آن مرد نیز بعد از تحمل تازیانه ها نزد مادرش رفت».(1)

شنیدن این قبیل فداکاری ها حس ستایش را برمی انگیزد و نشان می دهد، کسی می تواند جان خود را ایثار کند که ایمان داشته باشد، ترس را در خود مهار ساخته و کشته باشد، حرص و علاقه به دنیا نداشته باشد، نوع دوستی و حسّ خیرخواهی و احسان در او به بالاترین درجه رسیده باشد، علاقه و عشق مجازی که او را از مرگ باز دارد، نداشته باشد. بر این اساس است که گفته می شود توفیق ایثار، یعنی توفیق عمل به تمام فضایل انسانی و ایمانی.

ص: 94

دادن آن کوتاهی نخواهد کرد. همچنین عباس بن علی علیه السلام در کنار آب، ایثارگرانه با عطش جان سپرد.

حُذیفه عدوی می گوید: «در جنگ یرموک، پسرعموی من به جنگ رفت، ولی بعد از پیکار بازنگشت. ظرف آبی برداشتم و روانه میدان رزم شدم. بعد از کمی جست وجو، او را کم رمق یافتم. کنارش نشستم و گفتم: آب می خواهی؟ گفت: آری. در همین موقع، سربازی که کنار او بر زمین افتاده بود، آهی کشید و دریافتیم که او نیز تشنه است. پسرعمویم اشاره کرد که به او آب بده. به بالین او رفتم، هشام بن عاص بود. خواستم به وی آب بدهم که صدای مجروح دیگری را شنیدیم. هشام نیز آب نخورد و مرا به سوی آن مجروح فرستاد. رفتم به او آب دهم، جان داد. برگشتم، هشام و پسرعمویم نیز از دنیا رفته بودند».(1)

اینها نمونه ای از قدرتی است که ایثار می آفریند و توان و تحمل جان دادن در اوج عطش را بالا می برد.

ص: 95

داشته باشد و آنها را به سوی رستگاری ابدی سوق دهد. همچنین پیروزی مردم را در صحنه های اجتماعی بیمه می کند.

ایثارگری، شور حال و جاذبه ای قوی در انسان برای پیش رفتن به سوی خدای یگانه و دل بریدن از دنیا و زخارف آن ایجاد می کند و او را به سوی زیبایی مطلق و کمال غایی با سرعتی فراتر از تصور سوق می دهد. فداکاری و ایثار از برترین فضایل انسانی به شمار می رود. دین هایی که ریشه بین النهرینی دارند، دارای ویژگی های یکسانی هستند. هنگامی که در دنیای اسطوره ای، حادثه ای مهیب رخ می داد، بزرگان و اشراف جامعه، فرزندانشان را قربانی می کردند.(1)

ص: 96

رسول گرامی اسلام، بر اساس همان آثار و برکات، یاد مرگ را بهترین زهد، برترین عبادت و برترین تفکر و اندیشه نامیده است.(1)

ص: 97

خود این گونه می اندیشند که به شهادت رساندن چهره های شاخص انقلاب، می توان قطار پیشرفت ایران اسلامی را متوقف سازد؛ غافل از اینکه شهدا چراغ راه بازماندگان هستند. امام راحل در این باره، خطاب به دشمنان انقلاب فرمود:

این رجل فاجری که خون عزیز ما را به زمین ریخت، تأیید کرد دین خدا را، یعنی خدا دین خودش را به او تأیید کرد. با ریختن خون عزیز ما، تأیید شد انقلاب ما. این انقلاب باید زنده بماند، این نهضت باید زنده بماند، و زنده ماندنش به این خون ریزی هاست. بریزید خون ها را؛ زندگی ما دوام پیدا می کند. بکشید ما را؛ ملت ما بیدارتر می شود. ما از مرگ نمی ترسیم؛ و شما هم از مرگ ما صرفه ندارید. دلیل عجز شماست که در سیاهی شب، متفکران ما را می کشید. برای اینکه منطق ندارید. اگر منطق داشتید که صحبت می کردید؛ مباحثه می کردید، لکن منطق ندارید، منطق شما ترور است!... نهضت ما زنده شد. تمام اقشار ایران، باز زندگی از سر گرفت. اگر یک سستی، ضعفی پیدا کرده بود، زنده شد.(1)

ص: 98

می نویسد: «بزرگ ترین خاصیت شهید حماسه آفرینی اوست. در ملت هایی که روح حماسه، مخصوصاً حماسه الهی می میرد، شهید، آن حماسه مرده را از نو زنده می کند. لذا اسلام همیشه نیازمند به شهید است و نیازمند به حماسه های جدید و آفرینش های تازه».(1)

از منظر مقام معظم رهبری نیز «مهم ترین نقطه قوّت ما در قیام جمهوری اسلامی، نقطه قوّت انسانی بود. ما که نه سلاح داشتیم، نه پول داشتیم، نه سازمان دهی داشتیم، نه حزب داشتیم و نه پشتیبانی جهانی؛ ما ملت ایران در همه کشورهای دنیا یک نقطه را نداشتیم که از قیام، انقلاب و حرکت ما حمایت و دفاع کنند. آنچه این ملت را پیروز کرد، قدرت نیروی انسانی بود؛ یعنی آگاهی و ایستادگی».(2)

ص: 99

یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا مَا لَکُمْ إِذَا قِیلَ لَکُمُ انْفِرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ اثَّاقَلْتُمْ إِلَی الأرْضِ أَرَضِیتُمْ بِالْحَیاةِ الدُّنْیا مِنَ الآخِرَه فَمَا مَتَاعُ الْحَیاة الدُّنْیا فِی الآخِرَه إِلا قَلِیلٌ. (توبه: 38)

ای کسانی که ایمان آورده اید! چرا هنگامی که به شما گفته می شود: «به سوی جهاد در راه خدا حرکت کنید» بر زمین سنگینی می کنید (و سستی به خرج می دهید)؟! آیا به زندگی دنیا به جای آخرت راضی شده اید؟! با اینکه متاع زندگی دنیا، در برابر آخرت، جز اندکی نیست.

و خداوند در جایی دیگر می فرماید:

إِنَّ اللَّهَ اشْتَرَی مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّة یقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَیقْتُلُونَ وَیقْتَلُونَ وَعْدًا عَلَیهِ حَقًّا فِی التَّوْرَاه وَالإنْجِیلِ وَالْقرآن وَمَنْ أَوْفَی بِعَهْدِهِ مِنَ اللَّهِ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَیعِکُمُ الَّذِی بَایعْتُمْ بِهِ وَذَلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ. (توبه: 111)

خداوند جان و مال اهل ایمان را به بهای بهشت خریداری کرده، آنها در راه خدا جهاد می کنند که دشمنان دین را به قتل برسانند و یا خود کشته شوند این وعده قطعی است بر خدا و عهدیست که در تورات و انجیل و قرآن یاد فرموده و از خدا باوفاتر به عهد کیست. ای اهل ایمان، شما به خود در این معامله بشارت دهید که این معاهده با خدا به حقیقت سعادت و پیروزی بزرگی است.

ص: 100

امام علی علیه السلام نیز جهاد را دری از درهای بهشت می نامد که حضرت دوست، آن را برای اولیای خاص خود گشوده است.(1) خداوند در آیه 48 سوره مائده می فرماید:

وَ أَنْزَلْنَا إِلَیکَ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِمَا بَینَ یدَیهِ مِنَ الْکِتَابِ وَمُهَیمِنًا عَلَیهِ فَاحْکُمْ بَینَهُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَلا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ عَمَّا جَاءَکَ مِنَ الْحَقِّ لِکُلٍّ جَعَلْنَا مِنْکُمْ شِرْعَة وَمِنْهَاجًا وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَعَلَکُمْ أُمَّه وَاحِدَة وَلَکِنْ لِیبْلُوَکُمْ فِی مَا آتَاکُمْ فَاسْتَبِقُوا الْخَیرَاتِ إِلَی اللَّهِ مَرْجِعُکُمْ جَمِیعًا فَینَبِّئُکُمْ بِمَا کُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ. (مائده: 48)

و ما این کتاب (قرآن عظیم اکمل) را به حق فرو فرستادیم که تصدیق به درستی و راستی همه کتبی که در برابر اوست نموده و بر حقیقت کتب آسمانی پیشین گواهی می دهد. پس حکم کن میان آنها به آنچه خدا فرستاده و در اثر پیروی از خواهش های ایشان، حکم حقی که به تو نازل آمده وامگذار. ما بر هر قومی شریعت و طریقه ای مقرر داشتیم و اگر خدا می خواست همه را یک امت می گردانید و لیکن این نکرد تا شما را به احکامی که در کتاب خود فرستاده بیازماید. سپس شما به کارهای نیک سبقت بگیرید که بازگشت همه به سوی اوست. در آنچه اختلاف می نمایید شما را آگاه خواهد ساخت.

خداوند یکی از ویژگی های برجسته مؤمنان را حضور در عرصه رقابت سازنده و مفید معرفی می کند و می فرماید: «أُولَئِکَ یسَارِعُونَ فِی الْخَیرَاتِ وَهُمْ لَهَا سَابِقُونَ؛ (آری) چنین کسانی در خیرات، از دیگران پیشی می گیرند [و مشمول عنایات ما هستند].» (مؤمنون: 61)

ص: 101

در قرآن کریم، یکی از جلوه های مهم این مسابقه، طلب مغفرت خداوند و جلب رضایت او معرفی شده است:

سَابِقُوا إِلَی مَغْفِرَه مِنْ رَبِّکُمْ وَجَنَّة عَرْضُهَا کَعَرْضِ السَّمَاءِ وَالأرْضِ أُعِدَّتْ لِلَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ ذَلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یؤْتِیهِ مَنْ یشَاءُ وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ. (حدید: 21)

به سوی آمرزش پروردگارتان بشتابید و به راه بهشتی که عرضش به پهنای آسمان و زمین است که آن بهشت برای اهل ایمان به خدا و پیامبرانش مهیا گردیده. این فضل خداست که به هر کس خواهد عطا می کند و فضل خدا بسیار عظیم است.

ص: 102

ص: 103

ص: 104

در میدانی هم که امروز در مقابل خود داریم _ که یقیناً از میدان جنگ، پیچیده تر و دشوارتر است _ نیروی ایثار و فداکاری که همه معادلات را به هم می ریزد، باید مطرح شود. اگر ما بتوانیم این را در خودمان تقویت کنیم، همه معادلات قدرت در دنیا به سود ما به هم خواهد ریخت.(1)

ص: 105

سیاسی و نظامی برطرف شد. چنان که امیر مؤمنان، علی علیه السلام فرمود: «بِالاِیثارِ تَستبرِقُ الْأحرارُ؛ ایثار، کمند بندگی آزادگان است».(1)

ص: 106

ایجاد الفت، رفع اختلاف، افزایش زمینه های تفاهم و همکاری و صادرات و واردات، و ایجاد مصونیت سیاسی برای کشور شده و از اینکه آن کشورها به ابزار دست دشمن تبدیل شوند، جلوگیری کرده است.

ص: 107

به این ترتیب، با ایثار، زندگی سخت فردی تهی دست به بهشت دنیا تبدیل شد. گاهی نیز خداوندی که اجر نیکوکاران را ضایع نمی سازد، پاداش ایثار را در دنیا به این سرعت می پردازد.

ص: 108

مبدأ و سلامتی است و آن مسئله «حمیه»، یعنی ترک پرخوری است، در اخلاق نیز اصلی وجود دارد که اساس همه مسائل اخلاقی است و آن، رهایی از «خود» و رها کردن «منیت» است.(1)

ص: 109

نمی دهد، جز همان میل و اراده و عشق و علاقه شخص، در حالی که در تکلیف ممکن است چنین نباشد و تنها به مناسبت مسئله اعتباری و قراردادی، شخص خود را مکلف به انجام آن بداند. بنابراین، هر حرکت خدایی، به ایثار نیاز دارد و تا ایثار و فداکاری نباشد که تجلی والاترین حالات روح و ایمان است، حرکت های خدایی و ناب صورت نمی گیرد.(1)

ص: 110

کرد و هرگز چرخه رشد متوقف نخواهد شد. در هشت سال دفاع مقدس، این روحیه به طور کامل در جبهه های جنگ حاکم بود و رزمندگان بی هیچ توقعی، وظیفه خود را انجام می دادند و دوشادوش یکدیگر پیش می رفتند و حماسه ها می آفریدند. مردم قدرشناس نیز با وجود مشکلات مادی فراوان، هرگز پشت جبهه را خالی نمی کردند و در مقابل ایثارگری رزمندگان، ایثارگرانه کمک و حمایت می کردند. به این ترتیب، این گردونه رشد، در جبهه و پشت جبهه به گردش می افتاد و همه، از زن و مرد، پیر و جوان، به تناسب توان در این عرصه رشد می کردند.

ص: 111

روابط بین این عوامل اهمیت قائل شد. در آموزه های دینی اسلام، عوامل متعددی بسترهای لازم را جهت گسترش فرهنگ ایثار و شهادت در جامعه ایجاد می کنند که به اختصار به چند مورد اشاره می کنیم.

ص: 112

علی علیه السلام در مسیر کربلا فرمود: «اِنّی لَا أرَی المَوتَ اِلاّ السَّعادة وَالْحَیاةَ مَعَ الظّالِمین إلاّ بَرَماً.»(1) و این، تارک سخن اوست که فرمود: «الموتُ فی عزٍ خیرٌ مِن حیاهٍ فی ذُلٍّ».(2)

امیر مؤمنان، علی علیه السلام در این باره، خطاب به یاران خویش فرمود: «برای یاری دادن و جهاد در راه حق منتظر چه هستید؟ مرگ بهتر از آن است که در این دنیا تن به ذلت و خواری در برابر ناحق دهید».(3)

ص: 113

ای پیغمبر با کافران و منافقان جهاد و مبارزه کن و بر آنها بسیار سخت گیر. مسکن و مأوای آنها دوزخ است که بسیار منزلگاهی بد (و دردناک) خواهد بود.

وَ قَاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ. (بقره: 244)

جهاد کنید در راه خدا و بدانید که خدا به گفتار و کردار خلق شنوا و داناست.

إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَالَّذِینَ هاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أُولَئِکَ یرْجُونَ رَحْمَة اللَّهِ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ. (بقره: 218)

آنان که به دین اسلام گرویدند و از وطن خود هجرت نموده و در راه خدا جهاد کردند ایشان امیدوار و منتظر رحمت خدا باشند که خدا بر آنها بخشاینده و مهربان است.

وَ مَا لَکُمْ لا تُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَالْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاءِ وَالْوِلْدَانِ الَّذِینَ یقُولُونَ رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْ هَذِهِ الْقَرْیةِ الظَّالِمِ أَهْلُهَا وَاجْعَل لَنَا مِنْ لَدُنْکَ وَلِیا وَاجْعَل لَنَا مِنْ لَدُنْکَ نَصِیرًا. (نساء: 75)

چرا در راه خدا جهاد نمی کنید در صورتی که جمعی ناتوان از مرد و زن و کودک شما که در مکه اسیر ظلم کفارند. آنها دائم می گویند بار خدایا ما را از این شهری که مردمش ستمکارن بیرون آور و از جانب خود برای ما بیچارگان نگهدار و یاوری فرست.

یا أَیهَا النَّبِی حَرِّضِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَی الْقِتَالِ إِنْ یکُنْ مِنْکُمْ عِشْرُونَ صَابِرُونَ یغْلِبُوا مِائَتَینِ وَإِنْ یکُنْ مِنْکُمْ مِائَةٌ یغْلِبُوا أَلْفًا مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یفْقَهُونَ. (انفال: 65)

ای رسول، مؤمنان را بر جنگ ترغیب کن که اگر بیست نفر از شما صبور و پایدار باشید بر دویست نفر از دشمنان غالب خواهد شد و اگر صد نفر بوده بر هزار نفر از کافران غالب خواهید شد؛ زیرا آنها گروهی بی دانش اند و شما با دین و دانش اید.

ص: 114

امام علی علیه السلام نیز در نهج البلاغه، مسلمانان را به جهاد با مال و جان و زبان تشویق می کند و می فرماید: «اللهَ اللهُ فِی الجِهْادِ بِأموالِکم وَ أنفُسِکم وَاَلْسِنَتِکُمْ فی سَبیلِ اللهِ».(1)

در منابع و متون دینی برای تشویق مسلمانان به جهاد و پاداش این عمل، فضیلت های فراوانی بیان شده است:

فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجَاهِدِینَ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ عَلَی الْقَاعِدِینَ دَرَجَةً وَکُلا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنَی وَفَضَّلَ اللَّهُ الْمُجَاهِدِینَ عَلَی الْقَاعِدِینَ أَجْرًا عَظِیمًا. (نساء: 95)

خداوند، جهادکنندگان را بر غیر جهادکنندگان برتری داد؛ مؤمنانی که بدون هیچ عذری از جنگ فرومی نشینند، هرگز با مجاهدان برابر نیستند.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «اگر مسلمانی یک روز در میدانی از میدان های جهاد پایداری کند، برایش بهتر از چهل سال عبادت کردن است.»(2) یا فرمود: «نمازی که مرد با شمشیر حمایل شده بخواند، هفتصد بار برتر از نمازی است که بدون حمایل کردن شمشیر بخواند».(3)

آن حضرت در فضیلت مرزبانی فرموده است: «رباطُ یوْمٍ خیرٌ من صیامِ شَهْر و قیامِهِ؛ یک روز مرزداری بهتر از یک ماه روزه داری و شب زنده داری است.»(4) و «اِنَّ صَّلاةَ المُرابِطِ تَعدِلُ خَمْسَمأئُة صَلاةٍ؛ نماز مرزدار با پانصد نماز برابری می کند».(5)

ص: 115

امام علی علیه السلام نیز فرمود: «اَلمُجاهدین تُفتحُ لَهم أبوابُ السَّماءِ؛ درهای آسمان برای جهادگران گشوده می شود».(1)

ص: 116

ص: 117

ایثار و شهادت و پی آمدهای آن برای شکوفا کردن فطرت پاک انسانی و رسیدن به کرامت انسانی، ضروری است. در این راستا می توانیم به جوانانی که در این زمینه رغبتی دارند، اعتماد کنیم و اطلاعات درست و ابزار مناسب برای بازشناسی فرهنگ شهادت طلبی را در اختیار آنها قرار دهیم که شهدا مظهر اقتدار کشورند.

ص: 118

ص: 119

سودهای حرام یا شبهه ناک بر آن می افزاید. به این ترتیب، صفای نفس انسان ذبح می شود و اعتماد در جامعه از بین می رود. در چنین شرایطی، انسان رفته رفته متناسب با این قوانین شکل، و از ایثار و احسان و انفاق، فاصله می گیرد. اعضای جامعه به جای گردش پول اضافی در گردونه قرض الحسنه و ایثار، پول را در بانک ها می خوابانند تا سود ببرند و در مقابل نیازمندان به راحتی می گویند: ندارم! این فرهنگ، زاییده فرهنگ های نفوذی است و اسلامی نیست.

ص: 120

ازاین رو، فرهنگ ابتذال، افراد را در لذات نفسانی فرو می برد. انسان غرق شده در لذت نفس نمی تواند از داشته های خود دل بکند و به دیگری ببخشد. آنها حتی حقوق واجب الهی را نمی پردازند و از مال اضافی خود نیز احسان نمی کنند؛ چه رسد به ایثار آنچه نیاز دارند. اگر چنین افرادی ایثار کنند، به قصد تقرب به خدا نیست، بلکه در این کار قصد مادی و طمع ذلت آوری دارند.

ص: 121

مردمحوری نیز با محور قرار دادن جنسیت انسان ها، بشر را به سوی انواع خودمحوری ها به جای خدامحوری هدایت می کند و به جای روحیه ایثار، روحیه دعوا و قانون جنگل را بر جوامع حاکم می سازد.

ص: 122

بودن و سلامت جامعه اسلامی، از شگردهای همیشگی استعمارگران، کافران و دشمنان اسلام است.

ص: 123

نمادها نیز یافت می شود. آنچه فرهنگ ایثارگری جوامع مختلف را از دیگر جوامع متفاوت می سازد، دینی و ملی بودن است. در جامعه ما، فرهنگ ایثارگری به شدت تحت تأثیر آموزه های دینی، مروجان دین و جان باختگان ترویج دین است. از سوی دیگر، از آنجا که ارزش های دینی، تعلق مکانی و زمانی یافته، همواره در کنار دین، عناصر ملی هم فرهنگ ساز شده است؛ به گونه ای که به همه افراد جامعه، وحدت و هویتی متحدالشکل می دهد.(1) هویت دینی و ملی، دو زیرساخت اساسی فرهنگ ایثارگری در ایران است. البته باید یادآور شد که این دو رکن، اساسی ترین و پایدارترین ارکان فرهنگ نیز به شمار می آید. به همان اندازه که دینی و ملی بودن در ایجاد فرهنگ ایثارگری مهم و مثبت است، به همان اندازه هم غیر دینی و غیر ملی بودن برای اشاعه و تداوم فرهنگ ایثارگری، ویرانگر است.

ص: 124

ص: 125

جدید به مخاطبان خود تلقین می کند و دموکراسی و آزاداندیشی را از آنان می گیرد. امروزه از راه ها و با امکانات مختلف، از تبلیغات برای ترویج ضد ارزش ها در جامعه بهره برداری می شود. در این شیوه، هم با استفاده از ابزارها و امکانات درون کشور و هم به صورت وسیع تر با امکانات و ابزار و تکنولوژی خارج از کشور، فرهنگ های جای گزین معرفی می شود و سبب نابودی فرهنگ و استحاله فرهنگی در مردم می گردد.(1)

ص: 126

ص: 127

به دنبال آن، درباره موانع فرهنگی بحث می شود. فرهنگ علاوه بر اینکه بر سر موانع دیگر سایه انداخته است، به تنهایی نیز درباره آن بحث می شود. عوامل دیگری که بر فرهنگ اثر گذارند، با عنوان موانع سیاسی، اقتصادی و اجتماعی، مورد بحث قرار خواهد گرفت.

ص: 128

ص: 129

پا خیزند، نه آنکه چشم انتظار حرکت شهادت طلبانه عده ای مخلص بنشینند. در چنین فضایی است که همه احساس آسودگی می کنند.

3. گسترش فرهنگ ذلت پذیری و حقارت طلبی: نتیجه ترویج فرهنگ رخوت و تن پروری، رواج بی اعتمادی و بی مسئولیتی در جامعه است. گریز از جهاد، برابر با ذلت پذیری و حقارت طلبی است.(1)

ص: 130

_ به رسمیت شناختن تنازع بقا در عرصه تجارت و بازرگانی و در حوزه سیاست که عرصه را برای خودمحوری ها و خودخواهی ها فراهم می کند و برخلاف روحیه آزادمنشانه و ازخودگذشتگی شهداست؛

_ حضور فرهنگ ریا و تملق که در واقع در راستای حفظ چشمداشت های فردی است.(1)

ص: 131

ص: 132

آگاهی و ایمان، به اهداف متعالی دست می یابند و حاضرند این اهداف را به ازای نثار برترین سرمایه های خویش به دست آورند یا به تحکیم و تقویت آنها بپردازند.(1)

2. ایمان و اعتماد به آینده: «افرادی که به ایثار به عنوان یک ارزش می نگرند، [آینده] را از آنِ دین خدا و پیروان راستینش می دانند و از هیچ تلاشی در راه تحقق این آینده محتوم و موعود فروگذار نیستند».(2)

3. نگریستن به درد بشریت فراتر از مرزهای مادی: افرادی که به ایثار به عنوان یک ارزش می نگرند، خود را در غم مردم شریک می دانند و مسئولیتی جهانی بر دوش خود احساس می کنند.(3)

4. کار کردن برای مردم، در گمنامی و بدون هیاهو، ویژگی تلاش های ایثارگرانه است.

5. بصیرت دینی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی: فراگیر شدن فرهنگ ایثار در جامعه، زمینه های رشد و رونق بسیاری دیگر از ارزش های اخلاقی و هنجارهای رفتاری را فراهم می کند. در سایه چنین فرهنگی است که روحیه تعاون و همکاری، احساس مسئولیت در قبال سرنوشت و معیشت دیگران و تلاش برای مفید بودن برای دیگران، در افراد و آحاد مختلف جامعه، مجال بروز، رشد و تحکیم می یابد. همچنین روحیه قناعت، ساده زیستی و تواضع، در جامعه فراگیر می شود.(4)

ص: 133

ص: 134

مسیر الهی مقاوم و پایدار می سازد. تداوم زندگی، در نهایت نیز رفاه، آسایش و امنیت در ابعاد گوناگون را برای هم نوعان به ارمغان می آورد.

خداوند متعال در قرآن کریم، هدف از آفرینش جن و انس را بندگی حق تعالی ذکر فرموده و برای هدایت و رساندن انسان به عالی ترین درجات ممکن، پیامبران را مبعوث کرده است. در این راستا، حضرت محمد صلی الله علیه و آله به عنوان خاتم الانبیا برگزیده شد و قرآن کریم به عنوان دستورالعمل زندگی بشر نازل شد تا انسان به جایگاه واقعی خویش دست یابد.

فرهنگ جهاد و شهادت در ذات دین اسلام و به ویژه تشیع علوی وجود دارد، ولی برای نهادینه کردن این فرهنگ غنی و عزت بخش باید کوشید که آن را به صورت فرهنگ عمومی در جامعه درآورد. برای تحقق این امر مهم، باید به گونه ای اقدام کرد که آثار و پی آمدهای مثبت آنکه بستر انتقال این فرهنگ به نسل های بعدی است، در نزد نسل جوان و نسل حاضر، پذیرفته شود. باید در فرهنگ ایثار و شهادت به جوهره اصلی مفاهیم، یعنی ازخودگذشتگی توجه داشت و در ترویج این فرهنگ، عوامل اثرگذار بر کاهش کارآیی تبلیغات در این حوزه را شناخت. در این راستا، تلاش موجدانه و هدفمند فرهنگ سازان حوزه ایثار و شهادت، باید عینیت بخشی به فلسفه وجودی ایثارگران و شهدا باشد. در فرهنگ قرآنی که فرهنگ زندگی شرافت مندانه در دنیا و سعادت در عالم باقی است، صداقت و شهادت، دارای جایگاه ممتازی است تا انسان از صراط مستقیم منحرف نشود و در مقابل ناملایمات، دشواری ها، ستم ها و... بایستد و مزد خود را از خالق بی همتا دریافت کند.

ص: 135

رواج فرهنگ جهاد و شهادت، استقرار عدل جهانی را در پی خواهد داشت و پی آمد فاصله گرفتن از این فرهنگ، ذلت و گمراهی جوامع و دور ماندن از قافله نور و هدایت است.

امید است بشریت امکان بازگشت به رسالت معنوی و ملکوتی خود را از دست ندهد، بلکه توفیق شناخت و عمل به آن را به دست آورد و از این راه تمام تلاش ها و دانش ها در جهت بهبود جوامع و سعادت واقعی انسان ها استفاده شود و تمدن های بی جان، با روح ایمان جان گیرد و معنای حقیقی زندگی در تمام ابعاد شخصیت انسانی گسترش یابد.

حماسه بزرگ هشت سال دفاع مقدس باید به عنوان میراثی گران سنگ در ذهن ملت ایران باقی، و از آفت تحریف در امان بماند. تنها در این صورت است که آیندگان و کسانی که دوران پرافتخار دفاع مقدس را درک نکرده اند، می توانند این میراث را در منظر دیدگان خویش قرار دهند و از اندوخته های گران بهای آن سود جویند. بدیهی است امروز ملت ما با داشتن مفاخر و دستاوردهای گران بهای دوران دفاع مقدس، در تدوین الگوی فرهنگی، نیازمند دریافت مبانی تئوریک متناسب با تحول از دیگران نیست. بی ایمانی به خدا و قیامت، دنیادوستی و پیروی از شهوت ها، پایه های ایثار را سست می سازد. مسئولان فرهنگی در درجه نخست، موظفند به پیروی از پیامبران، بنیادهای ایمان به خدا و رستاخیز را در مردم مستحکم سازند و آنها را به تلاش بیشتر و آبادانی زندگی دنیوی متوجه کنند. بنابراین، بزرگ ترین آسیب برای ترویج فرهنگ ایثار و شهادت، آسیب های اعتقادی و اقتصادی است. رسیدگی عاقلانه و منطقی به ایثارگران و وابستگان درجه اول آنها، میزان از

ص: 136

جان گذشتگی در راه اسلام را بالا می برد؛ زیرا معلول شدن و بی سرپرست ماندن زن و فرزند، یکی از دغدغه ها و دل مشغولی افراد، قبل از ایثار و شهادت است.

از دیگر آسیب های ترویج فرهنگ ایثار و شهادت، تضاد عمل مروجان با سخن آنهاست. بنابراین، لازم است مروجان فرهنگ ایثار و شهادت، خود، ایثارگر و اهل عمل و انسان هایی وارسته باشند و با شناخت مخاطب و متناسب با کشش فکری او سخن گویند. همچنین تبلیغ های دروغ و بزرگ نمایی در عملیات جنگی، مثل پیروز شدن یک نفر بر صد نفر، به شدت بپرهیزند که این کار نه تنها سازنده نیست، بلکه ویرانگر است. امید است که حق تعالی بپذیرد.

ص: 137

ص: 138

انصاریان، حسین، زیبایی های اخلاق، قم، دفتر انتشارات اسلامی، دارالعرفان، 1364.

انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن (جلد 1، 3 و 5)، تهران، سخن، 1381.

ایران زاده، سلیمان، «ابعاد پرورشی و فرهنگی مورد نیاز در فرآیند ایثار و ازخودگذشتگی»، مجموعه مقالات دبیرخانه شورای نظارت بر ترویج فرهنگ اسلام و تعالیم اسلامی، مجری ناظر: سعید زاهد، سازمان بنیاد شهید و امور ایثارگران استان فارس، تحقیقات و مطالعات بسیج، 1383.

باقری، خسرو، چیستی تربیت دینی، انتشارات تربیت اسلامی، وزارت آموزش و پرورش، معاونت پژوهشی، تهران، 1380.

بروجردی، ابراهیم، تفسیر جامع (جلد 3 و 4)، تهران، صدرا، 1341.

بیرو، آلن، فرهنگ علوم اجتماعی، ترجمه: باقر ساروخانی، تهران، کیهان، 1366.

الهی، بهرام، طب روح اخلاق اصیل (مبانی معنویت فطری)، گروه مترجمین، انتشارات جیحون، تهران، 1377.

پارسانیا، حمید، هم اندیشی فرهنگ ایثار و شهادت، قم، دبیرخانه شورای نظارت بر ترویج فرهنگ ایثار و شهادت، 1383.

پی نکافس، ادموند ال، از مسئله محوری تا فضیلت گرایی، ترجمه و تعلیقات: سید حمیدرضا حسنی و مهدی علی پور، تهران، نقد ونظر، 1385.

پهلوان، چنگیز، فرهنگ و تمدن، تهران، نی، 1388.

تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد، غررالحکم و دررالکلم، ترجمه: محمدعلی انصاری قمی، بی نا، 1377 ه .ق.

_________________ ، تصنیف غررالحکم، با مقدمه و تصحیح و تعلیق: جلال الدین حسینی ارموی، تهران، دانشگاه تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ، 1366.

تویسرکانی، عبدالنبی، لئالی الاخبار، تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1366.

ص: 139

جبلی العاملی (شهید ثانی)، زین الدین، الاستبصار، قم، مؤسسه آل البیت، 1377.

جرجی، جرداق، امام علی علیه السلام صدای عدالت انسانی، ترجمه: سید هادی خسروشاهی، تهران، نشر فراهانی، 1379.

جمعی از نویسندگان، مجموعه مقالات نشست علمی ترویج فرهنگ ایثار و شهادت، با همکاری بنیاد شهید و امور ایثارگران استان قم، قم، بنیاد شهید و امور ایثارگران، 1379.

جوادی آملی، عبدالله، شریعت در آینه معرفت (جلد 2)، قم، مرکز نشر اسراء، 1378.

حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، تهران، مکتبت الاسلامیه، 1369.

حسینی، حسن، «نقش دانشگاهیان در ترویج فرهنگ ایثار و شهادت»، مجموعه مقالات فرصت ها و چالش های فراروی گسترش فرهنگ ایثار و شهادت، کرمانشاه، دانشگاه آزاد کرمانشاه، 1386.

حمیدزاده، رضا، «فرهنگی برای انسان سازی»، مجموعه مقالات ایثار و شهادت، تهران، نقش گستران بهار، 1386.

خاموشی، سید مهدی، نقش ایثار در رشد و تعالی انسان، دبیرخانه شورای نظارت بر ترویج فرهنگ ایثار و شهادت، هم اندیشی فرهنگ ایثار و شهادت، 1384.

خوانساری، آقا جمال الدین، شرح آقا جلال الدین خوانساری بر غررالحکم (جلد3)، تهران، دانشگاه تهران، 1366.

دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا (جلد 5)، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1379.

دیلمی، حسن بن محمد، اعلام الدین فی صفات المؤمنین (جلد 8)، قم، مؤسسه آل البیت، 1408 ه .ق.

راغب اصفهانی، حسین بن عبدالله، معجم مفردات الفاظ القرآن، ترجمه: حسینی خسروی، تهران، مرتضوی، 1363.

رضوان فر، احمد، فرهنگ اخلاقی معصومین علیهم السلام الف، قم، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما، 1384.

ص: 140

رحیمی بروجردی، علی رضا، سیر تحول اندیشه و تفکر عصر جدید در اروپا، تهران، علمی، 1370.

سبحانی تبریزی، جعفر، فروغ ابدیت (جلد 1)، مرکز مطبوعاتی دارالتبلیغ، حوزه علمیه قم، دفتر تبلیغات اسلامی، مرکز انتشارات، پاییز 1373.

____________ ، فرهنگ معارف اسلامی، تهران، کومش، 1373.

شبر، عبدالله، الاخلاق، مترجم: محمدرضا جباران، قم، مؤسسه انتشارات هجرت، 1383.

شعبه حرانی، ابی محمد حسن بن علی بن الحسین، تحف العقول، ترجمه: احمد جنتی عطایی، تهران، کتاب خانه اسلامی، 1362.

_________________ ، تحف العقول، تهران، انتشارات کتاب فروشی اسلامی، 1400ه .ق.

صداقت، سید علی اکبر، یکصد موضوع، پانصد داستان، قم، تهذیب، 1387.

صدوق، ابن بابویه محمد بن علی، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، ترجمه: ابراهیم محدث، قم، ارمغان طوبی، 1379.

_________________ ، علل الشرایع، ترجمه: محمدجواد ذهنی تهرانی، قم، مؤمنین، 1386.

صمیمی، حمیدعلی، «مردم، فرهنگ ایثار و شهادت»، مجموعه مقالات همایش ایثار و شهادت، دانشکده علوم انسانی و اجتماعی مازندران، 1386.

_________________ ، من لا یحضره الفقیه (جلد 2)، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه، 1413 ه .ق.

طباطبایی، محمدحسین، تفسیر المیزان (جلد 6)، ترجمه: محمدباقر موسوی، تهران، جامعه مدرسین، 1379.

طبرسی، علی بن حسن، مشکاة الانوار فی غرر الاخبار، ترجمه: علی پیروی انصاریان، قم، 1334.

ص: 141

طبرسی، علی بن حسین، مشکاة الانوار، قم، انتشارات دارالحدیث، 1376.

طوسی، محمد بن حسن، امالی، تحقیق: قسم الدراسات الاسلامیة، قم، مؤسسه بعثت _ دارالثقافه، 1414 ه .ق.

العروسی الاهوازی حویزی، عبد علی بن جمعه، تفسیر نورالثقلین، محقق: علی عاشور، بیروت، 1422 ه .ق.

عمید، حسن، فرهنگ عمید (جلد 1)، تهران، امیرکبیر، 1374.

عوفی، سدیدالدین محمد، جوامع الحکایات و لوامع الروایات، تهران، وزارت فرهنگ و آموزش عالی، بنیاد فرهنگ ایران، 1380.

غرویان، محسن، صحیفه سجادیه موضوعی، قم، دفتر نشر معارف.

فلسفی، محمدتقی، شرح و تفسیر دعای مکارم اخلاق (جلد 1 و 2)، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1377.

فلسفی، محمدتقی، معاد از نظر روح و جسم (جلد 1)، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1377.

فیض کاشانی، المحجة البیضاء، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1373.

قرشی، علی اکبر، قاموس قرآن (جلد 1)، دارالکتب الاسلامیه، قم، 1371.

قزوینی، محمدکاظم، حضرت فاطمه علیها السلام ، از ولادت تا شهادت، ترجمه: علی کرمی فریدونی، قم، شریعت، 1389.

قمی، شیخ عباس، مستدرک السفینة البحار و مدینة الحکم والآثار، دارالاسوه للطباعه و النشر، قم، جامعه مدرسین، 1390.

_________________ ، نفس المهموم، ترجمه: ابوالحسن شعرانی، تهران، انتشارات علمیه اسلامیه، 1374.

کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، دارالأضواء، قم، 1364.

گیلانی، محمدمهدی، درس های اخلاق اسلامی مجموعه آثار، به کوشش: جعفر سعیدی، تهران، سایه، 1378.

ص: 142

متقی هندی، حسام الدین، کنزالاعمال فی سننن الاقوال والافعال، بیروت، مکتب التراث الاسلامی، 1389 ه .ق.

مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، کتابخانه ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف ، جلدهای 97، 3، 70، 73.

محدثی، جواد، پیام های عاشورا (جلد 4)، قم، پژوهشکده تبلیغات اسلامی نمایندگی ولی فقیه در سپاه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1380.

محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه (جلد 1)، ترجمه: حمیدرضا شیخی، قم، مؤسسه فرهنگی دارالحدیث، 1379.

مصباح یزدی، محمدتقی، اخلاق در قرآن، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله ، 1386.

مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1379ه .ق.

ورام، محمد بن عیسی، مجموعه ورام «آداب و اخلاق در اسلام»، ترجمه: محمدرضا عطایی، آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش های اسلامی، مشهد، 1366.

مطهری، مرتضی، انسان کامل (جلد 1)، تهران، صدرا، 1373.

______________ ، تعلیم و تربیت در اسلام، تهران، صدرا، 1373.

______________ ، حماسه حسینی (جلد 1 و 2)، تهران، صدرا، 1368.

______________ ، سیری در سیره نبوی، تهران، صدرا، 1368.

______________ ، سیری در نهج البلاغه، تهران، صدرا، 1354.

______________ ، گفتارهای معنوی (جلد 1)، تهران، صدرا، 1373.

______________ ، مجموعه آثار (جلد 2)، تهران، صدرا، 1374.

______________ ، فطرت، تهران، صدرا، 1375.

______________ ، قیام و انقلاب مهدی، تهران، صدرا، 1376.

مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، قم، دارالکتب الاسلامیه، 1379.

ص: 143

موسوی خمینی، روح الله، چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی رحمه الله ، 1371.

__________________ ، صحیفه نور (جلد 11)، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، 1368.

مهدی زاده، زهرا، «مبانی دینی فرهنگ ایثار و شهادت»، مجموعه مقالات فرهنگ ایثار و شهادت، شیراز، دانشگاه شیراز، 1388.

نراقی، ملا احمد، معراج السعاده، قم، جاوید، 1378.

نراقی، ملا مهدی، جامع السعادت (جلد 1)، قم، دارالتفسیر، 1381.

نصر، حسن، سه حکیم مسلمان، ترجمه: احمد آرام، تهران، شرکت سهامی کتاب های حبیبی، 1371.

نیشابوری، ابوجعفر محمد بن حسن، روضه الواعظین، ترجمه: محمود مهروی دامغانی، تهران، میراث ماندگار، 1366.

هاشمی خویی، منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه، ترجمه: محمدباقر چهره ای، تهران، مکتبة الاسلامیه، 1400ه .ق.

همایش ملی ایثار و شهادت و توسعه کشور، سازمان بنیاد شهید و امور ایثارگران استان کرمانشاه، بنیاد شهید و امور ایثارگران، کرمانشاه، 1385.

یوسفی، علی رضا، ایثار، قم، حسنین علیهما السلام ، 1381.

ب) نشریه

1. اسفندیاری، خلیل، «کارکردیابی و آسیب شناسی فرهنگ ایثار»، نشریه رسالت، شماره 10، 1385.

2. پینکافس، ادموند ال، «فضایل»، ترجمه: سید حمیدرضا حسنی و مهدی علی پور، مجله نقد و نظر، شماره 19 و 20، 1384.

ص: 144

3. ولوی، علی محمد، «پژوهش در چگونگی رفتار با شاهدان شهادت»، نشریه فرهنگ و پژوهش، شماره 10، بنیاد شهید انقلاب اسلامی، نشر شاهد، 1378.

4. ماهنامه شاهد، 1360، شماره 15.

ج) پایگاه اینترنتی

معنوی پور، داوود، قیام امام حسین علیه السلام ، در: www.farhangeisar.com

ابراهیمیان، فرشید، در: www.farhangeisar.com

تمسکی ، محمدرضا، تأثیر فرهنگ ایثار و شهادت در مناسبات نسلی، در: www.farhangeisar.com

سایت تبیان.

سایت فرهنگ ایثار و شهادت.

سایت منتخب تفاسیر معارف قرآن: www.marefqoran

معنوی پور، داوود، بررسی اثرات فرهنگی اجتماعی آزادی خرمشهر، برگرفته از: www.farhangeisar.com

نورانی، www.farhangeisar.com

www. isar.ir

www. Navidshadad.com