ص: 2

مخالف عدالت اجتماعی می داند. از این رو، عمل احتکار اجناس ضروری در اسلام، حرام اعلام شده است و موجب تعزیر محتکر می شود.

این کتاب حاصل مجموعه ای از مقاله های نویسنده درباره احتکار و گران فروشی است که در سال 1366 در روزنامه رسالت چاپ شده است. نویسنده با استفاده از آیات قرآنی، احادیث و روایت ها و استفاده از کتاب شریف نهج البلاغه در نکوهش احتکار و گران فروشی، به تفصیل سخن گفته است. افزون بر آن، به بحث درباره دیگر عوامل ازدیاد تورم و گرانی مانند نقدینگی پرداخته است.

برخی از مهم ترین مطالب این کتاب عبارت است از: 1. احتکار، 2. عوامل مختلف گرانی، 3. قانون لاضرر، 4. عهدنامه مالک اشتر، 5. نرخ گذاری، 6. نقدینگی، 7. حرام بودن ذخیره کردن پول، 8. عدم وجود کنز در حکومت اسلامی، 9. احتکار زمین شهری، 10. اهمیت مسکن، 11. مسائلی در رابطه با زمین از نظر شرعی، 12. تحلیل اقتصادی قیمت گذاری، 13. اموری که دولت اسلامی باید در اختیار داشته باشد، 14. دلیل ممنوع بودن دولتی شدن همه امور.

نویسنده در بخش احتکار به موضوعاتی چون: الف) روایاتی که احتکار را بیشتر از مواد غذایی شش گانه می داند؛ ب) مصداق بارز محتکر، ج) وظیفه دولت در نرخ گذاری اجناس، د) سؤالاتی پیرامون کالاهای کوپنی و سهمیه بندی اشاره کرده است.

ص: 3

عبدالله، محمدصالح، ترجمه: مرتضی فهیم کرمانی، قم، نشر روح، 1358، 142 صفحه.

نویسنده این کتاب در مقدمه، هدف نگارش اثر را چنین بیان می کند: «هم اکنون روزگاری است که شرکت های احتکاری و انحصاری، مراکز اصلی تجارت جهانی را اشغال کرده و با قدرتی که به دست آورده اند، تمام پایگاه های نظامی عربی و سیاست جهانی آنها را مسخّر خود ساخته، طبق میل و اراده خود آنها را به هر سو که بخواهند، به حرکت درمی آورند. در نتیجه همین قدرت و تسلط، برای قبضه کردن بازارهای تجارت جهانی به هر کاری از جمله راه انداختن جنگ ها دست می زنند و فاجعه ای که هم اکنون گریبان گیر جهان اسلام شده، یکی از نتایج بی شمار استعمار غربی است که همین شرکت های احتکاری بزرگ آن را به وجود آورده اند... .» آن گاه نویسنده برای مبارزه با این موضوع ویران گر، بر ضرورت آشنایی با جنبه های گوناگون احتکار تأکید می کند و می نویسد: «تصمیم گرفتم به نحو اختصار و فشرده، ریشه های اصلی احتکار را از هر جهت روشن نمایم. سپس عقیده مذاهب اصلی اجتماعی را درباره آن بیان کنم...».

مباحث مطرح شده در این اثر در نه بخش آمده است. در بخش اول، به دنبال مقدمه مؤلف و مترجم در بخش اول، مطالبی در زمینه معنای احتکار و پیدایش آن و تعریف لغوی و اصطلاحی احتکار و احتکار و انحصار آمده است.

ص: 4

ص: 5

عمومی، دولتی)، حرمت احتکار در اسلام، دلایل حرمت (قرآن، روایات)، سخنان فقیهان، شرایط تحریم احتکار، مدت و زمان احتکار، نرخ گذاری.

ص: 6

و اصول تبلیغات بر اساس آموزههای دینی، کاری بایسته و ضروری است؛ زیرا تبلیغات بازرگانی به عنوان ابزار نیرومند اقتصادی میتواند زمینههای زیر پا نهاده شدن ارزشهای اخلاقی را فراهم آورد، چنانکه در جوامع غربی تا حدود زیادی شاهد آن هستیم. پژوهشگر در این کتاب به بررسی جنبههای اخلاقی و دینی تبلیغات تجاری تلویزیون، بایدها و نبایدهای آن و سرانجام طرح پیشنهادهایی به سیمای جمهوری اسلامی ایران پرداخته است و بر اساس میزان اهمیت، مطالب بخشهای گوناگون کتاب را تدوین کرده است.

فهرست مطالب این کتاب عبارت است از:

ص: 7

سبک زندگی؛ 7. زمان؛ 8. پوشش؛ 9. تغذیه؛ 10. بهداشت؛ 11. ورزش.

ص: 8

ترویج نکردن پرخوری و شکمبارگی؛

پرهیز از دروغ؛

پرهیز از اغراق؛

10. پرهیز از فریب و نیرنگ؛

11. دادن اطلاعات کافی درباره محصول؛

12. سوء استفاده نکردن از یافتههای روانشناسی برای تسلط بر مخاطب؛

13. استفاده درست از جاذبهها؛

14. تبلیغ نکردن کالاهای زیانآور؛

15. مقایسه نکردن کالای خود با کالای رقیبان؛

16. بدگویی نکردن از کالای رقیبان؛

17. پرهیز از نمایش غیر واقعی کالا؛

18. پرهیز از تکرار زیاد تبلیغ برای کالاهای غیر ضروری؛

19. القا نکردن وابستگی آسایش و سلامتی در استفاده از یک کالا؛

20. نداشتن بدآموزی برای کودکان؛

21. سوء استفاده نکردن از سادگی و تحریک نکردن احساسات آنان؛

22. اجتناب از هدف قرار دادن کودکان در تبلیغات کالاهای مربوط به بزرگ سالان؛

23. پیشگویی از پیدایش احساس حقارت کودک در تبلیغات کالاهای مربوط به کودکان؛

24. پرهیز از تکرار زیاد تبلیغ مربوط به کودکان؛

ص: 9

25. استفاده از واژگان فارسی در تبلیغ کالا و پرهیز از اصطلاحات نامأنوس خارجی؛

26. استفاده نکردن از نامهای غربی برای کالاها؛

27. استفاده نکردن از زنان و دختران با هدف جذابیت بخشی آگهی؛

28. پوشش و آرایش متناسب با ارزشهای اسلامی و عرف جامعه؛

29. توهین نکردن به فرد، گروه، قشر یا قومیتی خاص؛

30. رعایت عفت کلام، ادب و احترام؛

31. نشان دادن عطوفت و رحمت به جای (خشونت و قساوت)؛

32. پخش نکردن روابط ناصحیح بین افراد خانواده؛

33. استفاده نکردن از نامهای مقدس و واژگان دارای بار ارزشی برای کالاهای نامرتبط؛

34. تبلیغ نکردن و نشان ندادن کالاهای حرام؛

35. تحقیر نکردن کالاهای ایرانی در برابر کالای خارجی؛

36. استفاده نکردن از موسیقیهای مبتذل؛

37. ترویج فرهنگ حفاظت از محیط زیست؛

38. تناسب زمانی میان پخش آگهی با نوع کالای تبلیغی؛

ص: 10

کسب و تجارت

صنعتکار، حسن، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1375، 240 صفحه.

کسب و تجارت در اسلام، شرایط ویژه ای دارد؛ چهارجوب آن مشخص شده و فقه اسلامی چهارچوب آن را تعیین کرده است. از این رو، باید بازرگانان و پیشه وران آن را بیاموزند، چنانکه امیرمؤمنان علی علیه السلام فرموده: «اَلْفِقْهُ ثُمَّ الْمَتْجَرْ».

اغلب، اهل بازار به علم اقتصاد آشناترند تا به مذهب اقتصادی. علم اقتصاد عبارت است از بحث در چگونگی دستیابی به بیشترین مقدار تولید با کمترین کار و سرمایه، در حالی که مذهب اقتصادی، اصولی است که انبیا و اوصیا از طرف خداوند برای انسان آورده اند که حافظ انسانیت و عدالت باشد. بر این اساس، اگر بخواهیم زندگی اقتصادی ما براساس اصول اسلامی باشد، باید در مرحله نخست، آداب و احکام دین را فراگیریم و سپس به آن عمل کنیم. نویسنده در کتاب اخلاق در بازار، با استفاده از آیات قرآن کریم و روایات امامان معصوم علیه السلام به بیان اصول اخلاقی کسب و کار پرداخته و نظریه اسلام درباره مالکیت را به اجمال بیان کرده است. سپس با استفاده از نظرات فقهی حضرت امام خمینی رحمه الله ، احکام کسب و تجارت را بازگو کرده است.

مهم ترین مطالب کتاب عبارت است از:

ص: 11

بخش سوم: تجارت

1. معنای تجارت؛

2. تجارت و اثر آن در رشد عقل اجتماعی؛

3. اقسام تجارت؛

4. تجارت و ارزش اضافی؛

5. سفارش امام علی علیه السلام به بازرگانان و صاحبان صنایع؛

6. ارزش مبادله و کنترل آن؛

7. خطرات و آفات تجارت؛

8. طرح یک برنامه اقتصادی یا «تقدیر معیشت».

ص: 12

3. نظام اقتصادی در حکومت اسلامی؛

4. نقش ولایت فقیه در مسائل اقتصادی؛

5. کلام آخر: توصیه به بازرگانان و تجار برای به وجود آوردن بازار اسلامی به معنای واقعی کلمه.

ص: 13

این پرسشها گرچه نخست، ساده و روشن به نظر میرسند، ولی از ابهام و پیچیدگی ویژه ای برخوردارند، و به اصطلاح، سهل ممتنع هستند.

نویسنده در این کتاب، با استفاده از دیدگاههای کلی درباره ارزش دنیا و در مواردی نیز با استفاده از آیات قرآنی به پرسش های اساسی درباره ارزش دنیا پاسخ گفته است. ازاینرو، نخست به جایگاه بحث درباره ارزش دنیا در آموزه های اسلامی پرداخته و سپس کلام و اخلاق را به عنوان دو بستر طرح موضوع ارزش دنیا معرفی کرده است.

پرسشهایی که نویسنده در این کتاب مطرح کرده عبارت است از:

1. آیا بهرهمندی از نعمتهای دنیا بسنده است؟

در این بخش، با مقایسه فقر، غنا و کفاف، الگوی مصرف از دیدگاه اسلام بیان شده است.

2. کار و ثروت، تا چه اندازه مطلوب و مفید است؟

نویسنده با بیان مقدمهای درباره اهداف اقتصادی اسلام، به بررسی الگوی کار و ثروت پرداخته است.

3) دنیای ناپسند کدام است؟

پس از روشن شدن این حقیقت که هیچ یک از مقولههای مصرف و کار و ثروت، مذموم و ناپسند نیستند، به این پرسش پرداخته میشود که دنیایی که در آموزه های دینی و وعظ های مذهبی، نکوهش شده، کدام است.

فهرست مطالب کتاب عبارت است از:

ارزش دنیا؟ (حیثیت ذاتی، حیثیت نسبی و مقایسهای)

ص: 14

1. دنیاگرایی، بهرهمندی هرچه بیشتر از مواهب دنیا

2. ترک دنیا برای آخرت؛

3. دنیا برای آخرت.

ص: 15

کمترین زمان صرف میکردند. بدین ترتیب، رشد سالاری و مسابقه رشد فراگیر شد.گرچه در این مسابقه، کشورهای متعددی به نرخ بالایی از رشد دست یافتند، بی کاری ، فقر و نابرابری کاهش یافت، ولی در مقابل، محیط زیست و منابع طبیعی آسیب دید و از همه مهمتر، بسیاری از ارزشهای والای انسانی و معنوی در تعارض با لوازم رشد، ضد توسعه دانسته و از رونق افتاد. در کشورهای اسلامی، این نوع نگرش به توسعه، در تعارض با ارزشهای بر گرفته از قرآن کریم و سنت قرار گرفت و به دلیل گرایش مردم به ارزشهای دینی، چندان توفیقی نیافت.

در این نوشتار، تنها «جایگاه ارزشها در توسعه» بررسی میشود و از آنجا که ارزشها هسته و اساس فرهنگ هر جامعهای را تشکیل میدهند، جایگاه فرهنگ در توسعه نیز تا حدودی آشکار میشود.

کتاب ارزش ها و توسعه، با بررسی جایگاه ارزشها در توسعه و بررسی دیدگاه قانون اساسی در این زمینه، گامی در زمینه درونی کردن الگوی توسعه برداشته است. همچنین، توصیه هایی برای برنامهریزان و طراحان الگوهای توسعه کشور داشته تا بدون شناخت دقیق مسائل فرهنگی جامعه، به ویژه ارزشها، به سوی اجرای الگوهای هر چند موفق دیگر کشورها یا دیگر سازمانهای بین المللی نروند و سرمایه مادی و معنوی و امکانات کشور را بیهوده صرف اجرای چنین الگوهایی نکنند؛ زیرا بسیاری از این الگوها بازدهی بسیار کم و گاه پی آمدهایی زیانبار برای کشور در بردارند.

این کتاب به سه بخش و هر بخش به چندین فصل تقسیم شده که مهم ترین عناوین آن عبارت است از:

ص: 16

ص: 17

پادشاهی در ایران، آمیزه ای از حرکت اقتصادی و نظامی توسعه محور در یک محیط سیاسی خاص بود؛ حرکت هایی که به پشتوانه نفت به اجرا درآمد. هدف حرکت ها تقویت و ایجاد تحول و ثبات سیاسی رژیم بود، ولی با فروپاشی رژیم پهلوی نشان دهنده دست نیافتن به این اهداف بود.

این نوشتار، نخست در سطح خُرد به تحلیل حرکت های اقتصادی و سپس به حرکت های نظامی حکومت پهلوی دوم می پردازد. در بخش نخست این کتاب به بررسی، تحلیل و شناخت اقتصاد ایران، برنامه ریزی جریان های توسعه ای اقتصاد و جهت گیری کلی و نتایج آن تا پایان حکومت پادشاهی در ایران میپردازد.

در بخش دوم، چگونگی تقویت ساختارهای نظامی کشور بررسی شده است. نویسنده در بخشهای مختلف این کتاب، توضیحی نظری یا ارجاعی برای نوشتهها و نظر صاحب نظران داشته است.

مهمترین فهرست مطالب کتاب عبارت است از:

ص: 18

5. گذری بر شاخههای مهم صنعت در ایران.

6. تحلیل عمومی موقعیت صنعتی ایران.

فصل چهارم: تحلیل توسعه اقتصادی ایران (1. کشاورزی و توسعه اقتصادی، 2. نفت و توسعه اقتصادی، 3. صنعتی شدن و توسعه اقتصادی در ایران، 4. صنعتی شدن و برنامههای توسعه).

ص: 19

حیدری نراقی، علی محمد، انتشارات مهدی نراقی، 1388، 158 صفحه.

در نظام اقتصادی اسلام، برای پر کردن شکاف میان زندگی فقیر و غنی و نیز از بین بردن محرومیت و فقر از جامعه، راه حلهایی وجود دارد که در صورت به کار بستن آن به یقین، در کوتاهترین مدت، جهان شاهد نابودی این پدیده شوم حیات بشری خواهد بود و تحریم اسراف یکی از آن راه حلهاست.

خداوند متعهد شده تا روزیرسان تمامی انسانها باشد، پس در حقیقت مالی که به دست جامعه یا انسان اسراف پیشه به نابودی کشیده میشود، حق انسانهای گرسنه و درماندهای است که گروهی آن را پایمال میکنند.

در برخی آیات قرآنی تقوا و عمل به دستورهای الهی، راه فراگیر شدن روزی و افزایش نعمتها شمرده شده است. بر این اساس، اسراف از آنجا که عملی بر خلاف تقوا و ناشی از ستمپیشگی انسان است، افزون بر اینکه موجب نابودی امکانات زندگی و استمرار محرومیت نیازمندان است، زمینه غضب خداوند و نیز سلب نعمت از فرد و جامعه را فراهم میکند. نویسنده در این کتاب از طریق آیات قرآنی و روایات ائمه معصومین(علیهم السلام) و نظریهها و سخنان علمای دین به بحث و بررسی موضوع اسراف پرداخته است.

فهرست مطالب مهم در این کتاب عبارت است از:

ص: 20

چگونگی کسب مال و مصارف آن، انفاق مسرفانه، ثروت در راه انسانیت، مفهوم ثروت از نظر اسلام، قناعت و اکتفا کردن به قدر نیاز، ارزشمند بودن عزت نفس، اسراف در مسکن، اسراف در نان، قحطی زمان حضرت دانیال علیه السلام ، مصرف نان، معنای فساد، اسراف و فساد، اسراف؛ زمینه ساز فساد، اسراف به صورت انفاق، نهی از غرق شدن در مصرف، فسادکنندگان در زمین، تدبر نهی از تبذیر، اسراف در تولید و واردات، امت مسلمان و اسراف گران، حاکمیت اسلامی و مسرفان، نظم و اعتدال در مصرف، ضوابط مهمانداران، مبارزه با اشتغال، سختگیری بر اهل و عیال، تجاوز به حقوق دیگران.

ص: 21

کم خوری، مضرات پرخوری، سیره امام صادق علیه السلام .

ص: 22

بیشتر واژههای مورد بحث در این کتاب، از دیدگاه ادیبان و لغت شناسان بررسی شده و آن گاه در فصولی متناسب با سرفصلهای مستفاد از همان آثار فرهنگی و وحیانی، رهنمودهای زندگیپرداز، برجسته گردیده است تا فرهنگ اصیل قرآن و سنت رواج یابد.

فهرست تفصیلی مطالب کتاب عبارت است از:

مقدمه، واژه شناسی، اقتصاد، قوام، قناعت، رزق، زهد، تمتع، اسراف، تبذیر، تقتیر، احتکار، اختلاس، تکاثر، یادداشتها.

ص: 23

تفسیر فساد، شیعه کیست؟، نشانههای مسرف، گدایی، پاداش زائر امام، اندازه آب وضو یا غسل، مردم اهل و عیال خدایند.

ص: 24

ص: 25

فصل سوم _ مصارف حقوقی: هزینه همسر، هزینه فرزندان و والدین، هزینه دیگر خویشان، هزینه نگه داری حیوان، رد مظالم.

فصل چهارم _ مصارف اخلاقی: جود و سخاوت و اندازه آن، میهمان داری، پذیرایی از مصیبت دیدگان و صاحبان عزا، کمک به گدایان و مسئله تکدی گری.

فصل پنجم _ مصرف انرژی: مصرف برق و اسراف فرافردی، مصرف گاز، توصیه ها در زمینه صرفه جویی برق و گاز.

فصل ششم _ هزینه های مسکن: اسلام و خانه وسیع، اسلام و آپارتمان نشینی، ویژگی های مسکن مطلوب.

فصل هفتم _ مصارف پوششی: اندازه پوشش (در بانوان، سالخورده ها، دختران)، پوشش و مسئله اسراف، لباس شهوت، رنگ پوشش، سفید، رنگ برتر.

فصل هشتم _ مصارف رفاهی: اسلام و رفاه، رفاه و زهد، رفاه و بهره مندی به اندازه کفاف.

فصل نهم _ مصارف تفریحی: تفریح و تفرج از نگاه دین، اندازه شادی و تفریح، چگونگی استفاده از وقت (وقت و عبادت، وقت و معیشت، وقت و تلذذ، وقت و مطالعه، وقت و خواب).

فصل دهم _ مصارف آرایشی و تجملی: وضعیت بحرانی آرایش در جامعه، اندازه آرایش مقبول، استعمال عطر و اندازه آ ن.

فصل یازدهم _ مصارف تشریفاتی: ولیمه (ولیمه عروسی، ولیمه تولد فرزند، ولیمه بازگشت از سفر، ولیمه خرید خانه، ولیمه جشن تولد)، اندازه ولیمه، عقیقه، بزرگداشت اموات.

ص: 26

ص: 27

در قالب یک کتاب که متضمن چهار فصل است، در اختیار علاقمندان قرار گرفت.

ص: 28

و رسالت آدمی، نسبت ماده و معنا و دنیا و عقبا، 6. درآمدی بر نظام فلسفی اقتصاد اسلامی: اصل توحید، مفهوم توحید، انسان از نظر اسلام، عدالت و مفاهیم اقتصادی، بهره گیری از منابع اقتصادی، اصل مالکیت، تکاثر ثروت، ربا، مصرف، توسعه و رشد.

ص: 29

در این فصل سه مقاله به شرح زیر آمده است:

1. جایگاه صنعت نفت در توسعه اقتصادی کشور.

2. رویکرد برنامه ریزی رسمی و بهره وری نیروی انسانی در شرکت های ایرانی فعال در بورس.

3. راهبردهای اقتصادی در کشورهای اسلامی (تأکید بر اندونزی و مالزی).

ص: 30

3. عدالت اقتصادی در نظام اسلامی و راهکارهای تحقق آن در جامعه: جایگاه عدالت اقتصادی در شرایع الهی، عدالت در مکاتب الهی قبل از اسلام، عدالت اقتصادی در قرآن کریم و سیره عملی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ، فلسفه تقسیم اموال عمومی و خصوصی در اسلام، عدالت اقتصادی در احادیث و سنت نبوی، عدالت اقتصادی از دیدگاه علی علیه السلام ، عدالت اقتصادی از دیدگاه دیگر امامان معصوم علیهم السلام ، نظام ایدئال اقتصادی و بشارت به تحقق آن در دوران امام مهدی علیه السلام ، رابطه اسلام با سوسیالیسم و کاپیتالیسم، معیار عدالت اقتصادی از دیدگاه اسلام، مفهوم حق.

4. آثار اقتصادی و اجتماعی، جای گزین نظام مشارکت به جای بهره وری: مزایای جای گزینی نظام مشارکت (1. کاهش هزینه های تولید، 2. افزایش سرمایه گذاری، 3. افزایش تولید و عرضه کل، 4. بالا رفتن سطح اشتغال، 5. کاهش سطح عمومی قیمت ها، 6. عادلانه تر شدن توزیع درآمد، 7. ثبات بیشتر اقتصاد، 8. بالا رفتن سطح رفاه عمومی، 9. هم سویی منافع، 10. تطابق با فطرت، 11. تطابق با عدل و قسط، 12. جلوگیری از سلطه سرمایه در روابط اقتصادی، 12. ارزش پیدا کردن نیروی انسانی)، انتقادات وارده: 1. کاهش پس انداز کل جامعه، 2. مشکل نظارت، 3. پایین آمدن انگیزه تولید.

5. عقلانیت و آینده توسعه یافتگی در ایران.

ص: 31

در این نوشتار، نویسنده افزون بر تبیین مفهوم و انواع توسعه، به برخی شبهاتی که مدعی ناسازگاری بخشی از فرهنگ و معارف اسلامی با توسعه هستند، پاسخ می دهد. در این بخش، مطالبی چون دنیاطلبی و آخرت طلبی، توکل، رزق مقسوم (روزی معیّن و معلوم)، قضا و قدر، قوانین اسلام و مقتضیات زمان بررسی شده است. مجموعه مباحث این اثر در سه فصل تدوین شده که عبارت است از:

ص: 32

عزت جامعه اسلامی در دست یابی به توسعه اسلامی، نظر اسلام نسبت به کار و تلاش به عنوان یکی از عوامل تولید، منع افراط و تفریط در کار، توصیه اسلام در زمینه انفاق لازم کارها، اهتمام به نظر و انضباط، آثار اقتصادی وجود نظم (امکان وفای به تعهدات و قراردادها، استحکام استواری امور، برقراری روحیه همکاری و دلگرمی در مسئولین اجرا و صاحبان سرمایه)، پی آمدهای بی نظمی.

ص: 33

ص: 34

اسلام می پردازد.

فهرست مطلب عبارت است از:

ص: 35

ص: 36

ثروت، تولید و روش های توزیع، بیشتر و گسترده تر شده است، به گونه ای که رشته فن خاصی به نام علم اقتصاد را به آن اختصاص داده اند.

مشکلات رشته اقتصاد، مانع از ایجاد عدالت اجتماعی و رفاه عمومی شده است. برخی از این مشکلات عبارتند از: چگونگی به دست آوردن مواد اولیه، تولید، توزیع و مانند آن.

آنچه بر مشکلات اقتصادی می افزاید این است که برخی متخصصان علم اقتصاد و سیاست گذاران اقتصادی، مسئله اقتصاد و معاش را از مسائل بزرگ دیگر جدا کرده اند. از سویی برخی حکومت ها از اقتصاد به عنوان ابزار سیطره بیشتر بر ملت خود و دیگر ملل استفاده می کنند. برخی به اشتباه تصور کرده اند همه مفاسد و مشکلات اقتصادی از مالکیت سرچشمه می گیرد. از این رو، به کلی مالکیت را نفی کرده اند. گروهی دیگر عامل مشکلات را «پول» می دانند و برخی نیز ریشه مشکلات را «ماشینیزم» و توسعه و تکثیر ماشین آلات جدید معرفی می کنند. البته عده ای نیز معتقدند همه مفاسد از اختلاف ها و امتیاز ها و استعدادهای انسانی سرچشمه می گیرد و برخی دیگر نیز «مدنیت و تمدن» را منبع مشکلات اقتصادی می دانند.

نویسنده بر این باور است با براندازی ریشه ها و عوامل و ایادی فساد و ستم از اجتماعات بشری و نابودی اسباب و عللی که موجب از بین رفتن حقوق می شود، می توان مشکلات اقتصادی را بر اساس آموزه های آسمانی _ اسلامی حل کرد.

سرفصل موضوعات این کتاب عبارت است از:

1. کاپیتالیسم؛ عامل اساسی فساد در جهان، با بیان نمونه هایی از مفاسد سرمایه داری، مبدأ مبارزه جهانی، بحران اقتصادی جهانی؛

ص: 37

2. کمونیسم یا کاپیتالیسم دولتی: این مباحث در این فصل از کتاب آمده است: در اردوگاه اشتراکیت کاپیتالیسم دولتی، وضع توده در رژیم کمونیسم، اشتباه بزرگ؛

3. فاشیسم؛ «راهی همانند کمونیسم»، نگاه فاشیسم به مالکیت، استبداد در حکومت فاشیستی؛

4. اسلام و گوشه ای از سیاست و سیستم اقتصادی آن.

مطالب این قسمت عبارت است از: اصل فطرت، قانون تحریم، راه های مشروع و غیر مشروع، برنامه اسلام، مالیات سالانه، قانون ارث؛ عامل توزیع ثروت، گوشه ای از یک نظام بزرگ، رژیم به هم پیوسته.

بخش دوم کتاب، مقاله اسلام و رباخواری، تألیف شیخ محمد ابوزهره است که سید هادی خسروشاهی آن را ترجمه کرده است.

عمده مطالب این مقاله عبارتند از: پیامبر در حجة الوداع چه گفت؟ ربای جاهلیت چیست؟

هدف؛ نابودی قدرت و نفوذ سرمایه است، علت تحریم ربا در اسلام، بحران های اقتصادی دلیل عدم صلاحیت وجودی رباست؛ صهیونیسم عامل شیوع ربا در اروپا، آیا ربا همان «اصفاف ماعفه» است؟، نظریه شیخ جاویش، نظریه شیخ محمد عبده، جبر زمان، سهام حرام _ سهام حلال، عقد مضاربه و عقد قرض.

ص: 38

چاپ دوم، 1358، 220 صفحه.

کتاب حاضر، مجموعه ای است از ترجمه دو کتاب و مقدمه ای از آیت الله سید محمدباقر صدر که در سه بخش تنظیم و تدوین شده است. بخش اول به ترجمه کتاب الانسان المعاصر و المشکلة الاجتماعیة و بخش دوم به ترجمه کتاب ماذا تعرف عن الاقتصاد الاسلامی و بخش سوم به ترجمه مقدمه دوم کتاب اقتصادنا اختصاص دارد. مطالب هر بخش عبارت است از:

ص: 39

مشکل اجتماعی، رسالت دین، 4. آزادی و تأمین اجتماعی از دیدگاه اسلام: آزادی در کاپیتالیسم و اسلام، آزادی در تمدن کاپیتالیسم، آزادی در اسلام، آزادی در زمینه های فردی، آزادی در زمینه های اجتماعی، آزادی های اجتماعی در اسلام و کاپیتالیسم، تأمین اجتماعی در اسلام و مارکسیسم.

ص: 40

نظام اقتصاد دولتی یا سوسیالیستی است. در مقابل این دو شیوه اقتصادی که به بلوک غرب و بلوک شرق مربوط است نظام اقتصادی اسلامی راه میانه را پیموده است. این نظام هم به مالکیت فردی احترام گذاشته و هم به تعاون سفارش کرده است. در نظام سرمایه داری، شکاف طبقاتی سبب می شود انسان، اجیر ثروت شود و در نظام سوسیالیستی، افراد حق هیچ گونه مالکیتی ندارند و توزیع ثروت صورت می گیرد.

کتاب حاضر در حقیقت، ترجمه ای از دو مقاله از اندیشمندان مسلمان مصری است که نویسنده، آن را ترجمه کرده است. قسمت اول کتاب با عنوان «اسلام و نظام های اقتصادی»، تألیف استاد ابوالاعلی مودودی است که اصل مقاله در 40 صفحه بوده و مباحثی از مؤلف و مترجم در متن و پاورقی افزوده شده است. فصل دوم کتاب، مباحثی درباره رباخواری و نظر اسلام درباره این پدیده است. اصل بحث مطرح شده در فصل دوم، از شیخ محمد ابوزهره، استاد دانشگاه قاهره است که در شماره 59 مجله العربی، چاپ کویت درج شده است.

در فصل اول کتاب، نظر اسلام در اقتصاد و نظام های اقتصادی بیان شده است. همچنین مطالبی درباره مشکلات اقتصادی و اسلام، کاپیتالیسم؛ عامل اساسی فساد جهان، کمونیسم یا کاپیتالیسم دولتی، فاشیسم؛ راهی همانند کمونیسم، اسلام و سیستم های اقتصادی آن تدوین یافته است.

فصل دوم کتاب، درباره رباخواری و اسلام است. در این فصل به این موضوع اشاره شده که عامل بحران های اقتصادی، وجود ربا در سیستم اقتصادی دنیاست. از دیگر سو، صهیونیسم، عامل شیوع ربا در اروپا معرفی و در بحثی استدلالی به این موضوع پرداخته شده که «آیا ربا همان اصناف

ص: 41

مضاعف مورد اشاره قرآن است.» همچنین درباره تأیید جبر زمان در معاملات و توجیه ربا بحث شده و درباره سهام حرام و سهام حلال یا جایز نیز مطالبی آمده است.

ص: 42

فرهنگی، علل سیاسی، راهکارها، اصلاح الگوهای کلان توزیع ثروت، بهینهسازی الگو و رفتارهای مصرفی، اصلاح و نوسازی نظام فرهنگی.

ص: 43

مبارزه با آن را روشن کند. مطالب این کتاب در چهار بخش آمده است:

ص: 44

نیاز نیازمندان، جلوگیری از درآمدهای نامشروع.

ج) پی آمدهای تعدیل ثروت در جامعه: 1. پی آمدهای فرهنگی (کاهش روحیه افزون طلبی، رشد معنوی جامعه، کاهش انحراف ها و فسادهای اجتماعی، شکوفایی استعدادها و پیشرفت علمی جامعه)، 2. پی آمدهای اقتصادی (حذف قفر، کاهش فاصله طبقاتی، رشد و توسعه اقتصادی)، 3. پی آمدهای سیاسی (کاهش روحیه اشرافی گری دولت مردان، حمایت مردم از حکومت، ثبات اجتماعی).

ص: 45

2. طرح یک نقشه اقتصادی کامل: تقدیر معیشت، لزوم طرح نقشه اقتصادی صحیح، هدف طرح اقتصادی مناسب، شناخت کامل فرهنگ و قوانین اقتصادی اسلام، شناخت کامل نحوه سیاست های دولت ها و قدرت های معاصر، شناخت انواع کالاها و خدمات.

3. مبارزه اسلام با اسراف: اسراف چیست؟، مرز نیازمندی ها، مراتب نیازمندی ها، نیازهای جامعه، شناخت مرزها، اسراف در راه های خیر، تبذیر، استفاده از قرآن، اسراف و آثار و عواقب آن.

4. پایه ها و اصول نظام اقتصادی اسلام: اصل مالکیت متنوع: مالکیت دولتی، مالکیت خصوصی، مالکیت عمومی: آزادی اقتصادی در چارچوب ارزش های اسلامی (آزادی در تولید و تحصیل ثروت، آزادی در افزایش دادن ثروت های موجود، آزادی در مصرف کردن اموال)، زیربنای سیستم سرمایه داری (آزادی = رشد تولید، آزادی = خواسته فطری).

5. فکر کاپیتالیستی و فکر اسلامی: تحصیل ثروت از راه های نامشروع: الف) اشیایی که ذاتاً نجس می باشد (خون، سگ، خوک، مشروبات الکی، ...).

ب) خرید و فروش اشیای متجنس که قابل پاک شدن نیستند.

ح) اشیایی که لحاظ شکل و کیفیت ساخت، طوری است که فقط در کارهای حرام به کار گرفته می شوند (بت ها، صلیب ها، آلات و ادوات لهو، آلات قمار، آلات غنا، ظروف طلا، ظروف نقره، مجسمه جانداران).

د) چیزهایی که خریدار و فروشنده قصد دارند آن را در راه حرام به کار گیرند (انگور برای شراب، چوب برای ساختن آلات قمار یا بت و صلیب، اجاره وسایل نقلیه برای حمل شراب و آلات لهو و لعب و غنا...).

ه) فروختن هر نوع کالا اعم از سلاح و نفت و غیره... و چیزهایی که دارای

ص: 46

منافع نیستند، پول دادن بر آنها کار غیرعقلایی محسوب می شود؛ مثل فروش مار و عقرب و میمون و خرس و... .

ز) کارهایی که ذاتاً حرام است: مجسمه ساختن، آلات شعبده و فریب و تدلیس یا نوشتن کتاب و مقاله گمراه کننده...، جادو و شعبده بازی، قمار، کهانت، ظلم و ربا و احتکار، هجو مؤمن، تقلب و...،

محدودیت اقتصادی در کادر ارزش های اسلامی، سرچشمه بودن محدودیت ذاتی.

6. نقش ولایت فقیه در مسائل اقتصادی: قلمرو قانون گذاری، ریشه کن ساختن فقر.

7. طرحی از کلیات مسئله سرمایه داری در اسلام: 1. راه حق و راستی در اقتصاد اسلامی، 2. نقش ولایت فقیه در تعالی جامعه، 3. دشمنان اسلام از چه می ترسند؟ 4. واژه سرمایه داری در مباحث اقتصادی و اجتماعی، 5. سیر و تحول نظام سرمایه داری (جنگ های صلیبی، توسعه صنایع، اکتشافات بزرگ جغرافیایی)، 6. مشخصات سرمایه داری مبانی حقوقی (احترام مالکیت خصوصی، اصل احترام مالکیت سرمایه داران)، 7. مالکیت اسلامی، 8. مبانی نفسانی و انگیزه های درونی کسب مال و ثروت در اسلام و نظام سرمایه داری، 9. ویژگی های سیستم سرمایه داری: نیروی باطنی، نیروی خارجی، کارتل (کارتل های ملی، بین المللی)، تراست ها، 9. مفاسد سیستم سرمایه داری: اختلاف فاحش طبقاتی، رواج ظلم و بیدادگری، نظر اسلام در مورد ظلم به کارگر، شیوع فساد و فحشا، میکروب های سلطه سرمایه داری، نخستین گام ها به سوی فحشا، ایجاد سلطه استعمار، پایه استعمار در سیستم سرمایه داری، استعمار به خاطر بازاریابی، غارت چند جانبه.

ص: 47

ص: 48

مخفی، نقش مواد معدنی در دستگاه بدن انسان، مرگ و میر ناشی از گرسنگی، استراتژی جدید امپریالیسم با حربه مواد غذایی، اشاره به مسئله غم انگیز فقر، گرسنگی «مواد معدنی»، زیان های کمبود فسفر، کم خونی بیماری مصیبت بار فقیران، بحران گرسنگی و سوء تغذیه در کشورهای استعمارزده، پاکستان فقیر و تسلیحات مدرن، امریکای لاتین و فقر اقتصادی، گرسنگی مخفی و فقر غذایی، ابتلائات جوامع بشری، ویتامین های شناخته شده و مهم ترین ویتامین ها، عوارض شوم و مرگ آفرین کمبود ویتامین، کشورهای امریکایی و وضعیت وخیم غذایی، کمبود ویتامین هر سال میلیون ها نفر را به کام مرگ می کشاند، بیماری برص و امراض دیگر در نتیجه کمبود ویتامین ها، وضع اسفناک کودکان در کشورهای جهان سوم، فحشا در میان کودکان فقیر، ریشه یابی علل فقر و گرسنگی، نظریه مالتوس (رابطه فقر با ازدیاد جمعیت)، مالتوس گرایان جدید، آیا عده افراد بشر رو به به تزاید است، فقر فرهنگی، امپریالیسم و تبلیغ اندیشه قضا و قدر، افریقا، استعمار و... .

ص: 49

عناوینی که با عنوان اقتصاد اسلامی مطرح می شود، نخست تعریف شود. سپس آنچه دین مقدس اسلام از یک مسلمان انتظار دارد، مطرح شود و نظر شرع مبین اسلام درباره مباحث اقتصاد اسلامی بیان گردد. موضوعاتی همچون مالکیت، سرمایه، تولید، منابع طبیعی و نحوه استفاده از آن در امر معاش و اقتصاد یک مسلمان و جامعه اسلامی مطرح است. در همین زمینه، نویسنده درباره برخی مسائل اقتصادی مانند توحید، توزیع، کار، مالکیت، منابع و زمین بحث کرده است.

مهم ترین عناوین کتاب عبارت است از: تعریف علم اقتصاد که ریز موضوعاتی مانند کالای سرمایه ای و کالای مصرفی نیروی کار، تقسیم کار، توزیع محصول ملی و تولید و ارزش تولید با عنوان تعریف علم اقتصاد آمده و نویسنده به شرح آن پرداخته است. فهرست دیگری از مطالب این کتاب به موضوع «تولید و مالکیت» اختصاص دارد که در آن به مسائلی چون هدف تولید، نقش تولید در جوامع انسانی، افزایش استاندارد مصرف و تولید و بازاریابی، اعتدال گرایی در مصرف، احترام به مالکیت فردی و اصل عدم تمرکز در سرمایه گذاری پرداخته شده است.

عنوان پایانی این کتاب، «ارزش واقعی کار، مالکیت و حقوق کارگر و کشاورز» است که به موضوعاتی مانند منابع طبیعی پیکار با زمین خواری، حیات زمین و نتیجه گیری ره آورد اقتصاد سالم اشاره شده است.

ص: 50

185 صفحه.

اثر حاضر، مجموعه ای از آثار شهید مظلوم، آیت الله بهشتی است که با تلاش شورای احیای آثار آن اندیشمند بزرگ اسلامی، تدوین و تنظیم شده و مشتمل بر پنج بخش است.

1. مالکیت در اسلام: تعریف مالکیت، تعریف مال و ملک، مالکیت خدا ومنشأ آن، حدود مالکیت خدا، مالکیت انسان، منشأ و حدود آن، منشأ مالکیت انسان (کار مولد و خلاق، حیازت، خدمات)، سه منشأ دیگر پیدایش مالکیت (مبادله، تجارت، بخشش، انتقال قهری)، انواع مالکیت، آثار مالکیت، اسراف و اتلاف سرمایه، انواع سرمایه، سهم کار و سرمایه، سوددهی در اشکال سه گانه سرمایه، دیدگاه اسلام در مورد سود و سرمایه بازرگانی، بیع و ربا، سود و نرخ تورم، اجاره، مزارعه، مساقات، مضاربه، مشکلات اقتصادی و راه حل آنها.

2. بانک داری و قوانین مالی اسلام: ربا در اسلام، بانک و فعالیت های آن، مؤسسات شخصی یا گروهی قرض الحسنه، بانک های دولتی.

3. مالیات در اسلام: مالیات در اسلام، چگونگی وضع مالیات ها.

4. ابعاد اساسی در بخش اقتصاد قانون اساسی: هفت بعد اصلی در بخش اقتصاد و امور مالی قانون اساسی (مبارزه با فقر و تأمین نیازهای اساسی هر فرد، آزاد نگه داشتن بخشی از وقت هر انسان برای خودسازی و رشد تعالی معنوی، اعتدال در مصرف، حفظ آزادی انسان در رابطه با عامل اقتصاد، تأکید بر استقلال اقتصادی کشور، تأکید بر تکامل فنی و صنعتی، برقراری عدل اقتصادی نسبت به بی عدالتی هایی که درگذشته صورت گرفته است).

اصل چهل و سوم: مبارزه با بی کاری، اشتغال کامل، هدف از بند دوم.

ص: 51

اصل چهل و سوم قانون اساسی، بند سوم، شرکت افراد در مسائل اجتماعی، افزایش مهارت و ابتکار، پرسش و پاسخ.

5. بیمه های اجتماعی: تعریف بیمه، ابعاد گوناگون امنیت، مبانی فقهی و اسلامی بیمه های دولتی، مفهوم بیمه در اقتصاد اسلامی.

ص: 52

پایههای الگوی جدید اقتصاد توسعه نیز به وجود آمد. این پایهها هم به لحاظ نظری، قوی و هم از نظر سیاستگذاری بسیار مناسب هستند. همین امر سبب شده است تا الگوی جدید توسعه جای گزین الگوی قدیمی شود و این جای گزینی، برای اقتصاددانان رشته توسعه خوشایند بود.

نویسنده، نخست در فصل اول، به طرح اقتصاد توسعه اشاره کرده و در هفت فصل بعد، جزئیات آن را شرح داده و نظریههای مربوط به توسعه را دستهبندی کرده و درباره هر دسته در یک فصل بحث کرده است. وی برخی مطالب را نیز در چندین فصل بهصورت تکراری آورده و هر بار از یک جنبه به مطلب نگریسته است تا همه جوانب قضیه روشن شود.

فهرست مطالب در کتاب عبارت است از:

ص: 53

پول.

ص: 54

خانواده، نخستین سازمان اجتماعی است که فرد در آن زندگی میکند. در تمامی جوامع، اعم از ابتدایی، درحال توسعه، عقب مانده و توسعه یافته، خانواده مهمترین عامل تولید و توزیع کالا و خدمات در جامعه است.حمایت در برابر بیماری و دیگر خطرها و آماده سازی فرد برای احراز مشاغل (تربیت نیروی انسانی آینده جامعه) بر عهده خانواده است. ازاینرو، اقتصاددانان، خانواده را بنیان زندگی اقتصادی جوامع میدانند. هرچند اقتصاددانان کلاسیک، پیش از جنگ جهانی دوم، هریک برای خانواده نقشی مهم قائل شدهاند، ولی پس از جنگ جهانی دوم بود که اقتصاددانان به تحلیل رفتار اقتصادی خانواده پرداختند، به گونه ای که امروزه هیچ یک از جنبه های زندگی خانوادگی از نظر اقتصاددانان دور نمانده است. نویسنده در این کتاب به موضوعات بسیار خصوصی خانوادگی مثل ازدواج، روشهای کنترل باروری و بیان انواع آن تا موضوعاتی مانند عوامل تعیین کننده تعداد فرزند، سرمایهگذاری در آموزش فرزندان، تعداد ساعت کار، مصرف در خانواده و انواع آن، بودجه خانواده، راههای مقابله با حوادث در خانواده پرداخته است.

فهرست مطالب این کتاب عبارت است از:

ص: 55

مصارف مختلف را با یکدیگر جای گزین کنیم؟ تفاوت در سلیقه و ترجیحات خانواده، مفهوم هزینه فرصت (واقعی)، چگونه درآمد خود را بین مخارج مختلف خانواده تقسیم کنیم؟ چگونه هزینه خانواده را به حداقل مقدار ممکن برسانیم؟ بهرهوری را در خانواده چگونه افزایش دهیم؟ چگونه درآمد را به مصارف مختلف تخصیص دهیم؟ اقتصاد خانواده از چه طریق با سایر واحدهای اقتصادی رابطه برقرار می کند؟

ص: 56

ب) درآمد حاصل از سرمایه؛

ج) سپرده های کوتاه مدت؛

د) سپردههای بلندمدت؛

ه) سپردههای ارزی؛

ص: 57

ص: 58

ج) مالکیت در نظام اقتصادی اسلام (فرق میان مکتب اقتصادی و علم اقتصاد، راه حل مشکل اقتصادی چیست؟، تفسیر درست زندگی، تربیت انسان، دیدگاه اسلام نسبت به مال و ثروت، کار، هم ردیف جهاد، مقام کارگر، نقش حکومت در اقتصاد اسلامی.

ص: 59

اقتصادی دولت، پاسداری از حقوق ضعیفان، رهبران هم ردیف مستمندان و...).

ص: 60

شیوه تولید (فئودالیسم یا استبداد)، تحولات قرن نوزدهم، انقلاب مشروطه و پس از آن.

ص: 61

بررسی چگونگی علل و زمینه های تحولات اقتصادی و سیاسی و سیاست های اعمال شده در زمینه این تحولات و همچنین بررسی اثر اقتصادی و اجتماعی این سیاست ها لازم و مفید به نظر می رسد. این بررسی ها می تواند مبنایی برای تحلیل استراتژی های سیاسی و اقتصادی کشور در سطح کلان باشد. این موضوع ها در چارچوب رشته ای علمی با عنوان اقتصاد سیاسی قابل طرح است.

هدف از تهیه این رساله، کوشش علمی در بررسی جنبه هایی از اقتصاد سیاسی ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی است. این پژوهش، تحقیقی توصیفی و علمی است و مشاهدات عینی، مطالعه کتاب های گوناگون و مصاحبه با صاحب نظران درباره فرآیندهای اقتصادی و سیاسی ایران، پشتوانه این پژوهش بوده است. در این کتاب از روش های آماری و اقتصادسنجی استفاده نشده است.

فهرست مطالب کتاب عبارت است از:

ص: 62

ص: 63

این زندگی آمده است. از دیگرسو از مسائل مهمی که امروزه مراکز علمی جهان اسلام با آن روبه رو هستند، تنش میان برخی دستاوردهای علوم انسانی برخاسته از تفکر فلسفی غرب و ارزش های اسلامی است که از اختلاف برداشت از «انسان» و نحوه نگرش و تعریف او سرچشمه می گیرد. از آنجا که نظریههای رایج و مطرح شده در کتاب ها و مجامع اقتصادی، در مجامع غیر اسلامی تکامل یافتهاند، با ساختار جوامع اسلامی تناسب ندارند. کتاب افزون بر الگوسازی اقتصاد کلان اسلامی، ویژگیهای متعددی را تبین می کند که استقلال و تمایز اقتصاد اسلامی را نشان میدهد. بررسی حاضر در زمینه پول، ویژگی تقاضای پول را در اقتصاد اسلامی از نظر نقش آن برای انفاق در راه خدا و ناچیز بودن نقش آن برای سفته بازی روشن میسازد. نویسندگان این کتاب، بر این باورند که هدف نهایی در اقتصاد اسلامی، باید عبودیت خداوند سبحان باشد و اقتصاد اسلامی، بر اساس توازن میان روح و جسم، دنیا و آخرت و فرد و جامعه است.

بیشتر فصلهای این کتاب، دربردارنده دو قسمت نظری، و ریاضی (نموداری) است. بخش نظری دامنه گسترده ای را که شامل بیشتر نظریههای اساسی در موضوع همان فصل است، مطرح میکند، ولی بخش ریاضی، مبانی اساسی در الگوسازی عملی و سنجشی که فهم حقیقت را آسان و استنباط و استخراج میکند.

مهم ترین فصول و موضوع های این کتاب عبارت است از:

ص: 64

2. فرق بین علم و نظام؛

3. نظام اقتصادی اسلام؛

4. روش بررسی اقتصاد اسلامی؛

5. خلاصه.

ص: 65

5. مشروعیت مالیاتها و استقراض؛

6. الگوی تحلیلی بودجه دولت؛

7. خلاصه.

ص: 66

ص: 67

فصل چهارم: سرمایه گذاری در تجزیه و تحلیل درآمد ملی.

فصل پنجم: سرمایه گذاری و اصل شتاب.

فصل ششم: هزینه های دولت و بازرگانی خارجی در تجزیه و تحلیل درآمد ملی.

فصل هفتم: نظریه پول و نرخ بهره.

فصل هشتم: تعادل عمومی.

فصل نهم: سیاست های پولی و مالی.

فصل دهم: نظریه تعیین درآمد ملی: مقایسه اقتصاد کلاسیک با اقتصاد کینز.

فصل یازدهم: درآمد ملی و سطح قیمت ها.

فصل دوازدهم: نظریه های تورم.

فصل سیزدهم: نظریه های رشد اقتصادی.

ص: 68

است.

ص: 69

پایه های فکری نظریه آزادی اقتصادی: آزادی، وسیله محقق ساختن مصالح عمومی است، آزادی؛ علت رشد تولید است، آزادی؛ بیان اصیل شخصیت انسانی است.

ص: 70

این اثر، جلد دوم کتاب بررسی هایی درباره مکتب اقتصادی اسلام است که در آن تلاش شده است به کمک مفاهیم اقتصادی اسلام و سیستم حقوقی آن، مکتب اقتصادی اسلام معرفی شود. این بررسی مرحله دارد که مرحله اول، پایه و بستری برای مرحله دوم محسوب می شود. مرحله اول شامل جمع آوری احکام، مفاهیم و قواعدی است که در مرحله دوم با معلومات حاصل از آنها، تفسیری تئوریک و یک پارچه که مبیّن سیستم اقتصادی اسلام باشد، به عمل آمده است. عناوین مطالب این مجلد عبارت است از:

الف) روش کشف سیستم اقتصادی: مکتب اقتصادی و اسلام، رابطه مکتب با قانون، رژیم مالی و مکتب اقتصادی.

ب) نقش مفهوم ها در اکتشاف: نقش آزادی نظر قانونی در تنظیم امور اقتصادی، اجتهاد و شخصیت مجتهد (توجیه واقعیت ها، گنجاندن نص در چارچوب محدود، تجرید دلیل قانون از شرایط و مقتضیات مربوطه، موضع گیری قبلی در برابر نص).

ج) نظریه توزیع قبل از تولید: دو زمینه توزیع: 1. منابع مادی توزیع، 2. ثروت های تولید شده.

عوامل اصلی تولید: طبیعت، سرمایه، کار و مدیریت، اختلاف مکتب های اقتصادی درباره توزیع ثروت های طبیعی، منابع طبیعی تولید: زمین، مواد معدنی، آب های طبیعی، سایر ثروت های طبیعی، ادله مالکیت عمومی، گفت وگو درباره ادله مالکیت خصوصی، وضع زمین میته در حال فتح، نتیجه اختلاف شکلی مالکیت، نقش احیا در اراضی موات، زمین آباد طبیعی در زمان فتح، زمین هایی که سکنه اش در اثر دعوت مسلمان شده اند، زمین صلح، سایر اراضی دولتی، حدود سلطه خصوصی در زمین، نظریه عمومی اسلام

ص: 71

درباره زمین، عقیده مخالفین مالکیت ارضی، عنصر سیاسی مالکیت زمین، مواد اولیه زمین، معادن باطنی (معادن باطنی نزدیک به سطح زمین، معادن باطنی مستقر).

د) اقطاع در اسلام: اقطاع در اراضی خراجی .. در اسلام، آب های طبیعی، سایر ثروت های طبیعی.

ه) توزیع قبل از تولید: منشأ حق بودن کار اقتصادی در اسلام، دو جنبه حیازت، تمایز کارهای اقتصادی از یکدیگر: چگونگی پیدایش حقوق خصوصی بر پایه کار، کارگر، مالک محصول کار خویش، اساس تملک در ثروت های منقول، نقش حیازت در ثروت های منقول، تعمیم نظری اصل حیازت، مطالعه تطبیقی نظریه اسلامی، طسق و تفسیر نظری آن، تفسیر اخلاقی مالکیت در اسلام، محدودیت زمانی حقوق خصوصی.

و) نظریه توزیع پس از تولید: مبانی تئوریک توزیع عوامل تولید، نظریه توزیع در اقتصاد سرمایه داری، پدیده ثبات مالکیت در نظریه، جدا بودن مالکیت از ارزش مبادله، اصول کلی پرداختن اجرت عوامل مادی، نقش مخاطره در اقتصاد اسلامی، دلایل طرفداران مکتب سرمایه داری در مورد بهره و انتقاد آن، محدودیت اختیارات مالک در انتفاع.

ز) نظریه تولید: تولید دو جنبه دارد: ذهنی، عینی، رشد تولید، وسایل رشد تولید، ابزار قانونی، سیاست اقتصادی رشد، مفهوم ثروت، ارتباط افزایش تولید با نحوه توزیع، نظر اسلام نسبت به مشکلات اقتصادی، رابطه تولید با توزیع، تولید و تأمین عادلانه توزیع، رابطه تولید و تجارت، مفهوم تجارت، نصوص مربوط به مفهوم تجارت، مقررات مربوط به تجارت، تولید برای چیست؟، نظریه سرمایه داری، نظریه اسلام.

ص: 72

ح) مسئولیت دولت در اقتصاد اسلامی: تأمین اجتماعی، توازن اجتماعی، اصل دخالت دولت، دلیل قلمرو آزادی نظر قانونی، نقص محسوب نشدن آزادی نظر قانونی.

ص: 73

در اقتصاد از دیدگاه امام خمینی رحمه الله .

فصل چهارم _ امور مالی و پولی: مالکیت، مالیات و وجوهات، بانک و بهره بانکی (ربا).

ص: 74

محرومیت (فقر و محرومیت عمومی، فقر و محرومیت شهرها و روستاها).

بخش چهارم _ عملکرد اقتصادی جمهوری اسلامی

خدمات انجام شده برای کل کشور، خدمات انجام شده برای محرومین و روستاها.

ص: 75

مستکبرین.

بخش چهارم _ رفاه و مرفهین

1. اسلام و رفاه، 2. رفاه مثبت و ممدوح، 3. رفاه منفی و مذموم.

بخش پنجم _ سرمایه داری و سرمایه داران

1. اسلام سرمایه داری و سرمایه داران، 2. روحانیت، سرمایه داری و سرمایه داران، 3. کاخ نشینان و سرمایه داران.

ص: 76

کارخانه ها، اخلال در خدمات دولت، ماهیت و اهداف اخلال گران اقتصادی)، 6. صبر و تحمل و مشکلات اقتصادی (استقامت در برابر کمبودها و مشکلات اقتصادی، استقامت در برابر محاصره اقتصادی دشمن، انبیاء و اولیای الهی و صبر و تحمل مشکلات اقتصادی)، 7. تخصص و تکنولوژی (تخصص و تکنولوژی در دوران طاغوت، انقلاب اسلامی و تکنولوژی، انقلاب اسلامی، تخصص و متخصصین، تخصص و تعهد)، 8. پرهیز از مصرف زدگی و تجمل.

ص: 77

بخش اول _ کشاورزی

اهمیت کشاورزی، اسلام و کشاورزی، بازسازی و توسعه کشاورزی، خودکفایی و کشاورزی، اهمیت و ارزش کشاورزان، دولت و کشاورزی.

بخش دوم _ منابع طبیعی

معادن و منابع طبیعی، نفت، تولید و صدور نفت، نفت و سیاست، کارگزاران صنعت نفت.

ص: 78

بخش دوم _ گرانی و گران فروشی.

بخش سوم _ امور مالی

1. بیت المال مسلمین، 2. مالیات، 3. وجوه شرعیه (الف) مصارف وجوه شرعیه، ب) اجازات مربوط به وجوه شرعیه)، 4. عبادات مالی.

بخش چهارم _ امور پولی و بانکی

1. اسلامی شدن بانک ها، 2. ربا و بهره، 3. ارز.

ص: 79

مالکیت ثروت های طبیعی: (معدن، آب ها)، تولید، سرمایه گذاری، توزیع، عدالت، مساوات، تأمین اجتماعی، مشکل اقتصادی.

فصل دوم: سیاست های اقتصادی، دخالت دولت و وظایف آن، اهداف سیاست اقتصادی: الف) سیاست های مالی (1. سیاست در بیت المال، سیاست های مالیاتی: نرم خویی و ملاطفت، ترک تجاوز و تعدی، بخشودگی مالیاتی به نیازمندان، رعایت مساوات، در اخذ مالیات، سیاست نقدینگی، سیاست قیمت گذاری، سیاست کمک های مالی، سیاست انفاق، 2. سیاست تولید، 3. سیاست نظارت و بازرسی.

ص: 80

(علاقه مند به علم، نیروی کار، علاقه مند به خیّر، هدایت درست هزینه ها، عوامل پیشرفت، احساس مسئولیت جمعی)، توسعه منابع انسانی: (انسان توسعه گرا، منابع طبیعی)، موانع توسعه: (بی کاری، عدم آگاهی، عدم بهره برداری)، عوامل مؤثر در توسعه: (سرمایه، مدیریت مناسب، بهره برداری از روش های نوین)، عوامل جانبی توسعه: (فکر و اندیشه، تعاون و همکاری، سیاست و امنیت، وضع قوانین، نوآوری و ابتکار).

ص: 81

بزرگ و نوین، صنایع نفت و گاز، پتروشیمی و معادن بررسی می شود. در فصل سوم؛ به زیربنای اقتصادی کشور مانند برق، سدسازی، حمل و نقل، بنادر و مانند آن پرداخته شده است. در فصل چهارم نیز بیمه و تأمین اجتماعی با نگاهی به گذشته مطرح شده است. در فصل پنجم نظام بانکی و بانک داری از دوران گذشته تا به امروز بررسی شده و در فصل ششم به بازرگانی خارجی ایران شامل صادرات و واردات پرداخته شده است.

فهرست مطالب کتاب عبارت است از:

ص: 82

ص: 83

تحول نظام بانکی از سیستم بهره به سیستم مورد قبول اسلام بود تا اینکه با کوشش پیگیر شماری از اقتصاددانان کشور و دوستداران احکام اسلام و قرآن، قانون عملیات بانکداری بدون ربا تهیه شد. نویسنده در این کتاب نخست به تاریخچه عملیات بانکداری بدون ربا، ماهیت حقوقی و عملکرد بانکداری ایران پیش از انقلاب مروری، کوتاه داشته است. سپس تحولات نظام بانکی پس از انقلاب را تا رسیدن به قانون بانکداری بدون ربا بررسی کرده است. پس از آن با تشریح عملیات بانکداری بدون ربا، به بررسی عملکرد پانزده ساله آن پرداخته و در پایان با اشاره به اشکالات نظری و اجرایی، پیشنهادهای اصلاحی خود را برای تقویت آن بیان کرده است.

فهرست مطالب این کتاب عبارت است از:

ص: 84

اجتناب از حقیقت ربا، سوددهی، جذب سپرده های بانکی، تخصیص منابع بین بخش های مهم اقتصادی.

ص: 85

ص: 86

نظر فلسفی، اصول مالکیت در غریزه بشر و حیوان، حدود مالکیت اجتماعی و قانون، قانون عادلانه، اسلام و عدالت اجتماعی، معنای عدالت اجتماعی، عدالت اصل بزرگ اسلامی، اقسام عدالت، اقدامات اسلام برای برقراری عدالت، اسلام و حقوق فطری، تفاوت منطق الهی با مادی، تأثیر اصل عدالت اجتماعی در فقه، رابطه حق و عدل، تفاسیر عدالت، اقسام نسبت انسان با حق.

مسئله مالکیت و مقام انسان در سوسیالیسم و سرمایه داری، نظر علامه طباطبایی درباره ثروت های جهان، رابطه کار و مالکیت حق اجتماع بر انسان و بر کار او، حدود حق جامعه در کار فرد، حدود اشتراک اسلامی.

ص: 87

این کنگره، در اثر حاضر آمده که عناوین هر یک عبارت است از:

1. کلیات: مقدمه، پیام، گزارش تحلیلی دبیر کنگره، اهداف تحلیل (مبانی اندیشه، شناخت ویژگی های اندیشه، شناخت آثار و نتایج اندیشه ها)، مواد تحلیل (مبادی عقیدتی، پیام ها و سخنرانی ها و نوشته ها، عمل و سیره، نقل قول ها)، معیارهای اصلی تحلیل (زمان، بیان، مخاطبان و ویژگی های آنها، علت صدور بیان، مکان ارائه مطالب، نتایج قابل پیش بینی مترتب بر بیان مطلب از طرف حضرت امام رحمه الله ).

2. اندیشه جنگ فقر و غنا: جنگ فقر و غنا به مثابه الگوی راه گشای توسعه ملی، سوابق نظری و تجربی کشورهای پیشرفته، سوابق نظری و تجربی کشورهای توسعه نیافته.

3. اقتصاد از دیدگاه امام خمینی رحمه الله .

4. عدالت اجتماعی از دیدگاه امام خمینی رحمه الله : ضرورت قانون و حکومت، اختلاف حکومت ها در حدود عدالت خواهی، مشکل حکومت های غیرخدایی، ویژگی حکومت اسلامی، مرزهای عدالت اجتماعی، ابعاد عدالت در حکومت اسلامی، تأثیر هدف های اصلی در تبلور هدف های فرعی، هماهنگی مفهوم عدالت با مفهوم عبادت در کارآمدی نظام اسلامی، رابطه عدالت اجتماعی با عدل الهی، مسئولیت های حاکم و حکومت اسلامی.

5. توسعه و عدالت از دیدگاه حضرت امام خمینی رحمه الله : مفهوم توسعه یافتگی، اهداف توسعه، اهداف اقتصادی توسعه از دیدگاه امام رحمه الله (پیشرفت اقتصادی،، رشد کشاورزی، رفاه اقتصادی جامعه، رشد تولید، افزایش کشاورزی، صنعتی شدن)، مفهوم عدالت، جایگاه توسعه در اهداف نظام اسلامی، جایگاه عدالت در اهداف نظام اسلامی، مقایسه عدالت و توسعه.

ص: 88

6. نگرش امام خمینی رحمه الله به اقتصاد اسلامی به عنوان یک راهکار بدیل: بررسی راهکارهای اقتصادی دو مکتب مسلط بر توسعه در جهان سوم، طرح اقتصاد اسلامی به عنوان یک راهکار در مقابل سرمایه داری و سوسیالیسم، نحوه نگرش امام به اقتصاد، ابزارهای متهم برای تحقق اقتصاد اسلامی، بخش خصوصی عامل اصلی رشد اقتصادی، نقش مهم حکومت در اقتصاد اسلامی، نقش فرهنگ در تحقق اقتصادی اسلامی، استراتژی مناسب در برخورد با اقتصاد جهانی.

7. نگرش مالیاتی خمس، آثار و پی آمدها: تعریف خمس، دو دیدگاه سنتی و مالیاتی در زمینه خمس، دلایل دیدگاه سنتی (ظهور قرآن کریم، روایات ائمه اطهار علیهم السلام ، تبیین نگرش مالیاتی، دلایل دیدگاه مالیاتی، سیره پیامبر و ائمه علیهم السلام ، اصل عدالت، خمس از دیدگاه امام خمینی رحمه الله ، آثار و پی آمدها.

8. دین و توسعه با تأکید بر قرائت امام خمینی رحمه الله از دین: فهم سه گانه از دین موسع، مضیّق، فهم بینابین (معتدل)، عوامل و شاخصه های توسعه در اندیشه امام خمینی رحمه الله (قانون گرایی، حقوق مردم، مصلحت عمومی، تساهل حکومت نسبت به دیگران، عدالت اجتماعی)

9. جنگ فقر و غنا از دیدگاه امام خمینی رحمه الله : مفهوم جنگ فقر و غنا، جنگ از دیدگاه قرآن کریم، محکومیت مسرفین، متکاثرین، مسرفین، مترفین، ذخیره کنندگان طلا و نقره، علت عداوت اغنیا با حق، جنگ فقر و غنا در سیره حضرت علی علیه السلام و ائمه اطهار علیه السلام ، جنگ فقر و غنا در احکام شرعی، جنگ فقر و غنا مقدمه انسان ساز، جنگ فقر و غنا از دیدگاه امام خمینی رحمه الله ، رهنمودهای حضرت امام در جنگ فقر و غنا، نظام اسلامی و جنگ فقر و غنا، فقرزدایی مبنای اقتصاد اسلامی، ضد ارزش بودن فقر، محرومیت و

ص: 89

استضعاف.

10. نگاهی به توسعه اقتصادی و توسعه فرهنگی از دیدگاه امام خمینی رحمه الله : تعاریف و مفاهیم توسعه اقتصادی، زمینه فرهنگی و مشترکات آن در تحقق توسعه، باور فرهنگی به عدالت در جامعه.

11. رهایی از اقتصاد وابسته، راهبرد امام خمینی رحمه الله در عرصه اقتصاد: مبانی تئوریک اقتصاد متعارف در رابطه با استقلال اقتصادی، راهبرد حمایت گرا یا توسعه درون گرا، توسعه برون گرا، استقلال اقتصادی و خودکفایی در نگرش اسلامی، استقلال اقتصادی در آیات قرآن، دیدگاه های حضرت امام رحمه الله درباره استقلال اقتصادی و خودکفایی، ضرورت استقلال اقتصادی.

12. اهداف و مبانی مکتبی نظام اقتصادی اسلام از دیدگاه امام خمینی رحمه الله : اهداف نظام اقتصادی اسلام از دیدگاه امام رحمه الله ، استقلال اقتصادی، ریشه کن کردن فقر در جامعه و ایجاد رفاه سرمایه در تملک ثروت های طبیعی، توزیع بعد از تولید، معیارهای توزیع ثروت و درآمد، ویژگی های ساختار نظام اقتصادی اسلام.

13. نگاه امام خمینی رحمه الله به نظام اقتصادی اسلام: اسلام حداقل و اسلام حداکثر.

14. انتخاب راهبردی رشدی و توزیع از دیدگاه امام خمینی رحمه الله : تحقق عدالت اجتماعی، رفع فقر شاخص تحقق کامل عدالت، رفاه از اهداف نظام اقتصادی اسلام، عدالت و رشد از منظر امام خمینی رحمه الله .

15. بررسی اندیشه های حضرت امام رحمه الله درباره برنامه های اقتصادی دولت: مفهوم برنامه ریزی اقتصادی، شرایط لازم برای موفقیت برنامه ریزی اقتصادی، اهمیت برنامه ریزی اقتصادی، توجه به نظام برنامه ریزی و اقتصاد اسلامی،

ص: 90

اقتصاد بدون نفت و خودکفایی.

16. کشاورزی در ایران از دیدگاه امام خمینی رحمه الله : استقلال فرهنگی و سیاسی بر پایه استقلال کشاورزی، اولویت کشاورزی بر امر بازسازی صنعتی، دهقانان و کشاورزان، منبع اصلی توسعه کشاورزی، مکانیزه کردن کشاورزی، اصلاح کشاورزی از دیدگاه امام خمینی رحمه الله .

17. سیاست ها و روش های اعمال استراتژی توسعه اقتصادی درون زا از دیدگاه امام خمینی رحمه الله : روش ها و سیاست ها، توجه به ارزش علم و لزوم گسترش آن، توجه به نقش زنان در فرآیند توسعه، فرهنگ سازی آرامش و ثبات.

18. نقش زنان در اقتصاد، از دیدگاه حضرت امام خمینی رحمه الله : جایگاه زنان در فعالیت های اقتصادی، اهمیت کار زن در خانه (فعالیت غیر مستقیم در اقتصاد)، اهمیت کار زنان در بیرون (اشتغال زنان)، سابقه اشتغال زنان، اشتغال زنان در قانون اساسی.

19. بررسی موضوع خصوصی سازی و تغییر ساختار اقتصادی در برنامه سوم: نحوه شکل گیری نظام اقتصادی مبتنی بر حاکمیت بازار، ویژگی و محصول نظام مبتنی بر اقتصاد آزاد، ارزیابی آرمان ها و اهداف برنامه سوم توسعه در خصوص تغییر ساختار اقتصادی، بررسی اجمالی دیدگاه های نظام اقتصادی اسلام و بنیان گذار جمهوری اسلامی ایران.

20. امام خمینی رحمه الله و ساده زیستی: ریشه ساده زیستی و تجمل گرایی، دشواری راه و سرگرمی به دنیا، حضرت امیرالمؤمنین [علی] علیه السلام و ساده زیستی، جلوه هایی از ساده زیستی امام خمینی رحمه الله ... .

ص: 91

ص: 92

2. سازوکارهای مربوط به برنامهسازی؛

3. فرآیند فرهنگسازی در تجملگرایی از طریق برنامههای سیما.

ص: 93

زمینه فعالیت های اقتصادی و پی آمدهای آن در زندگی افراد بپردازد. این مجموعه مباحث عبارت است از:

ص: 94

جامعه، نشان عدالت محوری آن جامعه است، ولی اگر بهرهمندی از بیت المال، فقط در انحصار اربابان قدرت، صاحبان ثروت و دستاندرکاران حکومت باشد، نشانه حاکمیت ستم و بیعدالتی در جامعه زمامدارانش از راه حق است. نگه داری از بیتالمال، وظیفهای همگانی است. نویسنده در این کتاب افزون بر بیان برخی آگاهی عمومی درباره بیتالمال، مباحث مربوط به اهمیت و نگه داری و نیز وظایف و حقوق مردم را نسبت به آن بیان کرده است. موضوعات فصول هفت گانه این کتاب عبارت است از:

فصل اول، کلیاتی درباره مفهوم تاریخچه پیدایش و گستره بیتالمال است. در فصل دوم، درآمدهای بیت المال (درگذشته و حال) و در فصل سوم ویژگیهای کارگزاران بیتالمال با استفاده از سخنان امیرالمؤمنین علی علیه السلام بیان شده است. در فصل چهارم تصرف در بیتالمال و ضوابط آن و اینکه چه کسانی حق تصرف در آن را دارند، بیان شده و در فصل پنجم به راه های حفظ و صیانت بیتالمال اشاره شده است. در فصل ششم نیز نویسنده به آسیب شناسی بیتالمال و راه ها و شیوههای دست بردزدن یا زیان رساندن خیانتکاران به بیتالمال پرداخته است.

در فصل پایانی این کتاب نیز پی آمدهای خیانت به بیتالمال و سهل انگاری بررسی شده است.

فهرست مطالب این کتاب عبارت است از:

ص: 95

زکات، خمس، جزیه، خراج، انفال، املاک، عشور، ارث بدون وارث، اموال نامشروع والیان و کارمندان دولت، مالیات.

ص: 96

در طول تاریخ، فقر و تهی دستی، از بنیادی ترین مشکلات و نابهنجارترین دردها در زندگی انسان ها بوده و بر اساس آمارهای دقیق، هر روز رو به افزایش است.

فقر در همه ادوار تاریخ، مورد نکوهش بوده است و همه اندیشمندان و زمام داران جامعه های انسانی، از آن به عنوان جریان ناگوار، تلخ و نگران کننده یاد کرده اند. از این رو، همواره مبارزه با فقر و زدایش آن از دامن انسان ها و جوامع، از اهداف و آرمان های زمام داران و رهبران تاریخ بوده است و همواره مسئولان و مدیران، زدودن فقر و محرومیت را نوید داده و می دهند. برای آن طرح هایی نیز ارائه شده است. بنابراین، چاره جویی درست و درمان به جا و مؤثر آن، به ضرورت شناخت و بررسی ماهیت و حد و حدود آن وابسته است.

انگیزه اصلی نویسنده این کتاب و مجموعه پژوهش هایی که در این زمینه صورت گرفته، شناسایی درست و اصولی پدیده ضد بشری فقر است. ریشه یابی و بررسی پی آمدهای آن در زمینه های گوناگون زندگی انسانی و بررسی علل و آثار آن بر کل جامعه انسانی نیز از دیگر اهداف این گونه کتاب هاست. نویسنده در این کتاب از آیات قرآنی و احادیث امامان معصوم علیه السلام استفاده کرده است.

فهرست مطالب کتاب عبارت است از:

ص: 97

انباشت سرمایه آموزش، آزادی سیاسی، نرخ رشد جمعیت، وابستگی، نبود ساز و کارهای حمایتی، فرهنگ فقر، سنت ها و باورها، کشورهای فقیر، توسعه (شاخص ها، اهداف، استراتژی، عوامل توسعه).

ص: 98

ص: 99

1. خدامحوری، 2. ظلم ستیزی و ظالم زدایی، 3. راستی و درست کاری، 4. کار و تلاش، 5. ریاضت اقتصادی، 6. مشارکت عمومی، 7. خودکفایی و خوداتکایی، 8. نظم و انضباط، 9. امانت داری، 10. قانون مندی، 11. امید، 12. تقارن سطح زندگی، 13. اصل اخوت، 14. پای بندی به تعهدات، 15. هم بستگی اجتماعی، 16. خرافه زدایی، 17. علم محوری، 18. بینش عقلانی.

ص: 100

فقر، پدیده شومی است که فساد و تباهی به بار میآورد، روح و جسم را میفرساید، در اقتصاد خلل وارد میسازد و ناهنجاریهای اجتماعی ایجاد میکند. فقر چنان شوم است که همه دولتها و حکومتها ادعا میکنند در راه مبارزه با آن کوشیدهاند و میکوشند، اما به راستی برای مقابله با فقر چه باید کرد؟

بیگمان، برای نابودی هر نابسامانی و ناهنجارهای باید آن را به خوبی شناخت، علل و عوامل آن را کشف، راههای اصولی و علمی مبارزه با آن را مشخص و اصول و راهبردهای توسعه و عناصر فرهنگی آن را بررسی کرد. اسلام نیز مبارزه با همه ناهنجاریهای و کاستیها از جمله فقر را سرلوحه کارهای خویش قرار داده و با علل و عوامل آن، به نبردی سخت برخاسته است؛ زیرا اصل و فرع احکام اسلام، در تضاد با مترفان، مسرفان، مستکبران و متکاثران است.

نویسنده در این کتاب به بررسی موضوع فقر، شاخصهای آن، امکان یا عدم امکان توسعه مستقل و پی آمدهای فقر پرداخته است.

همچنین، راهبردهای توسعه در جهان سوم و عناصر فرهنگی توسعه را بیان کرده است. نویسنده در برخی قسمتهای این کتاب از آیات و روایت های امامان معصوم علیهم السلام و نظریههای برخی پژوهشگران استفاده کرده است.

مهمترین فهرست مطالب این کتاب عبارت است از:

ص: 101

عقب ماندگی و فقر، اثرات افزایش جمعیت، نظریههایی درباره رشد جمعیت.

ص: 102

سیاست نادرست و ظالمانه اقتصادی جهانی، 4. رشد جمعیتی، افزایش قیمتها و واردات مواد غذایی، 5. ضایعات مواد غذایی، 6. شرایط طبیعی، 7. سیاستهای تجاری، 8. آلودگی صنعتی، 9. نارسایی حمل و نقل.

ص: 103

ص: 104

صدور مواد اولیه با ارزش، واردات مواد غذایی و دارویی، وابستگی مالی، وابستگی تکنولوژی.

ص: 105

سومین جلد از مجموعه پدیده شناسی فقر و توسعه از منظر فوق به این مباحث پرداخته است.

ص: 106

_ کمک های ظاهر فریب

ص: 107

ص: 108

را به اندازه ای سد میکند که یکپارچگی زندگی شخص را از بین می برد و این، فقر(مطلق) است. تیره روز کسی است که از فقر نان روزانه خود نیز نیازمند باشد و تلاش او در کسب روزی و ادامه زندگی، چنان رنج آور و بیهوده باشد که تمامی حیات معنوی خود را ویران ببیند. از این دیدگاه فقیر بودن به معنای ناتوانی در تأمین نیازهای بیولوژیکی خود و خانواده از راه منابع یا فعالیت های خویش است؛ به معنای زندگی در حالت دائمی تبعید و عدم اطمینان حیاتی است، که در شرایط فقر، گرسنگی، محرومیت از آموزش و بهداشت، زندگی در شرایط مسکونی نامناسب و کار کردن در شرایط کاری غیر انسانی موروثی میشود. کسی که از فقر مطلق رنج میبرد توانایی تأمین هزینههای اساسی زندگی انسان را ندارد.

تنها جامعههایی مسائل ناشی از فقر را حل خواهند کرد که بتوانند به خود بازگردند و به شکلی مؤثر، ضمن گشایش به سوی جهان، از تواناییهای بالقوه خود بهره برداری کند. فقرزدایی در اسلام، تکلیفی الزامی و مسئولیتی عظیم است که بر عهده توانمندان و ثروتمندان گذاشته شده است. با حاکمیت همه جانبه عدالت، توده مردم، سطح زندگی مطلوبی مییابند. همگان از رفاه اجتماعی _ اقتصادی بهره مند میشوند و زمینه برای بالندگی و شکوفایی استعدادها فراهم میگردد. به این ترتیب، با گسترش خلاقیتها و مشکل زدایی و رفع نیازهای رشد، پیشرفت، توسعه، آبادانی و سازندگی، جامعه را فرا میگیرد و انسان ها میتوانند با بهره مندی از امکانات مطلوب و کارساز، از نابسامانیها نجات یابند و بر دشمنان سیاسی _ اقتصادی چیره گردند. در این کتاب، نویسنده نخست به پدیده فقر و بی کاری و علت، عوامل و پی آمدهای آن پرداخته و در فصل بعدی آن به ضرورت اشتغال و

ص: 109

زمینههای ایجاد آن اشاره کرده است. در فصلهای بعدی کشاورزی و نقش آن در توسعه بررسی شده است.

فهرست مطالب این کتاب عبارت است از:

ص: 110

اهمیت توزیع مناسب منابع و درآمد در بخش کشاورزی، اصلاحات ارضی، توزیع عادلانه درامد.

ص: 111

تعریف تکنولوژی، فرق بین صنعت و تکنولوژی، رابطه میان علم و تکنولوژی، تعیین سطح تکنولوژی، ضرورت دستیابی به تکنولوژی، چگونگی توسعه تکنولوژی، انتخاب تکنولوژی و نکات مورد توجه درآن، تکنولوژی کاربر، تکنولوژی سرمایه بر، تکنولوژی مختلط، انتقال تکنولوژی و مراحل انتقال آن، روش های انتقال آن، نمونههایی از انتقال تکنولوژی.

ص: 112

جایگاه بیمه در دنیای معاصر، تحلیلی از بیمه، تعریف بیمه، تأمین اجتماعی، نظریههای تأمین اجتماعی، بیمههای عمومی و خصوصی، و اهداف و سیاست های تأمین اجتماعی، منابع مالی تأمین اجتماعی، نقش دولت در تأمین اجتماعی.

ص: 113

برای کارآفرینی که مستلزم قبول مشکلات و سختیهای بسیاری است، بیشتر از هر چیز از نظام ارزشی، عقاید، باورها و هنجارهای فرهنگی و رفتاری آنها تأثیر میپذیرد. از این دیدگاه، کارآفرینی نوعی فرهنگ فلسفه زندگی دانسته شده است. این دیدگاه، طرفداران بسیاری در میان صاحبنظران کارآفرینی دارد. به این ترتیب، بدون توجه به عناصر و اجزای فرهنگی چون ارزشها، عقاید، باورها و هنجارها نمیتوان برای توسعه کارآفرینی در جوامع اقدام کرد.

این کتاب به صورت گزارشی پژوهشی است که به بیان علم کارآفرینی و ویژگیهای آن پرداخته و رابطه آن با فرهنگ و نقش فرهنگ را در این علم بررسی کرده است.

فهرست مطالب این کتاب عبارت است از:

ص: 114

جمعبندی پژوهش اول، مطالعه دوم (نقش مطبوعات در ترویج کارآفرینی فرهنگی در ایران)، مطالعه سوم (بررسی عوامل فردی و محیطی مؤثر در بهرهبرداری از فرصتهای کارآفرینی فرهنگی).

ص: 115

دیدگاه اقتصاددانان پرداخته است.

به این منظور و برای ارزیابی نظامهای اشتراکی و سرمایهگذاری، نویسنده، در فصل دوم به تجزیه و تحلیل پسانداز و سرمایهگذاری در اقتصاد متمرکز سوسیالیستی پرداخته و در این فصل پس از بیان نحوه پیدایش «سرمایهگذاری به نحو برنامهریزی متمرکز دولتی»، نقاط قوت و ضعف آن را بررسی کرده است. این کتاب نشان میدهد روش کاربردی، برای تجهیز منابع و رشد و شکوفایی اقتصاد چندان کارآمد نیست. در فصل سوم نیز به اساسیترین عنصر سرمایهگذاری در نظام سرمایهداری؛ یعنی نرخ بهره اشاره شده است.

در این فصل، از نظر اندیشمندان درباره بهره استفاده شده و در فصل چهارم، نخست رفتار تولیدکننده مسلمان مورد توجه قرار گرفته و سپس ملاکهای تصمیمگیری تولیدکننده مسلمان در فرض بازار رقابت و انحصار با رفتار تولید کننده نظام سرمایهداری مقایسه شده است. سپس نویسنده به معرفی جای گزین نظام بهره در اقتصاد اسلامی پرداخته و در ادامه این فصل، نکات مثبت و منفی «نظام مشارکت» در مقایسه با «نظام بهره» با عنوانهای «مزایای نظام مشارکت» و «انتقادات و اراده بر آن» را مورد ارزیابی قرار داده است. در فصل پنجم، شیوههای عملی پسانداز و سرمایهگذاری در اقتصاد اسلامی متناسب با تحولات اقتصادی عصر حاضر بررسی شده است و در فصل پایانی، به این نکته اساسی توجه شده که برای برخورداری از اقتصادی استوار و توأم با توزیع عادلانه درآمدها و برای تحقق رشد و شکوفایی همراه با عدالت اجتماعی، ضروری است اقتصاد از روابط مبتنی بر نظام بهره فاصله بگیرد و به سوی نظام مشارکت در عوامل تولید حرکت کند.

ص: 116

اهم فهرست مطالب این کتاب عبارت است از:

ص: 117

ص: 118

ناشر نظیر: پول دلالتی، اسکناس منتشره توسط بانک مرکزی، اوراق بدهی انتشار یافته توسط دولت، پول نظامی، 2. بر اساس مشخصات طبیعی ماده اولیه، 3. بر اساس نقد و بدهی بودن (پول نقد، پول بدهی)، 4. بر اساس مقایسه بین ارزش مبادله ای پول و ارزش ماده اولیه آن، انواع پول با ترکیب معیارهای سوم و چهارم (پول تمام عیار نقد، پول تمام عیار بدهی، پول اعتباری نقد، پول اعتباری بدهی)، سیر تحولات پول فلزی قبل و بعد از اسلام، تحولات پول فلزی قبل از اسلام، تحولات پول فلزی در ایران باستان، در عهد اسلامی، اولین ضرب کننده سکه در اسلام، اولین ضرب کننده مسکوک با نقش اسلامی، اولین کسی که به صورت رسمی و عمومی به ضرب سکه اسلامی همت گماشت، سیر تحول درهم و دینار (درهم و وزن آن در دوران جاهلیت و اسلام، دینار و تحولات آن).

ص: 119

می تواند مبنایی برای توجیه بهره باشد؟، بهره به عنوان متوسط نرخ سود، منشأ پیدایش «حق» از دیدگاه فلسفه حقوقی غرب و اسلام، تبیین مفاهیم موضوعی ربا (مفهوم مال، مال مثلی و قیمی، مال عینی و ذمی، قرض و خرید و فروش (بیع)، تحریم ربا، تحریم ربای معاملی، مشروط بودن خرید و فروش طلا و نقره، فروختن کالایی به صورت نقد مشروط به خرید مدت دار آن، تحلیلی کلی در مورد طبیعت حقوقی قرض).

ص: 120

اشکال جدید؛ 4. ایدئولوژی توسعه به عنوان مانع توسعه.

ص: 121

ص: 122

ص: 123

جلوگیری از تسلط انحصاری ثروتمندان بر اموال، برحذرداری از سپردن اموال به سفیهان و نامتعهدان، هدف های صحیح کسب مال، منع از ترک تلاش های اقتصادی و تأکید بر اهمیت کار و حفظ مال، برخی از آثار مثبت مال: آثار فردی، آثار اجتماعی، برخی از آثار منفی مال: آثار فردی، آثار اجتماعی، کار و تأکید بر آن به عنوان منشأ مالک بودن، حفظ اموال عمومی و بیت المال، اعتدال در طلب مال و برانگیختن به آن، تعریف مال، منحرف کردن مال از مواضع حقیقی آن، حرمت اموال اقلیت ها.

فصل چهارم _ چارچوب های جهت بخش (1): کمک های الهی به وسیله اموال، تأکید بر جست وجوی نیاز زندگی و رسیدن به خودبسندگی، میانه روی در معیشت، اندازه نگه داری در معیشت و اهمیت آن، حدود مصرف.

فصل پنجم _ چارچوب های جهت بخش (2): نقش امکانات مادی در حیات معنوی (بقای دین، مال، یاور به دست آوردن آخرت، نماز و برپایی آن، روزه و برپایی آن، انجام واجبات، سرچشمه زندگی ، نان، ساختمان بدن و نان. بزرگداشت نان، حق تن هر انسان، نقش مال در حفظ آبرو.

فصل ششم _ کار در تصور اسلامی

فصل هفتم _ طاغوت اقتصادی و اقتصاد طاغوتی: لزوم مبارزه با طاغوت (خواه سیاسی یا اقتصادی)، لزوم تعجیل در برانداختن بی عدالتی های مالی (اموال عمومی، اموال فردی).

فصل هشتم _ اسلام و نظام تکاثری اترافی، مبارزه ای فراگستر (1): نفی و طرد تکاثر، افشاگری توانگران و متکاثران، توانگران و امت، توان گران و خوردن مال ناتوانان و تیره روزان، اوصاف توانگران متکاثر، زکات رسمی و زکات غیر

ص: 124

رسمی.

فصل نهم _ اسلام و نظام تکاثری اترافی، مبارزه ای فراگستر (2): برانداختن زراندوزی و گنج سازی.

فصل دهم _ اسلام و نظام تکاثری اترافی، مبارزه ای فراگستر (3): پی ریزی ارزش های نمونه و مقیاس های عالی و براندازی ارزش های تکاثری و عرفیّات اترافی برای مبارزه با تکاثر و ثروت اندوزی: بی نیاز گشتن با خدا؛ نه مال، با آنچه نزد خداست، با قرآن کریم، با پرهیزکاری و یقین، با عقل و دانش، با قناعت، با بی نیازی روحی، ترک آرزوها، بازداشتن از استکبار، تحقیر معیشت توانگران و... بی اعتنایی به ثروتمندان ... .

فصل یازدهم _ اسلام و نظام تکاثری اترافی، مبارزه فراگستر (4): تصویر دو زندگی: تکاثری و اسلامی، نشانه های زندگی تکاثری، نشانه هایی از زندگی اسلامی، در امان نبودن توانگران و شادخواران.

فصل دوازدهم _ اسلام و نظام تکاثری اترافی، مبارزه فراگستر (5): تضاد میان زندگی تکاثری و اسلامی.

فصل سیزدهم _ اسلام و نظام تکاثری اترافی، مبارزه فراگستر (6): تکاثر و بهره کشی از دیگران (مردم را به بیگاری گرفتن، کاستن از بهای کالا و کار مردم، حیله گری در خرید و فروش، کم فروشی، سوءاستفاده از بیت المال، غصب امکانات عمومی، ستم به مزدوران و کشاورزان)، زیاد کردن حقوق اراضی.

فصل چهاردهم _ اسلام و نظام تکاثری اترافی، مبارزه فراگستر (7): تکاثر و استضعاف (استضعاف اقتصادی، استضعاف فرهنگی).

فصل پانزدهم _ اسلام و نظام تکاثری اترافی، مبارزه فراگستر (8): تکاثر

ص: 125

تصاعدی نامتناهی.

ص: 126

فصل نوزدهم _ اسلام و نظام تکاثری اترافی، مبارزه فراگستر (12): ایجاد حرکت های ارتجاعی و تبهکارانه و پدید آوردن تنش های اجتماعی برای هدف های مرتجعانه.

فصل بیستم _ اسلام و نظام تکاثری اترافی، مبارزه فراگستر (13): نفوذ در فرمانروایی و قانون گذاری.

فصل بیست و یکم _ اسلام و نظام تکاثری اترافی، مبارزه فراگستر (14): توانگران، دشمنان پیامبران.

فصل بیست و دوم _ اسلام و نظام تکاثری اترافی، مبارزه فراگستر (15): کنار گذاشتن توانگران و شادخواران، اصلی بزرگ، برانگیختن عالمان به ترک هم نشینی با توانگران، نکوهش قاطع متکاثران.

فصل بیست و سوم _ محدودیت مالکیت در تشریع اسلامی(1): تقسیم عمومی، حد الهی مال. ده مسئله: حلال بودن قسمت الهی و حرام بودن بیش از آن، فلسفه حلال و حرام بودن، حلال در منطق قرآن کریم، ملازمه حلال بودن با محدود بودن، معیشت سالم، مال طلبی تکاثری مخالف حلال بودن، نفی مال اندوزی، رحمت نبودن مال فراوان، تکاثر راه شیطان.

فصل بیست و چهارم _ محدودیت مالکیت در تشریع اسلامی(2): منع گذشتن از حد میانه، محدودسازی مال از راه محدودسازی سود، گردآوری تکاثری و اسراف، تکاثر و خروج مال از حد الهی، ربا و خروج مال از حد الهی.

فصل بیست و پنجم _ نبردی سهمگین با زراندوزی: نابودگری زراندوزی: معنی کنز، رابطه مال اندوزی، اسراف، مال اندوزی و احتکار، مال اندوزی و عذاب الهی، اقتصاد اسلامی و زمینه سازی لازم و... .

فصل بیست و ششم _ مصرف در تشریع اسلامی: محدودیت در خرج کردن

ص: 127

و هزینه گذاری، محدودیت در خوردن و آشامیدن، محدودیت در ظرف و استفاده از آن، محدودیت در جامه، محدودیت در فرش و بستر و اثاث، محدودیت در وسایل سواری، محدودیت در مسکن ... .

فصل بیست و هفتم _ مبارزه ای نابودگر با اسراف و تبذیر: تعریف اسراف و حدود آن، نهی از غرق شدن در مصرف و برخورداری، مسرفان؛ فسادکنندگان در زمین، تبذیر و نهی قاطع از آن، تبذیرگران؛ برادران شیطانند، تبذیرگر، مفسد است، تبذیرگر به خواسته خود نمی رسد، اسراف در اموال عمومی.

فصل بیست و هشتم _ اندازه داری و میانه روی در زندگی، اصلی اسلامی: قوام معاش، زیاد شدن کم، برابری با مردم در خوراک از راه اندازه داری و میانه روی، روش پرهیزکاری، رابطه تندرستی با میانه روی در خوراک، روش درست اندیشی با میانه روی در خوراک، رابطه تهذیب نفس با میانه روی در معیشت، تدبیر معاشی و آثار آن، برکت های میانه روی در معیشت.

فصل بیست و نهم _ بسندگی به کفاف، قناعت، اصالت و حدود.

فصل سی ام _ اسلام و فقر و مبارزه فراگستر (1): آشنا شدن مردمان با آثار فقر و نتایج آن (پریشانی، بدبختی، گرفتاری، شرّ واقعی، بزرگ ترین مرگ، همدم بد، دشمن جفاکار، ننگ دین، سستی یقین، غربت در وطن، اندک بسیار، فراموش شدن در جامعه، نزدیک شدن به بی باوری).

فصل سی و یکم _ اسلام و فقر و مبارزه فراگستر (2): ابطال شخصیت انسانی، وارونه سازی و پای مالی فضیلت ها در سطح فردی و اجتماعی، خوار شدن در نزد نزدیکان، نگرانی و اضطراب، نیازمندی به همسانان، از دست رفتن آبرو.

ص: 128

فصل سی و دوم _ اسلام و فقر و مبارزه فراگستر (3): نزدیکی فقر به کفر، رابطه فقر با کفر، فقر میراندن و کشتن.

فصل سی و سوم _ اسلام و فقر و مبارزه فراگستر (4): خاستگاه های فقر و علل آن (دنبال کار نرفتن، تنبلی و بی حوصلگی، فقر نمایی، خیانت، اسراف کردن، اندازه نداشتن در معیشت، خود را به مردم محتاج کردن، تحرک نداشتن در طلب روزی، در سؤال بر خود گشودن)، درخواست کردن بدون نیازمندی، فضیلت اظهار بی نیازی.

فصل سی و چهارم _ اسلام و فقر و مبارزه فراگستر (5): خاستگاه های فقر (2) (نظام تکاثری اترافی، خوردن اموال به ستم و گناه، ستم کردن به کارگران، سودهای سنگین، ربا، کم فروشی و احتکار، غصب حقوق محرومان، خودداری از پرداخت زکات و...).

فصل سی و پنجم _ اسلام و فقر و مبارزه فراگستر (6): خاستگاه های فقر و علت های آن (3): (مالکیت های کلان اراضی، اختصاص یابی اموال عمومی به افرادی خاص، ضعف های اجرایی، بی اطلاعی فنی از روش های بهره برداری از اموال، نپرداختن به نوسازی صنعت، خیانت کارگزاران، اجرا نشدن عدالت اجتماعی، بی اعتنایی به حال فراموش گشتگان، شرکت ندادن مستضعفان در امور سرنوشت ساز).

فصل سی و ششم _ اسلام و فقر و مبارزه فراگستر (7): همه چیز برای همه، نه ویژه یک یا چند گروه.

فصل سی و هفتم _ اسلام و فقر و مبارزه فراگستر (8): شرکت دادن بینوایان در دارایی و امکانات توانگران.

فصل سی و هشتم _ اسلام و فقر و مبارزه فراگستر (9): بیزاری از فقیران و

ص: 129

محرومان و غصب اموال و ارزاق ایشان، پی آمدهای بی توجهی به محرومان، نابودی ارزش های اصلی به علت فقر.

فصل سی و نهم _ اسلام و فقر و مبارزه فراگستر (10): هم نشینی با بینوایان اصلی بزرگ، احادیثی در لزوم معاشرت با مستضعفان، گروه های اجتماعی و وظایف سنگین آنان در نبرد با فقر و استضعاف (عموم افراد، عالمان، مبلغان، مسئولان...)، نابودی مستکبران اقتصادی، هدف مهم انقلاب های انبیایی.

فصل چهلم _ افراط و تفریط مالی و ارتباط این دو با واقعیت وجود انسان: واقعیت وجود انسان و روزی حلال، افراط مالی، تفریط مالی، اندازه مناسب، کارهای انسان در ارتباط با حلال و حرام، قوانین بشری و فطرت انسانی، قوانین الهی، فطرت انسانی، شناخت دقیق مکتب اقتصادی اسلام.

ص: 130

همگان باید بدان گردن نهند: مسکنت، فقر، غنای کفافی، غنای وافر، غنای تکاثری.

فصل چهل و دوم _ اقتصاد و پیوند آن با دو ستون اجتماع (اخلاق و قدرت)، اخلاق عالی: 1. تقوا و زندگی مادی، 2. دنیا جای تجارت و کار، 3. زهدورزی منفی، نه، 4. اهمیت آراستگی، 5. برخی موجبات خوشبختی، نیروی دفاعی بالا: قدرت، عزت اجتماعی، قدرت قابلیت، دفاع نظامی.

فصل چهل و سوم _ بهره وری از مواهب طبیعی و استفاده تعهدآمیز از آنها برای فرد و جامعه: ارزش و اهمیت زندگی، انگیزش و تشویق، تعهد و حساسیت، عمر عزیز، مبادرت به کار و نقش مهم آن.

فصل چهل و چهارم _ اقتصاد، اصالتی اسلامی.

فصل چهل و پنجم _ برادری اسلامی و اقتصاد: پاره ای از شاخص های برادری اسلامی در زمینه های اقتصادی: برآوردن حاجت مسلمان، مواسات با نیازمندان، برادری و حق بزرگ اقتصادی و معیشتی، برادری و ایثار مالی، مالکیت برادرانه، خود را بر برادر دینی مقدّم شمردن، نه، حفظ برادری از راه مواسات، سامان یابی دین با مواسات، برادر و راستینی و سطح زندگی، مساوات مالی، منع از ستم بر برادر مسلمان، منع از ایجاد زحمت و در عسر قرار دادن مسلمان، پاداش کمک رسانی و کیفر ترک آن.

فصل چهل و ششم _ مواسات، اصلی بزرگ: (مواسات و ایمان، مواسات، رشد عقل، احوال پرسی و دیدار برادران، هم زیستی معاشی، دوست داشتن برادران، برادری، برادری اسلامی و پرهیز از خیانت اقتصادی)، نشانه های اسلام علوی: از خودگذشتگی (اقتصاد و معیشت)، رسیدگی به همسایگان، مواسات مالی، انفاق دوستی، دیدارها و پیوندها، قناعت به منظور برخورداری

ص: 131

دیگران، ولایت اهل بیت و مواسات، مواسات؛ هم پایه نماز، وسیله آزمایش، مواسات و امر به آن.

فصل چهل و هفتم _ اصل مساوات در اسلام: مساوات، دعوتی الهی، عملکردی اسلامی، دعوت به پذیرش مساوات: روزگار پیامبر صلی الله علیه و آله ، روزگار امام علی علیه السلام ، تعالیمی هدایتگر: از امام سجاد علیه السلام ، امام باقر علیه السلام ، امام صادق علیه السلام ، امام کاظم علیه السلام ، امام رضا علیه السلام ، در روزگار امام مهدی علیه السلام ، وضع مطلوب نظام اقتصادی در اسلام، فقه سنتی تأکید بر «اصل مساوات»، مساوات در تعلیم، بینوایان و ضرورت آموزش و پرورش آنان، اصول بیست و دوگانه مساوات: توحید، تساوی، کرامت انسانی، برادری ایمانی، نفی تکاثر، انفاق، میانه روی در معیشت ... .

فصل چهل و هشتم _ قسط اسلامی: قسط قرآنی، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و قسط، امام علی علیه السلام و قسط، انقلاب عاشورا و قسط، امام صادق علیه السلام و قسط، حکومت امام مهدی علیه السلام و قسط، بی عدالتی، عامل قیام مسلحانه، حکومت اسلامی و قسط، قانون گذاری و قسط، توحید و عدل، دو اصل علوی، تبعیض در باور، سیاست دینی (نه دنیایی)، جامعه قرآنی (نه قارونی).

فصل چهل و نهم _ تضاد تکاثر و فقر با قسط اسلامی: معنی طبقات در منظور اسلامی، منظور طبقات در منظور تکاثری (سرمایه داری).

فصل پنجاهم _ اصلاحی اجتماعی، قطع رابطه و دفاع: اخطار: حضرت خدیجه علیها السلام در جاهلیت و در اسلام.

ص: 132

حکیمی، محمدرضا، محمد حکیمی و علی حکیمی، ترجمه: احمد آرام، قم، دلیل ما، چاپ پنجم، 1386، 780 صفحه.

در این مجلد که جلد چهارم از مباحث اقتصادی و جلد ششم از مجموعه دایرة المعارف اسلامی، علمی و پژوهشی است، ادامه مطالب باب دوازدهم در قالب سی فصل، یعنی از فصل 21 تا فصل پنجاه بیان شده که عبارت است از:

فصل بیست و یکم: انفاق (هزینه گذاری) (6)

ارتباط انفاق با مال از جهت کمّ و کیف، از حلال و در جهت حلال، مال افزون بر نیاز.

فصل بیست و دوم: انفاق (هزینه گذاری) (7)

علت شناسی و جهت دهی، انفاق برای چه؟ (حکمت و علت)، انفاق از چه؟ (از آنچه روزی است، از آنچه برای شما از زمین بیرون آوردیم، از چیزهای پاکیزه، از آنچه خدا شما را جانشین قرار داده، از افزونی بر نیازها، از آنچه دوست دارید.)، هدف های مقدس انفاق (در راه خدا، برای خشنودی خدا، برای تقرب یافتن نزد خدا، برای [بهره مندی از] دعای خیر پیامبر صلی الله علیه و آله ، پابرجایی دو دین حق و اطاعت از دین).

فصل بیست و سوم: انفاق (هزینه گذاری) (8)

تکامل و تعالی، مکتب تعالی روحی، انسانیت و والایی، آداب انفاق، شمول انسانی.

فصل بیست و چهارم: انفاق (هزینه گذاری) (9)

سقوط و فریب کاری (الف) انفاق باطل، آثار و پی آمدهای آن: بر باد رفتن و نابودی _ حسرت و شکست، ب) انفاق ریایی: برای فریب توده ها، برای

ص: 133

گمراهی مردم، ناکامی تبلیغات اصلاح گر، ج) ترک انفاق به منظور ویران سازی پایگاه های انقلابی و خفه کردن فریاد و دگرگونی طلبان).

فصل بیست و پنجم: انفاق (هزینه گذاری) (10)

جاها و اندازه ها (پاره ای از جاهای انفاق، حد انفاق، اندازه قوامی انفاق)، عوامل اساسی فقر: بخل و طرد قطعی آن، بخل؛ نکوهیده ترین خصلت، حسرت و پشیمانی، تنهایی و شرمندگی، ننگ و بینوایی، آفت توانگری، آفت جوان مردی، آسیب آزادگی و ایمان، زندگی کردن چون فقیران، حساب دادن چون توانگران، خواری در نزد هم نشینان، محروم ماندن از ایمان خالص، نابودی اصل ایمان، دور شدن از خدا، محروم شدن از بهشت، درختی در دوزخ، زشت ترین بخل، مشورت با بخیل؛ نه، دوستی با بخیل؛ نه، پیشوایی بخیل؛ نه، بخل برای چه؟، شکل های هلاک کننده بخل: بخل در دادن خوراک، نرساندن مال به نیازمندان، نبخشیدن جامه زیادی، بخل در خانه و مسکن، بخیل؛ آ تش گیره جهنم، ویران کردن دین و اجتماع، زیانی آشکار، محرومیتی بزرگ، بدترین مال ها، بیرون شدن از دوستی حق و... .

فصل بیست و ششم: تعاون اجتماعی و نمونه هایی از آن

تعاون، گرفتن حقوق محرومان و رساندن به ایشان، مراسات با نیازمندان، وام دادن و مهلت برای ادای آن، برآوردن نیازها و نیازمندی ها، شریک کردن فقیران در اموال بدان گونه که خدای متعال آنان را شریک قرار داده است، امانت دادنِ اسباب خانه، اصلاح امور مالی گرفتاران، بذل و بخشش، رفع تنگ دستی از تنگ دستان، متعهد بودن نسبت به همسایگان و خویشاوندان، حد همسایگی و... .

فصل بیست و هفتم: سطح زندگی برای توده ها (1)

ص: 134

تأمین خوراک سالانه، فقیر ازدواج می کند، همسان سازی سطح زندگی ها، وجوه مختلف معیشت برای هر کس، لازم بودن اندازه کافی برای همه.

فصل بیست و هشتم: سطح زندگی برای توده ها (2)

تغذیه برای همه و چگونگی آن، نیاز طبیعی هر فرد، دو نیرو و لازم بودن هر دو، خوراک و نیروی بدن، عزت اجتماعی و خوراک، افزایش نیازمندی به هنگام سال خوردگی، چگونگی تغذیه (نان، گوشت، شیر، میوه، تره و سبزی، دانه بارها، عسل، سرکه، روغن زیتون، نیرومندسازی تن، نگاه داری تندرستی با خوراک، رفاه برای خانواده، مقیاس میانه روی در خوراکی ها، رعایت حقوق خوراکی و لباس، جشن عید).

فصل بیست و نهم: سطح زندگی برای توده ها (3)

الف) رخت، اسراف در جامعه، رنگ و پاکیزگی رخت، ب) آرایش و تجمل، عطرها و روغن های بهداشتی و آرایش.

فصل سی ام: سطح زندگی برای توده ها (4)

الف) خانه، ب) ازدواج و کمک به هزینه های آن، ج) بستر و اسباب خانه، د) وسایل نقلیه.

فصل سی و یکم: سطح زندگی برای توده ها (5)

الف) سطح زندگی هیچ کس نباید به سبب تنگ دستی یا وامدار، ب) برابری مصرف هر خانوار با سطح اقتصادی جامعه، ج) زندگیِ هماهنگ برای توده و... .

فصل سی و دوم: حد قوامی سالم برای تولید

محدودیت تولید طبق مصالح عمومی، حذف مصرف های تجملی و اشرافی، منحصرسازی تولید به انواع نیازمندی ها و اهمیت حیاتی این انحصار

ص: 135

برای عموم، نزدیک سازی سطح های تولید، مشخصات تولید در جامعه اسلامی، نظارت بر تولید، وظیفه حکومت اسلامی، فرق بنیادین میان تولید اسلامی و تولید سرمایه داری، شکل هایی از تولید تکاثری ویرانگر و تضاد تولید تکاثری با موازین انسانی.

فصل سی و سوم: حد قوامی سالم برای واردات

محدودیت واردات، طبق مصالح عمومی.

فصل سی و چهارم: لزوم رعایت عدالت در توزیع برای رسیدن به توزیعی معقول.

فصل سی و پنجم: حد قوامی سالم برای مصرف

لزوم رعایت حد در مصرف.

فصل سی و ششم: اموال، حفاظت و بهره جویی

اموال فردی و عمومی، تباه کردن مال، فساد است، ضایع کردن مال، ممنوع است، اهمیت رسیدگی به مال و بهره برداری از آن، حسن تدبیر در اموال، رشد اقتصادی و تاکید بر آن، لزوم اعتماد در معاملات مالی، مسامحه در رابطه های مالی نه هوشیاری در روابط اقتصادی و اجتماعی، مال را بی کار مگذارید، نه مغبون کردن، نه غش زدن.

فصل سی و هفتم: جلوگیری از مسلط شدن سفیهان، نامتعهدان و غیر متخصصان و نفوذیان خوش ظاهر، بر اموال و برنامه ریزی های مالی _ آموزشی بیدارگر.

فصل سی و هشتم: دولت اسلامی و برخی از منابع مالی (1): انفال و فیء.

فصل سی و نهم: دولت اسلامی و برخی از منابع مالی (2): خمس.

فصل چهلم: زکات رسمی

ص: 136

زکات و اهمیت تکلیفی آن، زکات ندادن؛ هم پایه کفر، زکات دادن؛ وسیله تقرب به خدا، از منابع مالی برای حکومت، زکات و نقش آن در بی نیاز کردن تیره بختان، زکات و نقش آن در کمک به محرومان برای انجام اعمال دینی، زکات؛ گامی در راه مواسات و لزوم شتاب در پرداخت زکات، زکات؛ عامل نابودی فقر و... .

فصل چهل و یکم: زکات غیر رسمی

حقوق عمومی غیر از زکات، حق معلوم به اندازه توانایی، تقویت اقتصادی مستضعفان، زکات غیر رسمی؛ افزون تر، زکات غیر رسمی؛ بدون حدی معین، خطر ترک ادای حقوق، هر چیزی را زکاتی است: (زکات بدن، زکات جاه و مقام، زکات زیبایی، زکات بردباری، زکات شجاعت، زکات برتری، زکات تندرستی، زکات عقل، زکات علم، زکات قدرت، زکات پیروزی، زکات ثروت و رفاه)، زکات اجزای بدن : زکات چشم، گوش، زبان، دست و پا.

فصل چهل و دوم: بخشی از هزینه های حکومت اسلامی

پرداختن دین بدهکار، تأمین کاستی های نیازمندان و مسلمان و غیر مسلمان، آباد کردن زمین، پرورش یتیمان، تأمین محرومان برای حج و جهاد، تقویت صنایع، گسترش علم و معرفت و... .

فصل چهل و سوم: وظایف حکومت اسلامی درباره اموال (1)

امانت بودن کار دولتی، اهتمام به آبادانی و شکوفایی اقتصادی، ادای کامل حقوق مردم، مصادره کردن اموال غصب شده، باز گرفتن حقوق له شدگان اجتماع، با استواری و قاطعیت، توجه به ضعیفان و بی اعتنایی به قدرتمندان، کوتاه کردن دست نورچشمان و خویشان.

ص: 137

فصل چهل و چهارم: وظایف حکومت اسلامی درباره اموال (2)

رعایت مساوات، رساندن هر سهمی به صاحب آن، در اموال عمومی، خیانت زیان رسانی ممنوع، والیان اجازه جمع مال ندارند، لزوم هم سطح بودن زندگی و معیشت حاکم اسلامی، برگزیدن حاکم اسلامی و مقامات حکومت، حاکم اسلامی از نزدیکان خود طرفداری نکند، حاکم اسلامی هدیه قبول نکند، حاکم اسلامی خود را از مالکیت کنار نگه دارد، برای خود ساختمان نمی سازد، به هیچ کس تیول نمی دهد، سیم و زر از خود به جای نمی گذارد.

فصل چهل و پنجم: وظایف حکومت اسلامی درباره اموال (3)

مراعات حق و عدالت در گرفتن امال دولتی، حاکم و کارمندان او خزانه داران مردمند و وکیلان امت در اموال، وظایف و آداب تحصیل داران مالیات در حکومت اسلامی.

فصل چهل و ششم: عدل (توازن اقتصادی): عدالت؛ یک ساعت، بهتر از هفتاد سال عبادت، عدالت [و] اجرای آن، سبب قرب به خدا و رسول صلی الله علیه و آله ، عدالت اجرای آن صیانت دین، عدالت یکی از سه قانون بنیادی دین، عدالت، منطق قرآن، عدالت زندگی، دوام نیرو و قدرت، عدالت، ناظم حاکمیت، ملاک سیاست، روشنی چشم حکومت، جمال سیاست و سیاست مداران، دژ حاکمیت و ثبات دولت، شالوده پیروزی، عزت و تعالی، بزرگی و بی نیازی، عدالت، سامان یابی جهان، از نشانه های عقل، گران بهاترین موهبت ها، فزونی پیاپی برکت ها، گسترش رحمت، آرامش وجدان، شیرین تر از عسل، عدالت در گفتار، در داد و ستد، در همه حالات و... .

فصل چهل و هفتم: عدالت تنها راه اصلاح جامعه

ملت را چیزی جز عدالت اصلاح نمی کند، خدا را امری جز عدل و

ص: 138

احسان نیست، عدالت زندگی مردمان را سامان می دهد، عدالت میزان خدای متعال، بلندترین درجه اعتقاد، آرایش ایمان، زنده شدن احکام، پشتوانه زندگی توده ها، نیکوترین سیاست ها، سامان بخش زندگی همه، آرام بخش و هماهنگ ساز دل ها و... .

فصل چهل و هشتم (احسان (هماهنگی معیشتی)):

سرِ عقل و ایمان، پیوستگی با رسول خدا صلی الله علیه و آله ، بخشیدن بین کسان و قسمت کردن ایثار، بهترین توشه برادری و احسان، فضیلت و صلاح، راست گویی و شرف، در خدمت مردم، چیزی سوای زکات، احسان به نیک و بد و... .

فصل چهل و نهم: اسلام، تکاثر، فقر: ده منشأ

نتایج منفی نظام تکاثری، واجبات مهم حکومت اسلامی، منطق علیت در احکام، قاطعیت اسلامی در امر تخصص، مردمان را در خط فهم مسائل اقتصادی انداختن و قاطعیت متعهدانه، نه اندرز و شعار، عدالت اجتماعی و محدودیت مالکیت، اداره اجتماع و دو رکن آن: سیاسی و اقتصادی، تنظیم روابط میان مردم و برنامه های اسلامی، دعوت قرآنی.

فصل پنجاه: مالکیت برادرانه اسلامی

جامعه تکاثری، جامعه جاهلیت، جامعه اسلامی، جامعه عدالت و قسط، مشکل اقتصاد و اهمیت حیاتی حل آن، مال و طبیعت اجتماعی آن در اسلام، ظلم مالی و مفاسد ویران گر عمومی، جور و زیان آن برای روح آدمی، قدرت (دیکتاتوری) اقتصادی و زیان های آن، تبدیل حساسیت جامعه، تحریف شعور اجتماعی، متکاثران و فساد ایشان در زمین، مراقبت بر بازارها و نقش حیاتی آن در اجرای عدالت و حمایت از مستضعفان، شناخت طاغوت

ص: 139

اقتصادی؛ اصلی بزرگ، تطهیر اقتصادی؛ مبارزه ای بنیادین بر ضد فساد و الحاد، منّتی بر دین و اهل دین نه، شکوفایی اقتصادی و برانگیختن به آن، مؤسسات دینی و هزینه اداره آنها، علما و قطع ارتباط، حرام بودن ذاتی مال فراوان، یگانه مقیاس برای شناختن عالم اسلامی، عدالت در تقسیم نعمت ها و نیازها، تعدیل مالکیت و برابری در مصر، در مکتب سرمایه داری و اسلامی، عدالت و جامعه سازی اسلامی، جامعه اسلامی و سیادت، تکاثر و وابستگی متکاثران دشمنان پیامبران و عدالت خواهان، وظیفه علما در برابر فقر و استضعاف، روابط اقتصادی مردم جز با انقلابی دگرگون ساز تطهیر نمی شود، فقاهت آگاهانه، آمیختن قضایای اصلی با قضایای غیر اصلی و زیان های آن به دین و انقلاب و توده ها، تحقق بخشی به احکام اسلام و زندگی توده ها، عمل کردن همه قشرهای جامعه به احکام اسلام جز با اجرای عدالت، شدنی نیست، حیات قرآنی و دو رکن بزرگ آن در بیان معصوم علیهم السلام : 1. نظم، 2. عدل.

ص: 140

اشاره و سفارش شده است. مکاتب فکری و غیرالهی نیز با استفاده از «تعاون» در امور، به رشد و پیشرفت اقتصادی در جوامع تحت سلطه خود رسیده اند.

در آیات قرآن کریم و روایت های امامان معصوم علیهم السلام به این موضوع مهم حتی در غیر مباحث اقتصادی سفارش شده است. نویسنده با توجه به پژوهش در تاریخ ادیان و کتاب های آسمانی دیگر ادیان الهی و نیز پژوهش در جوامع صنعتی، این کتاب را به نگارش درآورده است. کتاب در دو بخش و سه موضوع تدوین شده که در بخش نخست کتاب، به موضوع «تعاون در تاریخ ادیان» اشاره شده و در بخش پایانی، نویسنده به موضوعات «تعاون در اسلام» و «تعاون در جوامع صنعتی» پرداخته است.

ص: 141

می یابد، به شدت فریبنده می شود. نویسنده در این کتاب در چند مورد، تجربه چین را به صورت مقایسه ای با دیگر کشورهای جهان سوم بیان کرده است.

فهرست مطالب این کتاب عبارتند از:

1. سراب: درآمد و رفاه، فقر مدرن، جمعیت، تراکم سرمایه، قیمت های بازار، رابطه مبادله داخلی، رابطه مبادله بین المللی؛

2. مازاد اقتصادی و تراکم سرمایه: اجاره به عنوان مازاد اقتصادی، مازاد اقتصادی به عنوان سود، اجاره و سود، ارزش مارکسیستی، تراکم سرمایه، تقاضای مؤثر، مصرف اجاره بردارها. موضوعاتی که در ضمیمه این بخش آورده شده، عبارت است از: ارزش و قیمت ها، کار مولد و غیر مولد، سرمایه، تغییر فنی، تحلیل رفتن منابع؛

3. زمین و کار: اقتصاد صادراتی، زمین داران، زراعت، قطب بندی، توزیع دارایی ها، مدرن سازی؛

4. تجارت کالاهای اساسی اولیه: قیمت محصولات، رابطه مبادله، انحصار فروش، ناثباتی، طرح های ایجاد ثبات، قدرت انحصار، تورم جهانی، اتکاء به خود.

5. کمک های بلاعوض و وام: پول و تأمین مالی، توسعه دنیای جدید، شکل های مختلف اعطای کمک، سوداگری، بستانکاران و بدهکاران، نقش صندوق بین المللی پول، قواعد جدید، بدهی ها و طلب ها؛

6. صنعت وابسته: نظریه تجارت آزاد، اجرای سیاست های حمایتی، معجزات خاور دور، تأمین مالی فراملیتی، انتقال صنایع، ترجیحات مصرف کنندگان، تکنولوژی و اشتغال، الگوی برزیل، سکوهای صادرات؛

7. تسلیحات: عرضه، جنبه های اقتصادی، تحقیقات، داد و ستد بازرگانی.

ص: 142

8. اکنون چه؟

رکود سال های 1970، تغییری در شعارها، اساس؛ کشاورزی است، توزیع بر حسب بخش ها، پرده فقر، سرمایه گذاری صنعتی، خدمات اجتماعی، مدیریت تقاضا، تجارت بین المللی، نتیجه گیری.

ص: 143

مبارزه با عوامل نابرابری ترغیب کنند، شاید بتوان نابرابری را کاهش داد. بر این اساس، برابری نیز مانند آزادی، نه تنها خود به خود به دست نمیآید، بلکه دست یافتن به آن فقط با مراقبت و هوشیاری همیشگی امکان پذیر است. نویسنده این کتاب درصدد پاسخ به پرسشهای زیر است:

1. چرا در کشورهای پیشرفته غربی با وجود ثروت سرشار و نظام تأمین اجتماعی توسعه یافته، حدود صد میلیون نفر، زیر خط فقر به سر میبرند و بیش از پنج میلیون نفر بی خانمان وجود دارد؟ آیا این باور رایج در کشورهای سرمایهداری که «فقرا در فقر به سر میبرند؛ زیرا تنبلند»، موجب بیتوجهی به حق حیات انسانها نمیشود؟

چرا در جوامع سرمایهداری پیشرفته غرب، ساختار توزیع درآمدها، از تصلب و انعطافناپذیری بیشتری برخوردار است؟

در مجموع، این نوشتار تفاوت فاحش توزیع دارایی و درآمد را میان طبقات مختلف اجتماعی نشان میدهد و چالش نهادین فقر و غنا در کشورهای پیشرفته غربی را آشکار میکند. اهم مطالب کتاب عبارت است از:

ص: 144

2.3) نقش احزاب کارگری در کاهش نابرابری در ثروت.

ص: 145

فهرست مطالب کتاب عبارت است از:

فصل اول: تئوری های توسعه

1. نظریات مبتنی بر موانع درونی تحول و توسعه یافتگی، 2. مکتب پژوهش موانع فرهنگی جوامع جهان سوم، 3. مکتب عوامل روان شناسی، 4. نظریات مبتنی بر موانع بیرونی تحول و توسعه یافتگی، 5. دیدگاه وابستگی، 6. مکتب اکلا.

فصل دوم: مفاهیم شامل: صنعت، توسعه.

فصل سوم: جوامع سنتی.

فصل چهارم: جوامع صنعتی.

فصل پنجم: شرایط و عوامل توسعه صنعتی

تحول ایدئولوژی، تحول فرهنگی، آموزش، روش های فن آوری نوین، کانال های اطلاع رسانی، منابع طبیعی، سرمایه و منابع مالی، مدیریت مناسب، تدوین و انتخاب نظام اقتصادی مناسب با فرهنگ، برقراری ثبات و امنیت داخلی نظام، زمان کافی.

فصل ششم: صنعتی شدن اروپا.

فصل هفتم: صنعتی شدن جوامع غیرصنعتی و ایران.

فصل هشتم: تاریخچه پیدایش صنعت در ایران.

فصل نهم: لزوم صنعتی شدن ایران.

فصل دهم: پیش گامان توسعه

عباس میرزا، حاج محمدحسن امین الضرب، امیرکبیر، اصلاحات امیرکبیر، سیاست های اقتصادی و صنعتی امیرکبیر، سیاست امیرکبیر در جهت ارتقای علمی صنایع.

ص: 146

فصل یازدهم: مشروطیت.

فصل دوازدهم: صنایع دستی.

فصل سیزدهم: کشاورزی.

فصل چهاردهم: وضعیت صنعت و کارخانه های صنعتی عصر قاجار.

فصل پانزدهم: نقش حکومت قاجار در توسعه ایران.

فصل شانزده: امتیازهای خارجیان در ایران دوره قاجار، شامل: امتیازهای روس ها در ایران و امتیازهای انگلیسی ها در ایران.

فصل هفدهم: صادرات و واردات ایران در دوره قاجار.

فصل هجدهم: سرمایه گذاری و کمک های خارجی در ایران دوره قاجار.

فصل نوزدهم: سرمایه گذاری و سرمایه داران داخلی در ایران.

فصل بیستم: معضلات بخش صنعت در ایران.

فصل بیست و یکم: موانع توسعه و صنعتی شدن ایران

موانع داخلی رشد و توسعه صنعت، فقدان امنیت، موانع فرهنگی، موانع تاریخی، تعرفه گمرکی، ضعف قانون، مذهب، عوامل دیگر، موانع خارجی رشد و توسعه صنعت، وضعیت استعماری و نیمه استعماری ایران در دوره قاجار.

ص: 147

مجموعه ای از هفت مقاله است که با محوریت ضرورت توسعه دینی از راه برنامه ریزی، به نگارش درآمده است. نویسنده بر این باور است که توسعه فرآیند دین، رسالت حوزه و دانشگاه است و معرفی الگوی جدید گسترش دینی در این زمینه ضروری است. مطالب این کتاب، در هفت مقاله تدوین یافته است.

موضوعات مقاله نخست عبارت است از: مقدمه ای بر زیرساخت های الگوی نوین توسعه دینی، ضرورت تبیین الگوی نوین توسعه دین _ ضرورت تحول در نظام علمی کشور و ضرورت حضور گسترده و فعال حوزه و دانشگاه در برنامه ریزی توسعه.

در مقاله دوم با عنوان «رسالت حوزه و دانشگاه در فرآیند توسعه دین»، به مسائلی چون نگاهی بر رهاورد اقتصادی الگوی توسعه غرب، روابط دین و توسعه و ضرورت تعریفی نو از توسعه اشاره شده است.

عنوان مقاله سوم «نقش بنیادین حوزه و دانشگاه در نظریه پردازی الگوی نوین توسعه دینی» است که به موضوعاتی چون: مراحل برنامه ریزی، مرحله گذار از وضع موجود به وضع مطلوب و ضرورت انقلاب در نظام برنامه ریزی کشور اختصاص داده شده است.

مقاله چهارم با محوریت موضوع «ضرورت انقلاب در جایگاه و ساختار ارتباطی پژوهشی» تدوین یافته و در آن به آموزش و صنعت و نقش آن در فرآیند توسعه و ضرورت تعریفی نو از توسعه، اشاره شده است. همچنین به جایگاه و ساختار ارتباطی پژوهش، آموزش و صنعت در جهان صنعتی نیم نگاهی مقایسه ای داشته است.

عنوان مقاله پنجم این کتاب، «مدیریت عاشورایی یا برترین الگوی

ص: 148

مدیریت توسعه» است. موضوعات این مقاله شامل مدیریت توسعه و جایگاه آن، الگوی توسعه و مدیریت، نگاهی به عنصر انگیزش در رهبری عاشورا و بهره برداری از انگیزش عاشورایی در مدیریت توسعه است.

در مقاله دیگر با عنوان «بهترین زمینه بهره وری یا مدیریت یک کارآمد منابع مغزی» مطالبی شامل ضرورت تأسیس دانشگاه مدیریت اسلامی، وظایف دانشگاه مدیریت اسلامی، روش گزینش و ویژگی های دانشجویان، دانشگاه مدیریت اسلامی و روش تعلیم و تربیت آمده است. در آخرین مقاله کتاب، پس از بیان مقدمه، به روش تعیین نرخ ارز، نرخ مطلوب ارز در دوران تعدیل و بازسازی، رابطه مستقیم بین مصرف و بهره وری اشاره شده و این مطالب با عنوان «تعیین نرخ مطلوب ارز در دوران تعدیل و بازسازی اقتصادی» آمده است.

ص: 149

اثر حاضر، از جمله کتاب هایی است که دفتر همکاری حوزه و دانشگاه در زمینه اقتصاد اسلامی تهیه و تدوین کرده است. مجموعه مباحث کتاب در پنج بخش عبارت است از:

ص: 150

معنای لغوی حق، تعریف حق، انواع حقوق، حق مالکیت، منشأ مالکیت).

فصل دوم _ اقسام مالکیت: مالکیت حقیقی، اعتباری، مالکیت طولی و عرضی، اقسام مالکیت اعتباری (مالکیت حکومت اسلامی، فلسفه مالکیت حکومت اسلامی، مالکیت عموم مسلمین، مالکیت خصوصی و فلسفه آن).

فصل سوم _ اسباب مالکیت و حقوق: اسباب مالکیت و حقوق ابتدایی (حیازت، تحجیر، احیای اراضی موات، استخراج معادن، احداث نهر و حفر چاه و قنات، اراضی آباد طبیعی)، اسباب مالکیت و حقوق انتقالی (اسباب قهری مالکیت و حقوق انتقالی نظیر: موت، ارتداد)، اسباب ارادی انتقال مالکیت نظیر: پیمان صلح، اسلام از روی میل و رغبت، کوچ اهالی یک سرزمین و...).

فصل چهارم _ محدودیت های مالکیت و تصرف: محدودیت های اخلاقی، محدودیت های قانونی، محدودیت مالکیت، محدودیت تصرف، نتایج مباحث مالکیت.

ص: 151

ص: 152

به ارتباط میان تحقق نیافتن توسعه اقتصادی و ویژگی دولت پهلوی توجه کرده است.

این کتاب شامل دو بخش و چهار فصل است. بخش اول شامل مباحث نظری است که در فصل اول، مباحث توسعه، مفاهیم، پارادایم ها، راه های توسعه و دولت در جوامع مدرن بررسی می شود. فصل دوم به بررسی دولت کارگزار توسعه می پردازد. در این فصل، دولت و نقش آن در توسعه اقتصادی در ایران مطرح است. در مجموع، درون مایه این کتاب بحثی در باب ساختار استبدادی دولت در طول تاریخ ایران، به ویژه بازتولید آن در دوران پهلوی و تأثیر کل حیات اجتماعی، سیاسی و اقتصادی ایران از این ساختار است.

فهرست مطالب این کتاب عبارت است از:

ص: 153

گفتار اول: دولت و نقش آن در توسعه:

1. عناصر دخیل در اتخاذ و موفقیت استراتژی ها و برنامه های توسعه.

2. دولت کارآمد و توسعه بیان نظر اندیشمندان دولت محور در امر توسعه مانند ماکس وبر و ساموئل هانتینگتون.

گفتار دوم: منطق اقتصادی نئوپاتریمونیالیزم:

1. ساخت نئوپاتریمونیالی قدرت سیاسی و اقتصاد: الف) فساد سیاسی و اقتصادی، ب) اقتصاد رانتی.

2. سیاست گذاری اقتصادی در دولت نئوپاتریمونیال.

ص: 154

3. ارزیابی دیدگاه های مختلف درباره ساخت دولت پهلوی،

4. سلطانیسم در ایران:

گفتار دوم: نئوپاتریمونیالیزم و ماهیت دولت پهلوی: نهادها و گروه های نئوپاتریمونیال در ساختار سیاسی پهلوی دوم.

فصل دوم: دولت و توسعه اقتصادی در ایران

گفتار اول: مدیریت اقتصادی دولت پهلوی: 1. دولت، عامل توسعه در ایران.

2. بررسی نظام بودجه ای دولت پهلوی و تحول نقش دولت.

گفتار دوم: بررسی بودجه های دولت رضاشاه و مدیریت اقتصادی آن: 1. بودجه دولت و هزینه بخش های مختلف،

2. ارزیابی سیاست های اقتصادی نئوپاتریمونیالیزم.

گفتار سوم: دولت پهلوی دوم و توسعه اقتصادی: 1. بررسی نظام بودجه ای دولت پهلوی دوم و مدیریت اقتصادی آن، 2. سیاست های اقتصادی دولت پهلوی دوم.

گفتار چهارم: ارزیابی سیاست های اقتصادی دولت پهلوی دوم و ارتباط آن با منطق اقتصادی نئوپاتریمونیالیزم: 1. دولت پهلوی و وظایف یک دولت توسعه خواه. 2. سیاست گذاری اقتصادی و حمایت دولت از گروه های خاص.

ص: 155

کوثری، تهران، مؤسسه کتاب پیشبرد، 1370، 699 صفحه.

هرچند همه جنبه های حیات انسانی به گونه ای بر یکدیگر تأثیر دارند و با هم مرتبط و پیوسته هستند، ولی اقتصاد در این میان از ویژگی خاصی برخوردار است. اقتصاد صحیح و پویا، امکانات وسیعی برای رشد دیگر استعدادهای انسانی فراهم می سازد و با نبود نظام اقتصادی درست یا کارآیی نداشتن، امکانات رشد و شکوفایی جوانب دیگر حیات انسانی مختل می شود و چنانچه شایسته است، به کمال مطلوب نمی رسد.

در جهان امروز، با پیشرفت علوم و فنون، قوانین و تصمیمات اقتصادی، حساسیت و اولویت بسیار بالایی دارند چنان که مختصر تغییر در ماده قانونی مربوط به روابط اقتصادی یا تصمیمی اقتصادی، ممکن است سرنوشت تمام افراد یک ملت و فراتر از آن را تحت تأثیر قرار دهد.

این کتاب، مسائل مهم و اثرگذار در علم اقتصاد را یادآور شده و با بیان مبانی اقتصاد، این فرصت را به تصمیم گیران اقتصادی می دهد که چگونه با وضع قوانین و مقررات اقتصادی، گامی مثبت در جهت شکوفایی جامعه خویش بردارند. جلد اول کتاب، به اقتصاد خرد مقدماتی و جلد دوم کتاب به مباحثی درباره اقتصاد کلان مقدماتی اشاره دارد. کتاب اقتصاد خرد، در نه بخش تنظیم شده که فهرست مهم ترین عناوین آن عبارت است از:

فصل اول: اقتصاد درباره چیست؟ با مباحثی پیرامون کمیابی، منابع، کارفرمایی، کالاهای اقتصادی قانون هزینه های فزاینده، اقتصاد خرد در برابر اقتصاد کلان، انتخاب و هزینه فرصت.

فصل دوم: نظام های اقتصادی با موضوع اقتصاد سرمایه داری، نظام مالکیت خصوصی.

ص: 156

فصل سوم: نظام های اقتصادی با موضوع اقتصاد کنترل شده، سوسیالیسم، کمونیسم، اقتصاد مارکسیستی، کالاهای سرمایه ای و رشد در اندیشه کارل مارکس.

فصل چهارم: نظام های اقتصادی: اقتصاد مختلط با نگاهی به دامنه نظام ها، ایالات متحده، انگلستان و دیگر اقتصادهای غربی.

فصل پنجم: سیستم تقاضا و عرضه با موضوعات نظریه تقاضا، جدول تقاضا، عوامل تعیین کننده تقاضا، عرضه و انگیزه افزایش تولید، جدول عرضه، عوامل تعیین کننده عرضه، کمبود و مازاد دیگر موضوعات مرتبط با عرضه و تقاضا.

فصل ششم: نظام قیمت. برخی مطالب این فصل عبارت است از: تخصیص منابع، قیمت ها و اطلاعات، سود انتقال منابع از مصارف کم ارزش به مصارف پرارزش، حاکمیت مصرف کننده ارزیابی نظام قیمت و دیگر مطالب.

فصل هفتم: کشش تقاضا و عرضه شامل موارد (کشش قیمت، محاسبه کشش، عوامل تعیین کننده قیمت تقاضا، انواع مختلف کشش درآمد، انواع مختلف کشش عرضه...).

فصل هشتم: دولت و بازار، مسائل کشاورزی، موجودی متعادل کننده، اثر مالیات بر اقتصاد باز، مالیات های غیر مستقیم، قیمت بازار و نظارت دولت و مطالب مشابه دیگر.

فصل نهم: تقاضا و عرضه در اقتصاد باز (آزاد): تجارت و مبادله بین المللی؛ در این فصل، نویسنده بیشتر به مباحثی درباره نرخ ارزشی و مبادلات تجاری و هزینه ای آن و نیز بحث هایی علیه تجارت آزاد پرداخته

ص: 157

است.

بخش دوم کتاب با عنوان «اقتصاد کلان مقدماتی» در یازده فصل تنظیم شده است.

فصل دهم: نقش و اندازه دولت: کالاهای عمومی و تأمین آن توسط دولت، کالای مجانی، توزیع مجدد درآمد و رفاه و دیگر مطالب.

فصل یازدهم: شاخصه های اقتصادی: بی کاری و تورم، جریان ورودی و خروجی مردان بی کار، انواع مهم بی کاری و سیاست ها، تعریف اشتغال کامل، تورم، شاخص قیمت در دنیای واقعی، اثرات تورم.

فصل دوازدهم: جریان دوری درآمد، تولید و مخارج: جریان دوری ساده، دوری درآمد، سرمایه گذاری، رابطه بین پس انداز و سرمایه گذاری، تعادل.

فصل سیزدهم: سنجش فعالیت های اقتصادی: درآمد ملی شامل موضوعات تولید ناخالص ملی، پرداخت های انتقالی، سه روش اندازه گیری تولید ناخالص ملی، کاربرد حساب های ملی، تولید ناخالص سرانه اقتصاد سیاه، اندازه گیری تولید ناخالص داخلی به تولید ناخالص ملی، سنجش رفاه.

فصل چهاردهم: عرضه کل و تقاضای کل: اثرات نرخ بهره و اثرات ثروت، جای گزینی کالاهای خارجی.

فصل پانزدهم: تقاضای کل: مصرف، پس انداز و سرمایه گذاری: اقتصاد کینزی، تفاوت بین متغیرهای ثابت و متغیرهای جاری، سرمایه گذاری، مکانیک بازار، گرایش نهایی به مصرف و پس انداز، عوامل تعیین کننده سطح پس انداز، عوامل تعیین کننده سرمایه گذاری.

فصل شانزدهم: تعیین درآمد و اشتغال: مدلی ساده شامل مطالب زیر: مصرف به عنوان تابعی از درآمد ملی و حقوقی، تعادل از دیدگاه نشست ها و

ص: 158

تزریق ها، فرمول و اثرات ضریب افزایش تغییرات مخارج مستقل شکاف های تولید و شکاف های انبساطی، اصل شتاب، استهلاک و مطالب مرتبط دیگر.

فصل هفدهم: تعیین درآمد و اشتغال: دولت و تجارت: افزودن مخارج دولت و مالیات ها، تعادل درآمد با دولت، پرکردن شکاف تولید، کاهش بی کاری با سیاست مالی، کاهش فشار تورم با سیاست های مالی، مالیات بر درآمد تصاعدی، مزایای بی کاری، بودجه و سیاست مالی و...

فصل هجدهم: تعیین درآمد و اشتغال: نظریات متفاوت: بررسی مجدد اقتصاد از جنبه عرضه، اثر تغییرات نرخ های مالیات، منحنی لافر، منحنی فیلیپس در نظریه و عمل، انتظارات تطبیقی، انتظارات منطقی.

فصل نوزدهم: پول و نهادهای مالی مربوط به آن: وظایف پول، نقدینگی، رابطه بین عرضه پول و قیمت ها، بانک داری تجاری، مؤسسات تنزیل اوراق بهادار، مؤسسات مالی، بازار ارز، صندوق های بین المللی پول بانک جهانی، سپرده گیران مجاز، نظارت بر امور اداری.

فصل بیستم: عرضه پول: ذخایر، اثر بر موجودی پول، ضریب افزایش پول، ایجاد اعتبار در دنیای واقعی سیاست پولی: عملیات بازار باز.

نویسندگان در پایان هر فصل، بخشی را با عنوان «نمونه های واقعی» آورده که در این بخش با اشاره به موضوع مربوط، نمونه جاری در اقتصاد ممالک را یادآور شده اند.

ص: 159

اقتصاد و روش های اقتصادی، همواره ابزاری در دست حکومت ها و سیاست های زمام داران بوده است. چه روش های سرمایه داری و اقتصاد کاپیتالیستی در غرب و چه فرمول های اقتصاد سوسیالیستی در بلوک شرق، پی آمدی جز چپاول ملت ها و تاراج منابع کشورها به سود حکومت ها نداشته اند و فقط در شعار و روش با یکدیگر تفاوت دارند.

در این میان، اقتصاد اسلامی افزون بر تضمین منافع افراد با عنوان مالکیت فردی و به رسمیت شناختن این موضوع با وضع قوانین و مقرراتی چون مالیات های اسلامی، از انباشت ثروت در دست عده ای خاص خودداری کرده است. از دیگر سو، اقتصاد اسلامی، قوانین میان مردم و حکومت اسلامی را به گونه ای تنظیم کرده است که حکومت بتواند امر معاش مردم را تسهیل کند. در این کتاب، نویسنده به تحلیل آرا و نظرهای اقتصادی مارکسیسم پرداخته و نظر کمونیسم را درباره رد مالکیت فردی نقد کرده است. مهم ترین مطالب این کتاب عبارت است از: اقتصاد یا دام سیاسی، تأثیر وسایل تولید، تفصیل نظریه مارکسیسم، آیا تحدید نسل لازم است؟، تسریع تولید؛ بهتر از تحدید نسل، چهار دلیل بر لزوم اعتبار مالکیت فردی، انتقاد بر کمونیزم، مفاسد ملکیت فردی، مهار کردن ملکیت در اسلام، حدود تولید، تربیت و ملکیت، اقسام چهارگانه ملکیت در اسلام، ملکیت دولت، انفال، ملکیت عمومی، اقسام زمین ها در اقتصاد اسلامی، ارگان چهارگانه سوسیالیسم، اصول سه گانه کمونیسم، تحدید مالکیت در اسلام، عوامل و شروط تولید، قوانین اسلامی در کار، ارزش اضافی و توزیع وعوامل تولید و ثروت. نویسنده هر یک از این موضوع ها را براساس نظر اسلام، تحلیل، یا نقد کرده و یا توضیح داده است.

ص: 160

ص: 161

علاقه مندان فراهم کرده است.

فهرست عناوین و مطالب کتاب عبارت است از:

ص: 162

ص: 163

اقتصاددانان در تأیید این نظام و دیدگاه علمای شیعه و عالمان اهل سنت و بررسی برخی شاخصهای وزنی و حسابی.

فصل دوم: پول، ابعاد و تحولات آن با موضوعاتی نظیر پول در گذر زمان، مراحل سه گانه پول کاغذی، تعریف پول، پشتوانه و انواع پول، پول مثلی است یا قیمی؟ و دیگر موضوعات مرتبط با پول.

فصل سوم: ربا (تبیین موضوع و مصداق آن): شامل مطالبی از قبیل ربا پیش از اسلام (تاریخچه)، ربا و حکم آن در اسلام، تعریف ربا، انواع ربا (ربای معاملی، ربای قرضی) و شرایط تحقق ربا، راههای تخلص از ربا، تفاوت ربا با بهره.

فصل چهارم: تعریف تورم، پیشینه و علل تورم، عوامل کوتاه مدت و بلندمدت تورم، اثار تورم بر دیوان و روابط مالی، سیاستهای مبارزه با تورم شامل مبارزه با علل، مبارزه با آثار، سیاست پنهان سازی تورم.

فصل پنجم: تحلیل قیمتها در عصر تشریع:

قسمت نخست: جریان پولی عصر تشریع، تغییرات حجم پول:

الف) تحولات پولی داخلی؛ ب) تغییرات حجم پول ناشی از فتوحات؛ رابطه وزنی درهم و دینار، رابطه قیمی درهم و دینار.

قسمت دوم: تحولات قیمتها در عصر تشریع شامل موضوعاتی مانند: تغییرات سطح عموم قیمتها، ادله عدم تغییرات شدید قیمتها، ادله موافقان تغییرات شدید قیمتها (نقلهای تاریخی و روایی، احتکار، قحطی و خشکسالی، تغییر رابطه قیمی درهم و دینار).

فصل ششم: بررسی آراء فقیهان و دانشپژوهان، بررسی نظریهها:

الف) ادله معیار بودن قدرت خرید اسمی پول؛

ص: 164

ب) ادله ملاک بودن قدرت خرید حقیقی پول؛

ج) نظریه مصالحه؛

د) نظریههای تفصیل؛

ه) راهکارهای جلوگیری از زیان ناشی از کاهش ارزش پول.

از دیگر عناوین کتاب، نظریه مقبول در حالات گوناگون است: حالت نخست: تورم و کاهش شدید ارزش پول؛ حالت دوم: تورم و کاهش خفیف ارزش پول و حالت سوم: تورم و کاهش متوسط ارزش پول که هر سه حالت در پایان کتاب، نویسنده نتیجهگیری کرده است.

ص: 165

و با این بیان که «بیع نیز مانند رباست»،(1) و تفاوتی میان آن دو نیست، با حکم تحریم ربا به مخالفت برخاستند.

ربا، نه تنها بر جامعه، بلکه بر تک تک افرادی که به گونه ای با آن در ارتباط هستند، پی آمد های منفی برجای می گذارد. بی گمان، درآمدی که از راه پست ترین کسب ها به دست می آید و قوت و غذای فرزندان این جامعه می شود، پی آمدهای زشتی در پی خواهد داشت که به فرموده امام صادق علیه السلام : «اثر مال حرام، در نسل انسان ظاهر می شود.» بی شک، ناامنی ها و فشارهای روحی _ روانی در جوامع امروز، پی آمد، همین لقمه های حرامی است که از راه های گوناگون به دست آمده است.

این کتاب درباره تاریخ رباخواری و علل تحریم ربا و راه های نجات از این پدیده شوم و توصیه هایی در بان کداری اسلامی بدون ربا و در آخر، پیشنهادهایی به کارشناسان برنامه ریز، تدوین شده است.

ص: 166

بودن پول.

ص: 167

قرض دادن، در اسلام از امور مستحبی است که در آیات قرآن و اخبار، درباره آن سفارش فراوانی شده و قرض دهنده پاداش فراوانی دارد. از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله روایت شده است: «هر کس به برادر مسلمان خود قرض دهد، مال او افزون می شود و فرشتگان بر او رحمت می فرستند و اگر با بدهکار خود مدارا کند، بدون حساب و به سرعت از صراط می گذرد و کسی که برادر مسلمانش از او قرض بخواهد و ندهد، بهشت بر او حرام می شود.» البته اگر کسی که قرض می دهد، شرط کند که بیشتر از مقداری که قرض می دهد، پس بگیرد، قرض ربوی می شود و شارع مقدس آن را حرام کرده است.

نویسنده موضوع ربا را از جنبه های تاریخی _ فقهی _ اقتصادی و حقوقی، بررسی کرده است. این کتاب شامل شش فصل با موضوع های گوناگون، ولی مرتبط با ربا و قرض است. فصل اول، ربا در موضوعات کالا، پول و تجارت است و به تعریف متاع در لغت _ متاع در لغت _ متاع در قرآن و فقه پرداخته است. همچنین ماهیت پول و ماهیت مسکوک و نقدین را بررسی کرده است. موضوعات دیگر این فصل عبارتند از: نقدین در فقه اشتراک پول قدیم و جدید و تفاوت آنها، درهم و دینار در روایات، کسب در لغت و فقه، تجارت در قرآن و منشأ پیدایش آن، تجارت در فقه.

در فصل دوم کتاب، این موضوعات آمده است: ربا، تاریخ و منشأ پیدایش ربا، ربا در لغت و اصطلاح، ربا در قرآن، ربا در روایات، راه چاره ربا در مکیل و موزون، فلسفه حرمت ربا، تحریم آن از نظر بعضی فقاء. در فصل سوم کتاب نیز به بیان انواع ربا در فقه شیعه و عامه پرداخته و به تفصیل به انواع ربا از نظر عام پرداخته است. در فصل چهارم، انواع ربا در فقه امامیه مورد اشاره قرار گرفته و در فصل پنجم راه های فرار از حرام به حلال با

ص: 168

عنوان حیله های شرعی بررسی شده است.

در فصل آخر کتاب نیز نویسنده به بررسی و نقد قرض و مسائل مرتبط با قرض پرداخته است.

ص: 169

در اقتصاد اسلامی، ارزش اضافی، ابزار تولید و منابع ثروت مطرح شده است.

در این کتاب بخشی با عنوان انفال و مسائل و احکام آن آمده است که عبارت است از: فیء، زمین بایر، آثار باستانی، دریا و رودخانه و جزایر، جنگل و قله کوه ها، اموال پادشاهان، غنایم برجسته، غنایم جنگی که بدون اجازه امام باشد، ارث کسی که وارث ندارد و معادن.

همچنین در دیگر قسمت های کتاب، دیدگاه های فقهی امام خمینی رحمه الله درباره موضوع های مختلف مطرح شده است، مانند: زمین و کار، زمین موات، حق همسایه، تحجیر، میزان، احیا، بودجه دولت اسلامی، مالیات در اسلام، خراج، خمس، جزیه، مصارف بودجه دولت اسلامی، زکات و موارد مصرف زکات، زکات فطره، موارد تعلق خمس و توزیع خمس، تعمیم و تعدیل ثروت، واگذاری، وقف، شرکت های تولیدی، شفعه، مضاربه، مزارعه، مساقات، اجاره و سرقفلی، استخدام، تجارت، معاملات حرام، احتکار، شرایط خریدار و فروشنده، پول و کالا، به هم زدن معامله، مسائل ربا، عملیات بانکی، سفته، احکام مربوط به بلیط های بخت آزمایی، بیمه و مسائل مهم بیمه.

ص: 170

درباره اداره اجتماع دیده میشود و میتوان گفت هیچ قومی در هیچ عصری نبوده، مگر آنکه در آن، حقوقی مالی برای اداره جامعه رعایت میشده است؛ زیرا هر جامعه هر جور که بود، در قیام و رشدش نیازمند هزینه مالی بوده است.» بر این اساس، زکات، مخصوص اسلام نیست، بلکه در ادیان پیشین نیز بوده است. زکات در اسلام مانند دیگر ادیان الهی نیست. در دیگر ادیان، زکات وصیت و سفارشی اخلاقی و موعظه است تا مردم به برّ و نیکی رغبت یابند و از بخل و امساک بپرهیزند، در حالی که در دین اسلام، فریضهای الهی و بیتوجهی به آن فسق منکر آن کافر است. پس از تشکیل حکومت اسلامی و تأسیس بیت المال، زکات اصول مشخصی یافته و نصابها و مقادیر معیّنی برای آن قرار داده شده است. در اسلام، مسئولیت گرفتن زکات بر عهده حاکم اسلامی است و کسانیکه از پرداخت زکات خودداری کنند، بازخواست میشوند.

محور کتاب زکات، آیات قرآن و روایات ائمه معصومینپ بوده و به برخی شبهات درباره زکات به اجمال پاسخ داده شده است. فهرست کتاب عبارت است از:

الف) جایگاه زکات (زکات در ادیان پیشین آسمانی، زکات در اسلام، تفاوت زکات در اسلام، و دیگر ادیان الهی، اهمیت زکات، معنای زکات)

ب) آثار زکات (آثار فردی زکات، آثار اجتماعی زکات، آثار ترک زکات)؛

ج) مصارف زکات (مصارف هشتگانه زکات)؛

د) آداب پرداخت زکات (مقدار دریافت زکات، شیوه دریافت زکات، چه مالی زکات دارد؟ گستره زکات)؛

ه) زکات در عصر امام زمان (عج الله تعالی فرجه الشریف).

ص: 171

ص: 172

استفاده از فتاوای معتبر فقهی به پاسخ پرسش پرداخته است.

فهرست عناوین این کتاب عبارت است از:

ص: 173

دهش ور، مسعود، محمود مقدسی و حمیدرضا شیرازی، تهران، بی نا، 1366، 348 صفحه.

موضوع اقتصاد از مباحث مهمی است که در ادیان الهی و غیر الهی و مکاتب فکری به آن توجه شده است. اقتصاد از یک سو با فرد و زندگی شخصی وی مرتبط است و از دیگر سو با اجتماع و جامعه رو به پیشرفت ارتباط دارد. در مکتب اسلام بر منافع فرد و اجتماع با هم تأکید شده است. خداوند در قرآن کریم که به عنوان آخرین و کامل ترین کتاب آسمانی است، به همه جنبه های زندگانی انسان توجه داشته و موضوعات گوناگون اقتصادی را مطرح و تبیین کرده است. در این کتاب، مضامین گوناگون اقتصادی و غیر اقتصادی مشخص شده است.

پژوهشگران در کتاب طرح و مبانی اقتصاد در قرآن کوشیده اند آیات شریفه مرتبط با مضامین بیان شده را نقل کنند. در این کتاب برخی آیات به صورت کامل و برخی دیگر به صورت منقطع آورده شده است. گاه نیز آیات درهم ادغام شده است تا بر مضمون مورد نظر منطبق گردد.

نکته قابل توجه اینکه پژوهشگران، در این اثر فقط به بیان آیات با عنوان مضامین بسنده کرده اند و هیچ گونه نقل قول و اظهارنظری نکرده و از ابراز تحلیل درباره آیات خودداری کرده اند. البته در برخی موارد به شأن نزول آیه اشاره شده است.

این کتاب، شامل سه قسمت است که هر قسمت از چند بخش تشکیل شده است. در هر قسمت، موضوع مستقلی مطرح شده که آیات مربوطه در ذیل موضوع آورده شده است.

قسمت اول، شامل موضوع جهان بینی و نگرش اسلام به مادیات است که نویسنده در چهار بخش به آن پرداخته است. موضوعات بخش های چهارگانه

ص: 174

عبارتند از:

بخش اول: خداوند بی نیاز مطلق و برآورنده نیازهای انسانی بوده و صفاتی مانند رحمانیت، رزاقیت و فضل خداوند و نیز موضوعاتی مانند قدر نعمت، برکات، معاش، انفاق و غنی در این بخش مطرح شده است.

بخش دوم: در این بخش به نگرش قرآن به دنیا و مواهب آن توجه شده و شامل موضوعات حیات دنیا، موقعیت مال و جایگاه متاع است.

بخش سوم: این بخش شامل نعمات الهی، وسیله ای جهت امتحان و آزمایش انسان ها، ابتلائات و روان شناسی اقتصادی است.

بخش چهارم: قسمت اول این بخش، درباره هدف خلق انسان و اعطای نعمت ها به اوست. در این قسمت به این موضوع که انسان ها در بهره مندی از نعمت ها مورد سؤال هستند، اشاره شده است. قسمت دوم کتاب در مورد اصول حاکم بر روابط اقتصادی _ اجتماعی است که بخش اول آن شامل موضوع عدالت و برابری است که به موضوعاتی مانند عدل، قسط، برابری در نظام خلقت، برابری در نظام اجتماعی و برابری در روزی خدا پرداخته است.

بخش دوم از قسمت دوم، با عنوان «مالکیت» تدوین و در آن به موضوعاتی مانند خدا مالکی، مالکیت عمومی، مالکیت دولتی و مالکیت شخصی اشاره شده است. در بخش سوم از قسمت دوم، عنوان هایی مانند کار سازنده، مبنای تملک مشروع، کسب، سعی، عمل و نفی استثمار وجود دارد. در بخش آخر از قسمت دوم این کتاب، «نفی وابستگی و نیز استقلال» مورد انطباق موضوع با آیه قرار گرفته است.

قسمت سوم و پایانی کتاب، به روش ها و قوانین اجرایی اقتصاد اسلامی اختصاص یافته است که در هشت بخش به آن اشاره شده است. بخش اول

ص: 175

در مورد انفاق، صدقه، استعانت نیازمندان، برّ، احسان، خیر، قرض الحسنه، جهاد با مال، نذر، آزاد کردن بنده (عتق رقبه) بوده و آیات مربوط به این موارد آورده شده است. بخش دوم از قسمت سوم کتاب درباره «مالیات های اسلامی» است. این مالیات ها شامل زکات، خمس و جزیه است که آیاتی مصرحه درباره این سه موضوع آورده شده است. بخش بعدی شامل روش های جزایی _ اقتصادی است که به دو مقوله فدیه و کفارات پرداخته و به آیات مرتبط به آن اشاره کرده است.

در بخش چهارم از قسمت سوم کتاب قانون، پژوهشگران به «عدم انحصار ثروت و تراکم آن» توجه کرده و موضوع هایی چون کنز (گنج)، تکاثر (جمع اموال)، عدم انحصار ثروت در دست اغنیا، ماعون (نیاز روزمره زندگی انسان) آورده شده است. بخش دیگری از این قسمت به «نفی کسب ثروت از طریق فعالیت های ناسالم» اختصاص دارد. در این قسمت نیز مانند بخش های قبلی به موضوع هایی در همین زمینه از جمله ربا، نفی تجاوز به حقوق دیگران، عدم تصرف در مال یتیم، رشوه، «رشا و ارتشا»، دزدی و قمار اشاره شده است.

بخش ششم از همین قسمت، «شیوه های مصرف» نام دارد که آیات مربوط به اسراف، بخل، تبذیر، اعتدال در مصرف و خوراک های حلال و حرام در آن بیان شده است.

در بخشی دیگر نیز نویسنده به موضوع «آداب تجارت» پرداخته و آیات مربوط به موضوعات قرارداد، امانت کیل و میزان، اجاره و تجارت را بیان کرده است.

در بخش پایانی این کتاب به «حقوق اقتصادی خانواده» اشاره شده که

ص: 176

مسائلی چون ارث، ازدواج، طلاق، رعایت حقوق اقتصادی زن و آیات مربوط به آن مطرح شده است.

ص: 177

عدم فساد و سرکشی، 5. مصرف همراه با ادای حقوق).

ب) شرایط مطلوب (1. مصرف همراه با نام خدا، 2. مصرف همراه با نفوذ، 3. مصرف همراه با عمل صالح، 4. مصرف همراه با شکر، 5. مصرف همراه با اطعام فقیر، 6. مصرف همراه با استغفار).

2. انواع مصرف:

الف) مصارف واجبه: نفقه (نفقه والدین، نفقه زوجه، نفقه زن مطلقه، نفقه فرزند، نفقه مملوک)، زکات (زکات در شرایع)، خمس، قربانی، کفارات (کفاره حلق، کفاره صید در حال احرام، کفاره ظهار، کفاره قتل خطا، کفاره قسم).

ب) مصارف مستحبه: انفاق (اهمیت انفاق، کیفیت انفاق، آثار انفاق: کفاره گناهان، قرب و رحمت خداوند، تطهیر و تزکیه. جلوگیری از هلاکت، فلاح و رستگاری، گشایش روزی، انفاق به سود خود انسان)، زکات مستحبی، خیرات، صدقات.

ج) مصارف محرمه: 1. حرام های موقت (خوردن و آشامیدن روزه دار، صید برخی حیوانات صحرایی در حال حرام، پوشیدن برخی لباس ها در حال احرام)، 2. حرام دایم (مردار، خون، گوشت خوک، حیوان غیر مذکّی، مال باطل، رشوه، قمار، شراب، اسراف، تبذیر، بُخل (تقتیر، ربا، اتراف)).

ص: 178

3. انواع اسراف:

1. اسراف در مال: مصادیق اسراف مال در قرآن: مصادیق اسراف مالی در روایات: مسکن، بیت المال، نان، نور و برق، برپایی مجالس، مرکب و وسیله نقلیه، مهریه، اثاث منزل.

2. اسراف در رفتار: مصادیق اسراف رفتاری در قرآن، مصادیق اسراف رفتاری در روایات: اسراف در عبادت، در نوشتن، در وقت، در خوابیدن، در راه رفتن، در نگاه، در گوش دادن.

3. اسراف در گفتار: مصادیق اسراف گفتاری در قرآن، بایدهای گفتاری در قرآن، نبایدهای گفتاری در قرآن و روایات، مصادیق اسراف گفتاری در روایات: سخن چینی، استهزا و سخریّه، عیب جویی، سرزنش کردن، دروغ گفتن، فحش و دشنام، غنا، مجادله، آزار و ایذا، تهمت و افترا، فال بد زدن، گمراه کردن، تملق و چاپلوسی، غیبت (عوامل غیبت، ثواب رد غیبت، کفاره غیبت).

4. معیار اسراف: معیار شرعی، معیار عقلی، معیار عرفی، تعارض معیارها.

5. عوارض اسراف: درآمدها، تجمل گرایی، مصرف گرایی، تفاخر، حرص، پیروی از هوای نفس، حسد، تکبر، دنیاپرستی، ترک امر به معروف و نهی از منکر، وسواس، تقلید نادرست، خودپسندی، طمع.

6. عوارض اسراف: عوارض اخروی، عوارض دنیوی.

7. راهکارهای مبارزه با اسراف: راهکارهای سلبی، راهکارهای ایجابی (رعایت شأن، رعایت اقتصاد، رعایت کفاف، رعایت قناعت، رعایت عدل، شکرگزاری).

ص: 179

ص: 180

قوانین اقتصادی اسلام مانند دیگر احکام، در قرآن و سنت آمده است و فروع مسائل آن از ادله و قواعد فقهی استخراج می شود. آنچه در این کتاب درباره آن بحث می شود احکام فقهی اقتصاد اسلام و به تعبیر دیگر حقوق اقتصاد اسلامی است که به منظور تنظیم صحیح روابط اقتصادی مانند مالکیت ، توزیع صحیح ثروت، احیای موات، حیازت مباح، استخراج معدن، قراردادهای اقتصادی و مانند اینها وضع شده است.

در این کتاب، خطوط کلی اقتصاد اسلامی بررسی شده و در هر فصل، از اهداف این قوانین و سازوکارهای آنها در مقام عمل سخن به میان میآید. در برخی مسائل، شاخه ها و فروع آنها نیز بر اساس نیاز تبیین میشود. در این نوشتار، مسائل مهم فقهی به شیوه استدلالی _ اجتهادی مورد بحث قرار می گیرد و آرای فقهای بزرگ در هر مسئله بیان میشود.

نویسنده، مطالب مورد بحث در این کتاب را در هشت فصل اصلی تنظیم و ذیل هر فصل، مباحث مربوطه را در چندین بخش مطرح کرده است. فصول و مهم ترین قسمت های کتاب عبارت است از:

ص: 181

7. اقتصاد؛ وسیله، نه هدف؛

8. اهمیت اقتصاد در اسلام؛

9. اصالت اقتصاد در مکتب های الحادی؛

10. قانون بازده نزولی مالتوس.

ص: 182

1-1. حکم مالکیت عموم مسلمین؛ 2-1) ادله فقهی مالکیت عموم مسلمین؛ 3-1) احکام اراضی مفتوح العنوه؛ 4-1) شرایط اراضی مفتوحه؛ 5-1) موارد اراضی مفتوحه خراجیه.

2. مالکیت امام «حکومت اسلامی»: 1-2 ) فیء و انفال.

3. مالکیت خصوصی «فردی»: 1-3 ) اثبات مالکیت خصوصی؛ 2-3) حدود مالکیت فردی در اسلام.

جزیه، خراج، خمس، و حرمت ربا از دیگر مباحث مطرح شده در این فصل است.

ص: 183

2. مساقات (قرارداد آبیاری)؛

ص: 184

ص: 185

در فصل ششم درباره انفال، موارد انفال، کوه ها، بستر رودخانه ها، جنگل ها، دریاها و غنایم جنگی سخن به میان آمده است.

ص: 186

ص: 187

قرض ربوی، اهمیت موضوع و سپس روش تحقیق بیان می شود.

بخش اول کتاب مشتمل بر سه فصل است.

ص: 188

تأمین اجتماعی، تأمین اجتماعی در نظام اقتصاد سرمایه داری، تأمین اجتماعی در نظام اقتصادی اسلام (کفالت عمومی، مسئولیت دولت)، نقش قرض در تأمین اجتماعی، کاهش فاصله طبقاتی، فقر و انواع آن، فقر و فقرزدایی از دیدگاه اسلام، نقش قرض در کاهش فاصله طبقاتی.

ص: 189

پایه پولی، قرض و ضریب تکاثری پول)، جایگاه نهاد قرض در سیستم پولی و بانکی، قرض و انواع پول، نهاد قرض و روند خلق پول، قرض و ضریب فزاینده پول؛ قرض و سرعت گردش پول.

ص: 190

پیشنهادی مزایای طرح هماهنگ کننده پیشنهادی:

1. هم سویی طرح با ماهیت قرض الحسنه به وسیله طرح پیشنهادی مزایای طرح هماهنگ کننده پیشنهادی؛

2. هماهنگی طرح با اهداف هر یک از نهادهای شرکت کننده در آن؛

نظارت بر فعالیت صندوق بدون تحمیل هزینه برده است.

ص: 191

است. در قرآن کریم، قرض در ردیف مسائلی چون صدقه، انفاق، زکات و نماز آمده و این نشانه اهمیت آن است. قرض، جزئی از ارکان یک نظام اقتصادی است که نتایجی اجتماعی در پی دارد. در دوره جاهلیت، در جزیره العرب نیز قرض در میان مردم معمول بوده است، ولی فردی که به دیگری قرض میداد، از مقروض پول بیشتری می خواست یا بر او منت می گذاشت یا از او هدیه میگرفت یا افراد مقروض را بَرده و بنده خود می دانست. خداوند در قرآن کریم با آوردن صفت «حسنه»، سیستم قرضی جاهلیت را رد و چگونگی آن را به گونهای دیگر بیان کرد. بر اساس آیات قرآن کریم، قرض باید با نیت پاک و خلوص و برای نزدیکی به خدا و بدون نفع و سود باشد در غیر این صورت، قرضالحسنه نخواهد بود. نویسنده در این کتاب با توجه به کل سیستم اقتصادی اسلام و آیات و روایت ها، جنبه های گوناگون این موضوع را مورد بحث و تحلیل قرار داده است.

فهرست مطالب این کتاب عبارت است از:

فصل اول: قرض الحسنه در تاریخ، قرض در کتاب مقدس.

فصل دوم: قرضالحسنه در قرآن، قرض در فرهنگ اسلامی، مفهوم لغوی قرض، قرض در قرآن کریم، قرضالحسنه چیست؟ پاداش قرض، صدقه و قرض اختصاص به مردان ندارد، قرض در آیه «دَین»؛ دستورات آیه «دَین»؛ مقصود از قرض دادن به خداوند؛ ثواب قرض چند برابر است؟؛ قرض الحسنه معروف است؛ قرضالحسنه وسیله امتحان؛ شرط کارآمد بودن قرض الحسنه.

فصل سوم: قرضالحسنه در سنت؛ مؤمن خود را مقروض نمیکند؛ بی نیاز از قرض نباید خود را مقروض کند؛ مقروض شدن پیامبر صلی الله علیه و آله و برخی

ص: 192

از ائمه طاهرین علیهم السلام ؛ اولویت قرض برای ازدواج و حج؛ کسی که قرض خود را ندهد سارق است؛ مؤمن خیانت نمیکند؛ اگر قرض شهدا پرداخت نشود، آمرزیده نخواهند شد؛ مهلت دادن به مقروض تنگدست؛ ثواب قرضی دادن؛ ثواب قرضالحسنه بیش از صدقه است؛ افراد شایسته دریافت قرض؛ پرداخت بدهی مقدم بر مصرف روزانه زندگی؛ با زکات میتوان بدهی مقروضات را ادا کرد؛ لزوم گرفتن امضاء یا شاهد هنگام پرداخت قرض؛ ضبط اموال بدهکار، کیفیت دریافت طلب، طلبکار نباید در مال بدهکار طمع کند؛ مؤمن با تلاش، خود و دیگران را اداره میکند؛ قرض از مال یتیم؛ قرض نوعی امانت است و باید آن را پس داد؛ آیا والدین میتوانند از فرزندان خود بدون اجازه آنان قرض بگیرند؟ قرض زن و شوهر از همدیگر، پرداخت قرض با پول حرام، قرض دادن اشیای جزیی همسایه به همسایه؛ قرض مصرفی و استهلاکی.

فصل چهارم: قرضالحسنه در فقه، کیفیت طرح قرض در فقه شیعه؛ کوتاهی در بحث از قرضالحسنه؛ بیانات امام خمینی رحمه الله در مورد قرض الحسنه؛ بیانات شهید بهشتی در مورد قرضالحسنه.

فصل پنجم: اقتصاد جدید و نظام قرضالحسنه؛ راههای تشویق به قرض دادن؛ سپردهگذاری در قرضالحسنه؛ سپرده در قرضالحسنه؛ تورم پولی در نظام قرضالحسنه؛ طرح معادله عام.

فصل ششم: قرضالحسنه در قانون؛ قرضالحسنه در بانکهای اسلامی، قرض در قوانین مصر و فرانسه.

ضمیمه.

قانون قرضالحسنه در جمهوری اسلامی ایران، سپردههای قرضالحسنه،

ص: 193

قرضالحسنه، دستورالعمل اجرایی قرضالحسنه اعطایی بانکها.

ص: 194

نویسنده این کتاب با نقل برخی احادیث به همراه توضیحی مختصر و استناد به دو بیت شعر که میتواند به آسانی معنا و مفهوم حدیث را به قلب خواننده و شنونده انتقال دهد، گامی در جهت احیای فرهنگ قناعت و پرهیز از اسراف برداشته است.

نویسنده پس از بیان مقدمه، به گوشهای از قناعتهای امیرالمومنین علی علیه السلام اشاره کرده است. مطالب دیگری که وی بدان اشاره کرده، عبارت است از: اصحاب پیامبر و قناعت، بهترین روح و بدترین آنان، قناعت؛ میوه ایمان و عمل صالح، قناعت؛ معیار سلامت ایمان، رضایت خداوند از قانع، قناعت؛ شکر حقیقی است، قناعت و بخشندگی، قناعت و جوانمردی، قانع؛ عاقل است، قناعت و خلق خوش.

اهم موضوعات مبحث قناعت:

1. فوائد قناعت؛

2. راه رسیدن به قناعت و لوازم آن؛

3. ضرورت قناعت.

فهرست بخش اسراف:

1. اسراف و موارد آن؛

2. معضلات اسراف؛

3. فوائد دوری از اسراف.

چینش مطالب کتاب بدین گونه است که نویسنده، نخست آیه قرآن یا حدیث ائمه اطهار علیهم السلام و سپس ترجمه آن را آورده است. در قسمت دیگر شرح مختصری از حدیث و موضوع مربوطه آمده و چند بیت شعر نیز در پایان مطلب بیان شده است.

ص: 195

ص: 196

ص: 197

ص: 198

ص: 199

3. پیآمدهای بیکاری؛

4. آثار و فواید کار و تلاش؛

5. نشانههای سستی و تنبلی؛

6. حکایات؛

7. آفت زدایی از کسب درآمد.

ص: 200

17. کارهای کاذب؛

18. کار از نگاه دیگران.

ص: 201

1. ارزش و اهمیت وجدان کاری؛

2. وجدان کاری در فعالیت های اجتماعی؛

3. ریا از موانع وجدان کاری؛

4. نقش عوامل بیرونی در افزایش وجدان کاری.

ص: 202

2. محبوب ترین عمل؛ عمل مداوم (نکته)؛

3. پشتکار و جدیت (اشعار و جملات نغز)؛

4. موانع همت و تلاش در متون کهن.

ص: 203

ص: 204

اینترنتی چیست؟ انواع کسب و کار اینترنتی، اسامی سایت های داخلی و خارجی در زمنیه کسب و کار اینترنتی.

ص: 205

کارآفرین، موتور محرک توسعه ملی یا پیشتاز توسعه است؛ یعنی از این نیرو به این دلیل استفاده میشود که میتواند روندهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی نظام تحت پوشش خود را با تعاملات بیرونی، هماهنگ و از فرصتها بهرهبرداری کند و کسب و کار و فضای جدیدی را بیافریند. این کار پیش نیازی دارد؛ یعنی فضای پویا و متعامل با محیط اطراف، خود مقدمهای برای توسعه پایدار است.

این کتاب مجموعه مقالاتی درباره کارآفرینی است. نویسنده افزون بر تعریف و توضیح و تقسیم مفاهیم مربوط به فن آوری، دیدگاههای گوناگونی را بیان و آنگاه تعریف انتقال فن آوری و راهبردهای مربوط به آن و نقش دولت را نیز بررسی کرده است.

فهرست مطالب این کتاب عبارتند از:

ضرورت توجه به کارآفرینی و فن آوریهای پیشرفته؛

کارآفرینی، ناوری و توسعه ملی؛

نقش مؤسسات تحقیق و توسعه در حمایت از کارآفرینان؛

کارآفرینی و فن آوریهای پیشرفته و شیوههای ترویج آن؛

کارآفرینی و نقش آن در اقتصاد ملی؛

مالکیت معنوی و کارآفرینی، مفاهیم، شاخصها و وضعیت ایران؛

ارج گذاری کارآفرینان فن آوری یا ارجمندی کارآفرینی فن آورانه؛

ضرورت نقش دولت در تدوین و اصلاح سیاستهای استراتژیک توسعه تکنولوژی؛

خودکار آفرینی؛ استراتژی اشتغال برای ورود به قرن 21؛

تحلیلی سیستمی؛ از عوامل تأثیرگذار بر پدیده کارآفرینی؛

ص: 206

آموزش کارآفرینی در ایران؛

نوآوری در بازاریابی و تجارت الکترونیکی در عصر اینترنت؛

کارآفرینی، یکی از وظایف مراکز پژوهشی در توسعه کارآفرینی؛

کارآفرینی و نقش آن در اقتصاد ملی؛

لزوم وجود مراکز پشتیبانی از کارآفرینی در صنایع کشور؛

ص: 207

جامعه اسلامی (رشد اقتصادی، استقلال اقتصادی).

ص: 208

مشارکت مدنی، مشارکت حقوقی مزارعه، مساقات، سرمایه گذاری مستقیم، فروش اقساطی، اجاره به شرط تملیک، معاملات سلف، جعاله، خرید دین).

ص: 209

عوامل و شرایط اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ایفا می کنند؟

فهرست مطالب کتاب عبارت است از:

ص: 210

مطهری، علی، انتشارات آزادمهر، 1387، 168 صفحه.

کارآفرینی صفت افرادی است که اهل ایجاد کار و اشتغال زایی هستند و برای دیگر افراد، موقعیت و فرصت های شغلی به وجود می آورند. در یک طبقه بندی کلی از کارآفرینان، آنها را به دو دسته اهل نوآوری و ابداع و اهل تقلید تقسیم کرده اند. کارآفرینان اهل نوآوری، به دنبال تحولات نو و تغییرات جدید هستند. به طور طبیعی در این گروه، فرصت های شغلی بیشتری فراهم است؛ زیرا این کارآفرینان در محدودیت ها و مشکلات درجا نمی زنند، بلکه بر آن چیره و مسلط می شوند و راه های جدیدتری را برای کار و تولید پیشنهاد می کنند، ولی کارآفرینان اهل تقلید، بیشتر دنباله رو و تابع گروه اول هستند.

نویسنده در فصل اول این کتاب، با استفاده از نظر اندیشمندان غربی به تعریف، توضیح و بررسی کارآفرینی و ویژگی ها و پی آمدهای آن پرداخته و در پایان فصل، پیشینه کارآفرینی را در ایران و جهان بررسی کرده است. در فصل دوم کتاب، ویژگی های خلاقیت و موانع آن و تکنیک های خلاقیت بیان شده و افراد خلاق و ویژگی های آنان با توجه به نظریه ها و تحلیل های اندیشمندان مورد بحث قرار گرفته است. در فصل سوم این کتاب نقش و اهمیت نوآوری و تفاوت آن با خلاقیت بیان شده و فصل پایانی کتاب درباره مدیریت و کسب و کار است.

فهرست مطالب این کتاب عبارت است از:

ص: 211

کارآفرینان؛ مدیرانی ریسک پذیر، رویکرد رفتاری کارآفرین ها، فرهنگ کارآفرینی، پی آمدهای کارآفرینی، مفاهیم کارآفرینی، زمینه های تحقیقاتی مناسب در کارآفرینی، کارآفرینی در بخش کشاورزی، کارآفرینی دانشگاه ها و مؤسسات عالی، علل اهمیت کارآفرینی، پیشینه کارآفرینی در جهان، سابقه کارآفرینی در امریکا، تحصیلات و کارآفرینی، پیشینه کارآفرینی در ایران، کسب و کار الکترونیک، تجارت الکترونیک، بانکداری الکترونیک، اجزای بانکداری الکترونیک در ایران.

ص: 212

ص: 213

تنزیل، حواله های بانکی، صورت ها واقسام داد وستد از نظر فقهی، محدود کردن ثروت های شخصی، رعایت مصالح انسانی.

ص: 214

فصل چهارم به بررسی ضوابط فقهی اخلاقی تخصیص درآمد اختصاص یافته است. در فصل پنجم کتاب نیز نویسنده به بررسی تحلیلی رفتار مصرف کننده مسلمان و استخراج الگوهای تخصیص درآمد و توابع تقاضا و انگل و تحلیل کارکردهای آنها میپردازد. در فصل ششم نیز، خلاصه نتایج و پیشنهادهای تحقیق بیان شده است.

اهم فهرست مطالب این کتاب عبارت است از:

ص: 215

بخش اول: استخراج الگوهای تخصیص درآمد فرد مسلمان؛

بخش دوم: کارکردهای اقتصادی الگوی تخصیص درآمد فرد مسلمان.

ص: 216

مصرف، الگوی مصرف، ارتباط متغیر مصرف با دیگر متغیرهای اجتماعی، اقتصادی (نظریه درآمد مطلق کینز، نظریه درآمد نسبی دوزنبری، نظریه درآمد دائمی فریدمن)، روش و اهداف تحقیق، روش تحلیل محتوا در قالب کتاب خانه ای، اهداف تحقیق (تبیین مفهومی مصرف از دیدگاه اسلام، آسیب شناسی مصرف در ایران، نقش رسانه در ایجاد الگوی مصرف اسلامی، نقدی بر دیدگاه سرمایه داری مصرف).

ص: 217

مصرف گرایی غربی و روش های ترویج آن (وضعیت مصرفی غرب، شگردهای مصرفی کردن جامعه، شرکت های چندملیتی و مصرف گرایی، زن و الگوی مصرف)، الگوی مصرف در ایران (آسیب شناسی الگوی مصرف کنونی در ایران)، راهکارهای پیشنهادی (تغییر دادن ذایقه مردم، کنترل مصرف، تبلیغات، ارائه الگوی مصرف مناسب).

ص: 218

باورها و رفتارهای افراد و خانوارها در کشور سرچشمه میگیرد، حرکت از پایه عینی مدیریت بخردانه هزینه و دگرگونی الگوی مصرف خانوار، پذیرش مسئولیت و در نتیجه، خودآگاهی فرد و خانواده را افزایش داده و شرایط مناسبی را برای دگرگونی الگوی مصرف ملی فراهم ساخته است. در قسمت اول این نوشته، نخست از جنبه نظری و سپس از نظر تجربی، الگوی مصرف ملی که ویژگی برونزایی برجستهترین ویژگی آن است، بررسی شده است. در این قسمت، افزون بر بررسی مصرف و اهمیت آن در نوع توسعه اقتصادی، به گستردگی مصرف به معنای اقتصادی، بلکه به معنای عام آن اشاره و به اثرگذاری آن بر عامل فرهنگی، اجتماعی و سیاسی نیز توجه شده است. در قسمت دوم بر خلاف قسمت اول که بحثی در سطح کلان و ملی است، نویسنده به بررسی الگوی مصرف خانوار با معیار کاهش هزینهها و تقویت مدیریت اقتصادی خانوار و تأمین منافع ملی پرداخته است.

فهرست مطالب عبارت است از:

ص: 219

ص: 220

صاحبانش با میل خود مسلمان شده اند، اراضی تسلیمی، اراضی صلح، حمی، و قطیعه)، مالکیت جامعه، اشتراک آب و...، حدود استفاده از آب های عمومی، معادن، تعریف ظاهر و باطن (در معدن)، حدود اصالت کار، سود و زیان صاحبان کالا و ابزار تولید و کارگر، نوع اشتراک سهامی، قراردادها، قرار بدون کار اصلاحی، نوسان قیمت ها و رشد فکری، انواع قراردادها، ضرورت مضاربه و مزارعه، نیاز، اموالی که برای رفع نیازهای جامعه در اختیار حاکم قرار دارد، لقطه، مجهول المالک، زکات، مصرف زکات، کفارات، اموال عمومی که به همه مسلمین تعلق دارد، حق همسایه و خویشاوند، حق الماره، غذا خوردن از منازل، صدقات و انفاقات، صدقات خاص، ارث، روابط اخلاقی مالکیت، جنبه باطنی ثروت، مصرف.

اهداف نظام اقتصادی اسلام: زندگی سالم، برکت در زندگی مادی و معنوی انسان، شکوفایی استعداد اقتصادی افراد و رشد اقتصادی جامعه؛ نفی فقر؛ استقلال اقتصادی؛ استفاده از مواهب طبیعت؛ حفاظت ارکان آزادی؛ عدالت اجتماعی؛ عمران و آبادی اراضی و رشد کشاورزی... .

راه کارهای نیل به مصرف های اقتصادی: 1. احترام به کار؛ 2. احترام به قراردادها؛ 3. ممنوعیت تمرکز ثروت در شرایط نیاز جامعه؛ 4. اصرار به نیکی و بخشش و انفاق؛ 5. وضع مالکیت های مختلف؛ 6. قانون ارث؛ 7. همزیستی و تکامل خانوادگی و اجتماعی... .

وسایل و راه کارهای مالکیت فردی: شکار، احیای اراضی بائر؛ استخراج معادن، کار با مزد... .

ص: 221

ص: 222

نویسنده این کتاب با بررسی راه های رسیدن به خودکفایی و استقلال و بررسی اقتصاد تک محصولی یا اقتصاد بدون نفت، به بررسی چیستی مالیات و لزوم استفاده از مالیات در گردش امور نظام اسلامی پرداخته است.

اهم مطالب کتاب عبارت است از: الف) زمینه های معنوی، ب) عوامل حیات ملت ها شامل فرهنگ و اقتصاد، ج) راه رسیدن به استقلال و خودکفایی، د) اتکا به نفت با موضوعاتی چون اقتصاد تک محصولی، نفت و اعتبار کشور، نفت و نسل های آینده و پول نفت، ه) نقش مالیات در نظام جمهوری اسلامی و مالیات چیست؟ و) فلسفه تشریع مالیات:

1. اداره جامعه اسلامی؛

2. تأمین نیازهای نیازمندان؛

3. حفظ سرمایه ها؛

4. برکت و رشد اموال؛

5. تطهیر و تربیت ارواح؛

ز) مأموران مالیات:

1. توجیه (عبادی بودن، کمک به دین خدا، عمران و آبادی، گناه نپرداختن مالیات)؛

2. تشویق.

ح) سخنی با اغنیا؛

ط) مالیات در اسلام از نظر امام خمینی(قدس سره):

1. مالیات ثانوی و موقت؛

2. مالیات مستقیم (خراج، مالیات سرانه، مالیات جنس، جزیه، ارث بلاوارث).

ص: 223

ی) مصارف بودجه دولت اسلامی:

1. فقرا و مساکین؛

2. بیمه ورشکستگان و بدهکاران و خسارت دیدگان؛

3. مصالح کشور.

در پایان نیز قسمتی با عنوان «پاسخ به چند ایراد» آمده است.

ص: 224

2. مقاله دوم: ماهیت و ساختار اقتصاد اسلامی از دیدگاه شهید صدر: مقدمه، اقتصاد اسلامی در نظر شهید صدر، مذهب اقتصادی، علم اقتصاد، مذهب اقتصادی اسلام، گستردگی و عمومیت دین اسلام، تطبیق مذهب اقتصادی، مبانی اقتصاد اسلامی (عقیده، مفاهیم، عواطف و احساسات)، نظام اقتصادی اسلام، گستره مذهب اقتصادی اسلام، منابع دست یابی به مذهب اقتصادی، قانون مدنی و احکام فقهی، مشکلات و موانع استخراج مذهب اقتصادی از احکام و مفاهیم... .

3. دیدگاه های شاگردان شهید صدر درباره نظریه استادشان:

الف) گفت وگو با آیت الله سید کاظم حائری.

ب) گفت گو با آیت الله تسخیری.

4. نظریه اندیشه مدون در اسلام: دین چیست، دین نفس الامری، دین مرسل، عناصر جهان شمول و موقعیتی در اسلام، نظریه اندیشه مدون (نظام مند) در اسلام، فلسفه، مکتب، نظام، نهاد، حقوق، عناصر موقعیتی و جهان شمول، عناصر دینی و ساحت های حیات بشری، کشف عناصر دینی، روش دست یابی به فلسفه، مکتب، نظام و سازکار، تفکیک عناصر جهان شمول از موقعیتی، شئون دین مرسل، شئون معصومان علیهم السلام پیشینه یک عنصر دینی، قابلیت تحقق در حکومت جهانی اسلام، هماهنگ سازی عناصر جهان شمول، طراحی ساز و کار، علوم بشری و جایگاه آن در نظریه اندیشه مدون، مفاهیم مقدماتی: فلسفه اقتصادی اسلام، مکتب اقتصادی اسلام، نظام اقتصادی اسلام، ساز و کار اقتصادی اسلام، حقوق اقتصادی، علم اقتصاد.

5. سیر منطقی مطالعات اقتصاد اسلامی: منطق طرح، موضوع علم اقتصاد، روش علم اقتصاد، مسیر منطقی مطالعات اقتصاد اسلامی، کلیات، معرفت شناسی،

ص: 225

شناخت منابع اقتصاد اسلامی، فلسفه اقتصاد اسلامی، مبانی روش شناختی اقتصاد اسلامی، مبانی اعتقادی اقتصاد اسلامی، فلسفه اخلاق، مبانی اخلاقی و مفاهیم مبنایی اقتصاد اسلامی، اهداف اقتصاد اسلامی، مالیت و ارزش معاملی اشیا، قواعد مربوط به انواع، حدود و آثار مالکیت، آزادی اقتصادی، قاعده توزیع ثروت های طبیعی، قاعده توزیع درآمدها، توزیع مجدد درآمدها، نقش وظایف پول، دولت و اقتصاد، الگوهای رفتاری و ساختار نظام اقتصادی اسلام، نظام سازی، اقتصاد تحقق و مطالعات کاربردی در اقتصاد اسلامی،

6. بررسی ارکان و روند پژوهشی اقتصاد اسلامی: مقدمه: مسئله شناسی در بررسی اقتصاد اسلامی.

احتمال 1: عدم وجود مشکل نیازمند پژوهش در عرصه اقتصاد اسلامی.

احتمال 2: عدم تطبیق عناوین فقهی گذشته بر مصادیق مستحدثه، مسئله اصلی در اقتصاد اسلامی.

احتمال 3: عدم بسط ید عملی ولی فقیه مسئله اصلی در اقتصاد اسلامی.

احتمال 4: عدم حضور قاعده مند دین در فرآیند تصمیم گیری های اقتصادی؛ مسئله اصلی در اقتصاد اسلامی.

ص: 226

احتمال 3: نظام اقتصادی به معنای الگوهای رفتاری اقتصادی.

احتمال 4: نظام اقتصادی به معنای نظام تصمیم گیری.

ب) احتمالاتی پیرامون رابطه نظام اجرایی اقتصادی با علم و مکتب اقتصاد:

احتمال 1: تقدم نظام اقتصادی نسبت به علم اقتصاد و تأخر آن از مکتب اقتصاد.

احتمال 2: تأخر نظام اقتصادی از عمل و مکتب اقتصاد.

فصل دوم: علم اقتصاد:

الف) احتمالاتی پیرامون معنای علم اقتصاد.

احتمال 1: بیان واقعیات (هست ها) عینی اقتصادی، وظیفه علم اقتصاد.

احتمال 2: معادله تصمیم سازی به منظور پیش گویی، هدایت و کنترل وضعیت اقتصادی.

ب) احتمالاتی پیرامون رابطه علم اقتصاد با نظام اجرایی اقتصادی و مکتب اقتصاد:

احتمال 1: تأخر علم از نظام و عدم ارتباط آن با مکتب.

احتمال 2: تقدم علم اقتصاد از نظام عینی اقتصادی و تأخر آن از مکتب اقتصادی.

فصل سوم: مکتب اقتصاد

الف) احتمالاتی پیرامون معنای مکتب اقتصادی:

احتمال 1: مکتب اقتصاد به معنای فقه معاملات و حقوق اقتصادی.

احتمال 2: مکتب اقتصادی به معنای حاصل جمع احکام روبنایی و اصول زیربنایی اقتصادی.

احتمال 3: مکتب اقتصادی به معنای احکام خرد فقهی به علاوه احکام

ص: 227

دسته بندی های بزرگ اقتصادی.

احتمال 4: مکتب اقتصادی به معنای حاصل جمع احکام خرد فقهی نسبت های کیفی حاکم و احکام تکامل اقتصادی.

ب) احتمالاتی پیرامون رابطه مکتب اقتصادی با علم اقتصاد و نظام اجرایی اقتصادی:

احتمال 1: تقدم مکتب اقتصاد بر نظام عینی اقتصادی و نظام اقتصادی بر علم اقتصاد.

احتمال 2: تقدم مکتب اقتصاد بر علم اقتصاد و علم اقتصاد بر نظام عینی اقتصادی.

ص: 228

تصرف مالکانه.

نقش دولت: منشأ دخالت دولت در فعالیت های اقتصادی، موارد تخلف دولت در فعالیت های اقتصادی.

همیاری اجتماعی: مفهوم همیاری اجتماعی، سطوح همیاری اجتماعی.

موارد همیاری اجتماعی (زکات، خراج، رکاز، جزیه، غنیمت، فی، صدقه)

9. گفت وگو با آیت الله معرفت: درباره ماهیت و ساختار نظام اقتصاد اسلامی.

10. گفت وگو با آیت الله مکارم شیرازی: درباره ماهیت و ساختار نظام اقتصاد اسلامی.

11. گفت وگو با آیت الله جوادی آملی: ماهیت و ساختار نظام اقتصاد اسلامی

12. گزیده ای از سخنرانی آیت الله گرامی: ماهیت و ساختار نظام اقتصاد اسلامی .

ص: 229

انسان اقتصادی نیز از حلقههای تحقیق در زمینه فلسفه است. این حلقه از سویی به علم اقتصاد، اصول و اهداف آن و از دیگر سو به اقتصاد اسلامی مرتبط است. در این کتاب مباحثی چون واقعی یا انتزاعی بودن انسان اقتصادی، نقش انسان اقتصادی در نظریات اقتصادی و ویژگیهای آن به عنوان یک الگوی آرمانی مطرح شده است. نویسنده در بخشهایی از این کتاب، با توجه به آیات قرانی ، صحیفه سجادیه، احادیث و روایت امامان معصوم علیها السلام به توضیح مباحث پرداخته است. همچنین از نظریه اندیشمندان و علمای دینی استفاده کرده است.

فهرست مطالب کتاب عبارت است از:

ص: 230

2. عقلانیت در علم اقتصاد؛

3. ارزش و عقلانیت، خلاصه.

ص: 231

ص: 232

7. بیاطلاعی از اینکه کدام یک از دو کار مفیدتر است؛

8. گاهی دادن مال به نفع انسان و گرفتن آن به ضرر انسان است، جمع بندی و نتیجه گیری.

ص: 233

پیش نیاز هر کار اصلاحی، آگاهی و آشنایی با جنبه های گوناگون آن است، در اثر حاضر تلاش شده است افزون بر بررسی جنبه های گوناگون سه موضوع مطرح (فقر، فساد و تبعیض)، راه های مبارزه با آنها در عرصه رسانه ملی تبیین گردد. همچنین برنامه ریزان و برنامه سازان، با هدف آگاهی بخشی به مخاطبان، راهکارهای مبارزه با این امور را در برنامه های خود به کار بندند. مباحث این کتاب در سه بخش تهیه و تنظم شده است.

ص: 234

راهکارهای کلان اقتصادی).

ب) راهکارهای خرد: یک _ راهکارهای مقابله با فقر (اصلاح و تقویت نظام تولید، اصلاح الگوی کلان توزیع، اصلاح الگوها و گرایش های مصرفی)، دو _ راهکارهای مقابله با فساد (راهکارهای عام، راه کارهای خاص)، سه _ راهکارهای مقابله با تبعیض (توسعه عدالت در نظام حاکمیت، توسعه عدالت در اجتماع).

ج) راه کارهای رسانه ای: یک _ راهکارهای رسانه ای کلان: تعدیل برنامه های تأمینی و حذف برنامه های مروج فرهنگ غرب، اصلاح برنامه های تولیدی، دو _ راه کارهای خرد (رسانه و فقر).

ص: 235

علوم انسانی، علوم از دیدگاه اسلام، محدوده دانش اقتصاد، رابطه اقتصاد با حقوق و جهان بینی، رابطه مکتب اقتصادی و قانون مدنی، رابطه میان مکتب اقتصادی و جهان بینی، اقتصاد چیست، موضوع اقتصاد، تعریف اقتصاد.

فصل دوم _ روش های تحقیق، تحلیل و طرح مسائل اقتصادی: روش شناسی، هدف از ارائه فرضیه و نظریه در اقتصاد، اثرات متقابل ارائه الگوی مطلوب و شناخت پدیده های واقعی (اقتصادی، تفاوت شناخت پدیده های واقعی و ارائه الگوی مطلوب در علوم طبیعی و علوم انسانی در اقتصاد)، حدود قابلیت و اعتبار نظریه های علوم انسانی (اقتصاد)، تأثیرپذیری پدیده های علوم انسانی از سیاست های تبلیغی، روش های تحلیل مسائل اقتصادی، روش شناخت نظام اقتصاد اسلامی، منابع اصلی کشف نظام اقتصاد اسلامی.

فصل سوم _ مفاهیم مبنایی مکتب اقتصادی اسلام: سود و ثروت، فقر، توسعه، رفاه و زهد، انسان اقتصادی از دیدگاه مکاتب (فیزیوکرات ها، کلاسیک ها، سوسیالیست ها، اسلام)، مفهوم آ زادی اقتصادی، فقر و غنا، حد فقر، توسعه و رفاه، کار، اهمیت، نوع، هدف، کیفیت کار، مالکیت، تعاون و رقابت آزاد، رقابت و رقابت آزاد از دیدگاه اسلام، تعاون، کم یابی و پریابی، بررسی کم یابی از نظر اسلام، جامعه و تقدم مصالح اجتماعی، منافع فرد و جامعه، تقدم مصالح فرد یا جامعه، مفهوم حکومت و دولت، منش مشروعیت حکومت از دیدگاه اسلام، حکومت اسلامی و اقتصاد، هم بستگی های نظام اقتصادی، هم بستگی نظام اقتصادی با سایر نظام ها (اعتقادی، عبادی، اخلاقی، حقوقی، سیاسی).

فصل چهارم _ اهداف اقتصاد اسلامی: حاکمیت سیاسی اسلام، تحکیم ارزش های معنوی و اخلاقی، برپایی عدالت اجتماعی، عدم وابستگی

ص: 236

اقتصادی، خودکفایی و اقتدار، توسعه و رشد، رفاه عمومی.

فصل پنجم _ مالکیت: تعریف مالکیت، مال و مالکیت، منشأ مالکیت، مالکیت خداوند، مالکیت امام (دولت)، مالکیت عمومی، ثروت های عمومی (زمین، معادن)، درآمدهای عمومی (خمس، زکات، خراج، جزیه، قطایع و صفایا، میراث بدون وارث، غنایم جنگ، مجهول المالک، صدقات)، مالکیت خصوصی.

فصل ششم _ مبانی توزیع درآمد: مشخصه ها یا مبانی حقوقی توزیع ثروت، عامل سرمایه (مواد اولیه، ابزار تولید و زمین، وام گرفته شده)، عامل کار (مبنای درآمد کار، شکل حقوقی مالکیت درآمد).

فصل هفتم _ مصرف: اهمیت مصرف از نظر مباحث اقتصادی، گسترش دایره مصرف و مطلوبیت ها در اسلام، مصرف و توزیع مجدد، مصارف واجب، محدودیت های مصرف (اسراف، تبذیر، مصارف حرام)، محدودیت بر اساس مصالح سیاسی و اجتماعی، جامعه مصرفی (مصرف زدگی).

فصل هشتم _ آزادی اقتصادی (آزادی حقوقی، فلسفی، اقتصادی)، آزادی اقتصادی در اسلام، آزادی تملک، مبادله، انتخاب شغل، آزادی مصرف.

فصل نهم _ محدودیت های درآمد: محدودیت های حقوقی اصل درآمد (محدودیت های قبل از تولید، محدودیت های عوامل تولید، عامل کار، محدودیت های مبادله)، احتکار (مفهوم، موضوع، حکم احتکار)، محدودیت درآمد بر اساس اختیارات ولی فقیه، جایگاه قاعده لاضرر، محدودیت درآمد بر اساس ممنوعیت برخی از معاملات و کسب ها، محدودیت های ناشی از پرداخت مالیات ها.

فصل دهم _ درآمد مالیاتی: تعریف، ضرورت، سیر تحول مالیات،

ص: 237

مالیات های اسلامی (زکات، خمس، جزیه، مالیات های وضع شده توسط حکم اسلامی)، صفات و شرایط مالیات، شبه مالیات ها، انفاق های مستحب، ویژگی های مالیات در اسلام (داوطلبانه بودن، عبادی بودن، مردمی بودن، اخلاقی بودن و...).

فصل یازدهم _ عدالت اجتماعی: ریشه تفاوت های اقتصادی، برخورد مکتب ها با تفاوت درآمدها (لیبرالیست ها، سوسیالیست ها)، موضع اسلام در برابر تفاوت ها، تعدیل ثروت، ابزارهای تعدیل ثروت، بالا بردن سطح زندگی طبقات کم درآمد، تشویق به کار و تلاش اقتصادی، تأمین اجتماعی.

فصل دوازدهم _ نقش بخش عمومی: تحولات فکری در زمینه نقش بخش عمومی، دلایل نظری در دفاع از نظر اقتصاد بازار، دلایل عدم موفقیت نظام بازار رقابتی، طبقه بندی بنگاه های عمومی.

فصل سیزدهم _ ماهیت دولت اسلامی: ضرورت حکومت، ضرورت حکومت اسلامی، منشأ اختیارات قانونی حکومت، نفوذ معنوی حکومت اسلامی، شرایط حاکمیت در اسلام، وظایف و مسئولیت های حکومت اسلامی (اجرای قوانین، تأمین اجتماعی، تعیین حدود مالکیت خصوصی و عمومی، توسعه و رشد) اختیارات حقوقی حکومت اسلامی (اختیارات قانون گذاری در قلمرو آزاد، تشخیص اولویت ها و نیازها، ولایت بر تطبیق اقتصاد اسلامی).

فصل چهاردهم _ خطوط کلی، روش ها و سیاست های دولت در بخش عمومی: سیاست کلی دولت اسلامی در بخش خصوصی، قابلیت تمرکز و عدم تمرکز اقتصاد اسلامی، مبنای کلیت و جهان شمولی اقتصاد اسلامی، مبانی سیاست گذاری های اقتصادی دولت اسلامی (گرایش کلی حقوق اقتصادی،

ص: 238

هدف حکم ثابت، ارزش های اجتماعی، گرایش احکام ولایی رهبران معصوم).

ص: 239

اسلام چون بر اساس فطرت پاک انسانی از راه وحی الهی تدوین یافته، این ویژگی را دارد که شئون سیاسی و اقتصادی جهانی اسلام را در بر گیرد.

اهم فهرست مطالب کتاب عبارتند از: درآمدی به حکمت تاریخ از منظر علم اقتصاد، کاسموسانتریسم یونانی یا اصالت جهان، اومانیسم و سوبژکتویته، منشأ نفسانیت تاریخ، مناسبات تولیدی در امت واحده، خصایص اصلی شیوه تولید در امت واحده گذشته، مدنیت یونان و روم، صور مختلف استعمار نو الف) نازیسم، ب) شیوه استعمار نو به سبک مونروئر، ج) شیوه استعمار به شیوه متداول پس از جنگ جهانی دوم؛ مبادی استعمار نو، برهه تاریخی پست مدرن، اساس و مبنای متافیزیک جدید غرب، امت واحده، سرانجام تاریخ، ابداع صور هندی جدید، مناسبات تولیدی، کار، مالکیت، مبادله (فصل اول: کار؛ فصل دوم: ماهیت مالکیت؛ فصل سوم: مبادله، سوداگری در دنیای جدید، عرضه و تقاضا در دوره جدید، تورم چیست؟ تورم ماهوی (اسانسیل) و تورم عارفی چیست؟ احکام اولی و ثانوی و حکومتی، قاعده نفی سبیل، قاعده نفی ضرر، قاعده لاضرر در قانون اساسی ایران، قاعده نفی عسر و حرج، اراضی، مناسبات اراضی در ایران، زمینهای مفتوحالعنوه و حکم آن، آثار عمومی شدن مالکیت اراضی در سرزمینهای مفتوح، زمینهایی که ملحق به اراضی مفتوح هستند، اراضی طوع، اراضی احیاء شده، اراضی موات، آبها، چاهها، معادن و جنگلها، بانکداری، صنعت، ضرورت اجتناب از ترویج کنزگری، ممنوع بودن تمرکز ثروت در دست گروهی معدود، ممانعت از اسراف و تبذیر مهلک سرمایه داری، اقدامات بعد از انقلاب اسلامی ایران، طرح بسیج کار و اندیشه جهت نیل به اقتصاد غیر متکی به نفت.

ص: 240

ص: 241

فقر و آفتهای اجتماعی، عرصه را بر فضای سیاسی و اقتصادی این جوامع تنگ کرده است. به منظور حل این مشکلات، کوششی پیگیر در چهارچوب برنامهریزی دقیق و دراز مدت اجتناب ناپذیر است.

نویسنده، این کتاب را در دو بخش تنظیم کرده است. در بخش نخست، فصلی را به مقدمات و تعاریف پرداخته و موضوع هایی مانند رشد و توسعه اقتصادی و مفهوم توسعه نیافتگی را بررسی کرده است. در بخش دوم این کتاب نیز برخی نظریههای مطرح در اقتصاد توسعه نظریههای کلاسیک، دور تسلسل فقر، دوگانگی، تکان بزرگ، نظریه کیندل برگر، نظریه مارکسیستی توسعه و نظریه رشد رستو را بررسی کرده است.

فهرست مطالب عبارت است از:

قسمت اول: تعاریف و مقدمات.

قسمت دوم: اقتصاد خرد.

فصل اول: تقاضا، عرضه و قیمت در حال تعادل

بخش اول: تقاضا (قانون تقاضا، منحنی تقاضا، تقاضای فردی و تقاضای بازار).

بخش دوم: عرضه ( قانون عرضه، منحنی عرضه، عرضه تولید کننده و عرضه بازار).

بخش سوم: قیمت تعادل در بازار( تغییرات تقاضا، تغییرات عرضه).

ضمیمه 1: فصل اول: راجع به تقاضا، ضمیمه 2: راجع به عرضه.

فصل دوم: نظریه های رفتار مصرف کننده و تولید کننده.

بخش اول: نظریههای رفتار مصرف کننده (تقاضا و مطلوبیت، تقاضا و منحنیهای بی تفاوتی).

ص: 242

بخش دوم: نظریههای تولید کننده (1.تولید، 2. هزینه).

فصل سوم: بازار:

بخش اول: بازار رقابت کامل؛

بخش دوم: بازار انحصاری؛

بخش سوم: بازار رقابت انحصاری؛

ضمیمه فصل سوم: بازار چند قطبی؛

قسمت سوم: اقتصاد کلان؛

فصل اول: مفهوم و اندازهگیری درآمد ملی؛

فصل دوم: مصرف ملی؛

فصل سوم: تعیین درآمد ملی در اقتصاد دوبخشی؛

فصل چهارم: تعیین درآمد ملی در اقتصاد سه بخشی و چهاربخشی؛

فصل پنجم: نقش سرمایه گذاری در تعیین درآمد ملی؛

فصل ششم: پول، تقاضا و عرضه پول، تعادل در بازار پول؛

فصل هفتم: تعادل کلی اقتصادی، تحلیل؛

فصل هشتم: اهداف اقتصاد کلان و سیاستهای اقتصادی؛

فصل نهم: اقتصاد بینالملل؛

بخش اول: تجارت بینالملل؛

بخش دوم: مالیه بینالملل؛

فصل دهم: اقتصاد توسعه؛

بخش اول: مقدمات و تعاریف؛

بخش دوم: نظریههایی در مورد توسعه اقتصادی.

ص: 243

ص: 244

در پایان هر فصلی، نمونه پرسش ها و مسائلی تنظیم کردهاند که پاسخ خوانندگان به آنها، نشاندهنده درک نسبی مطالب کتاب است.

هفت فصل اول این کتاب بیشتر جنبه مبانی و اقتصاد خردی و هفت فصل بعدی، جهتگیری اقتصاد کلانی دارند. هفت فصل اول که جنبه پایدارتری دارند، در چهار محور کلی تنظیم شدهاند. محور اول که فصلهای اول و دوم را دربرمیگیرد، بحث های عمومی اقتصاد را در بر می گیرد. محور دوم که شامل فصلهای سوم و چهارم است، رفتارهای مصرفی را تشریح میکند. محور سوم که فصلهای پنجم و ششم را دربرمیگیرد، بحث بنگاهها، تولید و هزینه را بررسی میکند و سرانجام در محور چهارم که شامل فصل هفتم است، چارچوب دخالت دولت در اقتصاد مطرح می شود.

فهرست مطالب این کتاب عبارت است از:

ص: 245

ص: 246

مخارج)، مدل سه بخشی درآمد، مخارج یا مدل سه بخشی تعیین درآمد ملی، سیاست مالی، سیاست متوازن بودجه، نمونه سؤالات و مسائل.

ص: 247

ص: 248

اطهار در مبارزه با گرانفروشی و احتکار نیز در ادامه بیان شده است.

اهم مطالب بخش اول عبارت است از:

پژوهشی پیرامون اوراق مالی، اعتباری؛ آیت الله سیدکاظم حسینی حائری.

نگاهی به پول و بانک از دیدگاه اسلام؛ حجت الاسلام قربانعلی دری نجف آبادی.

مبانی نظری پول و بانک در اسلام؛ دکتر پرویز داودی.

مشکلات فقهی قانون بانکداری بدون ربا؛ حجت الاسلام دکتر سیدجمال الدین موسوی.

مشکلات تئوریکی بانکداری بدون ربا؛ استاد حسین مرزبان.

چشم انداز اقتصاد و بانکداری اسلامی در جهان معاصر؛ سید علی اصغر هدایتی.

استقلال سیستم بانکی و بانکداری اسلامی؛ دکتر سید محمدحسین عادلی.

تأسیس بانکداری اسلامی در ایران؛ محمود بیهقی.

مشکلات بانکداری اسلامی و ارائه راه حلهای مناسب؛ محمود بیهقی.

بانکداری اسلامی و توسعه؛ دکتر حسین حشمتی مولایی.

ربا، نرخ بهره و نرخ نسیه؛ دکتر سید کاظم صدر.

بخش دوم: بازار

مفهوم تجارت؛ منصور اعتصامی.

رقابت سالم در بازار؛ منصور زراءنژاد.

مکانیسم امنیت اقتصادی از دیدگاه اسلام؛ سعید فقیه ایمانی.

احتکار از دیدگاه امام خمینی رحمه الله ؛ سید مهدی عاملیان.

تحقیقی پیرامون احتکار و گرانفروشی؛ حجت الاسلام سید حسن امامی.

ص: 249

کاوشی پیرامون تورم؛ سید حسن امامی.

مفاسد اقتصادی احتکار، گرانفروشی، کمفروشی، تقلب، قاچاق؛ حجت الاسلام مهدی انصاری.

بررسی پیرامون سیستم دو نرخی کالاها و علل پیدایش معایب آن؛ سید محمد مدرسی.

آیا تورم در ایران ساختاری میشود؛ دکتر احمد برادران هاشمی.

ص: 250

تفاوتهای اسلام ناب محمدی و اسلام امریکایی از دیدگاه اقتصادی؛ آیت الله احمد آذری قمی.

تضاد عدالت اجتماعی با رشد اقتصادی و استنباط راه حل اسلام؛ دکتر عبدالحسین ساسان.

دیدگاههای اقتصادی و عدالت اجتماعی در نظریات امام خیمین رحمه الله ؛ اسماعیل اولیایی.

منشأ مشکلات و نابسامانیهای اقتصادی؛ حجت الاسلام علی حجتی کرمانی.

بسیج عمومی برای حل مشکلات اقتصادی از راه مبانی اعتقادی؛ حجت الاسلام محمود عبداللهی.

فقر و فقرزدگی، فقرزدایی؛ محمود کریمی نوری.

عوامل و انواع تکدی از دیدگاه جامعه شناسی و اسلام؛ حسین بهروان.

مقالههای بخش دوم کتاب درباره موضوع «توسعه» عبارت است از:

سیاستهای بازسازی و توسعه در پرتو کلام امام رحمه الله ؛ حجت الاسلام محمود غازی و رضا غلامی.

اصول و مبانی توسعه از دیدگاه اسلام؛ حجت الاسلام و المسلمین سیدمهدی میرباقری.

رشد و توسعه برنامه پنج ساله اول؛ دکتر حسن آراسته.

طرح بازسازی اقتصادی بعد از جنگ؛ دکتر مهدی بنّا رضوی.

یک اصل جدید در توسعه؛ دکتر ابراهیم حسینی نسب.

چگونه میتوان اقتصاد ایران را الگوی مستقل طراحی کرد؟؛ آیت الله مصطفی اشرفی شاهرودی.

ص: 251

رشد جمعیت و توسعه؛ حجت الاسلام سیدمحمدباقر خرازی.

نقش خمس در اقتصاد سیاسی و اقتصادی و کاربرد آن در توسعه کشورهای اسلامی: حجت الاسلام سیدمحمد خامنهای.

نقش فرهنگ اسلامی در راه رسیدن به استقلال اقتصادی و استغنای صنعتی؛ دکتر محمدحسین مهدوی عادلی.

نقش وقف در اقتصاد اسلامی و تحلیل وقف نامههای آستان قدس؛ دکتر احمدحامد مقدم.

ص: 252

الف) مسائل اساسی در بازسازی و توسعه اقتصادی ایران، ب) مدارهای توسعه نیافتگی در اقتصاد ایران، ج) مسائل و مشکلات ساختاری اقتصاد ایران، د) نیازهای اساسی جمعیت کشور از زبان آمار و ارقام، ه_) توسعه، فرهنگ و آموزش.

ص: 253

دورنمای بازار نفت و آینده اقتصاد ایران.

ص: 254

بخش اول کتاب درباره «ربا و بانک» و بخش دوم درباره «بیمه» است . بخش اول مشتمل بر گزیده ای از یادداشت های نویسنده «به عنوان مقدمه» و شامل سه فصل است. فصل اول، بحث هایی از نویسنده با عنوان «ربا و بانک» است که در سلسله جلسات انجمن اسلامی پزشکان در سال 1354 مطرح شده است. فصل دوم، تقریرات دروس نویسنده با اصلاحات و اضافات و فصل سوم یادداشت های نویسنده درباره «ربا» است. بخش دوم کتاب نیز سلسله بحث های نویسنده در نشست های انجمن اسلامی پزشکان در سال 1352 است. مباحث این کتاب به صورت «جلسه ای» تنظیم شده که در پایان هر جلسه پرسش و پاسخ مرتبط، مطرح شده است.

مهم ترین مطالب بخشها و فصول کتاب عبارت است از:

جلسه اول: فرق امانت و قرض، انواع قرض، قرض ربوی، آیا سرمایه تولید سود می کند؟ ربا در قرآن و احادیث.

جلسه دوم: آثار مالکیت، سفته، ربای معاملی، مکیل و موزون خصوصیت ندارد، بیع دین، تعهد در مقابل بانک، سفته صوری، وام سرمایه گذاری و راه حل.

جلسه سوم: بانک یک رابط است، فلسفه حرمت ربا و نظریه های مطرح شده، نظریه صحیح، نظارت بر نرخ ها، نسیه ناشی از آزادی فروشنده است در تعیین قیمت، آیا وام بستان کاران یک ضرورت است؟

جلسه چهارم: آیا دولت میتواند مالک باشد، حساب جاری، سپرده و پس انداز، جوائز بانکی، اعانت به اثم.

فصل دوم از بخش اول: تقریرات (ربا در اسلام و جهان، قرض و مصرفی قرض تولیدی، فلسفه تحریم ربا، بحث در اخذ عوض در مقابل نقل اقراض،

ص: 255

بحث در اطراف آیات ربا، ربا در معدود، طرق فرار از ربا، تحریم حیله، تفسیر آیه «احل الله البیع»، بیع صرف و صرافی، نکات روایات.

فصل سوم از بخش اول: آیات قرآن مربوط به ربا، احادیث در باب ربا، بررسی چند مسئله در «عروة الوثقی».

بخش دوم: بیمه (عقد و ایقاع، ایجاب و قبول، عقد و معاوضه، بیمه، قمار و ...).

جلسه اول: آیا هر معامله صحیحی باید داخل در یکی از ابواب فقه باشد؟ شرایط و موانع عمومی معاملات عقد لازم و عقد جائز، بیمه و ضمان، تفاوت ضمان در فقه شیعه و فقه اهل تسنن. ضمانت در مقابل پول، ضمان عهده و ضمان دَرَک، بیمه یک معامله مستقل است، آیا بیمه معامله مطرحی است؟ زمان بیمه، اقسام بیمه، بیمه عمر، بیمه مسئولیت یا شخص ثالث.

جلسه دوم از بخش دوم: دیه بر عاقله است، ضمان جریره، غاصب ضامن است، عقد فاسد، ید امین، مسئله اتلاف، مباشرت و تسبیب، خسارت در دما، خسارت در اموال، اخاذی ظالم، اگر واسطه انسان نباشد، مسئولیت اقوائیت.

ص: 256

1. مقدمه: تعریف اقتصاد، موضوع اقتصاد، علت انتخاب المیزان، روش کار.

2. آشنایی با المیزان و نویسنده آن: شرح حال علامه طباطبایی، آثار و روش علمی علامه، رابطه علامه با قرآن و روش تفسیر در المیزان.

3. اهمیت اقتصاد: مال و مالکیت، مالکیت خدا و منشأ آن، مالکیت بشر، اقسام مالکیت.

4. منشأ مالکیت: کار، حیازت.

5. پول، طلا، نقره: تاریخچه رواج نقدین، نقش نقدین در اقتصاد جامعه، مراحل طی شده اقتصاد، تعابیر اهل اقتصاد از پول، بهره وری.

6. کنز و سرمایه داری: معنای کنز، انگیزه زراندوزی، آثار اقتصادی کنز در جامعه، حکم فقهی کنز، ادله وجوب زکات بر اوراق مالیه، نظر فقهای اربعه و دلایل آنها.

7. احتکار: مفهوم احتکار، ویژگی ها و آثار و احکام احتکار.

8. قرض: مفهوم و موارد قرض، اقراض از دیدگاه المیزان، انواع قرض، احکام قرض، نهی از دست به سر کردن.

9. ربا: مفهوم ربا، علت تحریم ربا، ادله و علت فقهی حرمت ربا، مهلت دادن به تنگ دست.

10. تجارت: مفهوم تجارت، سابقه و هدف تجارت، نقش تجارت در جامعه، جواز تجارت، احکام تجارت.

11. کم فروشی: مفهوم تطفیف، سابقه کم فروشی، آثار کم فروشی، حکم کم فروشی.

12. زکات: معنای زکات، سابقه زکات، ادله فقهی وجوب زکات، دلیل

ص: 257

وجوب زکات، موارد زکات، مصرف زکات.

13. انفال: معنای انفال، موارد انفال، محل مصرف انفال.

14. خمس: دلایل وجوب خمس، سابقه خمس، غنیمت، موارد خمس، محل مصرف خمس و... .

ص: 258

نداشتهاند. این امر آنها را به حفظ منافع خارجیها در کشورهای خود متعهد میکند. مشکلات و بحرانهای اقتصادی و اجتماعی این جوامع به همراه عقب ماندگی اقتصادی آنها و تلاش دولتها برای پیشبرد امر توسعه اقتصادی و اجتماعی، این دولتها را وا میدارد که وظیفه تدوین و اجرای برنامههای اقتصادی و اجتماعی را در این کشورها بر عهده گیرند و به شدت درگیر مسائل اقتصادی و اجتماعی شوند، ولی مقوله دولت و سیاست در جهان سوم، پیچیده است و در برخی از کشورهای جهان سوم نیز وقوع جنبشهای انقلابی و روی کار آمدن دولتهای انقلابی، موجب ایجاد برخی دگرگونیها بنیادی شده است. البته واکنش دولت های انقلابی نیز از کشوری به کشور دیگر متفاوت است. و نویسنده در این کتاب، در صدد نشان دادن این گوناگونیها و تفاوتها در کنار شباهتهای کشورهای جهان سوم است و در این کتاب از دیدگاه و نظریههای اندیشمندان غربی استفاده کرده است. همچنین برخی ویژگیهای اقتصادی کشورهای جهان سوم را توضیح داده و ریشه چگونگی تحولات اجتماعی و اقتصادی و اجتماعی این کشورها را در چند قرن اخیر به ویژه چگونگی حضور و فعالیت استعمار سرمایه داری و گسترش مناسبات سرمایه داری در این جوامع را بررسی کرده است. نویسنده در این کتاب به برخی علل این موضوع اشاره کرده و به توصیف برخی از ویژگی های اقتصادی این کشورها پرداخته است. در فصل دیگر این کتاب، نویسنده پیشینه های تاریخی و مبانی اجتماعی دولت و سیاست را در مناطق گوناگون جهان سوم توضیح داده و به بررسی نظامها و نهادهای سیاسی در مناطق گوناگون جهان سوم پرداخته و تمایزات و تنوعات موجود در زمینه دولت و سیاست را در این کشورها شرح داده و در زمینه آسیبپذیری ها و

ص: 259

مسائل این کشورها در تجارت خارجی بحث کرده است. در پایان هر فصل نیز خلاصه آن و نتیجه گیری همراه با پرسش آورده شده که فهرست مطالب عبارت است از:

ص: 260

ص: 261

آسیا و خاورمیانه، شبه قاره هند، جنوب وجنوب شرقی آسیا)، جنبشها و رژیمهای انقلابی و انواع آن (امریکای لاتین، افریقا، مصر، موزامبیک، آنگولا، اتیوپی و آسیا).

ص: 262

اسرافی هزینه نگردد)، زیان های اسراف، حق ناشناسی، ناتوانی در فقر، کاهش تولید، سقوط اخلاق، کاستی ایمان، اسراف و اختلاف، اسراف و تندرستی، اسراف و فقر، اسراف و استعمار، حکم اسراف، اسراف و امور خیر، آمار در زمینه اسراف، معیار اسراف، اسراف و قدرت اجرایی، علاج اسراف.

ص: 263

نهادهای اقتصادی، آزادی فردی، رقابت، رتبه بندی اهداف اقتصادی، رفاه اقتصادی).

فصل دوم: نظام اقتصادی اسلامی (مبانی فلسفی، توحید، اصالت روح، نهادهای اقتصادی، آزادی و مسئولیت تعاون، اهداف اقتصادی، عدالت اقتصادی، مفهوم عدالت اقتصادی، عدالت اقتصادی و معنویت، راهکارهای عدالت اقتصادی: 1. فقرستیزی، 2. تعدیل ثروت، رابطه رشد و عدالت اقتصادی، معیارهای توزیع عادلانه).

ص: 264

امنیت اقتصادی، 8. تحریم اسراف و تنظیم الگوی مصرف، 9. فسادگریزی و حرمت اتراف، 10. ثروت های طبیعی و مسئولیت انسان.

ص: 265

ص: 266

کم فروشی، گران فروشی، غش و تقلب در معامله، احتکار و...، 2. حرمت کارهای اقتصادی زیان بخش مثل اشاعه فحشا، مجالس لهو و لعب و غنا و...، 3. حرمت کارهای غیر اقتصادی غیر عاقلانه مثل شعبده بازی و فال و فالگیری.

مالیات و معاونت های اقتصادی: واجبات مالی، مستحبات مالی (قرض الحسنه، تزویج، انفاقات، وصیت، ماعون)، واجبات اقتصادی، قانون کفایت و کفالت خویشاوندان نزدیک، قانون ارث، قوانین معاملاتی، مضاربه، مزارعه و مساقات، اجاره و انواع آن، جلوگیری از سوء استفاده و نقش حکومت اسلامی.

ص: 267

مالکیت برای همه، ملک امت اسلامی، ملک وقف، ملک شخصیت حقوقی، راه مبدأ ملکیت عمومی، مبدأ مالکیت امت، مبدأ و راه ملک وقف، ملک شخصیت حقوقی، مقایسه ای بین سیستم های اقتصادی ربا (ربا از نظر اسلام، مفاسد ربا)، زیان های اقتصادی و زیان های اجتماعی ربا، تقلب در قانون، تقسیمات حیله از نظر حکم، حرمت تقلب در قانون و جواز چاره جویی در سختی ها، ادله مجوزین.

ص: 268

در راه حق است که به قلم آیت الله حسین مظاهری به نگارش درآمده است. مطالب این دفتر با هدف تکمیل بحث های قبلی، در دو بخش، به این شرح بیان شده است:

ص: 269

ص: 270

مقدماتی: فلسفه اقتصادی اسلام، مکتب اقتصادی اسلام، نظام اقتصادی اسلام، ساز و کار اقتصاد در اسلام، حقوق اقتصادی، علم اقتصاد.

ص: 271

مالکیت دولتی، ویژگی مالکیت دولتی در اسلام، آثار مالکیت دولتی، مالکیت عمومی، مالکیت چند گونه و فلسفه اقتصادی آن)، 3. آزادی اقتصادی، 4. جایگاه دولت در اقتصاد (مفهوم و جایگاه دولت در اندیشه اسلامی، مسئولیت دولت اسلامی، امکانات و اختیارات دولت اسلامی)، 5. توزیع (توزیع قبل از تولید، بعد از تولید، دستگاه توزیع در اسلام).

ص: 272

قرآن و فلسفه تحریم ربا، فلسفه تحریم ربا از دیدگاه استاد مطهری رحمه الله ، امام خمینی رحمه الله و علت تحریم ربا، قرض در جهان، قرض در قرآن و ادیان، قرض الحسنه در سنت، فرق بین قرض و ربا، ماهیت صدقه و وجه مشترک آن با قرض، مسئله کارمزد و حق الزحمه، خرید و فروش ارز.

2. اندیشه های حضرت امام خمینی رحمه الله در مورد بانک داری، ربا، معاملات اسلامی و قرض الحسنه: حرمت ربا، تغییر نظام بانکی، آثار تصویب قانون عملیات بانکی بدون ربا، قرض الحسنه، سپرده قرض الحسنه، قرض الحسنه اعطایی.

3. مروری بر اندیشه های اقتصادی حضرت امام رحمه الله : نقش نظام اسلامی در ساماندهی نیروها و تنظیم برنامه های اقتصادی و سالم، امام و قطب بندی های اجتماعی و اقتصادی موجود در جامعه و جنگ میان فقر و غنا، شیوه اقتصادی مورد نظر امام رحمه الله ، امام و اولویت بندی در میان انواع تولید و مصرف، امام و استقلال سیاسی و خودکفایی.

4. مسئله نفی غرر در معاملات و نظر امام درباره آن: غرر در کتاب های لغت، محل جریان غرر، نظر اهل سنت درباره غرر... .

5. عملکرد نظام جمهوری اسلامی در توسعه انسانی: کارآیی تئوری ها و شاخص های اقتصادی در ارزیابی وضعیت انسانی، نگاهی مجدد به عوامل بازدارنده توسعه اجتماعی و اقتصادی (ساختار اقتصادی گذشته، عوارض مستقیم ناشی از انقلاب، جنگ تحمیلی، توطئه های داخلی، سیاست های متمرکز در امور اقتصادی).

6. توسعه، فرهنگ و دیدگاه های امام خمینی رحمه الله : اهمیت و ضرورت توسعه، تاریخچه بحث توسعه، تعریف توسعه از دیدگاه های گوناگون، قطع

ص: 273

وابستگی، رشد و توسعه درون گرا، خوداتکا، اهمیت منابع انسانی در توسعه، فرهنگ محور توسعه، مشارکت مردم، جایگاه دین در توسعه.

7. مبانی الگوی جامع توسعه اقتصادی از دیدگاه حضرت امام خمینی رحمه الله : استقلال اقتصادی از دیدگاه حضرت امام رحمه الله ، پی آمدهای وابستگی اقتصادی و سایر شئون کشور، راه حل های خروج از وابستگی اقتصادی (جهاد اقتصادی، ویژگی های فرهنگی جهاد اقتصادی...)، استقلال اقتصادی و تئوری های رشد، نظریه های امام و تئوری های رشد.

8. ضرورت و فرآیند ساخت نظام اقتصادی اسلامی بر اساس رهنمودهای امام خمینی رحمه الله : طرح ضرورت نظام سازی در اقتصاد اسلامی، کیفیت طراحی نظام اقتصاد اسلامی (کلیاتی در نظام سازی بر اساس اسلام، اصول پی ریزی و طراحی نظام اقتصاد اسلامی، تعیین قلمرو تعریف اقتصاد، تبیین اصول موضوعه و پیش فرض های حاکم بر نظام اقتصادی، تعیین هدف در نظام اقتصاد اسلامی، طراحی اجزا و عوامل و روابط).

9. خصوصی سازی واحدهای تولیدی دولتی در ایران: سابقه واگذاری در ایران، سابقه واگذاری در غرب و مناطق دیگر، نقد عملکرد خصوصی سازی در سال های اخیر، جداسازی مدیریت از مالکیت.

10. احتکار از دیدگاه حضرت امام خمینی رحمه الله : احتکار چیست؟ محتکر کیست؟ فشار احتکار بر کیست؟ بزرگی گناه احتکار و تضعیف اسلام، مقابله با احتکار، قدرت بازار، مباحث فقهی احتکار، میزان در حرمت احتکار.

11. خطوط اصلی اقتصاد اسلامی از دیدگاه حضرت امام خمینی رحمه الله : رابطه خطوط اصلی اقتصاد با نظام اقتصادی، خطوط اصلی اقتصاد سرمایه داری و سوسیالیسم، خطوط اصلی اقتصاد سوسیالیستی، خطوط اصلی اقتصاد

ص: 274

اسلامی، رابطه اقتصاد باهدف در اسلام، تعدیل ثروت و راه های جهت گیری اقتصاد اسلامی، رسیدگی به محرومین و مستضعفین، اصول حاکم بر تدوین اقتصاد و برنامه ریزی نظام اقتصاد اسلامی، اصول حاکم بر نظام اجرایی اقتصاد اسلامی.

12. کلیاتی از دیدگاه های امام راحل رحمه الله درباره مسائل پولی.

13. سیاست های پولی از دیدگاه فقهی حضرت امام رحمه الله : مبانی فقهی سیاست های پولی، اهداف سیاست های پولی، کنترل عرضه پول، کنترل نرخ بهره، ابزارهای سیاست های پولی (تعیین نرخ ذخیره قانونی، تنزیل مجدد و اعطای وام بانک مرکزی به سیستم بانکی، عملیات بازار باز، تعیین نسبت به نقدینگی، کنترل کیفی اعتبارات...).

14. جنگ فقر و غنا از دیدگاه حضرت امام رحمه الله : جنگ فقر و غنا مقدس و مشروع و دائمی، مفهوم جنگ فقر و غنا، جنگ فقر و غنا از دیدگاه قرآن، جنگ فقر و غنا در سیره انبیا و نبی اکرم صلی الله علیه و آله جنگ فقر و غنا در سیره امام علی علیه السلام و دیگر ائمه اطهار علیهم السلام و در احکام شرعی و دستورات اخلاقی، خمس و زکات، گرفتن اموال اغنیا، جنگ فقر و غنا، مقدمه انسان سازی، انفاق و احسان، زهد و هم دردی با مساکین، جنگ فقر و غنا، وظیفه الهی حکومت اسلامی، پیروزی فقرا و مستضعفان، نتیجه جنگ فقر و غنا.

15. ربا از دیدگاه امام خمینی رحمه الله .

16. دیدگاه امام رحمه الله درباره سیاست های کشاورزی: کشاورزی پیش از انقلاب، کشاورزی پس از انقلاب، ارزیابی عملکرد سیاست های کشاورزی ایران پس از انقلاب، علل و عوامل عدم موفقیت سیاست های کشاورزی پس از انقلاب، سیاست های سرمایه گذاری در بخش کشاورزی، تأثیر سیاست های

ص: 275

کلان اقتصادی در کشاورزی.

17. درآمدی بر اصول مقدماتی اقتصاد نظام اسلامی از دیدگاه حضرت امام خمینی رحمه الله : اصول ترسیم کننده خطوط کلی اقتصاد اسلامی، مالکیت دولت، مالکیت بخش خصوصی، توجه به تحول در موضوعات و آثار منفی عدم توجه به تحول موضوعات، حاکمیت عدالت اجتماعی، دفاع از محرومین در جنگ فقر و غنا.

18. اخلاق کارگزاران در نظام اقتصادی و اجتماعی اسلام بر اساس اندیشه حضرت امام خمینی رحمه الله : اقتصاد، اخلاق و نسبت آن با اقتصاد، نقش و اهمیت کارگزار در جامعه اسلامی، زهد و ساده زیستی... .

19. مفهوم توسعه یافتگی از دیدگاه حضرت امام خمینی رحمه الله : ضرورت توأم بودن توسعه اقتصادی با دیگر مسائل انسانی، جامعه مطلوب اسلامی (توسعه یافته)، اصول حاکم بر جامعه توسعه یافته از نظر اسلام (اصول اقتصادی)، تعریف توسعه اسلامی، جایگاه اصول اقتصادی و اهمیت آنها.

20. مکتب واسطه اقتصاد اسلامی از دیدگاه امام خمینی رحمه الله : تلاش برای زیستن و مکتب وابسته، نظرات امام در رابطه با مکتب واسطه اسلامی (اصالت معنویت و وسیله بودن مادیات در نظام اسلامی، نظام اسلامی مستقل و واسطه میان دو نظام سرمایه داری و کمونیستی، مالکیت مشروع، عدالت اجتماعی و دفاع از مستضعفان، مردمی بودن و ساده زیستن مسئولان، استقلال اقتصادی و خودکفایی، اخلاق اقتصادی، مشارکت مردم در امور اقتصادی.

21. ربا و حیله های آن: ربا، ربای معاملی و انواع آن، ربای قرض، حیله در ربا، حیله در ربای معاملی، حیله در ربای قرضی، آیات ربا.

ص: 276

22. تحلیلی بر قلمرو فعالیت بخش های: دولتی، خصوصی، تعاونی، تبیین قلمرو فعالیت های بخش های اقتصادی، مالکیت ضابطه اصلی تمایز بخش های فعالیت اقتصادی، تعیین حدود و ثغور فعالیت بخش های سه گانه، نظارت و هدایت در تقابل با مباشرت مستقیم و دخالت.

ص: 277

ص: 278

بررسی و مطالعه عمیق، گسترده و روش مند در سیره و سنت گفتاری و رفتاری حضرت علی علیه السلام ، آموزه های بنیادین و روشنگرانه آن حضرت را در قالب ادبیات نظام های اقتصادی، تدوین کند و در اختیار علاقه مندان قرار دهد. نتایج کوشش نویسنده شامل پنج بخش است.

ص: 279

علوی).

فصل دوم _ انگیزه مصرف (حبّ الذات، انگیزه امیر مؤمنان در تخصیص درآمد و ثروت، حجم دارایی امیر مؤمنان علیه السلام ، راه های تخصیص درآمد و ثروت امیر مؤمنان علیه السلام (هزینه های مصرف شخصی، پس انداز و سرمایه گذاری، هزینه های فی سبیل الله)، تأثیر انگیزه در طرق تخصیص، هماهنگی بین منافع شخصی و عمومی در اقتصاد علوی.

ص: 280

علوی، آثار و رقابت مسئولانه.

فصل سوم _ اصل توزیع عادلانه: معیارهای توزیع عادلانه، راهکارهای توزیع عادلانه، توازن اقتصادی، ادله توازن اقتصادی، توازن اقتصادی و توزیع قبل و بعد از تولید، شرایط بازار در اقتصاد علوی، تکافل عمومی، منابع توزیع مجدد، درآمدهای حاصل از منابع طبیعی، مالیات های مخصوص (خمس، زکات مالی، زکات بدنی، انفاق های مستحبی)، مالیات های حکومتی.

فصل چهارم _ اصل حضور مسئولانه دولت در اقتصاد: حضور مسئولانه دولت در اقتصاد، مبانی نظری حضور دولت در اقتصاد، مسئولیت ها و وظایف دولت در حوزه اقتصاد (1. تحقق اصول راهبردی، 2. تأمین اجتماعی، 3. سیاست گذاری: سیاست های مالی [سیاست های مالی جانب درآمدی، سیاست گذاری با ثروت های طبیعی، سیاست گذاری با مالیات های مخصوص، سیاست گذاری با زکات و خمس و خدمات دولتی و مالیات های حکومتی و انفاق ها و صدقه های مستحبی]، 4. آبادانی، 5. وضع مقررات اقتصادی، 6. تربیت و تقویت انگیزه های اخلاقی).

فصل پنجم _ بخش ها و دستاوردهای تحقیق (الف) بخش های تحقیق، ب) دستاوردهای تحقیق).

ص: 281

سنّت تکوین، کار در سنّت تشریع، انگیختن بر کار (1 و 2)، استحکام کار، نظم در کار، ارزش کار در گرو علم و تخصص، کار و تعهد، شرح جهاتی مهم در تثبیت کار (جهت طبیعی، انسانی، حیاتی، تربیتی، تعلیمی، اخلاقی، تکاملی، اجتماعی، محیطی و خانوادگی، اقتصادی، تشریعی، فرهنگی، سیاسی، دفاعی، هنری، بهداشتی، پیشرفتی، صنعتی، رفاهی).

فصل پنجم _ کار و کارگری و نقش اساسی آنها در ساختار اقتصاد (2): تقسیم کار، تقسیم وقت، کار و نقش آن در فقرزدایی، کار و نقش آن در حفظ دین انسان، کوشش و پشتکار داری، سفر و غربت در جست وجوی روزی و کار، کار و استجابت دعا، کار در زندگی پیامبران و اوصیای آنان، اخلاق و آداب کار (رعایت اعتدال، نه آزمندی نه سستی در کار، استفاده از مهارت، رعایت امانت، خوش برخوردی).

فصل ششم _ طرد بی کاری و تنبلی.

فصل هفتم _ کشاورزی: آداب و حقوق کشاورزی.

فصل هشتم _ دامداری و دام پروری.

فصل نهم _ ماهی گیری و بهره وری از دریا و دریانوردی و اهمیت راه های دریایی.

فصل دهم _ صنعت و اختراع: اکتشافات و اختراعات، در گرو پیشرفت زمان و تکامل انسان.

فصل یازدهم _ تخصص و تعهد.

فصل دوازدهم _ مزدوران، کشاورزان، کارگران، نه ستم؛ نه بهره کشی.

فصل سیزدهم _ بازرگانی (وارد کردن کالا و فروش آن): تشویق به کسب و تجارت، سنت در خرید و فروش، محدودیت سود، حذف سودهای کلان و

ص: 282

تکاثری، گذشت و آسان گیری در فروش، فروش در جاهای کم نور، خیانت، فریب در داد و ستد، نه، مغبون کردن خریدار در حکم رباخواری، راستی در داد و ستد و رعایت حق، خرید کالای خوب برای فروش، نهی از سوگند در خرید و فروش، نهی از کم برآوردن، نهی از کم فروشی، نهی از تأخیر، سختی کسب حلال، نهی از اجبار در خرید و فروش... ، کدام کاسب حبیب خداست؟

فصل چهاردهم _ ربا، کوبیدنی بی امان: رباخواری، کاری شیطانی، اعلان جنگ با خدا، ربا، محو برکت، مؤمن و رباخواری؟ ربا، تصاعد و تکاثر، ربا، بدترین و پلیدترین درآمد، بزرگ ترین وبال، ترسناک ترین خطر برای امت اسلامی، رباخوار ملعون، کیفر دنیوی رباخوار، رباخواری، محو دین، ظلم، زوال کار نیک، هلاک فرد، هلاک جامعه.

فصل پانزدهم _ احتکار: احتکار اموال و ارزاق، احتکار و زیان آن به دین، به دنیای محتکر، به جامعه، به حاکمیت، احتکار، ..، محتکر گناهکار، محتکر ملعون، منع احتکار، احتکار؛ گناه جبران ناپذیر، سوزاندن اموال محتکران، عذاب محتکران در آخرت، تعیین مواد احتکار، نرخ گذاری.

فصل شانزدهم _ انفاق (هزینه گذاری (1)): انفاق، اصلی مبنایی، از ارکان ایمان، از پشتوانه های زندگی اجتماعی، زیور یقین، نعمتی بزرگ.

فصل هفدهم _ انفاق (هزینه گذاری (2)): عظمت و اهمیت انفاق، همتای ایمان به غیب، همتای اقامه نماز، همتای جهاد و شهادت، همتای تهجد و شب زنده داری، همتای صبر در راه خدا، اخلاص و خیراندیشی برای رضای خدا، پاسخ گویی به ندای پروردگار، از ملاک های ایمان داشتن، از نشانه های صداقت و تعهد، از نشانه های پرهیزکاران، مایه رهایی انسان از ترس و اندوه.

ص: 283

فصل هجدهم _ انفاق (هزینه گذاری (3)): آثار جاودانی انفاق: محفوظ در حساب خدا، پر شدن جای انفاق به لطف خدا، پاداش هایی چند برابر، شکر نعمت، زاد معاد، تجارتی بی سوخت و سوز، مکرمت دنیا و فضیلت آخرت، انفاق، ارزش مال، یک موفقیت و... .

فصل نوزدهم _ انفاق (هزینه گذاری (4)): احوال و اوقات: در شب، در روز، در خوشی، در ناخوشی، در راه حق، در زمان های سختی و توحیدی... .

فصل بیستم _ انفاق (هزینه گذاری (5)): برخی از سرچشمه های ترک انفاق (بی اعتمادی به خدا، نفاق، بی ایمانی) پی آمدهای ترک انفاق: پی آمدهای فردی، اجتماعی، دنیوی، اخروی، بدترین پی آمد ترک انفاق، دوری از خدای متعال.

ص: 284

ص: 285

رزاقیّت).

تفاوت خداشناسی در اسلام و لیبرالیزم:

جهان شناسی (هدف داری، حرکت به سوی خداوند، اختصاص به انسان، برخورداری از خزاین غیبی، محل آزمایش، برخورداری از نظام متقن علّی و معلولی).

انسان شناسی (هدف آفرینش انسان، دوبعدی بودن انسان، ارزش های اخلاقی، خدامالکی و خلیفه بودن انسان).

جامعه شناسی در نگرش اسلامی، فرد و جامعه از دیدگاه قرآن، سنت های الهی حاکم بر جوامع انسانی (سنت نیک بختی و سیاه بختی جوامع، تقوا سبب فزونی نعمت ها، عدل سبب افزایش برکات).

ص: 286

تعریف اقتصاد اسلامی و غرض آن، اصول حاکم بر اقتصاد اسلامی، ویژگی های اقتصاد اسلامی، اهداف اقتصاد اسلامی، مالکیت و انواع آن، رابطه اخلاق و اقتصاد، تولید و اهمیت کار در اسلام، ربا و فلسفه حرمت آن در اسلام، کسب های حرام، ارزش و قیمت و نقد نظریه ارزش مارکس، ضرورت و لزوم دخالت دولت در اقتصاد، عدالت.

ص: 287

موجودیت طیفی از نظام های اقتصادی، دولت اسلامی و شکاف بین اختیار و مسئولیت، نظام اقتصادی و ضمانت حفظ ارزش ها، نظام اقتصادی اسلامی همان هست که باید.

ص: 288

بر مقالات زیر است: سابقه تاریخی مالیاتها در جوامع اسلامی از صدر اسلام تا قرن چهارم هجری، مقدمهای بر نظام مالیاتی اسلام، وضعیت مالیاتها در ایران در شرایط حاضر و طرح موضوع شناسی در مورد نظام مالی اسلام و پرسشهای اساسی و مهم مورد توجه در تعیین ساختار و کارکردهای نظام مالی. مقاله ها و مطالب بخشهای اول و دوم کتاب، در حقیقت، پاسخهایی به این گونه پرسشهاست. در بخش دوم، نویسندگان، نظریههای فقهی و آرای فقها درباره مالیاتها را بررسی کردند. در این بخش، افزون بر مقالاتی که سخنان و دیدگاههای گوناگون درباره وجوهات شرعی را مطرح میکند، موضوع ولایت و تصدی وجوهات، رابطه این مالیاتها با مالیاتهای حکومتی و سرانجام جواز قانونگذاری و گرفتن مالیاتهای حکومتی توسط حاکم اسلامی بررسی و فتواهای مراجع معظم تقلید در زمان حاضر نقل شده است.

فهرست مطالب کتاب عبارت است از:

ص: 289

مالیاتهای حکومتی از دیدگاه فقه، آیت الله جوادی آملی؛

رابطه خمس و زکات و مالیاتهای حکومتی؛ آیت الله مؤمن؛

رابطه مالیات حکومتی با خمس و زکات در نظام حکومت اسلامی؛ آیت الله معرفت.

ولایت در خمس، آیت الله تسخیری؛

متولی سهم امام؛ آیت الله یزدی؛

مرجع دریافت خمس و حکم پرداخت آن به عنوان مالیات؛ حجت الاسلام ظهیری؛

ولایت حاکمان بر وضع مالیاتها؛ حجت الاسلام قائنی.

ص: 290

اقسام درآمدها و مخارج را طرح و به طور خلاصه درباره هر یک از موضوعات بحث کرده است. مهم ترین مطالب کتاب عبارت است از: الف) درآمدهای دولت، ب) مخارج و مصارف دولت.

در بخش «درآمدهای دولت»، موضوعاتی به اختصار بیان شده که عبارت است از:

1. مالیات منظور اسلام از وضع مالیات، اقسام مالیات.

2. درآمد اموال ثابت دولت اسلامی، مالکیت زمین های عمومی.

3. سازمان های کشاورزی و شرکت های تولیدی دولتی.

4. وام.

5. شئون ولایت عام یا حق قیومیت دولت اسلامی.

در بخش دوم با عنوان «مخارج و مصارف دولت»، این موضوعات بیان شده است:

1. احترام کار و حقوق کارگر و کارمند.

2. تقسیم عادلانه پست ها.

3. بررسی بودجه دولت.

4. مخارج شخصی دولت.

5. ریشه استحقاق حقوق برای پست های دولتی.

6. حیله شرعی یا فقهی.

7. فقرای بیکار.

8. سازمان های اجتماعی و مصارف عمومی دولت.

9. بررسی آیه خمس.

ص: 291

ص: 292

رداخته و در برخی قسمتهای این کتاب از آیات قرآنی استفاده کرده است.

مهم ترین عناوین و مطالب این کتاب عبارت است از:

ص: 293

اقتصادی اسلام، قرآن و اقتصاد، پول و مال.

ص: 294

مقایسهای از دولت در مکاتب انجام داده و در آخر نیز به ماهیت و ساختار دولت در ایران پرداخته است.

فهرست مطالب کتاب عبارت است از:

مقدمه، جایگاه دولت در مکاتب لیبرالیستی

1. جایگاه دولت در نظریات ماقبل کلاسیک؛

2. مبانی معرفتی جایگاه دولت در مکتب کلاسیک؛

3. نقد نظریه دولت در لیبرالیسم کلاسیک؛

4. نظریات جدید لیبرالیستی در خصوص دولت، خلاصه و نتیجه گیری.

دولت در اقتصاد کینزی

دولت در اقتصاد سوسیالیستی: خاستگاه اقتصاد سوسیالیستی؛ سوسیالیسیم، فریادی بر ضد سرمایهداری مکاتب سوسیالیستی؛ اصول مشترک مکاتب سوسیالیستی؛ نظام سوسیالیستی با برنامهریزی متمرکز دولتی.

مرحله کمونیسم

_ مرحله سیاست نو اقتصادی؛

_ مرحله برنامهریزی متمرکز؛

_ مرحله لیبرمانیسم؛

_ مرحله برنامهریزی متمرکز دوم : علل ناتوانی و ناکارآمدی برنامه ریزی متمرکز دولتی؛

_ مرحله پراسترویکا؛

_ دیدگاههای مطرح درباره فروپاشی شوروی؛

_ سوسیالیستهای جدید؛

تحلیلی مقایسهای از دولت در مکتب اقتصادی سیاست

ص: 295

چکیده (مقدمه و معرفی نخستین، ابعاد عمومی حضور دولت در اقتصاد، شناسایی دولت در مکتب اقتصادی سیاست)؛

دیدگاه داونز و قضیه رأی دهنده میانه، خریدو فروش آرا، همانند خرید و فروش کالا؛ مقایسه بازار کسب و کار اقتصادی؛ کسب و کار سیاسی؛ مقایسه دور کسب و کار سیاسی و اقتصادی.

دولت در اقتصاد از دیدگاه اندیشمندان اهل سنت

مقدمه، مبانی نظری دخالت دولت، اهداف اقتصادی دولت، مسئولیتهای دولت، منابع مالی و اختیارات دولت اسلامی (منابع مالی در اختیار دولت، اختیارات دولت).

نقش اقتصادی دولت در اسلام

مقدمه،

بخش اول: دولت اسلامی، یک نهاد سیاسی.

بخش دوم: اهداف و وظایف اقتصادی دولت اسلامی و اصول مرتبط با آنها.

بخش سوم: محدودیتهای فعالیتهای اقتصادی دولت.

دولت در اقتصاد از دیدگاه شهید صدر رحمه الله

مقدمه

الف) مبانی نظریه؛

ب) نظریه دولت از دیدگاه شهید صدر

نتیجه گیری