بسم الله الرحمن الرحیم

تقدیم به:

روح پدر عزیزم

مرحوم اکبر بیرانوند

ص :2

منشور اجرایی

فعالیت های فرهنگی در مسجد

با رویکرد کادر سازی

«ویژه ائمه جماعات، فعالان فرهنگی و مربیان»

محمد بیرانوند

ص :3

ص : 4

فرصت ها42

روش های جذب جوانان به مساجد42

1_ توجّه به نیازهای جوانان42

الف - نیاز به امنیت، محبّت و تعلّق43

ب - نیاز به خودشکوفایی43

2- امام جماعت44

3- خانواده و دوستان46

4- امکانات و فعالیت های مسجد47

5 - کلاس های آموزشی 47

6- ارزش دادن به دیدگاه جوانان48

فصل دوم: کادرسازی53

فرآیند کادرسازی57

مراقبت تشکیلاتی60

بخش تشکیلاتی مسجد و مجموعه 65

فصل سوم: ضرورت کار تربیتی75

معنای تربیت77

شناخت صحیح دین80

ضرورت آشنایی با روش های تربیتی81

چهار قابلیت لازم و ضروری برای مربّی82

توجّه به انگیزش به جای آموزش در تربیت اسلامی84

بیان یک خاطره84

فصل چهارم: جذب87

هدف را فراموش نکنیم89

ص :6

انبیا و امامان بهترین الگوی جذب90

هادی و همراه90

چگونه جذب را آغاز کنیم؟91

قدم اوّل: تقدیم محبّت91

قدم دوم: احترام بگذاریم، نه ترحّم کنیم92

قدم سوم: همراهی و کمک92

ابزار جذب92

الف: نیروی مناسب (هادی)92

ب: زمان مناسب93

ج: برگزاری اردوی جذب94

مسیر جذب94

نکات ضروری96

عوامل مؤثّر در جذب97

علل غیبت همراه در مراسم ها را پیدا کنید98

برطرف کردن علل غیبت اعضا99

آفتهای جذب را بشناسیم99

فصل پنجم: محتوای تربیتی در مراکز فرهنگی101

محتوای تربیتی103

چگونگی پرداختن به محتوا در مراکز فرهنگی104

ضرورت اوّل: توجّه به رشد همه جانبه104

ضرورت دوم: ارایه ی محتواهای تربیتی و انگیزشی به جای متن آموزشی104

ضرورت سوم: تعیین جهت و عنوان کلی موضوعات متناسب با مقاطع سنی105

ضرورت چهارم: تدوین قالب های طرح درس105

ضرورت پنجم: تهیّه ی تقویم اجرایی برنامه ها105

ارایه ی یک نمونه ی سیر تربیتی یکپارچه برای سه مقطع سنّی109

الف _ روش تکریم و ارزشمندی109

ص :7

راه های اعطای روحیه ی کرامت به متربّیان110

نقش فهمدهی در اعطای حس کرامت111

محبّت ورزی112

شخصیت دهی112

ب _ القای روحیه ی تعظیم113

ج- خوشایندی نسبت به دین116

سوژه های اساسی خوشایندی116

مقطع راهنمایی118

بحران بلوغ119

بحران هوّیت121

بحران شخصیت122

مقطع دبیرستان123

الف. جامعهپذیری مرحله ای126

ب. روش الگویی127

ج. روش پند و اندرز128

برنامه ی سیر تربیتی نوجوان131

فصل ششم: فرآیند تشکیل حلقه های تربیتی139

ضرورت جلسات بحث گروهی141

حلقه های تربیتی و ویژگی های آن142

اهداف طرح143

برنامه ی طرح144

نحوه ی اجرای جلسات145

اصول اجرایی گروه های تربیتی147

شیوه های اجرای فعال حلقه ی تربیتی148

فعالیت های تکمیلی153

اعلام موضوع جلسه ی آینده153

ص :8

فصل هفتم: اردو155

سیاست های حاکم بر اردو158

اهداف اساسی برگزاری اردو158

اصول برنامه ریزی و مدیریت اردو158

روش های تربیتی در اردو160

مراحل اجرای اردو161

تذکرات لازم در مورد تدارکات پشتیبانی اردو164

تذکرات نهایی165

فصل هشتم: پیشنهاد سیری معرفتی برای اردوی مشهد مقدس167

مباحث جلسات170

مقطع: سوم راهنمایی170

مقطع: اوّل دبیرستان172

مقطع: دوم دبیرستان175

مقطع: سوم دبیرستان178

مقطع: دانشجویی181

فصل نهم: ارزشیابی فعالیت های فرهنگی183

اهداف ارزشیابی186

ضرورت ارزشیابی187

تعریف ارزشیابی188

اقسام ارزشیابی188

وظایف واحد برنامه ریزی و ارزشیابی189

روش های ارزشیابی181

سیستم ارزشیابی193

ص :9

شیوه های ارزشیابی194

روش تجزیه و تحلیل196

سفارشها و تذکرات196

فصل دهم: مساجد و کانون های مذهبی 201

1- باز بودن مساجد در تمام ساعات روز204

2- انتخاب مکانی در مسجد برای انجام امور جوانان205

3- ایجاد این فرهنگ که «مسجد پایگاهی برای همه امور است»205

4- ایجاد تشکیلاتی برای جذب جوانان206

الف) مسجد محل تجمّع جوانان206

ب) مسجد محل برگزاری کلاس های درس206

ج) مسجد محل درس خواندن207

د) مسجد محل پایگاه فناوری اطلاعات207

ه) مسجد مکان آموزش های دینی و قرآنی208

و) مسجد محل برنامه ریزی ورزشی208

ز) مسجد محل برگزاری مسابقات علمی208

ح ) مسجد محلّی برای برگزاری اردوهای تفریحی209

5 - مردم تأمینکننده ی نیاز های جوانان در مساجد209

فصل یازدهم: چگونگی اجرای فعالیت های فرهنگی در مسجد211

عنوان برنامه: نشست سالانه ی فعالان فرهنگی مرکز213

عنوان برنامه: جلسه ی شورای مربّیان216

عنوان برنامه: جلسه ی قرآن219

عنوان برنامه: نماز جماعت222

عنوان برنامه: مراسم دعا225

عنوان برنامه: رشد علمی اعضای مجموعه227

عنوان برنامه: مسابقه ی کتاب خوانی و توجّه به کتاب و کتابخانه229

ص :10

عنوان برنامه: برگزاری جلسات تربیتی برای والدین اعضای مجموعه ی فرهنگی231

عنوان برنامه: نشستهای سیاسی233

عنوان برنامه: مسجد، تفریح و ورزش236

عنوان برنامه: اردو و اردوی انسجام239

عنوان برنامه: تبلیغ در مدارس اطراف مسجد برای جذب نیروی جدید242

عنوان برنامه: خدمات درمانی به اهل مسجد245

عنوان برنامه: غرفه و جایگاه ارایه ی محصولات فرهنگی248

سامانهی پیامک در مسجد250

کانون ازدواج آسان در مسجد250

طرح شناسایی جوانان محلّه250

اجرای طرح «المال والبنون»250

جلسات مستمر هیأت امنای خانم های مسجد251

جشن اذان بچه ها در مسجد252

تقدیر از ممتازین مدارس اطراف مسجد252

برنامه ی ورزش صبحگاهی252

تقویت بُردهای مسجد253

گروه ردیاب253

صندوق خیرات کمک به مستمندان253

طرح استقلال مالی مسجد254

فصل دوازدهم: هیأت های مذهبی255

راهبردها260

فعالیت های فرهنگی قابل اجرا در هیأت های مذهبی262

الگوها و راهکارها262

عنوان برنامه: مراسم سیاهپوشی هیأت262

عنوان برنامه: برپایی غرفه ی جذب265

عنوان برنامه: خادم افتخاری268

ص :11

عنوان برنامه: برنامه ریزی برای جلسات سخنرانی و منبر270

عنوان برنامه: مشاوره و راهنمایی273

عنوان برنامه : واحد پاسخگویی به سؤالات276

عنوان برنامه: نشریه279

عنوان برنامه: مرثیه خوانی، مقتل خوانی و قطعه خوانی های ادبی281

عنوان برنامه: مراسم شیرخوارگان حسینی284

عنوان برنامه: پیام های عاشورایی و فضای تبلیغاتی286

عنوان برنامه: مهد کودک288

عنوان برنامه: نمایشگاه نقاشی290

عنوان برنامه: تهیّه ی کلیپ292

عنوان برنامه: عکاسی294

عنوان برنامه: تقدیر از خادمان امام حسین7296

اذان و نماز دسته جمعی در ظهر عاشورا300

شام غریبان301

عهدنامه ی عاشورا301

برگزاری یادواره ی شهدا در ایّام محرّم و صفر303

روزشماری تا محرّم303

منابع304

ص :12

واضح است که رسیدن به مسجد طراز اسلامی تنها به این موضوع خلاصه نمی شود.

در رابطه با مسجد پرسش های بسیاری قابل طرح است که باید در جای خود به آنها پرداخت. و در این نوشتار درصدد پاسخ گویی به هیچ کدام از این پرسش ها نیستیم. تمام این پرسش ها و صدها پرسش دیگر درباره ی مسجد در زمره ی مسایل پر اهمیتی است که باید به آن پرداخته شود اما محور اساسی این نوشتار، «کادرسازی» است. با این وجود، در میان نه_ادن ب_رخی از این پرس_ش ها خ_الی از لطف نخواهد بود:

چه عواملی باعث جلب و جذب به مسجد می شود و چه عواملی باعث بی رونقی مساجد می گردد؟

شورای عالی انقلاب فرهنگی چه مصوباتی پیرامون مسجد دارد و چرا مصوبات ابلاغی این شورا به ادارات و نهادها پیرامون مساجد اجرا نمی گردد؟

سازمان ها و ادارات و نهادهای دولتی در حکومت اسلامی چه وظیفه ای نسبت به مسجد دارند و آیا تا به حال توانسته-اند وظیفه ی خود را پیرامون مسجد به نحو احسن انجام دهند؟

چرا نهادها از مسجد در راستای گزارش-گیری و ابزاری برای اجرای فعالیّت های خود بهره برداری می نمایند و آن گونه که باید به فکر برنامه سازی برای مسجد و خدمت رسانی به آن نیستند؟

در جوامع دیگر، دولت ها _ چه دینی و چه لائیک _ نسبت به مسجد چه خدماتی دارند؟

چه کسانی باید متولّی اجرای برنامه-های فرهنگی در مسجد باشند؟

ص :14

ساختار فیزیکی مسجد باید چه ویژگی و استانداردهایی داشته باشد؟

چرا تا به حال شاخص های ارزیابی کیفی مساجد طرح ریزی و تدوین نشده است و لذا ما نمی توانیم هیچ کدام از مساجد کشور را ارزیابی نماییم؟

مساجد نمونه ی کشور کدامند و چه خصوصیاتی دارند و چه برنامه هایی را اجرا نموده اند؟

چرا نهادهایی که رسالتشان فرهنگ سازی در جامعه است، جایگاه رفیع مسجد و نقش آن را در اعتلای فرهنگ دینی به خوبی تبیین نکرده اند؟ آیا نهادهای متولّی تبلیغ و ترویج دین توجّه به مسجد را از اولویت های کاری خود قرار داده اند؟

چرا هزاران روستای بدون مسجد در کشور وجود دارد؟

در مدیریت فرهنگ و فرهنگی کشور، اندیشمندان و نظریّه پردازان چه رسالتی نسبت به مسجد دارند و تاکنون چه اندازه مبانی نظری، و اهمیت و توجّه و برنامه سازی برای مسجد را جزء کارهای خود قرار داده اند؟

راستی، تا به حال از طریق رسانه ی ملی چه تصویری از مسجد در ذهن مخاطبان ساخته شده است؟

خانواده ها در راستای تربیت دینی فرزندانشان، چگونه باید آنان را به مسجد علاقه مند سازند، و به این واسطه از خطر آسیب های اجتماعی مصون نگه دارند؟

فعالیت های آموزشی و تربیتی در آموزش و پرورش و آموزش عالی کشور در راستای رشد متوازن و همه جانبه ی فرهنگی و تربیت افراد، چقدر منجر به پرورش انسان های مسجدی شده است؟

ص :15

آیا از پیام های رهبر معظّم انقلاب به اجلاس سالانه ی نماز بهره گیری مناسب می-شود؟ آیا پیام های ایشان محور فعالیت-های مراکز فرهنگی کشور برای اعتلای فرهنگ مسجد قرار می گیرد؟

چه آموزش ها و مهارت هایی برای ائمه ی جماعات و خادمین و مربّیان مساجد برای مدیریت فعالیّت های فرهنگی ضروری است و چه نهادی باید عهده دار این کار باشد؟ و...

برای شناخت بهتر هویّت مسجد، و روشن شدن وظایف ما در قبال آن، پیام مقام معظّم رهبری به اجلاس نماز سال 89 و سال90 جامع ترین و کامل ترین سند است که می تواند به عنوان راهبردی اساسی مد نظر قرار گیرد.

در پایان وظیفه ی خود می دانم از تمام کسانی که در به ثمر رسیدن این کتاب متحمّل زحمت شدند به ویژه حجه الاسلام والمسلمین مهدی دهشتی و جناب اصغر جمشیدیان قدردانی و تشکّر کنم.

همچنین از مشورت های حجج اسلام محمد قطبی، علیرضا تقی زاده و یزدان رضوانی و جناب دکتر امیر رضا نقش که با تیزبینی عالمانه هدایت گر این نوشتار بودند تشکر نمایم.

در ضمن از خوانندگان محترم درخواست داریم که ما را از راهنمایی و پیشنهادات و انتقادات خویش محروم نفرمایند

و با ارسال برنامه های قابل اجرا در مساجد با کیفیت اجرای آن، در تکمیل این نوشتار سهیم باشند. (1)

ص :16

درآورند. حضور نسل جوان پاک نهاد ما و حضور روحانیون و معلّمان آگاه و دلسوز، مسجدهایی را به درستی کانون ذکر و عبادت و اندیشه و معرفت ساخته و یادهای عزیز و گرانبها را در دل های ما برانگیخته است. لیکن تا این وظیفه به تمام و کمال گزارده نشود هیچ یک از ما نباید و نمی توانیم از خطری که از کمبود مسجد و ضعف و نارسایی، جامعه و جوانان و خانواده ها و نسل های آینده را تهدید می کند، غافل بمانیم و خود را از برکات عظیمی که مسجد تراز اسلامی به کشور و نظام و مردم هدیه می کند محروم سازیم.

نخستین مطلب مهم، بنای مسجد و حضور روحانی شایسته در آن است. هم اکنون با وجود ده ها هزار مسجد در کشور، جای هزاران مسجد دیگر در روستاها، شهرها، شهرک ها و مجتمع های ساختمانی خالی است. دسترسی آسان به مسجد، نیاز ضروری مؤمنان و جوانان و نوجوانان ما است. روحانی پرهیزگار، خردمند، کارشناس و دلسوز در مسجد، همچون پزشک و پرستار در بیمارستان، روحیه و مایه ی حیات مسجد است. امامان جماعت باید آماده سازی خویش برای طبابت معنوی را وظیفه ی حتمی خود بدانند و مراکز رسیدگی به امور مساجد و حوزه های علمیه در همه جا آنان را یاری دهند. مساجد باید مدرس تفسیر و حدیث و منبر معارف اجتماعی و سیاسی و کانون موعظه و پرورش اخلاق باشد. زمزمه ی محبّت متولّیان و مدیران و امنای مساجد باید دل های پاک جوانان را مجذوب و مشتاق کند. حضور جوانان و روحیه های بسیجی باید محیط مسجد را زنده و پرنشاط و آینده پو و لبریز از امید سازد. میان مسجد و مراکز آموزشی در هر محل همکاری و پیوند تعریف شده و شایسته ای برقرار گردد. چه نیکوست

ص :18

دانش آموزان برجسته و ممتاز در هر محل، در مسجد و در برابر چشم مردم و از سوی امام جماعت، تشویق شوند. مسجد باید رابطه ی خود را با جوانانی که ازدواج می کنند و به کسانی که به موفقیت علمی، اجتماعی، هنری و ورزشی دست می یابند، با صاحب همّتانی که کمک به دیگران را وجهه ی همّت می سازند، با غمدیدگانی که غمگساری می جویند و حتّی با نوزادانی که متولّد می شوند برقرار و مستحکم کند. مسجد باید در هر منطقه و محل، مأمن و مایه ی خیر و برکت باشد و به طریق اولی وسیله ی زحمت و آزار مجاوران نگردد.

پخش صداهای آزاردهنده به ویژه در شب و هنگام آسایش مردم، کاری ناروا و در مواردی خلاف شرع است. تنها صدایی که باید از مسجد در فضا طنین بیفکند بانگ اذان با صوت خوش و دلنواز است.

عمران مساجد و پرداختن به آرایه های معنوی و ظاهری آن، وظیفه ی همگان است. و هر کسی به اندازه ی توان و همّت باید در آن سهیم گردد. مردم، شهرداری ها و دستگاه های دولتی هریک در آن باید سهمی ایفا کنند و روحانی دانا و مسؤولیت پذیر و پرهیزگار می تواند و می باید محور این منظومه ی تلاش مقدّس باشد.

از خداوند متعال توفیق همگان را مسألت می کنم و برای روحانی مجاهد و خدمتگزار، جناب حجت الاسلام والمسلمین آقای قرائتی دوام عمر و نشاط و توفیق روزافزون از خداوند می طلبم.»

والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته

سیّد علی خامنه ای

18/7/ 89

ص :19

پیام مقام معظّم رهبری

به بیستمین اجلاس سراسری نماز در بوشهر

« بسم الله الرحمن الرحیم»

ادیان الهی با تشریع نماز، کام تشنه ی فطرت انسان را سیراب می کنند و او را از سرگشتگی و گمراهی در فرونشاندن این عطش طبیعی نجات می بخشند.

تکرار نماز در هر روز و شب، فرصت و نعمتی است که آدمی را از غرقه شدن در غفلت می رهاند، به او مجال حضور دل آگاهانه در برابر خدا می بخشد، جان او را صیقل می دهد و گوهر باطن او را درخشان می سازد.

ذکر و نماز و نیایش آن گاه که با سامان زندگی اجتماعی به هم می آمیزد، معجزه ی اسلام را در آرایش منظومه ی احکام عبادی آن آشکار می سازد.

مسجد مظهری از این هم آمیختگی است، نماز در مسجد و با جماعت مؤمنان، همگانی نشستن بر گرد سفره ی میهمانی خداوند است و این خود بارش رحمت الهی را انبوه تر و دلنشین تر می سازد.

به برکت نماز، فضای مسجد نورانی و عطرآگین می شود و سخن حق و آموزش دین و اخلاق و سیاست در آن بیش از هر جایی دیگر

ص :20

بر دل و جان می نشیند و به زندگی فرد و جامعه سمت و سوی خدایی می دهد.

مسجد را با این نگاه باید نگریست، روح مسجد کالبد زندگی را پر نشاط و پر انگیزه می سازد. در هر جا سامان زندگی است، مسجد مرکز وکانون اصلی است. در بنای شهر و روستا، در مدرسه و دانشگاه، در مراکز جمعیتی از بازارهای کسب و کار تا فرودگاه ها و جاده ها و پایانه های سفری و تا آسایشگاه ها و بیمارستان ها و بوستان ها و گردشگاه ها، در همه و همه، باید مسجد را همچون قطب و محور بنا نهاد.

مسجد در همه جا باید پاکیزه، زیبا و آرام بخش باشد، مدیریت محتوایی و معنوی مسجد که بر دوش روحانی مسجد است باید خردمندانه و مسؤولانه و حتی عاشقانه باشد. حوزه های علمیه برای آماده سازی روحانیانی در این طراز وظیفه ای ذاتی و طبیعی دارند. اگر مسجد کیفیت شایسته ی خود را بیابد هزینه های مادی و معنوی بسیاری از دوش جامعه و مردم و مسؤولان برداشته خواهد شد.

به امید آن روز و با سلام بر حضرت بقیة الله ارواحنا فداه

والسلام علیکم و رحمة الله

سیّد علی خامنه ای

19/7/1390

ص :21

ص :22

ص :24

هر جامعه ای برای تلطیف روان انسان ها و جلوگیری از معاصی، نیازمند معنویت است. وجود مکان های مقدّسی نظیر مسجد، لازمه ی تقویت چنین معنویتی درجامعه است.

مساجد در جوامع مسلمان پیشرو از اهمیت فوق العاده ای برخوردار بوده اند. این مکان های مقدّس با این هدف بنا شده اند که مسلمانان روزانه در آنها گردهم آیند، خداوند را تقدیس کنند و در کنار آن به تبادل آرا و افکار بپردازند. اگر مسلمانان بتوانند بنا به مقتضیات روز، تعریف های مناسبی از کارکردهای مسجد ارایه دهند، جایگاه مساجد همواره در درجات بالایی باقی می ماند.

هدایت و تربیت صحیح جوانان و به کارگیری نیروها و استعدادهای آنان در پیشرفت آینده ی کشور بسیار مؤثّر است. با توجّه به تلاش های دشمن برای فاصله گرفتن جوانان از هویّت فرهنگی و مذهبی، بررسی راه های گسترش دین و موانع دین داری و دین باوری در بین جوانان اهمیت ویژه ای دارد. مسجد به عنوان پایگاهی دینی است که حضور جوانان در آن، بنیاد دینی جامعه را تقویت می کند.

فراهم آوردن زمینه ی حضور شاداب جوانان در مساجد می تواند

ص :25

تأثیری بسزا در بهبود روند برنامه های مساجد ایجاد نماید؛ چرا که جوان احساس می کند در وجود او، نیروهای متراکمی وجود دارد و توانایی های جسمی، فکری، عقلی و ... وی می تواند راهگشا باشد. در مقابل، اگر او احساس کند که نمی تواند از این همه توانایی بهره برداری کند، احساس بیهودگی بر او غلبه می کند.

بر این اساس، اسلام س__فارش می کند، فرزندان را از کودکی به نماز و روزه ع__ادت دهید تا تقیّد به فرایض در بزرگسالی بر آنان دشوار نگردد.

مقام معظّم رهبری، خطاب به جوانان می-فرماید: «جوان ها سعی کنند به دانسته های کنونی خود از اسلام اکتفا نکنند، هرچه بیشتر در صدد فهمیدن و دانستن و شناختن اسلام باشند. باید با قرآن بیشتر مأنوس شد. باید مجالس و محافل اسلامی را بیشتر گرم کرد. سنّت بسیار با برکت اجتماع در مساجد را باید همچنان نگاه داشت. جوان ها مسجد را کلاس درس و صحنه ی رزم بدانند و به مساجد رو کنند.

دعاوی، مسایل مهم و اساسی اجتماعی، مشورت و طرح جنگ، پذیرش وفود، اعزام نماینده به نقاط دیگر، اجتماعات عمومی، پرستاری بیماران و مجروحان، و اعلام وظایف حکومتی در مسجد صورت می گرفت. به هر کجا که اسلام گام می نهاد، چه مسلمانان آن را فتح می ک__ردند یا می س_اختند، به زودی و بی درنگ مسجدی ساخته می شد.

این میراث عظیم که یادگار عصر نبوی است، در طول سال ها دچار فراز و فرودهای فراوانی شده است و حال در دوره ی استقرار حکومت اسلامی انتظار می-رود که حداقل الگوهای آموزشی و تربیتی که در طول دوره ی پر افتخار فرهنگ و تمدّن اسلامی به وجود آمده، احیا شود و نواقص و معضلات مرتبط نیز حل گردد تا مساجد جایگاه مطلوب خود را به دست آورند.

مسلمانان صدراسلام همواره می کوشیدند هر ابهامی را از دین بزدایند. آنها حتی به شکلی عقلانی با یکدیگر و پیروان سایر ادیان به بحث و جدل می پرداختند و از این نظر مسجد از موقعیتی ویژه برخوردار بود. بنا به گفته ی مورخّان، پیامبر شخصاً در مسجد مدینه به تعلیم دین می پرداخت و به پرسش های پرسشگران پاسخ می گفت. گفته می شود دانش تفسیر و نیز مدارس علوم دینی نیز از دل مساجد برآمدند. در چند قرن اوّل ظهور اسلام هم مساجد همچنان عرصه ی تبادل جدیدترین اطلاعات بودند. بعدها نیز هر زمان که جریان اندیشه های نوگرایانه و اصلاح طلبانه در جوامع مسلمان به راه افتاد، در کنار بُعد معنوی، مساجد از کارکرد و جذابیتی فوق العاده برخوردار شده اند. بسیاری عقیده دارند در شرایط کنونی نیز، در صورتی که بستر

ص :27

مناسب فراهم شود، به خاطر عطش جامعه ی به سرعت در حال تحول ایران نسبت به مسایل معنوی و سؤالات فراوان بی پاسخ مانده، مساجد ما قادر خواهند بود به ابهامات بسیاری پایان دهند و مقدار قابل توجّهی از معضلات و سردرگمی ها را حل کنند.

مسجد با ایجاد آشنایی و پیوند میان مؤمن با نخبگان و صالحان جامعه، بستری مناسب برای پرورش و تربیت روحی، اجتماعی وی فراهم می کند. در مکتب تربیتی اسلام و بسیاری از مکتب های تربیتی دیگر، «انزواطلبی» و «جمع گریزی»، بیماری روحی شناخته می-شود، در حالی که اجتماعی بودن و جمع گرایی _ در حد معقول آن، نشانه ی سلامت روح و روان انسان و تعادل فکری او به حساب می آید. مسجد با فراخوانی پیوسته ی مسلمانان به جمع، روح جمع گرایی، انعطاف و نظم پذیری را در آنان تقویت می کند. افزون بر آنچه گذشت، «مسجد معمولاً جایگاه طرح مشکلات و مباحث اجتماعی است و به طور طبیعی، با حضور در چنین مکان_ی روح تعهّد و دردمندی در فرد ایجاد می شود.»

مسجد به عنوان سخنگاهی که ابلاغ پیام دینی را به عهده دارد، مثل هر سخنگاه دیگری، باید با به کارگیری شیوه های کارآمد زبان، تبلیغ خودش را به زبان عصری نزدیک کند تا از تأثیرگذاری لازم برخوردار شود. یکی از اشکالات اصلی سخنگاه های دینی محصور شدن به کارکردها و شاخص های سنّتی است، امّا در عین حال این شیوه های اثرگذار نباید در تقابل با فلسفه ی وجودی مسجد قرار گیرد.

ص :28

نیست، بلکه علل گوناگونی دارد و باید به صورت واقع بینانه به آن نگاه کرد. عوامل دین گریزی جوانان متنوع است. برخی از این عوامل عبارتند از: بیان نامعقول از برخی مفاهیم دینی، اختلاف های سیاسی و مدیریتی، بحران هویّت معنوی، برخوردهای نامناسب افراد اهل مسجد، توجّه نکردن به نیازهای اساسی نسل جوان همچون ازدواج، کار و مسکن و ... برای برطرف شدن این عوامل باید گروه-ها و سازمان های گوناگون اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی، طرحی اصولی و همه سویه را برنامه ریزی کنند تا مهم ترین قشر اثر گذار جامعه در آینده، از دین گریزان نشوند.

در این بخش سعی بر آن است تا برخی از آسیب ها و موانع بالندگی و استقبال عمومی جوانان از مسجد بررسی شود.

بحران هویّت دینی هستند، در پی هویّت منفی باشند و هویتی بر خلاف آنچه اولیای دین در نظر گرفته اند، برگزینند.

برخی از صاحب نظران تعهد را به عنوان سنگ بنای هویّت دینی تلقی می نمایند. با توجّه به آنچه هویّت دینی به نسل جوان می دهد در طرف مقابل، اختلال و آشفتگی در هویّت دینی سبب ضعف دین داری در بین جوانان می گردد. چرا که تعهّد و مسؤولیت پذیری فرد را در قبال گزاره های دینی کاهش داده و به این ترتیب ضمانت اجرایی احکام دینی کاهش می یابد. اختلال در هویّت دینی سبب می شود فرد نه بتواند ارزش های دینی گذشته را ارزیابی نماید و نه آن که صاحب ارزش هایی شود که به کمک آنها بتواند آزادانه برای آینده طرح ریزی کند. با درهم ریختگی نظام ارزشی در نزد جوان، او در دریافت مفاهیم دینی، زمینه ی مثبت و قابل قبولی را احساس نمی نماید، تا انگیزه ای برای انجام دستورات آن داشته باشد. لذا دچار بی تفاوتی و بی مسؤولیتی می گردد. تخریب نظام ارزشی دینی سبب می شود بسیاری از افراد که دچار بحران هویّت دینی می شوند به دنبال هویّت منفی بگردند و هویتی بر خلاف آنچه اولیای دین در نظر گرفته اند برگزینند. بسیاری از رفتارهای ضد اجتماعی و ناسازگاری نوجوانان را می توان از این دیدگاه توجیه نمود.

مسؤولیت گریزی، دلزدگی و بی تفاوتی هرکدام از آثار فقدان هویّت هستند که در عرصه ی دینی در قالب های بی توجّهی به اوامر و نواهی الهی، بی علاقگی نسبت به شعایر، گزاره ها، اماکن، مراسم و نمادهای دینی بروز می کند. با بیان این مطالب مشخّص شد که بحران هویّت دینی سبب تضعیف باورهای دینی، اختلال نظام ارزشی مذهبی و عدم

ص :31

تقیّد به احکام دینی می شود. مسجد از مهم ترین مفاهیم و گزاره های دینی است که بحران عدم درک صحیح جوانان در خصوص حقیقت وجودی آن، سبب پایین آمدن اعتقاد به آن و ضعف گرایش به حضور در جمع نمازگزاران می گردد.

هویّت جوان، به ویژه جوان امروز، تحت تأثیر عوامل و مؤلّفه های بسیار شناخته و ناشناخته ی برونی و درونی شکل می گیرد. مؤلّفه های هویّت شامل وراثت، خانواده، جامعه، ملّیت، زیست بوم، طبقه ی اجتماعی، فرهنگ عصری ملّی و جهانی، دیانت، گرایش سیاسی، حد تحصیلات، نوع تخصص و عوامل پیچیده و ناشناخته ی بسیار دیگری است که باید با مطالعه ی دقیق و جامع علمی نسبت به تبیین و تحلیل آنها اقدام نمود. این عوامل هر یک منشأ و ملازم ظهور و بروز مقتضیاتی است که در تخاطب و ترابط با جوان و تنظیم مناسبات با این نس_ل، باید آن مقتضی_ات به ط_ور عمیق، دقیق، کمی و کیفی لحاظ شود.

همچنین، با توجّه به نبود شناخت کافی از اسلام و احکام دین و وجود زمینه ی مناسب در گروهی از افراد جامعه و انقلاب اسلامی، موجب برداشت غلط آنان از دین شده و به انحراف کشیده شده اند. وقتی نوجوان یا جوان در محیط های گوناگون قرار بگیرد و جواب منطقی و مستدل نیز نداشته باشد، برای حفظ غرورش ناگزیر خود را بیگانه با مذهب معرفی می کند و با این روش بر احساس حقارت خود به سبب این ناتوانی ها در مقابل دیگران سرپوش می گذارد و اندک اندک به نفی مذهب کشیده می شود.

بر اساس نظر روانشناسان، هم زمان با دگرگونی های دوران بلوغ و

ص :32

پیدایش تمایل های غریزی، احساس روحی جدید و تمایل شدیدی در جوان پدید می آید که او را به سوی مذهب و سلوک می کشاند. این ارتباط و دگرگونی به گونه ای است که این دوره را دوره ی ماوراء الطبیعه نامیده اند. بنابراین، در صورتی که خانواده، دوستان، مدرسه، محیط اجتماعی و سایر فاکتورهای مرتبط با جوان نتوانند این احساس را به مسیری که شایسته ی اوست و تکامل معنوی و بلوغ فکری وی را در پی خواهد داشت، هدایت نمایند، آن گاه به مرور زمان و در طی سال های بعد، همین فرد تبدیل به شخصیتی بی هویّت و فاقد اصول و خاستگاه فکری، معنوی و اجتماعی خواهد شد، و در مقابل، غریزه ه_ایی همچون تهاجم، تخریب، شرآفرینی، آزاررسانی، مال دوستی و شه_رت طلبی می توانند وی را از جاده ی اخلاق و انسانیت منحرف سازند.

صف های نماز جماعت باقی نمی ماند. در این شرایط، سخن از ابعاد سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و آموزشی و عبادی مسجد، چیزی جز شعار و نظریه پردازی نیست و تبلیغات هم اثر چندانی نخواهد داشت.

حضور در مسجد، به امنیت روانی و دست کم آمادگی جسمی و روحی نیاز دارد که گوناگونی کارها این آمادگی را از میان می برد. از این رو، ائمه: در روایت ها به تعادل، توجّه همه سویه به مسایل زندگی و خودداری از زیاده روی در بُعد خاص توصیه کرده اند.

یکی از مهم ترین فعالیت های مسجد، برگزاری مراسم در مناسبت های دینی است که از نقاط قوّت مسجدها به شمار می آید و سبب رونق و شکوفایی مسجد می شود و بسیاری از افراد، با انگیزه ی شرکت در چنین مراسمی در مسجد حاضر می شوند. کیفیت و چگونگی برگزاری این مراسم در تداوم حضور شرکت کنندگان بسیار مؤثّر است. استقبال نمازگزاران از این مجالس به محتوای برنامه، مکان و زمان آن، شخصیت دیگر شرکت کنندگان، تناسب مجلس با نیازها، سلیقه ها و فرهنگ شرکت کنندگان بستگی دارد. اگر این مسایل رعایت نشود، مراسم های مذهبی مسجد، با استقبال خوبی رو به رو نخواهد شد. در این میان، برنامه هایی که رسانه در مناسبت های مذهبی پخش می کند، معمولاً چنین ویژگی هایی دارند و از سطح کمی و کیفی خوبی بهره می برند. بنابر این، افراد با وجود برنامه های رسانه در مسجد حاضر نمی شوند.

بسیاری از کسانی که در مراسم دینی مسجد شرکت نمی کنند، در پاسخ به این پرسش که چرا در مسجد حاضر نمی شوید می گویند: برنامه های تلویزیون از برنامه های مسجد محل پربارتر و بهتر است.

نزاع ها در چنین فضایی، زمینه ی پراکندگی و حاضر نشدن مردم را در مسجد ایجاد می کند. برخی از این اختلاف ها را بررسی می کنیم:

حضور در مسجد بسیار مؤثّر است. آگاهی از ثواب بسیار زیاد نماز جماعت و حضور در مسجد، از لحاظ روانی عامل مهمی برای حضور افراد در مسجد به شمار می رود.

در صدر اسلام، عده ای از مسلمانان گرمای هوا را بهانه قرار می دادند و از حضور در نماز جماعت ظهر خودداری می کردند. پیامبر از این موضوع بسیار ناراحت شدند. در این اوضاع، آیه ی 238 سوره ی بقره نازل شد: «در انجام همه ی نمازها به ویژه نماز وسطی (نماز ظهر) کوشا باشید و از روی خضوع و اطاعت، برای خدا به پا خیزید [و تنبلی نکنید].»

حضور در مسجد علاقه ی چندانی ندارند. متأسفانه این برخوردهای نامناسب بیشتر در برخورد بزرگسالان با جوانان و نوجوانان رخ می دهد که نسل آینده ی مسجد را تشکیل می دهند. اجازه ندادن به نوجوانان برای ایستادن در صف اوّل و کمک نکردن به آنان برای انجام دادن فعالیت های مسجد، نمونه ای از این بدرفتاری هاست.

استاد مطهری1 داستانی را نقل می کند که گویای این حقیقت است. وی می گوید: «شخصی که به مسجد می آمد و نماز جماعتش ترک نمی شد، توسط یکی از مقدّسین مورد عتاب قرار می گیرد که اگر مسلمانی چرا ریشت را این طور کرده ای؟ او از همان جا سجاده را بر می دارد و می گوید این مسجد و این نماز جماعت و این دین و مذهب مال خودتان. رفت که رفت.»

آنان که منادیان و ناشران فرهنگ نمازند باید راه های ارتباط با جوانان را شناسایی کنند و از روش های کارآمد استفاده نمایند و خود را جای جوان بگذارند و توقع بیش از حد از او نداشته باشند. خوشبختانه دین واقع بین اسلام به نکات دقیقی پرداخته که بسیار کارگشا است. وقتی امام علی7 با خدمت کارش قنبر برای خرید لباس به بازار رفتند و دو پیراهن دو درهمی و سه درهمی خریداری نمودند، حضرت علی پیراهن سه درهمی را به قنبر دادند. قنبر گفت: شما به آن سزاوارتری چون شما بالای منبر می روی و خطبه می خوانی، امام7 در پاسخ فرمود:

تو جوان هستی و میل جوانی داری. (1)

ص :39

در حدیث فوق، امام علی7 این درس را به همگان داده است که جوان را درک کنند و روحیه او را در نظر گیرند.

گاهی برخورد نامناسب افراد مذهبی در خارج از مسجد، سبب پیدایش این تصور می شود که افراد مذهبی شخصیت اجتماعی و انسانی مناسبی ندارند و در نتیجه نسبت به دین و مکان های دینی دلسرد و وازده می شوند. این افراد، دین را از رفتار دین داران می آموزند و بدرفتاری آنان سبب دین گریزی می شود که نتیجه و نمود عملی آن، حاضر نشدن در مسجد است.

اختلاف ها به ناهنجاری و ناسازگاری جوان می انجامد و به این ترتیب امنیت روحی و روانی لازم برای دین داری از بین می رود. در این میان، مسجد نمی تواند کار مهمی را انجام دهد؛ چون عوامل ظهور ناهنجاری ها در نوجوانان و جوانان چنین است: درک نکردن روحیه ی جوان، الگوی نامناسب، فاصله ی طبقاتی، کم توجّهی خانواده ها.

آنچه موانع مشترک جذب جوانان به مساجد در مدرسه و اجتماع است، که درخور توجّه و جای تأمّل و تعمّق و بازنگری است، وجود دوگانگی و تناقض در گفتار و اعمال است.

از سایر عواملی که بر روی نوجوانان و جوانان تأثیری منفی دارد می توان به موارد زیر اشاره کرد:

دوستان ناباب و معاشران ناصالح، آلوده بودن جوّ عمومی حاکم بر جامعه، محیط ناامن فکری و فرهنگی برای جوانان و کم رنگ شدن تدریجی معنویت در جامعه.

یکی از مهم ترین عواملی که مانع رونق و شکوفایی مسجد می گردد دگرگونی و سست شدن نظام ارزشی جامعه است؛ زیرا ارزش رفتارهای اجتماعی افراد، بر اساس یک نظام رفتاری مشخص می شود.

یکی دیگر از این موانع اجتماعی و فرهنگی، پدیده ی تهاجم فرهنگی است. فرهنگ ملّی ایران با ارزش های مذهبی گره خورده است به گونه ای که مذهب، جزء جدایی ناپذیر هویّت مردم ایران است و دشمن، تهاجمی گسترده را به فرهنگ و هویّت ما برنامه ریزی کرده و آن را پشتیبانی می کند و می کوشد فرهنگ ضد ارزشی غرب را در میان جوانان که قشر آسیب پذیر هستند، گسترش دهند و آنان را نسبت به مفاهیم و احکام دینی بی عقیده کند. بنابراین، مسجد پایگاهی است

ص :41

که در راه مبارزه با تهاجم فرهنگی می تواند در این جدال نابرابر فرهنگی، جوانان را جذب کند و این قدم بلندی در راه مبارزه با تهاجم فرهنگی است.

ویژگی هایی باشد که آن ویژگی ها به ارضای نیازهای مردم منجر شود. بین میزان ارضاکنندگی مسجد و میزان جاذب بودن آن رابطه ی مستقیمی وجود دارد. آدمی نیز رو به موقعیت هایی دارد که این نیازها را ارضا می کنند نیازهایی چون:

آرمان خواهی آدمی نیز اساساً ناظر بر تأکید او بر ضرورت ارضای نیاز خود شکوفایی است. تبیین جایگاه واقعی آدمی و اینکه انسان به چه درجاتی می تواند نایل آید، نیز زمینه ی ارضا و شکوفایی این نیاز را فراهم می نماید.

محور اساسی دیگر جذب جوانان به مساجد، تشخیص نیاز و انگیزه های جوانان است. پر واضح است که جوانان به انحای مختلف در پی ارضای نیازهای گوناگون خود بر می آیند و در این مسیر به مکان ها و محافلی می روند که در آنجا پاسخی به یکی از نیازهای گوناگون خود بیابند. پس باید دید مساجد و متولّیان آن تا چه اندازه از نیازهای جوانان آگاهی دارند، و در صورت آگاه بودن تا چه پایه در برآوردن این نیازها برنامه ریزی و کار کرده اند. بدین ترتیب، تشخیص نیازهای مختلف جوانان، از جمله نیازهای جسمانی، روانی، عاطفی، اجتماعی، معنوی و اخلاقی و شناختی جوانان، می تواند گام مؤثّری در جذب آنان به مساجد باشد. وقتی خصوصیات نوجوانی و جوانی شناخته شد، آن گاه برنامه ریزان امور فرهنگی مساجد قادر می گردند برنامه هایی تدوین کنند که متوجه ارضای نیازهای گوناگون جوانان بوده و مطابق با سلیقه ها و روحیه ی جوانان باشد. چنین برنامه هایی برای جذب و پرورش جوانان در مساجد می تواند مؤثّر باشد.

نیز عملکرد امام جماعت، شخصیت امام جماعت و چگونگی برخورد او با جوانان، در ایجاد و چگونگی نگرش جوانان نسبت به دین و مسجد بسیار مؤثّر است.

روابط و احترام میان امام جماعت و جوانان نباید در چارچوبی خشک و رسمی باقی بماند و باید به روابط عاطفی بینجامد؛ یعنی امام جماعت به عنوان یکی از دوستان جوانان به شمار رود. امام جماعت برای این که سطح روابطش را با جوانان به این حد برساند باید به مسایل گوناگونی توجّه داشته باشد و همواره جوانان را همراهی کند. او می تواند در مشکلات، آنان را یاری کند، موفقیت هایشان را به آنان تبریک بگوید، از ناراحتی و غم هایشان ابراز تأسف کند، هدایای کوچکی همچون عطر، تسبیح و انگشتر به عنوان یادگاری به آنان تقدیم کند، در صورت امکان، روز تولّدشان را به آنان تبریک بگوید و کارهای دیگر که با توجّه به شرایط امام جماعت و فرهنگ و روحیات اهالی محل دربرقراری وایجاد ارتباط دوستانه و محبّت آمیز مؤثّر است.

بهتر است ارتباط امام جماعت و جوانان به روابط حضوری محدود نشود. برقراری ارتباط کتبی نیز میان جوانان و امام جماعت بسیار مفید است. در این صورت، جوانان از این که امام جماعت به آنان احترام می گذارد و به شکل خصوصی، مطلبی را برای آنان بیان کرده، احساس شخصیت می کنند، به امام جماعت نزدیک شده و مطالبی را که نمی توانند بیان کنند کتبی با امام جماعت در میان می گذارند.

البته امام جماعت پیش از این که درباره ی جلب جوانان به مسجد و برقراری ارتباط با وی اقدام نماید، باید به طورکامل از نیازها و روحیات، ارزش ها، خواسته ها، سلیقه ها، توان مندی ها و آسیب هایی که

ص :45

جوان را تهدید می کند و راه های رویارویی با آن آگاه باشد. در این صورت می تواند فعالیت ها و برخوردهای خود را با جوانان به شکلی تنظیم کند که علاوه بر رفع نیازهایشان، آنان را به مسجد بکشاند. در غیر این صورت، امید زیادی برای موفقیت امام جماعت در جذب جوانان به مسجد وجود ندارد.

شناخت موانع برقراری ارتباط عمیق و پایدار میان جوانان و امام جماعت، یکی از مهم ترین کارهایی است که امام جماعت باید برای رسیدن به این اهداف انجام دهد؛ چون آگاهی از این موانع، برای انتخاب راه کارهای درست در جهت رفع موانع لازم است.

و دوستی را برای جوانان بازگو کنند تا فرزندشان به وسیله ی دوستان مؤمن و مسجدی به آموزه های دینی از جمله مسجد علاقه مند شوند.

است. کلاس های آموزشی، ورزشی و هنری علاوه بر این که به امکانات زیادی احتیاج ندارد، مورد علاقه و اشتیاق جوانان نیز هست. برگزاری برخی کلاس های کمک درسی، آموزش زبان و کامپیوتر در داخل مسجد یا خارج از مسجد، با برنامه ریزی و هماهنگی مسجد ممکن است.

امکان، پیشنهادهایشان را اجرا کنند. این اقدام سبب خودباوری و احساس شخصیت در جوانان می شود. آنان از این که می بینند نظرهایشان در تصمیم گیری های مسجد اثر دارد، خوشحالند و مسجد را از خود می دانند.

ج _ ارزش دهی از طریق واگذار کردن فعالیت های مسجد به جوانان

برخی از کارهای مسجد را می توان به طور کلّی یا جزیی به جوانان واگذار کرد. برای مثال، در یک مراسم، برنامه-ی پذیرایی بر عهده ی جوانان باشد. این اقدام با روحیه ی پرشور و نشاط جوانان تناسب دارد و سبب ایجاد وابستگی جوانان به مسجد می شود.

به بیان خلاصه این که بحث بر سر این است که چگونه می توان میان جوان و مسجد و به بیان دیگر میان دو زیبایی، پیوند و یگانگی آفرید. پرسش اصلی این است که چرا در نسلی که به دلیل «زیباجویی»، نمی تواند از کنار زیبایی روح (مسجد و نماز) ساده بگذرد، اقبال و استقبال و نشاط برای برپایی نماز در مسجد دیده نمی شود؟ باید گفت که روح حقیقی مسجد که همه ی زیبایی ها را در خود دارد، هنوز در معرض دید جوانان قرار نگرفته است. روش های جذاب در ایجاد گرایش به کار گرفته نشده و با گذشت سال ها از پیروزی انقلاب، کانون های دینی و به ویژه مسجد متناسب با نیازهای دینی نسل نوجوان و جوان قدم بر نداشته اند.

ساختن انسان هایی خداترس، متقی و تسلیم در برابر رضای حق و معبود حقیقی در سایه ی تربیت دینی و مذهبی که هم مقتضای فطرت است و هم کنترل کننده ی غریزه و هوای نفسانی، از مؤثّرترین روش هایی است که تنها در مسجد می تواند صورت گیرد.

ص :49

مسجد می تواند بهترین پیوند را در جهت ایجاد تعلقّات معنوی نسل های مختلف با دین برقرار نماید و مهم ترین مکان برای ارتباط عمیق ائمه ی جماعت با افراد محلّه-ی خود و اجرای برنامه های آموزشی و تربیتی، مؤثّرترین شیوه برای بالابردن سطح آموزش عمومی و تربیت دینی و مقابله با هجوم ویرانگر فرهنگ فاسد غرب، باشد. مسجد باید مرکز تحرک و فعالیت اسلامی باشد و روحانیون نباید به صرف بر پایی نماز جماعت بسنده کنند. آنها لازم است کارهای فرهنگی، دینی، تفسیری را نیز در مساجد انجام دهند و شبهات روز را برطرف کنند تا نمازگزاران علاوه بر معنویت، مطالب دیگری هم بیاموزند. بنابراین، لازم است روحانیون محترم مساجد، مطالب روز و شبهات را مطالعه کنند. در این صورت، مساجد با اقبال خوبی مواجه می شوند. از آن سو، اگر نقش ائمه ی جماعت تنها به نماز خواندن منحصر شود، فقط عده خاصی به مساجد رفت و آمد می کنند و جوانان کمتر به آن تمایل نشان می دهند.

بر این اساس، روحانیون و مبلّغین در مساجد، باید پیوسته اطلاعات خود را به روز کنند و آمادگی کامل برای پاسخگویی به مسایل دینی جوانان را داشته باشند. باید برای پاسخ گویی و حل مسایل و مشکلات از برهان و دلایل منطقی و صحیح استفاده کنند تا سخنان آنان تأثیر مطلوب را در جوانان داشته باشد.

مساجد علاوه بر کانون هایی برای بندگی خدا، نماز و عبادت، کانون فرهنگی و اطلاع رسانی صحیح دینی نیز هستند و چنانچه جاذبه های لازم در آنها به کار گرفته شود، به همان نسبت نیز حضور جوانان در این پایگاه ها پررنگ تر خواهد شد.

ص :50

جاذبه ی طبیعی مسجد، وجود امام جماعت با ویژگی کامل، وجود خادمینی با شرایط متناسب با فرهنگ مسجد، نظافت مناسب مسجد، اذان با صدای خوش و جذاب، کتابخانه ی فعال و همچنین امکانات رایانه ای که مطلوب جوانان امروز است، از جمله عواملی هستند که در نظر گرفتن آنها در جلب و جذب همگان و به ویژه جوانان به مساجد بسیار مؤثّر است.

یکی از مکان هایی که می تواند شخصیت جوان را مطابق آموزه های دینی بارور سازد و روح خداجویی و عدالت خواهی را در اعماق وجود آنان ریشه دار سازد مسجد است که کانون انسان سازی است. بر این اساس، لازم است راهکارهای جذب جوانان و هدایت آنان به مساجد شناسایی شود و مورد اهتمام قرار گیرد تا رفته رفته زمینه های حضور فعال تر جوانان در مساجد فراهم شود.

هدایت و تربیت صحیح جوانان و به کارگیری نیروها و استعدادهای آنان در پیشرفت آینده ی کشور بسیار مؤثّر است. با توجّه به تلاش های دشمن برای فاصله گرفتن جوانان از هویّت فرهنگی و مذهبی، بررسی راه های گسترش و موانع دین داری و دین باوری در بین جوانان اهمیت ویژه ای دارد. برخی از عوامل دین گریزی جوانان چنین است: بیان نامعقول از برخی مفاهیم دینی، عملی نشدن عدالت اجتماعی در سطح جامعه با وجود شعارهای فراوان، توجّه نکردن به نیازهای اساسی نسل جوان همچون ازدواج، کار و مسکن، استفاده ی ابزاری از دین به دست برخی سیاست بازان برای رسیدن به هدف های شخصی و گروهی، نبود برنامه-ریزی درست فرهنگی برای نسل جوان و تهاجم برنامه ریزی شده فرهنگی دشمنان داخلی و خارجی برای انحراف نسل جوان.

ص :51

اگر مساجد از خاصیت تک بُعدی (معنوی گرایی) به سوی چند بُعدی شدن سوق داده شوند و اقدام عملی در جهت نیازهای فردی و اجتماعی نسل جوان بردارند قطعاً در جذب جوانان موفق خواهند بود. وجود برخی مشکلات، زمینه ساز انحراف و بی رغبتی به دین یا کانون های دینی است. بیکاری، عدم ازدواج و عدم تأمین معیشتی، زمینه ی دین گریزی و سستی نسل جوان را فراهم می سازد. از جوانی که در آتش غریزه ی جنسی می سوزد و بر اثر بی کاری و عدم امید به آینده سر از یأس و ناامیدی در می آورد و مأمنی برای حل مشکلات خود نمی یابد، چگونه می توان انتظار رغبت به نماز و دین مداری داشت. دین خردگرا و حکمت مدار اسلام در کنار مسایل معنوی بر مسایل مادی و اقتصادی نیز تأکید می کند و فقر را مایه ی کفر معرفی می کند. مردم به کسی دل می دهند و خانه-ی دل را حریم کسانی می سازند که با درد و رنج آنان آشنا و با غم هایشان محرم و در راه خدمت به آنان کوشا باشند. در این راستا پیشنهاد می شود در مساجد ستاد رفع مشکلات جوانان تأسیس گردد و معتمدین محل که اهل مسجدند در سامان دهی معیشت جوانان، کاریابی، آسان سازی ازدواج و غیره مشارکت نمایند.

بیاییم در نگرش و روش خود به دو مقوله ی ارزش مند مسجد و جوان تجدید نظر نموده و بین این دو موجود زیبا علقه ای ناگسستنی برقرار سازیم. (1)

ص :52

ص :54

یکی از اهداف انجام فعالیت های فرهنگی در مسجد، «کادرسازی» است؛ منظور از کادرسازی، پرورش مدیران فرهنگی برای اداره ی مسجد و سایر سطوح مدیریتی در کشور و فراتر از آن برای اداره ی جامعه ی مهدوی است.

این افق بلند قابل دستیابی است؛ در صورتی که برایش برنامه داشته باشیم و آن را در روزمرگی اجرای کارهای فرهنگی فراموش نکنیم، بلکه آن را راهبرد محوری تمام فعالیت ها قرار دهیم.

برای رسیدن به این مهم این مسیر باید طی شود:

1_ انجام گسترده ی فعالیت های فرهنگی متنوّع

هدف آن است که افراد آرام آرام با تمام عرصه های فرهنگی آشنا گردند.

2_ فعالیت های مدیریتی فردی

در حین اجرای برنامه ها باید سایر افراد مجموعه در کنار مجریان برنامه های فرهنگی قرار گیرند تا به تدریج با شیوه های اجرای برنامه ها آشنا گردند و روش های اجرای برنامه ها را به طور ملموس درک نمایند. اگر در کنار مسؤول هر برنامه تنها دو نفر از اعضای مجموعه به کارگیری شوند به طور معمول، در یک بازه ی زمانی دوساله، به

ص :55

صورت کارورزی و مهارت آموزی با زیر و بم اجرای فعالیت ها آشنا شده و مهارت های مدیریت فردی برنامه ها را یاد خواهند گرفت.

3_ فعالیت های تربیتی

فراموش نکنیم که غرض از اجرای تمام برنامه های فرهنگی، تربیت انسان هایی چند بُعدی است؛ لذا برنامه های محتوایی و رویکرد رفتاری ما باید پرورش مدیران با ایمان و متعهد باشد.

4_ فعالیت مدیریتی کلان

تا زمانی که مسؤولیت اداره و اجرای مراکز و برنامه های فرهنگی به طور جدّی به افراد واگذار نگردد پرورش نیرو و کادر فرهنگی محقق نخواهد شد. ملاک قرار دادن سن افراد برای واگذاری مسؤولیت یک جفای بزرگ به کل مجموعه است. توانایی ملاک خوبی برای واگذاری مسؤولیت است. تا افراد در عناوین و جایگاه ها قرار نگیرند، توانایی نسبی ایشان قابل سنجش نخواهد بود؛ علاوه بر آن واگذاری مسؤولیت های مهم به افراد توانمند (هرچند با سن و سال کم)، خود، زمینه ی نخبه پروری و... را در مجموعه به دنبال خواهد داشت. پویایی مجموعه و کادرسازی باید آن گونه باشد که برای مراکز مهم فرهنگی نیز نیرو داشته باشیم و مدیران کارآمد جامعه را با شاخصه ی مسجدی بودن بشناسند.

البته باید توجّه داشت که در حین اجرای این مراحل باید از آموزش های مداوم در سه حیطه غفلت نکنیم:

1_ آموزش های دانشی: طرح مباحث آموزشی که لازمه ی کادرسازی است (علم)؛

2_ آموزش های بینشی: طرح مباحث معرفتی که لازمه ی یک کادر با تعهّد است (ایمان)؛

ص :56

3_ آموزش های روشی: توجّه به آموزش-هایی که مهارت های فردی افراد را بالا می برد (مهارت).

تشکیلاتی اعضا و به کارگیری کلیه ی منابع جهت دسترسی به اهداف یک سازمان (در اینجا مسجد) تعریف کرد.

تشکیلات اسلامی، تشکیلاتی سازنده است. این سازندگی نیز متقابل است. سازندگی تشکیلات باید به نحوی باشد که فرد، درون تشکیلات ساخته شود. از سوی، دیگر ساختار تشکیلات نیز باید تقویت شود، و این تقویت هم متقابلاً از طریق پویایی نیروهای مجموعه یا مسجد فراهم می گردد.

جهت تبیین موضوع بهتر است به گوشه ای از سخنان شهید مظلوم آیت الله بهشتی1 توجّه کنیم:

«اسلام با حفظ آزادی ها، انسان را می سازد.»

«ویژگی های لازم در تشکل؛ ما همچنان بر داشتن یک تشکل پافشاری داریم، امّا شرط آن تشکل این است:

1_ باید پاسدار ارزش ها باشد، نه پاسدار خود.

نگهبان ارزش ها باشد، نه نگهبان خود. هر وقت این تشکل به جای آن که نگهبان ارزش ها باشد و خدا پرست و حق پرست و کمال دوست و کمال خواه باشد، خودخواه شد، آن وقت یک طاغوت می شود. و چه بهتر که چنین طاغوتی بر سر راه امّت نباشد. بر همه ی ماست که دائماً مراقبت کنیم که تشکل ما، خودخواه نشود؛ همیشه خداخواه بماند و این با خودسازی مداوم یک یک ما، مجموعه ی ما و وجود سیّال تشکیلاتی ماست.

2_ تشکل باید سازنده باشد.

باید آسان کننده ی خودسازی و کمکی به سیر الی الله برای شرکت کنندگان در این تشکل باشد. هر وقت یکی از ما یا جمع ما به

ص :58

تشکل مان مشغول و سرگرم شدیم، چنین تشکلی «لهو» می شود و باید از او پرهیز کنیم، زیرا ما را از خدا دور می کند. اگر همه اش به فکر تشکیلات مان باشیم، اگر تشکیلات برای ما آن قدر محبوب شد که جانشین خدا و حق شد، حالت لهو پیدا می کند و آدم را از یاد خدا غافل می کند. چه وقت ما می فهمیم که تشکیلات برای ما لهو و سرگرمی نشده و لعب و بازی روزانه نشده؟ وقتی که ببینیم در این تشکیلات داریم ساخته می شویم، آن وقت که کار تشکیلاتی ما حالت عبادت دارد. این که ما این همه تأکید داریم که کار در دفاتر حزب، باید آهنگ عبادت داشته باشد، این در حزب جمهوری اسلامی در متن هدف گیری ماست. کافی است که ما از خودسازی مان باز بمانیم. کافی است که ما از خداخواهی مان باز بمانیم. همین خودش خسارت بزرگی است. باید دفاتر حزب مراقبت کنند که آن جا معبد باشد و محل عبادت بماند. جای خودسازی ما باشد. اما این ها با گفتن نمی شود. این، با اخلاق در نیّت و باز با مراقبت بر عمل می شود. طرز برخوردهایمان، طرز کارمان، شور و عشق کارمان، این ها می تواند نشان بدهد که کدام طرفی هستیم.

بنابراین، شرط اوّل این است که ما تشکیلات پرست نشویم (طاغوت) و خود خواهی تشکیلاتی پیدا نکنیم، شرط دوم این که ما ممکن است تشکیلات پرست نباشیم، امّا سرگرم تشکیلات باشیم (لهو) یا سرگرم هم نشویم، ولی از خودسازی باز بمانیم.

3_ شرط سوم این که این تشکیلات به درد مردم بخورد، نه این که یک باری باشد بر دوش این جامعه (لغو). تشکیلات مقداری هزینه می برد، مقداری نیروی انسانی می برد، روی این تشکیلات

ص :59

سرمایه گذاری می شود. اگر این تشکیلات به درد این مردم نخورد لغو می شود. و ما هم اگر اهل ایمانیم باید از لغو گریزان باشیم: (عَن اللَغو مُعرِضُون) . این تشکیلات نباید «بُت» و یا «لغو» و «لهو» باشد، باید به درد مردم بخورد، باید کمک کند به جمهوری اسلامی، باید روز به روز، هر چه بهتر و الهی تر و نورانی تر و سازنده تر و سرافرازتر و پویا تر و سخت کوش تر و پیشتازتر ادامه بدهیم. بنابراین، در داخل این تشکیلات باید برنامه ریزی های گوناگون به وجود بیاید، نه فقط درخود تشکیلات، که برای کل جامعه، بلکه برای کل انقلاب اسلامی. باز هم تکرار می کنم که این صرفاً با گفتن نمی شود. مکرّر دیده ام که خصلت های بیرونی بعضی از ما در جهت مخالفت این ویژگی ها به کار می افتد و آهنگ تخریبی پیدا می کند.

فردی داخل تشکیلات می آید، همان اوّل علاج شود، قبل از آن که خصلت او به جای دیگر سرایت کند. ولی این واقعیت هست که گاهی می بینیم یک مرتبه دریک گوشه ی تشکیلات یک نوع دید پیدا می شود. وقتی دنبال می کنیم می بینیم که به یک آقا یا خانمی منتهی می شود که او با یک سوء ظن و بدگمانی و خودرأیی وارد جو پاک تشکیلات شده است؛ هر قدر جو تشکیلات پاک تر باشد، آسیب پذیرتر است و یک مرتبه این آسیب توسعه پیدا می کند.

هر یک از ما وظیفه داریم که آن ضعف های شخصی خود را سخت مراقبت کنیم. یک نفر تا بیرون تشکیلات هست، اگر نقطه ضعفی دارد، ضعف شخصی محسوب می شود، ولی وقتی وارد تشکیلات می شود، ضعف شخصی اش ضعف شخصی همراه با یک نوع امکان سرایت و سوار بر یک مرکب تیزپا و تندرو است. در تشکیلات، گسترش ضعف ها ممکن است خطرناک تر و شدیدتر باشد، و به همین دلیل، مراقبت از ضعف های شخصی افراد لازم است. سوء ظن ها، بدگمانی ها و بد تفسیر کردن ها همه از چنین ضعف هایی هستند و باید خیلی مراقبت کنیم. برای این که این ضعف ها تا ضعف شخصی است، یک گناه است، ولی وقتی که در یک جمع باشد، گناه مضاعف و هم عقاب آن دنیایش مضاعف است؛ چراکه نتیجه ی زحمات فراوان انسان های تلاشگر در راه خدا با یک چنین ضعف هایی به هدر می رود و خبط و ضایع می شود و تلاش های خود انسان را در آن دنیا هم به هدر می دهد.»(1)

ص :61

عضو، مهم ترین رکن تشکیلات است.

الف: جذب: عضویت اوّلین گام برای ورود و سازندگی یک تشکّل است.

زمینه های ایجادکننده مراجعه یک فرد به یک مجموعه مثل مسجد:

1_ حلقه های دوستانه ی اعضا؛

2_ محصولات فکری و تشکیلاتی( برنامه ها و مراسمات مسجد)؛

3_ مکتوبات و نشریات؛

4_ اساسنامه و مرامنامه؛

5_ تماس حضوری و شناخت دو طرفه اعضا.

نکته: جذب نباید به صورت مراجعه ی مستقیم به افراد به صورت گسترده صورت گیرد؛ زیرا جایگاه مجموعه را زیر سؤال خواهد برد.

علل اصلی عدم مراجعه ی افراد :

1_ حجب و حیا: که بیشتر در افراد مذهبی دیده می شود.

2_ پرهیز از فعالیت، به خصوص فعالیت های سیاسی: که بیشتر در خانواده-ها و در سطح جامعه القا می شود.

3_ قضاوت عجولانه: قضاوت شتابزده و ناعادلانه از سوی دیگران.

4_ اشتباهات شما: برخوردهای ناصحیح، گفتار نابجا و عدم معرفی مناسب.

ب: ارزیابی عضو:

نکته: ارزیابی باید بدون تنگ نظری انجام گیرد و کیفیت و قابلیت بر کمیت افراد اولویت داشته باشد. (1)

ص :62

مهم ترین ملاک سنجش کیفیت اعضا در بدو ورود به مسجد عبارت است از:

1_ شناخت دینی و فکری: در این زمینه ارزش ها و اهداف از پیش تعیین شده مجموعه و مسجد مهم ترین میزان و ملاک است.

2_ تحلیل از شرایط روز جامعه.

ج : ایجاد علاقه ی تشکیلاتی( به مسجد و مجموعه).

1 _ احترام و اکرام.

2 _ راه یابی به حلقه های معرفتی.

3 _ برنامه های ساده ی محلّی.

4 _ گسترش دامنه ی دوستی و گفتگو.

5 _ حضور فرد در جلسات رسمی مجموعه.

6 _ نظرخواهی و مشورت.

7 _ سپردن مسؤولیت (اولویت شخص بر کار).

د : رشد آموزشی در کنار فعالیت:

مسجد در کنار فعالیت، عضو را پرورش می دهد. با این وجود، باید آموزش های ویژه ی علمی و مهارتی اعضا را گسترش دهد تا در کنار فعالیت ها کادرسازی نیز به خوبی انجام شود.

نکات کلیدی:

_ اوّلین کار، انتقال مبانی.

_ گفتگوی جمعی در حلقه های دوستانه.

_ معرفی جلسات آموزشی.

_ معرفی کتب و مقالات.

_ اهدای کتب و مجلّه و ...

ص :63

_ برگزاری جلسات حضوری با مسؤولین و ... .

_ استفاده از مربّیان

_ استفاده از فرصت ها در جهت انتقال مبانی آموزشی.

ه_ : تعامل اعضا:

تعامل به صورت های زیر و با رعایت نکات کلیدی که پیش تر اشاره کردیم مثبت و سازنده خواهد بود.

_ مراقبت از یکدیگر.

_ رعایت حریم.

_ افزایش انگیزه.

_ احساس وظیفه نسبت به اعضای جدید.

_ انتقاد سازنده و در قالب مناسب.

و: جایگاه یک عضو فعال:

برای افرادی که از مرحله ی عضویت عادی گذشته باشند باید جایگاه ویژه ای در نظر گرفته شود. این جایگاه، ویژه ی کسی است که خود را به عنوان یک عضو در خانواده ی مسجد و مجموعه تلقی نماید و دیگران نیز وی را در چنین جایگاهی پذیرفته باشند. چنین فردی در قالب فعالیت های تشکیلاتی خود را معرفی کرده و در قالب های زیر فعال بودن خود را بروز می دهد:

_ مسؤولیت.

_ تأثیر و دغدغه: تلاش مضاعف برای انجام فعالیت محول شده به وی.

_ عضویت در کارگروه ها و کمیسیون ها.

_ حضور فعال در برنامه ها و مراسم.

_ حضور متمادی در نماز جماعت و حلقه-های دوستانه اعضا.

ص :64

در این بخش، هدف ما رسیدن به مؤلّفه های تشکیلاتی زیر است. این مؤلّفه-ها زمینه را برای شروع کار آموزشی فراهم می سازد:

- احیا؛

- نظم؛

- تعهد به مسجد و مجموعه؛

- فعال کردن اعضای عادی؛

- احترام به شخصیت عضو؛

نظم، پس از تقوا، دوّمین سفارش حضرت علی7 به فرزندانشان است. من شما [حسن و حسین8] را و تمام فرزندان و خاندانم را، و کسانی را که این وصیّت به آنها می رسد، به تقوای الهی و نظم در امور زندگی و... سفارش می کنم.

هیچ فعالیتی بدون برنامه ریزی منظّم سالیانه، انجام شدنی نیست. برای مثال در یک مجموعه ی فاقد نظم، مشخص نیست امروز چه افرادی در چه ساعتی در مجموعه حضور داشته اند، مشخص نیست که امروز باید چه فعالیتی صورت گیرد. نتیجه این می شود که اعضا فقط برای دیدن دوستان خود در مسجد حضور می یابند و هیچ کار مثبتی انجام نمی-دهند. در صورت وجود برنامه ای جهت حضور منظّم اعضا در مسجد و مشخّص بودن کارهایی که باید در روز انجام شود، هم افراد می دانند که چه افرادی در چه روزهایی در مجموعه هستند و هم امور جاری مجموعه به درستی پیش می رود. (1)

ص :66

تعهد به مسجد و مجموعه: منظور ملکه کردن وفای به عهد نسبت به امور محوّل شده به اعضاست. در بیانات معصومین: به وفای به عهد توجه جدّی شده است.

فعال کردن اعضای عادی: از دو قسمت تشکیل می شود.

1_ طراحی نرم افزارهایی جهت تبدیل اعضای عادی به فعال؛

2_ ثبت فعالیت های روزمره ی مسجد و مجموعه.

در پایان این فصل

اهداف کلی؛

هدف نمایی جلسات فرهنگی؛

فرآیند تربیتی تشکیلات؛

فرآیند نظارت بر جلسات فرهنگی؛

فرآیند تربیت مربیان؛ را به چارت بیان می کنیم.

ص :67

@ تصویر

ص :68

@تصویر

ص :69

@تصویر

ص :70

@تصویر

ص :71

@تصویر

ص :72

@تصویر

ص :73

@تصویر

ص :74

ص :76

امّا «تربیت» در زبان قرآن اعم از تزکیه است؛ یعنی افزون بر پروراندن قوای روحی، پرورش جسم و تن را هم شامل می گردد. آیات زیر در همین معنای اخیر به کار رفته است:

1_ فرعون به حضرت موسی7می گوید: (أَلَمْ نُرَبِّکَ فِینَا وَلِیدًا وَ لَبِثْتَ فِینَا مِنْ عُمُرِکَ سِنِینَ)؛ «تو همان کودکی نیستی که ما پروردیم و سال ها از عمرت نزد ما گذشت.»

2_ قرآن در سفارش خود درباره ی پدر و مادر می فرماید: (وَقُل رَّبِّ ارْحَمْهُمَا کَمَا رَبَّیَانِی صَغِیرًا)؛ «و بگو: پروردگارا! همان گونه که پدر و مادر، مرا از کودکی پرورش دادند، تو در حق آنها مهربانی فرما.»

کلمه ی «تهذیب» و «تزکیه» نیز مترادف معنای «تربیت» و به معنای پاک کردن است و کسی که اخلاقش نیکو و پاک باشد را «مهذّب» گویند.

هَذّب الرجل: ای طهَّر اخلاقَهُ مما یُعیبُها.

مرد را تهذیب کرد؛ یعنی اخلاق او را نیکو و پاک ساخته.

آنچه موجب نقص و نقصان او می شده، او را پاک گردانید.

تربیت به معنای تبدیل قوه به فعلیت نیز هست. انسان ها دارای استعدادهای زیاد و غیر قابل باوری هستند که مربی باید آن استعدادها و توانایی ها را بشناسد و راه شکوفایی آن را برای متربّی باز نماید.

خدای کریم در آیه هفدهم سوره نوح نیز موضوع تربیت «انسان» (1)

ص :78

را در قرآن به دانه ی پر استعداد خدایی شدن توصیف نموده است: (و اللهُ اَنبَتَکُم مِنَ الأرضِ نَباتا).

راغب اصفهانی در المفردات می گوید: ربّ؛ یعنی اعطاکننده ی لحظه به لحظه ی نیازهای بشری. لذا مربّی باید به موضوع تربیت، یعنی انسان، و نیازهای او و برنامه های تربیتی شناخت کافی داشته باشد تا بتواند با برطرف ساختن نیازهایش او را تربیت نماید.

کسی که ساختار روحی، عاطفی، فکری و جسمی انسان را نشناسد، نمی تواند کار تربیتی دقیقی انجام دهد. کسی که با نیازهای مقاطع مختلف سنی آشنا نباشد، چون نمی داند چه نیازی را در چه سنی باید اعطا کند، به طور طبیعی نمی تواند پاسخگوی نیازهای متربّی باشد، چرا که توانایی بدون دانایی ممکن نیست. در نتیجه، مربّی واقعی خداوند حکیم است که با شناختی که از مخلوق خود دارد سعادت او را رقم می زند. از این رو، هدایت و تربیت انسان را به انسان شناسان و الگوهای کامل بشری، یعنی انبیا و امامان:، واگذار نموده تا آنها نقش مربّی و هدایت کننده را ایفا نمایند.

البته پیداست که در تربیت دینی، شناخت انسانی مد نظر است که خدای حکیم در قرآن او را توصیف و تعریف نموده است نه انسانی که ادیان تحریف شده و مکاتبی که اعتقادی به روح و نفس و فطرت ندارند مد نظر دارند.

بر این اساس، آشنایی با مفاهیم و مبانی انسان شناسی در قرآن و کلام اهل بیت:، ضرورت کار تربیتی است و مربّی برای موفقیت در این عرصه نباید از آن غافل شود.

«بنابر این، انسان باید در تحت تعلیم و تربیت صحیح واقع شود تا

ص :79

به کمال خود برسد و لذا خدا قرآن را نیز به حق فرستاده است. خدا برای تربیت مردم و بالا بردن سطح معارف و هدایت آنان به اصالت علم و واقعیّت های جهان که همه در پرتو توحید واقع اند می فرماید:

هر کس به مقام توحید واقعی و یقین کامل رسیده باشد، به مرتبه ی انسانیّت واصل شده و اگر نرسیده باشد ناقص است، و احتیاج به تربیت دارد. معلّم و مربّی آدمی باید شخص کامل باشد، شخص ناقص نمی تواند راهبر انسان به کمال باشد.»

یکی از شروط ضروری مربّی، داشتن ثبات قدم و ایمان راسخ است.

شخصی که در عرصه ی تربیت مشغول فعالیت است باید قابلیت هایی را در خود پرورش دهد.

2_ قدرت تطبیق:

مربّی باید قدرت تطبیق داشته باشد؛ یعنی بداند که در چه شرایطی، چه کاری انجام دهد. قدرت تطبیق تا حد بسیاری به آگاهی و شناخت های تربیتی وابسته است. کسی که نمی داند جایگاه تشویق و یا تنبیه و تذکر یا تغافل کجاست، چه بسا به خاطر نادانسته هایش جا به جا عمل کند و نتیجه ی معکوس بگیرد.

3_ قدرت برقراری ارتباط:

یک انسان فعال، با مردم و افراد جامعه به خوبی ارتباط برقرار می کند و در کارها از دیگران بهره می جوید وچون از حالت فردی خارج می شود نتیجتاً تأثیرگذاری اجتماعی خواهد داشت. باز در اینجا نیز داشتن آگاهی و مهارت های ارتباطی همچون مخاطب شناسی و نیاز شناسی و زبان شناسی ضرورت می یابد. این گونه آگاهی ها و مهارت ها شرط لازم برقراری ارتباط با متربّی است.

4_ قدرت خلاقیت و نوآوری:

هر انسان فعال، باید خلّاق باشد، کلیشه ای عمل نکند و طرح های جدید و نو و ابتکار آمیز ارایه نماید. در امر تربیت چون روش های غیر مستقیم و غیر رسمی بیشترین تأثیر گذاری را دارد، می-طلبد که مربّی با خلاقیت و نامحسوس و غیر کلیشه ای عمل کند.

کسی که توان درک رخدادها و توان پیش بینی رخدادها و توان تأثیرگذاری بر رخدادها را داشته باشد بی شک می-تواند برای تربیت خود و دیگران برنامه ارایه کند. (1)

ص :83

یادم نمی رود که مادرم همان لحظه با دست کفی به صورت خود زد و بلند بلند داد زد: آتیش! آتیش!

و با گفتن این که فوراً آتیش را از خانه بیرون ببر به طرفم دوید.

باورتان بشود که اوّل خیال کردم که پشت سرم آتش گرفته است، ولی بعد فهمیدم که منظورش همان کیف پول است.

تصور نمایید اگر این مادر در جواب فرزندش که گفته بود: «مادر کیف پول پیدا کردم»، اوّل دستش را می شست و بعد با جنبه ی آموزشی شروع به نصیحت می-کرد، آیا ایمان و اعتقادی برای این پسر بچه حاصل می شد؟

به این روش که آموزش همراه با باور و حس و حالت است «روش انگیزشی» می-گویند.

این روش باورساز و ایمان ساز است و لازم و ضروری است که در تربیت دینی از این روش بیشتر بهره بگیریم.

بچه ها در مجموعه های فرهنگی بیشتر از گفتار؛ رفتار ما را می بینند و بیشتر از حرف های ما تحت تأثیر کردار ما هستند.

رفتار ما ممکن است زندگی دیگران را دگرگون کند؛ پس در مقابل رفتار و گفتارمان مسؤولیم و از همین رو است که در روایات ما بیشتر به رفتار عملی جهت دعوت و جذب سفارش شده است.

لذا مربّی باید با رفتار و منش خود در صحنه های غیر رسمی و غیر آموزشی ایمان و باور را به بچه ها انتقال دهد.

ص :85

ص :86

ص :88

تعریف جذب: لغت نامه ی دهخدا جذب را این گونه معنا کرده است: «دیگران را جلب کردن و به سوی خودکشیدن.» در اینجا، هدف از جذب، کشاندن افراد به سوی ما نیست، بلکه ما وسیله هستیم تا فرد به مجموعه جذب و به فعالیت های فرهنگی علاقه مند شود. این نکته را باز هم نباید فراموش کنیم که حتّی مجموعه هم هدف نیست و در واقع غایت و هدف ما خداست. ما می خواهیم کار انبیا را دنبال کنیم و مردم را نه به خود، بلکه به خدا دعوت نماییم. در این نوع جذب، می خواهیم افراد را با خدای خودشان آشنا کنیم و روح بندگی را در دل آنان زنده نماییم.

یک هدایتگر به سوی خودش تغییر داده و ما باید شکر این هدایت را با جذب افراد مستعد به جا بیاوریم.

باید بدانیم که جذب افراد از حساسیت زیادی برخوردار است و ثواب نکردن بهتر از کباب کردن است. در این مسیر، نباید مصداق شعر سعدی شویم که:

گر تو قرآن بدین نمط خوانی بب__ری رون____ق مس____لمانی

- داشتن روابط عمومی و اخلاق اجتماعی مناسب؛

- سابقه ی خوب و حُسن شهرت؛

- برخورداری از تحصیلات و اطلاعات عمومی؛

- آراستگی ظاهر؛

- بیان شیوا، قوی و منطقی؛

- برخورداری از اطلاعات روانشناسی مفید و مخاطب شناسی قوی.

همه ی مواردی که بر شمردیم از مسایلی هستند که نیروی جذبی باید تا حد لازم و ضروری از آن برخوردار باشد تا در جذب عملکرد بهتری داشته باشد و درصد موفقیتش بالاتر برود.

اگر مجموعه ای نیروی جذبی (هادی) با شرایط فوق ندارد، باید نخست، در تربیت و توانمند سازی افراد برای این امر اقدام نماید.

ایجاد رفاقت صمیمانه برنامه ریزی و آن را عملیاتی کرد. صداقت و محبت در رفاقت و پایبندی به عهد و کمک در حل مشکلات و سختی ها از مواردی است که دوستی را پا برجاتر و عمیق تر می کند. به فرموده ی رسول خدا9: «خداوند بهترین رفیق انسان است و رفاقت (نرمی در هرکاری) را دوست دارد.» بنابراین، می توانیم در مسیر رفاقت و دوستی هر لحظه روی کمک خداوند حساب کنیم.

در این مسیر، شما با برخورد صمیمی و گرم خود نظر همراه را به خویش معطوف می کنید. البته نباید برخوردهای شما گاه به گاه و با فاصله باشد. از اصل استمرار و صبر و حوصله غافل نشوید تا نتیجه ی بهتری بگیرید.

3 _ بیداری و هوشیاری:

بعد از آن که توانستیم رفاقت و صداقت خود را به اثبات رسانیم و با فرد مورد نظر رابطه ی دوستی برقرار کنیم، نوبت پیرایش ذهن اوست تا بتوانیم خواسته ی خود را عملی کنیم.

در این مرحله می توانیم او را به محافل مذهبی، مسجد و کانون مورد نظر دعوت و با جو حاکم و افراد دیگر بهتر آشنا کنیم.

توجّه کنید در این مرحله از القا کردن این که ما بهترینیم و از توجیه کردن خطاهای دیگر افراد مجموعه پرهیز کنید؛ چراکه انسان در هر موقعیتی که باشد. از خطا و اشتباه مصون نیست. چه بسا «همراه موارد خطا و اشتباهی از یکی از افراد مجموعه در ذهن خود داشته باشد و اینجا ما با بد دفاع کردن و توجیه کردن رفتار غلط آن شخص، اعتماد او را از بین ببریم.(1)

ص :95

4 _ آشنایی و حرکت:

اکنون که نور هدایت و معرفت در دل همراه روشن شده و جرقه ی آن توسط هادی زده شده است، نوبت آشنایی او با مجالس معرفتی است تا به برکت این گونه جلسات آتش عشق در درونش شعله ور و نور هدایت در وجودش نورانی گردد.

اوّلین و بهترین جا خانه ی خدا (مسجد) است که در آن ذاکرین و عاشقان در مصلّای عشق سر نیاز به سوی خالق بی نیاز فرود می آورند و دست های خالی خویش را به درگهش گشوده و از او استمداد و یاری می جویند.

همچنین آشنایی با مجالسی همچون جلسات قرآن و دعا و مجالس اهل بیت:نیز می-تواند برای شخص مفید باشد.

5- ضرورت و اثرات حضور در مسجد و مراسم های مذهبی را بیان نمایید تا از اهمیت آن بهترآگاه گردد.

6- به همراهتان برای اصلاح رفتار و آموختن آداب فرصت کافی بدهید و بدانید که در این مسیر آهسته و پیوسته رفتن بسیار مهم است. از او انتظار نداشته باشید که یک شبه تمام صفات مذموم خود را ترک و به جای آن صفات نیک را جایگزین کند و از او به خاطر چند روز حرکت و هوشیاری اش انتظارات زیادی نداشته باشید.

3_ اصرارهای بی جا و عدم فرصت مناسب برای شناخت خود و موقعیت محیط جدیدش؛

4 _ انتظارهای زیاد و غلط از نیروی تازه وارد؛

5 _ شوخی ها، سرزنش ها و نگاه های غلط به نیروی جذبی؛

6 _ سوء ظن داشتن و به رخ کشیدن اشتباهات گذشته ی فرد؛

7 _ عدم توجیه مناسب سایر نیروها جهت برخورد با نیروی جدید؛

8 _ استفاده نکردن از توان و نیروی جدید به علّت عدم اعتماد کافی.

ص :100

ص :102

روزمرگی و دلزدگی افراد، بیشتر به فقدان متون مدوّن آموزشی و تربیتی بر می گردد. طرح موضوعات تکراری، متناسب نبودن مفاهیم ارایه شده برای مقاطع مختلف، ارایه ی مطالب متضاد، در دسترس نبودن کتاب های دارای طرح درس برای مربیان، از جمله مشکلاتی است که باعث سلب توفیق کار فرهنگی در مجموعه ها شده است.

به طور کلّی موضوعات را باید دو دسته نمود. موضوعات اعتقادی و موضوعات تربیتی، اخلاقی و بصیرتی. موضوعات اعتقادی در لیست ثابت و موضوعات تربیتی و بصیرتی در لیست مناسبتی و متغیّر قرار می گیرند.

محرّم یک مناسبت ویژه است. در این ایّام باید موضوع انتخابی ما متناسب با همین ایّام تدوین و ارایه شود. این قبیل موضوعات، متغیّرند و به صورت اقتضایی تعیین می شوند.

بر اساس تقویم اجرایی از ابتدای سال باید مشخص نماییم که در طول سال قرار است چند جلسه برای اعضای برگزار نمود. با نگاه و دقت در تقویم شمسی و مشخص کردن مناسبت های مهم و دادن اولویت به موضوعات، و تعیین لیست تعداد جلسات مناسبتی، تعداد جلسات ثابت معلوم می-شود. برای نمونه قالب ذیل ارایه می گردد.

ص :106

جدول سیر موضوعی

@تصویر

ص :107

پس از تهیّه ی سیر مناسبتی و ثابت مشخّص می کنیم که در هفته های آینده متناسب با مناسبت ها چه موضوعاتی را باید برای گروه مطرح نمود. و در غیر مناسبت-ها سیر ثابت خود را پی می گیریم.

ص :108

که احساس ارزشمندی به او دست دهد، نفسانیت برای او پیش پا افتاده خواهد شد.»

آمار نشان می دهد که خلافکارترین افراد در زندان ها عموماً کسانی هستند که در دوران کودکی از میزان ارزشمندی پایینی برخوردار بوده اند. وقتی از حضرات معصومین: سؤال می شود که با کودکان زیر هفت سال چگونه برخورد نماییم، توصیه می شود که همچون سیّد و مولای خود با آنان برخورد کنید. براین اساس، ما باید با بچه ها به گونه ای ارتباط داشته باشیم که احساس کرامت و بزرگی را درک نمایند.

دین، یکی از راه های رسیدن به کرامت است. نقش الگو در شکل گیری شخصیت انسان و توجّه به الگو و اسوه پروری در دین برای تربیت انسان خیلی پررنگ است؛ لذا در این مقطع ما نیز باید با برنامه ریزی علاوه بر آشنایی بچه ها با اهل بیت: ایشان را با سایر اولیای الهی نیز آشنا نموده و از بهره گیری از کتب تاریخی و زندگی نامه های متناسب با این مقطع غافل نشویم.

از صد نفر کودک هفت ساله که احساس ارزشمندی نمی-نمودند سؤال می شود از کجا متوجّه شدید که برای یک عده ارزشمند نیستید، بیشترین جواب این است: «از آن جایی که به ما توجّه نمی کنند.» روشن است که یکی از عوامل کرامت بخشی، توجّه نمودن به بچه ها و اهمیت دادن به نظرات و حضورشان در مجموعه و ... است.

یکی از راه های کسب احساس ارزشمندی، توانمند نمودن بچه ها برای ابراز وجود به واسطه ی یک هُنر است. حفظ یک شعر و یا خواندن یک مقاله و یا اجرای نقش در یک تئاتر در حضور افراد، می تواند این احساس را به بچه ها اعطا کند. اگر بچه ها در این سن توانمندی ابراز وجود و یا جسارت و قاطعیت و ... را کسب کردند، هیچ گاه فراموش نخواهند کرد که مدیون مسجد و بچه مسجدی ها بوده اند.

مربّی عزیز! آیا تا به حال به این نکته فکر کرده ای که چرا وقتی شخصی به نام مُفَضّل خدمت امام صادق7 رسید و عرضه داشت که آقا من تشنه ی توحیدم و دوست دارم شما به من توحید بیاموزید در جواب امام به بیان شگفتی های عالم خلقت و ظرافت هایی که خداوند حکیم در خلقت ما لحاظ نموده پرداخت. و یا آن زمان که زنی عطر فروش محضر مبارک رسول خدا رسید و عرضه داشت: «ای رسول خدا! عظمت خداوند را برایم توصیف کن»، رسول خدا9فرمودند: «آیا می دانی نسبت آسمان اول به آسمان دوم مثل نسبت یک حلقه در مقابل یک بیابان است و آسمان دوم نیز نسبت به آسمان سوم مثل یک حلقه در مقابل بیابان می ماند و نسبت آسمان سوم به چهارم و پنجم و ششم و هفتم این چنین است، و تمام هفت آسمان نسبت به عرش مثل یک حلقه در مقابل بیابان است؟».

کسی که با عظمت خدا آشنا شود، عقل او خود به خود حکم می کند که در مقابل این عظمت کُرنش و خشوع و خضوع نماید. بسیاری از آیات قرآن در مقام بیان عظمت آثار الهی و شگفتی آسمان ها و زمین است، و از این رو، قرآن به تدبّر و تفکر و نگاه به عظمت آفرینش امر کرده است. تفکر کردن در مورد آسمان که چگونه بدون عمود برفراشته شده و یا نگاه کردن و تدبّر نمودن به خلقت شتر و سایر موجودات است که ما را به تعظیم وا می دارد. امیرالمؤمنین7 در یکی از خطبه هایشان توصیفی پیرامون خفاش و جنبه هایی از عظمت خلقت این موجود دارند، که خود نشان براین است که یکی از (1)

ص :114

راه های رسیدن به بندگی و عبودیت درک عظمت آفرینش و به تبع عظمت خداست.

کسی که عظمت خدا و اوامرالهی برایش روشن شود اگر دنیا و مافیها را به او بدهند تا دانه ی گندمی و یا پوست جویی را به ظلم از دهان مورچه ای بگیرد این کار را نخواهد نمود. حضرت علی7 می فرمایند: «به خدا سوگند اگر هفت اقلیم را با آنچه در زیر افلاک آن است به من دهند، بدین شرط که با گرفتن پوست جوی از دهان مورچه ای نافرمانی خدا کنم، هرگز چنین نخواهم کرد.» قضا شدن نماز صبح و یا شنیدن غیبت برای کسانی که با عظمت امر خدا آشنا شده-اند یک فاجعه ی اسفناک شمرده می شود. در این سن خوب است که بچه ها را با عظمت-ها و اُبهت ها آشنا نماییم.

در این مرحله، شناخت عظمت هایی مانند عظمت خدا، قرآن خدا، دین خدا، فرستاده ی خدا، عذاب خدا، مخلوقات خدا لازم و ضروری است. بحمد الله ابزاری که در این زمینه در اختیار داریم بسیار زیاد است. کتاب هایی که پیرامون شگفتی-های عالم خلقت و قوانین هستی و هندسه ی زندگی نوشته شده است می تواند به ما کمک کند. فراموش ننماییم که قباحت و زشتی گناه و اهمیت و درک عظمت دستورات الهی و شوق و اشتیاق به خوبی ها را متربّیان باید در رفتار و برخوردهای روزمره ی ما ببینند و آن را در فضای «کُونُوا دُعاةَ النّاسِ بِغَیْرِ ألْسِنَتِکُمْ» بچشند. (1)

ص :115

تربیت کنید: دوستی پیامبرتان و دوستی خاندانش و قرائت قرآن.»

و امام صادق فرمود: «ما هنگامی که کودکانمان هفت ساله می شوند به اندازه ای که طاقت دارند آنان را به انجام نماز و روزه فرمان دهیم.»

منظور این نیست که برای بچه ها احکام و یا فضیلت مسجد را بازگو نماییم بلکه هدف، مجموعه فعالیت هایی است که منجر به احساس خوشایندی نسبت به مسجد می شود. لذا داشتن فضایی برای بازی، برگزاری برنامه های جذاب، داشتن پذیرایی در برنامه ها، احترام و تکریم، صحنه آرایی و تزیینات محل حضور بچه ها، تشویق و ... می تواند احساس اُنس با مسجد را برای بچه ها ایجاد نماید. اگر ما پیرامون رسول خدا9قصه و داستان و یا برخوردی که ایشان نسبت به کودکان داشته است را ندانیم و اطلاعات و مهارت کافی نداشته باشیم نمی توانیم این احساس خوب را به ایشان القا کنیم. همچنین می توانیم با دادن هدیه در میلادها و اعیادی که منتسب به اهل بیت: است و ... این حس خوشایند را در کودکان ایجاد نماییم. شاید یکی از دلایلی که ما نسبت به نماز احساس شوق انگیزی نداریم این است که معنا و مفهوم کلمات و حرکات و مفاهیم نماز برایمان روشن نیست؛ لذا یکی از راه-های لذّت بردن از نماز این است که مخاطبین را با معانی اسماء و حرکات و مفاهیم نماز با زبان کودکان آشنا نماییم. (1)

ص :117

ثمره ی توجّه به آداب اجتماعی در این سنین، توحید عملی است. کارشناسان علوم تربیتی به این نتیجه رسیده اند که پذیرش آداب اجتماعی در سنین 6 تا 8 سال بسیار بالا است. آیا تا به حال توجه نموده اید که چرا انگیزه ای برای بیان مستحبات و مکروهات برای مقطع سنی دبیرستانی در ما وجود ندارد، علت این است که می دانیم زمینه پذیرش این امور در این مقطع کمتر است. برای ترویج آداب اجتماعی همچون فرهنگ شهروندی، فرهنگ مدرسه، ترافیک، مصرف آب و برق و ... باید در سنین کودکی اقدام کرد. تبلیغات انیمیشنی و تأثیر آن در فرهنگ عمومی در چند سال گذشته خود گویای این امر است. بیش از 54 مورد از آداب اجتماعی در کتاب هایی که مستحبات و مکروهات را ذکر نموده اند بیان شده است حال، اگر کسی در این سن آنها را یاد بگیرد، در بزرگسالی رعایت خواهد نمود. به طور مثال، اگر ما همان گونه که دین فرموده روش آشامیدن آب را یاد بدهیم، یا به کودک بیاموزیم چگونه باید با بزرگ تر و کوچک تر از خودمان برخورد کنیم، یا آداب سر سفره نشستن و یا طرز لباس پوشیدنم، مهمانی رفتن، ورود به مسجد و آداب سخن گفتن و یا نگاه کردن و ... به او انتقال دهیم، این مفاهیم در ذهن و ضمیر او تثبیت خواهد شد. بعضی از مراکز فرهنگی که به طور اصولی و کارشناسی در حال فعالیت اند، تنها و تنها بر روی موضوع آداب اجتماعی برای مقطع ابتدایی کار می کنند که بی شک تأثیرگذار نیز بوده اند.

بتواند متربّی خود را در محدوده ی سن بلوغ به طوری گذر دهد که کمترین آسیب را مبتلا شود. شناخت این دوره و آشنایی با فضای فکری و روحی و روانی نوجوانان می تواند ما را در دستگیری مخاطبین یاری نماید. در این دوران، نوجوان با سه بحران مواجه است که ما علاوه بر کسب آگاهی و شناخت پیرامون این بحران ها باید برخوردهای تربیتی و همچنین ارایه ی مفاهیم دینی را متناسب با این سه بحران برنامه ریزی نماییم.

قال رسول الله: «فرزند هفت سال سروَر، هفت سال فرمانبردار و هفت سال وزیر است.»

نوجوان در این مرحله، خود را هم ردیف با سایر اعضای خانواده می پندارد و انتظار داردکه از احترام م_ت_ق_اب_ل برخوردار باشد؛ لذا پیامبر اکرم9همواره توصیه می فرمود که با جوانان به نیکی رفتار کنید و به شخصیت آنان احترام بگذارید.

خوب است در این جا به سفارشهای سیّد بن طاووس، یکی از برجسته ترین علمای قرن ش_ش_م ک_ه ت_وف_یق تشرّف به خدمت حضرت ولی عصر (عجل اللّه تعالی فرجه الشریف) را داشته اشاره ای بنماییم. او در کتابی به نام کشف المحجّه در قسمتی از گفتارش در خصوص دوران بلوغ و تکلیف، خطاب به فرزندش چنین می گوید:

«اگر من با مراحم و عنایاتی که خداوند، مرحمت فرموده زنده بمانم، تشرف تو را به سن تکلیف (بلوغ) عید قرار می دهم و یکصد و پنجاه دینار صدقه خواهم داد. اگر ب_لوغ ت_و ف_را رسد با این کار قیام به خدمت حضرتش خواهم کرد، زیرا مال از اوست و من و تو بنده ی او هستیم. پس ای فرزندم «محمّد»، به یاد عظمت مقام و کمال و بخشندگی حضرتش باش که در این هنگام به تو اهمیت داده و فرشتگانش را به سوی تو فرستاده تا اعمال عبادی تو را حفظ نمایند و در روز حساب گواه بر تو باشند. پس در دوران بلوغ و رشد خود، حق آنان را ادا کن و طاعت الهی را به جای آور! در اوقات زندگی خ_ود ب_ا ای_شان به خوبی و نیکی مصاحبت و همنشینی کن، به طوری که غیر از خوبی و زیبایی از تو چیزی نبینند و نشنوند.» (1)

ص :120

با ورود به مرحله ی بلوغ مربّی باید بداند که علاوه بر تغییرات جسمی، هورمونی و غُددی و حالات بیولوژیک در بدن شخص بالغ، دگرگونی های روحی و روانی نیز برای شخص رُخ داده است که یکی از آن امور مسأله ی بلوغ جنسی است. اگر مربی آگاهی های لازم را پیرامون این موضوع نداشته باشد نخواهد توانست در این برهه ی حساس او را یاری دهد. چگونگی برخورد با اختلالات و انحرافات جنسی به خصوص ابتلا به خود ارضایی و داشتن اطلاعات مفید و کاربردی، درباره ی با عوامل پیشگیری و عوامل گرایش به این موضوع و همچنین راه های درمان خود ارضایی و ... باید از اولویت های برنامه های تربیتی مربّیان باشد.

هدف از خلقت این دنیا چه بوده است؟ اساساً،که چه؟ چرا خداوند ما را در شرایط فعلی آفریده است؟ چرا من پسر و یا دخترم؟ چرا باید نماز بخوانم؟ چرا باید نماز را عربی بخوانم؟ چرا خدا حالا که مرا آفرید در خانه ی همسایمان نیافرید که از جهت مالی وضعشان از ما بهتر است؟ چرا؟ چرا؟ چرا؟

یکی از وظایف فعالان فرهنگی در مقطع راهنمایی توجّه جدّی به سؤالات، اشکالات و ایرادها و شبهه های بچه ها و تلاش برای پاسخگویی متقن و قانع کننده به آنها است.

مربّی عزیز! توجّه ننمودن به یک شبهه و اشکال و یا سؤال بچه ها در این عصر که انفجار شبهات از طریق رسانه ها همه جا را فرا گرفته، می تواند بچه ها را زمین گیر کند و انگیزه ی ادامه ی فعالیت-های فرهنگی را از آنان سلب نماید. پاسخ گویی صحیح و سریع و ارایه ی آگاهی برای برطرف شدن ریشه ی خیلی از سؤالات از وظایفی است که بر عهده ی هر مربّی است.

نیازمند این مهارت ها است که هرکس آنها را به او اعطا کند صاحب او گشته است.

حال، با توجّه به این سه بحران، اولویت دارد که روی دو موضوع در این مقطع کار جدّی گردد:

1_ بندگی و عبودیت

یعنی اهمیت دادن به مسأله ی عمل گرایی و این که شخص با ایمان باید عمل صالح داشته و باید مقلّد باشد. برنامه ی عملی رشد یک انسان مسلمان رساله ی عملیه است. باید او بداند که دستور مرجع تقلید مانند حکم امام زمان (عج) است.

2_ مهارت های تربیتی سن بلوغ

از جمله نیازهای مهارتی او نیاز به: تکریم و ارزشمندی، ابراز وجود، خودنمایی، شور و هیجان، شادی و نشاط، قاطعیت، جسارت، مبارزه با کم رویی، واقع بینی، مسؤولیت پذیری، مشورت گیری، چگونگی تعامل با دیگران، تقویت اراده، اعتماد به نفس، خویشتن داری، اعتدال، شجاعت، خودشناسی، آینده نگری، صبر، انتقادپذیری، وظیفه شناسی و آزاداندیشی است. مربّی باید برای اعطای هر کدام از این مهارت ها به متربّی برنامه ریزی نماید.

دبیرستان، پرداختن به سه جهت مفید خواهد بود:

1_ بندگی و عبودیت

در این مقطع نیز باید جهت اصلی برنامه های ما برای معرفت دهی به متربّیان این باشد که از عمل گرایی و داشتن عمل صالح غافل نشوند. آنچه مهم است دارا بودن تعهد و عمل و ایمان است؛ لذا رویکرد مستقیم وغیر مستقیم رفتارهای تربیتی ما باید اُبهت دهی عمل به دستورات طبق نظر مرجع تقلید باشد. ایمان بدون عمل یک ادعای پوچ است و ما را به سر منزل مقصود نخواهد رساند و مربی باید با ظرافت آن را به متربّی القا نماید.

2_ معرفت نفس

پرداختن به بحث معرفت نفس در این سن بسیار تأثیرگذار است و برای متربّیان احساس ارتباط ملموس با دین را ایجاد می نماید.

جوانانی که به واسطه ی معرفت نفس با حقایق عالم و حقایق دین و حقیقت خود آشنا می گردند، به یک ثبات شخصیتی و رفتاری نایل می شوند. کشف ارتباط بین این سه مقوله می تواند یک جهش معنوی به او اعطا نماید. کسی که به این باور برسد که عالم غیب و حیات اخروی دارای یک اصالت است که نباید از آن غافل شد و پی به قدرت روح ببرد، درک دائمی و احساس حضور دین، در زندگی و نیاز به آن بیشتر برایش ضرورت می یابد.

توجّه

مربّی عزیز! بحث معرفت نفس گرچه بسیار مهم و ضروری است، اما پرداختن به آن نیازمند آگاهی بسیار است؛ لذا خواهشمندیم در

ص :124

صورتی که این بحث به طور اساسی برای خودتان روشن نشده و خود اطلاع و آگاهی بالایی نسبت به آن ندارید به آن وارد نشوید؛ چرا که مشکل ساز خواهد شد.

3 _ آسیب های اجتماعی

اطلاع و آگاهی مربّی نسبت به آسیب های اجتماعی می تواند در پیشگیری و ابتلا اعضا به این موضوعات مؤثّر باشد.

آنچه دارای اهمیت است این است که مربّی زمینه های گرایش و علّت روی آوردن به آسیب ها را بداند. ما همیشه درمانگر آسیب ها نخواهیم بود و شاید در حیطه ی کار و تخصص ما نیز نباشد، ولی مربّی باید بداند اگر می خواهد کار تربیتی انجام دهد باید درباره ی زمینه های گرایش و علل احساس نیاز به این موضوعات اطلاعات تربیتی لازم را داشته باشد.

مربّی باید بداند که:

علل گرایش به اعتیاد، علل گرایش به موسیقی، و انگیزه های گرایش به جنس مخالف چیست. باید اطلاعاتی مفید پیرامون بازی های کامپیوتری و یا تأثیر اینترنت و یا شبکه های ماهواره ای بر بینش مخاطبین داشته باشد. همچنین درباره ی مُد و مُدگرایی و پوشش و محدوده-ی آزادی، شیوع عرفان های کاذب و علل گرایش به آن ها و کم شدن حساسیت های دینی در اجتماع و ... آگاهی داشته باشد. (1)

ص :125

در اینجا باید به نکته ای مهم توجّه کنیم، آن هم این که علاوه بر اجرای این سیر در مقطع راهنمایی و دبیرستان باید در قالب جلسات کارگاهی و یا کلاس-ها و جلسات منسجم نیز در تحکیم اعتقادی مخاطبین کوشا باشیم.

4 _ بصیرت سیاسی

برای رسیدن به این منظور باید از روش ها و شیوه های جامعه پذیری سیاسی استفاده نمود

در جامعه پذیری سیاسی، از روش ها و شیوه های مختلفی می توان استفاده کرد که تنها به چند مورد از آنها اشاره می شود:

که در آن پاشیده شود. پس در تربیت تو شتاب کردم، پیش از آنکه دل تو سخت شود.»

مربیان فرهنگی در قدم اول باید به این امر توجه کرده، سعی در ارایه آموزه های سیاسی اسلام _ به طور مستقیم یا غیرمستقیم _ به کودکان و نوجوانان داشته باشند. سپس در تعامل و ارتباط با جوانان و بزرگ سالان، به طور عملی و برهانی، فرهنگ سیاسی اسلام را به آنان منتقل کنند. (آموزه هایی مانند عزت طلبی در سیاست خارجی، نصیحت و خیرخواهی به زمامداران، لزوم رعایت نظم و قانون، مشارکت در مسائل سیاسی، حمایت و کمک به ارکان اصلی نظام ...).

را با روش پیامبر9تطبیق دهید که هدایت کننده ترین روش ها است.»

به عنوان نمونه اهمیت قانون و ضرورت نظم و انسجام در جامعه، باعث شد که پیامبر9 پس از استقرار در مدینه، به تنظیم یک اساس نامه (یا قانون اساسی) پرداختند و موقعیت اجتماعی و مسؤولیت هر یک از گروه ها را به طور دقیق و مشخص تعیین کردند. مطالعه و بیان مفاد طولانی این قانون اساسی نشانگر توجه ویژه پیامبر9به ایجاد نظم در جامعه، عمل به قانون، مسؤولیت و تکالیف سیاسی اجتماعی افراد و گروه ها و لزوم ثبات سیاسی در کشور اسلامی و ... است. مربّی با ارایه برخی از این آموزه ها، می تواند سیره و رفتار سیاسی پیامبر9را به مخاطبان خود، منتقل کند و تأثیرات مثبتی در نگرش و بینش آنان داشته باشد.

انسان ذاتاً نیاز به موعظه و نصیحت دارد و گرایش های فطری فرد، با وعظ و پند شکوفا می شود.

موضوعات سیاسی را می توان از زوایای گوناگون مورد کاوش قرار داد. به سخن دیگر چشم اندازی را که ما از آن به رخدادها و مسایل سیاسی می نگریم، از محورهای گوناگون می توان مورد تامّل قرار داد. نخست آن که بر پایه برخی پیش فرض ها و مبانی عقلی که به مثابه قواعد و اصول ثابت به شمار می روند، مسایل را بکاویم. در این صورت رویکرد فلسفه سیاسی خواهیم داشت. در فلسفه سیاسی مسایل در رویکردی عقلی و بر پایه یک سری پیش فرض ها که مسلم فرض شده اند، مورد بررسی و تبیین قرار می گیرند.

دوم آن که مسایل را بر پایه متدولوژی فقهی و با الهام از منابع چهارگانه کتاب، سنت، عقل و اجماع مورد کاوش قرار دهیم و در سایه آن به تبیین بایدها و نبایدهایی که نشانگر رفتار افراد می باشد، بپردازیم. چنین رویکردی به مسایل، نگرش هنجاری را تعقیب می کند، اگرچه رویکرد فلسفه سیاسی نیز هنجاری بوده و در پی تبیین بایدها و نبایدهای عقلی می باشد؛ یعنی الزام هایی که مبتنی بر پیش فرض های عقلی و بدیهیات می باشد.

سوم، بررسی جامعه شناختی مسایل سیاسی است. در این نگرش برخلاف نگاه فلسفی و فقهی که در آنها محقق بر پایه یک سری اصول و مبانی به تبیین مسایل می پرداخت، نخست به توصیف و شناخت دقیق مساله اقدام و سپس به نظریه نایل می-شود. این نگاه به پدیده های سیاسی توصیفی بوده می کوشد به مدد چهارچوب-های نظری و تئوری های جامعه شناسی سیاسی، مسایل سیاسی را تجربه و

ص :129

تحلیل نماید. در رویکرد جامعه شناختی از الگوهای روش شناختی گوناگونی استفاده می گردد. اهمیت مباحث جامعه پذیری بدان روی که به تحلیل رفتار سیاسی افراد و عوامل مؤثّر بر آن ها می پردازد؛ در عرصه جامعه شناسی کم بدیل است و در واقع از همین رهگذر است که ریشه رویکردهای افراد نسبت به پدیده های سیاسی نظیر حکومت و احزاب و بازتاب-های متقابل آن بر اشخاص حقیقی و حقوقی در قالب نهادهای جامعه پذیری اجتماع همانند خانواده، گروه هم سالان، مدرسه و وسایل ارتباط جمعی و حکومت کار ویژه می شود. لذا روش هایی که یک جامعه از طریق آن ارزش ها و هنجارهای سیاسی را به اعضای خود منتقل می کند همواره مورد توجّه جامعه شناسی قرار گرفته است. چرا که شخصیت انسانی از طریق کنش متقابل با دیگران شناخته می-شود و از طریق این کنش، ما می آموزیم چگونه خود را با جامعه هماهنگ ساخته و زندگی خویش را قاعده مند کنیم. این فرایند اجتماعی شدن در فرهنگ و ساخت اجتماعی، برای هر فرد و جامعه علی الخصوص در حکومت دینی امر حیاتی است زیرا بدون اجتماعی شدن، ما نمی دانیم چه چیزی را ارزش بدانیم، چه کاری را انجام دهیم، چگونه فکر کنیم، چگونه سخن بگوییم و در مقابل دیگران چگونه پاسخ دهیم، اگر چه این فرآیند در حکومت دینی به صورت مستقیم و غیرمستقیم انجام می گیرد. مفهوم جامعه پذیری سیاسی نسبت به مفهوم جامعه پذیری گستردگی کمتری دارد و تنها حوزه مسایل سیاسی را در بر می گیرد. از دید علمای علم سیاست، جامعه پذیری نیز فرآیند یادگیری مستمری است که طی آن افراد با نظام سیاسی آشنا می شوند و با کسب تجربه و آگاهی به حقوق، وظایف و نقش های خود در

ص :130

جامعه پی می برند. جامعه پذیری سیاسی روندی آموزشی است که با انتقال هنجارها و رفتار پذیرفتنی نظام سیاسی مستمری، از نسلی به نسل دیگر کمک می کند. بنابراین هدف جامعه پذیری سیاسی تربیت یا پرورش افراد به صورتی است که اعضای کارآمد جامعه سیاسی باشند.

در این راستا اگر بخواهیم برای سنین دبیرستانی بینش سیاسی عمیق ایجاد کنیم لازم است که آنها را با چهار موضوع به طور دقیق آشنا نماییم:

1_ آشنایی با بحث ولایت فقیه از دیگاه عقل و نقل، ضرورت آن و اثبات آن.

2_ آشنایی با قانون اساسی و مبانی آن.

3_ آشنایی با وصیت نامه حضرت امام1.

4_ آشنایی با احزاب وجریان های فکری و سیاسی و شخصیت های سیاسی.

که با برنامه ریزی وظرافت در ارایه ی این موضوعات می توان بینش سیاسی عمیق برای اعضا مجموعه ایجاد نمود.

در اینجا به یک نمونه سیر با محوریت هویّت بخشی می پردازیم.

راهکارها: خودشناسی، هدف زندگی، خلاقیت، مسؤولیت پذیری، پذیرش جنسیت، مثبت گرایی، پرورش توانایی های فردی، نشاط و آرامش، اعتماد به نفس، نظم و برنامه ریزی، تکنیک های موفقیت، سخنوری، تقویت اراده.

3. هویّت اجتماعی: نقش فرد در جامعه و وظایف و انتظارات متقابل جامعه و فرد و ارتباط با دیگران: دوستان، جنس مخالف.

4. هویّت خانوادگی: ارتباط نوجوان و والدین.

5. هویّت ملّی: تکیه بر میراث گذشته و مفاخر ارزشمند و درک ویژگی ها و صفات ممیّزه ی یک ملّت.

ص :132

مقطع تحصیلی/ هویت دینی _ اعتقادات

راهنمایی/

خداشناسی: درک و احساس خدا _ خداشناسی از راه زیبایی ها و عجایب خلقت.

معاد: برزخ و قیامت با محوریت اثر اعمال و اعتقادات در آخرت.

نبوت: نبوت عامه با تکیه بر قصص انبیاء در قرآن و نبوت خاصه با تکیه بر سیره پیامبر9

امامت: زندگی امامان: با تکیه بر داستان های زندگی امامان

حجاب از نظر اهمیت و حدود

اول متوسطه/

خداشناسی: براهین اثبات خدا خصوصاً برهان فطرت، هدف آفرینش و زندگی، جایگاه و عظمت انسان در عالم آفرینش، عدل خدا (فقر و سختی-ها، تبعیض ها)، جبر و اختیار (سرنوشت و ...).

نبوت: ضرورت نبوت و بحث اعجاز و وحی و عصمت.

امامت: ضرورت امام و جایگاه و فضایل امام _ بحث محبّت و ولایت، علم امام، سیره امامان (سیره سیاسی و زندگی و ...) شبهات بحث امامت مانند شفاعت و زیارت و توسل و ... _ اثبات امامت حضرت علی7و امامت حضرت در قرآن، تحلیل تاریخی سیاسی قیام امام حسین7، فلسفه عزاداری بر امام حسین و عبرت های عاشورا _ مهدویت و ظهور.

معاد: ضرورت و اثبات معاد و وقایع مرگ و عالم برزخ و قیامت (حشر و حساب و تجسم اعمال و صراط و ...)، ملاک و معیار بهشتی و جهنمی و عدل خدا در قیامت.

دوم متوسطه/

ص :133

مقطع تحصیلی/ هویت دینی _ اعتقادات

سوم و چهارم متوسطه

فلسفه نیاز به دین، اشکالات به دین (ارتداد، قصاص، محدودیت ها در دین، خشونت)، بحث شادی در اسلام (رقص و موسیقی و آثار آن و ...)، تفاوت حقوق زن و مرد (مخصوص دختران)، پوشش و مدگرایی و حجاب و شبهات آن، آشنایی با فرق (بهائیت، مسیحیت، تصوف)، نظام سیاسی حکومت اسلامی و ولایت فقیه

ص :134

مقطع تحصیلی/ هویت دینی- اخلاق

راهنمایی

نماز (اهمیت، تاثیرات در زندگی، نماز اول وقت و جماعت)، احترام به والدین، احترام به دیگران (دوست، مربی، استاد، دیگران)، کمک به دیگران،

برخی گناهان مانند دروغ و غیبت و حسد و آزار دیگران و ...

روش: بیشتر با تکیه بر داستان های معصومین: و بزرگان

متوسطه

خودشناسی [اخلاقی]، ایمان و تقویت ایمان، محبّت به خدا، راه نزدیک شدن به خدا، توبه، گناه و ترک گناه، تقوی، حقّ الناس، روش معاشرت با دیگران (احترام، خوش اخلاقی، تواضع، وفای به عهد، شوخی، محبت)، شجاعت، احترام به والدین، اخلاص، انفاق، ایثار، صبر، توکل، گذشت، تفکر، ذکر و یاد خدا.

رذایل اخلاقی: استهزاء، اسراف، افشای سر، انتقام جویی، بخل، اذیت و آزار، تجسس، تنبلی، غیبت، حسد، دروغ گویی، تهمت، قهر، خودخواهی، لجاجت، خشم و کنترل خشم، نماز (فلسفه نماز و پاسخ شبهات نماز، راه اُنس با نماز، حضور قلب، سبک شمردن و ....)، روزه و فلسفه و آثار آن

روش: با تکیه بر آیات قرآن (همراه با دقت ها و ظرافت ها)، روایات و سیره اخلاقی معصومین: و علما

ص :135

مقطع تحصیلی/ هویت دینی _ احکام

اول راهنمایی

وضو، مکان و لباس نمازگزار، احکام نماز

دوم و سوم راهنمایی

بلوغ و تکلیف (مخصوص پسران)، تقلید، غسل، روزه

تذکر: مسائل هر بحث در حد نیاز و مبتلابه بیان شود.

متوسطهطهارت و نجاست، احکام محرم و نامحرم، نگاه (به نامحرم، عکس و فیلم) و پوشش، زینت و آرایش، احکام عزاداری، رقص، شطرنج، پاسور، موسیقی، امر به معروف و نهی از منکر، غیبت، معاملات (خرید و فروش، بانک و ...)

ص :136

مقطع تحصیلی هویت فردی

دوم و سوم راهنماییدوران بلوغ [تغییرات و ناهنجاری ها]: مسائل جنسی و برخی انحرافات (خودارضایی و ...)، کنترل شهوت، (مخصوص پسران)

متوسطهخودشناسی، پرورش خلاقیت، مسئولیت پذیری، پذیرش جنسیت، مثبت گرایی، پرورش توانایی های فردی، نشاط وآرامش، شاد زیستن، اعتماد به نفس، نظم و برنامه ریزی، تکنیک های موفقیت، سخنوری، تقویت اراده، اوقات فراغت

ص :137

مقطع تحصیلی

هویت اجتماعی و خانوادگی

راهنماییدوست (شرایط دوست، راه شناخت دوست خوب و ...) [سطح راهنمایی]، ارتباط با والدین و اختلافات با آنها [سطح راهنمایی]

متوسطهدوست (شرایط دوست، راه شناخت دوست خوب و ...) [سطح متوسطه]، ارتباط با والدین و اختلافات با آنها [سطح متوسطه]، ارتباط با جنس مخالف و ازدواج، مسؤولیت پذیری در جامعه، آزادی های اجتماعی، تبیین اوضاع اجتماع، نقش آفرینی در جامعه، معضلات و انحرافات اجتماعی، اینترنت، ماهواره و رسانه ها، فرهنگ غرب و غربزدگی، تهاجم فرهنگی

مقطع تحصیلی هویت ملی

راهنماییاوضاع ایران قبل از انقلاب، انقلاب اسلامی و دفاع مقدس از طریق نقل خاطرات و داستان ها

متوسطه

تاریخ اسلام و تشیع در ایران (سیر اسلام در ایران)، تاریخ پهلوی و اوضاع ایران قبل از انقلاب، انقلاب اسلامی: اهداف و موانع، دفاع مقدّس، مشکلات سیاسی (1)

ص :138

ص :140

متأسفانه باید گفت: در جامعه ما با توجّه به نارسایی فکری و اخلاقی در بعضی از خانواده ها و نیز به علّت گرفتاری های شغلی و یا مسؤولیت های گوناگون والدین که هیچ فرصتی را برای رسیدگی به امور خانه و خانواده باقی نمی گذارد، والدین وظایف و مسؤولیت های حساس خود را به خوبی انجام نمی دهند. و شاید آگاهی های تربیتی و روش های لازم را به خوبی بلد نیستند؛ از این رو، جلسات گروه های تربیتی مرجع بسیار خوبی برای شخصیت دادن به متربیان و برطرف کردن مشکلات و پاسخ گویی به سؤالاتشان خواهد بود.

اگر این جلسات با برنامه ریزی قبلی و ارایه ی بینش صحیح توسط روحانی و مربّی آگاه، دلسوز و خبره، در فضایی دوستانه و صمیمی تشکیل گردد و به طور صحیح هدایت و رهبری شود، در رشد روحیه ی اجتماعی و شخصیت نوجوانان سهم بسزایی دارد و در ارتقای سطح بینش و تحول فکری و رفتاری آنان بسیار مؤثّر است.

اصولاً هدایت و رهبری مؤثّر روحانی، جلسات را به سوی راه حل های مناسب و مصلحت آمیز سوق می دهد و با ایجاد فضایی باز و احترام متقابل در بحث و گفت وگو، موجب ایجاد حس ارزشمندی و دست یابی به عزّت نفس نوجوانان می گردد.

به منظور پیش-گیری و مقابله با آسیب های اجتماعی ناشی از آن و انحرافات اخلاقی و عقیدتی؛

8- جهت دهی مثبت به احساسات نوجوانان به منظور ایجاد توانایی و قدرت تحمّل انتقاد از آنان؛

9- تعمیق بینش و پایه ریزی تفکر صحیح در نوجوانان برای مقابله با آسیب های اجتماعی و فرهنگی که ممکن است در سنین بالاتر گریبانگیر آن ها شود.

10- ایجاد روحیه ی هم فکری و مشورت در کارها و نشان دادن آثار مثبت مشورت، به ویژه در پخته شدن افکار خام؛

11- شناخت مشکلات نوجوانان و رفع آن-ها از طریق تأمین خواسته ها و نیازهای طبیعی و به حق آنان در حد امکان؛

12- پیش گیری از بروز تعارضات و کینه توزی ها در بین نوجوانان محلّه؛

13- ایجاد زمینه ای برای شنیدن حرف-های ناگفته و اظهار نظرهای ناشنیده ی نوجوانان؛

14- تمرین سخن گفتن در جمع و توانایی اظهار نظر و از بین بردن واهمه ی نوجوانان از طرح نظریات خود در جمع؛

15- اجرای راه حل های تجربه شده ی اعضای حلقه در جلوگیری انحراف اخلاقی نوجوانان.

2- مجموعه جلسات بحث حلقه با توجّه به اوقات فراغت و ایّام تحصیلی نوجوانان برنامه ریزی شود و هفته های امتحانی حذف و سایر هفته ها جبران شود.

3- به عنوان آموزش غیر حضوری، جزوات و یا کتاب هایی که برای روشن کردن بحث جلسه ی بعد مفید است معرفی و یا در اختیار نوجوانان قرار داده شود.

4- جهت تحریک حس رقابت و تشویق نوجوانان، حداقل هر دو ماه یک بار مسابقه ای تربیتی به صورت حضوری و یا غیر حضوری در بین آنان برگزار شود.

5- در ایّام سوگواری، حتماً چند دقیقه ی آخر جلسه به مداحی یکی از نوجوانان و یا مداحی که دعوت می شود اختصاص داده شود.

6- اعضای حلقه در سال حداقل چند بار در صورت امکان به اردویی مناسب در خارج از شهر محل اقامت خود برده شوند.

7- لازم است موضوعاتی که عمدتاً خود دانش آموزان نوجوان با آن دست به گریبانند مطرح و درباره ی آن بحث و نتیجه گیری شود.

4- در موضوعاتی که از پیچیدگی خاصی برخوردار است لازم است از افراد خواسته شود به صورت گروهی درباره ی آن موضوع تبادل نظر کنند. در این صورت، باید نتیجه ی مذاکرات گروهی در اختیار نمایندگان گروه های دیگر قرار داده شود تا سایر نوجوانان نیز درباره ی آن اظهار نظر کنند.

5 - باید زمینه را طوری فراهم کرد که همه در تصمیم گیری ها مشارکت جویند و خود، راه حل مشکلاتشان را پیدا نمایند.

6- توسط رئیس جلسه از منازعه ی لفظی بین افراد جلوگیری شود و افراد به بازگو کردن دیدگاه هایشان دل گرم شوند.

7- در هر جلسه، افرادی به عنوان منشی و ناظم جلسه مشخّص شوند و هرچند وقت یک بار تغییر کنند.

8 - وقتی پیشرفت گفت وگوها در جلسات متوقف می شود، توسط روحانی بر روی نکات یقینی و موضوعات مورد پذیرش همه ی نوجوانان تأکید شود و از آن جا بحث ادامه داده شود.

9- روحانی به عنوان مربّی جلسه نباید بدون جهت از فردی طرفداری و یا با کسی مخالفت کند.

10- اگر روحانی در کنار سایر نوجوانان و به صورت حلقه وار بنشیند، در ایجاد فضای صمیمیت و احساس برابری و برقراری ارتباط سازنده و موثّر بسیار مفید خواهد بود.

11- گاهی اوقات، موضوع مورد بحث، نیاز به اطلاعات تخصصی تری دارد که در این صورت می توان فرد مطلعی را با اطلاع قبلی به عنوان میهمان دعوت کرد تا در بحث گروهی شرکت کند. این امر، به تنوع و جاذبه ی جلسات می افزاید.

ص :146

12- هدایت مسیر گفت وگوها و جمع بندی مطالب، بر عهده ی روحانی است. او در هنگام بحث به عنوان یک راهنمای خوب عمل می کند.

5- باید فضایی ایجاد کرد که نوجوانان بتوانند ضمن تلاش شخصی برای رسیدن به اهداف گروه و آشنایی با علوم اسلامی، به رقابت سالم با یکدیگر بپردازند.

6- چنانچه موضوع گسترده باشد، با این روش، هر گروه می تواند در یک زمینه از موضوع، مطالعه و بررسی و مباحثه داشته باشد و در پایان، سرگروه ها یافته های خود را جمع بندی نموده و در اختیار روحانی قرار می دهند تا او نیز با جمع بندی نهایی در اختیار همه ی اعضا قرار دهد.

7- جذب افراد هم رده ی جنسیتی و سنی در حلقه ها یک ضرورت است؛ یعنی در هر حلقه باید افراد یک رده ی سنی با هم باشند و نمی توان بچه های راهنمایی را با دبیرستانی در یک حلقه جمع نمود.

8- توجّه به حلقه داری فعال و تعاملی و پرهیز از برگزاری این جلسه به صورت سخنران محور و متکلّم وحده برگزار نمودن.

قسمت ثابت شامل این بخش ها خواهد بود:

-قرائت قرآن و بیان یک نکته ی قرآنی (همچون ترجمه و یا یک نکته ی تفسیری کوتاه)؛

-بیان یک حدیث از معصومین:؛

-بیان یک مسأله ی احکام؛

-یاد شهدا در قالب معرفی یک شهید و بیان ویژگی و یا خواندن قسمتی از وصیت نامه ی آن شهید؛

-پیام ولایت، سخن و رهنمودی از مقام معظّم رهبری؛

می توان برای فعال برگزار نمودن بخش اوّل جلسه برنامه ریزی نمود و هر قسمت را به یک نفر از اعضای واگذار نمود تا برای جلسه ی آینده، متناسب با موضوع، مطالب خود را بیان دارند.

چون این قسمت از برنامه ی حلقه در طول سال ثابت است لذا دلیلی ندارد که طولانی باشد. براین اساس، حداکثر وقتی که به آن اختصاص می دهیم 15 الی 20 دقیقه خواهد بود.

ب) قسمت دوم زمان بندی حلقه، به سیر موضوعات حلقه تربیتی اختصاص دارد که در بحث محتوایی به طور کامل به آن پرداختیم.

در این فرصت زمانی، طبق سیر اجرایی موضوعات به یک موضوع پرداخته می شود.

شیوه و قالب پرداختن به موضوع به صورت زیر است:

1_ اعلام موضوع یک هفته قبل:

یک هفته قبل از برگزاری جلسه، موضوع جلسه را به تمامی افراد جلسه اعلام می-کنیم و موضوع را با سر هسته ها و افراد فعال تر جلسه به طور جدّی در میان می گذاریم و سؤالات قابل طرح در جلسه را نیز

ص :149

به آنها می گوییم تا آمادگی بیشتری برای فعال نمودن جلسه داشته باشند.

2_ صحبت سرگروه:

سرگروه برای شروع باید عنوان موضوع را توضیح دهد. سفارش می شود در این بخش بیشتر از 5 دقیقه صحبت نشود و در این دقایق هم شروع صحبت با بیان حکایت و یا داستان و یا شروع از یک زاویه ی مبهم باشد تا توجّه مخاطبین را به موضوع جلب نماید و بلافاصله به طرح سؤال پیرامون هدف رفتاری موضوع بپردازد.

3_ طرح سؤالات محوری:

در این قسمت، سرگروه دو الی سه سؤال اساسی را که برای جهت دهی و هدایت بحث مهم هستند مطرح می نماید. یکی از فواید برگزاری جلسات سؤال محور این است که از پراکندکی و آشفتگی بحث جلوگیری می-کند؛ لذا مدیریت جلسه برای سرگروه آسان تر خواهد بود و شما می توانید به طور تخصصی تر به موضوع بپردازید. بهتر است با ریز نمودن موضوع سؤالات را اولویت بندی نمود و مهم ترین سؤال ها را طرح کرد.

4_ دعوت به مشورت:

سرگروه باید به طور هدفمند با اعضای فعال گروه (سر هسته ها) هماهنگی نماید تا هرکدام در کنار اعضای هسته ی خود قرار گیرند تا در هنگام مشورت بتواند مفاهیم ذهنی خود را انتقال داده و اعضای آهسته گام را همراه با گروه به جلو بکشاند. در هنگام مشورت، بارش و ریزش فکری نباید متوقف گردد و سرگروه باید در تحریک افراد کوشا باشد.

ص :150

در هنگام مشورت، سر هسته ها نظرات اعضای هسته ی خود را یادداشت می نمایند تا در هنگام نظرخواهی به وسیله ی یکی از اعضا بیان شود.

اگر سرگروه بعد از گذشت چند دقیقه احساس کند که دیگر اعضای برای مشورت دهی حرفی ندارند می تواند سؤال جدید را مطرح نماید.

محور مشورت بیان نظرات تک تک افراد باشد، لذا سر هسته ها باید در به حرف آوردن اعضا کوشا باشند.

مدت زمان مشورت گیری بستگی به نوع جلسه دارد. در حلقه های راهنمایی 10 الی 15 دقیقه نظرات بیان می گردد، ولی در جلسات دبیرستانی و دانشجویی، خود اعضا اگر فعال باشند شاید عمده ی جلسه به همین بخش اختصاص یابد.

به طور معمول در هنگام مشورت گیری، افراد دور سر هسته ها جمع می شوند و نظم جلسه به هم می ریزد. توجّه داشته باشید که این مسأله هیچ گونه اشکالی ندارد و اقتضا این قسمت از برنامه همین است.

5 _ نظر خواهی:

بعد از تمام شدن مشورت، اعضای حلقه دوباره به طور حلقه وار و یک پارچه می-نشینند و سرگروه از تک تک اعضا پیرامون سؤال مطرح شده نظرخواهی می-نماید و از آنان می خواهد که نتایج بحث را بیان و نظر خودشان را بازگو نمایند. سرگروه در اینجا چند رسالت مهم دارد:

الف - توجّه جدّی به نظرات اعضا و به کارگیری هنرهای شنیداری و گوش دادن فعّال:

ص :151

ب - تکمیل نظرات افراد؛ چراکه در هنگام اظهارنظر، گاهی اعضا چیزی را به صورت جرقه وار و بارقه گونه در ذهن گروه ایجاد می کنند که توانایی بیان آن را هم ندارند. در این هنگام، سرگروه باید نظرات اعضا را تکمیل نماید؛

ج - اصلاح نظرات. بعضی از افراد در بیان نظرات مطالبی را بیان می دارند که یا اشتباه بوده و یا ربطی به موضوع ما نداشته که سرگروه باید با ظرافت کامل به طوری که به شخصیت طرف مقابل لطمه وارد نکند نظر او را اصلاح نماید و به گروه باز گرداند.

د- مستندسازی نظرات افراد. بچه ها نظرات خود را بیان می کنند در حالی که از مستند عقلی، قرآنی، روایی و یا شخصیت یزرگی که این نظر را داده است آگاهی ندارند. در اینجا سرگروه در صورت اطلاع و حضور ذهن باید مستندات نظرات افراد را بیان دارد. بدین گونه که یادآور شود که نظر ایشان از این آیه و یا این روایت و ... گرفته شده و یا این که نظر مثلاً علامه ی طباطبایی نیز پیرامون این موضوع همین بوده است. این روش خود باعث هویت بخشی به افراد می گردد.

6_ جمع بندی:

بعد از مشورت و نظرخواهی، اگر سرگروه لازم بداند می تواند مطالب را جمع بندی نماید. در بیشتر جلسات، به ویژه اگر عنوان موضوع جنبه ی کمی و شمارشی داشته باشد، لزومی به جمع بندی نیست به طور مثال، جلساتی که با موضوع: «عوامل...»، «شیوه های...»، «وظایف...» و «چگونگی...» مطرح می شود افراد به تعدادی از عوامل و... اشاره می کنند و جمع بندی سرگروه تکرار مکرّرات خواهد بود.

ص :152

ولی در جلساتی که در حین بحث به چالش کشیده شده و نظر مخالف در جلسه مطرح می گردد، سرگروه وظیفه دارد که بحث را جمع بندی کند و نظر صحیح را بیان دارد.

ص :154

ص :156

اردو فضایی متفاوت از زندگی روزمره را برای افراد فراهم می آورد تا با استفاده از فرصت های مغتنمی چون تنهایی، فراغت بال، سادگی محیط، زمینه-ساز تغییر در خود باشند. اردو در فضایی دور از ناهنجاری های شهر برگزار می گردد و در آن تمایل به انجام گناه بسیار اندک است لذا می توان آن را محیط خوبی برای خودسازی دانست. اردو می-تواند برای یک فرد و بلکه یک جمع، آغاز، انتها و نتیجه گیری یک حرکت و برای دیگری پا گذاشتن در یک مسیر تازه باشد. اردو می تواند از لحاظ تربیتی برای شرکت کنندگان یک امتیاز و رتبه باشد و به بهانه ی آن افراد برای شرکت در برنامه های مسجد به رقابت بپردازند. اردو کارگاه ایثار است که می توان در آن با تمرین همکاری و همیاری، افزون بر کسب فضایلی همچون تواضع و خدمت به خلق خدا، زمینه را برای پیدا کردن دوستانی مفید فراهم نمود. البته باید توجه داشت که اردو هدف نیست، بلکه وسیله ای است برای نیل به یک سلسله اهداف متعالی و مقدّس که با برنامه ریزی هدفمند و اجرای دقیق امکان پذیر خواهد بود.

ص :157

گزینش روش های مناسب، طرح صفات و ویژگی های مربیان، نحوه ی ارتباط با اعضا، نحوه ی اجرای برنامه ها، نحوه ی اتخاذ سیاست های حاکم بر برنامه ریزی، نحوه ی مدیریت در اردو و ... به کار آیند. این اصول همچون چتری هستند که تمام جنبه های اردو را تحت پوشش خود می گیرند و همه ی برنامه ها و فعالیت های اردو به وسیله آنها تعبیر و تفسیر می شود.

1_ آزادی و اختیار

شرایط سنی جوان اقتضا می کند که مربّی با ظرافت و دقت لازم، موارد و برنامه-هایی که نیاز نیروها است را برای آنان تشریح کرده و اهمیت آن را متذکر شود، نه این که به صورت آمرانه با آنها برخورد نماید.

2_ شادی و نشاط

خوشرویی، مهربانی و صمیمیت از ضروریات اردوست و مربیان باید چهره ای با نشاط داشته و با قیافه ی گرفته و عبوس و غمناک در محیط اردو حاضر نشوند. البته برای تحقق نشاط و خوش برخوردی نباید از هر ابزاری استفاده کرد (مثلاً شوخی های بدنی). به طور جدّ باید از این نوع برخوردها، چه بین مسؤولین اردو با هم و چه بین مسؤولین با نیروها و بالعکس و یا نیروها با همدیگر، اجتناب نمود؛ زیرا در این صورت روح احترام متقابل و ارتباط الهی از بین خواهد رفت و تمام اهداف اردو تحت الشعاع قرار خواهد گرفت. البته این نکته فقط مربوط به اردوها نیست و در ایام عادی سال که نیروها در گروه های خودشان مشغول فعالیت و در حال رشد و شکوفایی هستند نیز باید از این قبیل رفتارها (شوخی های بدنی) خودداری نمود.

ص :159

3- حاکم بودن روح دینی، اخلاق و احکام اسلامی

اعمال، افکار و رفتار مربیان و مسؤولان و افراد شرکت کننده در اردو باید سرشار از روحیه ی اخلاقی و اسلامی باشد.

بتوانند ایفای نقش نمایند و شخصیت خویش را به عرصه ی ظهور در آورند؛ بر این اساس، باید سعی نمود در طول مدت اردو با ارایه ی نقش ها، کارهای متفاوت ومسؤولیت ها به افراد، به این هدف نایل شد.

4 _ برنامه ریزی اردو :

با عنایت به اهداف و شعار اردو، برنامه های کلّی اردو در سه مقطع زمانی (قبل از اردو، حین اردو و بعداز اردو) و در محورهای تربیتی، تبلیغاتی و تدارکاتی تهیّه می شوند؛ بدین روش که برای هر هدف یا شعار تعدادی برنامه در مقاطع زمانی قبل، حین و بعد از اردو پیشنهاد می گردد و در آخر، مجموعه برنامه های پیشنهاد شده در زمان بندی اردو جایگزین می شوند.

در موضوع تدارکات نیز مسؤول تدارکات و متولّیان تدارکاتی اردو برنامه ی غذایی و پذیرایی خود را با توجّه به مقتضیات زمان و مکان و برنامه های عمومی اردو تنظیم می نمایند.

نکته ی 1: برنامه های قبل از اردو با عنوان «استقبال از اردو» برای نیل به اهداف زیر اجرا می شوند:

الف) ایجاد شور و شوق نسبت به شرکت در اردو؛

ب) آماده کردن اذهان عمومی برای اهداف و شعار اردو؛

ج) آماده کردن نیروها برای مشارکت در امور اردو؛

د) اطلاع رسانی والدین؛

ه) رفع موانع موجود در شرکت برخی از نیروها (البته در حد توان مسؤولین).

نکته ی 2: برنامه های بعد از اردو برای نیل به اهداف زیر اجرا می شوند:

الف) تداوم ارزش های به دست آمده در اردو؛

ب) حفظ شور و حال اردو؛

ص :162

5 _ تعیین برنامه های جایگزین:

درایت و احتیاط در برنامه به عنوان شرط لازم برنامه ریزی اقتضا می کند که در تنظیم برنامه در کنار هر برنامه ی اصلی یک برنامه ی ثانویه به عنوان برنامه ی جایگزین پیشنهاد شود که در صورت بروز اتفاقات یا نامناسب بودن شرایط، جایگزین برنامه ی اصلی شود.

6_ زمان بندی اردو:

پس از تکمیل برنامه ریزی، تمامی برنامه ها اعم از تربیتی، تبلیغاتی و تدارکاتی به صورت جدول زمان بندی شده در 24 ساعت هر روز اردو ثبت می شود تا جایگاه زمانی هر برنامه مشخص شود.

7 _ برنامه سازی اردو:

پس از تکمیل زمان بندی اردو ستاد اردویی جهت برنامه سازی اردو تشکیل می-شود. در این ستاد ابتدا مسؤولیت های اردو و وظایف آنان به اعضای ستاد اعلام شده و برنامه سازی آغاز می شود.

برنامه سازی عبارت است از آماده کردن کلیه ی وسایل و امکانات لازم و رفع موانع اجرای برنامه های اردو قبل از اردو؛ به گونه ای که در اردو همه چیز مهیّای اجرای برنامه باشد.

8 _ اجرای برنامه:

در زمان مشخص شده در زمان بندی اردو برنامه های اردو در سه مقطع زمانی ذکر شده توسط متولّیان اردو اجرا می گردد و مسؤول اردو بر حسن اجرای آن نظارت دارد.

نکته: در هر اردو حوادت غیرمترقبه ای ایجاد می شود که ممکن است حتّی اجرای برنامه های جایگزین را نیز دچار مشکل کند. در این موقعیت، مسؤو ل اردو می-باید با درایت و مدیریت خویش برنامه های

ص :163

اردو را به گونه ای تغییر دهد که حدقل یک سوم برنامه های تعیین شده به اجرا درآید و خللی در برنامه-های اردو به وجود نیاید.

9_ ارزیابی و نظرسنجی اردو :

در هر اردو باید افزون بر تعیین فردی به عنوان گزارشگر جهت ثبت وقایع، فردی به عنوان مسؤول ارزیابی تعیین گردد تا در مقاطع مختلف اردو وضعیت اردو را نقد و بررسی کند تا موارد حتی الامکان قبل از پایان اردو توسط مسؤولین اردو اعمال شوند. مسؤول ارزیابی همچنین در پایان اردو ارزیابی نهایی اردو را درباره ی فضای اردو، وضعیت کادر، افراد، و برنامه ها به مسؤول اردو و مسؤولین مرکز تحویل می-دهد.

علاوه بر آن لازم است نظرسنجی همگانی از شرکت کنندگان اردو صورت گیرد و نتایج آن جمع بندی شود تا در اردوهای بعدی مورد بهره برداری قرار گیرد.

سرنشینان، معتمد بودن رانندگان، سالم بودن وسیله-ی نقلیه از جمله مواردی است که باید کنترل و رعایت شود.

3_ وسیله ی همراه:

جهت حمل و نقل وسایل فردی، تدارکاتی و تبلیغاتی و جابه جایی ها در محل استقرار یک خودرو سبک نیز باید در نظر گرفته شود.

خودرو همراه با تأمین نیازهای غذایی و بهداشتی در بین مسیر، از طولانی شدن توقف در مسیر جلوگیری می کند.

4_ وسایل ارتباطی:

لازم است در کلیه ی اردوها، به ویژه اردوهای بلند مدت، یک وسیله ی ارتباطی مانند تلفن همراه نزد مسؤول اردو باشد تا در هنگام حوادث مورد استفاده قرار گیرد. همچنین بهتر است نزد کادر اصلی اردو یک دستگاه ارتباطی بی سیم نیز وجود داشته باشد تا هماهنگی ها خصوصاً در بین راه و یا محوطه ی باز اردو به راحتی صورت گیرد.

ص :166

ص :168

مباحثی که در جلسات فرهنگی مطرح می-شوند باید از پیوستگی مناسب برخوردار باشند. همچنین دست یابی به لایه های زیرین موضوعات که عمدتاً اهداف تربیتی را دنبال می کنند از موارد ضروری به شمار می آیند.

بر این اساس، مطالب جلسات فرهنگی اردوی مشهد مقدّس نیز از این قاعده مستثنی نیست و چارچوب آنها را مبانی تربیتی تشکیل می دهد.

استاد علی صفایی حایری در کتاب ارزشمند «مسؤولیت و سازندگی» در فصل چهارم درباره ی روش تربیتی اسلام می نویسد:

«تفکر، سنگ اوّل رشد انسان و زیر بنای تربیت او و سر نخ این کلاف سر در گم است. ادامه ی تفکر، شناخت است و ادامه ی شناخت محبّت است و ادامه ی محبّت، حرکت و عمل وآزادی و رشد و تکامل و آدم شدن و انسان شدن.»

مطالبی که استاد صفایی به آن اشاره می کنند یک سیر تربیتی است که می تواند تمام ادوار زندگی یک فرد را پوشش دهد. بر این پایه، مباحث و موضوعات جلسات فرهنگی در اردوی مشهد مقدّس تا

ص :169

حدود زیادی با اشارات استاد هم راستاست. ترتیب این مباحث به قرار زیر است:

الف) شناخت و تفکر؛

ب) محبّت و تسلیم؛

ج) عشق بزرگ تر و حرکت و عمل؛

د) آزادی و رشد و آدم و انسان شدن.

به منظور فهم دقیق تر، عناوین فوق را با عنوان «راهبردها» و از عناوین کاربردی مباحث به عنوان « راهکار» یاد خواهیم کرد.

تجربه نشان می دهد که دانش آموزانی که برای اوّلین بار در اردوهای مشهد شرکت می کنند، نیازمند آشنایی با ادب و آداب زیارت هستند. در این باره آیات و روایات بسیار نابی در متون دینی یافت می شود.

مربّی باید توجه داشته باشد که هدف از طرح زیارت وآداب و اسرار آن دست یابی متربّی به عنصر شناخت و تفکر است. متربّی در این سنین نیازمند فهم این نکته است که قدم اوّل در پیمودن راه هدایت، توجّه به این است که از کجا آمده ایم؟ چرا مرا به اینجا آورده اند؟ برای ورود به حریم یار چه باید کرد؟ و ... .

برای دست یابی به این هدف و همراه ساختن متربّی با موضوع باید روحیه ی تفکر او را برانگیخت. ایجاد روحیه ی تفکر و طرح پرسش از طریق آداب و اسرار زیارت، متربّی را متوجّه وظیفه ی حساس خود می سازد و منجر به دست یابی به زیارتی ناب و عمیق خواهد شد، إن شاءالله.

همچنین معطوف ساختن ذهن و عمل متربّی به جملات ارزنده ی اذن دخول حرم می تواند آنها را برای رسیدن به اهداف والای مباحث یاری رساند.

سؤال های کلیدی:

ره توشه ی ما برای زیارت چیست؟

ره توشه ی ما هنگام بازگشت از زیارت چگونه است؟

سؤال های اساسی:

1_ شناخت امام معصوم7 از چه طریقی حاصل می شود؟

2_ نقش کلیدی زائر و مزور در یک زیارت کامل چیست؟

3 _ آیا اصلی ترین ابزار زایر ادعیه است؟ محتوای ادعیه چگونه است؟

ص :171

4 _ نقش آداب زیارت در تحقق یک زیارت کامل چیست؟

5 _ ادب زیارت یعنی چه؟ قرآن کریم در این باب چه توصیفاتی دارد؟

6_ جایگاه دو عنصر تولّی و تبرّی در زیارت چیست؟

7 _ جایگاه عقل در زیارت چیست؟

8 _ غایت نهایی یک زیارت چه می تواند باشد؟

9_ از چه طریقی زیارت منجر به محبّت و تسلیم خواهد شد؟

10_ آیا زیارت باعث ایجاد محبّت می-گردد یا محبّت ضرورت زیارت را فراهم می سازد؟

11_ ارتباط بین زیارت و پیوند با امام معصوم7 در چیست؟

می توان بهره گرفت:

شرح هایی که بر«زیارت جامعه کبیره» نوشته شده؛ همچون«ادب فنای مقرّبان»، نوشته ی آیت الله جوادی آملی.

شرح اجمالی:

پس از آن که مربّی در سال اوّل اردو، از طریق موضوع زیارت و آداب و اسرار آن، متربّی را به شناخت اهل بیت و تفکر درباره ی آنان ترغیب نمود، گام بعدی را که تلاش برای ایجاد محبّت نسبت به خاندان اهل بیت پیامبر9 است، بر خواهد داشت.

اقتضای سنی اعضای جلسات در سال اوّل دبیرستان نیز توجّه و علاقه مندی بیشتر به مباحث احساسی و محبّتی است، لیکن این احساس و محبّت باید پشتوانه ای از شناخت و تفکر را دارا باشد.

در باب محبّت و تسلیم مطالب ارزنده و مفیدی وجود دارد و گلچین نمودن آنها کار دشواری نیست. یکی از مواردی که در این باب وجود دارد توجّه به آثار و برکات محبّت به اهل بیت پیامبر9 است. این موضوع می تواند شوق و انگیزه ی متربّیان را به خوبی برانگیزد.

مربّی باید توجّه داشته باشد که با توجّه به عنوان راهکار بحث، متربّیان در بحث محبّت متوقف نشوند. مراد از محبّت آن است که تحرّک ایجاد نماید و حقیقت تسلیم را نهادینه سازد.

با نگاه به زندگی اصحاب با وفای ائمه ی اطهار: در طول تاریخ می توان دریافت که رمز جاودانگی و سعادت آنها محبتّی بوده که در وجود آنان ایجاد حرکت کرده است. محور بحث این مقطع نیز مؤیّد همین مطلب است.

لازم به ذکر است مربّی همواره می باید در این مقطع به دو نکته توجّه داشته باشد:

1_ دقت در سیر تربیتی تعریف شده تا پایان دوره ی متوسطه؛

2_ دقت در عنوان راهبرد و راهکار سال دوم دبیرستان.

ص :173

سؤال کلیدی:

محبّت چه جایگاهی در سازندگی و تحرّک یاران ائمه ی اطهار: دارد؟

سؤال های اساسی:

1_ محبّت چیست و از چه طریقی حاصل می گردد؟

2_ آیا برای تحرّک و سازندگی، محبّت کلیدی ترین عنصر است؟

3_ اظهار محبّت ائمه ی اطهار به شیعیان چه دلیل و چه اثری دارد؟

4_ چگونه محبّت به یک شخص می تواند سبب تحرّک و سازندگی شود؟

5_ برداشت شما از این حدیث چیست: «من احبنّا فلیعمل بعملنا»؟

6_ ایثار و گذشت ائمه ی اطهار برای هدایت بشر برای چیست؟

7_ چرا اجر رسالت پیامبر محبّت خاندان ایشان قرار داده شده است؟

8 _ محبّت اصحاب و یاران ائمه ی اطهار: از چه جنسی است؟

9 _ انسان در مسیر محبّت، تا کجا می-تواند پیش رود؟

10_ بارزترین ویژگی های شخصیتی ائمه ی اطهار: که سبب محبّت می شود چیست؟ (1)

ص :174

امام رضا7 در کتاب شریف عیون الاخبار الرضا در یکی از خطبه ها پیرامون معرفی امام به نکات جالبی اشاره فرموده اند، از جمله:

«الامام الماء العذب علی الظما»؛ «امام آب گوارایی است بر تشنگی ها و عطش.»

حال، این سؤال پیش می آید که منظور از آب گوارا و تشنگی چیست؟ این تشنگی چگونه حاصل می شود؟ اصلاً تشنه ی چه چیزی باید بود؟

باید دانست تا تشنگی به وجود نیاید، آب گوارا نتیجه ی اثربخشی نخواهد داشت؛ لذا کلمه ی «عطش» می تواند در ارایه این بحث یکی از از کلیدی ترین کلمات باشد.

به هر حال، با ارایه ی این بحث، متربّی باید بداند که برای اثر بخشی محبّت به اهل بیت پیامبر9 لازم است حرکت و تلاش نماید. این که این حرکت باید در چه مسیری و چگونه باشد، بیشتر به مباحث سال های آتی بر می گردد.

مربّی برای طرح این موضوع باید به نکات زیر توجه داشته باشد:

1_ دقت در سیر تربیتی تعریف شده تا پایان دوره ی دبیرستان و دانشجویی.

2_ دقت در عنوان راهبردی وراهکار سال سوم دبیرستان

سؤال های کلیدی:

امام7 برای کدام تشنگی ما آب گوارا است؟

لزوم وجود نور در زندگی مادی و معنوی انسان چیست؟

سؤال های اساسی:

1_ عطش چیست؟

ص :176

2_ محبّت به امام معصوم7 چگونه منجر به بهره برداری از ابعاد گوناگون وی خواهد شد؟

3_ نتیجه ی حرکت با امام7 چیست؟ وظیفه ی ما و امام7 به طور جداگانه چیست؟

4_ تفاوت انسان کامل و معصوم7 در چیست؟

5_ محیطی که در آن قرار گرفته اید را توصیف کنید. جایگاه امام در این محیط چیست؟

6_ چرا انسان نیاز به حرکت در راه امام معصوم7 دارد؟

7_ بهره گیری از امام چه موقع تشدید می گردد؟ آیا امام قرار است تمام مشکلات ما را حل کند؟ چگونه؟

8 _ جایگاه صبر در بهره گیری از امام معصوم در کجاست؟

9_ چرا نیاز به امام ضرورت دارد؟

10_ آیا یک انتظار پویا و سازنده به تحرّک و سپس بهره برداری از امام منتج خواهد شد؟

11_ هدف اصلی امام معصوم7 در بیان ویژگی ها و ابعاد وجودی خویش چیست؟ (1)

ص :177

پیشنهاد می گردد مربّی در بیان مباحث این مقطع از موارد تئوریک کمی فاصله گرفته و مسایل را با اشاره به الگوهای کاربردی، مانند پیروزی انقلاب اسلامی ایران توسط امام خمینی1، تبیین نماید.

مربّی در طرح این مباحث همواره می باید به دو نکته توجّه داشته باشد:

1_ دقت در سیر تربیتی تعریف شده تا پایان مقطع دبیرستان و دانشجویی؛

2_ دقت درعنوان راهبرد و راهکار این مقطع؛

سؤال های کلیدی:

ضرورت و اهداف حکومت دینی چیست؟

بزرگ ترین هنر من در برقراری حکومت دینی چیست؟ (هنر و نقش)

سؤال های اساسی:

1_ بزرگ ترین تفاوت حکومت دینی و حکومت غیردینی چیست؟

2_ آیا بزرگ ترین پارامتر در برقراری حکومت دینی حرکت است؟

3_ نقش بصیرت در تأسیس حکومت دینی چیست؟

4 _ بزرگ ترین هنر و ترفند امام7در برخورد با سیاست بازی مأمون چه بود؟

5_ بهترین برداشت از این کلمات در تأسیس حکومت دینی چیست: انتظار، تقیّه، قیام؟

6_ چند نمونه از تلاش ها و حرکت ها در تأسیس حکومت دینی را مثال بزنید: حکومت پیامبر اسلام9، جمهوری اسلامی ایران.

7_ رابطه ی بین معرفت دینی و حکومت دینی در چیست؟

ص :179

8 _ آیا حرکت در جهت امام معصوم7 و در کنار او قرار گرفتن لازمه ی حکومت دینی است؟

9_ مهم ترین نقش ما در برقراری حکومت مهدوی چیست؟

10_ آیا تأسیس حکومت دینی مهم ترین شاخصه ی امام معصوم7 است؟

11_ ابزارهایی که یک فرد درتحقق حکومت دینی می باید دارا باشد چیست؟

12_ چه ارتباطی بین غیبت امام زمان و ایجاد حکومت دینی وجود دارد؟ (1)

ص :180

سؤال های کلیدی:

جایگاه ولی فقیه در مبانی اعتقادی ما کجاست؟

ضرورت تبعیت از ولی فقیه چیست؟

سؤال های اساسی:

در ارایه ی این مطلب بهتر است بیشتر به سؤالات متربّیان پاسخ داده شود. (1)

ص :182

ص :184

یکی از دستورات اکید دین مبین اسلام ارزشیابی و محاسبه ی مستمر انسان از عملکرد خود برای خودسازی و رشد معنوی است. حدیث شریف «حاسِبوا أَنفُسَکُم قَبلَ أَن تُحاسَبوا...»

به همین مطلب اشاره دارد. بدیهی است این سفارش سازنده نه فقط در زمینه ی امور فردی، بلکه در تمام امور جمعی و اجتماعی نیز ساری و جاری است و عمل به آن منشأ برکات بسیاری خواهد بود.

ارزشیابی و کنترل دارای دو رکن است:

الف) ارزیابی؛

ب) پیگیری.

ارزیابی: در این مرحله اطلاعات لازم درباره مسایلی مانند پیشرفت کار بر اساس برنامه، کمیت وکیفیت عملکرد افراد و مشکلات اجرایی به مسؤولین می رسد.

پیگیری: در این مرحله پیگیری های لازم بر اساس نتایج ارزیابی انجام شده مطرح می گردد. (1)

ص :185

برای طرح ریزی یک تشکیلات کامل و بی-نقص لازم است تمام اجزای مورد نیاز را مورد توجّه قرار داد و چرخه ی کار هریک را مشخّص نمود. یکی از اجزای حیاتی هر تشکیلات، قسمت ارزشیابی است. بر همین اساس، لازم است برای رشد و بالندگی یک مجموعه ی سازمانی از بدو امر قسمتی به ارزشیابی مداوم افراد، برنامه ها، سمت-ها، نمودار سازمانی و آینده ی تشکیلات بپردازد و چراغی فراروی آن روشن نماید. واضح است هرچه از زمان تأسیس مجموعه می گذرد باید قسمت ارزشیابی وسیع تر و منسجم تر شود.

ارزشیابی می تواند همه ی بخش ها و قسمت-های یک سازمان را پوشش دهد. در این میان، سه محور از همه مهم تر است. این سه مح_ور عبارتند از: الف) برنامه ها؛ ب) افراد و نیروها (منابع انسانی)؛ ج) روندها و فرآیندهای کاری و سازمانی.

هم چنین لازم است با ابداع روش های جدید، در جهت حفظ، پویایی و بالندگی حرکت مقدّس فعالیت در مسجد تلاش نمود تا کیفیت کار روز به روز بهتر گردد.

4_ پیشگیری، کاهش و رفع تنش های احتمالی در عرصه های اجرایی و تربیتی؛

5 _ بالا بردن میزان دقت در مراحل مختلف اجرای برنامه ها؛

6_ ایجاد مبنای صحیح برای برنامه ریزی و جابجایی نیروها؛

7_ بررسی مداوم شیوه ها، راهکارها و برنامه ها جهت تحقق اهداف مجموعه.

تعهد و مسؤولیت پذیری؛

توان مدیریت و خلاقیّت فردی؛

تخلفات شرعی وقانونی؛

حُسن خلق.

2_ ارزشیابی برنامه ها، که خود بر دو قسم است:

الف) برنامه های ثابت. (برنامه هایی که به صورت دراز مدت و هر ساله اجرا می شود و نقش محوری دارد)؛

ب) برنامه های پیشنهادی. (برنامه هایی که توسط واحدهای مختلف پیشنهاد می-گردد و غالباً مقطعی است).

3_ ارزشیابی امکانات. (تناسب امکانات واحدها با برنامه های قابل اجرا و میزان تلاش واحدها برای تأمین امکانات و ما یحتاج ضروری).

2_ آسیب شناسی بهنگام و ارایه طرح برای رفع آنها.

3_ استفاده ی بهینه از آمار، ارقام، نتایج به دست آمده از ارزیابی ها، تجربیات، طرح ها، پیشنهادها و انتقادات اعضای مجموعه با هدف اصلاح و تقویت عملکرد مجموعه. و ارایه ی گزارش آن به مسؤولان مربوطه.

4_ ارزیابی فعالیت های فکری و فرهنگی اجرایی کادر و اعضای مجموعه در خارج از مجموعه برای واگذاری مسؤولیت های جدید.

5_ کارشناسی طرح های پیشنهادی مطابق منشورهای تربیتی و اجرایی به منظور ارتقای سطح فکری، معنوی و بالابردن توان اجرایی کادر.

6_ بررسی و ارزیابی مستمر برنامه ها از نظر جذّابیت و محتوا.

7_ بررسی و بازنگری مداوم منشورهای تربیتی و اجرایی و شرح وظایف واحدهای مختلف به منظور تشخیص بازدهی کافی نیروها با توجّه به مقتضیات زمانی و مکانی و متناسب با اصول و ارزش های ثابت دینی - اجتماعی و ارایه ی نتایج آن به مسؤولان مرکز.

8 _ بررسی و ارزیابی مستمر برنامه ها در حین اجرا و ارایه ی راهکارهای اصلاحی به منظور پیشگیری از اتلاف منابع.

ب) وظایف واحد ارزشیابی در مقوله ی ارزشیابی افراد:

1_ شناخت نقاط قوت و ضعف افراد، و انذار و آگاهی آنها در صورت رکود آنها.

2_ ارزیابی مستمر نیروها و احراز صلاحیت های اجرایی و تربیتی.

ص :190

3_ شناسایی و پیشنهاد افراد مستعد جهت تصدی مسؤولیت و همچنین پیشنهاد جا به جایی و عزل افراد بر اساس جمع بندی نهایی.

4_ انجام نظرسنجی از اولیای اعضا در راستای حفظ و ارتقای سطح علمی، فکری و اخلاقی ایشان.

5_ همفکری با مسؤولان واحدها و گروه ها در جهت کشف و جهت دهی صحیح استعدادها.

مسأله در دراز مدت مشکلاتی را به بار می آورد. بنابراین، لازم است با تعیین مسؤول ارزیابی مرکز، برای هرکدام از بندهای فوق فرم مخصوص تهیّه شود و با ارزیابی کیفی فعالیت های مسجد روزآمد گردد.

ارزشیابی نامنظّم به تناسب مأموریت ها و برنامه های خاص انجام می شود. این نوع ارزشیابی در یک مقطع زمانی و معمولاً اندکی پس از شروع فعالیت آغاز و با انتهای آن پایان می پذیرد. نمونه های این نوع فعالیت نیز در مسجد بسیار است. اردوها، دوره ها، جلسات، و ... از این نمونه است.

@تصویر

ص :192

که هریک از افراد خود یک ارزیاب به شمار می روند. برای دستیابی به این هدف واحد ارزشیابی مسجد باید تلاش خود را معطوف نهادینه کردن و سازماندهی این اصل نماید.

در چنین تشکیلاتی، مسیر ارزیابی از پایین به بالاست. افرادی که چنین روشی را به کار گیرند با مسؤولیت شناسی و براساس اصول تربیت اسلامی همواره به دنبال روش بهتر می گردند.

2_ چک لیست :

در این شیوه، فرم ها و برگه هایی به منظور ثبت گزارش و سنجش عملکرد افراد و مجموعه ها طراحی و در زمان مشخّص جمع آوری می گردد.

3_ مصاحبه:

مصاحبه یکی از رایج ترین روش های ارزشیابی و سنجش است. در این شیوه که در حال حاضر بیشتر به منظور نظر خواهی از برگزاری برنامه ها و ... صورت می-گیرد، ضرورت اجرا، و کیفیت اجرا و حتی دریافت پیشنهاد برای بهبود روند اجرای برنامه ها از مصاحبه شونده پرسیده می-شود. برای دستیابی به نتیجه ی بهتر لازم است مصاحبه کننده از اصول مصاحبه مطلع باشد تا بتواند مصاحبه را به خوبی مدیریت کند. اجرای مصاحبه ها می-تواند به صورت گروهی و نقد و نظر باشد.

4 _ آمارگیری:

استفاده از آمار و ارقام به عنوان یک ضرورت در کارهای تشکیلاتی همیشه مورد تأیید بوده است. آمار واقعی می-تواند مانند چراغی فرا روی مسؤولان یک مجموعه قرار گیرد و رشد یا اُفت شاخص ها را نشان دهد. خصوصیت توالی در عدد و رقم همیشه نشان دهنده ی تفاوت است و تفاضل اعداد نتیجه ای است که کمتر می تواند مورد تغییر سلیقه ها قرار گیرد. البته به شرطی که آمارگیران از جمع آوری آمار غیر واقعی و کاذب بپرهیزند و متولّیان آمارگیری نیز شاخص ها را صحیح تعیین نمایند.

ص :195

5 _ صندوق پیشنهادات و انتقادات:

یک تشکیلات موفّق تشکیلاتی است که همیشه خود را آماده ی شنیدن انتقادات و پیشنهادات بنماید. موفّق تر از آن، مجموعه ای است که خود را آماده ی پاسخ-گویی نشان بدهد. در این راستا، واحد ارزشیابی باید به عنوان گوش شنوای تشکیلات، نظرات و طرح های رسیده از داخل یا خارج مجموعه را جمع آوری و با جمع بندی و ارایه ی نظر، مسؤولان مجموعه را برای اصلاح و بهبود فعالیت ها یاری دهد.

این امر البته به معنای انتقال و پذیرش تمام نظرات نیست، امّا بی توجّهی به نظرات و گلایه ها معمولاً نارضایتی و عدم مقبولیت را به دنبال خواهد داشت و لذا باید همواره به آن توجّه داشت.

دست آمده از ارزیابی ها و بررسی ها می تواند در ارایه ی نظرات و تصمیمات مرکز نقش مؤثّری داشته باشد. به همین جهت، ممکن است این واحد در پاره ای از مواردِکاری از سوی برخی از افراد سازمان - خدای ناخواسته - با پیشنهادات خلاف عرف روبه رو گردد. به منظور پیشگیری از این گونه مسایل لازم دانسته شد تا در فصل اوّل نکاتی را درباره ی نوع رفتار و عملکِرد اخلاقی و اجرایی کادر واحد برنامه ریزی و ارزشیابی متذکّر شویم تا با نصب العین قرار دادن آن ها همواره در مسیر و منهج اسلام ناب وصراط مستقیم ثابت قدم و استوار باشیم.

1_ تبلیغ و ایجاد ارتباط صمیمانه و صادقانه و همراه با شرح صدر در میان سایر افراد.

2- چشم پوشی و تغافل از خطاهای فکری و اجرایی افراد (البتّه در پاره ای ازموارد جزیی) و رفتار سازنده و مدبّرانه با این موارد و اِعمال رفتار و اخلاق کریمانه در رفع و دفع این نوع مسایل.

3- اتّخاذ نوعی مشی و منش که سایر افراد مجموعه، این واحد را امین اسرار و محل ّ بازگویی مسایل و مشکلات فردی، جمعی، تشکیلاتی و ... بدانند. همچنین کادر واحد می باید طوری رفتار نمایند که اعضای مجموعه، خود برای مشورت و شرح عملکرد جاری واحد خود مشتاقانه، صادقانه و با نیّات خیر و سازنده به آن مراجعه کنند؛ چراکه در غیر این صورت، دخالت مستقیم واحد برنامه ریزی و ارزشیابی در این امور، خالی از شایبه و بدون آلایش نخواهد بود.

4- برای آگاهی از مسایل جاری در مجموعه می توان در بسیاری از موارد از طریق گپ دوستانه با اعضا وارد شد و با بیان نکاتی، باب انتقاد ناخودآگاه را به روی افراد باز نمود و نظرات آنها را شنید.

ص :197

5- همواره باید این مهم را در نظر داشت که هدف از راه اندازی و فعّالیّت در واحد برنامه ریزی و ارزشیابی خدمت به مسجد و تلاش در راه پیاده کردن اهداف مقدّس اسلام ناب محمّدی9 و آرمان-های مقدّس انقلاب است و می باید تمامی کارها با نیّات الهی، خیرخواهانه و سازنده باشد و به شدّت از منحرف شدن افکار و رفتار اعضا در این واحد به سمت عملکردهای مزوّرانه و جاسوس مآبانه و همراه با خباثت جلوگیری کرد و در حین کار باید اخلاق اسلامی را ملازم با کار اعمال کرده و تبلیغ نمود.

6- به تبعیّت از حدیث نبوی9که می فرماید:«أَلا کلّکم راع ٍ و کلّکم مسؤول ٌ عن رَعِیَّته» واحد برنامه ریزی و ارزشیابی هم در بین اعضا خود و هم در بین سایر اعضای این دیدگاه را فراروی همگان باز کند که تمامی افراد عضو فعّال واحد ارزشیابی بوده و همگی در راه اعتلای کلمه ی توحید و توحید کلمه، تلاش و کوشش نموده و از بی تفاوتی نسبت به زوایای مجموعه ی خودداری کرده و موفّقیّت، شکست و یا اشتباه دیگران را موفّقیّت، شکست و یا اشتباه خود بداند و در راه اصلاح هرچه بیشتر امور مجدّانه و همگانی تلاش بنمایند.

7- واحد برنامه ریزی و ارزشیابی باید به این امر مهم توجّه داشته باشد که این واحد، یک واحد با قوّه ی قهریّه و اجرائیّه نیست، بلکه همواره دلسوز، ناصح و خدمتگزاری صادق برای کل افراد مجموعه است.

8- واحد برنامه ریزی و ارزشیابی در یک مجموعه ی صادق و هماهنگ، همواره باید صلاحدید و تشخیص مسؤولان ما فوق را بر بررسی ها و قضاوت های خود مقدّم دانسته و خودسرانه وارد عمل

ص :198

نشود. چون همان طور که ذکر شد، این واحد یک واحد اجرایی و عمل کننده در مجموعه نیست، بلکه وظیفه ی آن بررسی مداوم امور و ارایه ی آن به مسؤولان مجموعه است.

9- واحد برنامه ریزی و ارزشیابی نباید هیچ گاه از نقاط ضعف و یا قوّت افراد و یا واحدی از واحدها و یا کل مجموعه سوء استفاده کند و نباید دانسته ها را در غیر محل ّ خود باز گو نماید، بلکه باید رازداری را پیشه ی خود نموده و از آنچه مطلّع می گردد در ارتباط، رفتار و اخلاق اسلامی دخالت ندهد.

10- کادر واحد باید به مسایل اخلاقی و تربیتی کاملاً آگاهی داشته و آن را در واحد برنامه ریزی و ارزشیابی به کار گیرند.

11- باید طوری رفتار نمود که نوع خبر و یا رفتار و واکنش مراجعه کنندگان - که در برخی مواقع همراه با عدم تعادل و کم دقّتی در خبرگیری و خبردهی است - در تحلیل ها و قضاوت های واحد برنامه ریزی و ارزشیابی تأثیرات منفی ای به جای نگذارد. باید سعی شود هر خبری را از راه های شرعی و مناسب دیگری نیز بررسی، تدقیق، توثیق و تصدیق کرد تا _ خدای ناکرده _ در این بین از کسی حقّی ضایع نشده و احیاناً هتک حرمتی نسبت به مؤمنان صورت نگیرد. (1)

ص :199

ص :200

ص :202

مربّیان برای انجام کارهای فرهنگی به ابزارها، وسایل و پایگاه هایی مانند مساجد، مدارس، هیئت های مذهبی، کانون-های فرهنگی و علمی جوانان و ... نیاز دارند. مهم ترین پایگاه برای فعالیت فرهنگی «مسجد» است. از اوّلین روزهای تشکیل نخستین حکومت اسلامی در زمان رسول خدا9در مدینه، مسجد به عنوان اصلی ترین پایگاه تجمع مسلمانان و کانون عبادی _ سیاسی شناخته شده است. مسجد، عامل نیرومندی در همبستگی و اتحاد مسلمانان است. اقامه ی نمازهای جمعه و جماعت و برگزاری کلاس های تفسیر و معارف، همیشه وسیله ای برای گردهمایی مسلمانان بوده است. در این گردهمایی ها بسیاری از مسایل مهم اجتماعی و سیاسی مطرح و در مورد آنها تصمیم گیری شده است.

نقش مساجد و دیگر نهادهای مذهبی در پیروزی انقلاب اسلامی نیز بسیار چشمگیر است. نیروهای فعال در مساجد، به طور مستقیم در متن انقلاب شرکت کردند؛ به گونه ای که مساجد نقش نیروسازی و پایگاه ارتباطی مردم و رهبران انقلابی را برعهده داشتند. همچنین یکی از عوامل پایداری فرهنگ اسلامی را باید وجود مساجد و نهادهای مذهبی دانست.

ص :203

اصولاً برای انجام امری پایدار و دایمی نمی توان بدون برنامه و تشکیلات عمل نمود. جذب پایدار جوانان و سوق دادن ایشان به مسجد نیز از این امر مستثنی نیست.لذا برای حصول چنین اتفاقی، باید اموری را در مورد مسجد انجام داد که مهم ترین آن به شرح زیر است:

عمل گروهی بد گردد مسجد خود را زینت کنند.» به هر حال، باید از خادمین مساجد خواست که مساجد را در تمام روز باز نگه دارند.

جوانان رده بالاتر تحصیلی استفاده نمود؛ به طوری که نوجوانان راهنمایی و یا جوانان دبیرستانی با استعداد در دوره ی ابتدایی تدریس کنند و جوانان دبیرستانی زرنگ و باهوش تدریس دوره ی راهنمایی را به عهده گیرند و دانشجویان نیز تدریس دروس تخصصی تر دوره ی دبیرستان را متقبّل شوند. در این حال، تمام افراد نسبت به هم احساس مسؤولی_ت نموده و همه خود را مسؤول و فعّال خواهند دانست. البته لازم است با استفاده از معلّمین با تجربه، کلاس های آمادگی کنکور را نیز در مساجد برگزار نمود.

برگزاری کلاس های درس درمساجد هم اعتماد خانواده ها را جلب خواهد کرد و هم سبب خواهد شد تا یکی از مهم ترین فعالی_ت های جوانان که تحصیل است در مساجد باشد.

زندگی در دنیای امروز بدون تصور فعالیت های رایانه ای بسیار دشوار است. از این رو، لازم است تا چندین رایانه در هر مسجد وجود داشته باشد تا جوانان بتوانند ضمن آموزش کاربردی رایانه، فعالیت های علمی و فرهنگی خود را با آنها انجام دهند.

هر سال درسی، این امکان را فراهم آورد تا جوانان هر دوره توان علمی خود را محک بزنند. شایسته است برگزاری مسابقات علمی به طور دایمی و در فواصل زمانی مناسب صورت پذیرد.

افزون بر مسابقات علمی، مسابقات حفظ و قرائت و مفاهیم قرآن نیز به فراخور سن جوانان برای هر دوره می تواند برگزار گردد. همچنین برگزاری مسابقات احکام و اصول اعتقادی در دوره های طولانی تر ولی دائم لازم به نظر می رسد.

برای جلب مشارکت جوانان برای شرکت در مسابقات لازم است جوایزی متناسب با ابعاد مسابقه در نظر گرفته شود.

خانواده های خود جوانان نیز کمک گرفت. اگر مردم ببینند که فرزندان آنان در مساجد هم درس می خوانند و هم دین می آموزند و هم تربیت می شوند و هم به تفریحات سالم می پردازند، به برنامه های مساجد اعتماد خواهند کرد، و در این حال، درصورت توانایی از کمک مالی به مساجد دریغ نخواهند نمود.

همچنین می توان برای مردم تبیین کرد که به جای خرید قرآن و اهدای آن به مساجد بهتر است در پرورش جوانان و تهیّه ی ابزار مورد نیاز آنان مشارکت مالی کرده و ثواب آن را به درگذشتگان خود اهدا کنند. افزون بر آن، می توان از مردم خواست برای ترحیم مردگان خود نیازهای فرهنگی مساجد را به عنوان باقیات الصالحات تأمین نمایند.

ص :210

ص :212

حال با توجه به ضرورت فعالیت های فرهنگی متنوع در مساجد، به چگونگی اجرای تعدادی از این برنامه ها می پردازیم.

ضرورت کار فرهنگی در عرصه ی کنونی و انگیزه دهی به حضار، پیش نویس برنامه های قابل اجرا در مرکز را بیان کرد و نظرات آنان را جویا شد و همگی را دعوت به همکاری و مسؤولیت پذیری برای اجرای برنامه ها نمود. پس از آن، در همین جلسه و یا در جلسات دیگر، مسؤولیت اجرای برنامه ها به افراد مشتاق داده شود و مسؤول مرکز پیگیر اجرا و نظارت بر حُسن اجرای آن در طول سال باشد. برنامه ریزی برای تأمین هزینه ها نیز باید در همین جلسه مورد توجّه قرار گیرد، ولی نباید باعث دلسردی و زمین گذاشتن برنامه ها گردد. در انتها باید لیست تقویم اجرایی برنامه ها با مشخّص شدن مسؤول اجرای آن تکمیل گردد.

زمان بندی اجرایی:

با مشخّص شدن اجرای این برنامه در تاریخی معیّن، حداقل یک ماه قبل از برگزاری جلسه، لیست مدعوین تهیّه و دو هفته مانده به برگزاری جلسه دعوت نامه ها پخش گردد. پیش نویس برنامه های یکساله یک هفته قبل از جلسه آماده شود. این امر از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است و تهیّه ی آن نیازمند هماهنگی است.

به کارگیری نیرو:

با تعیین مسؤول اجرای این برنامه به کمک دو الی سه نفر از اعضا، هماهنگی دعوت از مدعوین و آماده سازی فضای جلسه و تدارک پذیرایی صورت گیرد.

لوازم مورد نیاز:

-فضای مناسب جلسه و وسایل کمک آموزشی برای تشریح برنامه ها.

ص :214

-تهیّه ی دعوت نامه برای اعضای جلسه، تهیّه ی پیش نویس و تکثیر آن به تعداد افراد جلسه.

ظرافت ها و نکات کلیدی:

لازم است قبل از اجرای این برنامه یک پیش نویس پیرامون برنامه های سال و چگونگی اجرای آن با جای خالی مسؤول برگزاری تهیّه و تکثیر شود و در اختیار حضار قرار گیرد تا جلسه دچار آشفتگی در تصمیم گیری نگردد. در صورتی که حضار و فعالان فرهنگی با اجرای یک جلسه مخالفت نمایند و یا درخواست برگزاری برنامه ی جدیدی را داشته باشند، با رأی گیری می توان به راحتی پیش نویس را تغییر داد و در سند سالانه لحاظ نمود. تجربیات اجرای چنین جلساتی نشان می دهد که امکان مخالفت و نظر منفی برای اجرای بسیاری از برنامه ها با این توجیه که پول و امکانات و نیرو نیست وجود دارد؛ لذا مسؤول جلسه باید با توجیه و بیان ضرورت و اهمیت برنامه، از اجرای آن دفاع نماید و با تدبیر اجرای هر برنامه را زمینه سازی کند.

در مسجد ما:

این نشست یک هفته بعد از عاشورای حسینی برگزار می گردد و در آن علاوه بر تحلیل چگونگی مراسم دهه ی اوّل محرّم در مسجد، برنامه ی یک ساله ی فعالیت های مسجد بررسی می شود.

ص :215

می گردد و اعضای جلسه تدبیر و راهکار خود را برای حل آن بیان می نمایند، آنچه در این جلسه واجد اهمیت است، توجّه به سیر یک ساله و جلوگیری از افراط و تفریط در کارهای فرهنگی است. برای پاسخ گویی به سؤالات مربّیان و بیان راهکار برای حل مشکلات تربیتی گروه، می توان در هر جلسه و یا هر چند جلسه یک بار از اساتید علوم تربیتی بهره گرفت.

زمان بندی اجرایی:

تهیّه ی تقویم اجرایی مراسم هر شش ماه یکبار و هماهنگی با اعضا جلسه و کارشناس مدعو هر ماهه، دو الی سه روز قبل از برگزاری مراسم صورت می گیرد.

به کارگیری نیرو:

تعیین مسؤول برگزاری جلسه و همکاری دو نفراز اعضا برای دعوت نمودن و هماهنگی جلسه.

لوازم مورد نیاز:

آماده نمودن فضای جلسه و تهیّه ی فرم جمع بندی جلسه و پذیرایی.

ظرافت ها و نکات کلیدی:

دعوت و حضور روحانی مسجد و صاحب نظران فرهنگی که با مجموعه در ارتباط اند لازم است. این جلسات چون برای فعالان فرهنگی برگزار می گردد شایسته است که سؤال، مشکل، یا مسأله محور باشد تا بدین طریق بتوان از نظرات و راهکارهای ایشان بهره گرفت. این جلسه، علاوه بر ارایه ی گزارش، باید برای اعضا بار علمی داشته باشد؛ لذا می توان هر ماه یکی از اساتید فن را متناسب با

ص :217

نیازهای مربّیان (همچون شیوه های جذب، ایجاد تعلّق به گروه، تنفیذ و تثبیت نگرش دینی، مهارت های تربیتی، سؤالات اساسی بچه ها، روش های کلاس داری، حلقه داری، پرسش و پاسخ و ...) دعوت نمود.

در مسجد ما:

این جلسه هر45 روز یک بار برگزار می گردد. با توجّه به نیاز مربّیان به برخی از مهارت ها، تعیین عنوان جلسه و مهارت مورد بحث نیز با خود مربّیان است.

ص :218

شد و در طول جلسه و حین قرائت افراد، آن را یاد آوری نمود. این مراسم بهتر است یک ساعت بعد از نماز مغرب و عشا برگزار شود. می توان در این جلسه دقایقی قبل یا بعد از تلاوت، پیرامون آیات قرائت شده توضیح داد. در مراکز فرهنگی خواهران بهتر است این جلسه عصرها برگزار گردد.

زمان بندی اجرایی:

یک هفته قبل از مراسم، زمان و مکان برگزاری جلسه اطلاع رسانی می شود دعوت از اعضا و هماهنگی با استاد روز قبل از برگزاری جلسه صورت می پذیرد.

به کارگیری نیرو:

مشخّص شدن مسؤول این برنامه و کمک-گیری از دو الی سه نفر برای دعوت و هماهنگی های لازم و جابه جایی وسایل جلسه.

لوازم مورد نیاز:

قرآن، رحل و لوازم صوتی.

ظرافت ها و نکات کلیدی:

استاد جلسه، علاوه بر داشتن اخلاص و اخلاق و انگیزه، باید به قرائت، تجوید و روانخوانی قرآن مسلّط باشد. همچنین بهتر است استاد جلسه ثابت باشد. این جلسات چون در منازل برگزار می گردد باید همواره ساده و به دور از تشریفات و پذیرایی باشد. در غیر این صورت، جلسه محکوم به شکست است پذیرایی جلسات را می توان به صورت ثابت تعیین نمود. با توجّه به نقش الگویی اساتید قرآن، باید در انتخاب و سلامت فکری و عقیدتی ایشان دقّت کرد.

ص :220

در مسجد ما:

جلسه ی قرآن به صورت هفتگی در منازل دوستان و جلسه ی قرآن خواهران در طول سال برگزار می گردد.

توجه: به لطف خدای کریم چندین سال است که فرهنگ قرائت روزانه یک صفحه از قرآن بعد از نماز عشا در اکثر مساجد کشور اجرا می گردد که می توان از این برنامه بهره برداری بیشتری نمود به طور مثال:

-برنامه ریزی برای قاریان نوجوان برای تلاوت؛

-اهداء ثواب هر جزء از تلاوت قرآن به نام یکی از شهدای محل با نصب اسم شهید در تابلو؛

-برنامه ریزی برای تفسیر حداقل یک آیه از صفحه تلاوت شده توسط امام جماعت در بعضی از روزها؛

-خواندن ترجمه بعضی از آیات که متناسب با مناسبت همان شب می باشد و ... .

ص :221

به کارگیری نیرو:

تمام نیروها باید جهت کارشان جلب و جذب به نماز جماعت باشد.

لوازم مورد نیاز:

تمامی امکانات فرهنگی باید در خدمت برپایی با شکوه نماز جماعت قرار گیرد.

ظرافت ها و نکات کلیدی:

حفظ حریم و حرمت و احترام امام جماعت به عنوان قیّم ذاتی مسجد وهماهنگی با ایشان در تمامی کارهای فرهنگی می تواند در برپایی با شکوه نماز جماعت تأثیرگذار باشد.

وجود روحیه ی همدلی و تلاش در این راستا میان فعالان فرهنگی و مسؤولین کانون و بسیج و تشکل های موجود در مسجد و هیئت اُمنا و حتّی نمازگزاران لازم و ضروری است. از هر کاری که در مسجد باعث تنش می شود باید خودداری نمود. دقایقی قبل و بعد از نماز فرصت خوبی است که با احوال پرسی و اظهار دوستی این فضا را ایجاد و تقویت نماییم. تنوع در برپایی نماز همچون برپایی نماز در حیاط مسجد در فصل تابستان و یا تهیّه ی چای و شربت و قراردادن آن در حیاط مسجد و مرتب و زیبا نمودن مسجد در گرایش به نماز جماعت تأثیرگذار است. توجّه به ترکیب هیئت اُمنا به عنوان مرکز تصمیم گیری درمسجد و دوری از تنش با آن و دخیل نمودن ایشان در تصمیم گیری و فعالیت ها می-تواند برشکوه نماز جماعت بیفزاید. در قرآن مجید، خادمی مسجد به عنوان افتخار انبیا توصیف شده؛ لذا در انتخاب این مهم باید ملاک های زیادی چون فهم، تقوا، علم و آگاهی و داشتن ذوق و هُنر را لحاظ نمود.

ص :223

در مسجد ما:

نماز جماعت در سه وعده برگزار می گردد که صبح ها امام جماعت دقایقی پیرامون تفسیر آیات قرآن صحبت می نماید. نماز مغرب و عشا نیز میدان اصلی حضور بچه-هاست.

ص :224

و فضای مراسم و امکانات لحاظ شود. در دعاهایی که سالانه برگزار می گردد و دارای شکوه خاصی است یک هفته قبل هماهنگی های لازم صورت گیرد.

به کارگیری نیرو:

تعیین مسؤول برپایی مراسم در مجموعه و هماهنگی دو الی سه نفر از اعضا برای اطلاع رسانی، پذیرایی، و دعوت از مداح و ... .

لوازم مورد نیاز:

تهیّه ی دستگاه صوتی ثابت و سیّار و وسایل تبلیغاتی.

ظرافت ها و نکات کلیدی:

برخی دعاها را می توان در منازل افراد به صورت گردشی برگزار نمود. با برنامه ریزی برای بانیان می توان این برنامه را ادامه داد و تأثیرات مثبتی را مشاهده کرد. البته برگزاری مراسم در منازل باید با سادگی همراه باشد. در بعضی از مراسم دعا می توان قبل از برگزاری مراسم سخنرانی نیز برگزار نمود. وجود یک مداح حرفه ای در هر مجموعه ی فرهنگی یک ضرورت است. در صورت نبودن مداح در مجموعه، باید زمینه سازی نماییم که از خود مجموعه افرادی برای این منظور آموزش دهیم. تعقیبات نمازها اگر به عنوان برنامه ی ثابت توسط مداح با لحن حزین و زیبا خوانده شود می-تواند اثرات معنوی به همراه داشته باشد. مراسم دعا باید پر شور و معنوی و مختصر برگزار گردد.

در مسجد ما:

زمزمه ی کمیل در شب جمعه با سوز و نوای ملکوتی مداح، گویی جذبه و کششی درونی برای اهل محل به طرف مسجد ایجاد می نماید.

ص :226

لوازم مورد نیاز:

تهیّه ی کُتب و سی دی و ... کمک درسی در مجموعه و ارایه ی آن به صورت امانی و تهیّه ی وسایل کمک آموزشی و آماده نمودن فضای مناسب برای تدریس.

ظرافت ها و نکات کلیدی:

مسؤول این برنامه باید بر صلاحیت اخلاقی اساتید نظارت داشته باشد و با بهره گیری از اساتید با اخلاق زمینه ی تأثیرگذاری مثبت بر دانش آموزان را فراهم نماید، بهتر است که برگزاری جلسات تقویتی در مسجد باشد و از برگزاری کلاس در مکان های دیگر اجتناب گردد، برای بهره گیری از تشویق ها و تسهیلات فرهنگی معدّل بالا، باید یک امتیاز و مزیّت باشد؛ به طور مثال، کسانی که معدّل بالای 19 داشته باشند 50% هزینه ی اردوی مشهد را جایزه خواهند گرفت. اهمیت دادن به بچه های موفّق، مسؤولیت-دهی با ملاک اخلاق و موفقیت تحصیلی، و برگزاری کلاس های کنکور در دوره های کوتاه مدت می تواند در جذب افراد به مجموعه تأثیرگذار باشد.

در مسجد ما:

پس از شناسایی افرادی که از جهت درسی مشکل دارند شخصی به عنوان مُعین برای هر دوالی سه نفر معرفی می گردد که وظیفه ی او برگزاری کلاس کمک درسی و رشد درسی و اخلاقی آن گروه است.

ص :228

لوازم مورد نیاز:

تهیّه ی کتاب مسابقه و فرم فراخوان و سؤالات و تکثیر آنها و فراهم نمودن وسایل تبلیغات.

ظرافت ها و نکات کلیدی:

هرچه کتاب با نیاز واقعی مجموعه متناسب تر باشد اثر بخشی آن بیشتر خواهد بود. مهارت های تربیتی و مباحث اعتقادی می تواند اولویت بیشتری داشته باشد. حجم کتاب باید زیاد نباشد. این مسابقه را می توان در مناسبت های مذهبی و ملّی و یا برای رده های مختلف سنی اجرا نمود. اهدای جوایز درخور شأن شرکت کنندگان و تشویق مناسب، ضامن استمرار این برنامه ها خواهد بود.

در مسجد ما:

آخرین مسابقه ی کتاب خوانی در ایّام نیمه ی شعبان با عنوان «وظایف ما در عصر غیبت» برگزار گردید که کتاب «شیوه های یاری امام زمان (عج)» به مسابقه گذاشته شد.

ص :230

مشخّص گردد. و دعوت و هماهنگی اجرای جلسه یک هفته قبل از برگزاری جلسه صورت پذیرد.

به کارگیری نیرو:

مشخّص شدن مسؤول این برنامه و دو الی سه نفر دیگر برای اطلاع رسانی و تدارک اجرای برنامه در روز برگزاری جلسه.

لوازم مورد نیاز:

فضای مناسب در شأن والدین، سیستم صوتی و ویدئوپروژکشن، تابلو، وسایل اطلاع رسانی و تبلیغات، پذیرایی، تهیّه ی فرم نظرخواهی از فعالیت های مجموعه.

ظرافت ها و نکات کلیدی:

در طول سال می توان یک الی دو بار این نشست را به صورت اردوی زیارتی - تفریحی در یک مکان تفریحی نزدیک شهر برگزار کرد. محور اصلی و اساسی این جلسه باید پیرامون مسایل تربیتی باشد. مسؤول جلسه باید از وجاهت بالا و روابط عمومی قوی برخوردار باشد تا مناسب ترین برخوردها با والدین صورت پذیرد. بهتر است از والدین برای شرکت در این جلسات دعوت شود. در این جلسات فرزندان نباید حضور داشته باشند و هیچ گونه مطالبه ی مالی و مادی و درخواست کمک نباید مطرح گردد در این جلسه، والدین می توانند علاوه بر بهره-گیری از سخنرانی، از خدمات مشاوره ای نیز بهره گیرند.

در مسجد ما:

این جلسه باعث اعتماد والدین به اعضای مجموعه و ارتباط صمیمی با ایشان شده که این خود در تداوم حضور بچه ها تأثیرگذار است.

ص :232

زمان بندی اجرایی:

تهیّه ی سیر موضوعات متناسب با مناسبت-ها در هر فصل. یک هفته قبل از برگزاری هر مناسبت، تبلیغات لازم و دعوت از سخنران یا مدرس انجام پذیرد. اطلاع رسانی و دعوت از اعضا باید دو روز قبل از مراسم انجام شود.

به کارگیری نیرو:

بعد از تعیین مسؤول برگزاری جلسات، بهره گیری از سه الی چهار نفر از اعضا برای هماهنگی و برپایی جلسات و تهیّه ی متون و جزوه ها و... لازم است.

لوازم مورد نیاز:

تهیّه ی یک منبع مطالعاتی و تحقیقی پژوهشی شامل کتاب های مهم و اساسی متناسب با موضوعات مطرح شده، کامپیوتر و چاپگر، وسایل تیلیغات، بُرد و تابلوی اعلانات و وسایل کمک آموزشی برای برگزاری نشست ها.

ظرافت ها و نکات کلیدی:

انتخاب مسؤول برگزاری نشست های سیاسی کاری بسیار دقیق و حساس است؛ لذا باید از سلامت فکری و مشی سیاسی آن فرد مطمئن بود. هدف ما آشنا نمودن افراد با مبانی سیاسی اسلام است؛ در عین حال جنبه ی عبادی و فرهنگی برنامه نیز نباید فراموش شود. دعوت از اشخاص با گرایش های سیاسی افراطی و تند می-تواند در دراز مدت اعتماد اعضا را سلب نماید؛ لذا در دعوت کارشناسان اصل سلامت فکری و مشی سیاسی و حرکت در مسیر تعادل و دوری از افراط و تفریط لحاظ شود. برگزاری مسابقه در مناسبت ها با محوریت آشنایی

ص :234

با مبانی، مفاهیم، و اصول مباحث سیاسی می تواند ما را برای رسیدن به رشد سیاسی کمک نماید.

در مسجد ما:

این جلسه بیشتر توسط امام جماعت مسجد در سخنرانی هایشان لحاظ می گردد.

ص :235

زمان بندی اجرایی:

با تهیّه ی تقویم اجرایی برنامه های ورزشی ثابت که عموماً در جمعه ها برگزار می گردد و تهیّه ی لیست برنامه های ورزشی و تفریحی همچون جام ها، کوه گشت، جنگل پیمایی، رزم های شبانه، ... و مشخص کردن محدوده ی زمانی و تاریخ تقریبی برگزاری آنها می توان به این برنامه ها انسجام بیشتری داد.

به کارگیری نیرو:

در هر مجموعه حتماً باید یک نفر به عنوان مسؤول برگزاری جلسات تفریحی - ورزشی تعیین گردد تا با برنامه ریزی و تهیّه تقویم اجرایی برنامه ها و اطلاع رسانی و هماهنگی با اعضای دیگر بتواند برنامه ها را اجرا نماید.

امکانات مورد نیاز:

1.در صورت امکان سالن و زمین های ورزشی اختصاصی و یا سأنس های ویژه در قالب اجاره و تعیین مکان مناسب متناسب با نوع فعالیت ورزشی، مانند تعیین جای خاص برای کوهنوردی، فوتبال و....

2.تهیّه ی ابزارهای ورزشی همچون توپ، میز تنیس، و ... .

ظرافت ها و نکات کلیدی:

1.هماهنگی با مربّیان و اعضای گروه-های مستقر در مسجد؛

2.آغاز برنامه ی ورزشی با تلاوت آیات قرآن و دعای فرج؛

3.هدف گذاری ابتدای شروع برنامه با عناوینی همچون: استقامت، گذشت، تحمّل و...؛

4.همراه نمودن مربّیان و نخبگان ورزشی مجموعه به منظور ارتقای سطح کیفی برنامه ها؛

ص :237

5.در نظر گرفتن بودجه ی لازم جهت اجرای بهتر فعالیت ها؛

6.سنجش میزان پیشرفت اخلاقی متربّی و ارزیابی وی (برای کنترل خشم، گذشت و ...)؛

7.می توان یک رشته ی ورزشی را به صورت تخصصی آموزش داد؛

8.القای غیرمستقیم موضوعات تربیتی، مثل جوانمردی، گذشت و...؛

9.بررسی سلامت محیط ورزشی توسط مربّیان؛

10.ایجاد رقابت سالم به جای رقابت های ناسالم؛

11.شناسایی نخبگان ورزشی به منظور شکوفایی استعدادها؛

در مسجد ما:

با هماهنگی هایی که مسؤولین مرکز با سازمان های دیگر داشته اند اجازه ی استفاده از یک مجموعه ی ورزشی در صبح-های جمعه گرفته شده که این سالن پاتوق خوبی برای بچه های مسجد است.

ص :238

نمود. افزون بر اردوی انسجام که بلافاصله بعد از جذب افراد برگزار می گردد، مناسب است که در ابتدای اجرای هر دوره ی آموزشی و انتهای آن یک اردو برگزار کرد. این دو اردو غیر از اردوی مفصّل پایان سال است. به هر حال، مسؤول برگزاری اردوها باید تمام همّ و غم خود را صرف کند که با برنامه ریزی مناسب به طور مداوم در طول سال اردو برگزار شود.

به کارگیری نیرو:

برنامه ی اردویی در هر مجموعه نیازمند یک متولّی و مسؤول خاص است. انجام امور اجرایی اردوها یک کار ستادی است؛ یعنی لازم است تمام قسمت های مجموعه در آن سهیم باشند.

لوازم مورد نیاز:

1.تهیّه ی وسیله ی نقلیه مناسب؛

2.همراه داشتن وسایل بازی و ورزشی و امکانات اردویی (زیرانداز، فلاکس، وسایل پذیرایی یکبار مصرف و ...).

ظرافت ها و نکات کلیدی:

حضور روحانی مسجد و فعّالان فرهنگی در اردوها می تواند اثربخشی اردو را بالا ببرد.

چند نفر از افراد توجیه شده و آشنا با مسایل تربیتی و اخلاقی و مورد اطمینان می توانند به صورت نامحسوس رفتار دعوت شدگانی که برای اوّلین بار به مجموعه وارد شده اند را زیر نظر گرفته و در یک جمع بندی نسبت به پذیرش و یا رد نمودن افراد و چگونگی برخورد و تعامل با آنان و بهره گیری از قابلیت-ها و ظرفیت افراد در مقاطع بعدی تصمیم گیری نمایند.

ص :240

اردو ابزاری است که وقت برگزاری آن در تأثیرگذاریش مؤثّر است؛ بنابراین، ضروریست که اردوهای اوّل دوره و پایان دوره و سالانه را در وقت های تعیین شده برگزار نمود و از بدقولی در این موضوع به شدّت پرهیز کرد.

اردو بردن اعضا با رویکرد تربیتی یک سری ریز مهارت ها دارد که با برگزاری جلسات مشورتی با فعالان فرهنگی و طرح اهداف تربیتی می توان آن ریز مهارت ها را به صورت یک منشور اجرایی (باید و نبایدهای رفتاری افراد مجموعه در اردو) ارایه نمود تا فعالان فرهنگی خود را ملزم و متعهّد به اجرای آن بدانند.

البته در زمینه ی برگزاری اردوهای تربیتی کتاب هایی نیز نوشته شده است که می توان از آنها بهره گرفت.

در مسجد ما:

عزم عمومی فعالان فرهنگی در اردوی انسجام تنها معطوف آن است که یک نگرش و دید خوشایند در ذهن شرکت کنندگان ایجاد نمایند و به افزایش صمیمیت و همدلی آنان کمک کنند. (1)

ص :241

زمان بندی اجرایی:

نیمه ی دوم مهر و اوّل آبان بهترین زمان برای تبلیغ در مدارس است. برگزاری این جلسه خوب است با سالروز یک مناسبت مذهبی و یا ملّی همراه باشد؛ لذا لازم است دو هفته قبل از اجرای این برنامه با اداره ی آموزش و پرورش و مدیر مدرسه و یک هفته قبل از مراسم با سخنران و یا مداح نوجوان هماهنگی شود. هم چنین تهیّه ی کلیپ و تبلیغات مدرسه ای و برشورهای تبلیغاتی مرکز و فرم ثبت نام باید قبل از جلسه انجام شده باشد.

به کارگیری نیرو:

مشخّص شدن مسؤول اجرای این برنامه و به کارگیری چند نفر از افراد با روابط عمومی بالا برای برخورد صمیمی با بچه-ها و سخنرانی و برگزاری مسابقه و پذیرایی و پخش فرم ها و برشورهای تبلیغی در مدرسه.

لوازم مورد نیاز:

تهیّه ی برشور تبلیغی فعالیت های فرهنگی مسجد در قالب یک دعوت نامه ی امتیازی و تهیّه ی سؤالات و جوایز مسابقه و همراه داشتن دوربین عکاسی و وسایل پذیرایی.

ظرافت ها و نکات کلیدی:

هماهنگی با امام جماعت مدارس و تشریح برنامه های مسجد و استمداد از ایشان برای سوق دادن نخبگان مدرسه به مسجد و هماهنگی با معلّمین مدرسه برای انگیزه-دهی آنان به دانش آموزان از نکات کلیدی جذب است. لازم است برای جلب اعتماد مدیران مدارس ریز اجرای برنامه را برای آنان تشریح نمود. در اجرای مراسم

ص :243

می توان از ظرفیت شورای دانش آموزی و بسیج دانش آموزی و تشکّل های دیگر با هماهنگی رابط مسجد در مدرسه بهره گرفت. در روز اجرای مراسم حضور اعضای اجراکننده در زنگ تفریح بین دانش آموزان و صحبت های دوستانه و خودمانی خالی از لطف نیست. اگر برای تبلیغ در مدرسه ای سه جلسه برنامه ریزی نموده ایم شایسته است که در جلسه ی اوّل و دوم مسأله دعوت از دانش آموزان را مطرح نکرده و فقط به برگزاری مسابقه و اهدای جوایز بپردازیم و در جلسه ی سوم به پخش دعوت نامه اقدام نماییم. در ورود به مدارس، جذب نیروهای کیفی مهم است؛ برای این منظور، تقدیر از دانش آموزان با اخلاق و ممتاز و نخبه می-تواند به ما کمک کند. بهره گیری از شیوه های تبلیغات به روز و جذّاب نیز اهمیت زیادی دارد.

در مسجد ما:

هر ساله قبل از فرا رسیدن ایّام محرّم این برنامه با کیفیت مذکور اجرا می-شود. برای جذب شدگان چند روز قبل از مراسم دهه ی اوّل محرّم، جلسه ای برای واگذاری مسؤولیت به آنان و زمینه سازی برای شرکت در مراسم مخصوص نوجوانان برگزار می گردد.

ص :244

لوازم مورد نیاز:

اختصاص قسمتی از مسجد در زمان حضور پزشک، که می توان با پارتیشن های متحرّک و یا اتاقک پرده ای و گذاشتن یک میز وصندلی آن را مهیّا نمود.

ظرافت ها و نکات کلیدی:

مسؤول اجرای این برنامه می تواند از اعضای مجموعه برای شناسایی پزشکانی که مایل به همکاری با مسجد هستند بهره گیری نماید.

برای ایجاد تنوّع می توان از تخصّص های مختلف نیز استفاده نمود.

بعضی از مراکز درمانی خود مایل اند در راستای ترویج فرهنگ پیشگیری و یا مقابله با یک بیماری خاص به مناسبت-های مختلف در مراکز عمومی اطلاع رسانی داشته باشند، که مسؤول اجرای این برنامه می تواند با مراجعه به این مراکز هرچند وقت یک بار برنامه ی آموزشی آنان را در مسجد اجرا نماید.

آزمایش خون، تست فشار خون، و کنترل میزان قند نمازگزاران از جمله مواردی است که همگان مایل اند از آن مطّلع باشند. این موارد نیز می تواند در کنار این برنامه اجرا شود.

بایست توجّه داشت که وقت این برنامه طولانی نباشد و در هر جلسه بیش از یک و نیم ساعت طول نکشد تا انگیزه ی پزشکان در ادامه ی همکاری تحلیل نرود.

بعضی از تخصص ها نیازمند ابزارهای خاصی است (مانند چشم پزشکی) که در انتقال حداقل امکانات نیز باید هماهنگی لازم برای آن صورت پذیرد.

ص :246

برای مرکزی که می خواهد این برنامه را ماهانه اجرا نمایند هماهنگی و دعوت از پزشکان در طول سال کار مشکلی نخواهد بود؛ چراکه کافی است با شش پزشک ارتباط داشت و تنها لازم است که هر پزشک سالانه دو ساعت برای مسجد وقت اختصاص دهد.

برای اجرای این برنامه در واحد خواهران باید با پزشک خانم هماهنگ نمود.

در مسجد ما:

این برنامه هر چند وقت یک بار و عموماً در مناسبت های ملّی برگزار می-گردد.

ص :247

امکانات مورد نیاز:

1.ویترین برای نگه داری اقلام؛

2.اختصاص مکانی از مسجد برای ارایه ی محصولات.

ظرافت ها و نکات کلیدی:

1.نظر به این که خرید و فروش در فضای داخلی مسجد مکروه است بهتر است که این محل در محوطه ی بیرونی مسجد و یا در جنب مسجد قرار گیرد.

2.قرار دادن کتاب های مهم تربیتی و اخلاقی و کتاب های مورد نیاز دوره های آموزشی در این واحد.

3.پرهیز از ارایه ی کتب زرد و یا بازاری و نگاه صرفاً سودآور بودن به این واحد.

در مسجد ما:

اتاقی در محوطه ی مسجد به این موضوع اختصاص دارد که اقلام فرهنگی، انواع نرم افزار ها و سی دی های مذهبی و لوازم التحریر و... را توزیع می نماید.

ص :249

در پایان این فصل، افزون بر برنامه هایی که ذکر کردیم عناوین چند برنامه را با اشاره ای مختصر و گذرا می آوریم و تفصیل و برنامه ریزی اجرای آن را به فعالان فرهنگی مساجد واگذار می نماییم.

شریفه می فرماید: (یَبنَی ءَادَمَ خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ ...) یکی از برنامه های تعریف شده در مسجد هر هفته و یا ماهانه در یک شب خاص می تواند همراه آوردن مال و فرزند به مسجد باشد. در این برنامه درخواست می شود که والدین در هفته و یا ماه یک شب خاص فرزندان خود را نیم ساعت قبل از نماز با خود به مسجد بیاورند تا با هزینه ای که خود آنان برای خرید هدیه و یا جایزه به مسجد داده اند از طرف مسجد مورد تشویق قرار گیرند. مسؤولین برنامه باید در شب برگزاری مراسم، با اجرای برنامه ها و مسابقات متنوع در ایجاد گرایش و جذب بچه ها مؤثّر عمل نمایند.

مسجد اجرا نمود. این برنامه می تواند به یک پذیرایی مختصر نیز ختم شود.

ص :256

هیأت های مذهبی، فرصت های بسیار خوبی برای فعالیت های فرهنگی هستند.

در این بخش برآنیم تا برخی از الگوها و روش ها را معرفی کنیم که می توان از آن ها برای جذب جوانان و نوجوانان به سَمت معارف دینی و توسعه ی فرهنگ دین-مداری استفاده کرد. این الگوها در حاشیه ی فعالیت هیئت ها قابل استفاده است.

توجّه داشته باشیم که به دنبال آن نیستیم که شکل و قالب عزاداری را تغییر داده و یا نسبت به جایگزینی آن اقدام کنیم. مراسم عزاداری فرصت ارزشمندی است که در آن میلیون ها نفر به سمت هیأت های عزاداری گسیل می شوند. به قالب و الگوی هیأت رغبت خوبی نشان داده شده و از دوام و پایداری بالایی برخوردار است. در این جا برخی الگوها و روش ها را معرفی می کنیم که می تواند علاوه بر رونق بخشی به عزاداری، جوانان عزادار را در طول سال به مسجد و فعالیت های فرهنگی و مذهبی علاقه مند نگه داشته و موجبات تعمیق باورهای دینی ایشان را فراهم نماید. به عبارت دیگر، می خواهیم الگوی جامع هیأت را با حفظ هویّت خود، ولی در قالب فعالیت-های دیگر فرهنگی

ص :257

و مذهبی تعمیق بخشیده و بستر حضور و علاقه مندی بیشتر جوانان و نوجوانان را به مساجد و فعالیت های فرهنگی فراهم آوریم.

هدفی که در اینجا دنبال می شود مهارت افزایی فعّالان فرهنگی برای حُسن اجرای مراسم عزاداری برای بینش و معرفت افزایی نسبت به قیام ابا عبد الله الحسین7 است.

ضرورت اجرای این طرح این است که فضای محرّم و عزاداری عامل بسیار تأثیرگذاری در تقویت بنیه های اعتقادی و تحکیم پایه های مکتبی است و ریشه ای عمیق در جان و روح جامعه ی شیعی دارد. و نقش حُبّ اهل بیت: می تواند هم تأثیر آنی و هم تأثیر پایدار در تدّین و دینداری افراد به جای بگذارد؛ بنابراین، بهترین فرصت برای بهره برداری جهت تعمیق ایمان و باور دینی است.

در حال حاضر، مراسم عزاداری امام حسین7 با شور و اخلاص در حال اجرا است. برنامه ها و الگوهای پیشنهادی نیز می تواند در حُسن اجرای آن نقش آفرین بوده و آن را به یک بستر فراگیر برای فعالیت های فرهنگی تبدیل نماید.

داشتن برنامه ریزی منسجم و هدفمند و توجّه به تنوع در برنامه ها و مسؤولیت-دهی و تعلّق ایجاد نمودن بدون ظرفیت سازی در برنامه های عزاداری امری غیر ممکن خواهد بود. سلایق و نیازهای متفاوت می طلبد که برنامه های متفاوت و متناسبی را اریه نمود؛ برنامه هایی که با آمیختگی فضای احساسی _ عقلی محرّم می تواند بارقه ای از نور ایمان را تا عمق جان افراد روشن گرداند.

رویکرد این طرح، مهارت افزایی کار فرهنگی و رساندن افراد از شعار به شعور، از نماد به نموّ و نمود و از صعود به ثبوت است.

ص :258

مخاطب اصلی این طرح، فعالان فرهنگی و مسؤولین هیأت های مذهبی و مراکز فرهنگی هستند.

وضعیت فعلی هیأت های مذهبی، به ویژه در ایّام محرم، وضعیتی مبتنی بر تدبیر عمیق برای برگزاری مراسم با اهداف دقیق و شفاف نیست. عموم هیأت ها مراسمی اجرایی را تکرار می کنند و نوآوری، تنوّع، تکثّرگرایی برنامه ها، برگزاری جلسات مشورتی و اتاق های فکر در هر محلّه و مشخّص کردن اهداف و شیوه های رسیدن به آن، کمتر به چشم می خورد.

اگر بانیان جلسات مذهبی بدانند که رسانه ی غیر رسمی محرّم که از برنامه های مختلفی، همچون سخنرانی، مداحی، روضه خوانی و ... استفاده می کند، چه تأثیر عمیقی در تحکیم باورهای مخاطبین دارد، همّ و غمّ ایشان برای هرچه بهتر برگزارنمودن این مراسم بیشتر خواهد شد.

در رسانه های غیر رسمی، تمامی درگاه های گیرندگی معرفتی انسان به روی کسب معرفت و شناخت باز است و هیچ گونه مقاومتی در مقابل فرستنده ی پیام وجود ندارد.

عزادار حسین7 دعوت شده ی حسین7 است که امام با تدبیر خویش و ایجاد این سوژه-ی داغ داغ، حرارتی را در دل او ایجاد نموده است. آن لطف قدیم امام برای هدایت مردم و آن «قدیم الإحسان» بودن ایشان، عزاداران را نمک گیر خوان احسان ایشان نموده و بدین واسطه به مراسم عزایش کشانده است. آیا کم مهری به اهداف قیام نیست که برای وقت دعوت-شدگان امام، اهمیت قایل نشویم؟

امّا برای بهینه سازی این مراسم و استفاده ی حداکثری از آن باید از کجا شروع کنیم؟ پاسخ، روشن است:

ص :259

ابتدا باید راهبردهای کلّی هیأت را استخراج کرده و سپس مبتنی بر آن راهبردها، راهکارهای متناسب را پیدا نموده و با انجام آنها اهداف خود را پیاده سازیم.

راهبرد، مفهوم عامی است که یک روش کلّی را در بر می گیرد و می تواند در قالب راهکارها و شیوه های مختلف و در مناطق جغرافیایی متفاوت به اجرا در آید.

راهکار، روش های جزیی تری است که بر مبنای راهبردها تنظیم شده و نسبت به منطقه ی اجرا و مخاطبین و امکانات در دسترس، انتخاب شده و به اجرا در خواهد آمد.

از این رو، ابتدا برخی راهبردهای تعمیم الگوی توسعه ی فرهنگ دینی را که مبتنی بر برخی ویژگی های هیأت عزاداری است، مورد اشاره قرار می دهیم و در ادامه تعدادی از برنامه ها و شیوه ی اجرای آنها را بیان می داریم.

انجام فعالیت های فرهنگی نقش سازنده و برجسته ای داشته باشد؛ به گونه ای که خود را بخشی از فعالیت بداند، نه این-که تنها استفاده کننده و تماشاچی محسوب شود.

2_ التزام بخشی

یکی از ویژگی هایی که باعث می شود افراد گروه، عضویت خود را حفظ نمایند و نسبت به ادامه ی فعالیت مصرّ باشند این است که خود را ملتزم به گروه و اهداف آن بدانند. لذا می بایست فعالیت-ها به گونه ای تنظیم شود که جوان احساس کند حضورش در آن فعالیّت، نوعی التزام دینی، اخلاقی و اجتماعی دارد؛ همان گونه که شرکت کردن در هی_أت عزاداری در بین هنجارهای اجتماعی به نوعی فعالیت التزام آور تبدیل شده و هرکس احساس می کند نسب به آن مدیون است و باید با شرکت در آن، دین خود را ادا کند.

در صورتی که فعالیت فرهنگی التزام-آور باشد و افراد، خود را نسبت به آن مدیون بدانند، موجبات حضور مداوم افراد درآن به وجود خواهد آمد.

3_ مشارکت پذیری

یکی از ویژگی های هیأت در جذب جوانان، گروهی بودن و مشارکت پذیر بودن آن است. از این رو باید فعالیت-ها را به گونه ای تنظیم کرد که حس مشارکت پذیری و انجام فعالیت گروهی در جوان ادامه یابد. جوانی که تنها در یک دوره ی کوتاه در بستر هیأت در مسجد حاضر می شود. در صورتی که بخواهیم رابطه اش را ادامه دهد باید بسیاری از ویژگی های فعالیت جذب کننده ی او را مراعات نماییم تا همچنان در مسجد و فعالیت های فرهنگی و مذهبی آن شرکت کند.

ص :261

خود در مراسم عزاداری در مجموعه فعال تر گردند و زمینه سازی برای درک جو و فضای عزاداری از جمله ی ثمرات این برنامه است.

تشریح برنامه و شیوه ی اجرا:

مراسم سیاه پوشی باید با تبلیغات محلّی اطلاع رسانی شود. لازم است اهداف و انگیزه ی جلسه را برای سخنران جلسه بازگو کنیم و درخواست کنیم که سخنرانی جنبه ی احساسی داشته و پیرامون اهمیت خدمت به مجالس اهل بیت: باشد. لازم است قبل از مراسم سیاه پوشی نمادین، مداحی با رویکرد احساسی و محتوای ابراز عشق و ارادت به خاندان نبوّت صورت پذیرد. سپس درخواست شود که همگی در سیاه پوشی هیئت کمک نمایند. گذاشتن نوار و سی دی مداحی متناسب با جلسه در هنگام سیاه پوشی بر شور و احساس جلسه می افزاید.

زمان بندی اجرایی:

دو هفته قبل از محرّم تبلیغات محلّی و هماهنگی های لازم برای اجرای برنامه انجام شود، و یک هفته قبل از محرّم این مراسم اجرا گردد.

به کارگیری نیرو:

تعیین مسؤول برگزاری مراسم برای هماهنگی با سخنران و مداح جلسه و بهره-گیری از نیروها برای بیرون آوردن لوازم سیاه پوشی هیأت از انبارها و پذیرایی جلسه.

لوازم مورد نیاز:

لوازم سیاه پوشی هیأت و امکاناتی همچون نردبان، ریسمان، ریسه، میخ، سنجاق، لوازم برقی و ... .

ص :263

ظرافت ها و نکات کلیدی:

اصل مراسم جنبه ی نمادین دارد؛ لذا لازم نیست که در این جلسه حتماً سیاه پوشی به اتمام برسد، بلکه می تواند به عنوان شروع مراسم تلقّی گردد. فراهم نمودن طرح و قالب و چگونگی نصب پارچه و بنر و ... مطابق با طرح از پیش تعیین شده می تواند بهره گیری از جلسه را بیشتر نماید. ارتباط فعالان فرهنگی مسجد با کسانی که تازه به مجموعه آمده اند یا غربیه هستند باید جنبه ی جذبی داشته باشد و به واسطه ی مسؤولیت دهی و احترام و تکریم زمینه ی همکاری ایشان با مجموعه فراهم گردد. دعوت از پیرغلامان امام حسین7 و دعوت از نوجوانان بر تأثیر مراسم می-افزاید. لازم است با توجیه نوجوانان، آنان را نسبت به رعایت ادب و احترام و تکریم نسبت به خادمین اباعبدالله7 ترغیب نمود تا برخورد آنان موجب رنجش خاطر بزرگ ترها نگردد.

در مسجد ما:

هر ساله شور حسینی را می توان در چنین جلسه ای مشاهده نمود. دیدن پیر و جوان و جلوه های عزّت و احترام و طنین یاد اباعبدالله7 دل ها را متوجّه کربلا می-کند. در این مراسم، بوی محرّم به طور ملموس به مشام می رسد. جالب این که عده-ای که جذبه ی مراسم دیگر آنها را نمی گیرد، در چنین جلساتی تحت تأثیر قرار می گیرند: بر مشامم می رسد هر لحظه بوی کربلا .... .

ص :264

جذب را می توان در ایّام محرم و مراسم مهم و در شروع فصل تابستان در جلوی مسجد به مدت چند روز برپا نمود.

زمان بندی اجرایی:

غرفه باید همزمان با تمام شدن ایّام امتحانات مدارس و چند روز قبل از شروع مراسم بر پا گردد. تهیّه مکان و تدارک فضا آرایی مناسب درون غرفه نیز خود نیازمند برنامه ریزی است، ولی بهترین زمان برای شروع کار غرفه ایّام محرم دو ساعت قبل از برگزاری مراسم تا پایان مراسم است.

به کارگیری نیرو:

حضور چند نفر از نوجوانان مطلع و خوش برخورد و یک نفر از فعالان فرهنگی به عنوان مسؤول غرفه ضروری است. حضور روحانی و مسؤولین مجموعه نیز برای سرکشی مؤثّر است.

لوازم مورد نیاز:

1.داربست فلزی برای برپایی غرفه؛

2.لوازم صحنه آرایی درون غرفه؛

3.تهیّه ی برشور تبلیغاتی برای معرفی فعالیت های مرکز با هدف ایجاد انگیزه برای جذب؛

4.عکس ها و آلبوم های فعالیت های فرهنگی مرکز؛

5.میز و دفتر و فرم مشخصات اعضای جذب شده برای ثبت نام؛

6.مقداری اقلام فرهنگی برای فروش برای گرایش به بازدید؛

7.ایستگاه بلوتوث برای ارسال نرم افزار و فایل های مداحی.

ظرافت ها و نکات کلیدی:

برخورد همراه با احترام و تکریم و جذّاب بودن فضای غرفه و

ص :266

استفاده از آلبوم فعالیت های فرهنگی با عکس های دسته جمعی بچه ها، ثبت تلفن بچه ها و والدین ایشان و ارایه ی کارت ثبت نام موقت در ایجاد تعلّق به مجموعه و افزایش انگیزه ی شرکت در اردوی جذب می-تواند مؤثّر باشد.

در مسجد ما:

این غرفه در ایّام برگزاری مراسم دهه ی محرم و با پایان یافتن امتحانات نهایی مدارس در جلوی مسجد با عنوان «پاتوق» برپا می شود که فضای خوبی برای حضور بچه های مسجد است.

ص :267

به کارگیری نیرو:

لازم است یک نفر به طور ویژه در مرکز مسؤول این برنامه باشد. برگزاری برنامه نیز نیازمند کارهای ستادی است که مربّی و سایر اعضا می توانند در آن مشارکت داشته باشند.

لوازم مورد نیاز:

تهیّه ی لیست مشخصات افراد، تهیّه ی کارت و یا بازو نوشته برای انتظامات جلسه، و تهیّه ی فرم ارزیابی افراد برای مربّیان و ... .

ظرافت ها و نکات کلیدی:

در واقع مجموعه نیازی به خدمت افراد ندارد، امّا این برنامه برای جذب افراد و ایجاد تعلّق به مجموعه اهمیت فراوانی دارد.

یکی از بهترین روش های ایجاد اُنس افراد تازه وارد با اعضای مجموعه آن است که در کنار هر دو نفر از افراد تازه وارد یکی از اعضای مجموعه را به طور هدفمند قرار دهیم تا نقش همراه و هادی را برای جذب ایفا کند. در کنار این صمیمیت وتوجّه و محبّت است که شخص تصمیم می گیرد همکاری اش را تداوم بخشد یا به آن پایان دهد.

ثبت شماره ی تماس افراد و تحویل آن به مسؤول جذب مجموعه برای دعوت در سایر مراسم می تواند در جذب افراد مؤثّر باشد.

واگذاری مسؤولیت به افراد باید متناسب با سن، و توان و ظرفیت و ... افراد و در درجه ی اول مورد ذوق و علاقه ی شخص باشد و با اختیار آن مسؤولیت را بپذیرد. به هر حال، حضور فرد نباید اجباری باشد.

این برنامه اختصاص به ایّام محرم نداشته، بلکه می توان در تمامی برنامه-های پر شور از این سوژه برای جذب افراد بهره گرفت.

ص :269

زمان بندی اجرایی:

تهیّه ی تقویم اجرایی این برنامه در بازه ی زمانی یک ماهه با ذکر نام سخنران، عنوان سخنرانی و مکان برگزاری آن و یک روز قبل از برگزاری، تبلیغ برنامه با شیوه های مرسوم.

به کارگیری نیرو:

تعیین یک نفر از اعضا برای یادآوری به سخنران و هماهنگی موضوع سخنرانی و سؤالات محوری آن و همکاری دو الی سه نفر از اعضا برای تدارک و آماده سازی فضای سخنرانی و پذیرایی و تهیّه ی امکانات صوتی و یا آموزشی لازم است.

لوازم مورد نیاز:

سیستم صوتی و وسایل کمک آموزشی در صورت نیاز، و وسایل تبلیغی و ضبط سخنرانی های مهم و کیفی که قصد بهره-گیری فرهنگی از آن ها را داریم.

ظرافت ها و نکات کلیدی:

هنگام دعوت از سخنرانان مدعّو سیر موضوعات گفته شده و ریزموضوع جلسه به ایشان یادآوری شود تا از ارایه ی مطالب تکراری خودداری شود. داشتن سیر موضوعات برای سخنرانی می تواند در عمق بخشیدن مطالب تأثیر گذار باشد. کشف نیاز مجموعه و تنظیم سخنرانی متناسب با نیازهای افراد مجموعه بر تأثیرگذاری سخنرانی می افزاید. اهمیت دادن اعضا و فعالان فرهنگی به حضور در جلسه ی سخنرانی و اُبهت دهی و حفظ حرمت جلسه و تبلیغ و دعوت به جلسه به خصوص به صورت چهره به چهره و شخصی می تواند در گرایش و اقبال دیگران به سخنرانی تأثیرگذار باشد.

ص :271

در مسجد ما:

هر سه شنبه بعد از نماز مغرب و عشا امام جماعت سخنرانی می فرمایند.

ص :272

زمان بندی اجرایی:

حداقل یک ماه قبل از ایّام محرّم باید با مشاورین هماهنگی لازم انجام گیرد و برایشان برنامه و اهداف آن تشریح گردد. یک هفته قبل از برگزاری مراسم، فضا و امکانات این برنامه آماده گردد.

به کارگیری نیرو:

مسؤول برنامه مشاوره باید برای تبلیغ برنامه و هماهنگی با مشاورین و دعوت از ایشان و ایّاب و ذهاب و پذیرایی و نظم دهی به مرکز مشاوره و نظرسنجی از برگزاری این برنامه نیروهایی متناسب به کار گیرد.

لوازم مورد نیاز:

لوازم تبلیغات، تهیّه ی مکانی برای این کار و تهیّه ی میز و صندلی، دستگاه رایانه برای بهره گیری از نرم افزارهای مشاوره ای و جایگاهی برای معرفی کتاب-ها و یا بروشورهای تربیتی و محصولات فرهنگی مرتبط با این برنامه.

ظرافت ها و نکات کلیدی:

-در صورت امکان برای مراجعه ی برادران از مشاور آقا و برای شرکت کنندگان خواهر از مشاورین خانم استفاده شود.

-با توجّه به حساسیت امر، مشاورین باید صاحب مدرک مشاوره و دارای رویکرد دینی باشند.

-ترغیب افراد توسط سخنرانان و به صورت غیر رسمی و غیر مستقیم می تواند بر اهمیت مشاوره تأثیرگذار باشد.

-مناسب بودن اخلاق و منش مشاور و مسؤولین این برنامه می تواند بر اعتماد مخاطبین به مجموعه بیفزاید.

ص :274

در مسجد ما:

یکی از اعضا، مسؤول این واحد است و با هماهنگی های لازم هر ماه یک جلسه ی مشاوره با عنوان مشخّص برگزار می کند. این برنامه با اطلاع رسانی و تهیّه ی مقدّمات لازم و با همکاری عده ای از دوستان اجرا می گردد.

ص :275

به کارگیری نیرو:

بهره گیری از کارشناسان پاسخ گویی حوزه های علمیه، سازمان تبلیغات و دفتر تبلیغات اسلامی و اساتید فن و نیروی اجرایی برای انجام تبلیغات و تدارکات و نظم دهی به مراجعه کنندگان و امور نرم افزارها و کتاب های پرسش و پاسخ.

لوازم مورد نیاز:

داشتن چند دستگاه رایانه و چاپگر.

نرم افزارهای پاسخگویی (پرسمان، پاسخگو، پرسجو، راهی به سوی حقیقت، و نرم افزارهایی پیرامون امام حسین7 و ...)

معرفی و عرضه ی کتاب های پرسش وپاسخ (همچون رساله های عملیه، مجموعه کتاب-های پرسش و پاسخ دانشجویی (پرسمان)، پرسمان های قرآنی و پرسمان ویژه ی محرّم و ...).

ظرافت ها و نکات کلیدی:

پاسخگویی باید فقط توسط کارشناسان به صورت دقیق و شفاف صورت گیرد.

مراکز پاسخگویی (همچون پاسخگویی ملّی09640) معرفی گردد.

برای پاسخگویی به سؤالات خانم ها از کارشناسان خانم استفاده گردد.

امانت داری و رازداری مسؤول پاسخ گویی مورد توجّه باشد.

در مسجد ما:

یک نفر مسؤول واحد پاسخ گویی است و هر دو هفته یک بار باید سؤالاتی را که در صندوق با کد خاص انداخته شده جمع آوری نموده و با هماهنگی امام جماعت مسجد و کارشناسان پاسخ گویی شهر

ص :277

جواب سؤالات را آماده و بر اساس کد اعلام کند این واحد چون دائماً با سؤالات مسجد آشنا است، هرچند وقت یک بار اقدام به برگزاری جلسات پرسش و پاسخ با موضوعات اولویت دار می نماید.

ص :278

لوازم مورد نیاز:

تهیّه ی منابع مطالعاتی اعم از کتاب، سی دی و جزوه و دستگاه رایانه و چاپگر و برگه ی کپی.

ظرافت ها و نکات کلیدی:

نظارت بر محتوای نشریه از اهمیت خاصی برخوردار است. یک مطلب نابجا می تواند اعتبار کل مجموعه را خدشه دار نماید؛ لذا نظارت بر متن نهایی توسط روحانی مسجد و مسؤول مرکز و فعالان فرهنگی لازم است. عناوین انتخابی در جلسات مشورتی قبل از محرّم مورد بررسی قرار گیرد. هماهنگی عناوین سخنرانی و شعار سال هیأت و تطابق با مقتضیات سیاسی و اجتماعی فرهنگی آن سال می تواند در اثربخشی و تأثیر نشریه مؤثّر باشد. طراحی قالب نشریه باید جالب، جذاب و همراه با ابتکار باشد. با توجّه به حجم کم نشریه، پرداختن به یک ریز موضوع می-تواند اثرگذاری آن را بیشتر نماید. با برنامه ریزی و مشخّص نمودن عنوان برای نشریه و دادن سیر وافق وچشم انداز یک ساله می توان این برنامه را به صورت ماهانه یا گاهنامه در طول سال نیز منتشر نمود.

در مسجد ما:

نشریه توانسته است به عنوان یک کار فرهنگی علمی، باعث هویّت و اعتباربخشی به نویسندگان نوجوان مقالات گردد و به واسطه ی همین برنامه چندین برنامه ی مهم فرهنگی همچون شیوه های تهیّه ی نشریه ی فرهنگی و نشریه ی دیواری و آموزش روزنامه نگاری و تهیّه ی مقالات و ... در طول سال اجرا گردد که جاذبه های خاص خود را داراست.

ص :280

زمان بندی اجرایی:

برای برنامه ی قطعه خوانی لازم است که متن های احساسی مستند یک هفته قبل از مراسم تهیّه ی گردد تا مجری بتواند با تمرین و تکرار آنها تسلّط کافی بر متن پیدا نماید. هماهنگی با مداحان و مقتل خوانان نیز قطعاً زمان بر خواهد بود که باید برای آن برنامه ریزی نمود.

به کارگیری نیرو:

تعیین مسؤول برنامه برای اهتمام ورزیدن به این موضوع و هماهنگی های لازم و تعیین افرادی برای قطعه خوانی های ادبی در ایّام محرّم و صفر و فاطمیه.

لوازم مورد نیاز:

-تهیّه ی منابع و کُتب.

-تهیّه و تکثیر متن قطعه های ادبی مراثی

ظرافت ها و نکات کلیدی:

مصیبت خوانی ابزاری برای احساس هم دردی با اهل بیت: و القای روحیه ی جانفدایی برای دین خداست که باید ضمن داشتن سوز و گداز تفکر برانگیز و تحرک آفرین باشد. روضه می شنویم تا درد دینداریمان زیاد گردد، تا آرام نگیریم و کاری انجام دهیم. مستندخوانی و جلوگیری از ترویج خرافات و تحریفات از اهمیت خاصی برخوردار است که مسؤولین فرهنگی باید آن را رصد نمایند. برای رسیدن به هدف مقدّس فقط از ابزار مقدّس می توان بهره گرفت؛ لذا مداحی و یا روضه خوانی ها باید مستند باشد. پرورش مداح حرفه ای و روضه خوان و ... می تواند خود به عنوان یک برنامه در مجموعه دنبال شود.

ص :282

در مسجد ما:

علاوه بر روضه خوانی توسط سخنران های محترم، درحین برنامه ی مداحی نیز روضه خوانی مفصّل برگزار می شود. قطعه خوانی ادبی نیز قبل از مراسم سخنرانی انجام می پذیرد.

ص :283

به کارگیری نیرو:

تعیین مسؤول برنامه و همکاری چند نفر از اعضا برای دعوت نمودن سخنران و مداح و تدارکات جلسه و پذیرایی و همکاری واحد خواهران برای مدیریت و نظم دهی به جلسه لازم است.

لوازم مورد نیاز:

مراسم باید در حسینیه و یا سالنی غیر مسجد برگزار گردد. تهیّه ی بنر یا پارچه های تبلیغاتی برای اطلاع رسانی، سیستم صوتی و ... نیز از دیگر مواردی است که باید آماده شود.

ظرافت ها و نکات کلیدی:

توجّه به روح معنوی در اجرای مراسم و محور بودن توسّل به اهل بیت: اولویت نخست این برنامه است.

لازم است اهداف جلسه را با سخنران و مداح در میان گذاشت.

در این جلسه می توان ضرورت جهت دهی نذورات را به فعالیت های فرهنگی مسجد تشریح نمود.

برنامه ریزی برای سهولت رفت و آمد عزاداران و پارک وسایل نقلیه نیز لازم است.

در مسجد ما:

این مراسم در ششم محرّم با هماهنگی قبلی و در سالن ورزشی محل برگزار می گردد. شور معنوی و فضای عشق و دلدادگی به اهل بیت: بزرگ ترین نمود این جلسه است.

ص :285

ظرافت ها و نکات کلیدی:

در انتخاب شعارها و پیام ها، اولویت-های فرهنگی لحاظ شود. پیام ها رسا، کوتاه و پرمغز باشند. از بهره گیری از احادیث غافل نشویم. موضوعاتی همچون: نماز، امام زمان(عج)، ولایت، حجاب و حیا، بندگی و عبودیت، حفظ نظام اسلامی، امر به معروف و نهی از منکر می-تواند سوژه های خوبی برای موضوع پیام باشد. بنده در چند هیأت جملاتی این چنین دیدم: رضای خدا در رضای والدین؛ چادر یادگار فاطمه3؛ حفظ نظام از اوجب واجبات است؛ مصلح باید خود صالح باشد؛ هیأت حیّ علی الصّلوه؛ برای فرج امام زمان همگی دعا کنیم؛ پیروان شهدا؛ نگاه، تیری از تیرهای شیطان و ... .

در مسجد ما:

علاوه بر درج پیام های اخلاقی در قاب-های مخصوص و نهادن آنها در فضای داخلی مسجد و تعویض دائم پیام ها، در مناسبت-ها نیز چند پیام در ورودی محل برگزاری مراسم و اطراف خیمه ی عزاداری نصب می شود.

ص :287

لوازم مورد نیاز:

وسایل تزئین و طراحی فضای مهد، همچون صندلی پلاستیکی، تابلو، ویدیوپروژکشن، میز و یا تریبون، وسایل اسباب بازی برای کودکان زیر سه سال، برگه ی نقاشی و یا پارچه و بوم و لوازم نقاشی و جوایز و تغذیه برای پذیرایی، لازم و ضروری است.

ظرافت ها و نکات کلیدی:

طراحی فضای مهد باید متناسب با ذوق کودکان باشد. برای نقاشی و قصه گویی و مسابقه می توان در هر شب یک محور یا موضوع را مشخّص و مطرح نمود. موضوعات باید بیانگر اهداف قیام امام و آشنایی با ولایت و فضایل امام، اُنس با مسجد، امر به معروف و ... باشد. داشتن قالب در اجرای برنامه لازم است؛ به طور مثال هر شب هم خوانی سور قصار و اجرای سرود یا تواشیح، اجرای برنامه توسط کارشناس کودک، قصه گویی، مداحی، نمایش فیلم و یا کارتن و مسابقه اجرا گردد. در هنگام پذیرش کودکان، ثبت شماره های تلفن همراه والدین و ارایه ی شماره ی کد کودکان لازم است. مقطع سنی پیشنهادی کودکان 4 تا 10 سال است. استفاده از نذورات برای کودکان باید متناسب با ذائقه ی ایشان برنامه ریزی گردد.

در مسجد ما:

این برنامه توانسته است حداقل ده نفراز نوجوانان وجوانان را به خود مشغول نموده و آرامش جلسه ی بزرگسالان را نیز تضمین نماید.

ص :289

سه نفر برای تهیّه ی فرم ها و تکثیر و توزیع و جمع آوری و برگزاری نمایشگاه و خرید جوایز و تقدیر از برگزیدگان، می توان این برنامه را اجرا نمود.

لوازم مورد نیاز:

تهیّه ی فرم، برگه یا بنر تبلیغاتی، آماده نمودن فضایی برای نمایشگاه (مثل حیاط مسجد یا داخل حسینیه) و زونکنی برای بایگانی و نمونه کار آرشیوی.

ظرافت ها و نکات کلیدی:

-این برنامه می تواند ظرفیتی برای جذب کودکان به برنامه های مسجد یا هیأت باشد.

-عنوان مسابقه می تواند متناسب با شعارها یا پیام های مهم عاشورایی باشد.

در مسجد ما:

هرگاه جملات کودکانه در کنار نقاشی های بچه را بر دیوار مسجد می بینیم، به عمق باور دینی و صدق و صفای اعتقاد کودکان می توان پی برد. و دیدن صحنه-هایی که بازدیدکنندگان اشک هایشان را از گوشه ی چشمان پاک می کنند کار دشواری نیست.

ص :291

ظرافت ها و نکات کلیدی:

پخش موسیقی لهوی وغنایی حرام بوده و حرمت پخش آن در مساجد و حسینه ها بیشتر خواهد بود؛ لذا نظارت بر آهنگ ها و تصاویر و تأیید آن توسط فعالان فرهنگی مرکز، به ویژه روحانی مسجد امری ضروری است. در مراسمی که چند شب ادامه دارد برای هر شب یک عنوان و محتوا ارایه شود. حجم کلیپ های تولیدی از تعداد جلسات بیشتر باشد تا قدرت انتخاب بیشتری برای پخش وجود داشته باشد. حجم زمانی هر کلیپ بهتر است از 4 دقیقه بیشتر نباشد. تناسب موضوعات سخنرانی یا عناوین برنامه ها با کلیپ-ها در خور توجّه است، عنوان مسجد، هیئت، مرکز فرهنگی و یا پدید آوران، در کنار کلیپ درج شود.

در مسجد ما:

مسؤول واحد صوتی - تصویری برای مراسم مختلف از برخی از اعضا درخواست ساخت کلیپ می کند. ساخت کلیپ به طور معمول در این واحد و با همکاری دوستان صورت می گیرد. مجموعه تولیدات هم با اسم تهیه کنندگان آرشیو می شود و در بسیاری از موارد برای مراکز فرهنگی دیگر قابل استفاده بوده است.

ص :293

مسؤولیت ظهور عکس ها و نگه داری و آلبوم کردن و بر پایی نمایشگاه نیز به آنها داده شود.

لوازم مورد نیاز:

دوربین عکاسی (ترجیحاً دیجیتالی)، تهیّه ی آلبوم، تابلو یا بُرد و یا فضایی برای به نمایش گذاشتن عکس ها.

ظرافت ها و نکات کلیدی:

توجّه به عکاسی هدفمند، یعنی محوریت دادن به مضامین عاشورایی از نکات لازم-الاجرا است. آنچه که مهم است این است که عکس ها در آینده بیانگر یک پیام باشند، پیام عشق به اهل بیت:. همچنین تأکید بر محوریت داشتن روحانی در هیئت، اخلاص، ایثار و... . با توجّه به محدودیت و محذورات خاص، این برنامه فقط در واحد برادران قابل اجرا است.

در مسجد ما:

مرور خاطرات اجرای برنامه ها و بازدید از آلبوم ها و نمایشگاه های عکس حس خوشایندی برای بازدیدکنندگان ایجاد می کند که همیشه منجر به درخواست ظهور عکس های دست جمعی می گردد.

ص :295

تشریح برنامه و شیوه ی اجرا:

بعد از تهیّه ی لیست خادمان و تهیّه ی لوح سپاس و تقدیر، در یک جلسه با حضور جمعیت نمازگزار از خادمان تقدیر و تجلیل به عمل می آید.

زمان بندی اجرایی:

ده روز قبل از محرّم قاب و لوح سپاس آماده می شود و چند روز پس از برگزاری مراسم و ثبت اسامی مراسم تجلیل صورت می گیرد.

به کارگیری نیرو:

یک نفر به عنوان مسؤول برای پیگیری و برنامه ریزی و انتخاب پوستر و قاب و تهیّه ی متن در نظر گرفته می شود. برای سهولت در امور می توان از دو الی سه نفر از جوانان هیئت نیز استفاده نمود.

لوازم مورد نیاز:

تهیّه ی پوستر و متن لوح تقدیر و قاب مناسب یا تهیّه ی تندیس منقوش به اسماء مرتبط با اباعبدالله الحسین7.

ظرافت ها و نکات کلیدی:

در آغاز جلسه لازم است از عموم مردم و همه ی کسانی که قبول زحمت نموده اند تشکر لسانی نمود. همچنین باید همگان را به این نکته توجّه داد که این مراسم نمادین است و به رسم سپاس از همه ی خادمان حسین7 و انجام وظیفه، تنها چند نفر انتخاب شده اند. علاوه بر روحانیون مدعو و مداحان، بهتر است بیشتر برگزیدگان از قشر نوجوان باشند. لازم است که تقدیر جنبه ی مادی و مالی نداشته باشد؛ لذا تقدیر با لوح و سکه و یا وجه نقد اصلاً مد نظر نیست. لوح سپاس اگر از طرح های گرافیکی منقوش به اسم مبارک ابا عبدالله7 و یا

ص :297

تصاویری از صحن و سرای حرم ایشان باشد بهتر خواهد بود، خود لوح و قاب باید وزین و شکیل و درخور سپاس و تقدیر از خادم الحسین7 باشد. تاریخ و نام هیئت در حاشیه ی لوح قید و لحاظ گردد. اهدای لوح سپاس در جلسه ای با حضور جمعیت نمازگزار و با تشریفات خاص همچون اهدای لوح به دست امام جماعت مسجد می تواند تأثیرگذارتر باشد.

البته برای انتخاب پیرغلامان باید دقت های لازم صورت گیرد تا صرفاً موجبات تجلیل از افرادی که مشهورند و بی توجهی نسبت به خادمان گمنام نشوند. ضمن این-که می بایست ملاک هایی برای انتخاب افراد در نظر گرفت. برخی از این ملاک-ها عبارت است از سن بیشتر، سابقه ی بیشتر خدمت، مقبولیت بیشتر در بین مردم، شور اخلاص، تواضع و فروتنی، تلاش و پشت کار، همت بلند و ... .

بدیهی است برای انتخاب خادمان مشورت با بزرگان محله و بررسی شخصیت افراد امری ضروری است. به ویژه این که گاهی در بعضی از محله ها بین ریش سفیدان اختلاف های جزیی وجود دارد که ممکن است با مطرح ساختن یکی و بی توجهی به فرد دیگر اختلاف شعله ور می شود.

تجلیل از جوانان فعّال

جوانی که با خلوص نیّت و همت و پشتکار فراوان در مراسمات عزای امام حسین7 شرکت کرده و خدمت می کنند باید مورد تقدیر و تجلیل قرار گیرند.

ص :298

کودکان مشارکت کننده

تجلیل از کوچک ترین فردی که می تواند زیارت عاشورا را بدون غلط بخواند یا حفظ باشد.

خادمان گمنام از جمله طباخ و آشپز که در مکانی غیر از مکان عزاداری مشغول طبخ غذا هستند و ...

این برنامه در واحد خواهران نیز قابل اجرا است.

در مسجد ما:

هر ساله سه روز بعد از اتمام دهه ی محرّم، بعد از نماز مغرب و عشا این مراسم با شرایطی که ذکر شد برگزار می-گردد.

ص :299

در انتها به اجرای چند برنامه ی دیگر ویژه ی ایّام محرم اشاره می کنیم:

ایشان ابراز داشته و با آن حضرت عهد و پیمان بستند که تا آخرین لحظه ایشان را یاری نمایند.

این واقعه ی تاریخی می تواند در قالب الگویی همه ساله در شب عاشورا در مساجد بازگویی شود.

مبلّغ یا مدّاح می تواند در تاریکی شب و پس از این که فضای معنوی خاصی به وجود آمد این صحنه را بازگویی نماید.

می توان به گونه ای برنامه ریزی کرد که چند نفر از میان جمعیت جملاتی شبیه جملات یاران امام حسین7را بر زبان جاری کرده و حال و هوای جلسه را معنوی تر سازند.

سپس در حالتی معنوی و مناسب مبلّغ می تواند جملاتی را که از پیش تنظیم نموده است بلند بخواند و از همگی بخواهد با تکرار آنها با امام حسین7 و امام زمان خود حضرت حجة ابن الحسن العسکری (عجّل الله فرجه) تجدید میثاق نمایند.

به طور مثال: «ای حجّت خدا! با تو عهد می بندیم با تمام وجود برای اعتلای کلمه ی الله تلاش کنیم و تا پای جان در برابر ظالمان بایستیم.»

«ای مولای من! هرگز تو را تنها نخواهم گذاشت و هیچ چیزی حتی شهادت و مردن هم نمی تواند بین ما و شما جدایی بیندازد.»

ای آقای من! اگر چه بسیاری از انسان ها با تو مهربان نیستند و در اطاعت از تو کوتاهی می کنند، در این شب با عظمت عهد می بندیم تو را دوست بداریم و در اطاعتت کوتاهی نکنیم.» ای حجت خدا! اگر هفتاد بار هم در رکاب شما کشته شویم و بدنمان در آتش، خاکستر شود باز هم حاضر نیستیم شما را تنها بگذاریم و...»

شایسته است که این جملات را مداح یا مبلّغ قرائت کرده و مردم

ص :302

نیز آن را تکرار نمایند. این امر باعث می شود هر کس از درون خویش با مولای خود احساس نزدیکی بیشتری نموده و با او عهد بسته و سعی کند نسبت به آن پایبند باشد. بدیهی است اجرای این الگو در تاریکی شب و در حالتی که همه در حال معنوی خود به سر می برند تأثیر بیشتری دارد.