بر زمین کربلا بارید و رفت لاله در ویرانه ها کارید و رفت

دشمنان چون ریگ صحرا لا تُعَددوستان او به یزدان هم عدد

سرّ ابراهیم و اسماعیل بودیعنی آن اجمال را تفصیل بود

تا قیامت قطع استبداد کردموج خون او چمن ایجاد کرد

عزم او چون کوهساران استوارپایدار و تند سیر و کامکار

خون او تفسیر هر اسرار کردملّت خوابیده را بیدار کرد

نقش الاّ اللّه بر صحرا نوشت سطر عنوان نجات ما نوشت

رمز قرآن از حسین آموختیم ز آتش او شعله ها اندوختیم

تار ما از زخمه اش لرزان هنوزتازه از تکبیر او ایمان هنوز

ای صبا ای پیک دورافتادگان اشک ما بر خاک پاک او رسان (1) 

ص: 2

جاذبه آن حقیقت بزرگ و آن شهید جاودانه، تنها در سرزمینهای اسلامی محصور نماند؛ بلکه در آن سوی جغرافیای کره خاکی، یعنی مغرب زمین نیزه دلهای بیدار و جانهای مشتاق را مسحور خویش ساخت و زبانشان را به ستایش از خویش گویا کرد؛ برای نمونه «ارمان رنو» فرانسوی در رثای آن حضرت و یارانش چنین می گوید:

«حسین `علیه السلام ` پس از پدر و برادر که آن دو نیز در راه خدا شهید شدند - به زیر چکمه استبداد جان داد. یارانش هفتاد و دو تن بودند. و دشمنانش ده هزار؛ و او همسر و فرزندانش را در پسِ تپّه ای پناه داده بود. از آسمان آتش می بارید و زمین سوزان بود. مردان، تشنه افتخار بودند و کودکان تشنه آب. سرانجام، حسین `علیه السلام ` که همه یاران و فرزندانش را از دست داده بود، خود نیز با پیکری خونین و چاک چاک بر زمین افتاد. از آن پس، هر شامگاه، آسمان خون می گرید و وحوش کوه و صحرا نالان اند و من بر آن رادمردانی که آن روزها در صحرای کربلا و در راه عشق بی پایان به خدا، زندگی و هستی خود را از دست دادند، رشک می برم و غبطه می خورم.» (1) 

مقاله حاضر، مروری است بر برخی آموزه های متعالی مکتب عاشورا در زمینه های اخلاقی، عرفانی، فرهنگی، اقتصادی و خانوادگی که به صورت هشت سخنرانی کوتاه، تهیه و تنظیم شده است.

ص: 3

به تعبیر استاد شهید مرتضی مطهری: «انسان وقتی که می خواهد نماز بخواند، به راستی می خواهد خود را یک انسان واقعی بکند و بنمایاند؛ زیرا یک انسان واقعی، آن کس است که اوّلاً: حقوق اجتماعی را محترم بشمارد و نمازگزار، اوّل چیزی که توجه دارد این است که آب وضو و محلّ وضو و لباس و مکان او غصبی نباشد، و ثانیاً: یک انسان واقعی، وقت شناس و اهل انضباط است، و نمازگزار در پنج وقت یا سه وقت، همیشه خود را حاضر می دارد، و ثالثاً: نمازگزار قبله شناس است، می داند به کدام سو متوجه شود.

قبله او جایی است که آنجا به دست ابراهیم بنا شده است نه با دست ستمگر و دزد؛ جایی است که آنجا مظهر فرهنگ و معارف دین است، نه مثلاً لندن و یا واشینگتن و یا مسکو، و رابعاً: نمازگزار خود را از آلودگیها و نجاستها پاکیزه نگه می دارد، و خامساً: احساسات و غرایز خود را کنترل می کند، و برای مدتی نه می خورد و نه می خوابد و نه می گرید و نه می خندد و نه به این طرف و آن طرف متوجه می شود، و سادساً: عالی ترین اذکار، مانند تکبیر و تسبیح و تحمید را تکرار می کند.

پیغمبران دو هدف داشته اند: یکی کشاندن قلبها و روحها به عالم بالا همان گونه که در قرآن کریم می خوانیم: «یأَیهَا النَّبِیُّ إِنَّآ أَرْسَلْنَکَ شَهِدًا وَ مُبَشِّرًا وَ نَذِیرًا * وَ دَاعِیا إِلَی اللَّهِ بِإِذْنِهِ ی»؛ (1)  «ای پیامبر! ما تو را فرستادیم تا شاهد و بشارت دهنده و بیم دهنده باشی و به اذن حق، خلق را به سوی خدا دعوت کنی.» و دیگری برقرار کردن عدالت در اجتماع که می فرماید: «لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَینَتِ وَ أَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَبَ وَ الْمِیزَانَ لِیقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ»؛ (2)  «همانا ما پیامبران را با ادّله و معجزات `به سوی خلق` فرستادیم و برایشان کتاب و میزان (عدل) نازل کردیم تا مردم به راستی و عدالت گرایند.» نماز هم به هدف اولی پیامبران کمک می کند و هم به هدف دوّمی. نماز که مذکّر ایمان است، پشتوانه عدالت اجتماعی و اصل مساوات و رعایت حقوق اجتماعی نیز می باشد و سرّ موفقیت اسلام، این است که عدالت و عبادت را به هم توأم کرده است.» (3) 

ص: 5

نکته پایانی و قابل توجه در باره این فریضه آنکه، نماز پیش از آنکه ذکر بنده از خداوند باشد، یادکرد خدا از بنده خویش است. نخست، این خداوند است که به یاد بنده اش می افتد و آن گاه بنده او بر اثر این توجه پروردگار، به یاد خداوند توفیق می یابد.

پس اقامه نماز راستین، نشانه کشش پروردگار به بنده خویش و ترک آن، علامت نبود محبت خداوند به بنده اش است. به تعبیر زیبای حافظ:

تا که از جانب معشوقه نباشد کششی کوشش عاشق بیچاره به جایی نرسد (1) 

حقیقت یادشده در تفسیر مجمع البیان، ذیل آیه شریفه «إِنَّ الصَّلَوةَ تَنْهَی عَنِ الْفَحْشَآءِ وَ الْمُنکَرِ وَ لَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبَرُ»؛ (2)  «همانا نماز از کار زشت و ناپسند باز می دارد، و قطعاً یاد خدا بالاتر است.» این گونه آمده است: «وَلَذِکْرُ اللّه اکبر؛ یعنی خدا با ارزانی داشتن رحمت خویش بر شما، پیش از فرمانبرداری شما از او یادتان می کند. و این یاد خدا از شما، بزرگ تر است از یاد شما از او.» (3) 

نماز شب عاشورا

ص: 6

راوی می گوید:

«وَلَمَّا رَأیَ الْحُسَینُ حِرْصَ الْقَوْمِ عَلَی تَعْجِیلِ الْقِتَالِ وَ قِلَّةِ انْتِفَاعِهِمْ بِمَواعِظِ الْفِعَالِ وَ الْمَقَالِ، قَالَ لِاَخِیهِ الْعَبَّاسِ علیه السلام: «اِنِ اسْتَطَعْتَ اَنْ تَصْرِفَهُمْ عَنَّا فِی هَذَا الْیوْمِ فَافْعَلْ، لَعَلَّنَا نُصَلِّی لِرَبِّنَا فِی هَذِهِ اللَّیلَةِ فَاِنَّهُ یعْلَمُ اِنِّی اُحِبُّ الصَّلاَةَ لَهُ وَ تِلاَوَةَ کِتَابِهِ؛ (1)  چون حسین علیه السلام دید که `در روز تاسوعا سپاه ابن زیاد` در شروع جنگ، بسیار عجله و شتاب دارند، و موعظه و نصیحت گفتاری و عملی در آنان اثر نمی گذارد، به برادرش عباس علیه السلام فرمود: اگر می توانی این سپاه را امروز از ما منصرف کنی، این کار را بکن! تا یک امشب را به نماز بپردازیم؛ زیرا خدا می داند که من به نماز و تلاوت قرآن علاقه دارم.»

سپس راوی چنین ادامه می دهد: «عباس آمد و درخواست امام حسین علیه السلام را با آنان در میان گذاشت عمر بن سعد سکوت کرد و گویا مایل نبود در جنگ، تأخیری رخ دهد. عمر بن حجّاج زبیدی گفت: «به خدا قسم! اگر هر کس دیگری چنین درخواستی می کرد، می پذیرفتیم. چگونه از حسین علیه السلام نپذیریم، و حال آنکه او از آل محمّد است.»

ص: 7

پس قبول کردند و جنگ، یک روز به تأخیر افتاد. راوی می گوید: «وَباتَ الْحُسَینُ علیه السلام وَ اَصْحَابُهُ تِلْکَ اللَّیلَةِ، وَلَهُمْ دَوِیٌّ کَدَوِیِّ النَّحْلِ مَا بَینَ رَاکِعٍ وَ سَاجِدٍ وَ قَاعِدٍ؛ (1)  حسین علیه السلام و یارانش آن شب را در حالی که زمزمه ای چون زمزمه زنبور عسل، `بر اثر دعا و نیایش` داشتند، در رکوع و سجود و در حال نشسته به صبح رسانیدند.»

روضه

آخرین نماز امام حسین علیه السلام در روز عاشورا اتفاق افتاد. چون وقت نماز ظهر فرا رسید، مردی از یاران آن حضرت به نام «ابو ثمامه صیداوی» به آن حضرت عرض کرد: «ای ابا عبد اللّه! جانم به فدایت! این گروه به ما نزدیک شده اند و به خدا سوگند که پیش از تو، من باید کشته شوم و دوست دارم چون خدا را ملاقات می کنم با تو نماز خوانده باشم.» امام حسین علیه السلام سر به سوی آسمان برداشت و فرمود: «نماز را تذکّر دادی، خدای تو را از نمازگزاران قرار دهد.» آن گاه امام حسین علیه السلام زهیر بن قین و سعید بن عبد اللّه را گفت در جلوی آن حضرت بایستند تا او نماز ظهر بگذارد، پس امام علیه السلام با نیمی از یارانش نماز خوف به جای آوردند.» (2) 

خوشا آنان که اللّه یارشان بی که حمد و قل هو اللّه کارشان بی

خوشا آنان که دایم در نمازندبهشت جاودان بازارشان بی (3) 

ص: 8

نمونه ای از خیرخواهی را حتی برای کینه توزان و کج اندیشان، در سوره مبارکه یس می خوانیم؛ آنجا که یکی از پیروان راستین پیامبران در میان مردم آمد و آنها را به پیروی از انبیا و پرستش پروردگار دعوت فرمود و بر این دعوت خویش، برهان نیز اقامه کرد؛ اما آنان در برابر این خیرخواهی، وی را به شهادت رساندند و به خیال خود، او را از سر راهشان برداشتند.» (1) 

در اینجا قرآن کریم، اوج خیرخواهی این پیرو راستین پیامبر را آن گاه که کشته شد و به عالَم برزخ و بهشت وارد شد، این گونه بیان می فرماید: «قِیلَ ادْخُلِ الْجَنَّةَ قَالَ یلَیتَ قَوْمِی یعْلَمُونَ * بِمَا غَفَرَ لِی رَبِّی وَ جَعَلَنِی مِنَ الْمُکْرَمِینَ»؛ (2)  « `سرانجام به جرم ایمان کشته شد، و بدو` گفته شد: به بهشت در آی. `او از سر خیرخواهی و دلسوزی` گفت: ای کاش، قوم من می دانستند که پروردگارم چگونه مرا آمرزید و مرا در زمره عزیزان قرار داد.»

حکیم نظامی گنجه ای در این باره چه زیبا سروده است:

ص: 10

ز ما رنجه و راحت اندوز ماچراغ شب و مشعل روز ما (1) 

در مکتب عاشورا نمونه هایی از اوج خیرخواهی سالار شهیدان علیه السلام را می بینیم؛ آنجا که وقتی برخی برای یاری آن حضرت عذر آوردند و بهانه تراشیدند، آن حضرت از روی خیرخواهی و برای آنکه آنان دچار عذاب الهی نشوند، توصیه می کند که از آن مکان فاصله گیرند؛ چرا که اگر باشند و فریاد «هَلْ مِنْ نَاصِر» حسین را بشنوند و به یاری او برنخیزند، گرفتار دوزخ خواهند شد. اکنون دو نمونه از این خیرخواهی:

نمونه اوّل: عمرو بن قیس مشرقی گوید که من و پسرعمویم در قصر بنی مقاتل، خدمت حسین علیه السلام رسیدیم و بر او سلام کردیم. حضرت پرسید: «آیا به یاری من آمده اید؟» گفتم: «مردی عیالمندم، و مال بسیاری از مردم نیز، نزد من است؛ چون نمی دانم کار شما به کجا می انجامد. می ترسم که امانت مردم ضایع شود. پسر عمویم نیز مانند همین سخن را به زبان آورد. حسین علیه السلام فرمود: «پس، از اینجا بروید تا فریاد مرا نشنوید و اثری از من نبینید که به راستی هر کس، فریاد ما را بشنود و یا (از دور) سیاهی و شبح ما را ببیند؛ ولی درخواست ما را نپذیرد و به فریاد ما نرسد، بر خدای بلندمرتبه واجب است که او را با خواری به جهنم اندازد.» (2) 

نمونه دوم: ضحاک بن عبد اللّه مشرقی همدانی می گوید که من و مالک بن نضر ارحبی بر ابا عبد اللّه علیه السلام وارد شدیم، پس سلام کردیم و در محضر وی نشستیم. آن حضرت، خوش آمد گفت و پاسخ سلام ما را داد و پرسید: «به چه منظوری نزد من آمده اید؟» عرض کردیم: «برای سلام و درخواست عافیت برای شما و اینکه به شما خبر دهیم که مردم کوفه برای جنگ با شما آماده اند.»

ص: 11

امام علیه السلام فرمود: «حَسْبُنَا اللّهُ وَ نِعْمَ الْوکیل نِعْمَ المولی و نعم النصیر؛ خدا برای ما بس است و او سرپرست و مددکار خوبی است.»

وقتی خواستیم از او جدا شویم و خداحافظی کنیم، فرمود: «چه مانعی دارد که مرا یاری کنید؟» مالک بن نضر که همراه من بود گفت: «هم قرض داریم و هم گرفتار زن و فرزند هستیم.» من گفتم: «گرچه مرا نیز همین گرفتاریهای قرض و زن و بچه هست؛ ولی حاضرم تو را همراهی، و در راه تو فداکاری کنم؛ اما به آن شرط که هرگاه بی کس ماندی و یاری من برای تو سودی نداشت، اجازه بدهی شما را رها کنم و در پی کار خویش بروم.»

امام، شرط مرا پذیرفت. پس من نزد وی ماندم تا آنکه روز عاشورا فرا رسید و یاران او به شهادت رسیدند و از اصحاب امام جز دو نفر باقی نماند؛ آن گاه به حسین علیه السلام عرض کردم: «ای فرزند پیامبر خدا! مرا با تو قرار بر این بود که تا یاورانی داشته باشی همراه تو بمانم، و شما را یاری کنم، ولی هنگامی که یاران و همراهان تو کشته شدند، آزاد باشم و بروم. هم اکنون زمان آن فرا رسیده است.»

ص: 12

فرمود: «راست گفتی؛ اما چگونه از دست این لشکر بزرگ می گریزی؟ اگر می توانی، راهی برای فرار پیدا کن. مرا با تو کاری نیست.» هنگامی که مرا اجازه رفتن داد، اسب خویش را که از قبل در میان خیمه ای پنهان کرده بودم - و خود پیاده می جنگیدم - از خیمه بیرون آوردم و سوار شدم و با تازیانه بر او زدم؛ به گونه ای که روی سم پاهای خود بلند شد، آن گاه افسارش را رها کردم تا پیش بتازد؛ دشمن که این حالت را دید، ناگزیر راه را باز کرد و من صفهای آنان را شکافتم و بیرون آمدم و گریختم. من آن روز دو نفر از دشمنان امام علیه السلام را کشتم و دست فرد دیگری را قطع کردم؛ حسین علیه السلام این کار من را تحسین کرد؛ به گونه ای که چند بار فرمود:

«لاَ تَشَلْ، لاَ یقْطَعَ اللّهُ یدَکَ، جَزاکَ اللَّهُ خَیراً مِنْ اَهْلِ بَیتِ نَبِیکَ صَلَّی اللّهُ علیه و آله؛ (1)  دستت درد نکند و شل نشود. خدا هرگز نگذارد دست تو قطع شود و پروردگار، پاداش نیکویی به سبب خاندان پیامبرصلی الله علیه وآله به تو عنایت کند.»

ص: 13

روضه

امام حسین علیه السلام خیرخواهی را بدانجا رسانیده بود، که حتی خواهان سعادت و نجات دشمنان خویش نیز بود؛ اما آنان در برابر ایشان چه پاسخی دادند؟! آنها حتی به طفل شیرخوار او نیز رحم نکردند؛ آن گاه که امام برای وداع، مقابل خیمه آمد و به خواهرش فرمود: «ناوِلِینِی وَلَدِیَ الصَّغِیرَ حَتّی اَوْدَعَهُ؛ فَاَخَذَهُ وَاَوَمَأَ اِلَیهِ لِیقَبِّلَهُ فَرَماهُ حَرْمَلَةُ بْنِ الْکاهِلِ الْاَسَدِی بِسَهْمٍ فَوَقَعَ فِی نَحْرِهِ فَذَبَحَهُ فَقالَ لِزِینَبَ: خُذِیهِ، ثُمَّ قالَ: هُوِّنَ عَلَیَّ ما نَزَلَ بِی اِنَّهُ بِعَینِ اللَّهِ، (1)  ثُمَّ حَفَرَ لَهُ عِنْدَ الْفُسْطاطِ حَفِیرَةً فِی جَفْنِ سَیفِهِ فَدَفَّنَهُ فِیها بِدِمائِهِ؛ (2)  فرزند خردسالم را بده تا با او وداع کنم؛ طفل را گرفت و خواست ببوسد که ناگاه حرملة بن کاهل اسدی، او را هدف تیر قرار داد و آن تیر در حلق او جای گرفت و او را ذبح کرد. پس به زینب فرمود: او را بگیر! آن گاه فرمود: چون این حادثه در برابر دیدگان خداست، بر من آسان است. در این هنگام، کنار خیمه با نوک شمشیرش، قبری ساخت و او را با همان وضع خون آلود دفن کرد.»

بخواب ای نوگل پژمان پرپربخواب ای غنچه نشکفته، اصغر

بخواب آسوده اندر دامن خاک ندیده دامن پر مهر مادر

بخواب و خواب راحت کن شب و روزکه خاموش است صحرا بار دیگر

همه افتاده، در خواب اند و خاموش تویی صحرا و چندین نعش بی سر

ص: 14

تو به گرد هنر من نرسی زان که من بذل سر و تن کردم (1) 

بدین گونه، آن شخص از این نکته مهم غافل شده بود که اگر روشنایی حاصل از ایثار شمع و اشک ریختن و پرتوافکندن اونبود، وی توان انجام دادن هیچ یک از آن هنرنماییها را نداشت. اینجا بود که شمع برای آنکه وی را از این بی خبری بیرون آورد و متوجه ایثار خود کند، در پاسخ او می گوید:

شمع خندید که بس تیره شدم تا ز تاریکی ات ایمن کردم

پی پیوند گهرهای تو بس گهر اشک به دامن کردم

گریه ها کردم و چون ابر بهارخدمت آن گُل و سوسن کردم

خوشم از سوختن خویش از آنک سوختم بزم تو روشن کردم

خرمن عمر من ار سوخته شدحاصل شوق تو خرمن کردم

ص: 16

کارهایی که شمردی بر من تو نکردی همه را من کردم (1) 

یکی از عارفان بزرگ گفت که هیچ کس بر من، چنان غلبه نکرد که جوانی از بلخ؛ از حج می آمد؛ مرا گفت: «حدّ زهد نزد شما چیست؟» گفتم: «چون بیابیم بخوریم و چون نیابیم صبر کنیم.» گفت: «سگان بلخ نیز همین صفت را دارند.» پس من او را گفتم: «حدّ زهد نزد شما چیست؟» گفت: «ما چون نیابیم صبر کنیم و چون بیابیم ایثار کنیم.» (2) 

بی گمان، خدمت بزرگ سالار شهیدان به جهان بشری، در سایه ایثار و جانفشانی آن حضرت بوده است. آن حضرت و دیگر شهدای کربلا با خورشید ایثار خویش، فرا راه آدمیان را روشن کردند، و بر اثر این فروغ ایثار بود که زمینه رویش انواع خوبیها و نیکیها در میان جامعه انسانی فراهم شد.

به تعبیر استاد شهید مرتضی مطهری رحمه الله: «همه کسانی که به بشریت به گونه ای خدمت کرده اند، حقی به بشریت دارند؛ ولی هیچ کس حقی به اندازه حق شهدا بر بشریت ندارد؛ چرا که شهید، آن کسی است که با فداکاری و از خودگذشتگی خود و با سوختن و خاکستر شدن خود محیط را برای دیگران مساعد می کند.

ص: 17

مَثَل شهید مَثَل شمع است که خدمتش از نوع سوخته شدن و فانی شدن و پرتوافکندن است، تا دیگران در این پرتو که به بهای نیستی او تمام شده، بنشینند و آسایش بیابند و کار خویش را انجام دهند. آری، شهدا شمع محفل بشریت اند؛ سوختند و محفل بشریت را روشن کردند. اگر این محفل، تاریک می ماند، هیچ دستگاهی نمی توانست کار خود را آغاز کند یا ادامه بدهد.

انسان که در روز در پرتو خورشید تلاش می کند و یا شب در پرتو چراغ یا شمع، کاری انجام می دهد، به همه چیز توجه دارد، جز به آنچه پرتوافشانی می کند که اگر پرتوافشانی او نبود، همه حرکتها متوقف و همه جنب و جوشها راکد می شد.

شهدا پرتوافشانان و شمعهای فروزنده اجتماع اند که اگر پرتوافشانی آنها در ظلمات استبدادها و استعبادها نبود، بشر ره به جایی نمی برد. (1) پشت سر هر شهادتی یک روشنایی پیدا می شود. در حقیقت، شهادت برای اجتماع، نوعی تصفیه نفس است برای اجتماع.» (2) 

ص: 18

جان است و از محبت جانان دریغ نیست اینم که دست می دهد ایثار کنم (1) 

مصداق بارز ایثار

برای «ایثار» و گذشتن از همه هستی خویش در راه خدا، چه نمونه ای بهتر از حضرت عباس علیه السلام می توان یافت. او بزرگ ترین جانباز و ایثارگر کربلا بود که بر قلّه ایثار جای گرفت؛ کسی که امام سجادعلیه السلام در ستایش از او فرمود: «رَحِمَ اللَّهُ الْعَباسَ، فَلَقَدْ آثَرَ وَاُبْلِیَ وَفَدّی اَخاهُ بِنَفْسِهِ حَتّی قَطَعَتْ یداهُ، فَاَبْدَلَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ بِهِما جَناحَینِ یطِیرُ بِهِما مَعَ الْمَلائِکَةِ فِی الْجَنَّةِ کَما جَعَلَ لِجَعْفَرِ بْنِ اَبِی طالِب علیه السلام؛ (2)  خدا رحمت کند عباس علیه السلام را که ایثار کرد و دچار مصائب شد و جانش را برای برادرش حسین علیه السلام فدا کرد تا آنجا که دستهایش در این راه قطع شد. خداوند به جای آن دو دست، دو بال به او عنایت کرد که با آن دو بال در بهشت، همراه فرشتگان پرواز می کند؛ چنان که خداوند به جعفر بن ابی طالب علیه السلام نیز `به جای دو دستش که در جنگ موته قطع شد` دو بال عنایت کرد `که در بهشت به پرواز درآید.` »

آن گاه امام سجادعلیه السلام افزود: «وَاِنَّ لِلْعَباسِ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ مَنْزِلَةٌ یغْبِطُهُ بِها جَمِیعُ الشُّهَداءِ یوْمَ الْقِیامَةِ؛ (3)  برای عباس علیه السلام در پیشگاه خداوند بزرگ، مقامی بس ارجمند است که همه شهیدان در روز قیامت، از آن مقام حسرت می خورند.»

ص: 19

روضه

شاعر درباره حضرت عباس علیه السلام سروده است:

اَحَقُّ النَّاسِ اَنْ یبْکی عَلَیهِ فَتیً اَبْکَی الْحُسَینَ بِکَرْبَلاء

اَخُوهُ وَابْنُ وَالِدِهِ عَلِیٍ اَبُو الْفَضْلِ الْمُضَرَّجِ بِالدِّماءِ

وَمَنْ وَاساهُ لا یثْنِیهُ شَی ءٌوَ جادَلَهُ عَلی عَطَشٍ بِماءٍ

سزاوارترین مردم برای گریستن، جوانمردی است که حسین علیه السلام را در کربلا به گریه انداخت: برادر حسین و فرزند پدر او، یعنی ابو الفضل به خون آغشته؛ آنکه با حسین علیه السلام مواسات و همراهی کرد و هیچ چیز را از همراهی اش باز نداشت `و در حال تشنگی به آب فرات رسید` و چون حسین تشنه بود، آب نیاشامید. (1) 

آن گاه که عباس برای آوردن آب برای اطفال تشنه کام، صف دشمن را درهم شکست و وارد شریعه فرات شد، خواست مقداری آب بنوشد؛ اما یاد عطش حسین و اهل بیت و کودکان، او را از نوشیدن آب بازداشت. پس آب را ریخت و این اشعار را زمزمه کرد:

ص: 20

یا نَفْسُ مِنْ بَعْدِ الْحُسَینِ هُونِی وَ بَعْدَهُ لا کُنْتِ اَنْ تَکُونِی

هذَا الْحُسَینُ شارِبُ الْمَنُونِ وَ تَشْرَبِینَ بارِدَ الْمُعِینِ

ای نفس! زندگی بعد از حسین، خواری و ذلّت است، و بعد از او نمانی تا این ذلّت را ببینی؛ این حسین است که شربت مرگ می نوشد و تو آب سرد و گوارا می نوشی؟! (1) 

افسوس که عباس به آرزویش نرسید، وبا همه اشتیاقی که داشت، نتوانست مشک آب را به تشنه کامان برساند:

پس فرو بارید بر او تیر تیزمشک شد بر حالت او اشک ریز

آن چنان گریید بر او چشم مشک تا که چشم مشک خالی شد ز اشک

همچنین در این باره سروده اند:

عشاق چون به درگه معشوق رو کننداز آب دیدگان، تن خود شستشو کنند

قربان عاشقی که شهیدان کوی عشق در روز حشر، رتبه او آرزو کنند

درگاه او که درگه باب الحوائج است باب الحوائجش همه جا گفتگو کنند

ص: 21

«نزد من درویشی بهتر از توانگری و بیماری بهتر از تندرستی است.» امام علیه السلام فرمود: «رحمت بر اباذر باد؛ اما من می گویم که هر که کار خویش با خدا گذاشت (به هر چه او مقدّر کرد، راضی است) و هرگز تمنا نکند؛ مگر آن چیز را که خدا برای وی اختیار (و مقدّر) فرموده است.» (1) 

باباطاهر چه زیبا در این باره سروده است:

یکی درد و یکی درمون پسنددیکی وصل و یکی هجرون پسندد

مو از درمون و درد و وصل و هجرون پسندم آنچه را جانون پسندد (2) 

بی گمان آن اعتماد به نفس و آرامش ژرفی که بر روح ابا عبد اللّه علیه السلام حاکم بود - با آنکه از شهادت و مصیبتهای پیش رو آگاه بود - ریشه در رضامندی آن حضرت در برابر مشیت پروردگار داشت؛ و اینکه آن حضرت سر تسلیم در برابر آستان معبود فرود آورده بود و از مقدّرات خداوند راضی بود.

آن حضرت در سخنی شیوا در این باره می فرماید: «رِضَی اللَّهِ رِضانا اَهْلَ الْبَیتِ نَصْبِرُ عَلی بَلائِهِ وَیوَفِّینا اَجْرَ الصَّابِرِینَ؛ (3)  آنچه خداوند به آن خشنود است ما اهل بیت هم خشنودیم، و بر بلیاتی که از جانب خدا است صبر می کنیم و او مزد صابران را به ما عطا می کند.»

ص: 23

ای دل بیا که تا به خدا التجا کنیم وین درد خویش را ز در او دوا کنیم

سر در نهیم در ره او هر چه باد بادتن در دهیم و هر چه رسد مرحبا کنیم

چون دوست دوست داشت که ما خون دل خوریم از دشمن حسود، شکایت چرا کنیم

او هر چه می کند چو صواب است و محض خیرپس ما چرا حدیث ز چون و چرا کنیم

بر کارها چو بند مشیت نهاد حق ما نیز کار خود به مشیت رها کنیم (1) 

روضه

امام حسین علیه السلام والاترین نمونه «تسلیم و رضا» در برابر اراده پروردگار بود، که حتی در دشوارترین شرایط نیز، جز به رضای خداوند نیندیشید، و در سخت ترین لحظه ها، تنها به آفریدگارش امیدوار بود و بس «زبان حال آن حضرت، این بوده است:

در دایره قسمت ما نقطه تسلیمیم لطف آنچه تو اندیشی، حکم آنچه تو فرمایی

ص: 24

فکر خود و رأی خود در عالم رندی نیست کفر است در این مذهب، خودبینی و خودرایی (1) 

حضرت ابا عبد اللّه علیه السلام در صبح عاشورا، این گونه با پروردگار خویش به مناجات نشست: «اللَّهُمَّ اَنْتَ ثِقَتِی فِی کُلِّ کَرْبٍ وَ رَجَایی فِی کُلِّ شِدَّةٍ وَ اَنْتَ لِی فِی کُلِّ اَمْرٍ نَزَلَ بِی ثِقَةٌ وَ عُدَّةٌ، کَمْ مِنْ هَمٍّ یضْعُفُ فِیهِ الْفُؤادُ وَ تَقِلُّ فِیهِ الْحِیلَةُ وَ یخْذُلُ فِیهِ الصَّدِیقُ وَ یشْمُتُ فِیهِ الْعَدُوُّ وَ اَنْزَلْتُهُ بِکَ وَ شَکَوْتُهُ اِلَیکَ رَغْبَةً مِنِّی اِلَیکَ عَمَّنْ سِوَاکَ فَکَشَفْتَهُ وَ فَرَجْتَه فَاَنْتَ وَلِیُّ کُلِّ نِعْمَةٍ وَ صَاحِبُ کُلِّ حَسَنَةٍ وَ مُنْتَهَی کُلِّ رَغْبَةٍ؛ (2)  خدایا! تو در هر گرفتاری و مصیبت، تکیه گاه من هستی و امید من در شداید؛ و مورد اعتماد و تکیه گاهم در آنچه بر من `از مصیبتها` نازل شده هستی. چه غمها که در برابر آن، قلب انسان، ضعیف و راه چاره مسدود می شود؛ غمهایی که با دیدن آن، دوستان، خوار و دشمنان زبان به شماتت می گشایند. `در چنین مواقعی `، تنها به تو شکایت آوردم و از دیگران قطع امید کردم و این تو بودی که مرا از گرفتاریها نجات دادی؛ همانا تو صاحب هر نعمت و حسنه و منتهای رغبت `بندگان` هستی.»

راوی در بیان واپسین لحظه های زندگی سید الشهداعلیه السلام می گوید: چون ضعف بر امام حسین علیه السلام غلبه کرد، لحظه ای ایستاد تا استراحت کند؛ همان گونه که ایستاده بود، سنگی بر پیشانی او اصابت کرد (و خون از پیشانی اش جاری شد) پس دامان جامه خود را گرفت تا خون را از پیشانی اش پاک کند. که ناگاه تیر سه شعبه زهرآلودی رسید و بر قلب او نشست. او در این هنگام فرمود: «بسم اللّه و باللّه و علی ملّة رسول اللّه.» آن گاه تیر را از پشت سر بیرون آورد، و خون چون ناودان از بدن او جاری شد. پس سرش را به آسمان بلند کرد و عرض کرد: «خدای من! تو می دانی که این لشکر، کسی را می کشند که جز او پسر دختر پیغمبری بر روی زمین وجود ندارد.» (3) 

روی بنما و مرا گو که ز جان، دل برگیر پیش شمع آتش پروانه به جان گو درگیر

در لب تشنه ما بین و مدار آب دریغ بر سر کشته خویش آی و ز خاکش برگیر (4) 

ص: 25

گر مرگ رسد چرا هراسم کان راه به توست می شناسم

تا چند کنم ز مرگ فریادگر مرگ از اوست، مرگ من باد

گر بنگرم آن چنان که رأی است این مرگ نه مرگ، نقل جای است

از خوردگهی به خوابگاهی وز خوابگهی به بزم شاهی

خوابی که به بزم توست راهش گردن نکشم ز خوابگاهش

چون شوق تو هست خانه خیزم خوش خسبم و شادمانه خیزم (1) 

به تعبیر یکی از دانشمندان «هر آنچه هست برای همیشه می ماند. همین هستیِ هستی، دلیل جاودانگی آن است. اگر هستیِ جاودانه عوض می شود پس باید زیباتر شود و اگر ناپدید می شود پس باید به صورتی متعالی تر باز گردد و اگر به خواب می رود، پس باید خواب بیداری بهتری را ببیند؛ زیرا هستی در تولدهای دوباره خود، همواره زیباتر بوده است.» (2) 

سالار شهیدان علیه السلام در این باره می فرماید: «لَیسَ شَأْنِی شَأْنَ مَنْ یخَافُ الْمَوْتَ، مَا اَهْوَنَ الْمَوْتَ عَلَی سَبِیلِ نَیلِ الْعِزِّ، وَ اِحْیاءِ الْحَقِّ، لَیسَ الْمَوْتُ فِی سَبِیلِ الْعِزِّ اِلاَّ حَیاةً خَالِدَةً، وَ لَیسَتِ الْحَیاةُ مَعَ الذُّلِّ اِلاَّ الْمَوْتَ الَّذِی لاَ حَیاةَ مَعَهُ. اِنَّ نَفْسِی لَاَکْبَرُ مِنْ ذَلِکَ؛ وَ هِمَّتِی لَاَعْلَی مِنْ اَنْ اَحْمِلَ الضَّیمَ خَوْفاً مِنَ الْمَوْتِ؛ مَرْحَباً بِالْقَتْلِ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَلَکِنَّکُمْ لاَ تَقْدِرُونَ عَلَی هَدْمِ مَجْدِی وَ مَحْوِ عِزَّتِی وَ شَرَفِی؛ فَاِذاً لاَ اُبَالِی مِنَ الْقَتْلِ؛ (3)  شأن من، شأن کسی نیست که از مرگ بترسد! چقدر مرگ در راه وصول به عزّت و احیای حق، سبک و راحت است. مرگ در راه عزتمندی، چیزی جز زندگانی جاویدان نیست، و زندگانی با ذلّت و خواری، جز مرگ مطلق نیست. نفس من بزرگ تر از این است (که از مرگ بهراسد)؛ و همت من عالی تر است از آن است که از ترس مرگ، بار ستم و ظلم را به دوش بکشم. مرحبا و آفرین به کشته شدن در راه خدا! ولی شما توانایی نابودی مجد و عزت و شرف مرا ندارید؛ پس در این صورت من از کشته شدن، باکی ندارم.»

ص: 27

مرگ اگر مرد است گو نزد من آی تا کِشم خوش در کنارش تنگ تنگ

من از او جانی ستانم پر بهااو ز من دَلقی (1)  ستاند رنگ رنگ (2) 

روضه

نه تنها مرگ در راه حق در کام اباعبد اللّه الحسین علیه السلام شیرین و گوارا بود، یاران و بستگان و اصحاب او نیز این گونه بودند. عقبة بن سمعان می گوید که در مسیر راه حرکت حسین علیه السلام از مکه به عراق، با ایشان همراه بودم. در یکی از لحظه ها امام، همان گونه که بر اسب، سوار بود، به خواب سبکی فرو رفت، و پس از چند لحظه بیدار شد؛ در حالی که می فرمود: «اِنَّا لِلَّه وَ اِنَّا اِلَیهِ رَاجِعُونَ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِین» و دو یا سه مرتبه این جمله را تکرار کرد.

علی اکبر به پدر رو کرد و گفت: «ای پدر! جانم به فدای تو باد! خدا را حمد کردی و آیه استرجاع خواندی. علت چیست؟» امام فرمود: «پسرم! شخصی را در خواب دیدم که بر اسب، سوار بود و می گفت:» این قافله به طرف مرگ پیش می رود.» علی اکبر گفت: «ای پدر! آیا ما بر حق نیستیم؟» آن بزرگوار فرمود: «سوگند به آن کسی که بازگشت بندگان به سوی اوست! ما بر حقیم.» علی اکبر گفت: «پس حال که بر حقیم، از مرگ، باکی نیست.» (3) 

ص: 28

در شب عاشورا نیز آن گاه که قاسم بن حسن علیه السلام به امام عرض کرد: «آیا من هم در شمار شهیدانم؟» آن جناب با عطوفت و مهربانی فرمود: «ای فرزندم! مرگ نزد تو چگونه است؟» عرض کرد: «ای عمو! مرگ در کام من از عسل شیرین تر است.» آن حضرت فرمود: آری، تو نیز از شهیدان خواهی، آن هم پس از رنجی سخت. (1) 

توانی گر در این ره ترک جان کردتوانی عیش با جان جهان کرد

اگر جان رفت، جانان هست بر جای به جانان زندگی خوش تر توان کرد

چه باشد جان و صد جان در ره دوست جهانی جان به قربان می توان کرد

اگر دل از جهان کندن توانی توانی هر چه خواهی در جهان کرد

اگر دل از زمین کندن توانی توانی رخنه ای در آسمان کرد (2) 

ص: 29

به تعبیر سقراط «سعادت افراد، در ضمن سعادت جماعت است. بنابراین سعادت هر کس در این است که وظایف خود را در قبال دیگران به نیکی انجام دهد.» (1) 

«افلاطون، ارسطو و فارابی نیز بر این باورند: «فضایل اخلاقی، جز در پرتو زندگی جمعی، مجال بروز و امکان تحقق نمی یابند. اخلاق، قانون و عدالت، در ارتباط با جامعه معنا پیدا می کند و هویت می یابد. به این ترتیب، تنها با میانجیگری اجتماع، انسان می تواند به `همه ` نیازهای فطری خویش پاسخ گوید.» (2) 

بر این اساس از اینکه امام صادق علیه السلام در زیارت وارث، یکی از آموزه های مکتب سید الشهداعلیه السلام و ویژگیهای برجسته آن حضرت را «ادای زکات» نام می برد، استفاده می شود که امام حسین علیه السلام به همراه ارتباط با خداوند با جامعه نیز در ارتباط بوده و سامان دادن امور اقتصادی آنان را از راه پرداخت «زکات» وجهه همت خویش قرار داده بود.

به تعبیر یکی از علما «زکات عبادتی مالی است، و اسلام از اینکه ثروتمندان، دست مستمندان را بگیرند و یاریشان دهند و نیازهایشان را برآورده سازند، و سرمایه لازم برای تحقق مصالح عمومی فراهم شود، اهتمام فراوان می ورزد. اسلام از طریق واجب گردانیدن این عبادت مالی - همانند بقیه ادیان آسمانی - به صورتی حکیمانه و میانه روانه به مبارزه برخاسته است تا از فاصله طبقاتی و گرد آمدن ثروت و سامان بیش از حد در دست عده ای اندک جلوگیری کند.

ص: 31

زکات، حکم و قانونی است که در صورت مراعات آن، به انسان از نظر فردی، آزادی کار و تلاش می دهد، و از حق همکاری اجتماعی و تعاون و برادری میان مردم محافظت می کند. و بر این اساس آن، اصل و مبدأ مهم اسلامی یعنی احساس مسئولیت فرد در برابر جامعه و احساس تکلیف جامعه در برابر دیگران، تبلور پیدا می کند.» (1) 

روضه

حسین علیه السلام زکات جاودانگی، سعادت ابدی و سروری کردن بر جوانان اهل بهشت را با نثار جان گرامی خویش و فرزندانش در راه حق تعالی، پرداخت کرد.

سید بن طاووس در لهوف می نویسد که وقتی یاران باوفای حسین علیه السلام به شهادت رسیدند و جز اهل بیتش کسی زنده نماند، فرزندش علی اکبر که از زیباترین و خوش خلق ترین مردم بود، برابر پدر قرار گرفت و از او اجازه رفتن به میدان خواست: «فَاَذِنَ لَهُ ثُمَّ نَظَرَ اِلَیهِ نَظْرَةَ آیسٍ مِنْهُ وَ اَرْخَی عَینُهُ وَ بَکَی ثُمَّ قَالَ: اللَّهُمَّ اشْهَدْ فَقَدْ بَرَزَ اِلَیهِمْ غُلاَمٌ اَشْبَهُ النَّاسِ خَلْقاً وَ خُلْقاً وَ مَنْطِقاً بِرَسُولِکَ وَ کُنَّا اِذَا اشْتَقْنَا اِلَی نَبِیکَ نَظَرْنَا اِلَیهِ؛ حسین علیه السلام اجازه میدان داد، و آن گاه نگاهی مأیوسانه بر او انداخت و قطرات اشک بر صورتش جاری شد و گفت: «خدایا! تو شاهد باش که جوانی به سوی این لشکر رفت که از لحاظ اندام، اخلاق و گفتار، شبیه ترین مردم به رسول خداصلی الله علیه وآله بود، و ما هرگاه مشتاق دیدار پیغمبرت می شدیم به این جوان می نگریستیم.»

پس علی اکبر به میدان رفت و به جنگ پرداخت و پس از قتالی سخت و کشتن عده زیادی از دشمنان به سوی پدر آمد و گفت: «ای پدر! تشنگی، جانم را به لب رسانیده و سنگینی اسلحه مرا به تعب انداخته است. آیا ممکن است با اندکی آب از تشنگی نجاتم دهی؟»

ص: 32

حسین علیه السلام گریست و فرمود: «واغوثاه! فرزندم باز گرد و کمی دیگر بجنگ! که بسیار نزدیک است که جدّت رسول اللّه صلی الله علیه وآله را دیدار کنی و از دست او جام سرشاری از آب بنوشی که از آن پس هرگز تشنه نشوی.»

سپس علی به سوی میدان رفت و آماده شهادت شد و حمله شدیدی را آغاز کرد. به ناگاه «منقذ بن مره عبدی» او را هدف تیری قرار داد که بر اثر آن، روی زمین افتاد، و فریاد زد: «یا اَبَتَاهُ عَلَیکَ مِنِّی السَّلاَمُ هَذَا جَدِّی یقْرِئُکَ السَّلاَمُ وَ یقُولُ لَکَ عَجِّلِ الْقُدُومَ عَلَینَا، ثُمَّ شَهِقَ شَهْقَةً فَمَاتَ، فَجَاءَ الْحُسَین علیه السلام حَتَّی وَقَفَ عَلَیهِ وَ وَضَعَ خَدَّهُ عَلَی خَدِّهِ وَ قَالَ: قَتَلَ اللّهُ قَوْماً قَتَلُوکَ مَا اَجْرَأَهُمْ عَلَی اللّهِ وَ عَلَی انْتِهَاکِ حُرْمَةِ الرَّسُولِ، عَلَی الدُّنْیا بَعْدَکَ الْعَفَا؛ (1)  پدر جان! خداحافظ و سلام بر تو! اینک جدّم رسول خداصلی الله علیه وآله تو را سلام می رساند و می گوید: ای حسین! زودتر نزد ما بیا! سپس فریادی کشید و جان داد. حسین علیه السلام آمد و بر بالین فرزند شهیدش ایستاد و صورت بر صورت او نهاد و فرمود: پسر جانم! خدا بکشد کسانی را که تو را کشتند. چقدر بر خدا گستاخی کردند؟! چقدر حرمت رسول خداصلی الله علیه وآله را شکستند؟! پس از تو خاک بر سر این دنیا باد.»

ص: 33

باری:

لقمه کاید از طریق مشتبه خاک خور، خاک و بر آن دندان منه

کان ترا در راه دین مغبون کندنور عرفان از دلت بیرون کند

لقمه نانی که باشد شبهه ناک در حریم کعبه، ابراهیم پاک

گر به دست خود فشاندی تخم آن ور به گاو چرخ کردی شخم آن

ور مه نو در حصادش داس کردور به سنگ کعبه اش دست آس کرد

ور به آب زمزمش کردی عجین مریم آیین پیکری از حور عین

وربخواندی بر خمیرش بی عددفاتحه با قل هو اللّه احد

ور بود از شاخ طوبی آتشش ور شدی روح الامین هیزم کشش

ور تو برخوانی هزاران بسمله بر سر آن لقمه پر ولوله

عاقبت خاصیتش ظاهر شودنفس از آن لقمه تو را قاهر شود

ص: 35

در ره طاعت تو را بی جان کندخانه دین تو را ویران کند

درد دینت گر بوَد ای مرد راه چاره خود کن که دینت شد تباه (1) 

اثر ویرانبار حرام خواری تا آنجاست که به فرموده سالار شهیدان علیه السلام، آدمی را به وادی هلاکت بار نافرمانی از امام زمان خویش، می افکند و وی را در مقابله و رویارویی با امام عصر خویش قرار می دهد. حقیقتی که امام حسین علیه السلام وقتی در برابر سپاه کوفه ایستاد، از آن، این گونه یاد کرد:

«وَیلَکُمْ مَا عَلَیکُمْ اَنْ تُنْصِتُوا اِلَیَّ فَتَسْمَعُوا قَوْلِی وَ اِنَّمَا اَدْعُوکُمْ اِلَی سَبِیلِ الرَّشَادِ فَمَنْ اَطَاعَنِی کَانَ مِنَ الْمُرْشَدِینَ وَ مَنْ عَصَانِی کَانَ مِنَ الْمُهْلَکِینَ، وَ کُلُّکُمْ عَاصٍ لِاَمْرِی غَیرُ مُسْتَمِعٍ قَوْلِی فَقَدْ مُلِئَتْ بُطُونُکُمْ مِنَ الْحَرَامِ وَ طُبِعَ عَلَی قُلُوبِکُمْ، وَیلَکُمْ اَلاَ تُنْصِتُونَ! اَلاَ تَسْمَعُونَ؟!؛ (2)  وای بر شما! چه زیانی می برید اگر بن من توجه کنید و سخن مرا بشنوید؟ من شما را به راه راست می خوانم. هر کس فرمان من برَد بر راه صواب باشد، و هر که از من نافرمانی کند هلاک شود. شما از همه فرامین من سر باز می زنید، و سخن مرا گوش نمی دهید؛ چرا که شکمهای شما از حرام پر شده و بر دلهای شما مهر شقاوت نهاده شده است. وای بر شما چرا خاموش نمی شوید؟! چرا گوش نمی دهید؟!»

روضه

ص: 36

اگر حرام خواری همان گونه که سالار شهیدان علیه السلام فرمود، آدمی را به ورطه هلاکت می کشاند؛ در مقابل، حلال خواری، زمینه ساز سعادت انسانها و عاقبت به خیری آنها می شود. بی گمان باید کسانی چون زهیر بن قین که در واپسین لحظات، به حسین پیوستند و با آنکه از آن حضرت گریزان بودند، به ناگه با یک دیدار با ابا عبد اللّه الحسین علیه السلام، منقلب شدند و به آن حضرت پیوستند که این افراد خواسته یا ناخواسته از حرام خواری و مال مردم را به ناحق خوردن، پرهیز می کردند، تا آنکه چنین عاقبت درخشانی نصیبشان شد.

راوی می گوید که ما با زهیر بن قین از مکه می آمدیم و با حسین علیه السلام همسفر بودیم. زهیر، اکراه داشت که با او یکجا منزل کند، به همین سبب، هر وقت حسین بن علی علیهما السلام کوچ می کرد، زهیر بار می انداخت و آنجا که حسین علیه السلام منزل می کرد، زهیر کوچ می کرد؛ تا آنکه یک روز ناچار شدیم با حسین علیه السلام هم منزل شویم. پس هر کدام در سویی بار انداختیم.

ما سر سفره نشسته بودیم که فرستاده حسین علیه السلام آمد و سلام داد و وارد شد و به زهیر بن قین گفت: «ابا عبد اللّه الحسین! مرا به دنبال تو فرستاده است که نزد او بیایی.» چون فرستاده حسین علیه السلام چنین سخنی را گفت: «همه لقمه را به زمین گذاشتیم و در جای خویش خشک شدیم.»

ص: 37

در این هنگام، همسر زهیر گفت: «پسر رسول خدا تو را خواسته است و تو نمی روی؟!»

زهیر از جای برخاست و نزد حسین علیه السلام رفت و پس از دیداری کوتاه برگشت؛ در حالی که چهره او برافروخته و شادمان بود. دستور داد چادر و بار و بنه او را نزد حسین ببرند؛ آن گاه به همسرش گفت: من تصمیم گرفتم که در خدمت حسین باشم، تا جانم را قربان او کنم و با همسرش خداحافظ کرد. همسرش گریست و با او وداع کرد و گفت: «خدا! یار و مددکارت باشد و برایت خیر پیش آورد، از تو خواهش دارم که در قیامت نزد جدّ حسین علیه السلام به یاد من نیز باشی.» (1) 

ص: 38

نمونه ای از اوج غیرتمندی سالار شهیدان علیه السلام را در واپسین لحظه های حیات پربار آن حضرت می بینیم. آن گاه که متوجه تعرّض لشکر دشمن به خیام حرم شد، بانگ برآورد و در خطاب به آنان فرمود: «وَیلَکُمْ یا شِیعَةَ آلِ اَبِی سُفْیانٍ اِنْ لَمْ یکُنْ لَکُمْ دِینٌ وَ کُنْتُمْ لاَ تَخَافُونَ الْمَعَادَ، فَکُونُوا اَحْرَاراً فِی دُنْیاکُمْ اِنِّی اُقَاتِلُکُمْ وَ تُقُاتِلُونَنِی وَ النِّسَاءُ لَیسَ عَلَیهِنَّ جُنَاحٌ فَامْنَعُوا عُتَاتِکُمْ وَ جُهَّالِکُمْ وَ طُغَاتِکُمْ مِنَ التَّعَرُّضِ لِحَرَمِی مَا دُمْتُ حَیاً؛ (1)  وای بر شما ای پیروان آل ابی سفیان! اگر دین ندارید و از روز معاد ترس ندارید، پس دست کم در دنیای خود آزادمرد باشید. من با شما جنگ می کنم و شما با من می جنگید. زنان که گناهی ندارند. تا من زنده هستم نگذارید سرکشان و نادانان و طاغیان شما، متعرّض حرم من شوند.»

«باری، بنی هاشم، غیرتمندان روزگار خویش بودند، و جوانان بنی هاشم پیوسته اهل بیت امام حسین علیه السلام را در طول سفر به کربلا محافظت می کردند. شبها نیز با حراست این جوانان به ویژه قمر بنی هاشم، زنان حرم آسوده و بی هراس می خفتند. امام حسین علیه السلام روز عاشورا خانواده و دختران و خواهران خود را توصیه کرد که پس از شهادتش گریبان ندرند و چهره مخراشند و پیش دشمنان صدایشان را به گریه بلند نکنند.

ص: 40

همچنین این غیرت دینی او و یارانش بود که زمینه ساز آن حماسه بزرگ شد. یاران شهیدش نیز غیرتشان اجازه نداد که امام و اهل بیت ایشان را در صحرا و میان انبوه دشمن رها کنند و خود، در پی زندگی و عافیت خویش روند. پیروان عاشورا، هم درس عفاف و حجاب را به عنوان «غیرت ناموسی» از کربلا می آموزند، هم دفاع از مظلوم و نصرت حق و مبارزه با باطل و بدعت را به عنوان «غیرت دینی» از حماسه آفرینان کربلا الهام می گیرند.» (1) 

روضه

آن گاه که سالار شهیدان علیه السلام با اهل حرم وداع فرمود و اراده رفتن به میدان کرد، دختر سه ساله خود را بوسید و آن طفل، از شدت تشنگی فریاد برآورد: «یا اَبَتَاهُ الْعَطَشَ» آن حضرت فرمود: «ای دختر کوچک من! صبر کن تا برایت آبی بیاورم.» پس آن حضرت روانه میدان شد و به سوی فرات رفت؛ اما در این هنگام، مردی از سپاه کوفه آمد و گفت: ای حسین! لشکر به خیمه ها حمله کردند.»

آن حضرت پیش از آنکه به فرات رود، برای حفاظت و دفاع از حریم اهل بیت و ساکنان خیمه ها، خود را به سرعت به خیمه ها رسانید. آن دختر کوچک به استقبال پدر آمد و گفت: «ای پدر مهربان! برای من آب آورده ای؟» امام از شنیدن این سخن، اشک از دیدگانش جاری شد و فرمود: «عزیزم! به خدا سوگند که تحمل تشنگی و بیقراری تو بر من دشوار است.»

ص: 41

وجود نورانی پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در این باره می فرماید: «اَخْلِصْ دِینَکَ یکْفِیکَ الْقَلِیلُ مِنَ الْعَمَلِ؛ (1)  دینت را خالص کن `تا` عملی اندک تو را بسنده باشد.»

یک صبح ز اخلاص بیا بر در ماگر کام تو بر نیاید آن گه گله کن (2) 

تعداد اندک مخلصان

روزی سدیر صیرفی نزد امام صادق علیه السلام رفت و عرض کرد: «به خدا سوگند که خانه نشینی بر شما روا نیست؛ زیرا یاران بسیاری دارید.» امام، اندکی ساکت ماند و سپس فرمود: «اگر مایل باشی و زحمتی برایت نداشته باشد همراه من تا ینبُع (مزرعه ای نزدیک مدینه) بیا!» سپس هر دو سوار مرکب شده، تا نزدیکیهای ظهر، راه پیمودند. پس از نماز، چوپانی همراه تعداد اندکی از گوسفندانش از مقابل آنان گذشت. امام که همچنان پرسش سدیر را در خاطر داشت و موقعیت را برای پاسخ دادن مناسب دید، به او رو کرد و فرمود: «به خدا سوگند ای سدیر! اگر یاران مخلص ما به اندازه تعداد این گوسفندان بودند، هرگز خانه نشینی و سکوت را برنمی گزیدیم.» سدیر، گوسفندان را شمرد و دید که تعداد آنها هفده عدد است. او که گویا پاسخ خود را دریافت کرده بود، سر به زیر انداخت و دیگر هیچ نگفت. (3) 

طاعت آن نیست که بر خاک نهی پیشانی صدق پیش آر که اخلاص به پیشانی نیست (4) 

ص: 44

اخلاص شرط قبولی اعمال

در اواخر عمر مرحوم آیت اللّه بروجردی رحمه الله گاهی ایشان را ناراحت می دیدند؛ ولی دلیل آن را نمی دانستند. روزی یکی از اطرافیان، دلیل ناراحتی شان را پرسید. ایشان آهی کشید و جواب داد: «عمر ما گذشت و نتوانستیم کاری بکنیم و باید با دست خالی از دنیا برویم.»

یکی از حاضران به سرعت شروع به برشمردن کارهای بزرگ ایشان از قبیل ساخت مساجد، مدارس علمیه و... کرد و گفت: «آقا این حرفها مال ما بیچاره هاست که نه مثل شما شاگردی تربیت کرده ایم ونه مدرسه و مسجدی ساخته ایم و نه این همه کتاب به چاپ رسانیده ایم.»

آقای بروجردی رحمه الله چهره در هم کشید و فرمود: «اَخْلِصِ الْعَمَلَ فَاِنَّ الناقِدَ بَصِیرٌ بَصِیرٌ؛ عملت را خالص کن که حسابرس آگاه است، آگاه.» سپس فرمود: «اینهایی که شما در این دنیا می بینید، صورت ظاهری اعمال است و هیچ تضمینی نیست که این اعمال در پیشگاه خدا هم مقبول باشد و خداست که می داند کدام عمل پذیرفته می شود و کدام ردّ می شود.» (1) 

ص: 45

توسل

آنچه سبب ماندگاری نهضت عاشورا شده، اخلاص عاشوراییان است. آن هم در روزگاری که همه، امام خویش را تنها گذاشته، به کنج گرم خانه هایشان خزیدند و در فاصله ای نه چندان دور از شهر علی علیه السلام، پسر علی علیه السلام را سر بریدند. تاریخ، صحنه های خونین بسیاری به خود دیده است؛ اما آنچه از عاشورا نقشی ابدی ساخت، رنگ الهی و خدایی آن بود.

آن گاه که امام حسین علیه السلام برای این سفر خطیر پا در رکاب کرد، فرمود:

«اَللَّهُمَّ اِنَّکَ تَعْلَمُ اَنَّهُ لَمْ یکُنْ ما کانَ مِنَّا تَنافُساً فِی سُلْطانٍ وَلا الْتِماساً مِنْ فُضُولِ الْحُطامِ وَلکِنَّ لَنَریَ الْمَعالِمَ مِنْ دِینِکَ وَتَظْهَرُ الْاِصْلاحُ فِی بِلادِکَ وَیاْمَنُ الْمَظْلُومُونَ مِنْ عِبادِکَ وَیعْمَلُ بِفَرائِضِکَ وَسُنَّتِکَ وَاَحْکامِکَ؛ (1)  بار خدایا! تو می دانی که آنچه از ما `سر زده ` است، هرگز نزاع بر سر قدرت و دنبال کالای دنیا رفتن نبوده؛ بلکه ما می خواهیم معالم دین را آشکار کنیم و اصلاح در سرزمینها ظاهر شود و همچنین مظلومان در امان باشند و به واجبات و سنن و احکام تو عمل شود.»

از آنجا که امام حسین علیه السلام مخلصانه برای عمل به تکلیف گام برمی داشت، پنددهی و خیرخواهیِ هیچ کس در انگیزه او خللی وارد نمی کرد؛ از همین روی، در روز عاشورا نیز فرمود: «اَلا وَاِنِّی زَاحِفٌ بِهذِهِ الْاُسْرَةِ عَلَی قِلَّةِ الْعَدَدِ وَکَثْرَةِ الْعَدُوِّ وَخَذَلَةِ النَّاصِرِ؛ (2)  من با همین گروه اندک با آنکه دشمن، بسیار است و یاوران، یاری ام را ترک کرده اند، خواهم جنگید.»

این گونه است که در زیارت حرم او سلام می گوییم: «السَّلامُ عَلَیکَ یا خالِصَةَ اللَّهِ؛ (3)  سلام بر تو ای خالص خدا.»

ص: 46

پس از اینکه از زندان آزاد شدم، نمی دانم به چه انگیزه ای دست به قلم بردم و برای حضرت امام نامه ای نوشتم و جریان زندانی شدن و سختی زندان انفرادی را برای امام توضیح دادم. حضرت امام در پاسخ، به طور خلاصه نوشتند: «از گرفتاری شما بی اطلاع بودم. من هم روزگار سختی را می گذرانم؛ ولی چون همگی اینها برای خدا است، گوارا است.» (1) 

یکی از فقهای شورای نگهبان نقل می کرد که در سفری همراه حضرت امام به تهران می رفتم. به ایشان عرض کردم: «چه خوب است که دولت عراق، اجازه مسافرت به ایرانیها نمی دهد وگرنه فضلا و طلاب حوزه علمیه قم همگی به سوی نجف می رفتند و حوزه علمیه قم خلوت می شد.» امام از این طرز سخن گفتن من برآشفت و از قم تا تهران برای من صحبت کردند که اگر کسی در فکر غیرخدا باشد و بخواهد که یکی از بالا و دیگری از پایین بیاید، حوزه قم شلوغ شود و حوزه نجف خلوت یا بالعکس و خلاصه اگر کسی جز راه خدا و رضای خدا به فکر تأمین مسئله دیگری باشد، از مدار توحید دور می شود. محور باید کار برای خدا باشد، نه علاقه ها و نه روابط و تعصبهای محلی و نژادی و نه روابط منطقه ای و قبیله ای و... . (2) 

تلاش بی بهره

ص: 48

مردی به نام قزمان در مدینه می زیست که کارهای شایسته اش، از وی شخصیتی محترم ساخته بود؛ اما پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله درباره او می فرمود: «او اهل جهنم است.»

مدتی گذشت و آتش جنگ احد برافروخته شد و قزمان نیز دوشادوش مسلمانان با شجاعت خاصی مشغول پیکار شد. قزمان در نتیجه جنگ، زخمهای زیادی برداشت و پس از پایان جنگ او را به خانه های «بنی ظفر» بردند. رسول خداصلی الله علیه وآله بر بالین او حاضر شد و حاضران، به تحسین او زبان گشودند و به او گفتند: «بهشت بر تو مژده باد که در راه خدا جانفشانی کردی و از خویشتن گذشتی.» قزمان که هنوز جان در بدن داشت، چهره درهم کشید و با صدای ضعیفی گفت: «مژده بهشت را برای چه می خواهم! به خدا سوگند فداکاری و جنگم تنها برای دفاع از قبیله و بستگانم بوده است و اگر برای قوم و قبیله ام نبود، هرگز در این نبرد حاضر نمی شدم. در این هنگام، زخمهای بسیار، وی را بی تاب کرده بود و از درد به خود می پیچید و برای پایان دادن به دردهای جسمی اش، خنجرش را کشید و رگ گردن خود را زد و به زندگی خویش پایان داد.» (1) 

توسل

ص: 49

قیام برای خدا، عامل عظمت قیام عاشورا است. امام حسین علیه السلام تا آخرین نفر و آخرین نفس برای خدا قیام کرد. او به برادرش محمّد حنفیه فرمود: «یا اَخِی وَاللَّهِ لَوْ لَمْ یکُنْ فِی الدُّنْیا مَلْجَأٌ وَلا مَأْوی لَمَا بایعْتُ یزِیدَ بْنِ مُعاوِیة؛ (1)  ای برادرم! به خدا قسم اگر در دنیا هیچ پناهگاهی هم نداشته باشم، هرگز با یزید بن معاویه بیعت نخواهم کرد.»

امام عزیزرحمه الله نیز به ایشان اقتدا کرد و فرمود: «کشته شدن سید الشهداء - سلام اللّه علیه - شکست نبود، چون قیام للّه بود، قیام للّه شکست ندارد.» (2) 

ص: 50

ابو بصیر از امام صادق علیه السلام چنین نقل می کند: «قالَ لِی: ما مِنْ شَی ءٍ اِلَّا وَلَهُ حَدٌّ قالَ: فَقُلْتُ وَما حَدُّ التَّوَکُّلِ؟ قالَ الْیقِینُ. قُلْتُ: فَما حَدُّ الْیقِینِ؟ قالَ: اَنْ لا یخافَ مَعَ اللَّهِ شَیئاً؛ (1)  آن حضرت به من فرمود: هیچ چیزی نیست؛ مگر اینکه حدی دارد. ابو بصیر گفت: به امام عرض کردم: حدّ توکل چیست؟ امام علیه السلام فرمود: یقین. پرسیدم: حدّ یقین چیست؟ فرمود: اینکه با `وجود` خدا، از چیزی نترسی.»

آیت اللّه حاج شیخ محمّدتقی بافقی رحمه الله نمونه کامل از توکل به خدا و نهراسیدن از غیر خداست. ایشان پس از آزادی از زندان رضاخان به شهر ری تبعید شد. رئیس شهربانی مأمور شد به نحوی از او دلجویی کند تا دست از سرسختی بردارد. او به خانه ایشان می رود. وقتی وارد شد با غرور به آقا عرض کرد: «آقا من مأمور شده ام هر چیزی نیاز دارید برایتان فراهم کنم.»

آیت اللّه بافقی رحمه الله برآشفت و با عصبانیت فرمود: «تو چه کاره هستی که چنین ادعایی می کنی و می گویی من هر حاجتی داشته باشم می توانی برآورده کنی؟» رئیس شهربانی با غرورگفت: «من رئیس شهربانی این شهر هستم.» ایشان پاسخ داد: «خوب، حالا که این طور است الآن دستور بده هوا ابری شود و باران ببارد. اگر می توانی انجام بده.» ایشان ادامه داد: «مافوق تو چطور؟ او می تواند؟ اصلاً بالاترین مقام مملکت، شخص شاه چطور؟ او می تواند؟» رئیس شهربانی سرش را زیر انداخت و گفت: «نه آقا! معلوم است که نمی تواند.» ایشان فرمود: «پس بلند شو برو و دیگر هم از این سخنان شرک آمیز به زبان نیاور!» رئیس شهربانی با شگفتی از توحید و توکل آن مرد خدا از جایش بلند شد و با شرمندگی بیرون رفت.» (2) 

ص: 52

تکیه بر تقوا و دانش در مسیر کافری است راهرو گر صد هنر دارد توکل بایدش

توسل

توکل بر خدا و تکیه داشتن بر نیروی الهی و یاری او، رمزی ناگشوده از ایمان سرشار اولیای خدا است. توکل، اکسیری روح افزا و نیرویی کمال بخش در دل مؤمن است. امام حسین علیه السلام از ابتدای حرکت خویش و در تمامی مراحل قیام خونین خود، بر پروردگار توکل کرد و هر گامی را با توکل به سوی گستره کربلا برداشت و آن گاه که غریبه و آشنا او را نصیحت کردند و بسیاری از نزدیکان، وی را تنها گذاشتند، امام با قلبی سرشار از توکل بر پروردگار به سوی فردای روشن خود حرکت کرد.

او حتی بر تعداد سربازان و یاران خویش هم تکیه نداشت و شب عاشورا همگان را آزاد گذاشت تا هر که می خواهد باز گردد؛ چرا که از ابتدای سفر، شعار او این بود: «ما تَوْفِیقِی اِلَّا بِاللَّهِ عَلَیهِ تَوَکَّلْتُ وَاِلَیهِ اُنِیبُ؛ (1) هیچ توفیقی برای من نیست؛ مگر به خواست خدا. به او توکل می کنم و به سوی او پناه می آورم.»

ص: 53

اما در گرماگرم نبرد، هرگاه فرصتی می یافت برای اتمام حجت با لشکر دشمن و نیز به منظور بشارت و دلگرمی یاران خود خطبه ای ایراد و رو به اصحاب خود می کرد و می فرمود: «اِنِّی تَوَکَّلْتُ عَلَی اللَّهِ رَبِّی وَرَبُّکُمْ؛ (1)  من بر خدایی که پروردگار خودم و پروردگار شما است توکل می کنم.»

آن گاه که اردوگاه امام از هر سرباز فداکار خالی شد و اطراف او را بدنهای غرقه به خون برادران و برادرزادگانش فرا گرفته بود، دست از توکل بر خدای خود برنداشت و در واپسین لحظات که پیکرش آماج تیرها و نیزه ها قرار گرفته بود، زیر لب می خواند: «اَسْتَعِینُ بِکَ ضَعِیفاً وَاَتَوَکَّلُ عَلَیکَ کافِیاً؛ (2)  من به سبب ضعف و ناتوانی ام، از تو درخواست یاری دارم و به تو توکل می کنم؛ در حالی که تو مرا بسنده هستی.»

ص: 54

رجا در روایات

امیدواری به اندازه ای ارزشمند است که طبق روایات، انسان باید حتی به آن چیزی که بدان امیدی ندارد به خاطر لطف و بخشش خداوند، امیدوارتر باشد. امیر مؤمنان علیه السلام در این باره می فرماید: «کُنْ لِما لا تَرْجُوا اَرجی مِنْکَ لِما تَرْجُو، فَاِنَّ مُوسَی بْنِ عُمْرانَ علیهماالسلام خَرَجَ یقْتَبِسُ لِاَهْلِهِ ناراً فَکَلَّمَهُ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ فَرَجِعَ نَبِیاً وَخَرَجَتْ مَلَکَةُ سَبَأ فَاَسْلَمَتْ مَعَ سُلَیمانُ علیه السلام وَخَرَجَ سَحَرَةُ فِرْعَوْنَ یطْلُبُونَ الْعِزَّةَ لِفِرْعَوْنَ فَرَجَعُوا مُؤْمِنِینَ؛ (1)  به آنچه بدان امیدی نداری، امیدوارتر باش از آنچه بدان امیدواری، پس به درستی که موسی بن عمران علیه السلام خارج شد تا برای خانواده اش آتش بیاورد؛ اما با خداوند بلندمرتبه و بزرگ صحبت کرد و پیامبر بازگشت. و ملکه سبأ خارج شد؛ اما همراه سلیمان علیه السلام اسلام آورد. و شعبده بازان فرعون خارج شدند تا برای فرعون عزت و بزرگی بیاورند؛ اما مؤمن بازگشتند.»

غرّه مشو که مرکب مردان مرد رادر سنگلاخ بادیه پیها بریده اند

ص: 56

نومید هم مباش که رندان جرعه نوش ناگه به یک ترانه به منزل رسیده اند

حضرت امام خمینی رحمه الله دراین باره می نویسد:

رجا، از فطریات است، و قنوط برخلاف فطرت مخموره و از احتجاب است، و نیز مبدأ حصول رجاء، حسن ظنّ به خدای تعالی، و مبدأ قنوطِ از رحمت، سوء ظنّ به ذات مقدّس است. (1) 

گاه ممکن است این ویژگی برجسته و پسندیده در عمل با مفاهیم دیگری اشتباه شود. حضرت امام خمینی رحمه الله در این باره می نگارد:

یکی از اموری که مورد اشتباه است و انسان به واسطه محجوبیت گول می خورد، تمییز ما بین غرور و امانی و مابین رجا و وثوق به حق است. و پر معلوم است که غرور از بزرگ ترین جنود ابلیس است، به خلاف رجاء که از جنود رحمان عقل است، با اینکه این دو هم به حسب مبادی و هم به حسب آثار، مختلف و متمیزند، مبدأ رجاء علم به سعه رحمت، و ایمان به بسط فیض و کمال و اسماء و صفات است. و مبدأ غرور، تهاون به امر الهی، و جهل به عوالم غیب و صور غیبیه افعال و لوازم ملکوتیه صفات نفس است. (2) 

وعده امید

ص: 57

روزی شخصی نزد امام صادق علیه السلام رفت و به دلیل مشکلات توانفرسای مالی از ایشان کمک خواست. امام با مهربانی فرمود: «متأسفانه! امروز چیزی برای کمک به تو در دسترس ندارم؛ اما به زودی مالی به دستم خواهد رسید و آن را به شما خواهم داد، ان شاء اللّه.» مرد گفت: «ای فرزند رسول خدا! پس موعدی را مقرر کنید که خدمت شما برسم و آن را تحویل بگیرم.» امام هر چند نمی خواست امید را از آن مرد بگیرد؛ ولی فهمید که مرد، امیدواری چندانی به رحمت خدا ندارد؛ از اینرو، به او فرمود: «چگونه به تو وعده بدهم؛ در حالی که من به آنچه امیدی ندارم، در برابر رحمت پروردگار امیدوار می شوم و مهربانی خدا هر ناامیدی را برایم به امیدواری تبدیل می کند.» (1) 

نکته: در قرآن، دوازده بار کلمه «عُسر» آمده؛ ولی کلمه «یسر» سی و شش بار تکرار شده است. شاید بدان معنا است که با هر یک عسر، سه راحتی است و این خود مایه امید در زندگی است.

ص: 58

چهره نورانی امام رحمه الله

نخستین روزهایی که جنگ شروع شده بود، دشمن، تمام مناطق مرزی را درنوردید و تا پشت دیوار اهواز و دزفول آمد. خرمشهر و آبادان در تهدید کامل بود. یک روز، یکی از آقایان گفت: «آقا! تکلیف امام چیست؟ از طرفی شما این مطالب را می گویید و از طرفی بنی صدر، همین حالا در خدمت امام رحمه الله است و ضدّ این مطالب را می گوید. معتقد است حرفهایی که شما و امثال شما می زنید، اعتبار نظامی ندارد.»

شنیدن جملات فوق، مرا مصمم کرد که برای انتقال مطالب به ایشان و سایر دست اندرکاران عازم تهران شوم. در آن سفر، مطالب را مفصلاً به بعضی از بزرگان و نزدیکان حضرت امام رحمه الله از جمله شهید بهشتی رحمه الله گفتم تا بدین طریق، تکلیف را از گردن خود بردارم. وقتی عازم زیارت حضرت امام رحمه الله شدم. یک نفر روحانی جوان که معلوم بود پدرش از علمای کردستان یا باختران است، همراه من بود. بنابر رسمی که بود، او را جلو انداختم.

آن روز، چهره مبارک امام را به حدّی بشاش و نورانی دیدم که قطعاً نه قبل و نه بعد از آن ندیده بودم. وقتی آن آقا، نام پدرش را گفت، حضرت امام فرمود: «سلام مرا به پدرتان برسانید و بگویید: «ان شاء اللّه به زودی، کردستان پاکسازی می شود. این قبیل کارها سهل است و انجام خواهد شد.» من وقتی این جمله امام را با آن امیدواری و طمأنینه شنیدم، فکرم عوض شد و به آینده کاملاً امیدوار شدم. نوبت من که رسید، به طور اجمال گفتم از خوزستان آمده ام؛ ولی تفاصیلی را در نظر داشتم که گفتن آنها را بی مورد دیدم. امام فرمود: «برگردید و مشغول کار شوید و بدانید که شما پیروزید.» این جملات امام، هیچ گونه رنگ و بویی از تردید نداشت و با امید کامل و قاطعیت از آینده خبر می داد و من با دلی شاد و امیدوار به اهواز مراجعت کردم و با ایمان به آینده، به کار مشغول شدم و بحمد اللّه هیچ خطر جدی پیش نیامد و ما هم پیروز شدیم. (1) 

ص: 59

توسل

در دعاهای امام حسین علیه السلام این موضوع به چشم می خورد. آن حضرت با بروز مشکلات عدیده، خدا را این گونه می خواند:

«یا عُدَّتِی عِنْدَ شِدَّتِی وَیا غَوْثِی عِنْدَ کُرْبَتِی، اُحْرُسْنِی بِعَینِکَ الَّتِی لا تَنامُ وَاکْفِنِی بِرُکْنِکَ الّذِی لا یرامُ وَارْحَمْنِی بِقُدْرَتِکَ عَلَیَّ فَلا اَهْلَکُ وَاَنْتَ رَجائِی؛ (1)  ای قدرت و توان من در هنگام شدت مشکلات و ای فریادرس من، هنگام سختی! مرا به چشمت که خواب در آن راه ندارد، حفظ فرما و به پناهت که بدان تعدی نمی شود، پناهم ده. به قدرتت بر من، پناه ده. پس من هلاک نمی شوم، تا زمانی که امیدواری ام به تو است.»

حضرت در صبح عاشورا، آن گاه که دشمن، طبل جنگ می زد، به درگاه الهی عرض کرد:

ص: 60

پروردگارا! تو در هر غم و اندوه، پناهگاه من، و در هر پیشامد ناگوار، مایه امید من هستی و در هر حادثه ای، سلاح و تکیه گاه منی؛ آن گاه غمهای سنگین بر من فرود آید... .

پروردگارا! تو صاحب هر نعمت من هستی و آخرین امید و آرزوی منی؟» (1) 

و یا آن گاه که خود یکه و تنها نبرد را آغاز کرد، به لشکر نگون بخت عمر سعد چنین خطاب کرد:

ای امت بدکار! چه بد کردید که به خاندان محمدصلی الله علیه وآله پس از او جفا کردید. پس از من، از کشتن بندگان خدا هراسی ندارید؛ زیرا کشتن من، کشتن آنان را بر شما هموار خواهد ساخت. من به خدا امیدوارم که در برابر خواری شما کرامت شهادت را به من عطا کند و از راهی که گمان نمی برید، انتقام مرا از شما بگیرد.» (2) 

امام علیه السلام یاران خود را نیز بر داشتن امید به خدا سفارش می کرد و در گرماگرم نبرد، آن گاه که آنان در آستانه شهادت قرار می گرفتند، ملاقات خدا را به آنان وعده می داد. نوشته اند در روز عاشورا وقتی دو برادر از قبیله غفاریان با چشمانی گریان نزد امام علیه السلام آمدند تا برای فدا شدن در مقابل او اجازه میدان بگیرند، به گرمی به آنان فرمود: «مَرْحَباً بِکُمْ اَدْنُوا مِنِّی؛ آفرین بر شما! نزدیک تر آیید.»

سپس آنان را در آغوش کشید و فرمود: «یا اِبْنَیْ اَخِی ما یبْکِیکُما؛ فَوَاللَّهِ اِنِّی لَاَرْجُو اَنْ تَکُونا عَنْ ساعَةٍ قَرِیرَیِ الْعَینِ جَزاکُمَا اللَّهُ یا اِبْنَی یوجِدُکُما مِنْ ذلِکَ وَمُواساتِکُما اِیایَ بَاَنْفُسِکُما اَحْسَنَ جَزاءِ الْمُتَّقِینَ؛ (3)  ای برادرزادگانم! چرا می گریید؟ به خدا که من امید دارم تا یک ساعت دیگر؛ دیده شما روشن شود. ای برادرزادگانم! خدا به شما پاداش پرهیزگاران را به سبب این وجدان و همدردی و برادری و ایثار به من، عطا فرماید.»

ص: 61

قرآن کریم، محبت و ولایت اهل بیت پیامبرصلی الله علیه وآله را برترین اجر و مزد برای مشقتهای پیامبرصلی الله علیه وآله در راه رسالت خویش برمی شمارد و می فرماید: « قُل لَّآ أَسَْلُکُمْ عَلَیهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَی»؛ (1)  «بگو: هیچ اجر و مزدی از شما نمی خواهم، غیر از دوستی با خاندانم.»

شاید بتوان گفت برترین اجری هم که خداوند برای دوستی و حجت خاندان پیامبرصلی الله علیه وآله در نظر گرفته است برخورداری از شفاعت ایشان در روز قیامت باشد؛ آن سان که خود پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرموده است: «اَلْزِمُوا مَوَدَّتَنا اَهْلَ الْبَیتِ فَاِنَّهُ مَنْ لَقَی اللَّهَ یوْمَ الْقِیامَةِ وَهُوَ یوَدُّنا دَخَلَ الْجَنَّةَ بِشَفاعَتِنا؛ (2)  پیوسته با دوستی ما اهل بیت علیهم السلام همراه باشید. پس به درستی که هر کس، روز قیامت، خدا را ملاقات کند، در حالی که ما را دوست دارد، با شفاعت ما وارد بهشت می شود.»

فرق شیعه و محبّ اهل بیت علیهم السلام

ص: 63

امام عسکری علیه السلام نقل می کند که روزی گروهی به درب منزل امام رضاعلیه السلام آمدند و خود را گروهی از شیعیان امیر مؤمنان علیه السلام نامیدند و اجازه ورود خواستند. امام علیه السلام به آنان اجازه ورود نداد. آنان بازگشتند و روز دیگر آمدند؛ اما امام علیه السلام باز هم آنان را به حضور نپذیرفت و این کار، روزهای زیادی تکرار شد. پس از گذشت چند روز اجازه یافتند که وارد شوند. امام با ناراحتی به آنان فرمود: «وای بر شما! چرا خود را شیعه علی علیه السلام می نامید. شیعه امیر مؤمنان، حسن و حسین علیهماالسلام سلمان و ابوذر و مقداد و عمار و محمّد بن ابی بکر بودند که هیچ کدام از اینان لحظه ای با پیشوا و امام خود مخالفت نورزیدند و از دستورهای او سرپیچی نکردند.»

آنان همچنان سر پا ایستاده بودند و امام علیه السلام با ناراحتی با آنان سخن می گفت. آنان پاسخ دادند: «ای پسر رسول خدا! گناه ما چیست و چرا باید این گونه تحقیر می شدیم؟ برای ما توضیح دهید.» امام فرمود: ««وَ مَآ أَصَبَکُم مِّن مُّصِیبَةٍ فَبِمَا کَسَبَتْ أَیدِیکُمْ وَ یعْفُوا عَن کَثِیرٍ»؛ (1)  «و هر `گونه` مصیبتی به شما برسد، به سبب دستاورد خود شما است و `خدا` از بسیاری در می گذرد.» به خدا سوگند که من در این کار به خدا و رسول و امیر مؤمنان علیه السلام و پدران صالحم اقتدا کرده ام. آنان شما را عتاب کردند و من نیز پیروی کردم.»

ص: 64

آنان پرسیدند: «برای چه ای فرزند رسول خدا؟!» امام علیه السلام فرمود: «برای اینکه شما ادعا کردید و خود را از شیعیان نامیدید؛ در حالی که شما در بیش تر اعمال و کردارتان، با آنان مخالفت می ورزید. در واجبات خود کوتاهی می کنید. درباره حقوق برادران دینی خود سهل انگارید و از آنان دوری می جویید. آن گاه که تقیه واجب است، تقیه نمی کنید و آن گاه که تقیه واجب نیست، تقیه می کنید. کاش می گفتید که ما از دوستداران شما هستیم که با شما دوست و با دشمنانتان دشمن هستیم. در این صورت سخنتان نادرست نبود که این نیز خود مرتبه ای شریف است.» آنان شرمنده پاسخ دادند: «ای پسر رسول خدا! پس همانا ما از گفته خود استغفار و توبه می کنیم و می گوییم: همان گونه که مولایمان به ما یاد داد، ما دوستدار شما هستیم و دوستدارانتان را نیز دوست داریم و با دشمنانتان دشمنیم.» امام علیه السلام به روی آنان لبخندی زد و فرمود: «پس آفرین بر شما برادرانم و دوستدارانم! بالاتر بیایید و نزد من آیید.» سپس آنان را به بالای مجلس فرا خواند. (1) 

خواجه دشوار پسند است و مرا روی سیاه ترسم از نوکری خویش رهایم سازد

ص: 65

نکته: محبت عبارت است از دوستی قلبی اما مودّت عبارت است از آن نوع دوستی که به دست و زبان جاری شود و ثمره آن دیده شود. به همین دلیل در قرآن آمده است « قُل لَّآ أَسَْلُکُمْ عَلَیهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَی»؛ (1)  پیامبر خواسته که مردم محبت به خاندانش را ابراز کنند.

نسیم محبت علوی

وقتی علامه طباطبایی رحمه الله با دست خالی برای تحصیل به نجف رفت، ابتدا مستقیم به زیارت امیر مؤمنان علیه السلام شرفیاب شد. ایشان در نخستین نگاه به گنبد حرم امام با چشمانی اشکبار عرض کرد: «یا علی! من برای تحصیل علم به محضر شما شرفیاب شده ام؛ ولی نمی دانم چه روشی را در پیش گیرم و چه برنامه ای را برای درس انتخاب کنم. شما آنچه را صلاح است پیش روی من قرار دهید.» او در همان روزهای نخست در منزل محقر و اجاره ای خود در نجف به سر می برد و نگران آینده تحصیل خود بود که در خانه به صدا در آمد و سیدی، با جذبه ای خاص با او سلام و احوالپرسی کرد. سید به علامه خیر مقدم گفت و به او فرمود: «اگر طالب تحصیل هستی بدان که در این مدت نباید از نفس خود غافل باشی.» این را گفت و رفت. علامه از آن روز، شیفته و مرید آن سید بزرگوار شد. آن سید، مرحوم قاضی طباطبایی عارف بزرگ بود. (2) 

در بیابان طلب گرچه ز هر سو خطری است می رود حافظِ بی دل به تولّای تو خوش

ص: 66

توسل

در بلندترین فراز از زیارت عاشورا که اوج شعر و شعور عاشوراییان است، می خوانیم: «اِنِّی سِلْمٌ لِمَنْ سالَمَکُمْ وَحَرْبٌ لِمَنْ حارَبَکُمْ وَوَلِیٌّ لِمَنْ والاکُمْ وَعَدُوٌّ لِمَنْ عاداکُمْ.» همچنین در زیارت اربعین - که از جمله نشانه های شیعه است (1)  - می خوانیم: «اللَّهُمَّ اِنِّی اُشْهِدُکَ اِنِّی وَلِیٌّ لِمَنْ والاهُ وَعَدُوٌّ لِمَنْ عاداهُ؛ (2)  پروردگارا من تو را گواه می گیرم که من دوستدار کسی هستم که با او (امام حسین علیه السلام) ولایت داشته باشد و دشمنم با آن کسی که با او (حضرت ابا عبد اللّه علیه السلام) دشمنی داشته باشد.»

سالار شهیدان کربلا در زمانه ای که دوستی با دشمنان اهل بیت علیهم السلام از جمله خاندان اموی، رایج بود، آشکارا فریاد برآورد: «وَنَحْنُ اَهْلُ الْبَیتِ اَوْلی بِالْوِلایةِ هذَا الْاَمْرِ عَلَیکُمْ مِنْ هذَا الْمُدَّعِینَ ما لَیسَ لَهُمْ؛ (3)  ما خاندان پیامبرصلی الله علیه وآله بر تصدی این امر (خلافت و حکومت) بر شما از این مدعیانِ ناحق، سزاوارتریم.»

ص: 67

شب عاشورا آن گاه که امام علیه السلام تکلیف خود را از عهده همگان برداشت و فرموده بود تا هر کس می خواهد تاریکی هوا را مرکب خود قرار دهد و از صحنه پیکار دور شود، «بریر بن خضیر» که از دوستداران و شیعیان راستین امام علیه السلام بود از ایشان خواست، تا با کوفیان سخن گوید. او ضمن تجدید میثاق با امام خویش، در پایان سخنانش، کوبنده گفت: «اللَّهُمَّ اِنِّی اَبْرَءُ اِلَیکَ مِنْ فِعالِ هؤُلاءِ الْقَوْمِ؛ پروردگارا! من از کار این گروه به پیشگاه تو تبری می جویم.» در این هنگام، باران تیر به سویش روانه شد. (1) 

ص: 68

هلا تقوا و ترس از خداوندرها سازد به محشرتان ز هر بند

پرهیز از هوای نفس

شخصی به نام «حبه عرنی» که یار نزدیک و دوست صمیمی امیر مؤمنان علیه السلام بود، ظرفی فالوده، مقابل ایشان گذاشت تا آن حضرت از آن بخورد. امام، نگاهی به ظرف انداخت و سپس انگشت خود را در گوشه ای از آن فرو کرد و بدون آنکه مقدار زیادی از آن بردارد، در کام خود گذاشت. حبه عرنی پرسید: «چرا میل نمی فرمایید؟» آن حضرت فرمود: «اِنَّ الْحَلالَ طَیبٌ وَما هُوَ بِحَرامٍ وَلکِنِّی اَکْرَهُ اَنْ اُعَوِّدَ نَفْسِی ما لَمْ اُعَوِّدْها؛ (1)  به درستی که حلال خداوند گوارا است و هرگز حرام نیست؛ ولی من خوش ندارم که نفسم را به چیزی که هنوز به آن عادت نکرده، وابسته سازم.» سپس امام به حبه عرنی فرمود: «آن را از جلوی من بردار!»

هر آن کاخی که از تقواست محکم نسازد گردش دوران از آن کم

ص: 70

ورع در ارتباط با غیرمسلمانان

یکی از سفیران نوشته بود که در بعضی مجالس، مشروبات الکلی وجود دارد و اگر ما نپذیریم و نخوریم، حمل به چیزهای دیگر می شود و مشکلاتی در روابط پیش می آید.» حضرت امام فرمود: «به جهنم! نباید از این چیزها بترسند، نباید بروند، دلیلش را هم باید بگویند تا آنها هم بفهمند برای چیست.» (1) 

روزی پلیس نوفل لوشاتو عکسی از امام خمینی رحمه الله در حال قنوت نماز برای امضا آورد. امام عکس را گرفتند و امضا کردند. وقتی به امضا توجه کردم، دیدم مثل سایر امضاهای ایشان نیست و کلمه ای از اسمشان جا افتاده است. عرض کردم: مثل اینکه این امضای شما مثل سایر امضاها نیست؛ فرمود: «چون مسیحی هستند و رعایت وضو را نمی کنند، اسم روح اللّه را ننوشتم، مبادا دستشان کلمة اللّه را مسح کند.» (2) 

وقتی که بنیانگذار انقلاب در پاریس بودند، اگر مردی داخل اتاق می شد و مثلاً انگشتر طلا به دستش بود، فوراً از او می خواستند که انگشتر را دربیاورد. (3) 

ص: 71

توسل

همان گونه که از زبان پیامبر اعظم صلی الله علیه وآله گفته شد، جهاد با نفس، جهاد اکبر و بسی بزرگ تر از جهاد اصغر است؛ چرا که این کار، سنگ بنای ستیز با دشمن بیرونی است. جهاد اصغر بدون پیروزی در جهاد اکبر، پیامدی جز غرور، فساد، ظلم، ریا، عجب و بی تقوایی به دنبال ندارد. کسی که در جبهه درونی و غلبه بر هوای نفس پیروز شود، در صحنه های گوناگون بیرونی نیز پیروز خواهد شد.

صحنه عاشورا بدیع ترین و چشم نوازترین صحنه آزمون برای پیروزشدگان در جهاد اکبر و پیشی گیرندگان در جهاد اصغر است و ستارگان آسمان آن، هر یک از دیگری درخشان تر و چشم نوازتر بودند. از جمله آنان «نافع بن هلال» بود. او جوان رشیدی بود که همراه خانواده و همسرش که تازه با او ازدواج کرده بود، در کربلا حضور یافت. گیرودارِ قیام، هنوز به او اجازه عروسی نداده بود. نافع در کنار امام و رهبر خویش گام به گام حرکت کرد. حتی شبی از شبهایی که آب را بر خیمه ها بسته بودند، با جمعی از سپاهیان و فداییان امام به شریعه فرات یورش برد. نگاهبان فرات، وی را شناخت و هنگامی که برق شمشیر و چهره درهم کشیده و مصمم نافع به هلال را دید، به او گفت: «تو خود می توانی آب بخوری؛ ولی حق نداری برای امام آب ببری.» نافع پاسخ داد: «محال است که حسین بن علی علیهماالسلام و یاران و فرزندانش تشنه باشند و من آب بنوشم.» (1)  وی موفق شد به خیمه ها آب برساند.

صبح روز عاشورا، هنگامه جدایی نافع از همه علایق و خواسته های درونی بود. صبح عاشورا، جهاد اکبر او با جهاد اصغر همراه شد؛ آن هنگام که لباس رزم پوشید و برای خداحافظی نزد عروس خود آمد. همسر جوانش با زاری از او خواست که به میدان نرود؛ اما نافع، مصمم تر از آن بود که نگاه مهرآمیز فرزند رسول خداصلی الله علیه وآله را در واپسین لحظه زندگانی به نگاههای نگران همسرش بفروشد. همین صحنه کافی بود که هر جوانی را در انگیزه جهاد متزلزل کند؛ اما وی با بی اعتنایی از خیمه بیرون رفت.

امام حسین علیه السلام متوجه موضوع شد و کریمانه از او خواست که شادمانی همسرش را بر میدان رفتن ترجیح دهد. اشک از چشمان نافع سرازیر شد و با دیدن این رأفت و بزرگواری امام علیه السلام عرض کرد: «ای پسر پیامبر خداصلی الله علیه وآله اگر امروز تو را یاری نکنم، فردا چگونه پاسخ جدت رسول خداصلی الله علیه وآله را بدهم!» (2)  آن گاه با اصرار اجازه طلبید و در جهاد اصغر نیز پیروز شد و بر بستر سرخ شهادت آرمید.

ص: 72

دعای صبح و آه شب، کلید گنج مقصود است بدین راه و روش می رو که با دلدار پیوندی

امیدواری در دعا

روزی «احمد بن محمّد» از نزدیکان امام رضاعلیه السلام، نزد ایشان شرفیاب شد و عرض کرد: «چند سالی است که حاجتی دارم و آن را از خدا خواسته ام؛ ولی دعایم مستجاب نمی شود؛ به گونه ای که دیگر در دلم شک و تردید از استجابت آن راه یافته است و به تنگ آمده ام.»

امام رضاعلیه السلام به او به تندی نگاه کرد و فرمود: «ای احمد! مراقب باش که شیطان بر تو چیره نشود و تو را مأیوس و ناامید از رحمت پروردگار نسازد. بدان که جدم امام باقرعلیه السلام فرمود: «مؤمن، نیاز خود را از خدا می خواهد؛ ولی خداوند، برآوردن آن را به تأخیر می اندازد؛ به این سبب که ناله و زاری او را دوست دارد.» سپس امام فرمود: «سوگند به خدا تأخیر در برآوردن نیازهای دنیوی مؤمنان از سوی پروردگار، برای آنها بهتر از تعجیل در برآوردن نیاز آنان است. مگر دنیا چه ارزشی دارد؟» جدم امام باقرعلیه السلام فرموده است: «سزاوار است که دعای مؤمن در حال آسایش، مانند دعای او در حال سختی باشد و اگر دعایش به اجابت نرسید، سست نشود و باز هم دعا کند.» پس ای احمد! هرگز از دعا کردن خسته نشو؛ زیرا دعا در پیشگاه خدا دارای منزلت والایی است. صبر، پیشه ساز و بدان، کسی که در این دنیا از نعمتهای الهی برخوردار است، اگر درخواستی از خدا بکند و دعایش مستجاب شود، بر اثر حرص، باز هم درخواست دیگری می کند و در نتیجه، نعمتهای خدا در نظرش بی ارزش جلوه می کنند؛ چرا که او سیر نمی شود و در صورتی که نعمتهای او فراوان شود، وی در این راه به سبب حقوقی که بر او واجب است، نمی تواند از عهده همه آنها برآید و در فتنه قرار می گیرد. اکنون بگو بدانم اگر من چیزی به تو بگویم، آیا به درستی آن اطمینان می کنی؟»

احمد، سرش را بلند کرد و گفت: «البته! اگر به شما اطمینان نکنم، پس به چه کسی اطمینان داشته باشم. شما حجّت خدا هستید و حتماً سخن شما درست است.»

ص: 74

امام فرمود: «پس حال که به سخن من اطمینان داری، باید به گفتار خداوند بیش تر اطمینان داشته باشی؛ چرا که خداوند به وعده خود وفا می کند؛ مگر خود نفرموده است: «وَإِذَا سَأَلَکَ عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ»؛ (1)  «هنگامی که بندگان من از تو درباره من سؤال کردند، بگو من نزدیکم و دعای دعاکننده را به هنگامی که مرا می خواند، پاسخ می گویم.» و نیز مگر نفرموده است: «لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ»؛ (2)  «از رحمت پروردگار ناامید مشوید.» همچنین می فرماید: «وَاللَّهُ یعِدُکُمْ مَغْفِرَةً مِنْهُ وَفَضْلاً»؛ (3) «و خداوند به شما وعده آمرزش از جانب خودش و فزونی می دهد.» بنابراین باید اعتمادت به خدا بیش تر از دیگران باشد و درب خانه دل خود را به راه یافتن چیزی جز خوبی مگشای که در این صورت، شما آمرزیده اید.» (4) 

گر دعا جمله مستجاب شدی هر دمی عالمی خراب شدی

ص: 75

نسیم فیض الهی

نوشته اند روزی مرحوم میرزا جواد آقای ملکی تبریزی رحمه الله پس از پایان درس به اتفاق برخی شاگردانش به حجره یکی از طلبه ها رفت. اندکی آنجا نشست و سپس برخاست، خدا حافظی کرد و بیرون رفت. این رفتار ایشان برای شاگردانشان مایه شگفتی شد. از ایشان پرسیدند: «هدفتان از سر زدن به حجره آن طلبه چه بود؟» مرحوم میرزا در پاسخ فرمود: «شب گذشته هنگام سحر، فیض الهی شامل حالم شد. فهمیدم که این از دعای خودم نیست. وقتی دقت کردم پی بردم که این طلبه در نماز شبش مرا دعا کرده و فیضی که به من داده شد، به برکت دعای او بوده است. خواستم با این کار از او سپاسگزاری کرده باشم.» (1) 

توسل

ص: 76

تنها از مادری همچون فاطمه زهراعلیهاالسلام است که فرزندی چون حسین علیه السلام، تربیت شده، این همه افتخارات می آفریند. فاطمه زهرایی که در نیایش و دعا نیز برترین الگو است؛ هم او که از مردم مدینه بسیار بی وفایی و جفا دید؛ اما همچنان آنان را دعا کرد و زمزمه دعای او برای همسایگان در نیمه شب قطع نشد و فرمود: «اَلْجارُ ثُمَّ الدَّارُ.» (1)  اسماء بنت عمیس نقل می کند که در روزهای پایانی عمر شریف حضرت فاطمه علیهاالسلام در محضر او بودم. او روزی غسل کرد و لباسهای تمیز پوشید و به راز و نیاز با خدای خود مشغول شد. جلوتر رفتم، دیدم که رو به قبله نشسته و با آن حالت زار و بیمار دست به دعا برداشته است و می گوید: «اِلهِی وَسَیدِی اَسْئَلُکَ بِالَّذِینَ اصْطَفَیتَهُمْ وَبَبُکاءِ وَلَدَیَّ فِی مُفارَقَتِی اَنْ تَغْفِرَ لِعُصاةِ شِیعَتِی وَشِیعَةِ ذُرِّیتِی؛ (2)  معبودا! بزرگا! به حق آن کسانی که آنان را برگزیدی و به حق گریه های دو فرزندم (حسن علیه السلام و حسین علیه السلام) هنگام از دنیا رفتنم، از تو می خواهم که از گناهکاران شیعیان من و شیعیان فرزندان من درگذری.»

او بی توجه به دردها و رنجهایی که از دست گناهکاران امت پیامبرصلی الله علیه وآله دیده بود، همه را دعا کرد و با قلبی مالامال از آرامش به سوی خدا پر کشید. ایشان در آخرین لحظات به جانب پروردگار خویش دست بلند کرد و تنها برای خود یک دعا کرد و آن اینکه خداوند، او را ببخشاید. امام باقرعلیه السلام فرمود: «فاطمه، دختر رسول خدا شصت روز پس از رحلت پیامبرصلی الله علیه وآله به شدت بیمار شد و چند روز بعد درگذشت.» او در دعای خود فرمود: «یا حَیُّ یا قَیوم! بِرَحْمَتِکَ اَسْتَغِیثُ فَاَغِثْنِی اللَّهُمَّ زَحْزِحْنِی عَنِ النَّارِ وَاَدْخِلْنِی الْجَنَّةَ وَاَلْحِقْنِی بِاَبِی مُحَمَّد؛ ای خدای زنده و توانا! پناه می آورم به رحمت تو. پس به من پناه ده و مرا از آتش دوزخ، دور فرما و وارد بهشت نما و مرا به پدرم، محمّد ملحق کن!»

ص: 77

امام علی علیه السلام خطاب به او می فرمود: «خداوند به تو عافیت دهد و تو را زنده نگه دارد»؛ اما فاطمه زهراعلیهاالسلام در پاسخ می فرمود: «ای ابو الحسن! بسیار نزدیک است که من با خدای خود ملاقات کنم.» (1) 

در کربلا نیز امام حسین علیه السلام هر گامی را با مناجات و نیایش با معبود برمی داشت. او در بحرانی ترین لحظات به خدا پناه می برد و مناجات می کرد. آن حضرت در لحظه آغاز نبرد سر به جانب آسمان بلند کرد و عرضه داشت: «اللَّهُمَّ اَنْتَ ثِقَتِی فِی کُلِّ کَرْبٍ...؛ خدایا تو در هر سختی و شدّتی تکیه گاهم هستی.» (2)  در مناجاتهای عاشقانه ابا عبد اللّه الحسین علیه السلام در گودی قتلگاه نیز پیوند عارفانه او در قالب دعا دیده می شود.

ص: 78

ارزش گذشت

همگان نشسته بودند و پس از ساعتی سخن گفتن با رسول خداصلی الله علیه وآله به چهره ایشان می نگریستند. ناگاه دیدند لبخندی ملیح بر چهره ایشان نقش بست؛ به گونه ای که دندانهای ایشان نمایان شد. اصحاب، دلیل خنده ایشان را پرسیدند. پیامبرصلی الله علیه وآله فرمود: «دو نفر از امت خود را دیدم که در پیشگاه پروردگار حاضر شدند. یکی از آنها می گفت: «خدایا! حق مرا از این مرد بگیر!» پروردگار بزرگ فرمود: «حق برادرت را بده!» او گفت: «پروردگارا! دیگر چیزی از اعمال نیک من باقی نمانده است که بخواهم حق او را بدهم.» سپس صاحب حق به پروردگار گفت: «حال که چنین است، پس خدایا! از گناهان من بردار و به گناهان او بیفزا.»

در این لحظه، اشک در چشمان پیامبر حلقه زد و فرمود: «آن روز، روزی است که مردم احتیاج دارند، گناهانشان را کسی حمل کند. پروردگار به آن کس که حقش را می خواهد، می فرماید: «چشمت را برگردان و به سوی بهشت نگاه کن و ببین چه می بینی؟» و او صورتش را به سوی بهشت برمی گرداند و آنچه نعمت در آن مهیا شده، می بیند. سپس با تعجب می پرسد: «خدایا! اینها برای کیست؟» می فرماید: «تو می توانی به آن دست یابی.» باز او می پرسد: «چگونه می توانم به آن دست یابم؟» خداوند می فرماید: «با گذشت از برادرت.» او نیز می گوید: «خداوندا! از او گذشتم.» سپس خداوند به وی می فرماید: «اکنون، دست برادرت را بگیر و هر دو وارد بهشت شوید.» سپس پیامبر اشک را از چشمانش پاک کرد و فرمود: «پس شما نیز پرهیزگار باشید و از همدیگر بگذرید و گذشت کنید.» (1) 

ص: 80

برخورد رئوفانه

در زمان بنی صدر یک بار یکی از بستگان، خدمت امام رحمه الله آمد. تابستان بود و ما در حیاط بودیم. آن شخص به برخی مسائل اعتراض داشت و نظریات خاص خودش را خیلی بلند و تند با امام خمینی رحمه الله مطرح کرد. وی به امام رحمه الله می گفت: «شما باید بگذارید بیایند در منزلتان تا مرگ بر فلان بگویند»؛ اما با اینکه من در قیافه ایشان ناراحتی را می دیدم، با او برخوردی ملایم داشتند و به او گفتند: «چرا داد می کشید؟ بیایید با هم صحبت کنیم. حالا یک جوری با هم کنار می آییم. من که نگفتم کسی نیاید و جلوی کسی را هم نگرفته ام. همه در صحبتهایشان آزاد هستند. امام با او خیلی ملایم برخورد کردند و این در حالی بود که کسالت هم داشتند و من نگران قلب ایشان بودم. (1) 

توسل

ص: 81

حسین علیه السلام فرزند برومند علی علیه السلام و پرورده در دامان اوست. پهنه کربلا نیز آزمون شاگردان ابا عبد اللّه علیه السلام است که در مکتب او گذشت و مواسات را آموخته اند. امام با گذشت و مواسات خود درباره حر، بدو این سجیه را آموخت. امام فرموده بود: «مَنْ واسانا بِنَفْسِهِ کانَ مَعاً غَداً فِی الْجَنانِ نَجِیاً مِنْ غَضَبِ الرَّحْمنِ؛ هر کس با جانش با ما مواسات کند، در فردا `ی قیامت ` در بهشت با ما خواهد بود، در حالی که از خشم خدا نجات یافته است.» (1)  حر نیز آن گاه که اذن میدان خواست عرض کرد: «مُواسِیاً لَکَ بِنَفْسِی؛ از جان خویش برایت گذشته ام.» (2) 

ص: 82

نشانه های تواضع

افرادی که دارای این صفت برازنده یک مؤمن خداجویند دارای ویژگیهایی برای حفظ آن هستند امام صادق علیه السلام در این باره می فرماید: «التَّواضُعُ اَنْ تَرضی مِنَ الْمَجْلِسِ بِدُونِ شَرَفِکَ وَاَنْ تُسَلِّمَ عَلی مَنْ لاقَیتَ وَاَنْ تَتْرُکَ الْمِراءَ وَاِنْ کُنْتَ مُحِقّاً وَرَاْسُ الْخَیرِ التَّواضُعُ؛ (1)  تواضع این است که به جایی که نشسته ای راضی باشی؛ حتی اگر پایین تر از منزلت تو باشد و این که به هر کس می رسی، سلام کنی و این که جدال را ترک کنی؛ حتی اگر حق با تو باشد و رأس همه خیرها تواضع است.»

شاخ بی میوه کشد سر به قیام شاخ پرمیوه شود خم به سلام

ص: 84

فرزندان یک پدر و مادر

امام رضاعلیه السلام با گروهی به مسافرت رفتند. هنگام ظهر برای خواندن نماز و خوردن غذا توقف کردند. وقتی سفره پهن شد، آن حضرت، همه همراهان، حتی خدمتگزاران و سیاهان را هم بر سر سفره نشانید و خود نیز در کنار آنان نشست. مردی از اهالی «بلخ» با دیدن این رفتار امام علیه السلام پیش آمد و گفت: «فدایت شوم! بهتر است برای اینان، یک سفره جداگانه بیندازیم.» امام از این سخن مرد بلخی ناراحت شد و فرمود: «ساکت باش! خداوند همگی ما یکی است و همگی ما نیز از یک پدر و مادر هستیم و پاداش هر کس نیز به عمل او است.» (1) 

ای برادر! چو عاقبت خاک است خاک شو پیش از آنکه خاک شوی

ص: 85

اجابت دعوت تنگدستان

روزی امام حسین علیه السلام از کوچه ای در مدینه عبور می کرد که دید تعدادی از فقیران و تهیدستان در گوشه ای حلقه زده و عبای خود را پهن کرده اند و مشغول خوردن مقداری نان خشک هستند. وقتی امام به آنان رسید، سلام کرد. آنان پاسخ سلام را دادند و از حضرت خواستند تا با آنان همسفره شود. امام با نهایت تواضع در کنار آنها روی خاک نشست و با مهربانی به آنان فرمود: «برادران! `صدقه بر ما حرام است ` اگر این نان از صدقه نبود، حتماً می خوردم.» سپس از ایشان دعوت کرد که همگی به منزل ایشان بروند و پذیرایی شوند. آنان دعوت امام را اجابت کردند و همگی برخاستند و به خانه ایشان رفتند. آن حضرت با غذاهای خوب از آنها پذیرایی کرد و هنگام بازگشتن به همه آنها لباس و مقادیری درهم داد. (1) 

زائر متواضع

ص: 86

در احوال مرحوم مقدس اردبیلی رحمه الله آورده اند: ایشان همراه گروهی از مردم به زیارت می رفتند. کاروان آنها در محلی برای استراحت توقف کرد. او مردی متین با سر و وضعی ساده و چهره ای فروتن بود و متواضعانه نیز راه می رفت. یکی از زائران با دیدن رفتار ایشان، جلو آمد و لباس خود را به او داد و گفت که آن را برایش بشوید.

مرحوم مقدس اردبیلی رحمه الله با تواضع تمام قبول کرد. لباس مرد را گرفت و آن را تمیز شست. وقتی برگشت اطرافیان متوجه شدند. آنها شروع به سرزنش آن مرد کردند که چرا به این عالم بزرگ، جسارت کرده است. مقدس اردبیلی رحمه الله از برخورد آنان ناراحت شد و گفت: «طوری نشده است! حق و حقوق مؤمنان به یکدیگر بیش از اینهاست. من که کاری نکرده ام.» (1) 

از تواضع گرامیت سازندوز تکبر به خاکت اندازند

ص: 87

توسل

تواضع، هنر مردان خدا و سرّ نهفته در ضمیر عاشقان الهی است که خود را در پیشگاه او هیچ می انگارند ودر برخورد با خلق و اولیای خدا نیز فروتن و خاکسارند. برترین اسطوره ای که در بین فرزندان اهل بیت علیهم السلام نمادی از فروتنی است، حضرت عباس علیه السلام است که هرگز دیده نشد در جایی که در محضر امام بنشیند ویا آن جناب را برادر خطاب کند؛ (1)  بلکه همواره وی را با برترین القاب صدا می زد و فروتنانه درخدمتگزاری به ایشان آماده بود. دیگران هر حاجتی از امام داشتند، برای برآورده شدن آن، ابتدا مشکل خویش را با حضرت ابا الفضل علیه السلام بازگو می کردند و این گونه شد که او را در مدینه باب الحوائج خواندند. (2)  با این حال، وی تنها یک مرتبه، امام خویش را برادر صدا زد و آن در هنگامه ای بود که تیرها بر بدن او فرود آمدند و از مرکب بر زمین افتاد. در این حال، بانگ برآورد: «اَدْرِکْنِی اَخاکَ یا اَخاهُ؛ ای برادر! برادرت را دریاب!» امام خود را بالای سر او رسانید و فرمود: «اَلانَ اِنْکَسَرَ ظَهْرِی وَقَلَّتْ حِیلَتِی وَشَمَّتْ بِی عَدُوِّی؛ اکنون کمرم شکست و بیچاره شدم و دشمنم نسبت به من دلیر شد.» (3) 

امام، دست زیر بدن او برد تا وی را به خیمه بازگرداند؛ اما عباس علیه السلام مانع شد و فرمود: «یا اَخِی! بِحَقِّ جَدّکَ رَسُولِ اللَّهِ عَلَیکَ اَنْ لا تَحمِلْنِی وَدَعْنِی فِی مَکانِ هذا؛ برادرم! به حق جدت رسول خدا تو را قسم می دهم که مرا نبری و در همین مکان رها کنی.» امام، علت را پرسید و او جواب داد: «لَاِنِّی مُسْتَحٍ مِنْ اِبْنَتِکَ سُکَینَة وَقَدْ دَعَوتُها بِالْماءِ وَلَمْ آتِ بِهِ؛ چون من از روی دخترت سکینه شرمگین هستم؛ چرا که به او وعده آب دادم، ولی نیاوردم.» (4)  امام ناله زد: «وا عباساه» و او را در همان جا گذاشت و بازگشت. (5) 

ص: 88

در روایات به دوستی و همنشینی با برخی سفارش شده است که همنشینی با آنان سبب عاقبت به خیری و رستگاری می شود. از آن دسته، دانشمندان پرهیزگار هستند که همنشینی با آنان سبب فضل می شود. امیر مؤمنان علیه السلام در این باره می فرماید: «عَجِبْتُ لِمَنْ یرْغَبُ فِی التَکَثُّرِ مِنَ الاَصْحابِ کَیفَ لا یصْحَبُ الْعُلَماءَ الْاَلِبَّاءَ الْاَتْقِیاءَ الَّذِینَ یغْنِمُ فَضائِلَهُمْ وَتَهْدِیهِ عُلُومُهُمْ وَتَزَینَهُ صُحْبَتَهُمْ؛ (1)  در شگفتم از کسی که میل به زیاد کردن یاران خود دارد، چگونه همنشین علمای دانای پارسا نمی شود که فضایل آنان را به دست می آورد و علومشان او را هدایت می کند و گفتارشان او را زینت می بخشد.»

تو اوّل بگو با کیان زیستی من آن گه بگویم که تو کیستی

ص: 90

همچنین در روایات اسلامی از همنشینی و دوستی با برخی افراد نهی شده است. از جمله آنان دوری از همنشینی با فرد خائن، ستمکار و سخن چین است. آن سان که آمده است: قالَ الصادِقُ علیه السلام: «اَحْذِرْ مِنَ النَّاسِ ثَلاثَةً: الْخائِنُ وَالظَّلُومُ وَالنَّمامُ لِاَنَّ مَنْ خانَ لَکَ خَانَکَ وَمَنْ ظَلَمَ لَکَ سَیظْلِمُکَ وَمَنْ نَمَّ عَلَیکَ سَینَمُّ عَلَیکَ؛ (1)  از دوستی با سه تن از مردم بپرهیز: خائن، جفاپیشه و سخن چین. به درستی که هر کس برای تو `به کسی` خیانت بکند، به تو نیز خیانت خواهد کرد و هر کس برای تو `به کسی ` ظلم کند، به زودی به خود تو هم ستم روا می دارد و هر کس سخن چینی `دیگری را` پیش تو کند، به زودی سخن چینی تو را هم خواهد کرد.»

نخست موعظت پیر می فروش این است که از معاشرت ناجنس احتراز کنید

ص: 91

حقوق دوستی

امام علی علیه السلام روزی در بازگشت از سفر، آرام آرام به کوفه نزدیک می شد و از سفر دور خود به سوی خانه برمی گشت؛ اما هنوز راه زیادی تا کوفه مانده بود. در بین راه، مردی یهودی را دید که او نیز به سوی کوفه حرکت می کرد؛ اما مقصدش اطراف و حومه کوفه بود. مرد یهودی وی را نمی شناخت و نمی دانست که امیر مؤمنان علیه السلام است؛ ولی چون راهشان یکی بود، با او همراه شد و با هم به راه خود ادامه دادند و در بین راه به گفتگو پرداختند تا اینکه به یک دو راهی رسیدند که یکی به کوفه ودیگری به حومه آن می رفت.

امام به جای اینکه راه کوفه را انتخاب کند، راه دیگر را برگزید و همچنان مرد یهودی را همراهی کرد. مرد یهودی که می دانست او می خواهد به کوفه برود، از وی پرسید: «مگر نگفتی که می خواهی به کوفه بروی؟» امام پاسخ داد: «آری، گفتم.» مرد یهودی با تعجب پرسید: «توکه راه کوفه را می دانی، پس چرا با من می آیی؟» امام علیه السلام فرمود: «ما در این مسیر با هم دوست شدیم و این کار، برای نیکو پایان دادن به این همسفری است؛ چرا که انسان برای احترام، همسفرش را هنگام جدایی، چند قدمی دنبال، و او را بدرقه می کند. این، دستور پیامبر ما است.» مرد یهودی پرسید: «آیا پیامبر شما به راستی این چنین دستور داده است؟» امام پاسخ داد: «آری.» مرد یهودی به سبب همین اخلاق نیکو و رفتار پسندیده حضرت، مسلمان شد. (1) 

ص: 92

به عنبر فروشان اگر بگذری شود جامه تو همه عنبری

همدردی با دوستان

حضرت امام `خمینی رحمه الله ` با همه ما بسیار صمیمی و رفیق بودند. البته تظاهر ایشان به دوستی کم بود؛ ولی وقتی که آنها نبودند یا تأخیر داشتند موضوع را با حساسیت دنبال می کردند تا مبادا آنها گرفتاری داشته باشند. دوستان امام در نجف که از طلاب ایرانی بودند و بعد هم همراه ایشان از نجف هجرت کردند، همه بر این مطلب اتفاق نظر داشتند. امام خمینی رحمه الله از این خدمتگزاران، به «رفقای من» تعبیر می کردند. امام واقعاً به فکر دوستان خود بودند. به همین جهت، چون طلبه ها و دوستانشان کولرنداشتند، تقریباً از وسایل خنک کننده در نجف استفاده نکردند و حتی برای استراحت به کوفه نرفتند و با اینکه کوفه نزدیک نجف است و به دلیل داشتن شطّ و آب فراوان، هوای بهتری دارد و همه به آنجا می رفتند؛ ولی امام می فرمودند: «دوستان من در وضعیت بدی هستند.» امام جز یک سفر که در ابتدای ورود به نجف، به کوفه رفتند و در مسجد کوفه اعمال انجام دادند، هرگز به کوفه نرفتند و از کولر هم استفاده نکردند و فقط از سرداب و پنکه های معمولی استفاده می کردند و شبهای تابستان را هم به پشت بام می رفتند؛ در حالی که وقتی حتی صبح هم انسان به آجرها دست می گذاشت، هنوز داغ بودند.

امام این گونه، آن شرایط را تحمل می کردند و می فرمودند: «دوستان من در وضع بدی هستند» و می فرمودند: «من وقتی به حرم مشرف می شوم، برای دوستان گرفتار خیلی دعا می کنم.» (1) 

ص: 93

توسّل

کربلا بارزترین نماد دوستیها و دشمنیها بود؛ به ویژه در شب عاشورا که دوستان راستین و دوستداران واقعی بر سر پیمان مودت خود با امام باقی ماندند. در آن شب تاریخی «نافع» برخاست و به امام گفت: «من با هر آنکه با تو دوست باشد، دوست هستم و با هر کس که با تو دشمن باشد دشمنم.» (1) 

همان گونه که در بلندترین فراز از زیارت عاشورا نیز بر همین نکته پافشاری می کنیم که با دوستان امام دوست و با دشمن او، دشمن هستیم: «اِنِّی سِلْمٌ لِمَنْ سالَمَکُمْ وَ حَرْبٌ لِمَنْ حارَبَکُمْ وَ وَلِیٌ لِمَنْ والاکُمْ وَ عَدُوٌّ لِمَنْ عاداکُمْ» شعار دوستی با دوستان خدا و دشمنی با دشمنان خدا والاترین نماد و نمود ایمان است؛ همان گونه که در روایات بسیاری از امامان معصوم علیهم السلام دین و دینداری، شالوده ای جز دوستی و دشمنی ندارد.

ص: 94

صبح خیزی و سلامت طلبی چو حافظهر چه کردم همه از دولت قرآن کردم

این آثار روحی و روانی تا اندازه ای است که حتی گوش دادن به آیات نورانی آن دارای حسنه است. این خود به خوبی نشان می دهد که این آثار مورد نظر پروردگار متعال بوده است که چنین حسناتی را حتی برای گوش دادن به آن لحاظ فرموده است. در حدیثی از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله آمده است: «مَنِ اسْتَمَعَ اِلی آیةٍ مِنْ کِتابِ اللَّهِ کُتِبَتْ لَهُ حَسَنَةٌ مُضاعَفَةٌ وَمَنْ تَلا آیةً مِنْ کِتابِ اللَّهِ کانَتْ لَهُ نُوراً یوْمَ الْقِیامَةِ؛ (1)  «هر کس به آیه ای از کتاب خدا گوش فرا دهد، بر او حسنه ای چند برابر نوشته می شود و هر کس آیه ای از کتاب خدا را تلاوت کند، روز قیامت `آن آیه` برای او نور خواهد شد.»

ما دلبردگان پی قرآن و عترتیم هر راه دعوت دگری جز فریب نیست

ص: 96

قاری ولایت ناپذیر

شبی «کمیل بن زیاد»، امیر مؤمنان علیه السلام را به سوی منزل ایشان همراهی می کرد. از کنار خانه ای گذشتند که از آن صدای تلاوت قرآن، بلند بود. صوت او به اندازه ای دلنشین و زیبا بود که کمیل به حالش غبطه خورد و در دل خویش بر او آفرین گفت؛ ولی سخنی بر زبان نیاورد. امام متوجه حالت کمیل شد و بدون مقدمه به او فرمود: «ای کمیل! قرآن خواندن او تو را گول نزند؛ زیرا او اهل دوزخ است. چه بسیارند قرآن خوانانی که قرآن آنها را لعنت می کند. به زودی آنچه درباره او گفتم، بر تو آشکار خواهد شد.» کمیل شگفت زده شد و به فکر فرو رفت.

مدتی از این ماجرا گذشت و این پرسش در ذهن کمیل باقی ماند تا اینکه خوارج بر ضد امیر مؤمنان علیه السلام شورش کردند و در جنگ بسیاری از ایشان کشته شدند؛ در حالی که در بین آنها حافظان قرآن نیز بودند. آتش جنگ که فرو نشست، امام علی علیه السلام کمیل را فرا خواند و با شمشیرش، به سر یکی از کشتگان خوارج اشاره کرد و فرمود: «ای کمیل! این همان کسی است که در آن شب، قرآن می خواند و تو بر حال خوش او و تلاوت زیبایش غبطه می خوردی.» کمیل که گویی به دریایی از ایمان به خدا و رهبر خویش دست یافته بود، دست رهبر فرزانه خویش را بوسید و از گفته خود استغفار کرد. (1) 

ص: 97

همنشین دائمی قرآن

یکی از برنامه های روزانه زندگی و همیشگی امام خمینی رحمه الله که نظم خاصی هم داشت، تلاوت قرآن بود. ما در طول روز که خدمت ایشان بودیم، شاهد بودیم که ایشان روزی چهار بار قرآن می خواندند. (1) 

وقتی حاج آقا مصطفی رحلت کرده بودند، قرار شد جمعی به اتفاق حاج احمد آقا خدمت امام رحمه الله برسند و به صورت تدریجی خبر را به ایشان برسانند. یکی گفت: «از حاج آقا مصطفی چه خبر؟» آقای میرزا حبیب اللّه اراکی گفت: «الآن از بیمارستان تلفن کردند که ایشان را مثل اینکه باید زودتر به بغداد برسانند.» احمد آقا جلوی صدای گریه اش را نتوانست بگیرد؛ ولی رویش را برگرداند که امام نبیند. حضرت امام صورتش را برگرداند و گفت: «احمد چیه؟ مگر حاج آقا مصطفی مرده؟ اهل آسمانها می میرند و از اهل زمین کسی باقی نمی ماند. همه می میریم. آقایان بفرمایید سر کارتان!» خودشان هم بلند شدند و وضو گرفتند و در این شرایط سخت، مشغول خواندن قرآن شدند. (2) 

حافظا در کنج فقر و خلوت شبهای تارتا بود وردت دعا و درس قرآن غم مخور

ص: 98

توسل

قرآن، به عنوان ثقل اکبر، بزرگ ترین میراثی بود که رسول خداصلی الله علیه وآله آن را همراه اهل بیت گران قدر خویش در بین مردم به یادگار گذاشت و از آنان خواست که این هر دو را گرامی بدارند؛ اما پس از رحلت آن بزرگوار، مردم هر دو را مهجور گذاشتند. ابتدا اهل بیت او را کنار زدند و در ظاهر به قرآن تمسک جستند و بعد از مدتی، قرآن را نیز به فراموشی سپردند؛ تا آنجا که تمامی سنتهای اسلامی و ارزشهای آن فراموش شد و امام حسین علیه السلام به ناچار برای احیای کتاب خدا قیام کرد. ایشان، دفاع از قرآن و دعوت به سوی آن را شعار بلندی از شعارهای قیام خود قرار داد. آن حضرت به مردم بصره نگاشت:

«وَاَنَا اَدْعُوکُمْ اِلی کِتابِ اللَّهِ وَسُنّةِ نَبِیهِ علیهاالسلام فَاِنَّ السُّنَّةَ قَدْ اُمِیتَتْ وَاِنَّ الْبِدْعَةَ قَدْ اُحْییتْ؛ (1)  و من شما را به سوی کتاب خدا و سنت رسول خداصلی الله علیه وآله دعوت می کنم؛ چرا که سنت مرده و بدعت زنده شده است.»

ص: 99

امام علیه السلام در مسیر راه به طرف کوفه وقتی به «فرزدق» شاعر معروف برخورد کرد و درباره انگیزه قیام خود با ایشان سخن گفت، به او فرمود: «ای فرزدق! این جماعت، اطاعت خدا را واگذاشته اند و پیرو شیطان شده اند. در زمین به فساد می پردازند؛ حدود الهی را تعطیل کرده و به میگساری پرداخته و اموال فقیران و تهیدستان را از آن خویش ساخته اند. من سزاوارترم که برای یاری دین خدا به پا خیزم و برای عزّت بخشیدن به دین او جهاد کنم؛ تا آن جا که سرانجام، کلام خدا برتری یابد.» (1) 

اگر چه سر از بدنش جدا کردند؛ اما توانست آن کند که فرموده بود و توانست دوباره مردم را به سوی قرآنی که فراموش شده بود، توجه دهد و آن نیز روزی بود که سر بریده او را وارد شهر شام کردند. سر مبارکش را پیشاپیش کاروان از دروازه شهر وارد کردند و مردم با دیدن سرهای بریده و اسیران در بند و پیروزی یزید شادی کنان به سوی سرها دویدند؛ اما آن گاه که آنان را خارجی و خروج کننده از دین خواندند، به ناگاه از سر بریده او این صدا برخاست: «أَمْ حَسِبْتَ أَنَّ أَصْحَبَ الْکَهْفِ وَ الرَّقِیمِ کَانُوا مِنْ ءَایتِنَا عَجَبًا»؛ (2)  «مگر پنداشتی اصحاب کهف و رقیم `خفتگان غار لوحه دار` از آیات ما در شگفت بودند؟»

این صدا به طوری بود که همه متوجه سر بریده شدند. (3) 

ص: 100

آداب و شرایط سلام کردن

1. سلام پیش از کلام: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله: «مَنْ بَدَأَ بِالْکَلامِ قَبْلَ السَّلامِ فَلاتُجیبُوهُ وَقالَ لاتَدْعُ اِلی طَعامِکَ اَحَداً حَتَّی یسَلِّمَ (1)  ؛ هر کس سخن `خود` را پیش از سلام کردن آغاز نمود، پاسخش را ندهید و همچنین فرمود: کسی را بر `خوردن` غذای خود فرا مخوان مگر اینکه سلام کند.»

قال الحسین بن علی علیه السلام: «لاتَأْذَنُوا لاَِحَدٍ حَتّی یسَلِّمَ (2)  ؛ به احدی اجازه ندهید مگر اینکه سلام کند.»

2. افشاء سلام: قال الباقرعلیه السلام: «اِنَّ اللَّهَ یحِبَّ إطْعامَ الطَّعامِ وَ إِفْشاءَ السَّلامِ (3)  ؛ به درستی که پروردگار غذا دادن `به دیگران` و انتشار دادن سلام را دوست می دارد.»

عن رسول اللَّه صلی الله علیه وآله: «أَلا اُخْبِرُکُمْ بِخَیرِ أَخْلاقِ أَهْلِ الدُّنْیا وَ الآخِرَةِ؟ قالُوا: بَلی یا رَسُولَ اللَّهِ! فَقالَ صلی الله علیه وآله: إِفْشاءُ السَّلامِ فِی العالَمِ (4)  ؛ آیا شما را از برترین اخلاق اهل دنیا و آخرت با خبر نسازم؟ پاسخ گفتند: بله ای رسول خداصلی الله علیه وآله! فرمود: انتشار سلام در جهان.»

ص: 103

3. ابتداء به سلام: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله: «اِنَّ اَولَی النَّاسِ بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ مَنْ بَدَأَ بِالسَّلامِ؛ (1) به درستی که سزاورترین مردم در نزد خدا و رسولش صلی الله علیه وآله کسی است که ابتدا به سلام کند.»

قالَ اَمیرُالمُؤمِنینَ علیه السلام: «لِلسَّلامِ سَبْعُونَ حَسَنَةً تِسْعٌ وَ سِتُّونَ لِلْمُبْتَدِئِ وَ واحِدَةٌ لِلرَّادِّ؛ (2)  برای سلام هفتاد ثواب است که شصت و نه ثواب آن برای کسی است که سلام کند و یک ثواب برای کسی است که پاسخ سلام را می دهد.»

4. سلام هنگام ورود: خداوند در قرآن می فرماید: «فَإِذَا دَخَلْتُم بُیوتًا فَسَلِّمُواْ عَلَی أَنفُسِکُمْ تَحِیةً مِنْ عِندِ اللَّهِ مُبَارَکَةً طَیبَةً»؛ (3)  «پس چون به خانه هایی وارد شدید به یکدیگر سلام کنید؛ درودی که از نزد خدا مبارک و خوش است.» قال الباقر علیه السلام: «اِذا دَخَلَ الرَّجُلُ مِنْکُمْ بَیتاً فَاِنْ کانَ فیهِ اَحَدٌ یسَلِّمُ عَلَیهِمْ وَ اِنْ لَمْ یکُنْ فیهِ اَحَدٌ فَلْیقُلْ اَلسَّلامُ عَلَینا مِنْ عِنْدِ رَبِّنا یقُولُ اللَّهُ «تَحِیةً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُبارَکَةً طَیبَةً»؛ (4) هر گاه کسی از شما وارد خانه ای شود، اگر کسی در آن بود به آنها سلام می کند و اگر کسی در آن نبود پس باید بگوید سلام بر ما از جانب پروردگار ما. خداوند می فرماید درودی که از نزد خدا مبارک و خوش است.»

5. سلام کوچکتر به بزرگتر: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله: «یسَلِّمُ الصَّغیرُ عَلَی الْکَبیرِ وَالمارُّ عَلَی القاعِدِ وَ الْقَلیلُ عَلَی الْکَثیرِ؛ (5)  کوچکتر باید به بزرگتر سلام کند و رهگذر بر کسی که نشسته و گروه کم بر گروه زیاد.»

ص: 104

آثار و فواید سلام

1. آمرزش و مغفرت الهی: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله: «اِنَّ مِنْ مُوجِباتِ الْمَغْفِرَةِ بَذْلُ السَّلامِ؛ (1)  به درستی که از عوامل آمرزش گناهان سلام کردن است.»

2. خیر و برکت خانه: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله: «اَفْشِ السَّلامَ یکْثُرْ خَیرُ بَیتِکَ؛ (2)  سلام را انتشار ده خیر و برکت خانه ات زیاد می شود.»

3. انس با فرشتگان: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله: «اِذا دَخَلَ اَحَدُکُمْ بَیتَهُ فَلْیسَلِّمْ فَاِنَّهُ ینَزِّلُهُ الْبَرَکَةَ وَ تُؤنِسُهُ الْمَلائِکَةُ؛ (3) هر گاه یکی از شما وارد خانه اش شود پس باید سلام کند، پس به درستی که سلام برکت را به خانه اش نازل می کند و فرشتگان را با او مأنوس می گرداند.»

آداب جواب سلام دادن

ص: 105

سلمان فارسی می گوید مردی نزد رسول خداصلی الله علیه وآله آمد و گفت: السلام علیک یا رسول اللَّه! پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله پاسخ داد: «وَعَلَیکَ وَرَحْمَةُ اللَّهِ» پس از چند لحظه مرد دیگری آمد و گفت: «اَلسَّلامُ عَلَیکَ یا رَسُولَ اللَّهِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ» پیامبر اکرم پاسخ گفت: «وَ عَلَیکَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکاتُهُ» مدتی گذشت و مرد دیگری هم از راه رسید و به پیامبرصلی الله علیه وآله گفت: «اَلسَّلامُ عَلَیکَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ» اما پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فقط در پاسخ او فرمود: «وَ عَلَیکَ» مردی که از ابتدا در حضور رسول خداصلی الله علیه وآله نشسته بود و نحوه سلام کردن افراد و پاسخ دادن رسول خداصلی الله علیه وآله را زیر نظر داشت گفت:ای رسول خداصلی الله علیه وآله! پدر و مادرم فدای تو شوند! اولی و دومی که به شما سلام کردند شما پاسخ آنها را بهتر از سلامشان دادید اما پاسخ مرد سومی را که سلامش از همه کاملتر بود بسیار کوتاه رد نمودید. دلیل آن چه بود؟ پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله تبسمی کرد و فرمود: برای اینکه او دیگر چیزی برای ما باقی نگذاشت که پاسخش را بهتر بگویم. زیرا خداوند متعال می فرماید: «وَاِذا حُییتُمْ بِتَحِیةِ فَحَیوا بِأَحْسَنَ مِنْها»؛ و چون به شما درود گفته شد شما به `صورتی` بهتر از آن درود بگویید.» (1)  من نیز در پاسخش تنها گفتم علیک. (2) 

پاداش سلام و مصافحه

ص: 106

ابوعبیده می گوید در سفری من با امام باقرعلیه السلام همسفر بودم و هر دو در یک کجاوه بودیم. هنگام سوار شدن، ابتدا من سوار می شدم و سپس ایشان سوار می شدند. هنگامی که امام سوار می شد به من سلام می کرد و احوالپرسی می نمود به گونه ای که گویا مدتهاست مرا ندیده است. هنگام پیاده شدن امام زودتر از من پیاده می شد و وقتی من نیز پیاده می شدم، امام دوباره به من سلام می کرد و احوالپرسی گرمی می نمود که گویا مدتهاست مرا ندیده و خبری از من نداشته. من گفتم:ای فرزند رسول خدا! شما کاری می کنید که دوستان ما نمی کنند و اگر یک بار هم چنین کنند زیاد است. امام پاسخ داد: مگر تو نمی دانی وقتی د و مؤمن به هم سلام می کنند و دست می دهند گناهان آنان پیوسته تا هنگامی که از هم جدا شوند می ریزد.» (1) 

ص: 107

عن رسول اللَّه صلی الله علیه وآله: «لَمَّا لَعَنَ رَجُلٌ ناقَتَهُ وَ هُوَ یسیرُ مَعَها قالَ صلی الله علیه وآله اَخِّرْها عَنَّا فَقَدِ اسْتُجیبَ لَکَ (1)  ؛ هنگامی که مردی شتر خود را نفرین کرد در حالی که با آن می رفت، رسول خداصلی الله علیه وآله فرمود: او را از ما عقب بینداز، پس به تحقیق برای تو به اجابت رسید.»

ملعونان کیانند؟

1. کافران: «إِنَّ اللَّهَ لَعَنَ الْکَفِرِینَ وَ أَعَدَّ لَهُمْ سَعِیرًا» (2)  ؛ «به درستی که خداوند، کافران را لعنت کرده و برای آنها آتش فروزانی آماده کرده است.»

2. آزار رسانندگان به خدا و رسول: «إِنَّ الَّذِینَ یؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِی الدُّنْیا وَ الْأَخِرَةِ وَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذَابًا مُّهِینًا «؛ «کسانی که خدا و رسولش را آزار می دهند، مشمول لعنت خدا در دنیا و آخرت هستند و عذاب خوارکننده ای برای آنها مهیا کرده است.» (3) 

ص: 109

3. منافقان در امر به معروف و نهی از منکر: قال امیرالمؤمنین علیه السلام: «لَعَنَ اللَّهُ الآمِرینَ بِالْمَعْرُوفِ التَّارِکینَ لَهُ وَ النَّاهینَ عَنِ الْمُنْکَرِ الْعامِلینَ بِهِ؛ (25) (1)  خداوند لعنت کند کسانی را که امر به معروف می کنند و خود آن را ترک می نمایند و نهی کنندگان از منکر را که خود به منکر عمل می نمایند.»

4. قطع رحم کنندگان: «فَهَلْ عَسَیتُمْ اِنْ تَوَلَّیتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِی الْاَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحامَکُمْ * اُولئِکَ الَّذینَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فَأَصَمَّهُمْ وَ أَعْمی أَبْصارَهُمْ»؛ (2)  «اگر از دستورهای الهی رویگردان شوید جز این انتظار نمی رود که در زمین فساد کرده و پیوند خانوادگی تان را قطع کنید. آنها کسانی هستند که خداوند لعنت شان کرده و گوشهایشان را کر و چشمانشان را کور ساخته است.»

5. عمل کنندگان به عمل قوم لوط: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله: «لَعَنَ اللَّهُ مَنْ عَمِلَ عَمَلَ قَوْمِ لُوطٍ؛ (3)  خداوند لعنت کند کسی را که عمل قوم لوط را انجام دهد.»

ص: 110

6. تأخیر اندازان نماز: عن حجة بن الحسن علیه السلام أنّه قال: «مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ اَخَّرَ صَلوةَ الْغَداةِ حَتَّی تَنْقَضِی النُّجوُمُ وَ مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ اَخَّرَ صَلوةَ الْعِشاءِ حَتَّی تَشْتَبِکَ النُّجُومُ؛ (1)  ملعون است معلون است کسی که نماز صبح را تا رفتن ستاره ها به تأخیر اندازد و ملعون است ملعون است کسی که نماز عشاء را تا پدیدار شدن همه ستاره ها به تأخیر اندازد.»

7. رشوه دهنده و رشوه گیرنده: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله: «لَعَنَ اللَّهُ الرَّاشِی وَالْمُرْتَشی وَالْماشی بَینَهُما؛ (2)  خداوند لعنت کند رشوه دهنده و رشوه گیرنده و کسی که بین آنها ارتباط برقرار سازد.»

8. آزار دهنده والدین: قال الصادق علیه السلام: «مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ ضَرَبَ والِدَهُ أَوْ والِدَتَهُ مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ عَقَّ والِدَیهِ؛ (3)  ملعون است ملعون است کسی که پدر یا مادرش را کتک بزند. ملعون است ملعون است کسی که پدر و مادرش را بیازارد.»

ص: 111

9. مردی که لباس زن بپوشد: «لَعَنَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله الرَّجُلَ یلْبِسُ لَبْسَةَ الْمَرْأَةِ؛ (1)  رسول خداصلی الله علیه وآله نفرین کرد مردی را که لباس زن بپوشد.»

10. رباخواران: «لَعَنَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله آکِلَ الرِّبا وَمُوَکِّلَهُ وَ شاهِدَیهِ وَ کاتِبَهُ؛ (2)  رسول خدا صلی الله علیه وآله رباخوار و وکیل و دو شاهد و نویسنده آن را لعن نمود.»

11. روی گردانندگان از پدر و مادر، به هم زنندگان رابطه زناشویی و سخن چینان: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله: «ثَلاثَةٌ لَعَنَهُمُ اللَّهُ تَعالی رَجُلٌ رَغِبَ عَنْ والِدَیهِ وَ رَجُلٌ سَعی بَینَ رَجُلٍ وَامْرَأَةٍ یفَرِّقُ بَینَهُما یخْلِفُ عَلَیها مِنْ بَعْدِهِ وَ رَجُلٌ سَعی بَینَ الْمُؤْمِنینَ بِالاَحادیثِ لَیتَباغَضُوا وَ یتَحاسَدُوا؛ (3)  سه کس را پروردگار بزرگ لعنت کرده است: کسی که از پدر و مادر خویش روی گرداند، کسی که سعی کند بین مرد و زنی جدایی بیندازد و زن دیگری را بعد از آن جایگزین آن زن کند و کسی که با سخنانی بین مؤمنین، تلاش کند تا آنها را به کینه و حسد نسبت به هم وادارد.»

شایستگی لعن بر دشمنان خدا و اهل بیت علیهم السلام

ص: 112

روزی پیرزنی نزد امام صادق علیه السلام آمد در حالی که دو لباس بافته شده از پشم را در دست گرفته بود. به امام سلام کرد و عرض نمود: «ای فرزند رسول خدا! این دو لباس را من با دست خویش بافته ام؛ اما یکی از این دو را در حالی بافتم که هر رشته را با سلام و درود بر خاندان پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله گره زده ام و در دیگری هر رشته را با لعن و نفرین نسبت به دشمنان شما بافته ام. اکنون هر دو را خدمت شما آورده ام. کدام یک از این دو لباس نزد شما محبوبتر است؟ امام صادق علیه السلام فرمود: آن لباسی را که با لعن و نفرین نسبت به دشمنان ما بافته ای.» (1) 

پس از صلح امام مجتبی علیه السلام روزی معاویه در مدینه بالای منبر رفت و در حضور مردم شروع کرد از امیرالمؤمنین علیه السلام بد گفتن. او گفت: «ای مردم! علی علیه السلام کیست و پسر او چکاره است تا خلافت کند.» در این میان امام مجتبی علیه السلام وارد مسجد شد. امام رو به حاضران کرد و پس از سپاس و ستایش خداوند فرمود: «پروردگار بلند مرتبه و سترگ هیچ پیامبری را بر نیانگیخت مگر اینکه برای او دشمنی از ستمکاران و گناه پیشگان قرار داد. من پسر علی علیه السلام هستم و تو پسر صخر هستی. مادر تو هند است و مادر من فاطمه علیها السلام. جده تو قتیله است و جده من خدیجه علیها السلام. حال خداوند لعنت کند هر یک از ما دو نفر را که حسبی پایین تر و یادی فرو افتاده تر و کفری بیشتر و نفاقی شدیدتر دارد.» مردم که در مسجد جمع شده بودند یکصدا گفتند: «آمین آمین.» معاویه سرافکنده خطبه خود را قطع کرد و شرمگین از منبر پایین آمد و از مسجد بیرون رفت. (2) 

ص: 113

4. اجر عظیم: قال الصادق علیه السلام: «مَنْ اَحَبَّنا اَهْلَ الْبَیتِ وَ حَقَّقَ حُبَّنا فی قَلْبِهِ جَری ینابیعُ الْحِکْمَةِ عَلی لِسانِهِ وَ جُدِّدَ الایمانُ فی قَلْبِهِ وَ جُدِّدَ لَهُ عَمَلُ سَبْعینَ نَبِیاً وَ سَبْعینَ صِدّیقاً وَ سَبْعینَ شَهیداً وَ عَمَلُ سَبْعینَ عابِداً عَبَدَ اللَّهَ سَبْعینَ سَنَةً؛ (1)  هر کس ما اهل بیت را دوست داشته باشد و دوستی ما را در دلش محقق نماید، چشمه های حکمت بر زبانش جاری می شود و ایمان در قلبش تجدید می شود و ثواب عمل هفتاد پیامبر و هفتاد راستگو و هفتاد شهید و هفتاد عابد که هفتاد سال عبادت کرده برای او نوشته می شود.»

5. سود دنیا و آخرت: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله: «مَنْ اَرادَ التَّوَکَّلُ عَلَی اللَّهِ فَلْیحِبَّ اَهْلَ بَیتی وَ مَنْ اَرادَ اَنْ ینْجُو مِنْ عَذابِ الْقَبْرِ فَلْیحِبَّ اَهْلَ بَیتی وَ مَنْ اَرادَ الْحِکْمَةَ فَلْیحِبُّ اَهْلَ بَیتی وَ مَنْ اَرادَ دُخُولَ الْجَنَّةِ بِغَیرِ حِسابٍ فَلْیحِبُّ اَهْلَ بَیتی فَوَاللَّهِ ما اَحَبَّهُمْ اَحَدٌ اِلاَّ رَبِحَ فِی الدُّنْیا وَ الآخِرَةِ؛ (2)  هر کس توکل بر خدا را می خواهد باید اهل بیت مرا دوست بدارد. و هر کس نجات از عذاب قبر را می خواهد پس باید اهل بیت مرا دوست بدارد. و هر کس حکمت می خواهد پس باید اهل بیت مرا دوست بدارد. هر کس وارد شدن بدون حساب در بهشت را می خواهد باید اهل بیت مرا دوست بدارد. پس به خدا سوگند احدی به آنها مهر نمی ورزد مگر اینکه در دنیا و آخرت سود می کند.»

ص: 115

6. بهره مندی از شفاعت: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله: «أَلْزِمُوا مَوَدَّتَنا اَهْلَ الْبَیتِ فَاِنَّهُ مَنْ لَقِی اللَّهَ یوْمَ الْقِیامَةِ وَ هُوَ یوَدُّنا دَخَلَ الْجَنَّةَ بِشَفاعَتِنا؛ (1)  پیوسته با دوستی ما اهل بیت همراه باشید. پس به درستی که هر کس روز قیامت خدا را ملاقات کند در حالی که ما را دوست دارد، با شفاعت ما وارد بهشت می شود.»

7. آسانی عبور از پل صراط: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله: «أَثْبَتُکُمْ عَلَی الصِّراطِ أَشَدُّکُمْ حُبّاً لی وَ لأَهْلِ بَیتی؛ (2)  ثابت قدم ترین شما بر پل صراط، کسی است که ثابت ترین دوستی را نسبت به من و خاندان من دارد.»

«حکم بن عُتَیبة» می گوید: روزی در خدمت امام باقرعلیه السلام بودیم در حالی که خانه امام آکنده از شیعیان و دوستداران ایشان بود. در این میان پیرمردی کمر خمیده، عصا زنان وارد شد و ابتدا به امام باقرعلیه السلام سلام نمود و صبر کرد تا امام جواب سلام او را بدهد. سپس رو کرد به حاضران و به آنان نیز سلام نمود. جمعیت نیز جواب سلام او را داد و آن گاه رو به امام کرد و گفت: «ای فرزند رسول خداصلی الله علیه وآله فدایت شوم، مرا نزدیک خود جای دهید تا سخن شما را بهتر بشنوم. سپس نزد امام رفت و عرض کرد: «فَوَاللَّهِ إِنّی اُحِبُّکُمْ وَ اُحِبُّ مَنْ یحِبُّکُمْ وَاللَّهِ ما اُحِبُّکُمْ وَ اُحِبُّ مَنْ یحِبُّکُمْ لِطَمَعٍ فِی الدُّنْیا وَاللَّهِ اِنّی لاَُبْغِضُ عَدُوَّکُمْ وَ اَبْرَأُ مِنْهُ وَاللَّهِ ما أَبْغَضُهُ وَأَبْرَأُ مِنْهُ لِوَتَرٍ کانَ بَینی وَ بَینَهُ وَاللَّهِ اِنّی لَاُحِلُّ حَلالَکُمْ وَ اُحَرِّمُ حَرامَکُمْ وَ اَنْتَظِرُ اَمْرَکُمْ فَهَلْ تَرْجُو لی جَعَلَنِی اللَّهُ فِداکَ؛ به خدا سوگند! من شما را دوست دارم و دوستداران شما را نیز دوست دارم و به خدا سوگند! شما را و دوستدارانتان را به خاطر مطامع دنیایی دوست ندارم و به خدا سوگند! دشمن شما را دشمن می دارم و از او بیزاری می جویم و به خدا سوگند! به خاطر دشمنی و کینه خود با او دشمن نیستم و از او برائت نمی جویم. و به خدا سوگند! حلال شما را حلال می شمارم و حرام شما را حرام می دانم و منتظر امر شما هستم. پس `با این وصف` آیا امیدی در من می بینید؟ خدا مرا فدای شما کند!»

ص: 116

امام با تبسمی به او فرمود: «جلوتر بیا! جلوتر بیا» و آن قدر او را نزدیک خود فرا خواند که در کنار امام نشست. امام به او فرمود: «روزی شخصی همین سؤال را که تو پرسیدی، از پدرم علی بن الحسین علیهما السلام پرسید. پدرم به او پاسخ داد: اگر تو با همین عقیده از دنیا بروی، آن هنگام که مرگ تو در رسد، پیامبر خداصلی الله علیه وآله، علی علیه السلام، حسن علیه السلام، و حسین علیه السلام و علی بن الحسین علیهما السلام بر بالین تو حاضر می شوند و قلبت آرام می گیرد و چشمت روشن می شود و روح و ریحان همراه با کرام الکاتبین به استقبال تو خواهند آمد. این زمانی است که جان به سینه ات برسد. و بعد از مرگ نیز لطفی از خدا خواهی دید که چشمت به آن روشن می شود و روز قیامت نیز در کنار ما خواهی بود.»

پیرمرد که از سخنان امام سخت شگفت زده شده بود عرض کرد: «آیا می شود یک بار دیگر سخن خود را تکرار کنید؟» امام با حوصله سخن خود را تکرار کرد و پیرمرد از فرط خوشحالی گفت: «اللَّه اکبر! آیا به راستی این منم که مشمول این الطاف می شوم؟» آن گاه صیحه ای زد و بر زمین افتاد.

ص: 117

حاضران فریاد کشیدند و به سوی او دویدند و وی را از زمین بلند کردند. امام نیز جلو آمد و با دست خود اشک از چشمان پیرمرد پاک کرد. پیرمرد دست امام را گرفت و بر چشم و صورت خود کشید. سپس لباسش را کنار زد و دو دست امام را بر سینه خود کشید و از جایش برخاست و خداحافظی کرد و از مجلس بیرون رفت. حاضران همچنان می گریستند. امام از پشت سر نگاهی به او کردند و فرمودند: «هر کس می خواهد مردی از اهل بهشت را ببیند، به این مرد نگاه کند.» و من تا بدان روز مجلسی را چنین حسرت زده ندیده بودم. (1) 

مذمت دشمنی با اهل بیت علیهم السلام

1. بدتر از شرابخواری: قال الصادق علیه السلام: «الشَّارِبُ الْخَمْرِ کَعابِدِ وَثَنٍ وَ النَّاصِبُ لآِلِ مُحَمَّدٍ شَرٌّ مِنْهُ؛ (2)  شرابخوار مانند بت پرست است و دشمن خاندان پیامبر صلی الله علیه وآله از او بدتر است.»

ص: 118

2. نطفه ناپاک: عن امیرالمؤمنین عن رسول اللَّه صلی الله علیه وآله انّه قال: «مَنْ لَمْ یحِبَّ عِتْرَتی فَهُوَ لإِحْدی ثَلاثٍ إِمَّا مُنافِقٌ وَ إِمَّا زَنْیةٌ وَ إِمَّا اُمُّهُ حُمِلَتْ بِهِ فی غَیرِ طُهْرٍ؛ (1)  هر کس خاندان مرا دوست نداشته باشد، پس او یکی از این سه نفر است: یا منافق است و یا زنا زاده است و یا مادرش در غیر از ایام پاکی (حیض) او را باردار شده است.»

پیامد دنیایی و اخروی دشمنی با اهل بیت علیهم السلام

1. سخت جان دادن: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله: «وَالَّذی نَفْسی بَیدِهِ لایفارِقُ رُوحٌ جَسَدَ صاحِبِها حَتَّی یأْکُلَ مِنْ ثَمَرِ الْجَنَّةِ اَوْ مِنْ شَجَرِ الزَّقُّومِ وَ حَتَّی یری مَلَکَ الْمَوْتِ وَ یرانی وَ یری عَلِیاً وَ فاطِمَةَ وَ الْحَسَنَ وَالْحُسَینَ فَإِنْ کانَ یحِبُّنا قُلْتُ یا مَلَکَ الْمَوتِ اِرْفَقْ بِهِ فَاِنَّهُ کانَ یحِبُّنی وَ اَهْلَ بَیتی وَ اِنْ کانَ یبْغِضُنی وَ یبْغِضُ اَهْلَ بَیتی قُلْتُ یا مَلَکَ الْمَوتِ شَدِّدْ عَلَیهِ فَاِنَّهُ کانَ یبْغِضُنی وَ یبْغِضُ اَهْلَ بَیتی لایحِبُّنا اِلاَّ مُؤْمِنٌ وَلایبْغِضُنا اِلاَّ مُنافِقٌ شَقِی؛ (2)  سوگند به کسی که جانم به دست اوست، روح از بدن کسی جدا نمی شود مگر اینکه از میوه بهشت بخورد یا از درخت زقوم `جهنم.` و مگر اینکه ملک الموت را می بیند و من و علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام را دیدار می کند. پس اگر ما را دوست داشته باشد، من می گویم ای ملک الموت با او مدارا کن، به درستی که او من و خاندانم را دوست می دارد. و اگر من و عترتم را دوست نداشته باشد، می گویم ای ملک الموت بر او سخت بگیر، به درستی که او با من و خاندانم دشمن است. ما را دوست ندارد مگر مؤمن و با ما دشمن نیست مگر منافق بدبخت.»

2. یهودی محشور شدن: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله: «اَیهَا النَّاسُ مَنْ اَبْغَضَنا اَهْلَ الْبَیتِ بَعَثَهُ اللَّهُ یوْمَ الْقِیامَةِ یهُودِیاً `قالَ جابِرُ بنُ عَبْدِاللَّهِ الاَنْصارِی` قُلْتُ یا رَسُولَ اللَّهِ وَ اِنْ صامَ وَ صَلَّی وَ زَعَمَ اَنَّهُ مُسْلِمٌ قالَ صلی الله علیه وآله وَ اِنْ صامَ وَ صَلَّی وَ زَعَمَ اَنَّهُ مُسْلِمٌ؛ (3)  ای مردم! هر کس با ما اهل بیت دشمنی کند، خداوند روز قیامت او را یهودی برمی انگیزد. `جابر بن عبداللَّه انصاری می گوید:` گفتم ای رسول خدا! اگر چه روزه گرفته باشد و نماز خوانده باشد و خیال کند که مسلمان است؟ فرمود: حتی اگر روزه بگیرد و نماز بخواند و خیال کند که مسلمان است.»

ص: 119

3. عدم قبولی عبادات: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله: «لَوْ اَنَّ رَجُلاً صَفَنَ بَینَ الرُّکْنِ وَ الْمَقامِ فَصَلَّی وَ صامَ ثُمَّ لَقِی اللَّهَ وَ هُوَ مُبْغِضٌ لأَهْلِ بَیتِ مُحَمَّدٍ دَخَلَ النَّارَ؛ (1)  اگر کسی در بین رکن و مقام ماندگار شود و به نماز بایستد و روزه بگیرد، سپس در حالی خدا را ملاقات کند که دشمن خاندان محمدصلی الله علیه وآله است، وارد جهنم می شود.»

پیامد دوستی با دشمنان خدا

1. مغضوب خدا: قال الباقرعلیه السلام: «اِذا اَرَدْتَ اَنْ تَعْلَمَ اَنَّ فیکَ خَیراً فَانْظُرْ اِلی قَلْبِکَ فَاِنْ کانَ یحِبُّ اَهْلَ طاعَةِ اللَّهِ وَیبْغِضُ اَهْلَ مَعْصِیتِهِ فَفیکَ خَیرٌ وَاللَّهُ یحِبُّکَ وَاِذا کانَ یبْغِضُ اَهْلَ طاعَةِ اللَّهِ وَ یحِبُّ اَهْلَ مَعْصِیتِهِ فَلَیسَ فیکَ خَیرٌ وَاللَّهُ یبْغِضُکَ و َالْمَرْءُ مَعَ مَنْ اَحَبَّ؛ (2)  هر گاه خواستی بدانی که آیا در تو خوبی ای هست یا نه، پس به قلبت نگاه کن. اگر اهل فرمانبرداری خدا را دوست دارد و گناهکاران را دوست ندارد، پس در تو خوبی هست و خدا نیز تو را دوست می دارد. ولی اگر فرمانبرداران خدا را دوست ندارد و گناهکاران را دوست دارد، بدان در تو خیری نیست و خدا نیز تو را دوست ندارد و انسان با کسی است که دوست دارد.»

2. محشور شدن با آنان: قال امیرالمؤمنین علیه السلام: «اِیاکَ اَنْ تُحِبَّ اَعْداءَ اللَّهِ اَوْ تُصَفَّی وُدَّکَ لِغَیرِ اَوْلِیاءِ اللَّهِ فَاِنَّ مَنْ اَحَبَّ قَوْماً حُشِرَ مَعَهُمْ؛ (3)  از اینکه با دشمنان خدا دوستی کنی و یا دوستی خود را بر غیر اولیای خدا خالص گردانی بپرهیز. پس به درستی که هر کس قومی را دوست داشته باشد با آنان محشور می شود.»

ص: 120

3. بازخواست شدید بدون در نظر گرفتن عبادات: قال اللَّه تعالی الی موسی علیه السلام: «هَلْ عَمِلْتَ لی عَمَلاً قَطُّ قالَ صَلَّیتُ لَکَ وَ صُمْتُ لَکَ وَ تَصدَّقْتُ لَکَ وَ ذَکَرْتُ لَکَ قالَ اللَّهُ تَعالی وَ اَمَّا الصَّلاةُ فَلَکَ بُرْهانٌ وَ الصَّوْمُ جُنَّةٌ وَ الصَّدَقَةُ ظِلٌّ وَالزَّکوةُ نُورٌ فَأَی عَمَلٍ عَمِلْتَ لی قالَ مَوْسی علیه السلام دُلَّنی عَلَی الْعَمَلِ الَّذی هُوَ لَکَ قالَ یا مُوسی هَلْ والَیتَ لی وَلِیاً وَ هَلْ عادَیتَ لی عَدُوّاً قَطُّ فَعَلِمَ مُوسی اَنَّ اَفْضَلَ الاَعْمالِ الْحُبُّ فِی اللَّهِ وَ الْبُغْضُ فِی اللَّهِ؛ (1)  خدای بلند مرتبه به موسی فرمود: آیا عملی را فقط به خاطر من انجام داده ای؟ موسی پاسخ داد: برای تو نماز خوانده ام و روزه گرفته ام و صدقه داده ام و ذکر تو را گفته ام. پروردگار بلند مرتبه فرمود: اما نماز که برای هدایت خودت بوده و روزه پوشش `تو از آتش` و صدقه سایه بان `روز جزا` و زکات نور `برای توست.` پس چه عملی را برای من انجام داده ای؟ موسی علیه السلام گفت: مرا راهنمایی کن بر عملی که برای توست؟ فرمود:ای موسی! آیا به خاطر من با کسی دوستی کرده ای و آیا به خاطر من با کسی دشمنی کرده ای! پس موسی علیه السلام دانست که بهترین اعمال `در نزد پروردگار` دوستی به خاطر خدا و دشمنی به خاطر خداست.»

«ابن ابی یعفور» می گوید: روزی خدمت امام صادق علیه السلام رسیدم و به ایشان عرض کردم: «من تعدادی از دشمنان شما را می شناسم، در شگفتم آنها که جزو دوستداران دشمنان شما فلانی و فلانی (اولی و دومی) هستند انسانهای امانت دار، راستگو و وفادار به عهد و پیمانهایشان هستند، اما بسیاری از دوستداران شما چنین نیستند؟!»

ص: 121

امام خشمگین شد و نگاه تندی به او نموده و فرمود: «هر آن کس که براساس پذیرش ولایت امام جائر خدای را بپرستد دین ندارد و هر آن کس که در پوشش ولایت پذیری از امام عادل خدای را عبادت کند عتابی بر او نیست.»

ابن ابی یعفور با تعجب پرسید: «چگونه ممکن است؟ آنها که دین ندارند و اینها هم که مشکل و عتابی ندارند؟!» امام فرمود: «آری! مگر نشنیده ای که پروردگار پاک فرمود: «اللَّهُ وَلِی الَّذین آمَنُوا یخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ اِلَی النُّورِ»؛ «خداوند ولی و سرپرست کسانی است که ایمان آورده اند، آنها را از تاریکی به نور هدایت می کند.» یعنی به سبب پذیرش ولایت امام عادل، آنها را از ظلمت گناه به سوی نورانیت توبه و مغفرت رهنمون می گرداند. و کفار را که در سرپرستی طاغوت به سر می برند، از نور بیرون می کند و به سوی ظلمت می کشاند.»

او دوباره پرسید: «مگر مراد از الذین کفروا کافران نیستند؟» امام پاسخ داد: «آیا کافر نور دارد که از آن خارج شود؟! مقصود مسلمانانی هستند که ولایت امام جائر را پذیرفته اند، از نور خارج شده اند و کافر گشته اند. بدین جهت استحقاق عذاب دارند.» (1) 

ص: 122

نتیجه دوستی با منحرفان

روزی امام هادی علیه السلام به شخصی از نزدیکان خود به نام «جعفری» که با امام رفت و آمد داشت فرمود: «چرا تو را نزد فلانی (عبدالرحمن) می بینم و با او رابطه دوستی داری؟ جعفری پاسخ داد: «او دایی من است.» امام فرمود: «او انسان منحرفی است و درباره پروردگار حرفهای نادرستی می زند و به جسم بودن خدا قائل است.» جعفری گفت: «او هر چه می خواهد بگوید، من فقط با او دوست هستم. وقتی که به گفته های او معتقد نباشم، دوستی ما چه اشکالی دارد؟» امام فرمود: «بنابراین یا با او دوست باش و ما را رها کن و یا ما را دوست داشته باش و او را ترک کن؛ زیرا ممکن نیست که هم ما را دوست داشته باشی و هم او را. آیا نمی ترسی که بر او عذابی نازل شود و هر دو به یک باره گرفتار شوید.

سپس حضرت داستان جوانی را تعریف کرد که خودش از پیروان موسی علیه السلام بود و پدرش از یاران فرعون. و فرمود: «آنگاه که سپاه فرعون در کنار رود نیل به موسی و پیروان او رسید، جوان از گروه موسی علیه السلام جدا شد تا پدرش را نصیحت کند و به موسی علیه السلام ملحق نماید، اما پدرش گوش شنوا نداشت و اندرز جوان در او اثری نبخشید و سرسختانه به پیروی از فرعون ادامه داد. در این هنگام یاران موسی علیه السلام به ساحل رسیدند و جوان که مانده بود به همراه پدرش و قوم فرعون غرق شدند. جریان را به موسی علیه السلام خبر دادند. اصحاب از حال جوان پرسیدند که آیا او اهل رحمت است یا عذاب؟ موسی علیه السلام فرمود: جوان مشمول رحمت الهی است چون در عقیده پدر نبود، ولی هنگامی که عذاب نازل گردید، نزدیکان گناهکاران نیز گرفتار عذاب می شوند و آتش بدی بدکاران، خوبان را نیز به کام خود فرو می برد.» (1) 

ص: 123

4. فروتنان: قال الصادق علیه السلام: «اَوحَی اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ اِلی داوُدَ علیه السلام یا داوُدُ کَما اَنَّ اَقْرَبَ النَّاسِ مِنَ اللَّهِ الْمُتَواضِعُونَ کَذلِکَ أَبْعَدُ النَّاسَ مِنَ اللَّهِ الْمُتَکَبِّرُونَ؛ (1)  پروردگار بلند مرتبه و سترگ به داود وحی کرد که ای داود! همان گونه که مقرب ترین مردم نسبت به خدا فروتنان هستند، همانند آن دورترین مردم از خدا متکبرانند.»

5. راستگویان: قال امیرالمؤمنین علیه السلام: «أَقْرَبُ العِبادِ اِلَی اللَّهِ تَعالی اَقْوَلُهُمْ لِلْحَقِّ وَاِنْ کانَ عَلَیهِ وَ اَعْمَلُهُمْ بِالْحَقِّ وَ اِنْ کانَ فیهِ کُرْهُهُ؛ (2)  نزدیک ترین بندگان به خداوند بلند مرتبه کسی است که بیشتر از همه حق را می گوید، حتی اگر به ضرر او باشد و از همه بیشتر به حق عمل می کند، حتی اگر آن عمل را ناپسند بدارد.»

بعضی از عوامل تقرب به خدا

ص: 125

1. قطع امید از مردم: قال امیرالمؤمنین علیه السلام: «لَنْ تَتَّصِلَ بِالْخالِقِ حَتَّی تَنْقَطِعُ عَنِ الْخَلْقِ؛ (1) هرگز به آفریدگار نزدیک نمی شوی مگر اینکه از آفریدگان منقطع گردی.»

میاور رو به مردم تا نگردانند رو از توکه باشد بر خلایق پشت بودن مقتدا بودن

2. انجام واجبات: قال اللَّه تعالی: «ما تَقَرَّبَ اِلَی عَبْدِی الْمُؤْمِنُ بِمِثْلِ أَداءِ مَا افْتَرَضْتُ عَلَیهِ؛ (2)  هیچ چیزی مانند اداء آنچه را من بر بنده مؤمنم واجب کرده ام، او را به من نزدیک نمی کند.»

3. دوری از گناه: قال الصادق علیه السلام: «فیما ناجَی اللَّهُ تَبارَکَ وَ تَعالی بِهِ مُوسی صَلَواتُ اللَّهِ عَلَیهِ یا مُوسی ما تَقَرَّبَ اِلَی الْمُتَقَرِّبُونَ بِمِثْلِ وَرَعٍ عَنْ مَحارِمی؛ (3)  پروردگار بلند مرتبه و بزرگ با این جمله با موسی که درود خدا بر او باد سخن گفت:ای موسی! هیچ چیزی مانند دوری از حرامهای من تقرب جویندگان را به من نزدیک نکرده است.»

اگر دل از غم دنیا جدا توانی کردنشاط و عیش به باغ بقا توانی کرد

ص: 126

ز منزلات هوس گر برون نهی قدمی نزول در حرم کبریا توانی کرد

4. خلوص نیت: قال امیرالمؤمنین علیه السلام: «تَقَرُّبُ الْعَبْدِ اِلَی اللَّهِ سُبْحانَهُ بِاخْلاصِ نِیتِهِ؛ (1)  بنده به پروردگار سبحان با خلوص در نیتش نزدیک می شود.»

5. دعا و درخواست از خدا: قال امیرالمؤمنین علیه السلام: «اَلتَّقَرُّبُ اِلَی اللَّهِ تَعالی بِمَسْأَلِتِهِ وَ اِلَی النَّاسِ بَتَرْکِها؛ (2)  نزدیک شدن به پروردگار بزرگ با درخواست از اوست و نزدیکی به مردم به ترک درخواست است.»

دست از طلب مدار که دارد طریق عشق از پا فتادنی که به منزل برابر است

6. گریه از ترس خدا: قال الباقرعلیه السلام: «ناجَی اللَّهُ بِهِ مُوسی علیه السلام عَلَی الطَّورِ یا مُوسی اَبْلِغْ قَوْمَکَ اَنَّهُ ما یتَقَرَّبُ اِلَی الْمُتَقَرِّبُونَ بِمِثْلِ الْبُکاءِ مِنْ خَشْیتی؛ (3)  پروردگار با این جمله به موسی علیه السلام در کوه طور سخن گفت:ای موسی! به قومت ابلاغ کن که به هیچ چیزی مانند گریه از ترس من نزدیک شوندگان به من نزدیک نمی شوند.»

ص: 127

7. رعایت کنندگان حال زیردستان و تلاش گران در اصلاح بین مؤمنان: قال الصادق علیه السلام: «ثَلاثَةٌ هُمْ اَقْرَبُ النَّاسِ اِلَی اللَّهِ یومَ الْقِیامَةِ حَتَّی یفْرُغَ `النَّاسُ` مِنَ الْحِسابِ رَجُلٌ لَمْ تَدْعُهُ قُدْرَتُهُ فی حالِ غَضَبِهِ اِلی اَنْ یحیفَ عَلی مَنْ تَحْتَ یدَیهِ وَرَجُلٌ مَشی بَینَ اثْنَینِ فَلَمْ یمِلْ مَعَ اَحَدِهِما عَلَی الآخَرِ بِشَعیرَةٍ وَ رَجُلٌ قالَ الْحَقَّ فیما لَهُ وَ عَلَیهِ؛ (1)  سه کس در روز قیامت تا آن زمان که همگان از حسابرسی فارغ شوند به خدا نزدیک تر هستند؛ کسی که قدرتش او را در حال خشم رها نمی کند که نسبت به آنان که زیر دست اویند ستم کند و کسی که `برای اصلاح` بین دو نفر تلاش می نماید و حتی به اندازه دانه جویی به سمت یکی از دو نفر تمایل نمی یابد و کسی که همواره حق را می گوید، چه در آنجا که به نفع او باشد و چه در جایی که به ضرر او باشد.»

توسل به قرآن و اهل بیت علیهم السلام

ص: 128

1. روزی مردی با حالتی نگران نزد امام صادق علیه السلام آمد و عرض کرد: مولای من! دو گرفتاری برای من پیش آمده است که بسیار نگرانم کرده. نزد شما آمده ام تا راهی نشان من بدهید که من از مشکلاتم خلاصی یابم. اولین مشکل من این است که بدهکاری سنگینی دارم و دوم اینکه در سیطره زورگویی حاکم ستمگری افتاده ام. امام به او فرمود: «به هنگام تاریکی شب دو رکعت نماز بخوان. در رکعت اول حمد و آیة الکرسی و در رکعت دوم حمد و آیات پایانی سوره حشر «لَوْ أَنزَلْنَا هَذَا الْقُرْءَانَ عَلَی جَبَلٍ...» را تلاوت کن و پس از نماز قرآن را بالای سرت بگذار و بگو: «بِحَقِّ هذَا الْقُرآنِ وَ بِحَقِّ مَنْ اَرْسَلْتَهُ بِهِ وَ بِحَقِّ کُلِّ مُؤْمِنٍ مَدَحْتَهُ فیهِ وَ بِحَقِّکَ عَلَیهِمْ فَلا اَحَدَ اَعْرَفُ بِحَقِّکَ مِنْکَ یا اللَّهُ» و کلمه یا اللَّه را ده مرتبه بگوی، سپس ده مرتبه بگو یا محمدصلی الله علیه وآله، سپس ده مرتبه یا علی علیه السلام، سپس ده مرتبه یا فاطمه علیها السلام، سپس ده مرتبه یا حسن علیه السلام، و تا آخر ائمه را نام ببر. سپس ده مرتبه یا اَیها الحجة و آن گاه حاجت خود را از پروردگار بخواه.»

مرد از امام تشکر کرد و به خانه خود رفت و پس از مدتی نزد امام آمد و گفت که در نتیجه آن تمامی مشکلاتش حل شده است. (1) 

ص: 129

2.»عثمان بن حُنَیف» می گوید: «در محضر رسول خداصلی الله علیه وآله بودم که مردی نابینا وارد شد. نزد رسول خداصلی الله علیه وآله آمد و عرض کرد: «ای رسول خدا! من گرفتار مشکلی شده ام، اکنون نزد شما آمده ام تا از پروردگار بخواهید که گرفتاری من را رفع کند. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: «اگر بخواهی برایت دعا می کنم وگرنه صبر کن تا راهی به تو نشان دهم.» آن گاه به او فرمود: «نزدیک آب برو و وضو بساز آن گاه دو رکعت نماز به جای آور و آنگاه دست به دعا بردار و بگو: «اَللَّهُمَّ اِنّی اَسْئَلُکَ وَ اَتَوَجَّهُ اِلَیکَ بِنَبِیکَ مُحَمَّدٍصلی الله علیه وآله نَبِی الرَّحْمَةِ یا مُحَمَّدُ اِنّی اَتَوَجَّهُ بِکَ اِلی رَبّی فَیجَلِّ لی عَنْ بَصَری اَللَّهُمَّ فَشَفِّعْهُ فِی؛ پروردگارا به درستی که از تو مسئلت دارم و پیامبرت محمدصلی الله علیه وآله رسول رحمت تو را به سوی تو وجیه قرار می دهم.ای محمد! من تو را به درگاه پروردگارم وجیه قرار می دهم، پس چشمانم را نورانی می گرداند. پروردگارا او را شفیع من قرار ده.» آن گاه مرد رفت. عثمان بن حنیف می گوید به خدا سوگند که هنوز ما متفرق نشده بودیم که مرد بازگشت و آثار شادمانی در چهره اش دیده می شد که گویی هیچ مشکلی نداشته است. (1) 

ص: 130

1. نیکی به پدر و مادر: عَنْ اَبی جَعْفَرعلیه السلام عَنْ جابِرِ بنِ عَبْدِاللَّهِ `الاَْنْصارِی` قالَ سَمِعْتُ النَّبِی صلی الله علیه وآله یقُولُ کانَ فیما اَعْطَی اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ مُوسی علیه السلام فِی الالْواحِ الاُوَلِ اشْکُرْلی وَ لِوالِدَیکَ اَقیکَ الْمَتالِفَ... وَ اَحیکَ حَیاةً طَیبَةً وَ اَقْلِبْکَ اِلی خَیرٍ مِنْها؛ (1)  امام صادق علیه السلام از جابر روایت می کند که گفت از رسول خداصلی الله علیه وآله شنیدم که می فرمود در آنچه پروردگار بلند مرتبه و سترگ به موسی علیه السلام در لوحهایش ارزانی داشت `این مطلب` بود که سپاسگزار من و پدر و مادرت باش تا به واسطه آن تو را از آسیبها در امان دارم و تو را بر زندگانی نیکو زنده دارم و تو را به سوی نیکیهای آن سوق دهم.»

2. عمل صالح: «مَنْ عَمِلَ صَلِحًا مِّن ذَکَرٍ أَوْ أُنثَی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیینَّهُ حَیوةً طَیبَةً وَ لَنَجْزِینَّهُمْ أَجْرَهُم بِأَحْسَنِ مَا کَانُواْ یعْمَلُونَ «؛ (2)  «هر کس - از زن و مرد - کار شایسته کند و مؤمن باشد، قطعاً او را با زندگی پاکیزه ای حیات `حقیقی` می بخشیم.»

ص: 132

3. ولایت علی بن ابی طالب علیهما السلام: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله: «مَنْ اَحَبَّ اَنْ یحْیی حَیاتی وَ یمُوتَ مَماتی وَ یسْکُنَ جَنَّةَ الْخُلْدِ الَّذی وَعَدَنی رَبّی عَزَّوَجَلَّ غَرَسَ قَضْبانَها بِیدِهِ فَلْیتَوَلَّ عَلِی بْنَ اَبی طالِبٍ فَاِنَّهُ لَنْ یخْرِجْکُمْ مِنْ هُدی وَ لَنْ یدْخِلْکُمْ فی ضَلالَةٍ؛ هر کس دوست دارد که زندگانی اش مانند زندگانی من و مرگش مانند مرگ من باشد و در بهشت برینی که پروردگار بلند مرتبه و بزرگم و عده آن را به من داده و درختانش را خود کاشته سکنی گزیند، پس باید ولایت علی بن ابی طالب علیهما السلام را بپذیرد. پس به درستی که او هرگز شما را از هدایت دور نمی کند و در گمراهی داخل نمی کند.» (1) 

4. قرائت سوره مزمّل: قال امیرالمؤمنین علیه السلام: «مَنْ قَرَأَ سُورَةَ الْمُزَمِّلِ فِی الْعِشاءِ اَوْ فی آخِرِ الّلَیلِ کانَ لَهُ الّلَیلُ وَالنَّهارُ شاهِدینَ مَعَ سُورَةِ الْمُزَمِّلِ وَ اَحْیاهُ اللَّهُ حَیاةً طَیبَةً وَ اَماتَهُ میتَةً طَیبَةً؛ (2)  هر کس سوره مزمل را در نماز عشا یا در آخر شب تلاوت کند، سوره مزمل و روز و شب شاهدان او می شوند `در روز جزاء` و پروردگار او را با زندگانی نیکو زنده می دارد و با مرگ نیکو می میراند.»

ص: 133

صفات دارندگان حیات طیبه

امام صادق علیه السلام از پدرش از امیرالمؤمنین از رسول خدا نقل می کند که خداوند فرمود: «یا اَحْمَدُ! اِنَّ اَهْلَ الْخَیرِ وَ اَهْلَ الآخِرَةِ کَثیرٌ حَیاؤُهُمْ قَلیلٌ حُمْقُهُمْ کِثیرٌ نَفْعُهُمْ، النَّاسُ مِنْهُمْ فی راحَةٍ وَ اَنْفُسُهُمْ مِنْهُمْ فی تَعَبٍ، کَلامُهُمْ مَوزُونٌ، مُحاسبینَ لاَنْفُسُهِمْ، مُتْعِبینَ لَها، تَنامُ اَعْینُهُمْ وَلا تَنامُ قُلُوبُهُمْ، اَعْینُهُمْ باکِیةٌ، قُلُوبُهُمْ ذاکِرَةٌ، فی اَوَّلِ نِعْمَةٍ یحْمَدُونَ وَ فی آخِرِها یشْکُرُونَ، یحِبُّ الرَّبُّ اَنْ تَسْمَعَ کَلامَهُمْ کَما تُحِبُّ الوالِدَةُ وَلَدَها وَ لایشْغَلُهُمْ عَنِ اللَّهِ شَی ءٌ طَرْفَةَ عَینٍ وَ لایریدُونَ کَثْرَةَ الطَّعامِ وَ لاکَثْرَةَ الْکَلامِ وَ لاکَثْرَةَ الّلِباسِ، اَلنَّاسُ عِنْدَهُمْ مَوْتی وَاللَّهُ عِنْدَهُمْ حَی قَیومٌ کَریمٌ. قَدْ صارَتِ الدُّنْیا وَ الآخِرَةُ عِنْدَهُمْ واحِدٌ، یمُوتُ النَّاسُ مَرَّةً وَ یمُوتُ اَحَدُهُمْ فی کُلِّ یوْمٍ سَبْعینَ مَرَّةً مِنْ مُجاهَدَةِ أَنْفُسِهِمْ وَمُخالَفَةِ هَواهُمْ لا اَری فِی قَلْبِهِمْ شُغْلاً لِمَخْلُوقٍ فَوَعِزَّتی وَ جَلالی لأُحْیینَّهُمْ حَیاةً طَیبَةً؛ای احمد! به درستی که اهل نیکی و اهل آخرت حیاءشان بسیار است، نادانی شان اندک است و نفعشان زیاد است. مردم از `دست` آنها در آسایش هستند ولی نفس شان از دست آنها در رنج و سختی است. سخنان شان سنجیده است. نفس خود را محاسبه می کنند و آن را در سختی قرار می دهند. چشمان شان می خوابد ولی دلهایشان بیدار است. چشمانشان `از خوف خدا` گریان است. دلهایشان به یاد `خدا` است. در آغاز هر نعمتی خدا را سپاس می گویند و در آخر هر نعمتی شکر `او را` به جای می آورند. پروردگار دوست دارد سخن شان را بشنود همان گونه که مادر بچه اش را دوست می دارد. هیچ چیز آنان را به اندازه چشم برهم زدنی از خدا باز نمی دارد. غذای زیاد و سخن زیاد و لباس زیادی نمی خواهند. مردم در نزد آنها مردگانند و پروردگار در نزد آنها زنده، سرپرست `و` بخشنده است. دنیا و آخرت برای شان یکی است. مردم تنها یک بار می میرند، اما آنها در هر روز به خاطر مبارزه با نفس و مخالفت با خواهشهای نفسانی هفتاد بار می میرند. در دل آنها گرفتاری و مشغولیتی از سوی آفریدگان نمی بینی. پس به عزت و جلالم سوگند که آنها را زندگانی نیکو خواهم بخشید.» (1) 

ص: 134

1. یاد قیامت: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله: «زُرِ الْقُبُورَ تُذَکِّرْ بِهَا الآخِرَةَ؛ قبرها را زیارت کن تا به وسیله آن به یاد آخرت بیفتی.» (1) 

2. رقت قلب: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله: «فَمَنْ شاءَ اَنْ یزُورَ قَبْراً فَلْیزُرْهُ فَاِنَّهُ یرِقُّ الْقَلْبَ وَ یدْمِعُ الْعَینَ؛ هر کس بخواهد قبری را زیارت کند، پس آن را زیارت نماید. (اشکالی ندارد) پس به درستی که زیارت قبور قلب را رقیق و چشم را گریان می کند.» (2) 

3. بی رغبتی به دنیا: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله: «فَزُورُوا الْقُبُورَ فَاِنَّها تُزَهِّدُ فِی الدُّنْیا؛ قبرها را زیارت کنید، پس به درستی که آن `انسان را` از دنیاپرستی دور می کند.» (3) 

4. عبرت اندوزی: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله: «اَلا فَزُورُوا اِخْوانَکُمْ وَ سَلِّمُوا عَلَیهِمْ فَاِنَّ فیها عِبْرَةً؛ به هوش باشید و `قبور` برادرانتان را زیارت کنید و بر آنها سلام دهید، پس به درستی که در آن عبرت است.» (4) 

ص: 136

5. پاداش عظیم: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله: «مَنْ مَرَّ عَلَی الْمَقابِرِ فَقَرَأَ قُلْ هُوَ اللَّهُ اَحَدٌ اِحْدی عَشَرَ مَرَّة ثُمَّ وَهَبَ اَجْرَها لِلاَمْواتِ اُعْطِی مِنَ الاجْرِ بِعَدَدِ الاَمْواتِ؛ هر کس بر قبرستانی عبور کند و یازده مرتبه سوره قل هو اللَّه احد را بخواند و ثواب آن را به مردگان هدیه کند، به تعداد آن اموات پاداش می گیرد.» (1) 

6. انس با زیارت شوندگان: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله: «ما مِنْ رَجُلٍ یزُورُ قَبْرَ أَخیهِ وَ یجْلِسُ عِنْدَهُ اِلاَّ اسْتَأْنَسَ بِهِ؛ هیچ کس قبر برادر مؤمن خویش را زیارت نمی کند و بر کنار مزار او نمی نشیند مگر اینکه با او انس می گیرد.» (2) 

آثار زیارت امام حسین علیه السلام

ص: 137

1. واجب شدن بهشت: پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله به حسین علیه السلام فرمود: «یا بُنَی! مَنْ اَتاکَ بَعْدَ وَفاتِکِ زائِراً لایریدُ اِلاَّ زِیارَتَکَ فَلَهُ الْجَنَّةُ؛ فرزندم! هر کس پس از درگذشت تو به زیارت تو بیاید و هیچ نیتی غیر از زیارت تو نداشته باشد، پس بهشت برای اوست.» (1) 

2. زیاد شدن روزی و طول عمر: قال ابوجعفرعلیه السلام: «مِرُوا شیعَتَنا بِزِیارَةِ قَبْرِ الْحُسَینِ علیه السلام فَاِنَّ اِتْیانَهُ یزیدُ فِی الرِّزْقِ وَ یمُدُّ فِی الْعُمْرِ وَ یدْفَعُ مَدافِعَ السُّوءِ وَ اِتْیانُهُ مُفْتَرَضٌ عَلی کُلِّ مُؤْمِنٍ یقِرُّ لَهُ بِالاِمامَةِ مِنَ اللَّهِ؛ شیعیان ما را به زیارت قبر امام حسین علیه السلام امر کنید، پس به درستی که انجام آن سبب زیاد شدن روزی و طولانی شدن عمر و دور شدن بدیها و گرفتاریهاست و انجام آن بر هر مؤمنی که به امامت او از سوی خدا اقرار دارد واجب است.» (2) 

3. آمرزش گناهان: قال الصادق علیه السلام: «مَنْ زارَ الْحُسَینَ علیه السلام مِنْ شیعَتِنا لَمْ یرْجَعْ حَتَّی یغْفَرَ لَهُ کُلَّ ذَنْبٍ وَ یکْتَبُ لَهُ بِکُلِّ خُطْوَةٍ أَخْطَاَها وَ کُلِّ یدٍ رَفَعَتْها دابَّتُهُ اَلْفَ حَسَنَةٍ وَ مَحا عَنْهُ اَلْفَ سَیئَةٍ وَ تُرْفَعُ لَهُ أَلْفَ دَرَجَةٍ؛ از شیعیان ما کسی که امام حسین علیه السلام را زیارت بکند، از زیارت بر نمی گردد مگر آنکه تمام گناهانش آمرزیده می شود و با هر قدمی که چارپایش بر می دارد و هردستی که بالا می برد، هزار حسنه برای او ثبت شده و هزار گناه او محو گشته و هزار درجه و مرتبه اش بالا می رود.» (3) 

ص: 138

4. حساب نشدن ایام زیارت از عمر زائر: قال علی بن موسی الرضاعلیه السلام عن ابیه: «اِنَّ اَیامَ زائِرِی الْحُسَینِ علیه السلام لاتُحْسَبُ مِنْ اَعْمارِهِمْ وَ لاتُعَدُّ مِنْ اجالِهِمْ؛ (1)  به درستی که ایام زیارت امام حسین علیه السلام جزء عمر زائرین شمرده نشده و از اجلشان محسوب نمی شود.»

5. همسایگی با اهل بیت علیهم السلام در بهشت: قال الصادق علیه السلام: «مَنْ اَرادَ اَنْ یکُونَ فی جَوارِ نَبِیهِ صلی الله علیه وآله وَ جَوارِ عَلِی علیه السلام وَ فاطِمَةَعلیها السلام فَلا یدَع زِیارَتَ الْحُسَینِ بْنِ عَلِی علیهم السلام؛ (2)  هر کس می خواهد `در بهشت` همسایه رسول خداصلی الله علیه وآله و همسایه علی علیه السلام و فاطمه علیها السلام باشد، پس زیارت حسین بن علی علیهما السلام را ترک نکند.»

6. ثواب یک عمره به پاس هر گام: قال الصادق علیه السلام «مَنْ زارَ الْحُسَینَ علیه السلام مُحْتَسِباً لا أَشِراً وَ لابَطِراً وَ لا رِیاءً وَ لاسُمْعَةً مُحِّصَتْ عَنْهُ ذُنُوبُهُ کَما یحَصُّ الثَّوْبُ بِالْماءِ فَلاتَبْقی عَلَیهِ دَنَسٌ وَ یکْتَبُ لَهُ بِکُلِّ خُطْوَةٍ حَجَّةٌ وَ کُلَّما رَفَعَ قَدَماً عُمْرَةٌ؛ کسی که به امید ثواب و اجر به زیارت حسین علیه السلام برود؛ نه از روی تکبر و نخوت و نه ریا و سُمعه، گناهانش پاک می شود، همان طور که لباس با آب پاک می شود، پس هیچ آلودگی بر او باقی نمی ماند و به پاس هر گامی که برداشته، یک حج و هر قدمی که از زمین بلند کرده، یک عمره برای او نوشته می شود.» (3) 

ص: 139

ارزش حائر حسینی علیه السلام نزد اهل بیت علیهم السلام

«ابوهاشم جعفری» از دوستان و نزدیکان امام هادی علیه السلام می گوید: «روزی به همراه محمد بن حمزه نزد امام هادی علیه السلام رفتیم. امام در بستر بیماری افتاده بود. ابتدا او به محضر امام رفت. وقتی بازگشت به من خبر داد که امام به او پیوسته فرموده است شخصی را به حائر حسینی علیه السلام بفرستید تا برای شفای من دعا کند.

من به محمد بن حمزه گفتم: آیا به امام نگفتی که من (ابوهاشم) می توانم این دستور را عملی نمایم و به حائر حسینی بروم؟ پاسخ داد: خیر. از این رو به محضر امام رسیدم و عرضه داشتم: فدایت شوم! من حاضرم به حائر بروم. امام رو به من کرد و فرمود: در این عمل بسیار دقت و احتیاط کن که کسی مطّلع نشود. من اطاعت کردم و نزد یکی از شیعیان به نام علی بن بلال رفتم و فرموده امام را به او ابلاغ کردم و گفتم که امام خواسته تا کسی به نیابت از او به حائر حسینی علیه السلام برود و برایش دعا نماید. علی بن بلال گفت: حضرت با حائر چه کار دارد. خودشان `در حدّ` حائر حسینی علیه السلام هستند `و امام بر حقّ شیعیانند!؟` این سؤال در ذهن من نیز نقش بست، از این رو دوباره به خدمت امام شرفیاب شدم اما شرمندگی به من اجازه نمی داد سؤالم را مطرح کنم.

خواستم برخیزم و بروم که امام به من فرمود: بنشین! چون لطف و عنایت او را دیدم سؤال خود و علی بن هلال را مطرح کردم. امام فرمود: رسول خدا در اطراف خانه خدا طواف می کرد و حجر الاسود را می بوسید در حالی که حرمت پیامبرصلی الله علیه وآله و هر مؤمنی از کعبه بالاتر است. همچنین خدا فرموده که در عرفه وقوف کند با اینکه احترام پیامبرصلی الله علیه وآله از عرفه بیشتر است و سرّ آن این است که این مکانها اماکنی هستند که خدا دوست دارد در آنها یاد شود. پس من نیز دوست دارم برای شفای من در جایی دعا بشود که خدا آن را دوست دارد و حائر حسینی علیه السلام از همین مکانهاست.» (1) 

ص: 140

ادب زیارت امام حسین علیه السلام

روزی امام صادق علیه السلام از «ابوالمضاء» که اهل رقّه بود پرسید: آیا به زیارت قبر حضرت اباعبداللَّه الحسین علیه السلام می روید؟» ابوالمضاء پاسخ داد: آری مولای من. امام به او فرمود: «آیا با خود سفره ای و خوردنیهایی برداشته و می برید؟» پاسخ داد: «بله!.» امام با ناراحتی پرسید: «آیا اگر بر سر قبر پدران خود نیز بروید، چنین کاری می کنید؟» ابوالمضاء گفت: «پس چه چیزی بخوریم؟.» امام فرمود: «غذایی ساده مانند نان و شیر.»

عبدالکریم بن عمرو که با او همراه بود از امام پرسید: «فدایت شوم، گروهی به زیارت قبر حضرت حسین بن علی علیهما السلام می روند و سفره هایشان را از انواع خوردنیهای مطبوع و معطر و لذیذ پر می کنند.» امام فرمود: «آنان اگر بر سر قبر پدرانشان بروند چنین نمی کنند... به خدا قسم یکی از شما وقتی به زیارت قبر پدرش می رود غمگین و اندوهناک می رود، ولی به زیارت قبر مطهر حسین علیه السلام که می روید با خود سفره ها بر می دارید. هرگز! این گونه نباید به زیارت آن امام بروید، بلکه با حالتی افسرده و غمگین و گرفته.» (1) 

ص: 141

3. اجر فراوان: قال امیرالمؤمنین علیه السلام: «اِنَّکَ اِنْ صَبَرْتَ جَرَتْ عَلَیکَ الْمَقادیرُ وَ اَنْتَ مَأْجُورٌ وَ اِنْ جَزَعْتَ جَرَتْ عَلَیکَ الْمَقادیرُ وَ اَنْتَ مَأْزُورٌ؛ به درستی که اگر تو صبر پیشه خودسازی، آنچه برای تو در نظر گرفته شده پیش می آید در حالی که تو اجر می بری و اگر نابردباری نمایی، آنچه برای تو در نظر گرفته شده پیش می آید در حالی که زیانکار هستی.» (1) 

4. از بین رفتن صغائر: قال الباقرعلیه السلام: «ما مِنْ مِؤْمِنٍ یصابُ بِمُصیبَةٍ فِی الدُّنْیا فَیسْتَرْجِعَ عِنْدَ مُصیبَةٍ حینَ تَفَجَّاُهُ الْمُصیبَةُ اِلاَّ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ ما مَضی مِنْ ذُنُوبِهِ اِلاَّ الْکَبائِرَ الَّتی اَوْجَبَ اللَّهُ عَلَیهَا النَّارَ؛ (2)  هیچ مؤمنی در دنیا با مصیبتی برخورد نمی کند و هنگامی که مصیبت بر سر او می آید کلمه استرجاع را نمی گوید، مگر اینکه پروردگار گناهانش را می آمرزد؛ به جز گناهان کبیره را که پروردگار آتش را بر آن واجب گردانیده است.»

5. برخورداری از بهشت الهی: قال الصادق علیه السلام: «مَنْ اُلْهِمَ الاِسْتِرْجاعَ عِنْدَ الْمُصیبَةِ وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّةُ؛ (3)  هر کس هنگام پیشامد مصیبتی کلمه استرجاع را بگوید، بهشت بر او واجب می شود.»

ص: 143

6. گنجینه نیکیها: قال امیرالمؤمنین علیه السلام: «مِنْ کُنُوزِ الْبِرِّ کِتْمانُ الْمَصائِبِ؛ (1)  از گنجهای نیکی، پوشیده داشتن مصیبتهاست.»

ضرورت دوری از بی صبری

1. صداهای ملعون: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله: «صَوْتانِ مَلْعُونانِ یبْغِضُهُمَا اللَّهُ اِعْوالٌ عِنْدَ مُصیبَةٍ وَ صَوْتٌ عِنْدَ النِّعْمَةِ یعْنی اَلنَّوْحَ وَ الْغِناءَ؛ دو گونه صدا ملعون هستند و خدا آن دو را دوست ندارد. فریاد کردن در مصیبت و آواز کردن در خوشی؛ یعنی نوحه گری و غنا.» (2) 

2. عمل جاهلیت: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله: «اَلنِّیاحَةُ عَمَلُ الْجاهِلِیةِ؛ (3)  نوحه گری `بر مرده` از رفتارهای جاهلی است.»

3. رسوایی: قال الصادق علیه السلام: «قِلَّةُ الصَّبْرِ فَضیحَةٌ؛ کمی صبر `سبب` رسوایی است.» (4) 

ص: 144

4. بی اجری: قال الصادق علیه السلام: «اِتَّقُوا اللَّهَ وَاصْبِرُوا فَاِنَّهُ مَنْ لَمْ یصْبِرْ أَهْلَکَهُ الْجَزَعَ وَ اِنَّما هَلاکُهُ فِی الْجَزَعِ اَنَّهُ اِذا جَزَعَ لَمْ یؤْجَرْ؛ (1)  از خدا بترسید و بردباری پیشه نمایید، پس به درستی که هر کس بردباری نکند، بی تابی او را هلاک می کند و هلاک اوفقط در جزع است؛ زیرا هنگامی که بی تابی می کند، اجری نمی برد.»

پاداش گریه و جزع بر مصائب سیدالشهداء

1. غرفه ای در بهشت: قال السجادعلیه السلام: «اَیما مُؤْمِنٍ دَمَعَتْ عَیناهُ لِقَتْلِ الْحُسَینِ دَمْعَةً حَتّی تَسیلَ عَلی خَدِّهِ بَوَّأَهُ اللَّهُ فِی الْجَنَّةِ غُرَفاً یسْکُنُها اَحْقاباً؛ (2)  هر گاه مؤمنی به خاطر شهادت امام حسین علیه السلام گریه کند تا اینکه اشک بر گونه اش جاری شود، خداوند در بهشت خانه ای به او می دهد که مدتها در آن ساکن گردد.»

2. پاداش بی حساب: قال الصادق علیه السلام: «لِکُلِّ شَی ءٍ ثَواب ٌ اِلاَّ الدَّمْعَةَ فینا؛ (3) برای هر چیزی ثواب `مشخصی` است، مگر اشک بر ما.»

ص: 145

قال الصادق علیه السلام: «اِنَّ الْبُکاءَ وَالْجَزَعَ مَکْرُوهٌ فی کُلِّ ما جُزِعَ ما خَلاَ الْبُکاءُ وَالْجَزَعُ عَلَی الْحُسَینِ بْنِ عَلِی علیهما السلام فَاِنَّهُ فیهِ مَأْجُورٌ؛ به درستی که گریه و بی تابی بر هر از دست رفته ای ناپسند است، مگر گریه و بی تابی بر حسین بن علی علیه السلام. پس به درستی که `گریه کننده و بی تابی کننده` در این کار اجر می برد.» (1) 

3. رحمت خدا بر اشک سوگواران سیدالشهداءعلیه السلام: روزی یکی از دوستداران امام صادق علیه السلام به نام «مِسمَع» نزد حضرت رفت. امام به او فرمود: «ای مسمع! تو از اهالی عراق هستی، آیا به زیارت مزار حضرت حسین علیه السلام می روی؟ مسمع آهی کشید و گفت: خیر، چون مردی مشهور از اهل بصره هستم و در نزدیکی ما کسانی هستند که پیرو و هوادار خلیفه هستند و تعداد زیادی از ناصبیها و دشمان شما مرا می شناسند و در نزدیک خانه من به سر می برند و من اطمینان ندارم که آنها جریان را به خلیفه گزارش ندهند. ترس این را دارم که مورد اذیت و آزار آنان قرار گیرم.»

امام فرمود: «آیا ظلمهایی را که به جدم حسین بن علی علیهما السلام روا داشته شده یاد می کنی؟» عرض کرد: «بلی!» امام پرسید: «آیا بی تابی و گریه هم می کنی؟» پاسخ داد: «آری، گریه و بی تابی می کنم به طوری که خانواده ام نیز هنگام مشاهده من چنان دگرگون می شوند که دست از غذا خوردن می کشند و اشک از چشمانشان جاری می شود.»

ص: 146

امام فرمود: «رحم اللَّه دمعتک؛ رحمت خدا بر اشک چشمانت باد.» به یقین بدان تو از کسانی محسوب می شوی که به خاطر ما بی تابی می کنند و به واسطه سُرور ما خرسند و با غم ما شریک هستند و به خاطر ما در ترس از دشمن به سر می برند. بدان که هنگام مرگ ات اجداد و نیاکان من را بالای سرت خواهی دید که به ملک الموت سفارش می کنند بر تو آسان گیرد و به تو بشارتی خواهند داد که از هر چه فکر کنی بالاتر است، و ملک الموت از مادر به تو مهربان تر خواهد شد.»

آن گاه اشک از چشمان امام سرازیر شد و مسمع نیز با امام گریست. سپس فرمود: «توجه داشته باش احدی به خاطر ترحم به ما و به دلیل مصائبی که بر ما وارد شده گریه نمی کند مگر آنکه قبل از آمدن اشکش پروردگار او را رحمت می نماید و وقتی اشک بر گونه اش جاری شد، در صورتی که یک قطره از آن در جهنم بیفتد، حرارت و آتش آن را خاموش می کند.» (1) 

4. پاداش گریستن و گریاندن بر سیدالشهداءعلیه السلام: روزی اباهارون مکفوف خدمت امام صادق علیه السلام رسید. امام به او فرمود: «ای اباهارون! آیا شعری در رثای جدم حسین علیه السلام برایم می خوانی؟» اباهارون اطاعت کرد و قصیده ای در رثای امام حسین علیه السلام خواند. امام به شدت گریست. اباهارون با دیدن حال امام اندکی مدارا نمود و برخی ابیات جانسوز آن را نخواند و تلاش کرد تاامام را زیاد به گریه نیاورد. امام متوجه شد و فرمود: «ای اباهارون! همان گونه که برای خودتان `در بین قوم خود` می خوانی برایم بخوان.» اباهارون اطاعت کرد و خواند:

ص: 147

اُمْرُر عَلی جَدَثِ الْحُسَینِ علیه السلام فَقُلْ لِاَعْظُمِهِ الزَّکِیةِ

«بر مزار حسین علیه السلام گذر کن و به استخوانهای مطهرش بگو.»

گریه امام با شنیدن این بیت شدت بیشتری گرفت. امام پیوسته می فرمود: «بیشتر بخوان.» اباهارون قصیده دیگری را نیز شروع کرد و آن قدر ادامه داد که صدای اهل خانه از آن سوی پرده نیز شنیده می شد. وقتی اشعار به پایان رسید، امام فرمود: «ای اباهارون! کسی که در رثای حسین بن علی علیهما السلام شعری بخواند، خود گریه کند و ده نفر را بگریاند، بهشت بر او واجب می شود. کسی که شعری بخواند و خود گریه کند و حتی یک نفر را بگریاند، بهشت بر هر دوی آنها واجب است. و هر کس برای حسین علیه السلام بگرید و به اندازه بال مگس اشک از چشمش بیاید، خدا برای او به کمتر از بهشت راضی نمی شود.» (1) 

ص: 148

3. مخالفان و روی برتافتگان از خدا و رسول: قال امیرالمؤمنین علیه السلام: «اَمَّا اَهْلُ الْبِدْعَةِ فَالْمُخالِفُونَ لاَمْرِ اللَّهِ وَ لِکِتابِهِ وَ لِرَسُولِهِ؛ (1)  اما بدعت گزاران، همانا روی برتافتگان از دستور خدا و کتاب خدا و رسول اویند.»

پیامد بدعت گزاری در دین

1. عدم پذیرش توبه: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله: «اَبَی اللَّهُ لِصاحِبِ الْبِدْعَةِ بِالتَّوْبَةِ؛ (2)  خداوند از توبه بدعت گزار ابا دارد.»

2. پذیرفته نشدن اعمال و عبادات: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله: «اِنَّ اللَّهَ تَعالی لایقْبَلُ لِصاحِبِ بِدْعَةٍ صَوْماً وَ لاصَلاةً وَ لاحَجّاً وَ لا عُمْرَةً وَ لا جَهاداً؛ (3)  خدای بلند مرتبه روزه و نماز و صدقه (زکات) و حج و عمره و جهاد فرد بدعت گزار را نمی پذیرد.»

3. بر عهده گرفتن گناه عمل کنندگان به بدعت: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله: «اِیاکَ اَنْ تَسِنَّ سُنَّةَ بِدْعَةً فَاِنَّ الْعَبْدَ اِذا سَنَّ سُنَّةً سَیئَةً لَحِقَهُ وِزْرُها وَ وِزْرُ مَنْ عَمِلَ بِها؛ بپرهیز از اینکه سنت جدیدی در دین بگذاری، پس به درستی که هنگامی که بنده سنت ناپسندی را می گذارد، سنگینی `و گناه` آن بر دوش خودش می افتد و نیز گناه کسانی را که بدان عمل می کنند بر دوش می گیرد.» (4) 

ص: 150

4. دوری رسول خداصلی الله علیه وآله: قالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله فی قَوْلِهِ تَعالی «إِنَّ الَّذِینَ فَرَّقُواْ دِینَهُمْ وَکَانُواْ شِیعًا» (1)  هُمْ اَصْحابُ الْبِدَعِ وَ لَیسَ لَهُمْ تَوْبَةٌ اَنَا مِنْهُمْ بَرِی ءٌ وَ هُمْ مِنّی بَراءٌ؛ (2) پیامبرصلی الله علیه وآله در تفسیر سخن پروردگار که فرمود: «کسانی که دین خود را پراکنده کردند و فرقه فرقه شدند.» فرمود: آنان بدعت گزاران هستند. توبه ای بر آنان نیست. من از آنها بیزارم و آنان از من دورند.»

سه نمونه از بدعت گزاران

1. بنی امیه و بنی مغیره: قالَ اَمیرُالْمُؤْمِنینَ علیه السلام فی قَوْلِهِ تَعالی «أَلَمْ تر إِلَی الَّذِینَ بَدَّلُواْ نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْرًا وَ أَحَلُّواْ قَوْمَهُمْ دَارَ الْبَوَارِ * جَهَنَّمَ یصْلَوْنَهَا وَبِئْسَ الْقَرَارُ « (3)  قالَ هُمَا الاَفْجَرانِ مِنْ قُرَیشٍ بَنُو اُمَیةَ وَ بَنُو الْمُغَیرَةِ؛ (4)  امیرالمؤمنین در تفسیر آیه «آیا به کسانی که شکر نعمت خدا را به کفر تبدیل کردند و قوم خود را به سرای هلاکت در آوردند، ننگریستی؟ `در آن سرای که` جهنم است `و` در آن وارد می شوند و چه بد قرارگاهی است.» فرمود: آن دو گروه ستم کارترین گروه در میان قریش یعنی بنی امیه و بنی مغیره هستند.»

ص: 151

2. معاویه: قال الحسن بن علی علیهما السلام: «کانَ یقُولُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله اِذا رَأَیتُمْ مُعاوِیةَ عَلی مِنْبَری فَاقْتُلُوهُ فَما فَعَلُوا وَلا اَفْلَحُوا؛ (1)  رسول خدا همواره می فرمود: هرگاه معاویه را بر بالای منبر من دیدید، او را بکشید. اما مردم چنین نکردند و رستگار نشدند.»

بدعت بنی امیه در روز عاشورا

1. روزه روز عاشورا: «جعفر بن عیسی» از امام رضاعلیه السلام درباره روز عاشورا سؤال کرد. امام در پاسخش فرمود: «عَنْ صَوْمِ ابْنِ مَرْجانَةَ تَسْئَلُنی؟ ذلِکَ یوْمٌ صامَهُ الاَدْعِیاءَ مِنْ آلِ زِیادٍ لِقَتْلِ الْحُسَینِ علیه السلام وَ هُوَ یوْمٌ یتَشائَمُ بِهِ آلُ مُحَمَّدٍ وَ یتَشائَمُ بِهِ اَهْلُ الاِسْلامِ وَ یوْمُ الاِثْنَینِ یوْمٌ قَبَضَ اللَّهُ فیهِ نَبِیهُ وَ یوْمُ عاشُورا قُتِلَ الْحُسَینُ علیه السلام وَ تَبَرَّکَ بِهِ ابْنُ مَرْجانَةَ فَمَنْ صامَهُما اَوْ تَبَرَّکَ بِهِما لَقِی اللَّهَ تَبارَکَ وَ تَعالی مَمْسُوخَ الْقَلْبِ وَ کانَ حَشَرَهُ مَع الَّذینَ سَنُّوا صَوْمَهُما وَ التَّبَرُّکَ بِهِما؛ آیا از روزه ای از من می پرسی که پایه گذارش ابن مرجانه بوده است؟! آن روزی است که خطاکاران خاندان زیاد به خاطر `تبرک جستن از` قتل حسین علیه السلام در آن روز روزه می گیرند و آن روزی است که خاندان محمدصلی الله علیه وآله و اهل اسلام در آن روز خوش نمی دارند. و روز دوشنبه روزی است که در آن خدا رسول خودش را گرفت (قبض روح کرد) و روز عاشورا روزی است که حسین علیه السلام در آن کشته شد و ابن مرجانه بدان روز تبرک جست. پس هر کس این دو روز را روزه بگیرد یا به آنها تبرک جوید، خدا را در حالت دلمرده شدن ملاقات می کند و با همان کسانی که روزه این دو روز و تبرک جویی به آن دو را سنت گذاری کردند محشور می نماید.» (2) 

2. شادمانی کردن: قال الرضا علیه السلام: «مَنْ تَرَکَ السَّعْی فی حَوائِجِهِ یوْمَ عاشُورا قَضَی اللَّهُ لَهُ حَوائِجَ الدُّنْیا وَ الآخِرَةِ وَ مَنْ کانَ یوْمُ عاشُورا یوْمَ مُصیبَتِهِ وَ حُزْنِهِ وَ بُکائِهِ جَعَلَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ یوْمَ الْقِیامَةِ یوْمَ فَرَحِهِ وَ سُرُورِهِ وَ قَرَّتْ بِنا فِی الْجَنانِ عَینُهُ وَ مَنْ سَمَّی یوْمَ عاشُوراء یوْمَ بَرَکَةٍ وَ ادَّخَرَ فیهِ لِمَنْزِلِهِ شَیئاً لَمْ یبارِکْ لَهُ فیمَا ادَّخَرَ وَ حُشِرَ یوْمَ الْقِیامَةِ مَعَ یزیدَ وَ عُبَیدِاللَّهِ بنِ زِیادٍ وَ عُمَرَ بنَ سَعْدٍ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فی اَسْفَلِ دَرَکٍ مِنَ النَّارِ؛ هر کس تلاش برای نیازهایش را در روز عاشورا رها کند، خداوند حاجتهای دنیایی و اخروی اش را برآورده می سازد، و هر کس روز عاشورا روز مصیبت و اندوه و گریه اش باشد، خداوند بلند مرتبه و بزرگ روز قیامت را روز شادی و شادمانی او قرار می دهد و چشمش به `دیدار` ما در بهشت روشن می شود، و هر کس روز عاشورا را روز برکت قرار دهد و برای منزل خود چیزی را ذخیره کند، در آنچه که اندوخته خیری نمی یابد و روز قیامت نیز با یزید و عبیداللَّه بن زیاد و عمر سعد - که لعنت خدا بر آنان باد - در پایین ترین درجه جهنم محشور می شود.» (3) 

ص: 152

5. توبه: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله: «لا شَفیعَ اَنْجَحَ مِنَ التَّوْبَةِ؛ (1)  هیچ شفاعت کننده ای مانند توبه رستگار کننده نیست.»

6. عمل صالح: قال امیرالمؤمنین علیه السلام: «شافِعُ الْخَلْقِ اَلْعَمَلُ بِالْحَقِّ وَ لُزُومُ الصِّدْقِ؛ (2) شفاعت کننده آفریدگان، عمل به حق و همراهی با راستی است.»

شرایط شفاعت

1. ایمان: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله: «لأََشْفَعَنَّ یوْمَ الْقِیامَةِ لِمَنْ کانَ فی قَلْبِهِ جَناحُ بَعُوضَةٍ إِیمانٌ؛ (3)  به طور یقین در روز قیامت من شفاعت کسی را که به اندازه بال پشه ای ایمان داشته باشد، می نمایم.»

2. اخلاص: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله: «یشْفَعُ الاَنْبِیاءُ فی کُلِّ مَنْ کانَ یشْهَدُ اَنْ لا اِلهَ اِلاَّ اللَّه مُخْلِصاً؛ (4)  پیامبران هر که را از روی اخلاص کلمه توحید را شهادت دهد، شفاعت خواهند کرد.»

ص: 154

3. رضایت پروردگار: قال الصادق علیه السلام: «اِعْلَمُوا اَنَّهُ لَیسَ یغنی عَنْکُمْ مِنَ اللَّهِ اَحَدٌ مِنْ خَلْقِهِ شَیئاً لا مَلَکٌ مُقَرَّبٌ وَ لانَبِی مُرْسَلٌ وَ لا مِنْ دُونِ ذلِکَ فَمَنْ سَرَّهُ اَنْ تَنْفَعُهُ شَفاعَةُ الشَّافِعینَ عِنْدَ اللَّهِ فَلْیطْلُبْ اِلَی اللَّهِ اَنْ یرضی عَنْهُ؛ (1)  بدانید که احدی از آفریدگان شما را از خدا کفایت نمی کند در چیزی؛ نه فرشته مقربی و نه پیامبر فرستاده شده ای و نه هیچ کس غیر از آنها. پس هر کس می خواهد در نزد خدا از شفاعت شفاعت کنندگان بهره مند شود، پس باید در نزد پروردگار رضایت او را جلب نماید.»

محرومین از شفاعت

ص: 155

1. انکار کنندگان معاد: «وَ کُنَّا نُکَذِّبُ بِیوْمِ الدِّینِ حَتَّی أَتَانَا الْیقِینُ * فَمَا تَنفَعُهُمْ شَفَعَةُ الشَّفِعِینَ »؛ (1)  و روز جزا را دروغ می شمردیم تا مرگ ما در رسید. و شفاعت شفاعت گران آنان را سود نمی بخشد.»

2. سبک شمارندگان نماز: قال الصادق علیه السلام: «اِنَّ شَفاعَتَنا لَنْ تَنالَ مُسْتَخِفّاً بِالصَّلاةِ؛ (2)  به درستی که شفاعت ما هرگز به کسانی که نماز را سبک می شمارند نمی رسد.»

3. مشرکان و شکاکان به خدا: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله: «اَلشَّفاعَةُ لاتَکُونُ لاَهْلِ الشَکِّ وَالشِّرْکِ وَلا لأَهْلِ الْکُفْرِ وَالْجُحُودِ بَلْ یکُونُ لِلْمُؤْمِنینَ مِنْ اَهْلِ التَّوحیدِ؛ (3)  نه شفاعتی برای اهل تردید و شرک است و نه برای کافران و انکار کنندگان خدا. بلکه شفاعت برای مؤمنان از اهل توحید است.»

4. انکار کنندگان شفاعت: قال امیرالمؤمنین علیه السلام: «مَنْ کَذَّبَ بِشِفاعَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله لَمْ تَنَلْهُ؛ (4)  هر کس شفاعت رسول خداصلی الله علیه وآله را تکذیب کند بدان نائل نخواهد شد.»

ص: 156

5. همنشینی با ستمگران و غلو کنندگان در دین: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله: «رَجُلانِ لاتَنالُهُما شَفاعَتی صاحِبُ سُلْطانٍ عَسُوفٍ غَشُومٍ وَ غالٍ فِی الدّینِ مارِقٍ؛ (1)  دو کس به شفاعت من نمی رسند: همنشین پادشاه ستمگر و مستبد و غلو کننده در دین و پیشی گیرنده.»

شیعه، سرمست از باده شفاعت

روزی «سماعة بن مهران» نزد امام صادق نشسته بود و با امام سخن می گفت. امام از او پرسید: «ای سماعه! آیا می دانی بدبخت ترین مردم کیانند؟» سماعه آهی کشید و گفت: «ما هستیم ای فرزند رسول خداصلی الله علیه وآله» امام به اندازه ای از این گفته او ناراحت شد که چهره مبارکش سرخ گردید. سپس امام تکیه کرد و دوباره سؤالش را تکرار فرمود. سماعه پاسخ داد: «ای فرزند رسول خدا! به خدا سوگند که من بیراه نگفتم. ما در نزد مردم بدبخت ترین هستیم؛ زیرا آنها همواره به ما طعنه می زنند و ما را کافر و رافضی می خوانند.»

امام که متوجه شد سماعه از طعنه های مردم نسبت به شیعیان امام به تنگ آمده است، نگاهی به او انداخت و فرمود: «سخن مردم ملاک نیست. زیرا آن هنگام که شما را به سوی بهشت می برند و آنان را به سوی جهنم رهنمون می شوند، معلوم می شود چه کسی بدبخت است. آن هنگام که شما را حسرت زده نگاه می کنند و می گویند اینان همان کسانی هستند که ما آنها را بدبخت می خواندیم.

ص: 157

ای سماعة بن مهران! اگر از شما که شیعه ما هستید مرتکب خطا شده باشد، ما با گامهای خود به سوی پروردگار رفته و شفاعت او را می نماییم و جز اندکی از شما عذاب نخواهند شد، پس کوشش کنید که مجاهده با نفس نمایید و درجات خود را نزد خدا ارتقاء دهید تا ما شفاعت شما را بکنیم و با آن (شفاعت) داغ بر دل دشمنان خود نهید.» (1) 

فاطمه علیها السلام شفیعه روز جزا

در واپسین روزهای زندگانی حضرت زهراعلیها السلام، امیرالمؤمنین در کنار بستر او بسته ای دید که جنس آن از حریر سبز بود. از فاطمه علیها السلام پرسید: «این چیست؟» فرمود: «در این بسته صفحه ای سفید وجود دارد که چند سطر بر آن نگاشته شده است.» امیرالمؤمنین علیه السلام پرسید: «بر آن چه نوشته شده است؟» عرض کرد: «در شب عروسی ام مستمندی درب خانه آمد و تقاضای کمک نمود. من دو لباس داشتم که یکی نو بود و آن را در آن شب پوشیده بودم و دیگری اندکی مستعمل بود. اما من لباس نو را بیرون آوردم و به او دادم و خود جامه کهنه را پوشیدم.

صبح روز بعد پدرم مرا دید و پرسید چرا لباس نوی خود را نپوشیده ای؟ عرض کردم: مگر شما نفرمودید هر چه انسان به مستمندان و نیازمندان کمک کند، برای خود ذخیره کرده است؟ من نیز دیشب جامه نوی خویش را به فقیری دادم. پدرم فرمود: اگر لباس نو را می پوشیدی و کهنه را به فقیر می دادی برای شوهرت بهتر بود و فقیر نیز به پوشاک می رسید.

ص: 158

گفتم: من این کار را از شما پیروی نمودم؛ زیرا مادرم خدیجه علیها السلام وقتی که به ازدواج شما در آمد، تمام دارایی خود را در اختیار شما گذاشت و شما همه آن را در راه خدا صرف کردید تا آنجا که وقتی فقیری از شما پیراهنی خواست، جامه خود را در آوردید و به او دادید و خود را در حصیری پیچیدید و به خانه آمدید. والبته کسی به جایگاه شما نمی رسد.

پدرم با شنیدن سخن من گریه کرد و مرا به سینه چسبانید و فرمود: جبرئیل هم اکنون بر من نازل شد و از جانب پروردگار به تو سلام رساند و گفت: به فاطمه بگو به خاطر این عملش هر آنچه از ما درخواست کند عطا خواهیم کرد. عرض کردم: پدر! من خواسته ای جز ملاقات پروردگار خویش در حال رضایت او از من ندارم. پس پدرم فرمود: دست خود را بلند کن. چون دستانم را بلند کردم، او نیز دست به دعا برداشت، به گونه ای که سفیدی زیر بغلش پدیدار شد و فرمود: «اَللَّهُمَّ اغْفِرْ لاُمَّتی» من نیز آمین گفتم.

آن گاه جبرئیل دوباره نازل شد و عرض کرد: پروردگار فرمود: کسانی از امت تو که محبت فاطمه علیها السلام و شوهر وفرزندان او را داشته باشند، آمرزیدم. در این هنگام من تقاضای سندی کردم تا در روز قیامت شفاعت امت را بنمایم. جبرئیل نازل شد و حریر سبزی به من داد که در آن بر صفحه ای سفید نوشته بود: «کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلی نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ» جبرئیل و میکائیل نیز بر آن شهادت دادند. پدرم آن را به من داد و فرمود: «آن را حفظ کن و در وقت وفات خود سفارش کن آن را با تو در قبر بگذارند. من نیز اکنون می خواهم این بسته را در روز قیامت آن لحظه که شعله ها زبانه می کشند به پدرم بدهم و آنچه را که پروردگار در مورد من وعده نموده درخواست نمایم.» (1) 

ص: 159

ور نبود مشربه از زرّ ناب با دو کف دست توان خورد آب

ور نبود جامه اطلس تو رادلق کهن ساتر تن بس تو را

جمله که بینی همه دارد عوضوز عوضش گشته میسر غرض

آنچه ندارد عوض ای هوشیارعمر عزیز است غنیمت شمار

بنابراین، باید برای اوقات محدود عمر برنامه ریزی کرد و با نظم و ترتیب خاص از آن کمال بهره را برد.

به این جهت، علی علیه السلام در مورد اهمیت برنامه ریزی صحیح می فرماید: «قِوامُ الْعَیشِ حُسْنُ التَّقْدِیرِ وَمِلاکُهُ حُسْنُ التَّدْبِیرِ؛ (1)  استواری زندگی `صحیح و موفق` برنامه ریزی نیکو و معیار آن دوراندیشی نیکو می باشد.»

و امام باقرعلیه السلام نیز تأکید می کند که: «اِیاکَ وَالتَّفْرِیطَ عِنْدَ اِمْکانِ الْفُرْصَةِ فِاِنَّهُ مَیدانٌ یجْرِی لِاَهْلِهِ بِالْخُسْرانِ؛ (2)  مبادا فرصتهای به دست آمده را `به آسانی` از دست بدهی که در این میدان کسی که وقت خود را ضایع کند، ضرر خواهد کرد.»

ص: 162

استفاده از فرصتهای به دست آمده و برنامه ریزی صحیح در این مسیر از بهترین راههای توفیق و پیروزی است و غفلت از گذر زمان و از دست رفتن فرصتها شکست حتمی را به دنبال دارد.

اسوه نظم و برنامه ریزی

در مورد حضرت امام خمینی رحمه الله - که یکی از انسانهای موفق تاریخ است - نوشته اند: «آن بزرگوار در زندگی خود نظم و برنامه ویژه ای داشت. کارهایشان در ساعتهایی معین انجام می شد؛ یعنی خیلی مقید بودند که در ساعت معین غذا بخورند، در ساعت معین بخوابند و رأس ساعتی خاص بلند شوند. اگر کاری داشتند یا با کسی قرار می گذاشتند، از آن هیچ عدول نمی کردند. راز موفقیت امام رحمه الله نظم و برنامه ریزی ایشان بود و از دوران جوانی به نظافت و منظم بودن معروف بودند. ایشان در اتاقی که انباشته از کتاب، کاغذ و یادداشت بود، هر کاغذ یا یادداشتی را که می خواستند، فوراً پیدا می کردند؛ برای اینکه تمام آنها با نظم و در جای مخصوص به خود بودند.» (1) 

«ایشان برای مطالعه، قرائت قرآن و کارهای مستحب و حتی زیارتها و دعاهایی که قرائت آنها در وقت خاصی هم وارد نشده، وقت خاصی را تنظیم کرده بودند و هر کاری را روی همان زمان بندی انجام می دادند.» (2) 

ص: 163

تقسیم شبانه روز

حضرت امام رضاعلیه السلام می فرماید: «اِجْتَهِدُوا اَنْ یکُونَ زَمانُکُمْ اَرْبَعَ ساعاتٍ ساعَةً مِنْهُ لِمُناجاتِ اللَّهِ وَساعَةً لِاَمْرِ الْمَعاشِ وَساعَةً لِمُعاشَرَةِ الْاِخْوانِ الثِّقاتِ وَالَّذِینَ یعَرِّفُونَکُمْ عُیوبَکُمْ وَیخْلِصُونَ لَکُمْ فِی الْباطِنِ وَساعَةً تَخْلُونَ فِیها لِلَذَّاتِکُمْ وَبِهذِهِ السَّاعَةِ تَقْدِرُونَ عَلَی الثَّلاثِ السَّاعاتِ؛ (1)  سعی کنید زمان خود را به چهار بخش تقسیم کنید: زمانی برای مناجات با خداوند، ساعتی دیگر برای تأمین معاش، ساعت سوم را برای معاشرت با برادران `دینی و افراد` مورد اعتماد و کسانی که عیبها و اشکالات شما را گوشزد می کنند و از ته دل به شما علاقه مندند و ساعت چهارم را برای `تفریح سالم` و لذتهای `حلال` خود اختصاص بدهید و شما با این تفریحات و لذتهای حلال توانایی انجام سه بخش اوّل را خواهید داشت.»

شاعر می گوید:

ص: 164

از نظم جهان عبرت انگیزاین درّ سخن به گوشت آویز

خواهی به کمال راه یابی با صبغه نظم عمل بیامیز

بنابراین، برای رسیدن به قله های رفیع کمال باید با برنامه منظم حرکت نمود و از هر فرصتی بهره گرفت وگرنه لحظات زندگی و نفسهای ما که اجزای عمرمان هستند، به راحتی از دست خواهند رفت.

سعدی گفته:

نگهدار فرصت که عالم دمی است دمی پیش دانا به از عالمی است

البته اگر انسان فرصتهایی را از دست داده و مدتهایی بدون نظم و برنامه زندگی کرده است، نباید در باقی عمر مأیوس و افسرده شود؛ بلکه از ضرر در هر موقعی جلوگیری کند سود خواهد برد. از یک مدیر موفق و شایسته پرسیدند! تو چگونه به این همه کار، منظم و به طور دقیق رسیدگی می کنی؟ او در پاسخ گفت: من طبق برنامه عمل می کنم و کار امروز را به فردا موکول نمی کنم و هرگز کاری را که وقت معینی دارد، به تأخیر نمی اندازم.

ص: 165

و در گفتار دیگری زیبایی در اسلام را در یک جمله خلاصه کرده و فرموده است: «اِنَّ اللَّهَ جَمِیلٌ یحِبُّ الْجَمالَ وَ یحِبُّ أَنْ یری اَثَرَ النِّعْمَةِ عَلی عَبْدِهِ؛ (1)  خداوند زیباست و زیبایی را دوست دارد و دوست دارد که اثر نعمت را بر `وجود` بنده اش ببیند.»

آن حضرت همچنین به فضل بن عباس فرمود: «فَاَلْبِسْ وَتَجَمَّلْ فَاِنَّ اللَّهَ جَمِیلٌ یحِبُّ الْجَمالَ وَلْیکُنْ مِنْ حَلالٍ؛ (2)  لباس `زیبا` بپوش و خود را بیارای؛ چرا که خداوند زیباست و زیبایی را دوست دارد و البته به شرط اینکه از راه حلال باشد.»

رعایت نظافت و پاکیزگی ظاهر، ناخواسته در دیگران جاذبه ایجاد می کند و انسانها به سوی فردی که ظاهری آراسته و زیبا داشته باشد، به طور ناخودآگاه کشیده می شوند. شایسته است که یک انسان با ایمان با رسیدگی به وضع ظاهری خویش و مرتب کردن لباس و پوشش مناسب و تمیز، خود را در جامعه دوست داشتنی و محبوب قرار دهد. این عمل علاوه بر اینکه موجب عزت و آرامش است، جلوه ای از خصلتهای زیبای انسان نیز می باشد.

ص: 167

اساساً عشق به زیبایی و زیبادوستی از تمایلات فطری بشر است و تمام طبقات مردم، از اقوام و ملتهای پیشرفته تا عقب افتاده ترین افراد جامعه به این حقیقت اذعان دارند. در روایات اهل بیت علیهم السلام به پوشش ظاهری زیبا و تمیز و پاکیزه تأکید فراوان شده است.

امام مجتبی علیه السلام فرمود: «اِنَّ مِنْ اَخْلاقِ الْمُؤْمِنِینَ... تَجَمُّلاً فِی فاقَةٍ؛ (1)  از ویژگیهای مؤمنین این است که... در عین فقر و ناداری، ظاهری آراسته `و پاکیزه` دارند.»

آری، مؤمنین هر چقدر هم فقیر و بی چیز باشند، خود را در ظاهر مفلوک و درمانده و کثیف نشان نمی دهند. ظاهر فرد با ایمان، جلوه ای از ایمان باطنی اوست. امام مجتبی علیه السلام خود نیز چنین بود و جمال ظاهری را با جمال باطنی درهم آمیخته بود و صورت زیبا را با سیرت نیکو یکسان می نمود.

امام صادق علیه السلام در این زمینه فرموده است: «کانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله ینْفِقُ عَلَی الطِّیبِ اَکْثَرَ مِمَّا ینْفِقُ عَلَی الطَّعامِ؛ (2)  رسول خداصلی الله علیه وآله همواره برای عطر بیشتر از غذا پول می پرداخت.» و این اهمیت زیبایی ظاهری را در سیره آن حضرت می رساند. ناگفته نماند که همیشه آراستگی ظاهری نشانه پاکیزگی و لطافت باطن نیست. به قول پروین اعتصامی:

ص: 168

نه هر پاکیزه رویی، پاکزاد است که نسل پاک ز اصل پاک زاد است

امام خمینی رحمه الله و آراستگی ظاهری

در اینجا به سیره امام خمینی رحمه الله نیز اشاره می کنیم که در آراستگی ظاهری و باطنی کم نظیر بود. امام در سی سالگی از مدرسین نامی قم بود و از همان دوران با سایر طلبه ها فرق می کرد. قیافه ایشان خیلی زیبا و لباسشان خیلی تمیز و منظم بود. ایشان مقید بود که کفش تمیز و جوراب مرتبی بپوشد. عمامه خود را مرتب می کرد و در جامعه به صورت یک انسان پاک و منظم ظاهر می شد.

در منزل امام آینه ای بر دیوار قرار داشت که هر وقت بلند می شد، در آینه خود را مرتب می کرد.

به اعتراف بسیاری از شاگردان، امام از نفاق و ریاکاری متنفر بودند و از حالت فقر نمایی بدشان می آمد. حتی با اینکه مقروض بودند، به وضع ظاهری خودشان می رسیدند.

سالها یک قبا و لباده داشتند؛ ولی همین یک قبا آن قدر تمیز بود که شاید کمتر کسی به نظافت ایشان پیدا می شد. موقع صرف غذا دستمالی بلند را جلوی گردن و سینه قرار می دادند که احیاناً غذا روی لباس ایشان نریزد و لباسشان لک نگیرد. همیشه از چند متری اتاق امام بوی عطر به مشام می رسید. (1) 

ص: 169

از ویژگیهای اهل بیت علیهم السلام

علی علیه السلام می فرمود: «اِنَّا اَهْلُ بَیتٍ أُمِرْنا أَنْ نُطْعِمَ الطَّعامَ؛ (1)  ما اهل بیتی هستیم که دستور داریم `در راه خدا به نیازمندان` اطعام کنیم.»

نشانه ایمان

امام صادق علیه السلام فرمود: «مِنَ الْاِیمانِ حُسْنُ الْخُلْقِ وَاِطْعامُ الطَّعامِ؛ (2)  از نشانه های ایمان خوش خلقی `و پذیرایی از میهمان` و اطعام غذاست.» همچنان که مشاهده می کنیم، این خصلت پسندیده، ارزش والای دینی و اجتماعی دارد و هر انسانی که به سوی کمال حرکت می کند، بدون این ویژگی راه به جایی نخواهد برد. سخاوت، گشاده دستی و میهمان نوازی از میانبرترین شیوه های رسیدن به قله رفیع سعادت است. به همین جهت، رهبران بزرگ الهی به داشتن چنین ویژگی انسانی افتخار می کردند. روایت زیر نمونه ای از این دست می باشد:

میهمان نوازی علی علیه السلام

ص: 171

امام عسکری علیه السلام فرمود: «روزی دو نفر میهمان که پدر و پسر بودند به منزل علی علیه السلام وارد شدند. امام پیش پایشان برخاست، آنان را احترام کرد و روبه روی آنان نشست. آن گاه دستور داد غذا آوردند و از آن خوردند. آن گاه ظرف آب را به دست گرفت تا بر دستان مرد بریزد. آن مرد به التماس افتاد و خود را به خاک افکند و عرضه داشت: یا امیر المؤمنین! آیا خداوند مرا در حالی بنگرد که شخصیتی مانند تو بر دستانم آب می ریزد و من دستانم را می شویم؟ علی علیه السلام فرمود: بنشین و دستانت را بشوی! خداوند تو را می بیند، در حالی که برادرت که با تو هیچ فرقی و امتیازی ندارد، به تو خدمت می کند و با این عمل خود، ده برابر عمل اهل دنیا را در بهشت می جوید و به همین اندازه به داراییهایش در بهشت اضافه می شود. مرد میهمان در جایش نشست. علی علیه السلام فرمود: تو را قسم می دهم به آن حق بزرگ من - که تو آن را می شناسی و بر آن احترام می کنی - و به تواضع تو در برابر خداوند که خداوند به تو پاداش خیر دهد، به من اجازه بده آن خدمتی را در حق تو به جا آورم که تو را شرافت می بخشد. دستانت را راحت و مطمئن بشوی؛ آن چنان که اگر قنبر آب می ریخت، راحت می شستی. آن مرد میهمان نیز چنین کرد.

پس از فراغت از شستن دست مرد میهمان، امام آفتابه چوبین را به دست محمد بن حنفیه داد و فرمود: پسرم! اگر این پسر تنها آمده بود و پدرش در کنارش نبود، من شخصاً به دست او آب می ریختم؛ امّا خداوند متعال دوست نمی دارد که هرگاه پسر و پدری با هم بودند، بین آنان تساوی برقرار شود. به این جهت، پدر به پدر خدمت کرد و شایسته است پسر نیز به پسر خدمت کند. محمد حنفیه نیز بر دستان پسر آب ریخت.»

ص: 172

بعد از نقل این روایت، امام حسن عسکری علیه السلام فرمود: «هر کس در این امور از علی علیه السلام پیروی کرد، او شیعه راستین است.» (1) 

البته پذیرایی از میهمان در مکتب اسلام دایره ای فراتر از پیروان مکتب دارد و یک ارزش انسانی است. رسول گرامی اسلام صلی الله علیه وآله در این زمینه به علی علیه السلام سفارش می کند که: «اَکْرِمِ الضَّیفَ وَلَوْ کانَ کافِراً؛ (2)  میهمان را گرامی بدار، گرچه کافر باشد.» بلی، اکرام میهمانی که از در وارد می شود، بر هر انسانی لازم است و خداوند متعال دوست دارد که تکریم شود.

میهمان ماست هر کس بی نواست آشنا با ماست چون بی آشناست

ص: 173

میزبانی امام حسن علیه السلام

روزی امام مجتبی علیه السلام از محلی عبور می کردند، کودکانی را در کوچه دیدند. آنان دور هم جمع شده، هم بازی می کردند و هم به خوردن خرده نانهایی مشغول بودند. کودکان وقتی امام را دیدند، با شور و علاقه حضرت را به جمع کوچک و ساده خود دعوت کردند. امام نیز با کمال تواضع دعوت آنان را پذیرفت و به همراه آنان از آن نانهای خرده ریز تناول کرد. آن گاه کودکان را مورد تفقد قرار داد و به منزل خود آورد و بعد از اطعام و پذیرایی کامل، لباسهای مناسبی نیز به ایشان اهدا کرد. سپس خطاب به یارانش این جمله زیبا را فرمود: «اَلْفَضْلُ لَهُمْ لِاَنَّهُمْ لَمْ یجِدُوا غَیرَ ما اَطْعَمُونِی وَنَحْنُ نَجِدُ اَکْثَرَ مِمَّا اَطْعَمْناهُمْ؛ (1)  `باز هم` برتری `در این تعامل از آنِ کودکان است؛ زیرا آنان غیر از آنچه به ما اطعام کردند نیافتند؛ ولی ما بیشتر از آنچه به آنان اطعام کردیم، موجودی داریم.»

ص: 174

معنای موسیقی و غنا

1. موسیقی لفظی است که بر فنون نواختن آلات طرب اطلاق می شود.

2. غناء بر وزن کساء آوازی است که طرب آور باشد. (1) 

نظر علمای شیعه

علامه مجلسی می فرماید: «در حرمت غنا `و موسیقی` میان علمای شیعه خلافی نیست.

شیخ طوسی، علامه حلی و ابن ادریس رحمه الله همه بر حرمت موسیقی اجماع نقل کرده اند. اساساً حرمت غنا همواره از مذهب شیعه معلوم بوده است. (2) 

استفاده از موسیقی در آیات وحی با عبارت لهو الحدیث، قول الزور، لغو و لهو تقبیح شده است و مسئولیت گوش و چشم و دل انسان در همین زمینه نیز گوشزد گردیده است.

عوارض و پیامدهای موسیقی حرام

ص: 176

الف. سقوط جامعه

امام سجادعلیه السلام در مورد عوارض اجتماعی رواج موسیقی حرام می فرماید: «لا یقَدِّسُ اللَّهُ اُمَّةً فِیها بَرْبَطٌ یقَعْقِعُ؛ (1)  خداوند امّتی را که در آن بَرْبَط (نوعی آلت موسیقی) به صدا در آید تقدیس نمی کند.»

ب. محرومیت از الطاف خداوندی

رسول خداصلی الله علیه وآله فرمود: «لا تَدْخُلُ الْمَلائِکَةُ بَیتاً فِیهِ خَمْرٌ أَوْ دَفٌّ أَوْ طُنْبُورٌ أَوْ نَرْدٌ وَلا یسْتَجابُ دُعاؤُهُمْ وَتُرْفَعُ عَنْهُمُ الْبَرَکَةُ؛ (2)  در خانه ای که شراب یا دف یا طنبور و نرد باشد، فرشتگان رحمت به آن وارد نمی شوند و دعای اهل آن خانه به اجابت نمی رسد و برکت از آنان برداشته خواهد شد.»

ج. فقر و نفاق

ص: 177

امام صادق علیه السلام نیز عواقب شوم گوش دادن به موسیقی حرام را این گونه بیان فرمود: «اَلْغِناءُ یورِثُ النِّفاقَ وَیعْقِبُ الْفَقْرَ؛ (1)  غناء (آوازه خوانی مطرب) باعث نفاق می گردد و فقر را به دنبال می آورد.»

د. نابودی حیا و عفت و جوانمردی

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: «اِیاکُمْ وَالْغِناءَ فَاِنَّهُ ینْقُصُ الْحَیاءَ وَیزِیدُ فِی الشَهْوَةِ وَیهْدِمُ الْمُرُوَّةَ؛ (2)  از غناء دوری کنید؛ زیرا غناء حیای انسان را کم و شهوت را زیاد می کند و `روحیه` مردانگی را نابود می سازد.»

ه. عامل بی غیرتی

ص: 178

از مهم ترین پیامدهای موسیقی غیرمشروع، بی غیرت شدن افراد است که به تدریج روحیه دفاع از ناموس و خانواده را از میان برمی دارد و در فرو پاشی زندگیهای سعادتمندانه نقشی به سزا دارد. امام صادق علیه السلام فرمود: «اگر در خانه شخصی چهل روز موسیقی حرام نواخته شود و مردم در آن داخل شوند، شیطان تمام اعضای بدن صاحب خانه را لمس می کند و نفس شیطانی خود را می دمد و چنان در صاحب خانه اثر می گذارد که اگر دیگران با همسرش رابطه نامشروع هم داشته باشند، دیگر غیرت نشان نخواهد داد و کاملاً بی تفاوت می شود.» (1) 

حضرت امام خمینی رحمه الله نیز در مورد آثار سوء موسیقی می فرماید: «یک مغزی که دنبال این رفت که موسیقی گوش کند... و عادت به این کرد، این مغز مریض می شود، این نمی تواند فکر این بکند که کشورش به چه حال دارد می گذرد، مثل یک آدم هروئینی می ماند.» (2) 

و در جای دیگر می فرماید: «این موسیقیها همه مخدّر هستند؛ یعنی جوانهای ما، جوانی که عادت به موسیقی کرد، دیگر نمی تواند کار انجام بدهد، دیگر نمی تواند قاطع باشد.» (3) 

برخی دیگر از آثار موسیقی عبارت اند از: کوتاهی عمر، عدم توازن اعصاب، اختلالات دماغی، تضعیف حس شنوایی و بینایی، هیجان، عامل جنایت و خودکشی، نابودی نیروی فکر و اندیشه، عامل فحشا و تحریک شهوت، سلب اراده و غیرت، اتلاف وقت، عامل بردگی و سلب اختیار و آزادی. (4) 

ص: 179

حافظ در توضیح این معنا گفته:

صبر و ظفر هر دو دوستان قدیمندبر اثر صبر نوبت ظفر آید

آری کشاورزی که می خواهد از کاشته های خود محصول برداشت کند و به مقصود خود برسد، باید به همراه سعی و کوشش در مقابل موانع و مشکلات طبیعی، استقامت ورزد و از خود پشتکار نشان دهد.

2. ایمان به هدف و اراده قوی

از رازهای توفیق و پیروزی، ایمان و اعتقاد راسخ به هدف می باشد و در مقابل، عدم شوق و رغبت و اعتقاد قلبی نداشتن در هر کاری موجب شکست و ناکامی خواهد بود.

ایمان به مقصود، انسان را چنان قوی و مقتدر می سازد که یقیناً هیچ مانعی او را از رسیدن به هدف باز نمی دارد.

رسول خداصلی الله علیه وآله در این زمینه کلام زیبا و آموزنده ای برای تمام انسانها دارد. آن حضرت وقتی که با لجاجت وفشارهای سخت قریش مواجه شد، به عمویش حضرت ابو طالب فرمود که: «یا عَمِّ وَاللَّهِ لَوْ وَضَعُوا الشَّمْسَ فِی یمِینِی وَالْقَمَرَ فِی یسارِی عَلی أَنْ اَتْرُکَ هذَا الْاَمْرَ حَتّی یظْهِرَهُ اللَّهُ أَوْ اُهْلِکَ فِیهِ ما تَرَکْتُهُ؛ (1)  عموجان! به خدا قسم! اگر آنان (دشمنان اسلام) خورشید را در دست راستم و ماه را در دست چپم قرار دهند که از این امر (دعوت آسمانی خود) دست بردارم، هرگز نخواهم پذیرفت تا اینکه یا خداوند دین مرا پیروز کند و یا اینکه جانم را در راه آن از دست بدهم.»

ص: 181

داستان ابو جعرانه

او از دانشمندان معروفی است که به ایمان و استقامت در راه هدف معروف است. وی می گوید: «من این درس را از یک حشره به نام جعرانه فرا گرفته ام. روزی در مسجد جامع دمشق کنار ستون صافی نشسته بودم که دیدم این حشره قصد دارد روی آن سنگ صاف بالا رود و بالای ستون کنار چراغی بنشیند. من از اوّل شب تا نزدیکیهای صبح در کنار آن ستون نشسته بودم و در بالا رفتن این جانور دقت می کردم. شمردم در حدود 700 بار از روی زمین تا میان ستون بالا رفت و در وسط راه شکست خورده، به روی زمین افتاد؛ زیرا آن ستون صاف بود و پای او روی آن قرار نمی گرفت و در وسط می لغزید. از تصمیم قوی و اراده پولادین این حشره فوق العاده در تعجب فروماندم. برخاستم، وضو ساختم و نماز خواندم. بعد نگاهی به آن حشره کردم و دیدم بر اثر استقامت، مقصود را در آغوش کشیده و کنار آن چراغ نشسته است.» (1) 

آری، ایمان به هدف و اراده قوی در راه رسیدن به آن می تواند یکی از عوامل مهم پیروزی و توفیق به حساب آید.

ص: 182

3. همنشینی با نیکان و صالحان

علی علیه السلام می فرماید: «لَیسَ شَی ءٌ اَدْعی لِخَیرٍ وَاَنْجی مِنْ شَرٍّ مِنْ صُحْبَةِ الْاَخْیارِ؛ (1)  چیزی بهتر از دوستی با خوبان برای رسیدن به نیکیها و دوری از بدیها وجود ندارد.»

آری، یکی از عوامل مهم توفیق و پیروزی در زندگی، دوستی و انس با نیکان است؛ چرا که رفتار و گفتار انسان صالح خواهی نخواهی در وجود انسان تأثیر مثبت می گذارد و او را به پیروزی نزدیک می گرداند. انسانهای صالح دارای صفات ویژه ای هستند که با مجالست و همنشینی با آنان بسیاری از آن ویژگیها به انسان منتقل می شود. اراده قوی و یقین به هدف، نظم و انضباط، فکر و اندیشه، همت عالی، تجربه های درس آموز، استقامت بی نظیر، خلوص نیت، علم و دانش، توفیقات معنوی، تقوا و بندگی خدا، آشنایی با بسیاری از نیازهای زندگی، کار و تلاش مداوم، توسل و تهجد، رازداری، و دهها خصلت نیکوی دیگر، از اوصاف مثبت انسانهای صالح و موفق است که از طریق همنشینی به وجود انسان راه می یابد.

در مقابل، همنشینی با افراد ناصالح مانع پیشرفت و ترقی است و انسان را در زندگی به سوی شکست و سقوط می کشاند. کوتاه فکران، گمراهان، هواپرستان، افراد بدسرشت و گریزان از حق، گروههایی هستند که انس با آنان انسان را از رسیدن به اهداف والا مانع خواهد شد؛ همچنان که گفته اند:

با بدان کم نشین که در مانی خوپذیر است نفس انسانی

من ندیدم سلامتی ز خسان گر تو دیدی سلام ما برسان

ص: 183

12 نکته کلیدی

یکی از شاگردان آیة اللّه مکارم شیرازی، راز موفقیت ایشان را - که در نیم قرن اخیر یکی از چهره های موفق عالم تشیع است - در زندگی این گونه بیان می کند:

1. نبوغ و استعداد موهبتی؛

2. خلاقیت و ابتکار؛

3. اراده قوی، پشتکار و جدیت در عمل؛

4. پرکاری و فعالیت مداوم، به گونه ای که تعطیلات در قاموس کاری استاد مفهومی ندارد؛

5. نظم در تمام امور؛

6. تشویق و جلب اعتماد استادان، به طوری که وی از همان دوران نوجوانی مشمول انواع حمایتها و تشویقها و محبتهای بی دریغ اساتید و مربیان قرار گرفته است؛

7. آشنایی با مقتضیات زمان؛

ص: 185

8. قلم و بیان روان؛

9. ورزش و برخورداری از نشاط جسمی؛

10. خلوص در عمل؛

11. توسل به انوار پاک اهل عصمت؛

12. تعبد و جلب تأییدات غیبی حضرت حق. (1) 

شیخ عباس قمی

او که در یک قرن اخیر گوی سبقت را از همگان ربوده و در توفیق و سعادت به مرتبه بالایی رسیده است، نمونه دیگری از انسانهای کمال یافته می باشد. اخلاص و تواضع وصف ناپذیر او زبانزد خاص و عام است. وی با آن همه درخشندگی که در آسمان تشیع دارد و آثارش در کنار قرآن و نهج البلاغه قرار گرفته، وقتی در کتاب فوائد الرضویة به نام خود می رسد، می نویسد: «همانا چون این کتاب شریف در بیان احوال علماست، شایسته ندیدم که ترجمه خود را - که احقر و کوچک تر از آنم که در عداد ایشان باشم - در آن درج کنم. از این رو، از ذکر حال خود صرف نظر کرده، اکتفا می کنم به ذکر مؤلفات خود.» (2) 

تواضع او به حدّی بود که هرگز مدح و ستایش از خود را برنمی تابید. مرحوم سلطان الواعظین شیرازی، مؤلف کتاب ارزشمند شبهای پیشاور، می گوید: «زمانی که مفاتیح الجنان تازه منتشر شده بود، روزی در سرداب سامره آن را به دست گرفته بودم و زیارت می خواندم. شیخی در کنارم با قبای کرباس و عمامه کوچک نشسته، مشغول ذکر و عبادت بود. شیخ از من پرسید: این کتاب از کیست؟ گفتم: از محدث قمی، آقای حاج شیخ عباس است و شروع به تعریف مؤلف کتاب نمودم. شیخ ساده پوش گفت: این قدر هم تعریف ندارد، بی خود تعریف می کنی! من ناراحت شدم، گفتم: آقا! برخیز و برو! کسی که پهلوی من نشسته بود، به پهلویم دست زد و گفت: مؤدّب باش! ایشان خود محدث قمی، آقای حاج شیخ عباس هستند. من فوراً برخاستم با آن بزرگوار روبوسی کردم و عذر خواستم و خم شدم که دست ایشان را ببوسم، ولی آن مرحوم نگذاشت و خم شد دست مرا بوسید و گفت: شما سید هستید.» (3) 

ص: 186

4. غرب زدگی

مسئله غرب زدگی و خودباختگی در برابر مظاهر فریبنده غربیان، از خطرناک ترین انحرافاتی است که در جوامع اسلامی و ایران راه یافت. تأثیرپذیران از غرب فکر می کنند که چون آنها از جهت علمی و مادّی پیشرفت کرده اند، تمام کارهای آنان از جمله بی حجابی نشانه ترقی و پیشرفت است. این فکر هنوز هم در میان عده ای وجود دارد که بدحجابی را نشانه متمدن بودن و پیشرفت و حتی پیشرفت علمی می دانند.

5. بهره وری سودجویانه از زنان

رشد نظام سرمایه داری حاکم توأم با رقابتهای اقتصادی در کلّیه زمینه های بهره گیری و استثمار جمعی، موجب شد که زن به عنوان یک وسیله تبلیغاتی در تجارت و فیلمها مطرح شود. این بهره وری در برخی فیلمهای سینمایی داخل نیز مشهود است.

6. دست ناپاکِ استعمارگران

ص: 188

بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و الگوپذیری جوامع اسلامی از آن، استعمارگران غربی به خوبی متوجه شدند که زنان محجّبه در پیشرفت انقلاب اسلامی نقش به سزایی داشته اند. به همین جهت، با سرمایه گذاری فراوان وارد میدان شده اند که از طرق مختلف بدحجابی را در جامعه رواج دهند تا جوانان به انحراف کشیده شوند. در این مورد، بارها و بارها گروهها و باندهایی شناسایی و دستگیر شده اند و همگی اعتراف کرده اند که از طرف غرب خصوصاً آمریکا مأمور بوده اند که بی حجابی و بدحجابی را ترویج نمایند.

7. موضع گیری در مقابل انقلاب

عده ای که از انقلاب اسلامی ناراضی هستند و منافع خویش را از دست داده اند، برای مخالفت و کج دهنی نسبت به انقلاب از حربه بدحجابی استفاده می کنند.

8. به دنبال شخصیت کاذب بودن

ص: 189

عده ای از اقشار فقیر که بر اثر عوامل مختلف از روستاها هجرت کرده اند و ساکن شهرها شده اند، با تمام فقر مادّی، برای اثبات پیشرفت خویش نسبت به کسانی که در روستاها باقی مانده اند، با بدحجاب شدن، شخصیت کاذب خود را به رخ آنها می کشند.

9. همسریابی

بعد از انتشار آمارهای غیرواقعی و این که دختران بیش از دو برابر پسران می باشند. این فکر در میان برخی از کسانی که از ایمان قوی برخوردار نبودند، به وجود آمد که در این بازار آشفته و قحط الرجال، هر چه زودتر باید دست به کار شد و پیش از آنکه بازار سیاه پسران نیز ظاهر شود، یکی از آنها را صید و شکار نمود و شاید بهترین دام برای این کار را زلفهای پریشان و لباسهای تنگ و آرایش کذایی دانستند و با همین قصد راهی کوچه ها و خیابانها شدند تا زودتر سهم خویش را از بازار قحط الرجال تصاحب نمایند؛ لذا اغلب دختران که از این طریق با پسران دوست می شوند، انگیزه خود را انتظار برای ازدواج ذکر می کنند، بر عکسِ پسران که بیشتر به دنبال تنوع طلبی و لذت جویی هستند. (1) 

10. وجود اقلیتهای مذهبی

ص: 190

وجود اقلیتهای مذهبی با موقعیت مالی بهتر و ظاهر شدن آنان با لباسهای زننده و بی حجاب عامل دیگری است برای ترویج بدحجابی؛ خصوصاً که گاهی دستهای ناپاک خارجی نیز در بین آنان نفوذ می نماید و مسئله، جنبه سیاسی هم پیدا می کند.

شاهد این ادعا، آن است که در شهرها و محلاّتی که این اقلیتها سکونت دارند، برخی از مسلمانان نیز رنگ و بوی آنها را پیدا کرده اند و با وضع زننده و بدحجابی ظاهر می شوند.

11. وجود گردشگران خارجی

هر چند به قول آقایان، جذب توریست و گردشگران خارجی سودآور و ارز جذب کن است؛ ولی از نظر دینی و فرهنگی آثار مخرّب و زیانباری بر جای می گذارند که از جمله آن بدلباسی و بدحجابی است. این مسئله را آن گاه به خوبی می توان باور کرد که در اکثر شهرها و محلاّتی که گردشگران خارجی رفت و آمد دارند، مردم آنجا از رفتار آنان متأثر شده اند و رنگ و بوی آنان را پیدا کرده اند.

ص: 191

شخص نابینایی وارد خانه حضرت فاطمه زهراعلیها السلام شد. در این هنگام، حضرت خود را پوشاند. پیامبرصلی الله علیه وآله به او فرمود: چرا خود را پوشاندی، در حالی که آن نابینا تو را نمی بیند؟ حضرت فاطمه زهراعلیها السلام در پاسخ عرض کرد: «اِنْ لَمْ یکُنْ یرانی فَاِنِّی اَراهُ وَهُوَ یشَمُّ الرِّیحَ؛ (1)  اگر نابینا مرا نمی بیند، ولی من که او را می بینم و وی بو `ی مرا` استشمام می کند.»

3. نزدیک ترین حالت به خدا

حضرت فاطمه زهراعلیها السلام در پاسخ به رسول خداصلی الله علیه وآله که پرسیده بود: زن در چه حالتی به خدا از همه نزدیک تر است؟ اظهار داشت: «اَدْنی ما تَکُونُ مِنْ رَبِّها اَنْ تَلْزَمَ قَعْرَ بَیتِها؛ (2)  هنگامی که زن در خانه می ماند، از همه حالات به پروردگارش نزدیک تر است.»

4. پوششهای احتیاطی

ص: 193

علی علیه السلام فرمود: «در یک روز ابری و بارانی خدمت رسول خداصلی الله علیه وآله در بقیع نشسته بودیم. زنی در حالی که بر الاغی سوار بود، بر ما گذشت. ناگهان دست حیوان در گودی فرو رفت و زن از پشت حیوان به زمین افتاد. پیامبرصلی الله علیه وآله صورتش را برگرداند. اصحاب عرض کردند:ای رسول خدا! این زن شلوار پوشیده بود `لذا جایی از بدنش آشکار نگردید` . پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله سه مرتبه فرمودند: خدایا! زنانی را که شلوار می پوشند، مورد لطفت قرار بده! سپس فرمودند:ای مردم! از شلوار استفاده کنید که پوشش بهتری است و هنگام خارج شدن از منزل، به وسیله شلوار زنانتان را `از نگاه نامحرم` حفظ کنید.» (1) 

5. از پشت پرده جواب بگویید

ص: 194

قرآن کریم می فرماید: «وَاِذا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتاعاً فَسْئَلُوهُنَّ مِنْ وَراءِ حِجابٍ»؛ (1)  «چون از زنان پیغمبر متاعی خواستید، از پس پرده بخواهید!»

خوب است زنان با ایمان نیز با مردان نامحرم از پشت پرده سخن بگویند.

از امام خمینی رحمه الله دو مسئله سؤال شد که:

1. حدود حجاب اسلامی برای بانوان چیست و آیا برای این منظور، پوشیدن لباس بلند آزاد و شلوار و روسری کفایت می کند؟ اصولاً چه کیفیتی در لباس و پوشش زن در برابر افراد نامحرم باید رعایت شود؟

آن بزرگوار جواب داد: «واجب است تمام بدنِ زن به جز قرص صورت و دستها تا مچ از نامحرم پوشیده شود و لباس مذکور اگر مقدار واجب را بپوشاند، مانع ندارد؛ ولی پوشیدن چادر بهتر است و از پوشیدن لباسهایی که توجه نامحرم را جلب می کند، باید اجتناب شود.» (2) 

2. با توجه به فرمایش حضرت امام که فرموده اند: «باید از لباسهایی که جلب توجه می کند، اجتناب نمایند.» آیا پوشیدن جوراب ضخیم بدون شلوار با این که حجم بدن از بیرون مشخص و در بعض موارد مهیج است و یا پوشیدن کفشهایی که در هنگام راه رفتن صدای مهیج دارد، جایز است؟

جواب: از پوشیدن هرگونه لباس مهیج باید خودداری کنند.» (3) 

ص: 195

2. یار و غمخوار هم بودن

«هُنَّ لِبَاسٌ لَکُمْ وَاَنْتُمْ لِبَاسٌ لَهُنَّ»؛ (1)  «آنها لباس شما هستند و شما `مردان` لباس آنها `که هر دو زینت هم و سبب افتخار یکدیگرند` .»

این تشبیه نکات متعددی دارد که بسیار در خور دقّت است:

1. لباس انسان را از گرما و سرما حفظ می کند، زن و شوهر هم باید در سختی و راحتی یار و غمخوار و همراه هم باشند؛

2. لباس عیبهای انسان را می پوشاند، زوجین نیز باید در زندگی مدفن عیوب همدیگر باشند؛

3. لباس عامل زینت و افتخار و شخصیت انسان است، همسر نیز باید چنین نقشی را ایفا نماید.

این همه برای این است که تأکید شود زندگی بر اساس رابطه اخلاقی اداره شود، نه حق طلبی و استیفای آن تا ریال آخر.

ص: 197

سفارش به مردان در مورد زنان

1. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله آن حضرت فرمود: «لاَ یخْدُمُ الْعِیالَ اِلاَّ صِدِّیقٌ اَوْ شَهِیدٌ اَوْ رَجُلٌ یرِیدُ اللَّهُ بِهِ خَیرَ الدُّنْیا وَالْآخِرَةِ؛ (1)  به اهل و عیال خدمت نمی کند، مگر صدّیق یا شهید یا مردی که خداوند خیر دنیا و آخرت او را بخواهد.»

2. و نیز فرمود: «جُلُوسُ الْمَرْءِ عِنْدَ عِیالِهِ اَحَبُّ اِلَی اللَّهِ تَعَالَی مِنِ اعْتِکَافٍ فِی مَسْجِدِی هَذَا؛ (2)  نشستن مرد در نزد عیالش، پیش خدای متعال محبوب تر از اعتکاف در این مسجد من (مسجد النبی) است.»

3. امام صادق علیه السلام فرمود: «مَنْ حَسُنَ بِرُّهُ بِأَهْلِهِ زَادَ اللَّهُ فِی عُمُرِهِ؛ (3)  هر که به خانواده اش نیکی کند، خداوند بر عمرش بیفزاید.»

ص: 198

4. همچنین امام صادق علیه السلام فرمود: «شوهر در رابطه با همسرش از سه چیز بی نیاز نیست: سازگاری با او تا بدین وسیله سازگاری و محبت و عشق او را به خود جلب کند و خوشخویی با او و دلبری از او با آراستن خود برای وی و فراهم آوردن امکانات رفاهی او.» (1) 

5. سعد بن معاذ از یاران بسیار خوب پیامبر خداصلی الله علیه وآله بود تا حدّی که رسول خداصلی الله علیه وآله به او فرمود: «مژده باد به تو که خداوند شهادت را نصیب تو خواهد کرد و به وسیله «حکم» تو گروهی اهل یهود (بنی قریظه) به هلاکت خواهند رسید و عرش `خدای` رحمن از مرگ تو به لرزه در می آید و به اندازه موهای حیوانات طائفه بنی کلب، به خاطر شفاعت تو داخل بهشت می شوند.» (2) 

اما چون سعد که از مجروحان جنگی احد بود، از دنیا رفت. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله با سر و پای برهنه جنازه اش را برداشت، غسل داد و بعد از نماز او را داخل قبر گذاشت و قبر او را پوشاند. اصحاب بعد از پایان، سه سؤال را مطرح کردند: 1.ای رسول خداصلی الله علیه وآله! چرا جنازه سعد را با سر و پای برهنه تشییع کردی؟ فرمود: فرشتگان را با سر و پای برهنه در تشییع او دیدم.

ص: 199

2. چرا گاهی جانب راست تابوت را می گرفتی و گاهی سمت چپ را؟

فرمود: دستم در دست جبرئیل بود. هر جا که دستم را حرکت می داد، پیروی می کردم.

3. چرا به مادر سعد وقتی که گفت:ای سعد بهشت گوارایت باد! فرمودی: سخن قطعی در مورد کارهای خداوند نگو؛ زیرا فشاری `در قبر` بر سعد وارد خواهد شد؟ حضرت فرمود: «نَعَمْ اِنَّهُ کَانَ فِی خُلُقِهِ مَعَ اَهْلِهِ سُوءٌ؛ (1)  آری `او فشاری می بیند` به خاطر اینکه با اهل و عیالش بداخلاقی می نمود.»

سفارش به زنان در مورد شوهران

همان گونه که سفارشات متعدد در مورد زنان آمده، به زنان هم سفارش شده که با اخلاق و برخورد صحیح با شوهر خود رفتار کنند. به نمونه ای از روایات در این باره توجه کنید:

1. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: «جِهَادُ الْمَرْأَةِ حُسْنُ التَّبَعُّلِ؛ (2)  جهاد زن، خوب شوهرداری است.»

ص: 200

2. امام صادق علیه السلام فرمود: «مَلْعُونَةٌ مَلْعُونَةٌ امْرَأَةٌ تُؤْذِی زَوْجَهَا وَتَغُمُّهُ وَسَعِیدَةٌ سَعِیدَةٌ امْرَأَةٌ تُکْرِمُ زَوْجَهَا وَلاَ تُؤْذِیهِ وَتُطِیعُهُ فِی جَمِیعِ اَحْوَالِهِ؛ (1)  ملعون است ملعون، زنی که شوهر خود را بیازارد و غمگین کند و خوشبخت است خوشبخت، آن زنی که شوهر خود را احترام کند و آزارش ندهد و در همه حال از وی فرمان برد.»

3. رسول خداصلی الله علیه وآله فرمود: «مَنْ کَانَ لَهُ امْرَأَةٌ تُؤْذِیهِ لَمْ یقْبَلِ اللَّهُ صَلاَتَهَا وَلاَ حَسَنَةً مِنْ عَمَلِهَا حَتَّی تُعِینَهُ وَتُرْضِیهُ وَاِنْ صَامَتِ الدَّهْرَ... وَعَلَی الرَّجُلِ مِثْلُ ذَلِکَ الْوِزْرِ وَالْعَذَابِ اِذَا کَانَ لَهَا مُؤْذِباً ظَالِماً؛ (2)  هر که زنی داشته باشد که وی را بیازارد، خداوند نه نماز آن زن را قبول می کند و نه کار نیکش را؛ هرچند همه عمر روزه بگیرد تا زمانی که به شوهر کمک کند و او را خشنود سازد... مرد نیز اگر زن خود را بیازارد و به او ستم کند، همین گناه و عذاب را دارد.»

4. رسول خداصلی الله علیه وآله فرمود: «مَنْ صَبَرَتْ عَلَی سُوءِ خُلُقِ زَوْجِهَا اَعْطَاهَا مِثْلَ ثَوَابِ آسِیةَ بِنْتِ مُزَاحَمٍ؛ (3)  هر زنی که در برابر بداخلاقی شوهرش شکیبایی ورزد، خداوند همانند ثواب آسیه دختر مزاحم به او عطا کند.»

ص: 201

شهید رجایی رحمه الله پیوسته برای حفظ خانواده و فامیل خود از انحرافات، خصوصاً در دوران طاغوت اندیشه می کرد و خود به راه های عملی در این جهت می پرداخت. او همیشه جلسات هفتگی یا ماهانه یا مسافرت ترتیب می داد و از این طریق بر آنها نظارت می کرد. یک بار قبل از انقلاب که برای تفریح همراه عده ای از جوانان و مردان فامیل به کرج می رفت، جوانان به اقتضای آن روزها (سال 1340) یکی از تصنیفهای معروف را می خواندند. ابتدا یکی از بزرگان فامیل اعتراض کرد که اینها حرام است، نخوانید؛ ولی جوانان به حرف او اعتنا نکردند. دقایقی بعد رجایی بی آنکه برنامه آنها را به هم بزند، گفت: بچه ها! فقط چند لحظه ساکت باشید و به این سرود که می خوانم گوش کنید. سپس با آهنگ زیبایی این ابیات را خواند:

تلاش و جنبش و پرتو امیدسرای جان می دهد نوید

به راه زندگی با صفا و مهربه درگه خدا می توان رسید

جوانان وقتی این اشعار را شنیدند، با آهنگهای مختلف این سرود را همخوانی کردند. (1) 

ص: 203

در زمان پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله، همه مسلمانان با اشتیاق وصف ناپذیری برای شنیدن سخنان رسول خدا به مسجد روی می آوردند و در مراسم خاصی که لازم بود شرکت می کردند و برادرگونه در صفوفی منظم، دل در گرو فرمایشات پیامبر خدا می دادند. روزی ثروتمندی با لباسهای گرانبها و تمیز نشسته بود، مسلمانی فقیر با لباسهای مندرس وارد شد و در کنار او نشست. مرد ثروتمند از روی تکبر و خودبینی، نگاهی همراه با حقارت به مرد فقیر انداخت و لباس خود را جمع کرد.

این حرکت بسیار کوچک از دید تیزبین رسول خدا دور نماند. بلافاصله آن حضرت اقدام به نهی از منکر کرد و فرمود: آیا ترسیدی چیزی از فقر این مرد به تو بچسبد؟ مرد ثروتمند پاسخ داد: نه یا رسول اللّه. فرمود: بیم آن داشتی که از ثروت تو چیزی به او برسد؟ مرد ثروتمند پاسخ داد: نه یا رسول اللّه. پیامبر فرمود: پس چرا این کار را انجام دادی؟ مرد ثروتمند که متوجه خطای خود شده بود عرض کرد:ای رسول خدا! مرا همراهی (شیطان) است که نیکیها را در نظرم ناپسند و زشتیها را پسندیده می نمایاند. اکنون به عنوان معذرت خواهی از ا ین رفتارم، نیمی از ثروت خود را به این برادر فقیر بخشیدم.

پیامبر اکرم رو به فقیر کرد و فرمود: آیا تو می پذیری؟ مرد فقیر پاسخ داد: نه یا رسول اللّه. پیامبر سؤال فرمود: چرا؟ گفت: زیرا می ترسم ثروت، مرا نیز چون این مرد دچار خودبرتربینی کند. (1) 

ص: 205

البته برخورد عملی همیشه به کتک زدن و شمشیر به دست گرفتن نیست و نمونه زیر می تواند مصداق این مرتبه از امر و نهی باشد.

در زمان ریاست جمهوری مقام معظم رهبری، ایشان سفری به زیمبابوه داشتند و طبق معمول توسط رئیس جمهور زیمبابوه به مهمانی رسمی شام دعوت شدند، بعد از آنکه به معظم له اطلاع داده شد که سر میز شام مشروبات الکلی وجود دارد، ایشان پیغام دادند که ما در این مهمانی شرکت نمی کنیم، مگر اینکه مشروبات الکلی جمع شود. آنان گفتند: ما به شما کاری نداریم و به شما تعارف نمی کنیم، ولی ایشان فرمودند ما سر سفره شامی که در آن مشروبات الکلی باشد حاضر نمی شویم، چون شرعاً حرام است. آنان حاضر نشدند که مشروبات را جمع کنند، معظم له هم در آن میهمانی شام شرکت نکردند. غربی ها در رسانه ها منعکس کردند که رئیس جمهور ایران بر خلاف آنچه که در پروتکلهای تشریفاتی جهان مرسوم است، در میهمانی شام حاضر نشد. آنها خوشحال بودند که از این خبر سوء استفاده ها خواهند کرد، ولی انتشار این خبر در جهان اسلام موجب تقویت آرمان نظام اسلامی شد و به نفع جمهوری اسلامی ایران تمام شد. (1) 

ص: 207

عده ای به این کار مشغول شدند، عده ای هم آنان را نصیحت کرده و نهی از منکر کردند. عده ای نیز تماشاچی بودند و می گفتند به ما چه ربطی دارد، خدا خودش آنها را عذاب خواهد کرد. ناصحین جواب می دادند که ما باید آنها را نصیحت کنیم «مَعْذِرَةً اِلی رَبِّکُمْ»؛ (1)  « `این اندرزها` برای اعتذار `و رفع مسئولیت در پیشگاه پروردگار شماست.» علاوه بر اینکه شاید در آنها اثر کند «لَعَلَّهُمْ یتَّقُون.» (2) 

بالاخره عذاب الهی نازل شد، تنها کسانی نجات پیدا کردند که نهی از منکر کرده بودند «أَنجَینَا الَّذِینَ ینْهَوْنَ عَنِ السُّوءِ»؛ (3)  «کسانی را نجات دادیم که از بدی نهی می کردند.»

امّا ظالمان عذاب شدند: «وَأَخَذْنَا الَّذِینَ ظَلَمُواْ بِعَذَابِ بَِیسِ»؛ (4)  «وکسانی که ستم کردند را به عذابی شدید گرفتار ساختیم.»

از این آیه برداشت می شود که تماشاچیان و بی تفاوتها نیز نجات پیدا نکرده اند.

امام باقرعلیه السلام می فرماید: «خداوند به شعیب پیامبر وحی کرد که، من قوم تو را که صد هزار نفر هستند عذاب می کنم. چهل هزار نفر از افراد بد و شصت هزار نفر از افراد خوب. شعیب عرض کرد: پروردگارا! این چهل هزار نفر اشرار امت هستند، اما گناه نیکان چیست؟ خداوند متعال به او وحی کرد: نیکان امت تو در مقابل اهل معصیت و اشرار، سستی کردند و به خاطر خشم من با آنها غضب آلود برخورد نکردند.» (5) 

ص: 209

نوشته اند: زمانی که حاتم اصمّ برای ملاقات و عیادت محمد بن مقاتل قاضی ری رفت، خانه وی را همچون قصر سلاطین مشاهده کرد و از مشاهده تجملات و وسائل رفاه و اشرافیت زندگی او به فکر فرو رفت. وقتی که به اتاق مخصوص وی وارد شد، ملاحظه کرد که قاضی بر تخت مجلّلی خوابیده و در بالای سرش غلامی با بادبزن او را باد می زند. حاتم همچنان سرپا ایستاد. قاضی گفت: بنشین! او گفت: نمی نشینم؛ امّا می خواهم پاسخ سؤال مرا بدهی! قاضی پرسید: سؤالت چیست؟

او گفت:ای قاضی! علم خود را از کجا آموخته ای؟

- از محدثین موثق و دانشمندان معتبر.

- آنها از کجا آموخته اند؟

ص: 211

- از اصحاب رسول خداصلی الله علیه وآله، و اصحاب نیز از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و آن حضرت نیز از سوی خداوند متعال آموخته است.

- آیا در میان این احادیث و روایات تا بحال شنیده ای که عالم اگر خانه اش مانند پادشاهان و فرمانروایان باشد پیش خدا عزیز و مقرّب است؟

- نه چنین سخنی نشنیده ام! بلکه شنیده ام که: کسی که از دنیا پرهیز کند و مساکین و فقراء را دوست داشته باشد، نزد خدا منزلتی رفیع و والا دارد.

بعد از این گفتگو حاتم به قاضی ری گفت: حالا به من بگو، با درست کردن این زندگی اشرافی آیا به پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم و یاران نیک وی اقتدا کرده ای؟ یا به فرعون و نمرود؟

سپس اضافه کرد: زندگی اشرافی شما را مردم عادی می بینند و به سوی دنیا و تجملات گرایش پیدا می کنند و می گویند: وقتی که زندگی عالم چنین باشد که از علوم دین و شیوه پیامبران آگاه است، پس ما چرا به دنبال چنین امکاناتی نباشیم! (1) 

ص: 212

«این برادر را 75 روز شکنجه کردند، ابتدا به هر دو پایش نعل کوبیدند، و او را به همین ترتیب برای آوردن چوب و سنگ و بیگاری می بردند. پس از دادگاهی شدن، محکوم به شکنجه مرگ شد تا شاید اعتراف کند. در این شکنجه مرگ، ابتدا هر دو دستش را از بازو بریدند، چون وضع جسمانی مناسبی نداشت برای معالجه و درمان او را به بهداری بردند. بعد از چند روز که کمی بهبودی یافت، مجدداً شکنجه ها برای اعتراف گرفتن شروع شد، بعد از آن با دستگاه های برقی تمام صورتش را سوزاندند. سوزاندن پوست تنها مقدمه شکنجه بود، به این معنی که مدتی می گذشت تا پوستهای نو جانشین پوستهای سوخته شود، آن وقت همان پوستهای تازه را می کندند که درد و سوزندگی اش بیشتر از قبل بود. وقتی خونریزی شروع می شد، نوبت به آب نمک می رسید، او را با همان بدن مجروح داخل دیگ آب نمک می انداختند؛ ولی او که از ایمانی وصف ناپذیر برخوردار بود، لب به سخن نمی گشود و مرتب آیات قرآن را زمزمه می کرد.» (1) 

ص: 214

خانمم به ایشان زنگ زد و از او خواست تا برای انتقال من به اصفهان که محل زندگی ام بود همکاری کند. شهید یاسینی در جواب گفت: «از اینکه نمی توانم برای شما کاری کنم، عذر می خواهم.» خانمم اصرار کرد و گفت با مسئولیتی که داری اگر پی گیر شوی امکان پذیر خواهد بود. او وقتی با اصرار بیش از حد ایشان مواجه شد، گفت: «خواهرم، سربازان دیگری هم هستند که شرایطی همچون شوهر شما را دارند، به هر حال باید سختیها را تحمل کرد تا حقوق دیگران را ضایع نکرده باشید.»

ابتدا از اینکه کاری برایم نکرده بود، دلگیر شدم، ولی با گذشت زمان که بیشتر شخصیت این مرد خدا را کشف کردم، قضیه برایم عادی شد. او با عملکرد آن روز خود، درسی به من داد که هرگز فراموش نخواهم کرد. (1) 

ص: 216

در عصر پیامبر اسلام که رسول خداصلی الله علیه وآله در مدینه سکونت داشتند، یکی از مسلمین، همسایه بدی داشت که از آزار او در امان نبود. روزی به حضور رسول خدا آمد و از همسایه اش شکایت کرد و گفت: «من همسایه ای دارم که نه تنها خیری از او به من نمی رسد، بلکه از شرّ و آزار او، آسوده نیستم.»

پیامبر به علی علیه السلام و ابوذر و سلمان و یک نفر دیگر (که راوی می گوید به گمانم مقداد بود) فرمود: به مسجد بروید و با صدای بلند فریاد بزنید: «لا اِیمانَ لِمَنْ لا یأْمَنُ جارُهُ بَوائِقَهُ؛ هر کس همسایه اش از آزار او آسوده نباشد ایمان ندارد.» آنها به مسجد رفتند و سه بار با صدای بلند این دستور پیامبر را به گوش مردم رساندند.

امام صادق علیه السلام بعد از نقل این داستان، با دست خود اشاره به اطراف کردند و فرمودند: تا چهل خانه در چهار طرف، همسایه به حساب می آیند. (1) 

ص: 219

یک بار ابو سعید خدری رو به روی خانه حضرت ایستاد و اذن ورود طلبید، حضرت فرمود: رو به روی در اجازه ورود مگیر. (1) 

قرآن کریم در آیه ای که در ابتدای سخن بیان شد، به مسئله استیذان هنگام ورود به خانه اشاره می کند و می فرماید: اگر اجازه داده نشد، به خانه دیگران وارد نشوید. ادب قرآنی این است که ورود به خانه دیگران هم با اجازه باشد و هم با سلام، و هم بدون ایجاد وحشت و اضطراب.

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله حتّی برای ورود به خانه دخترش فاطمه زهرا نیز بیرون از خانه می ایستاد و با صدای بلند سلام می کرد و با شنیدن جواب که به معنی آمادگی اهل خانه بود، وارد می شد. (2) 

ابو ایوب انصاری از پیامبرصلی الله علیه وآله پرسید:ای رسول خدا! منظور از استیناس که در آیه مطرح است چیست؟ حضرت پاسخ دادند: گفتن سبحان اللّه، الحمد للّه، اللّه اکبر و سرفه کردن. (3) 

البته نحوه خبر دادن با توجه به شرایط و محیطها و اشخاص متفاوت است که به مقتضای حال باید رعایت شود.

ص: 221

نیکی به پدر و مادر و در نتیجه دعای متقابل آنها در حق فرزند می تواند منشأ توفیقهای بزرگ از سوی خداوند نسبت به انسان باشد.

حجة الاسلام والمسلمین جمّی امام جمعه آبادان نقل کردند:

«یک بار به محضر امام خمینی رحمه الله در جماران رسیدم، یکی از مسئولین مملکتی برای انجام کارهای جاری به خدمت امام رسید، پدر سالخورده اش نیز همراهش بود، وقتی که می خواست حضور امام برسد، خودش جلوتر از پدر حرکت می کرد، پس از تشرف به خدمت امام، پدرش را معرفی کرد، امام نگاهی به آن مسئول نمود و فرمود: «این آقا پدر شما هستند؟» عرض کرد: آری، امام فرمود: «پس چرا جلوی او راه افتادی و وارد شدی؟» (1) 

به این ترتیب امام راحل رحمه الله مقام ارجمند پدری را گوشزد کرده و درس بزرگ احترام به پدر را به دیگران می آموخت.

ص: 223

احترام و نیکی به پدر و مادر، معنی وسیع و گسترده ای دارد و به طور کلی از هر نوع بی احترامی به آنها و هر چیزی که موجب ناخشنودی آنها شود، باید دوری جست.

در قرآن کریم در مورد پدر و مادر در سیزده جا سخن به میان آمده است و در شش مورد با کلمه «احسان» و «حُسن» دستور به نیکی صادر گردیده است.

واژه «اُفّ» که در آیه «فَلا تَقُلْ لَهُما اُفٍّ»؛ (1)  «به آنها اف نگو» از آن نهی شده، به معنی سبکترین و کوچکترین تعبیر نامؤدبانه است که برای ابراز ناراحتی از آنها ممکن است گفته شود. از این تعبیر، وسعت دامنه احترام به پدر و مادر به خوبی فهمیده می شود.

ص: 224

روزی اش پیش پیش می آیدفکر خرج زیاد کمتر کن

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله بسیار تشویق به ازدواج می نمود. پیامبر عزیز خدا فرمودند: «در اسلام هیچ بنایی ساخته نشد که نزد خدای عزیز و جلیل محبوب تر و ارجمندتر از ازدواج باشد.» (1) 

و در مورد وساطت در امر ازدواج حضرت سجادعلیه السلام فرمودند: «مَنْ زَوَّجَ عَزَباً تَوَجَّهُ اللَّهُ بِتاجِ الْمُلْکِ؛ کسی که بی همسری را همسر دهد، خداوند تاج پادشاهی را بر سر وی می نهد.» (2) 

زن تارک دنیا

زنی به امام باقرعلیه السلام عرض کرد: من زن تارک دنیا هستم. حضرت فرمود: منظورت از ترک دنیا چیست؟ عرض کرد: نمی خواهم هرگز ازدواج کنم. حضرت پرسید: چرا؟ عرض کرد: دنبال کسب فضیلت هستم. حضرت فرمود: از این کار دوری کن، اگر در این کار فضیلتی بود، فاطمه علیها السلام از تو نسبت به آن سزاوارتر بود. هیچ کس نیست که در فضیلت بر او سبقت گیرد. (3) 

ص: 226

درباره متدین بودن زن، پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: «تُنْکَحُ الْمَرْأَةُ عَلی اَرْبَعِ خِلالٍ، عَلی مالِها، وَعَلی دِینِها، وَعَلی جَمالِها، وَعَلی حَسَبِها وَنَسَبِها، فَعَلَیکَ بِذاتِ الدِّینِ؛ (1)  با زن به خاطر چهار چیز ازدواج می شود: مال و ثروتش و بر دینداری اش و زیبائیش و بر اصل و نسب و خانواده اش و تو با زن متدین ازدواج کن.»

که از همسر جهاز و زر نخواهیدبغیر از پاکی گوهر نخواهید

بپرس از او که از ایمان چه دارینه از سیم و بستان چه داری

که در بی دین وفا و عاطفت نیست صفا و مردمی و معرفت نیست

لطیفه

ص: 229

مرد فاسقی همسر خود را به تقوا و پاکدامنی سفارش می نمود. عالمی راز مطلب را از او پرسید که خود اهل گناه و معصیت می باشی، ولی به همسرت درس زهد و تقوا می دهی؟

در جواب گفت: من که یقین دارم به جهنم می روم، می ترسم که این زن در جهنم هم من را رها نکند. به این جهت او را به زهد و تقوا سفارش می کنم تا سرانجام به بهشت رود و در جهنم برای من مزاحمت ایجاد نکند. (1) 

سرانجام ازدواج با مرد غیر متدین

زنی به شعبه 45 دادگاه حمایت از خانواده تهران شکایت کرد که می خواهد از شوهرش طلاق بگیرد و جدا شود. این زن و شوهر 33 سال با هم زندگی کرده اند. زن شاکی گفت: علّت تقاضای طلاق این است که شوهرم اهل گناه و هرزگی است. (2) 

ص: 230

بعد از رحلت فاطمه زهراعلیها السلام، علی علیه السلام به برادرش عقیل - که اطلاعات وسیعی از نسب قبایل عرب و تاریخ گذشته آن روز داشت - سفارش فرمود که از اقوام اصیل و شجاع عرب همسری برای من انتخاب کن که زاده شجاعان و وارث دلاوری و شهامت باشد؛ زیرا می خواهم از این ازدواج فرزند شجاع و دلیری به دنیا بیاید. عقیل پس از بررسی و جستجو «فاطمه کلابیه» را پیشنهاد کرد که حضرت با او ازدواج کند؛ چرا که در جامعه `آن روز` شجاع تر و دلیرتر از اجداد و پدران او نبود. (1) 

این حکایت نشان دهنده توجه ویژه حضرت علی علیه السلام به اصالت خانوادگی در ازدواج است. دردی که متأسفانه در شرایط فعلی جامعه ما بسیاری از جوانان به آن مبتلا هستند، این است که زیبایی را ملاک اصلی برای ازدواج قرار می دهند و در موارد زیادی هم به همین زیبایی اکتفاء کرده و بدون تحقیق مبادرت به ازدواج می کنند و پس از آن با مشکلات عدیده ای روبرو می شوند و زندگی برایشان بسیار دشوار می شود.

ص: 232

داستان هجوم رضاخان به قم به بهانه بی احترامی به خانواده اش، نمونه ای از این بیداری آگاهانه در جامعه را نشان می دهد:

از قدیم الایام تا به امروز مرسوم بوده و هست که غالبا مردم هنگام تحویل سال نو در اماکن متبرکه به سر می برند و آن را به فال نیک می گیرند. عید نوروز سال 1306 شمسی با 27 رمضان 1346 مطابق بود و زوّار بسیاری از نقاط مختلف به سوی شهر قم روی آوردند تا هنگام تحویل سال در حرم حضرت معصومه باشند. حرم مملوّ از جمعیت بود. اعضای خانواده پهلوی _ که همسر رضاشاه هم جزو آنها بود _ در غرفه بالای ایوان آیینه بدون حجاب کامل نشسته بودند، و این به طوری جلب نظر می کرد که صدای اعتراض مردم از هر سو بلند بود؛ ولی هیچ کس جرأت نمی کرد قدم پیش گذارد و به آنها تذکر دهد. در همین موقع، سید ناظم واعظ که در مسجد جنب حرم مشغول وعظ بود، مردم را تهییج نمود تا امر به معروف و نهی از منکر کنند. خبر به مرحوم حاج شیخ محمد تقی بافقی رسید. او ابتدا به خانواده دربار پیغام فرستاد که: اگر مسلمان هستید نباید با این وضع در این مکان مقدس حضور یابید و اگر مسلمان نیستید، باز هم حق ندارید در این مکان حضور یابید. پیام موثر واقع نشد. حاج شیخ محمد تقی شخصا به حرم آمد و سخت به آنان اعتراض نمود و از آنها خواست که سر و صورت خود را بپوشانند یا از آنجا خارج شوند. در این وقت غوغایی به پا شد. خانواده پهلوی فورا به منزل تولیت حرم رفته و از آنجا با تلفن به رضاشاه خبر دادند. او فورا به سوی قم حرکت کرد و دستور داد یک عده سرباز پشت سرش حرکت کنند.

بعد از چند ساعت به شهر قم رسید و مستقیما وارد صحن حرم شد. چند نفر طلبه را که در آن اطراف بودند، شلاق زد و چند نفری را هم در جوار قبر حضرت معصومه با عصا و لگد مضروب کرد. سپس دستور داد مرحوم بافقی را دستگیر کرده به تهران فرستند و تحویل زندان شهربانی دهند. او را همچنان در حبس نگه داشتند تا بعد از پنج ماه که آیت اللّه حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی خواستار آزادی وی گردید. (1) 

اگر این روحیه در جامعه ما زنده بماند، پیوسته جامعه اسلامی از بسیاری از ناهمواریها و گردابهای مهلک در امان خواهد بود.

ص: 235

جوان از سؤال خود پشیمان شد. سپس پیامبر خدا دست بر سینه او گذاشت و در حق او دعا کرد و فرمود: «خدایا قلب او را پاک گردان و گناه او را ببخش و دامان او را از آلودگی به بی عفتی نگاه دار» از آن به بعد منفورترین کار نزد این جوان، زنابود. (1) 

در سیره بزرگان و اولیاء الهی وارد شده است که گاهی در قالب طنز و شوخی امر به معروف می کردند. به عنوان نمونه، روزی بهلول، کارگرانی را دید که به مسجد سازی مشغولند، از آنان پرسید: بانی مسجد کیست؟ گفتند: هارون الرشید. بهلول به سنگ تراش دستور داد که روی سنگی این جمله را حکاکی کند:«بانی مسجد بهلول»!

سنگ تراش، سنگ را تراشید و به بهلول تحویل داد. او شبانه از نردبانی بالا رفت و این سنگ ر ا بر سر در مسجد نصب کرد. روز بعد وقتی کارگران تابلو را دیدند، به هارون خبر دادند. هارون بهلول را احضار کرد و پرسید: بانی مسجد من هستم، تو چرا خودت را بانی معرفی کردی؟! بهلول گفت: تو اگر برای خدا مسجد می سازی بگذار نام من باشد. خدا که می داند بانی کیست. او با این طنز به هارون فهماند که تو اخلاص نداری.

روزی دیگر بهلول وارد مجلس هارون شد؛ چون هارون در مجلس حضور نداشت، بهلول جای هارون نشست. خادمان او را از آنجا بلند کردند و کتک زدند. همین که هارون وارد مجلس شد، به هارون گفت: من چند دقیقه ای جای تو نشستم و کتک خوردم، وای به حال تو که عمری در جای اهل بیت پیامبر نشسته ای. آری او با این طنزها و با همین ملایمتها، هارون را متوجه خطاها و اشتباهات خود می کرد.

ص: 237

در این رابطه داستان جالبی از عالم الهی مرحوم آخوند ملاعباس تربتی نقل شده است:

یکی از محافظان فرزند آخوند ملاکاظم خراسانی نقل می کند: «در ایام زمستان برای سرکشی به املاک آقا به نیشابور رفته بودیم، در مراجعه به مشهد در راه برفگیر شدیم و در قهوه خانه ای وسط راه ماندیم. غیر از ما جمعی دیگر نیز به قهوه خانه پناه آورده بودند. شب فرا رسید و چهار نفر از جوانان پولدار و خوشگذران مشهد _ که چهار خانم هم همراه خود داشتند _ با ماشینی آمدند و چون گرفتار برف و تاریکی شده بودند، به قهوه خانه پناه آوردند. آمدن آنها در آن شب تاریک برفی در میان کوهستان بزم عیشی مجانی برای مسافران به وجود آورد، جوانان بطریهای مشروب و خوراکیها را چیدند و زنان، بعضی به خوانندگی و بعضی به رقص پرداختند. در گرما گرم این بساط، در قهوه خانه باز شد و مرحوم ملاعباس تربتی با سه چهار نفر که از تربت به مشهد می رفتند و مرکبشان الاغ بود، از ناچاری برف و تاریکی شب، آنها هم به این قهوه خانه پناه آوردند و از صاحب قهوه خانه اجازه خواستند که به آنها جایی بدهد. او گفت: سکّوی آن طرف خالی است.

حاج علی اکبر می گفت: من با مشاهده این وضع هراسان شدم و گفتم که نکند از جانب حاج آخوند نسبت به اینها تعرضی بشود و از جانب آنها نسبت به این مرد الهی اهانت شود. آماده دفاع از حاج آخوند شدم، ولی دیدم ایشان وارد شد و گویا نه کسی را می بیند و نه چیزی می شنود، به سوی آن سکّو رفت و چون نماز مغرب و عشاء را نخوانده بود، از قهوه چی قبله را پرسید و به نماز ایستاد و آن چهار نفر هم به وی اقتدا کردند. یکی اذان گفت و حاج آخوند اقامه گفت و وارد نماز شدند. من هم فرصت را غنیمت دانستم و اقتدا کردم، چند نفر دیگر از مسافران هم از آن بزم عیش و نوش فاصله گرفتند و به نماز جماعت پیوستند، بعد از آن قهوه چی هم آمد و به نماز ایستاد، وقتی از نماز فارغ شدیم از جوانها و خانمها اثری نبود، بساط خود را جمع کردند و نفهمیدیم که در آن شب برفی به کجا رفتند. (1) 

پس گاهی با رفتار و برخورد می توان به صورت غیر مستقیم امر به معروف و نهی از منکر کرد، بدون آنکه هیچ گفتگو یا برخورد نامناسبی پیش آید.

ص: 239

حضرت با آن زن همراه شد تا به در خانه زن رسید، آن گاه صدا زد: درود بر شما! جوانی از خانه بیرون آمد. حضرت بعد از احوالپرسی فرمود: «یا عَبْدَ اللّه ِ اِتَّقِ اللّه َ فَاِنَّکَ قَدْ اَخَفْتَها وَأَخْرَجْتَها؛ای بنده خدا! از خدا پروا کن؛ چرا که همسرت را ترسانده و از خانه بیرون رانده ای.»

جوان از این سخن سخت برآشفت و گفت: به تو چه ربطی دارد! به خدا سوگند! به خاطر همین حرف تو، او را آتش خواهم زد. امیرمؤمنان هم فرمود: من تو را امر به معروف و نهی از منکر می کنم، تو در برابر من منکر دیگری مرتکب می شوی و معروف را رها می کنی.

در همین لحظات مرد جوان متوجه شد افرادی که از کوچه عبور می کنند به آن مرد با عنوان امیرالمؤمنین سلام می دهند. به همین خاطر امام را شناخت و هراسان گفت:ای امیرمؤمنان من اشتباه کردم. به خدا سوگند در مقابل همسرم مانند زمینی آرام خواهم بود تا پا بر روی من بگذارد. حضرت نیز رو به آن زن کرد و فرمود: به منزل برو و همسرت را به این کارها مجبور نکن. (1) 

زندگی سراسر برکت پیامبر اسلام و دوران نبوت آن حضرت، پر است از سختیها و تلاشهای طاقت فرسایی که آن حضرت برای دو فریضه الهی امر به معروف و نهی از منکر انجام دادند، تا آنجا که گاهی خداوند ایشان را از این همه تلاش و دلسوزی باز می داشت و می فرمود شاید جان خود را در این راه تباه کنی، که چرا مردم ایمان نمی آورند. (2) 

ص: 241

یکی از یاران امام خمینی رحمه الله می گوید: بعد از شهادت حاج آقا مصطفی رحمه الله، همان روز تا صدای اذان بلند شد، امام نیز بلند شده و برای وضو آماده شد و به اطرافیان گفت: من به مسجد می روم.

من به یکی از خادمها گفتم: زود برو و به خادم مسجد بگو: سجاده را پهن کند. او به مسجد رفت اما خادم را پیدا نکرده بود، اصلاً کسی احتمال نمی داد که امام خمینی رحمه الله در آن روز با آن حال بحرانی _ که در شهادت فرزندش عزادار بود _ به مسجد برود؛ امّا امام خمینی رحمه الله با آن مصیبت عظیمی که برایش رخ داده بود، برای اقامه نماز جماعت به مسجد رفت. وقتی مردم فهمیدند که امام خمینی رحمه الله به مسجد می آید، جمعیت یک دفعه از همه طرف به مسجد هجوم آوردند. ما وقتی به مسجد رسیدیم، مردم همه گریه می کردند؛ چه گریه ای! امام وارد مسجد شد، نماز را به جماعت اقامه کرد و بعد از نماز روضه خوانده شد و امام و همه حاضرین گریستند. (1) 

خاطره ای از استادِ امام خمینی رحمه الله

ص: 243

حضور در مساجد حتی در سخت ترین زمانها، سیره و سنت بزرگان دینی بوده است. آنان با تأسّی از قرآن کریم که فرموده «در مساجد، خدا را مخلصانه بخوانید»، (1)  در شدیدترین دورانهای خفقان و استبداد، در مساجد برای عبادت مخلصانه حضور یافته و این کانونهای مذهبی را فعّال می کردند. زمانی که رضاخان قصد داشت مساجد را تعطیل کند، بر هر مسجدی عده ای قزاق گذاشته و آن را به صورت تعطیل در آورده بود؛ امّا استاد امام خمینی رحمه الله، مرحوم میرزا محمد علی شاه آبادی رحمه الله در یکی از آن روزها عازم مسجد شد. فرمانده قزاقان مستقر در مسجد جامع طهران جلو آمده و گفت: آقا! نماز و مسجد تعطیل است! آقا در حالی که حتی سرشان را بلند نکرده بود، از آن مأمور دولتی پرسید: اینجا کجاست؟ او گفت: مسجد. آقا فرمود: من کی هستم؟ گفت: پیشنماز مسجد. فرمود: مملکت چه مملکتی است؟ او گفت: ایران. آقا فرمود: ایران، دینش چیست؟ افسر دولتی گفت: اسلام. فرمود: شاه کشور چه دینی دارد؟ گفت: شاه مسلمان است. آقا فرمود: هر وقت شاه گبر شد و اعلام کرد که من کافرم و در این مسجد ناقوس زدند، من هم می روم در مسجد مسلمانان نماز می خوانم. پس از این گفتگو در مسجد را باز کرده و داخل مسجد شد و نمازگزاران نیز آمدند و نماز جماعت را تشکیل دادند. (2) 

ص: 244

ابن سینا دانشمند نابغه قرن چهارم هجری، به علم و دانش علاقه بسیار داشت. او مدتی بود که به دنبال یک کتاب _ در مورد فلسفه و حکمت از علمای یونان قدیم _ می گشت. وی در این مدت مسافرتها کرده و به جستجوی وسیع پرداخت؛ امّا هر چه تلاش نمود آن را پیدا نکرد. تا اینکه روزی روانه مسجد شد، دو رکعت نماز خواند و پس از نماز از درگاه خدای بزرگ خواست تا آن کتاب را به وی برساند. از مسجد بیرون آمده و به سوی منزل حرکت کرد، ناگهان سر راه خود چشمش به پیرزنی افتاد که مقداری اشیاء کهنه و پوسیده قدیمی را در زمین گسترده و در معرض فروش قرار داده بود، از جمله چند کتاب کهنه نیز در کنار بساط او دیده می شد.

بوعلی که عاشق بی قرار کتاب بود، بی اختیار به سوی آنها کشیده شد، از قضا همان کتابی را که سالها به دنبالش بود در میان آن اشیاء قدیمی مشاهده کرد، آن را برداشته و به پیرزن گفت: این کتاب را چند می فروشی؟ او نیز مبلغ ناچیزی را درخواست کرد. بوعلی با خوشحالی وصف ناپذیری وجه را پرداخت کرد و به گمشده دیرین خود رسید. آری او با نماز و حضور در خانه خدا توانست به مقصودش نائل شود. (1) 

ص: 246

این دستور قرآنی است که می فرماید: «اَقیمُوا وُجُوهَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ وَادْعُوهُ مُخْلِصینَ لَهُ الدّینَ»؛ (1) «در هر مسجدی توجه خویش را به سوی خدا کنید و در حالی که دین خود را برای خدا خالص گردانیده اید، او را بخوانید.»

اخلاص

مردی وارد مسجد شد و دید تکبیر می گویند. از یکی پرسید: نماز چندم است؟ جواب دادند: تمام شد. گفت: آه! شخصی از میان جمعیت برخواسته و گفت: حاضرم تمام نمازهایم را با آن آه تو عوض کنم و چنین کردند. شب هنگام آنکه آه را خریده بود در عالم خواب دید که پاداش بزرگی به او داده اند.

آن یکی از جمع گفت این آه راتو به من ده و آن نماز من تو را

شب به خواب اندر بگفتش هاتفیکه خریدی آب حیوان و شفی (2) 

ص: 247

سید جواد گفت: به خدا قسم! من از این جریان خبر نداشتم و اگر می دانستم، حتماً به احوالش رسیدگی می کردم. استاد گفت: همه عصبانیت من برای این است که چرا از احوال همسایه ات بی خبر و غافلی؟ چرا باید آنها هفت شبانه روز به این وضع بگذرانند و تو متوجه نباشی؟ اگر باخبر بودی و اقدام نمی کردی که اصلاً مسلمان نبودی.

سید بحرالعلوم یک سینی غذا و مقداری پول به او داد تا به خانه همسایه اش ببرد و از او معذرت خواهی کند. بعد هم فرمود: من همینجا می مانم و شام نمی خورم تا برگردی و خبر آن مرد مؤمن را برایم بیاوری.

وقتی سید جواد آمد و دقایقی در خانه همسایه محتاجش ماند، همسایه اصرار کرد تا علت این کار او را بداند. وقتی ماجرا را شنید، گفت: من راز خود را به هیچ کس نگفتم و تعجب می کنم که سید بحرالعلوم چگونه از این مطلب مطلع شده است. (1) 

آری این گونه باید به امور همسایگان رسیدگی کرد و از احوال آنان جویا شد.

ص: 249

آیة اللّه سید مصطفی خوانساری از نزدیکان آیة اللّه بروجردی بود. او می گوید: روزی آقا در کلاس درس نسبت به یکی از شاگردان به نام شیخ علی چاپلقی عصبانی شد تا حدی که آن شاگرد می خواست گریه کند، آن درس تمام شد، همان روز، بعد از نماز مغرب آقا مرا طلبید، با عجله به حضورشان رسیدم، تا مرا دید فرمود: «این چه حالتی بود که از من صادر شد؟ یک نفر عالم ربانی را رنجاندم، الان باید بروم و دست ایشان را ببوسم و حلالیت بطلبم و بعد بیایم نماز بخوانم. عرض کردم ایشان در مسجد «شاه زید» امام جماعت است و تا دو سه ساعت از شب گذشته به منزل خود نمی آید. من به ایشان اطلاع می دهم که آقا فردا صبح به منزل شما می آیند. صبح شد، من حرم رفتم و برگشتم، دیدم آقا سوار بر درشکه در کنار منزل ما منتظر من هستند، همراه ایشان به منزل شیخ علی رفتیم. آقا به ایشان فرمود: «از من بگذرید، از حالت طبیعی خارج شدم و به شما پرخاش کردم و..» شیخ علی عرض کرد: «شما سرور مسلمین هستید و برخورد شما باعث افتخار من است..» باز آقا تکرار کردند «از من بگذرید، مرا عفو کنید.» (22) (1) 

آن بزرگمرد تا این اندازه به حقوق دیگران احترام می گذاشت و به حفظ آبروی آنها توجه عمیق داشت و این مسئله را عملاً به دیگران هم یاد می داد.

با توجه به حرمت مؤمن نزد خداوند، انسان تا حد امکان باید از عصبانی شدن و پرخاش کردن دوری کند و اگر هم اتفاق افتاد و عصبانی شد، در اسرع وقت جبران کند و عذرخواهی نماید و نگذارد عصبانیتش ادامه یابد.

ص: 251

ابان بن تغلب گفت: با امام صادق علیه السلام در حال طواف بودیم، یکی از دوستانم با اشاره از من خواست که نزد او بروم، ولی من در میان طواف نرفتم، بار دیگر به من اشاره کرد، این بار حضرت به من فرمود: چرا نمی روی؟ گفتم: آیا طواف را به خاطر کار او قطع کنم؟ فرمود: آری، مگر نمی دانی انجام کار دیگران از خیلی طوافها برتر و ثوابش بیشتر است.

سود دنیا و دین اگر خواهیمایه هر دوشان نکوکاری است

راحت بندگان حق جستنعین تقوا و زهد و دینداری است

(ابن یمین)

نکته جالب اینکه از نظر روانشناسی هم ثابت شده که انسانها تشنه محبت اند و از دشمنی و بدخواهی گریزان اند. در معاشرتها هیچ عاملی به اندازه خدمت و یاری رساندن به دیگران جلب کننده دلها و محبتها نیست، لذا وقتی محبت به میان آمد، کدورتها و دشمنیها از میان انسانها رخت برمی بندد و آنان به سمت صلاح کشیده می شوند.

ص: 253

خاطره ای از مرحوم کاشف الغطاء

مرحوم آیت الله شیخ جعفر کاشف الغطاء ملجأ و پناه مستمندان بود و تا می توانست در رفع نیازهای مردم می کوشید. در حالات او نوشته اند: روزی بعد از تمام شدن کلاس درس شیخ، طلبه ای نزد او آمد، ولی از اظهار حاجت خویش خجالت می کشید. شیخ جعفر آنقدر با او گرم گرفت و با او با مهربانی صحبت کرد که او جرأت یافت و عرض کرد: «دختر خود را همسر من گردان.»

شیخ بلافاصله دست او را گرفته، به اندرون خانه اش برد و بدون هیچ تشریفاتی، بعد از رضایت دختر، عقد آنها را خواند، و در همان شب مراسم عروسی صورت گرفت. (1) 

آری آنچه مورد نظر اسلام است، ازدواجهای ساده و بی آلایش است که باعث راحتی دنیا و برکات معنوی می شود.

ص: 256

مردی نزد امام حسن مجتبی علیه السلام آمد تا درباره ازدواج دخترش با او مشورت کند. حضرت به او فرمود: «زَوِّجْها مِنْ رَجُلٍ تَقی فَاِنَّهُ اِنْ اَحَبَّها اَکْرَمَها واِنْ اَبْغَضَها لَمْ یظْلِمْها؛ (1)  دخترت را به مرد با تقوا تزویج کن؛ زیرا اگر دخترت را دوست بدارد او را گرامی می دارد و اگر او را دوست نداشته باشد، به او ستم روا نمی دارد.»

3. اهل شراب نباشد.

امام هشتم علیه السلام فرمود: «بر تو باد که از تزویج `دختر خویش` با شرابخوار دوری کنی. پس اگر او را به تزویج شرابخوار درآوردی، گویا وی را به کار خلاف عفت سوق داده ای.» (2) 

واضح است که شارب الخمر علاوه بر دردسرهایی که دارد و رنجهایی که بر همسرش تحمیل خواهد کرد، نسل او نیز دچار مشکلاتی خواهد شد. در یک گزارش آمده است: «به طور کلی هشتاد درصد اشخاص ناقص الخلقه و معلول، محصول شب اول ژانویه می باشند؛ زیرا در این شب، مسیحیان عید بزرگی دارند، به عیش و نوش پرداخته و بیش از حد متعارف مشروب خواری و عیاشی می کنند؛ به حدی که مریض می شوند.» (3) 

4. اهل گناه نباشد.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «کسی که دخترش را به شخص فاسق تزویج نماید، هر روز بر او هزار لعنت نازل می گردد.» (4) 

ص: 258

قلوه سنگ مانع کتک شد

البته گاهی زبان برخی خانمها در آزار آنان توسط شوهر نقش دارد، گویند زنی مرتب توسط شوهر آزار می دید، و کتک می خورد، برای جلوگیری از این مسئله به دعانویس مراجعه کرد و از او خواست دعایی برای جلوگیری از کتک شوهر بنویسد. دعانویس متوجه شد که زن، آدم زبانداری است و همین زبان او را چنین گرفتار نموده است. لذا قلوه سنگی به او داد و گفت: هرگاه دعوا شروع شد این سنگ را در دهان خویش می گذاری و گزندی به تو نمی رسد. اتفاقا یکی از روزها دعوا از طرف شوهر شروع شد و منتظر جواب زن بود که جوابی نیامد؛ چرا که قلوه سنگ مانع جواب دادن همسر او شده بود. دعوا بدون کتک کاری خاتمه یافت. زن رفت تا از دعانویس تشکر کند، دعانویس گفت: دعایی در کار نبود، من فقط جلو زبان تو را بستم.

زبان، ما را عدوی خانه زاد استزبان، بسیار سر بر باد داده است

ص: 260

حسن بن جهم می گوید: حضرت امام رضا علیه السلام را دیدم که خضاب کرده بود. عرض کردم خضاب کرده اید؟ فرمود: بله. مرتب بودن و آراستگی `ظاهر` باعث عفّت زنان می شود. به واسطه نامرتبی و مهیا نبودن مردان است که زنان، عفت خویش را از دست می دهند. سپس فرمود: آیا دوست داری همسرت را نامرتب `و ژولیده `ببینی؟ گفتم: نه. فرمود: همسرت نیز مانند تو است `و دوست دارد مرتب و آراسته باشی` .» (1) 

همان حضرت درسخن دیگری فرمود: «زنان بنی اسرائیل بدان جهت از طریق عفّت خارج شدند که مردانشان به مرتب بودن و زیبایی مقید نبودند.» (2) 

ص: 262

آقایی می گفت: من برنامه دارم هر شبی که عید یا ولادت یکی از معصومان باشد، مقداری شیرینی تهیه می کنم، آنگاه از بچّه ها سؤال می کنم: امشب چه عیدی است؟ و یا ولادت کدامیک از پیشوایان است؟ مختصر اطلاعاتی درباره آن عید و یا آن امام ارائه می شود، و داستان جذّابی مربوط به آن مناسبت بیان می گردد، آنگاه شیرینی صرف می شود. این برنامه هم باعث نشاط و شادی فرزندان می شود و هم اطلاعاتی را کسب می کنند و هم به جای داستانهای گرفته شده از بیگانگان، مغز و فکر بچه را با داستان واقعی از امام معصوم علیه السلام پر کرده ایم.

ص: 264

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله _ با آن همه عظمت _ در منزل کار می کرد. از عایشه همسر پیغمبر نقل شده است که: وقتی خلوت می شد، رسول خدا لباسش را می دوخت و کفشش را وصله می کرد و مانند سایر مردها در منزل کار می کرد. (1) 

علی علیه السلام و کمک به فاطمه علیهاالسلام

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بین علی علیه السلام و فاطمه علیهاالسلام تقسیم کار کرده بود؛ کارهای داخل منزل را فاطمه علیهاالسلام و کارهای بیرون منزل را علی علیه السلام انجام می داد، (2)  با این حال حضرت در کارهای منزل فاطمه علیهاالسلام را همراهی می کرد؛ گاه می دیدند که علی علیه السلام عدس پاک می کند و گاه بچه ها را نگه می داشت. چنانکه در موردی فاطمه زهرا علیهاالسلام به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله عرض کرد:

«ای رسول خدا هر دو دستم به علّت آرد کردن گندم با آسیاب دستی ورم کرده، با این حال دیشب مشغول آرد کردن گندم بودم و ابوالحسن (علی علیه السلام) حسن و حسین را نگهداری و حمل می کرد.» (3) 

ص: 266

امیرمؤمنان علیه السلام در شب 19 ماه رمضان منزل دخترش حضرت ام کلثوم علیهاالسلام مهمان بود، هنگامی که دو نوع خورشت را در سفره ام کلثوم مشاهده کرد (دو قرص نان جو، کاسه ای شیر و اندکی نمک در آن سفره بود) فرمود: دخترم یکی از آنها را بردار، مگر نمی دانی من در زندگی پیرو حضرت رسول صلی الله علیه و آله هستم؟ سپس فرمود: دخترم! هر که خوراک و پوشاک او در دنیا نیکوتر است، ایستادن و انتظار او در قیامت نزد خداوند بیشتر خواهد بود. در حلال دنیا حساب و در حرامش عقاب خواهد بود. (1) 

داستانی از محدث قمی

مردی از بازرگانان تهران تا آخر عمر وجه مختصری به محدث می دادو ایشان با کمال سادگی و قناعت زندگی می کرد. در اواخر عمر شخصی از همدان به نجف اشرف آمد و ایشان را در خانه اش ملاقات کرد. ضمن گفتگو، از وضع شخصی محدث نیز سؤال کرد. آن مرحوم هرچه بود گفت. شخص همدانی در موقع رفتن مبلغی پول به ایشان داد، ولی هر چه اصرار کرد محدث قمی نپذیرفت. پس از رفتن وی فرزند بزرگش گفت: پدرجان! چرا نپذیرفتی؟ جواب داد: گردنم نازک و بدنم ضعیف است، طاقت جواب خدا را در قیامت ندارم! سپس از ساده زیستی امیرمؤمنان علی علیه السلام یاد کرده و به موعظه اهل خانه پرداخت. (2) 

نظر آنان که نکردند بدین مشتی خاکالحق انصاف توان داد که صاحب نظرند

ص: 269

هنگامی که سخنان او به گوش پیامبر صلی الله علیه و آله رسید، حضرت دو بار فرمود: وای بر ثعلبه! بعد از تمرّد ثعلبه از فرمان پیامبر صلی الله علیه و آله، آیه نازل شد که: «فَلَمّا آتاهُمْ مِنْ فَضْلِهِ بَخِلُوا بِهِ وَتَوَلَّوْا وهُمْ مُعْرِضُونَ»؛ (1)  «هنگامی که خداوند از فضل خود به آنان (بعضی از مسلمانان) بخشید، بخل ورزیده و از فرمان خدا سرپیچی کرده و روی برتافتند.» (2) 

و این چنین است که دوری از ساده زیستی و روی آوردن به تجملات و زندگی تشریفاتی، انسان را از ارزشهای الهی و خدوند متعال جدا می کند.

ص: 271

1. «سَیدِی! لَعَلَّکَ عَنْ بَابِکَ طَرَدْتَنِی وَ عَنْ خِدْمَتِکَ نَحَّیتَنِی؛ آقای من! شاید مرا از درگاهت رانده ای و از خدمت (و بودن در محضرت) دورم کرده ای.»

2. «اَوْ لَعَلَّکَ رَأَیتَنِی مُسْتَخِفّاً بِحَقِّکَ فَأَقْصَیتَنِی؛ یا شاید دیدی من حق `طاعت و بندگی` تو را سبک شمردم؛ پس `مرا از خود و ارتباط با خود در نماز و مناجات` دور نموده ای.»

3. «أَوْ لَعَلَّکَ رَأَیتَنِی مُعْرِضاً عَنْکَ فَقَلَیتَنِی؛ یا شاید دیدی مرا که از تو رو گردان بودم `و اعراض از خدا زندگی تلخی را به دنبال دارد؛ (1)  چرا که` تو مرا بَد داشتی `و از من روگردان شدی`.»

4. «أَوْ لَعَلَّکَ وَجَدْتَنِی فِی مَقَامِ الْکَاذِبِینَ فَرَفَضْتَنِی؛ یا شاید مرا در مقام دروغگویان یافتی پس مرا از خود دور نمودی.»

ص: 275

5. «أَوْ لَعَلَّکَ رَأَیتَنِی غَیرَ شَاکِرٍ لِنَعْمَائِکَ فَحَرَمْتَنِی؛ یا شاید دیدی که `این همه` نعمتهای تو را شکر نگفتم `و در مسیر درست به کار نبردم`، پس مرا محروم ساختی.»

شکر نعمت، نعمتت افزون کندکفر نعمت از کفت بیرون کند

6. «أَوْ لَعَلَّکَ فَقَدْتَنِی مِنْ مَجَالِسِ الْعُلَمَاءِ فَخَذَلْتَنِی؛ یا شاید مرا در مجالس علما نیافتی؛ پس خوارم داشتی (1)  `و حال مناجات و نمازم را از من گرفتی`.»

7. «أَوْ لَعَلَّکَ رَأَیتَنِی فِی الْغَافِلِینَ فَمِنْ رَحْمَتِکَ آیسْتَنِی؛ یا شاید دیدی بین غافلان به سر می برم؛ پس مرا از رحمت خود؛ مأیوس کردی `تا با همان غافلان همنشین باشم`.»

8. «أَوْ لَعَلَّکَ رَأَیتَنِی آلَفُ مَجَالِسَ الْبَطَّالِینَ فَبَینِی وَ بَینَهُمْ خَلَّیتَنِی؛ یا شاید دیدی که با اهل باطل و بیهودگان مأنوس و دمسازم؛ پس مرا به آنها واگذاشتی `و گفتی برو با همانها خوش باش! تو را با نماز و مناجات و راز و نیاز چه کار؟`.»

ص: 276

9. «أَوْ لَعَلَّکَ لَمْ تُحِبَّ أَنْ تَسْمَعَ دُعَائِی فَبَاعَدْتَنِی؛ یا شاید `آن قدر گناه کردم` که دوست نداری صدای `مناجات و راز نیاز و` دعای مرا بشنوی؛ پس `با گرفتن حال` مرا `از خود` دور نمودی.»

10. «أَوْ لَعَلَّکَ بِجُرْمِی وَ جَرِیرَتِی کَافَیتَنِی؛ یا شاید به خاطر جرم و گناهم کیفرم دادی `و اثر گناهم این بود که حال نماز و مناجات را از من بگیری؛ همچون غیبت و عمل نکردن به علم که حال نماز و... را از انسان می گیرد`.»

11. «أَوْ لَعَلَّکَ بِقِلَّةِ حَیائِی مِنْکَ جَازَیتَنِی؛ یا شاید بخاطر کمی حیای من از تو `و حال آنکه از مردم حیا کردم؛ ولی تو را بر خود حاضر ندانستم` مرا مجازات کردی `و حال نماز و دعا را از من گرفتی`.»

در این یازده فقره به عوامل بی حالی در نماز، و دعا، مناجات و بی توفیقی اشاره شده است: 1. دور شدن از در خانة خدا؛ 2. سبک شمردن حق طاعت و بندگی خدا؛ 3. اعراض نمودن از خدا و یاد او؛ 4. دروغگویی؛ 5. شکر نعمت الهی را بجا نیاوردن و نعمتهای او را درست و صحیح و بجا مصرف نکردن؛ 6. نرفتن به محضر علما و حاضر نشدن در مجالس وعظ و سخنرانی آنان؛ 7. همراه بودن با رفقای بد؛ همچون غافلان، مرفهین بی درد، اهل لهو و لعب؛ 8. نفرت پیدا کردن خداوند از بنده بر اثر گناهان؛ 9. زیاد شدن گناهان و معاصی؛ 10. حیا نکردن از خداوند و عالم را محضر خدا ندانستن... .

ص: 277

1. هرگاه خواستی خدا تو را دوست بدارد، پس از او بترس و تقوای الهی `و پروا پیشگی` داشته باش؛

2. هرگاه خواستی مردم تو را دوست بدارند، پس به آنها احسان کن و به آنچه در دست آنهاست، چشم طمع نداشته باش؛

3. اگر خواستی خداوند، مالت را افزایش دهد، زکات `و خمس` مالت را بپردازد؛

4. و اگر خواستی خدا بدنت را سالم کند `علاوه بر مراعات مسائل بهداشتی`، `در راه خدا` زیاد صدقه بده؛

5. اگر می خواهی خدا عمرت را طولانی کند با بستگان `نَسَبی` ارتباط داشته باش (و صلة ارحام انجام بده)؛

6. اگر می خواهی `در روز قیامت` خدا تو را با منِ `پیغمبر` محشور کند، سجده `های نمازت` را در پیشگاه خدای یکتای غالب، طولانی کن.» (1) 

ص: 282

إِنّی وَضَعْتُ الرَّفْعَۀَ وَالدَّرَجَۀَ فِی التَّوَاضُعِ وَ النَّاسُ یطْلُبُونَهَا فِی التَّکَبُّرِ،

إنّی وَضَعْتُ اِجَابَۀَ الدُّعَاءِ فِی لُقْمَۀِ الْحَلَالِ وَ النَّاسُ یطْلُبُونَهَا فِی الْقِیلِ وَ الْقَالِ،

إنّی وَضَعْتُ الْغِنَی فِی الْقَنَاعَۀِ وَالنَّاسُ یطْلُبُونَهَا فِی کَثْرَۀِ الْمَعْرُوضِ وَلَمْ یجِدُوهُ اَبَداً؛ (1) 

1. به راستی راحتی `مطلق` را در بهشت قرار دادم؛ ولی مردم در دنیا دنبال آن می گردند؛

2. به راستی من دانش `و فراگیری آن` را در گرسنگی و تلاش قرار دادم؛ ولی مردم در سیر بودن دنبال آن می گردند؛

3. به راستی من عزَت (و شرف) را در شب بیداری (و نماز شب) قرار دادم؛ ولی مردم عزت را در خانة شاهان می جویند؛ (2) 

4. به راستی من بلندمرتبگی و مقام را در فروتنی قرار دادم؛ ولی مردم در تکبّر و خودبرتر بینی، دنبال آن می گردند؛ (3) 

5. به راستی، اجابت دعا را در لقمه حلال قرار دادم؛ ولی مردم در قیل و قال `و داد و فریاد`، دنبال اجابت دعا می گردند؛

6. به راستی من بی نیازی را در قناعت قرار دادم؛ ولی مردم آن را در زیادی مال و ثروت جستجو می کنند، و هرگز آن را نخواهند یافت (و موفق به آنچه می خواهند نخواهند شد).»

ص: 284

2. «وَ یرْفَعُ اللَّهُ الْبَرَکَةَ مِنْ رِزْقِهِ؛ و خداوند برکت را از روزی او بر می دارد»؛

3. «وَ یمْحُو اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ سِیمَاءَ الصَّالِحِینَ مِنْ وَجْهِهِ؛ و خداوند سیمای `نورانی` صالحان را از چهرة او محو می کند»؛

4. «وَ کُلُّ عَمَلٍ یعْمَلُهُ لَا یؤْجَرُ عَلَیه؛ و هر عملی که انجام می دهد پاداش داده نمی شود `زیرا قبولی نماز، شرط قبولی اعمال دیگر نیز است`»؛

5. «وَ لَا یرْتَفِعُ دُعاؤُهُ إِلَی السَّمَاءِ؛ و دعای او به سوی آسمان بالا نمی رود (و مستجاب نمی شود)»؛

6. «وَ السَّادِسَۀُ لَیسَ لَهُ حَظٌّ فِی دُعَاءِ الصَّالِحِینَ؛ و ششم اینکه برای او بهره ای در دعای صالحان نیست (دعای خوبان شامل او نمی شود).»

و سه بلا در موقع جان دادن دامنگیر او می شود:

ص: 289

1. «أَنَّهُ یمُوتُ ذَلِیلاً؛ ذلیل می میرد»؛

2. «وَ الثَّانِیةُ یمُوتُ جَائِعاً؛ گرسنه می میرد»؛

3. «وَ الثَّالِثَةُ یمُوتُ عَطْشَاناً فَلَوْ سُقِی مِنْ أَنْهَارِ الدُّنْیا لَمْ یرْوَ عَطَشُهُ؛ تشنه می میرد، هر چند از تمام نهرهای دنیا او را سیراب کنند، تشنگی اش برطرف نمی شود؛»

و سه بلا در قبر شامل حال او می شود:

1. «یوَکِّلُ اللَّهُ بِهِ مَلَکاً یزْعِجُهُ فِی قَبْرِه؛ خداوند، ملکی را مقرر می کند تا او را در قبر آزار دهد»؛

2. «وَ الثَّانِیةُ یضَیقُ عَلَیهِ قَبْرُه؛ دوم اینکه قبرش بر او تنگ خواهد بود»؛

3. «وَ الثَّالِثَةُ تَکُونُ الظُّلْمَةُ فِی قَبْرِهِ؛ سوم اینکه تاریکی در قبرش خواهد شد»؛

ص: 290

و سه بلا `نیز` در روز قیامت دامنگیر او خواهد شد:

1. «أَنْ یوَکِّلَ اللَّهُ بِهِ مَلَکاً یسْحَبُهُ عَلَی وَجْهِه؛ خداوند ملکی مأمور می کند او را با صورت بکشد»؛

2. «وَ الثَّانِیةُ یحَاسَبُ حِسَاباً شَدِیداً؛ دوم اینکه حسابرسی شدیدی می شود»؛

3. «وَ الثَّالِثَةُ لَا ینْظُرُ اللَّهُ إِلَیهِ وَ لَا یزَکِّیهِ وَ لَهُ عَذَابٌ أَلِیمٌ؛ و سوم اینکه خداوند به او نظر `رحمت` نمی کند و او را پاکیزه نمی سازد، و برای او عذاب دردناکی است.» (1) 

توجه شود آمار بی نمازی و بدنمازی در جامعه در حَد نامطلوبی قرار دارد. توضیح دادن درباره این حدیث در وادار کردن مردم به نماز بسیار مفید است. این حقیر بارها تجربه کرده ام.

ص: 291

حضرت صلی الله علیه وآله فرمود: شاهان نگهبانان خلق اند. پس زمانی که نگهبان گرگ `صفت` باشد، پس گلّه را چه کسی نگهبانی کند؟ و دانشمندان طبیبان مردم اند. پس زمانی که `خود` طبیب بیمار باشد، پس چه کسی مریض را مداوا کند؟ و عابدان (و زاهدان) راهنمای مردم `به سوی خداوند` هستند پس هنگامی که راهنما گمراه باشد، چه کسی سالک (و روندة به سوی خدا) را راهنمایی کند؟

و تاجران امینهای خدا در میان مردم اند، پس زمانی که امین (و درستکار) خیانت ورزد، به چه کسی اعتماد می شود.» (1) 

اگر چهار گروه اصلاح شوند کل جامعه اصلاح شده است:

1. شاهان و حاکمان و رؤسا که مردم به رفتار آنها اقتدا می کنند: «الناسُ عَلی دینِ مُلوکهِم»؛

2. علما که نبض آگاهی و فرهنگی کشور به دست آنها است اگر صالح باشند جامعه را اصلاح می کنند و اگر خدای نکرده فاسد شدند جامعه را به فساد می کشانند؛

3. تاجران نبض اقتصادی جامعه اند و بازار در دست آنان است و اگر اصلاح شوند، وضعیت اقتصادی جامعه بهبود می یابد و فساد مالی از بین می رود؛

4. عابدان به عنوان الگوهای معنوی جامعه اگر لباس ریا و مرید بازی را کنار بگذارند، مردم، بهتر هدایت می شوند.

ص: 293

1. پیشوای عادل؛ 2. جوانی که با عبادت خداوند رشد کرده است `و جوانی را با عبادت گذرانده است`؛

3. مرد `و انسانی` که دلبسته به مسجد است؛ `به گونه ای که` وقتی از آن خارج می شود `منتظر می ماند` تا برگردد؛

4. دو مرد `و انسانی` که برای خدا با هم دوستی می کنند، پس بر آن `محبّت الهی` جمع می شوند و `بر همان محور` از هم جدا می شوند؛

5. مردی که در خلوتها خدا را یاد کند، پس `با یاد خدا` از دو چشمش اشک جاری شود؛

6. مردی که زنی دارای مقام و زیبایی او را `به کار خلاف عفّت` دعوت کند، پس `جواب او را یوسف گونه` بگوید: من از خدای پروردگار جهانیان `که در همه جا حضور دارد` می ترسم؛

7. مردی که صدقه ای داده است پس `آن چنان` آن را مخفی کرده است که `گویا` حتّی دست چپ نفهمیده است آنچه دست راستش انفاق کرده است.» (1) 

ص: 295

رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «لِلشَّهِیدِ سَبْعُ خِصَالٍ مِنَ اللَّهِ أَوَّلُ قَطْرَةٍ مِنْ دَمِهِ مَغْفُورٌ لَهُ کُلُّ ذَنْبٍ وَ الثَّانِیةُ یقَعُ رَأْسُهُ فِی حَجْرِ زَوْجَتَیهِ مِنَ الْحُورِ الْعِینِ وَ تَمْسَحَانِ الْغُبَارَ عَنْ وَجْهِهِ تَقُولَانِ مَرْحَباً بِکَ وَ یقُولُ هُوَ مِثْلَ ذَلِکَ لَهُمَا وَ الثَّالِثَةُ یکْسَی مِنْ کِسْوَةِ الْجَنَّةِ وَ الرَّابِعَةُ یبْتَدِرُهُ خَزَنَةُ الْجَنَّةِ بِکُلِّ رِیحٍ طَیبَةٍ أَیهُمْ یأْخُذُهُ مَعَهُ وَ الْخَامِسَةُ أَنْ یرَی مَنْزِلَتَهُ وَ السَّادِسَةُ یقَالُ لِرُوحِهِ اسْرَحْ فِی الْجَنَّةِ حَیثُ شِئْتَ وَ السَّابِعَةُ أَنْ ینْظُرَ فِی وَجْهِ اللَّهِ وَ إِنَّهَا لَرَاحَةٌ لِکُلِّ نَبِی وَ شَهِیدٍ؛ (1)  برای شهید، هفت خصلت است `که` از طرف خداوند `عطا می شود` :

1. اولین قطره از خون او `که ریخته می شود،` خداوند، تمام گناهان او را می بخشد؛ 2. دوم اینکه سرش بر دامن دو همسرش از حور العین قرار می گیرد. و غبار را از چهره او پاک می کنند و می گویند مرحبا بر شما و شهید نیز این جمله را به آن دو می گوید؛ 3. سوم اینکه کسوتی از کسوتهای بهشت بر او پوشانده می شود؛ 4. چهارم اینکه نگهبانان بهشت هر یک با رائحه خوشبوی بهشتی به استقبال او می شتابند؛

5. پنجم اینکه جایگاهش را `در بهشت` می بیند؛

6. ششم اینکه به روح او گفته می شود در بهشت هر جا می خواهی گردش کن؛

7. هفتم اینکه به وجه الهی نظر می کند که این نگاه باعث راحتی هر پیامبر و شهیدی می شود.» (2) 

ص: 298

`راوی می گوید` گفتم که چه `فضیلتی` است. امام باقر علیه السلام `در بیان ثواب زیارت آن حضرت` فرمود:

هر کس از روی اشتیاق برای زیارت آن حضرت برود، خداوند برای او ثواب هزار حج قبول شده و هزار عمرة پذیرفته شده، و ثواب هزار شهید از شهدای جنگ بدر، و ثواب هزار روزه دار و ثواب هزار صدقه قبول شده و ثواب هزار بنده آزاد کردن در راه خدا برای او می نویسد و در آن سال از هر آفت و بلایی محفوظ می ماند که کم ترین آنها شیطان است و برای او ملکی گماشته می شود که او را از مقابل رُو و پشت سر و راست و چپ و بالای سر و زیر پایش حفظ می کند.

و اگر همان سال بمیرد، ملائکه رحمت الهی در حالی که غسل و کفن می شود نزد او حاضر می شوند و برای او از خداوند طلب مغفرت می کنند و او را تا قبرش استغفار گویان تشییع می کنند؛ و قبرش تا جایی که چشمش می بیند توسعه می یابد و خداوند او را ایمن می کند از فشار قبر و از اینکه وی را نکیر و منکر بترسانند و دری به سوی بهشت برای او گشوده می شود و `در روز قیامت` نامة اعمالش به دست راستش داده می شود، و نوری در روز قیامت به او عطا می شود که آن نور بین مشرق و مغرب را روشن می کند، آن گاه منادی ندا می کند: این شخص `با این همه منزلت` از زوار قبر حسین بن علی علیهماالسلام است که با اشتیاق، او را زیارت کرده است. پس احدی در قیامت باقی نمی ماند؛ مگر آنکه آرزو می کند: ای کاش! از زوّار حسین علیه السلام بود.»

ص: 300

3. دانش، مایه خشیت الهی: «إِنَّمَا یخْشَی اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَؤُاْ»؛ (1)  «از بندگان خدا تنها دانشمندان هستند که از او می ترسند.»

4. دانش، هدف رسالت انبیا: «لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ إِذْ بَعَثَ فِیهِمْ رَسُولًا مِّنْ أَنفُسِهِمْ یتْلُواْ عَلَیهِمْ ءَایتِهِ ی وَیزَکِّیهِمْ وَیعَلِّمُهُمُ الْکِتَبَ وَالْحِکْمَةَ وَإِن کَانُواْ مِن قَبْلُ لَفِی ضَلَلٍ مُّبِینٍ»؛ (2)  «به یقین، خدا بر مؤمنان منّت نهاد که پیامبری از خودشان در میان آنان برانگیخت تا آیات خود را بر ایشان بخواند و پاکشان سازد و کتاب و حکمت به آنان بیاموزد؛ هرچند قبل از آن در گمراهی آشکاری بودند.»

دانایی در روایات

ص: 303

1. ضرورت تحصیل دانایی: امیر مؤمنان علیه السلام می فرماید: «رَأسُ الْفَضَائِلِ الْعِلْمُ وَ غَایةُ الْفَضَائِلِ الْعِلْمُ؛ (1)  ابتدای برتریها، علم و انتهای برتریها نیز علم است.»

2. برتری دانایی بر ثروت: امام علی علیه السلام می فرمود: «اَلْعِلْمُ خَیرٌ مِنَ الْمَالِ، اَلْعِلْمُ یحْرُسُکَ وَ اَنْتَ تَحْرُسُ الْمَالَ وَ الْمَالُ تَنْقُصُهُ النَّفَقَةُ وَ الْعِلْمُ یزْکُوا عَلَی الْاِنْفَاقِ؛ (2)  علم از ثروت بهتر است؛ زیرا علم از تو نگه داری می کند؛ ولی تو باید از مال نگه داری کنی و ثروت با بخشش کم می شود؛ اما دانش با بخشش بهتر و پاکیزه تر می شود.»

3. پاداش دانایی: حضرت علی علیه السلام فرمود: «رَکْعَتَانِ مِن عَالِمٍ خَیرٌ مِنْ سَبْعِینَ رَکْعَةً مِنْ جَاهِلٍ لِاَنَّ الْعَالِمَ تَأتِیهِ الْفِتْنَةُ فَیخْرُجُ مِنْهَا بِعِلْمِهِ وَ تَأتِی الْجَاهِلَ فَینْسِفُهُ نَسفاً؛ (3)  دو رکعت نماز عالم برتر از هفتاد رکعت نماز جاهل است؛ زیرا هنگامی که فتنه ای رخ دهد، عالم با استفاده از علمش از آن رهایی می یابد؛ اما هنگامی که جاهل در فتنه ای بیفتد، او را ضایع و تباه می کند.»

ص: 304

ارزش عالمان هدایتگر

روزی زنی خدمت صدیقه کبراعلیهاالسلام رسید و عرض کرد: «مادر ناتوانی دارم که در مسائل نمازش به مسئله مشکلی برخورده و مرا به خدمت شما فرستاده است تا پاسخ آن را دریافت کنم.» حضرت فاطمه علیهاالسلام از او خواست تا آن را مطرح کند. زن، سؤال خود را پرسید و حضرت به روشنی، پاسخ آن را بیان فرمود. زن سؤال دیگری به ذهنش رسید و آن را مطرح کرد و پاسخ گرفت و پس از آن مسئله بعدی و تا ده سؤال را مطرح کرد.

حضرت، همه را پاسخ داد تا جایی که زن، خود خجالت زده شد که سؤال دیگری بپرسد و عرض کرد: «ای دختر رسول خداصلی الله علیه وآله! دیگر سؤال نمی پرسم و مزاحم شما نمی شوم.» حضرت زهراعلیهاالسلام فرمود: «نگران مباش! باز هم سؤال کن. من با کمال میل بدان پاسخ خواهم گفت. حال بگو بدانم اگر کسی اجیر شود که بار سنگینی را بر بام حمل کند و در عوض آن مبلغ صد هزار دینار طلا اجرت بگیرد، آیا از حمل آن بار خسته می شود؟» زن پاسخ داد: «نه، هرگز از حمل آن خسته نمی شود؛ زیرا در برابر آن مزد هنگفتی گرفته است.»

حضرت فرمود: «خدا در برابر هر مسئله ای، بیش تر از اینکه بین زمین و آسمان پر از درّ شود به من ثواب خواهد داد. با این حال، چگونه از پاسخ دادن به آن خسته شوم. از پدرم رسول خداصلی الله علیه وآله شنیدم که فرمود: «علمای شیعه من روز قیامت محشور می شوند و خداوند به اندازه علوم آنان و درجات کوشش آنها در راه هدایت مردم برایشان ثواب و پاداش در نظر می گیرد و به هر کدامشان هزار خلعت از نور عطا می کند. سپس منادی حق ندا می دهد: ای کسانی که یتیمان (پیروان) آل محمّد را سرپرستی کردید، در آن حالی که دستشان به اجدادشان (اهل بیت علیهم السلام) نمی رسید که در پرتو علوم شما ارشاد شدند و دیندار زندگی کردند، اکنون به اندازه ای که از علوم شما استفاده کرده اند، به ایشان خلعت بدهید. حتی به برخی از آنان صد هزار خلعت داده می شود. پس از آن تقسیم خلعتها، خداوند فرمان می دهد: بار دیگر به علما خلعت بدهید تا خلعتشان تکمیل شود. سپس دستور می دهد آن را دو برابر کنید. همچنان در باره شاگردان علما که خود شاگرد تربیت کرده اند، چنین دستور می دهد.»

ص: 305

آن گاه حضرت به آن زن فرمود: «ای بنده خدا! یک نخ از این خلعتها هزار هزار مرتبه از آنچه خورشید بر آن می تابد، پرارزش تر است؛ زیرا امور دنیوی توأم با رنج و مشقت است؛ اما نعمتهای اخروی هیچ عیب و نقصی ندارد.» (1) 

پرهیز از غرور علمی

«امام `خمینی ` رحمه الله هیچ وقت غرور علمی نداشت؛ مثلاً یک تعابیری در نوشته های بعضیها هست؛ ولی امام رحمه الله هیچ کدام از آن تعابیر را ندارد که آدم بفهمد اینجا دیگر مبتهج شده است. اگر هم بوده، خیلی کم است؛ به طوری که الآن من در نظرم نیست. با اینکه کتاب تحریر الوسیله را نسبتاً زیاد دیده ام؛ اما اینکه در آن یک ابتهاجی داشته باشد و تعابیری به کار ببرد؛ مثل: «لَمْ یسْبِقْنِی أَحَدٌ؛ کسی تا به حال `در فهم این مطلب ` بر من سبقت نگرفته است»؛ این طور نبود. در طول مدتی که امام رحمه الله اشتغال داشته و درسهایی که داده، شاگردهای بسیاری را تربیت کرده است و تمام اینها بهترین شاهد است به اینکه ایشان از نظر علمی در مقام والایی بودند. (2) 

در مسجد اعظم که امام رحمه الله درس می دادند، بنده هم شرکت می کردم. پس از اتمام درس، ایشان قدری می نشستند و افرادی گردشان جمع می شدند. اشکالی به ذهنم آمده بود که خدمتشان مطرح کردم، امام رحمه الله به فکر فرو رفتند و گفتند: «باید فکر کنم» و جواب ندادند و این خیلی تواضع است؛ چون معمولاً استاد در چنین اوقاتی برای اینکه مقام علمی اش جلوی شاگردان خدشه دار نشود، بلافاصله جوابی را می دهد. (3) 

ص: 306

توسل

یکی از اهداف بلند قیام امام حسین علیه السلام مبارزه با نادانی در امت رسول خداصلی الله علیه وآله بود؛ زیرا آنان در هاله ای از گمراهی فرو رفته بودند؛ از این رو در زیارت اربعین ابا عبد اللّه علیه السلام می خوانیم: «وَ بَذَلَ مُهْجَتَهُ فِیکَ لِیسْتَنْفِذَ عِبَادَکَ مِنَ الْجَهَالَةِ وَ حِیرَةِ الضَلاَلَةِ؛ (1)  و خون خویش را در راه تو (خدا) داد تا بندگان تو را از نادانی و سرگردانی در گمراهی `و جهل ` دور کند.»

پیام اربعین سید الشهداعلیه السلام مبارزه با جهل است و این پیام در چهلمین روز شهادت امام علیه السلام آوازه می یابد؛ آن گاه که گرمی حماسه به تنوره برافروخته عرفان عاشورا گراییده است تا عرفان و حماسه در نگار عاشورا تکمیل کننده هم باشند؛ در دوره ای که شمشیر بر زمین گذاشته شد و سلاحی دیگر در مقابل ظلم و استبداد در دست عاشوراییان قرار گرفت؛ اما در این روز، دیگر خبری از آن حماسه سازان نیست و وقت زنده کردن پیامشان است. در چنین روزی، زائری تنها و جامانده از قافله عاشوراییان - که محضر پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و پنج امام معصوم علیهم السلام را درک کرده بود - بر مزار خورشید عاشورا رسید و نام خود را به عنوان اوّلین زائر ثبت کرد.

آری! جابر به همراه «عطیه عوفی» به قصد زیارت مزار امام به کربلا آمد. ابتدا به کرانه فرات رفت و غسل کرد. سپس بدن خویش را خوشبو ساخت و آرام آرام به سمت قبر سید الشهداعلیه السلام رفت. از آنجا که چشمانش نابینا بود، از عطیه خواست که دستش را به مزار امام برساند. کم کم به شدت گریه او افزوده شد تا آنجا که خود را بر مزار انداخت و از شدت گریه از هوش رفت. وقتی به هوش آمد، سه مرتبه فریاد زد: یا حُسَین، یا حُسَین، یا حُسَین.» سپس گفت: «حَبِیبٌ لاَ یجِیبُ حَبِیبَه؛ `آیا` دوست پاسخ دوست خود را نمی دهد؟» اما بی درنگ، پاسخ خویش را داد و گفت: «چگونه پاسخ می خواهی از کسی که رگهای گردنش بر پشت و شانه اش آویخته و بین سر و بدنش جدایی افتاده است.» (2) 

ص: 307

1. حقیقت زندگی دنیا:

«اعْلَمُواْ أَنَّمَا الْحَیوةُ الدُّنْیا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ زِینَةٌ وَ تَفَاخُرُ بَینَکُمْ وَ تَکَاثُرٌ فِی الْأَمْوَ لِ وَ الْأَوْلَدِ... وَ مَا الْحَیوةُ الدُّنْیآ إِلَّا مَتَعُ الْغُرُورِ»؛ (1)  «بدانید که زندگانی دنیا در حقیقت، بازی و سرگرمی و آرایش و فخرفروشی شما به یکدیگر و فزون جویی در اموال و فرزندان است و زندگانی دنیا جز کالای فریبنده نیست.»

2. ضرورت دوری از دنیا:

«وَ لَا تَمُدَّنَّ عَینَیکَ إِلَی مَا مَتَّعْنَا بِهِ ی أَزْوَ جًا مِّنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَیوةِ الدُّنْیا لِنَفْتِنَهُمْ فِیهِ وَ رِزْقُ رَبِّکَ خَیرٌ وَ أَبْقَی»؛ (2)  «و دیدگان خود را به سوی آنچه ایشان را بهره مند کردیم مدوز (که این فقط) زیور دنیا است تا ایشان را بیازماییم و بدان که روزی پروردگار تو بهتر و پایدارتر است.»

زهد در روایات

ص: 309

در روایات علاوه بر معنا کردن زهد، از ویژگیها، آثار و نتایج آن بحث شده است که در اینجا به سه مورد بسنده می کنیم.

1. چیستی زهد:

قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه وآله: «الزُّهْدُ فِی الدُّنْیا قَصْرُ الْاَمَلِ وَ شُکْرُ کُلِّ نِعْمَةٍ وَ الْوَرَعُ عَنْ کُلِّ مَا حَرَّمَ اللّه؛ (1)  زهد در دنیا، یعنی کوتاه کردن آرزو و شکر کردن همه نعمتها و پروا از هر چه خدا حرام کرده است.»

2. دلیل روی آوردن به زهد:

قَالَ الْبَاقِرُعلیه السلام: «اَکْثِرْ ذِکْرَ الْمَوْتِ فَاِنَّهُ لَمْ یکْثُرْ اِنْسَانٌ ذِکْرَ الْمَوْتِ اِلاَّ زَهَدَ فِی الدُّنْیا؛ (2)  بسیار یاد مرگ کن! پس به درستی که هیچ انسانی یاد مرگ را زیاد نکرد؛ مگر اینکه در دنیا زهد ورزید.»

3. نتیجه زهدپیشگی:

ص: 310

قَالَ السَّجَادعلیه السلام: «مَنْ زَهَّدَ فِی الدُّنْیا هَانَتْ عَلَیهِ مَصَائِبُهَا وَلَمْ یکْرِهْهَا؛ (1)  هر کس در دنیا زهد پیشه ساخت، مصیبتهای آن بر او آسان شد و از آن اکراه نداشت.»

افراط و تفریط، آفات ساده زیستی

روزی به امام علی علیه السلام خبر دادند «علاء بن زیاد» دوستدار شما، بیمار شده و در خانه آرمیده است. خانه او در بصره بود. آن حضرت برای عیادت او به بصره رفت، از مردم نشانی خانه اش را پرسید و خانه وی را به ایشان نشان دادند. حضرت در زد و اجازه ورود خواست. در را به روی امیر مؤمنان علیه السلام گشودند و ایشان را به داخل راهنمایی کردند. خانه علاء، بزرگ و مجلّل بود. امام، کنار بستر وی نشست و از احوالش پرسید.

پس از ساعتی، امام فرمود: «ای علاء! تو خانه ای به این بزرگی را در این دنیا برای چه می خواهی؟ در حالی که به خانه آخرت خود محتاج تری.»

ص: 311

علاء، سخنان حضرت را شنید و پذیرفت و گفت: «ای امیر مؤمنان! برادری به اسم عاصم دارم که به کلی دنیا را ترک گفته است و لباس خشن می پوشد؛ به قدری که به خانواده اش فشار می آورد و زندگی را بر آنان تلخ می کند. شما فرمودید کار من درست نیست. آیا کار او درست است؟»

امام فردی را دنبال عاصم فرستاد. وقتی وی وارد شد، به امام و برادرش سلام کرد. حضرت، سلامش را پاسخ داد؛ اما در چهره او نگاه نکرد و چهره درهم کشید. پس از اندکی، به او فرمود: «ای دشمن جان خویش! شیطان، عقلت را برده و تو را به این کار کشانیده است. تو از اهل و عیالت خجالت نمی کشی؟ چرا به آنان رحم نمی کنی و برای آنان دلسوز نیستی؟ آیا می پنداری پروردگاری که این همه نعمت پاک و حلال را بر تو ارزانی داشته، دوست ندارد تو از آن استفاده کنی؟ بدان که تو بسیار کوچک تر از آن هستی که بخواهی در برابر خدای خویش این گونه بیندیشی!»

عاصم، خجالت زده پاسخ داد: «ای پیشوای مؤمنان! من از شما پیروی می کنم. شما چرا لباس خشن به تن می کنید و غذای ساده می خورید و به زندگی ساده اکتفا کرده اید؟» امام فرمود: «وای بر تو! تو خود را با من مقایسه می کنی؟ من مانند تو نیستم و وظیفه ای دیگر دارم. من پیشوای مسلمانان هستم. پس خوراکم و پوشاکم را باید تا حدّ ضعیف ترین و فقیرترین افرادی که در دورترین نقاط سرزمین اسلام زندگی می کنند، پایین بیاورم تا او بگوید رهبر و پیشوای من نیز مانند من می خورد و می پوشد. این وظیفه رهبری و زمامداری من است و تو هرگز چنین وظیفه ای نداری.» سخنان آن حضرت سخت در عاصم تأثیر گذاشت و از آن پس، شیوه درست ساده زیستی را برگزید. (1) 

ص: 312

سادگی در وسائل زندگی

امام خمینی رحمه الله در مدرسه آقای بروجردی در نجف روی یک قالیچه کرکی زبر نماز می خواندند. یک نفر، یک قالیچه کاشانی مناسب سجده آورد و خدمت ایشان تقدیم کرد. آقا دو شب با آن نماز خواندند و شب سوم - وقتی با ایشان از خانه بیرون آمدیم که به مدرسه برویم - فرمود: «آقای فرقانی این سجاده را ببر همان قالیچه اوّلی را بیاور.» ما هم ناچار شدیم آن قالیچه را برداریم و همان قالیچه زبر و خشن اوّلی را بیندازیم. (1) 

حیاطی که حضرت امام رحمه الله از آن می گذشت و به حسینیه می آمد، با پلاستیک سفید و معمولی پوشانده بودند؛ یعنی حتی برای جلوگیری از سرما آن را شیشه نکرده بودند. (2) 

توسل

ص: 313

علی علیه السلام اسطوره زهد است؛ همو که دنیا را در حسرت یک نظر و چشمداشت خود گذاشت. ابن ابی الحدید در ترسیم مقام زهد آن امام می نویسد: «او سید الزهّاد و پیشوای پارسایان است؛ او که هرگز از طعامی به قدر سیری نخورد و هرگز لباس لطیف نپوشید.» (1) 

عبد اللّه بن ابی رافع می گوید که روز عیدی نزد مولایم امیر مؤمنان علیه السلام رفتم. دیدم کیسه ای سربسته را آورد و باز کرد. درون آن، نان خشک و مانده ای بود. امام، مقداری از آن خورد و سپس درب آن را محکم بست و لاک و مهر کرد. من با تعجب پرسیدم: «چرا درب کیسه را مهر می کنید؟» او پاسخ داد: «زیرا می ترسم حسنین علیهماالسلام به این نان، روغنی بیفزایند.» (2) 

نوشته اند: روزی مردی غریبه، وارد شهر کوفه شد. او به مسجد رفت و در گوشه ای از مسجد، پیرمردی را دید که به اعتکاف نشسته است. هنگام افطار بود. مرد غریبه دید او سفره خود را پهن کرد تا افطار کند و از وی خواست تا همسفره اش شود. مرد معتکف، مقداری نان جوی خشک بیرون آورد و ظرف آب را در کنار آن نهاد و روزه خود را افطار کرد؛ اما مرد غریبه هر چه کرد نتوانست از آن بخورد. ناچار برخاست و خداحافظی کرد و بیرون رفت. اندکی در شهر سرگردان ماند تا به خانه امام مجتبی علیه السلام رسید. آن بزرگوار با دیدن سرگردانی وی، از او خواست که مهمان ایشان شود و به طور مفصل از وی پذیرایی کرد. وقتی مرد غریبه سیر شد، ناخواسته به یاد پیرمردی که در مسجد بود، افتاد و تقاضا کرد تا مقداری طعام برایش ببرد. در این لحظه، اشک در چشمان امام مجتبی علیه السلام جمع شد که آن پیرمرد، پدر ما امیر مؤمنان علیه السلام است. (3) 

ص: 314

اکنون این حسین علیه السلام است؛ فرزند او که بر رواق شهادت ایستاده است و برای عروجی سرخ گون لحظه شماری می کند و آنانی را که حب دنیا دارند از خیمه خویش بیرون می راند تا کربلا برای همیشه سربلند و روسفید باشد و نیتهای دنیایی در آن راه نیافته باشد؛ نه مقام، نه غنیمت و نه ثروت. او در روز عاشورا به دنیاپرستان فرمود: «قَدْ انْحَزَلَتْ عَطِیاتُکُمْ مِنَ الْحَرامِ وَمُلِئَتْ بُطُونُکُمْ مِنَ الْحَرامِ فَطُبِعَ عَلی قُلُوبِکُمْ وَیلَکُمْ اَلا تَنْصِتُونَ؟ اَلا تَسْمَعُونَ؟؛ (1)  هدایای شما همه از حرام است و شکمهاتان از حرام پر شده است. پس بر دلهای شما مهر خورده است. وای بر شما! چرا ساکت نمی شوید و نمی شنوید؟»

ص: 315

عدالت اجتماعی در روایات

1. سیمای بیدادگران در روایت: امام باقرعلیه السلام فرمود: «اِنَّ اَشَدَّ النَّاسِ حَسْرَةً یوْمَ الْقِیامَةِ عَبْدٌ وَصَفَ عَدْلاً ثُمَّ خَالَفَهُ اِلی غَیرِهِ؛ (1)  حسرت زده ترین مردم در روز رستاخیز، بنده ای است که سخن از عدالت گوید ولی با دیگران خلاف آن عمل کند.»

2. شیرینی عدالت: امام صادق علیه السلام می فرماید: «اَلْعَدْلُ اَحْلی مِنَ الْماءِ یصِیبُهُ الظَّمْأَنُ؛ (2)  عدالت، شیرین تر از آبی است که شخص تشنه به آن می رسد.»

3. عدالت هنگام قدرت: امیر مؤمنان علیه السلام فرموده است: «اَعْدَلُ النَّاسِ مَنْ اَنْصَفَ عَنْ قُوَّةٍ؛ (3)  عادل ترین مردم کسی است که هنگام قدرت، انصاف داشته باشد.»

4. شرایط عدالت: رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم فرمود: «مَنْ عامَلَ النَّاسَ فَلَمْ یظْلِمْهُمْ وَحَدَّثَهُمْ فَلَمْ یکْذِبْهُمْ وَوَعَدَهُمْ فَلَمْ یخْلِفْهُمْ فَهُوَ مَنْ کَمُلَتْ مُرُوءَتُهُ وَظَهَرَتْ عَدَالَتُهُ؛ (4)  هر که در رفتار خود با مردم به ایشان ستم نکند و به گاه سخن، دروغ نگوید و در وعده خود خلاف نکند، مردانگی اش کامل و عدالتش آشکار است.»

ص: 317

اجرای عدالت در ماه رمضان

«حارث نجاشی» از جمله شاگردان و سخنوران عصر امامت امام علی علیه السلام بود و با اشعار خود از حریم ولایت و امامت ایشان دفاع، و معاویه را هجو و سرزنش می کرد. روزی در ماه مبارک رمضان به امام خبر دادند حارث نجاشی، شراب خورده است. امام دستور داد او را دستگیر کنند و نزد ایشان آورند.

امام علی علیه السلام با قاطعیت وی را بر زمین خوابانید و هشتاد ضربه شلاق به او حد زد. سپس دستور داد یک شب زندانی شود. امیر مؤمنان علیه السلام فردای آن روز، او را طلبید و بیست ضربه دیگر به وی شلاق زد. حارث از امام پرسید: «دیروز مرا هشتاد ضربه حد زدی که حد شرابخواری بود. این بیست ضربه را برای چه زدید؟» امام پاسخ داد: «این بیست تازیانه به سبب گستاخی تو در حرمت شکنی ماه رمضان است.» (1) 

عدالت درباره کارگزاران

ص: 318

روزی به امیر مؤمنان علیه السلام گزارش دادند ابن هرمة، مسئول بازار اهواز، خیانت کرده است. وقتی خیانتش برای امام اثبات شد در نامه ای به استاندار اهواز چنین نوشت: «آن گاه که این نامه به دستت رسید، بی درنگ ابن هرمه را از کار برکنار و زندانی کن و مردم را نیز از این کار آگاه ساز و به دیگر کارگزاران خود نیز اعلام کن. مبادا در انجام این دستور غفلت و کوتاهی کنی که مورد غضب خدا قرار می گیری و حتی با خود تو هم برخورد شدیدی خواهم کرد که از این کار به خدا پناه می برم. وقتی جمعه رسید، او را از زندان بیرون بیاور و سی و پنج ضربه شلاق به او بزن و وی را دور همان بازار اهواز بگردان تا اگر کسی پولی از او طلب دارد که ابن هرمه به ناحق گرفته است اثبات و از اموالش پرداخت شود.

سپس او را دوباره دست بسته و با ذلت به زندان بینداز و پاهای او را محکم با کمربند ببند و فقط هنگام نماز باز کن. مانع از این نشو که کسی برای او خوراک و نوشیدنی و فرش و لباس در زندان بیاورد؛ اما اجازه رفت و آمد با کسی را به وی مده تا کسی راه مکر و حیله به او یاد دهد و یا به خلاصی امیدوار کند. اگر گزارش رسیدکه کسی دست به این کار زده است، به وی تازیانه بزن و زندانش کن تا توبه کند. دستور بده زندانیان به حیاط زندان بیایند و از هوای آزاد استفاده کنند؛ ولی به ابن هرمه چنین اجازه ای نده؛ مگر آنکه خوف مرگش باشد. اگر دیدی وی همچنان طاقت تازیانه خوردن را دارد، بعد از یک ماه دوباره سی و پنج ضربه به او تازیانه بزن. گزارش اجرای این فرمان را به من بده. در ضمن، حقوق این خائن را هم قطع کن.» (1) 

ص: 319

توسل

عدالت طلبی، از برجسته ترین شعارهای قیام امام حسین علیه السلام است. همچنان که در زیارت امام حسین علیه السلام در روز اوّل ماه رجب می خوانیم: «اَشْهَدُ اَنَّکَ قَدْ اَمَرْتَ بِالْقِسْطِ وَالْعَدْلِ وَدَعَوْتَ اِلَیهِما؛ (1)  شهادت می دهم که تو به برابری و عدالت دستور دادی و `مردم را` به سوی آن دو دعوت کردی.» او حتی در نامه ای که به سران و بزرگان کوفه نوشت وظیفه خود را برپاداری عدالت اجتماعی معرفی کرد و فرمود: «فَلَعَمْرِی ما الاِمامُ اِلَّا الْحاکِمُ بِالْکِتابِ وَالْقائِمَةُ بِالْقِسْطِ؛ (2)  پس به جان خویش سوگند که امام نیست، جز حکم کننده با کتاب `خدا` و برپایدارنده عدالت `در بین مردم `.»

ظلم بر محو عدالت سخت می کوشد هنوزظالم از خون دل مظلوم می نوشد هنوز

تا عدالت را کند جاوید در عالم حسین خون پاکش بر بساط ظلم می جوشد هنوز

ص: 320

3. سرانجام ظلم به یتیم: حضرت علی علیه السلام می فرماید: «ظُلْمُ الْیتَیمی وَالْاَیامی ینْزِلُ النِّقَمَ وَیسْلُبُ النِّعَمَ مِنْ اَهْلِهَا؛ (1)  ظلم به یتیمان و نوجوانان عذاب را نازل می کند و نعمتها را از دارندگان آن بازمی ستاند.»

پدر یتیمان

امام علی علیه السلام همراه قنبر، شب هنگام از کوچه ای می گذشت که صدای گریه کودکان را از خانه ای شنید. آن خانه مربوط به سرباز مسلمانی بود که به شهادت رسیده بود. امام، در خانه را زد. بیوه زنی بیرون آمد. امام، اجازه ورود خواست، وارد خانه شد و دید کودکان از گرسنگی گریه می کنند. زن، دیگی را پر از آب کرده و روی آتش گذاشته بود تا کودکان خیال کنند او مشغول پختن غذایی است و به همین بهانه بتواند آنان را آرام کند.

امام بی درنگ از خانه بیرون آمد و همراه قنبر به سوی خزانه بیت المال رفت. سپس مقداری آذوقه برداشت و به سرعت بازگشت. در بین راه قنبر هر چه اصرار کرد که کیسه سنگین را به او بدهد تا بیاورد امام نپذیرفت و به راه خود ادامه داد تا به خانه زن رسید. امام با دست خود، غذایی مطبوع پخت و با دست خود، آن را در دهان یتیمان گذاشت. وقتی خوردند و سیر شدند، امام با آنان بازی کرد. امیر مؤمنان علیه السلام روی چهار دست و پا راه می رفت و آنان را پشت خود می نشاند و صدای گوسفندان را تقلید می کرد. بچه ها بازی می کردند و می خندیدند تا اینکه خسته شدند و خوابیدند. امام از جایش برخاست و خداحافظی کرد و بیرون رفت.

ص: 322

قنبر در راه بازگشت، از امام پرسید: «ای امیر مؤمنان! امشب دو چیز از شما دیدم که دلیل یکی را می دانم؛ ولی دلیل دیگری بر من پوشیده است.» امام فرمود: «بپرس.» قنبر پرسید: «اینکه کیسه آذوقه را ندادید که من بیاورم حتماً به امید ثواب بزرگ آن بوده است؛ ولی دلیل اینکه شما آن گونه با کودکان بازی کردید را نمی دانم.»

امام فرمود: «وقتی وارد خانه آن بیوه زن شدم، دیدم کودکانش از گرسنگی گریه می کنند و غبار یتیمی بر چهره آنها نشسته است. دوست داشتم وقتی خارج می شوم آنان هم سیر شده باشند و هم کمی بخندند تا اندکی از اندوه یتیمی آنان کم شده باشد.» (1) 

توسل

ص: 323

پیش از رسیدن امام حسین علیه السلام به کربلا، خبر شهادت مسلم بن عقیل علیه السلام به ایشان رسید. امام به برادران مسلم، تسلیت گفت و فرمود: اگر می خواهند، بروند؛ زیرا آن حضرت، بیعت خود را از گردن آنان برداشته است؛ زیرا آنها یک خون داده اند و وظیفه خود را در قبال امام خود انجام داده اند؛ اما برادران مسلم علیه السلام نپذیرفتند و گفتند: «هرگز چنین کاری نخواهیم کرد. ما بازنمی گردیم تا یا انتقام خون برادر خود را بگیریم و یا به شهادت برسیم.» (1) 

مسلم علیه السلام دختر نوجوانی داشت. امام به سوی او رفت. وی را مهربانانه صدا زد. دختر مسلم گفت: «عموجان! امروز با من رفتاری می کنی که پیش تر آن را از تو ندیده بودم. آیا پدرم شهید شده و من یتیم شده ام؟»

امام گریست و فرمود: «یا اِبْنَتِی! اَنَا اَبُوکَ وَبَناتِی اَخَواتُکِ؛ (2)  دخترم! `از امروز` من پدر تو خواهم بود و دخترانم خواهرانت خواهند بود.»

حضرت سید الشهداعلیه السلام در اوّلین لحظه شنیدن شهادت مسلم علیه السلام ابتدا به نوازش یتیم او پرداخت تا جای خالی او را احساس نکند؛ اما دیگران هرگز با یتیمان وی چنین رفتاری نکردند و بزرگ ترین ظلمها را درباره آنان روا داشتند.

ص: 324

3. حرّیت، در بردارنده نیکیها: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: «خَمْسُ خِصالٍ مَنْ لَمْ تَکُنْ فِیهِ خَصْلَةٌ مِنْها فَلَیسَ فِیهِ کَثِیرُ مُسْتَمْتَعٍ اَوَّلُها: الْوَفاءُ، وَالثَّانِیةُ: التَّدْبِیرُ، وَالثَّالِثَةُ: الْحَیاءُ وَالرَّابِعَةُ: حُسْنُ الْخُلْقِ، وَالْخامِسَةُ: وَهِیَ تَجْمَعُ هذِهِ الْخِصالَ: الْحُرِّیةُ؛ (1)  پنج خصلت است که در هر کس یکی از آنها نباشد، خیر و بهره زیادی در او نیست: اوّل: وفاداری؛ دوم: تدبیر؛ سوم: شرم و حیا؛ چهارم: خوشخویی و پنجم که چهار خصلت دیگر را نیز در خود دارد، آزادگی است.»

4. سرشت آزادگان: امام علی علیه السلام فرموده است: «اِنَّ الْحَیاءَ وَالْعِفَّةَ مِنْ خَلائِقِ الْاِیمانِ وَاِنَّها لَسَجِیةُ الْاَحْرارِ وَشِیمَةُ الْاَبْرارِ؛ (2)  حیا و عفت از خصلتهای ایمان است. این دو، سرشتِ آزادگان و خوی نیکان است.»

ص: 326

خواری یزید در برابر آزاده

هنگامی که یزید مرد آزادی را به اسارت کشید، به گمان خویش پنداشت که آزادگی هم در اسارت اوست. بنابراین، وقتی به قصد حجّ، روانه مدینه منوره شد، فردی از قریش را طلبید. او آمد و یزید به او گفت: «آیا اعتراف می کنی که تو بنده منی؟ اگر بخواهم می فروشمت یا به بردگی می گیرمت.» وی پاسخ داد: «به خدا سوگند! تو از نظر حسب و نژاد از من والاتر نیستی و پدرت هیچ گاه نه در دوران جاهلیت و نه در دوران اسلام از پدرم برتر نبوده است. تو نیز نه در دین از من برتری و نه خوب تر از منی. پس چگونه سخنت را تصدیق کنم و به درخواست تو اقرار کنم؟» یزید که خود را اسیر این شخص دید، درمانده شد و گفت: «به خدا سوگند! اگر به بندگی من اقرار و اعتراف نکنی، تو را می کشم.» آن مرد آزاده جواب داد: «کشتن چون منی بالاتر از کشتن حسین بن علی، فرزند رسول خدا نیست.» (1) 

آری، این آزادگی است که هیچ گاه به اسارت نمی افتد و دست خبیثان عالم به ساحتش نمی رسد، آزادگی، گوهری است که همه ستمکاران را به ذلت و خواری می کشاند.

ص: 327

ابوذر و آزادگی

در رجال کشّی، ذیل عنوان ابوذر، می نویسد که عثمان بن عفّان دو تن از غلامان خود را با دویست دینار به سوی ابوذر فرستاد و به آنان دستور داد که نزد ابوذر بروید و بگویید: «عثمان، خدمت شما سلام ابلاغ می کند و می گوید این دویست دینار را در امور مهم و مخارج خود مصرف کنید.»

غلامان، سفارش عثمان را ابلاغ کردند. ابوذر گفت: «آیا به شخص دیگری از مسلمانان نیز مانند این وجه را داده است.» گفتند: «نه.» گفت: «من، فردی از افراد جامعه هستم و به من، آن اندازه سهم می رسد که به دیگران.» آنان گفتند: «عثمان گفت که این مبلغ، از مال خالص و مخصوص خودم است و به خداوند یگانه سوگند که مال حرامی با آن مخلوط نشده است... .» ابوذر گفت: «مرا به آن نیاز نیست. من در این حال و در این ساعت، بی نیازترین مردم هستم.» گفتند: «خداوند، امور تو را اصلاح کند و تو را عافیت بخشد. چگونه است که ما در منزل تو از متاع و مال دنیا چیزی نمی بینیم؟»

فرمود: «صحیح است؛ ولی در زیر آن کساء، دو قرص نان جو هست و چند روز می گذرد که همین گونه آنجا باقی هستند، این درهمها به چه کار من می آید؟ به خداوند سوگند! نمی توانم این مبلغ را بپذیرم. و پروردگار متعال را حمد می کنم که مرا به سبب محبت و ولایت اهل بیت پیغمبر گرامی خود (علی بن ابی طالب علیه السلام و عترت و اهل بیت او) از هر چیز بی نیاز فرموده است... . شما این پولها را به او برگردانید و بگویید که ابوذر به آنها نیازی ندارد.» (1) 

ص: 328

توسل

حرّیت و دوری از ذلت، شعار بزرگ عاشورا است. در درجه اوّل، برجسته ترین عمل کننده به این شعار، خود ابا عبد اللّه الحسین علیه السلام است که فرمود: «اِنْ لَمْ یکُنْ لَکُمْ دِینٌ وَکُنْتُمْ لا تَخافُونَ الْمَعادَ فَکُونُوا اَحْراراً فِی دُنیاکُمْ؛ (1)  اگر دین ندارید و از رستاخیز نمی هراسید، پس در دنیای خود از آزادگان باشید.»

اگر آزادگی به وفا، حیا و تدبیر باشد، همه اینها در یاران امام حسین علیه السلام یافت می شود. اکنون به حکایت زن فداکاری می پردازیم که رفتارش در کربلا، الگوی زیبایی است برای تمام انسانهایی که می خواهند آزاده باشند. او زنی است به نام دِلهم یا دَلهم، همسر زهیر بن قین.

عده ای داستان پیوستن زهیر را به حضرت ابا عبد اللّه علیه السلام چنین نقل کرده اند که ما با زهیر در سفر حج همراه بودیم. هنگام بازگشت از مکه، به کاروان حضرت حسین بن علی علیه السلام رسیدیم. برای ما بسیار ناگوار بود که با امام در یک منزل فرود آییم. به همین دلیل، برنامه زهیر این بود که از هر منزل که امام حسین علیه السلام می گذشت، توقّف می کرد و هر منزل که ایشان فرود می آمد، از آنجا می گذشت.

ص: 329

این کار، همین گونه ادامه داشت تا آنکه ناگزیر در یکی از منزلگاهها، هر دو کاروان با هم اقامت کردند. ما تازه نشسته بودیم و غذا می خوردیم که فردی از جانب امام به سوی ما آمد. سلام کرد و خطاب به زهیر گفت: «من از سوی امام حسین علیه السلام آمدم. ایشان از شما دعوت کرده است که نزد ایشان بروید.» همه دست از غذا کشیدیم و متحیر و بی حرکت در جای خود ماندیم... .» ابو مِخْنف می گوید که دلهم دختر عمرو، همسر زهیر گفت: «زهیر! پسر رسول خدا تو را می طلبد و تو از رفتن سر باز می زنی؟ سبحان اللّه! برخیز و به خدمتش شتاب کن و سخنانش را بشنو... .»

زهیر به سوی خیمه گاه امام حرکت کرد و زمانی نگذشت که شاد و خرم با چهره ای خندان بازگشت و دستور داد که خیمه او را نزدیک خیمه امام برپا کنند. سپس به همسر خود گفت: «من عزم پیوستن به حسین بن علی علیه السلام دارم تا جان خود را فدایش کنم و با دشمنانش بستیزم. تو رهایی و می توانی نزد بستگان خود بروی.» (1) 

یک زن آزاده با چند کلام، شوهر خود را به دنیای آزادگی رهنمون می سازد و بدین گونه، سعادت شهادت در کنار امام حسین علیه السلام نصیب زهیر می شود.

ص: 330

3. توبه پذیری خداوند: «وَإِنِّی لَغَفَّارٌ لِّمَن تَابَ وَ ءَامَنَ وَ عَمِلَ صَلِحًا ثُمَّ اهْتَدَی»؛ (1)  «و به درستی که من بسیار آمرزنده هستم کسانی را که اهل توبه و ایمان و عمل صالح باشند و سپس هدایت شوند.»

استغفار در روایات

1. ضرورت استغفار: رسول خداصلی الله علیه وآله فرمود: «اِنَّهُ لَیغانُ عَلَی قَلْبِی وَ اِنِّی لَاَسْتَغْفِرُ فِی کُلِّ یوْمٍ مِأةَ مَرَّةً؛ (2) گاه قلبم را غباری می گیرد و من روزی یکصد مرتبه `از درگاه خدا` آمرزش می طلبم.»

2. مقام توبه کنندگان: حضرت علی علیه السلام می فرمود: «اِنَّ الْاِسْتِغْفَارَ دَرَجَةُ الْعِلِّیینَ؛ (3)  همانا آمرزش خواهی، درجه علّیین `و والامقامان ` است.»

3. جامع ترین دعا: امام صادق علیه السلام می فرماید: «اِنَّ مِنْ اَجْمَعِ الدُّعَاءِ اَنْ یقُولَ الْعَبْدُ الْاِسْتِغْفَارَ؛ (4)  یکی از جامع ترین دعاها این است که بنده استغار بگوید.»

ص: 332

4. برترین عبادت: پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله فرمود: «خَیرُ الْعِبَادَةِ الْاِسْتِغْفَار؛ (1)  آمرزش خواهی، بهترین عبادت است.»

5. برترین توسل: امام علی علیه السلام فرموده است: «اَفْضَلُ التَّوَسُّلِ الْاِسْتِغْفَار؛ (2)  بهترین توسّل، آمرزش خواهی است.»

6. مایه امان از عذاب: حضرت باقرعلیه السلام از حضرت علی علیه السلام نقل می فرماید: «کَانَ فِی الْاَرْضِ اَمَانَانِ مِنْ عَذَابِ اللّهِ، وَ قَدْ رُفِعَ اَحَدُهُمَا، فَدُونَکُمُ الْآخَرَ فَتَمَسَّکُوا بِهِ: اَمَّا الْاَمَانُ الَّذِی رُفِعَ فَهُوَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه وآله وَ اَمَّا الْاَمَانُ الْبَاقِی فَالْاِسْتِغْفَارُ. قَالَ اللّهُ تَعَالَی: وَ مَا کَانَ اللّهُ لِیعَذِّبَهُمْ وَ اَنْتَ فِیهِمْ وَمَا کَانَ اللّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یسْتَغْفِرُونَ؛ (3)  دو چیز در زمین، مایه امان از عذاب خدا بود: یکی از آن دو برداشته شد. پس دیگری را دریابید و بدان چنگ زنید. امانی که برداشته شد، رسول خداصلی الله علیه وآله بود و امان باقی مانده آمرزش خواهی است که خدای بزرگ به رسول خداصلی الله علیه وآله فرمود: خدا آنان را عذاب نمی کند؛ در حالی که تو در میان آنانی و عذابشان نمی کند تا آن هنگام که استغفار می کنند.»

7. عامل جلوگیری از بلاها: پیامبر خداصلی الله علیه وآله می فرمود: «اِدْفَعُوا اَبْوَابَ الْبَلاَیا بِالْاِسْتِغْفَارِ؛ (4)  درهای بلاها را با آمرزش خواهی ببندید.»

ص: 333

8. عامل افزایش روزی: امام علی علیه السلام می فرماید: «اَلْاِسْتِغْفَارُ یزِیدُ فِی الرِّزْقِ؛ (1)  آمرزش خواهی بر روزی می افزاید.»

جابر و آمرزش خواهی پیامبر

در تاریکی شب، از دور صدای جوانی به گوش می رسید که استغاثه می کرد و کمک می طلبید و «مادر جان، مادر جان» می گفت. شتر ضعیف و لاغرش از قافله عقب مانده و سرانجام از شدت خستگی خوابیده بود.

هر کار کرد شتر را حرکت دهد، نتوانست. ناچار بالای سر شتر ایستاده بود و ناله می کرد. رسول اکرم صلی الله علیه وآله معمولاً پس از همه به دنبال قافله حرکت می کرد که اگر احیاناً ضعیف و ناتوانی از قافله جدا شده باشد، تنها و بی مددکار نماند، صدای ناله جوان را شنید. همین که نزدیک رسید، پرسید: «کیستی؟» گفت: «جابرم.» پیامبرصلی الله علیه وآله فرمود: «چرا معطل و سرگردانی؟» وی گفت: «ای رسول خدا! شترم از راه مانده است.» حضرت فرمود: «عصا داری؟» گفت: «آری.» رسول اکرم صلی الله علیه وآله عصایش را گرفت و به کمک آن عصا، شتر را حرکت داد. سپس آن را خوابانید. آن گاه، دستش را رکاب ساخت و به جابر گفت: «سوار شو.» جابر سوار شد و با هم راه افتادند. در این هنگام، شتر جابر تندتر حرکت می کرد. پیغمبرصلی الله علیه وآله در میانه راه، جابر را مورد ملاطفت قرار می داد. جابر شمرد و دید در مجموع، بیست و پنج بار برای او طلب آمرزش کرد. (2) 

فرار از بستر

ص: 334

شبی پیامبر همین که خواست بخوابد، جامه و کفشهایش را پایین پا نهاد و سپس به بستر رفت. پس از درنگی کوتاه... آهسته حرکت کرد و کفشهای خویش را پوشید. در را باز کرد و آهسته بیرون رفت.

عایشه هنوز بیدار بود و خوابش نبرده بود. این جریان برای عایشه، خیلی عجیب بود؛ زیرا شبهای دیگر می دید که پیامبر از بستر برمی خیزد و در گوشه ای از اتاق به عبادت می پردازد. با خود گفت من باید بفهمم او کجا می رود. عایشه، جامه های خویش را پوشید و مانند سایه به دنبال وی به راه افتاد. دید پیامبر یکسره از خانه به طرف بقیع رفت و در گوشه ای ایستاد. پیامبر سه بار دستها را به سوی آسمان بلند کرد. بعد، راه خود را به طرفی کج کرد... . آن گاه به طرف خانه راه افتاد. عایشه، مثل برق، پیش از پیغمبر، خود را به خانه رساند و به بستر رفت. وقتی پیغمبر وارد شد، صدای نفسهای تند عایشه را شنید. فرمود: «عایشه! چرا مانند اسبی که تند دویده باشد، نفس نفس می زنی؟»

او گفت: «چیزی نیست ای رسول خدا!»

ص: 335

پیامبر فرمود: «بگو. اگر نگویی، خدا مرا بی خبر نخواهد گذاشت.»

عایشه پاسخ داد: «پدر و مادرم قربانت! وقتی که بیرون رفتی، من هنوز بیدار بودم. خواستم بفهمم این وقت شب کجا می روی. دنبالت بیرون آمدم. در تمام این مدت از دور، ناظر احوالت بودم.»

رسول اللّه صلی الله علیه وآله فرمود: «آری، جریان رفتن من به بقیع این بود که فرشته الهی، جبرئیل آمد و مرا بانگ زد و بانگ خویش را از تو پنهان کرد. من به او پاسخ دادم... آهسته از اتاق بیرون رفتم. فرشته خدا به من دستور داد به بقیع بروم و برای مدفونان بقیع، آمرزش بخواهم.» عایشه گفت: «ای رسول خدا! من اگر بخواهم برای مردگان آمرزش بخواهم، چه بگویم؟ آن حضرت فرمود: «بگو: السَّلاَمُ عَلَی اَهْلِ الدِّیارِ مِنَ الْمُؤمِنِینَ وَ الْمُسْلِمِینَ وَ یرْحَمُ اللّهُ الْمُسْتَقْدِمِینَ مِنَّا وَ الْمُسْتَأخِرِینَ، فَاِنَّا اِنْ شَاءَ اللّهُ لاحِقُونَ؛ (1)  سلام بر اهل این سرزمین از مؤمنان و مسلمانان و خداوند گذشتگان و آیندگان ما را رحمت کند. پس اگر خدا بخواهد، `به شما` ملحق می شویم.»

توسل

ص: 336

شاید بهترین الگوی توبه و پشیمانی و استغفار در کربلا، حضرت حرّ باشد. حضرت ابا عبد اللّه علیه السلام وقتی با حرّ مواجه شد و به یاران خود دستور حرکت داد، حرّ مانع حرکت کاروان شد. حضرت به او فرمود: ثَکَلَتْکَ اُمُّکَ مَا تُرِیدُ؟ مادرت به عزایت بنشیند، `از ما` چه می خواهی؟» حرّ گفت: «اگر از عرب، کسی جر تو، نام مادرم را این گونه بر زبان می آورد من نیز نام مادرش را می بردم؛ ولی به خدا سوگند! جز اینکه نام مادرت را با احترام یاد کنم، راهی ندارم. من دستور جنگ با شما را ندارم و فقط مأمورم که از شما جدا نشوم تا به کوفه برسیم. امیدوارم که میان من و شما حادثه بدی رخ ندهد. ای حسین! برای خدا جانت را حفظ کن و از این جنگ چشم بپوش؛ زیرا حتماً کشته خواهی شد.»

حضرت فرمود: «آیا مرا از مرگ می ترسانی؟ آیا با کشتن من، کار شما سامان می یابد؟» سپس راه خود را به سوی کربلا ادامه داد. حرّ، جریان را به ابن زیاد اطلاع داد. هنگامی که خبر به ابن زیاد رسید، کاروان به کربلا رسیده بود. ابن زیاد به وی نوشت: «به محض رسیدن نامه، حسین و همراهانش را در بیابانی خشک و بی آب و علف از حرکت باز دار.» (1) 

ص: 337

او نیز چنان کرد و به امام گفت: «نمی توانم اجازه دهم جلوتر بروید؛ چون ابن زیاد برایم جاسوسی گمارده است تا ببیند که به دستورش عمل می کنم یا نه.» کسی به امام پیشنهاد کرد که با حرّ بجنگند؛ اما حضرت، پیشنهادش را رد کرد و فرمود: «ما هرگز آغازگر جنگ نخواهیم بود.» این قضیه به طول انجامید تا آنکه فرماندهی لشکر به دست عمر بن سعد افتاد. صبح عاشورا، سپاهیان در برابر همدیگر صف آرایی کردند. حرّ به کناری رفت و به یکی از همراهانش گفت: «آیا امروز، اسب خود را آب داده ای؟ نمی خواهی آن را آب دهی؟»

قصد او این بود که آرام آرام به سوی یاران امام حسین علیه السلام برود. یکی از سربازان که مهاجر نام داشت، به وی گفت: «می خواهی چه کار کنی؟ آیا می خواهی به حسین حمله ور شوی؟» در این لحظه، لرزه بر اندام حرّ افتاد. مهاجر گفت: «به خدا سوگند! تا امروز در هیچ جنگی ندیده ام که این گونه بلرزی.»

اگر از من می پرسیدند که دلیرترین مرد کوفه کیست، تو را معرفی می کردم؛ ولی اکنون این چه حالتی است که در تو می بینم.»

ص: 338

وی پاسخ داد: «به خدا سوگند! خود را میان دوزخ و بهشت می نگرم. به خدا سوگند! هیچ چیز را جز بهشت برنمی گزینم، اگرچه تنم پاره پاره شود و مرا بسوزانند.»

این سخن را گفت و به سوی اردوگاه امام حسین علیه السلام تاخت؛ وقتی نزد سالار شهیدان رسید، با شرمندگی عرضه داشت: «ای پسر رسول خدا! فدایت شوم! من همان کسی هستم که راه را بر تو بستم و تو را در بیابان باز داشتم. گمان نمی کردم که پیشنهاد تو را نپذیرند و با تو قصد جنگ داشته باشند. اکنون با شرمندگی به سوی تو آمده ام. آیا توبه ام پذیرفته است؟»

حضرت با مهربانی فرمود: «آری. خداوند توبه را می پذیرد. از اسبت پیاده شو.» حرّ عرض کرد: «سواره باشم بهتر است (بیش از این شرمنده ام مکن). می خواهم اکنون با دشمن بجنگم و پایان کارم به پیاده شدن بینجامد.» حضرت فرمود: «خداوند تو را رحمت کند. هرچه می خواهی انجام بده.»

او با شجاعتی وصف ناپذیر با دشمن جنگید و سرانجام از اسب خود بر زمین افتاد. اصحاب، پیکر نیمه جان حرّ بن یزید را نزد امام آوردند. حضرت، خون از چهره او پاک کرد و فرمود: «اَنْتَ الْحُرُّ کَما سَمَّتْکَ اُمُّکَ؛ (1)  تو آزاده (حرّ) هستی؛ همان گونه که مادرت، تو را حرّ نامید.»

ص: 339

حرعلیه السلام در آغاز برخورد با ابا عبد اللّه علیه السلام، چنین جایگاه وارسته ای نداشت و به گفته خودش، مأمور بود و معذور. گویا او جز به فرمان برداری از مافوق نظامی خود، چیزی را مهم تر نمی دانست؛ زیرا سالیان درازی در لباس رزم در خدمت حکومت بود. با این حال، وقتی امام به او می فرماید: «تو با افراد خود نماز بخوان»، نمی پذیرد و به ایشان اقتدا می کند. روحیه حقیقت جویی، به او اجازه نمی دهد که نماز جماعت دیگری را تشکیل دهد. همچنین وقتی امام حسین علیه السلام به وی می فرماید: «مادرت به عزایت بنشیند!» ادب و فروتنی را رعایت می کند و نام مادر حضرت را با کمال ادب و احترام بر زبان می آورد. این رفتارها از روح بلند حرّ حکایت دارد که در برابر هم آورد خویش، ادب پیشه می کند و برخلاف همرزمان خود، که از هیچ گونه جرم و جنایتی دریغ نمی کردند، در برابر حضرت، سر تعظیم فرود می آورد.

آری! همین روحیه بلند، سبب رهایی او از مهلکه عذاب اخروی شد. حرّ با ژرف بینی، حق را بر باطل ترجیح داد و پیشانی پشیمانی بر سجده گاه توبه فرود آورد. و سرافکنده، نزد مولای حقیقی خود بازگشت و از او بخشایش خواست.

ص: 340

3. تباهی، پیامد دوری از احیای سنت: امام کاظم علیه السلام فرمود: «ثَلاَثٌ مُوبِقَاتٌ: نَکْثُ الصَّفْقَةِ وَ تَرْکُ السُّنَّةِ وَ مِزَاقُ الْجَمَاعَةِ؛ (1)  سه چیز تباهی به بار می آورد: پیمان شکنی، رها کردن سنتها و جدا شدن از جماعت.»

معاویه، سنت شکن و بدعت گزار

معاویه، یکی از کسانی که به طور صریح و آشکار به جنگ با سنتهای نبوی رفت و از خود بدعت در دین گذاشت، معاویه بود. وی برخلاف خلفای راشدین برخوردی امپراتورمآبانه با مردم داشت و مانند دیگر خلفا ساده نمی زیست. او ریش خود را به گونه ای خضاب می کرد که در درخشش آفتاب، مثل طلا می درخشید. (2)  وی برای نخستین بار در اسلام از تخت استفاده کرد (3)  و در ظرفهای طلا و نقره نوشیدنی می خورد. (4)  همچنین به شیوه سلاطین مردم را از صحبت در حضور خود منع می کرد (5)  و نخستین خلیفه ای بود که برخلاف پیامبرصلی الله علیه وآله در مجامع عمومی با سرباز نظامی به عنوان حراست از خود ظاهر می شد، (6)  تا جایی که حتی وقتی عمر بن خطاب در دوره حکمرانی او در شام به دیدارش رفت، با دیدن سربازان نظامیِ کاخ معاویه و لباسهای قیمتی درباریان معاویه، به او گفت: «ای معاویه! تو به شیوه سلطنت امپراتوران گرایش یافته ای و مانند آنان بر مردم حکمرانی می کنی.» معاویه، کار خود را در حضور خلیفه این گونه توجیه کرد: «ای امیر مؤمنان! ما در مرز سرزمین اسلامی هستیم و با دشمنان رو به رویم. پس، باید در برابر شکوه و شوکت آنان من نیز شکوه و شوکت داشته باشم.» (7) 

از زشت ترین بدعتهایی که معاویه در برابر سنت محبت علی و اولاد علی علیه السلام گذاشت، سبّ امیر مؤمنان علیه السلام بود؛ به گونه ای که پس از این بدعت گذاری خطبای جمعه شام، حضرت علی علیه السلام را لعن می کردند؛ تا آنجا که حتی یکی از ائمه جمعه معاویه، پس از خطبه های روز جمعه به سفر رفت، در میانه سفر یادش آمد که علی بن ابی طالب را پیش از خطبه ها لعن نکرده است. او از مرکب خود پیاده شد و قضای آن را به جای آورد. بعدها در آنجا مسجدی به نام «مسجد الذکر» ساختند. (8)  این بدعت، سالیان سال ادامه داشت. نوشته اند «هشام بن عبد الملک» از آخرین حکمرانان اموی در روز عرفه ای علی علیه السلام را در آغاز سخن، لعن نکرد. مردم به او اعتراض کردند و گفتند: «امروز روزی است که خلفا در این روز، لعن ابو تراب (علی علیه السلام) را مستحب دانسته اند. (9) 

ص: 342

او بدعتهای دیگری نیز گذاشت که جعل حدیث و تقویت فرقه های کلامی مانند مرجئه از آنها بود. (1)  معاویه حتی در روزی که برای جنگ با امیر مؤمنان علیه السلام به صفین می رفت، نماز جمعه را در روز چهارشنبه خواند. وی خطبه های نماز عید فطر و قربان را که باید پس از نماز خوانده شود، پیش از خطبه می خواند و خطبه ها را به صورت نشسته ایراد می کرد. (2)  او حتی دستور داده بود برای نماز عید فطر و عید قربان اذان بگویند؛ در حالی که این کار جزء سنت و سیره نبوده است. (3) 

مبارزه علما با بدعتها

برخی در دوران شاهنشاهی پهلوی، در صدد بودند برای کنار زدن سنتهای اسلامی، با برنامه ریزیهای دقیق و باستان گرایانه، مردم را دوباره به سمت آتش پرستی سوق دهند. مراسمی با عنوان جشن آتش برگزار شده بود و از شاه برای شرکت در این مراسم دعوت شده بود. خبر برگزاری مراسم و دعوت از پادشاه به گوش آیت اللّه بروجردی رحمه الله رسید. ایشان برآشفت و پیکی برای وی فرستاد و او را از حضور در این مراسم نهی کرد.

وقتی فرستاده آیت اللّه العظمی بروجردی رحمه الله پیام اعتراض ایشان را رسانید، شاه گفت: «آتش که چیز خاصی نیست. ما نیز مایلیم در این مراسم حضور پیدا کنیم.» فرستاده ایشان (حضرت آیت اللّه العظمی سید موسی شبیری زنجانی رحمه الله) پاسخ می دهد: «بله. آقا (آیت اللّه بروجردی رحمه الله) خودشان می دانند که آتش چیزی نیست؛ ولی می فرمایند چنانچه شما در این مراسم شرکت کنید، بیگانگان در خارج کشور این گونه تبلیغ می کنند که آتشی را که پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله هزار و چهارصد سال پیش خاموش کرده است، شاه دوباره روشن کرده است.» بنابراین، شاه جرئت نکرد در برابر پیام این مجتهد بیدار، موضعگیری کند و در نتیجه، در مراسم شرکت نکرد. (4) 

ص: 343

توسل

امام حسین علیه السلام در آغاز نهضت خود در باره احیای سنتهای نبوی صلی الله علیه وآله در جامعه فرمود: «اِنَّمَا خَرَجْتُ لِطَلَبِ الْاِصْلاَحِ فِی اُمَّةِ جَدِّی؛ (1)  من برای اصلاح طلبی در امت جدم قیام کرده ام.»

آن حضرت، وقتی حرکت خود را آغاز کرد، در نامه ای به بزرگان و سران بصره نوشت: «وَ اَنَا أدْعُوکُمْ اِلَی کِتَابِ اللّهِ وَ سُنَّةِ نَبِیهِ فَاِنَّ السُّنَّةَ قَدْ اُمِیتَتْ وَ اِنَّ الْبِدْعَةَ قَدْ اُحْییتْ وَ اِنْ تَسْمَعُوا قَوْلِی وَ تُطِیعُوا اَمْرِی اَهْدِکُمْ سَبِیلَ الرَّشَاد؛ (2)  من شما را به سوی کتاب خدا و سنت رسولش فرا می خوانم. پس به درستی که سنت `رسول خداصلی الله علیه وآله ` مرده و بدعت، زنده شده است. اگر سخنم را بشنوید و از فرمانم پیروی کنید، شما را به راه رشد `و تعالی ` رهنمون خواهم شد.»

همچنین امام در پاسخ نامه بزرگان شهر کوفه، انگیزه خود را در قیام خویش، احیای سنتها و از بین بردن بدعتها معرفی کرد و نگاشت: «اِنَّ اَهْلَ الْکُوفَةِ کَتَبُوا اِلَیَّ یسْأَلُونَنِی اَنْ اُقْدِمَ عَلَیهِمْ لِمَا اَرْجُوا مِنْ اِحْیاءِ مَعَالِمِ الْحَقِّ وَ اِمَاتَةِ الْبِدَعِ؛ (3)  کوفیان به من نامه نوشته اند و از من خواسته اند که نزد آنان بروم. من امیدوارم که `با این حرکت من` نشانه های حق و حقیقت زنده شوند و بدعتها از بین برود.»

ص: 344

3. بی توجهی به فرصتها، حسرت جهنّمیان: «وَ هُمْ یصْطَرِخُونَ فِیهَا رَبَّنَآ أَخْرِجْنَا نَعْمَلْ صَلِحًا غَیرَ الَّذِی کُنَّا نَعْمَلُ أَوَ لَمْ نُعَمِّرْکُم مَّا یتَذَکَّرُ فِیهِ مَن تَذَکَّرَ وَ جَآءَکُمُ النَّذِیرُ»؛ (1)  «و آنان در آنجا (جهنم) فریاد برمی آورند: پروردگارا! ما را بیرون بیاور تا غیر از آنچه می کردیم، کار شایسته انجام دهیم. مگر شما را `آن قدر` عمر دراز ندادیم که هر کس باید در آن عبرت گیرد، عبرت می گرفت و `آیا` برای شما هشداردهنده نیامد؟»

دیدگاه روایات

1. برگشت ناپذیری فرصتهای از دست رفته: امیر مؤمنان علیه السلام می فرماید: «اَلْفُرْصَةُ تَمُرُّ مَرَّ السَّحَابِ فَانْتَهِزُوا فُرَصَ الْخَیرِ؛ (2)  فرصتها چون ابر می گذرند. پس فرصتهای نیکو را دریابید.»

2. ارج نهادن مؤمن به فرصتها: امام حسن علیه السلام فرموده است: «یابْنَ آدَمَ! اِنَّکَ لَمْ تَزِلْ فِی هَدْمِ عُمْرِکَ مُنْذُ سَقَطْتَ مِنْ بَطْنِ اَمِّکَ فَخُذْ مِمَّا فِی یدَیکَ لِمَا بَینَ یدَیکَ فَاِنَّ الْمُؤمِنَ یتَزَوَّدُ وَ الْکَافِرَ یتَمَتَّعُ؛ (3)  ای فرزند آدم! همانا از هنگامی که از مادرت متولد شده ای، عمر خود را تلف می کنی. پس، از آنچه که در دست داری، برای آنچه که پیش رو داری، استفاده کن. به درستی که مؤمن `برای آخرت` توشه برمی گیرد؛ اما کافر در پی بهره مندی `از دنیا` است.»

ص: 346

3. قدرشناسی فرصتها: رسول اللّه صلی الله علیه وآله فرمود: «مَنْ فُتِحَ لَهُ بَابٌ مِنَ الْخَیرِ فَلْینْتَهِزْهُ فَاِنَّهُ لاَ یدْرِی مَتَی یغْلَقُ عَنْهُ؛ (1)  هر کس که درب خیری به روی او گشوده می شود، باید قدر آن را بداند. پس به درستی که او نمی داند چه موقع، درب بسته می شود.»

4. عبرت گرفتن از فرصتهای سوخته: امام علی علیه السلام فرمود: «لَوِ اعْتَبَرْتَ بِمَا اَضَعْتَ مِنْ مَاضِی عُمْرِکَ لَحَفِظْتَ مَا بَقِیَ؛ (2)  اگر عبرت می گرفتی از آنچه از عمرت ضایع کرده ای، هر آینه حتماً باقیمانده آن را محافظت می کردی.»

5. پرهیز از گذران بیهوده عمر: حضرت علی علیه السلام فرمودند: «اِنَّ اَوْقَاتِکَ اَجْزَاءُ عُمْرِکَ فَلاَ تَنْفِدْ لَکَ وَقْتاً اِلاَّ فِیمَا ینْجِیکَ؛ (3)  به درستی که وقتهای تو اجزای عمر توتست. پس بکوش که تلف نشود وقت تو جز در مواردی که سبب نجاتت می شود.»

ص: 347

بهترین استفاده از بدترین ساعات

وقتی هارون الرشید فرمان دستگیری و حبس موسی بن جعفرعلیه السلام را داد، امام را در مسجد رسول خداصلی الله علیه وآله مشغول مناجات یافتند. ایشان را دستگیر کردند و نزد هارون الرشید بردند. سپس دست و پای آن حضرت را با زنجیر بسته، مخفیانه با محملی که پوشانیده شده بود، به بصره انتقال دادند. آن حضرت، چندین روز در سفر تبعید، راه می پیمود. وقتی به بصره رسید، به فرماندار بصره «عیسی بن جعفر» سپرده شد و او یک سال، امام را در بصره زندانی کرد.

وی روزها یک نگهبان را گمارده بود تا حرکات و سخنان ایشان را تحت نظر گیرد و ببیند آیا علیه خلیفه نفرین می کند یا نه. وی هر روز گزارش می آورد که او ساعات خود را تقسیم کرده است و حتی با غل و زنجیری که به دست دارد به عبادت و نماز مشغول می شود. عیسی بن جعفر از او پرسید: «او چه دعا یا نفرینی می کرد؟» نگهبان پاسخ داد که وی همواره خدا را به پاکی یاد می کرد و می فرمود: «پروردگارا! از تو ممنونم که این فرصت را به من دادی تا با آسایش به مناجات با تو بپردازم و نماز بگزارم.» هارون الرشید دستور داد تا او را به بغداد و به زندان «فضل بن ربیع» منتقل کنند. فضل نیز به دستور خلیفه، مأموری بر امام گمارد تا رفتارهای ایشان را زیر نظر بگیرد. وی نیز گزارش آورد: «او تمام روزها را روزه می گیرد و در تمام ساعات روز به راز و نیاز و نماز مشغول است.» (1) 

اغتنام فرصتها

ص: 348

«حضرت امام `خمینی ` رحمه الله برای اجرای اعمال مستحب، از اوقات خاصی استفاده می کردند و با این حرکت می خواستند بگویند که اگر مسئولیت و یا کاری در خصوص شخص خودتان برایتان پیش آمد، حق ندارید در اوقاتی که برای رسیدگی به مردم اختصاص داده اید، چیزی کسب و تهیه کنید؛ ولی در وقت اختصاصی خودتان، هر کاری که می خواهید انجام بدهید. ما در پاریس دیدیم که امام رحمه الله در این تقسیم بندی که در 24 ساعت شبانه روز داشتند، یک ربع ساعتی را به قدم زدن اختصاص داده بودند که برای سلامتی جسمشان تشریف می بردند در حیاط و یا روی بالکن قدم می زدند. در طول مدت یازده روز اوّل ماه محرم برای فرستادن صد لعن و صد سلام و زیارت عاشورا از آن وقت استفاده می کردند و همه به این جهت بود که به وقتهای دیگری که مختص مردم و جامعه است، لطمه نزنند. (1) 

امام رحمه الله از استادشان، مرحوم آیت اللّه شاه آبادی نقل می کردند که صاحب جواهر برای نوشتن کتاب جواهر الکلام برنامه داشتند و هر شب، مقداری از آن را می نوشتند. آقازاده ای داشتند که اهل علم و فضیلت بود و مورد علاقه ایشان بود و مرحوم شد. مراسم تشییع جنازه او یک روز به تأخیر افتاد. شب، جنازه را در اتاقی گذاشتند. صاحب جواهر، آن شب در کنار جنازه فرزند خود نشستند و به مقداری که هر شب می نوشتند، همان جا نوشتند. امام رحمه الله بعد از نقل این موضوع، تأکید می کردند که آقایان باید هم زحمت بکشید و هم کارها را تنظیم کنید که با منظم بودن و غنیمت شمردن فرصت و تقسیم وقت، کارها برکت پیدا می کند.» (2) 

ص: 349

توسل

آنان که فرصتها را غنیمت می شمرند، لحظه ای از این اندوخته ارجمند را به بطالت نگذرانده، از ثانیه های آن برای بهره گیری آخرت خود استفاده می کنند و حتی آنی را از دست نمی دهند. اینکه در اسلام بسیار به نظم، سفارش شده است نیز به همین دلیل است که انسان، بهره بیش تری از عمر و وقت خود ببرد. آن گاه که اسماء بنت عمیس با چشمانی اشکبار از حجره فاطمه علیهاالسلام بیرون آمد، کودکان فاطمه علیهاالسلام، حسنین علیهماالسلام و زینبین علیهماالسلام، از سیمای دگرگون او به واقعه پی بردند و فهمیدند که پرستوی خانه علی علیه السلام از آشیان پر کشیده است. آنان از اسماء پرسیدند که مادرشان کجاست؟ اسماء برای رعایت حال یتیمان فاطمه علیهاالسلام به آنان گفت: «مادرتان خواب است»؛ اما حسنین علیهماالسلام باور نکردند و فرمودند: «یا اَسْماءُ! ما تَنامَ اُمُّنا فِی هَذِهِ السَّاعَةِ؛ ای اسماء! مادر ما هرگز در این ساعت از روز نمی خوابید»؛ چرا که آنان برنامه عبادی و برنامه استراحت مادر را در طول زندگانی او دیده بودند و وی، هرگز در وقت عبادت نمی خوابید. آنان از همین جا فهمیدند که مادرشان از دنیا رفته است. اسماء گفت: ای فرزندان رسول خداصلی الله علیه وآله! «لَیسَتْ اُمُّکُما نائِمَةً قَدْ فارَقَتِ الدُّنْیا؛ (1)  مادرتان خواب نیست؛ بلکه از دنیا رفته است.»

پس از واقعه عاشورا نیز دو کودک به نامهای «محمّد» و «ابراهیم» که فرزندان مسلم بن عقیل علیه السلام بودند، اسیر دشمن غدار شدند. آن دو نوجوان را نزد عبید اللّه بردند. عبید اللّه آن دو را به زندان انداخت. این دو نوجوان، وقتی خود را در بند دشمن با آب و آذوقه اندک و داخل زندان دیدند، گفتند: «حال که به ما آب و غذای کمی می دهند، بهتر است از فرصت استفاده کنیم و روزها را روزه بگیریم و در این خلوت، با خدای خود نیز خلوت کنیم.»

ص: 350

آن دو، روزها را روزه می گرفتند و از ساعات شبانه روز برای عبادت استفاده می کردند تا آن که زندانبان از هویت آن دو با خبر شد و چون اندکی دوستدار اهل بیت علیهم السلام بود، آنها را از زندان فراری داد. عبید اللّه برای سر آن دو جایزه گذاشت و این گونه، دو یتیم مسلم علیه السلام را دوباره در بند کشید و بر لب آب روانی که از لب تشنه شهیدان کربلا منع شد، خونشان را بر زمین ریخت. آن دو حتی پیش از شهادت نیز فرصت را غنیمت شمردند و به جای التماس به قاتل از او خواستند تا اجازه دهد برای آخرین بار به جانب خدای خویش رو کنند و برای رضایت او نماز بگزارند و ساعتی بعد از نماز بود که سرشان از بدن جدا شد و بدن بی سرشان به آب فرات انداخته شد. (1) 

ص: 351

3. ضرورت غیرتمندی: رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم فرمود: «یا اَیهَا النَّاسُ اتَّخِذُوا السَّراوِیلاتِ فَاِنَّها مِنْ اَسْتَرِثِیابِکُمْ وَحَصِّنُوا نِسائَکُمْ اِذا خَرَجْنَ؛ (1)  ای مردم! شلوارها انتخاب کنید. پس به درستی که آن، از پوشاننده ترین لباسهای شماست و `به وسیله این پوشیدن، عفت ` زنانتان را هنگام خروج از خانه حفظ کنید.»

4. تحریص به غیرتمندی: امام علی علیه السلام فرمود: «اَما تَسْتَحْیونَ وَلا تُغارُونَ وَنِسائُکُمْ یخْرُجْنَ اِلی الْاَسْواقِ وَیزاحِمْنَ الْعُلُوجَ؛ (2)  آیا حیا نمی کنید و غیرت نمی ورزید که زنهای شما به بازارها می روند و با جوانان خوش هیکل روبه رو می شوند؟»

زشتی چشم چرانی

ص: 353

اسلام آوردنش مصلحتی بود. پس از اینکه مکه فتح شد، از ترس جان اسلام آورد. او حکم بن العاص، پدر مروان بن حکم و عموی عثمان بن عفان بود. روزی پیامبر در حجره یکی از همسران خود بود. حَکَم که مردی چشم چران و بی حیا بود، از شکاف در خانه، درون را نگریست. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم متوجه شد و میله ای آهنی که کناری افتاده بود، برداشت و به سرعت بیرون دوید.

رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم به اندازه ای از این رفتار زشت و بی شرمانه حکم خشمگین بود که دنبالش دوید تا وی را بگیرد و مجازات کند. حکم با دیدن رخسار برافروخته و عصبانی پیامبر پا به فرار گذاشت. پیامبر فرمود: «اگر دستم به او می رسید، چشمانش را با این میله از کاسه سرش بیرون می کشیدم. چه کسی مرا به دستگیری این سوسمار دور شده از رحمت خدا کمک می کند؟» عده ای در پی او رفتند. رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم او و فرزندش، مروان را به سرزمین طائف راند و به آنجا تبعید کرد؛ ولی پس از پیامبر، آن دو دوباره به مدینه بازگشتند. (1) 

غیرت برای ناموس دیگران

ص: 354

سمرة بن جندب، تنها یک نخل خرما داشت که در میان باغ مرد نصارا قرار گرفته بود. گاهی برای سرکشی به نخل خود، به باغ مرد نصارا می آمد. سمره، مردی چشم چران بود و همه، این را می دانستند.

او سرزده وارد باغ می شد و سراغ درخت خود می رفت. نه اجازه می گرفت و نه هنگام ورود دیگران را آگاه می کرد. مرد نصارا از این رفتار سمره به تنگ آمده بود. روزی جلو او را گرفت و گفت: «ای سمره! اینجا ملک و حریم من است؛ ولی تو مرتب به طور ناگهانی وارد باغ می شوی و این کار تو اصلاً خوشایند من نیست. از این به بعد، هرگاه خواستی وارد شوی، بایستی اوّل اجازه بگیری.» سمره با بی اعتنایی پاسخ داد: «این راه، به درخت من منتهی می شود و از آنِ من است. حق دارم هرگونه که می خواهم وارد شوم.»

مرد که سخن و اعتراض خود را بی نتیجه می دید، نزد پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله رفت و از این کار او شکایت کرد و گفت: «سمره بدون اجازه من وارد باغ می شود و خانواده من از تیررس چشم چرانی اش در امان نیستند. شما به او بفرمایید بدون اعلام، وارد حریم من نشود.»

ص: 355

خاتم انبیاصلی الله علیه وآله دستور داد سمرة بن جندب را بیاورند. وی را خدمت پیامبر آوردند. وقتی نزد پیامبر آمد، حضرت فرمود: «صاحب باغ از تو شکایت دارد و می گوید تو بی خبر، سرزده و بدون اجازه، وارد حریمش می شوی؛ به گونه ای که خانواده او فرصت نمی کنند خود را از تو بپوشانند. از این پس، هنگام ورود، اجازه بگیر و بدون اطلاع وارد نشو.» وی پاسخ خود را تکرار کرد و دستور پیامبر را نپذیرفت و گفت حق دارد از راه خود بدون اجازه عبور کند. رسول خداصلی الله علیه وآله به او فرمود: «پس درخت خود را به او بفروش.» سمره نپذیرفت. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله قیمت را تا چند برابر بالا برد؛ ولی وی باز هم راضی به فروش نمی شد. حضرت با آرامی و نرمش به او فرمود: «اگر از این درخت در مقابل قیمتی که به تو پیشنهاد کردم، بگذری، در بهشت خانه ای را برای تو تضمین می کنم.» سمره باز هم با بی شرمی نمی پذیرفت و می گفت نه حاضر است درخت را بفروشد و نه حاضر است هنگام ورود اجازه بگیرد.

پیامبر از پافشاری او بر اشتباه خود ناراحت شد و فرمود: «تو انسان زیان رسان و انعطاف ناپذیری هستی. در اسلام هم نه زیان دیدن مورد قبول است و نه زیان رساندن.» سپس به صاحب باغ گفت: «برو درختش را از ریشه بکن و جلویش بینداز.» مرد به کمک چند نفر، درخت را از جای درآورد و آن را چند نفری آوردند و مقابلش انداختند. پیامبر به وی فرمود: «حالا برو درختت را هر جا که می خواهی، بکار.» (1) 

ص: 356

توسل

کربلا چشم نوازترین صحنه غیرت و ناموس پرستی است. در رأس تمام غیوران کربلا امام حسین علیه السلام است. او هنوز زنده بود که لشکر به خیامش هجوم آورد. امام برآشفت و فرمود: «یا شِیعَةَ اَبِی سُفْیانٍ... اِرْجِعُوا اِلی اَحْسابِکُم اِنْ کُنْتُمْ عَرَباً کَما تَزْعَمُونَ اَنَا الَّذِی اُقاتِلُکُمْ وَتُقاتِلُونِی وَالنِّساءُ لَیسَ عَلَیهِنَّ جُناحٌ فَامْنَعُوا عُتَاتَکُمْ عَنِ التَّعَرُّضِ لِحَرَمِی ما دُمْتُ حَیاً؛ (1)  ای پیروان ابو سفیان... به حسب و شرافت خود بازگردید؛ همان گونه که می پندارید عرب هستید. من با شما می جنگم و شما با من می جنگید. زنها که گناهی ندارند، پس تا من زنده ام متجاوزانتان را از دست یازیدن و بی حرمتی به حرم من باز دارید.»

پس از ورود اسرای اهل بیت علیهم السلام به خرابه شام، یکی از کنیزان هند - زن یزید - به او گفت: «جمعی اسیر را در خرابه جای داده اند. خوب است ما هم برای تفریح به تماشای آنان برویم.» هند پذیرفت و لباسهای گران قیمتی پوشید و دستور داد صندلی مخصوصش را همراه او بیاورند. وقتی به خرابه آمد، هند پرسید: «شما از کدام شهر هستید؟» حضرت زینب علیهاالسلام پاسخ داد: «مدینه.»

ص: 357

وقتی هند نام مدینه را شنید، مشتاق تر شد و از روی احترام برخاست و نزدیک تر آمد وگفت: «سلام خدا بر مردم مدینه! ای زن! آیا اهل مدینه را می شناسی؛ می خواهم درباره خانواده ای از تو بپرسم. حضرت زینب علیهاالسلام فرمود: «آری. هر چه می خواهی بپرس.» اشک در چشمان هند حلقه زد و با بغضی در گلو گفت: «می خواهم از خانواده علی علیه السلام بپرسم. من مدتی کنیز آنان بوده ام.»

آن بانوی بزرگوار پرسید: «جویای حال کدام یک از اهل بیت او هستی؟» هند گفت: «می خواهم احوال حسین علیه السلام و خواهرانش، زینب علیهاالسلام و ام کلثوم علیهاالسلام را بدانم. آیا از آنان خبری داری؟» آن حضرت گریست و فرمود: «ای هند! اگر از خانه علی علیه السلام می پرسی، بدان که آن را ترک کرده ایم و منتظریم که خبر مرگمان را به آن خانه ببرند. اگر از حسین علیه السلام می پرسی، آن سر بریده که به دیوار کاخ شوهرت یزید آویزان است؛ سر اوست. اگر از برادرانش، عباس علیه السلام و دیگر فرزندانِ علی علیه السلام می پرسی، بدان که سر از بدنشان جدا و بدنهایشان را قطعه قطعه کردند. اگر از زینب می پرسی، من زینبم و این خواهرم،ام کلثوم است که لباس اسیری بر تن کرده ایم و در انظار مردم هستیم و اینان نیز یتیمان حسین علیه السلام هستند.

غیرتمندی زینب علیهاالسلام در هند نیز اثر کرد. هند سر به شیون و زاری برداشت و گفت: «وای مولایم حسین علیه السلام! کاش کور بودم و تو و خواهران و کودکانت را در این وضع نمی دیدم.» او خاک بر سر پاشید و حجاب از سر افکند، گریبان درید و پای برهنه به کاخ یزید رفت و فریاد زد: «ای یزید! نفرین بر تو باد که سر پسر رسول خدا را جدا کرده ای و اهل بیتش را در مقابل نگاههای مردم قرار داده ای! در حالی که زنان خودت در حرم سرایت دور از نظرها هستند.» (1) 

ص: 358

هر کس بداند که کار او را دیگری انجام نخواهده داد، در این دنیا برای آخرت تلاش می کند. اگر انسان بداند که تمام کارهای او، حتی فکر و اندیشه او تحت نظر «علیمٌ خبیر» و «عالمُ بالخفیّات» و مأموران اوست هرگز خلافی از او سر نخواهد زد.

اگر فرد بداند که دیگری با زرنگی و کلاهبرداری و با حرص و ولع، روزی من را نمی تواند بخورد و تصاحب کند، غصه و جوش و حرص و ولع نمی زند؛ از این رو از نظر روحی آرام می شود.

اگر شخص بداند و یقین کند که پایان دنیا مرگ است با انجام واجبات، ترک محرمات، ادای حقوق الهی و مردم و نیکو کردن اخلاق و فراهم کردن زاد و توشه، خود را برای آخرت آماده می کند.

ص: 365

بخوری مال مسلمان، چون مالت بخورندبانگ و فریاد برآری که مسلمانی نیست

و همچنین عزیز دیگری در تأثیر موعظه همراه با شعر می گوید: من به مجالس متعلق به امام زمان علیه السلام خیلی علاقه مند بودم و هر جا موضوع مهدویت مطرح بود، خود را سریعا می رساندم و از موضوعات مختلف مطروحه بهره می بردم؛ اما روزی واعظی در موضوع شرائط انتظار و صفات منتظران و یاران حضرت مهدی علیه السلام سخنانی ایراد می کرد که در ضمن آن بیت ذیل را قرائت کرد:

آیینه شو جمال پری طلعتان طلبجارو بزن به خانه و پس میهمان طلب

و این بیت سالهاست که دل و جان مرا نوازش می دهد. هرگاه به آن می اندیشم، ارتباط موضوع مورد علاقه ام را با خودسازی و تصفیه روح که شاخص ترین خصلت منتظران ظهور است، درمی یابم و با علاقه و نیروی افزون تری در این زمینه تلاش می کنم.

در همین خصوص، اشعاری که از ائمه معصومین علیهم السلام به ما رسیده و آن بزرگواران مضامین بلند معنوی را در قالب اشعار خویش و یا اشعار دیگر شعرا بیان کرده اند و یا حتی از شاعران متعهد تجلیل و تقدیر به عمل آورده اند، اهمیت مطلب را بیشتر نمایان می سازد که پرداختن به آن، مجال ویژه ای می طلبد.

ص: 2

این نوشتار برخی از مضامین اخلاقی و موضوعات ارزشمند تبلیغی را با تلفیقی از اشعار معروف و ابیاتی از شعرای نامدار بر مخاطبان گرامی عرضه می دارد و امید است برای مبلغان ارجمند در جهت غنا بخشیدن به محتوای سخنرانیها و گفتگوها سودمند باشد و بر شیوایی و جذابیت کلام آنان برای مخاطبان بیفزاید.

گفتنی است که در این بخش، موضوعات تبلیغی را در کلام امیرمؤمنان علی علیه السلام دنبال می کنیم؛ چرا که سخنان امیرمؤمنان علی علیه السلام بعد از قرآن و گفتارهای راهگشای رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله عالی ترین منبع الهام بخش برای دانشمندان و حقیقت جویان سعادتمند به شمار می رود؛ همچنان که گفته اند:

کَلامُ عَلِیٍّ کَلامٌ عَلِیٌّوَ ما قالَهُ الْمُرْتَضی مُرْتَضی

ص: 3

یعنی سخنان علی علیه السلام عالی ترین کلمات است و آنچه را که مرتضی بگوید، سخنی پسندیده است.

شریف رضی رحمه الله در این باره می گوید: سخنان آن حضرت عجایب بلاغت و شگفتیهای فصاحت و گوهرهای ادبیات عربی و مطالب روشنی بخش دینی و دنیوی را دربرگرفته است و این در حالی است که کلام بشر این جامعیت را ندارد. هر گوینده سخن پرور از این چشمه جوشان علوی یاری گرفته و از آن پیروی کرده است و در میدان سخنوری گفتارهای آن حضرت، گوی سبقت را از همگان ربوده و پیش افتاده است؛ چرا که سخنان آن حضرت پرتوی از علم الهی و نسیم روحنوازی از سخنان پیامبر صلی الله علیه و آله است. (1) 

سخنان امام علی علیه السلام آن چنان جذاب و ستودنی و شگفت آور است که حتی متفکران و سخن پردازان غیر مسلمان را به تعجب و تحسین واداشته است و آنان ناخودآگاه زبان به تجلیل گشوده اند. آری، علی بن ابی طالب علیه السلام ابرمرد تاریخ بشر است که بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله بی بدیل، بی نظیر و بی همتاترین است. کلام او را از کلام همه بشر در طول تاریخ برتر یافته اند و به جز قرآن کریم هیچ صحیفه و رساله بشری قابل مقایسه با نهج البلاغه اش نیست.

ص: 4

استاد امین نخله، یکی از سخن پردازان عالم مسیحیت، در پاسخ کسی که از او درخواست کرد چند کلمه از زیباترین سخنان علی علیه السلام را برایش انتخاب کند، می گوید: «به خدا قسم نمی توانم. من از انتخاب یک کلمه آن عاجزم (یکی از دیگری زیباتر و شگفت انگیزتر است)؛ زیرا این کار به این می ماند که دانه یاقوتی را از کنار دانه های دیگر بردارم.» (1) 

کلمات آن حضرت که در لابه لای بسیاری از متون دینی ما به ویژه در «نهج البلاغه» و «غررالحکم و دررالکلم» به دست ما رسیده، جلوه ای از دریای عظمت مولای متقیان علی علیه السلام است. این کلمات ارزشمند از افکار شخصیتی تراوش نموده که آفتاب وجودش هیچ گاه غروب ندارد و درخشش انوارش پیوسته در زندگی آحاد بشر در طول تاریخ پرتوافکن خواهد بود.

به خاطر اهمیت وصف ناپذیر کلمات آن حضرت، سخنوران، ادیبان و شاعران فارسی زبان با الهام از عبارات حکیمانه، شیوا و رسای علی علیه السلام در موضوعات قابل توجه عرفانی، علمی، اخلاقی، تربیتی، سیاسی و غیره نوشته ها و اشعار خود را تنظیم کرده و به مخاطبان خویش، عرضه داشته اند.

با توجه به این نکات، در اینجا یافته های ادبی منظوم را با سوژه های تبلیغی در کلام آن حضرت طرح نموده و به خوانندگان بزرگوار تقدیم می داریم:

ص: 5