بسم الله الرحمن الرحیم

با توجه به اهمیت و ارزش بینش و شناخت و این که شناخت صحیح مهمترین امتیاز انسان است . مروری به اختصار به میزان شناخت در اهمّ مکتبهای بشری نموده و سپس با ارائه میزان صحیح به مقایسه بعضی از نتایج روشها می پردازیم .

با این که ارزش و سندیت ادراک و تعقل فی الجمله مورد قبول مکتبهای مختالف است ، با این حال دانشمندان و تحقیق کنندگان در حقایق هستی و جهان ، به میزان های گوناگون برای شناخت صحیح نظر داده اند .

تضاد مبانی و نظریات شیخ اشراق و شیخ الفلاسفه ابن سینا و آخوند ملاصدرا و دیگر فلاسفه در اکثر مسائل مهم علم، اراده، حدوث و قدم، فاعلیت حضرت حق، حرکت در جوهر، اتحاد عاقل و معقول، اصالت وجود، تشکیک، وحدت وجود، مسأله روح، کیفیت حشر و معاد و دیگر مسائل فلسفی کاملاً این روشن را مخطور و ناامن می نمایاند.

از آنچه که گذشت نتیجه گرفته می شود که حجیّت عقل به جای خود محفوظ، ولی نکتة قابل توجه این است که کاربرد عقل محدود است و نمی توان با این کاربرد محدود در همة مباحث و مسائل مطمئناً به او تکیه کرد.

بنابراین روشن است که راه صحیح در رسیدن به حقایق هستی و جهان در محدودة مستقلات عقلیه که عموماً در آن متفقند، همان اتکای به عقل است و بعد از اعتقاد به خداوند متعال و رسالت خاتم انبیاء و مکتب وحی که با همین عقل فطری ثابت می شود راه اطمینان بخش و صحیح همان تدبّر و تعقّل در وحی است. و آنچه از وحی روشن و معتبر، سنداً و دلالتاً به وضوح استفاده شود همان حق و حقیقت است، در غیر اینصورت خطر اشتباهات بزرگ برای انسان بسیار خواهد بود.

به همین مطلب مرحوم شیخ انصاری رحمه الله، در بحث قطع کتاب رسائل توجه داده اند. آنجا که پس از منع اکید از اتکاء به براهین عقلیه و اقیسه مختلفه در استنباط احکام فرموده اند:

« و أوجب من ذلک ترک الخوض فی المطالب العقلیه النظریه لإدراک ما یتعلق بأصول الدّین فانّه تعریض للهلاک الدائم و العذاب الخالد و قد اُشیر الی ذلک عند النهی عن الخوض فی مسأله القضاء و القدر.»

ص: 4

واجب تر از ترک تکیه به استدلالات عقلیه در احکام، ترک فرورفتن در مطالب عقلیة نظریه برای درک آنچه مربوط به اصول دین است می باشد که همانا با این روش، خود را در معرض هلاک دائم و عذاب همیشگی قرار دادن است و به این مطلب اشاره شده است هنگام نهی از فرورفتن در مسأله قضا و قدر.

در این قسمت از بحث، تذکر سه مطلب لازم به نظر می رسد:

1_ اگر گفته شود اختلاف فلاسفه در مسائل مختلف را نمی توان دلیل بر نادرستی و عدم اطمینان به روش فلسفی دانست همانطور که اختلاف فقهاء را نمی توان دلیل بر نادرستی فقه و فقاهت بشمار آورد.

گوییم: مقایسه بین روش فلاسفه و فقهاء در جهت مورد نظر، مقایسة صحیحی نیست، زیرا:

اولاً: فلاسفه مدعی قطع به واقع و رسیدن به حقیقت می باشند؛ ولی با توجه به اختلاف شدیدشان با یکدیگر با توجه به آنچه گفته شد قطع آور نخواهد بود، اما فقها مدعی قطع نبوده و اختلافشان چیزی را بر خلاف مدعای آن ها ثابت نمی کند بلکه می گویند که استنباط ما در بسیاری از موارد برایمان اطمینان آور است.

ثانیاً: فقهاء، براساس تکلیفی که دارند عمل نموده اند، تکلیفی قطعی و یقینی، و آن مراجعه به کتاب و سنت و فرموده های عترت است. تمسک به دو ثقل عظیم جسته اند و اگر در استنباط آن ها اشتباهی پیش آید معذورند، چه این که راهی جز این ندارند.

به خلاف فلاسفه که مدعی رسیدن به واقع می باشند و چون در ارتباط با عقاید و معارف هستند باید راهشان یقینی باشد و اگر یک در هزار احتمال خلاف واقع دهند، باید از آن اعتقاد صرف نظر نموده و واقع را همانطور که هست به اجمال و ابهام و هر آنچه که هست معتقد گردند بلکه با توجه به پذیرش وحی باید به تدبر در وحی بپردازند:

ص: 5

2_ از مرحوم شیخ انصاری(اعلی الله مقامه الشریف) نقل شد که: « پرهیز از استدلالات عقلیه در اصول دین لازم است»، در حالی که فقهاء می فرمایند: در اصول دین تقلید جایز نیست.

این دو مطلب را چگونه با یکدیگر جمع نموده و تبیین نماییم.

می گوییم این دو مطلب با یکدیگر منافات ندارد، زیرا اضافه بر این که اجتهاد در بعضی از موارد براساس مدارک نقلی مانند معاد و امامت است منظور از نفی استدلالات عقلیه در اصول دین نفی مستقلات عقلیه نیست بلکه حجت بودن مستقلات عقلیه قطعی و روشن است؛ بنابراین لزوم اجتهاد در اصول دین یکی از این دو معنی است.

الف) اصول دین براساس مستقلات عقلیه و عقل فطری باشد مانند مسأله توحید و نبوت.

ب) اصول دین براساس مدارک معتبره و مستند باشد مانند مسأله معاد و امامت.

در هر حال در اصول دین تقلید و تبعیت از نظر دیگران جایز نیست بلکه خود فهمیدن و رسیدن به مطلب به صورت شکوفایی عقل فطری است. گرچه با تذکر مذکِّر باشد مانند مسائل مربوط به توحید و نبوت و یا به صورت فهمیدن مطالب در سطوح مختلف از کتاب و سنت.

3_ اگر گفته شود آنچه در مورد فلاسفه گفته شد که وحی و مدارک شرعی نفیاً و اثباتاً برای آن ها مطرح نیست، نسبت به فلاسفه غیر اسلامی و یا بطور کلی دربارة اساس روش فلسفی به معنای خاص کلمه است، همان طور که فیلسوف شهیر حاج ملا هادی سبزواری در شرح منظومة خود، قسمت فلسفه صفحة 68 در تعلیقه ای که برای عبارت:

ضرورة القضیة الفعلیة لوازم الاول و المهیة

ص: 6

آورده، فرموده است:

« قولنا المتصدین لمعرفة الحقایق و هم اربع فرق، لانهم اما ان یصلوا الیها بمجرد الفکر او بمجرد تصفیة النفس بالتخلیة و التخلیة او بالجمع بینهما فالجامعون هم الاشراقیون، و المصفون هم الصوفیه، و المقصرون علی الفکر اما یواظبون موافقة اوضاع ملة الادیان و هم المتکلمون، او یبحثون علی الاطلاق و هم المشائون، و الفکر مشی العقل اذ الفکر حرکة من المطالب الی المبادی و من المبادی الی المطالب».

آنهایی که در جستجوی شناسایی حقایق هستند و به چهار گروه تقسیم می شوند، چون آن ها یا با فکر فقط برای وصول به حقایق در تلاشند و یا با تصفیه به پاکیزگی از بدی ها و سپس به زینت دادن نفس به خوبی ها، این معرفت را تحصیل می کنند و یا به جمع بین این دو. و آنان که جمع بین فکر و تصفیة تنها پرداخته اند صوفیه اند و کسانی که به فکر تنها اکتفا نمودند با رعایت ادیان، متکلمین هستند و آن ها که به فکر تنها اکتفا نموده بدون قید رعایت ادیان و شرایع فلاسفة مشاء می باشند.

ولی فلاسفة اسلامی، مکرراً تصریح کرده اند، فلسفه ای که بر خلاف شرع و شریعت باشد مطرودند و خود متعبد به موازین شرعی بوده اند.

می گوییم جمعی از فلاسفه اسلامی با تسلط و اطلاع کامل نسبت به مبانی فلسفی، تنها در مسائل و مباحثی که در ارتباط با مسائل اسلامی نیست و یا احیاناً توافق دارد، از آن مباحث استفاده کرده اند ولی در مواردی که با موافقت با موازین و مدارک وحی ندارد کاملاً متعبد به وحی و جانب مکتب وحی را گرفته و به آن معتقدند.

ص: 7

البته چنین افرادی در حقیقت همان فقیه در دین و عالم ربانی هستند و جمعی دیگر از فلاسفه اسلامی با این که تقید به اسلام دارند، عملاً در مباحث علمی؛ افکار و آرای نوابغ و بزرگان بشری را محور قرار داده اند و به تفکر خود در مسائل مختلف تکیه می کنند تا آن جا که اگر نتایج حاصله از مکتب وحی با افکار آنان موافق نباشند به تأویل و توجیه مدارک وحی می پردازند که مطلب پایان مقاله یکی از شواهد این گفتار است.

ناگفته نماند که در بررسی و استفاده از مکتب وحی و گفتار مستند و روشن آن به مطالبی که مخالف عقل فطری باشد برخورد نخواهیم کرد، و اگر در مقابل مطالب مستفاد از قرآن و حدیث استدلالاتی از دانشمندان و فلاسفه (که خود با یکدیگر در آن ها اختلاف دارند)، قرار گیرد؛ بدیهی است آنچه مستفاد از مکتب وحی است بدون هیچ گونه توجیه و تأویلی مورد قبول است. چرا که آنچه به نام استدلالات عقلی در مقابل هم قرارگرفته است ، احتمال خطا در هریک؛ بلکه احیاناً در همة آن ها وجود دارد (1) و به همین حقیقت تعقل و تفکر و تمسک به کتاب و عترت _ مکتب وحی _ با توجه به توضیحاتی که قبلا گفته شد مکرر در مکرر در قرآن و حدیث ارشاد شده است که به بعضی از آنها اشاره می شود: (2)

1_ (اَوَلَمْ یَتَفَکَّروا فی أَنْفُسِهِمْ ما خَلَقَ اللهُ السَّمواتِ و الْارضَ و ما بَیْنَهُما إلا بِالْحَقِّ وَ اَجَلً مُسَمّیً و إنَّ کثیراً مِنَ النّاسِ بِلِقاءِ رَبِّهِم لَکافِرونَ.) (3)

ص: 9

آیا فکر نمی کنید در خودتان (آیا با خود فکر نمی کنید). خلق نکرده است خداوند آسمان ها و زمین و آن چه بین آن دو می باشند مگر به حق و مدتی معین و همانا بسیاری از مردم به لقاء پروردگار خود کافرند.

2_ (و ما آتکُمُ الرَّسولُ فَخُذوهُ و ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا.) (1)

آنچه را پیامبر برای شما آورده است بگیرید و آنچه را که نهی نموده است ترک نمایید.

3_ « عن ابی عبدالله(ع) قال حجة الله علی العباد النبی، و الحجة فیما بین العباد و بین الله العقل.» (2)

امام ششم (ع) فرمودند: حجت خداوند بر مردم پیامبر اکرم (ص) است و حجت بین بندگان و خداوند عقل است (به وسیله عقل به پیامبر که حجت خدا است معتقد می شوند)

4_ « یا هشام! ما بعث الله انبیاءه و رسله إلی عباده إلا لیعقلوا عن الله.» (3)

حضرت موسی بن جعفر(ع) به هشام فرمودند: خداوند انبیا و رسولان خود را به سوی مردم نفرستاده است مگر آن که بگیرند و بیابند از جانب خداوند، یعنی یک طریق خداوند به سوی خود قرار داده است و آن پیامبران و رسولانند تا آن که مطالب حقة الهیه را خلایق از آن ها بگیرند .

5_ « من اخذ دینه من کتاب الله و سنة نبیه صلوات الله علیه و آله زالت الجبال قبل ان یزول و من اخذ دینه من افواه الرجال ردّته الرجال» (4)

ص: 10

امام(ع) فرمودند: هر که دین خود (عقاید و مسائل گوناگون سعادت بخش) را از کتاب خدا و سنت پیامبر(ص) بگیرد، کوه ها تکان می خورد و آن استوار و پا برجا است و هر کس دین خود را از دهان مردم بگیرد همان مردم او را از آنچه گرفته است دور می سازند.

بعد از ارائه میزان صحیح در رسیدن به حقایق، به مقایسة بعضی از نتایج روش صحیح (تعقل و تدبر در مکتب وحی) با نتیجه بعضی از مکتب های بشری می پردازیم.

این آیه شریفه به خوبی معاد را مجسم نموده و زنده شدن پس از صد سال متلاشی شدن مرکب عزیر را به صورت روئیدن گوشت بر استخوان های نشان داده است و به صراحت ارتباط روح را با همین اجزای دنیوی ابلاغ فرموده است.

4_ (وَ أنَّ الله یَبْعَثُ مَنْ فِی الْقُبُورِ.) (1)

یقیناً خداوند مردگان را از قبر ها بر می انگیزد.

بدیهی است که ارواح در قبور نمی باشند و همان بدن های پوسیده شده در قبر هایند که زنده می شوند.

حضرت صادق(ع) فرمودند: هنگامی که خداوند بخواهد خلق را زنده سازد، چهل روز باران بر زمین می بارد، آن گاه اعضاء جمع شده و استخوان ها می رویند.

3_ « عن الصادق(ع) قال: اتی جبرئیل رسول الله(ص) فاخذه و اخرجه الی البقیع فانتهی به إلی قبر فصوّت بصاحبه فقال: قم باذن الله، فخرج منه رجل ابیض الرأس و اللحّیه یمسح التراب عن وجهه و هو یقول: الحمدلله و الله اکبر، فقال جبرئیل: عد باذن الله، ثم انتهی به الی قبر آخر، فقال: قم باذن الله فخرج منه رجل مسود الوجه و هو یقول: یا حسرتاه یا ثبوراه، ثم قال له جبرئیل: عد الی ما کنت باذن الله فقال: یا محمد هکذا یحشرون یوم القیامه، والمؤمنون یقولون هذا القول، و هولاء یقولون ما تری.» (1)

از حضرت صادق(ع) نقل کرده است: « جبرئیل(ع) نزد رسول اکرم(ص) آمد و حضرت را به بقیع برد. در آنجا به قبری رسید. صاحب آن قبر را صدا زد و گفت: برخیز! به اذن خداوند از قبر، مردی موی سر و صورت سفید شده از قبر برخاست. خاک از صورت خود دور می کرد و می گفت: الحمدلله و الله اکبر. جبرئیل گفت: برگرد به اذن خداوند! بعد به سوی قبر دیگری رفت و گفت: برخیز به اذن خداوند! مردی صورت سیه شده برخاست و می گفت: یاحسرتاه یا ثبوراه! جبرئیل گفت: برگرد مانند حالت سابق خود. آنگاه گفت: یا محمد! این چنین محشور می شوند روز قیامت و مؤمنین در هنگام حشر آن کلمات را می گویند و دیگران آنچه دیدی می گویند.

ص: 14

از مجموعة آیات و روایات (که به عنوان نمونه قسمتی از آیات و روایات را نقل کردیم) بخوبی استفاده شد که در نشأت قیامت، روح انسان ها با بدن عنصری مادی دنیوی محشور می شوند.

2_ « و انزل من هذا المرتبه من الاعتقاد فی باب المعاد و حشر الاجساد، اعتقاد علماء الکلام کالإمام الرازی و نظرائه بناء علی أن المعاد عندهم عباره عن جمع متفرقات اجزاء مادیه لاعضاء اصلیه باقیه عندهم» الی ان قال: « و لایخفی علی ذی بصیره ان النشأه الثانیه طور آخر من الوجود یباین هذا الطور المخلوق من التراب و الماء و الطین، و ان الموت و البعث ابتداء حرکه الوجود الی الله او القرب منه لا العود الی الخلقه المادیه و البدن الترابی الکثیف الظلمانی.» (1)

« و پست تر و پایین تر از این مرتبه (که قبلاً ذکر شده است) از نظر اعتقادی در باب معاد و محشور شدن جسدها اعتقاد علماء کلام مانند امام فخر رازی و همفکران اوست که معاد نزد آنان همان جمع متفرقات از اجزاء مادیه است. در ارتباط با اجزاء اصلیه باقیمانده، تا این که می گوید: و بر هیچ صاحب نظری مخفی نیست که نشأه دوم جریان دیگری است از وجود، مباین این جریان پدید آمده از خاک و آب و گل و این که مرگ و حشر ابتداء حرکت وجود به سوی خداوند متعال است یا قرب به او نه عود و برگشت و بسوی خلقت مادی و بدن خاکی کثیف ظلمانی.

از آنچه گفته شده بخوبی و روشنی تغایر مستفاد از قرآن کریم و احادیث معتبر و گفتار آخوند ملاصدرا مشخص گردید. آری آخوند ملاصدرا اسم جسم و جسمانی همین بدن و امثال آن را بسیار آورده است، اما تصریح نموده که مقصود از این بدن، بدن عنصری _ مادی نیست.

ص: 16

دوم: بعد از آن که به حکم عقل و نقل لزوم معاد و روز جزا ثابت شد، بحث در این است که آن چیزی که ارواح در قیامت و روز حساب به آن تعلق می گیرد عین بدن های دنیوی مادی است به این که اجزاء پراکندة همان بدن دنیوی جمع شود به امر خداوند تبارک و تعالی چنان که اعتبار عقلائی همین مطلب را اقتضاء می کند، زیرا که مخالفت فرامین الهی و یا موافقت و اطاعت آن چون با جوارح است پس نیکو است که مجازات و عقوبت هم از برای همان ها باشد. به این بیان که مجازات شونده، همان اطاعت کننده و یا نافرمانی کننده باشد و یا این که چنین نباشد بلکه ارواح به صورت های مجرده تعلیمیه که دارای امتداد هستند مثل قالب های مثالی و صورت های مرآتی منتقل می شوند.

بعد ایشان می فرماید:

آنچه قرآن کریم به آن تصریح دارد قول اول است کما این که در سئوال حضرت ابراهیم(ع) که گفت خدایا! چگونه زنده می گردانی مردگان را و... و قول خداوند که در جواب فرمود: « آیا گمان می کند انسان که ما استخوان های او را هرگز جمع نمی کنیم بلکه جمع می کنیم آن استخوان ها را و حال آن که ما قادریم سرانگشتانش را به حال اول برگردانیم.»

و قول خداوند بلند مرتبه در جواب سئوال (کسی که استخوان پوسیده ای را آورد نزد پیامبر اکرم(ص) و آن را فشرد و گفت:) « کیست که زنده گرداند استخوان های پوسیده را و حال آن که آن ها متلاشی شده اند؟ بگو: ای پیامبر! زنده می گرداند این استخوان های پوسیده را همان کسی که در ابتدا آن ها را خلق کرده و او به هر نوع خلق کردنی (چه از اول چیزی نباشد و یا چیزی باشد و پراکنده شود و بخواهد آن را دوباره مثل روز اول گرداند) دانا و تواناست» و غیر ذلک از آیات قرآن کریم که تصریح با بازگشت همین بدن عنصری دارد.

ص: 18

سپس مرحوم آشتیانی اضافه می کند:

ولکن عده ای از اهل حکمت متعارفه (فلاسفه) به خاطر شبهه ای که برای آن ها ایجاد شده قائل به قول دوم (تعلق روح در قیامت به صورت ها قالب های مثالی) شده اند و ما ناچاریم که آن شبهه را حل کنیم به یاری خداوند متعال.

آن گاه خلاصه ای از مسلک آخوند ملاصدرا را آورده و انتقاد نموده، می فرماید:

« فانکار المعاد الجسمانی و عود الارواح الی الاجسام الذی یساعده العقل السلیم یخالف نص القرآن بل جمیع الادیان و انکار لما هو ضروری الاسلام، اعاذنا الله تعالی من زلات الاوهام و تسویلات الشیطان.» (1)

انکار معاد جسمانی و عود ارواح به اجسام که عقل هم مساعد اوست مخالف نص قرآن بلکه جمیه ادیان و انکار ضروری اسلام است و خداوند ما را از لغزش های وهم و فکرهای شیطانی نگهدارد.

2_ مرحوم آیت الله حاج سید احمد خوانساری(ره) در بحث معاد فرموده است:

« ثم ان البدن المحشور فی یوم النشور البدن العنصری کما هو صریح الایات و الاخبار، و قد یقال: ان المحشور لیس البدن العنصری، بل البدن المثالی المنشأ بإنشاء النفس باذن الله تعالی، والمختلف بالاختلاف الملکات الحاصلة فی الدنیا.

سپس بدرستی بدنی که محشور می شود در روز قیامت بدن مادی است، چنان که این مطلب صریح آیات قرآن و روایات است و گاهی گفته شده که محشور در قیامت بدن مادی نیست بلکه بدن مثالی است که بوجود آمده به وسیلة نفس به اذن خداوند متعال و آن بدن مثالی مختلف است به اختلاف ملکات نفسانیه ای که در دنیا حاصل شده است.

ص: 19

و سپس ایشان شروع می کنند در ذکر شبهات و جواب از آن ها و می فرمایند:

وفی المقام شبهات تدعوا الی القول المذکر» (1)

در این بحث شبهاتی وجود دارد که آن شبهات اقتضاء قول دوم را دارد (که محشور در قیامت بدن مثالی است). و بعد شبهات را ذکر کرده و جواب می دهند.

و سپس آیات و روایات اثبات کننده معاد به معنایی که گفته شده را می آورند.

3_ مرحوم آیت الله میرزا محمدتقی آملی(ره) فقیه و فیلسوف، در تعلیقه شرح منظومه دررالفوائد پس از توضیح و تعلیق بر مختار منصف می فرماید:

« هذا غایة ما یمکن ان یقال فی هذه الطریقه و لکن الانصاف انه عین انحصار المعاد بالروحانی لکن بعباره اخفی فانه بعد فرض کون شیئیة الشیء بصورته و ان صورة ذات النفس هو نفسه و ان المادة الدنیویة لمکان عدم مدخلیتها فی قوام الشیء لایحشر، و ان المحشور هو النفس، غایه الامر اما مع إنشائها لبدن مثالی قائم بها قیاماً صدوریاً مجرداً عن الماده و لوازمها الا المقدار کما فی نفوس المتوسطین من اصحاب الشمال او اصحاب الیمین و اما بدون ذلک ایضاً کما فی المقربین (و لعمری) ان هذا غیر مطابق مع ما نطق علیه الشرع المقدس علی صادعه السلام و التحیة و انا اشهد الله و ملائکته و انبیاءه و رسله انی اعتقد فی هذه الساعه و هی ساعه الثلاث من یوم الاحد الرابع عشر من شهر شعبان المعظم سنه 1368 فی امر المعاد الجسمانی بما نطق به القرآن الکریم و اعتقد به محمد(ص) و الائمه المعصومین صلوات الله علیهم اجمعین و علیه اطبقت الامة الاسلامیة...». (2)

ص: 20

این نهایت چیزی است که در این طریقه می توان گفت و لکن حقیقت مطلب این است که این مطلب عین انحصار معاد است به روحانی، لکن به گونه ای بسیار مخفی پس بدرستی که بعد از فرض بودن شیئیت شیء به صورتش. و این که صورت صاحب نفس همان نفسش است. و این که مادة دنیوی به خاطر عدم مدخلیتش در قوام شیء، محشور نمی شود. و این که محشور شونده در قیامت همان نفس است نهایت امر یا با انشاء نفس بدن مثالی قائم به آن نفس که این قیام به نوع صدوری مجرد از ماده و لوازم آن ماده بجز مقدار چنانچه این مطلب در نفوس متوسطه از اصحاب شمال (جهنمی ها) و یا اصحاب یمین (بهشتی ها) وجود دارد. و یا این که بدون انشاء نفس است بدن مثالی را چنان که این مورد برای مقربین است، ولکن قسم به جان خودم که این عقیده مطابق نیست با آنچه که شرع مقدس گفته که بر مبلغ و مبین آن (پیامبر اکرم(ص)) سلام و تحیت باد و من شاهد می گیرم خداوند و ملائکه اش و انبیاء و رسلش را که من اعتقاد دارم در این ساعت که ساعت 3 روز یکشنبه چهاردهم ماه شعبان المعظم سال 1368 است در امر معاد جسمانی به آنچه که نطق کرده به آن قرآن کریم و اعتقاد داشته به آن حضرت محمد(ص) و ائمه معصومین صلوات الله علیهم اجمعین و بر آن اتفاق دارد امت اسلامی.

در این سه سخن به شدت نظریة آخوند ملاصدرا رد شده است و همان معاد جسمانی به معنای مورد نظر عموم فقها و محدثین تثبیت گردیده است.

ص: 21