ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

بوده و به عبارت بهتر تبار رفتار سیاسی بقائی در بستر تاریخ واکاوی گردیده است. طرح پرسش در علم تاریخ حداقل انجام نیمی از طرح تحقیقاتی را تسهیل می کند، به عبارت بهتر اگر کسی نتواند از حوادث تاریخی و علل حدوث وقایع پرسش کند، قادر به هیچ گونه تحقیقی نیست. در سنت اندیشه تاریخی، پرسش به صورت ماتأخر و بعد از حدوث واقعه تاریخی بروز و ظهور می کند، یعنی اینکه ابتدا حادثه ای تاریخی روی می دهد و آنگاه موضوع شناسائی مورخ و محقق واقع می شود. تاریخ، بررسی و تحلیل عقلانی حوادث جزئی گذشته است، نه به منظور اینکه انبانی برای ذهن ایجاد کند، بلکه برای اینکه راز و رمز تحولات تاریخی را روشن سازد و در پرتو مصالح ملی؛ چراغی باشد فرا راه نسل بعد تا تجربیات شکست خورده گذشتگان را تکرار ننمایند. امام علی (ع) در خطبه شانزدهم نهج البلاغه توشه گرفتن از حوادث و وقایع تاریخی را عاملی برای در نغلتیدن به شبهات می داند. پس اگر کمترین فایده تاریخ را فهم تجربیات گذشتگان بدانیم، آنگاه به اهمیت موضوع بیشتر وقوف حاصل خواهیم کرد.

بقائی برای بسیاری از ایرانیان نسل انقلاب مردی شناخته شده بود، اما این شناخت عمدتاً از حد شنیدن نام او تجاوز نمی کرد. برای کسانی که در تاریخ ایران معاصر تعمق می کردند، پرسشهای زیادی در مورد انگیزه های سیاسی بقائی وجود داشت. به عبارتی رفتار سیاسی بقائی از دهه بیست شمسی به بعد ذهن عده ای را همیشه به خود مشغول می داشت، اما پاسخی در خور به ریشه ها، علل و عوامل فعالیتهای او داده نمی شد. این کتاب در صدد آن بود تا نشان دهد به واقع بقائی در جستجوی چه بود و زیگزاگ زدنهای متوالی و متناوب او را با چه محک و معیاری می توان توجیه کرد؟ کتاب حاضر مورد توجه بسیاری از محققین قرار گرفت، بحث در مورد آن در کنفرانسهای متعدد داخلی و خارجی شروع شد و این کتاب مبنائی گردید تا آثار دیگری به بازار آیند. روزنامه ها و نشریات متعدد از آن برای تفسیر برخی تحولات تاریخ معاصر کشورمان استفاده کردند و نقدهائی هم بر آن نوشته شد. بعد از انتشار کتاب حاضر در داخل و خارج کشور، تلاش شده تا کتابی جدید به بازار روانه کنند، لیکن تا آنجائی که نگارنده اطلاع دارد، این کار هنوز انجام نشده است. از بدو انتشار این کتاب، «مسئله بقائی» به عنوان یکی از «مسائل تاریخ معاصر ایران»، مورد توجه واقع شده و اینک کمتر کتابی است که در مورد حوادث دهه های بیست تا پیروزی انقلاب نوشته شود و از این منبع

ص: 8

استفاده ننماید.

نویسنده کتاب همیشه از منتقدین خواسته است اگر مدعائی در دست دارند که می تواند روایتی دیگر از زندگی بقائی ارائه کند، از انجام آن استقبال می نماید. عده ای از محققین نقدهائی جزئی و البته شکلی به کتاب داشتند که تلاش شده در چاپ حاضر بر طرف شوند. نگارنده گرچه تا کنون و با منابع موجود اعم از اسناد و نشریه و کتاب، در صحت داوری تاریخی خود شبهه ای ندارد و همه مستنداتی که بعد از انتشار این کتاب هم ارائه شده اند، مؤید نظراتی است که در کتاب حاضر مطرح شده اند، اما از هر گونه نقدی بر این کتاب استقبال کرده و هنوز هم استقبال می کند.

در چاپ حاضر کتاب تغییرات کمی و کیفی فراوانی صورت گرفته است: نخست اینکه از سایر اسناد فارسی و انگلیسی که بعداً یافته شدند و از طریق همکاران و دوستان دانشگاهی به این جانب داده شده، استفاده گردیده است. ظاهراً اسنادی که به بقائی و حزب زحمتکشان اختصاص دارند، به وفور در آرشیوهای امریکا و انگلیس قابل دستیابی اند، لیکن متأسفانه تا کنون فرصتی برای شخص نگارنده فراهم نشده تا آنها را بررسی کند. دوم فصولی به کتاب اضافه شده تا بستر تحولات تاریخ معاصر ایران بهتر روشن شود. سوم فهرست تفصیلی، مقدمه و نتیجه گیری جدیدی به کتاب افزوده شده است. نیز فهرستی از منابع و مأخذی که در تدوین این اثر مورد استفاده واقع گردیده اند، به بخش پایانی کتاب افزوده شده است. چهارم در پاورقیها توضیحات کافی و فراوانی جهت تکمیل مباحث کتاب و اطلاع بیشتر خوانندگان افزوده گردیده است. پنجم کتاب مجدداً ویرایش شده و سهوهای احتمالی و لغرشهای آن برطرف شده اند. تلاش شده کلیه انتقادات مورد توجه واقع گردد و در چاپ حاضر یا توضیحات کافی داده شود و یا اگر در جائی انتقادی وارد بوده، نویسنده اشتباه خود را اصلاح نماید. ششم اینکه در چاپ حاضر از منابع و مآخذ منتشر شده اعم از کتاب و نشریه، و یا بیانیه و تحلیل سیاسی هم بهره برداری به عمل آمده است. نگارنده مثل گذشته از نقدهای عالمانه ای که بر این کتاب وارد شده و می شود، استقبال می نماید و هر مطلبی که در ارتقاء سطح درک سیاسی جوانان این مرز و بوم مؤثر واقع گردد، البته فی نفسه فارغ از حب و بغضها ستودنی است.

ص: 9

در ضمن برای آشنائی جوانان و یا دانشجویانی که عمدتاً با مراکز اسناد خارجی و یا نامها و نیز اختصارات رایج در متون تاریخ معاصر ایران آشنائی ندارند، بلافاصله بعد از مقدمه صفحه ای به نام اختصارات افزوده شده است.

و ما توفیقی الا بالله علیه توکلت و الیه انیب

حسین آبادیان _ 29/12/1385

ص: 10

باید تعلقات و وابستگیها جای خود را به دید خشک علمی دهد، چه در غیر این صورت شناختی ظهور نخواهد کرد.

گرچه بقائی چهره ای آشنا برای سیاستمداران، مورخان و محققان تاریخ معاصر ایران بوده، لیکن هیچ اثر مستقل و در خور توجهی چه از سوی مخالفان و چه از سوی طرفداران او منتشر نگردیده است. به همین دلیل و به رغم شهرت فراوان، هنوز قضاوتهای سطحی در مورد او فراوانند، عده ای به دلیل نام حزب او که زحمتکشان ملت ایران نام دارد، وی را سیاستمداری چپ گرا می دانند، عده ای دیگر به دلیل همین عنوان حتی وی را توده ای تلقی می کنند؛ غافل از اینکه بقائی هرچه بود، تمام عمر از حزب توده نفرت داشت. عده ای دیگر بقائی را رجلی آزادیخواه و لیبرال تلقی می نمایند و گروهی هم وی را مردی می دانند که در فعالیت سیاسی خود از انگیزه های مذهبی بهره می گرفته است. علت این قضاوتها همه در آن است که بقائی رجلی بود که در مقاطع گوناگون تاریخی و بسته به موقعیت از ابزارهای لازم برای پیشبرد اهداف سیاسی خود بهره می گرفت، نمی توان هیچ اصل ثابتی را در فعالیتهای او مفروض گرفت و مدعی شد او در مقطعی خاص به فلان اصل ثابت باور داشته است.

یکی از علل پیچیدگیهای رفتار سیاسی بقائی این است که وی با جریانها، رجال سیاسی، نهادهای اطلاعاتی نظامی و غیر نظامی، روزنامه نگاران، هنرمندان و حتی باندهای سیاه مرتبط بوده و از هر کدام از آنان در راستای هدفی خاص بهره برده است. پس بدون شناخت این جریانها راه بر تحلیل شخصیت و رفتار سیاسی او بسته است. اما اگر تمام اطلاعات لازم در این زمینه هم به دست آیند، باز هم پیچیدگی رفتار او به قوت خود باقی است. علت در این نکته نهفته است که نظر و عمل بقائی در مقاطع مهمی از زندگی سیاسی او با هم تناقض دارند، کشف راز و رمز این تناقضها کلید ورود به هزار توی فعالیتهای او به شمار می آید. بقائی اغلب اوقات در مقام سخن چیزی را به زبان می آورد که آن سخن با رفتار عملی او تمایز و حتی همانطور که گفتیم تناقض داشت. چطور ممکن بود اجتماع نقیضین در شخصیتی سیاسی در لحظه ای واحد ظهور کند و از او شخصیتی شگفت انگیز خلق ننماید؟ برای کسی که در مورد زندگی رجال سیاسی ایران و هر جای دیگر جهان تحقیق می کند، کشف تناقض در نظر و عمل یکی از مهمترین گامهاست؛ به عبارت بهتر وظیفه مورخ نشان دادن تناقضات موجود در امری

ص: 12

تاریخی و یا شخصیتی سیاسی است. وجود تناقض در هر امری نشان از ظهور امری خلاف آمد و شکل گیری مقوله ای است خلاف عادت. برای یک انسان معمولی وانمود ساختن خویش به عنوان موجودی که حقیقتاً چیز دیگری است، امری است ناممکن؛ لیکن برای یک سیاستمدار حرفه ای این نخست گام عرصه سیاست است. بدون تردید بقائی مرد میدان این عرصه بود، او در مقاطع فراوانی از زندگی سیاسی اش، خویش را به گونه ای خاص معرفی می کرد؛ اما در نفس الامر و دنیای حقیقی چیز دیگری بود. کشف علل و عوامل و راز این رفتار نخستین گام در شناسائی کردار سیاسی دکتر مظفر بقائی است.

اما نکته مهمتر دیگری هم وجود دارد و آن ارتباطات پیچیده بقائی است با محیط سیاسی پیرامون خود. شناخت محیط سیاسی که بقائی در آن تنفس می کرد، یکی از مراحل عمده برای فهم کردار سیاسی اوست، کما اینکه شناخت شبکه یاران و دوستان او ضرورت درجه نخست در کشف شخصیت شگفت انگیز او دارد. در هر مقطع از زندگی سیاسی بقائی، شبکه ای از یارانش او را احاطه کرده بودند: از عوامل اداره آگاهی شهربانی گرفته تا روزنامه نگاران، از عوامل رکن دو ارتش تا عناصری از باندهای تبهکار، از عناصر سیاسی که همیشه در سخن مورد حمله بقائی قرار می گرفتند تا دربار محمدرضا پهلوی؛ اینها همه و همه باعث پیچیدگی بیشتر رفتار سیاسی او می شدند. این موضوع در منابع منتشر شده و اسناد بازتاب فراوانی داشته است. رفتار سیاسی او به هیچ وجه قابل پیش بینی نبود، کسی نمی دانست او تا دقایقی دیگر چه واکنشی نشان می دهد، این امر بزرگترین نقیصه برای یک سیاستمدار است. درست است که در غرب جدید از ماکیاوللی تا مترنیخ و بعد گفته اند سیاستمدار کسی است که در دل چیزی داشته باشد و در عمل خلاف آن را انجام دهد؛ اما این سخن به هیچ وجه به مفهوم زیر پا نهادن قراردادها و موازین مرسوم و مورد قبول نبوده و نیست. بقائی استاد شکستن پیمانها بود، او به راحتی سوگند می شکست و به تعهدات خود پشت پا می زد، به آسانی مبدل به شخصیتی تهاجمی می شد و در طرفه العینی مخالف سیاسی خویش را چنان آماج حمله و تحقیر قرار می داد که در نوع خود بی نظیر بود.

به واقع بقائی دو شخصیت داشت: شخصیتی آشکار که از او مردی سخنور، آراسته، مبادی آداب، سیاستمدار و روزنامه نگار ارائه می داد، و شخصیتی پنهان که قدرت

ص: 13

تخریب آن شگفت انگیز بود. شخصیت پنهان بقائی او را به عملیات پنهان می کشانید، موضوعی که در امر سیاست بدیهی است، اما بقائی تا آن اندازه این عملیات را به افراط می کشانید که همه او را موجودی دسیسه گر می دیدند. بقائی همیشه یارانی داشت که او را در این لحظات یاری می دادند، آنها وی را به گود سیاست پرتاب می نمودند، اگر انگیزه خود را از دست می داد، او را به ادامه راه تشویق می نمودند و خلاصه اینکه بر شخصیت و کردار و رفتار او کنترلی وصف ناشدنی اعمال می نمودند. آنها از جسارت و تهور بقائی سود می جستند تا مقاصد سیاسی خویش را برآورده نمایند، و وقتی به مقصود می رسیدند او را به حال خود رها می ساختند. پس برای شناسائی و فهم رفتار پیچیده سیاسی بقائی باید به این دسته جریانها و اشخاص و اهداف آنها هم پرداخت، به این شکل است که می توان محور مختصات رفتار او را به درستی ترسیم نمود.

گرچه شاید بتوان از طریق کتابها و مقالات منتشر شده، وجه آشکار رفتار سیاسی او را تا اندازه ای فهمید، لیکن شناخت وجه پنهان رفتار سیاسی او، نیازمند ابزارها و صلاحیتهای دیگری است. تا کنون کتابهای زیادی یا در مورد بقائی نوشته شده و یا به نحوی از انحا بحثی در مورد او مطرح کرده اند، لیکن هیچ کدام آنها جای خالی تحقیقی جداگانه در مورد زندگی او را نمی گیرند. به همین دلیل سطح منابع مورد استفاده در مورد زندگی او باید کیفاً و کماً ارتقاء یابد. کتاب حاضر مدعی است چنین کاری را توانسته است انجام دهد.

نگاهی به منابع

منابع این تحقیق مفصل اند و مشروح، میزان اعتبار این منابع یکسان نیست و هردسته از آنها جایگاهی خاص خود دارند. فهرست مشروح منابعی که مستقیم و غیرمستقیم به حوادث دوره زندگی بقائی پرداخته اند، در بخش منابع آمده است، لیکن در اینجا به اجمال مهمترین آنها را مورد بررسی قرار می دهیم:

الف. اسناد

مهمترین دستمایه تحقیق حاضر اسنادند. این اسناد به طور کلی به دو دسته تقسیم می شوند: اسنادی که به خود بقائی مربوطند و اسنادی که با حوادث تاریخ دهه بیست به

ص: 14

بعد ایران مربوط می شوند و برای فهم زندگی سیاسی بقائی مفیدند. اسنادی که به خود بقائی ارتباط دارند باز هم دو دسته اند: اسناد شخصی و اسناد ساواک. اسناد شخصی عبارتند از اسنادی که متعلق به خود او بوده اند و مکاتبات، دستنوشته ها، یادداشتهای کوتاه و گزارشها را در بر می گیرند. نیز اسنادی که به دوستان و همفکران بقائی تعلق دارد در این مجموعه جای می گیرد. در کنار اینها می توان به اسناد دیگری مثل اسناد خانه سدان و نیز اسنادی که متعلق به سایر احزاب، گروهها و شخصیت های سیاسی است، اما به هر دلیلی به دست بقائی رسیده است اشاره کرد. این اسناد یا سیاسی اند و یا اجتماعی؛ در مورد دوم می توان به اسناد جنگل قائم کرمان و یا عریضه هائی که برای انجام کاری و یا تقاضائی به او نوشته شده اند، اشاره کرد. بخشی از این اسناد پیشتر در مؤسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی نگهداری می شد، تصور می رود نگارنده آخرین فردی باشد که این اسناد را دیده باشد. به عبارت واضح تر، اینها به هیچ وجه من الوجوه اسناد محرمانه تلقی نمی شوند، پیش از راقم این سطور این اسناد بعلاوه عکس ها برای نوشتن کتابی در مورد دکتر بقائی در اختیار دیگران هم قرار گرفته بود، اما عملاً هیچ اثری منتشر نشد. اسناد دکتر عیسی سپهبدی، حسین خطیبی و علی زهری در این بخش قرار دارند.

بخشی دیگری از این اسناد یعنی اسناد شخصی بقائی، در مرکز اسناد انقلاب اسلامی نگهداری می شوند. اسناد این مرکز هم یا سیاسی اند و یا اجتماعی. مهمترین اسناد سیاسی مربوط است به استراتژی بقائی در مورد نحوه برخورد با احزاب ملیون و مردم و نیز اسنادی بسیار مهم که نحوه رویکرد و برخورد بقائی را با انقلاب اسلامی نشان می دهد. این اسناد طبق روال معمول مرکز اسناد انقلاب اسلامی، در اختیار محققین قرار گرفته و می گیرد و باز هم به هیچ وجه مراجعه به آنها انحصاری نبوده و نیست.

بخش دیگر اسناد مربوط به بقائی همان اسناد ساواک است. نگارنده در نگارش این متن چندان به این اسناد ارجاع نداده است، به عبارت واضح تر اسناد این مجموعه همه شخصی اند. اسناد ساواک مربوط به بقائی هم چندی پیش توسط مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات در دو جلد منتشر

ص: 15

شده اند. در کنار اینها باید به اسناد آیت الله سید ابوالقاسم کاشانی اشاره کرد که توسط همان مرکز و باز هم در دو جلد منتشر شده اند.

اسناد انگلیسی این کتاب شاید عمدتاً با شخص بقائی ارتباطی نداشته باشد، لیکن این اسناد برای فهم دوره حیات سیاسی بقائی در مقطعی خاص در دهه بیست مفید و مؤثر می باشد و شاید بتواند انگیزه ورود بقائی را به صحنه سیاست روشن سازد. این اسناد هم یا منتشر شده اند و یا اینکه بخش هائی از آنها توسط همکاران دانشگاهی که امکات توقف طولانی مدت را در امریکا و انگلستان داشته اند، در اختیار این جانب قرار گرفته است. تعداد این اسناد البته خیلی کم است، اما از نظر کیفی مهم ارزیابی می شوند. اما مهمترین متن انگلیسی که در اختیار این جانب بود، مکاتبات وزارت خارجه امریکاست که با عنوان عمومی «روابط خارجی ایالات متحده امریکا»(1)منتشر شده اند. بدون تردید مهمرین اینها جلد دهم است که دوره های مقدمات ملی شدن نفت تا بعد از کودتای 28 مرداد را در برمی گیرد. جلدهای پنجم و هفتم نیز مورد استفاده مکرر نگارنده واقع گردیده است. این مجلدات حوادث دوره ای مهم که از نخست وزیری قوام تا تکاپوهای رزم آراء را دربر می گیرد، شامل می شود.

ب. بیانیه ها و اعلامیه ها

بخش مهمی از منابع کتاب حاضر عبارتند از بیانیه ها و اعلامیه های حزب زحمتکشان. برخی از این بیانیه ها که مفصل هستند، در همان زمان انتشار به صورت جزوه منتشر گردیدند. به طور نمونه می توان از بیانیه بقائی در انتقاد از لایحه امنیت اجتماعی مصدق یاد کرد و یا بیانیه ای که در تیرماه سال 1342 بعد از پانزده خرداد منتشر گردید. به اینها بیانیه بقائی با عنوان «من نماینده مردم کرمان هستم» را باید افزود که بعد از ماجرای قتل افشارطوس و پیش از رفراندوم انحلال مجلس هفدهم منتشر گردید. اما بدون تردید مهمترین بخش این بیانیه ها، آنهائی است که در سالهای 1356 و 1357 منتشر شدند و مواضع بقائی را در مورد انقلاب اسلامی بازتاب می دادند. به اینها باید متن دستنوشته مذاکرات بقائی با شاه اشاره کرد، کلیه این دسته بیانیه ها از آرشیوهای مختلف به دست آمده و دستنوشته ها در مورد انقلاب اسلامی نیز در مرکز

ص: 16

اسناد انقلاب اسلامی نگهداری می شوند.

ب. روزنامه ها

نشریات و روزنامه ها در زمره مهمترین اسناد و ارجاعات یک مورخ تاریخ معاصرند. استفاده از روزنامه ها در بین محافل دانشگاهی رایج نیست، حال آنکه روزنامه ها آینه تمام نمای بخشی از دوره تاریخ معاصر یک ملتند. بدون تردید مهمترین روزنامه ای که مورد استفاده نگارنده واقع شده، روزنامه شاهد است که توسط خود بقائی منتشر می شد. روزنامه های دیگر به ویژه نشریات حزب توده نقش مهمی در نشان دادن فضای سیاسی این دوره تاریخ ایران داشته و دارند. موازنه نیروهای دو حزب توده و زحمتکشان می تواند نقش بسیار مؤثری در فهم تحولات دوره ای خاص از تاریخ ایران داشته باشد که از دهه بیست تا کودتا را شامل می شود. روزنامه های دیگری که مورد استفاده واقع شده اند عبارتند از باختر امروز، اطلاعات، کیهان، داد و خواندنیها که گزیده ای از مطالب سایر نشریات را هفته ای دو بار منتشر می کرد. فهرست نشریاتی که مورد استفاده واقع شده اند، در بخش منابع ذکر شده است.

ت. کتابها

کتابها طیف گسترده ای از منابع این تحقیق را در برمی گیرند. مهمترین منابع تحقیق حاضر در در درجه اول عبارتند از در شناخت حقیقت و چه کسی منحرف شد؟ که متن بیانیه ها، نطقها و مطالب خود دکتر بقائی است. در مرحله بعد خاطرات دکتر مظفر بقائی کرمانی را باید نام برد که گفتگوهای اوست با حبیب لاجوردی مسئول بخش تاریخ شفاهی دانشگاه هاروارد. کتابهائی که به حمایت از بقائی نوشته شده اند در این طیف جای می گیرند. در مرحله بعد خاطرات رجال سیاسی، مورخان، تک نگاریها و تحلیلهای سیاسی را باید نام برد که فهرست کامل آن باز هم در بخش منابع و مآخذ ذکر شده است. یکی از منابع مهم برای شناخت رفتار سیاسی بقائی، کتابی است که حاصل گفتگوی جواد جعفری برادر حسن جعفری متهم به قتل احمد دهقان مدیر تهران مصور است با مصاحبه گر. این کتاب در امریکا با عنوان «گفت و شنفت» منتشر شده و متأسفانه به هنگام تدوین این کتاب در دسترس نگارنده نبود. لیکن بخش هائی از

ص: 17

آن در کتابی دیگر با عنوان «بی گناهی که به دار آویخته شد»، ذکر شده که بسیار مفید است. از کتاب فوق که توسط دکتر ابوالقاسم تفضلی یکی از وکلای مدافع جعفری نوشته شده هم استفاده لازم به عمل آمده است.

کتاب حاضر محصول مطالعات فراوان از سالهای اولیه انقلاب تا کنون است، لیکن بدون تردید اسناد بودند که زمینه های لازم را برای انتشار این اثر فراهم نمودند. لازم است از مسئولین محترم مؤسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی و اشخاصی که در تدوین نهائی این کتاب این جانب را همراهی کردند، تشکر و قدردانی نمایم.

حسین آبادیان

29/12/1385

ص: 18

علائم و اختصارات

D.C, Washington District Columbia

Department of State  وزارت امور خارجه امریکا  

F.O, Foreign Office اسناد وزارت خارجه بریتانیا   

F.R, Foreign Relations of the United States

اسناد منتشر شده با نام عمومی روابط خارجی ایالات متحده امریکا

HSTL, Harry S. Truman Library

اسناد منتشر نشده مربوط به ایران در کتابخانه هاری اس. ترومن در میسوری

N.J, New Jersey 

N.S.C, National Security Council شورای امنیت ملی

N.Y, New York   

NSD, National Security Documents اسناد امنیت ملی  

NSF, National Security Files, آرشیو امنیت ملی

PRO. Public Record Office  اداره اسناد عمومی بریتانیا

R. G, Record Group اسناد منتشر نشده وزارت خارجه امریکا

Secretary of State(در امریکا)  وزیر امور خارجه

TPF, Truman Presidency Filesاسناد منتشر نشده دوره ریاست جمهوری ترومن Undersecretary of Department of State  معاون وزارت خارجه امریکا

ص: 19

ص: 20

دمکرات ها به شمار می رفت. طولی نکشید که برخی از شخصیت های سیاسی موجه و غیرموجه این خطه به شعبه فرقه دمکرات پیوستند. سید مصطفی خان کاظمی، محمود درگاهی (دبستانی)، آقا مهدی رئیس بلدیه، حاج حسین یاسائی، عبدالله خان پامناری، محمد میرزا ابوالفتح، آقاسید جواد و برادرش میرزاشهاب، ناظم التجار، آقامیرزا غلامحسین، احمد دهقان (بهمنیار)، ابوالقاسم (معروف به ابوالقاسم شمر)، علی کاکو و میرزاحسین خان رئیس نظمیة کرمان از این گروه بودند. فرزندان یاسایی، میرزاشهاب و بهمنیار تا سالها بعد روابط صمیمانة خود را حفظ کردند و مظفر بقایی بعدها با آنان روابط نزدیک داشت.

پریشانی سیاسی پس از فتح تهران به کرمان نیز سرایت کرد. والیان کرمان (قوام الملک، صارم الملک و جلال الدوله مسعود) در سالهای 29-1328 قمری عملاً اقتداری نداشتند و در این زمان دمکرات ها یکی از عوامل مهم ایجاد تشنج سیاسی در منطقه بودند. در این دو سال بلوچستان از حوزة اقتدار حکمرانان کرمان خارج شد. سعیدخان، یاغی سرشناس بلوچ، اینک داعیه سیاسی داشت و تاراجگری های خود را در این پوشش پنهان می ساخت. خفیه نویسان انگلیس از قول او نقل کردند که در نامه ای خطاب به قوام الملک شیرازی گفته است: «چون دولت ایران بی قدرت و امورات مغشوش است، بلوچ ها نمی دانند چه کنند.»2(1) بدینسان، اغتشاش سیاسی در کرمان به اوج خود رسید.

سِر کلارمونت اسکرین، کنسول انگلیس در مشهد و کرمان، دمکرات های کرمان را نیروی سومی بین شیخیه و خاندان وکیل الملک می دانست.(2) این نیروی سوم در اندک زمانی چنان نیرومند شد که رقبا را از میدان به در کرد. رئیس نظمیه، که خود از دمکرات ها بود، زمینة قدرت یابی اعضای این گروه را مهیا می نمود و اقدامات علیه آنان را از پیش نقش بر آب می کرد. با آغاز نیابت سلطنت ابوالقاسم خان ناصرالملک قراگوزلو اوضاع دگرگون شد. دمکرات ها، که در گذشته حامیان ناصرالملک بودند، اینک با او میانه ای نداشتند و مستوفی الممالک را برای تصدی این سمت ترجیح می دادند. معهذا، با حمایت سردار اسعد بختیاری و رأی تمایل مجلس دوّم، سرانجام در

ص: 22

هشتم صفر 1329ق. ناصرالملک نیابت سلطنت را به دست گرفت.

در همین زمان حکومت کرمان به نصرت الله خان امیراعظم (امیرخان سردار)، از نوادگان فتحعلی شاه قاجار و برادرزاده عین الدوله، تفویض شد. مقارن با ورود امیراعظم، میرزاحسین خان، رئیس نظمیه و از سران فرقه دمکرات کرمان، روانة گرمسیر شد تا از سعیدخان رودباری و ضرغام السلطنه مالیات بگیرد. در این ایام، این دو بر جیرفت و رودبار مسلط بودند و مالیاتی نمی پرداختند. میرزا حسین خان در کویر بم و نرماشیر با فردی به نام رفعت نظام نرماشیری دیدار نمود.

این رفعت نظام مدتها در دارالتحریر ایالتی کرمان سمت منشی گری داشت. مقارن با حوادث مشروطه، او نیز، که در آن ایام در بلوچستان می زیست، مشروطه خواه شد. رفعت نظام به بهانة اینکه احتمال حملة بلوچ ها به نرماشیر وجود دارد، وجوهی از خوانین جمع کرد، عده ای را به دور خود گرد آورد و قدرتی شد. در دوره مجلس اول رفعت نظام بر بم چیره شد و در دوره موسوم به «استبداد صغیر» با تفنگچیان خود از مشروطه طلبان حمایت می کرد. این عنصر یاغی در ذیقعدة 1327ق. از بم به تهران احضار شد. ولی به ناگاه اهالی دکان ها را بستند، در تلگرافخانه بست نشستند و اعلام کردند نمی گذارند رفعت نظام حرکت کند زیرا وی مانع تهاجم بلوچ ها به منطقه است.(1) معهذا، رفعت نظام به تهران رفت، در مرکز با برخی از سران حزب دمکرات دیدار کرد و در بازگشت بار دیگر زد و خوردی میان او و خوانین محلی درگرفت. وی با اجیر کردن تعدادی بلوچ قصد تصرف بم را داشت.

درست در این ایام، میرزا حسین خان برای دریافت مالیات از خوانین رودبار و جیرفت به منطقه آمد. او با رفعت نظام طرح دوستی ریخت و هر دو متفقاً برای جمع آوری مالیات به جیرفت رفتند. امیراعظم نیز عده ای را برای دریافت پول از خوانین به آن سو حرکت داد. خوانین رودبار و جیرفت نامه ای از حسین خان دریافت کردند که آنها را به اتحاد برای مبارزه علیه امیراعظم، حاکم کرمان و نماینده دولت مرکزی، دعوت می کرد. بدینسان، اتحادی از خوانین و حسین خان پدید شد و طرفین عزم نبرد کردند. رفعت نظام به میرزاحسین خان اعلام کرد که می تواند بلوچ ءها و بمی ها را

ص: 23

رهبری کند و او را یاری دهد. از سوی دیگر حسین خان معین الممالک، یوسف خان سنجری، سعیدخان رودباری و ضرغام السلطنه به او قول مساعد دادند. به زودی بلوچ ها، نرماشیری ها، بمی ها و رودباری ها متحد شدند و روانة بافت شدند. تفنگچیان حسین خان و رفعت نظام همراه با اخراج خوانین از راه بردسیر رو به کرمان نهادند.

نمایندة کنسولگری انگلستان در کرمان با مهاجمین وارد گفتگو شد. مضمون گفتگو این بود که اگر شهر سقوط کند آیا خطری خارجی ها را تهدید خواهد کرد یا خیر؟ به گزارش کتاب آبی، دمکرات های کرمان یاغیان را به اشغال شهر کرمان تشویق می کردند. امیراعظم از مقام خود دست کشید و به کنسولگری انگلیس پناهنده شد، لیکن انگلیسی ها او را تشویق کردند که به کرمان رفته و به وظایف خود مشغول شود.(1) براساس این گزارش ها، امیراعظم همانقدر که از یاغیان می ترسید، از دمکرات ها نیز بیم و وحشت داشت.(2) در تهران میرزا حسین خان نصرت السلطنه (سردارنصرت)، نوه وکیل الملک بزرگ، به این تشنجات دامن می زد. او قبلا نایب الایاله کرمان بود. عدل السلطان، برادر سردارنصرت که در کرمان حضور داشت، تلگراف های عدیده ای از تهران دریافت می کرد که مضمون آن حمایت از دمکرات ها بود.(3) در این ایام دمکرات ها از حمایت نایب حاجی ابراهیم، فراش حکومتی، نیز برخوردار شدند. این مرد با چماقداران خود به شدت از دمکرات ها پشتیبانی می کرد. ائتلاف خاندان وکیل الملک، فراشان حکومتی، خوانین محلی و دمکرات ها عجیب می نمود.

هیک لیوتنان، کنسول انگلیس در کرمان، به خوبی از جمع نامتجانس یاغیان آگاه بود. در بین این «آزادی خواهان» کسانی حضور داشتند که صرفاً به دلیل اهمال در پرداخت مالیات به شورش پیوسته بودند.

به هر روی، در نبردی که میان امیراعظم و حسین خان درگرفت، حسین خان شکست خورد و این در حالی بود که پیش از این در صفوف متحدان او رخنه افتاده بود. این حادثه مصادف با جمادی الثانی 1330ق. است.(4) میرزا حسین خان و رفعت نظام توسط

ص :24

دوستان خود دستگیر و تحویل مقامات محلی شدند؛ اما درست در همین زمان نامه عزل امیراعظم از حکومت کرمان به دست او رسید. به رغم این، امیراعظم عزم جزم کرده بود تا قلع مادة حسین خان کند. پس در جلسه ای که برای مذاکره با سرجنبانان مخالف خود در باغ بهادرالملک (برادر میرزاآقاخان نوری) ترتیب داد رهبران مخالف، از جمله میرزا حسین خان و رفعت نظام، را دستگیر کرد. به زودی سایر سران فرقه دمکرات نیز دستگیر شدند. از میان آنها، میرزاحسین خان و رفعت نظام به دار آویخته شدند.

پس از امیراعظم، مدت کوتاهی امیرمفخم و سپس غلامحسین خان سردار محتشم بختیاری والی کرمان شدند. در این دوره دمکرات ها، از جمله ناظم التجار، به شدت تحت تعقیب قرار گرفتند. این ایام مطابق با دوره نیابت سلطنت ناصر الملک است که با دمکرات ها خصومت می ورزید و آنان را مشتی عناصر آشوبگر می شناخت.

در شوال آن سال (1333ق.) فرمان انتخابات دورة سوم مجلس شورای ملی صادر شد. در این انتخابات نیز آشوبگری دمکرات ها تداوم یافت. آنان به بهانه تقلب انتخاباتی در تلگرافخانة کمپانی تلگراف هند و اروپا متحصن شدند. این همان تلگرافخانه انگلیس است. ناظم التجار از رهبران دمکرات ها، که خود کاندیدای نمایندگی از بم بود، این تحصن را هدایت می کرد. والی دستور داد ناظم التجار را در بم دستگیر و به کرمان اعزام کنند. پس از وصول خبر، ناظم التجار در تلگرافخانه متحصن شد و متحصنین که مسلح بودند از او حمایت کردند. سرانجام، با هدایت یک افسر سوئدی، متحصنین متفرق شدند و ناظم التجار دستگیر شد.

کمی بعد، جنگ اول جهانی آغاز گردید. پس از شش ماه سردار محتشم به حکمرانی اصفهان رفت و سردار ظفر بختیاری به جای او به حکومت کرمان منصوب شد.(1) در این ایام یکی از عمده ترین مراکز فعالیت دمکرات ها مدارس جدید بود. میرزاشهاب راوری از گردانندگان این مدارس بود.

در زمان آغاز جنگ جهانی، دمکرات ها به ظاهر سیاست طرفداری از آلمان را در پیش گرفتند. نقطة مقابل آنها میرزا حسین خان سردارنصرت (نوة وکیل الملک بزرگ)

ص: 25

بود که از تهران به کرمان بازگشته و ریاست قشون را نیز بر عهده داشت. سردارنصرت، که پیشتر در تهران در زمره حامیان دمکرات ها جای داشت، اینک جبهه ای یا نقشی دیگر را برگزید و آشکارا جانب انگلیس را گرفت. تلاش های هیئت آلمانی به سرپرستی زوگمایر برای جلب حمایت سردارنصرت و سردار ظفر به جایی نرسید. روزی در خارج شهر نارنجکی در پیش پای این سردارنصرت منفجر شد، اسب او پاره پاره شد ولی سردار جراحت مختصری برداشت.(1) یکی از همراهان او را برشانه گذاشت و نجات داد. گفته می شد این کار دمکرات هاست. در جمادی الاول 1334ق. سفارت روسیه در تهران اطلاع یافت که دمکرات ها توپخانه و ارگ را به تصرف درآورده اند. در همان ماه سرپرسی سایکس، سرکنسول سابق بریتانیا درکرمان، در رأس یک هیئت سیاسی و نظامی به بندرعباس وارد شد. 26 افسر انگلیسی و هندی همراه با عده ای تفنگدار ژنرال سایکس را همراهی می کردند. سایکس که قشون انگلیسی ایرانی موسوم به «پلیس جنوب» (اس. پی. آر.) را تشکیل داده بود، همراه با سردار ظفر به آلمانی ها هجوم برد. عده ای گریختند و دکتر بیاخ اسیر شد.(2) در طول جنگ اول جهانی سیرجان یکی از عمده ترین مراکز زد و خورد بین طرفداران آلمان و قوای انگلیس بود. در 24 جمادی الاول 1334ق. دمکرات ها خود را تسلیم قوای بختیاری کردند. این گروه همراه با عده ای دیگر مدتها در شیراز نزد قوام الملک زندانی بودند، ولی با ورود میرزاعبدالحسین خان فرمانفرما به تدریج آزاد شدند.

در شعبان 1334ق. نصرت السلطنه (عموی احمد شاه) به حکومت کرمان منصوب شد. به زودی میان او و سردارنصرت اختلاف بروز کرد. در این اختلاف دمکرات ها در جبهه نصرت السلطنه جای داشتند. با حمایت دمکرات ها، به زودی سردارنصرت معزول و به تهران احضار شد. سِر چارلز مارلینگ، وزیر مختار انگلیس، به دلیل اصرار سِر کلارمونت اسکرین، خواستار آزادی سردارنصرت شد و این کار انجام گرفت.(3) بار دیگر گروهی از سران حزب دمکرات کرمان دستگیر و به فارس فرستاده شدند. آنان مدتها در

ص: 26

ارگ کریم خانی زندانی بودند و در رمضان 1335ق. آزاد شدند.

از این سال فعالیت دمکرات های کرمان گستره و حدت بیشتر یافت. جلسات هفتگی مرتباً برگزار می شد. رابطه با کمیتة مرکزی فرقه در تهران بیشتر شد. در آستانة انتخابات مجلس چهارم، حزب دمکرات در بسیاری از شهرستان های کرمان شعبه خود را دایر کرده بود. این مصادف با 1296 شمسی است. سه سال بعد که کودتای رضاخان میرپنج در تهران رخ داد، بسیاری از دمکرات ها از آن حمایت کردند(1).

از زمان سقوط محمدعلی شاه تا پایان سلطنت خاندان پهلوی، اعقاب دوتن از مقتدرترین مردان کرمان از عهد فتحعلیشاه به بعد، یعنی ابراهیم خان ظهیرالدوله و محمد اسماعیل خان وکیل الملک، هم چنان موقعیت خود را حفظ کردند.

از خاندان ظهیرالدوله، لقمان نفیسی (محاسب الدوله) بعدها به نمایندگی دوره هیجدهم و نزهت نفیسی دختر او به نمایندگی دوره بیست و یکم مجلس شورای ملی رسیدند. اعضای خاندان نفیسی، از جمله همین لقمان، از دکتر مظفر بقایی کرمانی، پسر میرزاشهاب، و سیاست های او حمایت جدی می کردند. منصور رفیع زاده، که با او آشنا خواهیم شد، در زمان تحصیل در آمریکا با لقمان رابطه داشت و نظرات او را به بقایی اطلاع می داد. تا واپسین سالهای حکومت پهلوی، تعدادی دیگر از بستگان خاندان ظهیرالدوله نیز به نمایندگی مجلس دست یافتند. خانواده های ابراهیمی و امیر ابراهیمی از بستگان و اولاد و احفاد ظهیرالدوله هستند.

محمد اسماعیل خان وکیل الملک (وکیل الملک اول) ابتدا پیشکار کیومرث میرزا داماد ناصرالدین شاه بود. او و پسرش مرتضی قلی خان (وکیل الملک دوم) سالیان مدید با اقتدار تمام بر کرمان حکومت کردند. از خاندان وکیل الملک نیز افراد زیادی در دوره پهلوی در زمره رجال متنفذ جای داشتند. یکی از آنها میرزا حسین خان اسفندیاری (سردارنصرت)، نوة وکیل الملک بزرگ، بود که در مجلس پنجم حضور داشت. خاندان وکیل الملک در دوره های بعد نیز نمایندگانی در مجلس شورای ملی داشتند. مهم ترین آنها حسن خان مرآت اسفندیاری (مرآت السلطنه)، فرزند میرزا حسین خان سردارنصرت،

ص: 27

بود. او در ادوار ششم تا چهاردهم نمایندة مجلس بود. این مرآت السلطنه نیز از دوستان نزدیک بقایی و پدرش بود و به سان بقایی در حزب اتحاد ملی سهام السلطان بیات عضویت داشت. خاندان وکیل الملک تا واپسین سالهای حکومت پهلوی همیشه نماینده ای در مجلس شورای ملی داشت. خانواده های اسفندیاری و سالار بهزادی از خویشاوندان خانواده وکیل الملک اند.

بنابراین، «مشروطه کرمان» به معنای اقتدار روزافزون خاندان هایی بود که بیش از یکصد و پنجاه سال بر این خطه حکومت می کردند. برای نمونه، فرزندان سردارنصرت، این چهرة سرشناس استعمار انگلیس در کرمان، یکی پس از دیگری روانة مجلس می شدند. سردارنصرت خود نمایندة مجلس پنجم بود؛ مجلسی که در آن میرزاشهاب دمکرات نیز شرکت داشت و البته هر دو به تغییر سلطنت قاجار رأی مساعد دادند.

نقش تعیین کنندة خاندان وکیل الملک در رشد فرقه دمکرات کرمان انکارناپذیر است. فرزندان سردارنصرت در عهد پهلوی نیز موقعیت سیاسی خود را کماکان حفظ کردند. پس از شهریور 1320، در حزب اتحاد ملی، که به عنوان حزبی «نگلوفیل» شهرت داشت، تعداد کثیری از این خانواده عضویت داشتند. از دوره سوم مجلس شورای ملی نیز همیشه حداقل یکی از اعضای این خاندان در مجلس حضور داشت. مرآت السلطنه، فرزند سردارنصرت، از مهم ترین این عناصر بود. او در دورة رضاشاه با میرزاشهاب راوری روابط خود را حفظ کرد. بعدها این گروه بیشترین حمایت ها را از مظفر بقایی کرمانی به عمل آوردند.

ص: 28

به روایت خود بقائی همه پیروان شیخیه بودند. میرزاشهاب در مدرسه یادشده تحصیلات مرسوم آن زمان را انجام داد، علاوه بر آن در فقه، اصول، ادبیات، ریاضیات و هیئت هم اطلاعاتی به دست آورد. میرزاشهاب بر خلاف برادر بزرگ خود سید جواد، هیچ گاه لباس روحانی نپوشید، وی ابتدا کشاورزی و اجاره کاری می کرد و سپس وارد حرفه ساعت سازی شد. مقارن اعلان مشروطیت، یک گروه پانزده نفری از مشروطه خواهان کرمان تصمیم گرفتند مدرسه ای بر اساس الگوی مدارس نوین احداث نمایند. در پی این تصمیم مدرسه ای بنا نهاده شد، که آن را مدرسه نصرت ملی نام گذاشتند. این مدرسه به سال 1324 قمری افتتاح شد، ریاست آن در ابتدای تأسیس با آقاسید جواد بود. آقاسید جواد بعد از مشروطه نخستین رئیس عدلیه کرمان شد، به همین دلیل در بین کرمانیها مشهور بود به آقاسید جواد رئیس.

اداره مدرسه نصرت ملی با میرزاشهاب بود، به همین دلیل به وی می گفتند آقا میرزاشهاب مدیر. می گویند آقاسید جواد به دلیل مسمومیت به سال 1337 قمری درگذشت، پس ریاست مدرسه هم به آقامیرزاشهاب رسید. به روایت بقائی پدر و مادر او که دختر دائی و پسر عمه بودند،(1) یک «زندگی خیلی متوسط» داشتند. میرزاشهاب در این زمان به عنوان رئیس و مدیر مدرسه نصرت ملی ماهی سی تومان حقوق می گرفت. تا زمان مشروطه، میرزاشهاب ادارة موقوفات فخریة راور را هم به عهده داشت که شامل یک باغ و تعدادی نهر و قنات بود. در دوره پس از مشروطه، میرزاشهاب سرپرستی تعدادی از مدارس جدید به نام های «شهاب»، «سعادت» و «مدرسة ملی» را هم به دست گرفت.

چنانکه گفتیم، پس از تأسیس مجلس دوم، شعبه ای از حزب دمکرات در کرمان دایر شد. در میان اسناد دکتر مظفر بقایی مجموعه ای نفیس و ارزشمند از اسناد میرزاشهاب راوری موجود است که بخش مهمی از آنها بایگانی و صورتجلسات شعبه حزب دمکرات در کرمان است. این اسناد منحصر به فرد می تواند شمایی گویا از فعالیت های این حزب در دوره تاریخی فوق به دست دهد.

طبق این اسناد، شعبة حزب دمکرات کرمان مجمع احیاء نفوس یا مجمع 108 نام

ص: 30

داشت. ابتدا حاجی مهدیخان وکیل الدوله، از چهره های سرشناس کرمان، ریاست کمیته ایالتی کرمان را به دست داشت و نصرت السلطان معاون او بود. تعدادی از اعضا، در تهران به حزب ملحق شده بودند. رهبر واقعی دمکرات های کرمان محمدحسن سیرجانی(1) مشهور به شیخ الملک(2) بود. این شیخ الملک صاحب امتیاز معادن فیروزة کرمان بود و قصد داشت آن را به کمپانی های انگلیسی واگذار کند. ظاهراً مجمع احیاء نفوس سازمان مرکزی حزب دمکرات در تمامی منطقه محسوب می شد و شعبه حزب در اصفهان نیز تابع آن به شمار می رفت. شیخ الملک در نامه مورخ 15 مهر 1329ق.، برادران ارمنی یانس، میرزا عبدالحسین سیدالعراقین، میرزا احمد دولت آبادی، میرزا مهدی دولت آبادی، آقاشیخ محمدباقر (پسر آقانجفی)، امین التجار، شاهزاده رضا میرزا، میرزا مهدیخان کلانتر (رئیس بلدیة اصفهان)، رئیس مجاهد اصفهانی، ارباب جمشید زرتشتی (مدیر تجارتخانة جمشیدیان)(3)، ارباب خدارحم زرتشتی (مدیر تجارتخانة چهارمحال و بختیاری) و آقامیرزا عبدالرحیم خان (معاون عدلیه) را برای عضویت در مجمع معرفی کرد.(4) یکی از اعضای این مجمع در آن زمان میرزاشهاب بود که مدیریت مدرسة مبارکة ملی را بر عهده داشت.

در دهم صفر 1329ق. شیخ الملک طی نامه ای به مجمع از فعالیت های آن تقدیر کرد. در این نامه از اعضأ مجمع احیاء نفوس خواسته شده که مردم را با مقاصد دولت خواهان همراه نمایند و «در هر موقع که مساعدت لازم باشد، از برادران ایالات و ولایات داخله و خارجه هم استعانت» بخواهند.(5)

تشکیلات مجمع احیاء نفوس کاملاً مخفی بود و با اینکه بعد از فتح تهران و سقوط محمدعلی شاه شکل گرفته بود، جنبة سری جلسات و تصمیم گیری ها همچنان حفظ می شد. طبق مادة هفدهم اساسنامه، مجمع باید با شعب دیگر که در شهرستان های

ص: 31

کرمان تشکیل شده بود، ارتباط منظم برقرار می کرد و از طریق مکاتبه از اوضاع سایر شهرها اطلاع حاصل می نمود. دستور داده شده بود که برای مخابرة حوادثی که در شهرستان ها رخ می داد، از رمز استفاده شود. شعب مجمع در اخذ تصمیم گیری ها از کمیتة ایالتی کرمان استفسار می کردند و کمیتة ایالتی نیز به نوبة خود با اعضای شهرستان ها مشورت و رایزنی می نمود. اگر بین اعضای مجمع اختلافی بروز می کرد، «اخوان» باید «شرعاً و عرفاً» ابتدا شکایت خود را در مجمع مطرح می کردند ولی اگر به جایی نمی رسید، حق داشتند به محاکم عدلیه و ادارات دولتی مراجعه کنند.(1)

کمیتة ایالتی کرمان با شعب یزد، کاشان، اصفهان و شیراز ارتباط داشت و اخبار آنها رد و بدل می شد: «روز گذشته عدة اخوان شیراز به دوازده [تن] رسید و مدیر و معاون یعنی نایب مدیر به اکثریت ارا انتخاب و معین گردید.» در نامه ای که با امضای محمدحسن شهابی سیرجانی(2) در دست است، از مجمع کرمان خواسته شده باب مکاتبه با انجمن ایالتی شیراز را بگشاید و در مواقع لازم و در امور مهم ایشان را طرف مشورت قرار داده و موجبات اصلاحات و اقدامات را مهیا نمایند. در این ایام به جز افرادی که تاکنون نام برده شده، سلیمان میرزا اسکندری، سردارنصرت بختیاری و مؤیدالاسلام کرمانی نیز در مجمع احیاء نفوس عضویت داشتند. بعدها به پیشنهاد این مجمع، شعبی در بم و سیرجان نیز تشکیل شد.(3) در دوره نیابت سلطنت ناصرالملک این مجمع همچنان به فعالیت خود ادامه می داد. مرآت السلطنة اسفندیاری در همین دوره پس از مراسم تحلیف وارد تشکیلات شد.(4)

مجمع هفته ای دو بار تشکیل جلسه می داد و با حضور 23 تن از اعضا جلسه رسمیت پیدا می کرد. طبق مادة یازدهم مرامنامة داخلی، هرگاه یکی از «برادران» کسی را برای عضویت حائز شرایط میدید، می توانست او را در جلسه معرفی کند. شرط ورود به مجمع تصویب به اکثریت آرا بود. همیشه دو نفر از اعضای مجمع مأمور «تجسس احوالات» شخص متقاضی عضویت می شدند و تا یک هفته بعد باید اطلاعات خود را

ص: 32

در جلسة مجمع مطرح می کردند. اگر با عضویت فرد متقاضی موافقت می شد، یکی از دو نفر مأمور تجسس باید حسن اخلاق و رفتار او را نسبت به مجمع ضمانت می کرد و مأموریت پیدا می کرد با فرد متقاضی دربارة «مسلک مجمع» گفتگو کند، ولی حق معرفی اعضا را نداشت.

طبق مادة یازدهم، «اعضا مجمع را باید حتی الامکان از طبقات و طوایف و ادارات مختلف انتخاب نمایند تا مفیدتر باشد.» ورود افراد هم مسلک به مجمع احیاء نفوس، ولو اینکه قبلاً در انجمن دیگری بوده باشد، بلااشکال بود، اما اگر فردی از اعضای مجمع می خواست در مجمع دیگری عضو شود باید به اطلاع اعضا می رسانید.(1)

به هنگام افتتاح دورة سوم مجلس شورای ملی، دو تن از اعضای مجمع احیاء نفوس وارد مجلس شدند. شیخ الملک از رفسنجان و مؤیدالاسلام از کرمان. حزب دمکرات ایران، تشکیلات تهران، در نامه ای به معین الشریعه، میرزاغلامحسین مدیر جریدة کرمان، آقاسیدجواد مدیر مدرسة ملی، آقا میرزاشهاب ناظم مدرسة ملی، آقا علی اکبر خان نخعی، حاج شیخ محمدباقر قندهاری و آقامهدی رئیس بلدیة سابق دستور داد کمیتة حزبی شعبة کرمان تشکیل شود تا برای انتخابات مجلس آماده شوند: «البته اطلاع دارید که از چندی به این طرف تشکیلات فرقة دمکرات در مرکز و ایالات و ولایات دایر و با وجود تشبثات مخالفین در تولید مشکلات خوشبختانه قوای نیرومند دمکراسی با عزم و استقامت خلل ناپذیری فعالیت خود را ظاهر ساخته و سلسله تشکیلات خویش را با یک انتظام ثابتی بهم اتصال داده است...» فرقة دمکرات گزارش داد که کمیته در تمام ایالات و ولایات برای تدارک انتخابات آماده شده اند.(2)

در پی دستور کمیتة مرکزی حزب دمکرات، مجمع احیاء نفوس دور جدیدی از فعالیت خود را آغاز کرد. کمیسیون تشکیلات فرقة دمکرات شعبة کرمان دستور داد که حوزه های حزبی تشکیل شوند و «راپورت تشکیل حوزة خود را به کمیسیون ارسال فرمایند.» هم چنین دستور داده شده بود که اعضا موارد زیر را مورد توجه قرار دهند:

1- جلسات حوزه و مذاکرات باید در نهایت اختفا بوده احدی مسبوق نباشد،

ص: 33

2- با هیچ کس برای دخول در حوزه قبل از معرفی به کمیسیون داخل مذاکره نشده و احدی را از اقوالات خود مستحضر ندارند،

3- برای معرفی اشخاص مناسبات خصوصی یا اغراض شخصی را به نظر نیاورده فقط سابقة اعمال هر کس و عقیدة ثابت او را در نظر بگیرند.(1)

میرزاشهاب ریاست حوزة هشتم از حوزه های هشت گانة حزبی را عهده دار بود. وی علاوه بر آن بر حوزه های دیگر نیز نظارت می کرد. برای نمونه، در نخستین جلسة حوزة شماره یک، که در اواخر ذیقعدة 1335ق. در خانه میرزاشهاب تشکیل شد، او به عنوان یکی از اعضای هیات رئیسه انتخاب شد. میرزاشهاب ناظم، غلامحسین خان منشی و آقامیرزا یحیی تحویلدار حوزه شدند که در حقیقت اعضای هیئت رئیسه به شمار می رفتند. میرزاشهاب نامه های حزبی را با نام مستعار «رعیت» امضاء می کرد و معین الشریعه، که رئیس حوزه دیگر بود، از نام مستعار «فلاح زاده» استفاده می نمود.(2)

در این دوره، ریاست کمیته ایالتی حزب دمکرات کرمان را میرزاجواد راوری، برادر بزرگ میرزاشهاب، به دست داشت. این شعبه تا سال 1297ش. (دو سال پیش از کودتای رضاخان میرپنج) توسط میرزا جواد اداره می شد. از این سال میرزاشهاب ادارة حزب را به دست گرفت. از آن پس جلسات اکثراً در خانه او برگزار می شد.(3)

شواهد نشان می دهد که حتی در دوره وزارت میرزا جواد بر تشکیلات فرقه دمکرات کرمان نیز میرزاشهاب بر فعالیت های حوزه های حزبی اشراف داشت. برای نمونه، در نامه ای از حوزة شمارة 7 به کمیسیون تفتیش فرقة دمکرات چنین آمده است:

چرا کمیسیون محترم برای جواب عرایض و مکاتیب حوزه ها ترتیب صحیحی نمی دهند که باید برای اخذ جواب عرایض خارج از هیأت کمیسیون درب منزل جناب آقای آقا میرزاشهاب بروند و ایشان هم وقت دادن جواب نداشته باشند.(4)

در چهارم محرم 1336ق. میرزاشهاب برای تفتیش به حوزة نمرة 7 مراجعه کرد. در نامه دیگر چنین آمده است: «هم مسلک محترم آقای آقا میرزاشهاب هم بر حسب مأموریتی

ص: 34

که داشته به حوزه تشریف فرما شده، تفتیشات لازم به عمل آوردند.»(1)

نتیجه می گیریم که میرزاشهاب عضو کمیسیون تفتیش فرقة دمکرات کرمان و از گردانندگان اصلی این حزب بود.

اسناد مجمع احیاء نفوس نشان می دهد فردی که مکاتبات خود را با نام مستعار «ایران دوست» امضاء می کرد، در این سازمان مخفی از قدرت فراوان برخوردار بود. برای نمونه، او به کمیسیون تشکیلات اطلاع می دهد که سالار مظفر در جلسات حزبی شرکت می کند و نیز تقاضا کرده است که نایب اکبر حسینی «مدیر محبس نظمیه» وارد حزب شود. در این نامه «ایران دوست»، پس از اظهار امیدواری که «به همت و اقدامات آن ذوات به زودی عقیدة دمکراسی در تمام این صفحه منتشر گردد»، خاطرنشان ساخته است: «از قرار مسموع آقا نصرت السلطان به وسایل چند خیال دخول در تشکیلات را دارند.» آنگاه ادامه می دهد که وی با آقا کربلایی علی که «یکی از هم مسلکان وشخص جدی و صمیمی است» اختلاف دارد و جرم کربلائی علی اعتقاد به دمکراسی است: «جداً از مقام محترم آن اعضأ در خواست می نمائیم که ایشان را رد کرده و راضی نشوند که یک نفر ظالم باعث ننگین کردن جماعتی بشود.»(2)

یکی دیگر از اعضای فرقه دمکرات کرمان، فردی با نام مستعار «خونین جگر» است. او در نامه ای تذکر می دهد که روابط دوستانه و ملاحظات شخصی باعث نشود که تجربیات گذشته فراموش شود و «اشخاصی که در ایام فترت [دورة نیابت سلطنت ناصرالملک بعد از سقوط مشروطه] امتحانات سوء داده و بر اخلاقشان اطلاع و بصیرت کامل دارید و مضرات دخول آنها را به خوبی می دانید، از معرفی و دخول آنها احتزاز فرمائید.»(3)

میرزاشهاب در جریان انتخابات مجلس سوّم نقش فعال داشت. مؤید الاسلام در نامه ای به تشکیلات فرقة دمکرات کرمان خاطرنشان ساخت که کاندیداهای فرقه از کرمان برای مجلس تعیین شدند. در این زمان، اعضای شعبة فرقه در کرمان مرکب از 8

ص: 35

نفر بودند که هفت تن از آنها قندهاری، آقامحمود، آقاسیدجواد، میرزاشهاب، علی اکبرخان نخعی، میرزاغلامحسین و رئیس بلدیة کرمان بودند. نفر هشتم احتمالاً شیخ الملک است. از بین افراد یاد شده، در برابر نام میرزا شهاب نوشته شده: «به ملاحظة سابقه در فرقه و غیره.» این هشت تن به پیشنهاد آقا محمود به کمیته مرکزی فرقه در تهران معرفی شدند و اساساً پیشنهاد تأسیس شعبة حزب در کرمان از آقا محمود بوده است.

مؤیدالاسلام دستور داده بود که تحرکات سیاسی مجمع محرمانه باقی بماند:

با وضع حاضرة کرمان هرچه بتوانید محرمانه و رسمی کار کنید بهتر است. لذا آقایان را دعوت فرموده، محرمانه کاغذ را قرائت کرده، با صورت احصائیه و ترتیبات دیگر که آقای آقا میرزاشهاب کاملاً مسبوق هستند شروع به تأسیس حوزه می فرمائید که انشاالله تعالی تا وقت انتخابات تشکیلات حزبی مرتب و صحیح باشد هم در شهر و [هم در] بلوکات. فوراً به بلوکات هم دستور تشکیلات را بفرستید که مشغول شوند با نهایت متانت و فعالیت شروع به کار کنید که روز همت و مردانگی امیدوارم موفق شوید شش نفر دمکرات را انتخاب نمائید و نگذارید مرتجعین کرسی های بهارستان را که به خون احرار استوار شده... اشغال کنند.(1)

در این نامه به لحاظ سوابق فعالیت در فرقه، برشخصیت میرزاشهاب تأکید زیاد شده است. این نامه نشانگر آن است که تجدید سازمان و فعالیت فرقه کرمان در این مرحله بیشتر به منظور شرکت در انتخابات مجلس چهارم است.

سرشناس ترین چهره های فرقه شیخ الملک، افضل الملک، آقا سید جواد، آقا میرزا محمود خان، سلیمان میرزا و آقا شیخ آقا بودند که اعضای حوزة 4 کمیتة ایالتی کرمان بودند. به دنبال اولتیماتوم روسیه و مهاجرت نمایندگان به قم و سپس کرمانشاه، میرزاشهاب نمایندة مهاجرین کرمان بود که با این گروه به یزد رفت. نامه ای توسط فردی به نام محمدقلی خان، که ظاهراً کارمند تلگرافخانة یزد است، مخابره شده و پشت آن نوشته شده: «حضور مبارک حضرت مستطاب اجل آقای آقا میرزا شهاب مدیر، نمایندة مهاجرین کرمان دام اقباله، تشرف پذیرد.» این نامه شرح شکایت مردم بم از پر

ص: 36

شدن شش رشته قنات است که تقاضا شده برای دایر کردن مجدد آنها اقداماتی انجام پذیرد.(1) شهرت میرزا شهاب به «مدیر» به خاطر آن بود که وی از سال 1329 قمری مدیریت مدارس سعادت، مبارکة ملی، فخریه و نصرت ملّیة کرمان رابه عهده داشت. «مدرسة نصرت ملّیه «بعداً به» مدرسة شهاب» تغییر نام داد.

از سال 1297ش. میرزاشهاب جلسات حزبی را غالباً در خانه خود تشکیل می داد و ازاین زمان فرزند خردسالش مظفر نیز گاه در معیّت پدر به جلساتی که در دیگر جاها تشکیل می شد می رفت. در ایام کودتای رضاخان، میرزاشهاب همچنان در کرمان به سر می برد. او در سال 1300 ش. به دورة چهارم مجلس شورای ملی راه یافت؛ به همراه خانواده اش به تهران کوچید و تاپایان عمر، به مدت 13 سال، در این شهر اقامت گزید. انتخاب میرزاشهاب در مجلس چهارم به جای حسن مشارالملک انجام گرفت که از نمایندگی سیرجان استعفا داده بود، حسن مشار از نزدیکان وثوق الدوله بود که به شدت مورد حملات جناح افراطی دمکراتها قرار داشت. در طول مسیر از کرمان تا تهران سواران سردار اسعد بختیاری به دستور او کالسکه میرزاشهاب را اسکورت می کردند.(2)

سالها بعد مظفر بقایی از فعالیت هایی که پدرش در حوالی سالهای 1300 به نفع آمریکایی ها در ایران نموده بود، سخن به میان آورد. وی در ملاقات با دکتر هنری گریدی، سفیر آمریکا در اواخر دهة 1320ش.، به تفصیل از تعلق خاطر پدرش به آمریکایی ها و دوستی او با میلسپو سخن به میان آورد، مقوله ای که البته منحصر به میرزا شهاب نبود و بسیاری از دیگر رجال سیاسی ایران برای برقراری تعادل بین روس و انگلیس از مشارکت آمریکائیها در عرصه های سیاسی و اقتصادی ایران حمایت می کردند.

در اوایل سال 1301ش. میرزاشهاب به همراه سلیمان میرزا اسکندری و عده ای دیگر «حزب سوسیالیست» را تأسیس کرد.(3) حزب سوسیالیست در تکوین قدرت رضاخان و رسیدن او به سلطنت نقش مهمی ایفا نمود. به هنگام انتقال سلطنت از سلسله قاجار به پهلوی، میرزاشهاب نمایندگی دورة پنجم مجلس را عهده دار بود. معهذا، وی بسان

ص: 37

برخی دیگر از فعالین سیاسی ضد حکومت قاجار، در دوره شکل گیری سلطنت پهلوی از نظر دستیابی به مقامات سیاسی رشدی نداشت و عملا از گردونه سیاست روز به کنار رفت. یکی از دلایل این امر را اختلافات او با عبدالحسین خان تیمورتاش، وزیر دربار رضاشاه، می دانند. در دوره مشروطه تیمورتاش به جناح میانه رو تعلق داشت و به همین دلیل هدف کینه دمکراتها واقع می شد، تیمورتاش حتی توسط کمیته مجازات که مورد حمایت جناح افراطی دمکراتها بود، به قتل تهدید شده بود. در اوایل سلطنت رضاخان حزبی که در به قدرت رسانیدن او سهمی مؤثر داشت، به دستور وی منحل گردید لیکن معاشرت میرزاشهاب با سلیمان میرزا همچنان ادامه داشت.

ص: 38

آمد. ماجرا از این قرار بود که در این دوره مجلس پیشتر مشارالملک از حوزه انتخابیه سیرجان انتخاب شده بود، انتخابات هم حدود چهار سال پیش از این در دوره ریاست وزرائی وثوق الدوله برگزار گردید، اما به هر دلیلی این مشارالملک را مجبور به استعفا کردند و انتخابات حوزه انتخابیه سیرجان را تجدید نمودند. در این انتخابات دوم، میرزاشهاب انتخاب گردید، وی در اسفند سال 1299 با کالسکه از کرمان به سوی تهران حرکت کرد.

در این سفر مظفر که حدود هشت یا نه سال داشت، پدر را همراهی می کرد، حال آنکه مادر و خواهرانش در کرمان بودند. نوروز سال 1300 میرزاشهاب و فرزندش در اصفهان بودند و سپس از آنجا به سوی تهران عزیمت کردند. مظفر کلاس های چهارم تا هفتم را در مدرسة سیروس که در ابتدای خیابان شاه آباد (جمهوری فعلی) قرار داشت، به اتمام رسانید و کلاس های هشتم و نهم را در مدرسة ادب. مدرسه ادب هم در سرچشمه ابتدای کوچه مساوات قرار داشت. در کلاس دهم بقائی راهی دارالفنون شد.

مظفر در 18 سالگی (سال 1308) در دورة دوم کنکور اعزام محصلین به خارج شرکت کرد و همراه با عیسی سپهبدی که مقدر بود بعدها نقش بسیار مهمی در زندگی سیاسی او ایفا کند و نیز خسرو وارسته، علی اصغر سروش مترجم سرشناس بعدی، غلامحسین صدیقی از رهبران بعدی جبهه ملی، مجیر شیبانی و علی اکبر بینا استاد بعدی علوم سیاسی دانشگاه تهران راهی فرانسه شد. او دو سال پایانی دبیرستان را در مدرسة سن لویی فرانسه سپری کرد. برای اعزام مظفر به اروپا دوستان نزدیک میرزاشهاب او را یاری کردند. سهم عمده در این میان با یحیی خان اعتماد الدوله قراگوزلو بود.

در دوره ای که مظفر در فرانسه اقامت داشت، میرزاشهاب که در دیوانعالی تمیز از ادارات وزارت عدلیه کار می کرد بطور متوسط هر سه روز یک نامه برای او ارسال می نمود. این نامه ها و پاسخ های مظفر بقایی موجود است و از زاویه ترسیم فضای سیاسی و فرهنگی آن زمان مجموعه ای ارزشمند به شمار می رود.

در این نامه ها نظرات میرزاشهاب درباره برخی از رجال سیاسی دوره رضاشاه مندرج است. میرزاشهاب به نصرت الدوله فیروز و عبدالحسین تیمور تاش نفرت می ورزید و نمی توانست شعف خود را از گرفتاری آنها پنهان دارد.

این اختلافات دنباله خصومتهای عصر مشروطه بود که در یک طرف آن وثوق الدوله

ص: 40

قرار داشت و در سوی دیگرش گروه افراطی دمکراتهای ضدتشکیلی(1) میرزاشهاب اندکی پس از سفر مظفر به فرانسه در نامه ای از دستگیری فیروز خبر داد:

راجع به فیروز کار از شوخی گذشته جداً تعقیب می شود و حدس صائب این است که محکوم شود. دوشنبه پس فردا در محکمه برای تعیین وکیل حاضر می شود، برطبق اصول محاکمات جزائی..... در 6 یا 8 اردیبهشت محاکمه می شود. در هر حال اردیبهشت بر او اردی جهنم شده است ولی این اتهام و این محکومیت در قبال جنایات او خیلی کم است.(2)

به یاد داشته باشیم که هم نصرت الدوله فیروز و هم تیمورتاش پیشتر مورد بغض و عداوت کمیته مجازات هم قرار داشتند، رضاخان با آراستن دسیسه هائی که جای بحث آنها در اینجا نیست، بالاخره جانشان را گرفت. درست در همین زمان بود که تیم افراطی حزب دمکرات از جمله حسینقلی خان نواب و دیگر کسانی که در سقوط مشروطه و تبدیل آن به حکومت قزاقان نقش مهمی ایفا کرده بودند، چه آشکار و چه نهان سیاستهای خود را پیش می بردند.

اما مظفر در فرانسه به سیاست علاقه ای نداشت. وضع تحصیلی او نیز چندان رضایت بخش نبود. مثلاً به سال 1309 نوشت که نمرات تاریخ و جغرافی او 12، معرفه النفس 10 و ریاضیات 14 است.(3) مظفر در نامه هایش نوشت گاهی اوقات به کازینو می رود و کازینو یک «نوع قهوه خانه ای است که موزیک دارد و مردم آنجا می رقصند.»(4) در نامه دیگر، که از ایتالیا نوشته، خاطرنشان ساخت که «نمازها را به خدا قرض داده ام که در برگشتن بخوانم!!!»[کذا](5)

در این زمان مظفر در برخی موارد آشکارا و صریحاً روحانیون را بر باد دهندة اساس مذهب معرفی می کرد. برای نمونه، چنین می نویسد:

اگر کسی بخواهد طابق النعل بالنعل از روی یک کتابی مثل جامع عباسی مسلمان باشد از خدا روزهای 50 ساعتی درخواست کند، زیرا فقط برای....[ کذا] هر دفعه

ص: 41

از روی این دستورات سه ساعت وقت لازم است.

در این نامه، که خطاب به پدر است، مطالب توهین آمیزی علیه روحانیون شیعه دیده می شود. می نویسد: «راستی من یقین دارم هزارنفر از دشمنان اسلام برای حراج مذهب به قدر یکی از این آخوندها نمی تواند کاری بکند.» و در بخشی دیگر خواهش کرده که میرزاشهاب یک جلد از کتاب رکن رابع اثر شیخ احمد احسایی را برای او ارسال کند: «علت آن را در وقت فرصت عرض خواهم کرد.»(1) ظاهر قضیه این است که مظفر در خانواده ای شیخی به دنیا آمده بود و بنابراین تمسخر شریعت شیعه توسط او امری دور از انتظار نبود. ولی واقعیت این است که بقایی حتی به موازین مورد قبول شیخیه نیز اعتقادی نداشت.

به هر حال وقتی بقائی می خواست به دانشگاه رود، در دو رشته امتحان داد و پذیرفته شد: تعلیم و تربیت و تاریخ و جغرافیا. پس به دانشسرای مقدماتی لیموژ اعزام گردید که در منطقه «رن» قرار داشت. این شهر در جنگ دوم جهانی نخستین شهری بود که توسط متفقین از آلمان ها بازپس گرفته شد و در شمالغربی فرانسه قرار دارد. بعد از مدتی به مدرسه سن کلو رفت، دو سالی هم در آنجا دوره دید و در ضمن در سوربن ثبت نام کرد تا در رشته فلسفه ادامه تحصیل دهد. او بالاخره توانست دیپلم اکول نرمال را که معادل لیسانس بود اخذ نماید. در سوربن حول سه محور عمده درسی یعنی اخلاق و زیبائی شناسی، روانشناسی و تاریخ مذاهب کار می کرد. به قول خود بقائی در هر سه رشته هم قبول شد و شروع به نوشتن رساله کرد.

در دوره ای که مظفر در پاریس اقامت داشت، تعدادی از دانشجویان به دلیل عدم توانایی در گذرانیدن امتحان به ایران برگشت داده شدند. غلامحسین وکیلی، شمس الدین امیرعلایی، جواد کمالیان، عبدالحسین نوشین، احمد و عباس پرویز _ که بعدها هر یک نقش فرهنگی و سیاسی مهمی در ایران ایفا کردند _ از این زمره اند.(2) در این ایام مظفر هنوز در دبیرستان درس می خواند. در یکی از همین نامه ها میرزاشهاب از فرزندش خواست تحقیق کند ایرج میرزا اسکندری، برادرزادة شاهزاده سلیمان میرزا، در

ص: 42

کجاست، زیرا از وی هیچگونه اطلاعی در دست نیست.(1) در واقع ایرج اسکندری، که پدرش یحیی میرزا نیز چون میرزاشهاب از فعالین انجمن های سری در دوره مبارزه با حکومت قاجار بود و به سان مظفر برای ادامة تحصیل به اروپا اعزام شده بود، اینک به مجامع کمونیستی پیوسته و در انتشار نشریه پیکار شرکت داشت.

در آذرماه 1309ش. با حکم علی اکبرخان داور، میرزاشهاب ارتقاء پیدا کرد و از کفالت معاونت دیوانعالی تمیز به کفالت مستشاری دیوانعالی تمیز نائل شد و به جای میرزا محمدخان لواسانی در سمت جدید قرار گرفت.(2) داور با میرزاشهاب روابط صمیمانه داشت و در مسافرتی که به برن کرد مظفر بقایی با او ملاقات نمود.(3) یک سال بعد به پیشنهاد تقی زاده (وزیر مالیه)، میرزاشهاب از وزارت عدلیه به آن وزارتخانه منتقل شد و ریاست محکمة تجدید نظر را به دست گرفت.(4)

از آنجا که میرزاشهاب در دوره سلطنت رضاشاه از نظر نیل به مقامات عالی سیاسی ترقی چندان نکرد، همیشه آرزو داشت روزی مظفر به جای او مدارج پیشرفت را بپیماید. او در نامه ای نقل کرد سرتیپ ناصرالدوله فیروز کفیل وزارت طرق شده است. مادر ناصرالدوله کرمانی بود و از نظر میرزاشهاب نیمه کرمانی محسوب می شد و چون کفیل وزارتخانه شد که نصف وزارت است، نتیجه گرفت که ربع وزارت به کرمانی ها رسیده است:

امید است که شما به سلامتی با تحصیلات عالیه و اخلاق مهذب بمانید، انشاءالله یک وقتی تمام وزارت را اشغال کنید که لااقل در عمر دنیا یک نفر کرمانی به وزارت رسیده باشد.(5)

تا سال 1310، میرزاشهاب به جز مظفر، متکفل ادارة دخترانش به نام های ملکه، تاجی، مریم، رابعه، ایران دخت و اختر نیز بود. اختر، کوچکترین فرزند میرزاشهاب، بعدها در آمریکا ادامه تحصیل داد. میرزاشهاب، که خود در جریان تحولات مشروطیت در منطقة کرمان فعال بود و در ایام انتقال سلطنت در مجلس پنجم حضور داشت،

ص: 43

به خوبی می دانست که مشروطة ایران از اساس بی بنیاد است، به همین دلیل از بی اعتنایی رضاشاه به اصول مشروطه چندان شگفت زده نمی شد:

دیروز جمعه عید مشروطیت ایران بود، که مشروطیت ایران معلوم می شود اینقدر نافع به حال مردم نیست که حتی یک روز تعطیلی هم ندارد، مثلاً مصادف با جمعه می شود. دیشب هم در مجلس جشن بود. من هم دعوت داشتم رفتم و قصدم از رفتن ملاقات بعضی که کار به آنها داشتم بود و الا !!(1) [کذا]

در نامه ای دیگر نوشت: «سیاست بافی هم که دامنة وسیعی دارد متروک شده و من هم برکنارم !!» [کذا](2)

میرزاشهاب، که روزی از ارکان فرقة دمکرات به شمار می رفت و در خطه کرمان نفوذ و شهرتی داشت، اینک ناچار بود به عنوان کارمند دولت از 8 صبح تا ظهر و از 5/2 تا 6 عصر کارکند و طرفه آنکه وقتی چراغ نمی سوخت و هوا تاریک بود باید عاطل و باطل می نشست و در وقت اداری حتی جرئت نگاشتن یک نامه برای فرزندش را نداشت. این اوضاع، او را که در عین حال بیمار بود، به شدت سرخورده کرد. در برخی نامه ها برخلاف گذشته که آرزو می کرد مظفر به وزارت نایل شود، نسبت به استخدام در دستگاه دولتی ابراز انزجار می کرد:

هرچه بر عمر استخدام من می گذرد، بیشتر از استخدام دولت متنفر می شوم. راستی باز هم شما را وصیت می کنم که فکری بکنید که در مراجعت محتاج به استخدام دولت نباشید و بتوانید شغلی آزاد ولو اینکه نجاری یا آهنگری باشد داشته باشید... بهرحال من برای استخدام دولت عاقبت خوشی نمی بینم.(3)

اسناد موجود نشان می دهد تا این تاریخ، که حدود سه سال از رفتن مظفر به فرانسه می گذشت، او هنوز موفق نشده بود دیپلمش را اخذ کند. میرزاشهاب، نگران از تحصیل فرزند، با وزیر معارف به گفتگو نشست. وزیر پیشنهاد کرد که مظفر به ایران بازگردد، دیپلم متوسطه را بگیرد و آنگاه به اروپا برود تا بتواند در دانشکده ادامه تحصیل دهد،

ص: 44

زیرا کسی که دیپلم ایران را نداشت حتماً باید امتحانات مربوطه را انجام می داد.(1) آنچه بر نگرانی میرزاشهاب می افزود، گفته های ضد و نقیض مظفر بود. او نوشت مشغول تحصیل در رشتة ادبیات فرانسه است. اندکی بعد، با صوابدید وزیر معارف، گفت که تغییر رشته داده و حقوق می خواند. بعدها معلوم شد که تحصیل در رشته تعلیم و تربیت و فلسفه را در دانشگاه آغاز کرده است. میرزاشهاب در این ایام در جلساتی با دوستان دیرینش شرکت می کرد که از دوره مشروطه به عنوان محفل ادب شناخته می شد، این محفل شعبه ای از حزب دمکرات به شمار می رفت. این جلسات شب های یکشنبه تشکیل می شد و میرزاشهاب در نامه هایش از شرکت کنندگان به عنوان «رفقای شب یکشنبه»(2) یاد می کرد. وکیل الدوله، سعید نفیسی، سیدحسن تقی زاده و دکتر محمود افشار یزدی از معاشرین نزدیک میرزاشهاب در این محفل بودند.

از یاران نزدیک میرزاشهاب در این دوره، آقا حسین آقاتهرانی بود که بعدها نام خانوادگی «پرویز» را برخود نهاد. حسین پرویز، فرزند آقا میرزا محمد علی، از کسانی بود که در دوره موسوم به «استبداد صغیر» با عده ای از مخالفین محمدعلی شاه مهاجرت کرد و به همراه علی اکبر دهخدا و معاضدالسطنه پیرنیا در شهر ایوردون سویس به انتشار نشریه صوراسرافیل پرداخت. در واقع، صوراسرافیل ارگان جناح تندرو مشروطه در خارج از کشور بود. پرویز پس از سقوط محمدعلیشاه به ایران بازگشت و در تشکیلات فرقة دمکرات فردی بسیار مؤثر شد. مخصوصاً او برای انتشار روزنامة ایران نو، ارگان فرقه، فعالیت زیاد کرد. اما بعدها مانند میرزاشهاب از سیاست کناره گرفت و با مشارکت سیدحسن تقی زاده «کتابخانة تهران» را تأسیس کرد. او تا پایان عمر (حوالی 1335ش.) این کتابخانه را اداره می کرد. کتابخانة تهران از دورة رضاشاه تا زمان مرگ پرویز محل تجمع اهل ادب با هر مسلک و مراسم بود،(3) لیکن در حقیقت میعادگاه اعضای پیشین فرقة دمکرات به شمار می رفت.

در اواخر سال 1311 که زمزمة الغاء امتیازنامة دارسی برسرزبان ها افتاد، میرزاشهاب نسبت به این حادثه خوشبین بود. او اخبار این جریان را به اطلاع فرزندش می رسانید:

ص: 45

مأمورین ایران شاید تاکنون به ژنو رسیده باشند، البته شما زودتر از ما از مذاکرات مستحضر خواهید شد. امید است که کار به موفقیت دولت ایران تمام شود. عجالتاً یک شعف بی اندازه در تمام ایران و ایرانی ها موجود است و همه امیدوارند که قضیه به نفع خودمان تمام شود و این سیل طلا که از معادن نفت ایران به بریتانیا جاری است قدری مسدود شده و مقداری هم به خود ایران برسد. باید از خدا توفیق آقای داور و آقای علا را خواست تا حق گذاری جامعه چه کند.(1)

هشت روز بعد باز هم میرزاشهاب اطلاع داد که در ایران خبری مهمتر از خبر نفت جنوب نیست. او نوشت این اوضاع تمام ایران، بلکه دنیا، را به حیرت انداخته است: «امید است همان طور که میل شاه و تمام ایرانیان است به نفع کامل ایران خاتمه یابد.» او باز هم خبرداد که داور و علا به اروپا رفته اند و همه منتظرند تا بشنوند در جلسة 23 ژانویة 1933 مجمع اتفاق ملل چه حکمی صادر خواهد شد.(2) انتظار دیری نپائید. سیدحسن تقی زاده، وزیر مالیة رضاخان که میرزاشهاب کارمند وزارتخانة او بود، امتیازنامة دارسی را بار دیگر تمدید کرد و سیطرة شرکت نفت انگلیس بر نفت ایران، آنهم به شکلی بلامنازع، حداقل تا دو دهة دیگر ادامه یافت. به این ترتیب، فصلی دیگر از تاریخ نفت ایران آغاز شد. در حاشیه این تحولات بود که کسانی مثل نصرت الدوله فیروز و از آن بالاتر عبدالحسین تیمورتاش قربانی شدند. به تیمورتاش که پیگیر مسئله نفت بود اتهام زدند برای شورویها جاسوسی می کند، به همین اتهام واهی او را دستگیر کردند و به دستور رضاخان جانش را ستاندند. همزمانی تقریبی تمدید قرارداد دارسی و دستگیری تیمورتاش در خور تأمل است و البته باید در جائی مناسب به آن پرداخته شود.

تیمورتاش البته مردی بود زن باره، سرویس اطلاعاتی بریتانیا از این نقطه ضعف او به نحو مطلوبی استفاده کرد. انگلیسی ها که به هر دلیلی و در صدر همه به دلیل مسئله نفت می خواستند تیمورتاش را فروگیرند،زنی آسوری را که منشی او بود؛ برای رسیدن به اهداف خود مورد استفاده اطلاعاتی قرار دادند. این زن زیبا، همیشه همراه تیمورتاش بود و گزارشهای مکرری در مورد او به اینتلیجنس سرویس می داد. روزی که تیمورتاش

ص: 46

از مأموریت نفت در لندن باز می گشت، توسط این زن؛ کیف نامه ها و اسناد محرمانه او را ربودند و در اختیار سفارت بریتانیا در مسکو قرار دادند. سفارت بریتانیا کپی این نامه ها و اسناد را برای رضاخان فرستاد،به این منظور که اتهام جاسوسی او را به نفع شوروی مسجل سازند. در این میان مردی به نام آقابکوف که ظاهراً مأمور سرویس اطلاعاتی شوروی موسوم به گ. پ. او در تهران بود، به بحرانی تر ساختن فضا کمک می کرد. آقابکوف بعدها به غرب پناهنده شد و خاطراتی منتشر کرد که به احتمال قریب به یقین باید جعلی باشد،این خاطرات در آستانه انقلاب در ایران هم به نام خاطرات آقابکوف ترجمه و منتشر شد. در این کتاب ادعا شده است که تیمورتاش اطلاعات محرمانه را در اختیار مأمورین اطلاعاتی شوروی قرار می داده است.(1) به هر روی ماجرا هرچه بود، تیمورتاش حتی بعد از ربوده شدن کیفش به تهران بازگشت؛ همین موضوع نشان می دهد که شایعه جاسوسی او به نفع شوروی دروغ بوده است. تیمورتاش به محض اینکه وارد ایران شد، دستگیر گردید و به دستور رضاشاه کشته شد. معجونی از تصفیه حسابهای حزبی و شخصی به جای مانده از دوره مشروطه با دسیسه های اینتلیجنس سرویس و شرکت نفت انگلیس و ایران باعث شدند تیمورتاش جان خود را از دست بدهد. چندسالی بعد آقابکوف هم که به غرب پناهنده شده بود، در اسپانیا به قتل رسید.

نکته این است که میرزاشهاب پیگرد و محاکمة تیمور تاش را نیز با خوشوقتی پیگیری می کرد. او اطلاع داد محاکمه رسمی وزیر دربار سابق رضاشاه از پنجشنبه 25 اسفند 1311 آغاز شده است. به تقاضای مدعی العموم دیوان جزا، یا در واقع به دستور شخص رضاشاه، محاکمه سری بود و احدی از مذاکرات اطلاعی نداشت: «مردم هم بی صبرانه انتظار محکومیت این عنصر با شرافت ناموس پرست را که خدماتش به مملکت و شاه ضرب المثل است!! [کذا] دارند.»(2) میرزاشهاب مشتاقانه تصفیه حساب های خونین رضاخان را با گروهی از عوامل به قدرت رسیدنش نظاره می کرد. دعوای اعتدالی و دمکرات دوره مشروطه اینک در سیمائی جدید بروز و ظهور می یافت، تصفیه حسابهای خونین رضاخان با کسانی مثل تیمورتاش البته ریشه ای پایدار در دسیسه های برخی

ص: 47

بازیگران عصر مشروطه داشت. به طور مشخص این حسینقلی خان نواب بود که در مقام رئیس بانک ملی به تیمورتاش اتهام اختلاس زد و این اتهام در کنار دسیسه های ریز و درشت دیگر راه را بر محو حریفان قدیمی فراهم ساخت.

بهار سال 1313 میرزاشهاب برای دیدن فرزندش به فرانسه رفت. میرزاشهاب در طول اقامتش در فرانسه مطلع شد که یک پزشک آلمانی به نام پرفسور فن برگمان در کار خود تخصص فراوان دارد. ابوالقاسم نجم مشهور به نجم الملک از هم مسلکان قدیمی میرزاشهاب و وزیر مختار ایران در آلمان، از دمکرات های عصر مشروطه بود. او برای میرزاشهاب وقت گرفت. دو هفته بعد او به پزشک معالج مراجعه کرد. مظفر همراه پدر از پاریس به بروکسل رفت و این دو یک هفته در آنجا اقامت گزیدند. در طول اقامت آنها، میرزایحیی دولت آبادی مرتب به دیدار میرزاشهاب می آمد. دو دوست قدیمی با یکدیگر درد دل می کردند و به روایت بقائی از اوضاع ایران انتقاد می نمودند.

اندکی از بازگشت میرزاشهاب به ایران نگذشته بود که بیماریش شدت گرفت و سرانجام در همان سال 1313، به سن 56 سالگی، از دنیا رفت. زندگی میرزاشهاب تأثیری ژرف بر روحیات مظفر به جا گذاشت. او که از نزدیک شاهد ناکامی پدر در کسب مناصب اداری درخور شأن پدر بود، بعدها جاه طلبی خود را به اوج رسانید.

حدود چهار سال بعد در بهمن ماه 1317 یک روزنامه فکاهی در فرانسه مطلبی درباره رضاشاه نوشت و با چاپ کاریکاتوری وی را به تمسخر گرفت. به این دلیل روابط دو کشور قطع شد و هفت روز به ایرانیان مقیم فرانسه مهلت داده شد تا به ایران بازگردند. مظفر از راه لهستان و شوروی به ایران مراجعت کرد. او می بایست تا اواسط سال 1318 در پاریس می ماند تا بتواند از رسالة دکتریش دفاع کند، اما ناچار شد به ایران باز گردد. او در ایران با کمال تعجب متوجه شد سلیمان میرزا اسکندری به هنگام وفات پدر نه تنها به دیدن خانواده اش نیامده بلکه حتی از ارسال پیام تسلیت خودداری کرده است. سلیمان میرزا به دیدن مظفر نیز نیامد.

در این زمان، مظفر؛ رضاشاه را به عنوان «دیکتاتور مصلح» می پسندید و برای آتاتورک احترام قایل بود. او به روایت خودش از ترجمه فارسی کتاب درسی تاریخ اروپا اثر آلبرماله به شدت برآشفت زیرا به نادرشاه لقب «قلدر شرقی» داده بود، و در صدد برآمد به دلیل این عبارت «سخت اعتراض» کند. وی به هنگام اقامت در فرانسه،

ص: 48

پیشرفت هیتلر را با خشنودی نظاره می کرد. زمانی که هیتلر به ریاست جمهوری آلمان رسید، مظفر در برلین اقامت داشت و ملاحظه کرد هیتلر با رأی بسیار بالایی انتخاب شد. در اواخر پائیز همان سال مظفر در کنگره ای از نمایندگان دانشجویان شرقی مقیم اروپا، که به دعوت موسولینی در رم تشکیل شد، شرکت کرد.(1) این نوع نگاه به قدرت سیاسی بعدها در زندگی بقایی نقشی بسیار مؤثر ایفا کرد. معهذا، مظفر تا این دوره هرگز فردی سیاسی به شمار نمی رفت.

در بهمن ماه 1317 بقایی نامه ای از وزارت فرهنگ دریافت کرد. در نامه آمده که وی باید نسخة دستنویس پایان نامة تحصیلی خود را هرچه زودتر به ادارة آموزش عالی وزارت فرهنگ ارسال کند. بقایی پاسخ داد از اوایل سال 1937 [اواخر 1315] طبق اجازه نامة مورخة 14 ژانویة 1937 صادره از دانشکدة ادبیات پاریس مشغول تهیة رساله در مورد اخلاق از نظر ابوعلی مسکویة رازی بود و نسخه ای از آن جزء کتاب هایش توسط ادارة سرپرستی دانشجویان به ایران ارسال شده است. نظر به اینکه محمولة مزبور هنوز نرسیده بود، مظفر اعلام کرد فعلاً تقدیم رساله ممکن نیست.(2) ظاهراً مظفر نسبت به ارزیابی مدارک تحصیلی خود اعتراض داشت و به همین دلیل رئیس ادارة آموزش عالی وزارت فرهنگ از او خواسته بود به ادارة مزبور مراجعه کند.(3)

از 7 فروردین 1318 تا اول مهر همان سال بقایی به شغل دبیری اشتغال داشت.(4) در اواخر این سال نامه ای از ادارة اوقاف دریافت کرد. طبق این نامه او باید نمایندة رسمی خود را برای محاسبة قسمتی از موقوفة فخریه، که در آن زمان به وسیلة فرهنگ کرمان اداره می شد، به اداره فوق معرفی می کرد تا پس از تسویه حساب، رقبات موقوفه به او واگذار شود و بودجة آن طبق آئیننامه تدوین و تنظیم گردد.(5) پس از این ماجرا، موقوفات راور به موضوع نزاع میان مظفر و پسرعموهایش بدل شد. آنان مدعی بودند در دوره طولانی غیبت میرزاشهاب و مظفر مانع اتلاف موقوفات شده اند و خروج آنها را از دست خود روا نمی دیدند.

ص: 49

از اول مهرماه 1318 بقایی به خدمت سربازی اعزام شد. در رونوشت کتابچة خدمت او تخصص اش فلسفه و ادبیات ذکر شده است. درجة او ستوان دوم وظیفه بود و در بخش مالی وزارت جنگ به خدمت وظیفه مشغول شد. خصوصیات شخصی او در پادگان به این شرح ذکر شده است: اخلاق خوب، رفتار خوب، قابلیت نظامی دارد، استعداد فرماندهی دارد، روحیات نظامی دارد، ارزش افسری دارد، یک روز توقیف شده است، دو روز زندانی بوده است، 244 ساعت ناخوشی داشته و 29 ساعت از مرخصی استفاده کرده است. این ارزیابی فقط مربوط به یکسال نخست سربازی اوست و معدل کل نمراتش 20/15 است.(1)

بقایی تحصیلات عالی خود را در دانشسرای مقدماتی شهر لیموژ فرانسه آغاز کرده و بعداً وارد دانشسرایعالی سن کلو شده و در سوربن به تحصیل در رشتة فلسفه پرداخته بود، اما اینک ملاحظه می کرد به دلیل ناتمام ماندن پایان نامه اش، وزارت فرهنگ مدرک او را درجة لیسانسیه تعلیم و تربیت ارزیابی کرده است. خدمت سربازی او نیز بر پایة همین ارزیابی با درجة ستوان دومی وظیفه به اتمام رسید. در سال نخست سربازی، مظفر در جستجوی شغلی برای آینده دست به اقداماتی زد. وی در نامه ای خطاب به رئیس ادارة فنی وزارت دادگستری نوشت «به موجب تشخیص شورای عالی فرهنگ لیسانس در فلسفه و زبان و ادبیات فرانسه است» و اکنون مشغول انجام خدمت سربازی است، علیهذا مایل به قبول شغلی در آن اداره است. در خاتمه خواهش کرده بود «در صورت امکان بنده را با ارجاع کاری مفتخر نمائید.»(2)

در پی تلاش برای جلب حمایت یاران دیرین پدرش، در 28 مرداد 1318 نامه ای از ادیب السلطنة سمیعی، رئیس تشریفات دربار رضاشاه، به دست مظفر رسید. در این نامه تواضع و احترام فراوان نسبت به مظفر 27 ساله ابراز شده است:

آقای عزیزم. مراسلة گرامی رسید و از مندرجات آن خیلی مسرور و ممنون و خوشوقتم از اینکه از مرحوم آقا میرزاشهاب الدین طاب ثراه آن یگانه مرد برجسته و مبرز مانند شما یادگاری به جا مانده است که مایة روشنی دل و دیدة دوستان و علاقمندان به آن مرحوم است. به ملاقات شما هم با کمال مسرت اشتیاق دارم و

ص: 50

اگر بتوانید برای ساعت 8 صبح جمعه 31 [/5/1318] به درب منزل بنده تشریف بیاورید خیلی خوشوقت می شوم. حسین سمیعی.(1)

روی پاکت نوشته شده: «توسط آقای مؤید احمدی نمایندة محترم مجلس شورای ملی، آقای مظفر بقایی فرزند ارجمند مرحوم میرزاشهاب کرمانی.»

قاعدتاً به دلیل چنین حمایت هایی بود که پس از شهریور 1320، در دوره ریاست فرهنگ دکتر غلامحسین صدیقی، درجه دکتری مظفر بقایی تصویب شد. بقایی بعدها در نامه ای به همسرش نوشت: «اگر دکتر صدیقی روی کار نیامده بود و دکتری من تصویب نشده بود من مجبور بودم که معلم دبیرستان باشم و در دانشکده و دانشگاه راهی نداشتم.»(2)

پایان سربازی بقایی درست مصادف با اشغال ایران توسط متفقین و خروج رضاشاه است. وی بعدها در خاطراتش نوشت از زمان شروع بحران شهریور 1320 هر یک از افسران به نوبت کشیک 24 ساعتی داشتند و 24 ساعت بعد را در مرخصی می گذرانیدند. روز 25 شهریور نوبت کشیک بقایی بود و محل خدمت او بین پل چوبی و پادگان عشرت آباد: «ساعت ده صبح از خانه به راه افتادم تا به موقع به محل خدمت برسم. از سه راه فخرآباد گذشتم. با تعداد زیادی سرباز برخوردم که بدون پاگن و کمربند به اطراف متفرق می شدند. بعضی خوشحال و خندان، عدة بیشتری به حال بی تفاوتی و تعداد کمتری هم متأثر و اشکریزان. پس از تفحّص معلوم شد که کلیة سربازان لشکر را مرخص کرده اند.»(3)

بعد از خاتمه دوره سربازی در سال 1320 بقایی به عنوان متصدی ارزیابی خسارت در شرکت «بیمه ایران» شاغل بود و در عین حال به وکالت دعاوی هم اشتغال داشت. شاید لازم به گفتن باشد که سپهبدی هم مدتی در شرکت بیمه ایران کار می کرد و برخی از نامه ها و مکاتباتش روی کاغذهائی که آرم شرکت یادشده را دارند؛ نوشته شده اند. بقائی کمی بعد با دریافت پروانة مترجمی رسمی از وزارت دادگستری توانست دفتری برای ترجمه از فارسی به فرانسه و بالعکس دایر کند. او در 12/9/1320 یک

ص: 51

آگهی در روزنامه دید دال بر استخدام یک دانشیار فلسفه در دانشگاه تهران. روز بعد تقاضای استخدام کرد و از 15 آذر همان سال مشغول به کار شد. موضوع تدریس بقایی دروس زیبایی شناسی و اخلاق بود که تا زمان بازنشستگی به تدریس این دو درس اشتغال داشت. لازم به یادآوری است که بقایی در اواخر سال 1319 با دختر وکیل الدوله ابراهیمی، یکی از دوستان قدیمی پدرش، ازدواج کرد.

ص: 52

وابسته به حزب توده است شرکت نمی نمود، لیکن به گفته خودش علیه این حزب نیز اقدامی انجام نمی داد. بجز صادق هدایت، پرویز محمود (پسر محمود محمود از دوستان قدیم پدرش در حزب دمکرات) و سعید نفیسی در زمره دوستان اهل ادب بقایی بودند. باز هم به روایت خود بقائی تنها از سال 1327 و در پی مذاکرات با مقامات آمریکایی بود که مبارزه سخت و علنی خود را با حزب توده آغاز کرد.(1) این سخن واقعیت ندارد، زیرا نوع فعالیتهای سیاسی بقائی در آن روزها مواضع او را به روشنی مشخص می سازد.

نخستین حزب سیاسی که بقایی در آن شرکت کرد حزب اتحاد ملی است. پس از خروج رضاشاه از ایران، در مجلس شورای ملی، که انتخابات آن در زمان دیکتاتوری رضاشاه انجام گرفته بود، چند فراکسیون تشکیل شد که یکی از آنها فراکسیون میهن نام داشت. در فراکسیون میهن 32 نماینده عضویت داشتند و در مجلس سیزدهم وزنه ای مهم به شمار می آمدند. اعضای این فراکسیون در یک جلسه مهم تصمیم گرفتند یک حزب سیاسی تشکیل دهد. حزب اتحاد ملی محصول این توافق است.

در این حزب گروهی از رجال سیاسی به همراه برخی از چهره های ادبی، که عموماً به عنوان شخصیت های راستگرا شهرت داشتند، گرد آمده بودند. در رأس این حزب سهام السلطان بیات قرار داشت که در زمان رضاشاه نمایندة مجلس بود. در زمره گردانندگان این حزب نام حسن اسفندیاری، سید محمد صادق طباطبائی، غلامحسین مصاحب، دکتر مهدی ملک زاده، سید محمد محیط طباطبایی، فضل الله زاهدی، ارباب رستم گیو و مظفر بقایی دیده می شود. نیز عیسی سپهبدی دوست دیرین و بسیار صمیمی بقائی در این حزب عضویت داشت، اینان به واقع جوانترین اعضای حزب بودند که در کنار رجال سیاسی بازمانده از دوره قاجار و رضاشاه به تجربه اندوزی سیاسی مشغول بودند. ارباب رستم از بقایای انجمن سری دوره مشروطه بود که در آن اردشیر ریپورتر و دوست نزدیک او ملک المتکلمین (پدر دکتر مهدی ملک زاده) شرکت داشتند. شعار این حزب، که در نیمة نخست سال 1321 تشکیل شد، «همه برای حزب، حزب برای وطن» بود.(2)

در اسناد دکتر مظفر بقایی مجموعه ای ارزشمند از اسناد حزب اتحاد ملی موجود

ص: 54

است. طبق این اسناد، بقایی در یازدهمین جلسة هیئت مؤسسان حزب _ همراه با ناصر زمانی، دکتر ایزدی، حسن فرزان، استخر، بهمنیار و غلامحسین مصاحب _ به عضویت کمیسیون فرهنگ درآمد.(1) مدتی بعد بقایی خزانه دار حزب شد. انتصاب بقایی به عنوان خزانه دار حزب در نوزدهمین جلسة هیئت مدیرة حزب اتحاد ملی به تصویب رسید.(2) اندکی بعد بقایی مأمور ایجاد سازمان زنان حزب شد، اندیشه تأسیس سازمان زنان در یک حزب راستگرا بعد از آن مطرح گردید که حزب توده برای نخستین بار در تاریخ احزاب سیاسی ایران، این تشکیلات را راه اندازی کرد و مریم فیروز (فرمانفرمائیان) همسر نورالدین کیانوری را به ریاست آن تشکیلات گماشت. تشکیلات زنان حزب توده بعد از درگذشت نخستین رهبر حزب یعنی سلیمان میرزا اسکندری که به شدت مخالف دخالت زنان در مسائل سیاسی بود، راه اندازی شد. در حزب اتحاد ملی از دکتر حسین پیرنیا و دکتر جلال عبده برای کار در کمیتة اجرائی دعوت به عمل آمد و محمود محمود نیز عضو این حزب بود. بقایی با حسن معاصر، وکیل پایة یک دادگستری، دوستی نزدیکی داشت. حسن معاصر مسئولیت ادارة کلوپ حزب را عهده دار بود. او همان کسی است که بعدها بر مبنای اسناد وزارت خارجة انگلیس کتابی درباره تاریخ مشروطه ایران تألیف کرد.

به روایت ژرژ لنچافسکی در کتاب شوروی و غرب در ایران، حزب اتحاد ملی با حمایتهای سفارت بریتانیا برای مقابله با تحرکات حزب توده شکل گرفت. به عبارت بهتر بعد از تأسیس حزب توده، احزاب دیگر برای مقابله با آن سازماندهی شدند. نکته بسیار مهم در این تحرکات آن است که احزاب سیاسی ایران در این مقطع تاریخی، به مثابه سخنگویان منافع قدرتهای بزرگ آن روز در صحنه سیاسی و اقتصادی کشور به میدان آمدند؛ و نه مدافعان حق حاکمیت ملی و مصالح عمومی کشور. به عبارت بهتر در آن دوره راه نجات، یا الحاق ایران به بلوک غرب به رهبری انگلستان شناخته می شد و یا بلوک شرق به رهبری اتحاد شوروی. عده ای دیگر هم البته برای حفظ توازن بین قدرتهای انگلیس و شوروی به قدرتی نوظهور یعنی امریکا چشم امید دوخته بودند تا به مثابه «نیروی سوم» بتواند نقش چکش تعادل را بین شوروی و انگلیس ایفا نماید.

ص: 55

به عبارت دقیق تر مفهوم استقلال سیاسی امری بود ناشناخته. به هر حال بر خلاف حزب توده، حزب اتحاد ملی نتوانست موفقیتی در جلب نظر اقشاری از مردم به دست آورد، ولی به عنوان یک کانون قدرت توانست نقش مهمی در تحرکات سیاسی آن زمان ایفا کند. 32 نمایندگان عضو حزب اتحاد ملی در مجلس سیزدهم در ثبات یا عدم ثبات دولت ها موثر بودند و اهمیت این گروه تا بدانجا بود که سهام السلطان بیات، رئیس هیئت مدیرة حزب، به نخست وزیری رسید. بیات خواهرزاده دکتر محمد مصدق بود.

بقایی مدتی بعد از حزب اتحاد ملی جدا شد و به عضویت حزب کار، که توسط حسن مشرف الدوله نفیسی تأسیس شد، درآمد. حسن مشرف نفیسی در دوره تحصیلات شاه در سوئیس سرپرستی او را بر عهده داشت، وی در بین رجال سیاسی آن زمان مردی انگلوفیل شناخته می شد؛ به عبارت بهتر او قائل به نزدیک شدن بیشتر ایران به بلوک تحت رهبری انگلستان بود. در این دوره بقائی در روزنامة پند، ارگان این حزب، شروع به نوشتن مقاله کرد. گفتیم در آن دوره، نفیسی، چون سهام السلطان بیات، به عنوان چهره ای «انگلوفیل» شهرت داشت. نفیسی وزیر دارایی کابینة فروغی بود و حزب او درست در ایام اشغال ایران توسط متفقین تشکیل شد، در عین حال نفیسی مشاور حقوقی شرکت نفت انگلیس و ایران هم بود. تنها دختر خانم فخر الدوله (مادر دکتر علی امینی)، به نام معصومه، همسر وی بود. از اقدامات مشرف الدوله در دورة وزارت دارایی تنزل نرخ ریال در برابر پوند انگلیس بود. نرخ پوند، که پیش از آن چهارتومان و دو ریال خرید و فروش می شد، به ناگاه به سیزده تومان و دو ریال رسید و در نتیجه ارتش انگلیس مستقر در ایران با یک پوند چهار برابر مایحتاج خود در گذشته را می خرید. به این ترتیب، مخارج انگلیسی ها در ایران که سالیانه پانزده میلیون پوند بود، به سه و نیم میلیون پوند کاهش یافت. در آن دوره دو تن بیش از دیگران به وابستگی به شرکت نفت انگلیس شهرت یافتند؛ یکی مصطفی فاتح از مدیران ایرانی شرکت نفت و دیگری همین مشرف الدولة نفیسی.

در سال 1323 بقایی به کمک سردار فاخر حکمت به ریاست فرهنگ کرمان منصوب شد. او در دوره ریاست فرهنگ کرمان تعدادی از دوستان سابق پدر و بستگان خود را گردآورد و هسته ای را تشکیل داد که در حوادث بعدی این خطه نقش مهمی ایفا کرد. از جمله این افراد محمدعلی یاسائی است. یاسائی از سال 1299ش. معلم بود

ص: 56

و با میرزاشهاب روابط نزدیک داشت. در سال 1305ش. او را به محلی دور افتاده منتقل کردند و میرزاشهاب به تلافی این اقدام آنقدر تلاش کرد تا رئیس فرهنگ کرمان را عوض نمود.(1) یاسائی بعدها دبیر کمیتة ایالتی حزب دمکرات قوام در کرمان شد، حزبی که بقائی هم در آن صاحب مسئولیت بود.

نقطه عطف تاریخی در حیات سیاسی بقائی دریافت نامه ای است از فردی به نام ب. شفازند. این نام مستعار است و از قرائن اینگونه بر می آید که باید متعلق به بهرام شاهرخ باشد. این نامه وسوسه انگیز در آبان ماه 1323 برای بقائی ارسال شد. در این نامه چنین آمده است:

عزیزم، نمی دانم در کرمان به چه اقداماتی دست زده ای و در چه راه فعالیت خود را صرف می کنی؟ به نظر من باید از موقع استفاده کنی و به هر نحوی هست با دادن کنفرانس ها و تشکیل مجامع و تراشیدن دوست «اگرچه ناجور باشد»(2) زمینه را برای دورة پانزدهم [مجلس] حاضر کنی. چیزی که از دست من در این راه بر می آید دو کار است. اول آنکه اهالی جوپار را که از اقوام من هستند و در آنجا نفوذ کامل با ماست متوجه این امر بکنم (راستی نمایندة فرهنگ آنجا هم گمان می کنم هنوز محمد شهیدی باشد. او هم از فامیل من است. به وسیلة او این مقصود به خوبی به عمل خواهد آمد.) دوم آنکه از اقدامات اساسی که در کرمان در زمینة فرهنگ می کنی با درج در روزنامة بیداری برای من به آدرس منزل... بفرست تا من با تهیة مقدمه و چیدن شاخ و برگ لازم آنها را در رادیو تهران پخش کنم و این خود بهترین وسیلة تبلیغ برای کاندید شدن است. می ترسم فکرت در جاهای دیگر در فضای خیال و ایده آل سیر کند و به نوشتة من بخندی! [کذا](3)

شفازند در خاتمه توصیه کرد بقایی از نرخ خرید و فروش در بازار اطلاع حاصل کند تا «در حدود دو سه هزار تومان جنس از تهران به کرمان فرستاده شود و در عوض از کرمان بعضی اجناس و کالاها به تهران ارسال گردد. شاید از این راه چیزی عایدمان شود.» در پایان، نویسنده سلام دکتر هشترودی و دکتر سپهبدی و نبوی را به او ابلاغ کرده

ص: 57

است. این ب. شفازند که در رادیو تهران هم نفوذ داشت کیست؟ او در چه موضعی قرار داشت که بقائی را که خود به شهادت همین نامه چندان امیدی به پیشرفت سیاسی خود نداشت، تشویق به فعالیت می نمود؟ تا آنجائی که ما اطلاع داریم، تنها فردی که در آن زمان در اداره رادیو نفوذ تمام داشت و البته فعالیت سیاسی می کرد، بهرام شاهرخ بود. شاهرخ در این زمان ریاست اداره تبلیغات دولت را بر عهده داشت که رادیو هم بخشی از آن به شمار می آمد. در همین زمان نامه هایی با حروف رمز از طرف بقایی به وزارت فرهنگ در تهران ارسال می شد. یکی از نامه ها پس از کشف رمز در همان زمان چنین خوانده شد: «برای تدریس انگلیسی به وسیلة دبیر هندی کنسولگری انگلیس در یکی از آموزشگاه ها غیر از مواقع درس، آنها اجازه می خواهند در یکی از کلاس های انجمن فرهنگی ایران و انگلیس کلاس دایر نمایند.»(1) معلوم نیست برای تشکیل یک کلاس عادی درسی چه نیازی به نگارش نامه به حروف رمز است، مگر اینکه همین امر را هم در پرتو رقابتهای دو قدرت بزرگ شوروی و انگلستان یا مسئله ای دیگر از این دست ارزیابی کنیم.

در دوره ریاست بقایی بر فرهنگ کرمان یکی از دوستان او به نام علی نقی بهمنیار رئیس بازرسی ادارة فرهنگ کرمان شد. این بهمنیار خوشنام نبود و در روزنامة بیداری، که به مدیریت محمد هاشمی در کرمان به چاپ می رسید، گاهی سرمقاله می نوشت. در یکی از این سرمقاله ها با عنوان «گردش و تفریح عمومی» از «فساد تربیت دینی» سخن گفت و روحانیون را به شرابخواری و آوازه خوانی متهم کرد.(2) این بهمنیار هم ظاهراً پیرو فرقه شیخی بود، اما نکته این است که حتی در دوره اوج مشروطیت شیخی ها چنین تعابیری در مورد روحانیان به کار نمی بردند. این امر زمینه ای شد برای برخی تنشهای محلی؛ به طور مثال برخی از دبیران کرمان معتقد بودند بقایی اقوام خود را به دور خویش جمع کرده و به قول آنها کارها را به شیخی ها سپرده است. آنها بقایی را متهم می کردند که شیخی ها را بر «مسلمان ها»، که قاعدتاً منظورشان پیروان شریعت بود، ترجیح می دهد. گفته می شد بهمنیار در زمان ریاست فرهنگ مایل تویسرکانی، رئیس سابق فرهنگ، در امتحانات از والدین دانش آموزان پول می گرفته و «اطفال مردم را از

ص: 58

پسر و دختر در مدرسه بی ناموس کرده» است تا بدانجا که مایل تویسرکانی از دست او به ستوه آمد و او را طرد کرد. گفته می شد «این بچه شیخی به درد فرهنگ کرمان نمی خورد.»(1) اینها همه در حاشیه رقابتهای تاریخی بالاسری و پائین سری یا دعوای شیخی ها و متشرعین در کرمان صورت می گرفت و گرنه صحت و سقم اینگونه سخنان بر ما دانسته نیست.

بقایی در دورة ریاست فرهنگ کرمان با بستگان خود روابط یکسانی نداشت. او که با برخورداری از این اهرم قدرت در واقع به پرورش هسته های یک حرکت سیاسی اشتغال داشت، عناصری را برمی گزید که در آینده برای او مفید باشند. او متملقّان و ریاکاران را ترجیح می داد. یک نمونه را در برخورد دوگانه او با دو پسرعمویش می یابیم: قاسم راوری و ناصر بقایی. قاسم راوری فرزند میرزا حسین بقایی راوری است. وضع مالی این خانواده بسیار بد بود و به همین دلیل قاسم چند نامه به مظفر نوشت و تقاضا کرد شغلی به او ارجاع شود و از عایدات موقوفات فخریه چیزی به پدرش که زمین گیر شده بدهد و امکانی برای ادامة تحصیل او فراهم نماید.(2) مادر قاسم هم حال و روز بسیار بدی داشت و ظاهراً نابینا بود. قاسم متضرعانه تقاضای کمک می کرد. در نامه ای قاسم مجدداً تقاضاهای خود را مطرح کرد و از اینکه مظفر توجهی به خانوادة عمویش نمی کند گلایه نمود. باز هم استدعا شد که مظفر به او کمک کند تا دورة ابتدایی را تمام کند و بتواند کمک آموزگار شود. قاسم تا کلاس پنجم درس خوانده بود و فقط یکسال دیگر تا پایان دورة ابتدایی فاصله داشت.(3) مظفر به این مستدعیات توجهی نکرد.

در برابر، ناصر بقایی به خوبی از روحیات پسرعمو آگاه بود. او به جای تضرع و التماس، شیوة سالوس و ریا را در پیش گرفت و به کمک این روش توانست تا مقطع دکتری ادامه تحصیل دهد و این همه بدون کمک مظفر غیرممکن بود. ناصر در یکی از نامه هایش چنین می نویسد:

خدا می داند بقدری دلباختة حسن نیت و مرام عالی و مقدس شما شده ام که...

ص: 59

نوشتن مطالب را فراموش می کنم و می خواهم ولو در یک جمله دست و پا شکسته هم که باشد احساسات خود را ابراز دارم. هرچه جستجو می کنم چنین جمله ای را نمی توانم به یاد بیاورم. فقط بدانید در نظر من دکتر بقایی نابغة قدرت نفس و مجسمة اصلاح طلبی و پاکدامنی است و مسلماً من در نظر او مظهر ریا و تملق و رب النوع تظاهر می باشم. هرچه باشد باک ندارم ولی می خواهم که در زندگی از او سرمشق بگیرم.(1)

در این ایام شیخ احمد بقایی، پدرناصر، سرپرستی موقوفات فخریه را به دست داشت و این امر اسباب گلایة قاسم بود.

عبدالحسین آیتی، نویسنده معروف که ترجمه ای از قرآن را منتشر کرده بود، نیز از بقایی گلایه داشت که چرا کرمانی ها از ترجمه او استقبال نکرده اند و چرا آموزگاران برای دریافت آن مشترک نشده اند: «اگر مرحوم آقا میرزاشهاب در حیات بودند، با لطف مخصوصی که به مخلص داشتند... در این موقع هم مساعدت شایان می فرمودند. ولی افسوس رجال خوش عقیده رفتند.»(2)

در اواخر سال 1323 مظفر نامه ای بدون امضاء دریافت کرد. لحن این نامه شدید و غلیظ بود. نویسنده به رفتار سوء بقایی در دورة تصدی ریاست فرهنگ کرمان، که «بالاخره نیک نامی پدر» را از بین می برد، حمله کرده است. او بقایی را متهم می کند که به شیخی ها در فرهنگ میدان داده و حقوق آنها زودتر از متشّرعان پرداخت می گردد: «این بدرفتاری عاقبت خیلی بدی برایتان فراهم می نماید. من آنچه شرط بلاغ است با تو می گویم.»(3) در این مقطع زمانی از جمله کسانی که با بقایی در ارتباط مدام بودند، دکتر عیسی سپهبدی است؛ یار دوره فرانسه مظفر و کسی که _ چنانکه خواهیم دید _ بیشترین نقش را در زندگی سیاسی او داشت. نامه ها و دستنوشته های سپهبدی نشان می دهد او بود که بقائی را به گود سیاست پرتاب کرد. سپهبدی در نامه ای که مضمون آن با نامه ای که احتمال دادیم از بهرام شاهرخ باشد مشابه است، چنین می نویسد:

مظفر عزیزم، تصدقت گردم. مدتی است ما را فراموش کرده ای. امیدوارم در عین

ص: 60

گرفتاری شاد و خرم باشی. ولی در تمام احوال باید صددرصد متوجه هدف اصلی خود باشی زیرا نمی دانی دنیا به دست چه اشخاصی اداره می شود.(1)

گفتیم مضمون این نامه درست شبیه به نامه ای است که با نام مستعار ب. شفازند نوشته شده، هر دو نامه بقائی را تشویق می کردند به «هدف اصلی» یعنی گام نهادن در میدان سیاست بیندیشد. خط نامه ای که با نام شفازند امضاء کرده مثل نامه سپهبدی است. غیر از این نامه کسی با نام شفازند در زندگی سیاسی بقائی حضوری ندارد. نکته دیگر اینکه هر دو نامه در آبان ماه سال 1323 ارسال شده اند، اما چرا سپهبدی باید به چنین اقدامی مبادرت می ورزید؟

هر چه هست ظاهراً سفارش سپهبدی به بقایی در کرمان، کادرسازی برای انتخابات دورة پانزدهم مجلس شورای ملی بود. لذا، وی در سال 1324 به تهران بازگشت و در کنار تدریس در دانشگاه در آموزشگاه ایرانشناسی، وابسته به انجمن ایرانشناسی، به کار مشغول شد. در آموزشگاه ایرانشناسی دروس زبان های باستانی، تاریخ زبان و ادبیات ایران باستان، فرهنگ ایران باستان، تاریخ ایران باستان، باستانشناسی و زبانشناسی تدریس می شد و دورة آن سه ساله بود. همانطور که می بینیم محور کلیه دروس فرهنگ، تاریخ و ادبیات ایران پیش از اسلام بود. در زمرة استادان این مؤسسه نام ابراهیم پور داوود، دکتر ماهیار نوابی از خانواده مشهور نواب، دکتر محمد جواد مشکور و دکتر محمد معین دیده می شود. رابین زینز استاد برجسته فرهنگ ایران باستان و استاد بعدی دانشگاه آکسفورد، با این انجمن همکاری می کرد. زینر همراه با خانم آن. ک. س. لمبتن وابسته فرهنگی سفارت بریتانیا در دوره جنگ دوم جهانی و زمانی که سر ریدر بولارد سفیر کبیر بریتانیا در ایران بود، عملیات شناسائی و تعقیب عوامل آلمانی مقیم ایران را به عنوان مأموران امنیتی سرویس اطلاعاتی بریتانیا انجام می دادند. این دو تن بعدها از برجسته ترین ایران شناسان بریتانیا شدند. اطلاعات گمراه کننده و گزارشهای اغراق آمیز اینان از توان ستون پنجم و نیز جواسیس آلمانی مقیم ایران، نقش اساسی در نقض تمامیت ارضی و اشغال کشور به دست قدرتهای بیگانه داشت. از همان زمان زینر همراه با لمبتون شبکه ای قدرتمند و متنفذ سازمان دهی کرد که بعداً در عملیات کودتای

ص: 61

28 مرداد 1332 بسیار منشاء اثر بود. غیر از این دو ارنست پرون دوست دوره دانش آموزی شاه در سوئیس نیز یک سر این طیف را تشکیل می داد. پرون با لژ فراماسونی روشنائی همکاری بسیار نزدیکی داشت. مجموعه تجربیات جنگ دوم جهانی بعداً موارد استفاده های فراوان دیگری یافت، از جمله بزرگ نمائی خطر کمونیسم در ایران. به واقع همانطور که با استراتژی جنگ روانی و ارائه ضداطلاعات با عنوان نزدیکی ایران به آلمان هیتلری متفقین را به ایران کشانیدند، به همان سیاق با بزرگ نمائی دشمنی دیگر یعنی کمونیسم عملیات براندازی نهضت ملی شدن نفت ایران را سازماندهی نمودند؛ به این مهم در جای خود اشاره خواهیم کرد.

ص: 62

دلیل اقتدار مجلس سیزدهم، که اکثر عناصر آن از طرفداران سیاست انگلیس بودند، نتوانست قراردادی به سود نیروهای نظامی آمریکا در ایران منعقد نماید. احمد قوام پیش از این از شرکت های استاندارد اویل نیوجرسی و سینکلر آمریکا دعوت کرده بود در ایران سرمایه گذاری کنند. ولی آنان به دلیل مواجهه با عملیات پیچیدة شرکت نفت انگلیس و ایران نتوانستند کاری از پیش ببرند.(1) به واقع قوام تلاش داشت با استفاده از قدرت امریکا، بین دو رقیب دیرین در عرصه های سیاسی ایران یعنی روس و انگلیس تعادلی ایجاد نماید، امری که البته ممکن نشد.

قوام که رجلی زیرک و سیاستمداری برجسته بود، برای حل معضل آذربایجان ترفندی ماهرانه به کار بست. او طی پیامی به استالین، رهبر مقتدر اتحاد شوروی، برای مسافرت به شوروی و مذاکره با آن دولت اعلام آمادگی کرد. در 29 بهمن 1324 قوام عازم آن کشور شد ولی مذاکرات در مورد مسئلة نفت شمال، بحران آذربایجان و خروج نیروهای شوروی از ایران به جایی نرسید. با این وجود مذاکرات ادامه یافت. قوام در سیاست داخلی کوشید تا حمایت شوروی را به سود خود جلب کند و لذا برای اولین و آخرین بار در تاریخ ایران وزرای کمونیست (توده ای) را به عضویت هیئت دولت درآورد. او وزارت بهداری را به دکتر مرتضی یزدی، وزارت فرهنگ را به دکتر فریدون کشاورز و وزارت پیشه و هنر را به دکتر ایرج اسکندری داد. از سوی دیگر، قوام طبق یک برنامه سنجیده به رهبری ناصرخان قشقایی و برادرانش موجی را در جنوب ایران شکل داد که به «نهضت جنوب» شهرت دارد. قشقایی ها، ظاهراً به رغم و در تعارض با دولت تهران، خواستار شدند کلیه امتیازاتی که به فرقه دمکرات آذربایجان داده می شود به آنان نیز اعطا گردد. این پیامی بود به اتحاد شوروی که تجزیه آذربایجان به معنای تجزیه فارس و جنوب ایران، به سود بلوک غرب خواهد بود. از سوئی قوام به شکلی دیگر سیاست هویج و چماق خود را به کار برد، او به رغم طرح قانونی آذرماه 1323، که مذاکره در باب نفت را منوط به اجازة مجلس می کرد، موافقت نامه ای با سادچیکف، سفیر وقت شوروی، به منظور تأسیس یک شرکت مختلط نفت امضاء کرد. با این وجود نیروهای شوروی خاک ایران را تخلیه نکردند و در نتیجه ترومن، رئیس جمهور آمریکا،

ص: 64

اولتیماتوم داد اگر شوروی ها نیروهای خود را در ایران نگه دارند، ناوگان آمریکا وارد خلیج فارس خواهد شد، نیز شوروی به جنگ اتمی تهدید شد. اولتیماتوم آمریکا در پی عرضحال حسین علا سفیر ایران در سازمان ملل بود که از عدم تخلیة خاک ایران توسط شوروی ها شکایت کرده بود. ظاهراً قوام از این اقدام علاء بی اطلاع بود و به همین دلیل وی را مورد عتاب و خطاب قرار داد. در 5 فروردین 1325/ 24 مارس 1946، چهار روز بعد از اولتیماتوم آمریکا، اتحاد شوروی نیروهای خود را از ایران فراخواند. در 19 اردیبهشت 1325 خاک ایران کاملاً از نیروهای شوروی تخلیه شد.

قوام السلطنه انتخابات دورة پانزدهم را، که باید در آن قرارداد قوام _ سادچیکف مطرح می شد، به بهانة اینکه باید انتخابات در محیطی آرام و در شرایط تخلیة کامل ایران انجام گیرد، به تعویق انداخت. در اوایل خرداد ماه 1325 او حزب دمکرات ایران را تأسیس کرد و در دهم تیرماه کابینة ائتلافی را با شرکت حزب دمکرات ایران، حزب ایران و حزب توده ایران تشکیل داد. کابینة ائتلافی بیش از 75 روز نپائید. قرارداد قوام-سادچیکف، تشکیل کابینه ائتلافی با حزب توده و نیز بر پا ساختن غائله «نهضت جنوب»، نقشی اساسی در تخلیه خاک ایران از سوی قوای شوروی داشت. به محض اینکه نیروهای شوروی از ایران خارج شدند، دولت تحت رهبری قوام به فرماندهی سپهبد حاجیعلی رزم آراء نیروهای فرقه دمکرات را تحت تعقیب قرار داد و صدها تن از آنان را اعدام کرد. فجایعی که روی می داد اینک دیگر حتی اعتراض دولت شوروی را هم در پی نداشت، زیرا آن دولت منافع خود را تأمین شده می دید و دیگر به قوای پیشه وری نیازی احساس نمی کرد.

بدینسان، اهمیت دوره تاریخی فوق و حساسیت انتخابات مجلس پانزدهم کاملاً آشکار است. در 14 مهر 1325 فرمان انتخابات مجلس صادر گردید و به وزارت کشور دستور داده شد تا نیمة آذر انتخابات را به اتمام رساند. از اوایل آذرماه فرقة دمکرات در برابر نیروهای دولت مرکزی وادار به عقب نشینی شد. در اول همین ماه بار دیگر اعلامیه ای در مورد انتخابات صادر شد و در 21 آذر ارتش سراسر آذربایجان را از قوای فرقة دمکرات تهی ساخت. پس از سرکوب فرقة دمکرات آذربایجان و به دنبال آن کردستان، قوام درصدد برآمد انتخابات مجلس را برگزار کند. قبل از انتخابات، کمیته های ایالتی حزب دمکرات برای به دست آوردن اکثریت پارلمانی تشکیل شده

ص: 65

بود. اندکی پس از اعلام تأسیس حزب، در مرداد ماه همان سال دکتر مظفر بقایی مأموریت یافت شعبة حزب دمکرات را در کرمان دایر کند.

در 19 مرداد 1325، یعنی حدود دو ماه پس از تاسیس حزب دمکرات در تهران، علی اکبر موسوی، رئیس کمیسیون تشکیلات حزب، به مظفر بقایی دستور داد که بنا به پیشنهاد کمیسیون تشکیلات حزب و تصویب کمیتة مرکزی باید شعبة حزب را در کرمان تأسیس کند: «خواهشمند است هرچه زودتر وسایل حرکت خودتان را تهیه کرده و به سوی [محل] مأموریت عزیمت نمائید.»(1) عضویت بقایی در حزب دمکرات سرآغاز فعالیت منسجم سیاسی و تشکیلاتی اوست. از این زمان است که بقایی بتدریج، در مدتی کوتاه و به طرزی شگفت به یکی از چهره های درجه اول سیاسی ایران و شاید جنجالی ترین آنها بدل شد. پیش از این، به هنگام ریاست فرهنگ کرمان، بقایی تعدادی از طرفداران خود را گرد آورده بود. برادران هنرمند، محمدعلی یاسایی و ناصر بقایی در زمرة این افراد بودند. برادران هنرمند در کرمان کارخانة قالیبافی داشتند و در تحولات سیاسی آن خطّه نقش مهمی ایفا می کردند.

در اوان فعالیت بقایی در حزب دمکرات شعبه کرمان حادثه ای رخ داد که به سود او تمام شد. در این زمان خبری در کرمان پخش شد دال بر اینکه به زودی سردار فاخر حکمت به عنوان استاندار جدید وارد کرمان خواهد شد. خبر استانداری حکمت، جناحی از متنفذین کرمان را به شدت برآشفت. مخالفین حکمت در زمرة امرای ارتش در منطقه بودند. آنان مترصد فرصت بودند تا اوضاع را به نفع خود تغییر دهند. از سوی دیگر، موافقین حکمت تصمیم گرفتند استقبال با شکوهی از استاندار جدید به عمل آورند. این حادثه مصادف با به اصطلاح «نهضت جنوب» بود و سردار فاخر حکمت برای مشارکت در حل مسائل فوق به شیراز رفته بود.

استانداری حکمت به سود بقایی بود و روشن بود که با آمدن حکمت کفة ترازو به نفع بقایی سنگینی خواهد کرد. لذا، به دستور بقایی کمیتة ایالتی حزب دمکرات تصمیم گرفت استقبال مجللی از سردار به عمل آورد. به زودی طرح احداث یک طاق نصرت بزرگ با 32 پایه تصویب شد که باید درخیابان تهران شهر کرمان ساخته می شد. شعبة

ص: 66

حزب دمکرات در باغ ملی در نزدیکی این خیابان قرار داشت. سرتیپ قدر که با رئیس ستاد ارتش یعنی رزم آراء همسوئی داشت و بنا بر این در طیف گروه مخالف سرلشکر حسن ارفع رقیب دیرین رزم آراء قرار داشت، ریاست پادگان کرمان را در این زمان عهده دار بود. او چون با ارفع و گروه همکاران وی در ستاد ارتش رابطه حسنه ای برقرار نمی کرد، به طور طبیعی با دوستان ارفع از جمله بقائی که به شدت با رزم آراء ضدیت می کرد، میانه ای نداشت. رکن دوم یعنی اداره جاسوسی و ضدجاسوسی ارتش، در این دوره کانون رقابتهای دو جناح نظامی رزم آراء و ارفع بود، در حاشیه این رقابتها تحولات شگفت انگیزی در کشور رخ داد که در سرنوشت آتی ایران سهم تعیین کننده ای داشت. از سوئی سرتیپ قدر میانة خوبی با اعضای حزب دمکرات قوام هم نداشت و بنابراین برای بی اعتبار کردن حکمت دست به ترفندی زد. هنگامی که طاق نصرت ساخته می شد، او به وسیلة عدل اسفندیاری فرماندار کرمان رسماً پیغام داد که سردار فاخر فقط اسمش سردار است و در جنگی فاتح نشده که برایش طاق نصرت می سازند و گفت بهتر است این کار تعطیل شود. بقایی در پاسخ به اسفندیاری گفت این طاق نصرت ربطی به جنگ و صلح ندارد و سیاست حزب اینگونه اقتضا کرده است و به کسی ربطی ندارد که در آن دخالت کند.

پس از اینکه طاق نصرت ساخته شد شایع گردید سرتیپ قدر استاندار کرمان شده زیرا به دستور نخست وزیر حکمت مأمور حل و فصل غائله جنوب شده است. مراسمی برای معارفة سرتیب قدر انجام گرفت که بقایی هم در آن شرکت کرد. لیکن از وی به سردی استقبال شد، چون با گروه رقیب یعنی گروه ارفع رفاقت و همکاری داشت. تیمسار قدر با اکراه از جای خود بلند شد، اما حتی قدمی به استقبال بقائی نیامد. سرهنگ گیویان، رئیس شهربانی، که هر روز صبح «برای عرض اخلاص و کسب دستور» به در منزل بقایی می رفت و هر روز عصر همین مراسم را در محل حزب انجام می داد، حتی از روی صندلی تکان نخورد و به قول بقائی فقط پای خود را جابه جا کرد و سرش را به عنوان سلام کمی خم کرد. در این مراسم سرهنگ گیویان به شدت به صادق نواب، شهردار کرمان، حمله کرد و او را متهم نمود که شهرداری را در اختیار حزب دمکرات قرار داده است. بقایی که فکر می کرد «رئیس شهربانی به طور خیلی خیلی محرمانه با توده ای ها سروسری داشت و در بعضی معاملات هم دستیار یا شریک

ص: 67

رئیس قشون بود»، آیندة امید بخشی را پیش بینی نمی کرد. منظور از رئیس قشون هم البته رزم آراست. لازم به یادآوری است که گروه ارفع، رزم آراء را متهم به مماشات با توده ایها می کردند، آنها از طریق عوامل خود در رکن دوم ارتش، اینگونه گزارش می دادند که رزم آراء با شبکه ای از افسران توده ای به ویژه خسرو روزبه ارتباط دارد و تبلیغ می کردند که او در صدد است کودتا کند و رژیم سلطنتی را منقرض نماید. این تبلیغات تا زمان قتل رزم آراء ادامه داشت.

به هر حال چند روز بعد سرتیب قدر برای جنگ علیه اشرار از کرمان خارج شد. سران حزب دمکرات در این اندیشه بودند که سرتیپ قدر موقع بازگشت مورد استقبال مردم قرار می گیرد و از زیر طاق نصرت عبور می کند. برای اینکه این امر تحقق نیابد بقائی به یکی از کارمندان شهرداری به نام زابلی دستور داد طاق نصرت را خراب کند. زابلی به اتفاق جمعی به منظور خراب کردن طاق نصرت روانه شد که ناگاه خبر رسید سردار فاخر حکمت در آستانة ورود به شهر است. صادق نواب به سرعت بقایی را مطلع کرد. در واقع سردار فاخر حکمت پس از عملیات شیراز بدون خبر قبلی به کرمان آمده بود. معلوم شد که سرتیپ قدر حتی کفیل استانداری نشده بلکه چون تصوّر شده بود مأموریت حکمت به طول می انجامد فقط به او ابلاغ شده بود امور استانداری را زیر نظر بگیرد. بقائی می نویسد قدر از سادگی عدل اسفندیاری فرماندار سوءاستفاده کرده و بدون اینکه حکم انتصاب خود را نشان دهد خویش را به عنوان استاندار یا کفیل جا زده بود.(1) با ورود حکمت موقعیت بقایی تثبیت شد و مسجّل گردید در دور آیندة انتخابات به مجلس راه خواهد یافت.

 در آستانه انتخابات مجلس پانزدهم، قوام السلطنه با سیاست بازی های ماهرانه سعی داشت اکثریت پارلمانی را به کاندیداهای حزب خود اختصاص دهد تا بتواند با اتکا به اکثریت نمایندگان و حمایت های علنی آمریکا مخالفت های جناح نفتی انگلیسی را خنثی کند و در منصب نخست وزیری باقی بماند. دکتر محمد مصدق، نمایندة مجلس چهاردهم، که قبل از این موفق شده بود لایحة عدم واگذاری امتیاز نفت به شرکتهای خارجی بدون مشورت با مجلس را به تصویب برساند، در زمرة معدود افرادی بود که با

ص: 68

اقدامات قوام به مخالفت برخاست و تشکیل حزب در آستانة انتخابات را محکوم کرد. در 22 دی ماه 1325 مصدق همراه با عده ای از نمایندگان طبقات مختلف مردم به دربار رفت و در اعتراض به عدم آزادی انتخابات در آنجا متحصن شد. با این وصف انتخابات برگزار شد و تعدادی از طرفداران قوام و از جمله مظفر بقایی به مجلس پانزدهم راه یافتند. لیکن این بار توطئه علیه نخست وزیر از سوی طرفدارانش ادامه داشت به گونه ای که قوام قبل از افتتاح مجلس از نمایندگان با قید قسم خواست از او حمایت کنند. بی اعتمادی قوام به اعضای حزب طبیعی بود. در واقع، اعضای حزب دمکرات معجونی در هم جوش بود از جاه طلبان و ماجراجویان سیاسی و وابستگان سیاست های خارجی که فقط در مقابله و خنثی کردن فعالیت های حزب توده و رزم آراء اشتراک نظر داشتند. معاونت سیاسی کابینه قوام با مظفر فیروز بود که برخی از اعضای حزب او را متمایل به سیاستهای شوروی می دانستند. مظفر فیروز از طریق مریم فیروز با نورالدین کیانوری یکی از رهبران حزب توده، نسبت داشت و شاید همین موضوع بدبینی ها را نسبت به او افزایش می داد. فیروز به دلیل شخصی هم که شده با دربار پهلوی چندان میانه ای نداشت،(1) زیرا پیش از این برخی از اعضای خاندان فرمانفرما از جمله نصرت الدوله پدر مظفر در زندان رضاشاه کشته شدند و شخص عبدالحسین میرزا فرمانفرما هم تحقیر شده بود. به یاد داشته باشیم که میرزا شهاب پدر بقائی این روند را با رضایت پیگیری می کرد.

در 14 تیرماه 1326 مظفر بقایی سوگند یاد کرد از حزب دمکرات حمایت کند، به شخص قوام السلطنه وفادار بماند، در پشتیبانی از او صمیمی باشد و «با اشخاص فاسد و تبهکاری که باعث ضعف و شکست حزب مقدس دمکرات ایران شده و می شود در مجلس و خارج از آن مخالفت و مبارزه نماید.»(2) یازده روز بعد از امضای این سوگندنامه، مجلس پانزدهم در 25 تیرماه 1326 پس از 16 ماه فترت آغاز به کار کرد. حدود یک ماه بعد از افتتاح مجلس، بقایی آغاز به بهانه تراشی برای خروج از حزب دمکرات نمود. او و برخی دیگر از اعضای حزب، به دلایلی که هنوز مورد تحلیل جدی قرار نگرفته است، ادامة عمر سیاسی قوام را نمی پسندیدند. بقایی علیرغم سوگندنامه

ص: 69

خود، در نامه ای به قوام نوشت که بسیاری از اعضای حزب «در جامعه به نادرستی و بی ایمانی و حادثه جویی شهرتی بسزا دارند» و تشکیل حزب دمکرات را «برای خود دستاویزی محکم و سنگری قوی» می پندارند که «در پناه آن بتوانند با وسعت مجال و فراغ بال بیش از پیش در راه ارضای مطامع خود بکوشند.» و لذا به دلیل «تقویتی که عوامل حساس حزب بدون هیچگونه پرده پوشی از این قبیل عناصر می کنند»، از حزب استعفا می دهد. در همین نامه بقایی از فراکسیون پارلمانی حزب نیز استعفا داد.(1)

بی تردید این استعفا زنگ مرگ سیاسی قوام السلطنه بود. دیری نگذشت که حزب دمکرات دچار چند دستگی شد. قوام تلاش محتضرانه ای برای ابقای خود انجام داد لیکن حریف او را وادار به عقب نشینی کرد. در آذر 1326 دولت قوام پس از بیست و دو ماه سقوط کرد. عباس شاهنده و خسرو هدایت(2)، دو چهره سرشناس سیاسی آن روز، به همراه عده ای دیگر کلوپ مرکزی حزب را اشغال کردند و سازمان های وابسته به آن را در هم کوبیدند. این عملیات در حمایت آشکار از دربار که به شدت از قوام نفرت داشت و نیز همسو با سیاستهای بریتانیا صورت گرفت. بریتانیائی ها نسبت به تحرکات امریکائیان در ایران حساسیت داشتند و البته قوام یکی از طراحان نظریه ورود نیروی سوم به صحنه سیاسی ایران را عامل کاهش نفوذ خود و تهدیدی علیه شرکت نفت انگلیس و ایران به حساب می آوردند. قوام از پیش از دوره تشکیل سلسله پهلوی مخالفت خود را با انحصار نفتی شرکت نفت انگلیس و ایران نشان داده بود و بدیهی است اگر فرصتی مناسب می یافت، طرح پیشین خود را ادامه می داد. در کنار این موضوع باید از همان پدیده مظفر فیروز یاد کرد که متهم به حمایت از شوروی بود و در مقام معاون سیاسی قوام حساسیتهائی را برانگیخت.

به دنبال برکناری قوام، بقایی همراه با محمدعلی مسعودی، مهندس احمد رضوی، دکتر عبدالحسین راجی، جواد گنجه ای و مهندس خسرو هدایت ادارة حزب دمکرات را به دست گرفت. محمدعلی مسعودی موظف شد اعلامیة هیئت اجرائی موقت را برای چاپ در نشریة پیک تهران ارگان حزب تهیه کند. در همین ایام بقایی دبیر هیئت

ص: 70

اجرائی موقت حزب شد. سایر اعضای هیئت اجرائی را افراد فوق الذکر تشکیل می دادند.(1) عمده ترین وظیفة بقایی آن بود که به همراه جواد میراحمدیان(2)، فاضل سرجوئی، و دکتر افخم حکمت، فوراً به وضعیت افراد مؤثر حزبی رسیدگی کند و کسانی را که باید اخراج شوند به هیئت اجرائیه معرفی کند تا پس از تصویب، مراحل اخراج انجام گیرد. عملیات این «هیئت سری تصفیه» کاملاً محرمانه بود. در نخستین «جلسة محرمانه هیئت سری تصفیه»، که بلافاصله در 23 آذر تشکیل شد، «پس از مذاکرات لازمه با در نظر گرفتن افکار عمومی هم مسلکان و مصالح عالیه حزبی و با رعایت تمام جهات اخلاقی» عدم صلاحیت اعزاز نیک پی، مهدی مشایخی، حسن ارسنجانی، زین العابدین فروزش و حسن مکرم تصویب شد. تقاضا شد «در اسرع اوقات برکناری نامبردگان از عضویت حزب تصویب و به اطلاع عموم» رسانیده شود.(3) از بین اینان حسن ارسنجانی به طور مشخص از سیاست ورود نیروی سوم به صحنه سیاسی ایران حمایت می کرد، او از نزدیکترین یاران قوام به شمار می آمد. در دوره نخست وزیری علی امینی در اوایل دهه چهل بار دیگر ارسنجانی و مشایخی وارد صحنه شدند، در آن روز ارسنجانی وزیر کشاورزی و مشایخی شهردار تهران شدند، اما دولت آنها باز مستعجل بود.

با سقوط قوام، شاه نفسی به راحتی کشید. شاه از اینکه شهرت داشت قوام ابتکار عمل در خروج نیروهای شووروی از آذربایجان و دفع جمهوری خودمختار آنجا را بر عهده داشته احساس حقارت می کرد. نیز او از رجلی چون قوام که از قبل از تولد او سکان برخی تحولات سیاسی را عهده دار بود، هراس داشت. شاه در مقابل قوام احساس کوچکی می کرد، قوام هم بر این باور بود که شاه باید سلطنت کند و نه حکومت. شاه طبق عادتی که بعدها هم تکرار شد، وقتی از نظر سیاسی حریف کارگزاران رژیم خود نمی شد، سعی می کرد چوب لای چرخ آنها بگذارد. برایش هم مهم نبود که از این طریق چه زیانهائی متوجه منافع و مصالح عمومی کشور می شود، او

ص: 71

فقط می خواست قدرت فائقه را داشته باشد؛ پس به هر ترفندی قوام را از صحنه حذف کرد و خویش را قهرمان نجات آذربایجان خواند، بدون اینکه حتی کوچکترین نامی از قوام و رزم آراء در میان باشد. بعدها هم در جریان ملی شدن صنعت نفت و اصلاحات ارضی، شاه خود را قهرمان آن تحولات خواند و ابداً از کسانی مثل مصدق، حسن ارسنجانی و حتی دکتر علی امینی نه تنها نامی در میان نبود، بلکه انواع اتهامات به آنان بسته می شد. حوادث دهه بیست شمسی مصادف بود با تحرکات بی سابقه سیاسی امریکا در ایران، پس برای فهم تحولات آتی کشور ضروری است سیاست امریکا در قبال تحولات ایران تا مقطع نخست وزیری مصدق ارزیابی شود، تا فراز و نشیبهای این دوره بهتر قابل فهم باشد.

ص: 72

حزب قوام اکثریت پارلمانی را به دست گرفت، برخی نمایندگان به سفارت امریکا مراجعه کردند و تقاضای حضور بیشتر مقامات این کشور را در امور داخلی ایران نمودند. آلن توضیح داد دخالت بیگانه در ایران مشکلاتی تولید خواهد کرد؛ او گفت سیاست خارجی امریکا در ایران معطوف به حمایت از استقلال این کشور است و قصد ندارد برای خود موقعیتی ویژه کسب کند.(1) این نکته ای شگفت انگیز بود که به این شکل در تاریخ معاصر ایران تجلی نیافته بود، حتی تحولاتی که بعدها با هدایت مستقیم سفارت امریکا انجام شد و منجر به شکل گیری کانون مترقی گردید، قابل قیاس با این حرکت آنهم از سوی نمایندگان مجلس نبود. اما اینکه آلن از اجرای تقاضای این دسته افراد طفره رفت، بیشتر یک ژست دیپلماتیک بود و گرنه سفارت تحت اداره او به شکلی کاملا بدیع وارد در منازعات سیاسی و کشمکش های درونی جناحهای گوناگون کشور می شد. در این دوره امریکا همگام با سیاستهای خارجی برخی کشورهای دیگر، آگاهانه یا ناآگاهانه دست به اقداماتی می زد که مقتضی سرشت سیاست در این گوشه از جهان بود. این اقدامات مشتمل بر سیاستهای نهان روشی و مشارکت در عملیات دسیسه گرانه ای بود که مقدر بود در آتیه کشور نقشی بسیار اساسی ایفا نماید. یکی از عوامل اجرائی این سیاست مردی بود به نام جرالد دوهر.(2)رفتار دوهر که در آن مقداری عملیات توطئه آمیز و دسیسه گرانه به چشم می خورد، کاملا با اوضاع سیاسی ایران در این مقطع تاریخی هماهنگ بود و بیشتر به کارهای کسانی شباهت داشت که در خدمت دستگاه دیپلماسی بریتانیا بودند. او اصلا ایرلندی بود، در سه سالگی همراه با والدین خود به امریکا رفت، و درست در بحبوحه جنگ دوم جهانی به ایران آمده و در تبریز سمت کنسولیاری داشت. کار در تبریز با اقدامات ماجراجویانه وی بسیار انطباق داشت. به یاد آوریم که آذربایجان در دوره جنگ کانون عملیات جاسوسی آلمانیها، شورویها و انگلیسی ها بود، نیز به یاد آوریم نماینده اطلاعاتی انگلیس در آنجا رابین زینر بود که وظیفه ارسال ضد

ص: 74

اطلاعات را بر عهده داشت و در منطقه هم به وظیفه تهیه گزارشهای اطلاعاتی اشتغال داشت. دوهر که از دوره جنگ دوم جهانی در ایران اقامت داشت، در سالهای 1326 تا 1329 به عنوان وابسته عشایری در سفارت امریکا در تهران کار کرد، وظیفه او تماس با گروههای عشایری و ارسال اطلاعات جامع و دقیقی از تکاپوهای آنان در ایران بود. به واقع دوهر برای تشکیل ستون پنجم سرویس اطلاعاتی امریکا بین عشایر ایران فعالیت می کرد، این مهم وقتی ارزش تاریخی خود را به دست می آورد که توجه کنیم در این مقطع زمانی امریکا درگیر در عملیات جاسوسی و ضد جاسوسی علیه شوروی بود و تشکیل ستون پنجم برای پیش گرفتن عملیات پارتیزانی و جنگ و گریز در صورت حمله احتمالی شوروی یکی از مهمترین استراتژیهای امریکا را در این مقطع زمانی تشکیل می داد. دوهر از سیاست نفوذ در ارگانهای غیرقابل رخنه به نحو کامل استفاده می کرد، او حتی قادر بود از اقدامات و تصمیم گیریهائی سر در آورد که از ارزش اطلاعاتی فوق العاده ذی قیمتی برخوردار بودند. دوهر از اختلافات بین شاه و قوام، وضعیت عشایر جنوب ایران به ویژه قشقائی ها، وضعیت کردستان و ارتش ایران اطلاعات بسیار ارزشمندی به دست آورد و به مقامات مافوق خود در آژانسهای اطلاعاتی و وزارت خارجه امریکا گزارش داد.(1) او به سال 1326 از ایران رفت و از سوی وزارت خارجه مأموریتی در سین کیانگ چین به دست آورد که اینک در وضعیت انقلابی بود. با این وصف دوهر شخصاً هم چنان ایران را برای کار کردن ترجیح می داد. به همین دلیل چند ماهی بعد دوباره به ایران آمد و به سفارت کشورش پیشنهاد داد نوشتن گزارشهای سیاسی را به او محول نمایند. این ایام مصادف بود با تعویض آلن و تعیین جان وایلی به سفارت امریکا در تهران. وایلی که از محل مأموریت خود اطلاعی دقیق نداشت، دوهر را که به زبان فارسی مسلط بود و به وضع کشور آشنائی داشت به همکاری برگزید. یکی از مهمترین اقدامات دوهر دست یازیدن به اقداماتی نسنجیده به منظور اختلاف افکندن بین قوام و نمایندگان مجلسی بود که از طریق حزب دمکرات نخست وزیر به مجلس راه یافته بودند. در این راه او از سردار فاخر حکمت یکی از اعضای حزب دمکرات قوام و از راه یافتگان حزب او به مجلس پانزدهم سود جست.

ص: 75

در اندک زمانی بین نمایندگان عشایر ایران و نیز کثیری دیگر از نمایندگان مجلس که مهر انگلیسی بودن بر پیشانی داشتند- مثل خسرو هدایت رئیس اتحادیه سندیکاهای کارگری ایران موسوم به اسکی- به هم خورد و دوهر از این اختلافات به نحو کامل بهره برد. این اختلافات منجر به تضعیف قوام و عزل او از نخست وزیری شد، در این جریان دوهر و سفارت امریکا آشکارا جانب درباری را گرفتند که به شدت از قوام نفرت داشت.

ماجرا از اینجا آغاز گردید که گزارشهای دوهر و جرج آلن در مورد امتیاز طلبی شوروی در باب امتیاز نفت شمال که مصادف با دوره نخست وزیری قوام بود، در بخش خاور نزدیک وزارت خارجه طوفانی به پا کرد. دوهر تعمداً و با علم به سیاست زیرکانه قوام(1)، گزارش می داد که ایران عنقریب به دامن کمونیسم فرو خواهد غلتید. کار به جائی رسید که مسئول این بخش پیشنهاد کرد بار دیگر موضوع ایران و شوروی به سازمان ملل متحد ارجاع شود. ماجرا از این جا آغاز گردید که شورویها به سال 1323 تقاضای واگذاری نفت شمال ایران را مطرح کردند. در آن ایام به جز شوروی ها، شرکتهای امریکائی و انگلیسی و نیز شرکتهای فراملیتی هم در این باب مشغول گفتگو بودند. مذاکرات هیئت کافتارادزه فرستاده شوروی به ایران ناکام ماند، درست در زمانی که فرقه دمکرات آذربایجان جمهوری خودمختار خود را تشکیل داده بود، در بهمن ماه سال 1324 قوام بار دیگر به نخست وزیری رسید. پیشتر توضیح دادیم او بازی ماهرانه ای با شورویها به منظور حل مسئله آذربایجان به راه انداخت. ابتدا کابینه ای ائتلافی تشکیل داد و سه وزیر توده ای را وارد کابینه کرد. دیگر اینکه مسافرتی به شوروی نمود و مذاکراتی با استالین آغاز کرد. به دنبال این مذاکرات بین او و سادچیکف سفیر شوروی در تهران، قراردادی موسوم به قرارداد قوام- سادچیکف امضا شد. طبق این قرارداد نفت شمال ایران به مدت پنجاه سال در اختیار شوروی قرار می گرفت، در بیست و پنج ساله اول سهام به شکل 51 و 49 درصد به ترتیب بین طرف شوروی و ایران تقسیم می شد و در بیست و پنج ساله دوم، این معامله به صورت تساوی پنجاه _ پنجاه ادامه می یافت. درست در همین جا بود که دوهر وارد کار شد و

ص: 76

پیشنهاد ارجاع موضوع را به سازمان ملل متحد کرد. جرج مارشال وزیر خارجه امریکا و معاونش رابرت لووت(1) از این اقدام طفره رفتند. دلیل امر این بود که باز هم درست در همین زمان وضع یونان و ترکیه به شدت به هم ریخته بود. امریکا اولویت خود را استقرار آرامش در این دو کشور به منظور جلوگیری از نفوذ کمونیسم ارزیابی کرد، به همین دلیل حاضر نشد در قبال ایران مسئولیتی به عهده گیرد. مارشال در نامه ای خطاب به حسین علاء سفیر ایران در واشنگتن خاطر نشان کرد نمی تواند در مورد امتیاز نفت شمال ایران ابراز عقیده کند، او می دانست در ماه مارس آن سال یعنی 1947، مطابق با اسفند 1325، استالین رهبر شوروی و ارنست بوین وزیر خارجه انگلیس موضوع را بررسی کرده اند و شاید به همین علت دلیلی برای دخالت خود در موضوع مشاهده نکرد.(2) با این وصف آلن سفیر امریکا و دوهر وابسته عشایری سفارت در مذاکره با قوام و شاه نسبت به واگذاری امتیاز نفت شمال ایران به شوروی ابراز مخالفت کردند. از سوئی آلن بریتانیا را متهم کرد که بیشتر در صدد است با واگذاری امتیاز نفت شمال ایران به شوروی از امتیاز خود در شرکت نفت انگلیس و ایران دفاع کند. در این بین آلن اقدام دیگری هم انجام داد: روز بیستم شهریور سال 1326 او در انجمن ایران و امریکا در تهران سخنرانی کرد، در این سخنرانی با عنوان اینکه ایران حق دارد از ثروتهای طبیعی خود بدون مداخله بیگانه بهره برداری کند؛ با امتیاز نفت شمال مخالفت کرد. این سخنرانی باعث تشجیع نمایندگان مجلس شد، اندکی بعد از این سخنرانی بود که نمایندگان مجلس پانزدهم به شدت با این امتیاز مخالفت کردند(3) و زمینه سقوط قوام را فراهم آوردند.

شاه در این ایام و نیز سالهای بعد، تلاش می کرد خود را از سیطره افرادی مثل قوام خارج سازد، بعد از سقوط قوام او تلاش کرد بر اوضاع مسلط شود و قدرت را در دستان خود قبضه نماید. آلن و جانشین او جان وایلی بارها در مورد خصوصیات روحی شاه گزارش می دادند، طبق این گزارشها شاه مرد ایستادگی نبود و به آسانی عقب نشینی می کرد. اینان می خواستند اعتماد به نفس را به او بازگردانند، شاه خود

ص: 77

می خواست از آن وضعیت خارج شود و مبدل به سلطانی مقتدر گردد، او می خواست به هر نحوی شده قدرتمند شود و در این راستا سفرای امریکا به کمکش می شتافتند.(1) روشی که شاه به کار می گرفت خیلی عجیب بود، او که قادر نبود موقعیت خود را به عنوان مهمترین شخصیت کشور تثبیت کند، تلاش می کرد نمایندگان مجلس را به جان هم اندازد و اراده خود را بر آنان تحمیل کند. وقتی می دید نمی تواند کاری انجام دهد، تلاش می کرد کارهای دیگران را هم ناکام گذارد. شاه و دربارش خود اوضاع سیاسی را بیش از آن چیزی که بود به هم می ریختند، مانع از سامان یافتن اقتصاد کشور می شدند و خلاصه اینکه مخالفین را از راههای مافیائی در هم می کوبیدند.(2) نکته اینکه اشخاصی مثل دوهر شاه را در اتخاذ این روش تشویق هم می کردند.

می گرفت.

طبق این گزارشها شوروی روزی در ایران اعمال نفوذ خواهد کرد و چه بسا این عمل از طریق ارسال نیروی نظامی صورت گیرد. عاملی که به کمک وایلی آمد تغییر وزیر خارجه امریکا بود، دین آچسن در سال 1328 به جای مارشال به وزارت امور خارجه امریکا تعیین شد. اگر مارشال ترکیه و یونان را در اولویت کاری خود قرار داده بود، اینک آچسن موضع فعالتری در قبال مسئله ایران در پیش می گرفت. درست وقتی آچسون به وزارت خارجه راه یافت، وایلی به امریکا رفت، او با علاء سفیر ایران در واشنگتن و نصرالله انتظام رئیس هیئت نمایندگی ایران در سازمان ملل متحد گفتگو کرد. نتیجه این شد که انتظام و علاء به منظور جلب حمایت انگلیس و امریکا در صورت حمله شوروی به ایران مطلبی تهیه کردند و در آن قید نمودند اگر تهدید شوروی عملی شود، ایران به سازمان ملل شکایت خواهد برد و تقاضای اقدام مناسب خواهد کرد. با این وصف آچسن دریافت سفیر مسئله تهدید شوروی را خیلی بیش از اندازه بزرگ کرده است، او در نامه ای به وایلی نوشت دیگر اینهمه در مورد خطر قریب الوقوع سرخ سخن نگوید زیرا این امر تأثیرات نامطلوبی در ایران بر جای خواهد گذاشت و توصیه نمود سفیر رفتار خود را با سیاست رسمی ایالات متحده در مسئله ایران هماهنگ کند.(1)

رفتارهای خالی از مسئولیت فقط منحصر به سفرا و مأمورین اطلاعاتی امریکا نبود، این رفتار در مستشار ژاندارمری یعنی ژنرال نورمن شوارتسکف(2) هم زبانزد بود. زمانی که در بحبوحه بحث امتیاز نفت شمال، قوام نخست وزیری را عهده دار بود؛ ریاست ستاد ارتش با سپهبد حاجیعلی رزم آراء بود. رزم آرا افسری جدی و مردی آگاه در مسائل نظامی بود، او فردی است که نخستین نقشه های جغرافیائی ارتش را تدوین کرد و اطلاعات دقیقی از راههای کشور به دست آورد نیز کتابهائی در جغرافیای سیاسی ایران تدوین نمود. در دوره نخست وزیری قوام، رزم آراء می خواست نیروی ژاندارمری و ارتش را با هم یکی کند، اما قوام تمایل داشت این نیرو یعنی ژاندارمری را در اختیار خود داشته باشد؛ زیرا نه تنها نخست وزیر بود بلکه وزارت کشور را نیز در دست

ص: 79

داشت. قوام با امرای ارتش که مستقیم با شخص شاه در ارتباط بودند رابطه ای سرد داشت، در این میان فقط رابطه او و شوارتسکف حسنه بود.(1) اعتبار قرارداد هیئت مستشاری امریکا در ژاندارمری ایران تا سال 1327 بود، به همین دلیل وقتی مهلت قرارداد به سر رسید، شوارتسکف که اینک مورد خشم شاه قرار داشت، باید ایران را ترک می کرد. برای رفتن او نه جلسه تودیعی برگزار شد و نه تشریفاتی رعایت گردید. شاه حتی حاضر نشد با او عکس بگیرد، هیچ نشان دولتی به منظور قدردانی به او ندادند، حتی در فرودگاه هم نه تنها از سوی دربار یا وزارت امور خارجه برای مشایعت وی نیامدند، بلکه حتی گارد احترامی از ژاندارمری هم برای وی در نظر نگرفتند. جان وایلی از این رفتار ناراحت و شگفت زده شد.(2) شاید این رفتار شاه با شوارتسکف ناشی از این موضوع باشد که وی حس جاه طلبانه شاه را در مورد خرید جنگ افزارهای پیشرفته به هیچ می انگاشت. واقع امر این است که به جز دیپلماسی رسمی و مرسوم، در این دوره امریکا هم و غم خود را بیشتر متوجه اروپای غربی بعد از جنگ کرده بود؛ جائی که شوروی می توانست پیشرفتهای قابل توجهی داشته باشد به ویژه بعد از سقوط برلین که نیروهای ارتش سرخ می توانستند به سادگی در اعماق خاک اروپا پیشروی کنند. به واقع این امریکا بود که مانع از نفوذ بیشتر شوروی در اروپای بعد از جنگ شد. از سال 1326 تا 1328 دولت های امریکا سرگرم استقرار امنیت در این منطقه بودند، طرحهای سه گانه مارشال، اصل چهار ترومن و نیز تشکیل سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) همه در این راستا قابل تبیین است. حتی جرنگان که مسئولیت بخش یونان، ترکیه و ایران را در وزارت امور خارجه عهده دار بود، توجه کمتری به ایران مبذول می داشت و اولویت نخست وی یونان و ترکیه بود تا آن کشورها را از نفوذ کمونیسم ایمن نگه دارد. شاید مسئله ایران از نظر مقامات امریکائی بیشتر به انگلستان مربوط می شد، اما بدون تردید بی حمایت امریکا، انگلیس هم نمی توانست با آن سابقه استعماری موفقیتی در محافل سیاسی مخالف ایران که هر روز هم در حال رشد بودند؛ پیدا کند.

کانون توجه وایلی در غالب گزارشهایش بحث شرکت نفت انگلیس و ایران بود. او

ص: 80

همیشه می گفت این شرکت به واقع دولتی در درون دولت ایران تشکیل داده است. او شرکت نفت را متهم می کرد که بدون توجه به ملاحظات بین المللی فعالیت می کند، وایلی که تلاشهای شرکت را زیر نظر داشت به دقت در مورد فعل و انفعالات درونی ایران در ارتباط با بحث نفت گزارشهائی تهیه و به وزارت خارجه دولت متبوع خود ارسال می کرد. وایلی بر این باور بود که دیگر همه می دانند مأموران اینتلیجنس سرویس که در زمان جنگ در ایران فعالیت می کردند، اینک بخش مهمی از مدیران شرکت نفت را تشکیل می دهند.(1) سخن وایلی درست بود، حداقل اریک دریک و جانشین او آرچی چیزوم از مدیران شرکت نفت انگلیس و ایران، مأموران اطلاعاتی بودند. این نکته ای بود که حتی در مطبوعات ایران هم بازتاب می یافت. همزمان فلیچر مأمور چیره دست اطلاعاتی انگلستان در کردستان مشغول فعالیت بود، تهران هم بهشت جاسوسان انگلستان به شمار می رفت. رابین زینر و میس لمبتون تنها دو تن از مشهورترین آنها بودند. ارنست پرون هم در دربار شاه مأموریتی مشابه داشت. به واقع هیچ چیز از نگاه تیزبین مأمورین اینتلیجنس سرویس خارج نبود.

از سوئی وایلی تلاش داشت جاذبه های امریکا را به شاه بنمایاند، وایلی می خواست نفوذ ایالات متحده را در ایران، به رغم میل بریتانیا تشدید نماید. او تصور می کرد اگر شاه ایران با این جاذبه ها آشنا شود، تأثیر زایدالوصفی در زندگی سیاسی او و هم چنین آینده روابط دو کشور بر جای خواهد گذاشت. در همین ارتباط او تلاش کرد مسافرتی تدارک بیند تا ضمن آن شاه ایران فرهنگ امریکائی را از نزدیک مشاهده کند. وایلی نامه های فراوانی در همین ارتباط به وزارت امور خارجه کشور متبوعش ارسال کرد، تا ضرورت این مسافرت را توجیه کند. او با شاه جلسات مشترک تشکیل می داد و وی را با تاریخ امریکا آشنا می نمود. او حتی از وزیر امور خارجه خواست کتابهائی در مورد تاریخ امریکا برای مطالعه شاه به سفارت خانه ارسال کند. وایلی بر این باور بود که باید به شکلی غیر مستقیم شاه را تحت تأثیر پیشرفتهای امریکا قرار دهند، زیرا شاید این اقدامات نقطه آغازی در زندگی شاه و تحول رابطه با امریکا شود.(2) بالاخره قرار شد شاه در 14 نوامبر سال 1949 مصادف با 24 آبانماه سال 1328 به امریکا مسافرت کند. قبل

ص: 81

از مسافرت دو تحول مهم روی داد: نخست اینکه شاه برای کنترل رزم آراء که تصور می کرد شاید در غیاب او دست به کودتا زند، سرلشکر فضل الله زاهدی را به ریاست شهربانی منصوب کرد. زاهدی دشمن پابرجای رزم آراء و مدافع همیشگی شاه بود. توهم کودتای رزم آراء به کرات از سوی مسئولین و البته برادر شاه شاهپور عبدالرضا برجسته می شد. زاهدی پیشتر با ژنرال شوارتسکف رئیس هئیت مستشاری ژاندارمری همکاری کرده بود.(1) ضدیت با رزم آراء وجه مشترک بسیاری از امرای ارتش و سیاستمدارن ایران بود، در این مقوله بقائی با این گروه نه تنها همسو بود، بلکه توهم کودتای رزم آراء را همیشه حفظ می کرد و جزو هدایت کنندگان این جریان به حساب می آمد. از طرفی بقائی با زاهدی رفاقت داشت و اینان در حوادث دهه بیست با هم همسو بودند. دومین حادثه مهم قتل عبدالحسین هژیر وزیر دربار شاه در روز چهاردهم آبان ماه آن سال یعنی درست ده روز قبل از مسافرت شاه بود.

قتل هژیر وزیر دربار در 13 آبانماه سال 1328 روی داد. ضارب یکی از اعضای فدائیان اسلام به نام بود، این فرد کسی بود که در بیستم اسفند ماه سال 1324 سید احمد کسروی را به قتل رسانید. هژیر تا سال 1312 شخصیتی شناخته شده نبود، او را سیدحسن تقی زاده به وزارت دارائی منتقل کرد و موضوع حل و فصل مسئله نفت را به وی سپرد. علی اکبر خان داور به هنگامی که وزیر مالیه بود در برکشیدن هژیر نقش بیشتری داشت، از این به بعد هژیر به عنوان بازرس دولت در بانک ملی ایران روی اسکناسها را امضاء می کرد و به همین دلیل بسیاری از مردم او را می شناختند. وقتی در سال 1325 احمد قوام کابینه خود را ترمیم کرد، هژیر را به جای سهام السطان بیات به وزارت دارائی معرفی نمود. او در کابینه قوام به واقع خبرچین دربار بود و اخبار هیئت دولت را به شاه و اشرف گزارش می نمود. مشهور بود که هژیر متکی به سیاستهای انگلستان است، وی را مردی جاه طلب و کم شخصیت خوانده اند. عباسقلی گلشائیان می گوید به او اتهام بهائی گری زدند، اما این واقعیت نداشت و روزی که به قتل رسید در جیبش یک جلد قرآن بود. همو معتقد است که هژیر اهل رشوه ستاندن نبود، او در خانه ای اجاره ای متعلق به سید ابراهیم صراف غدیری زندگی می کرد و باغچه ای

ص: 82

کوچک در نیاوران داشت که محل پذیرائی اشرف پهلوی بود، او غیر از این باغچه چیزی نداشت.(1) هژیر به طور مشخص بعد از دوره جنگ به شخص شاه و اشرف تکیه داشت و رشد خود را مدیون آنان بود. فردی که بعداً هژیر را به قتل رسانید، به پیشنهاد شخص او که در کابینه قوام وزیر بود، آزاد گردید. به قول ایرج اسکندری در کابینه قوام که خود او هم به مدت 75 روز یکی از اعضایش بود، شبی نامه ای آوردند و گفتند علما تقاضای آزادی امامی را کرده اند. عده ای از وزیران با این پیشنهاد مخالفت کردند، اما هژیر معتقد بود کسروی مهدور الدم بوده است و باید قاتل او از زندان آزاد شود. وقتی کابینه ترمیم شد علی اکبر موسوی زاده جانشین الهیار صالح وزیر دادگستری شد، صالح مخالف آزادی امامی بود؛ اما موسوی زاده او را از زندان آزاد ساخت.(2) همین سیدحسین امامی در آبان ماه 1328 هژیر را ترور کرد.

به دنبال قتل هژیر، سر جان لوروژتل(3) سفیر بریتانیا در تهران، از وایلی خواست به شاه بگوید مسافرت خود را به فرصتی دیگر موکول کند، لیکن وایلی با تعویق مسافرت موافقت نکرد، زیرا برای انجام آن تلاشهای فراوانی کرده بود.(4) به هر حال این مسافرت در موعد مقرر انجام شد، ترومن هواپیمای اختصاصی خود به نام Independent یعنی استقلال را در اختیار شاه قرار داد، و هواپیمای دیگری را هم برای حمل اثاثیه شاه ارسال کرد. روز 26 آبانماه سال 1328 ترومن از شاه استقبال کرد و پذیرائی های رسمی آغاز شد. مطبوعات امریکا می گفتند شاه ایران به امریکا آمده است تا به قول آنها شیوه حکومت دمکراتیک را از بزرگترین دمکراسی عالم فراگیرد. در این مسافرت علیرغم توصیه امریکائی ها که اصلاحات اجتماعی و اقتصادی را برای رشد ایران تجویز می کردند، شاه ابراز تمایل کرد برای امنیت ایران مقادیری سلاح و کمک نظامی در اختیار وی قرار داده شود. گرچه هم ترومن و هم دین آچسون از مورد انقلاب چین در مورد ضرورت اصلاحات مورد نظر خود سخن به میان آوردند و سقوط چیانگ کایچک رهبر چین را به عنوان بی فایده بودن صرف تسلیحات برای حفظ امنیت کشور مورد

ص: 83

توجه او قرار دادند، اما بدیهی است که شاه از این سخنان متقاعد نشد. شاه در ملاقات با فرماندهان پنتاگون دائما در مورد خطر شوروی و خط سیر احتمالی آن کشور در صورت تجاوز به ایران صحبت کرد، شاه در این گفتگوها نشان داد تا چه اندازه از مسائل نظامی بی خبر است، فرماندهان با ملالت به سخنان او گوش دادند و شاه هم تصور کرد توضیحات او مورد قبول فرماندهان واقع شده است.(1) به واقع این مسافرت دستاورد در خور توجهی برای شاه نداشت، توافق مهمی بین طرفین صورت نگرفت و کار بی اعتنائی به شاه به جائی رسید که حسین علاء سفیر ایران در واشنگتن گوشزد کرد تیم همراه شاه مقدار فراوانی اثاثیه دارند که باید از رم با هواپیمائی دیگر برده شوند. به عبارتی علاء می خواست دولت امریکا را ترغیب کند کلیه اثاثیه و همراهان شاه را به رم و از آنجا به تهران انتقال دهند. وزارت خارجه امریکا از این کار طفره رفت و در نتیجه شاه و همراهانش با هواپیمای کرایه شرکت K. L. M به ایران بازگشتند.(2) به این ترتیب مسافرت نخست شاه به امریکا تأثیر معکوسی بر جای نهاد، امریکا حتی حاضر نشد هواپیمای انتقال شاه به کشور را در اختیار او قرار دهد و این امر بازتابهای منفی فراوانی در این مقطع زمانی بر جای نهاد.

با این وصف شاه موفق شد در بین توده های مردم امریکا که سخنانش را گوش کرده بودند، به عنوان مردی که پیشگام مبارزه علیه کمونیسم است شناخته شود. او حتی خارج ساختن نیروهای شوروی از آذربایجان و شکست جمهوری خود مختار آنجا را در زمره اقدامات خود عنوان کرد. شاه در نزد برخی از سیاستمداران امریکائی و به طور خاص از حزب جمهوریخواه به مثابه یکی از متحدین نزدیک ایالات متحده شناخته شد. مهمتر اینکه مسافرت شاه به امریکا نه تنها وی را به الزامات دمکراسی باورمند نساخت، بلکه به گزارش نیوزویک بر عکس نتیجه مخالفی از آن عاید گردید.(3) دلیل امر این بود که امریکا با تقاضاهای او به سردی برخورد نمود و شاه می رفت تا به

ص: 84

دیکتاتوری تمام عیار مبدل شود، او به این باور دست یافت که باید حکومت مطلقه را به دست گیرد و به دور از معیارهای مورد پذیرش امریکائی ها سیاستهای خود را بر کشور تحمیل نماید؛ تحقیری که از امریکائی ها دیده بود این روند را شدت بخشید.

با این وصف ایران کشوری نبود که به آسانی از سوی امریکا نادیده گرفته شود. جان وایلی با ارسال سلسله گزارشهای خود همیشه تأکید می کرد باید به هر نحو ممکن مانع از نفوذ شوروی در ایران شد، امری که به صورت بیمارگونه بر آن پای می فشرد. دین آچسن که به دنبال مارشال وزارت امور خارجه امریکا را تصدی می کرد، بر خلاف وایلی مخالف اعطای کمکهای فوری به ایران بود. او می گفت مهم نیست به چه میزانی به رژیم ایران کمک می شود، مهم این است که همه پولها و یا تجهیزاتی که در اختیار این کشور قرار می گیرد به هدر خواهد رفت. در این ایام مجلس شانزدهم روز بیستم بهمن ماه سال 1328 تشکیل شده بود، طبق سنت پارلمانی نخست وزیر وقت یعنی محمد ساعد مراغه ای استعفا داد و روز 28 اسفند آن سال رجبعلی منصور به نخست وزیری منصوب گردید. پیش از این در اواخر فوریه سال 1950 مصادف با روزهای پایانی اسفند ماه سال 1328 شمسی وزارت امور خارجه امریکا ویلیام راونتری(1) قائم مقام رئیس بخش یونان، ترکیه و ایران را برای بررسی وضعیت ایران به این کشور اعزام کرد. راونتری اصلا کارمند وزارت دارائی بود که به وزارت خارجه منتقل شده بود، او در دوره جنگ کارشناس مسائل اقتصادی خاورمیانه شده بود و با منطقه نیز آشنائی داشت. زمانی که دکتر هنری گریدی سفیر امریکا در یونان شد، او معاون اقتصادی اش گردید. راونتری ضمن این مسافرت و توقف دو هفته ای در تهران، گزارشی تهیه کرد که مورد توجه مقامات وزارت خارجه واقع شد. او تأئید کرد که نگرانی وایلی از بیم نفوذ کمونیسم در ایران صحیح است، اما توضیح داد عواملی مثل کمبود غلات در آذربایجان، برنامه جاه طلبانه هفت ساله اول، عدم تصویب لایحه الحاقی گس _ گلشائیان که طبق آن اندکی به میزان عایدات ایران افزوده می شد و شرکت نفت متعهد می گردید میزان استخراج نفت را کاهش دهد و نیز فروش نرفتن کالاهای وارداتی تجار به دلیل افلاس اقتصادی کشور؛ عوامل مهم این وضعیت هستند.

ص: 85

او گزارش داد دهها کشاورز بیکار به تهران سرازیر شده اند و بر مشکلات دولت می آفزایند. سی هزار تن از این کشاورزان مبدل به اقشار حاشیه نشین شده بودند و در خارج تهران در چادر زندگی می کردند؛ دولت تلاش داشت این افراد را در کارهائی مثل جاده سازی و خطوط راه آهن به کار گیرد. راونتری گزارش داد در این شرایط حزب توده با حمایت سفارت شوروی و ایستگاههای رادیوئی و فعالیتهای فراوان خود بر وخامت اوضاع دامن می زند.(1) علت این گزارشها را باید تلاشهای هماهنگ مخالفین شرکت نفت انگلیس و ایران و طرفداران شکسته شدن انحصار نفتی انگلیس بر منابع نفت ایران و نیز هواخواهان ملی شدن صنعت نفت ایران دانست که توانسته بودند نمایندگانی را وارد مجلس شانزدهم سازند.

به هر حال این تحلیل باعث شد جورج مک گی(2) معاون دین آچسون گزارشی تهیه نماید و ضمن آن هشدار دهد ممکن است زمان زیادی تا فروپاشی تمام عیار ایران و سقوط آن به دامن شوروی باقی نمانده باشد. او گوشزد کرد اگر دولت امریکا به ایران کمکی کند احتمالاً باعث پیشرفت اصلاحات و جلوگیری از سقوط کشور خواهد شد، نیز تذکر داده شد امریکا باید به شاه بگوید ترجیح می دهد شخص شاه دولت را در کنترل خود داشته باشد. شاید این نخستین باری بود که بعد از سرکوب جمهوری خود مختار آذربایجان دولت ایالات متحده آشکارا بر تهدید شوروی تأکید می نمود.(3) با این وصف آچسون نوعی خونسردی ظاهری در برابر این گزارشها در پیش گرفته بود، او نمی خواست ایالات متحده بیش از آن چیزی که لازم است در این گوشه دنیا مسئولیت پذیرد. با این وصف کمتر کسی تردید داشت که باید اقدامی هم صورت گیرد، بالاخره توافق شد یک هیئت اقتصادی به ایران اعزام شود، کاندیدای وزارت امور خارجه دکتر هنری گریدی سفیر امریکا در یونان بود. این انتخابی درست بود، گریدی تجارب درخشانی داشت و کادر وزارت خارجه به وی احترام می گذاشتند. او استاد تجارت بین المللی و مالیه در دانشگاه سیتی نیویورک و هم چنین استاد و رئیس دانشگاه معتبر

ص: 86

برکلی واقع در کالیفرنیا بود. او در بین تجار و بازرگانان امریکا هم محبوبیت داشت. گریدی در زمان جنگ خدمات شایانی به دلیل تخصص خود به وزارت امور خارجه کشورش انجام داده بود، بعد از جنگ مدتی رئیس کمیته دولتی در زمینه مسائل مربوط به فلسطین(1) شد. طرح مربوط به تقسیم فلسطین به دو منطقه خودمختار یهودی و عربی با یک دولت مرکزی از آن گریدی بود، این طرح همانطورکه انتظار می رفت با مخالفت شدید یهودیان مواجه شد، به همین دلیل صهیونیست ها او را آماج حملات خود قرار دادند و چنان بحرانی شکل گرفت که ترومن او را از خود راند. حتی بعدا وقتی آچسون او را برای ریاست کمیسیون خاورمیانه وزارت امور خارجه پیشنهاد کرد، ترومن به دلیل مخالفت یهودیان امریکا که بر این باور بودند او در حق یهودیان فلسطین بی انصافی کرده است، این پیشنهاد را رد کرد. با این وصف گریدی مردی نبود که نادیده گرفته شود، او به سال 1947 سفیر امریکا در کشور تازه استقلال یافته و آشوب زده هند شد؛ حدود یکسال بعد گریدی به یونان فرستاده شد که اینک در معرض جنگ داخلی قرار داشت. وقتی گریدی به تهران اعزام شد، مردی به نام لسلی رود(2) هم در مقام مشاور همراه او بود؛ این رود پیشتر در مسائل فلسطین و یونان هم در مقام مشاور گریدی را همراهی می کرد.

به واقع تا قبل از ورود گریدی به ایران، سفارت امریکا از تحولات داخلی کشور اطلاع دقیقی در دست نداشت و آنچه ارسال می شد بیشتر محصول فکر دوهر و وایلی بود تا واقعیت های کشور. هر دو تن یاد شده بیشتر ترجیح می دادند وارد در دسیسه های سیاسی و اعمال نفوذ پشت پرده بر اوضاع سیاسی ایران شوند. هم دوهر و هم وایلی در اوخر دهه بیست شمسی با نظامیان وابسته به دربار بیشتر گرم می گرفتند تا سیاستمداران ایرانی. علت این بود که آنان می پنداشتند در صورت وقوع حمله ای از جانب شوروی، این ارتش است که می تواند با پشتوانه حمایت ایالات متحده از تمامیت ارضی کشور دفاع نماید، امری که زائیده تخیلات آنان بود تا حقایق جاری کشور. وقتی این تحولات به وقوع می پیوست دیگر روزنامه های ایرانی هم از اینهمه دسیسه گری پرده بر می داشتند و به این شکل بیش از پیش بین سفارت امریکا و سیاستمدارانی که محبوب

ص: 87

مردم بودند جدائی افتاد. حمایت بی چون و چرای وایلی و دوهر باعث شده بود شاه به راستی احساس کند تنها فردی است که می تواند کشور را به سوی سعادت رهنمون شود. آنها توانستند ستاد مشترک ارتش امریکا و شخص ژنرال برادلی(1) و وزیر دفاع جانسون(2) را قانع کنند که باید کمک های نظامی در اختیار شاه قرار دهند. اوایل سال 1328 ژنرال کولینز(3) از فرماندهان ستاد مشترک ارتش امریکا مأموریت یافت برای تحقیق در باب اوضاع ایران به این کشور مسافرت نماید. شاه با هواپیمائی که خود هدایت می کرد او را به آذربایجان برد تا توجیهات خود در مورد احتمال حمله شوروی از این نقطه را به وی القا نماید. ژنرال ترسید مبادا شاه اشتباه کرده و او را به داخل مرزهای شوروری ببرد.(4) به واقع در این زمان سیاست امریکا در برابر کشورهائی مثل ایران روشن تر شده بود، امریکا به بهانه هائی از این دست که توسط شاه و دربارش در اختیار گردانندگان دیپلماسی این کشور قرار می گرفت، تلاش می کرد هژمونی خود را بیش از پیش گسترش دهد، امریکا می خواست قابلیت های نظامی خود را در کشوری مثل ایران هم به آزمون گذارد. وقتی آهنگ ملی شدن نفت شدت یافت، حتی قراردادی نظامی بین دو کشور بسته شد و مقرر گردید مقداری اسلحه در اختیار دولت ایران قرار گیرد. هم زمان در ایران تحولاتی دیگر در جریان بود. منصور نخست وزیر وقت که به جای ساعد نشسته بود، مشهور به دفاع از سیاستهای انگلستان بود، وزارت خارجه انگلیس منصور را مردی با هوش و زیرک می دانست اما در عین حال به سوء شهرت او در امانت و درستکاری هم اشاره می شد. شاه وقتی با مخالفت روز افزون مردم و سیاستمداران مخالف با دولت وقت منصور روبرو شد، تصمیم گرفت او را تعویض نماید، مسئله این بود که منصور حاضر نبود قرارداد الحاقی گس- گلشائیان را به دلیل شرایط خاص کشور و تمایل عموم مردم به ملی کردن نفت به تصویب مجلس برساند، او بر این باور بود که این لایحه از سوی دولت ساعد به مجلس تقدیم شده و حال مجلس باید در مورد آن تصمیم گیرد، او می گفت نمایندگان مجلس شانزدهم مطالعه کنند اگر این لایحه به نفع کشور است تصویب نمایند و گرنه آن را مردود سازند.(5) اینک در بسیاری از محافل سیاسی و بین توده های مردم یک نام دهان به دهان می گشت، و این نام هم کسی جز حاجیعلی رزم آراء رئیس قدرتمند ستاد ارتش نبود. کسانی که متمایل به بریتانیا بودند امیدواری داشتند با آمدن رزم آراء بحران نفت که در اثر قرارداد الحاقی گس- گلشائیان به اوج خود رسیده و دولت منصور هم از اجرائی کردن آن فرومانده بود، به نتیجه ای برسد و توده های مر دم هم انتظار داشتند نوعی نظم و انضباط شکل گیرد و آرامش در عرصه های گوناگون برقرار شود.

ص: 88

کورکورانه منتشر شد. حتی شایع بود که رزم آراء در ماجرای ترور پانزده بهمن سال 1327 علیه شاه که باعث جراحت وی گردید، دخالت داشته است و بالاتر اینکه بعدها گفته می شد رزم آراء سران حزب توده را که به جرم توطئه علیه جان شاه در زندان به سر می بردند فراری داده است. این عوامل همه دست به دست هم می دادند و باعث افشاندن بذر وحشت در سینه شاه و برخی سیاستمداران از اقدامات احتمالی او می گردیدند.

اینک فردی که بیش از همه در این تصمیم گیریها مؤثر بود، ماکس تورنبورگ دلال نفتی و کارشناس مسائل اقتصادی خاورمیانه بود که نقش دوهر را ایفا می کرد. او از وزارت امور خارجه امریکا خواست از نخست وزیری رزم آراء به منظور انجام پاره ای اصلاحات حمایت نماید. می گفتند او برای این کار نیازمند است تا برخی از موانع را از سر راه بردارد و احتمالاً کسانی را بازداشت نماید. تورنبورگ این سیاست را به شاه اطلاع داد، شاه هم پذیرفت مخالفتی نکند مشروط به اینکه امریکا از شخص او حمایت نماید. وزارت امور خارجه این تصمیم را موکول به نظر دکتر هنری گریدی کرد که در راه رسیدن به تهران بود. گریدی بعد از ورود به ایران با رزم آراء روی موافق نشان داد و به این شکل با حمایت سفارت امریکا سیاستهای دولت وقت ایالات متحده در راستای حمایت از اقدامات رزم آراء عینیت یافت.(1) با این وجود دولت انگلیس ترجیح می داد فردی مطمئن مثل سید ضیاءالدین طباطبائی نخست وزیری را بر عهده گیرد، سید ضیاء مورد حمایت شاه هم بود؛ اما او بدنام تر از آن بود که بتواند در این زمان قدرت را به دست گیرد. امریکا هم موافق انتصاب سید ضیاء نبود، او بیش از آن چیزی که تصور می شد مشهور به وابستگی به سیاستهای انگلیس بود. به واقع امر دایر بود بر انتخاب گروهی از نخبگان جدید سیاسی که در جبهه ملی و در اطراف دکتر محمد مصدق جمع آمده بودند و البته در بین آنان هم طیف های بسیار متنوع و حتی افراد مرموزی وجود داشتند؛ و یا انتخاب رزم آراء. رزم آراء مثل بسیاری از دیگر رجال ایران با اشرف هم سر و سری داشت، به همین دلیل شوهر اشرف یعنی احمد شفیق چشم دیدن او را

ص: 90

نداشت.(1) امریکا در آن مقطع تاریخی از برخی نیروهای جبهه ملی حمایت نمی کرد، زیرا آنان را بیگانه ترس(2) می دید. اما رزم آراء هم فردی مطلوب شاه نبود، به قول کیانوری او از شاه نفرت داشت.(3) با این وصف جرالد دوهر و گریدی که در راه رسیدن به ایران بود، از او حمایت می کردند و حتی اعطای کمک های نظامی به ایران را موکول به روی کار آمدن او نموده بودند. چون رزم آراء قول داده بود ساختار قراردادهای نفتی را به میزان همان مقدار درآمدی که در سایر کشورهای خاورمیانه وجود دارد حفظ خواهد کرد(4)، انگلیسی ها هم از روی کار آمدن او حمایت می کردند.

روز پنجم تیرماه سال 1329 رزم آراء با موافقت شاه به نخست وزیری رسید. او روز سیزدهم تیرماه آن سال به رغم مخالفت جبهه ملی و شخص مصدق از مجلس رأی اعتماد گرفت. روزی که رزم آراء به نخست وزیری رسید یک هیئت اقتصادی به ریاست دکتر هنری گریدی سفیر جدید امریکا وارد ایران شد.(5) نام گریدی سیاست کمک اقتصادی و نظامی امریکا را به ذهن متبادر می کرد، زیرا وی قبل از این مأموریت کمک های فراوانی برای یونان از دولت خود دریافت کرده بود. اما اینک موضوعی دیگر بر دلمشغولی های امریکا در کنار مسئله چین افزوده شده بود، مسئله این بود که از بیست و پنجم ژوئن 1950 مصادف با پنجم خرداد ماه سال 1329 جنگ کره پیش آمد و این ذهنیت را در بین مقامات کاخ سفید قوت بخشید که کمونیسم با قدرت در آسیا در حال پیشرفت است. با اینکه بعد از نخست وزیری رزم آراء از شدت بحرانهای اقتصادی کاسته شد و با اینکه بالاخره دولتی روی کار آمد که از حمایت امریکا برخورداری داشت؛ اما همه چیز تحت تأثیر جنگ کره واقع گردید. امریکا از رزم آراء حمایت کرد تا بلکه با سیاستی نوین و مثلا از طریق مذاکره مانع نفوذ روز افزون شوروی در ایران گردد، اما هر چه جنگ کره ادامه می یافت نگرانی های واشنگتن در مورد نقشه های آتی

ص: 91

شوروی بیشتر می شد. ترومن به اعضای شورای امنیت ملی(1) امریکا دستور داد به این مهم بپردازند و آن را مورد بررسی قرار دهند که وقایع کره چه تأثیری بر اوضاع آتی کشورهای همسایه بر جای خواهد گذاشت. ژنرال مک آرتور(2) که از دوره بعد از جنگ همه کاره ژاپن بود و به واقع در آن کشور حکومتی نظامی راه انداخت و در این زمان فرمانده آسیای شرقی قوای امریکا بود، اظهار نظر کرد که بعد از کره قربانی بعدی ایران است.(3) اما اول ژوئیه سال 1950 مصادف با یازدهم تیرماه سال 1329 گزارش رسمی شورای امنیت ملی خلاف این دیدگاه را ارائه کرد. در این گزارش آمده بود شوروی در صورتی به کشورهای همسایه حمله ور خواهد شد که بخواهد جنگ سوم جهانی را آغاز کند. این احتمال که شوروی از وقوع جنگی جهانگیر استقبال کند بعید دانسته شد. در این گزارش آمده بود شوروی برای برقرار ساختن توازن قدرت با امریکا از کشورهای اقماری خود در اروپای شرقی به عنوان اهرم فشار استفاده خواهد کرد، کاری که در کره نیز انجام داده بود. گزارش صریحا عنوان می کرد با اینکه ایران یک هدف است، اما این هدفی است که دسترسی شوروی به آن در وضعیت فعلی غیر ممکن به نظر می رسید؛ با این حساب ترس واشنگتن هیچ محلی از اعراب نمی توانست داشته باشد. گزارشهای دیگر حاکی از آن بود که شوروی در قفقاز و دریای خزر مشغول جابجائی نیرو و انجام تاکتیکهای رزمی است و مانور نظامی انجام می دهد. شورای امنیت ملی بر این نظر بود که این عملیات نوعی تاکتیک اعمال فشار است و نه چیزی بیش از آن. گزارش حکایت از این داشت که ایران می تواند دو سناریو در پیش گیرد: نخست اتخاذ یک سیاست بی طرفی و دیگری احتمال وقوع بحرانی داخلی که موجب سرنگونی رژیم گردد. در هر دو حال نتیجه یکی بود: امریکا هیچ کاری نمی توانست انجام دهد مگر اینکه همسایه های ایران یعنی ترکیه و عراق را تقویت نماید و مانع سقوط آن دو کشور شود.(4) این گزارش توصیه می کرد امریکا تلاش خود را معطوف به برقراری ثبات داخلی در ایران نماید و بر اهمیت هیئت گریدی که به تازگی

ص: 92

وارد ایران شده بود تأکید می نمود. به واقع سیاست امریکا در این زمان و ادوار بعدی حمایت بی چون و چرا از شخص شاه بود. شاید به دلیل این سیاست بود که وقتی گریدی وارد ایران شد، تا ده ماه بعد حتی مصدق را که عملاً رهبری اپوزیسیون را عهده دار بود، ندید. از آن سوی جرج مک گی معاون وزارت خارجه، حتی تا مدتها بعد، سخنرانیهای بیهوده، تهدید آمیز و تندی در باره جنگ سرد انجام می داد، او همیشه به صراحت سیاست بی طرفی را رد می کرد و می گفت کشورهای جهان باید سمت و سوی سیاستهای خود را مشخص سازند و یک طرف؛ یا شرق و یا غرب را برگزینند. با این وصف اتخاذ سیاست بی طرفی از سوی دولت ایران از نظر ایالات متحده پذیرفته شده نبود، در عوض باید کشور در مسیر منافع دنیای غرب مورد حمایت اکید قرار می گرفت و ثبات داخلی کشور با اتکاء به نیروی نظامی آمریکا محقق می شد. اما سیاستمداران مستقل کشورهای منطقه از جمله ایران به دلیل اینکه ایالات متحده؛ بریتانیا را در زمره رهبران دنیای آزاد نام می برد شگفت زده و ناراحت بودند، از آن سوی برخی از محافل داخلی با حمایت دولت ترومن از دولت جدیدالتأسیس اسرائیل مخالفت می ورزیدند. برخی از سیاستمداران ایرانی با اینکه نسبت به توسعه مناسبات همه جانبه با امریکا به عنوان «نیروی سوم» تأکید می کردند، اما قرار دادن انگلستان با فهرست بلندی از سابقه استعماری را در ردیف رهبران دنیای آزاد بر نمی تابیدند. این دسته از سیاستمداران تاریخ روابط ایران و انگلیس را تاریخی مشحون از زیر پا گذاشتن حقوق اولیه ایرانیان به شمار می آوردند و بلافاصله غارت منابع نفتی کشور توسط شرکت نفت انگلیس و ایران را به عنوان شاهدی بر مدعا ذکر می نمودند.

به هر حال رزم آراء توانست مناسبات ایران و شوروی را تا حدی بهبودی بخشد. در دوره او برای نخستین بار بعد از جنگ دوم جهانی سطح روابط دو کشور تا حدی ارتقاء یافت و انتظار می رفت این مناسبات گسترش بیشتری یابد. از همه مهمتر اینکه ایران در جنگ کره و کشمکش های آن کشور اعلان بی طرفی کرد، رزم آراء از اعزام نیرو به آسیای شرقی خودداری نمود. از آن سوی شوروی نیز گامهائی برای بهبود روابط با ایران برداشت، در ایران تبلیغات فراوانی صورت می گرفت که طبق آن روابط دو کشور شوروی و ایران بیش از حدی که تصور می رفت، نزدیک نشان داده می شد. رزم آراء با اتخاذ سیاست بی طرفی در منازعه قدرت بین شوروی و غرب به واقع

ص: 93

می خواست ایران را در شمار کشورهائی که بعدها غیرمتعهد خوانده شدند، در آورد. این سیاستی نبود که مورد حمایت واشنگتن باشد، زیرا از دید آنان سیاست بی طرفی باعث تحکیم نفوذ شوروی در ایران خواهد شد.(1) وضعیت ایران به گونه ای مخاطره آمیز تلقی شد که در اواخر اکتبر سال 1950 دو کشور امریکا و انگلستان مذاکرات نظامی مشترکی را در واشنگتن آغاز کردند. آنان به این موضوع پرداختند که اگر شوروی به خاک ایران حمله برد، دو کشور متحداً در خوزستان نیرو پیاده نمایند و اگر حتی کمونیستها در شمال غربی کشور به قدرت دست یافتند همین عملیات در دستور کار قرار گیرد. اما این دیدگاه با نظرات فرماندهان نظامی امریکا مخالف بود؛ آنان از پذیرش مسئولیت نظامی در ایران خودداری می نمودند. بریتانیا در برابر موج دائم التزاید خواسته های مردمی در ایران مبنی بر ملی شدن نفت به شدت مقاومت می کرد، این دولت می خواست به صورت اقدامی پیش گیرانه به بهانه احتمال حمله نظامی شوروی به ایران، به خوزستان نیروی نظامی اعزام دارد؛ امری که مورد موافقت شاه نیز قرار داشت. امریکائیها می گفتند این اقدامی خطرناک است و می تواند بحرانی مهار نشدنی به ارمغان آورد.(2) از آن سوی رئیس سیا، دریادار هایلن کوتر(3) که از فروکش کردن تبلیغات ضد دولت ایران توسط شوروی نگران شده بود، روز بیست و هفتم ژوئیه سال 1950 یادداشتی برای ترومن تهیه کرد و توضیح داد در جنگ سردی که بین شرق و غرب وجود دارد و با وجود دولت رزم آراء، ایران سیاست بی طرفی پیشه خواهد کرد؛ بدیهی است این سیاست مورد رضایت دولت امریکا نبود، زیرا از نظر دستگاه سیاست خارجی امریکا کشورهای جهان یا در اردوگاه غرب قرار داشتند و یا مخالف آن؛ و غیر از این شق ثالثی نمی توانست متصور باشد. سیاست موازنه مثبت البته طرفداران فراوانی در ایران داشت، مراد از موازنه مثبت سمت گیری سیاستهای کلان ایران در چارچوب اصول پذیرفته نظامهای سرمایه داری غرب بود. این سیاست، از حمایت افرادی مثل دکتر مظفر بقائی برخوردار بود، به واقع راز و رمز مخالفتهای شدید و اکید بقائی با رزم آراء را باید در این چارچوب مورد بررسی قرار داد. وزارت امور خارجه امریکا در کنار سیا، نگرانی های مشابهی ابراز کرد، دین آچسن از وزارت دفاع خواست برای اینکه ایران از نظر اقتصادی وابسته به شوروی نشود بازارهائی در آسیای شرقی برای افزایش مبادلات بازرگانی ایران و کشورهای منطقه بیابد.(4) به واقع بین برخی مقامات سیا و وزارت خارجه، با عده ای دیگر از آنان اختلاف نظر وجود داشت. عده ای از سیاست های رزم آراء حمایت می کردند و عده ای دیگر به وی ظنین بودند، از جمله کسانی که در ایران بیش از هر کسی دیگر از رزم آراء حمایت کرد، باید از دکتر هنری گریدی نام برد، به همین جهت گریدی همیشه مورد نفرت بقائی قرار داشت.

ص: 94

سرانجامی می رسید، به عبارتی از دید سیاستمداران دولت امریکا دلیلی نداشت این کشور پول خود را در جائی هزینه کند که نفع آن عاید شرکت انگلیسی می شد. بنا بر این بحران ایران از دید برخی سیاستمداران امریکائی مسئله ای بود که به انگلیس ربط داشت و نه به آنان، انگلیس باید تمهیدی برای حفاظت از منافع نفتی خود در ایران پیدا می کرد. همانطور که خواهیم دید این دیدگاه بود که باعث شد دولت وقت انگلیس تصور کند امریکا در کنار ایرانیان از ملی شدن نفت کشور حمایت می کند، تصوری که بنیاد استواری نداشت.

از سوی دیگر گفته می شد تورم در ایالات متحده بالا رفته است و هزینه های غیر مترقبه نرخ تورم را افزایش خواهد داد. جواب قاطع این بود که دولت امریکا در وضعی نیست که بتواند با اعطای وام و یا دیگر اعتبارات به کمک دولت رزم آراء بشتابد. بریتانیا هم که حاضر نبود اعتبارات مشابه در اختیار دولت ایران قرار دهد، به عبارتی در مقام عمل وزارت امور خارجه امریکا دنباله رو سیاستهای بریتانیا شده بود.

بریتانیا نیز حمایتی از رزم آراء نمی کرد، نه فقط به این دلیل که روی کار آمدن او را محصول سیاستهای امریکا می دانست؛ بلکه به این دلیل که وی حاضر نبود قرارداد الحاقی را به مجلس تقدیم کند. به واقع از دید وی دفاع از لایحه قرارداد الحاقی ربطی به او نداشت، این اداره امتیازات شرکت نفت بود که باید مسئولیت دفاع از این لایحه را می پذیرفت. رزم آراء احساس می کرد مسئله ای را که به او ربطی ندارد به گردنش انداخته اند و او هم حال یا به دلیل عدم اعتقاد و یا به دلیل بیم از واکنش کمیسیون نفت مجلس که ریاست آن با مصدق بود؛(1) از دفاع از لایحه خودداری می کرد. تا شهریور سال 1329 این مشکلات تداوم یافت و تازه در این ماه بود که جرج مک گی، به لندن رفت تا بریتانیا را به نرمش در برابر رزم آراء وادارد. رزم آراء از دولت انگلیس مطلب

ص: 96

خیلی عجیبی تقاضا نکرده بود، او در درجه نخست خواسته بود طرف انگلیسی اجازه دهد برنامه ای تدوین شود تا نفت ایران به مدت ده سال به دست خود ایرانیان اداره گردد. دوم اینکه ایران حق داشته باشد به دفاتر شرکت نفت مراجعه کند. سومین تقاضای رزم آراء که بسیار بدیهی می نمود این بود که نفت مورد نیاز برای مصارف داخلی ایران به قیمت نازلتری عرضه شود. در همین ارتباط خواسته شده بود اطلاعات لازم راجع به نحوه معامله با خریداران نفت صادراتی در اختیار دولت ایران قرار داده شود. تقاضای چهارم این بود که مقداری پول به طور علی الحساب و بر اساس قرارداد الحاقی گس-گلشائیان به دولت ایران پرداخت گردد تا در جریان برنامه عمرانی هفت ساله دست دولت ایران باز باشد.(1) علیرغم توصیه های مک گی دولت بریتانیا حاضر نبود در برابر این تقاضاها کوتاه آید.

به هر حال این اوضاع باعث شد رزم آراء هم به دلیل مشکلات داخلی خود و هم به دلیل سیاستهای بریتانیا از تسلیم قرارداد نفتی به مجلس خودداری کند. از سوی دیگر وی با خصومت مجلس هم مواجه بود، نمایندگانی مثل حسین مکی، بقائی و برخی دیگر از کسانی که به جبهه ملی تمایل داشتند، اجازه نمی دادند امور با آرامی و در مجرای صحیح خود اداره شود. در چنین شرایطی بانک صادرات و واردات امریکا بالاخره به دلیل هشدارها و استدلال های گریدی قانع شد وامی هر چند اندک در اختیار رزم آراء قرار دهد اما پرداخت وام موکول به تصویب مجلسی شد که با نخست وزیر مخالفت می کرد. از سوی دیگر گفته می شد دولت باید محل تأدیه سود وام را مشخص سازد و بالاتر اینکه کارشناسان امریکائی باید بر نحوه هزینه شدن وام نظارت می کردند. گریدی بر آشفت که امریکا وقتی صدها میلیون دلار به یونان کمک کرد اینهمه شرط و شروط قائل نشد و از دولت آن کشور نخواست تمام شروط تعیین شده را اجرا کند. یک هیئت ایرانی برای مذاکرات مربوط به وام به واشنگتن رفتند، بیت الغزل مذاکرات ایرانیها این بود که کشورشان در دوره جنگ به طور ناخواسته وارد جنگ شده و توان اقتصادی آن فرسوده گردیده است. اگر ایران نبود پیروزیهای متفقین در جبهه شوروی هم نمی توانست محقق شود. با این وصف ایران کمتر از میزان استحقاق خود از

ص: 97

حمایتهای بین المللی برخوردار شده و کشورهائی مثل افغانستان، ترکیه و اندونزی که به واقع استحقاق کمتری برای دریافت کمک ها داشته اند، به مراتب بیش از ایران از اعتبارات جهانی و به ویژه امریکا بر خوردار گردیده اند.(1) رزم آراء بدون پشتیبان مانده بود، امریکا به راحتی او را سر می دوانید. اینک دیگر حتی شاه نیز از این رفتار امریکا انتقاد می کرد. شاه با علم به اینکه رزم آراء بدون یار و یاور مانده است دست به ترفندی زیرکانه زد. او مثل مواردی از این دست در تلاش بر آمد تا نخست وزیرش را که مردی مقتدر بود به طور کلی از توش و توان بیندازد؛ مثل مواردی از این دست او که حریف مردی مثل نخست وزیر نبود، از راه تحریک و آنتریک وارد گردونه شد.

روز ششم آذر ماه سال 1329 شاه از اینکه امریکا اعطای کمکهای خود را به ایران به تعویق انداخته و به عبارتی در این زمینه تعلل می ورزد انتقاد کرد. او در گفتگوئی با خبرگزاری رویتر فاش ساخت امریکا مقداری تجهیزات نظامی به ایران داده است که تازه سود این تجهیزات هم خیلی بالاست. شاه از تکرار این نکته از سوی امریکائیها که در ایران فساد و دیکتاتوری وجود دارد، برآشفت و از رفتار غیر عادلانه امریکا در قبال ایران در قیاس با ترکیه و یونان یاد کرد. شاه این مصاحبه را به نیتی خاص انجام داد و هدف اصلی او نه انتقاد از سیاستهای امریکا، بلکه خالی کردن پشت رزم آراء بود. این مصاحبه به سرعت در تهران سر و صدا ایجاد کرد، مجلس که اکثریت نمایندگانش به واقع مطیع شاه بودند از این مصاحبه اینگونه استنباط کرد که تصویب قرارداد وام دولت رزم آراء از بانک صادرات و واردات امریکا را کان لم یکن نماید(2)، اگر وامی نمی رسید رزم آراء از پس حل مشکلات اقتصادی بر نمی آمد و به سرعت سرنگون می شد. به واقع این همان سیاست چوب لای چرخ گذاشتن شاه در مورد سیاستمدارانی بود که حریف آنان نمی شد، شاه وقتی می دید از طریق معمول و مرسوم نمی تواند خواسته خود را پیش برد سیاستهای کسانی را که رقیب خود می انگاشت خنثی می کرد، درست است که از این راه به اهداف خود می رسید، اما از سوی دیگر ضربات جبران ناپذیری بر روندهای عمومی کشور هم وارد می ساخت. اما برای شاه که البته با نظر مشاورین نزدیکی مثل سید ضیاء سخنانی از این دست مطرح می کرد مهم نبود سخنانش چه

ص: 98

تبعاتی بر اوضاع سیاسی کشور بر جای می گذارد، مهم این بود که وی به این شکل اهداف کوتاه مدت خود را که همانا رها شدن از دست رقبای تخیلی اش بود، عملی می نمود. جالب اینکه این سخنان زمانی گفته شد که بالاخره بانک صادرات و واردات امریکا پذیرفته بود وامی در اختیار دولت ایران قرار دهد.

دولت بریتانیا هم در این مسیر به گمان اینکه امریکاست که در پشت سر تقاضاهای رزم آراء قرار دارد، به سیاست تضعیف هر چه بیشتر دولت وقت ایران روی آورد. امریکا که درگیر در جنگ کره بود، امیدوار بود با عدم قبول مسئولیت در مسائل داخلی ایران و واگذاری امور این کشور به بریتانیا، حمایت این کشور را در جنگ کره به دست آورد. اما امریکا در این زمینه ناکام ماند. وقتی بریتانیا مطلع شد بانک صادرات و واردات امریکا روز ششم اکتبر به دولت ایران وعده داده است وامی در اختیارش قرار می گیرد، به شدت ناراحت شد. حتی بخش اعظم تهیه تجهیزات کشاورزی که قرار بود از محل این وام از سوی لندن به ایران واگذار شود، اینک طبق وعده ای مستقیما از سوی امریکا به ایران ارسال می شد. سفیر بریتانیا در تهران گزارش داد ماکس تورنبورگ فهرستی از اقلام و تجهیزات مورد نظر ایران تهیه کرده و برای تنظیم قرارداد خرید در اختیار دوستان خود در امریکا قرار داده است. این تحولات دست به دست هم داد و باعث سمپاشی فراوان سر فرانسیس شپرد سفیر کبیر وقت بریتانیا در تهران علیه هنری گریدی شد. او طی گزارشی مدعی شد امریکا به دلیل ناتوانی در اعطای وام به دولت ایران به شدت صدمه دیده و ایران برای تهیه ملزومات مورد نیاز خود بار دیگر به سوی بریتانیا روی آورده است.(1)

از آن سوی شاه طبق سیاست همیشگی خود در برابر رجال مقتدری مثل رزم آراء، دست به اقدامی جدید زد. او نخست وزیر را وادار کرد غلامحسین فروهر را که دست نشانده اش بود، به عنوان وزیر کار وارد کابینه کند. فروهر توانست علیه دکتر تقی نصر وزیر دارائی مورد علاقه رزم آراء وارد دسیسه شود و او را از کابینه بیرون کند و خود به جایش نشیند.(2) رزم آراء هم این اقدام فروهر را که مورد حمایت شاه بود به این شکل جبران کرد که ابوالحسن ابتهاج مهره مورد اعتماد انگلیسی ها و دربار را از سمت

ص: 99

ریاست بانک ملی ایران برکنار ساخت. رزم آراء شاید نخستین فردی بود که توانست با مردی مثل ابتهاج که از نظر سخت سری و یکدندگی شهره بود، اینگونه بر خورد نماید. به واقع برخورد رزم آراء با ابتهاج در راستای حمایت نخست وزیر از تقی نصر صورت گرفت. رقابتی فشرده بین نصر و ابتهاج بر سر نظارت بر مسائل مالی برنامه هفت ساله اول جریان داشت و معادله بالاخره به نفع تیم رزم آراء خاتمه یافت. تنها بر اثر اصرار شخص شاه بود که نخست وزیر موافقت کرد ابتهاج را به سمت سفیر ایران در پاریس منصوب نماید.(1)

از آن سوی رزم آراء در راستای اجرای برنامه های خود که مورد حمایت تیم گریدی هم بود، اقدامی جدید را سرلوحه کار قرار داد. او کمیته ای برای مبارزه با فساد تشکیل داد و نام صدها تن از رجال سیاسی کشور را که بین آنان نام سردار فاخر حکمت رئیس مجلس هم دیده می شد به عنوان مصادیق فساد ذکر کرد، اما طرح مزبور به نتیجه ای نرسید. در همین حال دربار مبارزه خود علیه وی را تشدید کرد. ابوالحسن ابتهاج از فرانسه همراه با رجالی مثل عبدالرضا برادر شاه و نیز حسین علاء نماینده مجلس سنا، شروع به دسیسه علیه وی نمودند. علاء در دیداری محرمانه با گریدی به او توپید و دوهر و وایلی سفیر پیشین را متهم کرد که عامل به قدرت رسیدن رزم آراء بوده اند. گریدی مراتب را به راونتری معاون وزارت خارجه کشور خود اطلاع داد. با این وصف ابتکار عمل هنوز در دست نخست وزیر بود. او اینک با نزدیکی بیشتر به شوروی تلاش داشت امریکا و اردوگاه غرب را بترساند و کمک بیشتری از آنان دریافت نماید.

در راستای اجرای این سیاست رزم آراء در واکنش به سیاست های دولت امریکا که هنوز در مورد پرداخت وام به ایران تردید داشت، دست به اتخاذ سیاستهای خشمگینانه ای زد. او دستور داد رادیو صدای امریکا را که از طریق امواج رادیو تهران در ایران قابل شنیدن بود قطع نمایند. شایعه سازان رزم آراء را متهم به اقدام خطرناک دیگری هم کردند: گفته می شد پیش از این او دستور داده است ده تن از سران حزب توده را که از زمان ترور نافرجام شاه در روز پانزده بهمن سال 1327 در زندان بودند،

ص: 100

فراری دهند. این تبلیغات به شدت از سوی عوامل رکن دو ارتش که همسو با ارفع بودند، دامن زده می شد. مقامات امریکا این شایعات را پذیرفتند، پس در صدد راه چاره ای برآمدند.

امریکا برای اینکه مانع نزدیکی بیشتر شوروی و ایران شود، در دی ماه سال 1329 یک محموله نظامی به ایران ارسال کرد. اما رزم آراء اجازه نداد خبرنگاران این موضوع را مبدل به سوژه ای تبلیغاتی برای امریکا نمایند؛ او حتی با درشتی به یکی از کارکنان سفارت امریکا گفت وقتی کشورش به گندم احتیاج دارد واشنگتن سلاح ارسال می نماید.(1)

امریکا به درستی سیاست هوشمندانه رزم آراء را دریافته بود. روز 22 ژانویه سال 1951 مطابق با یازدهم دی ماه 1329، دین آچسن وزیر امور خارجه امریکا در نامه ای به هنری گریدی این سیاست رزم آراء را توضیح داد. او در تلگرافی به کلی سری یادآوری کرد که رزم آراء تلاش دارد یک قدرت بزرگ را علیه یک قدرت بزرگ دیگر به منظور دست یافتن به برخی امتیازات به بازی گیرد. نوشته شد نخست وزیر ایران در سه ماه گذشته نوعی احساسات ضد امریکائی را به صورتی تعمدی هدایت کرده است تا امتیازات بیشتری از دولت امریکا به دست آورد. هشدار داده شد بین محافل امریکائی و سازمانهای اطلاعاتی این کشور دیدگاه یاد شده به شدت در حال رواج است و اگر این دیدگاه اصلاح نشود شانس نخست وزیر برای دریافت کمک از امریکا کاسته خواهد شد.(2) روز بعد سفیر تلگرافی سری و فوری ارسال نمود و یادآوری کرد شاه ایران نحوه به قدرت رسیدن خویش را به یاد می آورد به همین دلیل از هیچ نخست وزیر توانمندی دفاع نمی کند و سیاست ناتوان کردن دولت رزم آراء را ادامه خواهد داد. او هم به نقل از یکی از منابع اطلاعاتی خود یاد آوری نمود، نخست وزیر به شوروی ها اطلاع داده است با جلوگیری از کمکهای امریکا به ایران می خواهد مانع افزایش نفوذ و اعتبار این کشور در ایران گردد. در همین گزارش گریدی آورده بود برای مهار بحران، نخست وزیر دو راه بیشتر در پیش رو ندارد: یا به دیکتاتوری متوسل شود و مجلس را منحل کند و چند ماه دیگر به همین شکل کجدار و مریز به حکومت

ص: 101

خود ادامه دهد، یا اینکه به رجال قدیمی روی آورد. مسئله انحلال مجلس احتمالاً به آشوب منجر می شود و به نفع شوروی تمام خواهد شد، به ویژه اینکه انتخابات باید ظرف سه تا پنج ماه دیگر تجدید شود و معلوم نیست منتخبین آن زمان تفاوتی با نمایندگان فعلی داشته باشند. از سوئی اگر او استفعاء دهد جایش را نخست وزیرانی از گروه قدیمی ها خواهند گرفت که باز هم فایده ای ندارد. گریدی بر این باور بود که دولت رزم آراء اندک اندک و به شکلی مستمر در معرض فروپاشی قرار گرفته است.(1) اما با تمام این احوال قضاوت در مورد نخست وزیر در ایران با آنچه در محافل خارجی وجود داشت متفاوت بود.

با وصف بدبینی قدرتهای خارجی به دولت ایران؛ رزم آراء به شدت مورد حمله مخالفینش در مجلس شانزدهم قرار داشت. دکتر مصدق در مجلس علیه قدرت فردی و استبداد رأی نخست وزیر سخن می گفت. او از جنگ کره مثال می آورد و عقب نشینی های امریکا از این کشور را با وجود حمایت واشنگتن از رژیم سینگمان ری(2) متذکر گردید. مصدق گفت امریکا در سال 1327 به امید اینکه رژیم نظامی ری با تکیه به اسلحه امریکائی می تواند کره را هم چنان در مسیر غرب اداره نماید، نیروهای خود را از این کشور بیرون برد. اما این امر به افزایش بحران کره و جنگ داخلی آن منجر شده و کره در دامن کمونیسم افتاده است. او به امریکائیها هشدار داد که از تجربه چین درس گیرند و به یاد آورند اسلحه و دلارهای امریکائی برای صیانت کشورها از فرو افتادن در دامن کمونیسم کافی نیست، بلکه ضرورت درجه اول آن است که دولتها متکی بر حمایت مردمی باشند.(3) از آن سوی سیاست رزم آراء در اتخاذ بی طرفی بین شرق و غرب باعث شد امریکا تکیه خود را بر شاه متمرکز کند. واشنگتن که مطلع بود شاه به چه میزان به اسلحه علاقه مند است، شروع به ارسال تانک و خمپاره به کشورکرد تا شاه را خوشنود سازد. در این حال ماکس تورنبورگ که مشغول مذاکره با کنسرسیوم نفتی امریکائی ماوراء بحار بود تا پای آن را به ایران بکشاند در مذاکرات خود ناموفق ماند. بدیهی است تلاشهای کنسرسیوم نفتی مزبور نمی توانست در ایران قرین موفقیت

ص :102

باشد، زیرا فعالیتهای آن با سد سدید شرکت نفت انگلیس و ایران همراه بود. هفدهم دی ماه سال 1329 رزم آراء مذاکرات با کنسرسیوم مذکور را کان لم یکن ساخت و به این شکل تورنبورگ را هم از خود رنجانید، اما در عین حال تورنبورگ، گریدی را عامل بر هم خوردن مذاکرات خود می دانست و بر این باور بود که سفیر به روابط نزدیک او با رجال سیاسی ایران حسادت می ورزیده است. پیش از این تورنبورگ امریکائی مورد اعتماد رزم آراء در مذاکرات نفتی به منظور رسیدن به نوعی مصالحه بود. سر ویلیام فریزر رئیس هیئت مدیره شرکت نفت در لندن با تورنبورگ به سردی رفتار می کرد و او را از خود می راند و یا اینکه با لحنی تهدید آمیز به دلیل امتناع رزم آراء از پذیرفتن سریع لایحه الحاقی گس- گلشائیان می گفت رزم آراء شکست خورده است و باید برود.(1) گریدی توسط شرکت نفت انگلیس و ایران متهم می شد جانب ایران را گرفته است و یک طرفه قضاوت می کند. از آن سوی تصور می شد گریدی طرف ایرانی را به مقاومت در برابر قرارداد الحاقی گس- گلشائیان تشویق می کند. در همین اکتبر 1950 بود که ایران قرارداد اصل چهار ترومن را امضاء کرد و به این شکل گروه جدید، اما جوانی از نخبگان سیاسی ایران وارد در عرصه های گوناگون کشور شدند، گروهی که بعدها در دهه های چهل و پنجاه قدرت بالفعل را به دست گرفتند. این همه در سمت و سوی تحولات کشور تأثیر خیلی جدی داشت، با این تفاوت که شخص رزم آراء که با حمایت امریکا قدرت را به دست گرفته بود، به قول یکی از مورخین ایالات متحده اینک ضد امریکائی شده بود.(2) رزم آراء موفق شده بود تشنجات در روابط ایران و شوروی را به حد اقل ممکن تنزل دهد و این بالاترین موفقیت سیاسی او بود. موفقیت دیگر او این بود که شرکت نفت انگلیس و ایران را وادار کرده بود از قرارداد الحاقی دست بردارد و مثل قرارداد شرکت نفت آرامکو با دولت عربستان سعودی که قراردادی بر اساس تنصیف عواید نفتی به شکل پنجاه- پنجاه منعقد کرده بود، به این الگو تن در دهد.

موضوع تنصیف عواید نفتی به شکل مساوی پیش از این از سوی شرکتهای امریکائی در مورد نفت ونزوئلا عملی شده بود. رزم آراء می خواست حتی پیش از اینکه

ص: 103

این قرارداد در عربستان عملی شود؛ آن را در ایران اجرا کند. این موضوع امری نبود که مورد غفلت حتی تندروترین سران جبهه ملی واقع شود، به گونه ای که مهندس کاظم حسیبی و حتی دکتر مصدق در مقطعی از این نظر جانبداری می کردند. مصدق بعدها گفت علت اینکه موضوع نفت ایران به یک بحران تبدیل شده این است که شرکت نفت انگلیس و ایران حاضر نبود به تنصیف عواید نفتی تن در دهد. به دید او اگر شرکت انگلیسی در مجلس پانزدهم به این موضوع علاقه نشان داده بود، هیچ اختلافی بروز نمی کرد و این را به «یقین» اعلام نمود. اما شرکت سماجت کرد و می خواست از منابع نفتی ایران مثل گذشته استفاده نامشروع کند و به طرف ایرانی که صاحب حق بود، هیچ ندهد.(1) به دید مصدق همین سماجت استعماری انگلیس باعث راه افتادن موج جنبش ملی شدن صنعت نفت گردید، جنبشی که دیگر قابل برگشت نبود.

تا زمان شروع بحث ملی شدن نفت ایران وضع به این صورت بود که وقتی یک شرکت خارجی امتیازی می گرفت، خود را دارای اختیار مطلق می انگاشت تا به هر صورت که خود می خواهد امتیاز را به اجرا گذارد. فقط مبلغی بابت حق الامتیاز(2) به کشور دارای منابع نفتی پرداخت می شد. طبق فرمول پنجاه – پنجاه شرکت های امریکائی تعهد می کردند نیمی از منافع خود را به دولت طرف قرارداد مثل ونزوئلا بپردازند. این امر به زیان کمپانی های نفتی نبود، زیرا آنان پولی را که به کشور نفت خیز می پرداختند از حساب مالیات خود در امریکا کسر می کردند. به واقع بخشی از مالیاتی که باید به دولت امریکا می پرداختند به دولت ونزوئلا می دادند؛ اما از نظر دولت امریکا صرف مشارکت شرکتهای امریکائی در منابع نفتی کشورهای نفت خیز غیر از ایالات متحده؛ به قدری اهمیت داشت که حتی تحمیل زیان و ضرر بر خزانه داری امریکا را توجیه می کرد.(3)

بعد از ونزوئلا این فرمول در خاورمیانه آزموده شد، و دولت عربستان نخستین دولتی بود که با این فرمول وارد قرارداد با شرکتهای امریکائی شد. از دید سیاستمداران امریکا همانطور که طرح مارشال باعث شد اروپای غربی و ژاپن در برابر کمونیسم بیمه

ص: 104

شوند، دولتهای نفت خیز هم باید با اتکاء به درآمدهای نفتی خود در اردوگاه غرب باقی می ماندند و این مهم از طریق هزینه کردن پول نفت برای اصلاحات اقتصادی میسر بود. فرمول پنجاه-پنجاه طبق مقررات مردود ساختن مالیات مضاعف در امریکا انجام شد، یعنی اینکه شرکتی که بایستی مالیات می پرداخت؛ اگر این مالیات را به یک دولت خارجی پرداخته بود می توانست آن را از مبلغ مالیات نهائی خود که باید به خزانه داری امریکا می پرداخت، کم کند. هدف دیگر این طرح حفظ امنیت و ثبات رژیم های منطقه از پیامدهای نفوذ کمونیسم بود. نیز این طرح باعث تحکیم پایه های نفوذ شرکتهای امریکائی در خارج از ایالات متحده می شد. این طرح به واقع دستورالعملی بود که از سوی شورای امنیت ملی امریکا تدوین شده بود. درست در این شرایط روز سوم دیماه سال 1329 رزم آراء در جلسه خصوصی مجلس شورای ملی شرکت کرد و صریحاً مخالفت خود را با طرح ملی شدن نفت اعلام داشت. در آن روز رزم آراء گفت ایران دارای آن قدرت صنعتی نیست که بتواند نفت استخراج کند و در بازارهای دنیا بفروشد. او به صراحت اعلام کرد ایرانی حتی نمی تواند یک کارخانه سیمان را با نیروهای خود اداره کند، نیز توضیح داد نیروهای بومی کشور به دلیل نداشتن قدرت فنی کارخانجات را به صورتی ناگوار درآورده اند و این کارخانه ها ضرر می دهند. او استدلال کرد وقتی نیروهای داخلی از اداره کارخانه های کوچک هم ناتوانند، با کدام وسائل و تجهیزات می خواهند نفت را استخراج کنند؟

چند روز بعد از این مذاکرات، قرارداد تنصیف عواید نفتی عربستان با آرامکو در نهم دی ماه 1329 مصادف با سی ام دسامبر 1951 به امضا رسید. رزم آراء می خواست همین فرمول را در ایران اجرا کند، اما از اظهارنظر علنی خودداری می کرد و البته همین امر به زیان او تمام شد. همه تصور می کردند او قرارداد الحاقی را به رسمیت می شناسد، حال آنکه نخست وزیر به دنبال فرمولی بود که بالاتر از آن یاد کردیم؛ اما می خواست همه را در موعد مقتضی غافلگیر کند. اگر وی منویات و مکنونات ذهنی خود را علنی می کرد چه بسا سرنوشت او و بحث ملی شدن نفت چیز دیگری می شد.

رزم آراء به صورت پنهانی با شرکت نفت انگلیس و ایران وارد مذاکره شد تا بحث تنصیف عواید نفتی را به جائی برساند. او حتی روز دوم اسفند ماه در حضور اعضای کمیسیون نفت گفت با بحث ملی کردن نفت مخالفتی ندارد، اما شتابزدگی در این

ص: 105

مسئله و ملی شدن بدون مطالعه را به مصلحت نمی داند. در همین ایام او غفلت بزرگی کرد: وی در گفتگو با سر فرانسیس شپرد سفیر بریتانیا در تهران گفت می خواهد طرحی را در کمیسیون نفت به تصویب رساند که طبق آن دولت اجازه یابد ضمن مطالعه برای ملی کردن نفت ایران یک قرار موقتی بر اساس تنصیف عواید نفتی را به اجرا گذارد. شاید رزم آراء می خواست حریف را به موضوع تنصیف عواید نفتی نزدیک کند و سخن گفتن از ملی شدن نفت برای ترسانیدن طرف بود. شاید هم این سخن اجرای همان سناریوی به جان هم انداختن قدرتها برای حفظ مصالح ملی ایران و رسیدن به هدف بود. اما انگلیسی ها به شدت با طرح بحث ملی شدن نفت توسط نخست وزیر مخالفت کردند، آنها اینک قصد داشتند موضوعی را که حل آن از دست دولت خارج شده بود مهار نمایند و به همین دلیل با موضوع تنصیف روی خوش نشان دادند. رزم آراء باز هم تصمیم دولت انگلیس را به نمایندگان مجلس شانزدهم اطلاع نداد، انگلیسیها خشمگین بودند که چرا وی در برابر مجلس از حسن نیت شرکت نفت انگلیس و ایران سخنی به میان نیاورده و آنان را از طرح مزبور بی اطلاع نگه داشته است. رزم آراء توضیح داد مصلحت نمی داند طرح خود را افشا کند، زیرا بیم دارد مخالفان هیاهو راه اندازند و مانع اجرای آن گردند. اما طرح تنصیف عواید نفتی با شرکت نفت انگلیس و ایران البته نه تنها مورد مخالفت رجال خوشنام و کسانی که به مصالح ایران می اندیشیدند واقع شد، بلکه شرکتهای رقیب نفتی اعم از امریکائی و یا فراملیتی هم که به چیزی کمتر از شکستن انحصار نفتی انگلیس فکر نمی کردند، با آن مخالفت می ورزیدند. به هر حال انگلیسیها از دست رزم آراء به شدت خشمگین بودند، آنان تصور می کردند اگر رزم آراء طرح تنصیف عواید نفتی را زودتر به مجلس ارائه می داد، تب ملی شدن نفت فروکش می کرد، اینک ناآرامیها به اندازه ای بود که هیچ چیز غیر از اصل ملی شدن نمی توانست التهابات را بخواباند، اصلی که در مورد نحوه اجرائی شدن آن هم ابهام وجود داشت. سخنان و مذاکرات رزم آراء با سفیر انگلیس روز دوازدهم اسفند ماه 1329 انجام گرفت، اما پیش از این تحولاتی دیگر هم صورت یافته بود.

ص: 106

بری(1) قائم مقام جرج مگ گی در وزارت امور خارجه، همراه با ویلیام راونتری و ادوین رایت(2) در دفتر کار دالس با او ملاقات کردند. در این ملاقات کرمیت روزولت(3)و فرانک وایزنر(4) هم حضور داشتند، این دو تن از مقامات سیا در امور خاورمیانه بودند. در این ملاقات دالس از وزارت خارجه خواست هر سیاستی را که خود لازم می داند در ارتباط با تحولات ایران در پیش گیرد و وزارت خارجه هم تقاضا کرد سیا مأموران بیشتری به ایران اعزام دارد. کرمیت روزولت به عنوان رابط سیا و وزارت امور خارجه انتخاب شد و مسئولیت کاری او کنترل اوضاع ایران شمرده شد.

حتی بعد از سقوط علاء که نخست وزیری را به دنبال قتل رزم آراء به دست گرفته بود، و وقتی که مصدق به نخست وزیری رسید، آچسن باز هم مراتب اعتماد خود را نسبت به شاه ابراز داشت و او را بهترین امید ایالات متحده برای برقرای ثبات و ایجاد رهبری متمرکز عنوان کرد. این اعتماد به حدی بود که وقتی شاه تقاضای ارسال تانک از امریکا کرد، وزارت امور خارجه بدون توجه به اعتراضات نظامیان به وی جواب مثبت داد، صرفا به این دلیل که اقدام مزبور شاه را خوشحال خواهد کرد.(5)

از آن سوی تورنبورگ بعد از شنیدن خبر قتل رزم آراء از بحرین که محل اقامتش بود به تهران آمد و با حسین علاء نخست وزیر جدید ملاقات کرد و در خواست همکاری نمود. از سوئی او با برخی رهبران جبهه ملی مثل حسین مکی و دکتر مظفر بقائی هم ارتباط داشت. گریدی به تورنبورگ که به دنبال یافتن راه حلی برای خاتمه مسئله نفت بود، یاد آوری کرد که دولت امریکا مایل نیست شهروندانش به طور مستقیم با این مسئله مواجه شوند، زیرا این امر به منافع ایالات متحده لطمه خواهد زد. تورنبورگ با ترغیب سفیر به بحرین بازگشت. جان وایلی که اینک سفیر امریکا در پاناما شده بود، نامه ای به معاون دائمی وزارت خارجه فریمن ماتیوز(6) نوشت و به او هشدار داد مواظب تورنبورگ باشد. وایلی بر این باور بود که تورنبورگ از اوضاع جاری ایران

ص: 108

احتمالاً به نفع شخصی خود استفاده خواهد کرد. از آن سوی اچسون در نامه ای به گریدی نوشت شک دارد تورنبورگ بتواند خارج از موضوع نفت باقی بماند.(1) به عبارت بهتر خود مقامات امریکا بیم داشتند او در مسائل سیاسی ایران دخالت کند و وضع را بیش از آن چیزی که بود، وخیم سازد. در همین اوضاع و احوال کارشناسان شورای امنیت ملی امریکا در تحلیلی بدون تاریخ، جایگاه ایالات متحده نسبت به مسئله ایران را در دستور کار خود قرار دادند، این سند طبقه بندی به کلی سری داشت و در جلد دهم اسناد روابط خارجی امریکا درج شده است. در این سند با تحلیلی از وضعیت ایران بعد از قتل رزم آراء، به صراحت قید شده که از دید این کارشناسان از دست رفتن تولید نفت ایران، تأثیر نامطلوبی بر منافع اقتصادی غرب بر جای خواهد گذاشت و به طور خاص فعالیت های صنعتی کشورهای اروپای غربی را تحت الشعاع خود قرار خواهد داد.

با چنین تحلیلی هدف اصلی سیاست خارجی امریکا در ایران در درجه نخست جلوگیری از نفوذ کمونیسم ارزیابی شد که این استراتژی باعث می شود ایران در مدار منافع دنیای غرب قرار گیرد. امریکا تلاش می کرد روابط ایران با آن دسته از کشورهای عضو سازمان ملل را که به استقلال ایران اهمیت می دهند، سرلوحه فعالیت دیپلماتیک خود قرار دهد. از سوی دیگر به دید کارشناسان شورای امنیت ملی امریکا باید ثبات سیاسی و امنیت داخلی ایران تأمین می شد و به این ترتیب مانع بهانه جوئی شوروی برای دست اندازی به خاک ایران می شدند. حتی به این شکل می خواستند راه تجاوز غیر مستقیم شوروی را در ایران از طریق خرابکاری داخلی تضمین نمایند. باید اصلاحات اجتماعی و اقتصادی در کشور به منظور کاستن از نارضایتی ها سرلوحه کار دولت های ایران واقع می شد.(2) در این حال لرد مونت باتن(3) نایب السلطنه سابق هند که به نحوه گفتگو با سران کشورهای آسیائی وقوف داشت به دولت بریتانیا پیشنهاد کرد قبل از آنکه مجلس ایران قانون ملی شدن نفت را تصویب کند، هیئتی را به این کشور اعزام کند تا به صورت مسالمت آمیز مسئله نفت را حل و فصل نماید. شاید او خود را برای

ص: 109

این منظور کاندیدا کرده بود، اما موریسون وزیر خارجه وقت انگلیس توضیح داد، اینک بدون مذاکره با واشنگتن هیچ اقدامی صورت نخواهد گرفت و امریکا هم ترجیح می دهد به جای اعزام هیئت، به طور خصوصی با حسین علاء نخست وزیر ایران گفتگو شود.(1)

روز سی ام فرودین ماه سال 1330 در دوره نخست وزیری علاء، جلسه ای مهم با حضور سر الیور فرانکس سفیر بریتانیا در واشنگتن، جرج مک گی معاون وزارت امور خارجه امریکا، ویلیام راونتری مدیر اداره یونان، ترکیه و ایران و تعدادی دیگر از مقامات امریکائی و انگلیسی به منظور یافتن راه حلی برای بحران نفت ایران، تشکیل شد. راونتری بر این باور بود هر تصمیمی که مغایر با تمایلات ایرانیان در جهت ملی شدن نفت کشورشان باشد، به زیان اردوگاه غرب تمام خواهد شد. مک گی هم بر این باور بود که مخالفت با ملی شدن نفت در ایران باعث می شود احتمالاً کمونیستها را که به گمان او بر امواج هیجانات ملی سوارند، در موقعیتی نیرومند قرار دهد.(2) این قضاوت بسیار شگفت انگیز بود؛ زیرا نه تنها شوروی بلکه حتی حزب توده هم روند تحولات ایران را در این دوره با عینک بدبینی مورد ارزیابی قرار می دادند و به طور مشخص شخص دکتر مصدق را عامل امپریالیسم می دانستند. اینکه منظور از کمونیستهائی که بر موج احساسات ملی سوارند چه کسانی هستند، در اسناد وزارت خارجه امریکا مشخص نیست. اما آنچه مشخص است این است که کمونیستها حتی واژه ملی را ابزاری برای تأمین منافع غرب ارزیابی می کردند و این دیدگاه به طور مشخص در نشریات حزب توده به وفور به چشم می خورد.

برای اینکه میزان صداقت امریکائیها را در این ارزیابیها درک کنیم لازم است بر اساس جراید خود حزب توده به مواضع آنان در این مقطع تاریخی اشاره نمائیم. حقیقت این است حتی پیش از اینکه رزم آراء کشته شود و درست در ایامی که وی بر سریر قدرت بود، روزنامه به سوی آینده ارگان حزب توده از «بلوک استعماری انگلو امریکن» یاد می کرد که گروههای کاذب اصلاح طلبی را به وجود آورده است که ظاهر مترقی دارند ولی در باطن ارتجاعی و استعماری اند. حزب توده از جبهه ملی به عنوان

ص: 110

دسته بندی «ارتجاعی و کثیف» یاد می کرد که مصداقی از روش های استعماری انگلو امریکن است. این جبهه یک جریان دروغین رفورمیستی خوانده می شد که با شعارهای متقلبانه در صدد انحراف افکار عمومی ملت ایران است. واژه هائی مثل «پلید» در مورد سلسله جنبانان این جبهه امری متعارف از سوی جراید حزب توده بود، حزب بر این باور بود که این دسته اشخاص برای به زنجیر کشیدن ملت آماده می شوند. «بند و بست مبتذل و کثیف» عنوان دیگری بود که بر طرفداران ملی شدن نفت از سوی حزب توده اطلاق می شد. با اینکه گفته می شد میان افراد جبهه ملی سنخیت کامل وجود ندارد و نمی توان همه را به یک چوب راند، اما در اینکه این جبهه مجری نظریات استعماری است تردیدی نمی کردند.(1)

وقتی که مصدق هم دولت خود را تشکیل داد، باز حزب توده در جراید خود دولت او را ضد ملی، ملت کش، فاشیست، دروغگو و مطیع سیاست های استعماری امریکا می دانست. از توطئه بزرگی سخن به میان می آمد که «دکتر مصدق با الهام از منابع امپریالیستی بر ضد منافع ملت ایران چیده است.» نیز «راه دولت دکتر مصدق راه ملت کشی، راه توسل به عملیات فاشیستی، راه دروغ پراکنی، گوبلس(2) منشی، راه بند و بست با امپریالیسم امریکا و انگلیس و راه فدا کردن منافع ملت ایران در مورد نفت»(3) دانسته می شد. شواهدی از این دست بسیار فراوانند و ذکر آنها ضرورتی ندارد، هدف از ذکر فقرات بالا نشان دادن این موضوع است که در مقطع زمانی مورد نظر، یعنی دوره بعد از قتل رزم آراء که حتی مصدق در منصب نخست وزیری قرار نداشت شایعه هدایت اوضاع به دست کمونیستها برای تولید وحشت عمومی و توجیه حضور استعماری انگلیس و امریکا در کشور صورت می گرفت و گرنه در آن شرایط کمونیستها با شعار ملی شدن نفت به شدت مخالفت می کردند و آن را نظریه ای استعماری می دانستند.

ص: 111

به ارمغان آورد، محافل وابسته به غرب را نیز آشفته ساخت. از آن سوی ایالات متحده رسما علیه این سیاست واکنش نشان داد. آچسن در نامه ای خطاب به گریدی یادآوری کرد وزارت امور خارجه سیاست بی طرفی اتخاذ شده از سوی مصدق را «به عنوان جدی ترین خطر» تلقی می کند. آچسن نوشت دلیل نگرانی او این است که شاید مصدق دست به اقدامی زند که به طور جدی امنیت ایران را تهدید نماید و محقق شدن سیاستهای ایالات متحده را در ایران با دشواری مواجه کند و یا امکان اجرای این سیاستها را غیر ممکن سازد. وزارت خارجه امریکا مدعی شد شواهدی در این زمینه وجود دارند، از جمله تقاضای حزب توده از مصدق برای اخراج مستشاران نظامی امریکا از ایران و پایان دادن به سیاست کمک نظامی ایالات متحده به دولت های کشور، تقاضای مصدق برای کاستن از بودجه نظامی کشور و شایعاتی مبنی بر اینکه احتمال دارد مصدق فعالیت حزب توده را قانونی اعلام کند. خبر تقلیل بودجه ارتش از سوی یک «منبع موثق» از درون جبهه ملی در اختیار گریدی قرار گرفته بود. طبق تصمیمی که ظاهرا مصدق اتخاذ نمود قرار بود بودجه ارتش به دو سوم تقلیل داده شود.

وزارت خارجه امریکا بر این باور بود اگر بودجه ارتش نقصان یابد، نیروهای نظامی توانائی برقراری آرامش را بعد از اغتشاشهائی که قطعاً به دست حزب توده ایجاد می گردد، نخواهند داشت. حتی گفته می شد این وضعیت زمینه را برای تحقق یک کودتا مهیا می سازد. از سوی دیگر احتمال داده می شد اگر مصدق مستشاران نظامی امریکائی را اخراج کند؛ کنگره این اقدام را سیاستی در جانبداری از شوروی تلقی خواهد کرد. آچسون ابراز امیدواری کرد مصدق به رغم سیاستش در برابر شرکت نفت انگلیس و ایران، مانع صدور جریان نفت به غرب نشود، او بر این باور بود مصدق با سیاست خود امنیت ایران را در معرض تزلزل قرار می دهد و به نظر وزارت خارجه در چنین صورتی «دست یازیدن به تدابیر سیاسی فوق العاده» برای جلوگیری از جدائی ایران از غرب ضرورت می یابد. به شاه هم توصیه شد در برابر روش های «شتابزده و غیر عقلانی» مصدق، نوعی اعتماد به نفس و بازگشت به آرامش در پیش گیرد و از مخاطرات وخیم آنچه در کشور می گذرد آگاه باشد. حتی به گونه ای پیشنهاد می شد شاه به دلیلی غیر از ملی کردن نفت، مصدق را از نخست وزیری عزل کند و کسی را که بیشتر مورد اعتماد وی است به این سمت منصوب نماید. توصیه شد سفیر با شاه ملاقات کند و به او تفهیم نماید که سیاست امریکا مبتنی بر استقلال ایران تحت رهبری شاه است و دولت ایالات متحده نگران است با اقدامهای ضد خارجی کنونی اوضاع یکسره به هم ریزد. نیز از سفیر خواسته شد احتمالاًت ذکر شده در مورد وضعیت ایران را که در این تلگراف ذکر شده، مورد بررسی قرار دهد و تفسیری فوری از آن ارائه نماید.(1) گریدی دو روز بعد به آچسن پاسخ داد، او نوشت وزارت امور خارجه بیهوده از امور ایران نگران است، اگر نگرانی جدی در ایران وجود داشته باشد سفیر خود آن را اعلام خواهد کرد.(2)

به واقع نگرانی اصلی نه گرایش ایران به سوی شوروی بلکه چیز دیگری بود که در

ص: 113

تلگراف روز بعد وزیر خارجه امریکا هویدا شد. وزیر نوشت مطبوعات انگلیسی موضع ملایم امریکا را ناشی از حمایت قلبی آنان از اصل ملی شدن می دانند، حال آنکه حقیقت این است شرکتهای امریکائی ابراز نگرانی می کنند که مبادا موضع ملایم کشورشان در مورد لغو یک جانبه امتیاز نفت باعث شود وضعیت آنان و منافعشان در خاورمیانه به مخاطره افتد.(1) به عبارت بهتر نگرانی ایالات متحده و شرکتهای نفتی این کشور آن بود که مبادا الگوی ملی شدن نفت ایران در سایر کشورهای نفت خیز خاورمیانه به ویژه عربستان اجرا شود و منافع آنان را با خطر جدی مواجه سازد. به همین دلیل بود که روز 31 مه آن سال ترومن به کلمنت اتلی نخست وزیر دولت کارگری انگلیس نوشت به خوبی آگاه است که حفظ استقلال ایران و ادامه جریان نفت این کشور به سوی غرب ضرورت اساسی دارد.(2)

روز هیجدهم مه سال 1951 بیانیه مطبوعاتی امریکا در مورد مسئله نفت ایران صادر شد. در این بیانیه ضمن تأکید بر روابط و دوستی پایدار بین امریکا و هر دو کشور انگلیس و ایران؛ یادآوری شد که ایالات متحده حق ایران را برای کنترل بیشتر منابع نفتی خود به رسمیت می شناسد و این را به طرف انگلیسی هم اطلاع داده است. اما امریکا نقض یک جانبه قرار دادهای نفتی را نمی تواند بپذیرد و در این شرایط شرکتهای امریکائی در ایران سرمایه گذاری نخواهند کرد. ابراز امیدواری شده بود اختلافات از طریق مذاکره حل و فصل شود. سه روز بعد دولت ایران به موضع یاد شده اعتراض کرد و آن را دخالت در امور داخلی خود دانست. روز 23 مه مطابق با دوم خرداد 1330، آچسون در یک مصاحبه مطبوعاتی از واکنش ایران ابراز شگفتی کرد و نگرانی خویش را در باب یافتن راهی مسالمت آمیز به منظور حل مسئله نفت بیان داشت. سه روز بعد از این اظهار نظر، در 26 مه مطابق با پنجم خرداد آن سال بار دیگر وزیر خارجه امریکا بر ضرورت دست یابی به راه حلی مسالمت آمیز برای پایان دادن به اختلافات تأکید نمود و مذاکره را تنها راه حل مشکل دانست.(3) انگلستان مایل نبود

ص: 114

مسئله نفت حل شود، زیرا بر این باور بود حتی اگر این معضل هم به نحو رضایت بخشی حل و فصل گردد، باز اعتمادی به افق پیش روی تحولات ایران نیست. انگلستان بر این باور بود ایران به سرعت از گردونه منافع بلندمدت بریتانیا و جهان غرب دور می شود، پس حتی اگر مسئله نفت حل و فصل شود، باز هم آینده سیاسی این کشور به نفع بلوک شرق رقم خواهد خورد. دولت بریتانیا بدون جلب حمایت امریکا نمی توانست کاری از پیش ببرد، پس تلاش می کرد اختلافات خود با دولت ایران را در مسئله نفت خلاصه نکند. انگلستان برای اینکه آمریکا را وادار به اتخاذ سیاستی فعال علیه مصدق کند، بحث نفوذ کمونیسم را پیش کشید و به طرف امریکائی هشدار می داد ایران بعد از کره نخستین سنگر مقدم شوروی برای دست اندازی به این کشور خواهد بود. این سیاست بعداً از طرف وودهاوس هم تعقیب گردید، او مصدق به رغم مسئله نفت باید از کار برکنار شود، زیرا اگر شوروی بخواهد از کودتائی توسط حزب توده حمایت کند، مصدق قادر به مقابله با آن نخواهد بود.(1)  

در این شرایط بود که امریکا و انگلیس مذاکرات مشترک را برای رسیدن به توافقی برای مهار بحران، شدت بخشیدند. انگلیسیها بر این باور بودند که برای حفاظت از منابع نفتی خوزستان باید به زور متوسل شد و نیروی نظامی در این نقطه از کشور پیاده کرد. اما امریکا دیدگاهی خلاف این موضع داشت و بر این باور بود که توسل به زور می تواند باعث وخیم ترین شدن مشکلات شود. والتر گیفورد(2) سفیر امریکا در لندن که پست خود را تا بعد از کودتای بیست و هشتم مرداد یعنی تا دی ماه سال 1332 حفظ نمود، در تلگرافی خاطرنشان کرد نوعی سوء تفاهم بین انگلیسیها در مورد موضع امریکا در مسئله ایران بروز کرده است. ماجرا از این قرار بود که طرفین توافق کرده بودند اگر احتمالاً حزب توده توانست به کودتا دست زند و یا وخامت اوضاع باعث گردد که سمت و سوی تحولات به طرف قدرت گرفتن این حزب گرایش یابد؛ دولتین باید امکان به کارگیری زور را به منظور جلوگیری از افتادن منابع نفتی کشور به دست این حزب مورد ارزیابی قرار دهند. البته این سناریو در صورتی است که راه دیگری وجود نداشته باشد. اما گیفورد در عین حال نوشت بریتانیائی ها گمان می برند بین آنان

ص: 115

و طرف امریکائی در زمینه توسل به زور تفاوت چندانی وجود ندارد و احتمالاً تفاوتهای اندک هم می تواند رفع و رجوع شود.(1) حال آنکه موضع واقعی بخشی از مقامات امریکا این نبود. طبق گزارشهای گریدی دلیلی برای هراس از به قدرت رسیدن حزب توده وجود نداشت و امکان کودتای نظامی حزب توده نیز خیلی بعید بود. به راستی حزب توده با کدامین عده و عده می توانست دست به کودتا زند و توان نظامی این حزب در آن شرایط تاریخی به چه میزانی بود که حتی امکان انجام یک کودتا را به ذهن متبادر نماید؟ این بزرگنمائی هدفی دیگر داشت: ترسانیدن مردم و محافل سیاسی از امکان به قدرت رسیدن کمونیستها در ایران، برای این منظور میلیونها دلار خرج می شد و مطبوعاتی خاص به شکلی هماهنگ با این تولید وحشت همسوئی و همکاری می کردند. ایالات متحده برای اینکه هژمونی خود را برای تسلط بر ایران توجیه کند نیازمند یک بهانه بود، این بهانه هم نمی توانست چیزی جز افشاندن بذر توهم نفوذ کمونیسم در ایران و خطر کودتای نظامی حزب توده باشد. به واقع این سناریوئی بود که مدتها پیش از کودتای بیست و هشتم مرداد در مورد آن کار و تحقیق همه جانبه صورت گرفت و به محض مهیا شدن زمینه اقدام لازم با توسل به زور به منظور بازگردانیدن آب مسئله نفت به سرچشمه قبل از کودتا صورت گرفت.

بهترین شاهد مدعا گزارشهای خود وزارت امور خارجه امریکا و نیز بیانیه های شورای امنیت این کشور است. روز هشتم تیر ماه سال 1330، شورای امنیت ملی امریکا حفظ استقلال و حاکمیت ملی ایران و بستگی آن را به دنیای غرب دارای اهمیت حیاتی دانست. این اهمیت به دلیل موقعیت کلیدی و استراتژیک کشور، منابع نفتی و درجه آسیب پذیری آن در برابر شوروی و امکان براندازی سیاسی تلقی شد و اینطور توضیح داده شد که ایران همواره یکی از اهداف توسعه طلبانه شوروی بوده است و از دست رفتن ایران را به مثابه یکی از احتمالاً ممکن باید همیشه در نظر داشت. به دید شورای امنیت ملی امریکا اگر ایران از دست برود، کلیه منطقه خاورمیانه همراه با هند و پاکستان دستخوش آشوب خواهد شد. از سوئی بدون دسترسی به نفت ایران دنیای غرب از تمام نفت خاورمیانه محروم خواهد گردید، به این دلیل که الگوی ایران در

ص: 116

صورت موفقیت می تواند به سایر کشورهای نفت خیز تسری پیدا کند. محرومیت از نفت ایران به طور خاص بر صنایع اروپای غربی تأثیر مخرب خواهد گذاشت، این تأثیر گذاری هم مربوط به دوره صلح و هم زمان جنگ است؛ علت این است که صنایع اروپای غربی به شدت به نفت ایران وابسته اند. از سوئی ایران یکی از مهمترین کانال های ارتباطی امریکا و بریتانیاست در منطقه؛ و از دست دادن آن به منزله تهدید خطوط ارتباطی دنیای غرب با بخش های دیگر آن در خاورمیانه محسوب می شود. دیگر اینکه تضعیف موقعیت ایالات متحده می تواند باعث تضعیف اراده مقاومت کشورهای منطقه در برابر کمونیسم شود، اگر باعث نابودی تمام عیار آنها نگردد. از نظر سیاست رسمی امریکا رویدادهای مربوط به ملی شدن نفت ایران، در زمره تحولاتی است که می تواند به طور جدی منافع ایالات متحده را مورد تهدید قرار دهد. بنا براین ایالات متحده باید کلیه تدابیر لازم را به منظور جلوگیری از سقوط ایران در دامان کمونیسم مبذول دارد. شورای امنیت ملی امریکا بر این باور بود تحولات ملی شدن نفت در غایت خود باعث از دست رفتن ایران و قطع ارتباط آن با دنیای غرب خواهد شد؛ این احتمال یا از راه یک قیام کمونیستی و یا از راه تسلط کمونیستها بر نهضت ملی نفت ایران میسر خواهد شد. برای امریکا این مهم است که در ایران دولتی وجود داشته باشد که حلقه های ارتباطی کشور را با غرب تحکیم بخشد و توانائی لازم برای امنیت داخلی به منظور مقاومت در برابر تجاوز شوروی را داشته باشد.

استراتژی امریکا در این مقطع زمانی مشتمل بر حمایت بدون قید و شرط از شاه به مثابه تنها کسی که استعداد رهبری کشور در مسیر منافع غرب را دارد، بود. باید در این راستا کمکهای نظامی، اقتصادی، سیاسی و فنی لازم در اختیار او قرار می گرفت. این امر باعث تقویت ثبات داخلی ایران می شد و رهبری شاه را نیز تضمین می کرد. به نظر شورای امنیت ملی امریکا اگر این کار محقق می شد؛ توانائی لازم در بین مردم ایران برای مقابله با کمونیسم افزایش. در همین راستا کمونیستها نمی توانستند اقدام براندازی را در دستور کار خود قرار دهند. مهمتر اینکه ایالات متحده باید این سیاست را به جز موارد خاصی که به زیان منافع و سیاستهای این کشور می شد، از نزدیک با بریتانیا هماهنگ می کرد و حمایت این کشور را جلب می نمود. در این راستا باید به طرف ایرانی تفهیم می شد که امریکا حق حاکمیت کشورها را بر منابع طبیعی شان به رسمیت

ص :117

می شناسد اما برای روابط بین المللی ناشی از قراردادها هم اهمیت قائل است. دولت ایران باید در اولین فرصت اصلاحات مالی، قضائی، اداری و امثالهم را صورت می داد. دولت ترکیه و سایر دولتهائی که ممکن است نفوذشان در کشور مهم باشد، باید سیاست فعالانه تری در برابر تحولات ایران بر عهده می گرفتند تا دولت ایران تشویق شود روابط مستحکم تری با ملل غرب بر قرار نماید.(1)

 لازم به یادآوری است کلیه مواردی را که ما تحت عنوان ملل غرب، کشورهای غربی و یا امثالهم در این کتاب به کار می بریم؛ در اصل اسناد امریکائی جهان آزاد، ملل آزاد و امثال آن است. به عبارتی از منظر سیاستمداران امریکائی دو جهان بیشتر وجود نداشت: جهان آزاد به رهبری امریکا و انگلیس و جهان بسته که عبارتند از کشورهائی که به رهبری شوروی پشت دروازه های آهنین(2) زندگی می کنند. با این دیدگاه نظریه ای به نام سیاست موازنه منفی، یا سیاست بی طرفی و یا همان روشی که سیدحسن مدرس از آن به عنوان سیاست موازنه عدمی نام می برد محلی از اعراب نمی توانست داشته باشد. از دید امریکا نخبگانی که از بسط روابط کشورشان با ایالات متحده و اردوگاه سرمایه داری حمایت

ص: 118

می کردند، به اردوگاه جهان آزاد تعلق داشتند و کسانی که حتی از عدم تعهد و یا بی طرفی سخن به میان می آوردند در تحلیل نهائی از سرچشمه اردوگاه شرق سیراب می شدند. مفهوم استقلال از دید امریکائی ها گرایش نخبگان سیاسی کشور به سوی غرب بود؛ هر کس که اندیشه ای خلاف این در سر می پرورد دشمن غرب به حساب می آمد، حتی اگر به شوروی هم گرایشی اصولی نداشت. این بود کلید روابط ایالات متحده با نخبگان کشورهائی مثل ایران، کلیدی که از جنگ دوم جهانی به این طرف مورد استفاده قرار گرفت و بالاخره سر از دولت وابسته ای در آورد که با حمایت مستقیم سفارت امریکا در اواخر دهه سی شمسی در تهران راه اندازی شد و در دهه های چهل و پنجاه قدرت خود را تثبیت نمود.

از سوئی به واقع طبق گزارش گیفورد سفیر امریکا در لندن، انگلستان برنامه دراز مدتی برای مسئله ایران در سر داشت و منتظر فرصت مناسب بود تا آن را عملی سازد. به نظر هربرت موریسون(1) وزیر امور خارجه انگلیس، شاه باید مصدق را از نخست وزیری عزل می کرد و مجلس شانزدهم را منحل می ساخت. اما مسئله این بود که به نظر وزیر خارجه انگلیس شاه این شجاعت را ندارد. سر فرانسیس شپرد(2) چندین بار با شاه در این زمینه گفتگو کرده بود، اما شاه جرأت نداشت دست به این اقدام زند و نیز توانائی تغییر در وضعیت کشور را هم نداشت. به نظر بریتانیا اگر شاه شجاعت لازم را داشت، ارتش ایران کاملاً از او حمایت می نمود، گرچه شاید در رده های پائین تر ارتش کسانی باشند که تحت نفوذ حزب توده واقع شده اند.(3)

به واقع این سخنان به تأکید دکتر هنری گریدی هیچ کدام واقعیت نداشت. گریدی در نامه ای خطاب به آچسون توضیح داد که سراسر پائیز و زمستان سال گذشته که رزم آراء در موضع قدرت بود تلاش کرد شرکت نفت انگلیس و ایران را وادار کند تا با لحاظ مصلحت همه جانبه در برابر شوروی، سیاست خود را اندکی در ارتباط با ایران عوض کند. او بارها با مقامات انگلیس و به ویژه فرانکس سفیر این کشور در امریکا مذاکره و گفتگو کرد. تلاشهای گریدی برای جلب حمایت وزارت خارجه انگلیس از اقدامات رزم آراء حتی حمایت غیر مالی، بدون نتیجه ماند و همیشه وزارت خارجه حاضر نشد از نفوذ خود روی شرکت نفت انگلیس و ایران برای رسیدن به یک مصالحه استفاده کند. او خطاب به وزیر خارجه اش توضیح داد موریسون وزیر خارجه انگلیس همان سیاست لجاجت و سخت سری را به کار گرفته است و همان تاکتیک های قدیمی را برای نجات حزب کارگر از مخمصه به کار می گیرد. او توضیح داد مصدق از حمایت 95 تا 98 درصد ملت ایران برخوردار است و سعی در بر کنار

ص :119

کردن او چیزی جز حماقت محض نیست؛ اما اگر نخست وزیر ایران خود سقوط کند آن امری است علیحده. گریدی توضیح داد هر گاه مصدق نرمش نشان می دهد وزارت امور خارجه انگلیس آن را نشانه ای بر ضعیف شدن او می شمارد و سخت گیری را ادامه می دهد. به نظر گریدی مصدق آماده بود روند صدور نفت را از سر گیرد، در این زمینه مشکلی وجود نداشت. از سوئی اگر طرف انگلیسی برای نشان دادن حسن نیت و انعطاف، مبلغ ده میلیون لیره استرلینگ و افزایش آن تا میزان بیست و یا بیست و پنج میلیون لیره به دولت مصدق برای حل مشکلات عاجل خود بپردازد، امکان دارد فضای مساعدی برای از سرگیری مذاکرات به وجود آید. او گفت تعطیل کردن پالایشگاه آبادان که به نظر انگلیسی ها اقدامی است تنبیهی که می تواند دولت مصدق را سر عقل آورد، کاری است خطرناک و تبعات ناشی از بیکاری گسترده را به ارمغان خواهد آورد. او گفت کسانی که در لندن به سیاست سازی مشغولند ظاهرا فکر می کنند تعطیلی پالایشگاه منجر به سقوط مصدق می شود، اما در این امر تردید فراوان وجود دارد. او شانسی برای جانشینی فردی دیگر به جای مصدق در آن شرایط نمی دید. اگر این سیاست بریتانیا ادامه یابد، به قول گریدی چیزی جز فروپاشی همه جانبه نصیب کشور و تبعات ناگوار آن نمی توانست قابل انتظار باشد. او از وزیر خارجه و رئیس جمهور امریکا خواست وی را در ادامه سیاست مسالمت جویانه اش یاری دهند، این سیاست به کار بستن منطق در شرایط فوق العاده و قابل انفجار بود.(1)

روز بیست و هشتم ژوئن سال 1951 مطابق با هشتم تیر ماه سال 1330 مصدق نامه ای خطاب به ترومن ارسال داشت. در این نامه قید شده بود با وجود شور و شعف مردم ایران به منظور ملی شدن صنعت نفت، هیچ گونه تهدید جانی و یا مالی اتباع انگلیس را مورد مخاطره قرار نمی دهد، این بدان مفهوم بود که مردم ایران با مردم انگلیس خصومتی نداشتند. در این نامه مصدق هم چنین ضمن بر شمردن روابط دیرین و صمیمانه دو کشور ایران و امریکا، اطمینان داده بود هیچ عاملی باعث به هم خوردن روابط دو کشور دوست نخواهد شد. او ملت امریکا را پشتیبان نیرومند آزادی و حاکمیت ملت ها خواند و گواه این قضاوت را فداکاری ملت امریکا در دو جنگ بزرگ

ص :120

جهانی به نفع مردم ایران دانست.(1)

به هر حال این نامه ها چه آنها که از سوی گریدی نوشته می شد و چه آنهائی که از سوی مقامات ایرانی و شخص مصدق نوشته شده بود، تأثیر فوری خود را بر جای نهاد. آچسون تلگراف گریدی را به نزد ترومن برد و به او توضیح داد وزارت امور خارجه سیاستی جدید در ارتباط با بحران ایران در پیش گرفته است و می خواهد یک میانجی را برای حل و فصل منازعه به ایران اعزام کند. از سوی دیگر ترومن در هیجده تیر سال 1330 نامه ای محبت آمیز به مصدق نوشت و صمیمانه آرزو کرد تا آنجائی که ممکن است در این اوضاع و احوال مددکار او باشد. او از مصدق خواست اورل هریمن(2) مشاور نزدیک او را که از نزدیکترین یارانش هم می باشد، بپذیرد تا در مسئله نفت با نخست وزیر رایزنی کند.(3) این نامه کاملا محترمانه نوشته بود و ترومن به نخست وزیر ایران اطمینان داده بود به رفاه و آسایش مردم ایران می اندیشد. مصدق با اینکه پیشنهاد اعزام هریمن را خیلی دیر می دانست و با اینکه توضیح داد شرکت نفت هنوز اصل ملی کردن را نپذیرفته است، اما از آمدن فرستاده رئیس جمهور امریکا استقبال کرد.

اما هریمن وقتی به ایران آمد، ضمن مذاکره با مصدق و یارانش مثل کاظم حسیبی و الهیار صالح، با تیم حسین علاء وزیر دربار و سناتور های همفکر او هم ملاقات نمود. در این ملاقات که به همراهی والتر لوی(4) مشاور وزیر دفاع امریکا و رایزن اقتصادی نفت و نیز ویلیام راونتری مسئول اداره یونان، ترکیه و ایران و ژنرال لندری دستیار ویژه رئیس جمهور در نیروی هوائی انجام شد، لوی به حسیبی و صالح توضیح داد بدون کمک شرکت نفت انگلیس و ایران آنها نخواهند توانست نفتی صادر نمایند، مضافا اینکه ناچار به کاهش بهای نفت خواهند شد و حتی اگر این امر هم محقق شود کسی نفت ایران را در آن شرایط نخواهد خرید و قطع صادرات ایران از طریق منابع دیگر جبران خواهد شد. در کنار مذاکره با مصدق و تیم یارانش، مذاکراتی هم با علاء و دوستانش انجام شد. علاء توضیح داد شاه مسائل و مخاطرات موجود را تشخیص

ص: 121

می دهد، اما قادر نیست بدون قبول خطر دست به اقدام زند. او گفت کشور به صورت یکپارچه و نیرومند پشت سر مصدق است و در حال حاضر احدی قادر نیست تأئید مردم را به منظور توافق با انگلیسی ها به دست آورد. علاء به رفتار دیپلماتها و مقامات نفتی انگلیس اشاره کرد و گفت آنان باید از اعمال نفوذ در امور ایران خودداری نمایند و نیز به وابسته نظامی آن کشور توصیه شود از سفرهای شکار خود که برای تماس با سران عشایر به منظور ایجاد بلوا انجام می شود، خودداری ورزد.(1)

می دانیم که چنین نشد، مذاکرات عدیده در زمینه حل وفصل منازعات نفتی سرانجامی نیافت حتی مسافرت مصدق به امریکا هم نتیجه ای نداد و بالاتر آنکه سیاست دولت امریکا در جهت استقرار دولتی که مورد اعتماد غرب باشد با انجام کودتای بیست و هشتم مرداد سال 1332 به نتیجه قطعی خود رسید. وقتی کودتا در زمان جمهوریخواهان و دوره ریاست جمهوری دوایت آیزنهاور(2) به نتیجه رسید، ایالات متحده حمایت های همه جانبه ای از شاه مبذول داشت. درست بعد از کودتا امریکا مبلغ شصت میلیون دلار کمک در اختیار دولت کودتا قرار داد، این مبلغ بیش از دو برابر مبلغی بود که در ده سال گذشته در اختیار دولت های ایران قرار داده شده بود. سال 1333 این کمکها دو برابر شد، اینک واشنگتن مطمئن شده بود در ایران ثباتی به منظور صیانت از منافع غرب و رویاروئی با تهدیدات شوروی شکل گرفته است. در همین سال شاه برای دومین بار وارد امریکا شد و مورد استقبال گرم آیزنهاور قرار گرفت. مطبوعات امریکا شاه را قهرمان مبارزه با کمونیسم خطاب کردند و بالاخره دولت وقت امریکا شاه را در راحت شدن از شر زاهدی هم کمک کرد و او را به سال 1334 زمانی که مأموریت خود را به نحو رضایت بخشی انجام داده بود، بر کنار کردند. حتی در دوره راه یابی تیم کندی به کاخ سفید همین سیاست ادامه یافت، دین راسک(3) وزیر امور خارجه و جولیوس هولمز(4) سفیر امریکا در تهران باز هم مستقیماً از شاه حمایت کردند و بار دیگر هشدار دادند که هر گونه تحول سیاسی در ایران ممکن است به تغییر رژیم

ص: 122

منجر شود.(1) به این ترتیب امریکائیها بر خلاف وعده و وعیدهائی که در مورد اصلاحات دادند هرگز حتی از کاندیداهای مورد حمایت خود از جمله دکتر علی امینی هم چندان حمایتی نکردند. اما آنان تا توانستند از تیمی که گراتیان یاتسویچ رئیس پایگاه سیا در تهران درست کرده بود و نام کانون مترقی داشت حمایت همه جانبه نمودند، تشکیلاتی که بعدا به حزب ایران نوین تغییر نام داد. امریکائی ها شاید برای نخستین بار در ایران تشکیلاتی را روی کار آورند که متعلق به نسلی از نخبگان سیاسی کشور بودند که بدون چون و چرا ایران را در مدار منافع ایالات متحده در منطقه قرار دادند. این افراد از انواع کمک های دولت های وقت امریکا بهره مند شدند و روابط دو جانبه دو کشور در دوره صعود این دسته از نخبگان به اوج اعتلای خود رسید. این دسته از نخبگان با وعده اصلاحات روی کار آمدند، اما طنز تاریخ این بود که دوره حکومت آنان به یکی از تاریکترین ادوار تاریخ سیاسی و اجتماعی کشور مبدل شد. بحث فراز و نشیب سیاست امریکا در قبال تحولات ایران، به واقع مقدمه ای است واجب در ادامه بحث کنونی این دفتر. به واقع بدون فهم این سیاست، درک منطق رفتار بسیاری از رجال و گروههای سیاسی ایران غیرممکن است؛ با این توضیح بار دیگر به بحث اصلی این دفتر باز می گردیم.

ص: 123

ص: 124

و به منشاء اثر بودن آن کاملاً وقوف داشتند. همزمان با این سیاست در اوایل سال 1326 ایستگاه سازمان اطلاعاتی آمریکا (CIA) در سفارت آمریکا در تهران دایر شد. از این پس عملیات پنهانی که قبلاً توسط وابستة نظامی، عشایری و سایر مقامات سفارت انجام می گرفت، توسط رئیس این ایستگاه هدایت می شد. عملیات سیا در ایران در ظاهر تنها صبغه ضدکمونیستی داشت و مشتمل بود بر:

1_ تشکیل ستون پنجم در بین عشایر،

2_ بررسی راه های فرار و حمله در صورت تجاوز شوروی،

3_ استفاده از نیروی ارامنه و آذربایجانی ها برای جاسوسی علیه شوروی،

4_ ردیابی عملیات جاسوسی شوروی در ایران،

5_ تشکیل شبکه ای برای تبلیغ و ایجاد جنگ روانی به منظور تضعیف نفوذ شوروی و حزب توده.

معهذا، چنانکه حوادث بعدی ثابت نمود، هدف تکاپوی اطلاعاتی آمریکایی ها در ایران تنها مقابله با نفوذ کمونیسم نبود. این شبکه از طریق پخش نشریات، کتاب، روزنامه و اعلامیه به بزرگنمایی نقش حزب توده می پرداخت و توده های مردم را از خطر نفوذ کمونیسم می ترسانید. این شبکة مرموز و پیچیده از رمز عملیات «بدامن» استفاده می کرد و به همین دلیل به شبکة بدامن BEDAMN)) شهرت یافت. این چهره اطلاعاتی امریکا در ایران آن زمان بود. نام اصلی این شبکه TPBEDAMN بود، TP نشان دهنده عملیات پنهان و به قول گازیوریوسکی مخفف نام حزب توده یا Tudeh Party است. به واقع واژه هائی مثل TPBEDAMN، TPAJAX و امثالهم به منظور مقابله با نفوذ حزب توده و شوروی در ایران انجام می شد. به نظر می رسد تی پی بدامن از سه جزء تشکیل شده باشد: TP که مخفف حزب توده است، BE که بر ما دانسته نیست چه مفهومی دارد و یا مخفف چیست، و واژه DAMN که به معنای محکوم کردن و سزاوار جهنم دانستن است. نیز این واژه به معنای لعنت و فحش است. در واقع برای سهولت تلفظ در زبان فارسی است که غلط مصطلح دمن را به کار بردیم و گرنه اگر بخش DAMN در این واژه همان معنائی را داشته باشد که ما توضیح دادیم و در کلیه فرهنگ لغات از جمله فرهنگ لغات آکسفورد هم هست، پس N آن نباید تلفظ شود.

چهره دیگر سیاست ایالات متحده آمریکا در این زمان رقابت نفتی دولت آن کشور

ص: 126

با استعمار بریتانیاست. در واقع، آمریکا برای مشارکت در بهره برداری از منابع سرشار شرکت نفت با انگلیس در رقابت بود و حتی میکوشید در صورت امکان سهام کمپانی نفت انگلیس را خریداری کند.(1) کمپانیهای امریکائی از دوره مشروطه بخت خود را در زمینه احتمال مشارکت در منابع نفتی ایران آزموده بودند، لیکن هر بار توسط شرکت نفت انگلیس و ایران شکست خوردند. جنگ دوم جهانی و ظهور پدیده نوین سهم ایالات متحده در تحولات داخلی ایران، رقابتهای یادشده را تشدید کرد. اینک تحت پوشش فعالیتهای نفتی انواع و اقسام شبکه های جاسوسی و ضدجاسوسی شکل گرفت، البته هدف غائی یافتن جای پائی در منابع نفتی ایران و ادغام تمام عیار ایران در نظام مسلط سرمایه داری جهانی بود.

عامل متنفذ دیگر در حوادث ایران کمپانی جهانوطنی رویال داچ شل بود که آن شرکت نیز در پی شکستن انحصار شرکت نفت انگلیس و ایران و تجدید تقسیم منافع نفتی منطقه بود. این کمپانی در ایران گاه به عنوان یک شرکت هلندی یا انگلیسی شناخته می شد ولی در واقع منافعی مستقل از شرکت نفت انگلیس و دولت بریتانیا، و نیز کمپانی های آمریکایی، داشت. رویال داچ شل هم از بدو تأسیس شرکت نفت انگلیس و ایران به رقابت با آن پرداخت، از همان عصر مشروطه صاحبان سهام این کمپانی تلاش کردند انحصار نفتی شرکت نفت انگلیس و ایران را از بین ببرند و سهمی در این منابع غنی انرژی به دست آورند؛ در حاشیه این رقابتها دسیسه های فراوانی شکل گرفت که ظهور و سقوط پی در پی کابینه ها، ترورهای سیاسی و آشوبهای خیابانی تنها موارد معدود تبعات آن به شمار می رفت. به هر روی، مجموعه این تعارض ها، که در کانون آن مسئله نفت قرار داشت، به ظهور و سقوط دولت های متعدد و مستعجل انجامید و سرانجام نوبت به دولت محمد ساعد مراغه ای رسید. از این زمان به بعد حداقل سه خط سیاسی به موازات هم در تکاپو بودند: نخست گروهی که همسو با کمپانیها فراملیتی و امریکائی می خواستند آنها را هم در منابع نفتی ایران سهیم سازند. دوم گروهی که همچنان از منافع نامشروع شرکت نفت انگلیس و ایران حمایت می کردند و تلاش می نمودند به هر نحو ممکن با افزودن مبلغی ناچیز به حق السهم ایران،

ص: 127

تسلط انحصاری آن شرکت بر مقدرات امور ایران را بیش از پیش مسجل سازند و به این شکل پای حریفان خارجی را قطع نمایند. اما گروه سوم نفت را ابزاری برای تحقق حق حاکمیت ملی ایران به شمار می آورد، از دید این گروه نفت متعلق به ملت ایران است و ایرانیان هستند که باید در مورد سرنوشت آن تصمیم گیرند. بین این خط و خط نخست تفاوتهای ظریفی وجود داشت که در دوره ملی شدن نفت به اوج خود رسید، آنگاه بود که سمت و سو و انگیزه های شخصیتها و جریانهای گوناگون سیاسی علنی شد و بسیاری از نیات پشت پرده از تاریکی بیرون آمد.

دولت ساعد از جمله حامیان راه حل دوم بود، او قصد داشت به بهانة «اجرای پاره ای از مواد امتیازنامه» نفت که به سود ایران است مشروعیت شرکت نفت انگلیس و ایران را تثبیت کند.(1) این سیاست مطلوب آن کانون هایی نبود که در پی الغاء قرارداد و درهم شکستن انحصار شرکت نفت انگلیس و ایران بودند، همانطور که اهداف آنان با آمال و خواسته های جناح سوم هم مغایرت تمام داشت. در دورة ساعد مهم ترین اقدام تهیة لایحه الحاقی گس _ گلشائیان بود و نخستین بار که بقایی نقش موثری در سیاست ایفا کرد در همین رابطه بود. بقایی که بعداً در صفوف فراکسیون اقلیت مجلس پانزدهم جای گرفت به همراه عبّاس اسکندری، ابوالحسن حائری زاده، عبدالقدیر آزاد، حسین مکّی و غلامحسین رحیمیان از رویة دولت ساعد و قصور آن در مسئله نفت انتقاد می کرد و لبه تیز حملات او متوجه «دیکتاتوری» و فقدان آزادی در کشور بود که البته منظور وی رئیس ستاد ارتش، سرلشکر حاجیعلی رزم آراء بود که در عین حال به عنوان رقیبی برای محمد رضا پهلوی تلقی می شد.

دکتر محمد مصدق، که در مجلس پانزدهم عضویت نداشت، از اقلیت خواست به دولت رأی منفی دهند و ثابت کنند نماینده افکار ملت ایران هستند.(2) در اوایل بهمن 1327 حتی سخن از الغاء امتیازنامة نفت جنوب به میان آمد و به امضای ده تن از نمایندگان رسید، لیکن پنج امضای دیگر لازم بود تا لایحه در دستور کار مجلس قرار گیرد.(3) بقایی این ماده واحده را امضاء نکرد. نمی توان به ضرس قاطع کسانی را که از

ص: 128

موجودیت شرکت نفت انگلیس و ایران دفاع می کردند یکسره مزدوران انگلیس دانست، همانطور که قضاوت در مورد سایرین یعنی مخالفین آن شرکت هم به این سادگی نیست. به واقع از سال 1323 بود که عده ای از رجال سیاسی و نمایندگان مجلس به دلیل بحرانهای ناشی از شرایط جنگ به این نتیجه رسیدند که تجدید نظر در قراردادهای منعقده بین شرکت نفت انگلیس و دولت ایران ضروری است. در آن شرایط انواع بیماریهای واگیردار همزمان با قحطی های منطقه ای و البته کسری بودجه دولت، همه را به این نتیجه رسانید که تنها راه حل؛ افزایش حق السهم ایران از عایدات شرکت نفت انگلیس و ایران است. امریکائیها در این دوره در ونزوئلا و عربستان سعودی قرارداد تسهیم عواید نفتی را به صورت 50-50 انجام می دادند، این فرمول در ایران البته طرفدارانی داشت. امریکائیان غارت وحشیانه و قرن نوزدهمی منابع انرژی ایران را عامل گسترش فقر و فاقه و زمینه ای برای نفوذ کمونیسم ارزیابی می کردند و خواستار آن بودند که انگلستان در قراردادهای نفتی خود تجدید نظر کند. در پس این تقاضا البته بحث ضرورت مشارکت کمپانیهای نفتی امریکائی به وضوح قابل مشاهده بود. امریکا در آن زمان با عدول از سیاست انزواگرایانه دکترین مونروئه در امور کشورهای غیر امریکائی، به این نتیجه دست یافت که کمپانیهای نفتی می توانند در غیاب حضور مؤثر امریکا نقش کلیدی در بسط نفوذ این کشور ایفا نمایند. دولت های امریکا از زمان جنگ دوم جهانی تصمیم گرفتند برای گسترش نفوذ خود در کشورهای نفت خیز و نقاطی که تا پیش از این در آنها حضوری نداشتند، از ابزار تسهیم عواید نفتی به صورت پنجاه پنجاه حمایت کنند. اگر شرکتی می توانست با دولتی خارجی به توافقی در زمینه اجرای فرمول یادشده دست یابد، مورد حمایت خزانه داری امریکا واقع می شد. خزانه داری این دسته از شرکتها را از پرداخت مالیات معاف می کرد، به عبارت بهتر از نظر خزانه داری نفس حضور شرکتهای امریکائی در سایر نقاط دنیا این ارزش را داشت که دولت امریکا از دریافت مالیات از آنها خودداری کند یا مالیاتی کمتر دریافت نماید. حضور شرکتهای نفتی امریکائی در کشورهائی مثل ایران که ایالات متحده تا پیش از این در آنها نفوذی نداشت، زمینه گسترش مناسبات دو کشور را فراهم می ساخت، انگلیس که تسلط بر منابع نفتی و اوضاع سیاسی ایران را حق خود می دانست از این تحرکات آگاه بود و عامدانه جلو نفوذ این شرکتها سنگ اندازی

ص: 129

می کرد، انگلیس تلاش داشت ایران را همچنان در مدار منافع خود حفظ نماید و در این راستا رقابتی امپریالیستی را با امریکا در پیش رو داشت.

به زودی معلوم شد که سِر نویل گس، نمایندة شرکت نفت انگلیس و ایران، و عباسقلی گلشائیان، وزیر دارایی، مذاکرات مربوط به نفت را در راستای افزایش حق السهم ایران دنبال کرده اند. با ورود سِر ویلیام فریزر، رئیس هیئت مدیرة شرکت نفت انگلیس به تهران مذاکرات ادامه یافت. در دوم تیرماه 1328 طرح الحاقی گس _ گلشائیان برای ضمیمه شدن به قرارداد 1933 از طرف دولت به امضاء رسید و در حالیکه ده روز بیشتر از عمر مجلس باقی نمانده بود برای تصویب به مجلس شورای ملی برده شد. طرح الحاقی، قرارداد 1933 و تمدید 33 سالة آن را قانونی می دانست.(1) بقایی در کنار عبدالقدیر آزاد، حسین مکّی و حائری زاده به این لایحه الحاقی اعتراض کرد و این چهارتن دولت ساعد را استیضاح کردند. آنها با سخنرانی های طولانی خود وقت مجلس را گرفتند و شخص بقایی آنقدر هیاهو به راه انداخت تا دورة پانزدهم خاتمه یافت و لایحه تصویب نشد. بقایی از آن روز شهرتی فراوان به دست آورد و به یکی از جنجالی ترین چهره های سیاسی ایران بدل شد.

در اسناد دکتر مظفر بقایی مجموعه ای از مکاتبات و یادداشت های دکتر عیسی سپهبدی موجود است که ارزشمندترین و عجیب ترین بخش این اسناد به شمار می رود. در میان این اسناد یکی از مهم ترین آنان متن پیش نویس نطق بقایی در آخرین جلسه استیضاح دولت ساعد است به خط دکتر عیسی سپهبدی. این سند، نشان می دهد نطق های بقایی در استیضاح دولت ساعد به وسیله سپهبدی تنظیم می شد و بقایی تنها ناقل این متون بود؛ این نکته در اسناد دایره تجسس شهربانی هم وجود دارد که مقالات و نطقهای بقائی را به واقع سپهبدی می نویسد.(2) سند پیش گفته همچنین تصویر یک سناریوی از پیش طراحی شده را از جلسات استیضاح دولت ساعد به نمایش میگذارد. مضمون این مطالب در جلسات استیضاح ساعد عیناً توسط بقائی ارائه شد.(3) به

ص: 130

بخش هایی از این سند که توسط سپهبدی نوشته شده است، توجه کنیم:

«[به هنگام استیضاح] از طرف رئیس [مجلس] اعلام خواهد شد که وقت شما طبق قولی که داده اید تمام است، باید به استیضاح خود خاتمه بدهید.

[وقتی اینگونه شد] حمله اول [theatre de Coup] از سوی نمایندگان صورت خواهد گرفت (1).

فوراً باید بگویی (با اعتراض): من غلط کرده ام قول داده ام (2). من حق نداشته ام قول بدهم. من که جان خود را فدای ملت کرده ام قول خودم را که شریف ترین خصلت من است فدای اراده ملت می کنم و به استیضاح خود ادامه می دهم.

حمله دوم [از سوی نمایندگان صورت خواهد گرفت]

[بقائی ضمن هیاهوی مجلس باید ادامه دهد] به علاوه پشت همین تریبون به قرآن مجید قسم یاد کرده ام... به استیضاح خودم اگر به قیمت خونم تمام شود ادامه خواهم داد.

(اعتراضات)

حمله سوم [از سوی نمایندگان صورت خواهد گرفت]

[بقایی باید چنین ادامه دهد:] در هر حال آقایان من تا این دقیقه فقط دو قسمت از استیضاح خودم را بیان کرده ام... هیچ قوه و قانونی حق ندارد مرا از ادامه گفتار تا خاتمه استیضاح باز دارد. بنابراین به استیضاح خود ادامه خواهم داد و اینک شروع می کنم. (اعتراضات و تشنج)

حمله چهارم [از سوی نمایندگان صورت خواهد گرفت]

(در مقابل اعتراضات رئیس و عدم رضایت مجلس به ادامه استیضاح مثل برج باید ایستاد) [بقائی باید بگوید:] با تمام این تشنجات و اعتراضات من حقاً و وجداناً نمی توانم به استیضاح خود خاتمه دهم و در برابر ملت ایران مسئولم....»(3)

ص: 131

چنانکه می بینیم این بیشتر به سناریوی یک نمایشنامه می ماند تا پیش نویس یک نطق. نه تنها سخنان بقایی بلکه حتی حملات نمایندگان و رئیس مجلس به او نیز از پیش کاملاً طراحی شده است. باید بیفزاییم که رئیس مجلس در این زمان کسی نیست جز رضا حکمت (سردار فاخر) که قبلا در باره روابط نزدیک او و بقایی سخن گفته ایم. اگر اهمیت استیضاح دولت ساعد در تحولات سیاسی آن زمان را در نظر بگیریم، جذابیت این سند تاریخی بیشتر روشن خواهد شد.

علاوه بر عیسی سپهبدی، چهره مرموز دیگری که در فعالیت های سیاسی بقایی بیشترین نقش را داشت علی زهری است. به واقع گرچه بقائی چهره ای جسور در صحنه سیاسی کشور بود، اما تا دهه سی شمسی سه عقل منفصل داشت: سپهبدی، علی زهری و حسین خطیبی که به طور مشروح در آینده با اقدامات او هم آشنا خواهیم شد. علی زهری در سال 1293ش. در رشت به دنیا آمد. پدر او رضا و مادرش ظهیرالملوک نام داشت. دوره تحصیل را در بلژیک گذرانید و سپس به ایران آمد. ابتدا در بانک کشاورزی و سپس مانند سپهبدی در بخش فرهنگی سفارت فرانسه به کار پرداخت. در زمان دولت ساعد، زهری مسئول چاپ و انتشارات انجمن فرهنگی ایران و فرانسه بود. او مانند بقایی از همسرش جدا شد و تا پایان عمر تنها زیست. زهری در این زمان از صمیمی ترین دوستان بقایی بود و تا پایان عمر زهری (4 خرداد 1339) این رابطه حفظ شد.

گرچه بقائی و زهری از پیش همدیگر را می شناختند، لیکن دوره ارتباط منظم آنها مربوط است به پایان دوره مجلس پانزدهم. اندکی پس از خاتمه دورة پانزدهم مجلس، بقایی در صدد برآمد برای انتشار افکار خود روزنامه ای دایر کند ولی ظاهراً موفق به کسب مجوز نشد. در همین اوان بود که او نامه ای از زهری دریافت کرد:

بقایی عزیزم. دوره حرف را باید تمام شده دانست. به تو اجازة انتشار روزنامه داده نشد ولی من یک روزنامه دارم که با کمک معنوی و مادی چند نفر از دوستانم که دوستان تو هم هستند منتشر می کنیم. با هم مفصلاً صحبت کرده ایم. روزنامة محترمی است. عجالتاً بیش از دو صفحه ندارد. ما که مقصودمان پرحرفی نیست، پرحرف نبوده و نیستیم. مأیوس هم نیستیم. اگر حرفمان از دل خیزد به دل نشیند. مردم هم برخلاف تصورات برخی از بزرگان احمق نیستند. همه چیز را خوب

ص: 132

می فهمند و کمتر در تشخیص خود به خطا می روند. چون اهل فحش و تهمت نیستیم و با کسی خرده حساب شخصی نداریم از مسئولیتی که قبول می کنم هراسی ندارم.

می دانی؟ یأس یعنی مرگ. همیشه عقیده داشتم و دارم که اگر هر فرد سهم خود را از مسئولیت اوضاع به عهده بگیرد اوضاع قطعاً در جهت مطلوب تحول پیدا خواهد کرد و بالاخره این مردم موفق خواهند شد خود را از شر چند دوجین زالو صفت راحت سازند. تیتر و سمت رسمی در این روزنامه نمی توانم تقدیمت کنم ولی ما که یکدیگر را خوب می شناسیم، نمی توانیم سیاست متفاوتی داشته باشیم. بسم الله. آنچه را که می خواستی در روزنامة خودت بنویسی اینجا بنویس. صدایت را دوباره به گوش مردم برسان. ع. ز.(1)

طبق اسناد اداره تجسس شهربانی آن زمان، دبیر تحریریه شاهد دکتر عیسی سپهبدی بود.

این پیشنهاد آغازگر دوره ای تازه در زندگی سیاسی بقائی بود. تا این زمان شاهد؛ روزنامه ای که زهری مدیریت آن را به عهده داشت و به بقائی پیشنهاد همکاری با آن داده بود، به صورت هفتگی به کمک بخش فرهنگی سفارت فرانسه و حسن پاکروان و مادر فرانسویش امینه پاکروان، منتشر می شد. این حسن پاکروان کسی نیست جز سرلشکر پاکروان بعدی رئیس سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک). پاکروان نیز تا پایان عمر از دوستان صمیمی بقایی و زهری بود و زمانی که زهری درگذشت اعلان مرگ او در جراید با امضای مشترک دو نفر منتشر شد: دکتر مظفر بقایی و سرلشکر حسن پاکروان. بقایی نخستین شماره دوره جدید شاهد را در یک هزار نسخه منتشر کرد. او در انتشار شاهد از حمایت سردار فاخر حکمت، مورخ الدوله سپهر، حسن پاکروان و امینه پاکروان برخوردار بود. مدیر مسئول شاهد تا پایان علی زهری بود. طبق نوشته شمس قنات آبادی که روابطی گسترده با بقائی داشت، «اصولاً مقالات نوشته شده به وسیله بقائی را علی زهری به طور جدی سانسور می کرد. وقتی روزنامه شاهد را منتشر می کرد و جرء روزنامه نویسها شده بود تمام ریزه کاریها و ظرافتهای شاهد را

ص: 133

علی زهری تدارک می نمود ولی به اسم بقائی در می رفت.»(1)

این پایان ماجرا نبود، سپهبدی این دوست دیرین بقائی بار دیگر از او خواست وارد معرکه گردد. شواهد نشان از این دارند که بقائی بعد از پایان مجلس پانزدهم عمر سیاسی خود را خاتمه یافته می دید، لیکن این زهری و سپهبدی بودند که او را دلگرم می ساختند و به ادامه راه تشویقش می کردند. سپهبدی لحنی به مراتب تند و تیزتر از زهری داشت و مکاتبات او نشان می دهد که از موضعی بالا با بقائی برخورد می کرده است. نامه زیر که توسط سپهبدی نگاشته شد و حول و حوش همین زمان به دست بقایی رسید، نمونه ای گویاست؛ ضمن اینکه نوع نگارش متن استیضاح قرارداد گس-گلشائیان را نباید فراموش کرد:

«دکتر جان. در جلسة سه نفری [بقایی، سپهبدی، علی زهری] خاص منزل علی که دیگر تجدید نشد، خودت به ما برات عمومیصادر کردی که هر وقت خطا کنی یا قصور کنی ما انتقاد خودمان را به صورت (2)gifle و شلاق بنوازیم حالا یکgifle طلب من. تو از لحاظ مصلحت عمومی و مبارزه نفت در حال قصور بی مجوزی هستی و مثل اینکه روحیه[ات] قدری پائین افتاده و آنطور که آرزوی دوستان صمیمی است اعتماد به نفس و قوت معنوی را در خود حس نمی کنی. تصدقت عیسی.»(3) در حاشیة نامه به زبان فرانسه نوشته شده: «لازم می دانم سیلی ات بزنم!» ملاحظه می کنیم که در سوق دادن بقایی به تشدید فعالیت سیاسی در زمینه نفت زهری و سپهبدی نقش مؤثر و اساسی داشتند. در حقیقت اگر این دو تن نبودند، معلوم نبود ادامة حیات سیاسی بقایی به چه شکلی رقم می خورد.

به هر حال نخستین شمارة دوره جدید شاهد با شعار «ما برای راستی و آزادی قیام کرده ایم»، که ظاهراً ساخته عیسی سپهبدی است، در تاریخ 22 شهریور 1328/ 12 سپتامبر 1949 منتشر شد. مشی شاهد بسیار شبیه به آن چیزی است که از تبلیغات شبکة «بدامن» می دانیم. مواضع شاهد مبتنی بر بزرگنمایی خطر کمونیسم و حزب توده بود و مقالات شدیداللحن علیه انحصار شرکت نفت انگلیس و ایران به رشتة تحریر درمی آمد.

ص: 134

پیشتر هم گفتیم که اعتراض علیه عملکرد شرکت نفت انگلیس و ایران منحصر به عده ای خاص نبود، حتی در دربار، شخص شاه بر این باور بود باید در قرارداد با آن شرکت تجدیدنظر صورت گیرد، رجالی مثل محمد ساعد مراغه ای هم البته به قرارداد اعتراضاتی داشتند؛ پس دید انتقادی نسبت به عملکرد شرکت نفت انگلیس و ایران تازگی نداشت. مسئله این است که منتقدین از چه موضعی وارد درگیریهای رایج بر سر مسئله نفت ایران شدند؟ آیا مثل ساعد می خواستند در چارچوب همان قرارداد 1933 اندکی بر میزان عایدات نفتی ایران بیفزایند یا اینکه خواستار لغو انحصار شرکت نفت انگلیس و ایران بودند؟ تازه آنهم از چه موضعی صورت می گرفت: تشکیل یک کنسرسیوم نفتی متشکل از شرکتهای بزرگ و رقیب بین المللی یا اعمال حق حاکمیت ملت ایران بر منابع انرژی خود. مقالات روزنامه شاهد نشان دهنده این نکته است که نویسندگان آن از فرمول نخست حمایت می کردند. شاهد در مقالات خود به شدت علیه شرکت نفت انگلیس و ایران موضع گیری می کرد، همزمان تحولاتی دیگر هم در شرف وقوع بود. یکی از این موارد تمایل برخی از امریکائیان مقیم ایران برای ملاقات با بقائی بود، با ذکر این توضیح که در آن زمان امریکا به مثابه کشوری امپریالیستی در نظر توده های مردم شناخته نمی شد.

به قول خود بقائی پس از استیضاح ساعد، تماس های علنی آمریکائیان با او آغاز گردید. مقامات سفارت آمریکا که از استیضاح بقایی خشنود بودند، اظهار تمایل کردند با وی ارتباط مستقیم برقرار نمایند. این خشنودی البته در چارچوب تلاش امریکائیان برای مشارکت در استحصال نف ایران قابل فهم است. به یاد داشته باشیم که جرالد دوهر وابسته عشایری سفارت امریکا، با بقائی مرتبط بود، این موضوعی است که خود بقائی هم در خاطراتش آن را ذکر کرده است. نیز سفیر وقت امریکا در این زمان جان وایلی بود که گفتیم از رزم آراء حمایت می کرد، اما بقائی همیشه از او به همین دلیل نفرت داشت و بارها نام او را در کنار رزم آراء به بدی ذکر می کرد. باز هم به قول خود بقائی سرانجام، به مناسبت ورود چند خانم آمریکایی که ظاهراً به منظور بازدید از آثار باستانی ایران آمده بودند، دعوتی از او در مقر کاردار سفارت آمریکا در تهران به عمل آمد. پس از پذیرایی، سفیر آمریکا به طرف بقایی رفت و این دو در بخش نهارخوری حدود نیم ساعت گفتگو کردند. بیشترین رضایت آمریکایی ها از بخشی از استیضاح

ص :135

بقایی بود که به کمونیسم مربوط می شد. سفیر یعنی جان وایلی مطالبی از خاطرات خود در شوروی تعریف کرد. او مدت 12 سال در مسکو مأموریت داشت. یکی از زنان حاضر در میهمانی از سوابق استعماری روس و انگلیس در ایران سخن گفت و از بقایی درباره موقعیت توده ای ها سئوالاتی کرد. بقایی از دامنة اطلاعات یک «پیرزن سیاح» شگفت زده شد.

شوهر آن پیرزن دوست نزدیک و همکار تئودور روزولت بود که قبل از جنگ اول جهانی رئیس جمهور آمریکا بود. پیرزن که مادام پین چو نام داشت، مشاور عالی رئیس جمهوری آمریکا یعنی ترومن بود. چند روز بعد ملاقاتی دیگر برگزار شد. برخلاف ملاقات اول که ناصر خان قشقائی واسطه بود، این بار بقایی دوست نزدیک خود عیسی سپهبدی را همراه برد. بقایی دوستش را به مادام پین چو معرفی کرد. چند روز بعد پیرزن این دو تن را بار دیگر دعوت کرد. در جلسة سوم که سپهبدی، پین چو را دعوت کرده بود، بقایی هم در جلسه شرکت داشت.

در این بین ویلیام داگلاس، قاضی بلندپایه آمریکایی که به ایران سفر کرده بود، بقایی را دعوت کرد به ملاقات او برود. در جلسه ای که پین چو سمت مترجمیداشت و در سفارت آمریکا برگذار شد، ملاقات انجام گرفت.

چند روز پس از انتشار شاهد، بقایی در مقاله ای موضع خود را نسبت به آمریکا تشریح کرد، این مقاله نقش مهمی در فهم مواضع بعدی او دارد. بقائی نوشت در «دنیای امروز بی طرفی ممکن نیست» و «نمی بایستی موقعیت سیاسی خود را مفت از دست بدهیم»؛ بقائی طرفدار سیاست موازنه مثبت و ادغام تمام عیار ایران در بلوک غرب بود. در ادامه بقایی در مورد پیوستن دولت دانمارک به پیمان آتلانتیک شمالی و پرداخت سیصد میلیون دلار کمک آمریکا به آن کشور مطالبی نوشت و اعلام کرد:

من به جرئت ادعا می کنم که کشور یک وجب در یک وجبی دانمارک یک هزارم موقعیت و حساسیت کشور ما را از لحاظ سیاست بین المللی ندارد. اگر آمریکا به دانمارک سیصد میلیون [دلار] کمک می کند، باید لااقل سیصد هزار میلیون یعنی سیصد میلیارد دلار [به ایران] کمک کند.

ولی همانطوری که سابقاً نوشتم، خر را هر قدر بار ببرد بار می کنند. دولت آمریکا نذری نکرده است. اگر می توانست پیوستن دانمارک را به پیمان آتلانتیک مجاناً

ص: 136

تحصیل کند، البته خرج نمی کرد. اگر رجال ما هم فهمیده تر بودند، از هول حلیم توی دیگ نمی افتادند. اگر دلشان را فقط به این خوش نمی کردند که یک روز جمعه با سفیر آمریکا نهار بخورند و یک صبح شنبه با سفیر انگلیس بگذرانند، البته قبل از تعیین خط مشی سیاسی ایران شرایطی را که به نفع ایران می بود تحمیل می کردند و کمک های لازمه را می خواستند و بعد از اطمینان کامل وارد عمل می شدند. ولی افسوس، هزار افسوس.

در ادامه مقاله بقایی نوشت همانطور که دول باختری به ترک ها کمک می کنند، سیاستمداران ایران هم اگر از فرصت استفاده می کردند می توانستند از آن کمکها بهره مند شوند. لیکن امروز آمریکا برای اعطای کمک به ایران بهانه تراشی کند:

بهانه هایی که آمریکا می آورد البته منطقی است: بهانة اول آمریکا این است که به دستگاه حاکمة اولیای امور ایران اعتماد و اطمینان ندارد و نمی خواهد تجربة چین را تکرار کند.(1) در این قسمت کاملاً هم حق دارد زیرا از طرفی نافهمی و بیعلاقگی آنها را درک کرده و فهمیده است که آنها حاضرند مجاناً برقصند و از طرف دیگر البته آمریکاییان نظیر ضرب المثل قدیم ایرانی را در زبان خودشان دارند که «آنکه با مادر خود زنا کند با دیگران چه ها کند.

بهانة دوم آمریکا این است که عدة زیادی از رجال ما تابع سیاست یک طرفی هستند و با اینکه آمریکا با دولت فخیمة انگلستان دوست است، معذلک میل ندارد پولهای او را دست نشاندگان انگلیس خرج کنند و لوطی خور نمایند، یا اینکه اسلحة آمریکا را روزی با کمال بی عرضگی تحویل اتحاد جماهیر شوروی بدهند. زیرا کسانی که امروز سنگ انگلیس را به سینه می زنند هیچ تضمینی نمی توانند بسپارند که در موقع دیگر نوکر روس ها نشوند و امروز هم می دانیم که بعضی ها چند دفعه ارباب عوض کرده اند. همه می دانند که بعضی پیشخدمت های امروزی سفارت انگلیس دیروز در سفارت روس آشپزی می کردند و هم اکنون سعی دارند به شوفری سفارت آمریکا گماشته شوند.

بهانة سوم که از همه قوی تر به نظر می رسد این است که دولت آمریکا می خواهد

ص: 137

فقط به کشورهای دمکرات کمک کند. با در نظر گرفتن روح آزادی خواهی آمریکاییان این بهانه از همه منطقی تر به نظر می رسد و مستر ترومن هم صراحتاً این موضوع را در یکی از سخنرانی های اخیر خود اعلام داشته است. اینجا مجبورم به عنوان یک فرد ایرانی چند کلمه با جناب مستر ترومن رئیس جمهور آمریکا صحبت کنم:

جناب آقای ترومن!

اگر دستگاه حاکمه ایران مورد اعتماد و اطمینان شما و ما نیست تقصیر کیست؟

اگر عده ای از رجال ما طرفدار نظریات و پیرو دستورات داونینگ استریت(1) هستند، گناه از کیست؟ و اگر دمکراسی واقعی در ایران حکمفرما نیست تقصیر ملت ایران چیست؟

تا موقعی که مزدوران شمالی و جنوبی در این کشور حکفرمایی می کردند خواهی نخواهی یک نوع سیاست موازنه در این کشور پیدا شده بود و با وجود رقابت آنها برای این ملت ستمدیده امید فرجی بود. طرفداران متحد و دوست شما به کمک خود شما موفق شدند طرفداران رقیب خود را از بین ببرند و آزادانه همه چیز را در دست بگیرند. شما هم سیاستتان اقتضا می کرده که ساکت بنشینید و تماشا کنید. آیا می توانید بگوئید که در این جریان هیچ تقصیری متوجه شما نیست؟

حضرت آقای رئیس جمهور آمریکا! اگر دمکراسی حقیقی در این کشور حکمفرما نیست آیا وجداناً شما می توانید ادعا کنید که هیچ چیزی در این سوء جریان دامن شما را نمی تواند بگیرد؟

وانگهی در زمانی که مرحوم روزولت اعلامیة تهران را امضاء می کرد آیا هیچ قید و شرطی برای کمک به ایران و حفظ استقلال و تمامیت آن کرد یا نه؟ آیا صحبتی از دمکراسی و عدم دمکراسی بود یا خیر؟... اگر آزادی را در این مملکت می کشند تقصیر ملت بینوا چیست؟ بالاخره آیا شما می توانید وجداناً ادعا کنید که به هیچ غیردمکراتی کمک نکرده و نمی کنید؟ یقین دارم که نه؟

ما در موقع خود کمک هایی را که شما به ترکیه کرده اید یادآوری خواهیم کرد و موقعیت ایران را هم با ترکیه خواهیم سنجید. اکنون فقط تذکر می دهم که این

ص: 138

بهانه های شما را مردم بیطرف نمی پذیرند. شما باید توجه داشته باشید که سوءاستفاده از ضعف و نفهمی مقامات مسئول امور این کشور برای شما زیبنده نیست و برای حفظ منافع خودتان، برای حفظ اعتبار امضای خودتان و برای حفظ شرافت و مردانگی خودتان، شما باید همان کمکی را به این کشور بکنید که اگر سیاستمدارانی نظیر سیاستمداران ترکیه و دانمارک داشتیم اجبارا می کردید. فقط با این قسمت شما می توانید موقعیت و محبوبیت خود را در ایران حفظ کنید، زیرا ملت ایران با هیچ کدام از ملل خارجی دشمنی بخصوص ندارد و دوستی بی جهت هم نمی ورزد و تا این دقیقه هم چون از دولت متحدة آمریکا هیچگونه آزار و صدمه ای ندیده است، کینه ای از او در دل ندارد. ولی اگر شما به همین بهانه های یک جانبه و دور از عدالت ملت ایران را محروم کنید، دور نیست از شما نیز مکدر و دل چرکین شود. دیگر خود دانید و وجدانتان.»(1)

در این مقاله بقائی حول چند محور مانور داده بود: نخست اینکه به رجال امریکا و شخص رئیس جمهور ترومن نشان داد ایران دارای جایگاه استراتژیکی بسیار مهمی است که این کشور را از منظر صلح بین الملل در موقعیتی به مراتب بالاتر از ترکیه و دانمارک قرار می دهد، مضافاً اینکه ایران در طول جنگ خدماتی به جامعه جهانی ارائه داده، حال آنکه ترکیه و دانمارک کمترین کاری در قبال آن مهم انجام نداده اند، حال چرا باید آن دو کشور از کمکهای امریکا در چارچوب طرح مارشال و اصل چهار ترومن بیش از ایران بهره مند شده اند؟ دوم اینکه علیرغم موقعیت تاریخی ایران، این رجال نالایق هستند که نمی توانند از اوضاع جهانی به نفع مصالح کشور استفاده نمایند. وی البته گناه بحرانها و ناکامی های ایران را به گردن انگلیس و عوامل آن در کنار عوامل شوروی افکند. بقائی از امریکا به عنوان کشوری که نه تنها سابقه استعماری ندارد بلکه خود مستعمره انگلستان هم بوده است دعوت کرد تا به کمک ایران شتابد و این کشور را در مدار منافع اردوگاه غرب حفظ نماید. همان موضوعی که این زمان مقامات سیا و وزارت خارجه امریکا را به خود مشغول داشته بود، یعنی مسئله چین؛ ذهن سیاستمداران ایرانی و از جمله بقائی را هم به خود مشغول می داشت. او هشدار می داد

ص :139

که امکان تکرار وضعیت چین در ایران هم وجود دارد. او در نامه به ترومن نوشت اگر چین با آنهمه کمک تسلیحاتی و اقتصادی و سیاسی امریکا بالاخره به اردوگاه شرق پیوست، این احتمال در مورد ایران هم البته بعید نیست. وی در راستای طرحهای مبارزه با کمونیسم از مقامات امریکا انتظار کمک داشت. اما یک اختلاف نظر جدی وجود داشت: امریکائیان شخص شاه را به دلیل مخالفتش با هرگونه اصلاحی مقصر تلقی می کردند و افرادی مثل بقائی رجال و سیاستمدارانی را که از منافع انگلیس حمایت می نمودند به باد انتقاد می گرفتند. جان وایلی از استقرار دولتی مقتدر که بتواند اصلاحات لازم را پیش برد حمایت می کرد، او بعدها از رزم آراء حمایت نمود؛ حال آنکه بقائی به شدت با رزم آراء خصومت می ورزید. این مقاله حدود دوماهی قبل از سفر شاه به امریکا نوشته شد.

علیرغم این هشدارها و به رغم شرایط جهانی، رجال و سیاستمداران عمده ایران به طور سنتی به سوی انگلستان گرایش داشتند. انتخابات مجلس شانزدهم نشان داد که انتظار هرگونه اصلاحی از این دسته افراد بیهوده است: به دنبال برگزاری انتخابات شانزدهمین دورة مجلس شورای ملی، دولت ساعد که قصد داشت لایحه الحاقی گس _ گلشائیان را به تصویب برساند، تلاش کرد نمایندگانی از رجال «انگلوفیل» وارد مجلس شوند. تقلبات انجام گرفته غیرقابل انکار بود و علیرغم کوشش های دولت انتخابات تهران و چند شهرستان دیگر به بوتة محاق افتاد.

روز 18/7/1328 عده ای از معترضین به نحوة انجام انتخابات در منزل دکتر محمد مصدق گرد آمدند و با انتخاب یک کمیسیون هفت نفری تصمیم گرفتند در کاخ شاه متحصن شوند. روز 22 مهر 1328 نوزده نفر در دربار متحصن شدند و تقاضا کردند انتخابات ملغی شود و دولت بی نظری که آزادی انتخابات را تأمین کند، تعیین گردد. به این تقاضاها وقعی نهاده نشد. متحصنین نامه ای اعتراض آمیز به عبدالحسین هژیر وزیر دربار نوشتند و از تحصن خارج شدند. اول آبانماه همان سال، نوزده نفر متحصن دربار که در بین آنها بقایی نیز دیده می شد، در منزل دکتر مصدق بار دیگر تشکیل جلسه دادند و موجودیت جبهة ملی ایران را اعلام کردند. پس از کوشش های جبهة ملی در نیمة دوم آبانماه انتخابات تهران و حومه باطل اعلام شد. در همین ایام شاه به دعوت

ص :140

ترومن به آمریکا رفت.

جبهه ملی معجونی درهم جوش بود از رجالی مثل دکتر محمد مصدق که از دوره مشروطه در صحنه سیاسی ایران مردی شناخته شده به حساب می آمد و مدتی هم در دوره رضاشاه مغضوب واقع شده بود، تا کسانی مثل احمد ملکی و ارسلان خلعتبری و عمیدی نوری و امثالهم. جبهه ملی را انگیزه سیاسی واحدی هدایت نمی کرد، به واقع هر کدام از تشکیل دهندگان آن با هدف خاصی وارد میدان شده بودند. برخی از اینان سودای قدرت داشتند، برخی به حاکمیت ملی کشور می اندیشیدند و برخی دیگر همسو بودند با شرکتهای بزرگ فراملیتی. روی آوردن آنان به مصدق هم البته دلایلی کاملاً خاص خود داشت: آنان می خواستند از نام او برای پیشبرد اهداف خود استفاده کنند با این اندیشه که مصدق مردی است پیر و بیمار و به همین دلیل خود رأساً توان اداره امور را ندارد و آنان را بر اریکه قدرت خواهد نشانید. در کنار اینان البته باید از بقائی نام برد، بقائی در این زمان به عنوان سخنرانی متهور شناخته می شد که با وضوح تمام منویات خود را بیرون می ریخت. هدف اصلی او جلوگیری از نفوذ کمونیسم بود و اعتقاد داشت عملیات غارتگرانه شرکت نفت انگلیس و ایران زمینه های این نفوذ را بیش از پیش فراهم ساخته است. نوک تیز حملات او همیشه متوجه رجال سیاسی بود از ساعد تا قوام و هژیر. او برخی را نوکر انگلیسی ها می دانست، عده ای را باعث کاهش قدرت شاه قلمداد می کرد مثل قوام، و عده ای دیگر را مشتی رجال بی کفایت عنوان می نمود. بقائی هرگز نظام سلطنت را مورد حمله قرار نمی داد، او به شخص شاه کاملاً وفادار بود و البته برای تضمین سلطنت شاه راه حل های خاص خود را هم همیشه ارائه می داد. بقائی بر این باور بود که بهترین نظام سیاسی برای ایران همان نظام سلطنتی است، عمری را در بیم از نفوذ کمونیسم در ایران سپری کرد و برای تضمین سلامت سیاسی کشور در برابر شبح سرخ به تصریح خودش تا آخرین روزهائی که نظام سلطنت برقرار بود به آن وفادار باقی ماند؛ در حالیکه راه حل هایش برای حفظ سلطنت هرگز جدی گرفته نشد.

به هر حال یکی از گروه های تشکیل دهندة جبهة ملی «سازمان نظارت بر آزادی انتخابات» بود که رهبری آن را مظفر بقایی به دست داشت. سازمان مزبور در دور دوم انتخابات مجلس شانزدهم با هدف جلوگیری از تقلب در انتخابات تأسیس شد. شعار سازمان عبارت بود از «صنعت نفت باید ملی شود»، در این زمان وزارت دربار ایران در

ص: 141

دست عبدالحسین هژیر دوست نزدیک اشرف پهلوی بود. بحث ملی شدن نفت به صورت جدی در این زمان انجام شد، امری که شمس قنات آبادی در خاطرات خود به صراحت بر آن تأکید می گذارد. نکته بسیار مهم این است که در این ایام حتی فردی مثل سید ضیاءالدین طباطبائی در خارج از مجلس از بحث ملی شدن نفت حمایت می کردند.(1) سید ضیاء به شدت علیه هژیر هم فعال بود. قنات آبادی تصریح می کند وقتی بحث ملی شدن نفت به صورت جدی مطرح گردید، و زمانی که تظاهرات علیه شرکت نفت انگلیس و ایران شدت یافت، حتی اقلیت مجلس مثل بقائی و حائری زاده و عبدالقدیر آزاد هم در آن مشارکتی نداشتند.(2) بقایی دستور داده بود طرفداران سازمان وی که «اکثریت افرادش اعضای مجمع مسلمانان مجاهد بودند»،(3) از طرح ملی شدن نفت حمایت کنند. بقائی دستور داد طرفدارانش آرم «صنعت نفت باید ملی شود» را به سینة خود بچسبانند. یکی از شعبی که باید در آن انتخابات مجدد انجام می گرفت کرمان بود. بقایی آرم مزبور را برای کرمانی ها هم فرستاده بود.

قوای انتظامی کرمان اعلام کردند هر کس این آرم را به سینة خود بزند به زندان خواهد افتاد. جوانانی که در شعبة کرمان سازمان فعال بودند از این تهدید ترسیدند و آرم را به سینة خود نمی زدند مگر در جایی که پلیس نباشد. چند روز بعد خبر رسید که بقایی برای مبارزة انتخاباتی به کرمان می آید. یک روز پیش از ورود بقایی، که «رهبر» خطاب می شد، همه مصمم شدند از آرم سازمان استفاده کنند. دویست نفر از اعضای سازمان آرم را به سینة خود زدند و از محل آن خارج شدند. در این بین پلیس وارد معرکه شد و به وسیلة باطوم طرفداران بقایی را کتک زد. اکثر افراد شرکت کننده گریختند و تعدادی اندک مقاومت کردند که روانة زندان شدند. در نزاع با پلیس دانش آموزی به نام منصور رفیع زاده نقش درجه اول داشت. دو روز بعد بقایی، که به کرمان رسیده بود، رفیع زاده را تنها به دفتر خود خواست. این جوان جویای نام تصور می کرد که به سبب شجاعت و مقاومت در برابر پلیس، که منجر به بازداشت او شد، از

ص :142

طرف «رهبر» تشویق خواهد شد:

ولی هنگامی که به اتاق او رفتم بسیار خونسرد نشسته بود و از من خواستند ماجرای زد و خورد با پلیس را تعریف کنم. پس از شنیدن شرح ماجرا خطاب به من گفتند شما لطمه بزرگی به نهضت مردم کرمان زده اید و اگر تکرار شود ناچارم از سازمان... بخواهم شما را محاکمه نموده و برای مدتی عضویت شما را لغو کنند.

رفیع زاده مدتی گنگ و مات و مبهوت به بقایی خیره شد، پس از آن با صدایی لرزان گفت که او چه لطمه ای به نهضت زده است:

رهبر استدلال کردند که مبارزة ما مبارزه علیه ظلم و علیه دیکتاتوری است. این مبارزه هیچ گاه به ثمر نخواهد رسید مگر اینکه صلح آمیز بوده و در چهارچوب قانون باشد. سازمان ما با خشونت مخالف است. مبارزة ما مبارزة منفی است. شما با دویست نفر از ساختمان سازمان خارج شده اید، به واسطة مقاومت پلیس 190 نفر فرار کرده، چند نفر هم بازداشت شده اند و با این ترتیب شما مردم را از مبارزه ترسانیده اید. از آن گذشته پلیس هم شهری شماست، ماهی فلان مبلغ می گیرد و دستور دولت وقت را اجرا می کند. او چه تقصیر دارد؟ اگر شما خشونت به خرج نمی دادید مردم زیادتری به صفوف شما می پیوستند. پلیس باخبر می شد، از کلانتری های دیگر کمک می خواست، افراد کمکی هم که می آمدند جز این چاره ای نداشتند که بگویند «اسلحه به روی مردم بی سلاح نمی کشیم» و کتک هم نمی زنیم و با این روش کم کم افراد قوای انتظامیبه نهضت مردم خواهند پیوست. استدلال رهبر سازمان برای من بسیار ثقیل بود ولی کوشش کردم آنها را خوب درک کنم.(1)

این گفتگو ادعای امروز منصور رفیع زاده است. در نمونه افشارطوس خواهیم دید که بقایی به «مبارزه منفی» اعتقادی نداشت و زمانی که ضروری می دید از خشن ترین روش های تروریستی برای پیشبرد مقاصد خود بهره می جست.

بقایی بعدها در گفتگوهای خود با حبیب لاجوردی ضمن بیان خاطرات خود مدعی شد که در ایام تشکیل جبهة ملی ایران توجه بیشتر برای تصدی رهبری این سازمان به طرف او بود، لیکن از آنجا که وی جوان بود و تجربة سیاسی لازم را نداشت آمادگی

ص: 143

رهبری نهضت را در خود نمی دید. او مدعی شد داوطلب بعدی رهبری حائری زاده بود. لیکن بقایی او را هم مناسب تشخیص نمی داد. او روزی با حسین مکّی در این زمینه گفتگو کرد و با تذکر این نکته که رجال صدر مشروطه با تشکیل مجلس مؤسسان امتحان خود را داده اند، پیرامون معرفی فردی برای رهبری نهضت گفتگو کرد. مکی، دکتر مصدق را پیشنهاد کرد و ایرادهایی را که بقایی در مورد مصدق وارد می دانست رد کرد. به دنبال استیضاح در مجلس پانزدهم، یک روز مکی نامة تشویق آمیز مصدق را برای او آورد. در جواب نامه قرار شد به دیدن او بروند. بقایی، مصدق را در دوره کودکی دیده بود و این نخستین ملاقات با مصدق بعد از آغاز فعالیت سیاسی بقایی به شمار می رفت. بعد از هفت یا هشت روز مصدق به بازدید بقایی آمد. در موضوع پیشنهاد مکّی با مصدق به گفتگو پرداخت. روزی به منزل مصدق رفتند و جریان را تشریح کردند. مصدق موافقت کرد برای نهضت ملی شدن نفت مسئولیت رهبری را بپذیرد. قرار شد از روزنامه نگاران دعوت به عمل آید. روزنامه نگاران در روزنامة شاهد جمع شدند و تصمیم به تحصن در دربار به منظور اعتراض به انتخابات دورة شانزدهم در همانجا گرفته شد. مراجعة بقایی و دوستانش به دکتر مصدق از سر ارادت و اخلاص به این رجل خوشنام نبود. آنها سایر رجال عهد مشروطه را آزموده بودند و می دانستند که مردم به آنها هیچ گونه اعتمادی ندارند و بسیاری شان به عنوان چهره های «انگلوفیل» شهرت دارند. آنها به شخصیت خوشنام و موجهی احتیاج داشتند که در موقع مقتضی به راحتی او را از میان بردارند و سناریوی قوام را بار دیگر تکرار نمایند. به یاد آوریم که چگونه مسعودی و بقائی همراه با خسرو هدایت با اسب تروای قوام به میدان آمدند و بلافاصله او را سرنگون ساختند. همانگونه که خواهیم دید مصدق به زودی شخصیت مستقل خود را، به ویژه در برابر دربار پهلوی، نشان داد و نهضت ملی شدن صنعت نفت ابعادی یافت که به هیچوجه مطلوب بقایی نبود. مصدق ثابت کرد که قوام نیست، هرچند قوام هم سیاستمداری بزرگ و برجسته بود.

باید بیفزاییم که در آن ایام مصدق نیز اعتقاد داشت برای برقراری موازنه در مناسبات خارجی و برای پائین کشیدن «رجال انگلوفیل» از مسند قدرت باید به ایالات متحده آمریکا متکی بود که زمام آن در این زمان به دست حزب دمکرات بود. حزب دمکرات شعار توسعة اقتصادی، آزادی های دمکراتیک و حقوق بشر سرمی داد و بنابراین

ص: 144

در بین گروهی از رجال ملی ایران، از جمله مصدق، این تصور وجود داشت که گویا می توان با قدرت آمریکا حریف کهنه کار را از میدان به در کرد. بنابراین، سیاست و طرز تفکر مصدق در این زمینه در واقع نگرشی تاکتیکی بود، یعنی او می خواست از رقابت امپریالیست ها به نفع منافع ملی بهره برداری کند هر چند، چنانکه آینده نشان داد، تردیدی نیست که مصدق بیش از حد به «آمریکای دمکرات» خوشبین بود و بیش از حد تعارض دو قدرت امپریالیستی ایالات متحده و انگلستان را جدی می انگاشت. لیکن بقایی در مسیری کاملاً متضاد با این طرز تفکر گام برمی داشت.

در این زمان، بقایی، حائری زاده، آزاد و مکی اعضای کمیسیون تبلیغات جبهة ملی بودند که بعداً دکتر حسین فاطمی و عباس خلیلی نیز به آن پیوستند. در کوران حوادث بعدی، از این میان فاطمی به مواضع شدید ضد دربار پهلوی سوق یافت و پس از کودتای 28 مرداد قربانی کینه توزی دربار شد.

درست در چنین اوضاع و احوالی بود که مانور آمریکا برای حضور موثر در عرصة سیاسی ایران در سفر شاه به آمریکا بازتاب یافت. در زمانی که شاه در آمریکا به سر می برد، محمدعلی یاسائی از کرمان نامه ای به بقایی نوشت. از مضمون نامه این گونه استنباط می شد که بقایی به تحولاتی در ساختار سیاسی دولت امیدوار بوده است. یاسائی هم آرزو می کرد بقایی در ردیف «مؤتمن الملک ها و دکتر مصدق ها» قرار گیرد:

«به طوری که خودتان نوشته اید و من خودم هم قبلاً از اخبار رادیو و مذاکرات شاه در آمریکا استنباط می کردم، چنین به نظر می رسد پس از مراجعت اعلیحضرت فشار دولت خیلی کاسته شود. یعنی اینقدر خوشبین و معتقدم که باید پس از تشریف فرمایی اعلیحضرت به تهران سیاست دولت به طرفداری اقلیت ها متمایل شود. امیدوارم که چنین باشد. همانطور که اگر یادتان باشد روزی که در اتاق میهمانخانه منزل بنده تشریف داشتید و عرض کردم دلم می خواهد شما در ردیف مؤتمن الملک ها و دکتر مصدق ها قرار بگیرید و الحمدالله به طوری که شنیده ام و خودتان مرقوم داشته اید به آرزوی خود رسیده ام. امیدوارم در این قسمت هم همین طور باشد.»(1)

برخلاف امیدواری بقایی، پس از بازگشت شاه از این سفر اوضاع به روال سابق

ص: 145

ادامه یافت. تقلب آشکار در انتخابات سبب گردید که اکثریت نمایندگان مجلس شانزدهم را همان گروه های سابق قدرت تشکیل دهند. لیکن افتضاح انتخاباتی به اندازه ای گسترده بود که انتخابات تهران و برخی شهرستانها باطل اعلام گردید و در اواخر 1328 بدون حضور نمایندگان تهران مجلس شانزدهم افتتاح شد. خبرنگار روزنامة نیویورک تایمز گزارشی از وضع ایران ارسال کرد. رادیو «صدای آمریکا» پس از افتتاح مجلس عین مقاله را به عنوان نظر دولت آمریکا در مورد ایران پخش کرد. مخبر نیویورک تایمز از «وجود یک جبهة نیرومند هزار فامیلی که از ملاکین و بازرگانان و خوانین مرتجع و نفع پرست تشکیل گردیده، [ و] هر نوع پیشرفتی را متوقف و راکد گذارده است»، سخن گفت. خبرنگار در ادامه از سلطة بی چون و چرای این هزار فامیل بر مقدّرات ایران به شدت انتقاد کرد، کسانی که «به کمک مشتی رعایا و نوکران خود داخل مجلس گردیده اند» و باعث و بانی فساد در مملکت شده اند. آمریکا که از تجربة چین به شدت آشفته بود، نگرانی خود را از سرنوشت ایران مخفی نمی کرد. کانون های اطلاعاتی آمریکا هشدار می دادند اگر اوضاع به این روال ادامه یابد، خطر کمونیسم ایران را نیز تهدید خواهد کرد. آنها با تأکید بر نقش حزب توده و اتحاد شوروی معتقد بودند «تهران اینک از سرنوشت چین کومین تانگ(1) بیمناک است. این تشویش بیشتر به مسافرت شاه به آمریکا و اینکه نتوانسته است کمکی از آمریکا بگیرد ارتباط دارد.» استدلال وزارت خارجة آمریکا این بود که «ایران چین دیگری است که با همان روش فساد و ارتشا که رژیم کومین تانگ را تحت الشعاع قرار می دهد، اداره می شود.» گفته می شد این جمله سخنگوی دولت آمریکا خطاب به نمایندة کومین تانگ که آمریکا حاضر نیست پول هایش را به سوراخ موش ها بریزد، با وضع تهران منطبق است.(2) اینک آمریکا چشم امید خود را به ارتش دوخته بود.

از سوی دیگر فشار به متحدان آمریکا مضاعف شد. بقایی و برخی از همفکرانش

ص :146

به جرم مشارکت در قتل هژیر بازداشت شدند لیکن به زودی آزاد گردیدند. آمریکاییان این تحرکات را به خوبی زیر نظر داشتند. عوامل اطلاعاتی آمریکا نفوذ کمونیسم را در ایران مورد تأکید قرار می دادند و از اینکه باند سنّتی انگلیسی با اقدامات خود راه را برای اشاعة کمونیسم در ایران فراهم می کند، سخن می گفتند. اندکی بعد بقایی به جرم نگاشتن مقاله ای علیه سرهنگ برخوردار، رئیس سررشته داری ارتش، که در آن به ارتشاء وی اشاره کرده بود بازداشت شد. مصدق پیش از این بعد از قتل هژیر به احمدآباد تبعید گردیده بود و اوضاع برای تسلط طرفداران تجدید نظر مختصر در قرارداد 1933 شرکت نفت انگلیس و ایران به منظور تصویب لایحه الحاقی گس _ گلشائیان آماده گردید. تبعید مصدق در راستای بررسی پروندة ترور هژیر انجام گرفته بود. مصدق در احمدآباد از توقیف بقایی مطلع گردید و نامه زیر را برای جبهة ملی ایران ارسال کرد:

نامة آقایان محترم در باب توقیف جناب آقای دکتر بقایی شرف وصول ارزانی داشت. از این پیشامد غیرمترقبه جز اظهار تأسف چه می توان کرد. البته مردم طهران روزنامة شاهد و مقاله ای را که به عنوان اهانت به ارتش موجب توقیف آقای بقایی شده خوانده و قضاوتی را که می بایست بکنند کرده اند. بنده هم در آن مقاله چیزی که توهین به ارتش تلقی شود اصلاً و ابداً نیافتم.

تعجب فرموده بودید که چطور یک نفر استاد دانشگاه و نمایندة سابق مجلس را که در انتخابات اخیر طهران مورد توجه عامة مردم بوده، بدون علت توقیف کرده اند. از آقایان دوستان محترم تعجب می کنم. مگر بالاخره آقایان برای تبعید خود بنده به احمدآباد علت و موجب قانونی توانسته اند پیدا کنند؟ تا وقتی که اولیأ امور معتقد به قانون و دمکراسی نشوند این گونه کارها باید از امور جاری محسوب شود. اگر حرف بنده مسموع بود می گفتم فوراً آقای دکتر بقایی را با عذرخواهی آزاد و روزنامه [شاهد] را هم از توقیف خارج کنند و باعث نشوند افکار عمومی بیش از پیش از امکان اجراء قانون و عدالت در این مملکت مأیوس و فاصلة ملت و دولت زیادتر شود.

از طرف دیگر باید عرض کنم آقایان از زندانی شدن دکتر بقایی و امثال ایشان نباید نگران باشند، زیرا اشخاصی که داعیة خدمت به مملکت دارند و خود را

ص: 147

سرباز راه آزادی می دانند باید طبعاً برای همه گونه فداکاری و از خود گذشتگی حاضر باشند. و آنچه به خاطر دارم همین آقای دکتر بقایی و رفقای ایشان هنگامی که در پشت تریبون مجلس نطق های آزادیخواهانة خود را به نفع مملکت و ملت ایراد می کردند، چنین روزهایی را پیش بینی می نمودند. البته آزادی و دمکراسی به آسانی به دست نمی آید.

      ترک مال و ترک جان و ترک سر      در ره محبوب اول منزل است.

حال فرض بفرمائید که برخلاف قضاوت عامه و برخلاف انصاف و عدالت دکتر بقایی را محکوم کنند و به این وسیله یکی از سربازان راه آزادی را از میدان مبارزه برکنار نمایند. این حکم و محکومیت چه وزنی در افکار عمومی خواهد داشت؟! محکومیتی که باید ملیّون و آزادیخواهان از آن نهراسند، محکومیت در محکمة افکار عمومی است و خوشبختانه تا کسی سالک راه آزادی و دمکراسی است و در خیر و صلاح جامعه قدم می زند افکار عمومی او را محکوم نخواهد کرد.

اگر انتخابات طهران انشاءالله آزاد بود تأثیر این توقیف را در آرا آقای دکتر بقایی و رفقای ایشان ملاحظه خواهید فرمود و اگر هم خدای نخواسته آرزوی ملیّون در آزادی انتخاب به عمل نیامد توقیف و حبس دکتر بقایی و امثال او سنگ های شالوده بنای مشروطیت ایران خواهد بود و آنها باید مفتخر باشند که در پی افکندن کاخ رفیع آزادی سهم خود را پرداخته اند. در خاتمه از آقایان دکتر شایگان، ابوالفضل لسانی، دکتر شاهکار و دکتر محمدعلی هوشیار که وکالت آقای دکتر بقایی را پذیرفته اند صمیمانه تشکر می کنم.(1)

روز بعد دکتر مصدق در نامه ای به جبهة ملی ایران خاطرنشان ساخت با وجود حکومت نظامی در تهران نمی تواند به آنجا بازگشت نماید. جبهة ملی درخواست کرده بود مصدق به تهران بازگردد، لیکن وی پاسخ داد:

حضرات آقایان محترم و همکاران عزیزم. از اینکه چند بار به بازگشت شهر دعوتم فرموده اید و به واسطة وجود حکومت نظامی در طهران باز در احمدآباد مانده ام بسی متأسفم و حقیقت امر این است با وجود حکومت نظامی در حفظ حقوق ملت

ص :148

و صیانت آزادی های ملت هیچ نوع اقدامی نمی توان به عمل آورد. چه حکومت نظامی تعطیل عملی مشروطیت است و با وجود آن حقوق و آزادی هایی که به موجب قانون اساسی برای ملت شناخته شده، چنانکه به تجربه دیده ام کان لم یکن می شود. در ممالکی که دولت علاقمند به قانون اساسی و اجرای اصول مشروطیت است بر فرض لزوم حکومت نظامی ادامه پیدا نمی کند. ولی در این مملکت کافی است که دولت بهانه ای به دست آورد و به واسطة برقراری حکومت نظامی ماه ها و سالها مشروطیت را تعطیل کند...(1)

در این مقطع تاریخی صفوف گوناگون و خطوط مختلف و بسیار پیچیده سیاسی درگیر در امر ملی شدن نفت مشهود نبود، همانطور که پیشتر هم گفتیم بین رهبران جبهه ملی از هر نظر تفاوتهای اساسی وجود داشت. بقایی همانطور که در مقاله شاهد او دیدیم اعتقادی به «موازنة منفی» نداشت، در آن روزگار جهان به دو بلوک شرق و غرب تقسیم می شد، بقائی در زمره افرادی بود که اعتقاد داشت حفظ منافع ایران در گرو اتحاد با بلوک غرب است؛ علت امر هم البته واهمه او از مسئله نفوذ کمونیسم بود که به مثابه شمشیر داموکلس از سوی اردوگاه سرمایه داری بر فراز سر سیاستمداران ایرانی نگه داشته می شد. بدیهی است که بقائی در این دیدگاه خود تنها نبود، در امریکا رئیس جمهور ترومن به بحثی به نام سیاست بی طرفی یا موازنه منفی همیشه به دیده تردید می نگریست، او بر این باور بود که دولتهای دنیا از دو حال خارج نیستند، یا با امریکا و سایر دول بزرگ جهان سرمایه داری هستند و یا در نقطه ای مقابل آنها طی طریق می نمایند.

در این میان مصدق گرچه در ابتدای امر به نقش آمریکا در حل و فصل مسئله نفت ایران خوشبین بود، اما بعدها که متوجه شد سیاست موازنه منفی او تا چه اندازه محافل دمکرات و جمهوریخواه امریکا هر دو را برآشفته ساخته، تا حدی تلاش کرد در سیاست خارجی خود و نگاه به مسائل جهانی تجدید نظر نماید. با همه این اوصاف بدیهی است که مصدق هرگز اعتقاد نداشت آمریکا باید جای انگلیس را در ایران اشغال کند، او هم مثل برخی پیشینیان خود و البته با تفاوتهای بارز و آشکار فراوان با کسانی

ص :149

حتی مثل قوام السلطنه، به قدرت امریکا به منزله نیروئی تعادل بخش بین شوروی و انگلیس می نگریست و نه چیزی بالاتر از آن. علت این اشتباه تاریخی در آن بود که مصدق گمان نمی برد امریکا در راستای حفظ منافع خود در ایران و تثبیت برتری اقتصادی و نظامی غرب در برابر اردوگاه شرق، منافع بلند مدت مردم ایران را قربانی نماید، زیرا اختلافات مقطعی اردوگاه غرب بر سر مسائلی از جمله ایران را خیلی جدی گرفته بود. بقایی، مصدق را تنها یک سکوی پرش به سوی قدرت می شناخت، مثل کاری که با قوام کرد. او تصور نمی کرد مصدق به علت کهولت سن تا پایان راه دوام آورد و لاجرم خود وی سکاندار عرصة سیاست ایران خواهد شد. این تفاوت دیدگاه های مصدق و بقایی از تفاوت وکلای مدافعی که برای بقایی در نظر گرفته شده بود شناخته می شود. در حالیکه برخی افراد خوشنام، که در نامة مصدق نام آنها آمده، وکالت بقایی را پذیرفته بودند، در اوایل بهمن ماه 1328 دکتر عیسی سپهبدی طی نامه ای پیشنهاد کرد بقایی از بین چهار نفر زیر یکی را به عنوان وکیل مدافع انتخاب کند: «1_ دکتر عبدالحسین خان علی آبادی استاد دانشکدة حقوق، 2_ دکتر عالمی استاد دانشکدة حقوق، 3_ تیمسار سرلشکر حسن ارفع (بازنشسته)، 4_ سرکار همردیف سروان اسدالله سپهبدی (بازنشسته).

البته موضوع ارفع را باید در ذهن خود حلاجی کرد ولی این موضوع یعنی معرفی او و پدرم [سروان سپهبدی] چندین وضعیت دارد. اولاً چون وضعیت کوشون [کذا: قشون] متزلزل است(1) حضور ارفع در محکمه بزرگترین دندانی است که می توان به او [ رزم آراء] نشان داد و گفتار و دفاع او دربارة وقایع سوم شهریور و بارزانی(2) و رویهمرفته در باب ارتش بزرگترین حجت و سند خواهد بود. حال می رویم سر خود ارفع: اگر قبول کرد که فبها و اگر قبول نکرد روش تو با او روشن خواهد شد.»(3)

سپهبدی در مورد پدرش خاطر نشان می کند که او شیخوخیت دارد و به دلیل اینکه دادرسان ارتش او را می شناسند، معرفی او به عنوان وکیل مدافع منافع زیاد دارد. اگر بقایی سروان سپهبدی را وکیل مدافع خود می کرد، در حقیقت دوست نزدیکش دکتر

ص: 150

عیسی سپهبدی از پشت پرده دفاع او را بر عهده می گرفت. لیکن شخص سپهبدی هم مایل بود که ارفع پای در میدان گذارد. پیوند بقایی و سپهبدی با ارفع مسئله ساده ای نیست. این رابطه و اهمیت آن را بعدها بیشتر خواهیم شناخت. سرلشکر حسن ارفع، که در رقابت با رزم آراء چند بار از طرف شاه به سمت رئیس ستاد ارتش انتخاب شد، رهبر حزب آریا بود که برخی از اعضای آن از عوامل حزب سومکای(1) داوود منشی زاده بودند. البته رهبر اسمی حزب هادی سپهر بود. ارفع در منزل خود تعدادی از افسران نظامی را گرد می آورد که تعداد قابل ملاحظه ای از آنها افسران ارشد ارتش بودند. یکی از اینان حبیب الله دیهیمی بود که در سمت رئیس رکن 2 ستاد ارتش به کار مشغول بود. مغز متفکر حزب آریا حسن اخوی (سرلشکر بعدی) بود و سرهنگ بهرام آریانا (منوچهری آن زمان و ارتشبد آریانای بعدی) هم در آن عضویت داشتند. این گروه متنفذ به ظاهر برای مقابله با خطر کمونیسم در ایران تشکیل شده بود و این مبارزه بزرگترین دغدغه آن گروه را تشکیل داد. ولی این پوششی بود که اهداف خود را به سود دربار پهلوی پیش می بردند. ارتشبد حسین فردوست در خاطراتش برای اخوی جایگاهی برجسته قایل است و او را از مهم ترین عوامل حوادثی می داند که منجر به کودتای 28 مرداد 1332 شد. سرلشگر ارفع و اخوی به بقایی تعلق خاطر داشتند و حتی در واپسین روزهای رژیم پهلوی به امید نخست وزیر شدن او فعالیت کردند. به هر حال سپهبدی می خواست به عنوان دفاع از بقائی، رئیس وقت ستاد ارتش یعنی رزم آراء را آماج حمله قرار دهد. حکومت نظامی هم به دستور رزم آراء و به دنبال قتل هژیر در تهران اعلام شده بود.

به هر حال اندکی بعد، بقایی تبرئه شد و به دنبال رهایی از بازداشت نامه ای خطاب به شاه که تازه از سفر امریکا بازگشته بود، در روزنامه شاهد منتشر کرد. در این نامه سرگشاده، بقایی اوضاع داخلی ایران را تشریح کرد، ضرورت تحول اساسی در دستگاه سیاسی را خاطرنشان نمود و موارد مختلف تخلف دولت را به شاه تذکر داد:

ص: 151

اکنون که اعلیحضرت شاه به سلامتی و میمنت از مسافرت طولانی مراجعت فرموده اند، مقامات مختلفه گزارش هایی راجع به جریان اوضاع در مدت غیبت ایشان به عرض رسانیده اند. ولی بطوریکه از سوابق امور به تجربه آموخته ایم بسیاری از حقایق را مسلماً گزارش دهندگان در پردة اختفا مستور داشته اند و یا اینکه برعکس جلوه داده اند. از نظر نمایندگی مردم و وظیفة روزنامه نگاری، خود را موظف می دانیم که بعضی از جریانات را به عرض اعلیحضرت برسانیم:

اعلیحضرتا! در این کشور اشخاصی هستند که بعضی مقامات حساس را اشغال کرده اند و هر کار دلشان می خواهد می کنند. این اشخاص اینقدر جسور و بیشرم شده اند که حتی برخلاف منویات ملوکانه و وعده هایی که از طرف اعلیحضرت راجع به آزادی انتخابات داده شده بود رسماً در انتخابات مداخله کردند(1). در بعضی شهرستان ها اشخاص فرومایه و بد سابقه ای را به نام کاندید دولتی از صندوق بیرون آوردند(2) و در بعضی شهرستان های دیگر مقدمات همین خیانت را فراهم کرده اند.

در تهران مرتکب اعمالی شدند که امیدوارم تاکنون به استحضار خاطر مبارک رسیده باشد. پس از تمام تخلفات و تقلباتی که درانتخابات تهران به جای آوردند چون افتضاح کارشان بالا گرفت مجبور شدند انتخابات تهران را ابطال نمایند ولی هیچ تعقیبی از کسانی که در انتخابات مرتکب تقلب و جعل شده بودند، نکردند.

بقایی در ادامه دستگیری نمایندگان اقلیت دوره پانزدهم را به جرم مشارکت در قتل هژیر خاطرنشان کرد و تبعید «بزرگترین مرد سیاسی وطن پرست ما یعنی دکتر مصدق» را به احمدآباد یادآوری نمود. او هم چنین از دستگیری خود مطلبی به میان آورد و اعلام کرد که قصد از دستگیری وی این بوده است «که مردم را از دخالت در امور اجتماعی» بترساند:

زیرا این شیادان به خوبی پی برده اند که اگر مردم به امور اجتماعی علاقمند شدند، اگر در کارها اظهارنظر و دخالت بکنند و مخصوصاً اگر همة مردم در رأی دادن

ص: 152

برای انتخابات شرکت کنند دیگر دست این دزدان اجتماعی خواه ناخواه از کارها کوتاه خواهد شد و دیگر نخواهند توانست در این کشور سواری کنند. دیگر نخواهند توانست که بیت المال را چپاول کنند. آقازاده ها و برادرزاده ها و دامادهای خودشان را به عناوین مختلف به اروپا و آمریکا بفرستند. دیگر نخواهند توانست از شرکت نفت دستور بگیرند و قرارداد الحاقی برای ما درست کنند. دیگر نخواهند توانست از قاچاقچی های خوزستان سهم بگیرند و موضوع آن را ماستمالی کنند.

بقایی نوشت هنگامی که «اعلیحضرت همایونی در آمریکا تشریف داشتید و آزادی و عدالت اجتماعی را در آنجا ملاحظه می فرمودید ما هم در زندان به عقل و شعور کسانی که ما را دستگیر کرده بودند می خندیدیم... راستی اعلیحضرتا! آیا در آمریکا به متهمین فحش می دهند و آن ها را در آگاهی کتک می زنند؟ آیا در آمریکا دستبند قپانی هنوز وجود دارد؟ آیا در آمریکا اشخاص را به جرم نوشتن مقاله محکوم به حبس می کنند؟»(1) تمام این جملات به رزم آراء اشاره داشت.

بقائی، سپهبدی و رزم آراء

در دوره ای که بقایی این مقاله را نوشت، دولت ایالات متحده آمریکا توجه بیشتری به ایران معطوف می داشت. از اواخر سال 1328 تعداد کارکنان سفارت آمریکا در تهران افزایش یافت و تعداد افسرانی که در ایستگاه «سیا» مستقر در سفارت آمریکا کار می کردند آشکارا بیشتر شد. در این زمان دکتر هنری گریدی، سیاستمدار برجسته ای که در دوره جنگ داخلی یونان سفیر آمریکا در آن کشور بود، به عنوان سفیر به تهران آمد. انتصاب گریدی زیرک و کارکشته به جای جان وایلی نشان از توجه روزافزون آمریکا به ایران داشت. سفیر سابق، جان وایلی، نسبت به رزم آراء رویه ای دوستانه داشت و بر این باور بود که برای مقابله با خطر کمونیسم و کنترل اوضاع ایران باید قدرت در دست او متمرکز شود. بقایی امیدوار بود با حضور گریدی در ایران این سیاست تغییر کند. او در نامه ای خطاب به گریدی و در خصومت با رزم آراء چنین نوشت:

آقای جان وایلی و همکارانشان که فریب تظاهرات ریاکارانه یک فرد نظامی را که

ص: 153

هر روز در دامان یک سیاست خارجی است خورده بودند، با تمام قدرت خود به نفع دیکتاتور آیندة ایران در امور داخلی ما مداخله می کردند و بدون پروا برای روی کار آوردن این فرد نظامی که از نظر ضدیت با آزادی، بی اعتنایی به افکار عمومی، مخالفت با مصالح ملت و نادرستی خود را به خوبی به ملت ایران معرفی نموده و کوس رسوایی او بر سر بازار زده شده است فعالیت نموده از هیچ توصیه و تقویت خودداری نمی نمودند.»(1)

بقائی ننوشت رزم آراء چه خیانتی به مردم ایران انجام داده است؟ او همسو با باند سرلشکر حسن ارفع، رزم آراء را به شدیدترین وجه ممکن آماج حمله قرار داد.

این مطالب ضمن اینکه خصومت بقائی را به هر دلیلی علیه رزم آراء نشان می دهد، حسن نظر مقدماتی وی را نسبت به سیاستهای منطقه ای امریکا هم به نمایش می گذارد، با این توضیح که در آن مقطع تاریخی کمتر رجل سیاسی بود که در این حسن نظر با او اشتراک نداشته باشد. بقائی خود می گوید با این وصف او برای اینکه بهانه ای به دست توده ای ها ندهد، در روزنامة شاهد گاه نام آمریکا را در ردیف انگلیس و شوروی می آورد.

در آغاز سال 1329 اقلیت منسجمی از نمایندگان جبهة ملی ایران در مجلس حضور داشت. به دنبال انتخابات مجدد شهر تهران مصدق و بقایی به عنوان نمایندگان اول و دوم به مجلس راه پیدا کرده بودند. ساعد از پست نخست وزیری کنار گذاشته شده و رجبعلی منصور به جای او گمارده شده بود. هدف از روی کار آوردن منصور، تصویب لایحة الحاقی گس - گلشائیان بود. به زودی کمیسیون نفت به منظور بررسی پروندة نفت و اظهار نظر درباره آن و ارسال نتیجة مطالعات به مجلس تشکیل شد. اما منصور نیز نتوانست کاری از پیش ببرد.

بقایی از زمان استیضاح دولت ساعد اختلاف خود را با رزم آراء علنی کرده و در حقیقت به بهانة استیضاح لبه تیز حملات را متوجه رئیس ستاد ارتش نموده بود. در این زمان جرالد دوهر، مأمور عالیرتبه اطلاعاتی آمریکا که در پوشش وابستة عشایری سفارت آمریکا کار می کرد، با بقایی ملاقات نمود. روزی دکتر حسین فاطمی، که آن ایام

ص: 154

مدیریت باختر امروز را داشت و به آمریکایی ها با نظر مساعد می نگریست، از بقایی به طور خصوصی دعوت کرد یک روز بعد از ظهر به منزلش برود. در منزل فاطمی، بقایی، دوهر را با دو آمریکایی دیگر ملاقات کرد. هدف از این ملاقات زمینه چینی برای نخست وزیری رزم آراء بود. بقایی مدعی است که مدت ها بعد از این هدف اطلاع پیدا کرد. آمریکایی ها به خوبی می دانستند اگر بقایی با این امر موافقت کند خواهد توانست نظر موافق جبهة ملی را نیز به دست آورد. دوهر وجوه مثبت رزم آراء را برشمرد. بقایی بخشی از سخنان او را تأئید کرد لیکن معایب رزم آراء را نیز تذکر داد. از نظر او نخست وزیری رزم آراء زمینه را برای دیکتاتوری نظامی مهیا می کرد. بقایی آشکارا با نخست وزیری رزم آراء مخالفت کرد.

رزم آراء ساده لوحانه کوشید تا سپهبدی برادر همسر خود را واسطة بین خویش و بقایی قرار دهد تا شاید از این طریق نظر موافق بقایی جلب شود. رزم آراء نمی دانست سپهبدی خود عامل اصلی تحریک بقایی علیه اوست. روز شنبه 20 خرداد 1329، حوالی ظهر، از ستاد ارتش به سفارت فرانسه تلفن شد و سرهنگ غضنفری، منشی مخصوص رزم آراء، با سپهبدی صحبت کرد. گفته شد: «تیمسار رئیس ستاد تقاضا کرده اند سرکار [ سپهبدی] در ظرف امروز یا فردا چند دقیقه نزد ایشان تشریف بیاورید.» سپهبدی قول داد که «با کمال میل» عصر یکشنبه ساعت 6 بعدازظهر به ملاقات خواهد رفت. سپهبدی گزارش مشروح این ملاقات را چنین به اطلاع بقایی رسانیده است:

روز یکشنبه 21 خرداد ساعت 6 و پنج دقیقه تا به ستاد رسیدم سرهنگ غضنفری فوراً از اطاق خودش، که معمولاً محل انتظار اصحاب ملاقات می باشد، بیرون آمد و در همان راهرو با کمال احترام و صمیمیت مرا به اطاق انتظار رئیس ستاد هدایت کرد... سرهنگ میرافضلی که با من سابقة آشنایی داشت و یک سرگرد منتظر بودند. میرافضلی برای خداحافظی آمده بود برود فرنگ. به محض اینکه نشستم غضنفری حضور مرا اعلام کرد. تیمسار تمام قد در جای خود مثل ملاقات های سابق برخاست و با تبسم از من پذیرایی کرد. شاید یک ذره اضطراب هم در قیافة او هویدا بود. من هم خیلی کم مضطرب بودم. فشار دست متوسط و ملایم بود. (در جلسات قبل اتفاق افتاده بود که با فشار محکم دست وی مواجه شوم.) مثل معمول

ص :155

روی صندلی دست چپ نشستیم. با تبسم احوالپرسی [ کرد.] احوال خانم و بچه ها را پرسید.(1) از طرف من اظهار تعارفات به عمل آمد. هر دو خونسرد بودیم و هیچ گونه اضطراب و التهابی نداشتیم.

بلافاصله عنوان کرد، اینکه مزاحم سرکار شدم برای این بود که کلنل شاونن(2) دو سه روز پیش اینجا بود و اظهار کرد که اخیراً با آقای دکتر سپهبدی مواجه شدم خیلی صحبت از دیکتاتوری تیمسار می کرد. می دانید کلنل شاونن بامن دوست است! این بود که دلم خواست _ چون شما را دوست دارم و به شما ارادت دارم _ قدری با شما صحبت کنم (با حال تبسم و خنده). من گفتم بلی، گاه گاهی کلنل شاونن از اطاق من عبور می کند و از اوضاع می پرسد، با هم صحبت می کنیم. در جریان قتل دهقان(3) یک دفعه صحبت کردیم او گفت چه دلیل دارد که در افکار عمومی همه چیز را به تیمسار نسبت می دهند و در خیال او فکر دیکتاتوری را قوت می دهند. من هم اظهارنظرهایی کردم ولی دربارة دیکتاتوری تیمسار اظهار بخصوصی نکردم. گفت بلی مطلب همین است. دوستان شما هم کاملاً دربارة من اشتباه می کنند و من همین را می خواهم تصریح کنم.

من گفتم البته مراتب ارادت من به تیمسار همان است که بود و از لحاظ شخص به شخص همان عوالم قدیم سمپاتی باقی است. ولی می دانید که من از لحاظ کار سیاسی یک نسبت نزدیکی با آقای دکتر بقایی پیدا کردم و چون به ایشان عرض کرده بودم که تیمسار اظهار علاقه به دیدار من فرموده اند به من گفته اند که مطلب را حضورتان تصریح کنم:

اول اینکه جلسة ملاقات روی زمینة سمپاتی صورت گرفت و خاتمه یافت. من با کسی که آنتی پاتی داشته باشم هیچ وقت راضی به ملاقات او نمی شوم. مخصوصاً

ص: 156

اگر با او در مبارزة سیاسی و اصولی باشم (تذکر راجع به دکتر اقبال). به همین دلیل سمپاتی با تیمسار ملاقات حاصل شد ولی با خودمان عهد و پیمان کرده بودیم که این ملاقات را افشاء نکنیم. من (یعنی دکتر بقایی) گله شدید از تیمسار دارم که این موضوع را افشاء فرموده اند زیرا دیهیمی(1) دو سه مرتبه این موضوع را به روی ما آورده و ما کتمان کرده ایم.

نکته دوم اینکه من (یعنی دکتر بقایی) به تیمسار به عنوان شخص به شخص هیچ گونه آنتی پاتی ندارم و حتی عقیده دارم برای کار نظامی و ادارة ارتش ایران، همانطور که معروف است، هیچ افسر ارشدی نمی تواند با تیمسار رقابت کند. ولی در زمینة اصولی می دانید که من اعلام کرده ام «برای آزادی قیام کرده ایم» و روی همان زمینه صحبت های استیضاح من با تیمسار مبارزة اصولی دارم. من فطرتاً از حکومت دیکتاتوری نظامی و ضدآزادی بدم می آید و با آن می جنگم و این رویه که تا به حال ملاحظه کرده اید با شدت ادامه خواهد یافت و پروندة آن با پروندة سمپاتی شخصی جداست. تا روزی که تیمسار می خواهید از حدود وظایف نظامی تجاوز کنید و نخست وزیر شوید و حکومت را به دست بگیرید من این را مخالف آزادی می دانم. زیرا اگر تیمسار آمدند ناگزیر برای برقراری نظم و اوضاع کارهای تند و خلاف آزادی خواهد کرد که جنبة دیکتاتوری خواهد داشت.

در ضمنی که مطلب اول یعنی افشای ملاقات را طرح می کردم تیمسار قدری تغییر حالت در قیافه داد و بعد از تقریرات کامل من شروع به صحبت کرد و گفت: نه، من به شما راست می گویم، ملاقات را افشاء نکرده ام. دیهیمی ممکن است بو برده باشد و به شما یک دستی زده است. من که عادت دارم همه چیز را به اعلیحضرت می گویم این موضوع را حتی به ایشان عرض نکردم. دلیل نداشت جای دیگر بگویم. نخیر مطمئن باشید من (2)Coungre را نشکسته ام و دلیل ندارد به شما دروغ بگویم.

و اما دربارة قسمت دوم. حالا که خودتان صحبت کردید من عرض می کنم همین

ص: 157

جا اشتباه است. اگر منظور شما خدمت به مملکت است من هم همین هدف را دارم. البته ملاحظه می فرمائید که وضع فعلی به هیچ وجه قابل دوام نیست و رو به انقلاب می رویم و انقلاب حتماً به نفع روس ها است. من هم تلاش می کنم. البته من چندان مهم نیستم ولی می دانید که اسمی در اسم ها دارم و شاید اول هدف انقلاب شوم. بنابراین من اگر می خواهم حکومت کنم برای اصلاح است. من برنامه دارم و می گویم باید تحول بشود؛ سه تحول: تحول اداری، اتونومی(1) در شهرستان ها به دست مردم، تحول اقتصادی، تحول سیاسی. شما و دوستانتان در اشتباهید. موضوع دیکتاتورشیپ نیست، موضوع لیدرشیپ است. یک کسی می خواهد جلوی بی نظمی را بگیرد و بی اعتدالی را حذف کند. بله، من هم در همان مملکتی که شما درس خوانده اید [فرانسه] درس خوانده ام. صحبت روی منطق و استدلال است. ما با هم بیشتر می توانیم تفاهم داشته باشیم و شما نمی توانید با احمدی گفت و شنود کنید. مبارزه شما با مبارزه آتش(2) فرق دارد. آتش برای احمدی و نیکپورها(3) و به پول آنها می جنگد و شما بدون اینکه خودتان تشخیص دهید به نفع آنها می جنگید چون شما آنها را می دانم نمی بینید. آنها یعنی 150 نفر از آمدن من می ترسند زیرا بی اعتدالی آنها و بی کفایتی دولت ها که از آنها طرفداری می کنند از من می ترسند و می دانند که من به کار آنها خاتمه خواهم داد.

انگلیس ها و آمریکایی ها که به من اقبال کردند برنامه مرا پسندیده اند و مرام مرا می دانند. آنها دیگر دیکتاتورشیپ نمی پسندند. رل من این است که هدایت کنم (لیدر شیپ). آنها یک کسی را می خواهند [که] نظم و انتظام بدهد. شما بگوئید که می خواهد این کار را بکند؟ دکتر مصدق بکند؟ یا دیگری؟ اگر کسی را معرفی می کنید که بتواند، من هم به دنبال او خواهم آمد. من طرفدار نظم هستم، مخالف آزادی نیستم. مجلس باید بماند. اقلیت محترم است.

در هر صورت این خواهد شد. من باید بیایم و من با جوان های تحصیل کرده کار

ص: 158

خواهم کرد. با احمدی ها و نیکپورها خواهم جنگید. آن وقت آقایان باید بیائید از من معذرت بخواهید. چون من نظر و فکر شما را انجام خواهم داد و هنگامی که احتمال دادم و پیش رفتم دیگر خود به خود دکتر مصدق، دکتر بقایی وجود نخواهد داشت.

نخیر! من نمی خواهم شاه بشوم، دیکتاتور بشوم. ملاحظه کردید و می کنید که مبارزة آتش و مبارزة شما و ادعای شما در شاه هیچ تأثیری نکرد و خودش موافق است باید از انقلاب جلوگیری کرد و باید این وضع اصلاح شود. من با استدلال و منطق صحبت می کنم و شما می توانید مرا بفهمید. همه بیائید بنشینید صحبت کنیم. اگر کسی را معرفی کردید من هم دنبال او می آیم.

ساعت هفت و ربع کم غضنفری آمد گفت دکتر [عبدالحسین]راجی می گویند به من ساعت شش و نیم وقت دادید. تیمسار گفت به او بگوئید الان که ملاقات من با دکتر تمام شد ایشان تشریف بیاورند.

در آخر دوباره گفت خدمت آقای دکتر بقایی سلام برسانید بگوئید من ملاقات با شما را افشاء نکردم (دوباره هم تکرار) من عادت دارم همه چیز را به اعلیحضرت می گویم و این موضوع را به ایشان هم نگفتم. دلیل ندارد به جای دیگر گفته باشم. و از سرکار [سپهبدی] خیلی متشکرم که به دیدن من تشریف آوردید. خدمت خانم سلام مرا برسانید. تمام قد بلند شد. من هم تشکر کردم و گفتم با دکتر بقایی راجع به این موضوعات مصاحبة مفصلی خواهم کرد. (وعده جواب ندادم و یا ملاقات دیگری ندادم) با تبسم این دفعه دست مرا محکم فشرد و من بیرون آمدم.

سپهبدی بقیه سخنان رزم آراء به این شکل شرح می دهد:

«شما چرا از نظامی می ترسید؟ اتفاق افتاده است که وزیر خارجه آمریکا نظامی بوده و وزیر دفاع ملی بوده. مگر نظامی نمی تواند کار دیگر بکند؟ بفرمائید من لباس سیویل هم می پوشم. از زیر کتابچه یک عکس قشنگ با لباس سیویل مشکی، پیراهن آهاری و پاپیون سیاه با نشاط و خنده بیرون آورد به دست من داد (مثل بچه ای که از یک اسباب بازی ذوق بکند). در ضمن من گفتم من تیمسار را با لباس سیویل دیده ام وقتی بر کنار بودید. [گفت:] بلی من لباس سیویل هم می پوشم. (می شود حدس زد که با این لباس شب ضیافت یکی از سفارتخانه ها که به موفقیت او شامپانی خورده اند حضور

ص: 159

داشته است و لباس نخست وزیری او خواهد بود.)

تبصره: هیچ راجع به روزنامه [شاهد]، به مفاد مقالات [آن روزنامه]، به قتل دهقان و بحث تحلیلی که امضاء کرده بودم اشاره ای نشد. به هیچ وجه.»(1) شاید باز هم لازم به توضیح باشد که خواهر دکتر عیسی سپهبدی همسر رزم آراء بود، یعنی وی برادر همسر رزم آراء به شمار می آمد.

در این مقطع از تاریخ ایران رزم آراء با شعار مبارزه علیه هزار فامیل و فساد اقتصادی با حمایت آشکار جناحی در سفارت امریکا برای تصدی منصب نخست وزیری در تکاپو بود، شخص شاه بیش از همه از این تکاپوها می هراسید. شاه از رزم آراء که در زمان نخست وزیری قوام و مسئله آذربایجان ریاست ستاد ارتش را بر عهده داشت، می هراسید؛ اساساً شاه از هر مرد قدرتمندی که می توانست کشور را اداره کند هراس داشت و به همین دلیل برای اینکه چنین شخصی موفق نشود در راه او سنگ می انداخت هر چند اغلب اوقات این سنگ اندازی به زیان شخص او تمام می شد. روز پنجم تیرماه 1329، در حالیکه حدود دو هفته از مذاکرات رزم آراء با بقایی از طریق سپهبدی می گذشت، دولت منصور به شکل غیرمنتظره و بی سابقه ای استعفا داد. چند ساعت بعد رزم آراء کابینة خود را معرفی کرد و طی سخنانی تلویحاً گفت که به نظارت خود بر ارتش هم چنان ادامه خواهد داد. نخست وزیری رزم آراء درست همزمان بود با حمله کره شمالی به کره جنوبی و آغاز جنگ کره که تا حدود سه سال بعد ادامه داشت. تصور بر این بود که یک نظامی اگر در ایران قدرت را به دست گیرد، می تواند نظم و آرامش را برقرار سازد و مانع از تکرار تجربه کره شود. آلیبون راس، خبرنگار نیویورک تایمز، گزارش داد اگر در کره جلو روس ها گرفته شود و در برابر شوروی بخواهد از حزب توده برای وارد کردن ضربة متقابل در ایران استفاده کند، رزم آراء تنها کسی است که می تواند جلو آنها را سد کند: «در این نکته شکی نیست که اگر اوضاع ایجاب کند رزم آراء لایق آن است که برای جلوگیری از متلاشی شدن و تجزیة حکومت ایران حکومت دیکتاتوری برقرار کند.»(2)

دکتر هنری گریدی، که از 15 خرداد 1329 به جای جان وایلی منصوب شد،

ص: 160

برخلاف تصور یا آرزوی بقایی، دولت رزم آراء را مورد حمایت قرار داد. او در مصاحبه ای مطبوعاتی در یونان اعلام کرد آمریکا در صورتی به ایران کمک نظامی خواهد داد که دولتی مورد تأئید آن کشور در ایران استقرار پیدا کند. گریدی در یونان صاحب اختیاراتی مشابه اختیارات ژنرال مک آرتور در ژاپن بود و تعیین سیاست دولت یونان حتی عزل و نصب نخست وزیر و وزرا توسط او انجام می گرفت. باختر امروز گزارش داد گریدی قبل از اینکه استوارنامة خود را تقدیم شاه کند سخنان تندی علیه وی گفته و خاطرنشان ساخته بود که شاه نباید در سیاست داخلی کشور دخالت کند.(1) این نکته پرده از مخالفت های بقائی و دیگر یاران او علیه رزم آراء بر می دارد. در همین جا باید افزود که مخالفت با رزم آراء منحصر به بقائی نبود، در آن زمان هر گروه و جناحی از موضع خاص خود رزم آراء را آماج حمله قرار می داد: عده ای از این مخالفین در دربار به سر می بردند، اینان از بیم آنکه مبادا رزم آراء با حمایت امریکا قدرت مطلقه شاه را محدود سازد با او مقابله می کردند، در این مقابله خواهر دو قلوی شاه یعنی اشرف پهلوی البته نقش درجه اول را داشت. گروه دوم مخالفین کسانی مثل همین بقائی بودند که از موضع حمایت از قدرت شاه علیه رزم آراء وارد گود شدند. گروه سوم کسانی بودند که تصور می کردند نخست وزیری رزم آراء عاملی خواهد بود برای جلوگیری از حل و فصل نهائی مسئله نفت، دکتر مصدق در بین این دسته از مخالفین قرار داشت. گروه چهارمی هم در این بین وجود داشت که عبارت بود از نیروهای جمعیت فدائیان اسلام به رهبری سید مجتبی میرلوحی مشهور به نواب صفوی. غیر از اینان باید از مجمع مسلمانان مجاهد نام برد که به واقع انشعابی بود از جمعیت فدائیان اسلام، رهبری اینان به دست شمس قنات آبادی بود که از او با عنوان آقا شمس یاد می شد. این گروه اخیر البته با دربار از سوئی و گروه دکتر بقائی از طرف دیگر ارتباط سازمان یافته داشتند.

شعار اصلی رزم آراء مبارزه با فساد و ارتشاء بود، این شعار از سوی حزب حاکم امریکا یعنی حزب دمکرات حمایت می شد. بدیهی است که در رأس مفسدان اقتصادی گروهی قرار داشتند که به هزار فامیل ارتباط داشتند و پیوند آنها همه به نوعی به دربار

ص :161

منتهی می شد. مبارزه با فساد اقتصادی شرط امریکا برای اعطای کمکهای فنی به ایران بود. گفته می شد باندهای هزار فامیل به مثابه چاهی هستند که تمام امکانات کشور را می بلعند، پس باید دست اینان را کوتاه کرد تا بودجه ها و کمکها در جای خود هزینه شوند. رزم آراء به محض اینکه قدرت را به دست گرفت، هیئتی را مأمور کرد تا کارمندان دولت را طبقه بندی نمایند، افراد فاسد و ناشایستی که می بایست از خدمات دولتی اخراج شوند مشمول «بند ج» قرار می گرفتند. از طرف دیگر ویلیام داگلاس قاضی عالیرتبه آمریکایی، که با بقایی نیز ملاقات کرده بود، در ملاقاتی با شاه ضرورت اصلاحات ارضی را مورد تأکید قرار داد. گفته می شود که داگلاس برای شناسایی مناطق عشایری ایران به منظور آمادگی برای شرکت در یک جنگ احتمالی علیه شوروی وارد ایران شده بود.(1) تردیدی نیست که تشکیل دولت رزم آراء محصول توافق هیئت های حاکمه آمریکا و انگلیس بود و تردیدی نیست که اگر رزم آراء لایحة الحاقی را می پذیرفت سلطة بلامنازع شرکت نفت انگلیس و ایران هم چنان حفظ می شد. رزم آراء به سرعت دریافت که امکان اجرای قرارداد الحاقی گس- گلشائیان در آن برهه تاریخی غیر ممکن است، او بر این باور بود که البته اداره تأسیسات عظیم نفت به دست نیروهای داخلی هم امری است محال؛ زیرا کارشناسان ذی ربط وجود نداشتند. درست در این شرایط بود که طرح تنصیف عواید نفتی به شکل پنجاه پنجاه که از سوی شرکتهای امریکائی در ونزوئلا و عربستان سعودی در حال انجام بود، مورد قبول ضمنی انگلیسیها هم واقع شد. مذاکرات رزم آراء با انگلیسیها در حال نتیجه دادن بود، اما نکته این است که طرف انگلیسی همچنان اصرار داشت قرارداد الحاقی در صدر اولویت های دولت قرار گیرد، دولت امریکا در وحشت از بحث ملی شدن نفت که کلیه قراردادهای شرکتهای امریکائی را هم زیر سؤال می برد، تلاش نمود تا طرح پنجاه پنجاه را پیش برد. اما موضوع این است که رزم آراء به دلیل فضای سنگین ناشی از شعار ملی شدن نفت، نخواست یا نتوانست به موقع این موافقت را به اطلاع نمایندگان مجلس برساند.

در چنین فضایی مبارزه فراکسیون اقلیت مجلس با رزم آراء آغاز شد و به استیضاح دولت او کشید. در 4 آذر 1329 نمایندگان جبهة ملی ایران پیشنهاد زیر را برای تصویب

ص: 162

به کمیسیون نفت مجلس فرستادند: «به نام سعادت ملت ایران و به منظور کمک به تأمین صلح جهانی امضاء کنندگان ذیل پیشنهاد می نمائیم که صنعت نفت ایران در تمام نقاط کشور بدون استثنا ملی اعلام شود. یعنی تمام عملیات اکتشاف، استخراج، و بهره برداری در دست دولت قرار گیرد. حائری زاده، اللهیار صالح، دکتر شایگان، دکتر محمدمصدق، حسین مکی.»(1) به طوری که می بینیم در این اسامی نام بقائی دیده نمی شود. این دومین باری بود که بحث ملی شدن نفت ایران مطرح می شد: بار نخست توسط غلامحسین رحیمیان نماینده قوچان در مجلس چهاردهم این بحث به میان آمد اما در آن زمان به دلایل عدیده چندان جدی گرفته نشد و بار دوم در همین مجلس شانزدهم که به جد تعقیب گردید.

به دنبال این نامه، کمیسیون نفت مجلس به ریاست مصدق قرارداد الحاقی گس _ گلشائیان را برای استیفای حقوق ملت ایران کافی ندانست و مخالفت خود را با آن اعلام کرد.(2) به زودی نامه ای با امضای مکی، بقایی، اللهیار صالح و عبدالقدیر آزاد به کمیسیون نفت فرستاده شد که در آن آمده بود:

امضاءکنندگان ذیل پیشنهاد می نمائیم گزارش کمیسیون نفت به شرح ذیل اصلاح گردد: مجلس شورای ملی قرارداد الحاقی گلشائیان _ گس را کافی برای استیفای حقوق ایران نمی داند و با اعلام مخالفت با آن تنها راه استیفای حقوق ایران را در ملی شدن صنایع نفت تشخیص می دهد. بنابراین تصویب می نماید که کلیة عملیات استخراجی و اکتشاف و بهره برداری و ادارة نفت در سراسر کشور منحصراً در دست دولت قرار گیرد.(3)

به منظور جلوگیری از تصویب لایحة ملی شدن صنعت نفت، غلامحسین فروهر، وزیر دارایی کابینة رزم آراء، تلاش هایی انجام داد و شخص رزم آراء خطاب به طرفداران ملی شدن نفت گفت که آنها حتی نمی توانند یک کارگاه آفتابه سازی(4) را اداره نمایند، پس چگونه می توانند نفت را استخراج و ملی کنند. این بار هم رزم آراء با شرکت نفت

ص: 163

محرمانه وارد گفتگو شد. وقتی فشار افکار عمومی برای ملی شدن اوج گرفت و هنگامی که امریکائی ها از این شعار وحشت زده شدند، اهرمهای فشار مضاعفی علیه شرکت نفت انگلیس و ایران به کار گرفته شد که امریکائیها در آن نقش اساسی داشتند. سرانجام انگلیسی ها حاضر شدند مثل شرکت آرامکوی آمریکا که نفت عربستان را به شکل 50-50 استحصال می کرد با ایران وارد گفتگو شوند و حتی پنج میلیون پوند به ایران وام دهند تا از عواید آتی نفت پرداخت گردد. اما رزم آراء همانطور که گفتیم این پیشنهاد را به موقع به مجلس اطلاع نداد. سرفرانسیس شپرد، سفیر انگلیس در ایران، از اینکه رزم آراء پیشنهاد شرکت نفت را مبنی بر علنی کردن قرار جدید به اطلاع مردم نرسانیده، برآشفته شده بود.(1) دکتر گریدی پیشنهاد کرد حاضر است در مورد عواید نصف نصف شرکت نفت بین انگلیس و ایران وساطت کند، اما شرکت نفت انگلیس خود پیشدستی کرد و پیشنهاد مزبور را به رزم آراء داد. روز چهاردهم اسفند رزم آراء برای اینکه نمایندگان مجلس را قانع سازد که با طرح او موافقت نمایند به مجلس رفت. او توضیح داد هدف اصلی اش به واقع همان چیزی است که طرفداران ملی شدن نفت می خواهند، اما مسئله این است که از نظر کارشناسی و مالی اجرای طرح ملی شدن نفت غیر ممکن است. از نظر کارشناسی ایران نیروی متخصص چندانی برای اداره تأسیسات عظیم نفت ندارد و از نظر مالی هم چیزی در بساط نیست و دولت عملاً ورشکسته است. او تقاضا کرد طرح تنصیف عواید نفتی به مدت مثلاً ده سال اجرا گردد و از این طریق هم به عواید کشور افزوده شود و هم اینکه در این فاصله نیروهای کارشناس تربیت شوند تا بتوانند طرح ملی شدن نفت را اجرا سازند. مجلس البته با این طرح مخالفت کرد، خبر این مذاکرات به سرعت به سر فرانسیس شپرد سفیر کبیر انگلیس در تهران رسید، او از این اظهارات رزم آراء به شدت بر آشفته شد. به هر حال قبل از اینکه این پیشنهاد یعنی تنصیف عواید نفتی بین ایران و شرکت نفت انگلیس و ایران صورت عمل به خود گیرد، رزم آراء در روز 16 اسفند 1329 در مسجدشاه به ضرب گلولة خلیل طهماسبی، عضو جمعیت فدائیان اسلام، به قتل رسید. این قتل همه را خلع سلاح کرد و وحشتی بی سابقه در صفوف آن دسته از نمایندگان مجلس که

ص: 164

مخالف ملی شدن نفت بودند به وجود آورد. جبهه ملی به نوعی از این قتل استقبال نمود و خلاصه اینکه فردای قتل رزم آراء کمیسیون مخصوص نفت به اتفاق آرا ملی شدن نفت را در ایران تصویب و به مجلس شورای ملی تقدیم کرد. مجلس این پیشنهاد را در 24 اسفند 1329 تصویب و در 29 همان ماه مجلس سنا نیز آن مصوبه را تصویب نمود. در تصویب این لایحه البته قتل رزم آراء نقش اساسی داشت که جرأت نمایندگان را از مخالفت با اصل ملی شدن زایل نمود. پیش از این بقایی در میتینگی که به مناسبت رأی کمیسیون نفت و در دفاع از آن تشکیل شده بود، سخنرانی کرد و از جمله گفت: «من از دستجاتی که با ما در این میتینگ باعظمت شرکت کرده اند تشکر می کنم، مخصوصاً از آقای [محمدرضا] جلالی نائینی (1)، مدیر روزنامه کشور، که همیشه محل خود را در اختیار ما گذاشته است.»(2)

از آن طرف با قتل رزم آراء بهای سهام شرکت نفت انگلیس و ایران تنزل کرد. سهام شرکت نفت یک چهارم از قیمت عادی پائین تر آمد و چون دولت بریتانیا بخش اعظم این سهام را در تملک داشت، میلیون ها پوند متضرر شد.(3)

در سالهای منتهی به جنبش ملی شدن صنعت نفت ایران، بقائی همیشه تأکید می کرد بدبختیهای ایران از نفت ریشه می گیرد و از مسلمانان و اقلیت های دینی دعوت می کرد در این راه تلاش نمایند و مانع استمرار این وضع شوند.(4) اسناد نشان دهندة این واقعیت هستند که بقائی از طرق مختلف فعالیتهای داخلی شرکت نفت را کنترل می کرد و منابع وی اطلاعات لازم را برایش فراهم می کردند.(5) این تلاشها در سراسر دورة ملی شدن نفت موجود بود؛ باید اذعان کرد که بقائی اطلاعاتی درجه اول از تحرکات شرکت نفت در این دوره در اختیار داشت.

این اطلاعات منحصر به شرکت نفت نبود بلکه دوستان وی در شرکتهائی مثل راه

ص: 165

آهن و نظایر آن نیز در این زمینه اطلاعاتی در اختیار وی می نهادند.(1)درست همزمان با این تحولات حملات شدیداللحنی علیه شوروی انجام می شد، به تقلید از سناتور مک کارتی کشورهای بلوک شرق به عنوان کشورهائی که در پشت دروازه های آهنین قرار دارند نام برده می شدند، بقائی همیشه هشدار می داد که خطر سرخ ایران را تهدید می کند و کشور در آستانة غلتیدن به این ورطه یعنی کمونیسم است. بقائی در زمرة شخصیت های منحصربه فردی بود که بر این مقوله همیشه تأکید می کرد و همیشه در این مورد هشدار می داد، مقوله ای که در چارچوب بررسی روابط شرق و غرب در دوره جنگ سرد قابل فهم است. از این به بعد بقایی گامهای دیگری را برای ارضای تمایلات سیاسی خود برداشت، او دیگر وارد هیچ ائتلافی نشد و اینک آنقدر با فراز و نشیب سیاست در ایران آشنا شده بود که در پناه رجال زمان خود سنگر نگیرد و رأسا دست به اقدام زند.

بقائی و پرونده قتل احمد دهقان

قتل احمد دهقان مدیر مجله هفتگی تهران مصور یکی از جنجالی ترین پرونده های جنائی محاکم قضائی ایران در تاریخ معاصر کشور است. دهقان مردی بود بلند بالا و خوش برخورد. او اصلاً اصفهانی بود و به سال 1287 یا 1290 به دنیا آمد. دوره های کودکی و نوجوانی را در زادگاه خود گذرانید و سپس به تهران آمد. به سال 1309 در «آموزشگاه آرتیستی سینما» نام نویسی کرد، این آموزشگاه به مدیریت آوانس اوگانیانس تأسیس شده بود. در این آموزشگاه هنرپیشگی، فیلمبرداری، موسیقی، ادبیات و ژیمناستیک تدریس می شد. دهقان در زمره دوازده نفری بود که در دوره اول آموزش این مؤسسه فارغ التحصیل شد و برای نخستین بار در فیلم کمدی آبی رابی ایفای نقش کرد. او در کار خود موفق بود و به همین دلیل به زودی در زمره اعضای هیئت مدیره

ص: 166

آموزشگاه درآمد. به سال 1313 در فیلمی به نام بوالهوس ایفای نقش کرد، بعدها تآتر دائمی تهران را در ساختمان قدیمی گراند هتل در خیابان لاله زار دایر نمود و نشریه اش را به نام تهران مصور در همانجا مدیریت می کرد. تآتری که او تأسیس کرده بود، بعد از قتل وی به تآتر دهقان تغییر نام داده شد.(1) دهقان نماینده خلخال در مجلس شورای ملی دوره های پانزدهم و شانزدهم و یکی از مدافعین پر و پا قرص دربار و دیکتاتوری محمدرضا پهلوی و یکی از دشمنان پابرجای حزب توده و شوروی بود، به همین دلیل قتل او موضوع شایعات و تجزیه و تحلیلهای فراوانی گردید که راه را تا امروز بر تبیینی دقیق از شرح آنچه اتفاق افتاده مسدود کرده است. احمد دهقان در ساعت هفت و نیم بعد از ظهر روز ششم خرداد ماه سال 1329 در دوره دولت رجبعلی منصور به قتل رسید، در آن زمان رزم آراء ریاست ستاد ارتش را به عهده داشت. اینکه چرا وی کشته شد موضوع بحث ما نیست، بحث در این است که در باره این قتل انواع و اقسام تحلیلها صورت گرفته و مشهورترین آنها این است که وی توسط جوخه ترور حزب توده کشته شده است.

احمد دهقان مدافع منافع بریتانیا در ایران به شمار می آمد، نیز مشهور بود او در درج مطالب ضدشوروی خود از طرف شرکت نفت انگلیس و ایران مورد حمایت مالی قرار می گیرد. از سوئی امروز مطالب احمد دهقان و مجله اش را جزئی از سناریوی جنگ روانی دستگاه اطلاعاتی امریکا در مورد نفوذ کمونیسم در ایران ارزیابی می کنند، به همین دلیل او را در زمره کسانی می دانند که جزئی از طرح بدامن به حساب می آمد. حتی قبل از اینکه بحث ملی شدن نفت به میان آید و درست در زمانی که عباس اسکندری به سال 1327 ضرورت لغو امتیاز نفت جنوب را مطرح کرد، دهقان به شدت علیه او حمله برد و از شرکت نفت دفاع کرد. کیانوری، دهقان را در مقایسه با محمد مسعود، «بدتر، کثیف تر و بدنام تر» می دانست که «در میان مردم واقعاً بدنامی داشت»(2)، اما با تمام این وجود قتل دهقان به دست جوخه نظامی حزب توده را مردود می شمارد. قتل دهقان در زمانی روی داد که رهبران حزب توده در زندان یزد بودند و عده ای از آنها به شوروی پناهنده شده بودند. این وضعیت در اثر ترور نافرجام شاه در پانزده

ص: 167

بهمن 1327 روی داد که عده ای آن ترور را به حزب توده نسبت دادند و عده ای دیگر رزم آراء را عامل این کار معرفی نمودند.

دهقان با رزم آراء و دربار دوستی و روابط صمیمانه داشت، زمانی که رزم آراء ریاست ستاد ارتش را به دست داشت، سرلشکر حسن ارفع همراه با دکتر احمد هومن معاون وزارت دربار، مورخ الدوله سپهر، علی دشتی و خواجه نوری جمعیتی تشکیل داده و علیه او فعالیت می کردند. روزنامه داریا هم که توسط حسن ارسنجانی منتشر می شد در آن زمان سلسله مقالاتی منتشر می کرد و هشدار می داد «کودتای رزم آراء در شرف وقوع است.» دهقان در روز جمعه شانزدهم بهمن 1326 در تهران مصور سندی را چاپ کرد که طبق آن ارفع و یارانش به تحریک و دسته بندی علیه رزم آراء مشغول بودند. بعدها عده ای مدعی شدند دهقان این سند را به نفع رزم آراء جعل کرده است. این سند با تیتر «آسیا گروه توطئه می کند»، در تهران مصور چاپ شد، آسیا گروه نام جمعیتی بود که ارفع از طریق آن علیه رزم آراء دسیسه چینی می کرد. این امر نشان از صمیمیت دهقان و رزم آراء داشت، اما با این وصف روابط دهقان با دربار و به طور مشخص دفتر اشرف پهلوی خیلی بیشتر بود.

به هر روی روزی که دهقان به قتل رسید، جوانی به نام حسن جعفری در دفتر او حضور داشت، در آن زمان حسن جعفری کارمند شرکت نفت انگلیس و ایران در آبادان و نیز تحصیل کرده مدرسه شرکت نفت در خوزستان بود. قرار بود او برای ادامه تحصیل به انگلستان اعزام شود، لیکن ظاهراً به دلیل شرکت در اعتصابات شرکت نفت، از این امتیاز محروم شد. با این وصف و علیرغم اینکه بعد از مدتی زندانی شدن، به وساطت دریادار عبدالله ظلی به کار خود بازگشت، لیکن موفق به اعزام به انگلستان نشد. خود جعفری در دفاعیات خویش در روز پانزدهم شهریورماه 1329 گفت «دستگاه دقیق شرکت نفت» یقین حاصل کرده بود وی در اعتصابات و اقداماتی که علیه شرکت انجام می شد مداخله ای نداشته است، لیکن با تمام این اوصاف هرگاه فرماندار آبادان عوض می شد، فرماندار جدید باز هم او را احضار می کرد و اجازه نمی داد به تحصیلات خود ادامه دهد.(1) وی روز اول خرداد 1329 با استفاده از یک مرخصی

ص :168

طولانی مدت به تهران آمد و روز ششم خرداد آن سال در دفتر احمد دهقان حضور یافت. علت حضور او در دفتر تهران مصور به اظهار خودش، تسلیم نامه ای به دهقان بود. همان روز دهقان در جلو چشمان او به قتل رسید، او خودش در دادگاه اظهار می داشت قاتل ستوان حسین قبادی(1) از اعضای سازمان نظامی حزب توده بوده است که بعد از شلیک گلوله گریخته و وی که هاج و واج مانده بود، توسط مردم و کارکنان تماشاخانه ای که متعلق به دهقان بود و دفتر مجله اش هم در اتاقی از آن قرار داشت، دستگیر شده است.

قتل دهقان به صورت یک راز باقی ماند، عده ای حزب توده را متهم به این قتل می کردند،(2) عده ای دیگر نوک تیز حمله را متوجه مهندس عبدالله والا معاون دهقان در تهران مصور می نمودند که بلافاصله بعد از قتل دهقان از همان حوزه انتخابیه او یعنی خلخال به نمایندگی مجلس انتخاب شد و کلیه اموال او را که دارائیهای هنگفتی بود به نام خود نمود و حتی مدیریت تهران مصور را به دست گرفت. گروهی دیگر رزم آراء را متهم به این قتل می کردند، دکتر مظفر بقائی یکی از این افراد بود(3).

ص :169

از مضامین و مطالب روزنامه شاهد و به طور خاص مطالب شخص دکتر بقائی این نکته به صریحترین وجهی استخراج می شود که وی هرگز به دهقان علاقه ای نداشت، شایع می شد که جعفری دستور داشت در مقابل مجلس بقائی را به قتل رساند، نکته این است که شخص جعفری هم این مطلب کذب را که معلوم نبود به اشاره چه کسی عنوان شده است، در دفاعیات خود عنوان نمود(1). حتی دکتر محمد شاهکار وکیل جعفری در دفاع از موکل خود گفت که به او دستور داده بودند برود و دکتر مصدق یا بقائی را بکشد. شاهکار ادامه داد جعفری حاضر به اینکار نشده و به نزد دهقان رفته بود تا بگوید او اهل آدمکشی نیست و به این شکل خود را خلاصی بخشد.(2) بقائی در جلسه روز نوزده شهریور 1329 دادگاه حسن جعفری بخشی از زندگی دهقان را تشریح کرد، در این جلسه بقائی به طور غیرمستقیم پرده از چهره منفور دهقان برداشت و اندکی در باب اخلاقیات ذمیمه او سخن گفت و حتی به اشاره از دوره کودکی و نوجوانی اش سخن به میان آورد. در این جلسه او توضیح داد انتخاب دهقان به نمایندگی مردم خلخال در مجلس پانزدهم به زور سرنیزه ستاد ارتش بوده است که در آن زمان ریاست آن با رزم آراء بود. او به صریحترین وجهی گفت: «دهقان بر خلاف میل عشایر وطن دوست خلخال به آنها تحمیل شد. او در مجلس، یک وکیلی بود تابع اوامر صادره، و به طور کورکورانه هرچه به او دستور می دادند، بدون چون و چرا انجام می داد. من می توانم تصدیق بکنم که دهقان در اعماق قلب خودش با لایحه نفت مخالف بود؛ ولی او مأمور بود که به عکس آن رفتار کند.»

در همین دفاعیات بقائی باز هم به صراحت توضیح می دهد که وجود دهقان در مقطعی در تصویب یا عدم تصویب قوانین مؤثر بود، در عین حال روابط صمیمانه ای با

ص: 170

ستاد ارتش و رکن دو داشت و «روز به روز بر شدت و تندی احساسات او علیه سیاست شوروی و حزب توده افزوده می شد، به طوری که به مرحله ای رسید که دیگر تحت هیچ عنوان و مستمسکی برایش مقدور نبود روی خوش به سیاست شوروی نشان بدهد و اگر چنین کاری می کرد، مساوی بود با از دست دادن منافعی که در طی این چند سال اکتساب کرده بود.» بقائی در همین جلسه از اینکه دهقان به مکه رفته و جزو تشییع کنندگان جنازه رضاشاه بوده به شدت انتقاد کرد: «آیا در بین این 120 نماینده مجلس، کس دیگری نبود که شایستگی این کار را داشته باشد؟ در مجلس ما، ملا بود، شیخ بود، سید بود، شریعتمدار بود، قائم مقام بود، ریشدار بود، آیا هیچ کدام جز احمد دهقان شایستگی این را نداشتند که تا مکه رفته و جزو مشایعین باشند. از این عجیب تر اینکه این آقا جزو تشییع کنندگان جنازه مرحوم آیت الله اصفهانی هم بود!»(1) بقائی در همان جلسه مدعی شد روزی که دهقان به قتل رسید، قرار بود روز بعد که مصادف با یکشنبه هفتم خردادماه بود، با مستر کیتینگ رئیس اطلاعات شرکت نفت انگلیس و ایران ملاقات کند، صفحه هفتم خردادماه از تقویم بغلی دهقان کنده شده بود، زیرا نمی خواستند ارتباط او با رؤسای شرکت نفت علنی شود.

رائین در کتاب اسناد خانه سدان مدعی است رونوشت گزارشی در دست دارد که نشان می دهد انگلیسیها از ماجرای قتل دهقان نه تنها پیش از وقوع آن اطلاع داشته اند، بلکه در آن باب با کسانی مثل رزم آراء، بهرام شاهرخ و علی اکبر مهتدی هم توافق داشته اند.(2) نام فردی به نام آرچی هم در این سند ذکر شده که همان آرچی چیزوم(3) «عضو اداره اطلاعات شرکت نقت»(4) است. در صحت این سند نمی توان دلیل محکمی ارائه داد، حداقل به این دلیل که بهرام شاهرخ با رزم آراء میانه ای نداشت و حتی زمانی که رزم آراء نخست وزیر بود، علیرغم میل قلبی خود که می خواست اسفندیار بزرگمهر(5)

ص: 171

را رئیس اداره تبلیغات نماید، با حمایت شاه؛ بهرام شاهرخ در این منصب باقی ماند. با این وصف در دوره نهضت ملی نفت، چیزوم مردی شناخته شده بود. به روایت روزنامه داریا بعد از اریک دریک سر و کله او که «یکی از متنفذترین و مؤثرترین مأمورین اینتلیجنت سرویس [کذا] انگلیس [بود] که برای کمپانی نفت کار می کرد؛ در ایران پیدا شد.»(1) چیزوم به جای اریک دریک آمد که به قول همان منبع به نقل از روزنامه داریا، این دریک «یکی از جوانترین مأمورین کمپانی نفت بود، سوابق خدمت او در اداره معروف جاسوسی انگلستان مورد تأئید مقامات دولتی آن کشور واقع شده بود.» به روایت داریا و به نقل از خواندنیها، چیزوم موجودی نظیر دریک و بسیار خطرناکتر و قویتر از او بود، «و روزنامه ها همان روزها انتشار دادند که با آقای دکتر بقائی ملاقات کرده است.»(2) کیتینگ هم که بقائی از او نام برده، رئیس اداره اطلاعات کمپانی نفت بود که بعداً استاکیل به جای او آمد.

شاهرخ که نام او در سند نقل شده در کتاب اسناد خانه سدان، به عنوان فردی که رضایتش برای قتل دهقان جلب شده آمده است، از دوستان بقائی بود؛ به نحوی که مطبوعات در همان زمان این مطلب را در لابلای اخبار خود می نوشتند. اساساً چند شب قبل از اینکه کابینه منصور سقوط کند و رزم آراء به جایش به نخست وزیری برسد، شاهرخ یعنی مدیر کل تبلیغات کابینه منصور نطقی علیه وی ایراد کرد و فردای آن روز هم برکنار شد. این در حالی صورت گرفت که شاهرخ تازه چند روزی بود که از انگلستان به ایران بازگشته بود «و معلوم نشد که چرا روابط او با دکتر بقائی به هم خورد و البته یک علت آن طرفداری شاهرخ از رزم آراء بود.» داریا نقل می کند که در اوایل سال 1329، نامه هائی از بقائی و شاهرخ در جراید آن روز چاپ شد که «در میان سطور آن اسراری دیده می شد.» داریا مدعی است شاهرخ در لندن مأموریت داشت با برخی از اعضای جبهه ملی تماس گیرد و در مورد مسئله نفت صحبت کند، «مخصوصاً تأکید شده بود که اول به طور محرمانه شخص دکتر بقائی را ببیند. بقائی در مقاله جوابیه ای که نوشت اعتراف کرد که شاهرخ در مراجعت از لندن با او ملاقات محرمانه ای کرده و مطالبی گفته است بقید عدم افشاء که دکتر بقائی از لحاظ نگهداری

ص: 172

اسرار به رفقای خود نگفته و بعد که پته ها روی آب افتاد، دکتر بقائی ناچار شد روزنامه شاهد را وقف لوث کردن قضیه و فحش دادن به شاهرخ کند.»(1)

حال باز می گردیم به نحوه دفاع بقائی از حسن جعفری که همه متفق القولند به زیان متهم تمام شد. به طوری که ملاحظه کردیم تا اینجای بحث، دفاعیه بقائی هیچ ربطی به حسن جعفری ندارد. در این سخنان چند نکته به چشم می خورد: نخست اینکه بقائی به درستی دهقان را مردی بدنام می دانسته و پرده هائی از آلودگیهای او برداشته و حتی از اینکه وی در مراسم تشییع جنازه رضاشاه شرکت داشته انتقاد کرده است. بدیهی است او رزم آراء را در این قضیه متهم می دانست که واقعیت نداشت. دوم اینکه وی دهقان را وابسته به شرکت نفت انگلیس و ایران معرفی می کرد، انتخاب او به نمایندگی از حوزه انتخابیه خلخال را تقلبی می دانست و بالاتر اینکه او را از دشمنان پابرجای شوروی و حزب توده معرفی کرد. با این سخنان اینگونه استنباط می شود که بقائی نسبت به قتل دهقان اعتراضی نداشت و از این سخنان چیزی مثل محکوم ساختن قتل وی به ذهن متبادر نمی شود. اگر رزم آراء در انتخاب دهقان به نمایندگی مجلس دخالت داشت، اگر او با سیاستهای حزب توده ضدیت می ورزید و اگر دهقان از سوی شرکت نفت حمایت می شد، پس تناقضاتی آشکار در نحوه استدلالات بقائی به چشم می خورند: بقائی تلاش داشت رزم آراء را متهم به قتل دهقان کند، حال آنکه خود او مدعی است دهقان به کمک رزم آراء که آن هنگام ریاست ستاد ارتش را به دست داشت به نمایندگی انتخاب شد. دیگر اینکه او رزم آراء را متهم می کند که از سال 1327 و جریان ترور شاه، با حزب توده هماهنگ بوده و در بسیاری از توطئه ها مشارکت داشته است. اگر چنین است چرا رزم آراء باید یک حقوق بگیر شرکت نفت، یک فرد بدنام و یک ماجراجوی شناخته شده مرتبط با سفارت انگلیس یعنی احمد دهقان را مورد حمایت قرار می داد؟ بالاخره آیا رزم آراء طرفدار سیاستهای انگلیس و مدافع منافع شرکت نفت انگلیس و ایران بود یا شوروی؟ در مطالب بقائی و مواضع او اغتشاشات فراوانی وجود دارد، او هرگاه موقعیت اقتضا می کرد، مثل بحث ملی شدن نفت و مخالفت های رزم آراء؛ وی را متهم به حمایت از مواضع انگلیس می کرد و موقعی دیگر

ص :173

مثل فرار زندانیان حزب توده از زندان قصر، وی را مدافع این حزب و شوروی می انگاشت. به واقع برای بقائی مهم نبود که سخنانش با هم تناقض دارند، مهم این بود که وی از هر فرصتی برای کوبیدن رزم آراء بهره می برد. از سوئی رزم آراء متهم می شد به دنبال حفظ منافع شرکت نفت انگلیس و ایران است و از سوی دیگر او را همدست توده ای ها تلقی می کردند. برای مخالفینی مثل بقائی تفاوتی نداشت او چه موضعی اتخاذ می کند، او هر کاری می کرد به عنوان سندی برای توجیه سرنگونی اش مورد استفاده قرار می گرفت.

واقع امر این است که دهقان هم با دربار مرتبط بود و هم با رزم آراء، این را بقائی به خوبی می دانست اما وی طبق عادت مألوف خویش همیشه تلاش می کرد دربار و شخص شاه را تبرئه کند و نوک تیز حملات را متوجه کارگزاران رژیم بنماید. در همین مسئله تشییع جنازه رضاشاه بنا بر برخی روایات، دهقان آنقدر از نفوذ خود در دربار سود جست تا اینکه برنامه تشییع جنازه را دو بار به خاطر او عوض نمودند. واقعیت این است که رزم آراء قصد نداشت دهقان به نمایندگی مطبوعات در این تشریفات شرکت کند، دهقان خود از طریق دربار اقدام کرد. دربار به رزم آراء دستور داد نام او را جزو هیئت رسمی بگنجاند(1). با این وصف این نیز واقعیت دارد که دهقان با رزم آراء هم دوستی داشت، اما روابط او با دربار بدون تردید عمیق تر از رابطه اش با رزم آراء بود.

به نظر ما قتل دهقان را باید در چارچوب منازعات درونی دستگاههای اطلاعاتی آن زمان جستجو کرد. توجه داشته باشیم که رجال سیاسی مثل بقائی برای خود دستگاه اطلاعاتی داشتند، در رکن دوم ارتش هم جناحهای گوناگون اطلاعاتی که با هم رقابت می کردند، دیده می شدند. افسران رکن دو ارتش هر کدام به نحوی با شخصیتها و جریانهای سیاسی روز ارتباط برقرار کرده بودند، یکی از این افراد دهقان بود. ارتباط دهقان با دربار به اندازه ای بود که وی تلاش داشت بعد از ماجرای پانزده بهمن سال 1327، «بالشخصه دستگاه اطلاعاتی دقیقی تهیه کند تا از اوضاع کشور و جریانات زیر پرده که در پایتخت روی می دهد، اطلاعات خصوصی کسب کرده و آنها را در اختیار مقام سلطنت بگذارد، مرحوم دهقان دست به چنین کاری هم زد و همه روزه به وسیله

ص: 174

عده ای که تعداد آنها در حدود پانزده نفر بوده از جریانات سری و محرمانه کشور مطلع می گردید.» همین موضوع البته می تواند انگیزه ای برای قتل او باشد، زیرا «شاید بعضی از دسته ها و افراد و مقامات دولتی میل نداشتند که مرحوم دهقان کلیه جریانات مملکتی را بدون کنترل آنها به عرض مقام سلطنت برساند، از این جهت چندین بار به او گفته شد که از این کار صرف نظر کند؛ ولی دهقان که در وفاداری به مقام سلطنت ثابت قدم بود، به این تذکر اعتنائی نکرد و به خرج خود یک دستگاه اطلاعات خصوصی برای کسب خبر از جریانات زیر پرده تهیه کرد.» قاسم مسعودی برادر زاده عباس مسعودی مدیر روزنامه اطلاعات و مدیر مجله پست تهران می نویسد: «روزی دهقان به من گفت پس از واقعه پانزدهم بهمن 1327 و ترور هژیر، وظیفه خود می دانم که بیشتر مراقب اوضاع باشم و اعلیحضرت همایونی را از جریان فعالیتهای زیر پرده آگاه سازم، ولی بعضی که من به آنها خیلی علاقه مندم، نمی خواهند شاه مملکت از همه جریانات سیاسی مطلع باشد، به این جهت مستقیم و غیر مستقیم مرا تهدید می کنند.»(1) این موضوع مسئله قتل دهقان را بیشتر پیچیده می نماید، مضافاً اینکه پرده از روابط بسیار محرمانه او با دربار بر می دارد.

اهمیت موضوع در ارتباط با این قضیه آن است که حسن جعفری در رکن دو ارتش دارای پرونده بود، این پرونده حاوی 114 برگ بود که رونوشت بخشی از آن ضمیمه پرونده اتهامی اش شد. وکلای مدافع جعفری خواستار آن بودند تا بقیه اسناد را که در ستاد ارتش موجود بود و «در کشف حقیقت و موجود بودن روابط موکل با ستاد کمال اهمیت را دارد»(2)، در اختیار آنان قرار دهند؛ اما این اقدام هرگز انجام نشد. می توان تصور کرد که هم دهقان و هم جعفری قربانی رقابتهای درونی رکن دو ارتش که جناحی از آن حامی سرلشکر ارفع و جناحی حامی رزم آراء بودند، گردید.

به هر حال بعد از وقوع جنایت، دکتر بقائی همراه با احمد شریعت زاده، حسین شهیدی، حسن صدر، دکتر محمد شاهکار و ابوالقاسم تفضلی شش وکیل مدافع حسن جعفری بودند. ظاهراً وکیل اصلی جعفری دکتر سید علی شایگان بود، لیکن به هنگام مدافعات وی، شایگان در خارج کشور به سر می برد. جعفری تقاضای کرد دادگاه تا

ص :175

زمان بازگشت شایگان از مسافرت به تعویق افتد، لیکن قاضی دادگاه با این تقاضا موافقت نکرد. دو تن از دیگر وکلای مدافع جعفری، ابوالحسن عمیدی نوری مدیر روزنامه داد و محمدباقر حجازی مدیر روزنامه وظیفه از همکاران سید ضیاءالدین طباطبائی بودند، به دلیلی که بر ما واضح نیست چند روز بعد از اینکه جعفری وکلای مدافع خود را معرفی نمود؛ این دو تن را از وکالت خویش عزل کرد. طبق مدلول یکی از اسناد سفارت امریکا بقائی با انگیزه و جهت گیری خاصی در جلسات دادگاه حضور می یافت، این سند در بیستم نوامبر سال 1950 مطابق با 29 آبان ماه سال 1329 تنظیم شده است. در این زمان دادگاه رسیدگی به اتهام جعفری کار خود را پایان داده و حکم اعدام او را صادر کرده بود. طبق محتویات این سند که مورد تأئید تفضلی دیگر وکیل جعفری هم می باشد(1) بقائی به دنبال رفع اتهام از حسن جعفری نبود، بلکه او این محاکمه را فرصتی می دانست تا با آن از رزم آراء و حزب توده همزمان انتقام بگیرد. تفضلی به این نکته اشاره دارد که احتمالاً یکی از علل محکومیت حسن جعفری به اعدام، حملات شدید بقائی به رزم آراء و دادن شکل سیاسی به این محاکمه بوده است.

در همان زمانی که بحث تعیین وکلای مدافع حسن جعفری جریان داشت، روزنامه شاهد مقالاتی شدیداللحن می نوشت و پرونده را بیش از آن چیزی که ضرورت داشت، با مسائل سیاسی روز و موضوع خصومتهای خود گره زد. وکلای مدافع در منزل شریعت زاده لوایح دفاعیه را تهیه می کردند، شریعت زاده اصرار کرد نوشتن مقاله در شاهد و حمله به رزم آراء و رکن دو ستاد ارتش به نفع موکل آنها نخواهد بود، زیرا دفاع در دادگاه جنائی امری است تخصصی و چنانچه رنگ سیاسی به آن داده شود، می تواند مخالفینی را که در موضع قدرت نشسته اند وادار سازد تا قضات دادگاه را تحت تأثیر و یا تحت فشار قرار دهد تا علیه متهم بی گناه حکم صادر نمایند؛ «اما دکتر بقائی عقیده داشت که از هر فرصت و از هر کرسی بایستی برای درهم کوفتن نیت و قدرت جاه طلبانه و خائنانه رزم آراء که در نتیجه به نفع ملی شدن صنعت نفت هم است، استفاده کرد.» به روایت تفضلی «شبهای بعد تا پایان محاکمه حسن جعفری، دیگر شریعت زاده در این زمینه با دکتر بقائی سخنی نگفت و متأسفانه در جریان محاکمه و

ص: 176

دفاع از حسن جعفری هم، معلوم شد آن هماهنگی که در اولین شب جمع شدن وکلای مدافع مورد تأئید و قبول همگی قرار گرفته بود به صورت مطلوبی انجام نگرفت.»(1)

بقائی در مخالفت و عناد با رزم آراء سابقه ای دیرینه داشت، او در دوره پانزدهم مجلس هم حملات شدیداللحنی علیه او کرده و رزم آراء را متهم به مداخله در انتخابات نمود. بقائی، رزم آراء را متهم می کرد که در قتل محمد مسعود دخالت داشته(2)، با قدرتهای خارجی زد و بند دارد و مطبوعات را توقیف می کند و علیه آزادیهای مدنی فعالیت می نماید. بقائی، رزم آراء را متهم به تلاش برای استقرار رژیم دیکتاتوری در کشور می نمود و می گفت خودش هم به دلیل همین تلاشها در آذر سال 1328 دستگیر گردید و روزنامه شاهد نیز توقیف شد. شهرت بقائی در این دوره بخشی به این دلیل بود که وی قبل از دستگیری و به هنگام توقیف شاهد، خود در خیابانهای تهران از جمله خیابان اکباتان که دفتر روزنامه در آن قرار داشت، روزنامه شاهد را شخصاً می فروخت و حسین مکی هم همین کار را انجام می داد. با اینکه بقائی بعد از دستگیری به یک سال زندان محکوم شد، لیکن اندکی بعد آزاد و به نمایندگی مجلس شانزدهم هم انتخاب گردید.

به هر حال بعد از قتل دهقان، بقائی نوک تیز حملات خود را متوجه رزم آراء ساخت، سند سفارت امریکا به صریح ترین وجهی بر این مبنا متکی است که «نه به آن علت که او معتقد به بی گناهی جعفری بود، بلکه بدان علت که این محاکمه فرصتی بود که رژیم رزم آراء را به باد انتقاد بگیرد»، در جلسات دادگاه شرکت می کرد. در ادامه سند آمده است: «شکی نیست که دکتر بقائی شدیداً جاه طلب است و بیشتر ناظران امریکائی

ص: 177

احساس می کنند او از هر فرصتی برای پیشبرد مقاصد خود جهت یک زندگی سیاسی استفاده خواهد کرد. فرصت طلبی بر صمیمیت او می چربد و او احتمالاً جبهه ملی را به عنوان وسیله مناسبی برای اینکه خود را به قدرت برساند به کار می برد.»(1)

تحلیل سفارت امریکا از قتل دهقان بسیار جالب توجه است، بقائی به مثابه یک سیاستمدار به مفهوم متعارف آن از هر فرصتی برای پیشبرد اهداف سیاسی خود بهره می برد، وی در این مسیر از حسن جعفری متهم به قتل دهقان به نحوی بهره برداری سیاسی کرد که به قول ابوالقاسم تفضلی زمینه اعدام او را مهیا ساخت. وقتی دهقان به قتل رسید، ابتدا نوک تیز حملات را متوجه حزب توده کردند، اما اندکی بعد که رزم آراء به رغم میل بقائی به نخست وزیری انتخاب شد، حملات و اتهامات متوجه او گردید. قتل در ششم خرداد سال 1329 اتفاق افتاد و رزم آراء در چهارم تیرماه آن سال به نخست وزیری رسید، این در حالی اتفاق افتاد که شخص وی در ملاقات روز بیست و نهم خرداد آن سال با عیسی سپهبدی مشارکت خود در این قتل را انکار کرد. نکته این است که وقتی دهقان به قتل رسید و جعفری دستگیر شد، مطبوعات و به طور خاص روزنامه شاهد مقالات و تحلیلهای فراوانی را به این امر اختصاص دادند، این پوشش وسیع خبری تا بعد از محاکمه وی هم ادامه یافت؛ لیکن بعد از اینکه رزم آراء کشته شد و لایحه ملی شدن نفت تصویب گردید، گوئی وی فراموش شده است. نه قتل دهقان و نه اعدام جعفری در دوره نخست وزیری رزم آراء صورت نگرفت. اعدام حسن جعفری سحرگاه روز 25 فروردین 1330 یعنی چند روزی قبل از نخست وزیری مصدق و در دوره نخست وزیری حسین علاء اتفاق افتاد و نکته این است که پوشش خبری در مورد جعفری در دوره حسین علاء عملاً انجام نمی شد. بقائی نماینده دوم پایتخت و نفر دوم ملی شدن نفت، حمایتی از متهم نکرد، حال آنکه در آن زمان هر کاری ممکن بود، کما اینکه خلیل طهماسبی که متهم به قتل رزم آراء بود با حمایت نمایندگانی از مجلس شانزدهم آزاد گردید.

شخص بقائی در دفاعیات خود در صحن دادگاه، به صراحت گفت: «من راجع به تمام دلایل و مدارک و استنتاجات خود در اینجا بحث می کنم. و موضوع در نظر

ص: 178

قضات محترم روشن شده است و روی کلیه این استنباطات و مدارک است که من می گویم جعفری و دفاع از او در میان نیست. ما اینجا برای حقیقت و روشن کردن جریانات غیر عادی که در این کشور اتفاق می افتد، آمده ایم و الا آقای جعفری یک فرد ایرانی است و هم اکنون که من مشغول صحبت هستم، یک عده از جوانان ایرانی در کردستان فدای سیاستهای شوم بیگانگان می شوند. این جوانان کشته می شوند فقط برای ارضای نقشه و امیال و نظریات بیگانگان، پس ما اینجا آمده ایم تا با روشن کردن حقیقت آن دستگاهی که این کارها را می کند، مشتش را باز کنیم، تا بلکه از این جریانات در مملکت جلوگیری شود.»(1) به دلیل این سخنان است که تفضلی از قول احمد شریعت زاده مؤلف کتاب یادمانده های دوشنبه نقل می کند: «دکتر بقائی در دادگاه جنائی و رفقای او در روزنامه شاهد کار حسن جعفری را خراب کرده اند. آنها نمی دانند که دادگاه؛ دادگستری، مجلس شورای ملی یا کلاس درس دانشگاه نیست که افراد هر حرفی را که می خواهند، عنوان کنند....»(2) روزی که حکم اعدام جعفری صادر شد، قضات دادگاه به مطالب روزنامه های صفیر(3) و شاهد که «مورد استناد آقای دکتر بقائی یکی از وکلای مدافع» قرار می گرفت، استناد کردند و حسن جعفری را قاتل معرفی نمودند.(4)

احمد جعفری برادر متهم در نامه ای خطاب به ابوالقاسم تفضلی نکته ای دیگر را مطرح می سازد: طبق این نامه خانمی که می گفتند در جریان محاکمات جعفری به او علاقه مند شده بود، به ملاقات او می رفت. این فرد روزی بعد از ملاقات با جعفری تعقیب شد، احمد جعفری مدعی است این شخص به سفارت انگلیس رفت.(5) هیچ گونه اطلاع در خور توجه دیگری از این شخص در دست نیست، سؤال این است این خانم کیست و در ملاقات با جعفری چه نکاتی را رد و بدل می کرده است؟ آیا وی مأموریت داشته جعفری را امیدوار سازد که نگران حکم خود نباشد، یا مطالبی از این دست را با

ص: 179

وی در میان نگذاشته است؟ هر چه هست کسی تردیدی نداشت که جعفری قاتل نیست، حتی اگر قصد قتل دهقان را هم داشته است.

مادر احمد دهقان به صریحترین وجهی و به دلایل عقل پسند عبدالله والا معاون دهقان که کلیه اموال او را بالا کشیده بود، عامل اصلی قتل فرزندش عنوان می کرد، عبدالله خاوری وکیل او خاطرنشان می ساخت وصیت نامه ای جعلی وجود دارد که پرده از ماهیت جنایت بر می دارد، لیکن کسی به این موضوع توجهی نکرد. بخشی از وصیت نامه به این شرح بود: «در صورت فوت اینجانب، خانمم قیم فریدون دهقان(1) و آقای مهندس عبدالله والا ناظر خواهند بود. بده و بستان مرا آقای والا می دانند، دارائی ام کما فرض الله تقسیم می گردد؛ فقط بده و بستان و امتیاز تهران مصور مطلقاً متعلق به آقای والا خواهد بود.»(2) مادر دهقان معتقد بود با این وصیت نامه که به نظر او جعلی و به تاریخ هشتم مهر سال 1328 تنظیم شده بود، والا انگیزه کافی برای قتل داشته است؛ کمااینکه او بعد از این قتل کلیه دارائیهای دهقان را تصاحب کرد و حتی کرسی او را در مجلس از همان حوزه انتخابیه به دست آورد. والا حتی مادر دهقان را به منزل مسکونی او راه نمی داد و وقتی برادر دهقان به تهران آمد، ناچار شد در مسافرخانه اقامت کند؛ اما هیچ کدام از این توضیحات باعث نشد بقائی توجه چندانی به مسئله عبدالله والا بنماید و کمافی السابق رزم آراء را مورد حمله قرار می داد. جالب تر اینکه مصدق وکیل اول تهران در مجلس شانزدهم، در جلسه سیزدهم تیرماه 1329، یعنی درست چند روزی بعد از آنکه رزم آراء به نخست وزیری رسید، به صراحت اعلام داشت عبدالله والا برای نشستن بر کرسی خلخال، دست خود را به خون دهقان آلوده کرد(3)، اما این مسئله پیگیری نشد.

ابوالقاسم تفضلی می نویسد ترور رزم آراء در سرنوشت حسن جعفری مؤثر بود، از آن روی که تا وی زنده بود جرأت نمی کرد آسیبی به جعفری رساند؛ زیرا اگر اگر اینکار را می کرد، افکار عمومی او را مسئول می شناخت. از سوئی اگر این امر صورت

ص: 180

می گرفت بهانه ای به دست کسانی مثل آیت الله کاشانی، دکتر مصدق و دکتر بقائی می داد تا او را در مجلس و خارج مجلس مورد انتقاد شدید قرار دهند.(1) این اظهارنظر چندان وجهی ندارد، نخست اینکه نشان می دهد افکار عمومی در فقره گرفتاری حسن جعفری؛ رزم آراء را مقصر نمی شناخت. دوم اینکه اگر در دوره رزم آراء با آن قدرتی که از او نقل می کنند، کسی نتوانست حکم جعفری را اجرا کند، چطور در دوره کابینه بسیار ضعیف حسین علاء که خودش هم می دانست رفتنی است و درست حدود دو هفته قبل از نخست وزیری مصدق و در اوج نهضت ملی شدن نفت، این عمل صورت گرفت؟ چرا بقائی که اینهمه برای جعفری سینه چاک می کرد، در دوره ای که قدرتی مثال زدنی به دست آورده بود، از اجرای این حکم ممانعتی به عمل نیاورد؟ بقائی در خاطرات هاروارد خود بر عکس تفضلی می گوید تا وقتی رزم آراء زنده بود، کسی جرأت اجرای حکم اعدام جعفری را نداشت و وقتی او ترور شد، حکم جعفری هم در ماه بعد اجرا گردید. یعنی اینکه جعفری عملاً به حمایت رزم آراء پشتگرم بود.(2)

جواد جعفری در گفتگوئی که با عنوان گفت و شنفت در امریکا منتشر شده نقل می کند، بعد از صدور حکم اعدام برادرش حسن که متهم به قتل احمد دهقان بود، و نیز بعد از فرار رهبران حزب توده از زندان، بقائی شبی به او گفته است: «اعلیحضرت همایونی در مورد فرار این ده نفر سران حزب توده-که در سال 1329 انجام گرفته بود- خیلی حساسیت دارند. مخصوصاً چنانکه من تشخیص داده ام، حساسیت او در مورد خسرو روزبه از همه بیشتر است. علت این امر هم آن است که برای او اینطور به ثبوت رسیده- که خسرو روزبه در رأس گروه کثیری از افسران فعالیت دارد-دستیار سپهبد رزم آراء می باشد. شاه هم که همیشه از رزم آراء وحشت دارد، این را مزید علت می داند. اگر شما به جای فعالیتهائی که در گوشه و کنار دارید، وقت خودتان را صرف اینکار بکنید که ردی از خسرو روزبه پیدا کرده و آن را به مأمورین انتظامی نشان بدهید و در انجام این آرزوی قلبی شاه کمک کنید، به شما اطمینان می دهم علاوه بر اینکه یک درجه تخفیف مجازات برای برادر شما بگیرم، بلکه سپس به تدریج از طریق بخشودگی سالیانه وسائل نجات او را فراهم نمایم. وقتی دکتر مظفر بقائی این حرفها را با صدائی بسیار نرم و

ص: 181

مشفقانه می زد، سر خود را به زیر انداخته بود و ظاهراً به بهانه تمیز کردن پیپ خود، از نگاه کردن به صورت من پرهیز می کرد و با صبر و تأنی هرچه تمامتر جمله به جمله جلو می رفت.» به واقع از نظر بقائی، جعفری گروگانی بود که می توانست برای دستگیری روزبه مؤثر واقع شود، زیرا او می دانست جواد جعفری با حزب توده ارتباط دارد.

جواد جعفری به صراحت می گوید: «در مورد دکتر مظفر بقائی هم باید بگویم که انتخاب او به وکالت مدافع برادرم.....آن روزها این یک امر تحمیلی بود و من هیچ اعتمادی به او نداشتم، بنابراین از شنیدن این حرفها به شدت ناراحت شده و با خود گفتم باید دید این شخص چه نقشه ای در مخیله خود ترسیم کرده که مرا چنین دست و پا بسته در بن بست مرگ و زندگی برادرم می خواهد به فعالیتی وادار کند که تصور آن هم برای من مرگبار است.»(1)

جعفری ادامه می دهد این ناراحتی حتی یک دقیقه هم طول نکشید، زیرا وقتی دکتر بقائی حرفهای خود را زد، سرش را بلند کرد و به چهره او نگریست و از سکوت او و مشاهده حالات چهره اش تمام فکر او را خواند. آنگاه او نقشه اصلی اش را که دستگیری رهبران فراری حزب توده از زندان قصر بود، برای وی تشریح کرد. بقائی ادامه داد: «قبل از اینکه شما آری یا نه بگوئید، یا اصولاً اقدامی کنید، از همین امشب من سازمانهای مخفی خودم را برای اجرای این نقشه به کار می اندازم. اگر نتیجه ای به دست آمد، آن را به عنوان کوششهای شما در این آرزوی قلبی شاه به او وانمود کرده و یک درجه تخفیف منظور را از او خواهیم گرفت.»(2) جعفری از بقائی «با کمال احتیاط» پرسید آیا تاکنون به شاه گفته است که در ترور احمد دهقان برادر او به کلی بی گناه است و اینها همه ناشی از دسایس به قول او رزم آراء و عبدالله والاست؟ بقائی «که می خواست حرفی بزند، یا اینکه صحبت را عوض کند»، با شنیدن این سخن مثل اینکه چیزی به خاطرش رسیده باشد، دفتر بغلی و ساعت خود را نگاه کرد و گفت: «مطلب را فراموش نکنید و خیلی ببخشید. من اکنون باید یک تلفن محرمانه با آقای حسین خطیبی در وعده گاهی که منتظر من است، مبادله کنم.»(3) این تلفن محرمانه هم مربوط بود به دستگیری

ص: 182

عده ای از سران فراری حزب توده از زندان قصر که در جائی دیگر از همین کتاب در مورد آن بحث کرده ایم. جعفری نقل می کند که این جریان باعث گردید روابط او و دکتر بقائی برای مدتی کوتاه قطع شود. خودش می گوید از این بابت راضی بوده، زیرا از شر چنان پیشنهاداتی مصون ماند، لیکن در برابر سرنوشت برادرش به شدت متوحش بود، اما کاری هم از دستش برنمی آمد.(1) این قطع ارتباط و عدم همکاری اطلاعاتی با بقائی شاید در سرنوشت حسن جعفری مؤثر بود، زیرا بقائی با وجود اینکه تلگرافی از مادر احمد دهقان مبنی بر عدم دخالت جعفری در قتل فرزندش از اصفهان دریافت کرد، حاضر نشد برای اعاده دادرسی کاری انجام دهد.(2)شاه هم بلافاصله تقاضای عفو جعفری را رد کرد «تا اسرار قتل مرموز دهقان مکتوم بماند و حسن جعفری برای همیشه خاموش شود.»(3)مخالفت شاه با تقاضای هرگونه تخفیفی در مجازات جعفری دقایقی قبل از اعدام به وی اطلاع داده شد.

تفضلی به نقل از گفت و شنفت جواد جعفری نقل می کند، زمانی که حکم اعدام حسن جعفری به اتهام قتل احمد دهقان صادر شد، شب قبل از اعدام تلاش کرد هر طور شده با شاه ملاقات کند و مانع اجرای حکم شود. در این راه او حتی به ارنست پرون رفیق سوئیسی شاه هم متوسل شد، اما امکان ملاقات پیدا نشد و «پرون هم بدجنسی کرد.»(4)

چند روزی بعد از اعدام جعفری، در 5 اردیبهشت 1330 کمیسیون نفت طرح 9 ماده ای مربوط به ملی شدن صنعت نفت و خلع ید از شرکت نفت انگلیس و ایران را تصویب کرد. در اینجا بود که جمال امامی از نمایندگان حامی دربار در صحن مجلس گفت اگر مصدق به دنبال ملی شدن نفت است، چرا خود مسئولیت نمی پذیرد تا آن مهم را به انجام رساند؟ پیش از این به مصدق برای تصدی منصب نخست وزیری پیشنهادهائی شده بود، اما در آن ایام مصدق به دلایلی حاضر به پذیرش مسئولیت نشده بود. امامی که تصور می کرد این بار هم مصدق با پیشنهاد نخست وزیری خود مخالفت خواهد کرد،

ص :183

آن سخنان را بر زبان آورد تا طرفداران ملی شدن نفت را خلع سلاح نماید و اعلان دارد که گروه مزبور مشتی مردمان منفی بافند که خود مسئولیت نمی پذیرند و در مقابل بیش از همه شعار می دهند. اما مصدق این بار اعلام کرد اگر مجلس به او رأی دهد حاضر به قبول مسئولیت است و به این شکل او به نوبه خود جمال امامی را خلع سلاح کرد. روز ششم اردیبهشت 1330 حسین علا از نخست وزیری استعفا داد و دکتر محمد مصدق نخست وزیری را پذیرفت مشروط بر اینکه طرح 9 ماده ای کمیسیون نفت پذیرفته شود. همانروز لایحه مزبور در مجلس شورا و روز 9 اردیبهشت در مجلس سنا تصویب شد. طبق آن لایحه برای اجرای ملی کردن صنعت نفت باید هیئتی از نمایندگان مجلس شورا و سنا و وزیر دارایی تشکیل می شد و هیئت مزبور بلافاصله از شرکت نفت انگلیس و ایران خلع ید می کرد. بلافاصله هیئت مدیرة خلع ید از شرکت نفت انگلیس و ایران تشکیل شد.

ص: 184

ورود کسانی از جبهة ملی به مجلس ضرورت خود را از دست داد و بقایی نام آن را به سازمان نگهبانان آزادی تغییر داده بود. تشکیل حزب زحمتکشان محصول ائتلاف بقایی و سازمانش با انشعابیون حزب توده به رهبری خلیل ملکی بود. حزب زحمتکشان که در اوایل اردیبهشت 1330 تشکیل شد معجونی درهم جوش از گروه های چماقدار، اعضای مجمع مسلمانان مجاهد قنات آبادی و برخی روشنفکران جدا شده از حزب توده بود که در پیرامون روزنامة شاهد گرد آمده بودند و هدف اصلی شان هم مبارزه علیه حزب توده بود. قبل از تشکیل حزب فوق، بقایی و افرادی از جبهة ملی با سفارت آمریکا تماس می گرفتند. در جلسات هفتگی که گاهی در منزل مهدی میراشرافی و برخی اوقات در منزل فضل الله زاهدی تشکیل می شد، سخن از تشکیلاتی به میان می آمد که بتواند در برابر حزب توده صف آرائی کند. سفارت آمریکا مشوق تأسیس چنین حزبی بود. آمریکایی ها بقایی را مناسب ترین چهره برای رهبری این کارزار می دانستند. بقایی نیز در عملکرد خود متکی بر این حمایت بود. او می نویسد: «از لحاظ مبارزه با حزب توده و اینکه اسلحه ای به دست آنها برای مبارزه با خود نداده باشیم در روزنامة [شاهد] همیشه نام آمریکا را در ردیف انگلیس و شوروی می آوردیم، اما باطناً به کمک آمریکا به جبهة ملی امیدوار و معتقد بودیم.» این واقعیت که توسط بقائی گفته شده، البته مورد پسند برخی دیگر از چهره های شاخص جبهه ملی هم بود.

مأموران آمریکایی در گزارش های خود بقایی را به عنوان فردی به شدت جاه طلب معرفی می کنند که از هر گونه فرصت برای پیشبرد مقاصد خود استفاده می نماید: «فرصت طلبی بر صمیمیت او می چربد و او احتمالاً جبهة ملی را به عنوان وسیلة مناسبی برای اینکه خود را به قدرت برساند به کار می برد.» آنها در کمال شگفتی می دیدند که «فرصت طلبی حتی در زندگی شخصی بر او فائق می شود: او علناً اعلام داشته است که همسر خود را بدان علت طلاق داده است که سیاستمداران به عنوان اشخاص مجرد بهتر می توانند فعالیت کنند.» آمریکایی ها به ثبات فکر بقایی نیز چندان اعتماد نداشتند و نسبت به صمیمیت و صداقت او تردید می کردند.(1)

به روایت احمد ملکی، مدیر روزنامه ستاره و یکی از 19 نفر مؤسسین جبهه ملی

ص: 186

ایران، نطفه های تأسیس حزب زحمتکشان در جریان ملاقات هایی که میان تعدادی از اعضای جبهه ملی و سفارت آمریکا صورت می گرفت انعقاد یافت. مهدی میراشرافی مسئولیت پذیرایی از مدعوین را در باغ خود در حصارک تهران به عهده داشت و نخستین دعوت توسط دکتر حسین فاطمی انجام گرفت. در این نشست ویلز، مستشار سفارت کبرای آمریکا، دیشر، وابستة مطبوعاتی، و دکتر گرنی، رایزن فرهنگی سفارت آمریکا، حضور داشتند. دکتر گرنی که به فارسی تسلط داشت، مسئول ترجمة سخنان متبادله بود. اعضای کمیسیون مطبوعات و کمیسیون سیاسی جبهة ملی از شرکت کنندگان در این جلسات بودند. بقایی برای مبارزه علیه کمونیسم، مذاکراتی با مقامات سفارت انجام داد. او استدلال کرد که راه مبارزه علیه حزب توده، تشکیل یک حزب متشکل و قوی در برابر آن است. بقایی صراحتاً عنوان کرد برای خارج کردن حریف از میدان و نیز برای ساقط کردن دولت ها تشکیل حزب ضروری است و البته این امر مستلزم کمک مالی فراوان می باشد. او قول داد با کمک خلیل ملکی حزبی متشکل و قدرتمند تشکیل دهد. متعاقب این مذاکرات در جلسه ای که در حصارک شمیران یعنی ملک میراشرافی تشکیل شد بقایی در کنار مکی، حائری زاده، میراشرافی، دکتر فاطمی و جلالی نائینی حضور پیدا کرد. در این جلسه آمریکایی ها برای تشکیل حزب وعدة مساعدت های مالی دادند.(1) پیشتر در تأسیس حزب اتحاد ملی و سایر احزاب انگلوفیل مثل حزب عدالت علی دشتی و حزب کار نفیسی انگلیسیها مساعدت لازم به عمل آورده بودند. در تشکیل حزب زحمتکشان هم البته همانطور که دیدیم سفارت امریکا نقش مؤثر بر عهده داشت.

در سالهای بعد از جنگ جهانی دوم و به دنبال سقوط آلمان هیتلری تحولات عدیده ای در جهان اتفاق افتاد که تأثیری تعیین کننده در سمت و سوی حوادث ایران داشت. این تحولات در موضع گیری های آتی احزاب سیاسی ایران هم مؤثر بود. نخستین مسئله این بود که با خاتمه جنگ دنیای غرب بار دیگر متوجه خطر شوروی شد. ارتش سرخ تا قلب اروپا پیشروی کرده و در حقیقت قهرمان شکست فاشیسم شده بود. همین موضوع باعث می شد بسیاری از روشنفکران غرب نسبت به حکومت

ص: 187

شوروی ابراز خوشبینی نمایند و هوادارانی را به گرد خود جمع آورند. از طرف دیگر جنبشهایی در آسیا و آمریکای لاتین در شرف تکوین بود که از مهمترین آنها باید از انقلاب چین و جنگ کره نام برد. انقلاب چین زنگ خطر را برای دنیای غرب به صدا درآورد و معلوم ساخت که شوروی برای پیشرفت در اروپا و مناطق نفوذ دنیای سرمایه داری هیچ حد و مرزی را نمی شناسد. شعارهای ضد استعماری شوروی در ایامی که ماهیت تجاوزکارانه آن هنوز به درستی مشخص نشده بود، بهترین و برنده ترین حربه را دراختیار حکومت وقت آن قرار می داد. در چنین شرایطی اداره مستعمرات به شکل گذشته غیرممکن بود، هرمقاومتی در برابر اراده مردم و هرگونه تلاشی برای ادامه استیلا به شکل گذشته با خطر سقوط کشورهای اقماری به دامن شوروی مواجه می شد. در چنین وضعیتی غرب کوشش می کرد حتی الامکان از فروغلتیدن کشورهای به اصطلاح جهان سوم در دامان شوروی جلوگیری به عمل آورد؛ در این شرایط ایالات متحده نظمی جدید را برای اداره جهان مطرح می ساخت. در سراسر این سالها مبارزه ای پیگیر و بی امان علیه شوروی در جریان بود و البته از آن سوی حزب توده نیز در جریان فعالیتهای خود به این نکته وسیعاً اشاره می کرد که مخالفانش در زمرة وابستگان به دستگاههای جاسوسی غرب هستند. فعالیتهائی که در این دوره انجام می شد به گونه ای بود که گویا احزاب در صحنة ایران سخنگویان منافع خارجیان هستند تا نمایندگان اقشاری از جامعة ایرانی. حزب توده با تلاشهای خود که آشکارا در آن منافع شوروی را بر منافع ملی ایران ترجیح می داد، یا حداقل منافع شوروی و ایران را بر هم منطبق می دید؛ راه را برای هرگونه سوءتفاهم باز می کرد. فضای جنگ سرد، ایران را نیز در کام خود فرو برده بود به گونه ای که کشور صحنة درگیریهای هر روزة احزاب بر سر چیزهائی بود که به ایران ربطی نداشت. تعابیری مثل «دیوار آهنین» به این دلیل انجام می شد که گویا خطر عاجلی که ایران را تهدید می کند از سوی شمال کشور است، فضای مک کارتیسم در ایران نیز گسترده شده بود، در چنین شرایطی بود که حزب زحمتکشان ملت ایران به مثابة یک حزب راستگرای میانه و بعداً افراطی پا به عرصة وجود نهاد.

پیش از این و در جریان تشکیل جبهة ملی ایران، بقائی به عنوان نمایندة دوم تهران حضوری جدی در صحنه های سیاسی ایران داشت. در حقیقت او همراه با تعدادی

ص: 188

دیگر از اعضای جبهة ملی ایران ضمن توجه به ملی شدن نفت تأکیدی زاید الوصف به مقولة نفوذ کمونیسم داشت. اینک بعد از سالها بار دیگر حزب توده در عرصه های سیاسی ایران فعال شده بود، حزب توده بعد از جریان تیراندازی به سوی شاه در پانزدهم بهمن سال 1327متهم بود به اینکه تلاش کرده است تا شاه ایران را بکشد. مدتی بعد برخی از رهبران حزب محاکمه شدند و به زندان و تبعید محکوم گردیدند، اما در این بین اتفاقی روی داد که شایعات زیادی را برانگیخت و آن این بود که خسرو روزبه مسئول شبکة نظامی حزب از زندان گریخت. این امر در دورة ریاست سپهبد حاجیعلی رزم آراء بر ستاد مشترک ارتش ایران روی داد و به همین دلیل انگشت اتهام به سوی او نشانه رفت. بقائی در زمرة اشخاصی بود که باور داشت رزم آراء در فرار رهبران حزب از زندان و نیز فرار روزبه مؤثر بوده است، مضافاً اینکه در آستانة ملی شدن نفت زندانیان این حزب بار دیگر به فعالیتهای سیاسی خود بازگشتند. وقتی مصدق دولت خود را تشکیل داد حزب توده بار دیگر تلاشهای سیاسی خود را از سرگرفت، حزب در بیانیه ها و نیز نشریات خود مصدق را به عنوان عامل امپریالیسم امریکا مورد حمله قرار می داد و سیاست موازنة منفی او را در راستای ضدیت با منافع شوروی ارزیابی می کرد. حزب توده مثل گذشته در شرکت نفت و نیز در بین اصحاب مطبوعات و دانشجویان نفوذی غیر قابل انکار به دست آورده بود، درست در چنین اوضاعی بود که بقائی بار دیگر به خطر نفوذ کمونیسم پرداخت؛ مسئله ای که مشغلة دائمی او در زندگی سیاسی اش بود.

اما از سوئی از همان ابتدا دو گروه کاملاً متمایز در بین رهبران و اعضای حزب زحمتکشان دیده می شد، گروهی متشکل از بقائی، سپهبدی، علی زهری و چهرة بسیار مؤثر و تعیین کننده ای مثل حسین خطیبی که یکی از بازیگران مهم و پشت پردة تحولات این دوره ایران بود؛ و گروهی دیگر متشکل از نیروهائی مثل ملکی و آل احمد که نیروهائی صادق به شمار می رفتند و در صدد تشکیل حزبی بودند که منافع ایران و طبقات فرودست جامعه را سرلوحة فعالیتهای خود قرار دهد. اینان می خواستند در مواجهه با سرمایه داری غرب و کمونیسم روسی راهی دیگر بیابند، از درون این اندیشه بود که بعدها نیروی سوم را تشکیل دادند که از سیاست موازنه منفی جانبداری می کرد و سیاست عدم تعهد در برابر بلوک شرق و غرب را سرلوحه فعالیت خود قرار می داد.

ص :189

از همان ابتدای امر بین این دو دسته اختلافات اساسی وجود داشت، معلوم بود که بقائی از این افراد صرفآً برای دستیابی به اهداف خود دعوت به کار کرده است و در موقع مقتضی، خویش را از آنان خواهد رهانید. نیز برای کسانی که با چهره های اطراف بقائی آشنا بودند این امر واضح و معلوم بود که آن دسته به هیچ وجه زیر بار افرادی مثل ملکی نخواهند رفت و اینان در واقع هستة اصلی وتأثیر گذار در فعالیتهای آتی حزب خواهند بود.

بدینسان، شعب حزب با مساعدت مالی آمریکا و با استفادة از تجربة سازمانی خلیل ملکی یکی پس از دیگری در شهرستان ها ایجاد شد. حزب زحمتکشان در تحولات آتی ایران نقش فوق العاده موثری ایفا کرد و به مثابة یک حزب متشکل و سازمان یافته ضربات مرگباری بر نهضت ملی وارد ساخت.

با تشکیل حزب زحمتکشان صف آرائی ها متمایزتر گردید. بقایی به عنوان نمایندة دوم پایتخت طبعاً بلندپروازی هایی داشت که تحقق آن را از طریق حزب میسر می دید. در این ایام، سیاست انگلیس فشارهای زیادی را به دولت مصدق وارد می کرد. در برابر اقدام ملی شدن صنعت نفت گفته شد که این به مفهوم نقض یک طرفه قرارداد 1933 است و انگلیس از ایران شکایت خواهد کرد. آمریکایی ها هم نسبت به ملی شدن نفت در ایران واکنش نشان دادند. آنها گفتند که ایران و انگلیس دارای اشتراک منافع هستند و باید از طریق مذاکرات دوستانه اختلافات خود را حل و فصل کنند. متأسفانه در اغلب منابع و نوشته های مربوط به ملی شدن نفت ایران قضاوتی بسیار غلط در مورد نگاه امریکا به مقوله ملی شدن نفت وجود دارد. طبق این دیدگاه امریکائیان و به طور مشخص دولت دمکرات ترومن از طرح ملی شدن حمایت می کردند و جمهوریخواهان با آن مخالفت می ورزیدند(1). این قضاوتی است بسیار سست، خوشبختانه اسناد روابط خارجی امریکا و ایران در فاصله سالهای 1330 تا 1333 منتشر شده،(2)طبق مدلول این اسناد که صراحت دارند، ترومن بارها و بارها به مصدق نامه نوشت و پیام داد

ص: 190

که او دو سیاست وی را نمی تواند هضم کند: نخست سیاست موازنه منفی و دیگر ملی شدن منابع نفتی ایران. او توضیح داد در دنیای کنونی سیاست بی طرفی مفهومی ندارد و دولتها یا در اردوگاه غرب قرار دارند و یا شرق. ترومن به صراحت نوشت دولت مصدق یا علیه امریکاست و یا علیه شوروی و شق ثالثی در این میان پذیرفته نیست. دیگر اینکه ترومن دائماً می نوشت مفهوم ملی شدن نفت را در نمی یابد، اگر منظور فرمول پنجاه پنجاه است که امریکا از آن استقبال می کند اما اگر منظور این است که کنترل نفت و عواید آن به طور کامل در دست طرف ایرانی باشد، او البته با آن مخالف است زیرا چنین فرمولی کلیه قراردادهای شرکتهای امریکائی را به هم می ریزد و دولتهای طرف قرارداد شرکتهای امریکائی را به در پیش گرفتن راهی مشابه ایران تشویق می کند. این سیاست البته با قدرت از سوی امریکا در مقاطع بعدی هم ادامه یافت و ایالات متحده هیچ گاه عملاً از طرح ملی شدن نفت ایران حمایتی نکرد، حمایت دولت امریکا از بحث نفت ایران تا جائی بود که بتوانند در قالب یک کنسرسیوم انحصار نفتی شرکت انگلیسی را از بین ببرند. در ایران هم البته دو خط کاملاً متمایز در ارتباط با موضوع یادشده وجود داشت: عده ای بر این باور بودند که سیاست موازنه منفی و ملی شدن نفت ابزاری است برای تحقق حاکمیت ملی ایران بر منابع انرژی خود و استقلال سیاسی کشور از اردوگاههای شرق و غرب؛ و عده ای دیگر از بحث ملی شدن نفت همان تشکیل کنسرسیوم نفتی برای از بین بردن انحصار نفتی شرکت انگلیسی را مد نظر داشتند و بر این باور بودند که ایران نمی تواند تولید، توزیع و فروش نفت را خود انجام دهد و در این زمینه ناچار است به شرایط کمپانیهای بین المللی تن در دهد. این دو رویکرد اساسی بعدها تأثیر خود را بر بحرانهای داخلی و خارجی ایران بر جای نهادند که مورد اشاره واقع خواهند شد.(1)

مصدق ملی شدن نفت را به مفهوم اعمال حق حاکمیت ملی ایران بر منابع اقتصادی خود می دانست و حاضر نبود از آن عدول نماید. به همین دلیل در خرداد 1330 دولت انگلیس رسماً اطلاع داد علیه دولت ایران به دیوان داوری لاهه شکایت کرده است. اما در اواخر همان ماه ریچارد جکسون به عنوان نمایندة شرکت نفت وارد ایران شد. جکسون پیشنهاد تنصیف عواید نفت را ارائه داد. مصدق این پیشنهاد را نپذیرفت. چند روز بعد انگلیس ظاهراً برای حفظ جان اتباع خود رزمناو موریشیوس را به آبادان اعزام کرد. انگلیس عملاً از صدور نفت ایران جلوگیری کرد و با استقرار چتربازان خود رسماً ایران را تهدید به مداخله نظامی نمود.

ص :191

البته می دانی که چندین سال است کارمند شرکت نفت ایران و انگلیس هستم و در قسمت انتشارات و تبلیغات کار می کنم. در این مدت به اسرار زیادی پی بردم و به اوضاع و احوال افرادی آشنا شدم. از وقتی که در مجلس صحبت های تو نفت آلود شد مترصد بودم نامت را در لیست پرداخت های شرکت ببینم یا مثل بسیاری دیگر از ناطقین یا روزنامه نویس ها به آبادان دعوت کنند و در یکی از معاملات سودآور شرکت دستت را بند کنند. اما پس از مدتی فهمیدم که نه تنها در این جهت خبری نیست، بلکه دارند برایت خط و نشان می کشند. با صادق مشورت کردم و چون تصمیم حاصل شد که صمیمانه در راه مبارزه قدم گذاشته ای من از این ساعت خود را در اختیار تو می گذارم و در این مبارزه تا سرحد امکان با تو همراه خواهم بود.

همکاری بقایی با پاکروان از این زمان آغاز شد و تا خاتمة خلع ید ادامه یافت. بقایی در همان شب به قسمتی از «اسرار» شرکت نفت آگاهی پیدا کرد. در مورد ادارة انتشارات و تبلیغات شرکت نفت شایع بود که چون دکتر رضا فلاح متخصص برجستة شیمی نفت است و انگلیسی ها نسبت به او «حسادت» دارند او را به ریاست ادارة استخدام گماشته اند که از کار نفت به دور باشد، ولی آن شب «دانستم که ادارة انتشارات و تبلیغات در واقع مرکز انتلیجنت سرویس [کذا] شرکت است(1) و دکتر فلاح در رأس ادارة استخدام دارای اختیارات مافوق تصوری است.»(2) بقایی مدعی شد آنگاه دریافت که نطق های نمایندگان مجلس توسط ادارة انتشارات و تبلیغات شرکت نفت تهیه می شده و برخی مقامات برای شرکت در مناقصه به آبادان دعوت شده اند و نیز اعتصاب سال 1325 کارگران نفت توسط خود انگلیسی ها طراحی شده است.

بقایی همراه با سرلشکر فضل الله زاهدی، رئیس وقت شهربانی، و جهانگیر تفضلی منزل سدان را بازرسی کرد و اسنادی را به دست آوردند که به «اسناد خانه سدان» معروف شد. بخشی از اسناد در روزنامة شاهد منتشر گردید و به هنگام تشکیل دادگاه لاهه در خرداد 1331 بخشی از آنها به عنوان اسناد مداخله شرکت در امور داخلی ایران

ص :193

ارائه شد.

بر اساس مدارک مرکز اسناد انقلاب اسلامی، به دنبال تشکیل حزب زحمتکشان تعدادی از نیروهای سیاسی و اجتماعی کشور به آن پیوستند، از جمله تعدادی از اعضای شرکت نفت انگلیس و ایران که در امر توزیع و پخش فرآورده های نفتی دارای صلاحیت بودند و اطلاعات و تجربیات کافی در این زمینه داشتند همکاری خود را با حزب اعلام کردند،(1) و اطلاعات خود را در زمینة نحوة فعالیتهای شرکت در اختیار بقائی قرار دادند.(2) درست در چنین ایامی بود که به بقائی خبر رسید از ادارة اطلاعات و انتشارات شرکت نفت چمدانهائی به خارج فرستاده می شود. دو تن به نامهای محمد ارژنگ و حسن داودی مأموریت داشتند بر فعل و انفعالات مزبور نظارت کنند و طبق اسناد موجود آنها حتی محموله هائی را که از اداره خارج می شد بازرسی می کردند.(3) این نکته ای است حائز اهمیت؛ چطور ممکن بود قدرتی مثل انگلستان اجازه دهد کارمندان معمولی این شرکت دست به چنین اقدامی بزنند؟ به یاد داشته باشیم در این ایام انگلستان هنوز قدرتی نبود که به این آسانی بتوان با آن برخوردهائی از این دست انجام داد و از سوی دیگر هنوز پای هیچ قدرت دیگری به عنوان رقیب انگلیس در ایران باز نشده بود تا بتوان با اتکای به آن و دلگرمی به سیاستی خاص به این اقدامات مبادرت ورزید، به راستی در پشت این تحرکات چه دستهائی قرار داشت و منظور اصلی آن تحرکات چه بود؟

از سوی دیگر در همان آغاز دورة فعالیتهای حزب زحمتکشان فردی به نام مرتضی ملک محمدی در نامه ای به بقائی که در آن نامه با نام مستعار «دکتر رمضانی» از او یاد شده؛ اطلاع داد اتوموبیلی را که از ادارة سابق شرکت نفت خارج شده بازرسی نموده، لیکن چیزی پیدا نکرده؛ اما همان اتوموبیل در خیابان سپه (امام خمینی فعلی) چمدانی را که پر بوده در اتوموبیل گذاشته و حرکت کرده است.(4) از سوی دیگر منزل استاکیل رئیس ادارة اطلاعات شرکت نفت در قلهک تحت مراقبت قرار گرفت و هم چنین منزل سدان رئیس شرکت سابق نفت کنترل شد. اطلاع داده شد که یک کامیون و یک

ص: 194

اتوبوس که تعداد زیادی چمدان در آنها قرار داشته، توسط سدان و سه همراه انگلیسی به فرودگاه مهر آباد حمل شده است. این اطلاعات از پاسبان محافظ در خانة سدان، نیز پیشخدمت و رانندة او اخذ و گفته شد که ظاهراً قرار بوده ساعت دوازده شب سی و یکم خرداد ماه آن سال هواپیمای حامل چمدانها به لندن پرواز کند. ظاهراً چمدان دیگری نیز وجود داشت که جا مانده بود و به همین دلیل پرواز هواپیما به تأخیر افتاد! نکتة مهم این است که چگونه چمدانی که به قول مشهور حاوی اسناد بسیار مهمی بود، جا ماند و دیگر اینکه فردی که برای دریافت چمدان مراجعه کرده بود این مطلب را به پیشخدمت توضیح داد. پیشخدمت گفت که چیزی از محموله ها جای نمانده است، فردی که برای دریافت چمدان بر جای مانده مراجعه کرد، راننده بود. مطلب دیگر این که همه از نقل و انتقالات داخل خانه آگاه بودند؛ پیشخدمت، پاسبان در منزل و نیز راننده همه می دانستند که در این چمدانها اسنادی وجود دارد که باید از آن شرکت نفت باشد. پاسبان مزبور به کلانتری قلهک نقل و انتقالات را گزارش داده بود، اما به وی دستور داده شد که در این امور دخالت نکند. سپس همان پاسبان نیمه های شب با دکتر بقائی تماس گرفت و موضوع را به وی اطلاع داد، این در حالی بود که هواپیما هنوز در فرودگاه مانده و پرواز نکرده بود.

در همین حال خبر رسید که از منزل شهری سدان واقع در خیابان ایرج هم چمدانهائی به خارج حمل و به نقطة نامعلومی انتقال داده می شود.(1) گزارشهای یاد شده نشان می داد که افرادی از رجال ایرانی مثل مسعود فروغی، فؤاد روحانی، مصطفی فاتح، آشتیانی زاده، اسدالله علم، سیدضیاء الدین طباطبائی، سلمان اسدی، حسین علاء، سرهنگ حسن پاکروان، برادران رشیدیان، و عده ای دیگر آشکارا هنوز روابط خود را با مأمورین سفارت بریتانیا حفظ می کنند.(2) از بین اینان به طور مشخص پاکروان روابطی صمیمانه با بقائی داشت و این روابط تا آخر حفظ شد، اما هرگز کسی ندید بقائی علیه او سخنی به میان آورد. حتی در مورد سید ضیاء و علم هم وضع به همین شکل بود، حداقل در آن زمان کوچکترین سخنی علیه این دو از زبان بقائی شنیده نشد. همانطور که بالاتر توضیح دادیم، ماجرای اسناد خانة سدان در واقع از دخالت امیرحسین پاکروان از

ص :195

کارمندان ایرانی شرکت نفت شروع شد. او اطلاع داد که اسناد شرکت نفت به منزل سدان منتقل می شود، حوادث بعدی متعاقب این گزارش شکل گرفت تا اینکه بالاخره دکتر بقائی همراه با سرلشکر فضل الله زاهدی رئیس وقت شهربانی و جهانگیر تفضلی منزل سدان را بازرسی کردند و اسنادی به دست آوردند که در روزنامة شاهد منتشر شد و بعدها اسماعیل رائین کتابی بر اساس آن اسناد منتشر کرد.

به دلایل متعدد، این ماجرا حرکتی کاملاً مشکوک است و اسناد خانه سدان باید مخدوش تلقی شود. به روایت بقائی که به آن اشاره خواهیم کرد، شخص مصدق این عملیات را مشکوک می دانست. باید گفت این اسناد بعد از اعلام ملی شدن نفت کشف شد، حال آنکه به قول امیرحسین پاکروان، او از زمان مجلس پانزدهم از آنها اطلاع داشت. به فرض اینکه اسناد واقعی باشند، سئوال این است پاکروان که به قول خودش از حسن عقیدت بقایی مطلع و البته از دو سال پیش از این ماجرا هم با او مراوده داشت، چرا زودتر این اسناد را در اختیار بقایی قرار نداد؟

ماجرای «اسناد خانة سدان» آن هم بعد از ملی شدن صنعت نفت حکایت از توطئه ای مرموز داشت. به نظر می رسد برخی کانون های خارجی با استفاده از ماجراجوئی های بقائی، برای تشتت در صفوف نهضت و مخدوش کردن شخصیت دکتر مصدق ماجرایی مرموز را آغاز کرده اند. هنگامی که چهره های سیاسی دست اندرکار کشف اسناد، مثل راننده و پاسبان و پیشخدمت و امثال اینان و حتی افرادی مانند زاهدی و تفضلی، را مورد توجه قرار دهیم آنگاه بیشتر در اصالت این اسناد تردید می کنیم. بعد از ملی شدن نفت، مصدق، دکتر فلاح را هم چنان به دلیل تخصصش در شرکت نفت ابقا کرد. درواقع، با توجه به فقدان نیروی متخصص در آن زمان این عمل شاید موجه بنماید. ابقای سهام السلطان بیات نیز، به رغم خویشاوندی اش با مصدق، در این راستا قابل توجیه است. بقایی در یادداشتی این جملات پرمعنا و کوتاه را نوشته است: «ما خیلی خوشوقتیم که جناب آقای سهام السلطان بیات و جناب آقای دکتر فلاح هنوز در رأس شرکت نفت ملی ایران هستند زیرا جناب آقای دکتر مصدق آنها را انتخاب کرده بودند.»(1) با این سوابق بنظر می رسد هدف از انتشار «اسناد خانة سدان» چیزی جز

ص: 196

تشتت در صفوف نهضت و بدبین کردن مردم به جنبش ملی نبود.(1) در صورتجلسه ای که در منزل سدان برای مهر و موم کردن خانة او به عمل آمد، فؤاد روحانی، نمایندة شرکت سابق نفت، نیز حضور داشت. او در زیر صورتجلسه نوشت: «اینجانب در جریان مذکور و در متن حاضر بودم ولی راجع به اسناد هیچ گونه اطلاعی ندارم.»(2)

شرح ماجرا به زبان خود بقائی در گفتگو با حبیب الله لاجوردی به این شکل است: روزی گروهی که بقائی تشکیل داده بود تا بر تحرکات مقامات نفتی انگلیس نظارت کنند، مشاهده می نمایند که از پاساژ پروانه واقع در خیابان نادری فردی با یک گونی از اداره تبلیغات شرکت خارج شد و به راه افتاد. این مرد که به قول بقائی اسناد سری شرکت نفت را آنهم در گونی و بالاتر در ملاء عام حمل می کرد مردی بود یهودی به نام احتمالاً دانشگر(3). این امر مقدمه ای شد بر دستگیری مرد مزبور و تصرف خانه سدان در خیابان قوام السلطنه (سی تیر امروزی) کوچه ایرج. تصرف خانه با کمک دکتر ناصر وثوقی قاضی دادگستری و عضو حزب زحمتکشان از نیروهای انشعابی حزب توده صورت گرفت. زاهدی وزیر کشور وقت دستور داد دو افسر شهربانی و چند درجه دار و پاسبان به اینان کمک نمایند. محلی در خیابان شاهرضا (انقلاب اسلامی کنونی) که دفتر روزنامه ایران ما به مدیریت جهانگیر تفضلی در آن قرار داشت، «مرکز ستاد» عملیات بود. کلید گاو صندوقی که گفته می شد اسناد شرکت نفت در آن قرار دارد توسط خود انگلیسیها به دست گروه تعیین شده توسط بقائی قرار گرفت. به این شکل چهار کتاب رمز کشف شد. بقائی می گوید در یکی از این کتابها نوشته شده بود: «چاقوکشهای دکتر بقائی آمدند اداره انتشارات را تصرف کردند ولی ما توانستیم که پنجاه و چند تا چمدان به وسیله میسیون جاکسون بفرستیم. ولی آمدند و بقیه اش را گرفتند.»(4) این نامه توسط استاکیل امضاء شده بود. تا اینجای بحث چند نکته وجود دارد: 1. چرا انگلیسیها به دست خود کلید گاو صندوق اسناد به این مهمی را به دوستان بقائی دادند و رفتند؟ 2. مگر تصرف خانه سدان تقریباً همزمان با تاریخ نگارش این نامه نیست، آیا

ص: 197

تصرف کنندگان خانه از آنجا بیرون رفته بودند که استاکیل چنین چیزی را نوشته بود؟ می دانیم که خیر، آنها در همانجا ماندند؛ پس استاکیل از کجا می دانست دوستان بقائی آنجا را تصرف خواهند کرد که این نامه را از پیش نوشته بود؟ همین امر خود خبر از جعلی بودن این نامه می دهد، به ویژه اینکه بقائی نوشته است که نامه دستنویس و در لندن هم نوشته شده بود. 3. چگونه ممکن است چنین نامه مهمی از لندن نوشته شده باشد و آنگاه همزمان با تصرف خانه سدان در گاوصندوق او یافت شود، در حالیکه ماجرای تصرف این خانه را شرح می دهد؟ 4. آیا انگلیسیها از قبل می دانستند خانه سدان تصرف می شود و از قبل چنین نامه ای تهیه کرده بودند؟

به هر حال «تحت نظر همین آقای [امیرحسین] پاکروان» یعنی کارمند شرکت نفت انگلیس و ایران، اسناد ترجمه شدند، درست در همان خانه مزبور. نکته مهمتر این است که شخص بقائی می گوید وقتی خواسته اند خانه سدان را تصرف کنند، او با زاهدی وزیر کشور در محل مجلس ملاقات می کند و می گوید می خواهند آنجا را بگیرند و به کمک شهربانی نیاز دارند. زاهدی می گوید این مسئله مهمی نیست و «می روم به آقا [مصدق] می گویم.» بقائی اظهار می دارد: «نه، موضوع این است که به ایشان نباید گفت.»(1) اما چرا نباید این موضوع مهم را به اطلاع نخست وزیر برسانند؟ اصلاً بقائی در چه موقعیتی قرار داشت که به وزیر کشور دولت قانونی دستور می داد بدون اطلاع نخست وزیر دست به کاری زند که در تحولات آتی کشور می توانست تأثیرات فراوانی داشته باشد؟ بقائی توضیح می دهد اگر مصدق با اینکار مخالفت می کرد دیگر آنان نمی توانستند کاری انجام دهند، اما اگر بدون اطلاع وی عملیات خود را انجام می دادند، مصدق در مقابل عمل انجام شده قرار می گرفت. زاهدی می گوید: «این که یک نوع کودتا می شود.» اما بقائی به صراحت پاسخ می گوید: «هر چه می شود، ما پیشنهادمان این است.»(2) چرا باید علیه مصدق کودتا می شد؟ این نکته ای است در خور توجه که نیازمند تأملی تاریخی است، اما همین جا به اشاره بگوئیم که اگر اینان نتوانستند آن زمان کودتای خود را انجام دهند، دو سالی بعد به این امر موفق شدند.

ماجرای دیگری که نشان از جعلی بودن اسناد می دهد، این است که بقائی می گوید

ص :198

روزی پاکروان خیلی ناراحت به محل نگهداری اسناد خانه سدان آمد. او گزارشی از اریک دریک نشان داد که برای سدان فرستاده شده بود، طبق این گزارش تلگرافی، دریک با احمد متین دفتری داماد مصدق ملاقات کرده و او قول داده است با پیشنهاد هیئت اعزامی انگلیس به ریاست استوکس به شرط اینکه به نوعی ملی شدن نفت در آن گنجانیده شده باشد، موافقت کند.(1) جالب این است که بدانیم هیئت استوکس مدتها بعد از کشف به اصطلاح اسناد خانه سدان یعنی روز دوازدهم مرداد ماه 1330 به ایران آمد، حال آنکه اسناد ادعائی مزبور حدود دو ماه پیش کشف شده بودند. حال چگونه ممکن است قبل از آمدن هیئت انگلیسی به ایران چنین ملاقاتی با دریک صورت گرفته باشد، نکته ای است که خود نشان دهنده جعلی بودن این اسناد است، مضافاً اینکه در این زمان دیگر از دریک و سایر مدیران انگلیسی شرکت نفت خلع ید شده بود، حال چگونه اینان هنوز به وعده هائی از این دست مبادرت می ورزیدند، نکته ای است در خور توجه. از همه بالاتر، در این زمان ظاهراً دریک مسئولیتی در شرکت نفت نداشت و آرچی چیزوم حداقل از سال 1329 به جای وی منصوب شده بود. لازم به یادآوری است که حتی قبل از مأموریت هریمن فرستاده ویژه ترومن به ایران یعنی روز 23 تیرماه 1330 این مثلاً اسناد به دست بقائی و یارانش افتاده بود، پس چطور امکان دارد در آن زمان راجع به استوکس که دوازدهم مرداد سال 1330 وارد ایران گردید، مطلبی درج شده باشد؟

بقائی آن چیزی را که «سند جاسوسی» متین دفتری می نامد، برای مصدق برد. مصدق به این نامه ها اعتنائی نکرد. بقائی اسناد خانه سدان را کپی می گرفت و به خانه خود می برد و مخفی می کرد، بخشی از آنها را بعداً به اسماعیل رائین داد که با نام اسناد خانه سدان چاپ کرد. خلاصه در همان زمان مصدق عده ای را برای بررسی اسناد ادعائی به خانه سدان فرستاد. حائری شاه باغ رئیس دیوان تمیز دادگستری جزو این گروه بود. بقائی می گوید: «یک روز دیدم این آقای حائری شاه باغ گفت که ولی اینها از نظر قضائی هیچ سندیت ندارد. از کجا که انگلیسها ده سال پیش اینها را آماده نکردند که ما امروز بیائیم بنشینیم این حرفها را بزنیم.»(2) بقائی به جای اینکه به این سخن مستدل پاسخ دهد قهر کرد و بیرون رفت و دیگر در جلسه گروه اعزامی مصدق شرکت نکرد، و خودش در اطاقی در همان ساختمان به کار خویش مشغول بود. خود بقائی در گفتگو با لاجوردی می گوید: «اسناد را عرض می کنم یک سوءاستفاده شخصی من کردم. سوءاستفاده عبارت از این بود که فتوکپی های منفی را من برای خودم بر می داشتم بعضی اسناد را هم یک کپی به اصطلاح مثبت بر می داشتم می بردم خانه ام و اینها را مخفی کردیم...»(3) این بود خلاصه ای از ماجرائی که با نیات از پیش تعیین شده برای بدنام کردن برخی چهره های درگیر با مسئله ملی شدن نفت و از آن جمله شخص مصدق صورت گرفت. همانطور که حائری شاه باغ گفته بود این اسناد پیشتر و یا در همان حول و حوش بحث ملی شدن نفت جعل شده بود و فقط استفاده تبلیغاتی به منظور پیش بردن اهداف مقطعی سیاسی داشت، نکته جالب آغاز این پرونده همان کشف اسناد در یک گونی که توسط مردی یهودی حمل می شد می باشد، نکته ای که خود بقائی به آن اشاره کرده است.

ص: 199

جناب آقای مکی

مکرر به اطلاع رسانده است که از نطق ها و اظهارات محرک و زننده که موجب رنجش و گله های سیاسی می شود خودداری فرمایند. اینک به موجب نامة گله آمیزی که از طرف سفارت انگلیس واصل گردیده متذکر شده اند که جنابعالی در بیانات خود دولت انگلستان را دشمن خطاب فرموده اید. مجدداً از جنابعالی خواهشمندم که حتی المقدور از نطق های متضمن حملات زننده و خلاف تشریفات سیاسی بین المللی خودداری نمایند که جزئیات سبب نشود که کلیات از دست برود. نخست وزیر دکتر محمد مصدق(1)

در پاسخ به این تلگراف، در همانروز مکی جوابی به این شرح ارسال کرد:

جناب آقای نخست وزیر. پاسخ تلگراف شماره 6/1325 به عرض می رساند انگلستان را دشمن خطاب نکرده ام، بلکه ورود کشتی جنگی را عملی خصمانه تلقی کرده ام و این موضوع مربوط به همان دوره ورود کشتی جنگی است نه تازگی ها. اصولاً باید به عرض برسانم که همین نطق ها و خطابه هاست که موجبات تسلط روحی و معنوی ما را فراهم کرده و مردم را امیدوار به آتیه کرده و الا موقعیت طوری است که در مقابل گفتارهای رادیو لندن و بولتن انگلیسی ها که به زبان انگلیسی همه روزه به وسیلة پلی کپی منتشر می شود چیزی گفته نشود به کلی روحیة مردم ضعیف و موجبات ناامیدی را فراهم نموده، تصور می کنم عمل خلاف احتیاط نشده. معهذا بسته بنظر جنابعالی است. هر طور بفرمائید اطاعت خواهد شد.(2)

در چنین اوضاع و احوالی بود که ترومن برای مصالحة مصدق با انگلیسی ها اورل هریمن نمایندة ویژة خویش را به ایران فرستاد. چند روز قبل جمعیت ملی مبارزه با استعمار، وابسته به حزب توده، اعلام کرده بود که روز 23 تیر به مناسبت یادبود کشته شدگان این روز در اعتصاب کارگران شرکت نفت به سال 1325 در آبادان(3) تظاهراتی انجام خواهد شد. مظفر بقایی همراه با سرلشکر حسن

ص :201

بقایی، رئیس شهربانی، و کسانی چون فضل الله زاهدی وزیر کشور قصد آن داشت تا این تظاهرات را سرکوب کند. بقایی موقعیت را برای عرض اندام آماده دید. صبح روز 23 تیر رادیو لندن گزارش داد که «امروز بعد از ظهر در تهران حوادث خونینی روی خواهد داد.»(1) همانروز چاقوکشان بقایی به بهانة مبارزه علیه حزب توده وارد معرکه شدند و از آن طرف نیروهای دولتی به سوی مردم آتش گشودند. این حرکت که عامدانه سازماندهی شده بود، درواقع ضربتی بر اعتبار سیاسی مصدق بود و از سوی دیگر این پیام را در برداشت که خطر کمونیسم جدی است. دو روز بعد از ماجرا رادیو بی. بی. سی. گزارش داد: «فاجعة روز یکشنبه نشان داد که دکتر مصدق حاکم و مسلط بر امور کشور نمی باشد و کمونیست ها در کمین هستند که ایران را ببلعند و اگر انگلستان پای خود را از ایران کنار بکشد کار ایران تمام شده است.»(2)

بعد از کشتار 23 تیر شخصیت های «انگلوفیل» ایران، نظیر سید ضیاءالدین طباطبایی و جمال امامی، دکتر مصدق را متهم به آدم کشی کردند و سعی نمودند تا حیثیت سیاسی او را لکه دار کنند. این توطئه به سرعت خنثی شد. مصدق سرلشکر حسن بقایی را از ریاست شهربانی عزل کرد و محاکمة او آغاز گردید. مذاکرات دولت با هریمن، میانجی آمریکایی، و سپس گفتگو با استوکس، نمایندة انگلیس، به نتیجه نرسید و هر دو ایران را ترک کردند. پس از این حادثه حملات شدید علیه مصدق شدت گرفت. منوچهر تیمورتاش، نمایندة مجلس، ازتنهایی ایران در برابر خطر کمونیسم سخن گفت. عاملی که باعث می شد نمایندگان وابسته به دربار و شرکت نفت انگلیس و ایران جری شوند و علیه دولت وقت به حرکت در آیند، اختلافاتی بود که در خود جبهه ملی وجود داشت و اینک از پرده برون افتاده بود، اختلافاتی که از بدو تأسیس این جبهه به خوبی مشهود بود.

با این وصف در زمانی که هیئت همراه استوکس در ایران به سر می برد، مصدق برای جلوگیری از تشنج تلگراف دیگری به مکی مخابره کرد:

جناب آقای مکی نمایندة محترم مجلس شورای ملی. در جواب تلگراف هیئت مدیره شرحی مخابره شد که از نظر جنابعالی خواهد گذشت. حرکت جنابعالی تا

ص: 202

نمایندگان انگلیسی به آبادان نیامده اند صلاح نیست و باید آنها از طرف دولتی که متصرف مؤسسات نفتی است پذیرایی بشوند. البته مراقبت خواهید فرمود تا زمانی که نمایندگان انگلیسی کارشان تمام نشده سخنی گفته نشود که موجب بهانه و اشکالتراشی گردد. حتی المقدور از نطق هایی که موجب تحریک آنها می شود باید احتراز شود و این مطلب در مکاتبات بین طرفین تعهد و تصریح شده است.(1)

با این وصف مذاکرات استوکس به نتیجه ای نرسید و او به لندن مراجعت کرد.

در 19 شهریور 1330 دکتر هنری گریدی که از ملی شدن صنعت نفت در ایران یا به عبارتی از بین بردن انحصار نفتی انگلیس حمایت می کرد، جای خود را به لوی هندرسون داد.(2) متعاقب این تحول و نیز در اثر فشارهای اقتصادی انگلستان، در دوم مهر 1330 مصدق به کارشناسان انگلیسی یک هفته مهلت داد تا خاک ایران را ترک نمایند. انگلستان در اعتراض به این امر شکایتی تسلیم شورای امنیت سازمان ملل متحد کرد. در چهاردهم مهرماه مصدق برای پاسخ به شکایت انگلیس در شورای امنیت سازمان ملل سخنرانی کرد. مقرر شد که برای بررسی شکایت طرفین، دیوان بین المللی لاهه تشکیل جلسه دهد و به آن رسیدگی کند. در این سفر بقایی و سپهبدی نیز دکتر مصدق را همراهی می کردند، سپهبدی به دلیل تسلط بر زبان فرانسه، گفتگوها را به این زبان ترجمه می نمود. در این سفر مصدق با مقامات آمریکایی برای اخذ وام فوری وارد مذاکره شد و عایدات نفت را وثیقة استرداد وام قرارداد. هیئت ایرانی از دولت آمریکا خواست بین ایران و انگلیس میانجیگری کنند تا شاید انگلیس شرایط ایران را قبول نماید. در عین حال بانک جهانی به عنوان اینکه نمی خواهد کار نفت راکد بماند به مصدق مراجعه کرد تا بلکه نفت در بازار جهانی جریان پیدا کند. این پیشنهاد مورد موافقت مصدق قرار گرفت. در اول آذرماه مصدق وارد ایران شد تا مقدمات انتخابات مجلس هفدهم را مهیا کند. از آن سوی در دیماه هیئت بانک جهانی وارد ایران شد.

در همین اثنا تحولی در انگلستان رخ داد که پیامدهای جدی برای ایران در بر داشت. در اوایل آبانماه حزب محافظه کار انگلستان در انتخابات پیروز شد و وینستون چرچیل مأمور تشکیل کابینه گردید. چرچیل همان کسی است که در آستانة جنگ اول

ص :203

جهانی به عنوان وزیر دریاداری پیشنهاد خرید سهام شرکت نفت ایران را تقدیم دولت وقت کرد و آن قدر در این کار سماجت نمود تا منظور خود را عملی ساخت. بدیهی است که این بار هم مهمترین اولویت چرچیل مسئله نفت ایران بود.

طی این مدت بقایی ضمن گسترش روابط خود با مقامات سفارت آمریکا، زمینه را برای ایجاد تشنجات گسترده تر فراهم می ساخت. قبل از مسافرت نیویورک، فینچ، وابسته کارگری سفارت آمریکا، دربارة مرام حزب زحمتکشان با بقایی به گفتگو نشست. در این ملاقات بقایی اطلاعاتی دربارة منبع مالی حزب و اهداف سیاسی خود ارائه داد و ضمناً دربارة اتحادیه های کارگری غیرکمونیست به فینچ گزارش داد. بقایی مدعی شد که حزبش حدود ده هزار عضو در تهران دارد و نیز ادعا کرد که در ایران یک میلیون نفر طرفدار حزب او هستند. مقامات آمریکایی می خواستند دریابند آیا او چه تعداد از طرفدارانش را در سایر نقاط کشور می تواند در تهران به کار گیرد، لیکن بقایی نتوانست جواب درستی بدهد. او مهندس خسرو هدایت رئیس اتحادیه سندیکای کارگری ایران و عزیز قزلباش مسئول کنگرة اتحادیة صنفی ایران را رهبران متزلزل نامید.(1) هر دو این تشکیلات ظاهراً کارگری برای مقابله با شورای متحده کارگران و دهقانان ایران به رهبری رضا روستا که شعبه ای از تشکیلات حزب توده بود، تأسیس شده بودند.

ص :204

گرفته، لیکن مهندس کاظم حسیبی در رد طرح او گفته است: «اصلاً و ابداً هیئت مختلط اطلاعی از چنین طرحی ندارند و به هیئت مختلط چنین [چیزی] واصل نگردیده است.»(1) او می گفت حسیبی از این طرح اطلاع دارد زیرا در روزنامة شاهد چاپ شده و هیئت مزبور یک نامة قدردانی به شمارة 61 برای او ارسال کرده است. باید یادآوری کرد هیئت مختلط در 22 اردیبهشت سال 1330، متشکل از نمایندگان مجلس شورا و سنا برای نظارت بر ملی شدن نفت انتخاب گردیده بود و در بین آنها اشخاص سرشناس مشهور به انگلوفیلی نیز به چشم می خوردند. اعضای هیئت عبارتند از دکتر احمد متین دفتری، محمد سروری، دکتر رضازادة شفق، ابوالقاسم نجم، سهام السلطان بیات، اللهیار صالح، دکتر عبدالله معظمی، دکتر علی شایگان، حسین مکی، وارسته وزیر دارائی و مهندس کاظم حسیبی کارشناس نفت به عنوان قائم مقام وزیر دارائی.(2) واقعیت امر این است که هیچ کدام اینان از نفت و مسائل مرتبط با آن اطلاعی نداشتند، در مورد رهبران هم خود بقائی در گفتگو با لاجوردی می گوید از مسئله نفت تا مجلس پانزدهم اطلاع چندانی نداشته و زمانی که وارد بحث ملی شدن نفت گردید، اطلاعات او در حد مقالات ابوالفضل لسانی بود که به صورت پاورقی در روزنامه ها منتشر می شد و بعداً با عنوان طلای سیاه منتشر گردید. این لسانی از همشهریان بقائی بود و بعدها به مقام سناتوری دست یافت. خود بقائی در همان گفتگو اذعان کرده که ورود او به بحث نفت بدون اطلاع و در همان حدی که گفتیم بوده و این ورود هم همزمان با استیضاح دولت ساعد بوده است. دیدیم که حتی استیضاح دولت ساعد هم با سناریوی سپهبدی انجام شد، مردی که سایه او در کلیه حرکات مهم سیاسی بقائی دیده می شود.

دو تن از کسانی که نام بردیم یعنی متین دفتری و بیات از بستگان مصدق بودند، سروری، نجم و رضازاده شفق که همه بعدها سناتور شدند، از رجال بازمانده دوره مشروطه بودند. عبدالله معظمی از بستگان مهندس جعفر شریف امامی بود، کلیه اعضای خانواده صالح به نحوی با دربار مرتبط بودند، اما صادق ترین اعضای هیئت شایگان بود و حسیبی، مکی هم از همان ابتدا امیدوار بود روزی به نخست وزیری نائل آید. با این حساب تکلیف هیئت مدیره خلع ید معلوم بود، از درون تناقضات درونی این هیئت

ص: 206

نمی توانست اقدامی مهم صادر شود.

از سوئی کارشکنی مزدا به جایی رسید که مهندس بازرگان در 28 مهرماه 1330 به ادارة اتومبیل های شرکت نفت دستور داد اتومبیلی در اختیار او نگذارند. در 29 همان ماه نامه ای از طرف هیئت مدیرة موقت خطاب به مزدا نوشته شد:

آقای مهندس عباس مزدا. با تشکر از همکاری و قبول زحمات مدت خلع ید و نظر به اینکه کلیة مشاغل و انتصابات این هیئت بطور موقت بوده است بدین وسیله حکم شمارة 405 مورخ 9/4/1330 لغو می گردد و از تاریخ اول آبان ماه 1330 می توانید به تهران مراجعت فرمائید. هیئت مدیرة موقت شرکت ملی نفت ایران: دکتر علی آبادی، بازرگان، محمد بیات.

مقارن عزل مزدا از عضویت در هیئت خلع ید، بقایی همراه با مصدق برای شرکت در جلسة شورای امنیت سازمان ملل متحد در نیویورک به سر می برد. مزدا بلافاصله طی نامه ای به بقایی خبر عزل خود را اطلاع داد و از او خواست تکلیف وی را معین کند که آیا به رأی هیئت مدیرة موقت تمکین نماید و به تهران بازگردد یا اینکه در خوزستان بماند؟ در این نامه مزدا از «شارلاتانی و پشت هم اندازی حسیبی ها» و «حماقت و سازشکاری با خائنین امثال بازرگان ها» سخن به میان آورده است. بعد از این جریان مزدا همراه با مهندس احمد مقدم به بریم، محله ای که مقدم در آن خانه گرفته بود، رفت.(1) بریم یکی از محلات آبادان بود که مأمورین شرکت نفت انگلیس و ایران در آنجا اقامت داشتند. چند روز بعد فردی به نام آلفرد اشتالمر، سردبیر مجلة نفت چاپ هامبورگ که دوست مزدا بود، مصاحبة مفصلی با او انجام داد. اشتالمر نامه ای از یکی از استادان سابق مزدا که اینک «رئیس انستیتوی انگلستان» در یکی از دانشگاه های آلمان بود با خود همراه آورده بود، اما مزدا متن نامه را فاش نکرد. مزدا در نامه ای خطاب به دوستش زهری توصیه کرد «از مساعدت های لازم دربارة ایشان دریغ نفرمائید.»(2) شاید لازم به گفتن باشد که بعدها در دهه پنجاه مزدا در زمره افرادی بود که تدوین ایدئولوژی شاهنشاهی را در راستای سراب تمدن بزرگ شاه، سرلوحه فعالیتهای

ص: 207

خود قرار داد.

همزمان در این مقطع از تاریخ ایران، بقائی در زمره افرادی بود که ضمن نگارش نامه هائی برای آیت الله کاشانی توجه ایشان را به سوی بانک شاهنشاهی معطوف داشت. بانک شاهنشاهی از دوره ناصرالدینشاه در ایران تأسیس شده بود و از آن زمان تا تشکیل بانک ملی ایران، انحصار نشر اسکناس را بر عهده داشت، اما هرگز توجه چندانی به این ابزار تسلط مالی انگلستان بر ایران مبذول نشده بود. مصدق همزمان با بحث ملی شدن نفت، در دوره نخست وزیری خود از این بانک هم خلع ید کرد. اهمیت بانک در این بود که به واقع شعبه ای از بانک بین المللی هنگ کنگ-شانگهای به شمار می آمد، بحث در مورد این بانک که کاری جدی در مورد آن انجام نشده، مجالی دیگر می طلبد. خلع ید از این بانک در دوره ملی شدن نفت گامی مهم به جلو محسوب می شد. گفتیم بقائی در زمره افرادی بود که توجه آیت الله کاشانی را به ضرورت خاتمه دادن به فعالیتهای این بانک جلب کرد:

محضر مبارک حضرت آیت الله کاشانی دامت برکاته

احتراماً خاطر مبارک را به مطالعة سرمقاله روز پنجشنبه 7 شهریور ماه 1330 روزنامة شاهد راجع به وجوهی که نزد بانک شاهی متمرکز نموده اند معطوف داشته و از لحاظ ترغیب و تشویق بازرگانان و جلب آنان برای انتقال وجوه خود از بانک مذکور به یک بانک ایرانی تمنی دارد حضرت آیت الله با ذکر علل و جهات مختلفه اعلامیه ای مبنی بر اینکه بازرگانان و ایرانیان وطن پرست موجودی خود را از بانک شاهی به یک بانک ایرانی انتقال دهند صادر فرمایند تا بحول الله تعالی از این طریق هم ضربة مهلکی بر پیکر سیاست شوم استعماری انگلستان در ایران وارد آید.»(1)

این موضع گیری البته بسیار جالب توجه بود، لیکن باید اشاره کرد که همزمان بقائی با کسانی که از دوره قاجارها در هنگ کنگ سرمایه گذاری کرده و به واقع از سهامداران بانک هنگ کنگ- شانگهای به شمار می آمدند و علی القاعده با شعبه ایرانی آن بانک مناسبات حسنه ای داشتند، رابطه ای صمیمانه داشت. کشف تناقض مزبور البته نیازمند مطالعه ای جداگانه است.

ص: 208

پیشتر برخی از مطبوعات مخالف نهضت ملی نفت نوشتند کمیته مرکزی حزب توده به طرفداران خود دستور داده در این هفته از تظاهرات شدید خودداری نمایند. این حوادث درست در آستانه انتخابات مجلس هفدهم در شرف وقوع بود، می گفتند حزب توده به احتمال زیاد نمایندگانی به مجلس هفدهم خواهد فرستاد. روزنامه های آتش و ایران قرن بیستم، اطلاع دادند حزب توده دستور داده یک هفته از برگزاری هر گونه تظاهراتی خودداری نمایند. با این وصف تهران روز چهاردهم آذرماه سال 1330، شاهد حوادثی خونبار بود. دکه های روزنامه فروشی، مردم بیگناه و دفاتر روزنامه ها و تآتر سعدی که متعلق به حزب توده بود، آماج حمله واقع شد و غارت گردید. عده ای به عنوان حمایت از حزب توده و عده ای دیگر به عنوان مخالفت با کمونیسم ساعتها خیابانهای تهران را غرق در آشوب نمودند، دهها کشته و زخمی نتیجه این حرکت بود که در اعماق آن نشانی از دسیسه دیده می شد.

روزنامة کیهان مدعی شد که جریان از طریق امیرتیمور کلالی وزیر کشور و رئیس شهربانی مرتباً به مصدق اطلاع داده می شد.(1) همین روزنامه دو روز بعد در مقاله ای عملیات شهربانی را تقبیح کرد: «جمعی ریخته اند چند خانه سوزانده اند، چند مطبعه و روزنامه غارت کرده اند و شهربانی از ایشان تشکر می کند؟! پس شهربانی حافظ امن و نظم نیست، مشوق فتنه و آشوب است. من شرط می بندم که از اول تا آخر دنیا یک شهربانی چنین اعلامیه ای نداده و نخواهد داد.»(2) این مقاله را مصطفی مصباح زاده مدیر کیهان نوشته بود.

اخبار روزنامة کیهان کاملاً هوشیارانه منتشر می شد و لبة تیز حمله در واقع متوجه شخص مصدق بود. از یکسو مصدق به دلیل سیاستهایش عامل شیوع کمونیسم در ایران معرفی می گردید و از طرف دیگر مسئولیت کشتارهایی نظیر 14 آذر به دوش او گذاشته می شد و اینگونه تلقین می گردید که گویا اوست که فرمان حمله به تظاهرات را صادر

ص: 210

کرده است. این حیلة زیرکانه دو نتیجه داشت: نخست اینکه حزب توده را در اذهان عمومی بیش از آنچه بود قدرتمند نشان می داد و هراس از کمونیسم را دامن می زد؛ دوم اینکه مصدق را به عنوان عامل سرکوب معرفی می کرد.

به هرحال نتیجة اعمالی از این دست علیه دولت وقت تمام می شد. اگر مصدق عملیات را تأئید می کرد بخشی از هواداران خود را از دست می داد، زیرا وی را عامل سرکوب به شمار می آوردند. اگر عملیات شهربانی را محکوم می نمود به راحتی گفته می شد که مصدق عامل رواج کمونیسم است و به این شکل توهّماتی که هر لحظه پراکنده می شد به نتیجه می رسید. بخشی از دستگاه رهبری حزب توده نیز آب به آسیاب آنان می ریخت. حزب توده مصالح ابرقدرت شوروی را بر مصالح و منافع ملّی ایران ترجیح می داد و همین نکته راز و رمز آن همه فراز و نشیب را در سیاست های آن حزب عیان می سازد.

پنج روز بعد از این ماجرا، فینچ، وابستة کارگری سفارت آمریکا، با دکتر سپهبدی ملاقات کرد. یکی از محورهای گفتگو انتخابات مجلس هفدهم بود. فینچ بر این باور بود که چون سپهبدی و بقایی دارای روابط شخصی نزدیکی با یکدیگر هستند و هر دو از رهبران حزب زحمتکشان می باشند، نظریات سپهبدی را می توان نظر حزب قلمداد کرد؛ سپهبدی قائم مقام حزب زحمتکشان بود. فینچ گزارش داد «سپهبدی و بقایی هر دو در یک کوشش ظاهری برای پشتیبانی عملی سیاسی از جبهة ملی در تشکیل یک کمیته ویژه با عضویت بین 10 تا 12 نفر برای نظر مشورتی دادن به دکتر مصدق و پشتیبانی از او مؤثر بوده اند.» سپهبدی جبهة ملی را دارای چهار جناح دانست: 1_ پیروان آیت الله کاشانی، 2_ حزب زحمتکشان، 3_ حزب ایران، 4_ اصناف بازار. در این جلسه هنگامی که فینچ نظر سپهبدی را دربارة تظاهرات توده ای ها و نقش حزب زحمتکشان در آن جویا شد، سپهبدی گفت که مبارزة حزب زحمتکشان و حزب توده مبارزه ای ایدئولوژیک است و «مبارزه ای نیست که به نحو رضایت بخشی از طریق اعمال زور فیزیکی حل شود.» او حتی از شرکت برخی اعضای حزب در سرکوب تظاهرات ابراز تأسف کرد و گفت که مقصرین باید به مجازات برسند، اما «او هم چنین اعلام داشت که هر چند مسابقه بین حزب کارگران [زحمتکشان] ایران و کمونیست ها ایدئولوژیکی است نه فیزیکی، در عین حال [بعداً] ممکن است لازم باشد که همة نیروهای

ص: 211

دمکراتیک در ایران، کمونیست ها را بطور فیزیکی مجازات کنند تا آنها را وادار به درک معتبر بودن ایدئولوژی، اهمیت و قدرت مخالفانشان نمایند.» به پیشنهاد سپهبدی قرار شد جلسه دیگری برای بحث دربارة فعالیت های جاری حزب زحمتکشان در منزل او انجام گیرد. روز ملاقات 23 آذر تعیین شد.(1)

ملاقات بعدی فینچ و سپهبدی برگزار گردید. روز 24 آذرماه 1330 فینچ شرح ملاقات خود را به روی ملبورن دبیر سیاسی سفارت امریکا و از مخالفین پابرجای مصدق گزارش داد. در این ملاقات سپهبدی بار دیگر مشارکت حزب زحمتکشان در غائلة 14 آذر را رد کرد. او خاطرنشان نمود که بقایی به این دلیل قرار است به آمریکا حمله کند، تا مردم «داستان های درج شده در مطبوعات» مبنی بر کمک مالی سفارت آمریکا به حزب را باور نکنند. او در ادامه گفت که «به نفع روابط حسنة بین ایران و آمریکاست که آمریکا هدف حمله قرار گیرد، تا بدین ترتیب هرگونه امکان اینکه ایرانیان باور کنند ایالات متحده آمریکا پشتیبان حزب کارگران [زحمتکشان] است رد شود.»(2)

برای اینکه اهمیت ملاقاتهای فینچ و سپهبدی را دریابیم و برای اینکه به اهمیت روی ملبورن دبیر سیاسی سفارت امریکا در تحولات این زمان وقوف یابیم؛ و نیز برای درک ابعاد و اهمیت فعالیتهای شبکه ای که سپهبدی با آن مرتبط بود، ناچاریم از دسته بندیهای موجود در سفارت امریکا سخن به میان آوریم، به همین دلیل خواننده را به بخشی از کتاب دو دهه واپسین حکومت پهلوی(3) ارجاع می دهیم. بدون فهم و درک مناسبات پیچیده سفارت امریکا که در یک سوی آن لوی هندرسون قرار داشت و در سوی دیگر روی ملبورن، و نیز بدون درک اهمیت فعالیتهای

ص: 212

سیا در این مقطع تاریخی که توسط راجر گوئیران هدایت می شد و این مرد با هندرسون بیشتر قرابت داشت تا ملبورن و به همین دلیل مورد کینه سپهبدی قرار داشت؛ نمی توان به عمق فعالیتهای پشت پرده این زمان وقوف یافت.

به هر روی در آذرماه سال 1330، دولت ایران طی نامه ای به کلیة سفارتخانه ها اعلام کرد اگر مشتریان سابق ظرف ده روز برای خرید نفت مراجعه نکنند، دولت در فروش نفت به هر مشتری که متقاضی باشد، آزادی عمل خواهد داشت. انگلیس اعلام داشت تا صدور رأی دیوان داوری لاهه حاضر به خرید نفت ایران نیست. دولت آمریکا هم توسط سفیر خود در تهران بلافاصله تقاضا کرد ایران از فروش نفت به اتحاد شوروی و سایر ممالک سوسیالیستی پرهیز کند. در تعقیب این سیاست دول سرمایه داری از خرید نفت ایران اجتناب کردند و تنها دولت های چکسلواکی، لهستان و مجارستان برای خرید نفت ایران مراجعه نمودند. همزمان میزان تولید نفت کویت و عربستان سعودی را بالا بردند تا جبران قطع نفت ایران را بنماید. در کنار این اقدامات ایران تحریم اقتصادی شد، مجموعه این حوادث در کنار تشنج آفرینهای داخلی و بحران سازیهای روزمره عرصه را بر دولت تنگ نمود. مصدق که هنوز چشم امید به دولت آمریکا داشت، علیرغم این تقاضاها، در اجرای پیشنهادهای ارائه شده مسامحه ورزید. فروش نفت عملاً مختل شد. در پایان آذرماه مصدق طی نطق رادیویی از مردم خواست اوراق قرضة ملی خریداری کنند تا دولت را در امر مبارزه علیه استعمار انگلیس کمک نمایند.

متموّلین و ثروتمندان از خرید اوراق قرضة ملی خودداری کردند. حزب توده نیز خرید اوراق را تحریم کرد و بهانه این بود که دولت می خواهد با مفلس نشان دادن خود از آمریکا وام دریافت کند. در نهم دی ماه، برای نخستین بار پس از بازگشت مصدق از آمریکا، هیئتی از طرف بانک جهانی به ریاست پرودوم وارد ایران شد و نامه ای از طرف معاون بانک جهانی تقدیم دولت ایران کرد. شرایط بانک جهانی برای استخراج نفت ایران و تقسیم سود آن بسیار تحقیر آمیز بود و البته مورد توجه دولت ایران قرار نگرفت و در نتیجه مذاکرات به بن بست رسید. در این ضمن چرچیل و ترومن با انتشار اعلامیة مشترکی طرح پیشنهادی بانک جهانی را مورد تأئید قرار دادند.(1) همین موضوع خود نشان می داد که حمایت ترومن از بحث ملی شدن نفت ایران تا چه میزان واقعیت دارد. در اواخر دی ماه به درخواست ایران، انگلستان کاردار خود را از ایران فرا خواند. گفته می شد میدلتون کاردار انگلیس با عوامل دربار و شخص ملکة

ص: 213

مادر رفت و آمد دارد و نطفة توطئه ای در حال شکل گرفتن است. در همین ماه انتخابات دورة هفدهم مجلس شورای ملی در نقاط مختلف کشور آغاز گردید. انتخابات تهران در 22 دیماه 1330 انجام شد. در این انتخابات تقلب زیادی انجام گرفت و کثیری از دوستداران انگلیس وارد مجلس شدند. به دلیل تقلبات گسترده برای راهیابی عوامل دربار و انگلیس، مصدق دستور داد این انتخابات را در برخی نقاط به تعویق اندازند. به همین دلیل مجلس هفدهم تا پایان دوره به حدنصاب خود نرسید. با اینکه یکی از اهداف غائله 14 آذر، بزرگ نمائی خطر حزب توده و ممانعت از فعالیتهای آن حزب بود؛ و با اینکه پیش بینی می شد این حزب مثل دوره چهاردهم بتواند نمایندگانی به مجلس فرستد، لیکن به رغم فضای آزاد انتخابات، حتی یک کرسی توسط کاندیداهای حزب توده اشغال نشد. همین موضوع نشان می داد که بزرگ نمائی خطر کمونیسم و حزب توده تا چه اندازه بی پایه است.

نمایندگان مجلس هفدهم از حوزه انتخابیه تهران به ترتیب آراء اخذ شده این شرح بودند: حسین مکی، سید ابوالقاسم کاشانی، دکتر سید علی شایگان، مهندس کاظم حسیبی، ابوالحسن حائری زاده، دکتر مظفر بقائی، دکتر محمود نریمان، مهندس احمد زیرک زاده، حسینعلی راشد، دکتر سیدحسین فاطمی، یوسف مشار و علی زهری. دکتر عبدالله معظمی در جایگاه سیزدهم قرار داشت که بعداً به جای یکی دیگر از نمایندگان به مجلس راه یافت. انتخابات نشان می داد میزان محبوبیت بقائی به شدت کاهش یافته است، او که در دوره شانزدهم نفر دوم نهضت ملی و پایتخت بود، اینک به رتبه ششم سقوط کرد.

در انتخابات مجلس هفدهم بقایی انجمن نظارت مرکزی انتخابات را تشکیل داد و گزارش مراسم انتخابات از طریق طرفدارانش از جمله حسین بنکدار به وی می رسید. بیست و یکم بهمن ماه دومین هیئت بانک جهانی وارد ایران شد. در این مذاکرات، که دکتر شایگان و مهندس حسیبی به عنوان اعضای هیئت نمایندگی ایران حضور داشتند، بانک جهانی پیشنهاد کرد چون بهره برداری از نفت احتیاج به کارشناس دارد باید کارشناسان انگلیسی بازگردند و از آنجا که دولت ایران وسیلة حمل و نقل و توزیع نفت در اختیار ندارد، باید محصول با یک ثلث تخفیف و براساس قیمت پایه نفت خام در خلیج فارس در اختیار بانک جهانی قرار گیرد. طبیعی بود که پیشنهادهای بانک نمی توانست مورد پذیرش هیئت ایرانی واقع شود و در نتیجه مذاکرات به بن بست رسید.

ص: 214

دیگری که در زمره نزدیکترین یاران بقایی جای داشت، در اسفند 1330 نامه ای برای او ارسال کرد. در این نامه ضمن اشاره به اختلافات داخلی حزب آمده بود: «ضمناً عرض کنم این احساساتی که فوقاً اشاره کردم که از نهاد بعضی افراد حزبی زبانه کشیده! [کذا] بیشتر علیه شخص مصدق السلطنه و سیاست داخلی و خارجی اوست.»(1)

توجه نمائیم این لحن سخن گفتن مدتها پیش از وقوع کودتا و حتی سی تیر انجام می شد، این لحن نشان می داد در پس پرده تحولاتی در جریان است که هدف اصلی آن برافکندن مصدق است. اختلافاتی که در صفوف نیروهای داخل ایران در ارتباط با مسئله ملی شدن نفت جریان داشت، بازتابی بود از تحولات بین المللی در مورد نفت ایران. شرکتهای امریکائی و فراملیتی گمان داشتند با طرح ملی شدن نفت و شکسته شدن انحصار نفتی شرکت انگلیسی، آنها در منابع نفتی ایران سهیم خواهند شد و به حدود چهل سال رقابت آنان با کمپانی انگلیسی خاتمه داده می شود. اما مصدق به چیزی فراتر از تشکیل یک کنسرسیوم نفتی می ندیشید، او می خواست نفت ایران به دست خود ایرانیان تولید و توزیع گردد و به فروش برسد و در این زمینه کمپانیهای خارجی کارگزار دولت ایران باشند و نه صاحب سهم. اما شرکتهای فراملیتی سودای دیگری در ذهن داشتند، پس وقتی مشاهده کردند دست یافتن به نفت ایران به این سادگی ممکن نیست، دست به انواع بحران سازیها زدند تا دولت را واژگون سازند.

نکته این است همان کسانی که در دوره رزم آراء استدلال او مبنی بر فقدان توان کارشناسی، فنی و مالی ایران برای تسلط بر منابع نفتی خود را نکوهش می کردند، اینک می گفتند منظور از ملی شدن نفت سیاستی نیست که مصدق در پیش گرفته است، بلکه منظور این بوده که نفت ایران از انحصار انگلیسیها خارج و به دست یک کنسرسیوم بین المللی داده شود. اما مسئله این است که اگر تا دیروز ایران با یک شرکت نفتی انگلیسی و یک دولت به نام بریتانیا مواجه بود، در صورت تشکیل کنسرسیوم کلیه کشورهای ذی نفع به خود اجازه دخالت در مسائل داخلی ایران را می دادند، این بود که از نظر مصدق این طرح مردود بود. وقتی این طرح رد شد، البته انواع دسیسه ها برای فروگرفتن دولت وقت آغاز گردید، در کتاب دو دهه واپسین حکومت پهلوی شبکه

ص: 216

پیچیده اطلاعاتی، سیاسی، نظامی، اقتصادی و مطبوعاتی مرتبط با این دسایس را به طور مبسوط معرفی کرده ایم و خوانندگان را به آن ارجاع می دهیم.

بسیاری از کسانی که دست به انواع دسیسه می زدند، راه ریاکاری در پیش گرفته بودند، در حالیکه کوچکترین باوری به آنچه می گفتند نداشتند و از هر چیز حتی مذهب در راستای اهداف سیاسی خود بهره برداری می کردند. اما در این گروه در نهان اهداف دیگری را پیگیری می کردند. به طور مثال در همین ایام محمد زهری از پاریس، که در آنجا فلسفه تحصیل می کرد، نامه ای به برادرش علی زهری نوشت. در این نامه اعتقادات اصلی برخی از یاران بقایی مندرج است:

اگر به یادت باشد در رستوران خیابان نادری شب قبل از روز حرکتم بود که با هم شام خوردیم. من آن شب ناراحتی و نگرانی خود را از چیره شدن مشتی آخوند بر فرهنگ ایران و تسلط تفکر پوسیده قرون وسطایی بر محیط جوان علمی ایران اظهار نمودم و تو اطمینان می دادی که جای نگرانی نیست. من اکنون بنابرآنچه می شنوم جای نگرانی بیشتری هست. من خیال می کنم با موقعیت دنیای امروزی برد با آن جناحی است که طرفدار فکر نو و تعقل علمی تازه و زندگی نوین است. هر کوششی که برای قطع جریان زندگی نوین و بازگشت به اصول فرسوده و فرتوت به عمل آید بیهوده و بی نتیجه و آهن سرد کوبیدن است. درست نظیر کار اصلاح نژاد خر است که در عصر اتم و در موقعی که کشاورزی در تمام دنیا مکانیزه می شود و ماشین جای اسب و گاو را می گیرد، تازه مستشاران آمریکایی ما به فکر اصلاح نژاد خر افتاده اند. جبهة ملی اگر بخواهد پشتیبان اصلاح نژاد خر و بازگشت تسلط تفکر آخوندی و زندگی قرون وسطایی در کشور ما باشد باید خیلی زود در مقابل رقیب از پا درآید و سرنوشتش خیلی بهتر از سرنوشت حزب ارادة ملی که مدتی برای خود حزبی بسیار قوی بود نخواهد بود.(1)

همزمان بقائی نیت اصلی خود را از درگیری در مسئله نفت که همانا تشکیل یک کنسرسیوم نفتی به جای شرکت نفت انگلیس و ایران بود به صریحترین وجهی در روزنامه شاهد تحریر کرد. بن بست مذاکرات با بانک جهانی باعث شد بقایی مواضع

ص :217

خود را علناً در روزنامه شاهد بیان کند. محور مباحث او در این دوره حول فروش نفت به یک کنسرسیوم بین المللی دور می زد. او نوشت:

در عین داشتن روش قاطع و هدف مشخص باید از سیاست واقع بینانه پیروی کرد. واقع بینی منافاتی با قاطع بودن ندارد. بعضی ها واقع بینی را با سازشکاری و ماجراجویی و یا آنارشیست بودن را با داشتن روح انقلابی اشتباه می کنند. ما با تبلیغات دشمنان ایران فعلاً کاری نداریم ولی بعضی از مردمان با حسن نیت که به نهضت ملی علاقمند می باشند مثلاً درباره مذاکرات با استوکس و هریمن و بانک بین المللی در تحت تأثیر منفی بافانی که مایلند مسئلة نفت هرگز به دست دکتر مصدق ها حل نشود قرار گرفته، ایراد می گیرند که چرا آقای دکتر مصدق امیدی به حل مسئله به دست این عناصر امپریالیستی دارند. این اشخاص با حسن نیت تصور می کنند که داشتن خشونت در مقابل امپریالیسم در تمام موارد علامت انقلابی بودن و مترقی بودن است و داشتن ملایمت در مقابل آنان علامت و نشانة سازش است. این یک اشتباه بزرگی است. شخص اجتماعی و انقلابی کسی نیست که در تمام موارد خشن و یک دنده و بدون انعطاف باشد. این خاصیت علامت ماجراجویی می باشد. شخص انقلابی و یا روش انقلابی در موردی جداً قاطع و خشن و در مورد لازم ملایم و آرام است ولی در هر حال باید واقع بین باشد. نیروهای مساعد و مخالف را بسنجد و نتیجة عملی اقدامات خود را در نظر بگیرد.(1)

این سخن البته صحیح بود و نشانی از سیاستمدار بودن بقائی، لیکن در پس این سخنان چه نیت و انگیزه های نهفته بود؟ واقع امر این است که رویاروئی آشکار بعدی بقائی با مصدق ریشه در تحلیل او از موازنه نیروها و کیفیت حل مسئله نفت داشت. آیا خود بقائی در دوره فعالیت سیاسی اش واقع بینی در پیش گرفته بود؟ اگر چنین است چرا تا دیروز با طرح رزم آراء مخالفت می کرد ولی اینک همان طرح را به شکلی دیگر در شاهد با آب و تاب تشریح می نمود؟

در سرمقالة همان شماره بقایی استدلال کرد سیاستمداری مصدق در این نیست که هرگونه راه حلی را رد کند و «بالاخره خواهی نخواهی کنار رود»، بلکه «سیاستمداری

ص: 218

دکتر مصدق در این است که پس از عمل به تمام معنی انقلابی که انجام داده و عمال و قونسول های امپریالیسم را از ایران بیرون کرده نیروهای خود و دشمن و امکانهای موجود و دشمنان داخلی و خارجی را با هم بسنجد و راه حلی را که حداکثر نفع ممکن برای ایران را در بر داشته باشد، انتخاب کند و آن را عملی سازد.»(1) این سخنی بود درست و سیاستمدارانه، اما به واقع نفع ایران در چه بود؟ اینکه به جای یک شرکت خارجی چندین شرکت در نفت ایران سهیم شوند تا با رقابتهای خود استقلال سیاسی کشور را هم بیش از پیش آماج حمله قرار دهند؟

بقائی تعریف خود از «نفع ایران» را چند روز بعد در همان روزنامه شاهد تشریح کرد. وی بر این نکته تأکید نمود اکنون که نفت و صنایع آن ملی شده است، باید بهره برداری از آن آغاز گردد. او خاطرنشان ساخت برای تقویت بنیة اقتصادی کشور چاره ای جز این وجود ندارد.(2) لیکن بقایی نحوة فروش نفت را بیان نکرد. دولت حاضر بود نفت را بفروشد، لیکن در شرایط محاصرة اقتصادی که از طرف انگلیس وضع شده بود و آمریکا هم از آن حمایت می کرد و اردوگاه سرمایه داری نیز چندان استقبالی از خرید نفت ایران نمی نمود، فروش نفت چگونه میسر بود؟ در واقع، نظر بقایی این بود که به هرحال ایران باید به شرایط بانک جهانی تن در دهد و برای استخلاص از افلاس اقتصادی به سیاست عدم فروش نفت تا تأمین منافع ملی ایران خاتمه بخشد. شاید منظور بقایی از فروش نفت تن دادن به طرح مزدا بود که طبق آن شرکت نفت ایران باید محصولات خود را به کمپانی های خصوصی متقاضی عرضه می کرد. واقع امر این است که اقدامات یادشده انجام می شد، لیکن انگلستان اجازه نمی داد ایران نفت خود را به غیر انگلیسیها بفروشد؛ نمونه بارز آن توقیف نفت کش رزماری بود که نفت ایران را حمل می کرد و توسط نیروی دریائی انگلستان در اقیانوس توقیف شد و به بندر عدن اعزام گردید. انگلیسیها پس از آنکه نفت کشتی رزماری را خالی کردند، به آن اجازه حرکت دادند.

در سرمقاله ای دیگر، بقایی بین تولید نفت و توزیع آن تمایز قائل شد. او ضمن تذکر مجدد سیاست «واقع بینی» تأکید کرد که تولید نفت در حدود قلمرو حاکمیت ملی

ص: 219

ایران است و «دولت ملی آقای دکتر مصدق» باید «اصول اداره کردن تولید نفت و توزیع دولتی آن در داخله کشور» را اجرا کند، «ولی مسئله توزیع نفت در حدود خارجه از قلمرو حاکمیت ایران مسئله ای نیست که به این زودی ما بتوانیم در آن تأثیر کلی داشته باشیم.» بقایی خاطر نشان ساخت که «وارد شدن دولت ایران در کشمکش و رقابتی که در جهان بین تراست های نفت وجود دارد کار منطقی و عاقلانه نیست تا چه رسد به این که ما بخواهیم با مجموع آن مؤسسات نیرومند وارد مبارزه در قلمرو بین المللی گردیم.» او در ادامه نوشت دولت ایران باید «به ملی کردن تولید نفت اکتفا ورزیده» و خود را درگیر رقابت های بین المللی نکند. بقایی استدلال کرد که مصدق باید نیروی خود و دشمن را بسنجد زیرا «سیاستمدار واقع بین وقتی می تواند روش صحیح و منطقی و منطبق با اوضاع وقت انتخاب کند که نیروی خود و دشمن را نه کمتر و نه بیشتر از آنچه واقعاً هست تخمین بزند و از حداکثر نیروی قابل استفاده ملی برای رسیدن به هدف استفاده کند.»(1) پس بحث بر سر تعریف حاکمیت ملی ایران بود، مصدق آن را در چارچوب ملی شدن تولید و توزیع نفت ارزیابی می کرد و بقائی بر این باور که تولید نفت عرصه حفظ مفهوم حاکمیت ملی است و برای توزیع؛ دولت ایران با دنیای خارج مواجه است و شرکتهای بین المللی از چارچوب مقوله حق حاکمیت ملی ایران خارجند. این سخن واقعیت داشت، اما نکته این است که چرا خود بقائی در دوره فعالیت سیاسی خویش تا آن زمان از واقع بینی سیاسی گریخته بود؟ چه تحولی روی داد که بقائی را به واقع بینی سیاسی وادار نمود؟ آیا به راستی خود بقائی درگیر رقابتهای بین المللی بر سر نفت ایران نشده و به نحوی از انحاء آب به آسیاب آنها نریخته بود؟ در آن شرایط تحریم اقتصادی چگونه باید نفت ایران به فروش می رسید به گونه ای که نه منافاتی با آرمان ملی شدن نفت داشته باشد و نه حق حاکمیت ملی ایران بر منابع انرژی خود را نقض نماید؟ بقائی وظیفه سیاستمدار را واقع بینی سیاسی و توجه به منافع ملی کشور می دید که از منظر سیاست جدید دیدگاهی است ارزشمند. اما نکته این است که در درجه نخست وی نحوه اجرای این نظریه خود را ارائه نمی کرد و در درجه دوم گوئی وی چشم خود را بر کارشکنیهای

ص: 220

قدرتهای جهانی بسته است و توجه ندارد که استعمار نه برای منافع ایران ارزشی قائل است و نه اجازه می دهد دولتمردان در چارچوب مصالح کشور واقع بینی سیاسی در پیش گیرند.

گفتیم که مصدق حاضر بود نفت را بفروشد، یعنی او مردی بود واقع بین و در عین حال نامه هایش خطاب به مکی نشان می دهد که مایل به پیشرفت امور در فضائی دور از هیاهو و تشنج است. او همیشه می گفت نه تنها با ملت انگلیس بلکه حتی با دولت آن کشور مشکلی ندارد، هدف این است که حقوق از دست رفته ملت ایران به آنان بازگردانده شود. او فقط می خواست حق حاکمیت ملت ایران بر منابع اقتصادی خویش را تسجیل بخشد و ابداً با دولت انگلیس دعوائی نداشت، طرف حساب او شرکت نفت انگلیس و ایران بود و بس. اما انگلیس حاضر نبود به این امر بدیهی تن در دهد، با اینکه مصدق گفته بود اگر آنها به فرمول ملی شدن تن در دهند، دولت می تواند به آنها هم نفت بفروشد. فرمول ارائه شده از سوی بانک جهانی هم نقض حاکمیت ملی ایران را در پی داشت. بانک جهانی می خواست با 35% تخفیف نفت را خریداری نماید(1) و قیمتی هم که تعیین می کرد قیمت پایة نفت خام بود. دولت ایران حتی حاضر شد برای حل معضلات اقتصادی خود در فروش نفت 20% تخفیف قایل شود،(2) لیکن این شرط مورد قبول بانک جهانی قرار نگرفت. اینها اخبار و نکاتی است که در خود روزنامه شاهد منعکس شده است. پس بر خلاف تصور بقائی فروش نفت با آن شرایط نه تنها نقض حاکمیت ملی و استقلال سیاسی ایران بود، بلکه در مقایسه با دوره گذشته هم گامی به عقب تلقی می شد. انگلستان حاضر شده بود تسهیم عواید نفت به صورت پنجاه پنجاه را بپذیرد و امثال خود بقائی آن را رد کرده بودند، حال چگونه ممکن بود به شرایط تحقیرآمیز بانک جهانی تن در داد که می خواست نفت ایران را بر اساس 35 درصد تخفیف آنهم در قیمت پایه- یعنی هزینه تمام شده- بخرد و نه به قیمت بازار؟ اگر قرار بود نفت ایران به چنین قیمتی فروخته شود، به چه دلیل امثال بقائی با طرح رزم آراء که بسیار مترقی تر بود، مخالفت می کردند؟ آیا این مواضع ریختن آب به

ص :221

آسیاب شرکتهای فراملیتی نبود؟

به هر حال به دنبال شکست مذاکرات نفت، فشار از دو سو بر دولت مصدق شدت گرفت. به قول آنتونی ایدن، وزیر خارجه انگلیس، با بن بست مذاکرات نفت، آمریکا در روش خود به نفع انگلیس تغییر موضع داد و به نقطه نظرات دولت انگلیس نزدیک شد. به قول ایدن، آمریکا «قبول خواهد کرد که تنها تغییر دولت اجازه می دهد که مسئلة نفت ایران حل شود.»(1) آمریکایی ها، در برابر پیشنهاد دولت مصدق مبنی بر اعطای وام، از نخست وزیر خواستند برای رفع کمبود نقدینگی خود به شرایط بانک جهانی در مورد فروش نفت تمکین کند.(2) یعنی چوب تاراج بر منابع نفتی ایران بزند و حدود یک دهه مبارزه برای احقاق حقوق ملت ایران را نادیده گیرد و به نوعی از طرح ملی شدن نفت عذرخواهی کند. این تحقیرآمیزترین رفتار ممکن در برابر یک دولت مستقل بود. در جبهة داخلی نیز مصدق زیر فشار قرار داشت. این فشار بیش از همه از طرف بقایی اعمال می گردید. او در روزنامة شاهد آشکارا از مواضع انعطاف ناپذیر دولت وقت انتقاد می کرد. لیکن در همین احوال حادثة خونبار دیگری رخ داد که اوضاع را بیش از پیش دگرگون کرد.

ص: 222

1_ قابل اعتماد است.

2_ به تدریج می تواند مصدر اقدامات مفید جدی قابل ملاحظه ای واقع شود.

3_ وسایل و ابزار کار لازم تقریباً در اختیار دارد.

4_ دارای بضاعت و استقلال مالی است.

بنابراین با توجه به مطالب معروضه فوق تصور می رود عاملی که تا بحال مانع به کار بستن و اجرای دستورات و موجب عدم انجام فرامین ا _ طت _ ک به وجه احسن گردیده «تردید»(1) است. چنانچه مقام محترم رهبری کل منضم بودن سازمان مزبور را به ا - طت - ک ضروری می دانند مقتضی است مقرر فرمایند این «تردید» را محصول هر منظور و مقصودی که هست موقوف نمایند که بتوان در آینده به نحو مطلوب از وجود و فعالیت این سازمان جدید استفاده لازم و شایان برای پیشرفت امور و حصول مقصود نمود.

با تقدیم احترامات فائقه (ف - ی - د) 101.(2)

آنچه از تعمق در اسناد بقایی مستفاد می شود این است که هسته اصلی این سازمان نظامی همان عناصر حزب آریای حسن ارفع بودند. بجز ارفع، حبیب الله دیهیمی و حسن اخوی از یاران نزدیک بقایی بودند که در مواقع مختلف نقش موثری در تحولات سیاسی بر عهده داشتند. این سازمان مرموز ظاهراً تحت فرماندهی بقایی قرار داشت.

خطیبی از دهه بیست با بقائی محشور بود، از سخنان بقایی اینگونه مستفاد می شود که او با عناصر سرشناس حزب توده ارتباط داشته است، فی المثل از همان آغاز دهة بیست خطیبی با رضا روستا رهبر شورای متحدة مرکزی کارگران مراوده داشت. آشنایی بقایی با خطیبی در کافه ای واقع در خیابان استانبول انجام گرفت. آن کافه میعادگاه صادق هدایت و دوستانش بود. بقایی که در این جلسات شرکت می کرد، باتعدادی از دوستان هدایت آشنا شد در حالیکه هنوز نقش فعالی در عرصة سیاست برعهده نداشت. در همان ایام حسین خطیبی با رضا روستا، رهبر شورای متحدة مرکزی کارگران، در ارتباط بود. بعدها در جریان انتشار روزنامة شاهد روابط خطیبی و بقایی صمیمانه تر شد. خطیبی از عوامل اداره آگاهی شهربانی بود که با رکن دوم ارتش و تیم همکاران

ص: 224

سرلشکر ارفع ارتباط یافت.

از طرف دیگر، همانگونه که در صفحات آتی خواهیم دید، خطیبی حلقة اتصال بقایی با دربار پهلوی و شخص شاه بود. به این ترتیب وی با اسدالله علم، ارنست پرون و شبکة پیچیدة آنها مرتبط می شد و نیز با عناصری مانند شمس قنات آبادی هماهنگ بود. خطیبی هم چنین رابط بقایی با نظامیانی چون ارفع، اخوی و فضل الله زاهدی بود، عناصری که در کانون افسران بازنشسته تجمع می کردند و هر روز توطئة جدیدی علیه نهضت ملی تدارک می دیدند. با این توضیحات اهمیت حسین خطیبی به عنوان یکی از موثرترین و مرموزترین چهره های عملیات پنهان و توطئه آمیز آن سالها روشن می شود. از آن سوی در سفارت امریکا تشکیلاتی وجود داشت که توسط روی ملبورن دبیر اول سفارت امریکا هدایت می شد و وظیفه آن جنگ روانی به منظور برجسته ساختن خطر کمونیسم(1) و نیز ارتباط با تشکلها، اصناف، گروههای اوباش و البته افسران ارتش بود. می توان تصور کرد که از طریق خطیبی و سپهبدی خطی ظریف تیم سفارت امریکا را که ما در کتاب دو دهه واپسین حکومت پهلوی به آن پرداخته ایم، به برخی احزاب و گروههای این زمان مرتبط متصل می ساخت.

به منظور ایجاد و تشدید تفرقه در صفوف نهضت ملی شبکة نیروهای بقایی هم زمان دو کار انجام دادند: نخست اینکه پیشنهاد شد به منظور مقابله با توده ای ها شعبه ای از حزب زحمتکشان در آبادان تأسیس شود.(2) در کنار

ص: 225

این اقدام شبکة بقایی فعالیت های علنی دیگری را آغاز کرد. به دنبال استعفای مهندس مهدی بازرگان از عضویت هیئت مدیرة موقت خلع ید و شایعة بازگشت مجدد او به آبادان، مزدا که هیچ کاری در منطقه نداشت و مدتها پیش از آن از هیئت اخراج شده بود و مهندس ناصر نجمیبه جای او به کار اشتغال داشت، نوشت: «به هیچ وجه به صلاح صنعت نفت ما و هم چنین به صلاح کلی حزب ما نیست که ایشان [بازرگان] دوباره به خوزستان مراجعت نمایند.»(1) در کنار این فعالیت ها شایعه پراکنی نیز گسترش یافت. درست در ایامی که مصدق می خواست برای پاسخ به دعاوی انگلیس به دیوان داوری لاهه برود این شایعات تشدید شد. محور شایعات اختلافات میان آیت الله کاشانی و دکتر مصدق بود.

شاید به منظور خنثی کردن شایعات بود که مصدق، بقایی را که وانمود می کرد از نزدیک ترین یاران آیت الله کاشانی است، به عنوان مشاور برای شرکت در جلسة دیوان داوری لاهه برگزید. متن حکم مصدق چنین است:

جناب آقای دکتر بقایی نمایندة مجلس شورای ملی. در این موقع که دعوای دولت انگلیس در دادگاه لاهه بر علیه دولت ایران مطرح است، جنابعالی به سمت مشاور انتخاب می شوید که برای دفاع از حق مشروع کشور با این جانب همکاری و تشریک مساعی فرمائید. نخست وزیر دکتر محمد مصدق.(2)

درست در چنین موقعیتی شایعات به اوج خود رسید. متخصصان جنگ روانی از ابزار تبلیغات و شایعات به خوبی برای پراکندن صفوف نهضت استفاده کردند، مثلاً مجلة خواندنیها یک روز بعد از صدور حکم مشاورت بقایی نوشت: «در چند روز اخیر چند نفر از اعضای جبهة ملی نزد آیت الله کاشانی رفته و خواسته اند در این موقعی که مصدق به لاهه می رود از او حمایت کنند ولی آیت الله کاشانی گفته است دیگر کار از کار گذشته و حمایت از مصدق و کابینه اش جز آبروریزی نتیجه ای ندارد.»(3) تبلیغات در مورد اختلافات آیت الله کاشانی و دکتر مصدق، یکی از محورهای دائمی مطالب مطبوعات وابسته به دربار در آن دوره بود.

ص: 226

به بقائی که استراتژی حزب را در مقابل مصدق از او جویا شده بود، طبق معمول از موضعی بالا و به نحوی بسیار شفاف رهنمودها و نقطه نظرات خود را مطرح ساخت. وی، که ظاهراً از استعفای مصدق و مذاکرات دربار بی اطلاع بود، نامه ای شدید به بقایی نوشت و عمده ترین رئوس برنامه های خود را برای «مبارزه» با مصدق تشریح کرد:

جناب آقای دکتر بقایی، رهبر محبوب حزب زحمتکشان ملت ایران. در پاسخ یادداشتی که دربارة مناسبات این حزب با جناب آقای دکتر مصدق [نوشته بودید] احتراماً معروض می دارد:

1_ به عقیدة اینجانب مسئلة بحث و اتمام حجت رهبری حزب ما با آقای دکتر مصدق در این عرصه از مبارزة اجتماعی و سیاسی که حزب ما طی می کند، درست به منزلة این است که یک سرباز جنگ آوری بعد از اینکه چندین بار تخماق حریف بر سر او نواخته شد تازه با او وارد بحث و مذاکره شود و برای اختیار و انتخاب اسلحه به نبرد اتمام حجت کند. حزب ما و شخص آقای دکتر بقایی بعد از طی کردن یک دوره پرتلاطم مبارزة خطرناک و تحمل بلایا و مصائب، حبس، توهین و شکنجة روحی طاقت فرسا و مجاهدات مرگ و زندگی که دکتر مصدق در دوره اخیر صد یک آن را متحمل نگردیده، نباید در این موقع بحرانی تاریخ مبارزه تنها در مقام اتمام حجت [با مصدق] برآیند، بلکه امروز مقام جسارت و عمل بی باکانه است و باید حریف را با پنجة قوی در دست گرفت و هدایت کرد.

2_ بنابراین رهبری حزب ما به حکم حقوق متحتم و ابتکاری [که] در مبارزه و پیروزی نهضت ملی داشته است باید با کمال قدرت و جسارت دکتر مصدق را ملزم سازد در برابر پشتیبانی و معاضدت بی نظیری که ما به خاطر مصالح کشور و اجرای ارادة عمومی نسبت به زمامداری ایشان در مجلس و در شاهد و در افکار عامه مبذول داشته ایم، نظریات زیر را جداً مورد مداقه قرار داده و تصمیم خود را صریحاً در اجرای منویات ما اعلام دارند:

الف) از اشتباهات و خطاهای زمامداری اول خود که نقض و انحلال مفهوم زمامداری بوده است جداً پرهیز نمایند.

ب) دست از تبانی و همکاری با دربار و اطرافیان دربار بشویند و با احترام تام و تمام به افکار عامه و احزاب و جمعیت های متکی به ارادة عمومی نقشه های خود را طرح نموده، عوامل خود را اختیار نمایند.(1)

ص: 228

ج) یک جنگ آشتی ناپذیری با عوامل فساد و مزدور بیگانه، عمال ساعد- رزم آراء شروع نموده و به اسرع وقت با استفاده از کلیة وسایل ممکنه جامعه را از لوث وجود آنان پاک نمایند.

د) مبارزة جدی و وسیع برای رفع فساد و رشوه خواری و حیف و میل اموال و عواید دولت و دزدی و غارتگری شرکت ملی نفت در خوزستان و رفع هرج و مرج اداری و برقراری عدالت و امنیت شروع کرده با قوت ادامه دهند.

3_ به آقای دکتر مصدق باید اتمام حجت شود که اگر حزب ما را تأئید می کند و اذعان دارند که در مبارزة ملی سهم بسزایی داریم و خود ایشان از پشتیبانی ما کاملاً بهره مند و تقویت شده اند هم از بابت حفظ اصول و احترام به افکار عامه و هم از جهت حق شناسی نسبت به ما وسایل کافی در اختیار ما گذارند، در دستگاه های قوة مجریه ما را تقویت کنند و یا لااقل از کارشکنی های مسلم و محقق و مبارزة سرسختانه با ما و شعب حزب ما و طرفداران ما دست بردارند.

4_ نظر به اینکه به حکم ضرورت قسمت عمدة مسئولیت زمامداری دکتر مصدق و اشتباهات و زیان های زمامداری او به گردن و شانه های ما منعکس می شود و ما از جهت اینکه مدافع جدی و صمیمی و اصولی او بوده و می باشیم بالضروره جوابگوی نفع و ضررهای زمامداری او می باشیم و در برابر، عامّه ما را دستیار قوی و مشاور مستقیم او محسوب می دارند. ما حق داریم نظارت خودمان را بطور قاطع و مؤثر با جسارت کامل روی کارها و اعمال و سیاست او اعمال بداریم. هرگونه مسامحه و مماطله از طرف ما در این طریق خیانت مستقیم و جبران ناپذیر به مصلحت عمومی مملکت و بعثت و رسالتی که از طرف عامه مردم نسبت به مصالح مملکت و ملت ایران داریم، محسوب می گردد.

5_ علیهذا باید به طور کلی و اصولی به دکتر مصدق اخطار کنیم که اگر به نظریات و مرام ما احترام نگذارند و خواستهای مطلوب حزب ما را که بر وفق ترقی عمومی

ص: 229

کشور است به موقع اجرا نگذارند، ناچار خواهیم بود به طور علنی و رسمی در روزنامة ارگان حزب ضمن بیانیه [ ای] اعلام کنیم که ما به هیچ وجه من الوجوه مسئول خرابکاری ها و نقایص زمامداری مصدق نیستیم و خسران و زیانی را که از زمامداری ایشان حاصل می گردد به عهده نخواهیم گرفت. والسلام. با تقدیم احترامات. دکتر سپهبدی.

بعدالتحریر: در غیر اینصورت خطر عظیمی حزب ما را تهدید می کند و آن این است که اگر از این پس نیز در پناه مسامحه و تبانی دکتر مصدق عناصر مخالف مصالح ملت و دشمنان آزادی و مزدور بیگانه و مانند رزم آراء _ ساعد و نوکران استعمار که دشمن خونی ما و دکتر بقایی هستند به اوضاع چیره شوند نه ما و نه ملت ایران در امان نخواهیم بود و فاتحه نهضت ملی ایران باید خوانده شود. دکتر سپهبدی.(1)

یک روز بعد از نگارش این نامه، مجلس شورای ملی به نخست وزیری احمد قوام رأی تمایل داد و در بیست و هفتم تیرماه یعنی زمانی که اندک اندک مخالفت ها با نخست وزیر جدید علنی می شد، شاه فرمان نخست وزیری او را صادر کرد و لقب «جناب اشرف» را، که بعد از حوادث آذربایجان از او پس گرفته بود، مسترد نمود. می گویند نخست وزیری قوام مورد توافق مشترک آمریکا و انگلیس بود، اما در مقام عمل هیچ یک از این دو قدرت از او حمایت جدی نکردند. به نظر می رسید دور جدیدی از مناسبات سیاسی آغاز گردیده است. حدود دو هفته پیش از استعفای مصدق، روزنامة فرانسوی پاری پرس گزارش داده بود آمریکا و انگلیس برای نخست وزیری قوام متفق القولند، مطبوعات داخلی حتی از اواخر سال 1330 این نکته را تبلیغ می کردند و بهترین جایگزین مصدق را قوام می دانستند. از نظر آمریکا و انگلیس هم قوام مرد قدرتمندی بود که می توانست پس از سقوط مصدق بحرانها را مهار کند و باب مناسبات با غرب را بگشاید.(2) سیاست روی آوردن به قوام بعد از آن صورت گرفت که انگلیسیها از تصدی منصب نخست وزیری توسط سیدضیاء ناامید شده بودند. قوام این سیاستمدار سالخورده که بارها کیاست خود را در عرصه های سیاسی نشان داده

ص: 230

بود، این بار فریب دربار را خورد. قوام در نظر مردم عادی نجات دهنده اصلی آذربایجان محسوب می شد، امری که شاه با حسادت زایدالوصفی علیه آن واکنش نشان می داد. سناریوی نخست وزیری قوام در صورت عدم موفقیت او می توانست از جهتی به نفع دربار تمام شود، یعنی اینکه با مواجه ساختن وی علیه مصدق که هنوز محبوبیت مردمی داشت، کارنامه سیاسی وی را به سرانجامی خفت بار ختم کنند. خاطرات بسیار مهم حسن ارسنجانی(1) مشاور او نشان می دهد که نخست وزیری قوام هرگز جدی گرفته نشد، او از زمانی که قرار شد نخست وزیر شود، تا روزی که سقوط کرد هرگز پای به کاخ نخست وزیری ننهاد و خود هم از بلاتکلیفی خویش برافروخته شده بود. کسانی که پشت سر قوام سنگر گرفته بودند، همانهائی بودند که در راستای دفاع از قدرت مطلقه شاه او را با افتضاحی تمام از منصب نخست وزیری فروکشیدند، بقائی البته در این گروه قرار داشت. اینان گمان می بردند قوام فرتوت و فرسوده، کارها را به دست آنان خواهد سپرد و خود به صورت نمادین کشور را اداره می کند، اما تجربه نشان داد که وی حاضر به کنار آمدن با کسانی که همین چندی پیش او را فروکشیده بودند، نیست.

یکی از چهره های برجسته ای که اینک اطراف قوام پرسه می زد، مورخ الدوله سپهر بود؛ مردی زیرک و توطئه گر که از دوره جنگ اول جهانی با افراطی ترین جناحهای سیاسی ایران مرتبط بود و حتی با گروههای تروریستی مثل کمیته مجازات در ارتباط؛ و به همین دلیل هم دستگیر شده بود. در آن ایام مورخ الدوله تلاشی وافر برای فروگرفتن وثوق الدوله برادر قوام انجام داده بود. بدیهی است تجربه سیاسی احزاب سیاسی ایران نشان داده بود که مردی مثل مورخ الدوله نمی تواند قرابتی با قوام داشته باشد، اما اینک چگونه مردی مثل قوام به او اعتماد کرده بود، امری است مبهم. مورخ الدوله با نگارش اعلامیه مشهوری که به نام قوام از رادیو خوانده شد، ضربه شدید نخست را بر قوام وارد آورد. مشهور است که قوام بلافاصله پس از تصدی پست نخست وزیری با صدور اعلامیه ای شدیداللحن از «کسانیکه به بهانة مبارزه با افراطیون سرخ؛ ارتجاع سیاه را تقویت نموده اند، لطمة شدیدی به آزادی وارد ساخته زحمات بانیان مشروطیترا از

ص: 231

نیم قرن به این طرف به هدر داده اند»، سخن گفت و اعلام کرد: «من در عین احترام به تعالیم مقدسة اسلام، دیانت را از سیاست دور نگاه خواهم داشت و از نشر خرافات و عقاید قهقرایی جلوگیری خواهم کرد.»(1) طبق این اعلامیه در خاتمه قوام از پایان یافتن دورة عصیان و فرا رسیدن «روز اطاعت از اوامر و نواهی حکومت» یاد کرد.(2)

حتی برای یک شهروند عادی معلوم بود که این بیانیه شدیداللحن چه تأثیری می تواند در فضای سیاسی کشور داشته باشد. اما نکته این است که بر اساس مدارک مستند تاریخی از جمله خاطرات حسن ارسنجانی، این اعلامیه نه توسط مردی سیاستمدار مثل قوام، بلکه به دست توطئه گری چیره دست یعنی مورخ الدوله سپهر نوشته شده بود. مورخ الدوله مشاور خصوصی شاه بود در کنار میرزاکریم خان رشتی و سید ضیاءالدین طباطبائی؛(3) از این سه میرزاکریم خان درگذشته بود در حالیکه در حوادث آذرماه سال 1321 به دلیل توطئه علیه قوام نخست وزیر وقت، به دستور همین قوام دستگیر شده و حتی وساطت شاه هم برای آزادی او مؤثر نیفتاده بود. این مورخ الدوله و البته میرزاکریم خان و حتی سید ضیاء به تصریح خود بقائی در خاطرات دانشگاه هاروارد، به نوعی با او ارتباطاتی داشتند. به هر حال اعلامیه منسوب به قوام بدون اطلاع نخست وزیر از رادیو آنهم چندبار پخش شد و شگفتی و حیرت زایدالوصفی در اذهان عمومی و حتی نزدیکان قوام بر جای گذاشت. روزی که اعلامیه برای نخستین بار از رادیو پخش شد، عباس اسکندری به رسم اعتراض از خانه قوام خارج شد و حسن ارسنجانی حیرت کرد و با شگفتی به پخش بیانیه گوش فراداد. واضح بود که نوک تیز نویسنده بیانیه با اهدافی از پیش مشخص علیه آیت الله کاشانی بود. پس آیت الله کاشانی در پاسخ به اعلامیة منسوب به قوام از مردم دعوت کرد «در

ص: 232

راه این جهاد اکبر»، یعنی مبارزه علیه قوام، «کمرهمت» بر بندند و اثبات نمایند که «ملت مسلمان ایران به هیچ یک از بیگانگان اجازه نخواهد داد که به دست مزدور آزمایش شده» استقلال ایران پایمال گردد. هم زمان سی تن از نمایندگان مجلس طی اعلامیه ای از مردم دعوت کردند روز دوشنبه 30 تیرماه در سراسر کشور تعطیل عمومی را به منصة اجرا گذارند. برای مبارزه با اعتصاب عمومی قوام از شاه تقاضای اختیارات فوق العاده کرد از جمله خواست شاه فرمان انحلال مجلسین را صادر کند یا اینکه استعفای او را بپذیرد. لیکن حوادث از تصمیم شاه و قوام پیشی گرفت. فقط در طول دو سه روز، ورق به ناگاه برگشت. تظاهرات عظیم مردمی علیه قوام به راه افتاد، بازار تعطیل شد و تهران یکسره غرق در اعتراض گشت. از روز بیست و نهم تیرماه حملات متوجه دربار و شخص شاه شد، زیرا وی باعث و بانی حوادث پیش آمده عنوان می گردید. این امر نگرانی زایدالوصفی در بین حامیان دربار و البته دکتر مظفر بقائی به وجود آورد.

بقائی به قول خودش روز سی تیر نوک تیز حمله را به جای دربار متوجه قوام السلطنه نمود. او که خود سپهبدی را به نزد قوام فرستاده بود تا با او مذاکره کند، اینک همان رفتاری را با این رجل سالخورده انجام داد که همین چند سال پیش انجام داده بود. بقائی از قدرت بیان خود استفاده کرد و به تصریح خودش دستور داد در میادین شهر تهران چوبه دار به پا سازند تا هر کس قوام را دید بلافاصله و بدون محاکمه او را به دار زنند. برای یافتن قوام جاسوسانی هم در سراسر تهران مراقب بودند، اینکه چرا باید قوام به دار کشیده می شد، امری است که خود بقائی هم به آن اشاره ای نمی کند. کشتار سی تیر هم بیش از آنکه کار قوام باشد، امری بود که به تحریک دربار و عناصر همسو با آن سازماندهی شد. اما آن چه بیشتر باعث نگرانی بقائی می شد، این بود که عده ای از نمایندگان خواستار نخست وزیری محمود نریمان بودند که ظاهراً موضعی قاطع تر از مصدق می توانست اتخاذ کند و جوانی او هم می توانست به موضوع کمک نماید.

جواد جعفری در توضیح حوادث قتل دهقان، مدعی است مرتضی لنکرانی به وی گفته است، یکی از اعضای مؤثر جبهه ملی با آنها همکاری دارد و می تواند در تبرئه حسن جعفری به آنها کمک کند. او ادامه می دهد بعدها فهمیده است این فرد نریمان

ص: 233

بوده که «عضو محرمانه حزب توده بود و با احمد قاسمی رابطه خوبی داشت.»(1) این ادعا البته اثبات نشده است، اما مشهور بود نریمان تمایلات چپ گرایانه دارد. در اینجا بود که بقائی اندیشید بازگشت مصدق به اریکه قدرت بهتر از به دست گرفتن نخست وزیری توسط نریمان و امثال اوست. روز سی تیر جنبش سراسر تهران را در نوردید، سرانجام با قیام خونین 30 تیرماه قوام معزول شد و مصدق دوباره به نخست وزیری گمارده شد.

واقعیت این است که انگلیسیها برای بقای قوام کار مهمی انجام ندادند، کاندیدای اصلی آنان سیدضیاء بود و نه قوام؛ پس قوام این رجل سالخورده سیاسی وارد عرصه ای شد که هیچ حامی خارجی و داخلی جدی در آن وجود نداشت. رابین زینر صراحتاً نوشت این اشتباهی است تاکتیکی که انگلستان به مبارزه ای علنی به نفع قوام برخیزد. او هشدار داد اینکار برای سیدضیاء انجام شد، اما نتیجه ای در برنداشت.(2) این در حالی بود که رابین زینر بیش از هرکس دیگری از اندیشه نخست وزیری قوام حمایت کرده بود. بالاتر اینکه رئیس پایگاه MI-6 در تهران یعنی کریستوفر مونتاگ وودهاوس همراه با همکار امریکائی خود یعنی گوئیران رئیس پایگاه سیا در تهران، برای ماهیگیری به شمال رفته بودند. آنان وقتی بازگشتند که مصدق بر موجی از احساسات مردمی مجدداً به قدرت دست یافته بود.(3)

اما برخلاف انتظار عده ای، بازگشت مصدق به قدرت دشمنی ها را علنی تر ساخت. در ابتدای امر مصدق، قوام را مورد حمایت خود قرار داد. وی که در منزل پسر برادرش علی وثوق مخفیانه زندگی می کرد، توانست چند ماهی را با آرامش نسبی و به دور از تهدید جانی سپری نماید. اما طبق لایحه ای که به پیشنهاد بقائی در مجلس تصویب شد، کلیه اموال او مصادره گردید، مصدق این اموال را بعداً به قوام بازگرداند. به عبارت بهتر او از توطئه های پشت پرده کاملاً وقوف و آگاهی داشت. در درجة دوم معلوم شد که به

ص: 234

اشارة بقایی، سپهبدی با قوام السلطنه ملاقات کرده است. این خبر چون بمبی در صفوف حزب زحمتکشان منفجر شد و در میان بخشی از آنان، بطور عمده روشنفکران انشعابی از حزب توده از جمله جلال آل آحمد، نارضایتی به وجود آورد. خلیل ملکی، یکی از اعضای رهبری حزب، خواستار آن شد تا مضمون گفتگوی سپهبدی و قوام به اطلاع اعضا برسد. بقایی که خود از جریان اطلاع داشت، خویشتن را به بی اطلاعی زد و برای حفظ ظواهر فردی را مأمور کرد تا در صحت و سقم آن ملاقات تحقیق کند. نتیجة تحقیق این گونه گزارش شد:

جناب آقای دکتر

راجع به آقای دکتر سپهبدی که شایع شده بود با قوام ملاقات کرده قطعاً اطلاع دارید که در جلسه گویندگان هفته قبل مطرح و از طرف آقای دکتر سپهبدی تکذیب گردید. قرار است فردا شب هم در این باره از طرف بعضی ها حرفهایی زده شود. اطلاعاتی که من کسب کرده ام از این قرار است:

1_ آقای [اسلام] کاظمیه عضو سازمان جوانان [حزب زحمتکشان] اطلاع می دهد که ساعت 10 روز 28 [تیر] یکی از بستگانش آقای دکتر سپهبدی را در منزل قوام دیده است و مشاجراتی هم بین مشارالیه با بیوک صابر در آن خانه شده است.

2_ آقای امیر مکری که معرف خدمتتان هست و [او را] به حضور جنابعالی قبلاً فرستاده ام اظهارات بالا را تأئید [می کند]، منتها می گوید با عباس شاهنده مشاجره شده است.

3_ اطلاعات دیگری حاکی است که عزت پور مدیر [روزنامه های] آزادگان و آزاد و آقای دکتر سپهبدی ملاقاتی در این روز کرده اند و صحبت هایی که مجال نوشتن در اینجا نیست در منزل قوام گفته شده است که اگر لازم باشد شفاهاً به عرض خواهم رسانید. در هر حال افراد حزب عصبانی هستند. برای اطلاع عرض شد.(1)

البته بر خوانندگان این دفتر پوشیده نیست که سپهبدی برای ملاقات با قوام نیازی به اجازه گرفتن از بقائی نداشت، زیرا وی در موقعیتی قرار داشت که به بقائی رهنمود می داد و نه اینکه تابع فرامین رهبری حزب زحمتکشان باشد. سپهبدی به روایت

ص: 235

اعضای جبهه ملی و گزارش رکن دو ارتش و نیز اداره تجسس شهربانی، فردی بود که در «مقاله نگاری و انتقاد و سرعت انتقال بی مانند» معرفی می شد، او در حقیقت سردبیر شاهد هم بود که مقالاتی را که به امضاء بقائی هم منتشر می شد، اغلب او می نوشت. مأموران اطلاعاتی آن زمان حتی پیش از ملی شدن نفت که بقائی مشغله زیادی نداشت، می گفتند «تمام مقالاتی را که به امضاء دکتر بقائی منتشر می شود، دکتر سپهبدی استاد دانشگاه و رئیس هیئت تحریریه جراید ارگان جبهه ملی تهیه می کند و می گویند که دکتر بقائی وقت تهیه مقالات را ندارد و یا نمی خواهد تهیه کند.»(1) چنین فردی به هیچ وجه تحت تأثیر بقائی نبود و بر عکس این بقائی بود که به نوعی برکشیده سپهبدی و امثال او به شمار می رفت. در اینجا بود که بقایی تمارض کرد. دلیل تمارض آن بود که وی نمی خواست به اعتراضات پاسخ دهد. در 4 شهریور 1331 بقایی در بیمارستان دکتر رضانور از دوستان قدیمی اش در دوره دانشجوئی در فرانسه بستری و ممنوع الملاقات شد.

همزمان گروه خلیلی ملکی توانستند به طور موقت بر تشکیلات رهبری حزب تسلط یابند. در رأی گیری که انجام شد بقائی و زهری تعداد انگشت شماری رأی آوردند و به این شکل از رهبری حزب کنار گذاشته شدند. لیکن سرانجام با حمایت شمس قنات آبادی و اعضای مجمع مسلمانان مجاهد او، گروه خلیل ملکی با پس گردنی از کلوب حزب بیرون رانده شدند و بقائی توانست بر حزب تسلط یابد و خلیل ملکی هم نیروی سوم را تشکیل داد.(2)

ص: 236

بی مقدمه یک حال اضطراب و نگرانی شدیدی به من دست داد. عجیب است ولی برایم یقین حاصل شد که تاکسی و من به مقصد نخواهیم رسید. محال است که به مقصد برسیم. علم تردیدناپذیر من به این موضوع بیشتر اسباب اضطراب و شور و نگرانی بود. برایم یقین حاصل شده بود که تا چند لحظة دیگر تاکسی دست کم گرفتار یک تصادف خواهد شد. از یک طرف با کمال دقت متوجه راه و رفت و آمد ماشین های خیابان بودم و از طرف دیگر گوش می دادم به حرفهای خودم. به حرفهایی که خودم با خونسردی و طمأنینه به خودم می زدم و موضوع حرفهایم این بود که آدم عاقل عالماً و عامداً به استقبال حادثه _ آنهم حادثه و تصادفی که عاقبتش روشن و معلوم است _ نمی رود. فوری تاکسی را نگه دار و پیاده شو.

از جهت دیگر می دانستم که نگرانی من بی مورد و نامعقول است و تسلیم این نگرانی شدن و تاکسی را نگه داشتن نامعقول تر. حتماً این عمل را برای خودم اسباب تحقیر و تخفیف می دانستم. از طرفی دلیل وجود volunte et Courage این به نظرم آمد که بگذارم تاکسی برود به جایی که باید برود. نگه داشتن تاکسی و پیاده شدن به نظرم علامت جبن و بی ارادگی می آمد. در عین حال یکی دیگر زیر گوشم می گفت که تصمیم نگرفتن و تسلیم قضا و قدر بودن علامت جبن و بی ارادگی است...(1)

این قضیه را که برایت نقل می کنم عین واقع است. این وضع و احوال، استدلال و گفت و شنود، دلهره و اضطراب و نگرانی، حتی ترس و وحشت، خلاصه همة اینها گمان نمی کنم که آن روز بیش از یک دقیقه طول کشیده باشد. بعد به خاطر دارم که همة این افکار را (که معلوم نبود ناگهانی از کجا آمده اند) مرخص کردم خودم را با چیز دیگر، فکر دیگر مشغول کنم.

تصور نمی کردم که شرح این خاطره کوچک اینقدر طولانی بشود. آنطور که می خواستم مقصود و ماجرا بیان و توضیح نشود... حالا از وقتی که نامه ای را که برایم نوشتی خواندم _ از وقتی که این خاطره کوچک به یادم آمده، قریب یک هفته است که گرفتار مسئله یا مسائل هستم. شاید متن نامه ای را که برایم نوشته بودی فراموش کرده باشی. عیناً نقل می کنم: «علی جان _ خیال داشتم کاغذ دیوشلی(2) را بخوانم ولی حقیقتاً فرصت

ص: 238

نیست دیگر چه بنویسم. Volunte la de et courage du قربانت (امضاء).»(1)

من الآن درست مثل این است که توی تاکسی کذایی هستم. بدون اینکه بدانم کجا می روم، ولی می دانم که به آنجا نخواهم رسید. تنها تفاوت این است که قلق و اضطراب گویی وجود ندارد یا کمتر است. یا بهتر و راست تر گفته باشم: گاهی هست و گاهی نیست. در این حال _ که کم و بیش حال دائمی من بود _ مسئلة et volunte courage خیلی مسئلة مشکلی است. به چه چیزی اطلاق می شود؟ آیا لازم و ملزوم یکدیگرند _ فقدان آنها (یا یکی از آنها) قطعی و دائمی است یا فصلی [و] موسمی؟ آیا ممکن است انسان در مسائل و موارد از نوع A،courage et volounte داشته باشد و در موارد و مسائل از نوع B نداشته باشد؟ آنچه را که من vol. et. cour(2) می دانم، موارد و مواقعی را که من چنین و چنان تشخیص می دهم دیگران هم همینطور تشخیص می دهند؟ و غیره و غیره.

می دانم که همة این حرفها می تواند بقدری ابتدایی و بچگانه جلوه کند که تهوع آور باشد ولی چه می شود کرد. وقتی این کاغذ را شروع کردم منظورم این بود که برایت بنویسم vol.et.courچیزی است که البته هم به آن احتیاج داریم. من الآن مثل دیروز و پریروز مدام از خود می پرسم آیا برای رفع دودلی و تردید بهتر نیست از تاکسی پیاده شویم. بعد از انجام هر کاری می بینیم _ چنین به نظر می آید _ که فقط آن کار انجام نشده vol.et.courلازم داشته و بقیه هیچ. کاغذت را (که فوقاً نقل کردم) خواندم و چند بار خواندم و تصمیم گرفتم به تو بگویم، از تو بپرسم، آیا ممکن نیست تو هم قدری vol.et.cour به خرج بدهی و یک قدری فرصت را برای خودت(3) نگهداری؟

می دانی که قصدم طعنه و پارادوکس نیست. چیزی که برایم یقین است این است که حیف است آدم مثل اتومات زندگی کند و برای خلاصی خودش همش دنبال «گرفتاری» برود... خوب! چیزی نگفته ام و چیزی ننوشته ام که گفتنی و نوشتنی باشد. منتها خودم را قدری سبک تر و خسته تر احساس می کنم.»(4) پیام نامه واضح است: بقائی باید از تاکسی نهضت ملی به رهبری مصدق رسماً پیاده

ص: 239

شود، بر دودلی و تردید غلبه نماید و دور جدیدی را در زندگی سیاسی خویش آغاز کند. او می بایست در انتخاب راهش شهامت به خرج می داد و روش جدیدی را علناً در پیش می گرفت.

به غیر از علی زهری طبق اسناد موجود، خطوط عمدة سیاست حزب زحمتکشان از ابتدای تأسیس آن توسط عیسی سپهبدی و حسین خطیبی ترسیم می شد. خطیبی که از یک طرف با دربار مرتبط بود و از طرف دیگر با بقایی به مشورت می نشست، سازمان نظامی و اطلاعاتی حزب زحمتکشان را هر چه بیشتر متشکل کرد. افسران مرتبط با وی، با سرلشکر زاهدی رئیس کانون افسران بازنشسته دیدارهایی انجام می دادند. در حقیقت حداقل از یکسال پیش از وقوع کودتای 28 مرداد 1332 خط مشی یاران بقایی در برابر نهضت ملی آشکار شده بود، بدیهی است که هرم تصمیم گیرنده یعنی بقایی، سپهبدی، خطیبی و زهری ارکان تعیین اهداف استراتژیک را تشکیل می دادند، ولیکن کادرهای پائین حزبی اساساً از تحولات بی خبر بودند و فی المثل فردی مانند حسین بنکدار، حتی از ملاقات سپهبدی و قوام متعجب شده بود. از این به بعد آهنگ تحولات، آشکارا شدت بیشتری یافت.

به دنبال به نتیجه نرسیدن پیشنهادات ایران به انگلیسیها برای حل مسئله نفت و در حالیکه یکماه و اندی از قیام سی ام تیر می گذشت و بقایی در بیمارستان بستری بود، تحریکات علیه مصدق شدت گرفت. احزاب سومکا، پان ایرانیست و حزب زحمتکشان در خیابانها ظاهر شدند و به ایذاء مردم و حمله به سازمانهای حزب توده پرداختند. داوود منشی زاده سر دستة سومکا دستگیر شد، لیکن چندی بعد آزاد گردید. اینک اعضای رهبری حزب زحمتکشان علناً و رسماً از تاکسی نهضت ملی پیاده شده و حساب خود را از دیگران که هنوز به آرمان ملی شدن نفت و تحقق حاکمیت ملی ایران باور داشتند، جدا ساختند.

در اوایل شهریورماه مصدق عده ای از افسران ارتش از جمله سپهبد شاه بختی، سرلشکر علوی مقدم فرماندار نظامی سابق تهران و از عناصر برجسته اطلاعاتی و سرلشکر گرزن رئیس سابق ستاد ارتش را بازنشسته کرد. این گروه همراه با سپهبد زاهدی، اداره کنندة کانون افسران بازنشسته، مرکز توطئه ها علیه مصدق بودند. اینک

ص: 240

شاید برای نخستین بار حزب توده در ارگانهای خود خبر وقوع یک کودتا را منتشر ساخت.

متعاقب این تحولات و در هفدهم شهریورماه خطیبی نامه ای خطاب به بقایی که در بیمارستان بود نوشت. او بازیهای زیرکانه ای را که توسط سپهبدی انجام می گرفت چنین تشریح کرد:

قربانت شوم...

اطلاع حاصل شده است روز پنجشنبة گذشته بعدازظهر آقای دکتر سپهبدی از رئیس ستاد ارتش ملاقات نموده است و ضمن این ملاقات که ظاهراً به عنوان نمایندگی از طرف کمیتة تحقیق بوده است مطالبی ذکر و مسائلی مطرح نموده است که ابداً مصلحت نبوده است و هفتة قبل هم که در دانشکدة افسری درس می داده است صحبت از تغییر سلطنت و استقرار جمهوری و استعفای شاه کرده است و این موضوع را دیهیمی و هم پاکروان و سایرین عنوان و گله کردند. برای اینکه قضیه را روشن تر کنم امروز صبح تلفنی به عنوان اینکه اطلاعاتی از سازمان خودمان رسیده است(1) با او صحبت کردم و توضیحاتی خواستم. همه مطالب را تأئید کردند با این ترتیب که راجع به درس دانشکده افسری اظهار داشت من مدرس و معلم هستم و رشته ای هم که در آنجا تدریس می کنم «سیر تکامل نهضت های اجتماعی است» و بدیهی است ناچار سررشتة مطالب به تغییر رژیم هم می رسد و اضافه کرد «این شایعة مخالفت من با سلطنت اگر پس فردا توده ای ها آمدند خیلی خوب است». عقیده دارم چنانچه اراده کنید در این باب از او توضیحاتی بخواهیم طوری باشد که بعدها هم بتوانیم از خودش [ تأئید] اقدامات و عملیاتش را بگیریم و اما بهر صورت تصور می کنم خیلی ضروری و صحیح باشد که یک فکر عاجل و اساسی برای او بکنید چون یک جرقه مبدل به حریقی موحش گردیده که اطفاء آن به هیچ وسیله میسر نشده است و این قبیل صحبت ها از ناحیه «دست راست»؟!(2) شما ممکن است رشته ها را پنبه کند. و حالا [بعد] از خاتمه عرایضم بد نیست دو کلمه از آن رفیقمان علی [زهری] بدانید که کار خودش را

ص: 241

کرد و من امید دارم به زودی روزی فرا رسد که بتوانیم با خاطر آسوده و وجدان آرام و با اجازة خودتان از نظارت این قبیل صحنه های حزن آور و مختنق برای همیشه محروم و معاف باشم برای اینکه حقیقتاً از این همه ناروائی ها خسته شدم. قربانت حسین خطیبی.(1)

این نامه بار دیگر نشان می دهد حزب زحمتکشان یک سازمان مخفی و متنفذ نظامی اطلاعاتی به رهبری خطیبی داشته و خطیبی با ارفع و اخوی و پاکروان و دیهیمی رابطه تنگاتنگ داشته است. دیهیمی «رئیس دفتر نظامی شاه» بود که «از دیر زمانی همواره در منزل دکتر بقائی» حضور می یافت.(2) به هر حال این نامه همچنین از رقابت خطیبی با سپهبدی و زهری حکایت دارد. خطیبی چند روز بعد نامه دیگری برای بقایی ارسال کرد:

قربانت شوم. حسن (3) دیشب آمد و قریب دو ساعت مذاکره کردیم. با آن مسافر تازه وارد ملاقات و مفصلاً صحبت نمود. ماحصل مذاکراتشان که به صورت سؤالات ده گانه از شما درآمده پیوست است که ملاحظه و مطالعه کرده جواب دهید و معتقدم جواب این سئوالات بهتر است با نظر خود حسن تنظیم شود. مطلب دیگر همانطور که قرار بود با وی در خصوص شخصی که قرار است امروز صبح با شما ملاقات نماید صحبت کردم و نظر او را طبق تعلیماتی که داده بودید خواستار شدم. او به این شخص مثل سایرین اعتماد ندارد و در عین حال معتقد است راه خروج از این بن بست فعلی هموار کردن زمینة آینده و روشن به صحنه می باشد. منتهی با این ترتیب که وزارتخانه های دفاع و کشور و ستاد [ارتش] در دست افراد قابل اعتماد باشد.(4) راجع به وضعیت فعلی حزب و خلیل ملکی، دکتر سپهبدی و نتیجة ملاقات هفتة قبل با آن بالا مذاکره شده که تا حدود ظهر خدمت می رسم و

ص: 242

حضوراً عرض می کنم.(1)

این نامه خبر از وقوع یک توطئه می دهد که کانون اصلی آن امرای ارتش بودند. گفتگو در مورد تغییر و تحولات در رده های بالای ارتش این موضوع را تقویت می کند. واضح تر بگوئیم این نامه نشان از این دارد که خطیبی، سپبهدی و بقائی در ارتباط با کسانی که «آن بالا» و «مسافر تازه وارد» و امثالهم خوانده شده اند، هسته های توطئه ای سازمان یافته را برای سرنگون ساختن بیرق نهضت ملی شکل می دادند. نامه های سپبهدی، خطیبی و زهری گویاتر از آن است که نیازی به تفسیر داشته باشند. در حقیقت در بیست و یکم مهرماه دولت توطئه را احساس کرد و سخنگوی دولت اعلام نمود که یک شبکة کودتا کشف شده است:

چون گزارش هایی از عملیات سرلشکر بازنشسته عبدالحسین حجازی و برادران رشیدیان رسیده بود که به معیّت آقای سرلشکر زاهدی و بعضی افراد دیگری که دارای مصونیت پارلمانی هستند به نفع یک سفارت اجنبی مشغول توطئه و تحریک می باشند، نامبردگان که مصونیت پارلمانی نداشتند امروز صبح از طرف فرمانداری نظامی بازداشت و به زندان شهربانی تحویل گردیدند. لازم است تذکر داده شود که از این پس عناصر و افرادی که به هر صورت موجب تحریک و تشنج و یا آلت دست سیاستهای خارجی قرار گیرند طبق مقررات تعقیب و برای تعیین مجازات قانونی تسلیم دادگاه خواهند شد.

کسانی که مصونیت پارلمانی داشتند و طبق بیانیه دولت همگام با کانون افسران بازنشسته سرگرم توطئه علیه دولت بودند، گروهی بودند که بقائی و زهری هم در بینشان دیده می شدند.

در پایان بیانیه دولت یادآوری شده بود در مورد کسانیکه مصونیت پارلمانی دارند اقدامات لازم انجام می گیرد.(2) کودتاچیان در منزل زاهدی با حضور هفت سناتور، چهار نمایندة مجلس و پنج افسر ارشد مشغول توطئه چینی بودند. افسران مربوطه سرلشکر عبدالحسین حجازی، سرتیپ بهرام آریانا، سرتیپ حاجی انصاری و دو تن دیگر بودند. برادران رشیدیان در این جلسات شرکت می کردند و افراد مزبور با سفارت انگلیس در

ص: 243

ارتباط بودند. جلسات دیگری با حضور سید ضیاءالدین طباطبائی و اسدالله علم و زاهدی و میدلتون کاردار انگلیس در منزل سناتور ابراهیم خواجه نوری تشکیل می گردید. علیرغم آشکار بودن جرم، این گروه بعد از مدتی آزاد شدند. دانسته نیست که چرا دولت ملی فرمان آزادی این توطئه گران را صادر کرد؟ باز هم تکرار می کنیم برای اینکه اهمیت این گروه در ارتباط با عوامل سفارتخانه های خارجی و نقش سرویسهای اطلاعاتی غرب در تمهید مقدمات کودتا علیه نهضت ملی و بالاتر نقش لژهای فراماسونی در تنش آفرینیهای روزمره روشن شود؛ خوانندگان را به فصل نخست کتاب دو دهه واپسین حکومت پهلوی ارجاع می دهیم.

در پی اوجگیری حوادث نامیمون، دکتر مصدق طی یک نطق رادیویی اعلام کرد که مصلحت ایجاب می کند با قطع روابط با انگلستان به تحریکات آن دولت علیه ایران خاتمه داده شود.(1) شاه و مقامات آمریکائی او را از این اقدام برحذر داشتند.(2) اما ساعت 5/2 بعدازظهر روز 30 مهرماه رسماً با تقدیم یادداشتی به سفارت انگلیس قطع روابط اعلام شد. فردای آن روز مجلس شورای ملی با اکثریت آرا انحلال مجلس سنا، یکی از پایگاههای اصلی بریتانیا در ایران، را تصویب کرد. در بیست و دوم مهرماه دارودسته بقایی، خلیل ملکی و طرفدارانش را از حزب زحمتکشان اخراج کرده بودند. درست پنج روز بعد از قطع روابط ایران و انگلیس بقایی در منزلش، در «یک محیط فوق العاده سری»، با وابسته کارگری سفارت آمریکا دیدار کرد. این پنجمین گفتگوی فینچ با دکتر بقایی است.(3) در این جلسه بقایی گفت:

با عزیمت انگلیسی ها، آمریکا فرصت خواهد داشت تا یک سیاست مستقل و روشن بینانة نفتی برای ایران تهیه کند. او این موضوع را از لحاظ تأسیسات توزیع و پخش و به بازاررسانی نفت توصیف کرد. او گفت که اگر آمریکا در این امر موفق نشود شایستة آن خواهد بود که نه تنها از طرف مردم و جراید دست چپی مورد حمله قرار گیرد، بلکه از سوی میهن پرستان ایرانی نیز که پی خواهند برد که

ص: 244

اعلامیة تهران معنایی ندارد، در معرض حمله قرار گیرند.(1)

بخشی از امیدواریهای بقایی مربوط به انتخابات ریاست جمهوری آمریکا بود، «او به این امید در انتظار انتخابات آمریکاست که جمهوری خواهان انتخاب شوند برای اینکه انتخاب جمهوری خواهان یا به معنای حل مسئله نفت خواهد بود، یا میل آمریکا را برای تعهد جبران کسری بودجه ای که ممکن است پیدا شود افزایش خواهد داد.»(2)

بقایی خوب می دانست بین جمهوریخواهان آمریکا و حزب محافظه کار انگلیس، که اینک با صعود چرچیل در راس قدرت جای داشت، وحدت نظر و عمل وجود دارد. امیدواری های او به این انتخابات معنادار بود. سِر وینستون چرچیل می خواست مسئله نفت را به هر شکل ممکن حل و فصل کند. در این ملاقات بقایی خسته و رنگ پریده به نظر می رسید.(3)

ص: 245

تبعید و یا زندانی گردند. این ماجرا باعث شد بقائی در صحن علنی مجلس حملات خود را به مصدق شدت بخشد. وی گفت از مدتها قبل چه درمجلس، چه در روزنامه ها، و چه در گفتگوهای خصوصی از مصدق خواسته است «که از این رویة آزادیخواهی و لیبرالیستی که نسبت به وابستگان سیاستهای خارجی اعمال می شود(1)» جلوگیری کند، بعد از مدتها بالاخره قانونی تهیه شد که هیچ فایده ای برای ایران و «ملیون ایران» ندارد، بلکه حربة برنده ای است در دست دشمنان ملت. منظور بقائی از دشمنان ملت و وابستگان به بیگانه همان حزب توده بود.

پیش از این زمان حزب توده در نشریات خود همیشه مصدق را نوکر امپریالیسم تلقی می کرد و اینگونه تبلیغ می نمود که گویا وی سرسپردة سیاستهای امریکاست. هر روز از سوی سازمان جوانان حزب برای دامن زدن به بحرانهای داخلی به منظور شکست و یا واژگونی دولت مصدق اقدامی انجام می شد و هر روز در ارگانهای تبلیغی حزب مثل روزنامه ها، مجلات و اعلامیه ها این مضمون بیش از پیش مورد تأکید قرار می گرفت. مصدق برای برخورد با این حزب کوچکترین اقدامی انجام نداد، حزب توده و اعضای آن هرگز از فعالیت منع نشدند و هرگز به صورت رسمی اقدامی علیه آنان انجام نشد. برای تفسیر این حرکات حزب، مصدق از واژة توده – نفتی استفاده می کرد؛ منظورش این بود کسانی که به عنوان توده ای به خیابانها می ریزند و بحران تولید می کنند در واقع عوامل شرکت نفت هستند که با این پوشش به میدان می آیند. اینان وظیفه دارند با اعمال و رفتار خود مردم را از عواقب ملی شدن نفت بترسانند و آب رفته را به جوی بازگردانند. هدف عملیات تخریبی آن بود که بیشتر، توده های مردم مذهبی را از این مقوله هراسان نمایند، حزب زحمتکشان در زمرة احزابی بود که در این زمینه بسیار ساعی بود. هرچه مصدق مقولة نفوذ کمونیسم را جدی نمی گرفت و آن را بهانه ای از سوی اردوگاه سرمایه داری برای تسلط برکشورهائی مثل ایران می دید، بقائی به شدت آن را تبلیغ می کرد.

بحث تبلیغ نفوذ کمونیسم تازگی نداشت و حتی در خود ایالات متحده تحت این عنوان بسیاری از روشنفکران مستقل هم طرد شدند و اینان از بیم تعقیب و زندانی

ص: 247

شدن، راهی سرزمینهای دیگر گردیدند و سالها با گمنامی زیستند. سناتور مک کارتی با تصویب لایحه ای در کنگره و سنا راه را برای تعقیب روشنفکران هموار ساخت. همزمان با این حوادث جنگ کره شکل گرفت که تاسال 1953یعنی حول و حوش سرنگونی مصدق ادامه پیدا کرد. جنگ کره که درست بعد از انقلاب چین روی داد، زنگ خطر را برای اردوگاه سرمایه داری به صدا درآورد و اینک در هر کشوری که حریم امنیتی دنیای سرمایه داری بود باید حصارهای لازم به منظور جلوگیری از نفوذ کمونیسم کشیده می شد. در این دوره طبق دکترین سناتور مک کارتی فشار برای کنترل احزاب و دسته هائی که متهم به دفاع از شوروی بودند، ولی برخی از آنان به واقع گروههای بیطرف روشنفکری بودند، شدت پیدا کرد. ایران نمی توانست از این مباحث جدا باشد. در ایران بولتنها و نشریاتی منتشر می شد که شدیداً اعتقادات دینی مردم را مورد حمله قرار می دادند، امروز با تحقیقاتی که خود امریکائیها انجام داده اند معلوم شده است که بسیاری از این تحولات مصنوعی بوده و توسط سرویسهای امنیتی غرب برای تولید وحشت در مردم انجام گرفته است.

بقائی در این دوره می گفت علت اینکه «اخلال گران» توده ای در کشور مجازات نمی شوند، صرفاً فقدان قانون نیست. از دید او دلیل اصلی مشکلات، مجریان هستند که نمی توانند قانون را اجرا کنند. دیگر اینکه باید منشاء اغتشاشات را از بین برد، مثلاً اگر برای انجام تقاضائی به شکل قانونی می توان اقدامی کرد، باید آن را انجام داد؛ باید تقاضاهای جزئی را عملی کرد تا مانع زیانهای بزرگتر شد. او مجریان قانون را به سه دسته تقسیم کرد: «نخست کسانی که کمونیست هستند، دوم کسانی که با کمونیستها زد وبند دارند و یک عده آنهائی هستند که زد وبند ندارند، ولی این قدر بی شعور هستند که فکر می کنند اگر امروز نسبت به کمونیستها ارفاق بکنند آن روزی که کمونیستها سر کار آمدند نسبت به آنان ارفاق خواهند کرد. آنها آنقدر ابله هستند که این چنین فکر می کنند و نمی بینند که هر روز در کشورهائی که پشت پردة آهنین رفته اند، خود آن پیشقراولها و فداکارهائی که مملکتشان را تسلیم روسیه کرده اند، خود آنها پدرشان در می آید.» او ادامه داد «متأسفانه در هیئت حاکمة ما یک رجال اینقدر ابلهی پیدا می شوند که این تصور را می کنند.» بدیهی است که منظور اصلی بقائی از این سخنان مصدق بود، او بارها و بارها مصدق را الکساندر دوبچک ایران خواند که با اعمال و رفتار خویش و نیز آزادی دادن

ص: 248

به توده ای ها، زمینه را برای تسلط کمونیستها فراهم می سازد.

اما از دید وی دستة دیگری هم هستند که اصلاً به خطر کمونیسم باور ندارند، از نظر بقائی قانون امنیت اجتماعی بهانه ای به دست مسئولین نادرست و مغرض می دهد تا علیه افراد درستکار و بی غرض اقدام نمایند. خاطر نشان شد که مدیران توده ای در ایران کم نیستند و این قانون بهانه ای به دست فلان رئیس توده ای در فلان کارخانه خواهد داد تا دو نفر کارگر ملی را که با توده ایها مبارزه می کنند، حبس کنند و یا تبعید نمایند. او قانون امنیت اجتماعی را بدتر از یاسای چنگیز دانست و گفت ترجمة فارسی یاسا را بیاورند تا با کمال میل امضاء کند، اما لایحه مصدق را امضاء نخواهد کرد. او گفت این قانون ظالمانه است که یک نفر گزارش بدهد و این گزارش حتمی الاجرا باشد و هیچ استینافی ضرورت نداشته باشد. خاطرنشان شد با این قانون «کمونیستهائی که در رأس امور هستند و سالهاست که ما داد می زنیم که آنها را از کار برکنار کنید و نمی کنید» تمام ملیون را به حبس و تبعید خواهند فرستاد. از مصدق خواسته شد جلو اجرای این قانون را بگیرد «برای اینکه ما نمی توانیم تحمل چنین قانونی را بکنیم.» به دید بقائی «علت اینکه قوانین اجرا نمی شوند این است که بخشی از دستگاه دادگستری و عدة زیادی از بازپرسها کمونیست هستند» ما انتظار داریم این دستگاه را شما تصفیه کنید، این دزدها، این کمونیستها، و این مغرضین را بریزید بیرون، آنوقت به بدتر از این قانون هم می توانیم تن بدهیم در صورتی که مجریش درست باشد والا این قانون قابل قبول نیست. در ادامه یاد آوری شد که «همان خواهشی که همیشه داشتم، آن روح لیبرالیزم وآزادیخواهی را یک قدری کنار بگذارید. مردم هرگاه ببینند دولت در مبارزه با کمونیسم از آنها حمایت نمی کند، خود دهن آنها را خورد خواهند کرد.»(1)

بقائی گرچه در اظهارات خود صادق نبود و هدفش این بود که به هرنحوی شده دولت مصدق را که از سوی حزب توده به عنوان نوکر امپریالیسم مطرح می شد مورد حمله قرار دهد؛ و با اینکه آن گونه که وی می گفت همة بحرانها زیر سر این حزب نبود، اما واقعیت این است که بخشی از گفته های او واقعیت داشت. غیر از شهر تهران، حزب توده در این زمان در تشکیلات اداری و نیز ارتش ایران تا حدی نفوذ داشت، اما

ص: 249

این نفوذ بیش از همه در شرکت نفت و اقشار کارگری ایران به ویژه در شهرهای صنعتی مثل اصفهان بود.

 حزب در این زمان به اندازه ای قدرت داشت که می توانست اعتصابات فلج کننده علیه دولت سازماندهی کند، اما مسئله این بود که اگر این حزب عامل ناامنی کشور بود پس لایحه ای که دولت و مجلس هفدهم تصویب کرده بودند باید مورد خشم این حزب واقع می شد نه بقائی. به راستی چرا بقائی از این لایحه بر آشفته بود؟ مگر نه این بود که وی مخالفین خود را عامل ناامنی می دانست؟ پس چرا لایحه ای که می توانست عوامل بحرانها را محدود کند مورد غضب او واقع می شد؟ آیا غیر از این بود که وی می دانست ماهیت کسانی که تظاهرات به اصطلاح توده ای را سازماندهی می کنند چیست؟ آیا این افراد همان نیروهای توده نفتی نبودند که وظیفه داشتند مردم را وحشت زده نمایند و آنان را از شبح سرخ بترسانند و در عین حال مصدق را عامل بیگانه وانمود سازند؟ مسئلة مهم تر این بود که حزب توده به رغم نفوذ خود در سطوحی از نیروهای اجرائی کشور و نیز اقشار کارگری و ارتش نمی توانست بدون اجازة شوروی قدمی بردارد، کما اینکه در حوادث منجر به بیست وهشتم مرداد وضع به این منوال بود.

لازم به توضیح است که در این ایام در درون کرملین بحرانهائی شوروی را در خود فروبرده بود؛ گروه بریا – مالنکوف با استفاده از کهولت و بیماری استالین بر اوضاع مسلط بودند و درگیریهای داخلی در صفوف حزب کمونیست شوروی امکان این را که استراتژی مشخصی در مورد کشور بحران زدة ایران اتخاذ شود، ناممکن می کرد.

وضع ایران آنقدر پیچیده بود که نمی شد افق حوادث را حدس زد و یا پیش بینی کرد، شوروی خود از بحران تصفیه های استالینی و رقابتهای حزبی رنج می برد به همین دلیل امروز می دانیم که مجالی برای پرداختن به امور ایران به شکلی که باید و شاید وجود نداشته است. بحرانهای ناشی از پناهندگی جاسوسان شوروی در سرویس امنیتی انگلستان به اندازة کافی برای شوروی مسئولیت ایجاد کرده بود(1)، امری که بحث نفوذ

ص: 250

کمونیسم را در کشوری مثل ایران بیشتر عامه پسند می کرد. ماجرای جاسوسی اتمی شوروی در امریکا، به این توهمات بیش از پیش می افزود. زن و شوهری به نام روزنبرگ، تقریباً مصادف با این ایام به جرم جاسوسی اتمی به نفع شوروی در امریکا بر صندلی الکتریکی نشانده شده و اعدام گردیدند. مضافاً اینکه در این ایام جنگ کره نیز در جریان بود و تبلیغ می شد بعد از کره نوبت ایران است. با این وصف امکان دخالت وسیع شوروی در ایران اگر نه غیر ممکن، بلکه بسیار دشوار بود.

به هر حال لایحه امنیت اجتماعی هم نتوانست بقائی را از اقدامات خود بازدارد، در این زمان شدت و حدت فعالیتهای تخریب گرانه بقائی به حدی بود که حتی مصدق به قول او لیبرال را وادار به واکنش کرد. روز چهاردهم آذرماه 1331 فرماندار نظامی تهران، سرلشکر دادستان، دستورالعملی به این شرح صادر کرد:

محرمانه، فوری، مستقیم

از فرماندار نظامی تهران به ریاست شهربانی کل کشور، فرماندهی لشکر 1 پیاده، فرماندهی لشکر 2 زرهی، دژبان پادگان مرکز.

متمنی است به مأموران انتظامی آن قسمت دستور فرمایند در صورتیکه دکتر بقایی و حسین مکی در جلوی تظاهرکنندگان دیده شدند فوراً دستگیر و به فرمانداری نظامی اعزام شوند.(1)

در این مقطع هواداران مصدق و وفاداران به نهضت ملی تلاش می کردند بقایی را از ادامة مخالفت با دولت منع کنند، غافل از اینکه بقائی از همان آغاز هدفی جز این نداشته است. اینان نمی دانستند که بقائی یک فرد نیست، بلکه او رهبر جریانی است که به نوبه خود از سوی سپهبدی، خطیبی و زهری هدایت می شود، کسانی که هم با سرویسهای اطلاعاتی بیگانه مرتبط بودند، هم با کمپانیهای فراملیتی و هم دربار و کانون افسران بازنشسته. یکی از افرادی که تلاش می کرد بین بقائی و مصدق مصالحه برقرار سازد، دکتر علی شایگان بود که طی نامه ای به بقائی نوشت:

دوست عزیزم

به خدا در مخالفت خود اشتباه می کنی. بیش از این اصرار نداشته باش. دشمنان

ص: 251

مملکت از مخالفت تو سوء استفاده می کنند و تو و دوستان تو را خرد خواهند کرد. اگر کس دیگری خلاف این به تو بگوید دوست تو نیست. دشمن تو و مملکت است.

در زیر همان نامه بقایی با مداد نوشته است:

دوست عزیز، و کم من فئه قلیله غلبت... علت غلبة ما پیروی از اصول بود و شروع سقوط کسانی که با پیروی از اصول موفق شوند از ساعتی شروع می شود که آن اصول را زیرپا بگذارند و متأسفانه زیر پا گذاشتن اصول شروع شده است و تا سقوط ادامه خواهد داشت.

البته بقائی راست گفت که تا سقوط نهضت ملی به فعالیت خود ادامه خواهد داد، اما سخن شایگان هم دست کمی از آینده نگری نداشت. پس از اینکه از بقائی به اندازه کافی استفاده شد، بعد از کودتای بیست و هشتم مرداد نه تنها ارتقاء موقعیت نیافت بلکه توسط زاهدی تحقیر هم گردید؛ یعنی توسط فردی که تا پیش از این مطیع اوامر او تلقی می شد. بالاتر اینکه به طوری که خواهیم دید مردان شیادی مثل خطیبی سالهای متمادی او را در آرزوی نخست وزیری نگه داشتند و عملاً وی را فریب دادند و به قول شایگان خردش کردند.

شایگان در پاسخ بقائی باز هم نوشت:

دوست عزیزم

بنده امیدوارم همیشه در فئه و قبیله ای باشم که پیرو اصول باشند. اصولی که جنابعالی را وادار به مخالفت کرده کدام است؟ بنده را هم قانع کنید که در خدمت شما باشم. آیا تصور نمی فرمائید در استنباط خود به اشتباه افتاده باشید؟ آیا اختلاف در صفوف فعلی طرفداران دولت برای ملت ایران خطرناک نیست؟(1)

بدیهی است که گوش بقائی بر این سخنان بسته بود، اما بقائی در روش خود اشتباه نمی کرد؛ زیرا از اول قرار نبود جز آن کاری انجام دهد. اشتباه را امثال شایگان مرتکب می شدند که فکر می کردند بقائی یار صدیق مصدق و نهضت ملی است، علت واضح است: آنان از پشت پرده تحولات سیاسی مطلع نبودند و تنها به ظواهر بسنده می کردند. بقایی اطمینان داشت که نهضت ملی به شکست خواهد انجامید و مصدق سقوط خواهد کرد.

ص: 252

کرد و در این جور موارد نباید طوری کاسه و کوزه را شکست که دیگر هیچ قابل ترمیم نباشد.

تشریح: معلوم شد که تقاضای اختیارات یکساله با فشار آمریکا و در برابر وعدة مساعدت بوده و محرک مصدق محرک واقعی نه جاه طلبی اصلی خودش بوده، بلکه از بابت رسیدن به انتهای مقصود خود یعنی حل مسئلة نفت و ترمیم خرابکاری گذشته دو ساله زمامداری [ بوده است].(1)

البته مصدق می داند که عملش صددرصد ناقض پرنسیب هایی است که خودش (یا از راه خلوص یا از راه دماگوژی [عوامفریبی]) از آنها دفاع کرده است.

محرک سیاست آمریکا

1_ برای تثبیت و گارانتی رژیم مصدق به عنوان اینکه کسی را بهتر از او برای ظاهر دمکراتیک و باطن دیکتاتوری نتوانستند بیابند: آزمایش مکی در مسافرت آمریکا آن سیاست را مأیوس کرد و او را برای این کارها کم ظرف تشخیص دادند و حتماً ژست سیاسی (استعفا) مکی به موضوع فوق مربوط است که تحلیل آن خواهد آمد.(2)

2_ سیاست آمریکا از تمایلات چپ مسکوئی آقای کاشانی(3) متزلزل شده بود و برای مهار کردن او لازم بود اعتبار عمومی و اعتبار پارلمانی او را مهار کندcoute coute que [بهر قیمت]. به این دلیل تبلیغات سبک آمریکائی (intensif [شدید، تند] و بیسابقه) در

ص: 254

تقویت مصدق به کار برده بود و روش و رآکسیون [واکنش] کاشانی هم بهترین دلیل این مدعاست.(1)

3_ محرک آمریکا: مصمم شده است ایران را که شکاف خطرناکی است در اتحادیه تدافعی خاورمیانه(2) وارد کند [در حاشیه:] [و ضمناً از تشکل و پیشرفت حزب توده که با سکوت انجام می گیرد بی نهایت ترسناک شده بود.] و حتماً مذاکرات هندرسون _ مصدق، که در استتار مطلق برخلاف سنت قدیم و دمکراتیک انجام می شود، تنها جنبة اقتصادی و نفتی ندارد، بلکه بدون شک جنبة نظامی و سیاسی و الحاق ایران به بلوک غربی و سازمان دفاعی خاورمیانه دارد و تق آن در خواهد آمد و از لحن روزنامه های توده ای کاملاً بارز است.(3)

4_ محرک آمریکا حل مسئلة نفت برای شانه خالی کردن از سنگینی مساعدت مالی و اقتصادی به انگلستان است. تجهیز پایگاه های نظامی، هوایی و دریایی اروپای غربی که هنوز به عهدة خود او واگذار است و ممکن است طاقت فرسا باشد.

[این جمله داخل کادر است و بر آن تأکید شده:] پس سیاست آمریکا در جریان تقاضای تمدید اختیارات به طور غافل گیری [کذا: غافلگیری] و تبلیغات شدید و دستوری Pro-   Mosaddegh[هواداری از مصدق] صددرصد وارد بود و بهترین دلیل آن تقویتی است که به وسیلة اعتبارات مخفی یکی از سرویس های مستقل سفارت آمریکا Guiran(4) Mr. [آقای گوئیران] انجام گردید. و من شخصاً علاقه و جنبش سفارت

ص: 255

آمریکا را آشکارا دیدم.(1)

 (؟)[کذا] اینجا یک قضیه جدیدی برای تو پیش می آید که آیا صلاح است غلطیدن ایران را به بلوک غربی و الحاق به پیمان اتحاد تدافعی خاورمیانه را تأئید کنی یا صلاح ایران هنوز در حفظ بی طرفی است به واسطة خطر شمالی که ممکن است رآکسیون شدید بکند و در ایران جنگ داخلی civile guerreراه بیفتد و البته سیاست انتقام جوی انگلیسی خوشحال شود؟(2)

این مسئله باید پخته شود و تصمیم آن با reflexion‘ mure[اندیشه پخته] گرفته شود. ملکی از بابت اینکه از appui [حمایت] آمریکا برای ارضاء جاه طلبی monstrueux [عجیب، شگفت] خود و برای انتقام گرفتن از سران حزب توده کاملاً با آمریکا بسته است. آیا برای تو هم راهی هست که کاملاً با سیاست آمریکا هماهنگی بکنی؟ از لحاظ اصولی و مصلحت عام؟ یا اینکه همان روش بی طرفی کامل، نه انگلیس نه آمریکا نه شوروی و مصلحت ما در استقلال تام و تمام و همکاری باشرفانه با سیاست های بیگانه اگر مسلم شود که غرض استعماری و استثماری نداشته باشند.

در این صورت چون روش تو با آمریکا شباهتی با روش توده ای ها داشته باشد نباید ترسید و عقب کشید. کافی است ضمن چند مقاله motif [محرک] و mobile [عامل انگیزش] آنها و خودت را واضح و روشن و توجیه کنی به این معنی که توده ای ها با نفوذ آمریکا به دستور مسکو مخالفند و نفوذ آمریکا را مانع پیشرفت کمونیزم و توسعه طلبی شوروی می دانند و حال آنکه ما نفوذ آمریکا را مخل و مضر به صلح ایران و استقلال سیاسی و اقتصادی خود می دانیم و اگر ما با نفوذ آمریکا به صورت الحاق کامل مخالفیم، نباید مساعدت به نقشه و روش کمونیزم و شوروی تلقی شود. زیرا mobile و محرک ما با آنها یکی نیست بلکه oppose diametralemen [کاملاً مخالف]

ص: 256

می باشد. مبارزه ما شرافتمندانه است و روش آنها خائنانه. مبارزه ما برای حفظ موجودیت کشور و میهن خودمان است و روش آنها آب و جارو کردن برای توسعه کمونیزم و امپریالیسم سرخ.

ممکن است به صورت یک نامه سرگشاده به مستر لوی هندرسون روش مخالفت شاهد را با الحاق به بلوک غربی توجیه کرد و تصریح شود که روش شاهد و حزب زحمتکشان مبارزه شدید با توسعة کمونیزم و امپریالیزم شوروی است ولی نمی تواند به عنوان حمایت نظامی و بهبودی اقتصادی و غیره تسلیم بلاشرط سرمایه داری آمریکا بشود.(1) [در حاشیه این پاراگراف به علامت تأکید دو خط عمودی کشیده شده.]

در مورد سیاستمداران و دستجاتی که ممکن است در عمل با تو هماهنگی سیاسی نشان دهند نباید priori a[به شکل پیشینی] فریب خورد و با آنها ائتلاف کرد، بلکه در زیر ماسک باید سعی و اهتمام شود در تشخیص motif [انگیزه] و mobile [محرک] روحی و سیاسی آنان و اگر محرک باطنی و سیاسی پاک نباشد باید حساب را صراحتاً یا تلویحاً جدا کرد.

مثلاً در مورد همکاری با روش حضرت آیت الله(2) [کاشانی] در مخالفتش با دکتر مصدق که ظاهراً مخالفت و تذکر اصولی است، ممکن است از غرض خصوصی و جاه طلبی سرچشمه گرفته باشد(3) یا همگامی و همکاری تلویحی با سیاست شمال یا حتی سیاست توده نفتی بر علیه نفوذ سیاست آمریکا در ایران باشد که قریب الوقوع به نظر می رسد.(4) [تأکید از ماست.]

در مورد آقای حائری زاده هم باید مواظب بود که مخالفت روی لجاج و غرض

ص: 257

شخصی و نارضایتی خصوصی و همکاری با چپی ها نباشد!(1) اگر باشد باید کمی حریم گرفت.

تحلیل روش و تظاهر (استعفای) مکی که جنبه spectaculaire[نمایشی] داشت باید موتیف آن اینطور تحلیل شود که اولا ایشان زیاد خالی الذهن نبوده اند ولی روی impulsion [تحریک، انگیزه آنی] و کم ظرفی و بدون تعقل این کار را کرده و بعداً دکتر فاطمی او را مهار کرده و راهنمایی کرده است. و الا چرا کسی که آن کار موثر و ژست پهلوانی را کرد نه نطق مخالف ایراد کرد و نه در رأی شرکت نمود؟ همه اینها تحلیل لازم دارد. و مخصوصاً نسبت به همکاری با بلوک مکی-دکتر فاطمی باید خیلی سوءظن داشت زیرا حساب دکتر فاطمی حساب arrivisme [جاه طلبی به هر بها] و به نوا رسیدن que coute [به هر قیمت] می باشد. بنابر این موبیل و موتیف و محرک اعمال او کاملاً با محرک باطنی تو، که راستی و حقیقت است، کاملاً فرق دارد و از یک categorie [مقوله] کاملاً متضاد می باشد.»(2)

این نامه از اهمیت تحلیلی فراوان برخوردار است. نخست اینکه مخالفت بقایی با مصدق کاملاً تئوریزه شده و به وی رهنمودهای لازم داده شده است. دوم، این نامه نشان می دهد مخالفت بقایی با تقاضای اختیارات یک ساله همسو با «جریانات پشت پرده» بوده است. سوم، برخلاف کسانی که می کوشند آیت الله کاشانی و بقایی را در جایگاهی یکسان قرار دهند، این سند روشن می کند که آیت الله کاشانی نیروی سیاسی کاملاً متمایز از بقایی است و پیوستن بقایی به او یک حرکت کاملاً تاکتیکی و فرصت طلبانه و برای بهره برداری از کاشانی و تشدید اختلافات میان کاشانی و مصدق بوده است. اسناد و منابع نشان دهنده این نکته هستند که امریکائیان در این مقطع تاریخی، یعنی درست بعد از تشدید اختلافات در درون صفوف ملی شدن صنعت نفت، نسبت به آیت الله کاشانی ابراز نگرانی می کردند. آنان معتقد بودند ایشان سیاستی خصمانه علیه غرب دارد و بالاتر اینکه بیش از مصدق می تواند حزب توده را تحمل کند. به همین دلیل طبق اسناد در دسترس قدرت یابی و استقلال آیت الله کاشانی امری

ص: 258

بود که نگرانی محافل غربی را برمی انگیخت(1)، نکته مهم این است که تحلیل سپهبدی هم مثل تحلیل برخی از مقامات سیا؛ نوعی نگرانی از مواضع آیت الله کاشانی را بازتاب می داد، او هم مثل مقامات سیا، کاشانی را سیاستمداری می دانست که با غرب خصومت دارد و در مقابل به شوروی حسن نظر نشان می دهد. چهارم، بی اعتمادی نویسنده سند به حائری زاده، مکی و به ویژه نفرت آشکار او از دکتر فاطمی نیز قابل توجه است.

 در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا (1952)، آیزنهاور از حزب جمهوریخواه به ریاست جمهوری انتخاب شد. لوی هندرسون پس از انتخابات به آمریکا رفت و در اوایل دی ماه به ایران مراجعت کرد و بلافاصله با نخست وزیر وارد مذاکره شد. گفته می شد مذاکرات حول محور تشکیل یک کنسرسیوم برای فروش نفت ایران و ارجاع موضوع غرامت ایران از طرف انگلیس به دیوان داوری لاهه دور می زند.(2) گروه بقایی برای ممانعت از انجام این مصالحه شدیداً به تکاپو افتاد، همانطور که بالاتر دیدیم سناریوی قضیه را باز هم سپهبدی طراحی کرد و بقائی آن را اجرا نمود. از این به بعد بقایی همسو با باندهای تبهکار، گروههای وابسته به انگلستان و البته ساده لوحان دامنة فعالیت خود را علیه نهضت ملی شدت بخشید. وی از یک طرف با افسران عالیرتبة ارتش و از طرف دیگر با باندهای چاقوکش ارتباط بیشتر پیدا کرد. همزمان نوعی همگرایی بین وی و شبکة برادران رشیدیان برقرار گردید. آنطور که از نامه های خطیبی مستفاد می شود بقایی با شبکة اسدالله علم نیز کاملاً مربوط بود. آهنگ تحولات از این به بعد سرعت بیشتری پیدا کرد.

در اواخر بهمن 1331 ابوالقاسم خان بختیاری

ص: 259

سر به شورش برداشت. معلوم شد زاهدی در این توطئه نقش داشته است. روز ششم اسفند زاهدی بازداشت و درست بیست روز بعد در 26 اسفند با وساطت دربار آزاد شد. چند روز بعد از شروع شورش ابوالقاسم خان بختیاری دربار و شخص شاه علناً وارد گود شدند. مصدق در جلسة خصوصی مجلس تهدید کرد که نقشه های اشرف، ملکه مادر و مسائل شورش بختیاری را به اطلاع مردم خواهد رسانید.(1) به دنبال این ماجراها شاه به مصدق اعلام کرد قصد مسافرت به خارج کشور را دارد. قرار بود مسافرت محرمانه انجام گیرد. دولت مبلغ ده هزار دلار به عنوان مخارج اولیه فراهم کرد. روز نهم اسفند مصدق برای انجام مراسم خداحافظی به کاخ مرمر رفت. به زودی عده ای از اوباش تهران از جمله شعبان بی مخ، در کنار سپهبد شاه بختی، سپهبد امیراحمدی و سرلشکر گرزن در برابر در کاخ جمع شدند و به نفع شاه شعار دادند. آنها اعلام کردند از مسافرت شاه نگرانند و نقشه این بود که به محض خروج مصدق از کاخ او را به قتل رسانند. مصدق از در دیگر به منزل خود رفت. دسته های اوباش به منزل او هجوم بردند، لیکن مصدق از راه پشت بام فرار کرد. به دنبال این ماجرا شاه از مسافرت انصراف حاصل کرد. باز هم مصدق برای دستگیری اخلالگران مسامحه نمود. در همان ماه دولتین آمریکا و انگلیس ادامه مذاکره با ایران را بی حاصل دانستند، به عبارت بهتر تیم ملبورن و گروههای ایرانی همسوی او برنده ماجرا شدند.

ص: 260

کتبی پیدا شود که متضمن پیشنهاد رفع اختلاف باشد.

پس از مباحثات طولانی بالاخره آقای حائری زاده مطالب و مواد قانون اساسی را که مورد ابتلا بود دیکته کرد و آقای مجدزاده یادداشت کرد. پس از مختصر اصلاحی فرمول مورد موافقت هیئت قرار گرفت. در این مرحله گفتم «این فرمول در واقع متضمن سلب کامل اختیار از شاه است و منطبق با قانون اساسی است ولی با در نظر گرفتن اختیارات نامحدودی که آقای دکتر مصدق از مجلس به دست آورده است اگر به این ترتیب شاه کاملاً مسلوب الاختیار بشود تمام اختیارات در دست نخست وزیر متمرکز خواهد شد. لذا پیشنهاد می کنم به موازات سلب اختیار از شاه، اختیارات دکتر مصدق هم به مجلس مسترد گردد. ولی چون قصد نداریم که در مرحلة حساس حل مسئلة نفت اشکالی پیش بیاید موافقم که اختیارات مربوط به نفت و امور مالی کماکان در دست نخست وزیر باقی بماند.» پیشنهاد من مورد موافقت اعضأ هیئت قرار گرفت.

هفت نفر از اعضأ هیئت مجدداً با نخست وزیر ملاقات کردند و مانند دفعه قبل از رفتن خودداری کردم. گزارش که خوانده شده بود، نخست وزیر موضوع را قبول کرده بود. در اینجا آقای رفیع اضافه کرده بود که آقایان حائری زاده و دکتر بقایی راجع به قسمت اختیارات پیشنهادی کردند که قسمتی از آن به مجلس برگردانیده شود. آقای نخست وزیر (به طوری که نقل کردند) از تختخواب پائین آمده بود و از داخل قفسه روبرو متن قانون اختیارات را آورده بود و دانه دانه را مورد مطالعه قرار داده بود و بالاخره پذیرفته بود که فقط اختیارات مربوط به نفت و امور مالی حفظ شود و بقیه مسترد گردد. و ضمناً گفته بود اگر اختیارات با پیشنهاد هیئت مسترد شود نوعی تضعیف دولت تلقی خواهد شد، بهتر این است که خودش طی نامه ای آن را به مجلس برگرداند. برای اینکه تعبیر به قصد تضعیف دولت نشود، همین طریق را پذیرفتم.

پس از این مذاکرات قرار شد هیئت هشت نفر[ی] برای گزارش جریان کار با شاه ملاقات کند. چون به ملاقات مصدق نرفته بودم برای حفظ موازنه این دفعه از رفتن به دربار خودداری کردم. هفت نفر آقایان به دیدار شاه رفتند و پس از بازگشت جلسه را در منزل قائم مقام تشکیل دادند و به وسیلة تلفن مرا هم دعوت کردند.

مذاکرات با شاه را گزارش دادند. متن پیشنهاد هیئت را به نظر او رسانیده بودند.

ص: 262

ابتدا یکی دو نکته اصلاحی بیان کرده بود ولی بعداً همان متن مرا پذیرفته بود. ضمناً پیشنهاد مرا در مورد استرداد اختیارات به اطلاع او رسانیده بودند.

پس از ختم جلسه هیئت هنگامی که عازم رفتن بودیم قائم مقام مرا به کناری کشید و گفت: آقای دکتر به شما تبریک عرض می کنم. وقتی که از حضور شاه مرخص می شدیم، به امر اعلیحضرت توقف کردم. علت غیبت شما را سئوال کردند. به عرض رسانیدم. پس گفتند آیا واقعاً دکتر بقایی راجع به استرداد اختیارات پیشنهاد کرد؟ جواب مثبت به عرض رسید. امر فرمودند در جریان طرح گزارش هیئت هشت نفری من صرفاً از عمل شما پیروی کنم.

به خاطر ندارم چه مدت پس از این جلسه در حالیکه مشغول اداره کمیسیون بودجه بودم، حسین مکی طرح پاکنویس شده هیئت را برای امضای من آورد. گفتم باید نامة موعود آقای دکتر مصدق را هم ببینم. رفت. پس از دو ساعت مجدداً وارد کمیسیون شد و متن را برای امضای من ارائه داد. گفتم آن نامه کجاست. گفت می آورند. خواستم امضاء نکنم تأکید کرد می آورند، حالا همه امضاء کرده ایم تو هم امضاء کن. برای احتراز از عصبانیت آقای مکی و جروبحث در ضمن رسمیت کمیسیون هشتمین امضاء پای طرح گذاشته شد.

روز بعد جلسة خصوصی تشکیل شد [تا] جریان کار هیئت هشت نفری [به اطلاع] بعضی نمایندگان مجلس برسد و مذاکرات مقدماتی هم صورت بگیرد تا در جلسة علنی بدون بحث و معطلی گزارش مطرح و تأئید شود.

در حینی که آقای حسین مکی به عنوان مخبر هیئت مشغول گزارش جریان کار بود مرا پای تلفن خواستند. رفتم و صحبت را کوتاه کردم تا زودتر به جلسة خصوصی بازگردم. همین که از اتاق تلفن خارج شدم دیدم آقا سیدکمال (ناظم مجلس) مشغول نواختن زنگ تشکیل جلسة علنی است. حساب کردم که دنبالة گزارش های مکی و قرائت نامه های دکتر مصدق می بایستی بیش از این طول کشیده باشد. به سرعت به طرف جلسة خصوصی رفتم. یکی از نمایندگان از سالن خارج می شد. از او پرسیدم نامه را خواندند؟ گفت چه نامه ای؟ فهمیدم که از نامه حرفی نبوده است. وارد جلسة خصوصی شدم. نمایندگان آمادة خروج و رفتن به جلسة علنی شده بودند.

روی یکی از صندلی ها بالا رفتم و گفتم آقایان توجه بفرمائید! همه ایستادند. گفتم: پس نامة استرداد اختیارات آقای دکتر مصدق چه شد؟ آقای دکتر شایگان گفت:

ص: 263

آقای دکتر فرمودند یک واو هم از اختیارات را پس نمی دهم.

با عصبانیت گفتم: پس آرزوی طرح این گزارش را هم شما و [هم] ایشان به گور خواهید برد! معلوم بود که اگر بخواهند گزارش را در جلسة علنی مطرح کنند من مخالفت خواهم کرد. بدین جهت از تشکیل جلسة علنی آن روز خودداری شد.»(1)

این گزارش خود بقائی از مأموریت هیئت هشت نفری حل اختلاف است که به همین جا خاتمه می یابد. قنات آبادی مدعی است وی باعث به هم خوردن مأموریت هیئت هشت نفری شد و او بود که بقائی را تشویق کرد امضای خود را از پائین صورت جلسه آن هیئت بردارد و شرط گرفتن اختیارات شاه را گرفتن اختیارات از مصدق قرار دهد.(2) لازم به توضیح است کار این هیئت هرگز به جائی نرسید و به اختلافات دولت و دربار، اختلاف مجلس و دولت هم اضافه شد، این اختلافات تا سقوط نهضت ملی تداوم یافت.

از ابتدای سال 1332 روزنامه شاهد همراه با نشریاتی مثل خواندنیها و دیگر جراید مخالف با مصدق، آهنگ تبلیغات خود را شدت بخشیدند. روزنامه شاهد دائماً هشدار می داد «شبح کمونیسم کشور ما را فراگرفته است»، شاهد که مواضع بقائی را منعکس می ساخت، از پیوند و همکاری مصدق با توده ایها سخن به میان می آورد. روزنامه دمکرات اسلامی ارگان مجمع مسلمانان مجاهد به رهبری شمس الدین قنات آبادی و دکتر محمود شروین، از ائتلاف «دکتر مصدق و بیرق داس و چکش» سخن به میان می آورد و نوشت: «اکنون امید دکتر مصدق از مردم حق پرست و وطن خواه قطع شده و چاره ندارد جز اینکه حزب منحله توده را زنده کند.» آنها مصدق را متهم می کردند می خواهد با همکاران و همفکران پیشه وری و غلام یحیی دانشیان ائتلاف کند و طوق بندگی کرملین را به گردن بیاویزد. می گفتند عاقبت مصدق مثل عاقبت دکتر بنش رئیس جمهور آزادیخواه چکسلواکی است که مقدمات جمهوری کمونیستی را به دست او فراهم ساختند و بعد طومار عمرش را در هم پیچیدند: «آقای دکتر مصدق سرنوشت شما از هم اکنون معلوم است، اگر توده ایها، حزب ایرانیها و نیروی سومی ها موفق شدند و رژیم مملکت را مانند چکسلواکی و چین و امثال آن کشورها عوض کردند شما را زنده

ص: 264

نخواهند گذاشت و افاده و تکبر و غرور شما را با قنداق تفنگ و سرنیزه جواب خواهند داد و اگر ملت موفق شد و مسلمانها بر بیوطنان و بی دینان پیروز شدند که برای ما این پیروزی قطعی است. از گناه شما نخواهند گذشت و همانطور که شما را به ذروه قدرت و محبوبیت رساندند، در منجلاب ننگ و بدنامی با حزب توده و مشاورین سوسیالیست تان غرق خواهند ساخت تا نه تنها برای زمامداران کشور ما در آینده عبرت باشد، بلکه زمامداران ملل زجر دیده مسلمان دیگر هم را هم تکان دهد و همه بفهمند: این ملت است که زمامداران را بدوره قدرت می رساند و اگر زمامداران از اراده ملت منحرف شدند، ذلیل و نابودشان خواهد ساخت.»(1)

قتل افشارطوس(2)

اینک که اختلافات به اوج خود رسیده بود، طرحی دیگر برای فلج ساختن نهضت ملی توسط حسین خطیبی مسئول سازمان نظامی و اطلاعاتی حزب زحمتکشان اجرا شد. این طرح قتل سرتیپ محمود افشارطوس بود. افشارطوس فرزند حسنخان شبل السلطنه و نوه محمدخان میرپنج اصلاً اهل اسدآباد همدان بود. وی هفت برادر و دو خواهر داشت، اخترالسلطنه یکی از خواهران او همسر محمدباقر حجازی مدیر روزنامه وظیفه و دیگر خواهر او همسر عبدالحسین امیرسلیمانی فرزند مجدالدوله رئیس توپخانه محمدعلیشاه بود.

افشارطوس دوبار ازدواج کرد: بار اول با خانمی به نام آفاق علی آبادی که بعد از چندی با وجود داشتن یک فرزند با وی متارکه نمود. همسر دوم وی فاطمه دختر شیخ العراقین بیات برادر سهام السلطان بیات بود که از او صاحب یک دختر و یک پسر شد. از سوئی خانم ضیاءالسلطنه همسر دکتر مصدق با این فامیل خویشاوند بود، می گویند وی در مجالس ختم زنانه که در منزل افشارطوس در خیابان فروردین تشکیل می شد، شرکت می کرد. مادر همسر افشارطوس خانم قدس اعظم خاله ملکه توران مادر شاهپور غلامرضا بود، شاهپور غلامرضا نتیجه مجدالدوله به شمار می آمد. افشارطوس

ص: 265

هم همانطور که دیدیم برادرزاده مجدالدوله بود. وی در حدود سال 1316 توسط سرلشکر کریم آقا بوذرجمهری به دربار معرفی شد تا اداره املاک شاهنشاهی را در مازندران به عهده گیرد. مشهور است که وی در مازندران با رعایا به خشونت رفتار می کرد. به همین دلیل در اوایل دهه بیست مقالاتی مفصل در نشریه هراز به قلم دکتر بریمانی در وصف رفتار افشارطوس با مردم مازندران منتشر کرد که بعدها مبدل به کتابی مفصل شد.(1) افشارطوس با وجود اینکه سابقه رفتار مناسبی با مردم مازندران نداشت، اما در دوره نهضت ملی شدن نفت، متحول گردید. او مبدل به یکی از وفادارترین افسران نسبت به نهضت ملی گردید و به همین علت از سوی مصدق به جانشینی سرتیپ کمال به عنوان رئیس شهربانی کل کشور منصوب شد. افشارطوس با برخی از چهره های سیاسی آن روزگار و به طور مشخص با حسین خطیبی مراوده داشت و از طریق خطیبی با افسرانی مثل زاهدی، سرتیپ منزه و سرتیپ بایندر در ارتباط بود. حتی در نشریات آن زمان گفته می شد خطیبی رئیس اداره آگاهی شهربانی است، اما واقعیت این است که مقام و موقعیت خطیبی بسیار بالاتر از این مناصب بود. از سوئی افشارطوس با مصدق روابطی نزدیک داشت، به همین دلیل افسران مزبور در صدد برآمدند از طریق او اطلاعاتی در مورد برنامه های آتی مصدق به دست آورند و به طور خاص مناسبات او را با امریکا کشف کنند. پیشتر دانستیم که عیسی سپهبدی تا چه میزان از احتمال بهبود روابط ایران و امریکا و حل مسئله نفت نگران بود، به واقع مطبوعات آن زمان بحث شرکت ایران در پیمان دفاعی خاورمیانه را برجسته می کردند تا حملات حزب توده علیه مصدق را که فروکش کرده بود، شدت بخشند و شورویها را هم به مخالفت با او تشجیع نمایند. اگر این سناریو محقق می شد، کلیه قدرتهای بزرگ آن روزگار با انگیزه های خاص خود در مقوله سرنگونی مصدق به همگرائی می رسیدند. مخالفین می خواستند دریابند واقعاً سطح روابط مصدق با امریکا در چه حدی است؟ آیا شایعاتی که هر روز توسط خودشان در میان مردم پراکنده می شد، پایه ای در واقعیت داشت یا خیر؟ بهترین فردی که می توانستند از او اطلاعات به دست آورند، همان افشارطوس بود. وی نه تنها با گروهی از افسران بازنشسته، بلکه با حسین

ص: 266

خطیبی هم مراوده داشت. افشارطوس پیش از اینهم به منزل خطیبی می رفت.

به دلیلی که بر ما دانسته نیست، افشارطوس وقتی در مقابل منزل حسین خطیبی واقع در خیابان خانقاه پلاک 106 از اتوموبیل پیاده شد، اسلحه خویش را هم به راننده داد و به او گفت در کلانتری دو منتظر باشد تا با تلفن مطلعش سازد کی برای برگرداندن او به منزل خطیبی مراجعت نماید. البته دلیل اصلی موضوع را باید در اعتماد زایدالوصف او به خطیبی و مهمانانش عنوان کرد. پیاده شدن افشارطوس از اتوموبیل مقارن ساعت نه شب سی و یکم فروردین سال 1332 بود.

شب اول اردیبهشت ماه سال 1332 خبر رسید سرتیپ افشارطوس رئیس شهربانی دولت مصدق ناپدید شده است. شش روز بعد معلوم شد حسین خطیبی با فریبکاری افشارطوس را به منزل خود آورده و سپس با همکاری افسران بازنشسته او را به خارج تهران برده و به قتل رسانیده است. شرکت کنندگان در قتل از مدتها پیش در منزل خطیبی مشغول توطئه چینی بودند. بهانة رفتن افشارطوس به منزل خطیبی، رفع اختلاف نظرهای افسران بازنشسته با دولت بود. برخی از مطبوعات وابسته به دربار از جمله خواندنیها به سردبیری علی اصغر امیرانی، اینگونه وانمود می کردند که گویا خطیبی برای ملاقات با فروغ خطیبی خواهر حسین خطیبی رفته و در آنجا کشته شده است. با اینکه عکس فروغ هم در مطبوعات چاپ شد، اما هرگز عکسی از حسین خطیبی در نشریات منتشر نگردید، خود همین امر نشان از اهمیت جایگاه اطلاعاتی خطیبی و ضرورت نهان کاری توسط مطبوعات دارد. سرتیپ دکتر منزه، افشارطوس را که طناب پیچ شده بود بیهوش کرد. آنگاه در تپه های لشکرک بعد از دو روز شکنجه با همکاری زاهدی، سرتیپ مزینی و سرتیپ بایندر وی را به قتل رسانیدند. تصمیم به قتل افشارطوس در منزل بقایی گرفته شد و سرگرد بلوچ قرائی آن را اجرا کرد.(1) سرلشکر زاهدی که متهم به مشارکت در قتل بود، برای فرار ازمجازات در مجلس متحصن شد. رادیو تهران دلایل شرکت بقایی در قتل افشارطوس را که در 28 صفحه نوشته شده بود قرائت کرد. وزیر دادگستری تقاضای سلب مصونیت پارلمانی بقایی را نمود. وقتی خطیبی بازداشت شد، اوراقی که در منزل او بود هم به دست مأمورین افتاد. برخی از این اوراق از

ص: 267

نیویورک برای خطیبی ارسال شده بود، خطیبی بعدها به هنگام آزادی از بازداشت مدعی شد این مدارک مربوط به «یک مؤسسه علمی در امریکاست که من عضو وابسته آن بودم، ولی آنها اوراق را به عنوان سند جاسوسی من و ارتباط با شرکت سابق [نفت] در پرونده ضبط کردند...»(1) این اسناد احتمالاً مکاتباتی بوده است از سوی انجمن امریکائی دوستداران خاورمیانه که مؤسسه ای علمی وانمود می شد و با تعدادی از ایرانیان در آن زمان و ادوار بعد ارتباط داشت، این تنها مؤسسه ای بود که در آن زمان با کسانی مثل خطیبی مرتبط بود. گازیوروسکی بر اساس اسناد آرشیوهای امریکا نشان داده است که این انجمن به واقع شعبه ای از سیا بود.

انگشت اتهام در ماجرای قتل افشارطوس متوجه بقائی هم بود، حسین خطیبی محرم راز او دستگیر شده بود و این امکان که بقائی نیز بازداشت شود وجود داشت. بقائی در جریان انتخابات مجلس هفدهم از دوجا رأی آورده بود: تهران وکرمان. بقائی از نمایندگی تهران استعفاء داد و اعلام کرد که نمایندة مردم کرمان است. وقتی افشارطوس کشته شد شایع گردید دولت قصد دارد انتخابات کرمان را باطل اعلام کند تا وی را که به مشارکت در قتل افشارطوس متهم بود دستگیر نمایند. عده ای می گفتند این در واقع برنامة فراکسیون نهضت ملی است و قصد دارند مصونیت سیاسی بقائی را سلب کنند. به همین دلیل عده ای از دوستانش خواستند وی استعفای خود را از نمایندگی مردم تهران مسترد دارد تا در صورتی که انتخابات کرمان باطل اعلام شد، او هم چنان از حوزه انتخابیه تهران نماینده باقی بماند؛ اما بقائی حاضر نشد چنین کاری انجام دهد و علیرغم تمام مخاطرات بر موضع خود باقی ماند. در جلسة سه شنبه بیست و نهم اردیبهشت ماه سال 1332 بقائی صریحاً از سید ابوالقاسم کاشانی رئیس مجلس خواست که بعد از سخنان وی دستور دهد نمایندة دولت سلب مصونیت او را رسماً تقدیم مجلس کند تا زودتر به جریان افتد. نطق مشروح بقائی در این زمینه توسط روزنامة شاهد منتشر شد.(2)

به گفته خود بقائی افسران بازنشسته یا اخراجی توسط مصدق برای حل مشکلات خود همیشه به او مراجعه می کردند. بقایی بعد از مدتی خطیبی را با آنها در ارتباط قرار

ص: 268

داد. روزی که افشارطوس ربوده شد، خطیبی به بقایی تلفن کرد و اطلاع داد که با عده ای از افسران به خانة او آمده اند تا نهار بخورند. بقایی از مجلس به خانه آمد. خطیبی او را از جریان ربودن افشارطوس مطلع کرد و گفت که «الان دربارة سرنوشتش متزلزل شده اند که چکار بکنند.» در ادامه خطیبی درخواست کرد بقائی چیزی بگوید تا افسران دلگرم شوند. بقایی به نزد افسران رفت. گفته شد برخی معتقدند او باید مرخص شود و این برای همه خطر دارد. عده ای دیگر گفتند او را زندانی نگهدارند تا وضع روشن شود «و اگر خواست فرار کند او را بکشند.» بقایی گفت «خدا کند بخواهد فرار کند» و به مجلس بازگشت.(1) متعاقب این سخنان افشارطوس به قتل رسید.

قتل افشارطوس یکی از مهمترین قتل های سیاسی سازمان نظامی حزب زحمتکشان بود(2) که راه را برای ادامة هرج و مرج و زمینه سازی کودتا هموار کرد. خطیبی به افسران درگیر با مسئله قتل، وعده داده بود که با ربودن افشارطوس حکومت متزلزل می شود و بقایی نخست وزیر خواهد شد.(3) سالها بعد از این ماجرا، در تاریخ 27 مه 1985 مطابق با ششم خردادماه 1364 یعنی زمانی که هنوز بقائی در ایران اقامت داشت و به آخرین سفر خارج کشور خود نرفته بود، شبکه چهار تلویزیون انگلستان برنامه ای در ارتباط با کودتای 28 مرداد پخش کرد. در این برنامه فردی که گفته می شد از عوامل بازنشسته اینتلیجنس سرویس است،(4) بی آنکه صورتش نشان داده شود مدعی شد

ص: 269

افشارطوس به طراحی ام آی شش ربوده شده و به قتل رسیده است. در همین برنامه گفته شد که چند تن از امرای بازنشسته ارتش به رهبری زاهدی و دکتر بقائی و برادران رشیدیان عامل انجام این جنایت بوده اند. هدف این عملیات هم بالا بردن روحیه مخالفان دولت مصدق و تهدید طرفداران آن عنوان گردید.(1) این گزارش البته توسط مارک گازیوروسکی هم به نقل از مصاحبه با یک افسر بازنشسته اطلاعاتی انگلستان تأئید شده است. گازیوروسکی نام این شخص را ذکر نمی کند، اما قطعاً این فرد همان داربی شر است. در این سال مارگارت تاچر از حزب محافظه کار که بعداً به بانوی آهنین مشهور شد، نخست وزیری انگلستان را بر عهده داشت. در همین زمان رونالد ریگان از حزب جمهوریخواه امریکا قدرت را در آن کشور به دست داشت، نکته اینکه در همین سال کتاب منصور رفیع زاده رئیس پایگاه ساواک در نیویورک منتشر شد که نام شاهد Witness داشت و در آن بقائی را با لغات اغراق آمیز مورد تمجید قرار داد. او عکس های خود را که دلیلی بر همکاری اش با سیا بود- که البته شغل او چنین چیزی را اقتضا می کرد- به ویژه عکس هایش با جرج بوش پدر رئیس وقت سیا را هم چاپ کرد. در این زمان بقائی هنوز در ایران بود و به واقع آبانماه آن سال بود که از ایران خارج شد.

گفتیم داربی شر مدعی است نقشه قتل افشارطوس به طراحی MI.6 و توسط برادران رشیدیان صورت گرفت. برادران رشیدیان طبق این مدعا، انگیزه کافی برای کشتن افشارطوس داشتند زیرا وی اطلاعات وسیعی از عملیات آنان داشت، لیکن برادران رشیدیان نمی خواستند او را بکشند و در این ارتباط داربی شر می گوید افسر جوانی که محافظ او در غاری در لشکرک بود و علی القاعده باید همان سرگرد بلوچ قرائی باشد؛ وقتی افشارطوس به شاه ناسزا گفت با طپانچه خود او را کشت.(2) ماجرای طراحی قتل افشارطوس توسط MI.6 افسانه است یا واقعیت، بحثی است که باید در مورد آن تحقیق جدی صورت گیرد. اما با قتل افشارطوس، بقایی به بهانة ارائه گزارش هیئت هشت

ص: 270

نفره رفع اختلاف دربار و دولت، وقت مجلس را می گرفت. علی زهری، نماینده مجلس، دولت را متهم به شکنجة متهمان قتل افشارطوس در زندان کرد و دولت را استیضاح نمود. خطیبی از زندان با بقایی در تماس بود. شرح شکنجة زندانیان از طرف او عنوان می شد.(1) خطیبی که به حمایت های بقایی پشتگرم بود در زندان حاضر به اعتراف به قتل افشارطوس نشد. او معتقد بود روزنامه ها و مجلات مخالف مصدق باید با شدت از وی طرفداری کنند و مدعی شد دلائل برائت وی در پرونده موجود است. او در نامه ای محرمانه از زندان به بقایی نوشت: «موضوع آخری فعلاً ارباب قلبی است که لطفاً به او بفرمائید ای نامرد...»(2) در نامه های رمز متبادله میان بقایی و خطیبی عنوان «قلبی» به معنای امیراسدالله علم و عنوان «ارباب قلبی» به معنای شاه است. می بینیم که در پشت این ماجرا بار دیگر سیمای مرموز علم دیده می شود و نیز معلوم شد که شخص شاه از ربوده شدن افشارطوس اطلاع دارد و این امر در ملاقات سرتیپ سپه پور با وی آشکار گردید.(3) موضوع مشارکت بقایی در قتل افشارطوس در بین حزب زحمتکشان ولوله ای بپاکرد. حسین بنکدار ضمن ارسال نامه ای خطاب به شخصی که هویت او معلوم نیست خاطرنشان ساخت:

به طوری که در رادیو اظهار شده آقای دکتر بقایی بعد از ظهر روز چهارشنبه در منزلشان با متهمین تماس گرفته و از ایشان دربارة قتل افشارطوس استفسار نموده اند. ایشان در جواب آنها فرموده اند که نه تنها دستور قتل افشارطوس را می دهم بلکه تأکید می کنم که اینکار حتماً باید بشود. متمنّی است لطفاً بفرمائید بعد از ظهر روز چهارشنبه آقای دکتر بقایی در کجا بوده اند.(4)

ص: 271

این نشان دهنده حساسیت برخی از اعضای حزب زحمتکشان در قبال فعالیتهائی از سنخ دست یازیدن به قتل است. به واقع این دسته اعضاء نسبتی با گروه مافیائی سپهبدی- خطیبی نداشتند، کسانی بودند که با خلوص نیت کار می کردند و همانطور که تحولات دهه چهل به بعد نشان داد، اگر از بقائی حرکتی می دیدند که انتظار آن را نداشتند، ابتدا متعجب شده و بعد شدیداً به او اعتراض می نمودند. در این مقطع زمانی بنکدار در زمره کسانی بود که از نقش بقائی در قتل افشارطوس به شدت یکه خورد.

از آن سوی استیضاح زهری باعث گردید مصدق بزرگترین اشتباه تاریخی خود را مرتکب شود. او مصمم شد علیرغم توصیه برخی از هوادارانش چون دکتر غلامحسین صدیقی، دکتر کریم سنجابی، دکتر علی شایگان و دکتر عبدالله معظمی مجلس را منحل کند. به دنبال یک همه پرسی در دوازدهم و هجدهم مردادماه 1332 مجلس منحل شد. روز 25 مرداد مصونیت پارلمانی بقایی لغو و سپس دستگیر شد، لیکن دو روز بعد از آنکه کودتا به پیروزی رسید، وی آزاد گردید.

همزمان با بحث قتل افشارطوس و استیضاح دولت توسط زهری و بقائی، در روزنامه ها نوشته شد بقائی پاکتهائی به صندوق کارپردازی مجلس سپرده که حاوی اسنادی است مهم. ادعا شد در یکی از این پاکتها «اسرار ملی شدن نفت و صورت مجلسی که به امضای آقای دکتر مصدق رسیده و تصویب ترور چند نفر در همان سال می باشد»؛ نگهداری می شود. یکی دیگر از پاکتها حاوی مبلغ و فهرست پولهائی است که امریکائیها به بعضی اشخاص داده اند. پاکت سوم مربوط به اسناد خانه سدان و گونیهای اداره اطلاعات و استخدام شرکت سابق نفت می باشد. ادعا می شد در این پاکت اسامی جاسوسان و عمال انگلیس قید شده است. گفته می شد پاکت چهارم حاوی اسناد متفرقه است که ضمن آن به اقدامات میدلتن کاردار سابق سفارت انگلیس در مورد ساقط کردن حکومت چندروزه قوام السلطنه اشاره شده و پاکت پنجم مربوط به بازنشستگی افسران ارتش و قتل رئیس شهربانی است: «هرگاه از آقای دکتر بقائی سلب مصونیت نشود و کار به محاکمه نرسد از این اسناد ابداً استفاده نخواهد شد.»(1) می بینیم که این پاکتهای ادعائی به منظور بهره برداری سیاسی و در راستای جنگی روانی مورد توجه واقع شده اند تا در درجه نخست نشان دهند مصدق که اینهمه از قتل افشارطوس عصبانی است و دستور پیگیری کسانی مثل بقائی را می دهد، خود چند ترور را تصویب

ص: 272

کرده است، اما گفته نشد این ترورها کدام هستند؟ در درجه دوم هدف نشان دادن وابستگی رجال و شخصیتهای مهم کشور به انگلستان بوده است بر طبق اسناد ادعائی خانه سدان؛ موضوعی که پیشتر در همین کتاب به شکلی مستدل اصالت آن را مورد تردید قرار دادیم. سوم اینکه بقائی با این اسناد ادعائی می خواست نشان دهد برخی از طرفداران مصدق از امریکا پول دریافت کرده اند و چندان رجال مورد اطمینانی هم نیستند، اما هرگز گفته نشد اینان چه کسانی اند؟ چهارم اینکه او حتی سابقه خود در موضوع ساقط کردن قوام را هم نادیده گرفت و به عبارتی تهدید کرد اگر مصونیت پارلمانی اش را سلب کنند، نشان خواهد داد میدلتون در سقوط قوام نقش داشته است. این البته سخنی است قابل بررسی، همانطور که ما پیشتر در حاشیه حوادث سی ام تیر 1331 به آن اشاره کردیم، اما نکته این است که حداقل بقائی نباید چنین چیزی را طرح می کرد، زیرا وی خود یکی از دست اندرکاران آن ماجرا بود و نباید این توهم را به وجود می آورد که کسانی مثل او آلت فعل میدلتون بوده اند. پنجمین مسئله هم راجع است به قتل افشارطوس، به واقع در همان زمان هم رازی در مورد قتل افشارطوس وجود نداشت و معلوم بود که دسیسه از کجا آب می خورده است. از همه اینها گذشته، اگر به واقع مصدق و تیم همراهانش مأموران قدرتهای خارجی یا قاتلان حرفه ای یا شریک جرم تبهکاران بودند، چرا بقائی مستندات خود را به افکار عمومی ارائه نداد و انتشار آنها را در صورتی روا دانست که از او سلب مصونیت پارلمانی نمایند؟ آیا بقائی هراس داشت مصونیت او را لغو و بازداشتش نمایند که به چنین تهدیداتی دست می زد؟ اصلاً چرا وقتی مجلس هفدهم به دستور مصدق و بر اساس رفراندومی که بقائی با آن مخالف بود منحل شد و شخص وی دستگیر گردید، اسناد مزبور در اختیار مطبوعات و افکار عمومی قرار داده نشدند؟ همه اینها نشان می داد اخباری از آن سنخ که بالاتر شرح دادیم، چیزی بیش از افسانه پردازی نبوده است.

ص: 273

کمیتة مجازات... که توسط بینوایان ساخته شده است در حساسترین نقطة تهران آزمایش کوچکی به عمل خواهد آمد. سپس مبارزه جوانمردانه بینوایان طی اعلامیه ای آغاز خواهد شد. درود فراوان به بینوایان از همه چیز محروم ایران. جمعیت بینوایان - کمیتة مجازات.(1)

این کمیته مجارت یادآور کمیتة مجازات دورة نخست وزیری وثوق الدوله بود که عناصری مثل اسدالله میرزا ابوالفتح زاده و میرزا ابراهیم منشی زاده پدر دکتر داود منشی زاده رهبر حزب فاشیستی سومکا آن را اداره می کردند. در این کمیته هم که با هدف ایجاد جو رعب و خشونت و دامن زدن به هرج و مرج و تمهید مقدمات کودتا شکل گرفته بود، دست های مرموزی که البته بعضاً از سوی بیگانگان هدایت می شدند، دست اندرکار برخی تحولات آن زمان بودند. به یاد داشته باشیم که بحران آفرینی های کمیته مجازات همراه با همسوئی برخی احزاب افراطی و آشوبگر زمینه های لازم برای صعود رضاخان بر تخت سلطنت را هموار ساخت.

در همین ایام اعلامیه های سراپا منافقانه ای از سوی گروهی تحت عنوان «کمیتة سری مرگ» منتشر می شد. این اعلامیه ها، چنان که از شعارهای آن بر می آید، از طرف حزب زحمتکشان و سازمانهای مخفی آن پخش می شد. در نسخه ای از آن چنین می خوانیم:

بنام خداوند بخشندة مهربان

درود به روان پاک محمد

اعلامیة شمارة (2) کمیته سری مرگ

وکلای مجلس شورای ملی، روی سخن امروز و دو هفته قبل ما با شما است. در اعلامیة شمارة یک که به وسیلة روزنامة ملی و با شهامت آرام به نظر شما رسید اطلاع دادیم که مسائل مهمة کشور یعنی استقلال کشور و احترام [به] قانون اساسی مافوق ترین وظایف ملی شما است که باید برای حفظ کشور و قانون اساسی حتماً دکتر محمد مصدق بزرگترین نوکر و جاسوس دستگاه سِر الکساندر کادوکاو [کذا] دولت انگلستان را از نخست وزیری بر کنار نمائید. شما نه تنها به اخطار ما توجه نکردید بلکه عده[ای] از بیشرفترین مخلوقات بشری که به نام نماینده در میان شما هستند به جای طرد دکتر محمد مصدق دستها را تا مرفق بالا زده با هوچی گری برای هیپنوتیزم ملت مبادرت به میتنیگ آنهم آن میتنیگ مفتضح نمودند.

الحال مجدداً به شما سرگشتگان مایل به مقام و زندگی اخطار می کنیم خیانت به ملت ایران در قاموس سربازان فدائی مکتب مقدس ما نتیجه اش مرگ است. حمایت از دکتر محمد مصدق که تز دکترای خود را بر علیه مذهب اسلام تنظیم کرده و امروز مأمور تغییر رژیم کشور می باشد حکم قیام بر علیه قرآن کریم است. بهراسید از صدای فشنگ های طپانچه های تعلیم یافتگان مکتب مقدس ما؛ زیرا در آن موقع جز خاک و خون، آتش و ناله چیز دیگری مفهوم نمی شود. اگر به خود و خانواده و کسان خود علاقه مند هستید، دستورات صریح و نافذ ما را فوری به مورد اجرا بگذارید. در غیر این صورت مسئول عواقب وخیم خود و کسان شما، خود شما هستید.

در اهتزاز باد پرچم مقدس اسلام

شعبة اجرائیات کمیتة سری مرگ.(2)

ص: 275

سازمان مخفی حزب زحمتکشان شعب خود را در سایر نقاط هم دایر کرده بود. یکی از این شعب در کرمان تأسیس شد که در روز 28 مرداد با همکاری اوباش آن منطقه سرهنگ سخایی رئیس شهربانی کرمان را با وضع فجیعی به قتل رسانید. این کمیته بعدها نیز به فعالیت خود ادامه داد و در اعلامیه هایی که با چاپ ژلاتین منتشر می کرد وعده می داد که «مجازات کمیتة ما بیرحمانه و وحشتناک است.»

در یکی از این اعلامیه ها که حتی بعداً در دوره نخست وزیری زاهدی و در آستانة انتخابات مجلس هجدهم منتشر شد آمده بود:

همشهریان عزیز! کمیتة مجازات برای اجرای آمال و آرزوهای شما، برای مبارزه با وکلای خائن دولتی و بالاخره برای نابودی غارتگران حقوق شما تشکیل شده است. کمیتة مجازات در عین اینکه به مرام و ایدئولوژی حزب زحمتکشان علاقمند بوده و به دکتر مظفر بقایی کرمانی احترام می گذارد، اولین شرط عضویت خود را عدم عضویت در احزاب و دسته های سیاسی دیگر و بعد از آن حاضر بودن برای نوشیدن شربت پرافتخار شهادت قرار داده است...(1)

در اعلامیه خاطرنشان شده بود کمیته «به منظور مبارزه با خائنین و به درک فرستادن آنان از کشته شدن هم هراس» ندارد. آنگاه مخالفین خود را تهدید کرده بود که «به شدت مجازات» خواهند شد.

به این شکل هر چه زمان بیشتر می گذشت، بر دامنه بحرانها و تشنجات خیابانی و ارعاب افزوده می شد. امنیت از کشور و به ویژه تهران رخت بربسته بود، اوباش با گسترش جو وحشت مردم را ناامید ساخته و آنها را مستعد پذیرش شرایطی کرده بودند که طبق آن باید از آرمانهای نهضت ملی چشم می پوشیدند، همانطور که با گسترش دامنه رعب در حین و بعد از مشروطه مردم را از این نظام سیاسی بیزار نموده بودند، به طوری که مشروطه خواه مساوی با آشوب طلب تلقی می شد. این بار هم در آستانة کودتای 28 مرداد، به طور مشخص سازمان نظامی حزب زحمتکشان در راستای تحقق سیاست های دولت های آیزنهاور و چرچیل جهت سرنگونی دولت مصدق آماده شده بود. سرلشکر حسن اخوی همراه با سرلشکر ارفع و سرتیپ دیهیمی، علاوه بر مشارکت

ص: 276

در طراحی دقیق و حساب شدة کودتا، مهیای عملیات مهم دیگری بودند. بقائی توانسته بود بسیاری از نیروهای اوباش جنوب تهران را متشکل کند. در رأس این اوباش شعبان جعفری معروف به «شعبان بی مخ» قرار داشت.

طبق اسناد موجود، در اوایل دی ماه 1329 «شعبان بی مخ یکی از چاقوکش ها و افراد شرور» تهران به چاپخانة روزنامة شاهد مراجعه کرد و «ضمن ملاقات با دکتر بقایی اظهار نمود... هر کاری شما داشته باشید برای انجام آن تا پای جان ایستادگی خواهم نمود.» در آن زمان بقایی گفته بود روز دیگری به او مراجعه نماید تا با هم صحبت کنند.(1) حقیقتاً ارتباط عنصری شرور و هرزه با مردی سیاسی که نمایندگی مجلس را عهده دار بود و نفر دوم نهضت ملی به شمار می رفت، شگفت آور می نمود. لیکن آنگاه که در می یابیم همین مرد سیاسی با ابزار قتل و ترور و ارعاب و با تکیه بر همین عناصر شرور نیات سیاسی خود را پیش می برد، از شگفتی ایجاد شده اندکی کاسته خواهد شد. نیروهای شعبان بی مخ با اشارة بقایی و امثال او سرانجام ضربت های مهمی بر پیکر نهضت ملی وارد کردند. ماجرای نهم اسفند و درگیریهای خیابانی نمونه های بارز این ضربات قبل از کودتای 28 مرداد بودند که زمینه استیصال مردم و ناامیدی آنان از روند امور را فراهم نمودند.

پیشتر در همین کتاب از ماجرای قتل احمد دهقان سخن گفتیم، جواد جعفری در کتابی با عنوان گفت و شنفت به صراحت می گوید که مرتضی لنکرانی روزی در خیابان فردوسی تهران به او گفته است طبق دستور خسرو روزبه در جستجوی او بوده اند تا مدرکی بیابند و بتوانند دادرسی حسن جعفری برادر جواد و متهم به قتل احمد دهقان را اعاده کنند، «اما متأسفانه روابط نزدیک شما با دکتر مظفر بقائی به علت اینکه او را از عوامل خطرناک رکن دو می دانیم، عملاً این ارتباط را که ممکن بود مخاطراتی ایجاد کند، غیر ممکن می کرد.»(2)

در همین کتاب که متأسفانه اصل آن در دسترس راقم این سطور نیست، جعفری ادامه می دهد که می دانسته بقائی در آن هنگام با گروه کثیری از انشعابیون حزب توده و کسانی دیگر مرتبط است، «علاوه بر اینها بر من مکشوف بود که دکتر بقائی با کمک

ص: 277

حسین خطیبی و سرهنگ پاکروان (تیمسار پاکروان بعدی) به شاه وانمود کرده است که سازمان مخفی او مرکب از گروه ضربتی است که همه گونه قدرتی را در انجام هر اقدامی به سود مملکت برای مبارزه با کمونیسم حائز است.»(1) بقائی «این مرد شگفت انگیز سیاست ایران»(2) آن روز به جعفری گفته بود به خطیبی که در وعده گاهی منتظر اوست، باید تلفن بزند. جعفری ادامه می دهد: «بعد از این حرف، چند دقیقه ای اتاق کتابخانه را برای من گذاشت و خودش برای مکالمه محرمانه با حسین خطیبی به اتاق دیگر رفت. اما بعد از بازگشت، مطلب مهمی را که در مذاکره با حسین خطیبی دریافته بود، برای من تعریف کرد و در حالیکه با سرعت برای تعویض لباس و آماده شدن برای رفتن به خارج از منزل به حرکت در آمده بود، گفت: هم اکنون باید بیمارستان شفا یحیائیان را به وسیله عده ای از افراد سازمانی زیر نظر بگیریم، زیرا آنجا حوادثی در جریان است که شاید قسمتی از نقشه ما را در دستگیری سران فراری حزب توده تأمین کند. آن شب دیگر ممکن نشد که من چگونگی جریان آن امر را از دکتر بقائی بپرسم؛ لیکن خیلی بعد، روزی دکتر بقائی به من گفت: آن شب موضوع مکالمه محرمانه من با خطیبی این بود که وی به من خبر داد احمد قاسمی عضو کمیته مرکزی حزب توده- که از سران فراری حزب بود- شب گذشته در مخفیگاه خود به علت شدت درد آپاندیست به حالت مرگ افتاده و دکتر مرتضی یزدی به کمک یکی از پزشکان توده ای بیمارستان شفا یحیائیان- که خودش سابقه سمت ریاست آن را داشته است- دست بالا کرده و به طور ناشناس احمد قاسمی را به آن بیمارستان انتقال داده و با تردستی و مهارت عمل کرده است. آقای حسین خطیبی بعد از جریان عمل و گریختن دکتر یزدی به اتفاق بیمار از جریان امر خبر شده؛ اما وقتی در صدد اقدام برآمدیم، کار از کار گذشته و تیرمان به سنگ خورده بود.»(3)

به واقع بقایی از همان ایامی که فعالیت سیاسی خود را تشدید کرد، با عده ای از امرای ارتش نیز پیوندی استوار داشت. در حقیقت از آن به بعد دست نامرئی ارفع در بسیاری از عملیات بقایی قابل مشاهده است. همانگونه که در نامه های خطیبی ملاحظه

ص: 278

کردیم، حزب زحمتکشان دارای سازمانی نظامی بود که زیر نظر وی و ظاهراً تحت رهبری بقایی عمل می کرد. فعالیت های این سازمان را در سازماندهی عملیات و تشکیل کمیته های ترور تا اندازه ای ملاحظه کردیم و اینک باید خاطر نشان کنیم که این سازمان در حقیقت سالها پیش از کودتا و حتی پیش از تاسیس حزب زحمتکشان دایر شده بود. بقایی در راستای مبارزه علیه رزم آراء، از کمکهای سرلشکر ارفع بهره برداری بسیار می کرد. او به تشکیلات حزب آریا نزدیک شد و به کمک دیهیمی، اخوی و ارفع دلایل و مدارکی برای تحریک بیشتر کمپانیهای نفتی غرب و سیاستمداران مرتبط با آنها علیه دولت ساعد فراهم آورد و در جریدة شاهد منتشر کرد.(1) مخالف خوانی های بقایی در چارچوب مبارزة غیرعلنی امپریالیست های آمریکایی و انگلیسی و نیز شرکتهای فراملیتی با یکدیگر به منظور تسلط بر نفت ایران معنادار است و تحرکات سیاسی او به این منظور انجام می گرفت که در صفوف نهضت ملی رخنه نماید. همین افراد حزب آریا بخشی از عناصر سازمان نظامی حزب بقایی را تشکیل می دادند که در حساس ترین لحظات تاریخی عمده ترین ضربة خود را بر پیکر نهضت وارد کردند.

بقایی از حربة ترور و ابزار ارعاب و وحشت به خوبی سود می جست. اعتقاد به ایجاد رعب یکی از خصایص شخصیتی او به شمار می آمد. مثلاً مأمور ویژة دایرة تجسس اطلاع داد که در شب 14 دی سال 1329 اکبر آذرین متصدی دفتر سازمان نظارت برآزادی انتخابات گفته است: «به خدا اگر یک نفر پیدا می شد که [ابوالقاسم] فروهر(2) را ترور کند دیگر هیچ کس جرئت نخواهد کرد به نفع شرکت نفت صحبت نماید.»(3) آذرین یکی از نزدیکان بقایی بود که قبلاً کارمند وزارت دارایی بود و در آن زمان بیکار شده بود.

به هر روی در حوادث منتهی به 25مرداد سال 1332 روزنامه شاهد در زمره روزنامه هائی بود که احکام جعلی انتصاب زاهدی و عزل مصدق و نیز مصاحبه ساختگی زاهدی را که توسط سیا تدوین

ص: 279

شده بود، چاپ کرد. دکتر دونالد ویلبر مأمور سیا و از عوامل براندازی مصدق که بعدها سندی از سیا را در ارتباط با کودتا تدوین کرد، صراحتاً می نویسد که روزنامه های شاهد، ستاره اسلام، جوانان آسیا، آرام، مرد آسیا، ملت ما، داد و ژورنال دو تهران این احکام و آن مصاحبه جعلی را منتشر نمودند.(1) رئیس ستاد ژاندارمری کل کشور سرهنگ ستاد مالک ضمن صدور تلفنگرامی اعلام کرد طبق امریة ستاد ارتش در اجرای مراسم صبحگاهی و شامگاه از ذکر نام شاه خودداری شود،(2) در همین روز بقائی دستگیر و بازداشت شد، این بازداشت فقط سه روز طول کشید زیرا روز بیست وهشتم مرداد سال 1332وی آزاد گردید.

در آستانة کودتای 28 مرداد بسیاری از مسائل علنی شده بود. بالاخص بعد از ماجرای قتل افشارطوس ارتباط پیچیدة بقایی با شبکه ای از افسران وابسته و باند چاقوکشان به رهبری شعبان بی مخ، امیر موبور و حبیب سیاه علنی تر گردید. انجام رفراندوم به منظور انحلال مجلس هفدهم تهدیدی جدی علیه بقایی به شمار می رفت. او گفته بود در صورتی که مجلس منحل شود فعالیت خود را از طریق سازمان مخفی حزب ادامه خواهد داد.(3) از آن طرف به محض اینکه نتیجه رفراندوم در باب انحلال مجلس منتشر شد آیزنهاور طی مصاحبه ای مطبوعاتی اعلام کرد:

تهدید کمونیست ها نسبت به آسیا برای آمریکا بسیار شوم و نحس است. گمان می کنم امروز صبح در روزنامه ها خوانده اید که مصدق توانست بر پارلمان فائق آید و خود را از آن خلاص سازد. البته مصدق در این اقدام از حزب کمونیست ایران استفاده می برد. تمام این اوضاع آن صفحات برای آمریکا شوم و نحس می باشد. زیرا اگر دنیا این نقاط را از دست بدهد چگونه می تواند امپراتوری ثروتمند

ص: 280

اندونزی را نگاه دارد. در این صورت ملاحظه می کنید که این راه را در جایی باید مسدود کرد و دیر یا زود بایستی مسدود گردد و ما مصمم به این کار هستیم.(1)

این تصمیم به زودی محقق شد و کودتای آمریکائی _ انگلیسی 28 مرداد به انجام رسید.(2) در این کودتا نیروهای بقایی در کنار چاقوکشان شعبان بی مخ قرار داشتند و طرفداران وی در شهرستانها نیز به فعالیت مشغول بودند. ناصر بقایی، پسرعموی او در کرمان، نامه ای از طریق منصور رفیع زاده ارسال کرد و در آن از تظاهرات طرفداران بقایی در روز 28 مرداد سخن گفت.(3) شبکة مخفی حزب زحمتکشان در تهران و شهرستانها، همراه با سازمان نظامی حزب، نقش مخربی ایفا کردند که یکی از آنها قتل فجیع سخایی، رئیس شهربانی کرمان، بود. سخن گفتن در باب شبکه پیچیده ای که کودتای بیست و هشتم مرداد را سازماندهی و اجرا کرد، از حوصله این بحث بیرون است و باید البته در جای مناسب خود مورد بحث جدی تری واقع شود، اما در این نکته تردیدی نیست که شبکه نیروهای طرفدار بقائی که از همان آغاز برای به بن بست کشانیدن نهضت ملی در تلاش بودند و به اشاره سپهبدی و خطیبی و زهری از انجام کودتا حتی از حدود یک سال پیش تردیدی به خود راه نمی دادند، در این عملیات نقش بسیار مهمی ایفا کردند.

این «خدمات» از نظر شاه دور نماند و بسیاری از کودتاگران از وی نشان افتخار دریافت کردند. در فهرست کسانی که این نشان را اخذ نمودند نام دکتر مظفر بقائی هم دیده می شد. مدتی بعد از کودتا رئیس ستاد ارتش، سرلشکر نادر باتمانقلیچ نامه ای خطاب به بقایی نوشت. در این نامه آمده است:

«جناب آقای دکتر بقایی

به فرمان مطاع شاهانه به پاس فداکاری هایی که در قیام ملی 28 مرداد ابراز داشته اید

ص: 281

به اعطاء یک قطعه نشان رستاخیز درجه یک مفتخر می گردید.»(1) این بود پاداش بقائی در قبال آنهمه تلاش برای فروپاشی نهضت ملی.

عزیزالله امیر رحیمی هم در سی و یکم شهریور ماه نشان درجة یک رستاخیز را دریافت کرد و به فرمان شاه از یکم مهر آن سال به درجة سرهنگ تمامی نائل آمد. یک ماه بعد شاه او را ارتقاء مقام داد:

«با تأئیدات خداوند متعال، ما پهلوی شاهنشاه ایران به پاس خدمت و نظر به مراتب لیاقت سرهنگ ستاد عزیزالله [امیر] رحیمی بنا بر استدعای وزارت دفاع ملی به موجب این فرمان همایون مشارالیه [را] به آجودانی خود قرین افتخار می نمائیم.»(2) اما امیررحیمی اندکی بعد به اشتباه خود پی برد و سپس در بیستم آبان ماه 1335 بدون اطلاع بازنشسته گردید و حتی ارتقاء درجه پیدا نکرد. یک روز بعد از اعلام حکم بازنشستگی امیررحیمی، وی نامه ای خطاب به رئیس ستاد ارتش نوشت و علت این عمل ناهنگام را جویا شد. پاسخ چنین بود:

سرکار سرهنگ عزیزالله رحیمی

بازگشت به نامة مورخة 21/8/35 از بازنشستگی سرکار که جزو افسران منتصب ستاد بزرگ ارتشتاران بوده اید کوچکترین اطلاعی نداشتم و بنا به تقاضای اینجانب نیز نبوده است. پس از تحقیق معلوم شد که اعلیحضرت همایون شاهنشاهی مستقیماً به ریاست ستاد بزرگ ارتشتاران اوامری صادر فرمودند. رئیس ستاد ارتش _ سرلشکر آریانا.(3)

شاید لازم به توضیح باشد که کودتای 28 مرداد با شعار مبارزه علیه کمونیسم طراحی و به نتیجه رسید. تحقیقات جدید نشان می دهد نام رمز عملیات که توسط انگلیسیها به کار گرفته می شد، یعنی واژه TPAJAX، اساساً همین نکته را در بردارد. به روایت گازیوروسکی پیشوند TP نشان دهنده عملیات پنهانی است؛ نیز این دو حرف مخفف حزب توده به زبان انگلیسی است که Tudeh Party است. واژه آژاکس هم اساساً

ص: 282

نام شایع یک مایع پاک کننده خانگی بوده است، «و بدین ترتیب TPAJAX دلالت بر تلاشی برای پاکسازی ایران از حزب توده داشت.»(1)

ص: 283

ص: 284

آورد و پاسخ شاه خود گواهی است بر این مدعا که بقائی سلطنت محمدرضاشاه پهلوی را مصون از هرگونه تعرضی می دانست. این مراسم در همان سال 1332 انجام شد و در آن بقائی به نمایندگی از سوی نمایندگان مجلس هفدهم به شاه سالروز تولدش را تبریک گفت و خاطر نشان کرد: « باید عرضه بدارم که این عید برای دو میلاد است، یکی میلاد اعلیحضرت و دیگری میلاد کشور که در اثر این پیشامد مهلک(1) از خطر گذشت و ما همه از جریان گذشته عبرت گرفته و امیدواریم تحت توجهات ذات شاهانه اوضاع کشور روز به روز بهبود یابد.»(2) شاه هم از بقائی تشکر کرد و ابراز خوشوقتی نمود که در یک « مجمع آزادی » که امتحان خود را هم داده اند صحبت می کند و از نعمت آزادی در ایران آن روز یاد کرد. نیز شاه ابراز امیدواری نمود که با حفظ قانون اساسی حداقل معیشت برای مردم مهیا شود.(3) با این وصف رفتار بقائی در برابر دوست دیرینه اش یعنی زاهدی به گونه ای دیگر بود. بقائی بار دیگر خود را سپر بلای شاه کرد تا افکار توده های مردم را که به شدت از کودتای بیست و هشتم مرداد و بحث برقراری رابطه با انگلستان یکه خورده بودند، به جائی دیگر منحرف نماید و طبق معمول بار گناهان را به دوش کسی دیگر بیفکند.

در دوره زاهدی شاید حزب زحمتکشان ودستگاه رهبری آن در این اندیشه بودند که بقائی بعد از این ماجرا به نخست وزیری خواهد رسید، اما نتیجه چیز دیگری شد و آن هم نخست وزیری فضل الله زاهدی بود که بیشتر مورد اعتماد غرب بود. اندکی بعد بقائی مخالفت خود را با زاهدی علنی ساخت، مخالفت بقائی با زاهدی البته علت دیگری نیز داشت؛ معلوم شد شاه به نخست وزیری وی رضایت ندارد و از این می ترسد که تجربِۀ دورۀ رزم آراء بار دیگر تکرار شود. بقائی به این امر متشبث شد که سیاست اصولی او همیشه مخالفت با نخست وزیری نظامیان بوده است، به همین دلیل وی با زاهدی نیز مخالفت خواهد کرد و اعلام داشت که با او نیز مثل مورد رزم آراء مقابله خواهد نمود. بقائی بر این باور بود که نخست وزیری زاهدی از زمان صدور فرمان آن توسط شاه تا مقطع ِِپیروزی کودتا قابل قبول است، اما ادامۀ کار وی پذیرفتنی نیست. از دیگر علل مخالفت بقائی با زاهدی این بود که نخست وزیر اعلام کرده بود مقدمات انتخابات مجلس هیجدهم را برگزار می کند، بقائی بر این باور بود که انحلال مجلس هفدهم به دست مصدق خلاف قانون بوده و چون دورۀ مجلس در آن زمان خاتمه نیافته بود، باید این مجلس باز هم به کار خود ادامه دهد تا مهلت قانونی آن به سررسد و سپس انتخابات مجدد برگزار شود. اما علت مهم تر دیگری نیز در بین بود و آنهم برقراری ارتباط ایران و انگلیس قبل از خاتمۀ نهائی کار نفت بود.

ص: 286

منظور، از مهم ترین شروط برقراری مجدد روابط به شمار آمد. ایدن در نطق خود گفته بود باید موقعیت و موفقیت شرکت نفت انگلیس و ایران حفظ شود،(1)به همین دلیل حزب و در واقع بقائی بر آشفت که: اوّل پیاله بعد بدمستی، حال چگونه است که پیش از برقراری رابطه؛ دولت انگلیس شرط و شروط تعیین می کند؟

حزب تذکر داد که میدلتون کاردار سفارت انگلستان در ایران در یازدهم مردادماه سال 1330مطابق با سوّم اگوست 1951اطلاع داده بود دولت انگلیس اصل ملّی شدن صنعت نفت را در ایران پذیرفته است و هیچ قید و شرطی نیز در آن نگنجانیده بود، این واقعیت در 22مهر سال 1331برابر با چهاردهم اکتبر 1952توسط خود ایدن مورد توجه قرار گرفته و بر آن تأکید شده است. بنابر این ملت ایران راضی نیست حتی به اندازۀ یک سر سوزن از آن چه تاکنون به دست آورده است عقب نشینی کند. مسئلۀ فروش نفت باید برطبق قوانین مصوب دولت ایران حل و فصل شود وآنگاه امکان برقراری رابطه مجدد وجود خواهد داشت. در بیانیۀ حزب آمده بود:

نخست وزیر سابق ایران دکتر مصدق السلطنه اکنون تحت محاکمه است؛ در بحبوحۀ قدرت او در همین روزنامۀ شاهد ما نوشتیم که جناب دکتر مصدق السلطنه به نهضت ملّی ایران خیانت کرد و با دلایل زیاد خیانت او را ثابت کردیم، بعد از آن هم مرتکب جنایاتی شد و بالاخره هم با زیر پاگذاشتن فرمان ملوکانه علیه سلطنت مشروطۀ ایران قیام کرد، آن هم قیام مسلحانه و به همین جرم اکنون تحت تعقیب است و ما خواهان تعقیب او هستیم.(2)

در ادامۀ این بیانیه آمده بود با اینحال مصدق به کشور خدمت هم کرده است، نوشته شد تا وقتی مصدق به ملت ایران تکیه داشت و طبق خواسته های آنان عمل می کرد مصدر خدمات بزرگی شد و یکی از خدماتش همین قطع رابطۀ ایران و انگلستان بود.(3) در بیانیه حزب زحمتکشان و در واقع بقائی آمده بود مصدق بیش از همه به حزب زحمتکشان ضربه زد و «اگرتفضل الهی ضمن موفقیت قیام 28 مرداد ما را از چنگال او نجات نداده بود روز جمعۀ سی ام همان مرداد پس از محاکمۀ صحرائی قلابی مانند

ص: 288

جنایتکاران به دار آویخته شده بودیم.» در ادامه، حملات شدیداللحنی علیه زاهدی انجام گردید. اعلام شد روزنامه های متملق از خیانتهای بیست و هشت ماهۀ دکتر مصدق سخن به میان می آورند و این را فراموش می کنند اگر مصدق خدمت یا خیانت کرده بود، در نصف این مدت زاهدی همکار او بوده است: «اگر دکتر مصدق بایستی برای تمام دوران زمامداری خود محاکمه شود سپهبد زاهدی هم باید روی نیمکت مجرمین پهلوی او بنشیند.»(1) بقائی ضمن حمله به مطبوعات طرفدار برقراری رابطۀ سیاسی با انگلیس و نیز به مفسرین رادیو تهران حمله کرد و گفت مصدق مجرم است و باید مجازات شود، اما نه ملت ایران و نه تاریخ هیچگاه خدمات او را هم فراموش نخواهند کرد و تجدید روابط با دولت انگلستان هم نه با نطقهای جناب مستر ایدن و نه با فراموشانیدن خدمات دکتر مصدق میسر نخواهد بود.»(2) جالب این است که بقائی، زاهدی را شریک به قول او جنایتهای مصدق می داند زیرا در نصف دوره نخست وزیری مصدق، همکار او بوده است. اما واقعیت این است که زاهدی بیشتر با بقائی محشور بود تا مصدق، از زمان تشکیل جبهه ملی گرفته تا ماجرای تشنجات خیابانی، از نهم اسفند ماه 1331 گرفته تا کودتای بیست و هشتم مرداد.

به هر حال از سوی دیگر علی زهری مدیر روزنامۀ شاهد و نزدیکترین یار دکتر بقائی هم ضمن صدور بیانیه ای اعلام کرد ملت ایران از انگلیس و سیاست انگلیس تنفر شدید دارد. او مناسبات یکصد سالۀ اخیر را نشان دهندۀ این معنا دانست که دروغ و تزویر و ریا مقتضای سیاست انگلیس است و اظهارات ایدن هم نشاندهندۀ دروغ گوئی اوست و می خواهد نهضت ملت ایران را خفه کند(3). زهری خاطرنشان کرد ایدن گفته است دولت محافظه کار چرچیل و دولت کارگری کلمنت اتلی هیچ کدام قانونی بودن عمل مصدق را تأئید نکرده بودند و دولت انگلیس موظف است موقعیت شرکت نفت را حفظ کند. این است راز و رمز مخالفت بقائی و زهری با تجدید روابط با انگلستان. به واقع آنها بر این باور بودند نباید انحصار نفتی شرکت سابق تجدید شود و اجرای طرح کنسرسیوم را که مورد حمایت آشکار بقائی قرار داشت، و عباس مزدا هم البته آن

ص: 289

را تدوین ساخته بود، خواستار بودند. این موضع البته مورد پذیرش شرکتهای فراملیتی بود که در دوره همین زاهدی با تشکیل کنسرسیوم به حدود پنجاه سال سلطه انحصاری شرکت نفت انگلیس و ایران خاتمه دادند.(1)

قبل از این حادثه زهری به ایدن که خواستار بازگشت انحصار نفتی شرکت سابق بود، پاسخ داد: «انحصار فروش نفت ایران به هیچ کس داده نخواهد شد»، یعنی این که ایران حاضر به پذیرش اعادۀ قدرت شرکت سابق نفت نیست و دعاوی نیز باید در دادگاه بین المللی لاهه حل و فصل شود. و اما: « ما از نقش امریکا در این میان اطلاع کامل و درستی نداریم. آیا امریکا می داند که نتیجۀ وساطتش در این مورد ممکن است آخرین توجه و امیدی را که هنوز در ایران نسبت به ملت امریکا وجود دارد، به کلی زایل سازد؟»(2) جوهر بیانیۀ حزب که در واقع دو بیانیه به قلم بقائی و زهری بود این است که باید بین عملکرد مصدق قبل و بعد از سی تیر 1331 تمایز قائل شد، در غیر این صورت اصل ملّی شدن نفت مورد سؤال واقع می شود و مشروعیت آن از بین می رود. در مذاکره با دولت انگلیس هم باید خاطرنشان شود که دولت ایران دیگر حاضر نیست انحصار نفتی شرکت سابق را قبول نماید و انتقاد به زاهدی نیز این بود که چرا برای برقراری روابط شرط و شروطی قائل نشده است.

ص: 290

علت را که امریکا و انگلیس است رها کرده اند و به معلول چسبیده اند؟ از طرفی دولت زاهدی به باور کامکار به توصیۀ ایدن معرفی شده است و باید دید از سوی رجال ایرانی مراتب لیاقت او تأئید شده است یا نه، اگر نه چرا عامل اصلی معرفی زاهدی را مورد حمله قرار نمی دهند و به وی حمله می برند؟ نویسنده ذکری از عامل اصلی معرفی کابینۀ زاهدی یعنی شاه به میان نیاورده است و به جای نام وی نقطه چین گذاشته است. کامکار در عین حال یادآوری کرد که به قول روزنامۀ شاهد در جلسۀ محرمانه زاهدی با رجال کشور، بقائی گفته است به زاهدی علاقه دارد و بعد پرسیده شد « آیا برقرارکنندۀ روابط با انگلیس که به فرمایش خودتان تسلیم بدون قید وشرط و بی شرمانه می باشد قابل احترام و محبت است؟!»(1)

خاطرنشان شد بقائی گفته است مصدق تا قبل از سی تیر منشاء خدمات مهمی برای ایران بود، مصدق اکنون در حال محاکمه است به این دلیل که فرامین شاه را اجرا نکرده است، حال با توجه به این که در تاریخ معاصر ایران هیچ نخست وزیری خدمت نکرده و همه خیانت کرده اند، چرا بقائی به پاس خدمات مصدق از او دفاع نمی کند: «چرا در برابر دادگاه سکوت می کنید و حتی دادستان قلابی و بیسواد ارتش(2) را [علیه مصدق] راهنمائی می نمائید؟»(3) پرسیده شد چرا بقائی در برابر حملات مطبوعات به مصدق سکوت می کند: «آیا غیر از این است که می خواهید روزنامه ها آزاد نباشند و نتوانند به این عدم آزادی اعتراض کنند و فقط شما به آن معترض باشید و برای خودتان وجه(4) بتراشید ولی با این روش که درپیش گرفته اید فقط باید گفت آرزو بر جوانان عیب نیست.»(5)

کامکار در آن ایام دانشجوی دانشگاه تهران بود به همین دلیل یاد آوری کرد «چند روز است که جناب مستطاب اجل اکرم آقای ریچارد نیکسون معاون محترم و معزز رئیس بزرگوار جمهوری امریکا به تهران نزول اجلال فرموده اند» و ادامه داد که روزنامۀ شاهد نوشته است توده ایها برای انحراف اذهان از رابطه با انگلیس این موضوع را بزرگ کرده اند. او نوشت در درجه نخست مخالف با کمونیسم، حزب توده و گردانندگان آن

ص: 292

است و همیشه علیه آن مبارزه کرده است و با اعلامیه های حزب توده علیه نیکسون مخالف است، اما یک چیز است که نمی توان آن را نادیده گرفت «و آن این است که آقای نیکسون فقط برای احوالپرسی از شاه و زاهدی به ایران نیامده است بلکه این مسافرت دنبالۀ تجدید روابط است و قطعاً با سازمان دفاعی خاورمیانه [سنتو] مربوط است وگرنه معقول نبود که وزیر خارجۀ امریکا تمام خاورمیانه را بگردد و به ایران نیاید ولی معاون رئیس جمهور از خاوردور یعنی چند صد هزار کیلومتر فاصله خود را به تهران برساند.»(1) از بقائی انتقاد شد چرا در مورد این مسافرت اظهار عقیده ای نکرده است. در خاتمه نوشته شد اگر این نامه در شاهد چاپ شد و یا این که به آن جوابی داده شد کماکان برای بقائی و حزب او فعالیت خواهد کرد، در غیر این صورت او را از قماش میراشرافی، تقی زاده و امثالهم خواهد دانست و او را قاتل افشارطوس تلقی می کند و خائن به ملت و « نوکر امریکا و مداح شاه و زاهدی »(2)؛ سپس از بقائی عذرخواهی شده و بقای عمر او و علی زهری از درگاه خداوند خواسته شد. کامکار ابراز امیدواری کرد قضاوت دانشجویان در مورد وی اشتباه بوده باشد و او خادم ایران باشد و البته « جواب و عدم جواب شما آن را روشن خواهد کرد.»(3)

پس واقعیت روابط بقائی و زاهدی از نامه یکی از اعضای حزب زحمتکشان معلوم شد، دیدیم حتی اعضای حزب شگفت زده می شدند که بالاخره موضع بقائی در برابر زاهدی چیست؟ آیا مخالف اوست و یا موافق؟ آنها سؤال می کردند علت اینهمه زیگزاگ زدنها در مورد زاهدی چیست؟ واقعیت این است که روابط شخصی بقایی و زاهدی در روزهای نخست کودتا حسنه بود تا آنجا که به هنگام بررسی روابط مجدد ایران و انگلیس، بقایی مورد مشورت زاهدی قرار گرفت:

خیلی فوری است.

جناب آقای دکتر بقایی

برای شور در مسئلة مهمی خواهشمندم در تاریخ چهارشنبه 11/9/32 ساعت 16 (4

ص: 293

بعدازظهر) در کاخ وزارت امور خارجه حضور بهم رسانید. نخست وزیر، سپهبد زاهدی.(1)

از فحوای مذاکرات بقائی و زاهدی در مورد بحث روابط ایران و انگلیس اطلاعی در دست نیست، اما آنچه در جراید و نشریات همان زمان منتشر می شد، نشان می داد که بقائی ظاهراً مایل نبوده قبل از حل مسئله نفت این روابط برقرار گردد. آیا بقائی حل مسئله روابط ایران و انگلیس را بهانه ای کرده بود برای حمله به دولت زاهدی که به نظر او باید قدرت را به فردی غیر نظامی واگذار می کرد؟ نقش شاه در این میان چه بود؟ می دانیم که شاه هم از ادامه نخست وزیری زاهدی راضی نبود و البته در دوره تعطیلی مجلسین هم کاری نمی توانست انجام دهد. نقش شرکتهای فراملیتی و کمپانیهای عظیم مخالف استحصال انحصاری نفت ایران توسط شرکت سابق نفت انگلیس و ایران در مخالفت با برقراری این روابط چه می توانست باشد؟ آیا این شرکتها بیم نداشتند که شرکت سابق بار دیگر انحصار استحصال نفت ایران را به دست گیرد و به این شکل تلاشهای تقریباً چهل ساله آنها برای شکستن این انحصار را بار دیگر نقش بر آب سازد؟

به هر حال ماجرا هر چه بود، فارغ از حوادث پشت پرده خبر تجدید روابط ایران و انگلیس انعکاس نامطلوبی در جامعه داشت. این روابط در شرایطی برقرار می گردید که مسئلة نفت هنوز لاینحل مانده بود و بنابراین برقراری روابط مجدد به مفهوم تحکیم مجدد سلطة شرکت نفت سابق انگلیس بر ذخایر نفت ایران به شمار می رفت. دو روز بعد از ملاقات بقایی با زاهدی، یکی از اعضای حزب زحمتکشان به نام وخشوری نامه ای برای بقایی ارسال کرد و متن مصاحبة خود را با یکی از کارمندان منعکس نمود. کارمند مزبور گفت مصدق برای آن بازداشت شده است تا روابط ایران و انگلیس برقرار شود. او مکی و بقایی را عامل سقوط مصدق و روی کار آمدن زاهدی به منظور تمهید مقدمات برای بازگشت انگلیسی ها قلمداد کرد. او مدعی شد بقایی برای اثبات پیوند خود با مردم باید خواهان خروج آمریکایی ها

ص: 294

از ایران شود، زیرا «مصدق می خواست با آمریکا مبارزه کند. دکتر بقایی چون تمایلش به آمریکایی ها می باشد با مصدق مخالفت کرد.»(1)

در حقیقت بقایی، زاهدی را جانشینی مناسب برای مصدق نمی دانست. پیش از حکومت زاهدی، در جریان قتل افشارطوس و حتی پیش از آن روابط بقایی و زاهدی دوستانه بود و از زمان تحصن زاهدی در مجلس روابط این دو نزدیک تر شد. بقایی هنگامی که به مجلس می رفت همیشه با زاهدی دیدار می کرد و گاه با وی غذا می خورد. در همین ایام شاه نظر بقایی را در مورد زاهدی پرسید و وی از حکومت زاهدی دفاع کرد. اما صعود زاهدی به قدرت نتیجة معکوس بخشید. شاید بقایی انتظار داشت یاران او در مناصب کلیدی قرار گیرند، لیکن چنین نشد. در این ایام بقایی با لوی هندرسون، سفیر آمریکا، دیدار کرد. در این مذاکرات بقایی هشدار داد عوامل انگلیس در تشکیلات آمریکایی ها مثل «اصل چهار» نفوذ کرده اند. وی هم چنین مدعی شد شوروی و انگلیس آشکارا یا غیرآشکارا در امور ایران با یکدیگر همکاری دارند. او کابینة زاهدی را که متشکل از عوامل انگلیس بود مورد سئوال قرار داد. بقائی خاطرنشان کرد زاهدی تظاهر به دوستی با آمریکا می کند اما در حقیقت دست انگلیس از آستین دولت او خارج شده است، بنابراین در اثر سوء سیاستهای او مردم، آمریکا را مسئول اوضاع نابسامان ایران می دانند.

به گفتة بقایی مذاکرات از ساعت هفت و نیم بعدازظهر تا حدود نیمه شب طول کشید و شام در کنار سفیر صرف شد. هندرسون با استفاده از یک ضرب المثل فرانسوی گفت: «در موقع عبور از سیلاب اسبهای کالسکه را نمی شود عوض کرد. باید حوصله کرد که اوضاع به مسیر طبیعی بیفتد و به این نکات توجه شود.»(2) اینها اظهارات بعدی بقائی است، اما نکته این است که مگر همین چندماه پیش مصدق متهم نشده بود با آمریکا تبانی کرده و برای ادامه حکومت خود روابط با آن کشور را تعمیق خواهد بخشید؟ مگر در آن زمان گفته نمی شد حزب زحمتکشان باید علیه این اقدام دست به کار شود؟ حال چگونه بود که بقائی امریکائیها را نصیحت می کرد مواظب زاهدی باشند و بدانند او عامل انجام منویات انگلیسیهاست؟ آیا این نتیجه به دست نمی آید که او و یارانش حتی بحث روابط خارجی را که باعث تحکیم و یا تزلزل دولتی می شد، در موقع مقتضی و برای نیل به اهداف از پیش تعیین شده، به مثابه ابزاری جهت تسویه حساب سیاسی با رقیبان خود به کار می گرفتند و در این راه مصالح بالاتر ایران را قربانی می ساختند؟ نکته بسیار مهم این است که تمامی این تحولات درست مقارن بود با آذرماه 1332، در این ماه تحولاتی در شرف تکوین بود که خطیبی و بقائی از آن به نفع احسن در راستای اهداف خود بهره برداری کردند.

ص: 295

نمایندگان دانشجویان دانشگاه [تهران] برای اتخاذ تصمیم راجع به ادامة اعتصاب و اعتراض به اقدامات دولت از لحاظ انتظامی و سیاسی جلسه ای منعقد خواهند نمود. مقالة شما به عنوان نامة سرگشاده به نیکسون و نامه به رئیس دانشگاه در استادان و اکثر دانشجویان حسن اثر فوق العاده ای داشته است و به قول یکی دو نفر از نمایندگان دانشجویان ورق به نفع ما برگشته است و همه سوای مسلک و مرام در موضوع مورد اعتراض شما به دانشگاه و دولت هم صدا و هم داستان هستند. ادامة اعتصاب، علیرغم چند تن پلیس که به صورت دانشجو در دانشگاه اظهار وجود می کنند، تصور می کنم ادامه داشته باشد و با نمایندگان آنها قرار شد اگر صلاح به صدور قطعنامه ای از طرف آنها باشد برای درج به شاهد بفرستند. من آنها را به ادامه اعتصاب و اعتراض شدیدتر نسبت به عملیات دولت فعلی تشویق کردم که حتی یک روز سی ام تیر دیگری از نظر رهبری عوام الناس ترتیب دهند.(1) آنها عقیده داشتند شما تعالیم و دستورات صریح و منجزی به طور مقتضی در شاهد اعلام کنید که تبعیت نمایند. موضوع دیگر پیشتیبانی شدید ملبورن و دستة منتسب به او در سفارت آمریکا هستند که از اقدامات شما و مردم می کنند و صاف و ساده با عقیدة دولت خودشان در مورد ادامة مشی سیاسی فعلی او در ایران مخالفت دارند و این مطلب خیلی قابل ملاحظه است.(2) مطلب دیگر شرفیابی اردشیر [زاهدی] از طرف نخست وزیر حضور شاه و تجدید تقاضای پدرش راجع به ایجاد مضایق و اقدامات شدید علیه حزب و ما می باشد که شاه چنین تقاضایی را نپذیرفته و از قرار آنها را تشویق کرده که شما را «راضی» کنند. شاید از این حمایت شاه از رویة شما بشود استنباط کرد که باطناً دلخوشی از شخص زاهدی به جهاتی نداشته باشد با توجه

ص: 297

به اینکه صرف نهار نخست وزیر سه هفته است در حضور شاه ترک شده است، با مطالب دیگری که شنیده ام یا استنباط می کنم من شخصاً عقیده به شدت عمل و اقدامات مثبت تری دارم و مثل اینکه مردم در این بیست و چهار ساعت اخیر فهمیده اند برخلاف سایرین شما مصمم به مبارزه هستید.(1)

بقائی از طریق خطیبی اعتصاب به حق دانشجویان را سکوئی برای پیشبرد اهداف سیاسی خود و نیز ساقط کردن زاهدی تلقی کرد.

این تحریکات و تشبثات فاجعه دانشگاه تهران را آفرید. روز ورود نیکسون تظاهراتی از طرف دانشجویان دانشگاه تهران سازماندهی شد. در یک طرف دانشجویان و در طرف دیگر پلیس زاهدی صف آرائی کردند. روز 16 آذر 1332 زاهدی برای نشان دادن اینکه در درجه نخست با این تدابیر عرصه را خالی نخواهد کرد و ثانیاً برای اثبات قاطعیت خود در شدت عمل علیه مخالفین واقعی خویش و ایجاد جو امن برای سرمایه گذاری آمریکا و انگلیس و دیگر شرکای غربی در استحصال نفت با تظاهرکنندگان دانشجو با خشونت رفتار کرد. برای نخستین بار در تاریخ دانشگاه تهران، نیروهای گارد در میان حیرت ناظرین نه تنها وارد محوطه دانشگاه شدند، بلکه سلاح به دست به راهروهای دانشکده فنی سرازیر گردیدند. آنها بی هدف به سوی دانشجویانی که در راهروها ایستاده بودند و یا شعار می دادند، شلیک کردند. به این ترتیب سه دانشجو به نام های شریعت رضوی، قندچی و بزرگ نیا بی گناه به قتل رسیدند.

ص: 298

پرویزخان(1) پیغام داد که همه گونه مساعدت از هر لحاظ می کند. با او تقریباً تماس مرتبی توسط اقتداری حاصل کرده ام و وقتی اطلاع حاصل کرد که حرکت کرده اید فوق العاده نگران شد که چرا احتیاطات فوق العاده از نظر حفظ جان شما نکرده ایم. این اظهار نگرانی به حدی بود که آخرین خبر از ورود شما اصرار داشت در اولین فرصت به او بدهیم و همین کار را هم کردیم. بی نهایت خوشحال شد. در حال حاضر آقای پرویز خان اضطراب و نگرانی زمان سپهبد مرحوم [رزم آراء] و دکتر مصدق را دارد و حتی زیر مراقبت شدید است که تماس با او خالی از اشکال نیست...

آمریکایی ها و انگلیسی ها در حال حاضر از زاهدی ناراضی هستند مخصوصاً آمریکایی ها. آقای پرویزخان عقیده چند ماه قبل من را دارد یعنی سرنوشت نابغة عظیم الشأن سابق [مصدق] را برای این نابغة لاحق [زاهدی] در یک فرصت خیلی نزدیک پیش بینی می کند. تمام جریانات سیاسی و اوضاع و احوال روز به نفع ما است و انشاءالله موفقیت تام و تمام نصیب ما در آیندة نزدیک خواهد شد. برای عدم انتخاب شما به [نخست وزیری] انگلیسی ها خیلی فشار آورده اند ولی تصور نمی کنم جز کمونیست ها دیگران با آنها هم عقیده باشند.(2)

خطیبی ضمن حفظ ارتباط تشکیلاتی خود با بقایی، سازمان نظامی را هم چنان در کنترل داشت تا بار دیگر در موقع مناسب از آن بهره برداری کند. او اطلاع داد زاهدی مایل است با بقایی حضوری گفتگو کند. مسئولیت مذاکرات به عهدة باقر کاظمی گذاشته شد که در مقطعی هم وزیر امور خارجه مصدق بود. خطیبی در پایان اطلاع داد «اوضاع حزب [زحمتکشان] و سازمان [نظامی] خیلی رضایت بخش است و بیش از هر موقع آمادة کار است.»(3)

یکی دیگر از رابطین خطیبی با شاه، سلیمان بهبودی بود.(4) بهبودی در این زمان ریاست تشریفات دربار را بر عهده داشت. قرار بود خطیبی نتیجة مذاکرات خود و بهبودی را در اختیار شاه قرار دهد و نتیجه را سریعاً گزارش نماید:

روی هم رفته ارباب قلبی [شاه] با اطلاعاتی که از همه جا دارم نظر خیلی خیلی

ص: 300

مساعد به ما دارد و بی میل هم نیست که زاهدی با یک مأموریت درجه سوم از اینجا برود، چون هیچ نظر مساعد نسبت به او ندارد. در بیست روز قبل ضمن شرفیابی دو نفر منجمله [شمس] قنات آبادی گفته است که بقایی مثل کره می ماند...(1)

در نامه ای دیگر، خطیبی به بقایی که در کرمان بود اطلاع داد با مساعی «اعلیحضرت»، «شاید انشاءالله به زودی برنامه های عمرانی و اقتصادی شروع شود. البته انجام این امور بستگی کامل به مجاهدات ارباب [آمریکا] دارد والا از این دولت کاری ساخته نیست و قراین زیادی حکایت دارد که بعد از انعقاد پیمان نظامی برود...»(2)

 زاهدی می خواست انتخابات مجلس هیجدهم را در اواخر اسفندماه 1332 برگزار کند. بقایی طی اعلامیه ها و نامه های سرگشاده اعلام کرد مثل دوره های 16 و 17 مجلس فعالیت سازمان نظارت بر آزادی انتخابات را آغاز خواهد کرد. زاهدی در تماس با خطیبی «از انتشارات اخیر که به طور مرتب با وسایل گوناگون طبع و نشر می شود، مخصوصاً نامة سرگشادة» بقایی ابراز نارضایتی نمود و از او گله کرد.(3)

نتیجة انتخابات مقبول بقایی واقع نشد. به همین دلیل او تلاش کرد یک بار دیگر هیاهو به راه اندازد. بقایی در زمرة کسانی بود که اعتقاد داشت انحلال مجلس 17 توسط مصدق غیرقانونی بوده و بنابراین باید مجلس سابق احیاء شود تا دورة قانونی آن به اتمام رسد. زاهدی که از ترفند مخالفین مطلع بود و می دانست که اکثریت پارلمانی در دست مخالفین او خواهد بود درصدد برآمد انتخاباتی فرمایشی برگزار کند. تصمیم بقایی به هیاهو در همین راستا بود. و در همین زمان بود که «کمیتة مجازات» حزب در کرمان نمایندگان انتخابی آن منطقه را تهدید به قتل کرد. در سخنرانی آتشینی که بقایی در کرمان انجام داد مدعی شد دولت تمام راه ها را به روی او بسته است «معذلک برای نجات برادران کرمانی به هزار زحمت» خود را به کرمان رسانیده است. بقایی گفت هدفش از مسافرت آن است «که در این مرحلة آخر به دولت نشان دهم که ایران صاحب دارد و نمی گذارم شما ایران را تسلیم

ص: 301

انگلیس نمائید.» او نگفت اگر از تسلیم ایران در برابر انگلیس دلخور بود، چرا بساط منتهی به کودتای بیست و هشتم مرداد را به راه انداخت. بقائی مردم را دعوت کرد طرفداران زاهدی و مخالفین خودش را از میان بردارند و «مال و جان و زن و بچة آنها و هر کس که حمایت آنها را نماید» حلال خواهد بود. او آشکارا دستور قتل فرماندار و مأمورین شهربانی را صادر کرد و محل دفن آنها را نیز پهلوی قبر سرگرد سخایی معین نمود. عصر روز سخنرانی، بقایی در منزل محمد آگاه یزدی با رؤسای اوباش و چاقوکش ها ملاقات کرد و فرامینی به آنها صادر نمود. او دستور داد اوباش دسته های متعدد ایجاد نمایند و دست به کشتار بزنند.(1)

فعالیت های بقایی بدون اشارة خطیبی انجام نمی گرفت. انتخابات مجلس هیجدهم تصدی پست نخست وزیری توسط بقایی را منتفی می ساخت. پس طبیعی بود وی با تمام وجود در راه ناکامی زاهدی بکوشد. خطیبی علاوه بر بقایی با امرای ارتش هم روابط خود را حفظ کرده بود. شبکه ای که وی با آنها همکاری می کرد متشکل از سرلشکر حسن ارفع، سرتیپ حبیب الله دیهیمی، سرتیپ حسن اخوی، سرتیپ ولی الله قره نی و سرلشکر نادر باتمانقلیچ بود که البته حسن پاکروان دوست صمیمی بقایی را هم باید بر این مجموعه افزود. این افراد متنفذترین چهره های اطلاعاتی ارتش پهلوی بودند. دیهیمی در این زمان در واشنگتن به سر می برد. وی در نامه ای به خطیبی مسائل مهمی را مطرح کرد:

جناب آقای خطیبی

قربانت شوم

نامة آن دوست شریف و عزیز با نامه آقای مهندس [کیوانی] مدتی است رسیده. متأسفانه به واسطة چند من خرت و فرط کارهای [بی ارزش] در این هفتة اخیر تا به حال موفق به عرض ارادت و جواب نشده بودم. اینک چون بی ادبی بیشتر را جایز نمی دانم کارهایم را به کنار گذارده و به تصدیع می پردازم.(2) از اطلاعاتی که مرقوم فرموده بودید کمال تشکر را دارم و باور نمی فرمائید فقط این دو سه نامه جنابعالی بود که مرا قدری به جریان گذارده، سایرین خیلی امساک می کنند.

ص: 302

خیال می کنم راجع به رفیق مشترکمان [بقایی] تعویق کار کرمان بهترین راه حل باشد. ضمناً در این مجلس شتر گاو پلنگی عدم شرکت ایشان چندان عیبی هم از نظر سیاسی نداشته است و گاهی عدو شود سبب خیر...(1)

از تغییرات ارتش نوشته بودید. متشکرم ولی مسلم بدانید عرایضی که قبلاً بنده کرده بودم از روی احساسات نبود و من ارتشی ها را بهتر می شناسم. بهرحال فعلاً که دست بنده کوتاه است، ولی جانورانی رفته رفته رخنه پیدا کرده اند که اگر در اطراف آنها تحقیقات بیشتری بفرمائید مرا در عرایض سابقم محق خواهید دانست. از تعویض سرتیپ اخوی خیلی خیلی متأسفم. ولی اطمنیان داشته باشید او تلاشی نمی کرد که در آنجا باقی بماند و رویة خشن او هم دلیل عرض بنده است و چون به صندلی خود نمی خواست بچسبد لذا مراعات مفسدین را نمی کرد. البته بنده شش ماه است دور هستم. تا در طهران بودم وضع به قراری بود که عرض کردم.

سرلشکر باتمانقلیچ سرباز خوبی است. به اعلیحضرت علاقمند است. در هیچ دسیسه ای داخل نمی شود. دوام او در پست خود به نفع کشور است. سایرین را که اسم برده بودید، هر دو نفر خطرناک و مضرند و من راجع به سوابق و بستگی های آنها بدبختانه اطلاعات زیادی دارم.

می دانم اشخاص ناجور در دستة اخوی عمل کردند. بعداً خود او هم ملتفت شد ولی موقع را هم در نظر بگیرید. زند کریمی(2) و غیره را بنده خوب می شناسم و شما کاملاً محق هستید.

راجع به 110 دلار از اقدامات جنابعالی متشکرم، ولی متأسفانه گویا نتوانسته اند به نتیجه برسانند. از آقای مهندس(3) استدعا کردم که سرتیپ قره نی را وادار کند که اقدام جدی بنمایند.(4) نظر اینجایی ها [آمریکا] هم نسبت به وضع آنجا [ایران] چندان خوب نیست. ولی بایستی [مسئله] نفت حل شود. اینها چاره ای غیر از آن نمی بینند. به نظر بنده موضوعهای خیلی خیلی مهمتر از نفت در پیش داریم و فرصت نبایستی

ص: 303

فوت شود و همه چیز را نبایستی فدای نفت نمود. امیدوارم توانسته باشم موضوع را روشن عرض کنم.

وضع دستگاه یک حسن دارد و آن هماهنگی کاملی است که وجود دارد و مجلس و دولت و همة کاردارها یک رنگند و این بهترین تصفیه از اشخاص غیرهم رنگ می باشد. اگر خدای نخواسته باز دکتر [بقایی] نتوانست زمینة [نخست وزیری] فراهم کند، به نظر بنده [دکتر محمد] سجادی بد نیست. سایرین خطرناکند. نوبت ارفع نیز نرسیده و اشتباه می کند.

صمیمانه خواهش دارم هر امر و فرمایشی باشد رجوع فرمائید در انجامش مطمئن باشید خوشوقت خواهم بود و بیشتر مصدع اوقات شریف نمی شوم. قربانت. دیهیمی.»(1)

اهمیت این نامه کاملاً واضح است: دخالت خطیبی در عزل و نصب های مقامات بلندپایه ارتش در حد باتمانقلیچ، وجود یک شبکة قدرتمند نظامی، تلاش برای نخست وزیری بقایی، انتقال نقطه نظرات آمریکایی ها و امثالهم در زمرة پیامهای واضح این نامه است. ظاهراً باید بقایی منتظر فرصت می شد تا زمینه برای قدرت یافتن او مهیا شود.

به هرحال بعد از سخنرانی مشهور او در کرمان، بنا به رأی کمیسیون امنیت اجتماعی آن شهر، بقایی به اتهام اغتشاش و تهدید به قتل به یک سال تبعید به جزیرة هرمز محکوم شد. برادران علی اصغر، محمد و احمد هنرمند، که کارگاه قالی بافی مشهوری در کرمان داشتند، همراه با محمد محمدی و علی اکبر مقیمی راننده، و حاج قاسم مهرابی سقط فروش، به همین اتهام دستگیر شدند. به زودی خبر مزبور به تهران مخابره شد. سلطان محمد فریدونی، از یاران نزدیک بقایی، بلافاصله با پیغامی از زاهدی وارد کرمان شد. دستور تبعید به هرمز لغو گردید و مقرر گردید متهمین به اراک تبعید شوند، اما از بقایی نامی به میان نیامد. چند روز بعد از ماجرای سخنرانی کرمان، بقایی تلگرافی از زاهدی توسط فرماندار بندرعباس دریافت کرد. در تلگراف فوق، که از کاخ قیطریه

ص: 304

مخابره شده، چنین آمده است:

جناب آقای دکتر بقایی

نظر به سوابق و زحمات جنابعالی از تصمیمی که مأمورین روی انجام وظیفه گرفته بودند متأسف شدم و به همان دلیل دستور دادم تجدیدنظر کنند و موافقت نمودند. جنابعالی آزاد هستید تا به هر نقطه که مایل باشید بروید.(1)

یک هفته قبل از این تلگراف در جلسة مورخه 17/3/33 کمیسیون امنیت اجتماعی کرمان تصمیم گرفته شده بود بقایی به تهران تبعید شود! دو روز بعد این تصمیم در بندرعباس به اطلاع بقایی رسید. در پاسخ به تلگراف زاهدی، بقایی تلگرافی ارسال کرد و اعلام نمود به هنگام «حرکت از عباسی» همراه با دوستانش دستور وی را مبنی بر آزادی خودش دریافت کرده است. بقایی ضمن تشکر از حسن ظن زاهدی نسبت به خود، خاطرنشان ساخت چون دستور آزادی دوستانش داده نشده ناچار است همراه آنان برود: «بنابراین به منظور اینکه اخلالی در انجام وظیفه مأمورین انتظامی وارد نشود در این ساعت به سمت سیرجان حرکت می کنم و اگر حسن ظن جنابعالی شامل همراهان اینجانب هم بشود، موجب مزید تشکر خواهد بود.»(2) قرار بود بقایی و همراهان به جزیرة هرمز تبعید شوند، اما معلوم نیست پس از دستور آزادی او چرا با همراهان به سوی سیرجان حرکت کرد.

سخنرانی شدیداللحن بقایی در کرمان و متعاقب آن دستور دستگیری فرمایشی وی ترفندی بود که از طرف دربار هدایت می شد. آن تظاهرات و آشوبها ریشه در اختلافات زاهدی و دربار داشت. شاه و حامیان خارجی او دولت زاهدی را صرفاً در حد یک مرحلة گذار می پذیرفتند و اقتدار تام و تمام او را بر نمی تافتند. در حقیقت از همان نخستین روزهای بعد از کودتا معلوم شد زاهدی اهل کناره گیری از پست نخست وزیری نیست. شاه ضمن اعلام اطمینان به صدور جریان نفت از دولت آمریکا انتظار داشت حمایت خود را از زاهدی قطع نماید. برای سرنگونی زاهدی، همان سناریوی دوره مصدق طرح ریزی شد. این طرح دو فایده داشت: نخست اینکه وجهة از دست رفتة بقایی به دلیل مشارکت او در کودتای 28 مرداد بازگردانده می شد و باز هم سیمایی ملی از وی عرضه می گردید. دوم اینکه با سیاست رعب و وحشت اینگونه

ص: 305

وانمود می شد که حتی دولت نظامی زاهدی قادر به مهار بحران و تأمین امنیت به منظور سهولت جریان صدور نفت نیست. یکی از مهره های اصلی در هدایت جریان علیه زاهدی و به منظور اعادة حیثیت بقایی همان حسین خطیبی، کارگردان قتل افشارطوس، بود. او درست چند روز بعد از اعلام رأی کمیسیون امنیت اجتماعی کرمان نامه ای به این شرح برای بقایی ارسال کرد:

قربانت شوم

تصور می کنم تا این یادداشت به دست شما برسد اعتقادتان بر استخاره شیخ بیشتر شده باشد. نگرانی زیادی از گرمای طاقت فرسای جنوب داشتم. به فاصلة یک ساعت و نیم از ورودتان به کرمان مطلع شدم که به سلامت وارد شدید و صبح شب گرفتاریتان نیز مطلع شدم و تلگرافات رسید و با شمس [قنات آبادی] و رستم آبادی «بعد از اینکه کاملاً در فشار شدید قرار گرفت»(1) و نمایندگان خبرگزاری ها و جراید مرکز و وکلا و سناتورها و هر کس دیگری که مقتضی بود تماس مستقیم و غیرمستقیم گرفتم به طوری که روز جمعه شمس روی تعرض شدیدی که کردم و نامة تند و شکوه آمیز به او نوشتم تلفنی از سعدآباد به من اطلاع داد که ساعت 11 صبح جمعه دستور آزادی شما را صادر کرد و تحقیق کردم درست هم گفته بود و همة «مقاماتی»(2) که لازم بود دیدم و انعکاس توقیف و تبعید شما طوری در دنیا منعکس شد که زاهدی در یک ملاقات سه ساعته که با او کردم گفت «... بدنامی ها مال من باشد حکومت مرفه مال شما، هرگز نمی گذارم...» در این ملاقات گفت که از فعالیت شدید شما و شوراندن مخالفین و تماس با خارجی ها، که البته دروغ می گفت اطلاع دارم با تانک آمدم با تانک هم می روم و همه را با خودم نابود می کنم و شما را الساعه به قشم می فرستم ببینم کی می تواند جلو بگیرد. خلاصه بعد از این هارت و پورتها و مطالبی که به او گفتم جلو من به وزیر پست و تلگراف دستور مخابرة آن تلگراف [آزادی] را داد. بهرحال چون عجله دارم و فرصت نیست به طور خلاصه عرض می کنم شاید الان شما در ذروة محبوبیت و مورد عنایت مردم باشید و تصور نمی کنم در گذشته اینقدر نسبت به ما

ص: 306

و شما مردم متوجه شده باشند. بهرحال از مرکز کمترین نگرانی اصلاً و ابداً نداشته باشید مثل اینکه اصولاً وقتی شما در اینجا نباشید اختلافات جزئی هم می رود و بعد که شما را دیدند لوس می شوند.(1) برای اعزام دکتر رضانور با خودش و نخست وزیر و شاه و با مدیران جراید صحبت کردم و البته نظر بخصوصی از آگراندیسمان قضیه داشتم که خودتان می دانید. فریدونی را شاه تعیین کرد و شمس الدین قنات آبادی و مهندس خودمان که درویش هم هست همه، نصف شب قبل از حرکت به سراغ او فرستادم و او موضوع را به نفع ما تمام شده اعلام کرد و صحیح هم گفته است. بهرصورت موفقیت بی نظیری کسب کرده ایم که جبران صدمة حکومت مصدق بلکه بیشتر شده و بازار اینجا نیز تظاهرات به نفع شما کرده اند و رادیوها و روزنامه های خارجی را هم شخصاً ترتیبش را داده ام. با آقای هرندی و آگاه و یاسایی مردان مبارز و سایر دوستان کرمان در تماس هستم.(2)

این بود اخبار مرکز و تلاشهای طرفداران بقائی به روایت خطیبی. شواهد نشان می دهد بقائی که چهره ای بود سیاسی، به سادگی فریب این وعد و وعیدهای مرد شیادی مثل خطیبی را می خورد، مردی که هم با زاهدی ارتباط صمیمانه داشت و هم با دربار؛ هم بقائی را به نخست وزیری قریب الوقوع امیدوار می ساخت و هم زاهدی او را طرف مشورت خود قرار می داد. تجربه نشان داد خطیبی در امیدوار ساختن بیهوده بقائی چقدر مؤثر بوده است، او تا آخرین روزهای حکومت زاهدی رهبر حزب زحمتکشان را به تصدی منصب نخست وزیری امیدوار می ساخت، اما وقتی زاهدی سقوط کرد تحولات نشان داد بقائی تا چه اندازه مورد بی اعتنائی واقع شده و به واقع تا چه اندازه مردی زیرک و سیاسی بوده است.

اسناد موجود گواه بر آن است که به محض اعلام رأی کمیسیون امنیت اجتماعی کرمان، قبل از اینکه اساساً تبعیدی انجام گیرد، دستور آزادی بقایی صادر شده بود. در هفدهم خردادماه، سه روز بعد از اعلام رأی کمیسیون امنیت اجتماعی کرمان، یکی از یاران بقایی که در ادارة پست آن شهر به کار مشغول بود اطلاع داد که «آقای مهینی»، دوست بقایی، به فرماندة لشکر و فرماندار بندرعباس دستور زاهدی را ابلاغ کرده است.

ص: 307

همین فرد بعد از صدور حکم در کرمان با فردی به اسم رمز «رفیق مشترک» و در تهران با رئیس ادارة تلگراف تهران تماس حاصل کرد و شرح ما وقع را گفت و بلافاصله دستور آزادی بقایی صادر شد.

قبل از اینکه حکم رسمی ابلاغ شود در تاریخ 16/3/1333 دستور محرمانة زاهدی به وسیلة همین رفیق مشترک به فرماندار کرمان ابلاغ شده بود. این عامل، پیامهای «رفیق مشترک» را به بقایی می رسانید. این فرد مطلع شد پیامهایی که خطاب به بقایی فرستاده می شود توسط کلانتر هرمز توقیف شده است. شخص او به هرمز رفت و مطلع شد پیامهایی برای بقایی فرستاده شده است. با عجله به بندرعباس بازگشت: «در مراجعت از هرمز ملاحظه شد که یادداشتها در جوف جیب های رئیس شهربانی است. پس از تحقیقات تازه متوجه شدم که یادداشت ها به جنابعالی نرسیده و فقط یکی از آنها را داده اند.»(1)

اگرچه تبعید بقایی مقوله ای فرمایشی بیش نبود و اساساً قبل از اینکه حکم اجرا شود با مساعی دربار و خطیبی دستور آزادی او داده شد، لیکن مثل همیشه بقایی درصدد برآمد آب را بیش از پیش گل آلود کند و مظلوم نمایی نماید. دستور داده شده بود بقایی به تهران و همراهانش به جمال آباد اراک فرستاده شوند. همین امر باعث گردید بقایی از مرکز توطئه یعنی کرمان خارج شود. زاهدی می دانست عمده ترین بستر فعالیت او کرمان است. به همین دلیل تلاش کرد پایگاه او را از دستش خارج کند. بقایی برای اینکه اوضاع را به روال سابق برگرداند نامه هایی خطاب به شمس قنات آبادی و شاه ارسال کرد. در نامه به شاه بخشی از تلاش های بقایی و یارانش در دفاع از سلطنت ترسیم شده بود:

تهران

پیشگاه مبارک اعلیحضرت همایون محمدرضاشاه پهلوی

اعلیحضرتا

در این روز که مصالح عالیة مملکت ایجاب نموده است که عده ای از خائنین به کشور بدون رسیدگی و محاکمه از زندان و تبعید آزاد شوند،(2) طبق همان مصالح عالیه لازم دیده شد که عده ای از فداکارترین افراد وطن پرست کرمان بدون هیچ

ص: 308

دلیل و مدرک و عملی بر طبق قانون ظالمانه دکتر مصدق(1) به دستور رفراندوم چی های مردادماه سال گذشته(2) به جزیرة هرمز تبعید شوند. بدیهی است چون این عده در سال گذشته در برابر رفراندوم چی ها و مؤتلفین توده ای آنها تا پای جان مقاومت کرده بودند، لازم بود که انتقام آن مقاومت شجاعانه از آن ها گرفته شود و مقارن روزهای آزادی خائنین ایشان گرفتار حبس و تبعید شوند. اما نکتة جالب توجه این است که دربارة این تبعیدی ها به اجرای همان قانون ظالمانة امنیت اجتماعی اکتفا نکرده و هر ساعت تضییقات و ناروایی های خلاف قانون دیگری به آن اضافه می نمایند. گرچه برخلاف مدلول همان قانون ظالمانه که بارها در روزنامة شاهد از آن انتقاد شده بود هنوز پس از گذشتن ده روز از اجرای حکم متن آن را به تبعیدی ها ابلاغ ننموده اند معذلک چون حکم مزبور مانند سایر احکام ارتشی و دادگستری به نام نامی اعلیحضرت همایونی صادر می شود، از پیشگاه مبارک استدعا دارم امر و مقرر فرمایند که این حکم ظالمانه اقلاً همان طوری که صادر شده است اجرا گردد، نه اینکه هر روز و هر ساعت بخواهند در اجرای آن هوس های تازه ای به کار برند. در این مورد با افراد وطن پرست کشور اقلاً همان رفتاری را روا دارند که با جاسوسان اجنبی و خائنین و دشمنان استقلال این مملکت تاکنون روا داشته اند و برای وطن پرستی و دفاع از حیثیت و استقلال کشور مجازات بیشتری قائل نشوند تا اینکه وطن پرستان تبعیدی به جزیرة هرمز بتوانند در این هوای چهل درجة سانتی گراد فارغ البال به زندگی و مبارزة خود خاتمه بدهند.(3)

اشارة بقایی به قانون دوره مصدق، لایحه ای است که در آن دوره برای مبارزه علیه ناامنی اجتماعی به تصویب رسیده بود و براساس آن کسانیکه مخل نظم اجتماعی بودند

ص: 309

به جرایم مختلف محکوم می شدند. در حالیکه حکم آزادی بقایی صادر شده بود، وی به نامه نگاری های خود ادامه می داد. از آن جمله نامه هایی خطاب به شمس قنات آبادی، نمایندة مجلس شورای ملی، و دکتر محمود حسابی، نمایندة مجلس سنا، ارسال کرد:

تهران _ مجلس

جناب آقای شمس قنات آبادی

رونوشت جناب آقای دکتر حسابی

رونوشت جناب آقای علی زهری

با وجود اظهارات آقای نخست وزیر در مجلس سنا و بیانات سخنگوی دولت راجع به آزادی اینجانب، به فرماندة منطقة بندرعباس ابلاغ شده بود که اینجانب آزاد هستم به هر نقطه از کشور به استثنای کرمان مسافرت نمایم. کمیسیون امنیت اجتماعی کرمان برای سومین مرتبه برخلاف همان قانون ظالمانة آقای دکتر مصدق در تاریخ بیستم خرداد در رأی خود تجدیدنظر نموده و همراهان مرا محکوم به تبعید به اراک و خودم را محکوم به تبعید به تهران [!] نموده است. با در نظر گرفتن اینکه در تاریخ بیست و دوم خرداد دستور جناب آقای نخست وزیر به وسیلة ریاست ژاندارمری کل کشور، با توجه به تجدیدنظرهای خلاف رویه کمیسیون مزبور، تقاضا دارم اقدام لازم به عمل آید که در این مدت محکومیت ظالمانه [!] و تبعید غیرقانونی مرا از کسانیکه فقط و فقط به جرم دوستی و هم فکری با من مجازات می شوند جدا ننمایند و همة ما را با هم به اراک یا هر نقطة دیگری که مقتضی بدانند تبعید نمایند، زیرا با این حکم ظالمانه که مرا از اقامت در موطن عزیزم منع می سازد، هر نقطه ای که باشم برایم به منزلة حبس و تبعید خواهد بود و به این جهت خوشتر دارم که این ایام محکومیت را با این دوستان ستم کشیدة خود به سر برم.(1)

بلافاصله خطیبی نامه ای برای بقایی نوشت و او را از نامه نگاری بر حذر داشت زیرا به گفتة او مضمون نامه ها نشان می داد که گویا بقایی متکی به مردم کرمان است و البته این امر برای یک رهبر سیاسی زیبنده نبود، زیرا او باید به همة مردم ایران اتکا

ص: 310

می داشت و این گونه وانمود می کرد که وی در تمام ایران نفوذ تام و تمام دارد. از طرف دیگر خطیبی خاطرنشان ساخت نامه های بقایی او را از حالت مظلومیت خارج خواهد کرد که البته این هم به صلاح نبود. از طرف دیگر خطیبی نوشت وی و یارانش فعالانه در تلاش اند تا اوضاع را بر وفق مراد بقایی و به ضرر زاهدی تغییر دهند. این عنصر مرموز از چند طریق، و در رأس آن شخص شاه، به اعمال نفوذ خود ادامه می داد. از طریق ستاد ارتش نیز اطلاعات به آسانی در دست خطیبی قرار می گرفت. منبع اطلاعات او اعضای سازمان نظامی مخفی خطیبی در ستاد ارتش بودند. زاهدی از این عملیات به خوبی آگاه بود:

... اوضاع کلی و وضع دولت فعلاً ساکت است و به احتمال قوی موضوع نفت مسلماً حل شده و بعد از طرح و تصویب آن درمجلس که لایحه اش قطعاً مربوط به طرز ادارة نفت و فروش آن در بازارهای دنیاست و موضوع غرامت نیز شاید به حکمیت ارجاع شود. تحقیقاً دولت زاهدی می رود. این مطلب قطعی است و روی دقیق ترین اطلاع است و تصور می کنم همان ماه مرداد باشد که چند بار عرض کردم. شاه از زاهدی خیلی ناراضی است و فعلاً رامسر رفته و دفعة اخیر هم که آمد به تهران و مراجعت کرد با او تماس گرفتم بدون تردید توانسته ام از همان اولین ساعت تماس او را متقاعد کنم و به او حالی کنم بدون وجود شما [بقایی] هرگز محیط امن و قابل اعتمادی برای شخص او پیدا نخواهد شد و وضعش غیرقابل ثبات و دوام خواهد بود. همة جریانات و دستورات او نشان می دهد کاملاً متوجه معنی حرفهایم شده است. پریروز به ستاد ارتش دستور داد که به فرمانده لشکر کرمان رسماً ابلاغ کنند از «کمک به کاندیدای احتمالی دولت جداً خودداری شود.» هیچ صلاح نیست حتی راجع به آزادی سایرین بیش از این یعنی تلگراف به شاه و شمس قنات آبادی و حسابی و سایرین نکنید. آنچه که لازم بوده است اینجا عمل می کنیم و یک لحظه آرام نیستم.(1) با کرمان وسیلة تلگراف و نامة رمز در مکاتبه و مخابره هستم و راجع به اطلاعات و سایر کارها همین قدر بدانید حتی در

ص: 311

زمان مصدق دستگاه خبری و اطلاعات ما این اندازه دقیق و منظم نبوده. برای همین موضوع اخیراً چند نفر از وزارت کشور منتظر خدمت می شوند. زاهدی در ملاقاتی که در نامة جوف نوشتم می گفت این اطلاعات را من خبر دارم که بی سیم ستاد ارتش در اختیار شما می گذارد و همه به شما کمک می کنند. گفتم قسمت اول را تکذیب می کنم و قسمت دوم را تأئید. بهرحال وضع خودمان خیلی خیلی خوب است و الساعه هم مایل به دم جنباندن هستند. بدیهی است ما هم طبق الفبای مکتب شما از همه استفاده می کنیم. یادم رفت عرض کنم عده ای مدعی وزارت کشور کابینة آیندة ما شده اند. از حالا مثل نوبخت(1) می خواهند قرارداد ببندند من هم با همه شان مشغول تنظیم قرارداد هستم... منظورم از اینکه شما دیگر مستقیم عمل نکنید چند دلیل دارم: 1_ اینکه قبای مظلومیت و ابهام را که خیلی الساعه ضروری است به در می آورد. 2_ اینکه شما متکی به مردم کرمان هستید. تلگرافات شخص شما به مرکز ما را ضعیف می کند و ابهت وضع خاص شما را از بین می برد. باقی دلایل [را] بعد عرض می کنم. شنیدم روی فشار شاه و مردم کرمان دولت به فرماندار کرمان دستور داده رفقای تبعیدی را به بافت بفرستند. مصلحت در پافشاری زیاد، قبل از آنکه خودتان به کرمان بروید و نتیجة گزارش فریدونی معلوم شود، نیست. البته فریدونی نظر صددرصد موافق می دهد. سرتیپ امان پور را هم بعد از این سر و صداها یعنی یک ماه دیگر احضار می کنند. بنابراین بد نیست از همین حال از او پیش مردم اظهار گله ملایم بکنید. فرماندار هم بعد از گزارش فریدونی احضار می شود. رئیس ستاد هم نظر مساعد دارد... هنوز در روزنامه ها و خبرگزاریها دربارة تبعید شما مطلب و عکس های جالبی می نویسند و گراور می کنند.(2)

بالاخره لابد به دلیل به تن داشتن قبای مظلومیت که خطیبی سفارش کرده بود، همراهان بقایی به جمال آباد اراک فرستاده شدند و خود وی به زاهدان گسیل گردید. این امر زمینه های لازم را برای گسترش تشنج در اختیار طرفداران بقایی قرار می داد.

ص: 312

ناصر بقایی، پسرعمو و بر کشیدة بقایی، در غیاب مظفر بر جریانات نظارت می کرد و مراتب را به بقایی گزارش می داد. در جلساتی که تشکیل می شد و استاندار کرمان، سلطان محمد فریدونی هم حضور داشت، از نقش بقایی در سقوط مصدق و مخالفت او با «تضعیف مقام سلطنت و اخراج شاه و تغییر رژیم و اقدامات خائنانه توده ای ها» سخن به میان می آمد. گفته می شد طرفداران بقایی تا جان در بدن دارند نخواهند گذاشت مخالفینشان وارد مجلس شوند.(1)

در ایامی که بقایی ظاهراً در تبعید زاهدان به سر می برد، اوضاع حزب زحمتکشان به شدت متشنج شد. عده ای به رهبری عباس دیوشلی، عضو کمیتة مرکزی حزب، وقایع 28 مرداد را کودتا تلقی می کردند و این در حالی بود که بقایی دستور داده بود این روز را به عنوان «قیام ملی» جشن بگیرند. در یکی از جلسات حزبی یکی از اعضا به نام کنعانی زاده، که در زمرة طرفداران دیوشلی بود، از دستور بقایی برای جشن گرفتن روز 28 مرداد ابراز تعجب کرد. او گفت باور نمی کند بقایی چنین دستوری صادر کرده باشد. به همین دلیل هنگامی که علی زهری از وی برای برگزاری جشن کمک خواست، رسماً جواب شنید کنعانی زاده 28 مرداد را کودتا می داند. زهری دستور داده بود در مراسم از شاه تعریف و تمجید نمایند. خرج برگزاری جشن از مشاراعظم، که گفته می شد وزیر پست و تلگراف کابینة بقایی خواهد شد، گرفته شد. کنعانی زاده صراحتاً از دوستی بقایی با برادران رشیدیان سخن گفت و پیوند وی با دربار را خاطرنشان ساخت. او اعلام کرد با وجود اینکه از این مسائل مطلع است لیکن قصد انتقاد از بقائی را ندارد، اما نمی تواند برگزاری جشن 28 مرداد را تحمل کند. کنعانی زاده تقصیرات را متوجه زهری دانست: «آخر اگر آقای زهری با دستگاههایی مربوط نبود دردی نداشتیم. چطور شد آن شب من و تو [ناصر بقایی] را که اصلاً در جریان 28 مرداد مؤثر نبودیم نگه داشتند و زهری را آزاد کردند. دلیلش این بود که با دستگاه ساخته بود و بعد از 28 مرداد رنگ عوض کرد.» او خاطرنشان ساخت از طرف مخالفینش تهدید می شود و به او گوشزد کرده اند برای بقایی نامه ننویسد و از این گله می کرد که چرا بقایی به آنها اعتنایی نمی کند. گفته می شد مخالفین جشن 28 مرداد به رهبری دیوشلی با آیت الله

ص: 313

کاشانی روابط صمیمانه ای دارند. ناصر فاش ساخت زهری با سی کیلو تریاک که از کردستان آورده بود، دستگیر شده است. وی وجود زهری را مایة آبروریزی می دانست و به همین دلیل ارتباط او را با همراهان بقایی تکذیب می کرد.(1)

بیست و یکم آذرماه 1333، هنگامی که مراسم جشن «آزادی آذربایجان» برگزار می شد و نیروهای نظامی رژه می رفتند، ناصر در اعتراض به برگزاری انتخابات کرمان فعالیت هایی از خود نشان داد و با یارانش هیاهو کرد. وی بلافاصله دستگیر شد. حدود دو هفته بعد محل مأموریت او تبریز معین گردید. در آن زمان ناصر بقایی مدیر دبیرستان صدیق کرمان بود، لیکن قبل از انتقال به تبریز ناصر بقایی باید 12 ماه محکومیت خود را سپری می کرد. ناصر متهم به «تحریک مردم به خروج از مسجد و اختلال نظم و پرتاب سنگ به مأمورین انتظامی به همدستی حسین کاربخش» بود.(2)

هیاهوی ناصر بقایی برای آن بود که در درجه نخست اعتبار دولت زاهدی را خدشه دار کند و در یکی از مراسم مهم دولتی، که طی آن نیروهای نظامی حضور داشتند، دولت نظامی را بی لیاقت جلوه دهد و ثانیاً انتخابات کرمان را مخدوش نماید. در نتیجة انتخابات کرمان دو تن از مشهورترین چهره های خاندان های ظهیرالدوله و وکیل الدوله انتخاب شدند. یکی از آنها سالار بهزادی بود که از حوزة بم انتخاب شد و دیگری لقمان نفیسی که از شهر کرمان به مجلس راه یافت.(3) تحرکات ناصر بقایی به دنبال انتشار اعلامیه های رعب انگیز با امضای «کمیتة مجازات کرمان» انجام گرفت که طی آن نمایندگان انتخابی تهدید به قتل شده بودند. ناصر بقایی در اعتراض به دستگیری خود نامه ای خطاب به شورای سلطنتی که در سفر شاه به خارج کشور تشکیل شده بود ارسال کرد:

پیشگاه شورای سلطنتی

توقیراً به استحضار می رساند

مردم کرمان در اواخر حکومت مصدق السلطنه مخصوصاً در روزهای 25 تا 28 مرداد در برابر ایادی حکومت مصدق السلطنه و مؤتلفین توده ای و غیرتوده ای آنان

ص: 314

در کرمان برای حفظ استقلال و پشتیبانی مقام سلطنت دوشادوش مردم دلیر سایر نقاط ایران مردانه مبارزه و ایستادگی کردند. مردم قهرمان این شهر با همة ترکتازی رفراندومچیان در روز 25 مرداد بلندگوی آنان را که به مقدسات ملی و مقام سلطنت اهانت می کرد با دهان گویندة آن خرد کردند و به همین جرم و به جرم مخالفت با رفراندوم و حکومت مصدق، به جرم وطن خواهی و شاهدوستی عده ای از بهترین فرزندان این سامان در آن روزها به زندان مصدق افتادند.

اکنون که انتخابات کرمان با ارعاب و تهدید و تطمیع در محیطی خفقان آور توأم با جرح و قتل و تبعید و زندان گروهی از مردم این سرزمین جریان غیرعادی خود را طی می کند، یک حقیقت بارز و انکارناپذیر به چشم می خورد و آن این حقیقت است: افرادی که در جریان این انتخابات ظاهراً موفق شده اند، همان صحنه گردانان رفراندوم کذایی هستند که به دست مأمورین معذور و ناصالح دولتی تیمسار سپهبد زاهدی از مردم رشید و مبارز کرمان انتقام گرفتند.

فریاد استغاثه مظلومانه مردم کرمان با همة امیدواری ها متأسفانه به گوش کسی نرفت و افرادی که در جریان این انتخابات مفتضح و رسوا گشته و زخمی و تبعید و زندان شدند از همان افراد وطن پرست و شاهدوستی بودند که با توده ای ها و مؤتلفین شان نبردی آشتی ناپذیر را دنبال می کردند. اکنون هم مردم کرمان مأیوس نیستند و به فتح نهایی خود رجاء واثق دارند. ولی آیا اولیاء امور این فرصت را دارند که قدری تأمل کنند و بیندیشند که نتیجة این بی اعتنایی ها تاکنون چه شده و چه عواقب نامطلوبی را در آینده به بار خواهد آورد؟

با تقدیم احترام

از زندان شهربانی کرمان، ناصر بقایی.(1)

رونوشتی از این نامه برای دیوان بیگی، آیت الله کاشانی و انجمن نظارت بر انتخابات فرستاده شد. آیت الله کاشانی پاسخ داد و اظهار امیدواری کرد «انشاءالله کارها اصلاح خواهد شد».

تا این زمان معلوم شده بود فضا برای نخست وزیری بقایی مساعد نیست. در

ص: 315

ملاقاتی که مقامات سفارت آمریکا با سردار فاخر حکمت، رئیس مجلس هیجدهم، انجام داده بودند او آشکارا به امکان انتخاب بقایی از کرمان برای مجلس شک نموده و حتی وجود او را در مجلس ناخوشایند ارزیابی کرد. اینک حکمت، بقایی را فردی منفی باف و موجد دردسر می دانست و معتقد بود وی چوب لای چرخ می گذارد.(1) برخی مقامات سفارت آمریکا نیز بقایی را مردی هوچی و جاه طلب می دانستند؛ مردی که رفتار سیاسی او قابل پیش بینی نیست، به همین دلیل باید جانشین زاهدی فردی مطمئن و مورد اعتماد باشد.

از آن سوی خطیبی که با هوشیاری اوضاع را زیر نظر داشت به خوبی از این نکته آگاه بود. او طی نامه ای به بقایی استراتژی جدید را بدینگونه تشریح کرد:

... یک نظر دیگری که با توجه به سیاست های بین المللی پیدا کردم و چندین ماه است به مرحلة عمل درآوردم موضوع کاندیداهای نخست وزیری است که مانند خار در چشم حکومت نشسته است و مطلب را نیز اخیراً راجع به دکتر سجادی جدی گرفته ایم. می دانید فلسفة این کار چیست؟ یکی اینکه با پر و بال دادن به کاندیداهای نخست وزیری، که هر کدام عوامل و ایادی مختلف و در مجلسین نفوذ دارند، اساس اصلی کوبیدن حکومت دزد فعلی است.(2) و دیگر اینکه فی الواقع یکی را هم که تا اندازه ای از سایرین به افکار و عقاید و یا احتمالاً نظریات ما نزدیک تر است باید علم کرد که عنداللزوم برای جریانات بعدی مورد استفاده قرار گیرد. روی همین اصل مذاکرات زیادی با دکتر سجادی(3) کردم و «قلبی» [اسدالله علم] هم راجع به ایشان مطالبی نوشته است که شانس بیشتری در حال حاضر برای احراز سمت نخست وزیری دارد. او را مستعد دیدم که بهتر از دیگران روی ما حساب کند و آوانس هایی نیز بدهد. تاکنون هم کمک های زیادی (سازمان)(4) ما به دکتر سجادی کرده است و چون مسلماً با ورود شاه و یا حداکثر یک ماه بعد سقوط

ص: 316

دولت محرز است و طبعاً در شرایط خاص فعلی جانشین آن ما نیستیم به این واسطه تصور می کنم راهی که طی کرده ایم مورد تصویب شما قرار گیرد. به دکتر [سجادی] پیشنهاد کردم نامه ای به عنوان شما بفرستد و این کار را کرده است و منتظر جواب شماست. از مفاد آن مستحضر نیستم ولی صریحاً به او گفتم که یکی از اساس کارش در آینده جلب نظر شما می باشد.(1)

این بود سرنوشت نخست وزیری وعده داده شده به بقائی توسط خطیبی. او به ماهرانه ترین شکل ممکن از بقائی در راستای تضعیف زاهدی و تقویت موضع دربار استفاده کرد و بعد به آسانی اطلاع داد روند اوضاع هرچه باشد، قطعاً او نخست وزیر نخواهد شد. به این شکل بقائی اگر در دوره ملی شدن نفت و حوادث پیش از آن به واقع آلت فعل سپهبدی شد، اینک فریب شیاد دیگری به نام حسین خطیبی را خورد و نشان داد تا چه اندازه مردی است سیاسی.

ص: 317

ص: 318

بیاید:

«امضاءکنندگان... عقیده دارند که قبول تقاضاهای دوگانة فوق و انجام آنها از طریق جنابعالی برای ادامة حیات حزب زحمتکشان لازم می باشد و غیبت جنابعالی بیش از این با ملاحظة شرایط و اوضاع و احوال فعلی لطمات جبران ناپذیری برای حزب داشته باشد.»(1) بقایی در پاسخ این تقاضا نوشت: «... همانطور که فوراً به وسیلة آقای زهری تلگراف کردید اقدام مستقیم از طرف خودم یا دوستانم در شرایط فعلی مصلحت نیست، به طور غیرمستقیم مانعی ندارد...»(2) از آن طرف دکتر ریاضی کرمانی در گفتگویی با رفیع زاده گفت قصد دارد نامه ای به شاه بنویسد و در آن بخواهد تکلیف بقایی روشن شود: «دکتر ریاضی می گفت آنطور که حس می کنم شاه می خواهد حکومت را خودش به دست بگیرد و یک تحولی ایجاد کند. اگر دکتر بود بهتر بود چون موقعیت خوبی است.»(3) از سوی دیگر، کسانی چون جمال امامی و محمدعلی امام شوشتری تهدید کرده بودند اگر بقایی به مجلس بیاید به دولت رأی اعتماد نخواهند داد.(4)

رفیع زاده در این دوره مسئولیت سازمان جوانان حزب زحمتکشان را برعهده داشت. وی و علی زهری دو تن از کسانی بودند که دائماً بین کرمان، تهران و زاهدان در رفت و آمد بودند و پیغام ها را رد و بدل می کردند. رفیع زاده از همان ابتدا شخص مورد اعتماد بقایی به شمار می رفت و حتی در دورة دانش آموزی و در آستانة ملی شدن نفت در سازمان نظارت بر آزادی انتخابات عضویت داشت. رفیع زاده توسط پدرش محمد به بقایی معرفی شده بود. در حقیقت رفیع زاده موفقیت های بعدی اش را مدیون بقایی بود. روابط این دو تا دستگیری بقایی در سال 1366 ادامه داشت. رفیع زاده در زمرة آن جوانانی بود که آمریکا را «کعبة آمال آزادیخواهان و مقر صلح جهانی» می دانست.(5) خواهیم دید که چگونه در دهه چهل شمسی از این نظر خود عدول کرد.

کابینة علا چندان خواست های برخی کانون های حاکمه در انگلستان را فراهم نساخت و به همین دلیل از همان آغاز نبرد نهایی بین آمریکا و انگلیس برای تأمین

ص: 320

منافع هر یک از دو قدرت فوق آغاز شد. از اینرو کارشناسان بر این باور بودند که عمر نخست وزیری علا چندان طولانی نخواهد بود. خطیبی در زمرة کسانی بود که با اطلاع از رقابت جریانهای متنوع خارجی ذینفوذ در حوادث ایران استعفای علا را قریب الوقوع می دید:

منظورم از تلگراف رمز اخیر اطلاع از تزلزل کابینه و استعفای علا بود و از قرائن می توان گفت این موضوع حالا جریان قطعی را طی می کند و احتمال دارد تغییر حکومت قبل از مسافرت شاه به شیراز که سوم خرداد تعیین گردیده است یا حداکثر بعد از ورود ایشان که از یک هفته تجاوز نخواهد نمود صورت گیرد. جانشین علا یکی از دو نفر آقایان [دکتر علی] امینی یا [نصرالله] انتظام(1) خواهد بود.

یک موضوعی که حالا یادم آمد و بد نیست برایتان بنویسم قیل و قال راجع به بهایی هاست. از قرار معلوم در جمعیت سیصد هزار نفری بهایی ها در ایران که پنجاه هزار نفر آنها در تهران ساکن هستند یک دسته متشکل از افراد وابسته به حزب توده وجود داشت که موجب ناراحتی خیال آمریکایی ها شده بود و نظرشان صرفاً بستن محل اجتماع و تصرف آرشیو آنها برای شناختن عناصر توده ای بود و تصمیم ندارند که جنبة مبارزة جدی به این موضوع بدهند و یا آن را یک قضیة طولانی کنند. در حالیکه افراد وابسته به سیاست جنوب و عمال آنها تصمیم به عکس موضوع گرفته اند و مایل به کش دادن آن هستند... موضوع دیگر اینکه سفیر کبیر جدید آمریکا به نام سلدن چاپن عضو ادارة عمومی وزارت خارجة آمریکا و وزیر مختار در پاناما تعیین گردیده است. به طوری که شنیدم با ورود او «تحول» شروع و خیمه شب بازی فعلی پایان می یابد... مطلب دیگر اینکه بعد از مراجعت از زاهدان با ارباب قلبی [شاه] مذاکراتی تقریباً مستقیم صورت گرفت در نتیجه قانع شد که دستور شروع انتخابات کرمان را به نفع «شما» صادر نماید و همین کار را کرد و خبر تصمیم وزارت کشور برای شروع انتخابات کرمان در جراید هم منعکس گردید. در این حال سردار فاخر به دست و پا افتاد. هفتة قبل روز دوشنبه که ارباب قلبی را ملاقات کرد رأی او را تغییر داد. ولی بهرحال روی همان

ص: 321

تصمیماتی که در زاهدان اتخاذ کرده ایم(1) با دقت عمل می کنیم و برای یکسره شدن کارها و مخصوصاً اینکه من خیلی خسته شده ام یک اقدامات همه جانبه و وسیعی را شروع کرده ام. تعقیب همین اقدامات به زودی آقای مهندس کیوانی(2) به آمریکا عزیمت خواهند کرد(3) و با قلبی [اسدالله علم] هم مکاتباتی کرده ایم. همچنین با «سایر دوستان» با نشانی هایی که به قلبی داده شده است و تماس هایی که قطعاً خواهد گرفت، انشاءالله در طی ماه های آینده لااقل کار یا وظیفة اخلاقی من تمام خواهد شد... ضمناً تصور می کنم به زودی حکم تبعید شما لغو شود و بهرحال من شخصاً از توقف و تبعید شما در آنجا احساس ناراحتی در خودم از لحاظ سیاسی نمی کنم به همین جهت خیلی دنبال لغو حکم نیستم تا خدا چه خواهد.(4)

در نامه دیگر، که مقارن اوایل دولت حسین علا نوشته شده، خطیبی دیدگاه خود را دربارة دولت علا چنین تبیین نمود:

... با دکتر [منوچهر] اقبال [رئیس دانشگاه تهران] مذاکره کردیم. دستور داد که تمام حقوق گذشته [بقایی] را بپردازند. راجع به تغییر حکومت بدیهی است که قبلاً

ص: 322

اطلاع داشتید خیلی غیرمنتظره نبود و با حکومت علا که موقتی به نظر می رسد یک جریان جدیدی پیش آمده. ظاهراً جنوبی ها [انگلیسی ها] موافق نیستند و عمال آنها به حکومت جدید روی خوش نشان نمی دهند. قرائن زیادی حکم می کند بعد از علا هر کس کابینه را تشکیل دهد قطعاً دوام نخواهد داشت. شاید حداکثر تا پایان تیرماه بماند، بعد احتمال قوی دارد خود شما وارد عمل شوید. لابد در ایام تبعید فرصت مطالعه کافی پیدا کرده اید و دیگر از برای «لیست»(1) عقب نشینی نخواهید کرد. ضمناً اگر فرصتی برای صحبت در محلی یا شهری یا محفلی پیش آمد عقیده به سکوت مطلق دارم و به دلایل زیادی صلاح نیست مثل گذشته صحبت یا عمل نمائید چون بهتر از من می دانید بین کرسی وکالت و وزارت از هر جهت اختلاف زیادی وجود دارد. خلاصه بعضی مقامات باید موقتاً لجاجت و ثبات شما را در پاره ای از مسائل فراموش کنند و این کاری است که لازم است رعایت کنید. همگی سلامت و سلام می رسانند.(2)

چنانکه می بینیم خطیبی، راست یا دروغ، هنوز امیدواری هایی به نخست وزیری بقایی داشت و به زعم او کابینة علا زمینه های مساعد را برای حکومت وی فراهم می ساخت. به زودی شایع شد اسدالله علم، وزیر کشور کابینة علا، نامه ای خطاب به بقایی نوشته و در آن خواسته است بقایی تابستان را در باغ او در بیرجند بگذراند. ناصر بقایی نوشت: «بی پایه بودن خبر به جای خود و به فرض تحقق پیشنهاد ایشان گمان نمی کنم عملی باشد. زیرا زاهدان و بیرجند را چطور می توان با خواهش ایشان تعویض نمود.»(3)

از طرف دیگر، محمد زهری، برادر علی زهری، طی نامه ای خطاب به مدیر مجلة هفتگی دنیا این خبر را تکذیب کرد و خاطرنشان ساخت در درجه نخست نامه ای در بین نبوده است و ثانیاً «جناب آقای وزیر کشور چندی پیش توسط اینجانب و بعداً توسط فرماندار کل بلوچستان از آقای دکتر بقایی دعوت کردند که در صورت تمایل بقیة ایام تبعید را در باغ ملکی ایشان در بیرجند بگذرانند که موجب امتنان و تشکر

ص: 323

گردید. ولی بدیهی است وقتی اقامت در محل اجباری باشد تفاوت بین اینجا و آنجا چندان محسوس نمی گردد.»(1)

یکی از یاران بقایی در کمیتة مرکزی حزب زحمتکشان، که دائماً با وی در ارتباط بود، حسین بنکدار تهرانی است. این بنکدار که برادرزاده محمدتقی بنکدار تاجر معروف دورة مشروطه و از اشخاص معروف تحصن در سفارت انگلیس است، در سال 1305 در تهران به دنیا آمد. بنکدار که تحصیلات را نیمه کاره رها کرده بود، در سال 1340 در دوره دبیرستان ادامه تحصیل داد و به سال 1344 دیپلم ادبی گرفت، بعد از اخذ دیپلم به استخدام «بانک ایرانیان» درآمد و در خرداد 1348 مسئول اطلاعات بانک ایرانیان شعبة خیابان حافظ که صرفاً منصبی اداری بود، گردید. ریاست بانک بر عهدة ابوالحسن ابتهاج، رئیس پیشین بانک ملی و سازمان برنامه و بودجه بود. حسین بنکدار از بدو استخدام در بانک ایرانیان حق عضویت خود را به حزب نمی پرداخت و در جلسات حزبی منظماً شرکت نمی کرد. همین امر باعث شد در سال 1349 بقایی از او بخواهد حق عضویت خود را از سال 1345 بپردازد و دلیل عدم حضور خود را در جلسات توضیح دهد.

حسین بنکدار تا اوایل دهه 1340 یکی از نزدیکان اصلی بقایی بود. یک بار او نامه ای از بقایی برای آیت الله کاشانی برد. آیت الله کاشانی بعد از صحبت های «مختلف و مفصل» به بنکدار گفت که برای نخست وزیری بقایی فعالیت می کند و ادامه داد: «ولی می ترسم ایشان هم که به سر کار آمدند مرا هم بکوبند.»(2)

 در حالیکه بقایی در زاهدان به سر می برد، شایعات در مورد نخست وزیری او شدت گرفت. گفته می شد برای تسریع در روند اصلاحات اجتماعی و استحالة سیاسی به نفع جریان آمریکایی از بقایی استفاده خواهد شد. لیکن ویلیام کورن، رایزن سیاسی سفارت

ص: 324

آمریکا، معتقد بود در پس این شایعات هدفی نهفته است و آن اینکه جریان «محافظه کار» مجلس از بیم نخست وزیری احتمالی بقائی، شخصی که رفتار سیاسی اش اصلاً قابل پیش بینی نبود، از مخالفت با دولت علا پرهیز کند، زیرا به تعبیر کورن «شیطان آشنا کم خطرتر از موجودی است که در بیرون زوزه می کشد.»(1) یعنی از نظر محافل انگلوفیل حسین علاء نخست وزیر کم خطر برای جناح سنتی قدرتمند و متمایل به انگلیس، بر مردی که رفتار سیاسی اش به هیچ وجه قابل پیش بینی نیست؛ ترجیح دارد. به عبارت دیگر، بقایی قرار نبود نخست وزیر شود. شایعات برای آن دامن زده می شد تا نمایندگان با کابینة علا همدلی نشان دهند و دست از مخالفت های خود بردارند. معلوم نبود بقایی جاه طلب چه چیزی در سر می پروراند. پس ترساندن نمایندگان از او کار چندان دشواری نبود. در حقیقت همان محافل گذشته بر اوضاع مسلط بودند. نقش مهم در تحولات این ایام نیز به دست اسدالله علم وزیر کشور بود نه علا. پس بیهوده نیست که پس از گذشت چند هفته آمریکایی ها از کامیابی علا ناامید شدند. این اوضاع را خطیبی به بقایی چنین اطلاع داد:

سلیمان خان [بهبودی] دو روز بعد از ورود من [از زاهدان] به تهران به منزل آمد و از قول ارباب قلبی [شاه] اطلاعاتی راجع به سفر من به زاهدان و ملاقات با شما می خواست... مطالبی که لازم داشتم به اطلاع ارباب قلبی برساند به او گفتم. تفصیل را بعداً می نویسم. ضمناً توسط ایشان به علا پیغام دادم پا تو کفش ما نکند و متوجه باشد که ما کاری به او نداریم زیرا ایشان به مأمورین مخفی فرمانداری نظامی دستور داده است منزل من را تحت نظر بگیرند و مدتی است مشغولند و از گزارشات یومیه مأمورین بی اطلاع نیستم و علا اغلب غیرمحسوس و محرمانه مشغول تخریب وضع ما است و بیشتر برای خرابکاری متوجه خارجی هاست که ذهن آنها را مشوب کند و راجع به احزاب سیاسی با [ویلیام] دوگلاس که اکنون در مسکو است صحبت کرده که «هیچ کدام ریشه ندارند.» بدیهی است بیشتر نظر علا از این حرف حزب زحمتکشان بوده است.

... آمریکایی ها از اوضاع فعلی مخصوصاً نزدیکی فوق العاده حکومت با انگلیس ها قدری ناراضی به نظر می رسند و حتی گاهی عصبانیتی که از این موضوع دارند کتمان نمی کنند. کمک های جدید را قطع کرده اند و مسلماً به این دولت چیزی نخواهند داد. مخارج گزاف اصل چهار را گردن دولت انداخته اند و به تدریج جز کادر فنی بقیة افراد عضو اصل چهار را مرخص می کنند. آمریکایی ها به تدریج متوجه وخامت وضع سیاسی دولت حاضر و ادعاهای واهی او شده اند و سفیر آمریکا در صرف نهار خصوصی با ارباب قلبی [شاه] گله هایی کرده است. با این حال با وجود جنجالهای خودمان حالا نباید مجال توسعة این انتشارات را به دشمنان داد.(2)

ص: 325

دارد.»(1)

بهرحال اوضاع پدید آمده خشم تعدادی از اعضای حزب را که از مکنونات بقایی بی اطلاع بودند برانگیخت. بقایی با اینکه دستور داده بود در برگزاری جشن سر و صدای چندانی انجام نگیرد و «تا حدود امکان غیر از رفقای حزبی دیگران از دستور من راجع به برگزاری جشن و تسریع و حرکت آقای زهری اطلاع حاصل نکنند»، اما همان مراسم مختصر هم غیرقابل توجیه به نظر می آمد. علت دستور فوق آن بود که روز 28 مرداد مصادف با اول محرم بود. در برگزاری جشن، بقایی دستور داده بود با سرهنگ علی زیبایی، از مسئولین فرمانداری نظامی تهران، مشورت و «کسب تکلیف» کنند.

بهرحال مراسم برگزار شد. عباس دیوشلی مثل سال قبل معتقد بود این کار اشتباه است و مردم به حزب بدبین خواهند شد و حزب پایگاهش را بیش از پیش از دست خواهد داد. زهری تنها عضو هیئت اجرائیه بود که در غیاب بقایی از برگزاری جشن دفاع کرد. عصر روز 27 مرداد 1334 مراسم برگزار شد و عکس شاه هم بر در و دیوار نصب گردید. پیام بقایی به مناسبت 28 مرداد را منصور رفیع زاده خواند و بعد از او زهری و ابوالقاسم سدهی سخنرانی کردند. عباس دیوشلی در مراسم شرکت نکرد زیرا سرگرد بهزادی برادر همسر او، که جزء افسران توده ای بود، تیرباران شده بود. اعضای کمیته مرکزی حزب صبح 28 مرداد به منزل دکتر بهزادی یکی از برادران سرگرد بهزادی برای عرض تسلیت رفته بودند. رفیع زاده تذکر داد رفتن به منزل بهزادی عمل خطایی بوده است.(2)

دیوشلی حدود یک هفته بعد از جشن 28 مرداد از دوستانش گله کرد. او معتقد بود سطح فکر سیاسی آنها پائین است و موقعیت را درک نمی کنند. او می گفت دوستانش «الفبای سیاست را هم نمی دانند و اظهار عقیده هم می کنند، حرف حساب هم نمی شنوند و مطلب خیلی اساسی تری مطرح است. اینها فکر نمی کنند که ما برای خودمان دوستی باقی نگذاشتیم نه هیئت حاکمه، نه شاه، نه مصدق، نه توده ای، نه مردم. حداقل از این موقعیت باید استفاده کرد یعنی حکومت را در دست گرفت.»(3)

ص: 327

جشن 28 مرداد جز افتضاح چیزی به ارمغان نیاورد، این دومین جشن حزب زحمتکشان بعد از پیروزی کودتا بود، جشن اول سال گذشته برگزار شده و همان زمان هم دیوشلی مخالف آن بود. تصمیم گیرندگان اصلی منصور رفیع زاده، حسین بنکدار و علی زهری بودند. رفیع زاده و بنکدار جوانانی بودند که فقط اوامر بقایی را اجرا می کردند و خود فاقد هرگونه تحلیل مشخص سیاسی بودند. نظر به اینکه 28 مرداد مصادف با اول محرم بود، بنکدار پیشنهاد کرد مراسم عصر 27 مرداد برگزار شود. این تصمیم مطابق اطلاعی بود که توسط سرهنگ ناصر مقدم به دست آمد. طبق گفتة مقدم «مقامات دولتی هم عصر روز جمعه 27 مرداد را جشن می گیرند.»(1) این مقدم همان سپهبد مقدم بعدی است که ریاست ادارة سوم یا امنیت داخلی ساواک را عهده دار بود و در آستانة انقلاب بعد از عزل نصیری رئیس ساواک شد. بنکدار در آن ایام با سیدحسن تقی زاده و محمدرضا جلالی نائینی در باشگاه تاج متعلق به شعبان جعفری دیدار می کرد و پیامهای آنان را برای بقایی ارسال می نمود.(2) از بین هیئت اجرائیه حزب تنها دیوشلی بود که تا حدودی از جریانهای روز اطلاعاتی داشت. برای نمونه، روزی در جلسه ای پیشنهاد شد اعضای هیئت اجرائیه حزب جمع شوند و در مورد نخست وزیری بقایی سخن گویند و ببینند «چه چیز و چه خبری است.» دیوشلی گفت «هیچ چیز نیست جز اینکه دستمان را باز کنیم. ده سال دیگر هم خبری نخواهد شد. واللّه خر داغ می کنند. این اخبار را ما خودمان در روزنامه داده ایم.»(3) به راستی نیز چنین بود.

در مهرماه سال 1334 اوضاع برای بقایی ناامیدکننده شد. وی که در حکومت علا سکوت پیشه کرده بود تا شاید اقلاً مشورتی با او انجام گیرد متوجه شد وسیله ای بیش نبوده است. بقایی مأموریت خود را به انجام رسانیده و قدرت یک بار دیگر در دست دربار و شخص شاه متمرکز شده بود و اینک به بقایی به عنوان یک ماجراجوی سیاسی غیرقابل اعتماد می نگریستند. اوضاع پیچیده و مبهم بود، به قول خطیبی:

«باور بفرمائید من هم از اوضاع اطلاع صحیحی ندارم جز اینکه وضع خوبی ایجاد کرده بودیم و همه ما را متوقف کردند و تقریباً بر هم زدند. بی انصافها لااقل نگذاردند

ص: 328

کاملاً از پشت زخم ما سواری بگیرند بعد ما را سگها پاره کنند. محض خالی نبودن عریضه یک مجلة آمریکایی که راجع به اوضاع ایران مطالبی نوشته است تقدیم می کنم.»(1) خطیبی آشکارا دروغ می گفت، او به خوبی می دانست چه خبر است و اساساً مأموریت وی چیزی جز قرار دادن بقائی در حالت خوف و رجاء نبود. مأموریتی که به خوبی از عهده انجام آن برآمد.

حدود ده روز بعد از نوشتن این نامه علا استعفا داد، اما شاه استعفای او را نپذیرفت و دستور داد «تا اختتام تشریفات و مقدمات انعقاد قرارداد [سنتو] مصدر کار باشد و بعد هم صحبت اقبال، سجادی، امینی است. شانس اولی و سومی نزد شاه بیش از دومی است و شانس دومی و سومی به ترتیب نزد خارجی ها بیش از اولی است.»(2) سجادی از سوی انگلستان و امینی از طرف محافلی از امریکائیها حمایت می شد، به یاد داشته باشیم بقائی خود پیشتر از نخست وزیری سجادی حمایت کرده بود.

شانس بقایی از هر کس دیگر کمتر بود. از نظر خارجی ها بقایی فردی غیرقابل اطمینان بود و صرفاً در مواقع بحرانی برای ایجاد هیاهو و متشنج کردن اوضاع به کار می آمد. محمدرضا پهلوی نیز طبعاً حاضر نبود زمام کشور را در اختیار ماجراجویی غیرقابل کنترل چون بقایی قرار دهد. مصطفی کاشانی فاش کرد در اوایل حکومت زاهدی از بقایی خواسته شده بود به فرانسه یا آمریکا برود و سرپرست محصلین ایرانی شود. البته بقایی این سمت را برای خود بسیار ناچیز می دید و به همین دلیل با نظر او دکتر خوشبین به این مأموریت اعزام شد: «شاه به آقای دکتر گفته بود که بیا برو در آمریکا یک عده از جوانها را با خودتان همراه کنید بعد برگردید و زمام امور را در دست بگیرید، شما که حالا کسی را ندارید.»(3)

حوادث نشان می داد آینده ای برای بقایی و حزب او وجود ندارد. حتی اعضای رده بالای حزب نیز آن را جدی نمی گرفتند. معلوم شد حزب زحمتکشان تنها به مثابه وسیله ای برای آشوبگری سیاسی و تحکیم سلطه دربار پهلوی بوده است. هیئت اجرائیه حزب تشکیل جلسه نمی داد. همه «چون فراریان جنگ میدان مبارزه را ناجوانمردانه خالی نموده و حزب را بدون سرپرست و مقام مسئول به امید خدا رها» کرده بودند. بنکدار با حالتی که حکایت از شگفتی داشت خطاب به بقایی نوشت: «آیا می دانید، هنوز هم بعد از گذشتن دو سال و اندی از قیام 28 مرداد عده ای از رفقای ما آن را کودتا معرفی می کنند؟»(4) حزب زحمتکشان لحظات احتضار خود را سپری می کرد.

 ص: 329

اطلاع داد مشغول تهیه نطق محمود رضایی، نماینده کرمانی مجلس، است و نوشت سعی خواهد کرد مثل دفعات قبل ضمن نطق او نام بقایی را هم به میان آورد.(1) آیا به راستی خطیبی، به دستور چهره های دسیسه گر دیگر چون اسدالله علم، بقایی را بازی نمی داد و با این وعده و وعیدها او را به امید آینده موهوم دور از تهران نگه نمی داشت؟!

در آذر ماه سال 1334 بقایی از زاهدان به تهران بازگشت. اما نه تنها بخت با او یار نبود، بلکه همزمان با دستگیری سید مجتبی نواب صفوی و سران جمعیت «فداییان اسلام» به اتهام مشارکت در قتل رزم آراء بازجویی شد، لیکن تبرئه گردید. دستگیری رهبران فدائیان اسلام بعد از آن صورت گرفت که مظفر ذوالقدر اقدامی نافرجام برای ترور حسین علاء انجام داد. در این عملیات گلوله خارج نشد و ذوالقدر با نوک مگسک اسلحه به فرق علاء کوبید، به طوری که او با سر باندپیچی شده در جلسه سنتو در بغداد شرکت کرد. شرح ماجرا را حسین بنکدار از شاهدان ماجرا برای بقائی که آن زمان هنوز در زاهدان اقامت داشت، ارسال نمود. اندکی بعد رهبران فدائیان اسلام تیرباران شدند، تا آنجائی که نگارنده اطلاع دارد، بقائی هیچ گونه واکنشی به این ماجرا نشان نداد.

از فعالیت های بقایی در سال 1335 می توان به سخنرانی های مهیج وی در دفاع از تقسیم اراضی اشاره کرد. از این زمان به بعد صحنه سیاست ایران شاهد حضور دو حزب فرمایشی «مردم» به رهبری اسدالله علم و «ملیون» به رهبری منوچهر اقبال بود. اسناد موجود در مرکز اسناد انقلاب اسلامی نشان می دهند در این زمان هم استراتژی بقائی نفوذ در این دو حزب بود تا هر کدام قدرت را به دست آوردند، تشکیلات او هم سودی برده باشد. در همین ایام بقایی سخنانی در جمع اعضای حزب زحمتکشان ایراد کرد. او طی نامه ای به دوست قدیمی اش علی زهری، که برای معالجه به اروپا رفته بود، مضمون یکی از سخنرانیهای خود را خاطرنشان کرد:

ما از کسانی که ما را متهم به مخالفت با اصول سرمایه داری می کنند (بعله!)(2) و ایراد می گیرند که چرا ما طرفدار توزیع عادلانه ثروت و تقسیم اراضی هستیم،

ص: 331

می پرسیم: آیا می شود به اکثر مردم گفت که هیچ چیز نخواهند برای آنکه آن چند نفر همه چیز بخواهند؟ به نظر ما این روش قابل دوام نیست. بعله آقا ما هم چین هستیم و بعلاوه به هیئت حاکمه حمله می کنیم!(1)

از جملات معترضه پیداست که خود بقایی هم آن سخنان را به جد نمی گرفت. تقسیم اراضی و شعارهایی نظیر آن، سناریوی جدید امپریالیسم آمریکا برای گسترش دایرة نفوذ خود در ایران و کشورهای مشابه بود. بقایی در دورة حکومت علا دو بار بازداشت گردید، بار نخست در جریان بازجویی از فدائیان اسلام و بار دوم در سال 1335 که متهم به اختلال و بی نظمی در بین دانشجویان شد. در فروردین ماه سال 1336 دولت علا سقوط کرد و دکتر منوچهر اقبال به جای او بر منصب نخست وزیری تکیه زد.

ص: 332

تحسین باز مانده است. و همه خواهش کردند که آقا نظریه خود را بفرمایند... بهرحال آقا فرمودند من برای این مسئله جوابی پیدا کرده ام که تا حال هیچ کس پیدا نکرده و مسئله را قطع کرده ام. و آنوقت توضیحات مفصل دادند که خلاصه سروپا شکسته اش این است که هیچ چیز جزء هیچ چیز نمی شود. همانطور که نور آفتاب باعث رویانیدن نباتات می گردد و جزء زمین نمی شود و همانطور که غذا را توی دیگ می ریزیم و زیرش آتش می کنیم و مواد خوراکی از دیگ حرارت می گیرند و دیگ جزء آنها نمی شود (البته با بسیاری توضیحات علمیه دیگر)، همانطور هم مواد غذایی که می خوریم جزء بدن نمی شوند و افاضه قوت می کنند، همچنانکه دیگ افاضه حرارت می کرد، به این ترتیب بدن هیچ کس جزء بدن دیگری نمی شود. (فهمیدی؟ اگر هم نفهمیدی تان(1) چی [؟] بیشتر مقدور نیست.)

البته بعضی جوان و جاهل ها لبخند مودبانه را گاز گرفته بودند. آقا نظر حقیر را پرسیدند. گفتم باید دکتران [کذا] طب نظرشان را عرض کنند، ما قابلی نداریم. لذا نظر دکتر [محمود] شروین(2) را استفسار کردند. بیچاره سخت گیر افتاد. ولی با زبان بیزبانی نظریه آقا را رد کرد و بعد هم مجلس تغییر جهت داد، زیرا یک شاعر ملی قصیده[ای] خواند.

پس از خاتمه شعر، افراد برخاستند. توی کوچه که می آمدیم آقای افتخار بطور خصوصی نظر مرا پرسید. (ضمناً خودش هم بعد از توضیحات دکتر شروین قدری متزلزل شده بود.) من گفتم از لحاظ علم جدید این نظریه هیچ پایه و مبنایی ندارد... متأسفانه مجبور شدیم تاکسی در خدمت آقا سوار شویم. و در بین راه آقای افتخار گفت فلانی می گوید از نظر متافیزیک مخصوص نظریه آقا قابل دفاع است ولی از نظر علم جدید مبنایی ندارد. آقا فرمودند نه خیر، با علم جدید هم ثابت است زیرا مایه حیات همین گله بول های [کذا](3) خون است که چیزی از جایی نمی گیرند و فقط استفاضه می کنند. خبط من همین بود که احمقانه اختیار از دستم

ص: 334

به در رفت و سئوال کردم بفرمایید گلبول چیست و از چی ترکیب شده؟ فرمودند ما به گله بول کاری نداریم و اصلا علم جدید چرند و مسخره است و حیات افاضه و استفاضه است. دیگر ناچار شدم عرض کنم علم جدید هرقدر هم مسخره باشد الآن توی نتیجه همان مسخره نشسته ایم و داریم به منزل می رویم. تقریباً به همین جا خاتمه پیدا کرد و در خدمت آقا به منزلشان رفتیم و دو سه ساعتی هم برای کفاره خبط و حماقت آنجا بودیم.

برخورد بقایی با آیت الله العظمی بروجردی، مرجع تقلید شیعیان، نیز اهانت آمیز بود. بقایی در یکی از سخنرانی های خود در دفتر حزب زحمتکشان «دربارة مبارزه با فکر مردم در اجتماع امروز و کارهای غلطی که به نام اسلام در مملکت انجام می شود صحبت نمود» و در بین سخنان خود شدیداً به آیت الله بروجردی حمله کرد:

«هر کس در این مملکت وظیفه ای داشته باشد و آن را انجام ندهد تمام مردم باشرف به او به نظر یک دزد نگاه می کنند و هر فرد وظیفه دارد که در حدود قدرت خودش فعالیتی بنماید و اگر گوشه ای را جهت استراحت انتخاب کرد و از خزانه مملکت امرار معاش کرد و کاری هم به کارهای مردم نداشت این عمل جز اینکه دزدی هست هزار مفاسد دیگر هم دارد و بعدها معلوم خواهد شد.»(1) او در جای دیگر گفت: «اگر بخواهیم دربارة وظیفة آقای بروجردی بحث کنیم همگی ناراحت خواهیم شد و بهتر است که از این بحث خارج شویم.»(2)

در اسفند 1335 سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) تأسیس شد. نه تنها تعدادی از افراد وابسته به بقایی در این نهاد امنیتی جدید شرکت داشتند بلکه در سطوح عالی آن دو تن از یاران بقایی، حسن پاکروان و سرهنگ مقدم، حضور داشتند و تیمور بختیار، اولین رئیس ساواک، نیز رابطه حسنه ای با بقایی داشت. بین بقایی و رهبری حزب سومکا نیز روابط گذشته تجدید شد.

در تاریخ 26 اردیبهشت 1336 در جشنی که به مناسبت هفتمین سالگرد تأسیس حزب زحمتکشان برگزار شد، داوود منشی زاده، رهبر سومکا، نیز حضور داشت. در این جلسه بقایی گفت خط مشی حزب او «از منفی به مثبت تبدیل شده است.» دکتر ناظرزادة کرمانی مدعی بود «با فعالیت شبانه روزی و زد و بندهایی که اخیراً دکتر بقایی با دوستان سابق خود شروع نموده، در آیندة نزدیکی به مجلس راه می یابد بالاخص که از قرائن استنباط می شود که آمریکایی ها و مقامات دیپلماسی آمریکا نیز مشتاق و چندان بی میل به این امر نیستند.» در این جلسه محمود رضایی، نمایندة مجلس شورا، دکتر محمود حسابی نماینده مجلس سنا، سرهنگ عزیزالله رحیمی و حسین مکی نیز شرکت داشتند.(3) روابط بقایی با سرلشکر حسن ارفع نیز چون گذشته ادامه داشت.

ص: 335

سالهای جنگ دوم جهانی دو مقاله هم در باره فلسفه غرب در مجله سخن که به مدیریت دکتر پرویز ناتل خانلری منتشر می شد، چاپ کرد. لیکن شهرت او بیشتر مربوط است به دهه چهل و بالاتر پنجاه شمسی. با این وصف نخستین سندی که از روابط فردید و بقایی در دست است، نامه ای است از پاریس که طی آن فردید آغاز سال 1329ش. را به بقایی تبریک گفته بود:

درین هنگام حلول سال نو موقع را مغتنم شمرده با تقدیم تبریکات صمیمانه و تجدید ابراز مراتب ارادتکیشی دوام عزت و سعادت آن حضرت را از خداوند مسئلت می نماید.(1)

گفتیم که این رابطه از حلقه ای که در دهة 1320 در پیرامون صادق هدایت گرد می آمدند آغاز شد. در آن سالها هدایت در کافه های خیابان نادری و فردوسی حضور پیدا می نمود و با یارانش بحث ادبی می کرد. با سفر هدایت به پاریس این حلقه از هم پاشید و در همان ایام فردید برای ادامة تحصیل به فرانسه رفت.

در نامه ای که به سال 1951م./ 1330ش. احمد فردید توسط برادرش دکتر محمد مهینی «حضور محترم دانشمند محترم جناب آقای دکتر مظفر بقایی استاد محترم دانشگاه و نمایندة محترم مجلس شورای ملی» فرستاد، «تقدیم کننده احمد فردید» خطاب به «مخدوم گرامی» یعنی بقایی از مرگ «صادق هدایت عزیز» در پاریس خبر داد. او نوشت هدایت را گاه به گاه می دیده است و هدایت «نسبت به جنابعالی اعتقاد خاصی داشت و میان ما مکرر ذکر خیر سرکار می شد.» فردید در ادامه نوشته است:

آنچه را که مخصوصاً در شخص سرکار می ستود یک نحو، به تعبیر خودش، حالت میستیک [عرفانی] شما بود. و اما ارادتمند سرکار اگر هنوز با همان طرز تصور چند سال پیش خود باقی مانده بودم نمی توانستم اینجور ورود جنابعالی _ یک تن استاد فلسفه _ را در میدان زد و خوردهای سیاسی و اجتماعی زیاد بستایم. الا اینکه نحو تصور مخلص نیز اکنون دیگر خیلی عوض شده است. مخصوصاً با اشتغالی که در این چند سال اخیر به افکار هگل و کسانی که، از فویرباخ گرفته تا اصحاب

ص: 337

فلسفه های «تقرّر خارجی»(1) معاصر، افکار آنها در دنبالة جهان بینی و طرز تفکر هگل قرار گرفته است، پیدا کرده ام. مقصودم این است که مخلص نیز دیگر نمی توانم آزادی و آزادگی و انسانیت و حقیقت را از اموری تصور کنم که آنها را یکسره در خارج از دایرة حیث تاریخی و وضع اجتماعی و تأثیر و تصرف و فعالیت جستجو بتوان کرد، هر چند در تحرّی این امور منکر در عین حال فایده یک چند خلوت نیز نمی توانم بشوم. از اینجاست که قهراً مخلص نیز به نوبة خود این فعالیت و مبارزة سیاسی و این شجاعت و مردانگی و از خودگذشتگی شما را، به فرض اینکه سودی به مطلوب اساسی نیز نباشد، فی حد ذاته گرانبها و در خور هر گونه ستایش تشخیص می دهم و گمان می کنم اصولاً در دایرة همین سنخ فعالیت هاست که در دنیای پر شور و شر امروز عنوان حقیقی عرفان، عرفان مثبت تولایی و نه البته عرفان منفی تبرائی و صوفی منشی مبتذل خودمانی، مصداق خارجی پیدا می تواند کرد.

غرض از نگارش نامة طولانی یادشده این بود که بقایی برای او که «به زبان و فرهنگ آلمانی» علاقه دارد شغلی در سمت وابستة فرهنگی در آلمان یا سویس مهیا کند و در غیر این صورت همان کار را در مورد فرانسه انجام دهد: «ممکن است اگر شخصاً صلاح به اقدام ندانید این زحمت را به یکی از دوستان نزدیک خود مثلاً به جناب آقای مکی که شاید نسبت به این بنده بی لطف نباشند با ابلاغ عرض ارادت اینجانب به ایشان واگذار فرمائید.» فردید در این نامه از عدم تکافوی هزینة تحصیلی خود یاد و تقاضا کرده بود به وی کمک شود.(2)

بقایی تقاضای فردید را با دکتر کریم سنجابی، وزیر فرهنگ، در میان گذاشت. پاسخ این بود:

جناب آقای دکتر بقایی

راجع به وضع تحصیلی آقای احمد فردید مراتب زیر به اطلاع جنابعالی می رسد:

ص: 338

مشارالیه در سال 1325 جزء دبیران اعزامی مأمور مطالعه وزارت فرهنگ به فرانسه رفته و تا تیرماه 1328 کلیة حقوق و مزایای خود را به اضافة ماهی دو هزار ریال به عنوان فوق العاده به ارز دریافت نموده. از آن تاریخ تاکنون برطبق تصمیمات کمیسیون بودجة مجلس شورای ملی حقوق و مزایای خود را به ریال دریافت می دارد و مثل سایر محصلین آزاد ماهیانه چهل لیره ارز دولتی خریداری می نماید. آخرین مهلت ایشان برای توقف در اروپا آخر شهریورماه 1330 می باشد.(1)

از سال 1336 فردید در مجالسی که در تهران با حضور بقایی برگزار می شد دیده می شود. بقایی در نامه ای به علی زهری در پاریس، دوست صمیمی و محرم اسرارش، داوری باطنی خود را درباره فردید، که به تمسخر او را «دکتر هایدگر» می خواند، چنین بیان داشته است:

«طی این جلسة بسیار طولانی برای اولین مرتبه متوجه شدم که آقای دکتر هایدگر جنبة تصنعی اش بیشتر از جنبة طبیعی اش می باشد. می خواهد ادای صادق [هدایت] را در بیاورد و در عین حال آنقدر باهوش هست که بفهمد اگر تقلید صرف بکند دستش را می خوانند. بنابراین برای خودش اداهایی درست کرده است که بدون اینکه صادق [هدایت] باشد به او یک Genie(2) می دهد و چون من به این جنبه ها کمتر توجه می کنم و کمتر می توانم تصور کنم که کسی زحمت بکشد تا حال غیرطبیعی برای خود درست کند، تا جلسه قبل توجه به این موضوع نکرده بودم. درست نقطه مقابل جلالی خواهرزادة صادق بود. بعضی حرکات، بعضی ژست ها، بعضی انترناسیونها، بعضی شوخی ها و جوابهایش به طرز کشنده ای صادق را مجسم می کرد و بالاتر از همه سیگار کشیدنش.»(3) در پاسخ به زهری که شگفت زده پرسید دکتر هایدگر کیست، بقایی جواب داد: «دکتر هایدگر، آقای دکتر فردید است که لابد به خاطر داری. از لحاظ استناد زیادی که سابقاً به جناب هایدگر فیلسوف شهیر ژرمنی می کرد او را به این اسم نامیدم.»(4)

روابط هم چنان حفظ شد. در سندی دیگر بقایی خاطرنشان می سازد که با فردید

ص: 339

قرار گذاشته که به منزلش بیاید. طبقة پائین منزل بقایی حوزة حزبی تشکیل شده بود، لذا بقایی با فردید بیرون رفت و «به رستوران ادب نازل» شدند. «هایدگر و اگزیستانسیالیسم و حافظ و مولوی دست به دست هم دادند» و بقایی را از خود بیخود کردند.(1) لازم به توضیح است که فردید و بقائی هر دو در گروه فلسفه دانشکده ادبیات دانشگاه تهران همکار بودند، بقائی اخلاق و زیبائی شناسی تدریس می کرد و فردید فلسفه های اگزیستانس.

در همین ایام، به اشاره دربار پهلوی، احزاب سیاسی جدیدی پا به عرصه حیات گذاردند. یکی از این احزاب به رهبری سردار فاخر حکمت به وجود آمد و مرامنامة آن در روزنامه ها منتشر شد. این گروه «حزب سوسیال دمکرات ایران» نام داشت. حزب دیگر به رهبری مهندس کاظم جفرودی، حسن ارسنجانی، مهندس زاوش و دکتر شاهکار عنوان «جمعیت آزادی ایران» داشت.(2) در همین زمان سپهبد زاهدی بازنشسته شد و دستور پیدا کرد حزبی با نام «حزب قیام 28 مرداد» تأسیس کند: «مقامات بالا فرمودند که این دو حزب هم نگرفت؛ مردم [به رهبری اسدالله علم] و حزب سردار فاخر. خلاصه اوضاع بر وفق مراد است.»(3) و باز هم در همین ایام محمد درخشش رئیس کانون لیسانسیه های تهران با تلفن قبلی به منزل بقایی «نزول اجلال» کرد: «مختصری خلوت کردیم. صحبت از اتحاد و تجمع قوا بود. البته از کلیات خارج نشد و اسمی هم به میان نیاورد ولی نمی دانم چرا به دلم اثر کرد که از طرف آقا میرزا خلیل خان [ملکی] آمده باشد. خیلی گرم و چرب از هم جدا شدیم تا بعداً دوباره ملاقات شود.»(4)

ص: 340

«علاوه بر تشریفاتی که قائل خواهند شد می توانید برای بازدید مؤسسات، شهرها و غیره و غیره خودتان پیشنهاد نمائید.» باز هم اوریان با مقامات اسراییلی در تهران تماس گرفت و کم و کیف ماجرا را با آنها در میان گذاشت و در خاتمه خطاب به زهری نوشت: «البته هزینة مسافرت از مبدأ تا مقصد از کیسه پرفتوت خودتان پرداخت خواهد شد ولی از بدو ورود به ارض موعود دیگر چیزی مطالبه نخواهد شد.»(1)

یعقوب اوریان کارمند شرکت راه آهن بود و هم زمان در «شرکت تجاری ایران و انگلیس» کار می کرد، اینکه او چرا این شرکت تجاری را «ارباب» می خواند خود نکته ای است در خور توجه. او از حدود آذرماه 1336 دیگر در محل ادارة راه آهن حاضر نشد و صبح و عصر در «شرکت ایران و انجلیز» به کار اشتغال داشت.(2)

«ارباب» یا همان شرکت انگلیسی از اوریان برای رتق و فتق امور محاکماتی که در اروپا داشت استفاده می کرد. قرار شد وی با هواپیما به فرانکفورت و هامبورگ عزیمت کند. به گفته اوریان، دو سال و نیم پیش از این تاریخ نیز او برای رسیدگی به محاسبات شرکت و طرح دعوی در یکی از محاکم آلمان علیه یکی از کلاهبرداران آلمانی به آنجا رفته بود. نتیجة دعوی ابلاغ نشد و بنابراین بار دیگر برای پیگیری همان موضوع به آلمان اعزام شد. این یهودی زیرک با آنکه دیگر در شرکت راه آهن کار نمی کرد، لیکن در تلاش بود «یک مرخصی با استفاده از حقوق مربوطه از بنگاه راه آهن فخیمه» تحصیل کند.(3)

ص: 342

به قدرت برسند، به این اقدام مبادرت ورزیده بودند.

بهرحال نقشه هر چه بود این دستور شگفتی بسیاری از نزدیک ترین یاران بقائی را در پی داشت. حسین خطیبی یکی از افرادی بود که از انتشار این خبر حیرت کرد، او به کنایه از ملاقات اسدالله علم و بقائی یاد کرد و این که این دو تن تصمیم گرفته اند یا عنوان واحدی برای فعالیت حزبی خود انتخاب نمایند و یا این که با حفظ احزاب خود اقدامات مشترکی را انجام دهند.(1) عده ای این خبر را تکذیب کردند، اما استراتژی حزب حقیقت داشت. در آبان سال 1337علم وارد کرمان شد و مستقیما به منزل محمد آگاه از یاران نزدیک بقائی رفت، آگاه در این زمان از گردانندگان حزب زحمتکشان ملت ایران شعبۀ کرمان بود. علم، آگاه را با خود به دفتر حزب مردم برد و او را به عنوان عضو شورای حزب شعبۀ کرمان به مردم معرفی کرد: «با این پیشامد که انتظار آن را داشتیم هردو سنگر [حزب مردم و حزب ملیون] تقریباً به دست خودمان افتاد و بایستی با کمال متانت طوری کنیم که رقبای طرفین مستهلک شوند و همین طور هم انشاءالله خواهد شد.»

افق کار کاملاً روشن بود، باید در احزاب ملیون و مردم رخنه می شد و این دو حزب به جان یکدیگر افکنده می شدند و هر دو تضعیف می گردیدند. اما توجه برخی از یاران بقائی به یک نکته جلب شده بود: « فقط نکته ای که هست جبهۀ ما از جهت عده افراد خوب می شود ولی از نظر حلال زادگی ما ضعیف تر هستیم وکسی را نداریم.» یعنی این که این نیروها عاریه ای هستند و عمدتاً طرفداران علم به شمار می آیند و نه بقائی، به همین دلیل خیلی هم نمی شود روی آنان حساب کرد و به اصالت کار آنان ایمان داشت.

نامه فوق توسط هرندی از تجار معتبر کرمان نوشته شده بود، آگاه نیز که مردی سرشناس بود به حزب علم پیوست، اما هرندی به تشکیلات حزب ملیون اقبال روی آورده و البته هر دو تن به اشارۀ بقائی به این کار دست زده بودند. از سوی دیگر منظور هرندی از این که ما از نظر حلال زادگی ضعیف تر هستیم، اشاره ای بود به ورود آگاه به حزب مردم. منظور این بود که با رفتن آگاه به این حزب کفۀ ترازو در کرمان به نفع علم سنگینی می کند، زیرا هوداران بقائی بیش تر همراه با آگاه به این حزب می روند.

ص: 344

هدف این نبود که یکی از دو حزب قوی تر شود، منظور اصلی کنترل این تشکیلات از راه نفوذ به درون آن ها بود. به همین دلیل هرندی پیشنهاد کرد محمد علی یاسائی که مردی معمر و مورد احترام مردم کرمان بود و اینک سنی از وی گذشته بود وارد حزب ملیون شود تا نوعی موازنه برقرار شود: «بنده عقیده دارم آقای محمد علی یاسائی به طرف ما بیاید تا از این حیث هم تعادل برقرار شود.» ورود یاسائی به حزب اقبال باعث می شد تا از نظر حضور نیروهای وفادار به بقائی و نیز نفوذ اشخاص معتبر در دو حزب تعادلی به وجود آید که بهرحال در آینده به نفع بقائی بود. وجود یاسائی در حزب مردم بسیار واجب بود: «زیرا استاد و شاگرد یک طرف باشند، خوب نیست خود آقای یاسائی هم عقیده دارد به این طرف بیاید زیرا رقبای حزبی ما زیادتر هستند، استدعا دارم در این باب قدری غور فرموده و هر طور که مصلحت می دانید فوری مرقوم نمائید...»(1)

شخص یاسائی دیدگاه دیگری داشت، وی با این که از نظر سنی سال ها از بقائی بزرگ تر بود، نامه ای به وی نوشت و دیدگاههای خود را عرضه داشت و از بقائی کسب تکلیف کرد. وی اطلاع داد فریدون جم و عده ای دیگر در کرمان شعبۀ حزب ملیون را تشکیل داده اند و هرندی و ارجمند از دیگر تجار بزرگ کرمان همراه با عده ای دیگر در آن نام نویسی کرده اند. یاسائی خاطرنشان کرد دوستانش از دو حزب می خواهند وارد یکی از دو حزب رقیب شوند، اما نظر خودش این است که « جزء هر دوتا باشم» یعنی این که رسماً وارد هیچ حزبی نشود و از خارج گود بر هر دو حزب تأثیر گذار باشد و اعمال نفوذ نماید؛ تصمیم نهائی به عهدۀ بقائی گذاشته شد.(2)این موضوع باعث شد واکنش های متعددی از سوی برخی از اعضای حزب صورت گیرد؛ سازمان جوانان حزب زحمتکشان نامه ای برای بقائی ارسال کرد و نوشت اخیراً عده ای از طرفداران بقائی و نه اعضای سازمان که در حزب مردم ثبت نام کرده اند شایع نموده اند رهبر حزب دستور داده است توده های حزبی در این حزب ثبت نام نمایند، « چون مرام ما و حزب [مردم] یکی است، بنا بر این رفقا در حزب مردم ثبت نام نمایند.» از طرفی کسانی که در حزب ملیون ثبت نام کرده اند شایع نموده اند دستور رهبری این است که در حزب ملیون ثبت نام شود. اطلاع داده شد عده ای از معمرین کرمان که در زمرۀ

ص: 345

طرفداران بقائی هستند در هر دو حزب ثبت نام کرده اند و حتی اسدالله علم و عده ای دیگر برای صرف نهار در منازل آنان دعوت شده اند. در این ایام از دو خانوادۀ سرشناس کرمانی یعنی خانواده های اسفندیاری و ابراهیمی اوّلی با حزب ملیون و دومی با حزب مردم همکاری می کرد. این دو خانواده ریشه ای تاریخی در کرمان داشتند و در تحولات آن دیار نقش بسیار مهمی ایفا کرده بودند. جالب آن که آگاه در حزب مردم ثبت نام کرده بود، اما پسر بزرگش در حزب رقیب فعالیت می کرد. سایر فرزندان و داماد او هر کدام در یکی از احزاب ملیون و یا مردم ثبت نام کرده بودند؛ ارجمند نیز خودش در حزب ملیون ثبت نام کرد، اما پسرش عضو حزب مردم شد.(1) به تبعیت از اینان بود که عده ای از اعضای سازمان جوانان در یکی از این دو حزب ثبت نام کردند، اما این امر مهم نبود؛ مهم این بود که بزرگان قوم که می توانستند در تحولات نقش اساسی داشته باشند وارد یکی از این دو حزب شده بودند.

طبق نامه ای که از دکتر علی اکبر بینا در دست است این امر به دستور بقائی انجام گرفته بود و او نیز این استراتژی را بعد از مشورت با همکارانش اعلام کرد. بنا بر این اظهار نظر طرفدارن حزب در کرمان قرار بود همگی به حزب مردم بپیوندند، اما چون سفر علم به کرمان به تأخیر افتاد، عده ای به حزب ملیون روی آوردند. این امر باعث شگفتی بسیاری از مردم کرمان شد، به نوشته دکتر بینا خطاب به بقائی: «آقایان رفقا برخلاف مذاکرات و قراردادهای خصوصی آن قدر خوش رقصی فرموده و می فرمایند که مردم را گرفتار حالت استعجاب نموده و از خود و گاهی از بنده وامثال [بنده] سؤال می نمایند خوب آقایان مگر شما نبودید که می گفتید با دسته و طایفۀ ضاله و مضله رفت و آمد و معاشرت حرام است چه وچه وچه، حال چطور شده که یک مرتبه از سرچشمۀ حزب ملیون تعمید یافتند.» در ادامه یاد آوری شد: « ناچارم به استحضار رسانده فرایادتان آورم آن چه آن قدرت متراکم یعنی جبهۀ ملّی را که واقعاً ممکن بود کشور را به سرمنزل سعادت برساند در نتیجۀ اشتباهات خیلی کوچک موقعیت خود را متزلزل نمود و شد آن چه نمی بایست بشود.»(2) دکتر بینا سیاست پیوستن به احزاب دیگر را بدون این که سنخیتی بین اینان وجود داشته باشد سیاستی اشتباه می دانست که البته تبعات ناگوار

ص: 346

زیادی می توانست داشته باشد. شاید لازم به توضیح باشد که دکتر بینا استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران بود و کتابی هم در باره تاریخ دیپلماسی ایران منتشر کرد.

روابط اعضای حزب با علم منحصر به تهران و کرمان نبود وحتی در شهرهائی مثل دزفول هم توصیه می شد اینکار انجام شود.(1) این مناسبات منجر به حوادث عدیده ای در کشور شد که یکی از آن ها کنار گذاشتن فضاحت بار اقبال از نخست وزیری بود، توطئه علیه اقبال با همکاری تشکیلات فراماسونری ایران و نیز همیاری های بقائی و علم با آنان ممکن و میسر شد؛ کار به جائی رسید که مردی که خود را غلام خانه زاد شاه می دانست آن قدر سقوط کرد که توسط دانشجویان دانشگاه تهران علناً و عملاً مورد هتاکی و بی احترامی واقع شد، رفتاری که با هیچ یک از نخست وزیران دوره های گذشته انجام نشده بود. به این موضوع در جای خود اشاره خواهیم کرد، لیکن قبل از پرداختن به آن لازم است از تحرکات جناحی دیگر از یاران بقائی و این بار در خارج کشور آگاه شویم.

ص: 347

ص: 348

نام نویسی کند. بنکدار از رفتن به کلاس استنکاف کرد و مدعی شد خودش درس می خواند. اما هنگامی که بقایی امتحانش کرد دید درسی که خوانده است «به درد دنیا و آخرت نمی خورد.» او به بنکدار گفت: «اگر شما سعی نکنید چیزی بشوید نه تنها این عذاب وجدانی برای ما خواهد بود که زندگی شما در مصاحبت ما تلف شده است بلکه بدترین چیز برای خود ما خواهد بود که نتیجه معاشرت و تربیت ما اشخاصی بشوند که هیچ چیز نداشته باشند.»(1)

از آن طرف زهری، که به بهانة معالجة بیماری قلب در اروپا به سر می برد، طی نامه ای به بقایی خواست موضوع و علت مسافرت او را از مقامات ساواک مکتوم نگه دارند. بدیهی است اگر علت مسافرت صرفاً معالجه بود، دلیلی برای این تأکید وجود نداشت. البته زهری از بیماری قلب رنج می برد اما وقتی خطاب به بقایی نوشت «البته من بیخود و بی جهت که به ورسای و فونتنبلو و لندن و لاهه و بروکسل و نقاط دیگر نمی روم»، سفر او در هاله ای از ابهام قرار می گیرد. او تأکید کرد غیر از ساواک حتی «زین العابدین خان»، که همان رهنما رئیس انجمن قلم ایران بود، نباید از ماجرا مطلع شود. درهمین نامه زهری نوشت روابط با «تیمسار و کمپانی» [ساواک] چگونه باید باشد: «اصولاًباید متوجه باشی که رفتار و تعارفات و غیره طوری نباشد که آقایان دو قورت و نیم هم طلبکار بشوند و خود این ملاقاتهای مرتب را یک نوع تعهد تلقی بکنند و به حساب بگذارند...»(2) این جملات پرده از روابط وسیع بقایی و ساواک برمی دارد.

همزمان با فعالیت های مشکوک زهری در اروپا، رفیع زاده، این جوان جاه طلب، با سناتورهای آمریکایی روابط حسنه ای پیدا کرد. در مراسم عید ژانویة 1958، رفیع زاده از حضور «زن و دختر سناتور ورمونت و منشی سناتور» در مراسم سخن گفت. در آن جلسه «دختر سپهبد باتمانقلیچ»، رئیس ستاد ارتش ایران، «رقص ایرانی کرد.» در همان مجلس مخبر دیلی نیوز مستقیماً به سراغ رفیع زاده رفت و از او پرسید آیا حزب زحمتکشان انقلابی است یا خیر؟ رفیع زاده پاسخ داد: «تا روزی که در تهران بودم نظر ما این بوده که ما انقلابی نیستیم ولی از بروز یک انقلاب جلوگیری می کنیم. و این خبر را جلوی خودم نوشت و نوشت که According to Mansur. R[طبق گفته منصور

ص: 350

رفیع زاده] حزب زحمتکشان انقلابی نیست ولی از انقلاب جلوگیری می کند.»(1)

روابط صمیمانة یک دانشجوی جوان ایرانی در بدو ورودش به آمریکا با مقامات عالیرتبه این کشور مبین آن است که وی از سوی برخی عناصر داخلی سفارش شده بود و یک دانشجوی معمولی تلقی نمی شد. روند حوادث این نکته را عیان ساخت. در حالیکه یاران بقایی در اروپا و آمریکا به کار خود مشغول بودند، در ایران بقایی از اتخاذ موضعی دقیق در برابر سیر حوادث فرومانده بود و بیشتر به یک انسان وازده و سرگشته می مانست تا «رهبر» پرهیاهوی پیشین. بقایی در پاسخ سئوالی از زهری که چه می خواهد و چه باید کرد؟ مدتها اندیشید، «ولی از بیشتر فکر کردن هم نتیجه ای» نگرفت. او نوشت «در مورد چه می خواهم هدف مبهم است ولی جهت آن معلوم است، می خواهیم این قرتی بازی ها و [...]بازی ها و بوزینه بازی ها نباشد و مردم مثل سایر آدم های دنیا باشند و تا حد مقدور وضع بهتر شود.»

بقایی برای سئوال «چه باید کرد؟» هم پاسخی نداشت. «بحران ها» مهار شده بود و فعلاً اوضاع آرام به نظر می رسید. رسالت بقایی در جایی می توانست مفهوم پیدا کند که تهدیدی علیه رژیم سلطنت ایجاد می شد. بقایی نوشت: «به گذشته هم که مراجعه کردم دیدم هیچ وقت به این سئوال جواب نداده ام.» در ادامه او مواضع سیاسی خود را ناشی از «الهام» عنوان کرد به استثنای یک مورد: «تقریباً تنها دفعه ای که روی فکر «چه باید کرد» عملی را شروع کردم همان اقدام اولیه و استیضاح ساعد بود که جریانش را به تفصیل می دانی.» بقایی در ادامه مدعی شد اگر جواب چه باید کرد را نمی داند بعضی چیزهایی را که «نباید کرد» می داند. به نظر او «قبول مسئولیت مستقیم» از آن اموری بود که نباید انجام داد. این گفته متعلق به زمانی است که دیگر امید ارجاع «مسئولیت مستقیمی» به بقایی وجود ندارد. بقایی از تحولات آینده «احساس اضطراب» می کرد لیکن آن چه خوش بینی او را دامن می زد احساس این نکته بود که مسئولین کشور «کم کم دارند (بدون اینکه بفهمند)(2) درک می کنند که ادامة این وضع غیرممکن است و قهراً به فکر چاره خواهند افتاد. بعید نیست که این چاره را به دست ما بدانند... به نظر من آنها کم کم دارند می فهمند که به این بازی ها نمی توانند ادامه دهند و اگر فکر

ص: 351

صحیحی نکنند کار از دستشان در می رود. خدا کند اشتباه کنم و آنها هیچوقت به این فکر نیفتند ولی اگر بیفتند باید شرایط ما حاضر و آماده باشد و الا مفت باخته ایم.»

در خاتمه بقایی نوشت برای «زمان دورتری» فکر امکان قبول مسئولیت را می کند، «ولی زمانش خیلی دورتر است و شرط اولیش هم بودن تو و کمک تو هست. نمی دانم برایت نوشتم یا خیال داشتم بنویسم که با دوری تو من کاملاً احساس می کنم که افکارم ناتمام می ماند.»(1)

رفیع زاده در مقام نمایندة بقایی در آمریکا این اندیشه را پیش می برد. در اسفندماه 1336 او اطلاع داد با یک آمریکایی به نام مک نیل، که نمایندة چند کمپانی است، ملاقات کرده است. قرار بود مک نیل به زودی روانة تهران شود و در آنجا «اداره ای باز کند و با جان مولم و کوکس آلمانی رقابت کند.» اطلاعات لازم توسط رفیع زاده دربارة اوضاع ایران، به عنوان «شخص مورد اعتماد» به مک نیل داده شد. از سوی دیگر، دکتر رستگار که به نوشته قنات آبادی شوهر یکی از خواهران بقائی بود،(2) با مک نیل تماس گرفت و «طرفین اطلاعاتی کسب کردند و قرار شد مکاتبه کنند.»(3) به زودی ابوالقاسم سدهی به رفیع زاده در آمریکا ملحق شد.

درست در همین ایام طرح کودتای سرلشکر قره نی رئیس رکن دوم ستاد ارتش کشف شد. کودتای قره نی توسط انگلیسی ها لو داده شد(4). در مهرماه 1336 سفارت آمریکا در تهران از قصد قره نی برای انجام کودتا مطلع گردید. به زودی بین مقامات «سیا» و اسفندیار بزرگمهر، یکی از دست اندرکاران کودتای 28 مرداد، ملاقات هایی انجام شد. اما طرح قره نی با لو رفتن و دستگیری او در اسفندماه 1336 ناکام ماند. مهم ترین کسانی که با قره نی ارتباط داشتند احمد آرامش، حسن ارسنجانی، محمد درخشش و محمدباقر حجازی بودند. علی اکبر مهتدی یکی دیگر از دست اندرکاران ماجرا بود، مهتدی از نزدیکان رزم آراء به شمار می رفت و در زمان نخست وزیری او معاونتش را بر عهده داشت. زمانی که رزم آراء ریاست ستاد ارتش را عهده دار بود، این

ص: 352

مهتدی دادستانی ارتش را تصدی می کرد. وقتی در 15 بهمن سال 1327 شاه ترور شد و البته از آن جان سالم به در برد، نوک تیز حملات متوجه حزب توده شد. در دادگاهی که برای محاکمه سران حزب توده تشکیل گردید، دکتر سید علی شایگان به دفاع از متهمین پرداخت و در عوض مهتدی طبق ماده یک قانون منع فعالیت اشتراکی مصوب دهم اسفند 1310، برای متهمین تقاضای صدور حکم اعدام کرد. در آن روزها احمد قاسمی(1) یکی از رهبران حزب توده که بازداشت شده بود، به شدت به مهتدی حمله برد و او را متهم کرد کتاب روح القوانین منتسکیو را از مترجمش خریده و به نام خود منتشر کرده است، او ادامه داد اگر مهتدی اکنون یک جمله از این کتاب را ترجمه کند، او تمام ادعاهای وی را قبول می کند و به زندان می رود. او حتی اصل فرانسه کتاب را از کیفش بیرون آورد و این موضوع باعث مشاجرات فراوانی در صحن دادگاه شد.(2)

به هر حال اینک او با طرح کودتای قره نی همکاری می کرد. قره نی قصد داشت بعد از انجام کودتا دکتر علی امینی را، که در این زمان سفیر ایران در آمریکا بود، به عنوان نخست وزیر روی کار آورد. بقایی خبر این حادثه را برای زهری ارسال کرد و نوشت یکی از مؤثرترین عناصر کودتا، بزرگمهر رئیس تبلیغات دولت زاهدی بوده است: «... که گویا برای تهیة زمینه به اروپا مسافرتی کرده و در مراجعت او را توقیف کرده اند (ولی محرمانه) پس از چند روزی آزاد شده. وی [را] پس از چند روز با آقای مهتدی [از دوستان پیشین رزم آراء] توقیف کردند و پس از یکی دو روز هم آقای سرتیپ قره نی (همانکه در 28 مرداد در رشت علیه مصدق عمل کرده بود و بعد رئیس رکن 2 شده بود) دستگیر شد. چند روز قبل هم آقای محمدباقر حجازی (مدیر [روزنامه] وظیفه) را توقیف

ص: 353

کردند. روزنامة فرمان(1) در این روزها خیلی سنگین شده و خبرهای دست اول می نویسد. دکتر امام جمعه [دکتر حسن امامی](2) را هم کم و بیش متهم کرده و خبر دستگیری عده ای را منجمله [حسین] خطیبی با حروف خلاصه «ح. خ.» و شاملو یا شاملویی (کارمند نفت) و مهندس کیوان(3) یا کیوانی (مقاطعه کار) و ارسنجانی و عدة دیگر را می نوشت. ولی از کسانیکه فرمان نوشته بود همان شاملو محققاً حبس شده و از دیگران اطلاعی ندارم. دولتی ها کم و بیش می خواهند این را به حساب ماوراء بحار بگذارند، ولی جنبة انگلیسی اکثر آنها مسلم است. البته گفتگوی دستگیری حقیر هم مفصلاً و مرتباً بوده است ولی می ترسم امسال را ما دشت نکرده تمام کنیم!»(4) این نخستین باری است که بعد از دولت علاء نام حسین خطیبی به میان می آید، طرفه اینکه بقائی برخی از دوستان سابق خود را که متهم به دخالت در توطئه کودتا بودند، انگلیسی مسلم می داند. از سوئی روزنامة فرمان، به مدیریت عباس شاهنده، که از دهة 1320 مدافع منافع بریتانیا بود، همراه با روزنامة اطلاعات نقش اساسی در رسوا ساختن امینی بر عهده داشت.(5)

در همین زمان برادر منصور رفیع زاده، مجید، نیز به توصیة زهری وارد ساواک شد: «این هم مبارکی شما آقا [زهری] که این عمل شد و تیمسار [پاکروان] کاری صورت دادند و من برای آقام [پدرش] نوشتم که این نتیجة لطف آقا [زهری] و آقای دکتر [بقایی] بوده است.»(6) از آن طرف منصور اطلاع داد موفق شده وارد دانشگاه هاروارد شود. رفیع زاده نوشت نخستین ایرانی است که به این دانشگاه راه پیدا کرده است. او در دورة فوق لیسانس اقتصاد ثبت نام کرد، رفیع زاده لیسانس اقتصاد خود را از دانشگاه تهران اخذ کرده بود. از همان بدو ورود به هاروارد وی نامه هایی به دربار، اقبال نخست وزیر و دکتر اسفندیاری وزیر فرهنگ ارسال کرد و مسئله نداشتن پول را مطرح نمود.

ص: 354

این اخبار «تأثرآور» عذر خواست، اما نوشت زهری قطعاً بعد از خبردار شدن هر چه باید غصه بخورد خورده است و سپس اعلام کرد: «البته تمام این مسایل در کنفرانس سران کشورهای پیمان بغداد در استامبول حل خواهد شد.»(1)

از نظر بقایی سرنوشت سلطنت در ایران امیدوار کننده است زیرا شاه در مصاحبه هایش «در زمینة ناسیونالیسم مثبت ملی مطالب بسیار حکیمانه و اساسی و عمیق گفته» که «بی حد جالب توجه» بود و از نظر او اسباب کمال خوشوقتی بود که «مملکت دارد با قدم های سریع پیشرفت می کند.»(2)

تا این ایام بقایی فعالیت سیاسی چندانی نمی کرد. او نمی دانست چه باید بکند و بنابراین منتظر حوادث بود تا نقشی برای خود بیابد. او در جلسات «انجمن قلم»Pen Club، که شعبه ای از آن توسط زین العابدین رهنما در ایران تأسیس شده بود، شرکت می کرد. در میهمانی های مفصل رهنما(3) شرکت می نمود و در آن «تشکیلات بین المللی که مرکزش در انگلستان است» حضور پیدا می کرد. از جمله اعضای انجمن قلم رهنما «آقای عباس خلیلی و [علی] جواهر کلام و [نادر] نادرپور و هم تیپ های او و سعید نفیسی و عده ای بانوان نویسنده و شجاع الدین شفا و چپ و راست و متوسط و غیره و غیره بودند.» به قول بقایی چند نفر از دیدن او خوشحال شدند، چند نفر تعجب کردند و چند نفر هم ناراحت شدند. بقایی از زهری خواست نظرش را «راجع به اصل موضوع» بنویسد. سایر مراکز مهم «انجمن قلم» یکی در فرانسه، دیگری در آمریکا و سومی در ژاپن بود.(4) در عین حال بقایی روابط خود را با احمد فردید نیز حفظ کرده بود.

منصور رفیع زاده نیز با آمریکایی ها روابط صمیمانه تری پیدا کرد. وی با معرفی یکی از استادانش با ماکس تورنبرگ، کارمند سازمان مکالمة بین المللی هاروارد که در عین حال متخصص نفت بود، وارد گفتگو شد. این ماکس تورنبرگ همان کسی است که در حوادث دوره ملی شدن نفت ایران

ص: 356

مکرر نام او شنیده می شد:

«آقای ماکس پیرمرد جاافتاده ای است. از نفت کویت سهامی دارد. از نفت ایران غیر از شرکت کنسرسیوم سهامی دارد. عکس شیخ کویت در اتاق او بود با نقشه ایران. و به من گفت با دولت ایران قرارداد نفتی منعقد کرده البته غیر از کنسرسیوم. و می گفت نفتکش و خانه ای در کویت هم دارد. دوست شیخ کویت است و دوست شاه.» ماکس تورنبرگ روابط وسیعی با بسیاری از خانواده های ایرانی و نیز شرکت های نفتی داشت. او می گفت زمانی که در تهران بوده تمایل داشته با بقایی ملاقات کند و در تماس با شاه، شاه از بقایی به عنوان «مرد ذخیره» سخن گفته است. ماکس می گفت که «به خاطر یک گالن نفت» به جریانات ایران علاقمند است. او ادامه داد شاه هنگامی که از لجاجت های ابتهاج می گفت، اظهار کرده بود که دکتر بقایی به عدم تمرد از فرامین او مشهور است حال آنکه ابتهاج که علی الظاهر نوکر شاه است، «علناً شاخ توی شاخ شاه می گذاشته به طوری که شاه از دست او عصبانی بوده است.» تورنبرگ اظهار علاقه کرد که از طریق رفیع زاده با بقایی تماس گیرد «چون قسمت عمدة کارها از دست شاه ساقط دارد می شود.» قرار شد روزی دیگر در منزل ماکس در این باره مذاکره شود. رفیع زاده در ملاقات با یکی از دانشجویان دانشگاه هاروارد به نام ریمن گستیل مفاد گفتگوهایش با ماکس را مکتوم نگه داشت و در پاسخ به سئوال او دربارة نظر حزب زحمتکشان راجع به شاه جواب داد که «باید از رهبر من پرسید»، اما ادامه داد:

«می توانم بگویم که دفع فاسد به افسد نمی کنیم و افسد همان انقلاب کمونیستی است و تا دیر نشده باید فکری کرد. او گفت اوضاع خراب است و فامیل قشقایی می خواهند مسلح بشوند. من گفتم من نظری ندارم ولی باید کاری کرد که دیر نشود چون فردا از امروز دیرتر است.»(1) چنانکه می بینیم، به رغم همه «بی مهری ها»، مواضع بقایی در دفاع از «مقام شامخ سلطنت» تغییری نکرده است.

ص: 357

شاه، شایگان به تهران احضار شود و زندانی گردد. از این راز جز رفیع زاده و بقایی احدی اطلاع نداشتند. خود او معترف بود اخبارش برای شاه بی اندازه اهمیت دارد بالاخص اینکه او از دوستی شایگان با فامیل قشقائی در نیویورک که «یک شهر شلوغی است» سخن گفته بود. او حتی نوشت شاید شاه باور ندارد یاران بقایی اینگونه از 28 مرداد دفاع می کنند. نامه های رفیع زاده برای شاه و سازمان امنیت ارسال شد.(1)

رفیع زاده به زودی کشف کرد در هاروارد در مورد ایلات ایران کار مهمی انجام می گیرد. او نوشت برای این منظور ادارة مخصوصی وجود دارد که فعالیت خود را از وی پنهان کرده است. فردی که روی ایلات تحقیق می کرد و قطعاً از اعضای «سیا» بود از رفیع زاده پرسید: «اگر یک روزی [تیمور] بختیار مثلاً زمام امور را در دست بگیرد چطور می شود؟ آیا موفق می شود یا نه؟»

من گفتم هیچ نمی توانم بگویم. ولی شما به من بگوئید چطور او جانشین شاه بشود؟ او گفت پاپوش نشو جواب مرا بده. من گفتم جداً نمی دانم ولی شما فکر می کنید امکان دارد او جانشین شاه بشود؟ او گفت کار ساده ای است ولی تو بگو با چه نوع مخالفتی روبرو خواهد شد؟ من گفتم جداً نمی دانم و اصولاً نمی شود گفت چه خواهد شد. او گفت که فکر می کنم موفق بشود و مخالفین او افسران پیر و احمق هستند که در درجه نخست قدرت ندارند و بعداً دنبال او خواهند رفت و من زیاد موضوع را بد نمی دانم و تغییر

ص: 359

دادن شاید به نفع باشد. من گفتم ابداً سر در نمی آورم که چه خواهد شد فقط می خواهم بدانم چطور شد شاه خوب نیست. او گفت مسئله بد و خوب نیست، در سیاست تغییر است و از تو خواستم بدانم که نظرت چیست و بعد بحث را ادامه داد که اصولاً در ایران اوضاعی است که باید تغییراتی داده شود و هر چه زودتر. من از او پرسیدم آیا شما فکر می کنید که هر کاری شما بخواهید بکنید یا من بخواهم بکنم یا دیگری ساده است و اگر ساده بود اسم آن سیاست نمی شد. او گفت نه اشتباه می کنی. ما نقشه درست می کنیم امکان دارد موفق بشویم، امکان دارد نشویم، ولی در هر حال امکانات را در نظر می گیریم و همین اصول بود که خواستم بدانم تو چطوری فکر می کنی راجع به این تغییر... دارند روی این موضوع مطالعه می کنند و ارزش سازمان امنیت را جداً از ارتش بالاتر می دانند و این مطلب را اخیراً به خوبی درک کردم که می گویند سازمان امنیت کشور را حفظ کند و سازمان برنامه اصلاح کند و مابقی سازمانها را صفر می دانند و یک نفر انگلیسی پدرسوخته در این تحقیقات کار می کند که لب از روی لب برنمی دارد. این مرد انگلیسی در سفارت انگلستان در تهران کار کرده و حالا برای مطالعه دعوت شده است و جزوه هایی منتشر کرده که به من ندادند و او گفت محرمانه است. ولی البته مطالب خصوصی در جلوی او بحث نشده فقط مطالعة ایل های ایران را او شرکت می کند. مطلب دیگر اینها در عوض مطالعه روی افکار عمومی دارند روی ایل مطالعه می کنند... ولی در زیر این پرده چه باشد خدا داناست و همان انگلیسی ناجنس که روی سکوت او من لج شده ام با او، مطالعاتی کرده در خصوص بحرین که ایرانی های مقیم بحرین چند نفرند، چطور کوچ کرده اند...(1)

رفیع زاده در ادامة این نامه اطلاع داد برجسته ترین پزشکان هاروارد با هزینة دولت آمریکا در ایران مشغول کارند و بودجة آنها از Department State(وزارت امور خارجه) گرفته می شود.

مجموعه مفصل نامه های رفیع زاده به بقایی از روابط اطلاعاتی گسترده او در آمریکا پرده برمی دارد. بعدها، پس از انقلاب، هنگامی که بقایی دستگیر شد، از ارتباط رفیع زاده با سیا قبل از مسافرت سال65 -1364 خود به هند، کانادا، ژاپن، اروپا و آمریکا اظهار بی اطلاعی کرد. حال آنکه سالها پیش و در همان زمان برقراری این ارتباطات، به شکل آشکار و رمز رفیع زاده پیوندهای اطلاعاتی خود را با او در میان گذاشته بود. رفیع زاده گرچه مشکل مالی را بهانه ای برای ارتباط با ساواک و ارائة گزارش به مقامات امنیتی ایران و شاه عنوان کرده بود، لیکن باید خاطرنشان کرد وی آنقدر در عیاشی غرق بود که فرصتی برای پرداختن به درس برایش نمی ماند. به همین دلیل پس از مدتی از دانشگاه هاروارد اخراج شد. اینگونه زندگی کردن بدون پول فراوان ممکن نبود.

رفیع زاده در نامه ای به بقایی از انتصاب یکی از پزشکان آمریکایی به نام دکتر

ص: 360

گیلبرت چریک Cherrick] Dr. Giblbert] به ریاست بیمارستان نمازی شیراز سخن می گوید. این پزشک که کمکهای زیادی به رفیع زاده کرده بود توسط وزارت امور خارجه آمریکا به این پست گمارده شد. به گفته رفیع زاده، مخارج بیمارستان نمازی را وزارت امور خارجة آمریکا می داد. رفیع زاده از بقایی خواست با این پزشک که مایل به دیدار اوست ملاقات کند.(1)

با اینکه رفیع زاده مدعی بود به دلیل نداشتن پول از هاروارد اخراج شده، لیکن شاه از طریق اردشیر زاهدی مبلغ ده هزار تومان معادل 1200 دلار برای او ارسال کرد. مقداری از این مبلغ به صندوق دانشگاه پرداخت شد و قرار شد از آن به بعد ماهی 150 دلار از طرف سفارت ایران به او کمک شود.(2)

سرانجام، برای حل مشکل مالی رفیع زاده مقامات آمریکایی نیز به تکاپو افتادند. از آمریکا با سفارت آن کشور در تهران تماس گرفته شد. خود رفیع زاده هم نمی دانست موضوع چیست؟ یک وکیل دادگستری که ادوارد لاینباخ نام داشت و کمکهای مؤثری به رفیع زاده کرده بود، مسائل و مشکلات او را پیگیری می کرد و با تهران در تماس دائم بود. بالاخره شاه دستور داد «از هر محلی که ممکن است» به رفیع زاده کمک کنند. از ادارة سرپرستی دانشجویان در واشنگتن توسط دکتر اسفندیاری اطلاع داده شد که هاروارد کلیة مخارج او را برآورد نماید. این «نخستین دانشجوی ایرانی هاروارد» در آن زمان در بوستن، به ادعای خود، دوره گردی می کرد و لوازم آرایش می فروخت.(3)

با این وصف رفیع زاده در مهر 1338 بار دیگر با ماکس تورنبرگ وارد گفتگو شد. در این ملاقاتها ماکس اطلاع داد به واشنگتن رفته و در مورد انتخابات ایران سخن گفته است. او گفت در صحبت با دوستانش بالاخص آلن دالس، رئیس سیا، اصرار کرده حوزة انتخاباتی بقایی را آزاد گذارند، اما جمع موافقت نکرده اند. او به رفیع زاده وعده داد که «دوستان ما در تهران» در این مورد پافشاری خواهند کرد. ماکس در ضمن از ملاقاتش با ابوالحسن ابتهاج یاد کرد. ابتهاج «نسبت به دکتر [بقایی] خشن بود و نظری نداد.» او ادامه داد اصرار خود را مبنی بر انتخاب بقایی انجام داده است. ماکس خطاب

ص: 361

به رفیع زاده ادامه داد: «در خلال موضوع تو، به او [بقایی] بنویس فعلاً با حکومت حاضر بالاخص شاه آرام باشد و نظر آنها را جلب کند.» او وعده داد با رئیس مجلس شورای ملی، که قرار است به واشنگتن سفر کند، دیدار خواهد کرد و در این زمینه با او مذاکره می کند: «این ماکس اکثر سهام نفت بحرین و کویت را در اختیار داشت و گفته می شد که در امر استخراج نفت قم نیز سرمایه گذاری کرده است.»

ماکس تورنبرگ چهره مرموز سالهای 29-1328 بالاخص دورة حکومت رزم آراء در ایران است که در کنار قاضی ویلیام داگلاس و جرالد دوهر سهم مهمی در تحولات این ایام بر عهده داشت. وی ابتدا در خدمت شیخ بحرین بود و می گفتند برای خدماتش شیخ یکی از جزایر بحرین را به او بخشیده است. تورنبرگ که آشکارا در مسایل نفت و سیاست ایران دخالت می کرد قبل از ورود به ایران معاونت یکی از کمپانی های مهم نفتی آمریکا را داشت و سپس به عنوان مشاور نفتی به استخدام شیخ بحرین درآمد. در اهمیت بحرین و کویت برای شرکتهای نفتی همین بس که 50% سهام نفت کویت از آن شرکت رویال داچ شل بود. بعد از آن وی به استخدام دولت ایران درآمد و در سازمان برنامه با حقوق ماهی هفت هزار دلار استخدام شد که مبلغ بسیار هنگفتی بود.

تورنبرگ به جای رسیدگی به کارهای سازمان برنامه بیشتر به مسائل نفت ایران می پرداخت. وقتی عباسقلی گلشائیان وزیر دارائی وقت نظر او را در مورد قرارداد الحاقی خواست، تورنبرگ در مسئله نفت ایران رسماً مورد مشورت دولت قرار گرفت. تورنبرگ با قرارداد الحاقی مخالف بود و پیشنهاد کرد قضیه به حکمیت گذاشته شود. رزم آراء نیز به تورنبرگ علاقه داشت. در حالی که شرکت نفت انگلیس و ایران تمایلی برای تجدیدنظر در قرارداد الحاقی نداشت، رزم آراء تصمیم گرفت تورنبرگ را به لندن اعزام کند. وی با مأموریت محرمانه به لندن رفت و تقاضای ملاقات با سرویلیام فریزر کرد. فریزر که رئیس کل شرکت نفت انگلیس و ایران بود از پذیرفتن تورنبرگ خودداری نمود. تورنبرگ شکست خورده به ایران مراجعت کرد. پس از آنکه مأموریت وی در سازمان برنامه خاتمه یافت، مقامات شرکت نفت از استخدام مجدد او جلوگیری کردند. تورنبرگ با اینکه بیکار شده بود اما حاضر بود باز هم در ایران بماند. اما دکتر هنری گریدی او را به آمریکا بازگردانید. ملاحظه می کنیم مثلث تورنبرگ، داگلاس و دوهر تا چه اندازه در تحولات ایران ذیسهم بوده اند، هر سه اینان برای سیا کار

ص: 362

می کردند.

ماکس تورنبرگ دوست سناتور ماساچوست جان. اف. کندی بود. رفیع زاده سال گذشتة میلادی با کندی نیز دیدار کرده بود. ماکس دوست نزدیک آلن دالس و برادرش جان فوستر دالس وزیر خارجه نیز بود. آلن دالس در آن زمان ریاست سیا را عهده دار بود. در زمانی که این مذاکرات انجام می شد، کندی در شهر نیویورک میهمان «راکفلر رقیب خودش» بود. رفیع زاده حتی می خواست از این فرصت استفاده کند و به کندی تلفن نماید. ماکس دیگر با رفیع زاده تماس نگرفت. تحلیل رفیع زاده این بود که تحرکات تورنبرگ شاید به آن دلیل بوده که حزب زحمتکشان را در انتخابات آینده ساکت نمایند و بعد هم اعلام کنند با انتخاب بقایی موافقتی نشده است.(1)

در 21 آبانماه محمدعلی شکوهیان، دبیر اول سفارت ایران در واشنگتن، بار دیگر وعدة کمک شاه برای ادامه تحصیل رفیع زاده را به او ابلاغ کرد: «خدا را باشید. موقعی که کار را درست کند همه جا را یک دفعه درست می کند و دیگر اگر پول اعلیحضرت را دادند اعیان می شوم و ما اعیانها را کاری به گداها نیست، بعله!»(2) از آن سو، شهرام شفیق، پسر اشرف پهلوی، نامه ای برای مادرش نوشت و تقاضا کرد به رفیع زاده کمک شود: «لذا یک نامة دیگر حتماً به نظر اعلیحضرت می رسد از طرف حضرت اشرف پهلوی».

رفیع زاده که از بی پولی می نالید درست در همان زمان اعلام بیچارگی نوشت قصد دارد با لوی هندرسون، سفیر سابق آمریکا در تهران که از عوامل کودتای 28 مرداد بود، ملاقات و راجع به وضعش با او گفتگو کند، «اگر شما [بقایی] نظر مخالف دارید بنویسید و فکر نکنم رابطه او با ما بد باشد.»(3) به زودی وضع مالی رفیع زاده مساعد شد. پس ضمن نوشتن نامه ای خطاب به پدرش اعلام کرد غصه نخورد، مسئلة پول حل شده است. پدرش به او نوشت: «حالا به یاد حرف آقای دکتر [بقایی] افتادم که هر دفعه که تهران رفتم و راجع به تو صحبت کردم ایشان فرمودند فکر کار منصور را نکنید خدا درست می کند و حالا درک کردم که ایشان وارد بوده اند و کاری می خواسته اند بکنند.»(4)

اما رفیع زاده مشغول عیاشی بود و آن پول ها نمی توانست مشکلی از او حل کند. او بار دیگر به افلاس افتاد و در سال 1960 به کار در یک کلیسا مشغول شد و در اواخر آن سال نوشت برای حمالی امتحان داده و رد شده است.(5) همزمان دوستان بقایی در فرانسه نیز فعال بودند. جعفر معین فر و ناصر بقایی اینک در مدرسة آلیانس فرانسه مشغول ادامه تحصیل بودند. این دو نیز گزارشی از وضعیت خود برای بقایی ارسال می کردند.

 ص: 363

با فرح دیبا ضمن تقدیم عریضه ای به شاه «مراتب خدمتگذاری و جان نثاری خود را اعلام نمود.» ملکة مادر نیز قول داد «نظر موافق اعلیحضرت همایونی را به تجدید فعالیت حزب زحمتکشان» جلب نماید. حتی مقدمات آماده ساختن محلی برای فعالیت حزب مهیا شد.(1) بقایی در آستانه مرحله جدیدی از زندگی سیاسی اش قرار گرفت و حتی شایع شد سیاست های آمریکا از او پشتیبانی می کند.(2) بدینسان، با اشارة دربار بقایی از کنج عزلت خارج شد و به او اجازه داده شد در انتخابات مجلس بیستم فعالانه وارد گود شود:

اخیراً دکتر بقایی از مقامات عالیة کشور کسب اجازه نموده که در جریان انتخابات دورة بیستم فعالیت نماید و یا اینکه باز هم در خانه خود بنشیند و کاری به سیاست نداشته باشد و روی این اصل به او اجازه داده شده که می تواند در جریان انتخابات دورة آینده شرکت نماید.(3)

چنین بود که در انتخابات مجلس بیستم بقایی «سازمان نگهبانان آزادی» را تشکیل داد و بار دیگر هیاهوی خود را آغاز کرد. بقایی مدعی شد دولت اقبال می خواهد انتخابات را قبل از تعویض ریاست جمهوری آمریکا برگزار کند، «ولی چه فکر می کنند؟... نمی دانم کندی چه کاره است ولی اگر معرفش نوشته های خودش باشد مشکل است بتوانیم قبول کنیم که کندی زیر حرف خودش بزند و اشتباهات جمهوریخواهان را بکند و همان کار را ادامه دهد و باز هم از دولت هایی که برخلاف تمایلات ملت خودشون [کذا] و بر علیه مردم حکومت می کنند»،(4) حمایت کند. البته بقائی از طریق اطلاعاتی که از رفیع زاده دریافت می کرد، به خوبی می دانست کندی کیست، اما مسئله این است که او به چه دلیل موجهی مایل بود کندی به ریاست جمهوری امریکا نائل آید، زیرا بدیهی است مواضع کندی با منظومه فکری بقائی به شدت ناسازگار بود. دلیل امر واضح است: حال که طشت رسوائی دمکراسی شاهانه از پشت بام احزاب ملیون و مردم به زمین افتاده بود، و حال که رژیم بار دیگر در معرض

ص: 365

انتقادات سخت داخلی و خارجی قرار داشت، لازم بود برای مقابله با مخالفین واقعی شاه، یک جریان مخالف هدایت شده به میدان آید و میدانداری کند. این فرد می بایست اعتراضات را از مسیر اصلی آن که نوک تیزش به درستی متوجه شخص شاه بود، به سوی اهداف فرعی منحرف نماید. بازیگر این ماجرا هم کسی نمی توانست جز بقائی باشد؛ فردی که از کودتا به این طرف موفق نشده بود مسئولیت رسمی اجرائی به دست آورد و در نظر ساده بینان فردی مخالف روندهای موجود به شمار می آمد. لازم بود بقائی خود را همسو با سیاستهای دیکته شده از طرف تیم کندی نشان دهد، آنگاه که طبق معمول با هیاهو وارد ماجرا شد و اذهان را به سوی خود جلب کرد، همان سناریوی قدیمی سوار شدن بر موج را می توانست اجرا کند و بار دیگر گامی در جهت تثبیت رژیمی که روز به روز منفورتر می شد، بردارد.

به هر روی در آستانة انتخابات مجلس بیستم بقایی در کرمان به سخنرانی پرداخت. او از آزادی انتخابات به دستور «شاهنشاه» سخن به میان آورد، اما خاطرنشان ساخت انتخابات این دوره به مراتب «مفتضح تر و ننگین تر از انتخابات فرمایشی دورة نوزدهم بود.» او از دخالت دولت اقبال در انتخابات شدیداً انتقاد کرد و سپس از کشورهایی مثل کرة جنوبی، ترکیه، عراق، پاکستان، هند و چین بحث نمود که دولت هایشان در اثر دخالت در انتخابات سرنگون شده اند. او اعلام کرد از سقوط دولت اقبال به طرزی ننگین نگرانی ندارد، «نگرانی ما این است که از سقوط مفتضحانة دولت دکتر اقبال خدای نکرده آسیبی به رژیم سلطنت مشروطة ایران وارد شود.» او یادآوری کرد بارها به کلام الله مجید سوگند یاد کرده تا آنجا که در توان دارد «برای حفظ رژیم سلطنت مشروطة ایران کوشش» کند و «خداوند متعال هم این توفیق را به من عنایت فرموده است که در چنین مرحله به طرز مؤثری خدمت کنم.» بقایی نگرانی خود را از آیندة مملکت خاطرنشان ساخت. او گفت تنها راه حل خروج ایران از بن بست، انقلاب است:

ولی متأسفانه این انقلاب برای ما مردم ایران مفید نیست. اگر از لحاظ جغرافیایی کشور ایران در شرق هندوستان یا در مغرب الجزایر واقع شده بود من اولین کسی بودم که علم انقلاب بلند می کردم. و یقین دارم شما اولین شهری بودید که علم انقلاب بلند می کردید. ولی متأسفانه ما در شرایطی قرار داریم که اگر خدای نکرده انقلابی به وجود بیاید به نفع همسایة شمالی تمام می شود. ولی بطور مسلم این

ص: 366

مطلب را با روشن بینی تمام به شما دوستان و همشهریان عزیزم تذکر بدهم بطور مسلم انقلاب به نفع ملت ایران نخواهد بود و به همین جهت هم هست [که] روی مطالعات زیاد من به این نتیجه رسیده ام که راه مبارزه را باید تغییر بدهیم و راه مبارزه ای را انتخاب بکنیم که منطبق با قوانین و مقررات باشد و من به شما قول می دهم که در این مبارزه موفق خواهیم شد. بهرحال انقلاب به نفع ملت ایران تمام نخواهد شد.

او در خاتمه اعلام نمود: «با انقلاب باید مبارزه کرد ولی در عین حال هم نمی شود حکومت غلامان زرخرید و غلامان خانه زاد را تحمل کرد.»(1)

در سخنرانی دیگری در تهران، بقایی با ارجاع به مصاحبة رحیم زهتاب فرد مدیر نشریة ارادة آذربایجان با شاه، که در آن «به بهره برداری کثیفی که عده ای از جریان 28 مرداد کرده بودند» اشاره شده بود، یادآور شد این سخن دو بار «مورد تأئید اعلیحضرت قرار گرفت.» او سپس به افشاء مطلبی «دردناک» پرداخت و به حوادث ماههای دی و بهمن 1331 اشاره کرد: «در آن موقع شاید آقایان به خاطر بیاورند اولین کسی که پی به توطئه تغییر رژیم برد و آن را افشاء کرد من بودم. من همة عواقب افشاء این توطئه را پیش بینی می کردم.» بقایی تلاش های خود و دوستش زهری را، که در این زمان فوت کرده بود، وظیفه دانست و گفت در برابر کوشش هایش علیه دکتر مصدق بر کسی منتی ندارد و از هیچ کس پاداش نمی خواهد:

«افشاء آن مطلب که برای من دردناک است اینکه در آن موقع که تصمیم به افشاء آن توطئه گرفتم می دانستم که عده ای از مردم مرا خائن خواهند دانست به این عنوان که من باعث می شوم که رژیم سلطنت مشروطه حفظ شود و باقی بماند. ولی من هم در آن موقع و هم الان عقیده داشتم و دارم که رژیم سلطنت مشروطه برای ما بهتر از این است که پشت پردة آهنین برویم.»

او باز هم تأکید کرد اگر وضع به همین منوال ادامه پیدا کند خطر در پیش است. بقایی خطاب به شاه گفت:

اعلیحضرتا، هر که دست از جان بشوید؛ هر چه در دل دارد بگوید، من صریحاً

ص: 367

می گویم اگر این مجلس تشکیل شود و بعداً ده بار هم منحل شود دیر خواهد بود. این تنها فرصتی است که برای حفظ رژیم سلطنت مشروطه ایران باقی مانده. تصریح می شود که اگر انقلابی رخ دهد فقط به نفع همسایة شمالی خواهد بود.(1)

بعد از آن بقایی در اعتراض به نتیجة انتخابات مجلس نامه زیر را به شاه نوشت:

پیشگاه مبارک اعلیحضرت همایون محمدرضاشاه پهلوی

از اولین باری که افتخار صحبت با اعلیحضرت نصیبم شده است پانزده سال می گذرد. در تمام این مدت با اینکه غالباً مورد عنایت خاص ذات مبارک ملوکانه بوده ام، هیچگاه تقاضایی برای خود و کسان و دوستانم نداشته ام. جزئیات زندگانی فدوی هم با وجود مراقبتی که غالباً از طرف پنج شش دستگاه جاسوسی به عمل می آمده است، تصور می شود به اندازة کافی روشن باشد. در تمام این مدت مطلبی دور از صداقت و اخلاص و حقیقت به عرض مبارک نرسانده ام و هر گاه مصدّع شده ام مصلحت مملکت و ادامة سلطنت را در نظر داشته ام... اگر اینطور جسورانه مصدع ذات مبارک ملوکانه می شوم یقین داشته باشید که فقط و فقط به خاطر مصلحت مملکت و ادامة سلطنت مشروطه است که برای حفظ آن قسم یاد کرده ام...(2)

وی در پایان از شاه استدعا کرد انتخابات دورة بیستم را باطل کند. چنین نیز شد و در اثر افتضاح بیش از حدی که در امر انتخابات صورت گرفته بود، شاه نتیجة انتخابات مجلس بیستم را باطل اعلام کرد و اقبال هم با افتضاح تمام سرنگون شد. سقوط اقبال اهمیت فوق العاده ای دارد و کیفیت آن نکته ای است که کمتر مورد بررسی واقع شده است. بنابر این لازم است ابعاد این موضوع هم با توجه به نقش بقائی کاویده شود.

ص: 368

فرانسه بپیبوندد و در نتیجه هفت نفر از اعضاء خود از جمله ارنست پرون، دکتر محمود هومن، محمد ساعد، مصطفی تجدد، سالار سعید سنندجی، دکتر خلعتبری و دریادار ظلی(1) را به پاریس فرستاد و همة آنها هم به مقام استادی رسیدند و مأمور تشکیل لژی بنام مولوی شدند. مبارزه بین دو جناح طرفداران انگلستان و فراماسونهایی که می خواستند بیطرف بمانند و یا لااقل وابستگی به گراند لژ ناسیونال فرانسه داشته باشند، سرانجام منجر به شکست محمد خلیل جواهری که از سوی گراند لژ اسکاتلند مأمور تجدید سازمان تشکیلات فراماسونری ایران شده بود، گردید و باعث توفیق دستة اول شد و متعاقب آن لژ مولوی نیز در تهران تشکیل شد.(2)

در این زمینه اعضا و بقایای لژ روشنائی نقش بسیار تعیین کننده ای در سرنوشت سیاسی اقبال داشتند: لژ روشنائی در سال 1919 توسط افسران S. P. Rتشکیل شد که در آن یک ایرانی یهودی به نام ارفع السلطنه دکتر امیر خان ظفر معروف به خان فرخ از اعضای سازمان اس پی آر در آن عضویت داشت. بنیاد گذار این لژ سر پرسی سایکس بود که فرماندهی قشون اس پی آر را عهده دار بود. این لژ در شیراز و در خانۀ فتح الملک شیرازی تشکیل شد و عمده اعضای آن افسران عالیرتبۀ انگلیسی تشکیلات پلیس جنوب بودند. تنها عضو ایرانی این لژ همان یهودی شیرازی بود که فرخ خان است. از دیگر اعضای غیر انگلیسی این لژ مردی به نام سرکیس بود که ارمنی ولی تبعۀ انگلستان بود. در 29آبان ماه سال 1301این لژ به تهران منتقل شد و با همان نام شروع به کار کرد و محل آن نیز در کلیسائی واقع در خیابان قوام السلطنه( سی تیر امروزی) قرار داشت. شدت فعالیت لژ در دوره جنگ دوّم جهانی بود، و بالاخره این که بعد از سقوط مصدق که این لژ در آن نقش اساسی ایفا کرد، مشخصا از چهارم تیرماه سال 1335با صدور بخشنامه ای از طرف فیروز دارابجی بار دیگر فعالیت آن شدت پیدا کرد. در این بخشنامه دارابجی متذکر شده بود که تماس اعضای لژ به دلایل زیاد و از جمله گذشت سال های متمادی قطع شده است و به همین دلیل نشانی بسیار از اعضا دیگر در دسترس نیست، به همین دلیل خواسته شده بود فرم ذیل نامه که مشتمل بر مشخصات و آدرس اعضا بود تکمیل شده و به آدرس وی ارسال شود تا بار دیگر نسبت به تجدید عضویت کسانی که رابطۀ آنان قطع شده است اقدامات لازم صورت گیرد. بیست درصد اعضای لژ از سال 1335به بعد ایرانیان بودند و آمار اعضا به این شکل بود که لژ سالی نه بار برای گرفتن نه عضو جدید تشکیل جلسه می داد و از این نه تن دو تن می توانستند ایرانی باشند که البته باید زبان انگلیسی را در حد بسیار عالی می دانستند، به همین دلیل غیر از خان فرخ که از اعضای قدیمی بود دو عضو جدید نیز به لژ پیوستند:

ص: 370

دکتر محمود حسابی استاد دانشگاه تهران در رشتۀ فیزیک که بعدها به سناتوری منصوب شد و دیگر دکتر سید محمد سجادی که مدتی ریاست مجلس را در این دوره عهده دار بود و در نامه های خطیبی به بقائی آمده است وی کاندیدای نخست وزیری بعد از حسین علاء است. البته دیدیم که چنین نشد و اقبال به این سمت منصوب گردید.

در گزارش ساواک شرحی از فعالیت های فرخ خان ارائه شده است. دکتر امیر مظفر الدین خان فرخ فرزند علینقی میرزا در دوازده سالگی به مصر رفت و چهار سال در این شهر به تحصیل مشغول بود، وقتی مادرش او را پنج ماهه باردار بود پدرش از دنیا رفت به همین دلیل در دوره اقامت در مصر سرپرستی نداشت، پس یکی از اتباع امریکا او را با خود به شیکاگو برد. در همین شهر تحصیلات خود را به پایان رسانید و وارد مدرسۀ نظام کلمبیا شد و هنگامی که به سن بیست و یک سالگی رسید و طبق قوانین امریکا به سن قانونی رسیده بود، پدر خوانده اش به وی اجازه داد به ایران مراجعت نماید. وی ابتدا در خدمت مالیه ایران بود و در بلوچستان و کرمان به فعالیت اشتغال داشت. به هنگام وقوع جنگ اوّل جهانی، وقتی ملیون کرمان و فارس علیه انگلیسی ها شورش کردند وی آنان را دستگیر می کرد و این کار را با کمک سواران بختیاری انجام می داد، در این ایام سرپرسی سایکس کنسول انگلستان در کرمان بود و حوزۀ مأموریت او کرمان و سیستان و بلوچستان را در بر می گرفت. اندکی بعد از این ایام پلیس جنوب به فرماندهی سایکس تشکیل شد و فرخ خان نیز وارد تشکیلات آن ها گردید. بعد از انحلال پلیس جنوب به استخدام شرکت نفت انگلیس و ایران در آمد و در سال 1306وارد تشکیلاتی شد که ساواک از آن به عنوان سازمان جاسوسی شرکت نفت یاد می کند. وی با خواهر علی اصغر حکمت ازدواج کرد و صاحب پسری شد که در سن سه سالگی کشته شد. ظاهراً این حادثه زمانی روی داد که وی بین راه شیراز و بوشهر تردد می کرد و شورشیان به سویش تیراندازی کردند و فرزندش کشته شد. اما وی دختری هم داشت که بعدها به تحصیل در امریکا مشغول بود و خود وی نیز از سال 1320وارد دانشگاه تهران شد و به تدریس زبان انگلیسی مشغول گردید.

ماریتروس سرکیس از ارامنۀ ایرانی تبعۀ انگلستان هم در شیراز به دنیا آمد، نه ساله بود که به هند رفت و در مدرسۀ مسیحیان دارجلینگ تحصیلات خود را خاتمه داد و در کمبریج تحصیلات خود را تداوم بخشید. در ایامی که کودتای رضا خان به وقوع

ص: 371

پیوست او در لندن اقامت داشت و در همانجا به عضویت لژ یونایتد گراندلژ در آمد و تا درجۀ استادی نیز پیشرفت کرد. در همان ابتدای انحلال حکومت قاجاریه به شیراز بازگشت و درهمانجا متوطن شد، وی متهم بود با سازمان اطلاعات خارجی انگلیس موسوم به M.I.6 ارتباط دارد و از سال 1329تا 1333 شمسی به گزارش سرلشگر همت فرمانده نظامی ناحیۀ فارس در منزلش بی سیم کار گذاشته بود. وی مردی آرام و ساکت بود و کمتر در اجتماعات ظاهر می شد، سالی یک بار آن هم هنگام افتتاح جلسات لژ روشنائی به تهران می آمد و در عین حال در حزب داشناک نیز عضویت داشت. گفتیم شایع بود از اعضا فعال اینتلیجنس سرویس است و در زمان مورد بحث این دفتر با این که بازنشسته شده بود، اما اعمال و رفتار او قویا مورد سو ظن قرار داشت. از دیگر اعضای پلیس جنوب که سر و سری با لژ روشنائی هم داشتند باید ازسرهنگ بازنشسته حسین نامجو که از افسران اس پی آر بود و پیش تر خدمت خود را در فارس انجام داده و در آن زمان بازنشسته شده بود یاد کرد؛ در اطراف هر سه این افراد هاله ای از ابهام وجود داشت و فعالیتهای نهانی این اشخاص از دید مأموران اطلاعاتی رژیم شاه بسیار مرموز به نظر می رسید. طبق گزارش ساواک معلوم نبود غیر از این افراد اعضای ایرانی لژ چه کسانی بوده اند و باید تحقیقاتی انجام می شد تا جزئیات امر روشن می گردید .(1)

این نکات خود نشان دهنده اهمیت تشکیلات لژ روشنائی در تحولات تاریخ معاصر ایران است که متأسفانه تحقیقی جدی در مورد آن انجام نشده است. یکی از مهم ترین ادوار فعالیت لژ روشنائی در دورۀ نخست وزیری دکتر منوچهر اقبال بود. از سال 1337این لژ فعالیت خود را شدت بخشید و در چاپخانۀ تهران مصور نشریه ای در بیست صفحه به زبان های انگلیسی و فارسی منتشر کرد و عکسهائی از استاد اعظم گراند لژ اسکاتلند واقع در ادینبورو همراه با استراکر رئیس شرکت انگلیسی لینچ در تهران و نیز مهندس حسین شقاقی منتشر کرد. در سال دوّم نخست وزیری اقبال که مصادف با سال 1338بود گرانندگان لژ پیامی خطاب به اقبال ارسال کردند و از او خواستند که در واقع کابینه ای ماسونی تشکیل دهد. اقبال که خود جزو فراماسون های وابسته به گراند لژ ناسیونال دو فرانس بود پاسخ داد وی در مقام نخست وزیر هیچ گونه

ص: 372

تعهدی نسبت به فراماسونری ندارد و چون توسط لژهای ماسونی به نخست وزیری دست پیدا نکرده است به همین دلیل خود را موظف نمی بیند در برابر ماسون ها کاری انجام دهد. این پیام تیر خلاصی بود به عمر دولت اقبال؛ از اواخر اردیبهشت سال 1339بود که فعالیت لژ علیه اقبال آغاز شد، در رأس توطئه گران حسین علاء قرار داشت. اقبال مستأصل از این مسئله توسط دکتر کیان پیامی به لژ روشنائی فرستاد و از آنان پرسید چرا علیه او فعالیت می کنند ؟ پاسخ این بود که فراماسون ها در بارۀ ادامۀ نخست وزیری وی هیچ گونه تعهدی ندارند. در همین ایام بود که اعلامیۀ انتخابات مجلس بیستم منتشر شد، وقتی این امر صورت گرفت مهندس شقاقی از سوی لژ روشنائی مأمور شد علیه اقبال وارد میدان شود. در نتیجۀ موافقتی که اکثریت اعضای لژ کردند، قرار بر این شد که دکتر مظفر بقائی از سوی مهندس شقاقی کمک شود تا علیه اقبال مبارزه نماید، نخستین اقدام شقاقی این بود که یکی از خانه های خود را در خیابان کوشک به وی واگذار کرد.

از این به بعد بقائی محل سکونت و کار خود را به این مرکز منتقل کرد و در همین محل بود که سازمان نگهبانان آزادی را به وجود آورد که به غلط در اسناد ساواک، سازمان نظارت بر آزادی انتخابات عنوان شده است(1). پس از چندی محل دیگری در خیابان شیخ هادی به او داده شد، این خانه توسط احمد علی خرم مقاطعه کار مشهور و صاحب املاک فراوان در شهریار و کرج و نیز صاحب پارک مشهور خرم؛ که بعد از انقلاب اعدام شد به بقائی داده شد و خرم نیز از دوستان صمیمی مهندس شقاقی بود. کلیۀ هزینه های سازمان نگهبانان آزادی مشتمل بر چاپ جزوات، هزینه های ایاب و ذهاب، روشنائی و خرید لوازم شخصاً توسط شقاقی پرداخت می شد. برای این که کمک های نقدی مخفی بماند قبوض مختلفی بین دوستان بقائی پخش شد و در واقع کمک های نقدی به نام اطرافیان وی نوشته شد تا راز تلاش های لژ روشنائی مکتوم بماند. گفته می شد کمک به بقائی برای دست یابی به آزادی است که از اهداف اولیۀ لژ به شمار می آید و همانطور که لژ بیداری ایران در دورۀ مشروطه در این زمینه پیشگام بود لژ روشنائی نیز باید در این راستا گام های مهمی برمی داشت. استاد اعظم لژ

ص: 373

روشنائی مستر استراکر رئیس شرکت انگلیسی لینچ بود و وقتی وی عازم خروج از ایران بود کریستوفر آیزاک فری شوهر خواهر یوسف مازندی که ریاست شعبۀ خبرگزاری یونایتد پرس را در ایران عهده دار بود، ضیافتی در باغ خود برگزار کرد. فری با مازندی شرکتی به نام پارکر تشکیل داده بود و با هم فعالیت اقتصادی می کردند.

به هر تقدیر همانگونه که آمد ماسون ها از قدرت بیان و نفوذ بقائی حداکثر استفاده را کردند و توطئه ای را سازمان دادند که اقبال قربانی آن بود. با روی کار آمدن شریف امامی به جای اقبال فعالیت های سازمان نگهبانان آزادی نیز افزایش پیدا کرد. سازمان با همان شعار حزب زحمتکشان یعنی ما برای راستی وآزادی قیام کرده ایم از 28مرداد سال 1339 یعنی آخرین روزهای دولت اقبال فعالیت خود را شروع کرد. هدف این سازمان در حقیقت همان اهداف حزب اما با عنوانی دیگر بود، سازمان تضمین انتخابات آزاد مجلس بیستم را سرلوحۀ کار خود قرار می داد. انتخابات این مجلس در دورۀ اقبال انجام شده بود اما به دلیل تقلبات گستردۀ انتخاباتی به دستور شخص شاه آن انتخابات ملغی اعلام شد و نتیجۀ آن سقوط اقبال بود.

بقایی قصد آن داشت فضای نسبی آزادی به دست آمده در سال 1339 را به نفع دستگاه سلطنت تغییر دهد، مانند روزهای نهضت ملی در صفوف مخالفین نفاق ایجاد کند و با ایجاد هیاهو توجه عموم را به طرف خود معطوف نماید. کارکرد بقایی و حزب زحمتکشان او در این زمان چون گذشته بود. برای نمونه، مهندس احمد حامی، استاد دانشکدة فنی، در مقابل مهندس حسیبی و بازرگان ایستادگی می کرد و برای دانشجویان سخنرانی های مهیجی ایراد می نمود. به گزارش بنکدار، مهندس احمد حامی تعداد «زیادی از دانشجویان را از آنها جدا و به طرف خود کشیده» است.(1) علت امر را باید در فعالیتهای برخی تشکلهای مذهبی مخالف وضع موجود و نیز تشکیل جبهه ملی دوم خلاصه کرد که به گزارش یاتسویچ رئیس پایگاه سیا در تهران و مستأجر حسنعلی منصور نخست وزیر بعدی، در شعبه دانشجوئی آن تعداد زیادی افراد چپ گرا نفوذ کرده بودند. بیم آن می رفت نوک تیز حملات متوجه شاه شود، پس لازم بود بار دیگر

ص: 374

افکار عمومی به سمت و سوئی دیگر سوق داده شود.

روز تولد امام حسین(ع) بقایی همراه با آیت الله کاشانی، حسین مکی، حائری زاده، عبدالقدیر آزاد، رحیمیان و عمیدی نوری در مسجد پامنار حضور یافت. در این مراسم آیت الله کاشانی شدیداً به اقبال و علم حمله کرد و انتخاب اعضای احزاب آنها را به نمایندگی مجلس «برای مردم و مقام سلطنت» مضر دانست. حائری زاده اعلام کرد عده ای نام شاه را خراب کرده اند در حالیکه «در ایران شاه مظهر دوستی و صداقت است.» بقایی مانند گذشته در ملاءعام شروع به بهره برداری از احساسات مذهبی مردم کرد. او وضع خود و یارانش را در زمان زاهدی با وضع شهدای کربلا مقایسه نمود «و بی نهایت متأثر شد به طوری که اشک در چشمانش حلقه زد.» او سپس به دست هایی اشاره کرد که او و یارانش را «از شهربانی، ژاندارمری و ارتش» جدا می سازند.(1)

بقایی اینک بار دیگر یکه تاز سخنرانی ها شده بود. با اینکه دولت اقبال در شهریور 1339 ساقط شده و به جای او شریف امامی نخست وزیر شده بود، لیکن حملات علیه اقبال ادامه داشت. در 6 اسفند آن سال اقبال که ریاست دانشگاه تهران را بر عهده داشت در دانشکدة پزشکی مورد حملة عده ای از دانشجویان قرار گرفت. به او توهین شد و اتومبیلش به آتش کشیده شد. متعاقب این حوادث بقایی به جرم اخلال در نظم عمومی بازداشت گردید. به زودی رادیوهای آمریکا چند بار خبر توقیف بقایی را پخش کردند. رفیع زاده به محض اطلاع از ماجرا با پرفسور (2)P تماس گرفت. این فرد که از مقامات سیا بود گفت مستقیماً در تهران با بقایی تماس گرفته اند و دو نفر این مأموریت را بر عهده داشته اند. رفیع زاده با یکی دیگر از مقامات سیا نیز تماس گرفت لیکن منشی او اعلام کرد که آن فرد در اداره نیست. رفیع زاده نوشت در پیرامون حوادث اخیر تهران به او تلفنی اطلاع داده اند و از او توضیح خواسته اند. بدیهی است که توضیحات را مقامات سیا خواسته بودند. آنها از اوضاع پیش آمده شگفت زده شده بودند، زیرا اگر حوادث سیر عادی را 111 طی می کرد شریف امامی زودتر سرنگون می شد. کلیه اطلاعات فوق را حسین بنکدار از طریق رابطین خود در بازداشتگاه به بقایی می رسانید. بقایی از اوضاع خارج زندان به خوبی آگاه بود. از سوی دیگر، سرلشکر حسن پاکروان، که از اسفند 1339 به جای تیمور بختیار به ریاست ساواک رسیده بود، قول داد در ملاقات با

ص: 375

شاه موضوع بقایی را مطرح کند. رابط بنکدار و پاکروان فردی به نام دربندی بود.(1)

قبل از دستگیری فرمایشی بقایی، رفیع زاده اطلاع داد با سفیر جدید آمریکا در ایران قصد ملاقات دارد. پروفسور گوستاو فریتس پاپانک[Gustve Fritze Papanek]، استاد اقتصاد هاروارد که مشاور اقتصادی ایران در آن دانشگاه بود و رفیع زاده را وارد هاروارد کرده و با ابتهاج و اقبال شدیداً مخالف بود، همچنان او را هدایت می کرد. دکتر پاپانک دوست کندی و مشاور او در امور ایران بود و دوست نزدیک دین راسک وزیر خارجه آمریکا. رفیع زاده پیشنهاد کرد بقایی با سفیر جدید ملاقات کند. او اطلاع داد کندی رئیس جمهور دمکرات آمریکا در هاروارد سخنرانی دارد و «قطعاً موضوع ایران را بحث خواهند کرد. در این روزها و باز قطعاً بحث سرکار خواهد شد.» رفیع زاده در ملاقات با پاپانک مدعی شد در مبارزة انتخاباتی کندی شرکت داشته و بنابراین از دولت جدید «سهم» دارد. پروفسور گفت صلاح نیست نه آمریکا و نه بقایی علیه شاه موضع گیری کنند «ولی اگر شاه قبول نکرد ما پول نخواهیم داد. شرط بست این دفعه مانند دفعات سابق نیست.» پاپانک مدعی بود که کسی شایسته تر از بقایی برای نخست وزیری وجود ندارد «ولی مقامات بالا هم ترس از او دارند و هم دکتر زیاد تهدید کرده است و آنها را وحشت زده کرده است.» رفیع زاده ابراز خوشحالی کرد از اینکه پاپانک و پرفسور دانیل بل Bell)) با کندی روابط صمیمانه دارند و «کار ایران تا حدی دست آنهاست.»(2)

رفیع زاده از بقایی خواست شدیداً علیه سیاست آمریکا در برابر ایران موضع گیری و به آن حمله کند و از سفیر واهمه ای نداشته باشد و «بگوید که آنها مالیات مردم آمریکا را در اثر ندانم کاری به هدر داده اند.»(3) این در حالی است که سفیر جدید هنوز به تهران نرسیده بود.

ص: 376

آوردن دولت های دیکتاتوری مقاصد استعماری خود را برآورده سازند. در اعلامیه آمده بود مبادا محکومیت بقائی به پای ارتش نوشته شود؛ در حقیقت باید بین ارتش و طبقۀ حاکمه تفکیک و تمایز قائل شد و نباید گذاشت مردم نسبت به ارتش بی اعتماد شوند. از طرفداران بقائی خواسته شد تحت تأثیر احساسات قرار نگیرند، از چپ نمائی بپرهیزند و بدانند که اعمال مبتنی بر احساسات وسیلۀ پیشرفت مقاصد نخواهد بود: « شعار ما سکوت و حفظ نظم و آرامش است.»(1) از سوی دیگر کمیتۀ اجرائیۀ گروه ملّی دانشجویان ایرانی در امریکا، یا همان شعبۀ حزب زحمتکشان در این کشور ضمن نامه ای برای دکتر علی امینی که اینک نخست وزیری را بر عهده گرفته بود از وی خواست قانون و عدالت را در مورد بقائی اجرانماید.(2)در همین دورۀ امینی بود که بقائی از اتهامات وارده تبرئه و آزاد شد. بعد از امینی وقتی که اسدالله علم نخست وزیری را عهده دار گردید، بقائی برخلاف دورۀ امینی که موقتاً دست از هیاهو برداشته بود، بار دیگر وارد میدان شد.

 به هر حال درست در زمانی که بقائی در دوره شریف امامی بازداشت بود، رفیع زاده نامه ای مهم برای بنکدار فرستاد و تقاضا کرد آن را به بقایی برساند. متن نامه ترجمه مقاله ای از نیویورک تایمز بود که رفیع زاده آن را سندی تاریخی خوانده است. خبر این بود: کن هانسون [Ken Hanson]، مشاور اقتصادی سازمان برنامه که از طرف کندی به سمت معاونت کل بودجه و کمکهای خارجی ارتش آمریکا منصوب شده، مسافرتی به ایران داشته و بعد از مراجعت به آمریکا گزارشی از اوضاع ایران برای وزارت خارجه و ارتش تنظیم کرده است. قرار بود به جای کمک های نظامی، کمکهای اقتصادی از طرف آمریکا در اختیار ممالکی مثل ایران قرار بگیرد. رفیع زاده نوشت پرفسور پاپانک به تهران سفر کرده است. او که در سابق طرفدار ابتهاج بود، در آن ایام از او روی گرداند. این استاد دوست کندی بود و بر اوضاع اقتصادی ایران تسلط داشت. قبل از سفر به تهران پاپانک با رفیع زاده ملاقاتهایی انجام داد. این فرد دوست نزدیک لیل Liell)) رئیس برنامه و بودجة آمریکا بود. رفیع زاده اندیشة آن دو دمکرات را به بقایی نزدیک می دانست و می گفت این دو تن بقایی را «خوب» می شناسند. پاپانک هنگام حرکت

ص: 378

به تهران، ضمن ملاقاتی با رفیع زاده اظهار امیدواری کرد که بتواند کاری برای ایران انجام دهد. وی اعتقاد داشت اگر وضع ایران به همین منوال ادامه پیدا کند در دامن کمونیسم خواهد غلتید. پاپانک بر این باور بود که کمکهای مالی به ایران باید قطع شود مگر اینکه دولتی دمکرات سرکار آید. رفیع زاده خاطرنشان کرد وی کمک زیادی به او کرده است و دروس این پاپانک مربوط به ایران است.(1)

در همین ایام بنکدار ضمن ارسال نامه ای دیگر از قول دربندی گفت در جلسه وزرای خارجه ایران و آمریکا، دین راسک وزیر خارجة آن کشور به قدس نخعی وزیر امور خارجة ایران گفته است هیچ کمکی از طرف آمریکا به ایران نخواهد شد مگر اینکه دولت ایران تغییر وضع بدهد.(2) ظاهراً بنکدار تنها رابط بقایی با خارج زندان بود. در پاسخ به سئوال فردی که از او پرسیده بود مگر بقایی غیر از او با کسی مکاتبه دارد پاسخ داد خیر، ولی اگر نامه ای وجود داشته باشد که به فردی غیر از او نوشته شده باشد، بنکدار آن را نمی خواند و نباید آن را بگشاید.(3) در دوره بازداشت بقایی برخی نمایندگان مجلس مانند دربندی و احمد فرامرزی، برادر عبدالرحمن فرامرزی، از بقایی خط سیاسی می گرفتند. دربندی اوضاع را خوب می دانست و معتقد بود تا دو سه ماه دیگر وضع تغییر می کند.(4)

از آن سوی فعالیت های رفیع زاده در آمریکا منحصر به زد و بند سیاسی با مقامات سیا و دولت آمریکا نبود. در راستای وظایف محوله و مقارن با فعال شدن جبهة ملی دوم و آغاز فعالیت شعبه جبهه در آمریکا توسط کسانی مثل سید علی شایگان و محمد نخشب، وی تلاش زایدالوصفی برای ایجاد اختلاف در بین صفوف دانشجویان انجام داد. در این مسیر سازمان امنیت ایران و ادارة سرپرستی دانشجویان به رفیع زاده مساعدت مادی و معنوی می کرد.

رفیع زاده این احتمال را می داد که نامه های ارسالی او از امریکا به دست فردی غیر از بقایی یا بنکدار برسد. به همین دلیل برای شخصیت های کلیدی نامه هایش اسم رمز

ص: 379

انتخاب کرده بود. او «نمایندة ادارة مرکزی جاسوسی آمریکا مشهور به C.I.A» را حسن آمریکایی می نامید، از این حیث که شغل او سنخیتی با شغل حسن پاکروان داشت. او صراحتاً نوشت سیا از طریق یکی از استادان دانشگاه هاروارد با او تماس گرفته و سازمان مزبور برای گفتگو با او نمایندگانی را فرستاده است. منظور رفیع زاده از «یک نفر در هاروارد» پروفسور پاپانک است. او اسامی رمز دیگر نیز به کار می برد. برای نمونه، برای جعفر معین فر نام مستعار «علی درویش» و برای سدهی نام «احمد» را برگزیده بود. سدهی در بوستن تحصیل می کرد.(1)

در ایام بازداشت بقایی، سرلشگر شفائی، سرلشگر همایونی، سرلشگر میرجلالی و سرهنگ شاهقلی برای وکالت او نظر مثبت دادند.(2) پیش از این تاریخ سرهنگ عزیزالله رحیمی با وی ملاقات کرده بود.(3) بقایی از طریق کیهان مصباح زاده و عبدالرحمن فرامرزی روابط خود را با جامعه حفظ می کرد به گونه ای که تیتر کیهان انگلیسی در یکی از شماره ها این بود: «دکتر بقایی چرا توقیف است؟» بنکدار رابط بقایی با کیهان بود. او به بقایی نوشت: «حقایقی را که لازم است فرامرزی بداند در اختیار او بگذارید که احیاءناً اگر دولت در جواب خود خواست دروغی یا سفسطه ای قالب کند فرامرزی قبلاً مجهز به اطلاعات موثّق باشد. لطفاً بنویسید که چه مطالبی باید به فرامرزی گفته شود.»(4)

پیش از این تاریخ بنکدار کارت تبریکی «متعلق به منوچهرخان اقبال» برای بقایی در زندان فرستاده بود. در آن کارت اقبال نوشته بود: «تبریکات صمیمانة خود را به مناسبت رسیدن نوروز باستانی تقدیم داشته و امیدوارم که سال نو برای جنابعالی سالی مبارک و فرخنده باشد. دکتر منوچهر اقبال.» اقبال همان کسی است که بقائی در کنار گروهها و چهره های سیاسی دیگر تلاشی وافر برای سقوط او انجام داد، پس بیهوده نبود حتی فردی مثل بنکدار در پایان نامه ای که ضمن آن کارت اقبال را فرستاده بود، نوشت: «بعله... ما که حرفی نمی زنیم.»(5)

ص: 380

دریافت ارز دولتی و یا کمک هزینة تحصیلی با واشنگتن ادارة سرپرستی و سفارت مکاتبه داشتیم. ضمن این مدت چند بار به واشنگتن رفتیم و مشکلات مالی خود را تشریح کردیم. حدود یکسال پیش مبلغ 1200 دلار به منصور و 8 ماه پیش 325 دلار به عنوان عطیة ملوکانه و چند ماه بعد 200 دلار به دستور اعلیحضرت به من دادند ولی ما همچنان نامه نوشتیم، نامه های تند. حدود دو ماه پیش آقای [اردشیر] زاهدی وقت ملاقاتی به بنده دادند و من در سفارت ایشان را ملاقات (آقا سید) و نتیجه این شد که شهریه این سمیستر(1) دانشگاه مرا (510 دلار) بپردازند.

2_ به موازات مبارزات انتخابی حزب و سازمان و کم و بیش سایر دستجات سیاسی (انتخابات اقبال) برای اولین بار عده ای دانشجو به سرکردگی چند مصدقی شروع به فعالیت کردند و برای اولین بار جلوی سازمان ملل متحد اجتماع و اعتراض کردند.

3_ غیر از سازمانهای کوچک محلی در آمریکا یک سازمان بزرگ دانشجویی وجود دارد که هر سال در یکی از ایالات آمریکا انتخاباتش انجام می گیرد و رسم بر این است که صدی شصت مخارج و کرایة راه دانشجویانی که در این انتخابات شرکت می کنند از طرف ادارة سرپرستی پرداخت می شده. در آخرین انتخابات این سازمان دانشجویی که در سپتامبر 960 [1] در شیکاگو منعقد شد [شخصی] به نام علی محمد فاطمی(برادرزادة دکتر حسین فاطمی) به ریاست انتخاب شد. ظاهراً حدود 180 نفر دانشجو شرکت کرده و فاطمی120 رأی به دست آورد. آقای زاهدی 60% مخارج را پرداخت و آقای زاهدی و چند نفر دیگر هم شرکت کرده بودند و ناظر جریانات بودند. با در نظر گرفتن اینکه فاطمی سرجنبان مخالفین و کم و بیش رهبر آنها بود که در جلو سازمان اعتراض کردند بنابراین بین آقای زاهدی و ایشان روابط حسنه ای وجود نداشت و وقتی آقای زاهدی از روی بی سیاستی در جلسه مجمع عمومی انتخابات شیکاگو عمل آن عده از دانشجویانی را که در جلو سازمان ملل اعتراض کرده بودند خیانت خواند مورد اعتراض آقای فاطمی و رفقای ایشان قرار گرفت و شاید همین یکی از دلایل موفقیت فاطمی در

ص: 382

آن انتخابات بود. سازمانی که در نیویورک وجود دارد مرتبة دوم را حائز است. تا چند ماه پیش آقای فاطمی در سازمان نیویورک سمت معاونت را داشت. رئیس، آقای انصاری، به علت فشار سفیر از ریاست استعفا داده و مطابق اساسنامه سازمان نایب رئیس جای او را گرفت و رئیس شد. برطبق اطلاعاتی که بعدها به دستمان آمد آقای سفیر به انصاری گفته بود که یا باید با فاطمی همکاری کنی یا با ما، اگر قرار است با ما همکاری کنی نباید عضو آن سازمان باشی. (این را خود سفیر هم تأئید کرد.)

4_ غیر از کمک های ادارة سرپرستی، انجمن آمریکایی دوستداران خاورمیانه نیز از لحاظ مالی و سایر موارد کمکهایی هم I.S.A که نام همین سازمان است و هم چنین به سازمان نیویورک که O.S.A (ایران نامه) است. به محض اینکه فاطمی به ریاست A I.S.نتخاب شد نه تنها سفارت و ادارة سرپرستی تمام کمکهایش را قطع کرد بلکه کوشش کرد با تمام قوا این سازمان را در مضیقه بگذارد و سفیر انجمن دوستداران خاورمیانه(1) را تهدید کرد که اگر یک پنس به آنها کمک کند دم و دستگاه آنها را از ایران (دستور خواهد داد) برچینند. بدین ترتیب کمک آنها قطع شد. وقتی فاطمیبه ریاست سازمان نیویورک O.S.A نائل شد (بعد از استعفای انصاری) سختگیری به این سازمان هم از طرف مقامات دولتی ما زیاد شد. ولی هر دو سازمان با داشتن یک رئیس مبارزات را شدیدتر کرد[ند]. نه تنها راجع به انتخابات اعتراض کردند بلکه دربارة مسائل بین المللی هم اظهارنظر کردند و از دولت ایران خواستند به آنها سر بگذارد و این نظریات در آخرین شمارة ایران نامه منعکس است.

5_ آخرین شماره در حدود 2 ماه پیش بود. چند روز بعد فاطمی با دوستانش تشکیل مصاحبة مطبوعاتی دادند و انتخابات دوم را تشریح کردند و از جبهة ملی طرفداری کردند. در آن جلسه وقتی می گویند در ایران یک پارچه عضو جبهة ملی هستند یکی از ایرانی ها به نام اعدل اعتراض کرده و می گوید آیا آقای دکتر بقایی عضو آن هست یا نه؟ آنها می خواهند قضیه را به این عنوان که اینجا نیامده اند

ص: 383

بحث کنند سمبل کند ولی اعدل رو به خبرنگاران می کند و می گوید تماشا بکنید اینها طرفدار انتخابات آزاد و آزادی هستند. حتی در اینجا به من اجازه نمی دهند صحبتم را بکنم. بعد این آقای اعدل را دیدیم که یک تاجر است. در همان روز یک اعلامیه به امضای طرفداران جبهة ملی به زبان فارسی منتشر شد که ضمن اعتراض به انتخابات [شعار] درود به پیشوا داده بودند و همین روزها نامة سرگشاده اعضای جبهة ملی در ایران با عکس ترجمه شده بود و به دست ما هم رسید.

6_ پیش از اینکه اعلامیه به دست ما برسد من برای ملاقات با سفیر (در مورد کار ارزی خودم) به واشنگتن رفتم. (تقریباً دو ماه پیش.) بعد از اینکه موافقت شد 510 دلار را بپردازند، دربارة جریانات سازمانی با حسابدار ادارة سرپرستی (آقای قدسیان) صحبت کردیم. تا آن لحظه ما دو نفر اطلاع زیادی نسبت به فعالیت [های] سازمان ها نداشتیم و دخالتی نکرده بودیم. به طور جسته و گریخته آقای قدسیان (که قبل از صحبت با من حدود نیم ساعت با سفیر صحبت کرده بود) خواست ببیند که آیا من حاضر هستم با آنها علیه این سازمانها همکاری کنم. آن روز جوابی دریافت نکردند. در حالیکه خودم را از همه چیز مطلع قلمداد می کردم (در حالیکه هیچ اطلاعی نداشتم) حاضر نشدم گوشه و کنایه ها را جواب صریح بدهم.

7_ پس از اینکه از واشنگتن برگشتم اعلامیه های این عده به دستمان رسید. تصمیم گرفتیم وارد معرکه شویم. همان موقع کسب اجازه کردیم و موافقت شد و به واشنگتن هم اطلاع دادیم که حاضریم (ما دو نفر). اولین اقدام ما درخواست عضویت سازمان O.S.A بود. انتخابات طبق معمول روز 5 فوریه 61 انجام می گرفت و طبق اساسنامه هم کسانی حق رأی دارند که عضو باشند و قبول عضویت تا 25 ژانویه 61 امکان داشت و یک هفته به این تاریخ داشتیم. بعد از اینکه منصور چند بار تلفنی با نخشب عضو سابق حزب ایران تماس گرفت (یکی از اعضأ هیئت رئیسه AO.S.) و او ما را معطل کرد و نتیجه نداد و گفت مهلت گذشته، من خیلی عصبانی شدم گفتم برو به رفقایت بگو فلانی گفت اگر در را هم بشکنم وارد می شوم و با تمام قوا شرکت می کنم. پس از یک هفته توانستیم عده ای از دانشجویان را قانع منطق خودمان کنیم و گفتیم سازمان که می خواهد نمایندة دانشجویان باشد باید از فعالیت های سیاسی برکنار باشد. در خارج هر که هر کاری

ص: 384

خواست انجام بدهد ولی مادامی که دراین سازمان هست باید فقط یک دانشجو باشد. ضمن این مبارزه از واشنگتن وعدة همه گونه مساعدت داده شد. (یک روز به تاریخ انتخابات) دو نفر از ادارة سرپرستی به نیویورک آمده و کوشش کردند دانشجویان دولتی را (آنهایی که ارز دولتی می گیرند) کم و بیش وادار کنند به جلسه انتخاباتی آمده و با «شم ّ» خودشان به کسانی که می خواهند رأی دهند. این عمل یکی از اشتباهات آنها بود و باید اعتراف کنم ما هم با تصویب آن دست به یکی از اشتباهات نابخشودنی زدیم. نتیجة این فشارها این شد که خبر مثل برق پیچید. حتی یک نفر هم به سراغ ما نیامد ولی چنان صدائی کرد که هیچ دشمنی نمی توانست این کار را بکند. فعالیت انتخاباتی ما هم در نیویورک صدا کرد. آنها که ما را می شناختند گفتند اینها از طرفداران دکتر بقایی هستند و این کارها را می کنند. قرار بود انتخابات در یکی از سالن های دانشگاه کلمبیا برگزار شود. دو روز قبل از انتخابات فاطمی توسط یکی از رفقایمان پیغام داد که من و منصور برویم عضو بشویم. پیغام دادم خیلی دیر شده و تنها صحبت ما نیست عده ای از این جریان بی اطلاع هستند و با تمام قوا در انتخابات شرکت می کنیم. 24 ساعت قبل از انتخابات طی نامه های سفارشی دو قبضه فاطمی به اعضای سازمان اطلاع داد که به علت اوضاع و احوال موجود انتخابات به جای سالن دانشگاه کلمبیا در منزل شخصی او منعقد خواهد شد. ما هم در همان ساعت در یکی دیگر از اتاقهای دانشگاه کلمبیا (که قبلاً توسط یکی از رفقایمان رزرو شده بود) جمع شده و انتخابات را به نام همان سازمان انجام دادیم. نتیجه همان شد که انتظار می رفت. همة آنها که می خواستیم موفق شدند. من و منصور هم برنده شدیم. چند روز بعد هم درانتخابات درجة دوم، من رئیس، منصور نائب رئیس شد و بقیة دوستانمان هم به ترتیب پست های دیگر را به دست آوردند.

ناگفته نماند که آنها هم در منزل فاطمی انتخابات خودشان را انجام دادند و به نام همان سازمان هیئت رئیسه را انتخاب کردند. اما چرا این اقدامات را کردیم؟ چرا در یک مورد خودمان را با سفارت و ادارة سرپرستی در یک صف قرار دادیم؟ برای این کار ما یک منطق ساده داشتیم. ما و سفارت هر دو با مصدق و مصدقی ها مخالفیم. این اشتراک منافع از طرفی و فکر رخنه در دستگاه سفارت (قسمتی

ص: 385

از هیئت حاکمة ما) از طرف دیگر تمام دلایل ما برای این کار بود. نوع سازمان ما، نوع انتخاباتی که ما انجام دادیم، به هیچوجه با اساسنامة موجود سازمان وفق نمی داد. امکان داشت اگر با آنها در یک محل جمع می شدیم و انتخابات انجام می شد برنده هم بشویم و بعد هم سازمان را از چنگ آنها خارج می کردیم ولی از اول قضیه طور دیگری شد. چند روز بعد به واشنگتن پیش سفیر رفتیم. از همه در صحبت کردیم و نسبت به آینده و نوع کمکهایی که سفارت و سرپرستی می تواند و باید به ما بکند صحبت کردیم. سفیر مثل همیشه از موفقیت ما خوشحال و وعده همه گونه همکاری را داد. گفت از ایران برایتان چند نفر برای ادارة روزنامه می آورم و چنین و چنان. اولین مسئله ای که سازمان با آن مواجه می شود عید نوروز است. هر سال سازمان در یکی از هتل های درجه اول جشن می گیرد. تصمیم گرفتیم امسال ما در «والدورف آستوریا»(1) این جشن را منعقد کنیم. در حالیکه مشغول چاپ کارتها و اجارة محل بودیم، دعوت نامه ای از طرف سازمان مخالف ما منتشر و آنها هم در یکی از هتل های خوب نیویورک جشن می گرفتند. هر دو در یک شب و یک ساعت. تبلیغات علیه ما بود ولی شدیدتر شد. ولی هیچوقت توهین نکردند. عقاید ما را می دانستند و در صداقت و شرافت هم شک نداشتند ولی تصور کردند ما آلت شده ایم. با انتشار کارتها فاطمی و یارانش به تلاش افتادند شاید با ما کنار بیایند یا اقلاً جشن واحدی بگیریم. خلاصه آدرس دانشجویان را بهر ترتیب بود به دست آوردیم. ما قدرت خودمان را در مدت کوتاهی نشان دادیم و آنها هم فهمیدند که ما کسی هستیم. در همین موقع به یاد یک اعلامیه افتادیم و خواستیم منتشر کنیم. بهر دری زدیم نتوانستیم ماشین [تحریر] پیدا کنیم. چون در آمریکا نایاب است و بهر کجا مراجعه کردیم گفتند نداریم از آلمان سفارش می دهیم. تا بالاخره موفق شدیم یک جا پیدا کردیم و اعلامیه تهیه شد...

8_...اعلامیه را در آن موقع نتوانستیم منتشر کنیم و انتخابات هم انجام شده بود و سخت مشغول بودیم تا شاید وضعیت خودمان را با سازمان (قلابی) یکسره کنیم. به دلائل زیاد دیگر نمی توانستیم در آن سازمان باشیم و چرخهای آن سازمان را

ص: 386

علیه باند فاطمی بچرخانیم. ما می توانستیم با تمام قوا علیه آنان تا هر موقع که بخواهیم بجنگیم، ولی نمی خواستیم علیه باند فاطمی که مبارزات سیاسی خودش را تعدیل کرده بود و کوشش می کرد به دور از هیچ دستة سیاسی علیه دولت مبارزه کند وارد مبارزه گردیم و گذشته نمی خواستیم اسم مصدق باشد و تمام در دست مصدقی ها باشد و قطعاً تا وقتی که در آن سازمان بودیم نمی توانستیم هیچگونه قدم سیاسی برداریم.

باند فاطمی و نخشب هم جداً پیش ما به التماس افتاده بودند تا کاری نکنیم که بین محصلین اختلاف بیفتد و زاهدی و دوستانش بهره برداری کنند. بارها اعلام کردند که ما از روز اول اشتباه کردیم که به پیشنهاد شما در مورد همکاری سیاسی ترتیب اثری ندادیم و حاضرند هر چه بیشتر یک فعالیت مشترک انجام گیرد. ما به اندازة کافی مجهز بودیم خودمان علیه دولت مبارزه کنیم. در درجه نخست همه ما را شناخته بودند. آدرس ها را به چنگ آورده بودیم و وسیلة چاپ هم داشتیم. تصمیم گرفتیم پایمان را کنار بکشیم در حالیکه یک ضربه به واشنگتن وارد شد این کار را کردیم. با رفتن ما سازمان هم رفت. البته واشنگتن سعی کرد موجودیت سازمان را حفظ کند ولی زود فهمید که غیرممکن است. یک روز قبل از استعفا کار ویزا را تا یک سال و نیم دیگر درست کردیم. خیلی سعی کردند ما را تطمیع کنند. گفتند هر چه بخواهید. رد کردیم. بعد تهدید کردند. آن را هم با تهدید جواب دادیم. خلاصه الان مثل خرس تیرخورده دنبال سر ما هستند. از این طرف برعکس کوشش زیادی می شود تا رضایت ما را جلب کنند و با آنها همکاری سیاسی نکنیم. حتی دو روز پیش دکتر شایگان تلفن کرد که وقتی بگذاریم تا خدمت ایشان برسیم. ظرف این چند روزه فاطمی چندین مرتبه اینجا آمده و تا شاید روی فرمولی موافقت کنیم تا شروع به فعالیت مشترک کنیم.

9_ روز یکشنبه یکی از روزنامه ها نوشته بود که هشت نفر ضمن اعتراض به انتخابات قبلی در میدان 24 اسفند کشته شدند. فردای آن روز با عجله اعلامیه منتشر کردیم و برای همه محصلین فرستادیم. زیرا اعلامیه را به نام کمیته حزب زحمتکشان در آمریکا امضاء کردیم. مقداری هم برای اروپا و ایران فرستادیم.

10_ اگر اتفاقی نیفتد و اگر فکر می کنید فعالیت های سیاسی ما اینجا مؤثر خواهد

ص: 387

بود خواستیم یکی دو نکته دیگر هم مطرح کنیم غیر از وقت زیادی که ما باید صرف کنیم مقداری هم پول لازم دارد که ما با آن مشکل بزرگ روبرو هستیم. پخش یک اعلامیه در حدود 200 دلار خرج دارد.

چیزهایی را که فوری لازم داریم: در درجه نخست خطمشی سیاسی ما را اینجا تعیین کنید. با در نظر گرفتن آنچه راجع به مصدقی ها عرض کردم وضعیت ما با آنها چگونه می تواند باشد. ثانیاً اگر فعالیتی اینجا باید بشود که احتیاج به صرف مقدار زیادی پول داشته باشد لطفاً تعیین کنید چگونه آن را حمایت کنیم. در انتظار جواب. قربانت سید.»(1)

بنکدار، که این نامه را برای بقایی رونویسی کرده، نوشت سدهی و رفیع زاده خواسته اند بقائی هر چه سریعتر «دستور لازم» را بدهد تا آنها بدانند چه باید بکنند. رفیع زاده درخواست کرده بود دستورات لازم در هیئت اجرائیه حزب مطرح شود و البته این در صورتی است که شخص بقایی به دلایل شرایط زندان نتواند تصمیمی بگیرد. بنکدار ترجیح داد این مسئله در هیئت اجرائیه مطرح نشود و نوشت بقایی اگر دستوری دهد عمل خواهد کرد. در پایان از قول رفیع زاده نوشت سیف پور فاطمی از قول شایگان نقل کرده است: «در حال حاضر دکتر بقایی را آمریکا بهتر از هر کس دیگر دوست دارد و نخست وزیر خواهد شد.»(2)

احتمالاً بقایی دستورالعملی برای سدهی و رفیع زاده صادر نکرد، اما در کمال شگفتی بنکدار به بقایی اطلاع داد در نامه ای خطاب به رفیع زاده «آنچه را که می باید تجزیه و تحلیل» شود شرح داده است.(3) شگفتی از این رو که بنکدار اساساً مردی سیاسی در موقعیت رهبری و تدوین برنامه های استراتژیک محسوب نمی شد و حتی اعضای حزب هم رشد عجیب او و ارتقاءیش به عضویت کمیتة مرکزی حزب را به دلیل تصمیمات شخص بقایی می دانستند تا صلاحیت حزبی و سیاسی او.

مسئله هرچه بود دیگر در پیوندهای رفیع زاده با سیا تردیدی وجود نداشت، این نکته از همان آغاز مسئله ای نبود که از اطلاع بقائی به دور مانده باشد. در زمان شریف

ص: 388

امامی و ایامی که بقایی در بازداشت به سر می برد، یکی از مأمورین سیا با رفیع زاده تماس گرفت. سیا از رفیع زاده خواست با آنها همکاری اطلاعاتی نماید. رفیع زاده این امر را مشروط به اجازة بقایی کرد. رفیع زاده در ملاقات با مقامات سیا و از آن جمله پاپانک، استاد دانشگاه هاروارد، شدیداً آمریکایی ها را به دلیل بی تصمیمی در برابر بازداشت بقایی مورد حمله قرار داد. او گفت «من شما را از سال 1957 می شناسم حرف امروز ما نیست و باید جلوی این مسخره بازی را گرفت و اصولاً شما چه کار می خواهید بکنید. خیال دارید دکتر بقایی محکوم بشود و احیاناً محروم از حقوق اجتماعی؟» پاپانک گفت «اولاً بسیار بعید است که سفیر ما سکوت کرده است و حق با تو است ولی متوجه باش کنترل دست ما صددرصد نیست. دست های دیگری در کار است.» پاپانک قول داد با وزیر خارجه و شاید حتی با کندی ملاقات کند و این موضوع را مطرح نماید. اما رفیع زاده که بهتر از هر کس دیگر روش سیاسی رهبرش را می دانست اعلام کرد «ما تقاضای آزادی او را نداریم، فقط بفرستند در دادگستری و دادگاه با هیئت منصفه و این بازی را کنار بگذارند.»(1)

به دنبال ملاقات رفیع زاده با مقامات سیا، در اکتبر 1961 نشریة شهاب با کمک سیا و ساواک منتشر شد. حلقه ای که اینک در پیرامون رفیع زاده جمع آمده بود ترکیبی از عناصر ساواک، سیا و عوامل سفارت ایران در واشنگتن بود. فرزند یکی از متمولین کرمانی به نام حاج محمدعلی تهرانی، که با اردشیر زاهدی سفیر ایران در واشنگتن رفاقت داشت، و وابسته مطبوعاتی سفارت، که شیرازی بود و شاپوری یا شاپوریان نام داشت، دو تن از یاران نزدیک رفیع زاده بودند. نام فرزند تاجر کرمانی معلوم نیست و از او به عنوان «دکتر تهرانی» نام برده شده است. یکی از کارمندان عالیرتبة انجمن دوستداران آمریکائی خاورمیانه که مدت زیادی در تهران اقامت داشت و فارسی را روان صحبت می کرد و در نامه های رفیع زاده با اسم مستعار «همشهری حسن» نامیده شده است، از دیگر همکاران او بودند. رئیس دانشجویان خارجی دانشگاه هاروارد با عنوان مستعار «دوست من از مدرسه» و کیوان امیرشاهی از دیگر یاران رفیع زاده بودند. نام مستعار امیرشاهی «پسر دوست سرکار» بود. در نامه ها از فردی با اسم رمز «ارباب»

ص: 389

یاد شده است که باید به آنها کمک می کرد. شاپوریان و تهرانی رابطین رفیع زاده با «ارباب» بودند. رابط دیگر فردی است که از او سخنی به میان نیامده است. از آنجا که رفیع زاده و سدهی سعی کرده بودند خودسرانه برای دریافت کمک مالی با «ارباب» تماس بگیرند، او از آنها ناراحت شده بود.(1)

از کسانی که در انتشار نشریه شهاب به رفیع زاده کمک می کردند، مهدی خسروشاهی عضو یکی از خاندانهای ثروتمند ایران بود. دیگر اینکه «[حبیب الله] القانیان را با هم رفتیم. دفعة اول گفت مطالعه می کند. دفعه دوم تنها رفتم. دوستم خجالت کشید بیاید. او هم [القانیان] صد دلار داد.» القانیان، سرمایه دار مشهور یهودی که در دوره پیروزی انقلاب اعدام گردید از رفیع زاده خواست کمک او را خصوصی تلقی کند و خسروشاهی عین همین تقاضا را مطرح نمود. «رابط» برای ملاقات با رفیع زاده امروز و فردا می کرد، لیکن 500 دلار کمک کرد. برای انتشار نشریه با سفیر هم تلفنی گفتگو شد. «قرار شده خود او [اردشیر زاهدی] دعوت بکند و وقت بدهد که هنوز نداده است.»(2)

قبل از این، همزمان با مسافرت شاه به آمریکا که گفته می شد برای آشتی دادن بین شاه و امینی است، رفیع زاده نامه ای نوشت و با تأکیدات مؤکد از بقایی خواست حتماً به او رهنمود دهد که در برابر این سفر چه بایستی بکند: «در این جریان چه مخالفین سکوت بکنند چه نکنند واشنگتن توقع دارد کاری از طرف ما بشود و تازه اگر آمدیم ما نکردیم افرادی هستند که بکنند.» رفیع زاده اعلام کرد اگر در برابر این سفر سکوت شود سفارت از آنها گله خواهد کرد. او اطلاع داد «خبر خوش» سفر شاه به آمریکا را سفارت به او داده است. این خبر از ناحیة برادرزن کیوان امیرشاهی کارمند سفارت به رفیع زاده رسیده بود.(3) به جز رفیع زاده که در نیویورک فعال بود، حلقه ای از طرفداران بقایی در آلمان، فرانسه، انگلیس و ایالات کالیفرنیا، شیکاگو، واشنگتن و ماساچوست به فعالیت اشتغال داشتند.(4)

از فعالیت های رفیع زاده در این ایام اختلاف افکنی بین نیروهای جبهة ملی مقیم

ص: 390

آمریکا بود. رفیع زاده از یک طرف به سیف پور فاطمی پیغام داد که شایگان او را آلت دست قرار داده و از طریق وی صدایش را به مردم می رساند. از طرف دیگر اینگونه تبلیغ می کرد که گویا فاطمی گفته است شایگان را آلت قرار داده و از اسم او بهره برداری می کند. با این حیله ها او توانسته بود تا حدی بین شایگان و فاطمی اختلاف ایجاد کند.(1) ادارة اصل چهار ترومن نیز به این گروه کمک مالی می کرد. کسانیکه از اصل چهار حقوق دریافت می کردند عبارت بودند از: کیوان امیرشاهی، سیروس سلمان زاده، غلامحسین کاظمیان، احمد افشار و مهندس اصغر مهرویان. بخشی از کمکهای آنان از طرف ادارة املاک شاه تأمین می شد. در این راه سفیر پشتکار جدی به خرج می داد و رفیع زاده نوشت «جداً آقائی به ما کرده است.» نمایندة اصل چهار لوی هندرسون سفیر آمریکا در تهران به هنگام کودتای 28 مرداد بود. هندرسون برای یکسال به کاظمیان دو هزار دلار پرداخت کرده بود. «این عده به دستور اعلیحضرت مشمول کمک» قرار گرفته بودند و هر کدام در ادارة املاک شاه پرونده ای داشتند. رفیع زاده مدعی شد تغییر ریاست املاک شاه در کندی کمکها تأثیر داشته است. او اظهار امیدواری کرد «چیزی برسد که بچه ها دلگرم بشوند و قدری بهتر بشود کار کرد.»(2)

رفیع زاده برای انتشار نشریه اش از کلیة نیروها کمک می گرفت. او با دکتر احسان یارشاطر ملاقات کرد تا از او مطلب بگیرد. یارشاطر قول داد برای شماره ای از نشریة شهاب «شعر و بیتی پیدا کند.» اما او گفت رفیع زاده می تواند از دکتر ناظرزاده کرمانی مطلب بگیرد: «بابا دکتر ناظرزاده را ول نکنید او مقالات خوبی دارد.» رفیع زاده شرحی برای ناظرزاده نوشت و از او خواست کمک فوری بکند. او حتی راضی شد مطالب ناظرزاده را بدون نام چاپ کند.(3) در تیرماه 1341 به دنبال مذاکرات شاه با دولت کندی و جلب رضایت آنان که اجرای اصلاحات مطلوب آمریکا را به محمدرضا پهلوی واگذارند، دکتر علی امینی

ص: 391

از سمت نخست وزیری برکنار شد و امیر اسدالله علم به قدرت رسید. اندکی قبل از این تحول، یکی از مقامات سیا رفیع زاده را برای ملاقاتی دعوت کرد. این دعوت 2 ساعت قبل از خبر رادیوی آمریکا مبنی بر کنار گذاشتن امینی بود. در ملاقاتی که انجام گرفت، «چندین سئوال فوری» از طرف سیا مطرح شد. رفیع زاده به سئوالات پاسخ داد. گفتگوها حول محور نخست وزیری بقایی دور می زد لیکن این امر با صراحت بیان نشد. سئوالاتی مطرح شد از جمله اینکه آیا بقایی قرارداد کنسرسیوم را محترم می داند یا خیر؟ رفیع زاده تذکر داد که نظر بقایی را درست نمی داند و او فقط استنباط و نظر خودش را بیان می کند. اما بنا به گفته رفیع زاده در نامه اش به بقایی او نظرات رهبرش را می دانست. در پاسخ به آن سئوال جواب داد قرارداد کنسرسیوم تا مهلت آن «محترم است، ولی می شود روی استخراج [نفت] صحبت کرد که بیشتر بشود.» مقام سیا پرسید آیا قراردادهای نظامی هم از نظر بقایی محترم است؟ جواب این بود «همه را قبول داریم در حال حاضر.» پرسیده شد آیا بقایی اصراری بر خروج از سنتو دارد یا خیر؟ جواب منفی بود. رفیع زاده در ادامه مقداری راجع به اوضاع تهران سخن گفت و اینکه رئیس ایستگاه سیا در تهران یعنی سرهنگ گراتیان یاتسویچ می خواسته است سپهبد بختیار را روی کار آورد. مقام سیا خبر داد امینی استعفا داده است. رفیع زاده بلافاصله به شخصی به نام فرته تلفن کرد و خبر استعفای امینی و انتصاب علم را به او داد. رفیع زاده «اولین نفر»ی بود که این خبر را به اطلاع فرته رسانید. موقعی که فرته خبر را شنید «خیلی اوقاتش تلخ شد. گفت بله بله باید درست باشد»، اما سخنی دیگر نگفت. فرته پرسید آیا صحبت نخست وزیری شخص دیگری در میان نیست؟ پاسخ شنید «نه حرف کس دیگری نیست. گفت آقا حرف آقای دکتر بقایی هم نیست. گفتم نه، من نشنیدم ولی شاید باشد من ندانم.» رفیع زاده نظر داد تماس «حسن خان بزرگ»، یعنی رابط او با سیا، «بدون مطالعه نبوده است. دستور داشته است. حتماً دارند مطالعه می کنند.» او از بقایی درخواست کرد که «مواظب باشید.»(1) به عبارت بهتر رفیع زاده مژده داد احیاناً سیا با نخست وزیری او موافقت دارد پس بقائی باید در زبان و گفتار خود مراقب باشد. اینها همه حدس بود و گمان و حرف و حدیث؛ انتظار بی فایده بود. در ایران حتی سخنی از نخست وزیری بقایی به میان نیامد. با این وصف در اواخر سال 1341 بار دیگر رفیع زاده از بقایی خواست وارد گود شود:

می خواستم چند کلمه دربارة مسافر پارسال [شاه] بنویسم. حرفها زیاد شده است

ص: 392

دربارة مسافر. در زرنگی او شکی نیست. در ضعف شخصیت او هم شکی نیست. این مسئله بارها با سرکار صحبت شد که یک روز خود مسافر جنابعالی را بخواهد و بگوید حال [نخست وزیری] از آن شما... آیا مسافر این درک را می کند که تنها علاج سرکار هستید؟ آیا او بدون شور با دوستان یا آزادانه این کار را خواهد کرد یا نه؟ من شک دارم زیرا اطرافیان نخواهند گذاشت. با این وضع هم که نمی شود ماند؟ آیا می شود؟ مخالفت با او با چه قیمت تمام می شود؟(1) ... یک مسئله مرا رنج می دهد. آمدیم گفتیم مخالفت. بلافاصله ما را خواهند کوبید... اگر راهی باشد با او، دیگران تماس بگیرند و نقطه نظر او را بپرسند یا موافقتی در امور بشود به نظرم بهتر است. عقل خودم قد نمی دهد ولی اینقدر می دانم با این راه نمی شود. باید نشست، فکر اساسی کرد. خاطرتان است سال گذشته چند ملاقات کردید. من نمی دانم ادامه پیدا کرده است یا نه؟ اگر برقرار است هیچی، اگر برقرار نیست و ملاقات نکرده اید لطفاً یک خط بنویسید تا در جریان باشم و فکر می کنم بهتر است ملاقات باشد و می شود درست کرد و حتی می شود اول روی مسئله صحبت کرد و تصمیم گرفت و بعد با آنها در میان گذاشت. اگر سرکار موافق باشید من اقدام می کنم تا در تهران ملاقات بشود.(2)

آن ملاقاتی که بقایی با وساطت رفیع زاده می توانست انجام دهد ملاقات با مقامات سیا و سفارت امریکا در تهران بود. واضح بود پیش از این ملاقاتهایی با سفارت آمریکا انجام گرفته است. اسناد منتشر شده سفارت امریکا در ایران گواه بر این امر است.

با این اوصاف بقایی به منظور مقابله با دولت اسدالله علم با رفراندوم ششم بهمن 1341 مخالفت کرد. علیرغم مخالفت بقایی با رفراندوم 6 بهمن ساواک گزارش داد او «ثبات کشور را در نتیجة شخصیت و تدبیر اعلیحضرت همایون شاهنشاهی اظهار نموده است.»(3) بقایی هنوز در این اندیشه بود شاید در آتیه تحولی به نفع او انجام گیرد. او حتی در سئوالاتی که از وی می شد اعلام می کرد بخشی از مردم به نخست وزیری وی

ص: 393

تمایل دارند. در برخی موارد حتی می گفت اعضای کابینه اش را مورد مطالعه قرار داده، لیکن در این باره احدی جز خودش اطلاع ندارد. بقایی هنوز به حمایت های ایالات متحده آمریکا دلخوش بود. منصور رفیع زاده که با مقامات سیا در ارتباط مستمر بود، به خوبی مواضع او را در آمریکا تشریح می کرد. او حتی تعدادی از اعضای سابق جبهة ملی را به طرف خود کشانیده بود. یکی از این افراد دکتر امیرخسرو خدایار نام داشت. او دختر سرلشکر خدایار را به زنی گرفته بود، لیکن همسرش را طلاق داد و با یک زن آمریکایی ازدواج کرد. خدایار که در یک بانک آمریکایی در نیویورک کار می کرد، در آغاز در حزب ایران فعالیت می نمود. او با دکتر معظمی و قوام کار کرده بود و با حسین مکی دوست بود. قوام السلطنه به او گفته بود که «دکتر بقایی و مکی از در جهنم وارد شدند ولی داخل بهشت شدند و کلاه سر من گذاردند.» دکتر خدایار با محمود محمود هم رفاقت داشت. در جشن مشروطیتی که در آمریکا منعقد شد خدایار نسبت به بقایی اظهار بی اعتمادی کرد. خدایار که ظاهراً فعالیت به نفع مصدق را در آمریکا ادامه می داد، در دورة حکومت امینی توسط سفارت «خریده شد» و اردشیر زاهدی هم چند بار او را به سفارت ایران در آمریکا دعوت کرد.

دکتر خدایار در زمرة آن افرادی بود که سیاست بیطرفی را مورد حمله قرار می داد. او از قرارداد کنسرسیوم و قراردادهای نظامی ایران و آمریکا دفاع می کرد. سدهی و رفیع زاده به او گفته بودند موضع بقایی نیز همین است. رفیع زاده، سدهی و دکتر احمد افشار دبیر گروه ملی، سازمان دانشجویی طرفداران بقایی، موافقت خدایار را برای نوشتن مقاله در شهاب جلب کردند. دکتر خدایار در این اندیشه بود که بقایی دیر یا زود به نخست وزیری خواهد رسید و او را وزیر کابینه اش خواهد کرد. او پرسید آیا بقایی در فکر حکومت است؟ همین که جواب مثبت شنید، پرسید برای وی چه پستی در نظر گرفته اند؟ اعلام شد چون خدایار و بقایی چندان یکدیگر را نمی شناسند، نمی توان در این زمینه اظهار نظر کرد. خدایار آنقدر ساده لوح بود که رفیع زاده و دوستانش بعد از ترک منزلش او را مورد تمسخر قرار دادند.(1)

ص: 394

ص: 395

صحیح اصلاحات ارضی» ندهد.(1)

در 13 خردادماه 1341، منصور رفیع زاده که مسافرتی به تهران انجام داده بود با یکی از مقام های سفارت آمریکا در تهران دیدار کرد. رفیع زاده در نوبت دیگر دعوت شد با آن مقام مسئول بار دیگر دیدار کند، لیکن وی ضمن مکالمه ای تلفنی اطلاع داد به منظور دیدار یکی از دوستانش نمی تواند در میهمانی شرکت کند. رفیع زاده از کارمند مربوطه و همسرش دعوت کرد او را همراهی کنند. ملاقات در سفارت آمریکا روی داد و رفیع زاده و همراهان با تاکسی به منزل بقایی رفتند. در دیداری که سه ساعت طول کشید، بقایی گفت امینی فردی صادق است لیکن در وضعیتی نیست که بتواند دوام آورد. او برنامة اصلاحات ارضی را محکوم به شکست دید لیکن از اصلاحات به شدت حمایت کرد. بقایی مدعی شد از «نفوذ یا سلطة دولت ها در ایران می ترسد» و ادامه داد «می خواهد تا آنجایی که ممکن است کار کمتری با انگلیسی ها انجام گیرد.» مأمورآمریکایی گزارش داد «به نظر می رسد که او به شدت طرفدار آمریکاست و اگر دولتی تشکیل داد انتظار حمایت و همکاری ایالات متحده را دارد.» لیکن در ادامة همین گزارش خاطرنشان شده بود او وقتی با آمریکایی هاست از آمریکا طرفداری می کند و هنگامی که با انگلیسی هاست جانبداری از آنها را مدنظر قرار می دهد. نویسنده گزارش مدعی شد حتی در مورد شوروی هم وضع به همین منوال است. کارمند مربوطه از اوضاع ایران چندان اطلاعی نداشت و حتی نظرات دولت متبوع خود در برابر حوادث ایران را نمی دانست. پس اعلام کرد فقط می تواند نظریات بقائی را منعکس نماید.(2)

سکوت بقایی در برابر دولت امینی سؤال اعضای ردة پائین حزب زحمتکشان را برانگیخت. بقایی در پاسخ به این عده اعلام کرد دولت امینی را تأئید کرده و می کند زیرا وی «اقدامات محال ممکن را انجام داد و یک عده را از تخت فرعونی به خاک کشید.» او گفت دکتر امینی را هر چند عنصری خائن باشد به یک درجه دار هر چند هم آدم خوبی باشد برای پست نخست وزیری ترجیح می دهد. او امینی را بر علم و اقبال و علا ترجیح می داد.(3) یکی از دلایل ترجیح امینی بر دیگران از سوی بقائی، صرفاً مرزبندی مشخص وی با جبهه ملی دوم بود، امینی حتی دکتر مهدی آذر، دکتر کریم سنجابی، شمس الدین امیرعلائی، کاظم حسیبی، احمد زیرک زاده و شاپور بختیار را همراه با عده ای دیگر به اتهام مشارکت در حادثه اول بهمن 1340 بازداشت کرد،(4) حادثه ای که آبشخور آن در جائی دیگر بود.

ص: 396

شاه هستند و اعلیحضرت هم ایشان را دوست می دارند و همین هم هست که مسئولیت ایشان عرض کردم خیلی سنگین و خیلی خطرناک است.(1)

در همین جلسه بقایی به دلیل شرایط خاص جغرافیایی و تاریخی ایران مخالفت خود را با انقلاب اعلام کرد. او هشدار داد این پیچ و مهره ها نمی توانند جلوی انقلاب را بگیرند:

به این جهت من از اینجا به ایشان پیغام می دهم که برای حفظ خودشان، برای حفظ شاه و برای حفظ مملکت از نخست وزیری کناره گیری بکنند و ادعایی که تا حالا نکرده ام (آقایان می دانند که در معرض آن مقام بارها بوده ام) فقط از لحاظ وضع مملکت اعلام می کنم خودم حاضر هستم نخست وزیر شوم... اما از لحاظ برنامة آینده حزب زحمتکشان ملت ایران هدف ما بعد از این کنگره این خواهد بود که در چهارچوب قانون و مقررات فعالیت بکنیم که رسماً حکومت را در دست بگیریم.(2)

سخنرانی 19 آذر 1341 بقایی، به مناسبت دوازدهمین سالگرد اشغال روزنامة شاهد در دورة رزم آراء، نکاتی دیگر را آشکارا در معرض دید و قضاوت قرار داد. در آن روز بقایی علیه علم اعلام جرم کرد و از مردم خواست در این اعلام جرم او را همراهی کنند و از علم به دادستانی شکایت نمایند. او دولت علم را دولتی بی لیاقت دانست به گونه ای که اگر ادامه پیدا کند اوضاع به مراتب «بدتر، مفتضح تر و ننگین تر خواهد شد، چون دولتی است که لیاقت حکومت کردن ندارد.» بقایی جرم علم و دولت های پیش از او را قرار دادن مملکت در حالت انقلابی دانست و هشدار داد که «ما الان در معرض انقلاب قرار گرفته ایم آن هم یک انقلاب کور، بی هدف و بی نقشه.»

بقایی در ادامه خاطرنشان ساخت این انقلاب از طرف «کسی یا دستگاهی و یا مرکزی» سازماندهی نمی شود، بلکه وضعیت به گونه ای است که حالت انقلابی شکل گرفته است. او هشدار داد اگر انقلابی رخ دهد هیچ کس مصون نخواهد ماند:

من از انقلاب نمی ترسم از بعد از انقلاب می ترسم. این مطلب را کرارا گفته ام که اگر کشور ما در مغرب مراکش یا در شرق هندوستان قرار گرفته بود، من خود

ص: 398

پیشقدم انقلاب می شدم ولی ما در جایی قرار گرفته ایم که اگر خدای نکرده انقلاب شود 90 درصد به پشت پرده آهنین می رویم. ده درصد که اگر آنجا نرویم مملکت تجزیه می شود. یعنی از ایران به هیچ صورت چیزی باقی نخواهند ماند. الان موقع نشستن و انتظار کشیدن و انتقاد کردن زیر کرسی توی اطاقهای دربسته نیست. ما این چیزی را که می خواهیم از شما دوستان عزیزی که اینجا حاضر هستید و از کسانی که غایب هستند این است که این اعلام جرم را امضاء کنید یا بدهید ما بدهیم به دادستان یا خودتان مستقیماً برای آقای دادستان بفرستید. ما در شرایطی که فعلاً قرار داریم بیش از این کاری از دستمان ساخته نیست.

در این زمان بقایی با سرلشکر حسن پاکروان، رئیس ساواک، همچنان رفاقت صمیمانه داشت و هیچگونه تهدیدی علیه نظم موجود به شمار نمی رفت. حتی اعضایی که صادقانه به حزب زحمتکشان پیوسته بودند خود می گفتند جرئت ندارند در حوزه های حزب سخن گویند و وظایف شاه را گوشزد نمایند «زیرا فردا سر از سازمان امنیت درمی آوریم از هر 5 نفر، یک نفرمان مأمور سازمان امنیت است. چرا حزب آنها را نمی شناسد؟»(1)

بقایی از طریق دوستانش در ارتش و ساواک از روند سیاسی جامعه به خوبی اطلاع داشت. بالاخص شخص حسن پاکروان وی را از کم و کیف حوادث مطلع می ساخت. در همین دوره ساواک گزارش می دهد انجام اقدام جدی از طرف بقایی علیه دولت ضعیف است و «شاید از حدود اعلامیه و حرف تجاوز ننماید.»(2)

در ماجرای سرکوب طلاب حوزة علمیة قم در فیضیه بقایی هیچ واکنشی نشان نداد، لیکن عده ای را تعیین کرد تا با عناصر مخالف و ناراضی ارتباط برقرار نمایند.(3) با این وجود سیاست سکوت از طرف وی پیگیری می شد و دستور داد عناصر حزب حتی الامکان در تحولات جاری کشور از خود عکس العملی نشان ندهند.

ص: 399

حزب نخواهد بود.»(1)

یکی از اعضای حزب که علیه سیاست سکوت بقایی معترض بود و روش او را در برابر تحولات جاری کشور مورد انتقاد شدید قرار می داد، سیدحسن آیت است. در یکی از جلسات حزبی، آیت در مورد سکوت بقایی و اینکه چرا قانون حکومت نظامی شامل حال حزب نمی شود از بقایی پرسش کرد. بقایی رندانه پاسخ داد باید از دولت پرسید چرا مزاحم آنان نمی شوند، اما دلیل سکوت این است که او از مدتها پیش این وضع را پیش بینی می کرد اما دولت ها به سخنان او توجهی نکردند، پس بگذار آنها رسوا شوند بدون اینکه از طرف او سخنی علیه دولت گفته شود.(2)

سه روز بعد از 15 خرداد، در جلسة مورخة 18/3/1342 حزب، بقایی موضع صریح خود را در برابر نهضت امام خمینی بیان کرد:

«این انقلاب را ما سه سال پیش گفته ایم و تمام تلاش ما بر این بود که هیئت حاکمه را متوجه کنیم انقلاب پیش نیاید. لیکن در اثر عدم توجه زمامداران انقلاب شروع شده است و نتیجه اش چه خواهد شد معلوم نیست زیرا انقلاب کور است.» دکتر بقایی گفت به طوری که مشاهده شد خرابکاری ها بیشتر از طرف عوامل دولتی صورت گرفته است و مردم را آن عوامل به طرف خرابکاری سوق می داده اند. دکتر بقایی گفت ما همچنان سکوت خواهیم کرد ولی افراد حزب بایستی تا آنجایی که برایشان تولید خطر ننماید با مردم همکاری و آنها را ارشاد کنند، یعنی مردم را متوجه خطرات انقلاب نمایند: «اما بایستی همه افراد حزب بدانند که اگر یکی از افراد حزبی زخمی یا دستگیر شود، بنده که رهبر حزب می باشم و به همگی شما علاقمند نیز هستم، برایش فاتحه هم نخواهم خواند.» دکتر بقایی که از انقلاب کور و خطرات آن سخن به میان می آورد، وقتی در برابر سؤال اعضای مذهبی حزب در مورد علل سکوت در قبال حوادث اخیر مواجه گردید، گفت: «مبارزه ای را که عده ای از طبقات روحانی شروع کرده اند ما اگر دخالت کنیم علاوه بر اینکه آنها را سست خواهیم نمود و باعث رکود مبارزة آنها خواهیم شد و ما نیز سوء استفاده چی معرفی خواهیم شد که از مبارزة عده ای استفاده نموده و به نام خودمان تمام

ص: 401

کنیم. ما هرگز در این فکر نبوده و نخواهیم بود.»(1)

محمدتقی علویان قوانینی از اعضای صدیق حزب زحمتکشان می گفت شاه هر روز قدمی برخلاف روز پیش برمی دارد، اما بقایی هر روز یک قدم به او نزدیکتر می شود. او ادامه داد این در حالی است که بقایی هر گاه احساس می کرد مصدق قدمی برخلاف برمی دارد آشکارا علیه او موضع گیری می نمود. بقایی از افراد حزب خواسته بود تا «به شخص اعلیحضرت بدگوئی ننمایند.» این وضع سبب می شد عده ای از افراد حزبی از مماشات بقایی با شاه ابراز سرافکندگی کنند.(2) سیدجواد طباطبایی از اعضای جوان و مذهبی تشکیلات طرفدار بقائی، جانبداری حزب از شاه در مجالس هفدهم و هیجدهم را عامل تحولات این روز می دانست. بار دیگر مثل ایام بعد از کودتای 28 مرداد در صفوف حزب زحمتکشان رخنه افتاد. عده ای مانند قوانینی، یمینی شریف و طباطبایی معتقد به حمایت از نهضت امام خمینی بودند، حال آنکه عده ای دیگر همچنان بر مواضع گذشتة حزب تأکید می کردند. یمینی شریف می گفت اعضای حزب پیش از آنکه عنصر حزبی باشند مسلمانند، بنابراین وظیفه دارند در برابر تحولات اخیر موضع مثبت اتخاذ کنند.

در واکنش به اعتراضات درون حزبی و برای اینکه حزب زحمتکشان در برابر تحولات اخیر سخنی گفته باشد، بقایی در 15 تیرماه 1342 نامه ای تهیه کرد. متن نامه بسیار ملایم است. محور آن یکی هشدار به تقلب های انتخابات آتی مجلس شورای ملی بود و دوم اینکه پیشنهاد شده بود «مرجعیت عامه آیت الله العظمی خمینی» اعلام شود. بدیهی است نهضت امام بسیار فراتر از مقولة انتخابات و امثالهم بود و عنوان کردن اعلام مرجعیت تامة ایشان از سوی بقایی نیز چیزی جز عوامفریبی نبود. از همه مهمتر اینکه آن «جزوه پیش از آزادی مقید حضرت آیت الله العظمی آقای خمینی و آیات عظام قمی و محلاتی تهیه و برای چاپ آماده شده بود»، اما به دلایل واهی انتشار آن «پس از آزادی آیات عظام حاصل شد.»(3)

هدف بقایی از انتشار این نامه، آن هم ماهها پس از قیام 15 خرداد، ایجاد نفاق در

ص: 402

صفوف مراجع تقلید بود، امری که البته با ناکامی مواجه شد. بقایی امیدوار بود علم سرنگون گردد و خود بر موج سوار شود، لیکن روند حوادث خلاف انتظار او بود. هنگامی که امام از بازداشت رها شد و در زیر نظر ساواک در داودیه اقامت گزید، بقایی شخصی به نام ناصر کاظمی را به آن محل فرستاد تا وسیله ای فراهم کند و بقایی با ایشان ملاقات نماید. به گزارش ساواک، ناصر کاظمی ملاحظه کرد از ملاقات با امام جلوگیری به عمل آمده است. پس به تهران مراجعت کرد و «هر چه در جلوی منزل آیت الله خمینی دیده بود به اطلاع دکتر بقایی» رسانید.(1) بقایی هیچگاه پیش و پس از آن با امام دیدار نداشت. اندکی بعد در شهریور 1342 بقایی نامه ای به شاه نوشت و نسبت به سرنوشت او هشدار داد. او تنها راه حفظ تاج و تخت شاه و بقای سلطنت را اجرای اصلاحات در پرتو قانون اساسی می دید.

ص: 403

«مخرب» هم به القاب او اضافه شد.(1) آیت از دید عناصر قدیمی حزب فردی «جوان»، «نپخته» و «احساساتی» شناخته می شد، لیکن خود او نوشت غرضش از نوشتن نامه چیزی جز «پیشرفت و اعتلای حزب» نیست.(2)

عضویت آیت در حزب از سال 1339، یعنی زمان بازداشت بقایی رسماً آغاز شد، زمانی که جبهة ملی دوم شدیداً فعال شده بود و بسیاری از جوانان به آن پیوسته بودند. این امر در حالی اتفاق می افتاد که آیت می دانست بقایی «در دورة پانزدهم به کابینه های قوام و حکیمی و ساعد رأی اعتماد» داده است. او می دانست بقایی «به دولت هژیر آنهم پس از قیام درخشان آیت الله کاشانی بر علیه دولت و استیضاح تاریخی عباس اسکندری» که در آن موضوع شکنجة زندانیان سیاسی را مطرح کرده بود، رأی اعتماد داده است. او می دانست که بقایی «مدتی صندوقدار حزب جناب سهام السلطان بیات»، یعنی حزب اتحاد ملی بوده است، لیکن همة آنها «و بسیاری مطالب دیگر را... در قبال خدمات درخشان و فداکاری های بی نظیر» او «در راه پایه گذاری و ادامة نهضت ملی ایران و در طریق مبارزه با دیکتاتوری ناچیز» می دانست.(3)

او به بقایی انتقاد کرد که اعتراض علیه «آزادی کشی ها و قانون شکنی ها» در دورة دوم حکومت مصدق توسط بقایی انجام گرفت و پرسید چرا در دورة اول زمامداری او، قبل از سی تیر، مصدق مورد اعتراض قرار نگرفت.(4) لیکن بلافاصله خاطرنشان ساخت هدف او به رخ کشیدن اشتباهات گذشتة بقایی نیست.

آیت نوشت از سالهای 35 تا 1338، در دانشسرایعالی، دانشگاه تهران و کوی دانشگاه، او تنها فردی بوده است که از حزب زحمتکشان در دانشگاه دفاع می کرد و «سرسختانه با مخالفین حزب زحمتکشان مبارزه می کرد.» این در حالی بود که از اعضای رسمی حزب فعالیتی دیده نمی شد. «حال آنکه طرفداران دکتر مصدق (بدون اینکه اکثر از چگونگی جریانات آگاهی داشته باشند) تحت عنوان انجمن اسلامی و به رهبری مهندس بازرگان

ص: 406

فعالیتی داشتند. البته نه فعالیت سیاسی، بلکه آقای بازرگان تحت عنوان دین عده ای را دور خود جمع کرده بود.» و البته گاهی در برخی مسایل صحبتهایی می کرد که همین ها «بعدها هستة اولیه جبهة جدید ملی را در دانشگاه تشکیل دادند.»(1) آیت ادامه داد «با گذشت زمان و تغییراتی که در اوضاع بین المللی رخ داد [و] محیط را برای مبارزات جدید آماده ساخت»، باز هم بقایی «پرچم مبارزه را قبل از همه» برافراشت: «من هم تا آنجا که مقدورم بود از ابتدای شروع مبارزه بدون هیچگونه تظاهر و ریایی به این مبارزه کمک می کردم. مبارزات کوبنده و ابتکارات بدیع جنابعالی باز شما را مرکز ثقل توجه مردم قرار داد. اوضاع کم کم به طرفی می رفت که تصور می شد حق دارد به حقدار می رسد و امید فراوانی بود که مبارزات مردم این بار تحت رهبری جنابعالی به ثمر برسد. ولی هیئت حاکمه و آن سیاست های خارجی که جنابعالی را به حق برای خود خطرناک می دانند، مهره های دیرینه را با طمطراق وارد میدان کردند.»(2) در ادامه آیت فعالیت های جبهة ملی دوم را مورد حمله قرار می دهد.

آیت تعداد اعضای حزب را متناسب با دورة فعالیت های آن نمی دانست و به همین دلیل درصدد کشف علل رکود و بهم ریختگی حزب برآمد. او با عناصر ناراضی مثل منتظر، معصومی، اخباری و بزرگ نژاد وارد گفتگو شد. از محتوای سخنان بقایی چنین برمی آمد که او آیت را متأثر از محمدعلی یوسفی زاده می دانست.(3) از آنجا که وضع حزب به شدت درهم ریخته بود و ثمره آنچه حکومت می کرد فحش و ناسزای افراد حزبی به یکدیگر بود، آیت تصمیم گرفت نیروهایی را که جذب کرده است وارد آنجا نکند. در این تدبیر عباس دیوشلی نیز با او هم رأی بود. از این زمان آیت فعالیت خود را «در کانون تشیع

ص: 407

که از مدتها پیش به منظور تقویت حزب و مقابله با دار و دسته مهندس بازرگان تشکیل داده» بود و «تا حدودی هم در پیشبردن مقاصد خود موفق شده» بود متمرکز نمود. در این راه اعضای حزب به او کمکی نکردند. قوانینی، که آیت از او کمک خواسته بود، کانون را تخطئه کرد. او گمان می برد که قصد کانون تشیع مبارزه با اهل تسنن است:

«ما توانستیم با کوشش فراوان اکثریت هیئت اجرائیه این کانون یعنی 5 نفر از 9 نفر را از طرفداران جنابعالی تشکیل بدهیم. کار این کانون تا به جایی رسید که توانست در حدود صد نفر دانشجو را جلب کند. (اکثر این دانشجویان در اثر تبلیغات ما متمایل به حزب زحمتکشان شدند و هم اکنون بسیاری از آنان مستقیم و غیرمستقیم با ما همکاری می کنند.) و حتی ما توانستیم در موقع درگذشت حضرت آیت الله کاشانی مجلس ختمی برای ایشان برگزار کنیم و ریاست این کانون را هم از آقای فرهنگ نخعی، که کانون در منزل او تشکیل شده بود، بگیریم و به آقای دکتر صادقی، که از طرفداران آیت الله کاشانی بود، بدهیم.»(1)

آیت از برخی اعضای هیئت اجرائیه حزب که به دستور بقایی منصوب شده بودند، به ویژه حسین بنکدار، به شدت انتقاد کرد. او بقایی را مورد سرزنش قرار داد که چرا به مخالفین اعتنایی نمی کند و در دفاع از هیئت اجرائیه می گوید: «من که دکتر بقایی هستم این عده را منصوب کرده ام و من هم نه اشتباه می کنم و نه تحت تأثیر اطرافیان قرار می گیرم زیرا اگر کسی از اطرافیان می توانست مرا تحت تأثیر قرار دهد، او خودش دکتر بقایی می شد.»

آیت سپس از فعالیت های بنکدار «مخبر شمارة 1» که از «توطئه های» عمیق حزبی «پرده» برمی داشت، یاد می کند و اینکه چگونه بنکدار به بقایی گزارش دلخواه می داد و پاداش خود را هم می گرفت.(2) او سپس از نخستین کنگرة حزب در اصفهان سخن به میان آورد که پس از آن افراد شایسته و لایق از ورود به حزب باز ماندند. آنگاه برای مثال او از عدم فعالیت دکتر عمرانی و «کناره گیری و انزوای عده ای دیگر مثل مهندس عباس مزدا و دکتر گوشه گیر»(3) یاد کرد. آیت خاطرنشان ساخت در مهر 1331 هنگامی که خلیل ملکی از حزب انشعاب کرد، یکی از جراید حزب توده با مقاله ای تحت عنوان «طوفان در استکان آب» حزب زحمتکشان را به مسخره گرفت. آیت ادامه داد اگر آن روز این تعبیر به دلیل کثرت اعضای حزب مصداقی نداشت، امروز مصداق پیدا کرده است: «در عرض دو سال و نیمی که من با افراد حزب سر و کار داشته ام

ص: 408

کمترین نسبتی که افراد به یکدیگر داده اند، نسبت جاسوسی و دزدی و خیانت بوده است. آیا جنابعالی به عنوان رهبر حزب نباید به این مسائل بذل توجهی بفرمائید؟»(1)

در ادامه از ضربات خلیل ملکی و حسین خطیبی به بقایی بحث گردید و تذکر داده شد آن ضربات در اثر بی توجهی به انتقاد دوستان انجام گرفته است.(2) آیت با اینکه از قتل افشارطوس یادی نموده، لیکن نظر خود را دربارة آن اعلام نکرده است. ظاهراً او قتل افشارطوس را کار خطیبی می دانست که با آن عمل به بقایی ضربه زده است.

آیت در کنگرة نخست حزب در اصفهان (مرداد 1341) پیشنهاداتی برای استراتژی حزب ارائه داده بود که مورد توجه واقع نشد. مهم ترین بخشی که در یادداشتهای آن زمان او آمده به این شرح است:

اکنون ببینیم سرانجام وضع موجود به چه خواهد انجامید و ما با چه نیرویی می توانیم به مبارزه با این اوضاع برخیزیم و آیا نیروی ما قابل مقایسه با نیروهای فساد هست؟ آیا امکان آنکه ما حکومت را در دست گیریم وجود دارد؟ و مهم تر از آن اگر حزب زحمتکشان ملت ایران حکومت را در دست گرفت، امکان موفقیت دارد یا نه؟ و در صورت عدم موفقیت چه خواهد شد و در هر حال در چه صورت ما موفق خواهیم شد و شرایط موفقیت ما کدامند و چه راهی را ما باید در آینده انتخاب کنیم؟

با وجود آنکه طرفداران و کسانیکه از وضع موجود منتفع می شوند، هنوز دارای قدرت فراوان هستند، هنوز ولو به ظاهر ارتش را در اختیار دارند، پول فراوان در اختیار دارند و قدرتهای خارجی هم بعضی طرفدار و بعضی هم فعلاً از ترس کمونیزم و نیز از بیم به خطر افتادن منافعشان از دست زدن به اقدام قاطع دراین خصوص تاکنون خودداری ورزیده اند، ولی با وجود تمام

ص: 409

اینها باید گفت که وضع موجود قابل دوام نیست و زمان زیادی هم تا سقوط قطعی آن باقی نمانده است. آنچه اهمیت دارد آن است که بعد از سقوط وضع موجود چه خواهد شد و چه وضعی پیش خواهد آمد و دیگر اینکه علت آنکه این دستگاه با وجود تمام پوسیدگی اش تاکنون بر سر کار باقیمانده چیست...(1)

آیت آیندة ایران را از دو حال خارج نمی دید: «یا تجزیه شدن و مآلاً افتادن به چنگ کمونیستها و یا اینکه تنها دستة صلاحیت دار یعنی حزب زحمتکشان ملت ایران کشور را از این ورطة هولناک نجات بخشد، راه دیگری وجود ندارد...»(2) او ادامه می دهد حزب نتوانسته است نیروی قابل توجهی برای رسیدن به هدف گردآوری کند و به همین دلیل «ناچار هستیم منتظر شرایط بین المللی شویم.»(3) در همین زمینه آیت معتقد بود «ما در صورتی موفق خواهیم شد که قائم بالذات باشیم و یک دستة متشکل قوی داخلی که خواه ناخواه قدرتهای خارجی نیز بر روی آن حساب خواهند کرد به وجود آوریم که این دسته هم بتواند ما را به قدرت برساند و هم موقعی که به قدرت رساند ما را حفظ کند و در غیر این صورت شکست ما قطعی است.»(4)

آیت پیشنهاد می کند طرحی به منظور جلب فرهنگیان، کارگران، کشاورزان و کارمندان دولت و سایر طبقات «در خصوص استفاده از نیروی عظیم مذهبی» فراهم آید: «مسئله مذهب و استفاده از نیروی عظیم مذهبی از مسائلی است که باید مورد توجه کامل حزب قرار گیرد.»(5) این نکته از نظر آیت چنان مهم بود که با وجود گذشت حدود 18 ماه از برگزاری نخستین کنگره حزب آن را با حروفی درشت و برجسته در معرض دید بقایی گذاشت. او ضرورت تشکیل نیرویی با توجه به مذهب را مورد تأکید قرار داد، زیرا نیروی مذهبی «بدون شک بزرگترین نیرو است» و از این نیرو می توان استفاده های فراوان برد:

 [نیروی مذهبی] با اندک واقع بینی می تواند تکیه گاهی بزرگ برای اصلاح امور اجتماعی باشد. نیرویی که اکنون به علت نداشتن سازمان و رهبری مناسب قسمت عمده اش به هدر می رود و از قسمت زیادی از آن سوءاستفاده می شود و درست در جهت عکس هدف های دین مقدس اسلام به کار برده می شود. در صورتی که اگر به طرز صحیح سازمان یابد و رهبری شود می تواند به نیروی شکست ناپذیری

ص: 410

تبدیل شود که منشأ خیر بسیار عظیم گردد. این همه تظاهرات عظیم مذهبی که در ماه های سوگواری و ایام مذهبی و یا در درگذشت علمای بزرگ می شود، این همه پول و انرژی که صرف ساختمان مساجد و امور مذهبی می گردد به سان نهر عظیم و خروشانی می ماند که چون کنترل نمی شود آن استفاده ای که باید از آن عاید نمی گردد و بعضی اوقات موجب تخریب نیز می شود. ولی وقتی همان رود را به وسیلة بستن سد مهار کردیم می توانیم حداکثر استفاده را از آن بنمائیم. تاریخ گذشتة ایران این مدعا را به خوبی اثبات کرده است. در جریان ملی شدن صنعت نفت این نیروی مذهبی بود که کلیة مردم را به حرکت درآورد و آن نهضت عظیم را ایجاد نمود. حسن نهضت های مذهبی در سادگی و بی غل و غش بودن آن است.(1)

آیت در ادامه خاطرنشان ساخت از عنصر مذهب به جز در نهضت ملی به طور شایسته استفاده نشده است: «در حالیکه احزاب مخالف ما از این نیرو به خوبی استفاده می کنند و اکنون جمعیت نهضت آزادی با وجودی که گردانندگان آن در باطن اعتقادی به مذهب ندارند، از این نیرو حداکثر استفاده را می برند و مسجد هدایت را سنگر خود قرار داده اند و بدین وسیله جمع کثیری را به طرف خود جلب کرده اند.» حزب زحمتکشان که نسبت به آنان «وضع مساعدتری» دارد تاکنون از این نیرو استفاده نکرده است. آیت معتقد بود در مرامنامة حزب باید به اجرای قوانین مذهبی اشاره شود تا ضمن پیوستن عده ای به حزب، «در آینده هم از حربة دین بر علیه ما استفاده ای نتوانند بکنند. همین اصلاحات ارضی را مطابق قوانین اسلامی شدیدتر و بهتر از این می شود انجام داد که صدای کسی هم در نیاید و همین حال را دارد بسیاری امور دیگر. ما باید از نیروی روحانیون حداکثر استفاده را بکنیم. بیشتر با آنها و مردم متدین مراوده داشته باشیم یقیناً به موفقیت ما کمک شایانی خواهد کرد. ما هنوز چوب بعضی مقالات ضدمذهبی خلیل ملکی را می خوریم. باید در آینده شدیداً از چنین اموری بپرهیزیم.»(2)

کلیة موارد فوق حدود یکسال و نیم پیش برای ارائه در نخستین کنگرة حزب زحمتکشان در اصفهان آماده شده بود. آن کنگره در ابتدای دولت اسدالله علم و پیش از

ص: 411

غائله انجمن های ایالتی و ولایتی در اصفهان برگزار شد.

در برابر آیت، «دوست گرامی جناب آقای دیوشلی و جناب آقای نیرومند» دیدگاهی دیگر داشتند: «آقای دیوشلی می گفتند دین از سیاست جداست و روحانیون هم نوکران انگلیس بوده و هستند و هیچگاه هم وارد میدان نخواهند شد، و از من که می گفتم این فکر یک فکر استعماری است ناراحت شده بودند و حتی این جمله را توهینی نسبت به خود تلقی کردند.» آیت نوشت پیش از این، در سال 1336، نامه ای به آیت الله العظمی بروجردی نوشته و هشدار داده که دستگاه بعد از رحلت وی اقدامات ضد مذهبی آغاز خواهد کرد و از او خواسته بود به فکر علاج قبل از واقعه باشد. اما به دلیل فقدان کادر ورزیده سیاسی و تشکیلاتی کارها به کندی پیش می رفت.(1)

آیت در ادامه شکست فدائیان اسلام را به دلیل «روش های غیرصحیح و نسنجیده»، در عین داشتن حسن نیت، عنوان کرد که «به علت عدم درک شرایط و مقتضیات اعمالی انجام دادند که سرانجام منجر به نابودی خود آنها و ضررهای بزرگ به دین شد.» اما گروهی دیگر هم به دید او وجود داشتند که دارای سوءنیت بودند و «منظور حقیقی از تشکیل آنها دین نبوده است، بلکه دین پرده ای بوده است بر روی نقشه های شوم و پلید آنها.» از نظر آیت مصداق این گروه نهضت آزادی و مهندس بازرگان بودند.(2) آیت ورود خود به حزب زحمتکشان پس از درگذشت آیت الله بروجردی و تأسیس «کانون تشیع» را به منظور تأثیرگذاری بر حزب زحمتکشان دانست تا در خصوص استفاده از مذهب برای فعالیت و اهداف سیاسی چارة اساسی اندیشیده شود. آیت انتظار داشت نظر به «علاقه ای » که به بقایی و «حزب زحمتکشان» دارد و حزب را «تنها جمعیت با صلاحیت برای نجات ایران» می داند، «در خصوص استفاده از این نیرو چاره بیندیشد.» لیکن بعد از آنکه دریافت «چنین نقشه و طرحی در بین نقشه ها و طرحهای حزب زحمتکشان» و بقایی نیست درصدد برآمد عضو حزب شود تا شاید از آن طریق بتواند تأثیری در حزب بگذارد. به مطالب آیت در سخنرانی اش در کنگرة حزب «توجهی نشد و دسته های دیگر بخصوص طرفداران آقای مهندس بازرگان با

ص: 412

صلاحیت کمتر استفاده خیلی بیشتر می بردند.»(1)

آیت در جریان مبارزة روحانیون با لایحة انجمن های ایالتی و ولایتی همراه با سید محمود کاشانی به حضور بقایی رسید و خواستار همکاری او با روحانیون شد. لیکن بقایی از این همکاری امتناع ورزید(2) و حتی از توزیع اعلامیه های آنان در محل سازمان نگهبانان آزادی جلوگیری کرد. در زمان رفراندوم ششم بهمن 1341، بقایی افراد حزبی را از مخالفت و شرکت در حوادث منع کرد. کندی رئیس جمهور امریکا، «بر خلاف انتظار جنابعالی که امید فراوانی بدو بسته بودید و زیاد روی او تکیه می کردید»، «پیروزی اعلیحضرت را در رفراندوم تبریک گفتند و یک بار دیگر حماقت مردم بلند قد و کوتاه فکر ایالات متحده آمریکا را اثبات کردند.» آیت خاطرنشان ساخت در قبال حوادث فیضیة قم حزب زحمتکشان «در سکوت مرگبار فرو رفته بود» و ادامه داد «حزبی که خود گیج است و نمی داند چه کار باید بکند چطور دم از رهبری مردم می زند.»

در ادامه در مورد دستگیری امام خمینی سخن به میان آمده است. بقایی «قبل از دستگیری آیت الله خمینی» آرزو می کرد که «دولت حماقت کند و ایشان را دستگیر کند. آیا می توانید بفرمائید که چه نقشه ای بعد از دستگیری ایشان داشتید؟ آن نقشه کجا رفت و چطور شد و بعد از آنکه به قول جنابعالی دولت حماقت کرد و آیت الله خمینی را دستگیر کرد، چه نتیجه مثبتی عاید ملت ایران شد؟»(3)

در حوادث 15 خرداد، حزب زحمتکشان، به گفته آیت، تنها تماشاگر این صحنه «فجیع و در ضمن با شکوه» بود. او نقل کرد که دیوشلی گفته است قیام 15 خرداد عظیم تر از 30 تیر بود «ولی متاسفانه بی نقشه بود و رهبری نداشت.» سیدحسن وحیدی گفته بود «اگر مردم تحت رهبری ما بودند، ما با چهل نفر کشته موفق می شدیم.» از قول بقایی هم نقل کرد «اگر مردم 500 قبضه اسلحه داشتند موفق می شدند.» آنگاه آیت همه را سرزنش کرد که «گویا اینان فراموش کرده بودند که مردم هیچگاه از اول تاریخ تاکنون در منزل کسی نرفته اند که بیاید و آنها را رهبری کند و این کار معقول هم

ص: 413

نیست. این رهبر است که باید با نشان دادن نقشه و ابراز فداکاری مردم را متوجه خود کند.»(1) بعد از ماجرای 15 خرداد بود که بقایی صراحتاً عنوان کرد هیچ نقشه ای برای آینده ندارد و نمی داند چه باید بکند؟(2)

آیت خاطرنشان ساخت بعد از 15 خرداد و به هنگام مهاجرت علما به تهران، عده ای مثل وحیدی به تخطئة روحانیون پرداختند و وحیدی «آیت الله شریعتمداری را عامل سازمان امنیت معرفی می کردند. در صورتی که ایشان تا آنجا که من اطلاع دارم با ما دشمنی نداشت و بعد از آیت الله خمینی هم کسی بود که بیش از سایر روحانیون مبارزه کرده بود.»(3)

آیت اعلامیة بقایی خطاب به مراجع را نقطه عطفی در تحولات حزب دانست لیکن در آن اعلامیه ها «از شخصی که ملت ایران او را به حق باعث تمام فجایع و خیانت ها و جنایت ها می دانند» نامی برده نشده بود. این شخص از نظر آیت، شاه بود؛ کسی که تا در مملکت باشد امکان کوچکترین اصلاحی وجود ندارد و در واقع شاه «خمیر مایة فساد» است.(4) آیت خاطرنشان کرد نهضت آزادی و بازرگان و آیت الله طالقانی با اینکه «زمینة مناسبی در بین روحانیون نداشتند» از آن خیزش عظیم دفاع کردند، ولی با اینکه «روحانیت نسبت به ما نه تنها نظر نامساعدی نداشت بلکه نظر مساعدی هم داشت، گذشته از آن در تمام نهضت آزادی شخصیتی که حتی قابل مقایسه با جنابعالی باشد وجود نداشت»، از این مهم کوتاهی شد.(5)

آیت استدلال کرد مبارزة بقایی علیه مصدق به دلیل اینکه «با حمایت دربار شاه که به حق مورد تنفر ملت بوده و هستند» توأم شده بود، به همین دلیل نمی توانست مورد حمایت مردم قرار گیرد. او ادامه داد «علت مخالفت عدة کثیری از مردم با جنابعالی آن است که جنابعالی را طرفدار شاه و دربار می دانند و چون تمام جنایت ها و خیانت ها را از ناحیة دربار می دانند نسبت به جنابعالی بدبین هستند. متأسفانه جنابعالی هم بدون

ص: 414

جهت به این سوءظن مردم دامن زدید.»(1)

در این نامه نگرش خوش بینانه آیت به بقایی حیرت انگیز است. بقایی صراحتاً در عصر 28 مرداد گفته بود «ما و شاه انتقام انگلستان را پس می دادیم.»(2) بنابراین بقایی نمی توانست مردی باشد که «حتی به اذعان سرسخت ترین» دشمنانش «مردی پاک و درست و شجاع» است. آیت شگفت زده شده بود از اینکه بقایی خود را «در ردیف یک شخص فاسد و کثیف و مورد نفرت ملت قرار» داده است.(3) او حتی از برخی رفتارهای سیاسی بقایی احساس خجالت می کرد:

من وقتی می خواهم دورة شاهد را به عده ای نشان دهم از نشان دادن بعضی شماره های 28 مرداد بدانها ناراحت و خجلت زده می شوم. شاید اشتباه محاسبة جنابعالی نسبت به شاه بود که تصور می کردیم که جناب سپهبد زاهدی را می توانید با «پس گردنی» از مسند صدارت به زیر بکشید و حال آنکه حقیقت غیر از این بود. و همین اشتباه محاسبه باعث شد که بزرگترین ضربتها و رنج ها را تحمل کنید و ملت ایران نیز اکنون در زیر چکمه های دیکتاتوری ناله کنند.(4)

او ادامه داد بقایی از گذشته عبرت نگرفته است و کماکان سعی می کند شاه را تبرئه کند و مرتکب «معصیت بی لذت» شده است:

من هنوز نتوانسته ام هیچ دلیلی برای بعضی اظهارات و نوشته های جنابعالی نظیر این جملاتی که در ذیل نقل می شود بیابم: تا آنجائی که من اطلاع دارم و قرائن بسیاری هم دارم شاه واقعاً می خواهد انتخابات آزاد باشد و این نکته ای است که من می توانم صراحتاً به آقایان بگویم.(5)

آیت چنین ادامه می دهد:

البته من نمی گویم چرا مانند نهضت آزادی به شاه حمله نمی کنیم که بعد مانند آنان ناچار به انکار باشیم. ولی لااقل بایستی مانند نشریات اخیر خودمان این موضوع را مسکوت می گذاردیم. من در سیاست معتقد به حمله نیستم و معتقدم اگر کاری

ص: 415

واقعاً فوایدش بیشتر از مضارش باشد باید انجام داد و همچنین این مطلب را نیز قبول دارم که زبان سیاست با زبان عمومی مردم فرق دارد و روح مطلب در همین زبان سیاسی و غیرسیاسی است که متأسفانه ما نتوانسته ایم هنوز به عده ای این مطلب را تفهیم کنیم.(1)

در ادامه آیت با نقل برخی سخنان بقایی نوشت اینها از آن نوع مطالبی است که باید رویش سرپوش گذاشت: «شاهنشاها برای ما جای بسی مسرت است که می بینیم تحت توجهات شاهنشاه برنامه های اصلاحی مخصوصاً تقسیم اراضی کشاورزی ادامه دارد.»(2) آیت از تقاضای بقایی از علم مبنی بر کناره گیری از نخست وزیری انتقاد کرد.(3) با این وجود، او بقایی را «کاوه»ای می دانست که باید رسالت نجات مردم ایران را عهده دارشود:

پس از قرن ها مجدداً جامعه ما احساس می کند که احتیاج به یک کاوه دارد که با برافراشتن درفش خود مردم را از دست ضحّاک زمان برهاند. و چون جامعه احتیاج به چنین کاوه ای را با تمام وجود خود احساس می کند، خواه ناخواه چنین کاوه ای پیدا خواهد شد همانطور که آیت الله خمینی پیدا شد. آن عده از مردم که عمیق فکر می کنند و تاریخ معاصر را به خوبی مطالعه کرده اند و از مقتضیات زمان به خوبی آگاهند و غرض و مرضی هم ندارند، بدون استثنا چشم انتظارشان به شما دوخته شده و آن کاوه را در وجود شما جستجو می کنند.(4)

در واقع، به زعم آیت حتی ظهور «آیت الله خمینی» نیز پاسخگوی نیاز زمانه نیست و او هنوز چشم به راه «کاوه ای» در کسوت دکتر مظفر بقایی کرمانی است. آیت در ادامه از بقایی می خواهد مانع مأیوس شدن مردم از خود شود: «اجتماع امروز ما به مردان عمل و در ضمن باایمان احتیاج دارد.»(5) که مصداق آن از نظر آیت بقایی است. راه حل مسئله این است:

اکنون به علت آنکه جبهة ملی و سایر دسته ها میدان

ص: 416

مبارزه را ترک کرده اند میدان بلامنازع به دست ما افتاده است و ما می توانیم با کمی جنبیدن و ابتکار به خرج دادن رهبری مردم را به دست گیریم و سنگرها را قبل از آنکه دیگران به فکر تسخیر آن بیفتند تسخیر کنیم. باید از طریق نشر اعلامیه ها و جزوات و نامه های خصوصی و تماس ها و بحث های شخصی با روحانیون و وعاظّ و دانشجویان و مؤثرین آنان را روشن کنیم و رهبری خود را به آنان بقبولانیم و نگذاریم آنان به دام دسته های دیگر بیفتند. باید از روی نقشه در هیئت ها و انجمن ها و مدارس رسوخ کنیم و خلاصه اکنون فرصت مناسب برای تشکیل یک حزب واقعی و قوی و جلوگیری از هدررفتن نیروی مردم است. مشروط بر آنکه ضعف تشکیلاتی خود را برطرف کنیم و از تردید و دودلی بپرهیزیم (1)

لذا، آیت پیشنهاد می کند یک تشکیلات مخفی ایجاد شود تا آن «تشکیلات قوی مخفی» در صورت توقیف افراد شناخته شده به فعالیت ادامه دهد:

در تعقیب پیشنهادهای قبلی در خصوص ایجاد یک جمعیت مذهبی در کنار حزب مجدداً پیشنهاد مزبور را تکرار می نمایم و اصولاً ما می توانیم هیئت های متعدد مذهبی و غیره تشکیل دهیم و از آن طریق به مبارزات خود ادامه دهیم. مثلاً می توانیم از وضعی که در اثر تقدیم لایحه استخدام به مجلس در بین کارمندان ایجاد شده استفاده کرده و مستقیم و غیر مستقیم به تشکل آنان پرداخته و آنان را وارد مبارزه کنیم. مسلماً امکانات ما در این مورد از آقای محمد درخشش کمتر نیست.(2)

همچنین:

کلیه افراد حزب و بخصوص افرادی که در رأس قرار دارند از تظاهر به هر عملی که مغایر ظواهر سنن و شعائر

ص: 417

مذهبی و ملی باشد به هر نحوی از انحا خودداری شود. این خیلی مضحک است که حزب ما مثلاً مرجعیت آیت الله خمینی را اعلام کند ولی بعضی اوقات آزاد است که هر گونه می خواهد رفتار کند، چه از نظر شرعی و چه از نظر اخلاقی تجسس و دخالت در زندگی خصوصی افراد کاری مذموم و ناپسندیده است ولی تظاهر به بعضی اعمالی که با ظواهر مذهب و شعائر مورد قبول اکثریت مردم مغایرت داشته باشد به ویژه از طرف عده ای که سمت رهبری دارند مذموم تر و ناپسندیده تر است. امیددارم که به خصوص این پیشنهاد مجمل و سربسته حمل بر عدم نزاکت و تجاوز از حد نشود.(1)

این توصیه جدیدی به بقایی نیست. حتی حسین خطیبی نیز در زمان تبعید بقایی چنین توصیه هایی به وی می کرد. برای نمونه، خطیبی به بقایی چنین نوشت:

«خوردن مشروب را در انظار حتی محارم نزدیک تان ترک کنید. در اینجا این موضوع انعکاس نامطلوب پیدا کرده است. دشمنان شایع کرده اند روزی دو بطر مشروب می خورید و حال آنکه در یک نیمه مصاحبه برای رفع شبهه... چندی قبل گفتم حتی سیگار را ترک کرده اید. حالا نباید مجال توسعه این انتشارات را به دشمنان داد.»(2)

پاسخ بقایی به نامه مفصل آیت بسیار مختصر است و در قالب یازده سئوال گنجانیده شده. از این یازده سئوال چنین مستفاد می شود که بقایی خط مشی ترسیمی توسط آیت را یکسره مورد انکار قرار داده و تلویحاً او را به تخطی از مشی حزب و عدول از مرامنامه متهم نموده است:

آقای آیت

از جزوه ای که نوشته اید متشکرم. آن را یک بار در همان موقع خواندم و منتظر فرصتی بودم که با دقت بیشتر مطالعه کنم و این فرصت دیر به دست آمد که موجب تأخیر شد. قسمتی از مطالب جزوه با توجه به زاویة دید شما صحیح است. قسمتی دیگر محل تأمل و بحث می باشد. ولی در هر حال از تذکرات خالصانه شما ممنونم.

برای اینکه زمینة بحث آینده روشن بشود، به تدریج از شما سئوالاتی خواهم کرد. فعلاً خواهش می کنم به سؤالات ذیل جواب بدهید:

1- رهبر یک حزب چه صفاتی باید داشته باشد؟

2- حد متوسط صفات یک عضو حزب چیست؟

3- در اجرای دستورات دستگاه رهبری یک حزب افراد تا چه درجه آزادی عمل

ص: 418

می توانند داشته باشند؟

4- افراد حزب تا چه حد مجاز به فعالیت های سیاسی خارج از هدف هستند؟

5- ما مرامنامة حزب را تا چه حد می توانیم قبول داشته باشیم؟

6- به کسانی که از حزب ما به ناحق طرد شده اند اشاره کرده اید. اسامی آنها و علت ناحق بودن طردشان را ذکر کنید.

7- کسانی که اغراض شخصی در امور حزبی به کار می برند، کیستند و غرضشان چیست؟

8- در اجرای پیشنهاد شماره 8 خودتان اقلاً ده نفر را از اعضای شعبة تهران که صلاحیت انتشار داشته باشند، معرفی بفرمائید.

9- نتیجة مبازرات آقای فلسفی بر ضد بهائی ها به کجا رسید؟

10- نظر قطعی شما راجع به حوادث 15 خرداد پارسال چیست؟

11- نظر شخصی شما راجع به حضرت آیت الله شریعتمداری چیست؟(1)

ص: 419

حزبی را که با بن بست سیاسی و ایدئولوژیک مواجه شده بود، از این وضع رها نمایند و فصلی جدید در تاریخ فعالیت آن بگشایند. حزب زحمتکشان به دلیل مواضع دستگاه رهبری آن نمی توانست با اقبال مردم، دانشجویان و اقشار گوناگون اجتماعی رو به رو شود، به ویژه این که شخص بقائی در دفاعیات خود در دورة شریف امامی به صراحت یاد آوری کرده بود بارها تاج و تخت شاه را در مراحل گوناگونی که با مشکلات زیادی مواجه بود؛ نجات داده و نوک تیز حملات را از شاه متوجه رجال دسته دوّم کشور کرده است. دست اندر کاران کانون تشیع از بقائی می خواستند اینک برای پیشبرد اهداف حزب مستقیماً به شاه حمله کند و دست از انتقاد از رجال و نخست وزیران بردارد زیرا اینک مردم متوجه شده اند مانع بهبودی اوضاع شخص شاه است و نه نخست وزیرانی که آلت دست وی هستند.(1)منتقد اصلی مواضع رسمی حزب و شخص بقائی در این مقطع تاریخی، سیدحسن آیت بود.

اما شواهد نشان می دهد که انتقاد از عملکرد دستگاه رهبری حزب زحمتکشان منحصر به آیت نبود، بلکه کسانی که با انگیزه های مذهبی به حزب پیوسته بودند، همه به نوعی علیه مواضع رسمی بقائی واکنش نشان می دادند. به واقع این مرحله از فعالیت های حزب با انتقاد از عملکرد بقائی در فاصلة کودتای بیست و هشتم مرداد ماه سال 1332تا دورة نخست وزیری علی امینی شکل گرفت. توده های هوادار و بسیاری از اعضا معتقد بودند حزب زحمتکشان حتی در قیاس با گروههائی مثل نهضت آزادی حداقل یک گام به عقب است، و با وصف این که در صفوف آن نیروهای مذهبی فراوانی دیده می شوند، اما دستگاه رهبری هیچ گاه از این نیروها برای نیل به اهداف سیاسی خود بهره نگرفته است. از آغاز دهة چهل پیشنهاد می شد در الگوی فعالیت های حزب تغییر و تحولی اساسی صورت گیرد و باید با صرف حداقل نیرو به حداکثر نتیجه دست یافت. منتقدین بر این باور بودند گرچه در کارنامة حزب به زعم آنان نکات مثبتی دیده می شود، اما این امر برای ادامة حیات در آینده به هیچ وجه کافی نیست. گفته می شد حزب برخلاف دسته های دیگری مثل گروه های چپ و یا ملّی در اروپا و امریکا چندان طرفداری ندارد و به همین دلیل زمینه سازی مناسب برای جلب حمایت

ص: 421

دانشجویان در خارج کشور بسیار اساسی قلمداد می شد. شخصی گمنام که موضعی درست شبیه موضع سیدحسن آیت دارد، در این دورة تاریخی نامه ای مهم به بقائی نوشت و تذکر داد جبهة ملّی و حزب توده در خارج کشور طرفداران زیادی دارند و بر خلاف این دو؛ حزب زحمتکشان در جلب هواداران ناکام بوده است.(1)

گفته می شد در داخل کشور نیز وضع به همین منوال است، اینک دیگر وضعیت حزب به قدری آشفته است که حتی اطلاق باند و گروه نیز بر آن انطباق نمی کند، جایگاه و پایگاه اجتماعی حزب بسیار آشفته است و به عبارتی هیچ گونه پایگاه اجتماعی نه در بین مردم دارد و نه گروه های روشنفکر و سیاستمداران و یا روحانیون. برخی از توده های هوادار و یا اعضای صادق حزب که به اعماق شعارهای بقائی واقف نبودند و هنوز به او امیدواری داشتند، حتی وی را با امینی و اقبال نیز قابل مقایسه نمی دانستند؛ به همین دلیل بسیار افسرده خاطر بودند. گفته می شد با این که غیر از اعضای حزب همیشه عده ای دور بقائی جمع می آیند، اما این تعداد با طرفداران اقبال نیز که مردی منفور است قابل قیاس نیست، زیرا بدیهی است طبیعت کار سیاسی اقتضا می کند همیشه عده ای دور فردی جمع آیند؛ به این افراد نباید خیلی بها داد، زیرا به همان سرعت که جمع می شوند به همان سرعت نیز پراکنده می گردند. اما مسئله این است که در مورد طرفداران بقائی حتی این افراد نیز قابل توجه نیستند و برای هیچ کاری نمی توان روی آنان حساب باز کرد. توصیه می شد حزب نیروهای معتقد و مؤمن به راه خود را گرد آورد؛ حتی اگر تعداد اینان اندک باشد: « اگر در تمام ایران حزب زحمتکشان امروز صد نفر عضو حزبی واقعی وجود داشته باشد مسلماً در آینده پیشرفت بزرگی نصیبش خواهد شد.»(2)

نخستین گام این بود که باید مشکل عدم اعتماد بین نیروهای حزبی برداشته شود، به نظر منتقدین این مشکل در نوع تشکیلات حزب نهفته بود. از همان بدو تشکیل این حزب شخصیت و قدرت تصمیم گیری و اظهار نظر از نیروهای حزبی سلب شده و به عبارتی آنان صرفاً مجری احکام و دستورات رهبری حزب بودند. سران و رهبران حزب عادت کرده بودند حتی در پیش پا افتاده ترین امور برای اعضا تعیین تکلیف

ص: 422

نمایند و به عبارتی توده های حزبی نمی دانستند در مقاطع حساس چه باید بکنند و چگونه ابتکار عمل را در دست گیرند. این امر حس خلاقیت و ابتکار را در افراد حزبی نابود کرد، شخصیت سیاسی و اجتماعی آنان گرفته شد؛ حال آن که اعضا علی القاعده باید بتوانند مشکلات خود را در موارد مقتضی حل و فصل نمایند و باید بتوانند در موارد ضروری راه حل ارائه کنند در حالی که در حزب همیشه عکس این موضوع روی داده و اتفاقات همیشه در خلاف این مسیر بوده است.

عمده ترین ایراد این بود که حزب هیچ گونه ایدئولوژی مشخصی ندارد و در طول سالهائی که از تأسیس آن می گذرد، معلوم نشده از نقطه نظر ایدئولوژیک مواضع آن چیست و چه سمت و سوئی دارد و اهداف اساسی آن چیست؟(1) در واقع حزب طبق مقتضیات روز حرکت کرده و به تناسب اوضاع و احوال مواضع مقطعی اتخاذ کرده و بعد از فروکش کردن بحران ها و آرام شدن فضای سیاسی کشور فعالیت های حزبی عملاً به بوتة تعویق افتاده است. این وضعیت ادامه پیدا می کرد تا زمانی که بحرانی جدید ظهور نماید و بار دیگر از سوی رهبری حزب لازم دیده شود مجدداً اعضا در صحنه های سیاسی حضور یابند. این امر در زمرة دلایلی بود که نارضایتی ها را در آغاز دهة چهل در بین توده های حزبی دامن می زد. به هر حال در چنین حال و هوائی بود که بالاخره برای نخستین بار از بدو تشکیل حزب کنگره ای در اصفهان تشکیل شد. به نوشته منتقد گمنام، از این کنگره چیزی جز نارضایتی احساس نمی شد و البته این نارضایتی در صفوف نیروهای جوانی بود که دارای انگیزهای مذهبی بودند و دیگر قالب سابق فعالیت های حزبی آنان را راضی نمی کرد. همانطور که پیش بینی می شد، در این کنگره فقط و فقط شخصیت سیاسی شخص بقائی بود که بر هر چیزی سیطره داشت و با اینکه این گردهمائی در مقطعی حساس از دوره پهلوی تشکیل می شد، تبلیغات بر اخذ استراتژی غلبه یافت. به نوشته منتقد ناراضی عضو حزب، این کنگره یک نتیجه داشت و آن این که دامنة اختیارات بقائی افزایش پیدا کرد، مقوله ای که نارضایتی های زیادی بر انگیخت. گفته می شد این حجم اختیارات وسیع باعث تشدید

ص: 423

و تعمیق فاصلة بین رهبری و توده های حزبی می شود، اما طرفداران اختیارات بر این باور بودند که گویا اگر این اختیارات افزایش پیدا کند، زیر سایة وحدت رهبری و قدرت آن؛ بین طرفداران و اعضای سادة حزب نوعی تفاهم برقرار خواهد شد. به نوشته این شخص گمنام پیشنهاد می شد زمینه های برگزاری کنگره های بعدی فراهم شود و سیاستهای حزب در ابعاد مختلف تبیین گردد.

در این دوره بین دو دسته از اعضا اختلاف وجود داشت: عده ای که به همان تلاش در چارچوب های پذیرفته شدة قبلی باور داشتند و عده ای دیگر که معتقد بودند حزب باید تکلیف خود را در برابر جنبشی که در حال وقوع و نوک تیز آن متوجه حمله به اقدامات کابینة علم بود روشن سازد. گروه دوّم بیشتر انگیزه های مذهبی داشتند حال آن که گروه نخست گروهی غیر مذهبی بودند و بر همان اساس گذشتة حزبی دور هم گرد می آمدند. نویسنده نامه خاطرنشان کرد فلسفة وجودی حزب زحمتکشان فقط و فقط در قالب مبارزه با کمونیسم خلاصه می شد، از دید اعضای قدیمی مهم ترین خطری که ایران را تهدید می کند، این مقوله است، به همین دلیل حتی فعالیت های آزادی خواهانه ای که جریان داشت از دید آنان مشکوک تلقی می شد؛ زیرا طبق این باور تنها و تنها اردوگاه کمونیسم می توانست از هرگونه حرکت آزادیخواهانه و یا جنبش اجتماعی و سیاسی بهره برداری نماید. نویسنده مورد نظر ما که موضعی تقریباً شبیه سیدحسن آیت داشت، ادامه می دهد این عده البته از کلیة ابزارهای لازم برای رسیدن به مقصود بهره برداری می کردند و از دید آنان تنها ملاک وحدت ملّی و استقلال ایران وجود شخص شاه بود.

حقیقت این بود که خود شاه نیز به این مقوله باوری نداشت، وی حقیقتاً خود را در موقفی نمی دید که وجودش ضامن استقلال و تمامیت ارضی کشور تلقی شود. شاه همه چیز را در تحلیل نهائی به توطئه های انگلیس فرو می کاست و بر این باور بود که وی تا وقتی شاه ایران است که آنان اجازه دهند، شاهد مثال واضح ما کتاب وی تحت عنوان پاسخ به تاریخ و نیز خاطرات ویلیام سولیوان و آنتونی پارسونز آخرین سفرای آمریکا و انگلیس در ایران تا پیش از انقلاب است که بارها و بارها خاطر نشان کرده اند شاه همیشه از آنان می پرسید مگر چه کرده است که آنان می خواهند وی را از تخت سلطنت به زیر کشند؟!

ص: 424

توده های حزبی از این گلایه داشتند که چرا اعضا و هواداران و حتی اعضای کمیتة مرکزی در تصمیم گیریهای حساس چندان دخالت داده نمی شوند و نظرات کمیته های ایالتی حزب در زمینه های گوناگون تأثیری ندارد؟ در حقیقت آنان به این امر معترض بودند که چرا باید هر چه رهبر حزب دستور می دهد به بوتة اجرا گذاشته شود و چرا دستورات او باید بی چون و چرا اجرا گردد، زیرا «مسلماً هر چقدر رهبر حزب عالی فکر کنند و هر چقدر رهبریشان در سطح مافوق عالی باشد باز هم قادر نیستند راه های مبارزه را آنطور که جلسات مشاوره به دست می دهد به دست بیاورند. حضرت رسول اکرم(ص) در اکثر مشکلات با سران اسلام جلسة مشاوره تشکیل می دادند، پس نفع اینکار مسلم است که حتی خدا نیز در این باره توصیه نموده است.»(1) نویسنده که معلوم است فردی مذهبی است از احزاب کمونیست به ویژه حزب کمونیست ایتالیا و فرانسه مثال آورده که چگونه رهبری حزب نظرات توده های حزبی و واحدهای مختلف حزبی را از نقاط مختلف کشور مورد توجه قرار می دهند، نویسنده توصیه کرده بود حزب برای پاسخ به پرسش چه باید کرد و تدوین استراتژی آینده باید از این الگوها استفاده نماید و همیشه «موقعیت و امکانات» را مورد توجه قرار دهد. مهم تر این که «ممکن است در زمان حاضر و با ممکنات و مقدورات مملکتی و وضع جهانی مبارزه علنی برای حزب امکان نداشته باشد، این مسئله قابل مطالعه است که آیا می شود به یک مبارزة نیمه مخفی دست زد و با توجه به این که مبارزات نیمه مخفی حتماً ابزار و وسائل مجهزی می خواهد که بایستی قبلاً تدارک دیده شود»،(2) آیا تدبیری برای آن روز اندیشیده شده است؟ برای این منظور شقوق مختلفی قابل اجرا دانسته می شد، مثلاً این که:

عده ای از علاقه مندان به روزنامه شاهد و دوستداران مرحوم زهری ظاهراً راه خود را از آقای دکتر بقائی جدا نمایند، نه این که در صف مقابل قرار گیرند، بلکه به عنوان دوستان کم حوصله و رفقائی که دیگر قدرت تحملشان را از دست داده اند، در عین علاقه مندی به حزب و آقای دکتر روش خشنتری نسبت به دستگاه در پیش می گیرند، یعنی روزنامة شاهد را مخفیانه منتشر می نمایند (البته در دو

ص: 425

صفحه) که سر تا پا تشریح و توصیف اوضاع کنونی مملکت است و برای اینکار من فکر کرده ام که یک دستگاه پلی کپی و یک ماشین تایپ تهیه و به کرمان فرستاده شود تا نشریه هر ماه یک مرتبه تهیه و به تهران ارسال گردد تا در آنجا توزیع شود ( البته دستگاه مملکتی بایستی فکر کند که این نشریه در تهران و بدون موافقت حزب و جناب آقای دکتر تهیه می شود) یا اقدام دیگری مشابه این اقدام که می توان آنرا تحت عنوان نیمه مخفی قلمداد نمود.(1)

این موضع بسیار جالب توجه بود، حزب دیگر در بین مردم و روشنفکران آبروئی نداشت، از سوی دیگر خطراتی که ناشی از به قول آنان خطر انقلاب کور بود، کشور را تهدید می نمود؛ در این شرایط کسی سراغ بقائی نمی رفت او آزمایش های مکرر خود را پس داده و معلوم بود که به چیزی مثل تغییر وضع موجود رضایت نمی دهد. از سوی دیگر این تشکیلات باید کاری می کرد تا آب رفته را به جوی باز گرداند، این امر جز از راهی که نویسنده نامه ترسیم کرده بود، نمی توانست محقق شود. بقائی باید در صحنه حضور می داشت، راه حل قضیه این بود که وی تغییر استراتژی می داد و در درون صفوف حزب مشتی ناراضی را علم می کرد تا علیه وی موضع گیرند و نوک تیز حمله را متوجه مسئول اصلی اوضاع کشور یعنی شاه نمایند تا مسئولین طراز اوّل به این نتیجه برسند که حتی حزب زحمتکشان نیز به صفوف مخالف پیوسته است و با این ترفند از دستگاه حاکمه امتیازی به دست آورند. تأکید بر نیمه مخفی شدن فعالیت های حزب در خور تأمل زیاد است، حزب چگونه می توانست به این امر مبادرت ورزد در حالی که در وفاداری آن به رژیم سلطنتی هیچ گونه تردیدی وجود نداشت؟ منظور از این که شاید شرایطی پیش آمد که مبارزة مخفی ضرورت پیدا کرد چه بود؟ مگر قرار بود حزب زحمتکشان مبارزه ای را سامان بخشد که لازم بود به این رویکرد روی آورد؟ معلوم است که چنین نبود، هدف این بود که حربه از طرف مقابل گرفته شود و به ضد خود تبدیل شود. دلیل دیگر امر شاید در شرایط جهانی آن روز نهفته بود، در این دوره انواع مبارزات چریکی مسلحانه از سوی گروه های شبه نظامی چپ گرا در امریکای لاتین، آسیا و افریقا روی می داد، آیا منظور نویسنده این بود که شاید خطری مشابه ایران را نیز

ص: 426

تهدید نماید و در آن صورت لازم است شرایط برای مبارزة مخفی مهیا گردد؟ جزئیات امر بر ما نامکشوف است، اما آن چه مسلم است این است که تحولی اساسی در رویکرد برخی اعضای رده پائین حزب احساس قابل مشاهده بود.

مشکل اساسی این بود که بین تودههای حزبی و رهبران آن شکاف و فاصله وجود داشت. انتقاد می شد اعضای حزب زحمتکشان از حزب خود خبری ندارند و حزب نیز از آنان بی خبر است، به همین دلیل انگیزه ها از دست می رود و نوعی حالت سستی بر اعضا غلبه پیدا می کند. از دید نویسنده، این افرا د مثل آبی که در گودال می ماند و گندیده می شود به دلیل عدم تحرک از اجتماع بیزار می شوند، «اصولاً انضباط و دیسیپلین حزبی یکی از خواسته های هر فردی است، ما ایرانی ها تقریباً از لحاظ روحی شباهت زیادی به مردم آلمان داریم، دلمان می خواهد به ما دستور بدهند، از ما کار و فعالیت بخواهند و اصولا خاصیت رهبر پذیری و دیگر رهبر در ما خیلی زیاد است، از این خاصیت روحی باید استفاده شود، همة افراد حزب دلشان می خواهد تشکیلات حزب مثل یک کارخانة برق باشد، نیروی اصلی و دستور از کارخانه به لامپها برسد و لامپها روشنائی بدهند و اطراف را منور نمایند.»(1) اعلام شد با وضعی که وجود دارد اعضای جدید نمی توان جذب کرد و از سوی دیگر اعضای قدیمی هم پراکنده می شوند و با این مشکلات حزب آیندهای نخواهد داشت.

توصیه می شد به جای این که حزب در مسائل سیاسی کشور مداخله کند، باید پیش و بیش ازهمه مشکلات داخلی خود را حل و فصل نماید. باید مسائل درونی حزب حل شوند، افراد بار دیگر جمع آوری شوند و برنامه های کوتاه مدت برای نجات کشور از وضع موجود تدوین گردد: «برای اجرای برنامة فوق حزب بایستی سعی کند که اولاً افراد بسیار فعال و با استعداد، افرادی که هر کدامشان ارزش ده ها نفر را دارند و می توانند هستة مرکزی با قدرتی ایجاد نمایند، در تهران جمع آوری شوند و از هر کدام به نسبت استعداد و توانائی فکری شان استفاده گردد.» بیشتر توجهات باید معطوف به تشکیلات تهران می شد و حتی افراد فعال شهرستانی باید به تهران آورده می شدند. حزب از نظر نفوذ و تشکیلات سیاسی به هم ریخته بود و سنخیتی با تحولات اجتماعی

ص: 427

نداشت و البته هر کس می دانست که با این وضع در کشور منشاء اثری نخواهد شد. از بقائی خواسته شد اقداماتی برای تغییر اساسنامه حزب انجام دهد، زیرا این اساسنامه مربوط به زمانی است که افراد دسته دسته وارد حزب شوند، اما «امروزه بایستی حداقل در مرحلة اولیه به دنبال عضو دوید.»(1)

نویسندة نامه دو مورد از اقدامات حزب را فداکارانه و اصولی خوانده بود، یکی «در مورد حضرت آیت الله خمینی و دیگری در مورد کاپیتالاسیون.»(2) این اقدامات دو گام بسیار اساسی به شمار می روند و حتی «بایستی آن را به فداکاری تعبیر نمود» اما باید دید مخالفینی مثل جبهة ملّی، حزب توده و امثالهم که چنین اقدامی نکردند؛

بعدها از نظر تودة مردم که ظاهر بینند، امتیاز منفی نسبت به حزب زحمتکشان می گیرند یا خیر؟ البته این قبیل اقدامات شاید برای یک حزب یک گام بزرگ لازم باشد اما بایستی دید که در مقابل چه امتیازی به دست می آید، پس آیا بهتر نیست که حزب به برنامة تقویت خود و تشکیلات ریزی بپردازد وپس از نیرومند شدن به این قبیل اقدامات متوسل گردد.(3)

مهم تر این که؛ «در هر صورت بایستی در نظر گرفت سیاست خارجی و دستگاههای دولتی روی حزب وشخصیتی حساب می کنند که از نفوذ بیشتری در اجتماع برخوردار باشد و بایستی همیشه ما در نظر داشته باشیم که حزب زحمتکشان حزبی است نه یک دسته یا گروهی که مثلاً در هفته ای یکی دوبار گرد هم آمدن آنانرا کافی می دانست(4)، حزبی است که بایستی راهی را پیدا نماید که بتواند نظریاتش را در مورد مسائل امروزی مملکت حداقل در اختیار افرادش بگذارد، حزبی است که می خواهد زمام امور مملکت را در دست گیرد، پس بایستی به افراد وانمود نماید و نشان بدهد که برنامه ما فلان چیز است، اگر ما دولت را تشکیل بدهیم مسلماً با پیاده کردن برنامة حزبمان وضع مملکت چنین و چنان خواهد شد.»(5)

در اینجا بود که نویسنده جملات اصلی خود را ذکر کرد، او خاطر نشان نمود که

ص: 428

بود و نبود حزب زحمتکشان در شرایط فعلی یکی است؛ بنابراین «جناب آقای دکتر بقائی اگر بخواهند مثل تا حالا حزبی داشته باشند فقط به اسم حزب، که البته بایستی رویه سابق را ادامه دهند و منتظر هم بمانند که چه موقع در دنیا بین قدرت های بزرگ تضادی به وجود می آید (آن هم در مملکت ما) که ایشان برای مبارزه تازه ای قد علم نمایند.»(1) اما به گمان نویسنده این انتظار شاید مدت های مدیدی به طول انجامد. پس بهترین راه این است که حزب دید خود را در مورد مسائل سیاسی هر روز تازه تر نماید و از قبل زمینه را به گونه ای فراهم سازد که با خواسته های جامعه انطباق داشته باشد. برای این منظور حزب به جای زور آزمائی با «زعمای به ظاهر مسلط بر امور امروز مملکت» باید نیرویش را صرف توسعة تشکیلات و دستگاههای خود نماید تا در موقعیت مناسب بتواند به مبارزه ادامه دهد؛

ممکن است در جواب من گفته شود که امروز حتی موقعیت برای گسترش و نوسازی و بنیان گذاری حزب زحمتکشان مساعد نیست، ولی من ممکن است سؤال کنم اگر حزب توده هم در موقعیت ما بود، همین طور دست روی دست می گذاشت؟ حزب توده امروز نمی تواند کوچک ترین قدی علی الظاهر حتی در توسعة تشکیلاتش بردارد برای این که هر کجا چند نفر حتی مظنون به توده ای جمع شوند، فوری وسیلة دستگاه ها تعقیب و متلاشی و سرکوب می شوند، ولی اگر برای حزب؛ داشتن کلوب منع است آیا دستگاه های انتظامی حتی از اجتماع چند نفر در منزل رهبر حزب جلوگیری می کنند؟ اگر یکی از افراد حزب چند نفر از رفقای حزبی را بنا به مصلحتی به خانه اش دعوت نماید، آیا همان رفتاری که با افراد توده ای می شود با آنها هم می شود؟ مسلماً نه، پس حزب می تواند در یک اوضاع به ظاهر نامساعد برای مبارزه مثل موریانه کم کم لانه بسازد، به حدی که حتی یک زمان جلوگیری از فعالیت های آن برای همین دستگاه های امروزی هیئت حاکمه غیر ممکن باشد، لذا نباید موقعیت مساعد امروز را از دست داد، زیرا ممکن است فردا همین موقعیت هم فراهم نباشد.(2)

ارزیابی کند و کسانی را که از شهرستان به تهران آمده و مشغول کار هستند و سابقة طرفداری از حزب دارند، شناسائی نماید و شغل آنانرا نیز مشخص سازد. منظور این بود که باید حزب برای برنامه های آتی خود از نیروهایش برآورد صحیحی به عمل آورد تا در موارد مقتضی آنان را سازماندهی نماید. این افراد باید موظف می شدند هر چند وقت یک بار در خانة خود جلسات حزبی برقرار نمایند و به این ترتیب ارتباط از هم گسیختة تشکیلاتی را بار دیگر احیاء می کردند تا در شرایط لازم بتوانند فعالیت منضبط را از سر گیرند. در مرحلة بعدی باید در مدارس، دانشگاه ها، کارخانه ها، بین اصناف و دیگران نیز رخنه به عمل می آمد و شرایط لازم برای ادامة فعالیت ها مساعد می شد.(3) نویسنده این نامه شناخته شده نیست، اما از لحن و مضمون آن می توان پی برد که وی از نزدیکان و محارم نزدیک بقائی بود، زیرا نقاط ضعف حزب را کاملاً و به صورتی عریان در معرض دید کسی قرار می داد که به انتقاد ناپذیری شهره بود. از سوی دیگر وی دارای گرایشات مذهبی بوده است و بر این باور که از مقوله مذهب باید به مثابة ابزاری برای نیل به قدرت بهره برداری کرد. این نامه نوعی آسیب شناسی حزب زحمتکشان برای هرگونه فعالیتی در آینده باید تلقی شود، نامه در سال 1343 یا بعد از آن نوشته شده، زیرا در آن به کاپیتولاسیون اشاره گردیده و نیز سایر شواهد و قرائن هم نشاندهندة تاریخ تقریبی تحریر نامه است.

ص: 430

مانده است. ما به این وسیله صدای اعتراض خود را بلند می کنیم، ممکن است صدای خفیف و ناچیز ما در میان طنین دهل های پیروزی هیئت حاکمه خاموش شود، ولی ایمان داریم که همین صداهای ضعیف امروزی بنیان ظلم و فساد و وقاحت را منهدم خواهد کرد.» در ادامه آمده بود: «خدا با ما و با کسانی است که به تبعیت از پیشوای بزرگی چون حسین بن علی ( ع) در مبارزه و پیکار دائم با ظلم و ستم و دیکتاتوری بوده و هرگز زیر بار ننگ وظلم نمی روند. «و بالاخره این که» هموطن! برای شکستن بنای دیکتاتوری و ناکام ساختن هیئت حاکمه فاسد اراده خود را استوار ساز و با ما در این اعتراض قانونی همراه شو و یقین بدان که خداوند متعال سرکوبی ستمگران و حق شکنان را به کسانی که زیر بار ننگ و ظلم نمی روند وعده فرموده است».(1)

این اعلامیه در چه شرایط تاریخی منتشر شد؟ باید یاد آور گردید این مطالب درست وقتی منتشر شد که اغلب گروه های سیاسی حاضر در صحنه سلبا و ایجابا در برابر نه تنها دولت اسدالله علم، بلکه دربار و شخص شاه موضع گیری کرده بودند و بالاتر این که بسیاری از نیروهای حزب زحمتکشان که مذهبی و جوان بودند، با نیروهایی در قم تماس می گرفتند و از رهبر حزب می خواستند در برابر این تحول عظیم یعنی جنبشی که حتی بعد از پانزده خرداد هم فروکش نکرده بود، واکنش مثبت نشان دهد. از سوی دیگر در این ایام معلوم شده بود اسدالله علم جای خود را به دولتی دیگر خواهد داد، این دولت از آن تشکیلاتی بود که اینک اکثریت پارلمانی را به خود اختصاص داده و در رأس آن حسنعلی منصور قرار داشت. بنا بر این بقائی بهتر از هر کس دیگری در حزب به این نکته واقف بود که علم رفتنی است و آن اعلامیه شداد و غلاظ علیه وی هم تأثیری در اوضاع نداشت. پس چه بهتر که علیه دولت علم ژست مبارزه جوئی گرفته می شد و این گونه القاء می گردید که حزب با تحولاتی که در دورة علم روی داده است کاملاً مخالف است. این اعلامیه شاید می توانست دل رمیدة بسیاری از جوانان منتقد و عضو را نسبت به حزب تا حدی نرم نماید، اما واقعیت این است که این ظاهرسازیها دیگر نه نیروهای مذهبی را فریب می داد و نه کسانی دیگر را که به هر حال ماهیت حزب را در گذر زمان به درستی شناخته بودند. نکتة مهم این بود

ص: 432

که بقائی با آن اعلامیه های خود می خواست تحولات را به نفع خویش مصادره کند و به اصطلاح بر موج حوادث سوار شود. خواهیم دید که این سناریو را در دوره انقلاب اسلامی هم تکرار کرد، اما بدیهی است که از دهه چهل به بعد بقائی در تلاشهای خود موفقیت چندانی نداشت. نگاهی مجدد به مفاد بیانیة رهبر حزب زحمتکشان این موضوع یعنی تلاش وی برای موج سواری را به خوبی در معرض دید قرار می دهد.

 با تمام این اوصاف همانطور که بالاتر گفتیم، در این دوره تعدادی از اطرافیان بقائی و یا برخی از اعضای جوان تر حزب در برخی تحولات این زمان فعال بودند، عده ای از این جوانان در قم با برخی از روحانیون دیدار می کردند. در این ملاقات ها بر استفاده از تضادهای سیاسی موجود برای تعدیل اوضاع تأکید می شد، همچنین تلاش می شد از افرادی موجه که در جهت رکود حرکت های سیاسی اوایل دهة چهل فعالیت می کردند بهره برداری به عمل آید و در این زمینه نسبت به خطرات فعالیت های جبهة ملّی و نهضت آزادی تذکراتی داده می شد.(1) به عبارتی تلاش اعضای قدیمی حزب این بود که حرکات مردمی اوایل دهه چهل را به هر نحوی شده مهار نمایند، سازمان و تشکیلات رهبری حزب زحمتکشان به ادامة مبارزه نه تنها باوری نداشت، بلکه تلاش می کرد این حرکت را از درون خنثی نماید، اگر هم کاری صورت می گرفت یا ربطی به مواضع اصولی حزب نداشت و اعضای ردة پائین که عمدتاً مذهبی بودند رأساً اقدام می کردند و یا این که این حرکات نیز برای انجام ژستی سیاسی علیه منتقدین حزبی و به منظور ساکت کردن آنها انجام می شد.

سیاست حقیقی بقائی در جای دیگر در حال اجرا شدن بود. درست در بحبوحه تحولات اوایل دهه چهل، منصور رفیع زاده در آمریکا سیاستی را پیش می برد که درواقع باید منطبق با اهداف و امیال واقعی بقایی تلقی شود. حدود یک ماه بعد از حوادث 15 خرداد 1342 کنسول ایران در آمریکا به رفیع زاده اطلاع داد که اشرف

ص: 433

خواهر دوقلوی شاه در آمریکا به سر می برد. او اطلاع داد که شاه با اشرف مذاکره کرده و خواسته است از فعالیت های رفیع زاده و یارانش در آمریکا کسب اطلاع کند. شاه دستور داده بود که اشرف حتماً با رفیع زاده صحبت کند. کنسول تقاضا کرد رفیع زاده همراه او به نزد اشرف برود. همان روز عصر وی به محل اقامت اشرف در نیویورک رفت. در همانجا او با احمد شفیق، «جوان قدبلند و خوش قیافه» مصری که شوهر اشرف بود، آشنا شد. شفیق از فعالیت مخالفین شاه در آمریکا ابراز نارضایتی کرد. ماجرا از این قرار بود که در روز ورود اشرف تعدادی از دانشجویان به فرودگاه نیویورک رفته و علیه اشرف تظاهرات کرده بودند. همین عمل در مقابل محل اقامت اشرف تکرار شد. اشرف که سرگرم گفتگو با «چند تاجر گردن کلفت» بود، بعد از اتمام مذاکراتش به اتاقی که شوهرش و رفیع زاده در آن بودند رفت. در همین ملاقات اشرف به رفیع زاده گفت در نشریة شهاب بنویسد که باعث و بانی حرکت روحانیت عرب ها هستند. پیش از این رفیع زاده در نشریه اش این تحولات را ناشی از تحرکات قشقایی ها اعلام کرده بود. جریان گفتگو به این شرح است:

اول خنده و شوخی بود. به من گفتند قیافه ام مثل [مهدی] مشایخی تهران است، مشایخی شهردار عیناً مثل من است موی مشکی و فرفری دارد و از این حرفها. بعد حرف شروع شد. از دست آنها [روحانیون] دل خونی داشت. می گفت عربها پول می دهند، سالی 200 میلیون لیره خرج تبلیغات خارجی می کنند. به ما گفت [ناصر و خسرو] قشقایی به نان شب احتیاج دارند، آنها [ پول] ندارند، این حرف ها را ننویسید، بنویسید ناصر [جمال عبدالناصر] می دهد.

رفیع زاده این جلسه را برای بقایی بطور مشروح توصیف کرده است. شفیق از او دعوت کرد که در تهران به منزلش برود. بعد از این ملاقات اشرف به واشنگتن رفت. او قول داد سه روز دیگر به نیویورک بازخواهد گشت و با او گفتگو را ادامه خواهد داد. در همین جلسه، ملاقاتی با هرمز قریب، سفیر ایران در سویس، انجام گرفت. او از رفیع زاده خواست در برابر تشکیلات جبهة ملی در آمریکا یک تشکل دیگر به وجود آورد. رفیع زاده این امر را بی فایده دید.(1) در همین زمان او عکس های تظاهرات دانشجویان ایرانی مقیم نیویورک علیه اشرف را در قطع بسیار بزرگ برای بقایی ارسال کرد. در پشت هر عکس نام شرکت کنندگان در تظاهرات ذکر شده است.

همان روز در اتاق تجارت نیویورک به افتخار سفیر و کنسول ایران میهمانی برگزار

ص: 434

گردید. رفیع زاده نیز دعوت شد. در این جلسه تعریف و تمجید زیادی از رفیع زاده صورت گرفت. بقول خودش «بقدری آن شب مرا بالا بردند که حد نداشت. از خجالت سرخ شده بودم. لب هایم تکان می خورد.» سفیر ایران او را «تنها جوان مبارز و فهمیده» معرفی کرد. در این جلسه حاضرین به دکتر بقایی ابراز ارادت کردند و «سفیر مجبور شد شرحی بدهد که جناب آقای دکتر بقایی مرد بسیار وطن پرست و مبارزی هستند.» مهندس لقمان نفیسی، همشهری رفیع زاده، گفت که «ما شیخی هستیم ولی ارادت به این فامیل داشته ایم.» مضمون گفتگوها این بود که بقایی نخست وزیر خواهد شد. شاپوریان گفت «شانس او از همه بیشتر است. از ما راجع به او زیاد سؤال کرده اند. حرف ما در محافل بالا همیشه» اوست.(1) روی همین اصل بود که حاضرین در اعلام ارادت خود به بقایی از یکدیگر سبقت می گرفتند و می خواستند مراتب ارادت آنها به بقایی ابلاغ شود. البته اینها همه سخنان رفیع زاده است و صحت و سقم آن معلوم نیست.

همان روز مهندس نفیسی به رفیع زاده، که در نشریه اش نهضت 15 خرداد را کار قشقایی ها اعلام کرده بود، گفت: «آقاجان قشقایی ها پول ندارند، شما جوان هستید بروید مطالعه کنید. آیا امکان ندارد عربها پول به اینها بدهند؟ روی این موضوع بروید مطالعه کنید و دیگر مسئله قشقایی ها را ننویسید.» ادامه نامه جالب توجه است:

یک تبلیغات برای دولت [ایران] درست کردند که حد و حساب نداشت. جداً مردم آمریکا را متأثر کردند برای دلسوزی دولت. یک ذره تأثری برای کشته شدگان [15 خرداد 1342] نیست. دنیا محکوم کرده است قضیة آخوند و ملا را. تصور نمی شد کرد اینگونه تبلیغات به نفع دولت بشود. قضیه زنها، قضیه اصلاحات اراضی را علم کرده اند... این مسئله گوش و بینی بریدن و بهشت رفتن مثل بمب صدا کرده است. حتی جراید عکس از دیوارهای قم گرفته بودند که به فارسی نوشته بود گوش و دماغ پاسبان را ببرید. می دانید دنیا این حرف ها را نمی پسندد. دنیا نمی پسندد زن این طور باشد، دهقان آنطور. خلاصه مطلب این است، جداً مخالفین دولت را در خارج این اخبار و این تبلیغات دق مرگ کرده است. قضیه بر ما هم

ص: 435

روشن نیست. اخبار ضد و نقیض زیاد است.»(1)

لازم به یادآوری است دولتی که رفیع زاده از آن نام می برد، همان دولت اسدالله علم است که بقائی در ایران مدعی مخالفت با آن بود. پر واضح است اگر هم مخالفتی صوری شکل گرفته باشد، همانطور که خود بقائی در کنگره حزب زحمتکشان در اصفهان گفته بود؛ آن مخالفت صرفاً برای متوجه ساختن نوک تیز حملات علیه نخست وزیر بود و نه شاه، کاری که بقائی پیش از آن هم در مقابل امثال قوام و اقبال انجام داده بود.

در همین ایام روابط ایران با روسیه حسنه شد. نظر به اینکه «ایجاد هرگونه رابطه خوب اول با توافق آمریکا می بایست صورت بگیرد»، موافقت آمریکایی ها جلب شد و دولتین ایران و شوروی با یکدیگر مذاکره کردند. روس ها «دستور دادند حزب توده ساکت بشود.» آمریکایی ها «موافقت کردند سر و صدا بخوابد [تا] کاری برای مملکت صورت بگیرد.» آمریکایی ها در «جای دیگر» به روسها «آوانس» دادند. این سخنان از زبان یکی از تحلیل گران مسایل ایران، که رفیع زاده نام او را «فروغ» ذکر کرده است، بیان می شد. تحلیل گر مزبور گفته بود چون اساس رژیم در معرض انهدام است، حزب توده سکوت کرده است. رفیع زاده که در نامة بیست روز قبل خود سیاست های دولت علم را مورد تأئید قرار داده بود، این بار مدعی شد که «پایگاه رژیم روحانیون و ملاکین اند. چون با دفع آنها بنیاد رژیم خود به خود سست می شود و این به نفع توده ای هاست، آنها عالمانه سکوت کرده اند.»(2) این استدلال البته تازگی نداشت، رفیع زاده و امثال او در مکتب بقائی سیاست آموخته بودند. به آنان گفته شده بود اگر توده ایها به چیزی حمله کردند باید از آن موضوع دفاع کرد، اگر از چیزی دفاع کردند باید به آن حمله برد، اگر سکوت کردند باید شک نمود. به دید بقائی مسئله اصلی کشور توده ایها بودند، در تحلیل نهائی هر امری را باید با مواضع و موازین آنها سنجید.

بقایی، که به قول محمد نخشب توسط آمریکایی ها به زندان برده شده بود تا «مطهر بشود»، در حقیقت برای کسب اعتبار در میان مردم با برخی اعمال دولت مخالفت می کرد. مأمور ساواک گزارش می دهد:

«دکتر بقایی اعتقاد سختی نسبت به

ص: 436

قانون اساسی و احترام بیش از اندازه نسبت به مقام شامخ سلطنت دارد و بارها ضمن صحبت اظهار نموده که من تا امروز سه بار قسم یاد کرده ام که نسبت به قانون اساسی و مفاد آن وفادار و حامی باشم.(1) به اضافه نامبرده با یک حالت احترام شاید توأم با رفاقت و محبت نام اعلیحضرت همایونی را یاد می کنند و غیرممکن است که یک فرد حزبی در حضور نامبرده جرئت توهین به مقام سلطنت را داشته باشد زیرا در صورت ارتکاب این عمل روگرداندن دکتر بقایی از نامبرده و اخراج از حزب کمترین مجازات او است. بارها نیز افراد حزب زحمتکشان مطالبی در مورد انقلاب و اقدامات حاد نموده اند، لیکن دکتر بقایی اظهار داشته که این نوع اعمال به صلاح مملکت نیست و باید از طریق دیگری راه سعادت مملکت را پیدا کرد.»(2)

پیش از این، بعد از ماجرای حمله کماندوها در فروردین ماه 1342 به فیضیه، سیدجلال حسینی، یکی از اعضای حزب زحمتکشان، نظر امام را در مورد بقایی جویا شده بود. به گزارش ساواک، امام پاسخ داده بودند: «خود دکتر بقایی سازمان امنیتی است وگرنه چرا تلاش نمی کند و با ما همگامی ندارد.»(3)

با آغاز نهضت اسلامی به رهبری امام خمینی، تعدادی از اعضای ردة پائین حزب زحمتکشان بر این اعتقاد بودند که باید در کنار سایر مردم در تظاهرات خیابانی شرکت کرد. اینک دو طیف کاملاًً آشکار در حزب به چشم می خورد، عده ای که هم چنان در چارچوب فعالیت قانونی به منظور انتقاد از دولت های وقت می اندیشیدند و عده ای دیگر که بر این باور بودند باید به صفوف نهضت پیوست. سیدجواد طباطبایی، محمدتقی علویان قوانینی، علی فتوگرافی، غضنفر یمینی شریف، سیدجلال الدین حسینی، سیدحسن آیت و محمد دلیلی دیدار در زمرة افراد دسته دوم بودند. برخی از این افراد در تظاهرات خیابانی هم شرکت می کرد. لیکن شخص بقایی از این فعالیت ها

ص: 437

ابراز نگرانی می کرد. سلطان محمد فریدونی نارضایتی بقایی را از شرکت اعضای حزب در تظاهرات شهرهای قم و تهران اعلام کرد و هشدار داد هر کس می خواهد فعالیت سیاسی کند باید ابتدا به مقامات حزبی اطلاع دهد. او گفت حزب علاوه بر مرامنامه، باید به قانون اساسی مملکت هم وفادار باشد. بقایی به سلطنت شاه وفادار بود و نظر به اینکه از دید او در ایران فردی «دلسوز و وطن پرست» یعنی شاه «حکومت می کند»، نوک تیز حملات باید علیه دولت ها باشد نه علیه شخص شاه.(1)

در حالیکه در ایران شعله های نهضت زبانه می کشید و علاقه برخی از اعضای جوان حزب را به خود جلب می کرد، منصور رفیع زاده از آمریکا گزارش داد رابطه اش با «حسن خان» [پاکروان] بسیار خوب است و با او مکاتبه دارد. او اطلاع داد رئیس ساواک، پاکروان، امری به او رجوع کرده بود که «فوری» انجام داده است. پاکروان از او خواسته بود «بهتر از گذشته» عمل نماید:

«خلاصه رابطه با او بسیار خوب است تا حال حاضر خوب بوده است. ولی این تصور و احساس را دارم که نظر ایشان این است قدری با نظر آنها کار بشود و رویه تغییر کند. رویهمرفته تا حالا روابط ما و آنها خوب بوده است. پرده پاره نشده است، ولی توقعات زیاد است، آنهم توقعاتی که لطمه به همه چیز می زند و جداً به ضرر همه چیز است.»(2) شاهدی در دست نیست که نشان دهد بقائی، رفیع زاده را از این تماسهائی که به قول او لطمه به همه چیز می زند، برحذر کرده باشد.

در آستانة سفر شاه به آمریکا رفیع زاده اطلاع داد روابط با دکتر علی شایگان به شدت تیره شده است و البته شایگان کاری جز نفرین کردن نمی تواند انجام دهد. او سپس «در مورد تشریف فرمایی اعلیحضرت همایونی» سخن گفت و اینکه طرفداران شایگان علیه شاه «برنامه دارند که به قول خودشان رسوا کنند. حتی من از چند نفر شنیدم که اگر دستشان برسد قصد خلاص کردن [شاه را] دارند.» او گزارش داد دانشجویان این مرتبه قصد دارند «آبروریزی حسابی بکنند.» رفیع زاده از بقایی خواست تا به او رهنمود بدهد در برابر سفر شاه چه عکس العملی از خود نشان دهد.(3)

ص: 438

مسافرت شاه به آمریکا در اواسط تیر 1343/ اوایل ژوئیه 1964 انجام گرفت. در فرودگاه های نیویورک و واشنگتن تظاهراتی توسط دانشجویان علیه او انجام گرفت. دانشجویان برای اینکه شناسایی نشوند پلاکاردها را در برابر صورت خود گرفته بودند، لیکن رفیع زاده موفق شد از آنها عکسبرداری کند. تعدادی از این دانشجویان توسط خود او شناسایی شدند. عکس ها برای بقایی فرستاده شد. به نوشته رفیع زاده در یکی از دانشگاههای نیویورک شعار داده می شد: «جلاد ننگ بر تو، ضحّاک(1) مرگ بر تو.» شاه در برابر آنها خندید. اسدالله علم سلام نظامی داد و این در حالی بود که بین تظاهرکنندگان و آنها فقط بین یک متر تا یک متر و نیم فاصله بود. در فرودگاه واشنگتن، تظاهرکنندگان با حملة پلیس مواجه شدند. در آنجا نیز دانشجویان شدیداً به شاه حمله کردند.

در همان سفر، سرهنگ ناصر مقدم، مدیر کل ادارة سوم ساواک، با رفیع زاده دیدار کرد. مقدم مراتب «ارادت» خود را به بقایی ابلاغ نمود. در حضور سدهی و رفیع زاده تعریف و تمجید زیادی از بقایی شد. مقدم گفت که «فریدونی ما» عاشق بقایی است و حتی مدعی است که طرز فکر او و بقایی یکی است، یعنی اینکه هر دو «سربازی» فکر می کنند و البته مراد از تفکر سربازی اطاعت از اوامر مافوق است: «در مورد خمینی و اعلامیه های حزب گفت عمل آقای دکتر به نفع ما شد، زیرا موقعی حزب از خمینی طرفداری کرد طرفداران خمینی کم خواهند شد. این قدر حزب را بد می دانست که طرفداری حزب از خمینی را به نفع دولت می دانست.» تماس مقدم با رفیع زاده به دستور پاکروان انجام گرفته بود. برای اینکه رفیع زاده در آمریکا لو نرود و عضویت او در ساواک محرز نشود و حتی سفیر از قضیه بویی نبرد، موافقت شد که فعالیت او علنی نباشد. تأکید بر این بود که حتی سفیر از قضیه بی اطلاع بماند.

رفیع زاده از قطع کمک ساواک به منظور انتشار نشریه شهاب گله کرد. جواب شنید «دستور تلگرافی رئیس است بدهند. حالا چرا نمی دهند خدا می داند. می گفت خلاصه رئیس با شما دوست است. با دکتر در باطن دوست است.» مقدم گفت از کلیة کارهای رفیع زاده اطلاع دارد و به او تذکر داد که احتیاط کند و فکر نکند که «حسن [پاکروان]

ص: 439

تا روز قیامت خواهد بود.» مقدم برای جلوگیری از لو رفتن رفیع زاده، پنج نفر از دانشجویان را از کالیفرنیا برای انجام تظاهرات به نیویورک آورده بود. زیرا از نظر او مأمورین دو دسته بودند: یکدسته کارمند دائمی و یکدسته مأمور ویژه که برای کار معینی پول می گیرند. پس برای جلوگیری از لو رفتن مأمورین دائم، مأمورین موقت را آفتابی کردند تا همه، آنها را به نام مأمور ساواک بشناسند: «مقدم می گفت طرز کار ما بسیار خوب و مخفی است و شما را احدی نخواهد شناخت.» مقدم از رفیع زاده خواست کنسولگری و سفارت را کنترل کند و به او خبر دهد که آیا «مصدقی ها با اینها همکاری دارند یا نه؟» او دستور داشت همه چیز را زیر نظر داشته باشد «حالا چه سفیر باشد چه کنسول، چه دانشجو.» نامه توسط جوانی که به دستور شاه به ایران فرستاده شده بود، برای بقایی ارسال گردید.(1)

پیش از اینها در اواخر سال 1342 رفیع زاده توانسته بود پس از اختلاف افکنی میان شایگان و فاطمی، روابط فاطمی و نخشب را نیز بر هم زند. بقول خودش «در روزنامه پدر هر دو را در آوردیم.»(2) سیاست ظاهراً بیطرفی رفیع زاده و سدهی در برابر سفر شاه و انجام فعالیت «مخفی» برای کاستن هر چه بیشتر صفوف تظاهرات دانشجویان مخالف، طبق رهنمودی بود که بقایی از تهران ارسال کرد. برای انجام مراسم استقبال بین مهندس نفیسی، رئیس ادارة سرپرستی دانشجویان در آمریکا، و اردشیر زاهدی، سفیر، اختلاف بروز کرد. ادارة سرپرستی با تهدید عده ای از دانشجویان آنها را برای مراسم استقبال از شاه آماده کرد. از سوی دیگر، سفیر به شخصی به نام افشار که باید همان دکتر احمد افشار دوست رفیع زاده باشد و کارمند یک شرکت بیمه بود، مأموریت داد با عده ای از دانشجویان آمریکایی به استقبال شاه بروند. ابتدا گروه افشار موفق شدند در واشنگتن با شاه دیدار کنند و گروه نفیسی آخرین دسته بودند. همینکه شاه قصد ترک اتاق ملاقات را داشت، خانم مهندس شیخ، معاون نفیسی، خطاب به شاه گفت که با وجود اینکه افشار و گروه او محصل نیستند چرا زودتر به نزد شاه رفته و محصلین ایرانی «آخر همه شرفیاب» شده اند؟ شاه مبهوت ماند. معلوم شد سیاست بقایی مبنی بر اتخاذ روش بیطرفی و عدم اجرای مراسم استقبال برای حفظ جهات

ص: 440

ظاهری به نفع همه بوده است. پیش از این سدهی استدلال کرده بود فعالیت آنها در شرایط حاضر برای رژیم سودی ندارد و از طرف دیگر فعالیت دستگاه برای جمع آوری عده ای دانشجو برای شرفیابی به ضرر آنها تمام خواهد شد. سدهی و رفیع زاده حتی توانسته بودند نتایج جلسه ای را که به کمک ادارة سرپرستی در منزل هروی، کنسول ایران در آمریکا، و از دانشجویان تازه وارد تشکیل شده بود، خنثی نمایند. آنها ضمن فعالیت «پشت پرده» به ادارة سرپرستی گوشزد کردند انجام مراسم استقبال جز زیان چیز دیگری نخواهد داشت. سدهی حتی به کالیفرنیا سفر کرده و در آنجا، که مقامات از دانشجویانش «خیلی وحشت داشتند»، ماموریت خود رابه خوبی انجام داد.(1)

در همین اوضاع و احوال، ساواک از سیدحسن آیت تعهد گرفت دیگر به محل سازمان نگهبانان آزادی مراجعه نکند و نامبرده حق هیچگونه فعالیت حزبی و سیاسی ندارد. از آن به بعد آیت شبها در منزل سلطان محمد فریدونی به سر می برد و روزها هم در بیمارستان چشم فارابی نزد دکتر سیدنصرالله موسوی زادگان کار می کرد.(2) در این زمان سید جلال الدین حسینی، غضنفر یمینی شریف، محمود دلیلی دیدار و علی فتوگرافی در بازداشت به سر می بردند. یکی از جرائم آنها نگهداری نوار سخنرانی امام خمینی و توزیع اعلامیه های ایشان بود.

در تیرماه سال 1343 ساواک گزارش داد بقایی قصد دارد در پوشش حزب زحمتکشان سازمانی مخفی تشکیل دهد. برای تهیة طرح این سازمان بقایی با یکی از مأمورین ساواک تماس گرفت. او اعلام کرد در شرایط فعلی باید «عاقلانه کار کرد» و انضباط(3) حزبی را رعایت نمود. سرهنگ مولوی، رئیس ساواک تهران، اطلاع داد برای طرح مورد نظر بقایی آموزش های لازم به مأمور ساواک داده شده و طرحی که تهیه شده توسط رابط برای بقایی ارسال گردیده است.(4) در جلسه ای دیگر بقایی اطلاع داد اعضای هئیت مؤسس سازمان مزبور عبارتند از خود او، غلامحسین رحیمیان و مأمور مزبور. مأمور ساواک امیدوار بود که تشکیلات جدید اشتباهات گذشتة حزب را مرتکب نشود.(5)

ص: 441

این اقدام در زمانی است که فعالیت علنی حزب زحمتکشان به دستور سرلشکر پاکروان رئیس ساواک ممنوع شده بود. این تصمیم در پی ملاقات بقایی با پاکروان ابلاغ شد. شاه دستور داده بود با شخص بقایی کاری نداشته باشند، اما «حزب را بکوبند.» پیش از این بقایی با سرهنگ مولوی، رئیس ساواک تهران، هم ملاقات کرده بود. او نیز همین مضامین را به بقایی خاطرنشان نمود. بقایی در جلسه ای دیگر خطاب به مأمور نفوذی ساواک اطلاع داد که سعید پارسی و مهندس نورائی را برای کمیتة مرکزی تشکیلات مخفی برگزیده است، که با او و مأمور ساواک و رحیمیان جمعاً پنج نفر می شدند.(1) چرا باید شاه دستور داده باشد فعالیت حزب زحتکشان تعطیل شود و چرا باید دوست بقائی سرلشکر پاکروان هم آن را عملی نمود؟ در ملاقاتهای بقائی با پاکروان و مولوی چه گذشت و چه سخنانی رد و بدل گردید؟ آیا نمی توان تصور کرد که به دلیل فعالیت عده ای از نیروهای مذهبی حزب در جریان حوادث پانزده خرداد و دستگیری آنان، حتی شخص بقائی از تعطیل موقت فعالیتهای حزب حمایت می کرد؟ یا به عکس آیا هدف این نبود که حزب زحمتکشان را با تعطیل صوری فعالیت آن، حزبی انقلابی بنمایانند تا توجه افکار عمومی از مسیر کلی حوادث و جنبشی که در حال وقوع بود، به جائی معطوف شود که در تحلیل نهائی به نفع شاه و تداوم سلطنت او منجر می گردید؟ 

به هر حال از مقطع پانزده خرداد که مقارن بود با نخست وزیری اسدالله علم تا وقتی منصور به قتل رسید، روند تحولات به صورتی شتابناک و البته به شکلی دیگر استمرار یافت. در تمامی این دوره، اعضای خوش خیال حزب زحمتکشان هنوز تصور می کردند که بقایی به قدرت خواهد رسید. دکتر ارسطو ایرانی، ضمن بحث درباره اوضاع وخیم ایران به دنبال ترور منصور مدعی شد «فقط کسی که می تواند این کشتی شکسته را به ساحل برساند شخص آقای دکتر بقایی است و شنیده ام در چند روز گذشته در جلسات دولتی ها خیلی بحث ها در روی آقای دکتر بقایی بوده و باید منتظر بود تا چه پیش آید.» دکتر سیدنصرالله موسوی زادگان می گفت شاه باید ابتدا مجلسین را منحل کند و بعداً دکتر بقایی را روی کار آورد؛ «دکتر ارسطو ایرانی اظهار داشت اینها فعلاً تمام خیالات است که ما می کنیم. باید منتظر حوادث آینده بود که تا چه پیش آید...»(2)

ص :442

فعالیت سیاسی را در چنبرة نفوذ خود گرفت. از طرف دیگر به دنبال ترور نافرجام شاه، ماده ای در قانون اساسی گنجانیده شد که اگر ولیعهد به سن قانونی نرسیده باشد و شاه از دنیا برود، همسر او تا رسیدن ولیعهد به سن قانونی نیابت سلطنت را عهده دار خواهد بود. بر طبق دیدگاه بقایی برای بقای نظام سلطنت، راهی جز خلع ید از سیاستمداران کهنه و سپردن امور به دست جناح تازه وجود نداشت. او تلویحاً هشدار داد در غیر این صورت رژیم در معرض انهدام قرار خواهد گرفت:

پیشگاه مبارک اعلیحضرت همایون محمدرضاشاه پهلوی

اعلیحضرتا

آخرین باری که عریضه ای تقدیم نمودم نیمة شهریور 1342 بود. در این مدت ضرورتی به تصدیع خاطر همایونی ندیده ام و امروز و «در این لحظات بسیار حساس و بحرانی که مملکت در لبة پرتگاه مخوفی قرار گرفته است وظیفة خود می دانم بار دیگر (که امید است آخرین بار نباشد) به اعلیحضرت همایونی روی آورده و حقایقی را بی پرده و صریح به عرض برسانم». این چند جملة اخیر و جملاتی که حسب مورد بعداً به جای خود دوباره به عرض خواهد رسید به نقل از همان عریضه [شهریور 1342] است.

در این فاصله زمانی که از لحاظ عمر ملت ایران، عمر مملکت و عمر پادشاه مدت زیاد ولکن از لحاظ تاریخ لحظاتی بیش نیست، حوادث زیادی در دنیا و کشورداری و تغییرات عمده ای در مملکت به وقوع پیوسته است ولی آنچه که فقط و منحصراً مایه خوشوقتی است این است که همانطور که در آن نامه آرزو کرده بودم عریضة یاد شده آخرین عریضه نشد و اکنون برایم این سعادت نصیب شده که بار دیگر و حسب وظیفه خاطر همایونی را مصدع گردم.

نمی دانم برای اعلیحضرت موجبی پیش آمده که حوادث و اتفاقاتی را که در خارج از کشور تحت عنوان کنفدراسیون دانشجویان ایرانی(1) و یا فعالیت های مخرب و خطرناک تحت حمایت حکومت عراق(2) به وجود آمده غیر از زوایای دیدی که تا به حال بررسی شده، و از این دید که اگر تمام عوامل به وجود آورنده این حوادث

ص: 444

ناشی از اقدامات و عملیات اشتباه آمیز اکثراً خائنانه دولتها به اعلیحضرت و ملت ایران نبوده لااقل سهم عمده ای را در ایجاد وضع حاضر بازی کرده است.

در شهریورماه 1320 همانطور که گفته شد کشور ما به عنوان پل موردنظر بود و در اکثر حوادث بعدی دولتهای امپریالیستی از هر قطب که تصور شود هدفشان تاراج و به یغما بردن ثروتهای ملی ما بوده و هست و یا منظورهای استراتژیکی داشته اند. ولی وضعی که مخصوصاً دولتهای از سال 42 به بعد به وجود آورده اند، ما را در موقعیتی قرار داده است که علاوه بر ثروتهای ملی مملکت، اعلیحضرت و سلطنت ایران مورد هدف آنها است.

«یقین دارم قلب شاه گواهی می دهد که هنوز هم مثل همیشه نسبت به قانون اساسی و رژیم سلطنت وفادار هستم و معتقدم که وجود پادشاه ضامن تمامیت مملکت است و آرزو دارم که پایه های تخت سلطنت استوار و علاقه مردم به پادشاه روزبروز بیشتر باشد.(1)»

می خواهم از تکرار این چند جمله که از همان عریضة پیشین استخراج کرده ام این نتیجه را بگیرم که اعتقاد ما، چه خودم و چه هم مسلکان و دوستانم که در حزب زحمتکشان ملت ایران متمرکزند و یا در سازمانهای مختلف سیاسی و اجتماعی همکاری داشته و یا دارند، این است که در شرایط امروز دنیایی و حداقل تا حدود نیم قرن آینده حفظ تمامیت ارضی مملکت، استقلال حدود جغرافیائی ایران بدون وجود پادشاه به صورتی غیر از سلطنت مقدور نیست. دولتهای خائن به اعلیحضرت، رهبران کردها را در آن سوی مرزهای ایران تقویت کردند که کردها به اخذ امتیازاتی از دولت عراق نائل آیند، و نتیجه این شده که همین سازمان چریکی کرد در داخل خاک عراق یک خطر جدی برای کردستان ایران باشد که برای پیشگیری آن دولتها ناچار از قتل عام مردم کردستان هستند و در هر حال آنچه که نگهداری و باقی ماندن کردستان ایران [را] در زیر پرچم شاهنشاهی ایران ممکن ساخته است وجود مقام سلطنت است و این امر با وجود رژیمی از نوع

ص: 445

جمهوری ممکن نبود. به هرگوشه و کناری از مملکت نگاه کنیم همین طور است. آذربایجان، گرگان، بلوچستان و کرمان، خوزستان و...

پس اگر از شروع زندگی سیاسی ام از این نظریه و تز دفاع کرده ام، استیضاح دولت ساعد و مبارزه با رزم آراء، غروب روز سی ام تیرماه 31 در بدترین شرایط در حالیکه هیچ کس جرئت دهان باز کردن نداشت، در نهم اسفندماه 31 و جریانات نیمه اول سال 32(1) و هر وقت دیگری حفظ قانون اساسی تماماً هرگز فراموش نشده است و اگر در طول مبارزات و فعالیتهای سیاسی هم اقداماتی کرده ام که مورد نارضایتی اعلیحضرت هم بوده است ناشی از این حس است که لازمة حفظ استقلال و تمامیت ارضی وجود و بقاء مقام سلطنت و لازمة وجود و بقاء مقام سلطنت حفظ قانون اساسی است و این سه مسئله و موضوع قابل تفکیک از هم نیست.

حفظ سرحدات مملکت و استقلال آن، نگهداری نظم موجود مادام که اعلیحضرت در قید حیاتند شاید با تدابیری که فعلاً به کار می رود مقدور باشد که این خود مسئله قابل بحثی است. ولی همان حادثة دردناک 21 فروردین [1344] را مجسم سازیم که اگر خدای ناکرده توطئه چی ها، که مسلماً ریشة خارجی داشتند، در اقدام خود موفق شده بودند، تکلیف سلطنت و مملکت و مردم چه بود؟ آیا نخست وزیر جرئت داشت که خود را به رادیو برساند و درخواستی از مردم بکند و این درخواست پشیزی ارزش داشت؟ یا کدام مقام انتظامی بود که جرئت حضور در ادارة محل خدمت خود را داشته باشد؟ و آیا این مسایل با نیات اعلیحضرت در باقی ماندن سلطنت و رسیدن آن به ولیعهد اساساً مطابقتی دارد؟

خداوند انشاءالله عمر طولانی به اعلیحضرت عطا فرماید، ولی اگر هر موضوعی قابل محاسبه صددرصد باشد، تنها موضوعی که حتی یک در هزار نمی توان بر آن یقین داشت زنده ماندن انسان است. در جمهوری متحد عرب هر چیزی مورد انتظار می توانست باشد، الا مرگ جمال عبدالناصر و هر چیزی قابل پیشگیری بود

ص: 446

که پیشگیری می شد الا مرگ او که پیش بینی پذیر نبود و نشد.(1)

ملتفت این نکته هستم که اعلیحضرت خود توجه کافی به این مسئله دارند و شاید انگیزة اصلاح اخیر قوانین اساسی به همین منظور بوده است. ولی صرف وجود توجه بدون اینکه زیربنای اساسی مملکت بر این مقصود کار گذارده شود کافی به مقصد نخواهد بود.

سابقاً دو گروه مقتدر و متنفّذ در مملکت بودند که حامی سلطنت هم محسوب می شدند. وجود افکار اصلاح طلبانه در اعلیحضرت و اقتضاء زمان البته نمی توانست وجود گروه اولی را که به عنوان مالکین و فئودال ها نامیده می شدند تحمل نماید. این گروه از بین رفته بدون اینکه جانشین آن یعنی زحمتکشان رهانیده شده از دست مالک مورد حمایت دولت باشند. و بر اثر اشتباهات و بی نقشه گی [کذا] دولتها بعضاً همراهی آنها با نقشه های خیانت آمیز کشورهای خارجی و برخلاف گزارش های کاملاً دروغ مقامات مسئول مملکت امروز نه تنها از حامیان سلطنت نیستند، بلکه اگر بررسی دقیقی به عمل آید مسلم خواهد شد که در بین آنها افکار مخالفت آمیز با مقام سلطنت جوانه می زند.

گروه دوم مقامات مذهبی بودند. دولتهای وقت بعضی از آنها را در وضعی قرار دادند که راهی جز مبارزه با آنان نبود و بقیه را مقامات مختلف خریداری کردند. که قطعاً این نکته مورد عنایت اعلیحضرت هست که شخص و یا مقامی که عقیده و نظر و یا خود را می فروشد مطلقاً قابل اعتماد نیست، زیرا اگر خریدار مناسب تری پیدا شد او که فروشندة عقیده و رأی و شخصیت خود هست آن را به بهای گرانتر خواهد فروخت.

از این گروه خریداری شده که نه موقعیتی بین مردم دارند و نه کسی حرف آنها را گوش می دهد، هرگز خدمتی در حفظ مقام سلطنت برنمی آید. گروه مخالف هم که از ابتدا حسابش روشن است. گروه روشنفکر رضایت قلبی با جریانات مملکتی ندارد. دهقانان و کارگران که سماور، الاغ و اسب آنها برای پرداخت طلب بانک

ص: 447

کشاورزی و یا طلبکار به مزایده گذارده می شود، نمی توانند در گروه طرفداران وضع حاضر باشند. مالکین و روحانیون و اهل مذهب و تعصب هم وضعشان روشن است. پس تنها قدرت قابل محاسبه نیروی انتظامی است که در آن مورد چون نه اطلاعات نظامی دقیق دارم و نه تماس نزدیک، بنابراین اعلیحضرت شخصاً بهتر می توانند آن را ارزیابی فرمایند. ولی بخصوص بعد از جنگ دوم [جهانی] وضع حکومتهایی که منحصراً متکی به قوای انتظامی بوده اند متأسفانه رضایت بخش نیست. وضع عراق در زمان ملک فیصل و بعد از آن، سوریه، همین پاکستان هم پیمان خودمان، ترکیه همسایة دیگرمان، الجزایر، لیبی و...

انگیزة تصدیع مجدد خاطر همایونی همین مسایل است که همانطور که عرض شد حسب وظیفه وطن دوستی و علاقه ام به بقاء استقلال و تمامیت مملکت و لزوماً حفظ رژیم سلطنت مشروطه بار دیگر وظیفه خود دانستم که آنچه را که به صلاح مملکت و اعلیحضرت و آیندة ولیعهد ایران می دانستم عرض نمایم.

کسی که فعالیت اجتماعی و سیاسی می نماید، طبعاً در معرض اشغال پست هایی است که اجتماع اقتضا دارد، ولی اعلیحضرت بهتر از هر کسی می دانند که خداوند تبارک و تعالی روح جاه طلبی و مقام پرستی را یا در نهادم خلق نکرده و یا آن را در طول زمان از بین برده است و لذا هیچ انگیزه و محرکی بجز آنچه که معروض افتاد نمی توانم داشته باشم. در همان عریضه عرض کرده بودم که «هر قدر در تاریخ به عقب برویم و هر نوع حکومتی را در نظر بگیریم اولین شرط برای صدراعظم و وزیر خوب راستگویی به پادشاه است. وزیر دروغگو به اندازة وزیر خائن خطرناک است... قوانین اساسی مملکت دولتها و وزرا را مسئول تخلفات قانونی می داند و حتی دستورات شفاهی و کتبی پادشاه موجب برائت آنان نیست. ولی سیاست خارجی که اینک بیش از هر زمان دیگر در پی برانداختن رژیم سلطنتی است به دست همین دولت ها هر کار خلاف مصلحت مملکت که خواسته انجام داده ولی با اینکه دولت و وزرا مسئول هستند کنفدراسیون، عمال بعثی و خلاصه قاطبة مردم عامل نارضایتی خود را متوجه اعلیحضرت می دانند.

اگر قوانین اساسی تماماً و بدون کم و زیاد اجرا شود، اگر نمایندگان مجلس از طرف مردم انتخاب شوند و اگر مجالس مقنّنه که به این ترتیب انتخاب شده اند

ص: 448

وظایف قانونی خود را عهده دار گردند و اگر دولت ها مسئول مجالس باشند و اگر آزادی های پیش بینی شده در قوانین اساسی در حق مردم شناخته شود، سیاست خارجی متوجه این نکته می شود که با ترور پادشاه نمی تواند به نظر خود نائل آید و نتیجتاً دنبال این مقصود نمی رود. ولی اگر تمام قدرتها و اختیارات در یک فرد جمع شود همیشه آن فرد مورد نظر است چه پادشاه باشد، چه رئیس جمهور.

یک بار دیگر از تصدیعی که دادم پوزش می طلبم ولی به این اعتبار که لازمة عهده داری مقام سلطنت استماع هر نظر و صلاحدیدی است چه مورد پسند باشد و چه غیر آن و از طرفی لازمة وطن دوستی و انسانیت، گفتن حقیقت است ولو اینکه آن گفتار موجب ملال خاطر مخاطب گشته و یا اسباب زحمت گوینده گردد، به خود جرئت دادم که اوقات ذیقیمت اعلیحضرت را اشغال نمایم. باشد که عرض صادقانه در برابر دروغ های گزافی که غلامان جان نثار و خانه زاد برای حفظ وضع موجود و نتیجتاً باقی ماندن خود در مصادر امور به عرض می رسانند جلوه ای داشته باشد.(1)

در حقیقت غرض از نگارش این نامه تفهیم غیرمستقیم این نکته بود که تنها کسی که می تواند از بحرانی تر شدن اوضاع جلوگیری کند و رژیم سلطنت را حفظ کند، همانا شخص دکتر مظفر بقایی است. پیش از اینهم در دهه چهل و بعد از ماجرای ترور ناموفق شاه در کاخ مرمر، در جلسه ای که در منزل بقایی تشکیل شد، مهندس محمدتقی نورایی پیشنهاد کرد بقایی تقاضای ملاقاتی از «اعلیحضرت همایونی» بنماید و «پس از شرفیابی اوضاع و احوال مملکت را به عرض معظم له» برساند. قاسملو ضمن پشتیبانی از نظر نورائی اضافه کرد «در این شرایط که وخامت کشور و ملت و رژیم» را تهدید می کند و «شاید بعدها نیز بکند» باید این ملاقات انجام گیرد و «مراتب خدمتگذاری و تشریح موقعیتی که به وجود آمده است» بیان شود.

بقایی اعلام کرد برای ملاقات با شاه حرفی ندارد، لیکن نگرانی او آن است که «هنوز برای اعلیحضرت همایونی این فکر جدی نباشد که این اتفاقات خطرات بزرگی را در آتیه در بردارد و تصور کنند عادی است و رفع شده است [و] در حقیقت قبول

ص: 449

نکنند که تاریخ ما و رژیم ما در معرض تهدید است.» او از اتکاء شاه به «قدرت موجود» و اظهارات اطرافیان مبنی بر رفع هر گونه خطر اظهار نگرانی کرد، «چون وقتی 50 نفر از نزدیکترین مشاوران آمدند و گفتند خطر رفع شده، وضع خوب است، زندگی مردم خوب است، عناصر مخالف سرکوب شده اند، ایشان هم باور خواهند داشت.» او ترور شاه را محصول تصمیم «4 نفر از انگلستان» دانست که به وسیلة سربازی در تهران عملی شده بود. او همین ترور را هم محصول روشن نبودن اوضاع دانست. به همین دلیل شاه نمی توانست خطرات را پیش بینی کند. بقایی معتقد بود یک تشکیلات مخفی چه در ایران و چه خارج از کشور جریانات را رهبری می کند. در پایان بقایی گفت این اوضاع «خطری است بسیار جدی و غیر قابل انکار»؛ خطری که ابعاد آن «برای اعلیحضرت همایونی کاملاً روشن» نیست و مشاوران او این حوادث را جداً درک نمی نمایند. بقائی توجه به این مطالب را برای «حفظ مملکت و رژیم» ارزیابی کرد و قرار شد پس از مراجعت شاه از مسافرت خارج کشور از او تقاضای شرفیابی کند: «ضمناً از منبع نیز خواهش کرده مواردی که بایستی با اعلیحضرت همایونی مذاکره شود روی کاغذ یادداشت و به دکتر ارائه دهند.»(1)

از طرف رؤسای ساواک به منبع مرتبط با بقایی دستور داده شد مواردی که باید مطرح شود تهیه گردد و قبل از اینکه به بقایی تحویل گردد به ساواک گزارش شود. در جلسه ای دیگر محمد تقی علویان قوانینی درباره بازگشت شاه به ایران با بقایی صحبت کرد و گفت شاه دستور داده است برای ورود او از بستن طاق نصرت و چراغانی خودداری نمایند. اوگزارش داد بر خلاف دستور شاه «شرکت واحد اتوبوسرانی طاق نصرت بسته است و مثل سابق که شاه از خارج تشریف می آوردند کارگران در خیابانها رژه می رفتند و تظاهرات می کردند. و دکتر بقایی اظهار داشت علاقه است کاری نمی شود کرد.»(2)

در جلسه ای دیگر موسی شهیدی

ص: 450

خبرداد احتمالاً برای فسخ قراردادی که ایران با حمایت آمریکا با شوروی بسته است « خیلی کارها خواهد شد.» بقایی تذکر داد شهیدی بر طبق قولی که داده است نباید وارد مسایل سیاسی شود. آن قول را شهیدی به مأمورین سازمان امنیت داده بود: «موسی شهیدی اظهار داشت خود دستگاه های انتظامی می دانند که ما خطری برای او نداریم. دکتر بقایی در حالیکه می خندید اظهار داشت اگر دستگاه بخواهد ما علیه شما شهادت خواهیم داد.»(1)

ص: 451

ص: 352

و نظر داد «آقای قوانینی در عین حال که صفا و صداقتی دارد هیچ گاه جرأت و شجاعت ابراز عقیدة خود را اگر برخلاف نظریات آقایان [دکتر حسن] وحیدی و [دکتر سعید] پارسی باشد ندارد، خاصه این که همانطوریکه نوشته بودید با این دو نیز دوست و به طوری که اطلاع دارم مرتباً در مهمانیهای آقایان پارسی که چند سالی است بحمدالله وضع مالی اش رضایت بخش است و صاحب آلاف و الوف شده شرکت دارد و طبعا نمک خوردن و نمکدان شکستن در شأن آقای قوانینی نیست.» او خاطر نشان کرد به شخص دکتر بقائی اعتقاد دارد و در عین حال او را از نظر هدف صدیق می داند، پس به همین دلیل برخلاف دستورات او عملی انجام نمی دهد و بهترین راه را سکوت محض می داند.(1)

به استناد نامه ای از حسین مکی خطاب به منصور رفیع زاده که مکی از او به صورت غیر متعارفی تحت عنوان «دوست ارجمند و عزیزم» یاد کرده است، یاد آوری شده که سازمان نگهبانان آزادی دیگر فعالیتی ندارد و وی نیز از آن کناره گیری کرده است:

بنده در کابینه دکتر امینی از سازمان کناره گرفتم و عجالتاً سازمان دیگر هیچ گونه فعالیت سیاسی ندارد و طبق دستور نمی تواند فعالیت نماید. علت کناره گیری مخلص هم این شد که مصاحبه ای آقای دکتر بقائی در کرمان کردند که در آن تلویحاً از دکتر امینی که ساخته و پرداختة دیگران بود، تأئید شده بود، بنده قاصد مخصوص به کرمان فرستادم که ایشان تکذیب فرمایند، میسر نشد تا تهران تشریف آوردند، در بنده منزل شورای عالی [سازمان نگهبانان آزادی] تشکیل شد موضوع را عنوان کردم و عرض کردم این موضوع می بایستی قبلاً در شورا مطرح می شد و اکنون باید تکذیب شود، زیرا ما طرفدار اصولی هستیم که هر کس برخلاف اصول نماید، نباید مورد تأئید قرار گیرد. بهر حال فعلا سازمان فعالیتی ندارد و مخلص هم روابط حسنة خود را تاکنون با آقای دکتر حفظ کرده ام و رفت وآمدی داریم و من آقای دکتر بقائی را یکی از افراد پاک و رشید و فداکار این کشور می دانم و امیدوارم روزی به درد این کشور بخورد و از وجودش استفادة بیشتری بشود.

مکی در خاتمه نوشت در حال حاضر به علت کسالت هیچ گونه فعالیت سیاسی ندارد و «اصولاً هیچ نوع فعالیت سیاسی هم میسر نیست»(2). بدیهی است رفیع زاده طبق معمول این نامه را هم مثل نامه های کسانی دیگر که برای او ارسال می کردند به بقائی می داد، به همین دلیل در بین اسناد بقائی مجموعة ذیقیمتی از این دست نامه ها دیده می شوند که برای تحلیل اوضاع تاریخ معاصر ایران دارای اهمیت زائد الوصفی هستند.

ص: 455

رفت ابداً و ابداً.(1) چقدر تأسف دارم، چقدر ناراحتی وجدان دارم که در گذشته از این مکتب طرفداری کرده ام، صد رحمت به پدر انگلستان، اگر خدمت رسیدم درد دل خواهم کرد، ولی هر کس فکر کند از این طرف راهی است، اشتباه می کند این ها چهره واقعی خودشان را نشان دادند، آن چه ما امروز مشاهده می کنیم به نظر افسانه می رسد ولی واقعیت تلخ، خصلت اصلی این مکتب [یعنی مکتب سیاست امریکا] است، چقدر ساده دل بودم، چقدر سطحی فکر می کردم، چقدر تعصب داشتم که این ها دمکرات هستند، جدا افسوس وصد افسوس، وجدان مقصری دارم خداوند وسیلة راحتی آن را مگرفراهم کند، دفاع از مکتب آمریکا دفاع از دیکتاتوری و آدمکشی است و این خصلت این مکتب است، چاره ای برای آن متصور نیست مگر این مکتب عوض بشود که خصلت آن عوض بشود....بسیار دلم برایتان تنگ شده است، بسیار آرزوی دیدار آن پدر عزیزم دارم، روز[ی] نیست که به فکرتان نباشم، روز[ی] نیست که به عکس پدرم[بقائی]نگاه نکنم، قسمت چنین بود ولی ابداً ناراضی نیستم، بسیار چیزها آموختم، بسیار چیزها درک کردم و مفهوم واقعی آن ها را یاد گرفتم، خدا کند بتوانم از این تجربیات برای آن مردم ایران و استقلال کشورم و تمامیت ارضی آن استفاده بکنم.(2)

می دانیم رفیع زاده حتی پیش از ورود به آمریکا به معرفی بقائی با ساواک همکاری می کرد و از هنگامی که به آمریکا وارد شد کلیة گزارش های مربوط به فعالیت های گروه های مخالف را برای ساواک ارسال می نمود؛ در عین حال از طریق انجمن دوستداران امریکائی خاورمیانه که شعبه ای از سیا بود با این سرویس ارتباط داشت. بنابر این سوز و گدازهائی از آن دست، نه ناشی از اجبار امریکائیها به وی برای همکاریهای اطلاعاتی؛ بلکه برای این منظور بود که وی احساس ناراحتی وجدان می کرد. به هر حال رفیع زاده تا سال 1357رئیس ایستگاه ساواک در نیویورک و همکار سیا بود و مهم این که وی با تیم جرج بوش پدر همکاری می کرد. در کتاب شاهد که خاطرات وی است، عکسهایش با بوش پدر زمانیکه ریاست سیا را داشت، نیز چاپ شده اند.

ص :457

غیر ملّی و تحمیلی» می دانست.

لطیف بیگلری احزاب ایران نوین به رهبری هویدا و مردم به رهبری علم را فاقد اعتبار ملّی و احزابی دولت ساخته می دانست که «افسار هر دو در دست سازمان امنیت است» و حساب این سازمان هم البته معلوم است. او از تجاوز به قانون اساسی توسط این دولت ها خبر می داد و اینکه اصول قانون اساسی مثل زنجیر به هم ارتباط دارند و اگر حلقه ای پاره و یا مفقود شود «این در درجة اوّل به ضرر خود شاهنشاه است و خدمتگذار، صادقانه و از راه خیر خواهی توجه اعلیحضرت را نسبت به رعایت احترام قانون اساسی و حمایت و حراست از آن طبق قسمی که یاد فرموده اند جلب می نمایم.» وی انتصاب وزرای بهائی را خلاف اصل پنجاه و هشتم متمم قانون اساسی می دانست که مقام وزارت را از آن مسلمان، ایرانی الاصل و تبعة ایران عنوان می کند، سپس از وزرای بهائی سخن به میان آورد که «از عمال و سرسپردگان اسرائیل هستند.» به علاوه شخص هویدا نخست وزیر «خود سابقة قاچاق مواد مخدر و غیره نیز دارد و شخص شاهنشاه آریامهر هم از تمام این جریانات استحضار خاطر دارند.» با این شواهد دولت هویدا غیر قانونی دانسته و به شاه هشدار داده شد: «حال مجدداً توجه شاهنشاه آریامهر را...به حفظ و حراست قانون اساسی جلب می نماید که عرض حقایق صرفاً از نظر خدمتگذاری و متوجه کردن شاهنشاه به عواقب ناشیه از نقض قانون اساسی است و بس زیرا قانون اساسی و بی توجهی به آن شبیه عمل کردن کسی است که بر سر شاخ درختی نشسته و مشغول بریدن بن آن باشد.» او نوشت اگر انتخابات فرمایشی برگزار شود، مردم آن را تحریم می نمایند و بهتر این است که هویدا و علم لیستهائی تهیه کنند و نمایندگان خود را به مجلس فرستند بدون این که کمترین هزینه ای بر بودجه کشور تحمیل گردد.(1) در سراسر این دوره کوچک ترین اعلامیه ای به نام حزب زحمتکشان منتشر نشد، از این تشکیلات هیچ گونه حرکتی که نشان دهنده حساسیت به اوضاع باشد، سر نزد و به عبارتی رکود مطلق بر فعالیت های این حزب حکمفرما بود.

این روال به استثنای مواردی که ذکر خواهد شد و از حیث عمل سیاسی تأثیری در فضای کشور نداشت، تا پیروزی انقلاب ادامه یافت. بقائی گاهگاهی برای شاه نامه

ص: 459

می نوشت و خطراتی که رژیم او را تهدید می کند تحلیل می نمود. وی آسیب شناسی رژیم سلطنتی را کانون عمده تلاش خود کرد، گویی هنوز امید داشت که در شرایطی بحرانی در مسند قدرت قرار گیرد. بقائی می گفت باید فهرستی از افراد مورد اطمینان و کسانیکه بتوانند اصلاحات را عملی نمایند، به شاه داده شود تا «شاید در آینده مورد استفاده قرار گیرد و یا هرگز قابل استفاده واقع نگردد.»(1)

در همین ایام اسماعیل رائین برای نگارش برخی آثار خود همکاری با بقایی را آغاز کرد. بقایی در تدوین کتاب فراموشخانه و فراماسونری در ایران با رائین همکاری داشت. به رغم اینکه طبق مدلول اسناد ساواک که با طبقه بندی فوق سری گزارش جلسات لژهای فراماسونری را منعکس می کرد؛ در ماجرای سرنگونی اقبال لژهائی مثل لژ روشنائی به نحوی از بقائی هم استفاده کردند، اما هیچ شاهد و سندی که نشان دهد شخص بقائی عضو لژهای فراماسونی بوده باشد در دسترس نیست. بنابر این همکاری بقائی با رائین در تدوین کتاب فراموشخانه و فراماسونری چندان غریب نیست، به ویژه اینکه او با اشخاصی مثل اقبال و شریف امامی که در زمره استادان اعظم لژهای ایرانی به شمار می آمدند، به شدت خصومت داشت. روند همکاری با رائین با تدوین کتاب اسناد خانة سدان تداوم یافت. کتابی که در آن از بقایی فردی قهرمان و افشاگر انگلیسی ها تصویر شده بود.

در بخش عمده ای از دوره نخست وزیری امیرعباس هویدا اوضاع آرام به نظر می رسید. با تثبیت دیکتاتوری شاه بین صفوف حزب زحمتکشان نیز رخنه افتاد. سیدحسن آیت به دلیل مواضع تند سیاسی اش از حزب اخراج شد. حسین بنکدار و ابوالقاسم سدهی بر سر ساختمانی که ظاهراً مشترکاً ساخته بودند، دچار اختلاف شدند. حسین بنکدار، که رشد خود را مدیون شخص بقایی بود و تا مرتبة عضویت کمیتة مرکزی حزب ارتقاء پیدا کرد، بالاخره از رفتار متفرعنانة کسانی که اینک هر کدام عناوین تحصیلی خاصی را یدک می کشیدند، به فریاد آمد. بنکدار از طرف اعضای حزب که دارای تحصیلات عالی بودند همیشه تحقیر می شد و این رفتار نهایتاً در قالب نامه ای از وی به سدهی انعکاس یافت. این نامه نشان دهنده روابط داخلی برخی

ص: 460

اعضای عالیرتبه حزب زحمتکشان با همدیگر است، بنکدار خطاب به سدهی که همسر آمریکایی اختیار کرده و دکترای خود را از دانشگاه بوستن اخذ نموده بود، نوشت:

خدا را گواه می گیرم بسیار آدم پستی هستی و یک مو[ی] منصور رفیع زاده به تو شرف دارد. برای اینکه او دیگر ادعا نکرد من می خواهم سالم باشم. خدا را شاهد می گیرم صدها بار دربارة خانوادة تو و مادیگری آنها و کثافت بودن و وابستگی آنها صحبت کردند، من باور نمی کردم. حتی تو را نام می بردند و معتقدند در آمریکا خودش را فروخته و پول می گیرد و بعضی از امضاءهای دریافتی پول توسط تو بوده، من همه را رد می کردم و می گفتم ابوالقاسم غیر از آنهاست... آقای دکتر سدهی می دانی من... رفتم خدمت جناب دکتر و اظهار داشتم جناب دکتر برگ جلب مرا گرفته اند، اگر ممکن [است] ده هزار تومان، چنانچه نشد پنج هزار تومان از دوستانتان به من قرض بدهند تا یک ماه دیگر که پول بانک رسید تقدیم می کنم و چک یک ماه می دهم. ایشان اظهار داشتند من فلانی را که خودت می شناسی گاهی [از او] پول می گرفتم ولی او اکنون وضع خوبی ندارد. با اینکه می دانستم ایشان با بهره مخالفند، گفتم اگر کسی باشد با بهره به من قرض بدهد یک ماهه می پردازم. اظهار تأسف فرمودند و بعد سخن به درازا کشید و گفتند هر کاری بهتر از تریاک کشیدن است. این بود کمک رهبرمان.

در بخش دیگری از این نامه آمده است:

من چه گناهی کرده بودم که باید همیشه وسیلة تو و دکتر بقایی و دیگران قرار بگیرم. یک علتش را می دانم. برای اینکه تیتر ندارم. ولی به حق از پاکان روزگارم. اگر شما در زندگی چوب خوردید و می خواستید یک شبه ره صدساله بروید و نشد و برای بعضی ها هم شد گناه من چیست؟ اگر منصورخان [رفیع زاده] ترا فریب داد و تو به همة کائنات بدبین شدی من کاری ندارم بشو. ولی حساب من دو دو تا چهارتاست. حساب ما روشن است. ترا واگذار خدا می کنم، خیلی دلم را سوزاندی خدا دلت را بسوزاند.(1)

ظاهراً ماجرا به ساختن یک ساختمان مربوط می شد که بنکدار از طریق گرفتن وام

آن را ساخته بود. ساختمان به نام بنکدار و سدهی بود. سدهی از آمریکا سهمیة خود را فروخت بدون اینکه در ساختمان کوچکترین زحمت و مشارکتی داشته باشد. او حتی راضی نشد سهم خود را به نحو منصفانه ای به دوست سابق حزبی اش بفروشد و همین امر مقدمة کدورت بین آنها شد. اینک همه به فکر زندگی شخصی خود بودند. بنکدار همچنان در «بانک ایرانیان» ابتهاج، که شعبه ای از «سیتی بانک» نیویورک بود، به کار اشتغال داشت. او اینک رئیس بخش اطلاعات بانک که البته منصبی بود اداری، تلقی می شد.

ص: 462

بقایی ضمن خاطر نشان کردن «سکوت اجباری» حزب در سالهای اخیر اعلام کرد او و یارانش «در نگرانی های خاطر خطیر ملوکانه برای آیندة مصالح ملت و کشور و حفظ تمامیت و استقلال وطن عزیز شریک هستند.» سپس از مصاحبة مطبوعاتی 11 اسفندماه 1353 شاه سخن به میان آمد و بعد از آن «نغمه های ناجور و تحریکاتی که برضد قانون اساسی و سلطنت مشروطه آغاز شده» است، بحث نمود. بقایی صحبتهای شاه در آن روز مبنی بر «علاج واقعه قبل از وقوع» را ستود. سپس اعلام کرد نظر به تعهدی که در برابر قانون اساسی دارد و «با احساس خطر جدی نسبت به قانون اساسی و محتویات تفکیک ناپذیرش آنچه را که به صلاح مقام سلطنت و خیر ملت به نظر» او می رسید «به عرض مبارک» برساند. بقایی با استناد به سخنان شاه که آرزو کرده بود نظام سلطنتی و قوانین اساسی پایدار بماند، شرط تحقق آن را تفکیک قوای سه گانه دانست که طی آن «مقام شامخ سلطنت به عنوان حکم والایی غیرمسئول و مصون از تعرض باقی بماند.»

او غلامان خانه زاد و احسنت گویان رژیم را که در هر امری متشبث به «فرمان ملوکانه» می شدند و تلاش داشتند مردم را مجبور به عضویت در حزب جدید رستاخیز بنمایند، تهدیدی بزرگ برای رژیم شمرد به گونه ای که «نتایج سوء آن نه تنها برای دوام و بقای رژیم و استقلال مملکت زیان بار خواهد بود»، بلکه آن اوضاع منجر به بی اعتنایی دولتمردان به آرا و اندیشه های دیگر و «تسلیم در مقابل قدرت، قطع نظر از اینکه چه کسی در موضع قدرت قرار گرفته است» دانست. او نوشت نظر به «درایت خاصّی که آن اعلیحضرت نسبت به تاریخ ملل مختلفه جهان دارند» این نکته را باید در نظر داشته باشد که آن اوضاع محصول کار «دشمنان دانا و دوستان نادان» است که «به جای اینکه نیت خیرخواهانه شاهنشاه به تنظیم یک اساس فکری در جامعه و به وجود آوردن تشکیلاتی که در روز مبادا بتواند ملت ایران را متحّد و آماده سازد»، منجر به تفتیش عقایدی شود که «وسیله و ابزاری به دست دشمنان در کمین ملت و مملکت خواهد داد.» او خاطرنشان ساخت که اگر «سوء قصد 21 فروردین 1344 به نتیجه می رسید، هیچ یک از این مدعیان جان نثاری که ظاهراً در انجام پیشنهاد شاهنشاه سر و دست می شکنند در پشت میز خود درنگ نمی کردند و معلوم نیست مملکت به چه سرنوشتی دچار می شد.» بقایی استدعا کرد که «مقام شامخ سلطنت که همیشه ملجأ و

ص: 463

حصن حصین ملت باید باشند»، نگذارد دولت مردم را اجبارا به سوی حزب معینی بکشاند: «اگر تضییقات دولت ادامه پیدا نکند حزب زحمتکشان ملت ایران مستقلاً و بدون ورود در تشکیلات جدید به فعالیت ادامه خواهد داد والا برای پرهیز از تکلیف شاق و امر مالایطاق افراد خرده پا و دست به دهان خود را آزاد می گذارد که برای ادامة زندگی به عنوان اکل میت [کذا: اکل میته] به صفوف فشردة بی اعتقادان و بیعت کنندگان صوری حزب واحد بپیوندند.»

او باز هم تاکید کرد که «برای بقاء و استمرار نظام سلطنتی بعد از اعلیحضرت هیچ راهی جز رعایت قانون اساسی و احترام به قوانین از ناحیه عموم و بالاخص مقامات مملکتی نیست.» بقایی ادامة حکومت فردی را باعث نابودی رژیم دانست و در خاتمه تذکر داد:

پس در واقع امر، عوامل خطر برای قانون اساسی و نظام سلطنتی همین عوامل دولتی هستند که به خاطر چند روز بیشتر وزارت و وکالت و یا اندوختن مال موجبات عدم رضایت جامعه را فراهم می آورند و نه جوانان مسلمان احساساتی و کم اطلاعی که به قصد نجات از دست این عوامل به مارکسیسم پناه برده و به عوامل خطرناک ضدمملکتی تبدیل می گردند. و ایمان راسخ دارم که ادامة این آهوگردانی در تشکیل حزب واحد اجباری وضع موجود را وخیم تر خواهد کرد.(1)

البته در آن ایام شاه سخت در سودای ایجاد «تمدن بزرگ» خود بود و هیچ اعتنایی به اینگونه رهنمودها نداشت. با پیروزی حزب دمکرات آمریکا و سیاستهای به اصطلاح حقوق بشر جیمی کارتر و با مشاهدة افق بحران، بار دیگر بقایی قدم به میدان گذاشت. به عبارت بهتر در فاصله زمانی نگارش این نامه تا سال 1356 تنها یک نامه سرگشاده به سال 1355 خطاب به دادستان تهران در کارنامه سیاسی بقائی قرار دارد. بقائی با تجربه شخصی سیاسی خویش و نیز با توجه به روند اوضاع، رژیم سلطنتی را در سراشیب سقوط می دید، او هرچه تلاش کرد شاه را به حقایق امور واقف گرداند، در عمل ناکام ماند. شاه متفرعن به سخن هیچ کس جز خودش گوش فرانمی داد، هرکس را که از سخنش بوئی از نقد حتی اگر این نقد به نفع رژیم او بود استشمام می نمود؛ طرد

ص: 464

می کرد.

از سال 1356 با گسترش نارضاءیتی ها و آغاز تظاهرات خیابانی، بقایی اعلام کرد که از زمان نهضت ملی نفت، او هر وقت امکانات داخلی مملکت اجازه داده و یا هر وقت که مصالح عالیه ملت را در «خطر دیده است»، حسب وظیفة ملی و تحت هر شرایط نظرات خود را بیان کرده است. او اقدام خود در فعال کردن مجدد حزب را در همین راستا ارزیابی کرد: «زیرا تجاوزات مکرر به قوانین اساسی، قانون شکنی و سلب آزادیها و حقوق اساسی مردم به حدی رسیده بود که مملکت از طرف یک انقلاب کور تهدید می شد و بر حسب تصادف این ایام مقارن زمانی بود که پرزیدنت جیمی کارتر حمایت خود را از حقوق بشر در دنیا اعلام کرده بود.»(1) بقایی در شرایطی از آزادی و حقوق بشر سخن می گفت که حداقل عده ای از یاران او در ساواک و ارتش خود از مسببین آن اوضاع بودند.

ص: 465

حتی بقائی در یکی از جلسات حزبی، که پس از جمعة خونین 17 شهریور 1357 برگزار شد، گفت: «وقتی حکومت نظامی اعلام شده غلط کردند آمدند. یک آخوند هر چقدر هم محترم باشد ولی به چه اسمی مردم را به خیابان می کشاند.»

گفته بقایی چنان توهین آمیز بود که شیخ رضا فعال، یکی از اعضای حزب، به او اعتراض کرد. بقایی، فعال را وادار به سکوت نمود و گفت که جمعیت قبل از هفده شهریور را قبول دارد و هر شعاری هم که داده شده است از نظر او بلااشکال است، «ولی از اینکه روز 17 شهریور در میدان ژاله بیایند و روی زمین بنشینند قبول ندارم و جواب چنین جمعیّتی با این دولت فاسق غیرملی خواهی نخواهی همان گلوله است.»(1) یکی از اعضای شرکت کننده نسبت به رویه بقایی در برابر انقلاب اعتراض کرد و از طرد حزب توسط امام خمینی سخن به میان آورد.

اینک حتی اعضای وفادار حزب زحمتکشان نیز بقایی را مورد حمله قرار می دادند. آنها از اعلامیه های «مسخره» حزب، که توسط مردم پاره می شد و به صورت توزیع کنندگان آنها پرتاب می گردید، سخن می گفتند. از رویة بقایی که معتقد بود «بچه های مدارس چه حق دارند در امور سیاسی دخالت کنند»، انتقاد شد. از زبان اعضای حزب او گفته می شد بقایی مثل گذشته «باز هم نفاق افکنی را شروع کرده» است. آنها از نظریة بقایی در مورد پایان دادن به اعتصابات و رفتن استادان و دانشجویان سر کلاس درس به شدت یکه خورده بودند. عده ای مثل رضا فعال گفتند زندگی شان را برای حزب گذشته اند، لیکن بقایی اجازة سخن گفتن به آنها نمی دهد. او گفت به فرانسه می رود و باز نخواهد گشت. عده ای دیگر مثل محمدتقی علویان قوانینی، سیدحسن وحیدی، سعید پارسی و مهندس عقیلی کرمانی «خودشان را آمادة وزارت می دانستند و به طریقی از مطالب دکتر حمایت می کردند.»

مأمور ساواک گزارش داد بقایی اینک در لفافه از نظام شاهنشاهی دفاع می کند و بدون اینکه نامی از امام خمینی ببرد، مخالفین رژیم شاهنشاهی را دنباله رو حزب توده می داند. بر طبق این گزارش رویة بقایی باعث «خشم و نفرت عجیب افراد حزب گردیده» است. پیش بینی می شد حزب زحمتکشان با وجود کمیت ناچیز خود متلاشی شود.(2)

ص: 467

از آبان ماه 1357 تلاش شد برای حفظ رژیم پهلوی، بقایی به نخست وزیری گمارده شود. پیش از این اردشیر زاهدی ضمن تماس با بقایی شانس دوام رژیم سلطنتی را از او پرسیده بود. از نظر بقایی دیگر خیلی دیر شده بود. در هشتم آذرماه آن سال جلسه ای از امرای ارتش _ مرکب از سپهبد حسین آزموده، سپهبد نصراللهی، سپهبد امیرصادقی، سپهبد محمود معزی، سرلشکر حسن اخوی، سرلشکر فتح الله احمدی و سرلشکر حسن ارفع _ تشکیل شد. سرلشکر محمود ارم، عضو شاخة نظامی حزب آریا، در خارج از کشور به سر می برد و سرلشکر حسن پاکروان به دلیل کار اداری در جلسه حضور نداشت.

در این جلسه، که اعضای آن بطور عمده همان توطئه گران نامدار زمان رزم آراء و مصدق اند، در مورد لزوم و نحوة اجرای تبلیغات به نفع رژیم بحث و تبادل نظر شد. نتیجة این جلسه به شرح زیر بود:

نظر به اینکه در نتیجة تبلیغات وحشیانة عناصر مخالف سلطنت و دولت که بدون هیچ شک و تردید، دانسته یا نادانسته، طبق دستور و بر وفق برنامة بیگانگان عمل می نمایند، میهن پرستان و شاهدوستان تا حدی مرعوب شده اند به نوعی که فقط در مواقعی که مستقیماً در پناه ارتش شاهنشاهی می باشند به خود جرئت ابراز احساسات می دهند و در غیر این صورت تنها در چهاردیواری خانه ها و میان خودشان به درد دل می پردازند، علیهذا علاوه بر اجرای مقررات حکومت نظامی، مبادرت به تبلیغات مثبت چه در پایتخت و چه در استان ها ضرور و مورد احتیاج می باشد. از طرفی چون بدون سازمان و امکانات و وسایل معمولی تبلیغات، اقدام به آن میسر نمی باشد پیشنهاد می شود:

1_ در بدو امر یک یا چند تن از افراد متمکن یا صاحبان صنایع که واجد صلاحیت باشند دعوت گردند که نظر خود را دربارة تهیة وسایل لازمه جهت تبلیغات عنوان نمایند تا این هیئت آن را بررسی کند و تصمیمات لازم اتخاذ گردد.

2_ پس از چند بار تماس میان سرلشکر حسن ارفع و آقای دکتر مظفر بقایی

ص: 468

کرمانی و معاونان ایشان چنین تشخیص داده شد که این اشخاص واقعاً دارای احساسات میهن پرستی و شاهدوستی بوده اند و می باشند و حاضرند برای حفظ سلطنت ایران جانفشانی نمایند. لذا در این جلسه تصمیم گرفته شد که گروه امرا با گردانندگان حزب زحمتکشان ملت ایران که ریاستشان با آقای دکتر بقایی کرمانی می باشد در راه این هدف مقدس هماهنگی برقرار نمایند.(1)

صورتجلسة این نشست به زبان فرانسه تهیه شد.

در اواخر مهرماه 1357، پیش از تشکیل جلسة فوق، اردشیر زاهدی بر سر راه سفر خود به تهران در نیویورک توقف کرد. زاهدی از رفیع زاده خواست به بقایی اطلاع دهد که وی به دیدن او خواهد رفت. زاهدی قصد داشت بقایی را به نزد شاه ببرد تا برای رفع بحران چاره اندیشی کند. دو ماه و نیم قبل از خروج شاه از ایران، زاهدی از بقایی خواست شرایط خود را برای در دست گرفتن قدرت به عنوان نخست وزیر بیان کند. بقایی شانس ماندن شاه را ده درصد و ولیعهد را بیست درصد دانست. در اواسط دی ماه 1357 بقایی به دیدار شاه رفت. او در کمال شگفتی شاه را سست و متزلزل دید. به روایت رفیع زاده، بقائی شرح داد شاه برای جلوگیری از آشکار شدن پریدگی رنگش آن قدر کرم به صورت خود مالیده بود که گویی پوستش در حال جدا شدن است. بقایی شاه را از ادامة حکومت ناامید کرد و اعلام نمود برای حل بحران هیچ کاری نمی شود کرد. او تنها فردی مثل احمد قوام را برای حل بحران مؤثر می دید، مردی که شخص بقائی در مفتضح ساختنش در زمره رهبران بود.

بقایی در پایان ملاقاتش بار دیگر از چاره اندیشی دیرهنگام شاه سخن گفت. در ملاقاتی با فرح دیبا بار دیگر بقایی کار را تمام شده دانست. او دیگر شانسی برای بقای رژیم نمی دید و دولت شاپور بختیار را نیز برای حل مشکلات و حفظ رژیم شاه بی حاصل می دید.(2)

بقایی در 16 ژانویة 1978/ 27 دی 1356 با ویلیام سولیوان، سفیر آمریکا در ایران،

ص: 469

مکاتبه کرد. این نامه در پاسخ نامه 4 ژانویة سولیوان نوشته شد. در نامه سولیوان ابراز امیدواری شده بود در ایران حکومت قانون و دمکراسی استقرار یابد. سولیوان پیشنهاد کرده بود به منظور تبادل نظر پیرامون نحوة تأمین حقوق اولیة بشر با او مذاکره کند. بقایی از این پیشنهاد استقبال کرد و نوشت «در گذشته نیز به مناسبت سمت و مسئولیت های ملی ملاقاتهایی با مقامات عالیرتبه و سفرای ممالک متحده آمریکا» داشته و معتقد است که وجود چنین تماسهایی «برای حسن تفاهم و بهبود روابط بین دو دولت مفید خواهد بود.»(1) درست در زمانی که انقلاب تا اعماق جامعه ریشه دوانیده بود، آیت الله محمد صدوقی نامه ای به بقایی نوشت. در بخشی از نامه آمده است:

اکنون که امپریالیزم لااقل منافع خود را مهدّد به تهدیدهای گوناگون می بیند، اجبارا دست به یکسری مانورهای دمکراتیک زده است که سطحی بودن همة آنها از بینش عمیق شما مخفی نیست. آزادی فعالیت سیاسی احزاب، زمزمة رفع سانسور از مطبوعات، میدان دادن موقت به بعضی از رجال سیاسی و غیره حساسیت و خطر این برهه از نهضت را تشکیل می دهد. بدین ترتیب که عده ای از سیاسیون یا روحانیون که ممکن است سطحی تر بیندیشند یا خدای نکرده جهت احیای موقت منافع شخصی یا حزبی خویش مواضع استراتژیکی متعددی انتخاب کنند و همین تعدد و اختلاف مواضع استراتژیکی موفقیت دربست و کامل دشمن است و ایده آل امپریالیزم.

آیت الله صدوقی خواسته بود بقایی خود را با مواضع امام خمینی هماهنگ سازد. او هشدار داد تفرقه و ایجاد اختلاف در صفوف نهضت باعث نابودی اختلاف افکنان خواهد شد و کسی نمی تواند خود را از آن «لکة نجس» تطهیر کند. در پایان خواسته شده بود بقایی خطمشی سیاسی خود را ترسیم کند.(2)

در پاسخ به این نامه بقایی نوشت: «اگر رهبری نهضت، مبارزه را منطبق با قانون اساسی... بنماید، بی گمان و به یاری حق توفیق خواهیم داشت که حکومت قانون را دقیقاً پیاده کنیم.» او خاطرنشان کرد: «مردم عاری از تعمق و تحقیق که اوضاع اسفبار امروز را می بینند، چنین تصور می کنند که این نقص قانون اساسی و یا عیوب آن است که

ص :470

آنان را به چنین روزی دچار ساخته و توجه ندارند که تقصیر عمده همانطور که اشاره فرموده اید متوجه سیاستمداران و سیاست بازانی است که از یک طرف برای رسیدن به مقاصد مادی در دام حیله های حکومت گرفتار می شوند و مردم را گرفتار می کنند و از طرف دیگر برای اغفال آنها داد مخالفت با قانون اساسی را سرمی دهند.» در پایان نامه آمده است: «در مقابل این مسایل و با علم به اینکه هر بار حرفی از قانون اساسی زده ایم مردم و مخصوصاً سیاستمدارانی که در اصالت آنها هم باید تردید کرد تهمت و بهتان را شروع کرده اند، و با همة این اوصاف ترجیح داده ایم آنچه را که مصلحت مردم مسلمان ایران است بیان کنیم و نه آنچه را که مردم می خواهند و در آن اشتباه می کنند.»(1) این بود مواضع بقائی در مورد انقلاب و رژیم سلطنتی، لیکن برای فهم مبنائی دیدگاههای بقائی و نسبت او با انقلاب، باید بار دیگر رفتار سیاسی او را از مقطع نخست وزیری جمشید آموزگار مرور نمائیم تا دریابیم که به نظر او علل و عوامل انقلاب چه بود و در مقابل آن چه تمهیداتی باید اندیشیده می شد؟

ص: 471

ص: 472

نسنجیدة بعدی گردد، که غفلتاً و برخلاف پیش بینی بر پا کنندگان آن منجر به شکستن شیشه و آتش زدن مینی بوس و ضرب و جرح آنان می گردد.» حزب در این نخستین بیانیة خود بعد از سال ها سکوت و مماشات با دستگاه ساواک و رژیم پهلوی اینک بار دیگر به صحنه آمده بود و عجب آنکه در حرکت های مردمی رد پای مزدورانی از رژیم را جستجو می کرد. مبارزات مردمی در قاموس بقائی امری ناشناخته بود، وی نیز به اقتفای اسلاف خود از رجال دورة پهلوی؛ ایران را موضوعی برای دسایس قدرت های جهانی می دید ولاغیر، اینک وی با این که از نزدیک بسیاری واقعیات را مشاهده می کرد و محل زندگی اش در جائی واقع بود که قاعدتاً باید وی را بیشتر با امور روزمره درگیر می ساخت، اما طبق اسناد موجود او تعدادی اندک از بازیگران حرفه ای را در پشت تحولات کشور می دید و تنها وقتی تا حدی به حقیقت پی برد که به گمان خود در صدد مهار این خیزش بر آمد.

بقائی می گفت در پشت ناآرامیهای کشور رد پای مزدورانی دیده می شود که از سال ها پیش در گروه های سیاسی و جماعتهای روشنفکری حکومتی برای چنین روزهائی جاسازی شده اند. منظورش تعدادی از اعضای سابق حزب توده بود که از دهه سی و حتی پیش از آن توسط اسدالله علم جذب حکومت گردیده و مشاغل مهمی را هم اشغال کرده بودند، از وکالت و وزارت گرفته تا معاونت اجتماعی وزارت دربار. به دید وی آنان با روش های ماهرانه حرکت آرام و صحیح سیاسی را از مسیر اصلی خود منحرف می نمایند و به کمک عوامل خویش حادثه آفرینی می کنند. گفته شد از نظر دولت آموزگار هیچ چیزی اهمیت ندارد، «آن چه برای او مهم است این است که نباید هنگام مسافرت پریزیدنت کارتر رئیس جمهوری ایالات متحده به ایران حرکتی آزادی خواهانه به عمل آید، بلکه باید تظاهراتی علیه ایشان و مردم آمریکا و با شعارهای تند مارکسیستی توأم با بی حرمتی علیه مقامات عالیه برگزار گردد تا به رئیس جمهوری تفهیم گردد که اگر وضع موجود تغییر کند، ایران به دست مارکسیست ها خواهد افتاد و درخواست کنندگان آزادی و حکومت قانون جز مشتی کمونیست و بیگانه پرست کسی نیست!» برای حزب زحمتکشان این مقوله ناپذیرفتنی بود که دستگاه جهنمی ساواک نتواند از عهدة حل بحران برآید، به همین دلیل اصرار داشت که این مردم نیستند که در امر مبارزه پیشگام هستند بلکه این مقامات امنیتی هستند که تلاش دارند وانمود سازند اگر در ایران آزادی وحقوق بشر داده شود، برندگان اصلی آن همان کمونیست ها خواهند بود. این استراتژی شخص بقائی در نزدیک به چهل سال حضور او درصحنة سیاسی کشور از شهریور بیست تا آن روز بود. وی خود از کسانی بود که همیشه حتی کوچک ترین شعارهای آزادی خواهانه را دامی می دانست که از سوی اردوگاه شرق در

ص: 474

برابر ایرانیان آراسته شده است، وی خود در زمرة نخستین کسانی بود که هیچ اقدام مردمی را برنمی تابید و با دیدی نخبه سالارانه توده های مردم را فقط برای ایجاد درگیری با مخالفین سیاسی اش تحمل می کرد و لاغیر.

با این دیدگاه بود که حزب هشدار می داد عامل اصلی تشنجات دانشجویان نیستند،

«بلکه آن هفتار نفری هم که به گزارش خبرگزاری پارس در روز جمعه 18/8/56 در ورزشگاه آریامهر پرچم آمریکا را از برابر ورزشکاران امریکائی پائین انداخته و امریکائی به خانه ات برگرد گویان انگشتان خود را به علامت پیروزی به سوی «تاواریش»ها(1) نشانه رفته اند، نه تنها دانشجو نبودند بلکه در مأمور مسلم دستگاه بودن آنان نباید تردید کرد.»

این همان ذهنیت بیمارگونه ای بود که دستان حزب توده را در احزاب ملیون، مردم و ایران نوین و حتی حزب رستاخیز می دید و کوچک ترین سابقة همکاری حتی جزئی با حزب توده و حتی در حد اتهام؛ کافی بود تا این تشکها و احزاب بازیچة دست نفوذیهای شوروی قلمداد شوند. با این تفسیر حزب زحمتکشان تنها حزبی بود که خلوص ضدیت با کمونیسم در آن دیده می شد، البته این هم بعد از زمانی بود که گروه انشعابی خلیل ملکی را از حزب بیرون انداختند و گرنه حتی نظریه پردازان حقیقی و اولیه این حزب نیز همان توده ای های سابق بودند. به هر حال بقائی مثل بسیاری دیگر از رجال ایندوره با دیدی توطئه پندار از تحلیل آن چه در پیرامونش می گذشت عاجز ماند، ذهنیت نسل او به دلیل شرایط جنگ سرد، مک کارتیسم و تبلیغات روانی سرویس های امنیتی غرب فقط و فقط به خطر شوروی پرداخته بود، ولی اینک با آن ابزار درک تحولاتی که در کشور روی می داد غیر ممکن بود.

با این وصف تعطیلی دانشکدة اقتصاد ومدرسة عالی کامپیوتر برای آن دانسته شد تا دانشجویان انگیزه پیدا نمایند و به فعالیت های براندازی کشیده شوند، معلوم نیست چرا ساواک باید چنین ریسک بزرگی صورت دهد و به امواجی دامن زند که پیش از همه دامنگیر خودش خواهد شد؟ بقائی بر این باور بود که با این وضعیت دانشجویان به شعار «غرقش کن منهم روش» کشیده می شوند و این امر دلیلی ندارد جز «وجود

ص: 475

بیگانه پرستان» در دستگاه دولتی، و البته منظورش شوروی پرستان بود و گرنه خود وی نیز تردیدی نداشت که نخبگان سیاسی کشور به چه میزان برکشیدگان قدرت های بزرگ غربی هستند. هشدار داده شد که در محرم سال 1356همین عوامل «در لباس افراطیها» وارد تجمعات مردم می گردند، شعارهای تندی می دهند و مردمی که لبریز از نفرت هستند به دنبال آنان کشیده می شوند، این افراد در موقع مقتضی می گریزند و مردم از همه جا بی خبر آماج گلوله و تیغ و چماق می شوند. تعطیلی دانشگاه ها که منجر به محرومیت از تحصیل ده ها هزار تن از دانشجویان و ایجاد عصبانیت در خانواده های آنان می شود، در زمره اقدامات و تلاش های دولت آموزگار برای ایجاد نارضایتی در مردم دانسته می شد. بقائی تحلیل می کرد که در بین خانواده های این دانشجویان افسران و درجه داران هم هستند، پس دیر یا زود اینان نیز به صف ناراضیان خواهند پیوست، امری که وی به شدت از آن وحشت داشت. از سوی دیگر به گمان او عده ای تلاش می کنند مبارزات مسالمت آمیز مردمی را که به نظر حزب زحمتکشان برای استقرار قانون و حفظ قانون اساسی است به مسیرهای دیگری سوق دهند و «این فکر را در مغز جوانان تزریق نمایند که مبارزة قانونی و مسالمت آمیز ثمر بخش نیست و تنها راه نجات از این اختناق و حکومت ستمگر سرنگونی رژیم است، آیا برای این عمل نامی جز خیانت به مملکت می توان یافت؟» (1)

توجه کنید! بقائی حساب دولت آموزگار و شخص شاه و رژیم او را از هم جدا می دانست، روشی که سال ها در مورد دولت های قبل از وی نیز تبلیغ کرده بود اما دیگر فایده ای نداشت؛ انگشت مردم اینک به سوی محور استبداد یعنی شخص شاه نشانه رفته بود. بقائی معتقد بود در برابر دولت، مخالفین چیزی جز گروه های متشتت، پراکنده و فاقد تشکیلات نیستند و تازه ده ها سلیقه و فکر و هدف و شیوه های مختلف مبارزه هم وجود دارد. گفته می شد: «آیا سرسری گرفتن مسائل و کشاندن مردم به مبارزه و تظاهر و حرکات اجتماعی قبل از ایجاد یک رهبری واحد مبارزه و جمع آوری همة

ص :476

نیروهای آزادی خواه و ملی  در یک تشکیلات منظم و منضبط اشتباه نخواهد بود؟» کمیتة مرکزی حزب زحمتکشان در جلسة مهرماه سال 1355خود به این نتیجه رسیده بود که تنها راه به نتیجه رسیدن خواسته های مردم اتحاد صادقانة همة گروههائی است که «طرفدار اجرای کامل و بدون تجزیة قانون اساسی» هستند و در بیانیة هشتم خردادماه سال 1356 به مناسبت بیست و هفتمین سالروز تأسیس حزب(1) بر همین مضمون تأکید شد. به عنوان واجب عینی بار دیگر از همة طبقات مردم خواسته شد نظر خود را در این زمینه اعلام نمایند. حزب از بین «وصول به هدف از طریق خشونت یا  مبارزة قانونی و مسالمت آمیز» در چارچوب قانون اساسی روش اخیر را برگزیده بود: «این اعتقاد حزب بر مبنای عواملی از قبیل موقعیت خاص جغرافیائی ایران و میزان رشد و آمادگی مردم، معتقدات مذهبی و ملی و بر اساس خط مشی مصوب کنگرة اوّل حزب مورخ مردادماه 1341اتخاذ گردیده است و بعلاوه حزب معتقد است که در شرایط موجود شیوه هائی که به هر تقدیر به خشونت کشیده شود نه تنها کوچک ترین نفعی را در برندارد، بلکه موجب اتلاف نیروی انسانی جوان و با ارزش مملکت خواهد بود.» بقائی توجه نداشت و یا نخواست توجه نماید که مردم و به قول او جوانان به دنبال خشونت نبودند، این رژیم شاه بود که هر ندای مخالفی را با سبعیت و خشونت تمام سرکوب می نمود و مخالف هر که بود، حتی اگر مخالفت او در چارچوب همان قانون اساسی مورد نظر بقائی انجام گرفته باشد، به داغ و درفش تهدید می شد. بدیهی است تمام مخالفین خواستار سرنگونی شاه نبودند، لیکن همان عده هم از پیگرد و آزار دستگاه ساواک خلاصی نداشتند.

بقائی برای اثبات غیر مفید بودن اقدامات انقلابی، شکست «فدائیان مسلح فلسطین با دادن 000/20 قربانی» را به عنوان شاهد مثال ذکر می کرد، مضافاً این که به نظر او ایرانیان نیروی نظامی و انتظامی را از آن خود می دانند و با آن ها نزاعی ندارند: «چرا اجازه بدهیم که کج سلیقگی ها، تکرویها، خودخواهیها و اشتباهات و یا احیاناً تبعیت از احساسات ما را از هدف های قانونی دور کند؟» اعلام شد که با وجود روابط مستحکم ایران با رژیم های کمونیستی، مارکسیسم در کشور نمی تواند منشاء اثر باشد و؛

«اکثر آنهائی که تظاهرات مارکسیستی می کنند عوامل خود حکومتند که گردانندگان

ص: 477

اطلاعاتی، امنیتی، تبلیغاتی و صنعتی [!] و از همه بالاتر حزب فراگیر دولتی آن هم در سطح بالا از مارکسیست های ظاهراً پشیمان دیروزند، حکومت در عین تظاهر به مبارزه با کمونیسم نمی داند که در دام مارکسیست های ظاهراً نادم گیر افتاده و توجه ندارد که همین عوامل با فشاری که به نام حکومت بر مردم ایران وارد می کنند عالمانه و ماهرانه و با نقشه های حساب شده موریانه وار رژیم ایران را از داخل می خورند و همین قبیل اعمال است که مملکت را در لبة پرتگاه قرارداده است.»(1) در مقطعی که بیانیه هائی از این دست منتشر می شدند، مضمون انقلاب که مذهبی بودن آن به شمار می رفت، امری ناشناخته نبود، اما مسئله این است که در قاموس فرهنگ سیاسی بقائی هر انقلابی رنگ و بوی کمونیستی داشت؛ حتی اگر صبغه ای مذهبی داشته باشد و بالاتر اینکه حتی اگر این انقلاب؛ انقلاب موسوم به سفید شاه باشد!