به قول حافظ :

علاج ضعف دل ما به لب حوالت کن که این مفرح یاقوت ، در خزانه ی توست

خداش در همه حال ، از بلا نگه دارد.

بهاءالدین خرمشاهی

اسفند ماه 1388

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

گزیده ای از نظرات کارشناسان هنر در بازدید از آثار بهرام سالکی

استاد سالکی آثاری بدیع، نفیس و بی بدیل که درعصر جدید همتا ندارد به جای گذارده اند. این آثارجاویدان باید به

هر نحو ممکن به سراسر جهان معرفی شود و پس ازچاپ در تمام بلاد اسلامی و حتی در غرب اشاعه یابد.

آقای دکتر سید حسین نصر رئیس دپارتمان هنرهای شرقی و استاد دانشگاه جورج واشنگتن - بهمن ماه 1378

آثار استاد سالکی دارای بالاترین ظرافتهای تکنیکی در هنرهای خطاطی، تذهیب و نقاشی می باشد. ایشان جانشین شایسته ای برای هنرمندان گذشته ی ایران هستند و نقش قابل توجهی در ارتقاء میراث فرهنگی ایران در هنر کتاب آرائی دارند.

پرفسور جیمز الن استاد هنرهای شرقی و رئیس موزه ی دانشگاه آکسفورد انگلستان - مرداد ماه 1379

در طول بیست قرن تاریخ هنر جهان، این اثر (قرآن عقیق) بی نظیر است.

پرفسور گیزا فهرواری کارشناس بزرگ هنرهای اسلامی و استاد دانشگاه لندن - مجلس ملی فرهنگ ، هنر و ادب کویت - اردیبهشت ماه 1380

قرآن عقیق شاهکار هنری استاد سالکی نشاندهندهٔ عشق عمیق ایرانیها به هنر است و ما در سالن بزرگ کتابخانهٔ کنگره، پوستر های چاپی این اثر را به نمایش گذاشتیم و باعث سرافرازیست که بعد از این آنها را همراه با کتب خطی فارسی کنگره، در معرض دید علاقمندان قرار دهیم.

آقای دکتر ابراهیم پور هادی مسئول امور فرهنگی کتابخانه ی

کنگره ی ملی آمریکا - واشنگتن

کارهای بی نظیر هنری آقای سالکی به عنوان آثار بزرگی که نمونه های بارز گنجینه های زندهٔ انسانی می باشند از اهمیت هنری بالائی برخوردارند.

خانم نوریکا آیکاوا - مدیر بخش میراث فرهنگی یونسکو - پاریس - اردیبهشت ماه 1379

اقبال و فیروزیّ بخت

شهریاری شد ، نصیبش تاج و تخت

****

کودکی دیگر ز غیظِ روزگار

زاده شد در آغُلی در شام تار

از همان آغاز صبح ِ زندگی

بر جَبینش خورد داغ ِ بندگی

خود ندیدی سفرهٔ سیری ز نان

خُشکه نانی ، مژده بودش بر دهان

رزق او اندوده با اشک و عَرق

شد کتابِ عشرتِ او یک ورق

تا که در قحطی ، شبی گشتی تلف

چون برای سَدِّ جوع ، خوردی علف (3)

****

مردکی در عمر ِ نکبت بار ِ خویش

بوده بار ِ دیگران و یار ِ خویش

خود به عمرش قبله را نشناخته

قبله ای از مال دنیا ساخته

خونِ هر جُنبنده ، گشتی نوش ِ او

نعش ِ بس پیر و جوان بر دوش ِ او

خانه ها ویران ز شرّ او شدی

فعل ِ او ابلیس را الگو شدی (4)

باز بینی ، کز در و بام و هوا

بر سرش نعمت همی بارد – چرا؟

****

دیگری ، شام و سحر بر قبله خَم

جز به خود ، بر کس نکردستی ستم

روز و شب ، اندر پی یک لقمه نان

بس رسیده کاردش بر استخوان

در بلاها می کند تلقین خویش :

امتحانی باشد این ، کآمد به پیش

دل کند خوش ، هر کجا بیند بلا

کآزمونی هست این ، نفْس مرا

پس ز ناچاری دهد بر خود رجا (5)

« بر مُقرّب بیشتر آید بلا » (6)

کسبِ رزق ، او راست نوعی آزمون

کو نشد از عهده اش آید برون

پس چه حاجت ، امتحان ِ دیگری

از چنین درمانده شخص مضطری

این عجب باشد که در این آزمون

ممتحن ، از اوست تا مرفق به خون!

این همه ، توجیه « ناحقی » بود

تا دل مظلوم تو ساکن شود

****

« سالکِ » گمره! به راه خود برو

خود نیاید این فضولی ها به تو!

مصلحت باشد اگر ، دَم

دَرکشی

چون صلاح توست اینجا خامُشی

از پس پرده مگر داری خبر؟

می کشی پا از گلیمت بیشتر

تو مگر کار زمین را ساختی ؟

تا به وضع آسمان پرداختی ؟

گر چراغی در کفِ عقل تو نیست

پس درین ظلمت به جستجوی چیست؟

آدمی ، اینجاست گنگ و کور و کر

تو که هستی می کنی چون و مگر؟

این معمّا نیست چون بر تو عیان

پس همان بهتر که بربندی زبان

هر قدم ، صد چاه ، بنهفته به راه

هان نیفتی از سر ِ غفلت به چاه

این جهانِ ژرف با این عرض و طول

کِی به کُنه آن رسد عقل فضول؟

ما نِه ایم آگه ز تدبیر جهان

ما نمی دانیم پیدا و نهان

هر دو با پندار خود نقشی زنیم

بس دغل در کار خلقت می کنیم (7)

گر یقین ِ ما به قدر علم ماست

آن یقین بی شک ز بیخ و بُن خطاست

از کتابِ آفرینش ، یک دو خط

در ازل خواندیم ، آنهم با غلط !

گر دو حرفی در ازل آموختیم

آفتاب ، از شعله ای افروختیم

هر کجا ، مجهول و مبهم یافتیم

در بیانش ، تُرَّهاتی بافتیم (8)

آدمی ، تا شطح و طاماتی شناخت

روزنی دید و ازآن دروازه ساخت (9)

*******************************

1 - مائده : خوردنی

2 - سهره : پرنده ای کوچک شبیه گنجشک

3 - جوع : گرسنگی - سدّ جوع : مقابله با گرسنگی

4 - الگو : ( لغتی به زبان ترکی ) سرمشق - نمونه

5 - رجا : امیدواری - دلگرمی

6 - هر که درین دور مقربترست ...... جام بلا بیشترش می دهند

7 - دَغَل : دروغ ، حیله و ناراستی

8 - بیان : آشکار شدن ، شرح ، توضیح

8 - ترهات : سخنان بیهوده و یاوه

9 - شطح و طامات : سخن های پریشان - حرف ها و

سخن های به ظاهر کفرآمیزی که عارف

از شدت وجد و حال بر زبان می راند - غالباً به سخنانی در مورد آگاهی به اسرار آفرینش ،

که بر زبان عارفان جاری می شود ، اطلاق می گردد.

و قرنِ خون

قرنِ مقبولیت جهل و جنون (2)

ذاتِ حق ، از خلقتِ انسان خجل

از سیاهی هایمان شیطان خجل

قبله هامان ، حجره های صیرفی (5)

سبحه هامان ، دانه های اشرفی

نذرها کردیم بر نام امام

تا میان خلق ، در جوییم نام

خرجها دادیم در روز عزا

اندکی از مال دزدی و دَغا (6)

از چه می کاری ، چو دانی نَدرَوی

از چه می گویی ،چو خواهی نشنوی

دُنبه را با گرگ خوردی در خفا

حال ، گِریی با شبان بینوا؟!

تا که نانی چربتر آری به کف

از کَفَت گم گشت وجدان و شرف

ای که دائم می کنی حیّ صلات

گاه گاهی هم شتاب اندر زکات

حاصلت ، این باید از تسبیح و دلق

رکعتی بر خالق و نانی به خَلق

دل به بازار و تَنَت اندر سجود

از چه می سازی پلی آنسوی رود؟

لاف آزادی و پا در سلسله؟ (7)

زن نشد با خواب دیدن حامله! (8)

گر که شیطان ایستاده پشت در

پنجره بستن ، کِی ات دارد ثمر

اشکِ ما بر دین ، نه از دلسوزی است

گریهٔ طفل ، از برای روزی است

کار کردند و نکردندی ریا

ما ریا کردیم بر نا کرده ها

ارث و عاداتی ست ، دین و مذهبت

شد به تقلیدی ، هدر روز و شبت

شادمان هستی که آخر یافتی

شاد شو ، روزی اگر دریافتی

کِی به خانه ، جُز به قدر روزنی؟

دیده از خورشید بیند روشنی

وصله ها بر جامهٔ دین ملحق است

از ریا ، بازار دین پُر رونق است

گر که مویی ، بر کمال افزون کنی

نقصش افزایی ، غرض وارون کنی

از حقیقت ، نزد قومی سودجو

جز خرافاتی اگر مانده ، بگو؟

*******************************

1 - این مصرع را می توان به این شکل هم سرود :

یک گل شادی درین غمزار نیست

2 - این دو بیت از اشعار دکتر عبدالله جاسبی است .

3 - به تو بیش

از تو گر زری دادند ...... دان که از بهر دیگری دادند ( اوحدی مراغه ای )

4 - بیت از مثنوی مولاناست.

5 - صیرفی : صرافی

6 - دغا : دغل کاری ، ناراستی

7 - سلسله : بند ، زنجیر

8 - مَثَلی در بین مردم برخی کشورها هست که می گوید : زن با خواب دیدن حامله نخواهد

شد. یعنی امری خیالی به واقعیت تبدیل نمی شود.

از آنجا می گذشت

چون که از این ماجرا آگاه گشت

گفت: این را باش! از یک کاسه ماست

بحر دوغی ساختن ، ماخولیاست (3)

عقلتان را آب دریا شُسته است؟!

یا ز شوق ِ این همه دوغید ، مست؟

رند گفتش : من اگر چه کودنم

با خیالِ خویش ، دوغی می زنم

لیکن این را باش! کو بنشسته است

تا که دوغی زین میان آرد به دست

از من احمق تر ، تو این ابله بدان

در قیاسش ، خود ، ارسطویم بخوان!

****

هست در سَر ، عقل ِ برخی مردمان

چون به دریا ، کشتی بی بادبان

ای بسا اندر سرای جانشان

خود نبودی ، عقل یک شب میهمان

در جهان ، گر احمق و گول آمدند

در عوض ، بی باده شنگول آمدند

عقل و سرمستی ، چو آب و آتش است

بین که دیوانه ،چه مایه سرخوش است

آدمی ، گر شرّ « مِی » کردی قبول

تا دمی آساید از عقل فضول

پادشاهِ عقل هر جا خیمه زد

در زمینش ، بادِ نکبت می وَزَد

عقل گوید : فکر ِ فردایی بکُن

مال دنیا را تمنایی بکُن (4)

یا بگو : آنجا چرا کَم بُرده ای؟

یا چرا از این و از آن خورده ای؟

آنقَدَر ، چون و مگر آرد به کار

تا شود عشرت به کامت ، زهر مار!

عقل ، هر جا خیش خود را افکَنَد

نخل ِ شادی را ز ریشه برکَنَد

*******************************

1 - هبا : هدر دادن ، ضایع کردن

2 - سِحر حِلال : هنرنمایی ، کار حیرت انگیز

3 - ماخولیا : اختلال ذهنی

4 - تمنّا : درخواست - خواهش

ناخورده سیر

گفت : شیطان و چنین کار ثواب؟

کاش می شد این دعایش مستجاب!

*****************************

معاش

پس بسی والا بود ارج و بهاش

چون ریاکاریست ستّارالعیوب (4)

لاجرم گردیده محبوب القلوب

چون گره بتوان گشودن با دروغ

پس بود صِدق و درستی بی فروغ

****

نقش وجدان چیست خود در این میان ؟

منع این کردن و همراهی به آن !

هست وجدان ، مشفقی اندرزگوی

تا که آب رفته را آرد به جوی

آبروی رفته را باز آورد

ذات انسان را به اعزاز آورد

عده ای را پند و هشداری دهد

دسته ای را جرئت کاری دهد

می کند وعظی به طینت های زشت :

گوش دارید ای خصال بدسرشت ...

تا به کِی غارتگری در ملک جان ؟

سلطه جُستن بر دل و دست و زبان ؟

هر کجا دامی چرا گسترده اید ؟

آبروی آدمی را بُرده اید

هر کجا خونی بریزد بر زمین

هر کجا از غم ، دلی گردد حزین

هر کجا اشکی چکد بر دامنی

هر کجا آتش بگیرد خرمنی

غالبا محصول تحریک شماست

نام آن هم : حکم تقدیر و قضاست

****

گر چه وجدان می دهد اندرزشان

نیست از تغییر در اینان نشان ؟

پند اگر چه ظاهرا شیرین بُوَد

نیست گوشی تا نصیحت بشنَود

حکم ِ وجدان چون بُوَد یادآوری

کو به بازار نصایح مشتری ؟!

وعظِ وجدان ، جز تلنگر بیش نیست

سیلی و پس گردنی و نیش نیست

چون مترسک ، هیبتش پوشالی است (5)

ادعایش پُر ، تفنگش خالی است

قدرتِ وجدان کجا و زور عشق

ای بس آتش خیزد از این گور عشق

آنچنان شهوت به انسان چیره است

چشم وجدان از نفوذش خیره است

موعظه کردن به گرگِ گرسِنِه

کِی اثر دارد ، خیال از سر بنه

****

گرگ را گفتند : ای درنده خوی

کِی ز بد نامی رهی؟ راهی بجوی

بهر کسب آبرو ، ای تیره روز

از شرافت ، جامه ای بر تن بدوز

چند باشی در کمین گوسفند ؟

در قفایت ، آه و لعنت تا به چند ؟

شرمی از

کردار ننگینت بکُن

توبه ای از دین و آئینت بکُن

گرگِ نفْسَت را به تقوا ، پند دِه

جانِ خود ؛ با اهل ِ دل پیوند دِه

****

گرگ گفتا : آفرین بر رآی تان

دلنشینم شد نصیحت های تان!

زین نصایح ، منقلب شد حال من

روسیاهم ، اُف براین اعمال من

از پشیمانی دلم در سینه تَفت (6)

حالیا مهلت دهیدم گله رفت!!!

*****************************

1 - عُجب : تکبّر

2 - ذهاب : رفتن - گذر کردن

2 - رأفت : مهربانی - شفقت

3 - مطاع : کسی که مردم مطیع و فرمانبردار وی باشند و اطاعت او را کنند.

4 - ستّارالعیوب : پوشانندۀ عیب ها.

5 - هیبت : شکوه و بزرگی

6 - تفت : گرم - پر جوش

از پشیمانی دلم در سینه تَفت : مجازا به معنی اینکه دلم از ندامت در سینه آتش گرفت .

مصرع از سعدیست :

ای مسلمانان به فریادم رسید ...... کان فلانی بی وفایی می کند

شیری شد ، پس از آن بیشتر

گفته شد از این دهان و آن دهان

منتشر شد این خبر اندر جهان

تا به آخر نای شد خود اژدها

اولش چیزی بُد و شد چیزها

شایعه ، این سان کند بازار ، داغ

چون مثال یک کلاغ و چل کلاغ

*****************************

1 - نای : نِی - یکی از آلات موسیقی که با دهان نواخته می شود .

2 - شیخ و شاب : پیر و جوان

مرا بر تن ، تو را بر پیرهن

هر دو در این خاک ، تخمی کاشتیم

چشم امّیدی بدان ، بگماشتیم

دانهٔ من سوخت از بُخل زمین

حاصل ِ زرع تو برخیز و ببین!

شد نصیب دیگران ، ناز و نعیم (2)

ما تماشاچی به دنیا آمدیم!

لشگر غم هر کجا پیدا شدی

فاتح مُلک وجود ما شدی

غم در این عالم به هر منزل شتافت

جز دل من ، جایگاهی خوش نیافت

کِی تواند دل که بار غم کَشَد

رَخش باید تا تن رستم کَشَد

مرغ شادی کِی پرد بر بام من

کِی فُتَد این مرغ اندر دام من

کامیاب از عمر گردد آدمی

گر بیابد کیمیای بی غمی

غم شود هر دم به شکلی جلوه گر

گه به رنگ اشک و گه ، خون جگر

حیف ازین دل ، گر بفرساید ز غم

روز و شب باشد به فکر بیش و کم

گر به دل باشی پذیرای غمی

می پزی در دیگ زرّین ، شلغمی !

*****************************

1 - خوود ، خود : کلاهی که در جنگ ، بر سر می گذارند .

2 - نعیم : نعمت

از قضا ، گم شد خَرش

در پی گمگشته اش بودی روان

لیکن از این حال ، شُکرش بر زبان

آن یکی گفتش : چه شُکری می کنی

وقت زاری کردن است و شیونی

رفته از کف ، مؤنس روز و شبت

هم عصای پیری ات ، هم مرکبت

او نه تنها خر ، که بودت همدمی

یا چو رخشی ، در رکاب رستمی!

جای آن باشد که گِل بر سر کشی

زین مصیبت ، زین بلا ، زین ناخوشی

گفت مُلا : حکمتی در کار ماست

حال گویم شُکر اینجانب چراست

گر خَر دلبند من شد ناپدید

در مقابل کوکب بختم دمید!

گر ز سویی غصّهٔ خَر می خورم

در عوض شادم و بر این باورم :

گر من این مدت سوار خَر بُدم

بی گمان ، همراه خر گم می شدم

پس به این شُکرانه انصافم دهید

کز بلایی این چنین جانم رهید

این چنین شُکری به این نعمت سزاست

گر کنم در عمر خود شُکرش رواست!

*****************************

1 - ابتر : ناقص

خُم رنگ

اندر آن خُم کرد یک ساعت درنگ

پس برآمد پوستین رنگین شده

کین منم طاووس علیین شده

.......................

.......................

دید خود را سبز و سرخ و فور و زرد

خویشتن را بر شغالان عرضه کرد

ای شغالان هین مخوانیدم شغال

کی شغالی را بود چندین جمال

.......................

.......................

پس چه خوانیمت بگو ای جوهری

گفت : طاوس نر چون مشتری

پس بگفتندش که طاووسان جان

جلوه ها دارند اندر گلستان

بانگ طاووسان کنی؟ گفتا که لا

پس نه ای طاووس خواجه « بوالعلا »

خلعت طاووس آید ز آسمان

کی رسی از رنگ و دعویها بدآن

حسرت ، تشنه مُرد

قرص ِ نانی هست بر خوانِ جهان

گِرد آن بنشسته جمعی میهمان

هر کسی امّید آن دارد مگر

سیر گردد زین غذای مختصر

******************************

1- اعتقادی هست که گنج درخرابه هاست و هر جا گنج است ماری در کنار آن خفته است.

ای طالب گنج و گهر از مار میندیش ...... گنج و گهر آن برد که از مار نترسد

... گنج بی مار و گل بی خار نیست

، بنشسته دزد روزگار

تا کند آن سکّه را حفظ از زوال

بَست محکم با گره ،آن را به شال

بعد ازآن ، تا مرد تن دادی به آب

شد دعای دیشب او مستجاب!

دستِ غواص ِ فلک در آب رفت

بختِ بی سامان او در خواب رفت

شالِ او ، از آب ، چون سیراب گشت

آن گِره ، عاری ز پیچ و تاب گشت

سکهٔ امّید ، نذر رود شد (5)

برگِ عیش بینوایی ، دود شد

باری از دوش قضا برداشتند (6)

در ترازوی قَدَر بگذاشتند

بی زیانی می رسید آن سوی رود

گر یکی تدبیر با تقدیر بود (7)

****

گر گشایش خواهی از این روزگار

خود مشو بر خیر او امیدوار

او طلا را می تواند مِس کند

یا که قارون را چو من مفلس کند!

بستر ِ گرمی ازین سِفله مخواه

تا نریزد بر سرت خاک سیاه

گر گِره بگشایدت ، دست قَدَر

بندد آن را سخت تر ، جای دگر

گر به دلها صد گِره انداختست

آن گِره را زین گِره نشناختست!

***************************

*** پروین اعتصامی نیز این مضمون را با تغییراتی در قصّه به نظم کشیده است :

پیرمردی، مفلس و برگشته بخت ..... روزگاری داشت ناهموار و سخت

هم پسر، هم دخترش بیمار بود ...... هم بلای فقر و هم تیمار بود

1 - تعب : رنج و مشقت

2 - برگ عیش : توشهٔ زندگی

3 - ما سعی : مأخوذ از آیه :

... لیس للانسان الا ما سعی :

(... برای انسان هیچ چیز نیست مگر آنچه کوشیده است ) « سوره نجم »

4 - گُدار : محل کم آب و یا خشک رودخانه .

ضرب المَثَلی هست : بی گدار به آب زدن .

5 - در زبان فارسی ، واژهٔ « برگ » به معانی مختلفی آورده

شده است. در این بیت ،

دو معنای توشه ، و قسمتی از گیاه مورد نظر است.

برگ ، در حال سوختن ، دود زیادی تولید می کند و ضمنًا اصطلاح دود شدن

به معنی از بین رفتن و نابود شدن است.

رسم انداختن سکّه در آب یا چشمه ، به قصد ادای نذورات در بین برخی از

ملل از جمله بعضی از روستاهای ایران رایج است. این وجوه شباهت نیز در توصیف

این بیت ، به کار رفته است.

6 - دوش : شانه و کتف. به بخش فوقانی ترازو نیز اطلاق می شود. سعدی می گوید :

هر که زر دید ، سر فرو آرد گر ترازوی آهنین دوش است

7 - یکی : متحد بودن - هماهنگ بودن

نکرد

دیدهٔ حسرت کسی بر در ندوخت

جانی از دوری جانانی نسوخت

در جهان ، افسونِ شیطانی نماند

بلکه اصلا چرخ گردانی نماند

*****************************

به احوالات ماست

ذکر هر دانسته را کردن ، خطاست

******************************

از صفات خداوند و نامی از نام های او

3 - حجّت : دلیل

3 - آیه : نشانه - معجزه

نظامی گنجوی نیز این مضمون را پرورده است :

بلی در طبع هر داننده ای هست

که با گردنده گرداننده ای هست

از آن چرخی که گرداند زن پیر

قیاس چرخ گردنده از او گیر

داغی بر دل آن می زنَد

می کُشد بی جُرم و کس را زَهره کو

تا که دادِ خویش بستاند از او

نه به کس مِهری ، نه با کس دشمنی

خشک و تر سوزد به هر جا خرمنی

زاهد و فاسق و یا مستور و مست

کس ز زخم تیغ خونریزش ، نَرَست

سینهٔ مَرد و زن و پیر و جوان

شد به بازی ، تیر قهرش را نشان

نیست بر پای اسیرانش ، رَسَن (2)

نیست زخمی ، کشتگانش را به تن

آن اسیرش ، بستهٔ زنجیر نیست

وین قتیلش ، کُشتهٔ شمشیر نیست (3)

تیغ و بَندش ، هر دو پنهان از نظر (4)

نام اینها را قضا خوان یا قَدَر

صحن ِ گیتی جمله قربانگاه اوست

بالسویه پیش او ، دشمن و دوست (5)

گر ز ظلم او شکایت ، کَس کُند

با امید آنکه شاید بَس کند

آتش خشمش بگردد شعله ور

کهنه داسش را نماید تیزتر !

****

این سه بیت از من به یک وزن دگر

بهر یارانت ، ره آوردی ببَر!

****

مفتعلن مفتعلن فاعلات (6)

نیست از این مهلکه راه نجات

رفت همه آرزوی من به گور

زین فلکِ بی پدر بی شعور

حقّ ِ مرا گر ندهد روزگار

خیز پسر ، گُرز پدر را بیار!

***********************************

1 - تلفظ صحیح این کلمه با فتحه « ی » است. هنوز در کشورهایی مثل تاجیکستان که به

تلفظ کلمات فارسی به صورت اصیل ، مقیدند ، این کلمه را با فتحه « ی » ادا می کنند.

حافظ می فرماید.

گفته بودی که شوم مست و دو بوست بدهم

وعده از حد بشد و ما نه دو دیدیم و نه یک

چرخ برهم زنم ار غیر مرادم گردد

من نه آنم که زبونی کشم از چرخ فلک

2 - رَسَن : طناب - بند

. در اینجا به معنای رشته ای برای بستن پای زندانی آمده است .

3 - قتیل : مقتول - کشته شده

4 - تیغ و بند : شمشیر و زنجیر

5 - بالسویه : به طور یکسان و برابر

6 - این سه بیت به بحر « سریع » سروده شده است. وزن عمومی این مثنوی به بحر « رَمَل »

است. در سرودن مثنوی الزاما از وزنی واحد برای تمام ابیات استفاده می شود. اما در این

مثنوی ، سه بیت برای تفنن و تنوع به وزنی دیگر در لابلای ابیات آمده است.

نه ز حرصی ، تا گلوگیرت کند

گر ستاند یا دهد ، با او بساز

شکر کن وز دیو خشمش ، احتراز (2)

گر بنالی یا گریبان بردَری

خود نیابی سرنوشت بهتری

آنچه روزیّ تو باشد بیش و کم

آنچه بر پیشانیت خوردی رقم ...

حکم محتوم است و گفتم بارها (3)

رُو و شاکر باش از رأی قضا

گر چه رزقی ، تلخ یا شورت دهد

می پذیرش ورنه با زورت دهد

چانه ای از بهر بیش و کم مزن

مستمع چون نیست ، بیخود دَم مزن (4)

چیز کم ، از هیچ جانا بهتر است

سرکهٔ مُفت از عسل شیرین تر است (5)

****

« تَر » به هر مصرع چرا آورده ای ؟

آبروی هر چه شاعر بُرده ای !

زورق این قافیه ، در گِل نشست!

خود بپوش عیبش ،بگو در دل نشست

********************************

1 - خوشه چین : آنکه پس از درو کردن کشتزار جو و گندم و جمع آوری حاصل ، تک خوشه هایی که

در آنجا مانده برای خویشتن جمع می کند.

2 - احتراز : دوری - خویشتن داری - گریز - پرهیز

3 - محتوم : ثابت و حتمی - امر محتوم : تعبیری ست برای سرنوشت مُقدّر

4 - مستمع : شنونده - گوش شنوا

5 - « تَر » علامت صفت تفضیلی ست که در هر دو مصرع به عنوان قافیه آورده شده

است که خلاف قواعد ادبی است.

حُرمت علم است و فرهنگ و قلم

خود ، جهانی بین ،نشسته گوشه ای

حکمت از خوانش رُباید ، توشه ای

گنج ِ فضل و دانش و آگاهی است

او « بهاء الدّین خُرمشاهی» است

«سالکی» ،مُشکی به کام خامه کُن

یک غزل تقدیم این علامه کُن

****

حال من خوش نیست بخ بخ میرزا (2)

گو که دلخوش کیست بخ بخ میرزا

بی غم عشقی دراین دنیای وحش

از چه باید زیست بخ بخ میرزا

درازل با دوست عهدی بسته ایم

آنچه بُد ، باقیست بخ بخ میرزا

دل برای جان فشاندن بی قرار!

صبر یار از چیست بخ بخ میرزا

عقل گوید : گر گریزی ، رَسته ای

عشق گوید : ایست بخ بخ میرزا

جام دل ، از خون نخواهد شد تُهی

تا فلک ساقیست بخ بخ میرزا

مژده ، کاندر امتحان عاشقی

نمره ات شد بیست بخ بخ میرزا

شعر تو ، چون طبع پُر شورت بلند

نثر تو ، عالیست بخ بخ میرزا

ترجمانت بر کلام ایزدی

تا ابد باقیست بخ بخ میرزا

آن کتاب نابِ حافظ نامه ات

شرح ِ شیداییست بخ بخ میرزا

*****************************

1 - یک روز شیخ ما با جمع صوفیان بدر آسیایی رسید ، سَر اسب کشید و ساعتی

توقف کرد ، پس گفت : می دانید که این آسیا چه می گوید ، می گوید که تصوف این

است که من در آنم ، درشت می ستانم و نرم باز می دهم . ( کتاب اسرار توحید )

2 - بخ بخ میرزا ، نام مستعار استاد بهاءالدین خرمشاهی است که مرحوم کیومرث صابری

طنزنویس توانای سالهای اخیر ، برای ایشان انتخاب کردند و استاد ، آثار قلمی خود

در نشریات گل آقا را با این امضا ، نشر می دادند.

و از هر شش طرف (1)

جانِ من ، بر تیر گردون شد هدف

می دهد دائم عذابم ، بهر آن

تا شود عبرت برای دیگران!

سنگِ غیب از آسمان آید اگر

راست اُفتد در بساط شیشه گر

****

دعوتی کردند ملا را به شام

رفت با فرزند خود بهر طعام

آش ِ بلغوری به سعی میزبان

شد مُهیّا از برای حاضران

یک دو کاسه ، هر کسی بر میل خویش

خورد و ملا یک قدح یا بلکه بیش

هر کجا در معده هاشان ، حُفره بود

پُر شد از آشی که اندر سفره بود

« ری » کند بلغور در دیگ شکم (2)

حاصل ِ آن هست نفخ و باد و دَم

شام خوردند و درون انباشتند

در شکم ، بذری ز طوفان کاشتند

ساعتی بگذشت و شد وقت درو

از مکافاتِ عمل غافل مشو !

صورتِ مُلا ز غوغای شکم

هم چو مخرج گشت پر چین و دُژم

باد ، بر روزن فشار آغاز کرد

عاقبت با زور راهی باز کرد

زوزه ای آمد ز استخراج ریح (3)

شرمگین ، مُلا از آن فعل ِ قبیح

حق به جانب ، بر سر فرزند زد

کای پدر جان! از چه کردی کار بد؟

ماه را هنگام تابش ، روز نیست! (4)

ای پسر مجلس که جای گ..ز نیست

پند بابا را به گوش ِ جان شنو

حرف حکمت از لبِ پیران شنو !

گر ز گاز معده هستی در ملال

آروغ اینجا آر و گ..ز اندر مبال !

****

میزبان این ماجرا را چون بدید

آنچه را گز کرد مُلا ، او برید (5)

او هم از نفخ شکم در رنج بود

غرّش و آوای دل را می شنود

لاجرم در دل شد از این رسم شاد

ای دو صد لعنت به هر چه رسم باد

پس مُطَوّل کرد ، بادِ دل رها (6)

این رهایی داشت همراهش صدا

بر سر فرزند مُلا

زد که : هی

پندِ بابا ناشنیدن تا به کِی؟

گر نیآموزی ادب ، ای بی خِرَد

مستحقی ، بر سرت هر کس که زد

****

گفت مُلا میزبان را با عتاب (7)

از چه بر فرزند من کردی خطاب؟! (7)

خود تو بودی فاعل سهوالخطا (8)

افترا بر این پسر بستی چرا ؟

شد گنه از تو و حَدّ بر دیگری (9)

از چه کردی ظالمانه ، داوری ؟

میزبان گفتش : مشو از من ملول

زانکه این فن از تو شد ما را حصول

من گمان بردم که لطفی کرده ای

بچه ات را بهر این آورده ای

تا به مجلس هر که تیزی در کند

بر قصاص جرم خود ، او را زند!

****

من شدم فرزند مُلانصردین

روز تار و حال زارم را ببین

هرکه در عالم خلافی می کند

این فلک ، با من تلافی می کند

این جهان با هر که می آید به خشم

این عجب! کز بنده گیرد زهر ِ چَشم

سهم من از خوان گردون ، خون دل

سر به سنگ و تن به خاک و پا به گِل

گنج و نعمت را دهد بر جاهلان

رنج و محنت را نهد بر فاضلان (10)

با گناه اینکه خود دانشوری

باید عمری بار این عُسرت بری (11)

ابلهان را آنچنان می پرورد

تا که دانا بیند و حسرت خورَد !

چونکه من هم فحل و دانا نیستم (12)

پس چرا خط خورده نام از لیستم!؟

ننگ جهلم هست و داراییم نیست

رنگ فقرم هست و داناییم نیست

******************************

1 - آماج : جایی که نشانۀ تیر را روی آن قرار بدهند - نشانه گاه

2 - ری : سیراب شدن . در اصطلاح آشپزی ، به قدکشیدن و حجیم شدن حبوبات و برنج گفته می شود .

3 - ریح : باد ، نسیم ، بادی که در شکم بروز کند.

4 - احتمالا باید

توصیف و تمثیل ملانصرالدین ، بهتر از این نبوده باشد!

5 - اول گز کن بعد ببر : با مطالعه به کاری مبادرت کن ( از ضرب المثل های پارسی )

6 - مطول : طولانی ، کشدار

7 - عتاب ، خطاب : سرزنش - توبیخ

.... و اتفاقاً روزی به خطاب ملک گرفتار آمد. (گلستان سعدی )

8 - سهوالخطا : اشتباه غیر عمد

9 - حدّ : کیفر و مجازات شرعی

10 - فلک به مردم نادان دهد زمام مراد...( حافظ )

11 - عُسرت : تنگدستی ، تنگی ، سختی

12 - فحل : دانا و خردمند

خود افزود و افزونی نیافت

از دویدن ، کفش و شلواری شکافت !

با امید آنکه یابد بیشتر

روزی اش در سفره شد خون جگر

حرص افزون یافتن ، دادش فریب

جام ِ شهد افکند و شد زهرش نصیب

****

رزق ِ مقسوم تو از بخشش بُوَد

پس نپنداری که از کوشش بُوَد

این هم آخر خود بُوَد پندار خام

اینکه نانت اُفتد از سوراخ بام

گرچه سهم نانِ تو تعیین شدست

بی مشقّت نان نمی آید به دست

آنچه « روزی » ، قسمتت بنهاده اند

بهر کسبش ، دست و پایت داده اند

****************************

1 - چشم : توقع . حافظ می گوید :

در مقامی که صدارت به فقیران بخشند ...... چشم دارم که به جاه از همه افزون باشی

2 - وعدهٔ فردا : مجازا به معنای فردای قیامت

3 - چک بی محل : به چکی گفته می شود که در حساب بانکی صادرکنندهٔ آن چک ، برابر مبلغی

که روی ورقهٔ چک نوشته شده است پول نباشد. ( لغتنامه دهخدا )

4 - کُمِیت : اسبی است که رنگ آن بین سیاهی و سرخ باشد. « کمیت لنگ شدن » کنایه

از درماندن و از عهده برنیامدن است. در کاری تسلط نداشتن است. (فرهنگ فارسی معین )

5 - اشاره به مبحث دیگری در همین مثنوی :

................................................

................................................

روز و شب با چشم گریان خواستی

جمله نعمت ها که در دنیاستی

با تَضرُّع یا دُعا یا شیونی

چانه بر مقدار رزقت می زنی

از چه چسبیدی به دامان دعُا

تا که حاجاتت شود یکسر روا

گر دُعا باطل کند حُکم قَدَر

این من و سجاده ، این هم چشم تَر

نعمت او از روی حکمت می دهد

نه به اصرار و سماجت می دهد

پس چو او واقف به احوالات ماست

ذکر هر دانسته را کردن ، خطاست

6 - ... لیس

للانسان الا ما سعی :

(... برای انسان هیچ چیز نیست مگر آنچه کوشیده است ) « سوره نجم »

7 - ضمان : ضمانت - ضامن

8 - دیوان قضا : محلی که سرنوشت انسانها در آنجا تعیین می گردد.

تعبیری برای محکمهٔ الهی .

9 - سزا : لایق - سزاوار

10 - صانع : آفریننده ، سازنده ، نامی از نام های خدا

اول دفتر بنام ایزد دانا ...... صانع و پروردگار و حیّ و توانا ( سعدی )

اعمال خود است

در پی تغییر هر نیک و بَد است

پیش او ، نَقلی ندارد سرنوشت

بدرَوَد هرکس ، همان تخمی که کِشت

در بلاهایی که می آید به پیش

چشم امّیدش بُوَد بر فعل خویش...

****

گرچه مبسوط ست بحث اختیار

می کنم بر نکته هایی اختصار

ابتدا بیتی شنو از « مولوی »

در قبول اختیار ، از مثنوی :

« اینکه گویی این کُنم یا آن کُنم

خود دلیل اختیار است ای صنم »

حال ، بشنو این دلایل هم ز من

گرچه خود قائل نی ام بر این سخن! :

گر که اعمالت به فرمان تو نیست

پس غم روز عِقابت بهر چیست؟ (6)

گر نِه ای مختار بر کردار ِ خویش

سَر چرا اندازی از خجلت به پیش؟

گر به رفتارت نداری ، اختیار

از چه از کردار خویشی شرمسار ؟

گر معیّن هست روز موت تو

از خطر ، مندیش ، می تاز و برو!

رزقْ ، چون مقسوم شد ، کمتر بکوش (7)

بهر کسبِ مال ، کم زن حرص و جوش

قسمتت این بود ، پس غمگین مشو

بعد ازین افزون نگردد سهم تو

آنچه آید بر سرت از نیک و بد

کِی توان بر آن نهادن دست رَد؟

عافیت اندیشی ات بیهوده است

گر که تدبیری کنی ، نابوده است

هر که در افعال خود ، مجبور هست

پس به حکم جبر ، او محجور هست!

نیست بر انسان محجوری ، حَرَج (8)

کز سفاهت اوفتد در راه کج (9)

****

گر بود با جبر ، طبعت سازگار

بشنو ابیاتی به ردّ اختیار

اینکه گویی ، این کُنم یا آن کُنم

این «کُنم» ها حکم جبر است ای صنم

او کند تکلیف ، بر تو راهکار (10)

پس چه پنداری که داری اختیار ؟

او دهد فرمان و تو فرمانبری

تو که هستی تا کنی خیره سری ؟

نعمت اندوزیت ، از سعی تو نیست

از تو ساعی تر

در این دنیا بسیست

راحتِ گیتی ، نه از تدبیر توست

آنچه پیشت آید از تقدیر توست

هی مگو این کردم و آن می کنم

کار دنیایی به سامان می کنم

بر توانایی خود غرّه مشو

نیست تصمیمی به میل و رأی تو

ای بسا اقدام کردی و نشد

کوشش و ابرام کردی و نشد

سکّه ها را در خیالت ، کَم شُمار

بین چگونه می شُمارد ، روزگار

کفش خود را درنیآور با شتاب

کُن تأمل ، تا رسیدن پای آب

****

آدمی ، کِی اختیاری داشتست ؟

اینکه خود را بی شبان پنداشتست (11)

خواست دنیا را کند بر کام خویش

اسب گردون را نماید رام خویش

بر مُراد خود اگر نائل نگشت

باز ، بر نقش قَدَر قائل نگشت ؟

این نداند ، کز چه کوشید و نشد

بهر دنیا از چه جوشید و نشد؟

بس مهیّا کرد اسباب طرب

در عزا بنشست آن شب ، ای عجب !

همسخن ، تدبیر با تقدیر نیست

ورنه در سعی بشر تقصیر نیست (12)

ای بسا جاهل که در آسودگیست

فاضلی از غصّه در فرسودگیست

آرَم از « سعدی » یکی مضمون ناب

تا بگیرد این سخن حُسن المآب (13)

عاقل از اندیشه روزی به رنج

ابلهی اندر خرابه یافت گنج (14)

****

چون ضلالت یا هدایت دست اوست (15)

پس در این مورد چه جای گفت و گوست

پس رها کُن حرف نغز آن و این

خوش بخوان با من به صوتی دلنشین!

جبر باشد جمله افعال بشر

کفر و دین و زهد و فسق و خیر و شرّ

****

یک دو بیتی هم شنو آرای من

گرچه چوبینش بخوانی پای من (16)

آنچه گفتم شرح جبر و اختیار

بر یقینش نیست چندان اعتبار

اختیار و جبر را مطلق مبین

هم به آن باور بیاور هم به این

چون ندارد این سخن اصل و اساس

بر قیاس است و قیاس است و قیاس

بیش از این تَصدیع باشد این

کلام (17)

چون معمّاییست نقش هر کدام

******************************

1 - در تردد مانده ایم اندر دو کار ...... این تردد کِی بود بی اختیار ( مثنوی مولانا )

تردد به دو معنای رفت و آمد و شبهه به کار رفته است.

2 - گناه اگر چه نبود اختیار ما حافظ ...... تو در طریق ادب باش و گو گناه منست

3 - الصبر مفتاح الفرج : صبوری ، کلید گشایش هاست.

4 - وفور : بسیاری - فراوانی

قصور : کوتاهی کردن

5 - محتوم : ثابت و حتمی - امر محتوم : تعبیری ست برای سرنوشت مُقدّر

6 - عِقاب : مؤاخذه کردن کسی را بر گناه .

روز عِقاب : روز قیامت .

7 - مقسوم : قسمت شده - بخشیده

8 - محجور : بازداشته شده و منع کرده شده - شخص بالغی که توانایی ذهنی کافی برای

تصمیم گیری در اعمال و سرنوشت خود را ندارد و باید تحت سرپرستی شخص دیگری

قرار بگیرد. افراد صغیر ، اشخاص غیررشید و مجانین از این جمله اند.

8 - لیس علی المجنون حرج : بر انسان مجنون ، گناهی نیست.

9 - سفاهت : بی عقلی - نادانی

10 - تکلیف : کاری دشوار به عهدۀ کسی گذاشتن .

11 - خداوند شبان من است . مزامیر – مزمور ٢٣

12 - تقصیر : سستی و کوتاهی کردن در کاری .

13 - حُسن المآب : پایان و عاقبت خوش

14 - کیمیاگر به غصّه مرده و رنج ...... ابله اندر خرابه یافته گنج ( گلستان سعدی )

15 - ضلالت : گمراهی

هدایت : نجات از گمراهی ( لغتنامه دهخدا )

15 - فمن یرد الله أن یهدیه ... و من یرد أن یضله یجعل

( سوره انعام )

هدایت و گمراهی انسان تحت اراده خداوند است.

16 - پای استدلالیان چوبین بُوَد ...... پای چوبین ، سخت بی تمکین بُوَد ( مثنوی مولانا )

17 - تصدیع : دردسر دادن

بنگرد!

شیر دندان می نماید از غضب

هان مگویی خنده اش آمد به لب

بالِ پروازت ازآن بخشد جهان

تا به خاکت افکند از آسمان

در خیالِ اوج و معراجی مباش

آن عطایش را ببخشا بر لقاش!

هر گُلی ، خوابیده در آغوش خار

خارهای خوفناکِ جان شکار

****

شُکر نعمت می کنی آهسته کن

زیر لب ، با ظاهری دلخسته کن

تا مبادا بشنود گوش فلک

چون ازین شُکرانه ات اُفتد به شک (1)

گر ببیند خنده ای را بر لبی

یا که دلخوش ، « سالکی » را یک شبی

صبح فردا خون کند اندر دلش

حکم جَلبی را فرستد منزلش! (2)

بیند ار ، یک کاسه شربت دستِ کس

زود اندازد درون آن ، مگس

چرخ گردون ، کِی ببخشد نعمتی

تا نیندازد به جانت زحمتی ؟

******************************

1 - شکرانه : شکرگزاری - حق شناسی و ادای شکر نعمت

2 - حکم جَلب : حکم دستگیری برای انجام گناه که معمولا از طرف مجری عدالت صادر می شود .

و ظن است

این نشانی ها که دادم روشن است

تا بخواهی ، هست بُرهانم قوی

آنقَدَر گویم که تا قانع شوی!

****

مرد را گفتند از جنسش بگو

تا که آب رفته را آری به جو

چون دلیلت پیش ما بی پایه است

گریهٔ کودک به گوش دایه است

****

پس پَلاسی روی اسب انداختند

عورتش ، از چشم ، پنهان ساختند (5)

مُدّعی گفتا که اسبم نَر بُوَد

مرکبی توفنده چون صَرصَر بُوَد (6)

در دویدن ، رخش ِ رستم ، هیچ نیست

در پریدن ، نمره اش از بیست ، بیست !

در جسارت ، کُن قیاسش با پلنگ

در رشادت ، صبر کُن تا وقت جنگ !

****

اسب را برداشتند از رُخ نقاب

پیش چشم خاص و عام و شیخ و شاب (7)

چون عیان شد آنکه حیوان ماده است

مرد گفتا : شبهه ای رُخ داده است...

شُکر ِ حق و ز کور ی چشم حسود

اسب من هم آنقَدَرها نَر نَبود!

**********************************

1 - مُتقَن : استوار - محکم

2 - همگنان : همجنسان و کسانی که با همدیگر رتبه و درجهٔ برابر دارند .

طاق : بی مانند - یگانه - بی نظیر

3 - خوش لگام : مقابل بدلگام - رام - غیرسرکش .

4 - خوش خوراک : خوش غذا - خوشخور

5 - عورت : اندام تناسلی

6 - صرصر : باد تند . در فارسی اسب تندرو را به آن تشبیه کنند.

7 - شیخ و شاب : پیر و جوان

او را پُر کنید از خاک زر

با نصیحت ، دل به اصلاحش مبند

این جهان پُر باشد از اندرز و پند

بر دل تیره ، چه تابی نور را ؟

از چراغ آخر چه سودی کور را

مِس اگر صد بار در آتش رود

خود محال است آنکه باری زر شود (4)

با زدن ، خَر ، کِی بگیرد خوی اسب؟

مردمی ، از فطرت آید نی ز کسب

مُلک عالم ، آدمی را نیست تنگ

تنگ چشمی باعث آشوب و جنگ

*****************************

1 - بار و برگ : ساز و نوا - سامان - اسباب . مال .

2 - خاسر : زیان دیده

3 - ذم : مذمَت - نکوهش - بدگوئی

هر چه در ذمّش بگویی ، می توان : در نکوهش انسان طمّاع ، هر چه بگویی ، لایق آنست .

4 - برای پاک سازی طلا از فلزات کم ارزش ، این فلز را در کوره ای می گداختند تا ناخالصی های آن بسوزد

و از بین برود و زر تمام عیار باقی بماند .

در کوره بردن طلا ، روشی برای سنجش عیار آن است . به این صورت که فلز طلا در مجاورت آتش

( به مقدار ناخالصی درون خود ) سیاه می شود و از مقدار تیرگی آن می توان به عیارش پی برد .

گر رسد از آسمان

دائما باران برای کِشتمان

منکرانت ، بر تو ایمان آورند

بر وجودت ، جمله اذعان آورند

تا گرسنه باشد این گرگ دو پا !

کِی مؤثر باشدش نور هُدی (2)

چون که گردد بی معاش و گرسِنِه

از عذابِ آخرت ، بیمش مَده

او نمی ترسد ز تهدید جحیم (3)

او نمی پوید ، صراط مستقیم

حکم و پندش این قَدَر نازل مکن

می دَهَش روزیّ و خون در دل مکن

*****************************

1 - خیل : گروه - دار و دسته

2 - نور هُدی : نور هدایت

3 : جحیم : جهنم

دو هم در بند امیال درون

یا غباری از بیابان وجود

قطره ای جاری درین دریای رود

قرن ها پیش از تو ، دنیا زاده شد

جمله اسباب جهان آماده شد

گر تو کم باشی ز ترکیب جهان

پَرّ کاهی کم ازین خرمن بدان

ما که با یک کفّ آبی غرقه ایم

در چنین گرداب مغرور چه ایم؟

از تکبر ، چون نهی پا بر زمین

از فلک ، بسیار بینی قهر و کین

****

گو چه باید کرد با این آدمی؟

کز فساد او تَبَه شد عالَمی

راه حلش جو ز قرآن کریم

اقرأ : بسم الله رحمن رحیم

خوان « علیهم ربک سوط عذاب » (6)

تا نگردد بیش ازین ، عالم خراب

******************************

1 - دود از مطبخ یا اجاق کسی بلند شدن ، به معنای توانگر و مالدار بودن اوست .

به معنای دیگر ، در آشپزخانه اش غذایی پخته می شود .

خواجهٔ کم کاسهٔ ما آنکه از بهر طعام ...... هیچگاه از مطبخ او دود بر بالا نشد (وحشی )

در محلی که برنمی آمد ...... هفته هفته ز مطبخ او دود (محتشم کاشانی )

2 - نمرود بنا به روایت تورات ، از شخصیت های عهد عتیق و از شاهان بابل بود و ادعای خدایی کرد.

سومریان در مقابل او به سجده می افتادند .

3 - مصرع از مولاناست در حکایت :

آن شغالی رفت اندر خم رنگ ...... اندر آن خم کرد یک ساعت درنگ

پس برآمد ، پوستین رنگین شده ...... کاین منم طاووس علیین شده !

4 - هرچه را خداوند بخواهد ، به انجام می رساند.

5 - تعبیر از عطارست : مگس پنداشت کان قصاب دمساز ...... برای او در دکان کند باز

6 - « فصب علیهم ربک سوط عذاب » سوره فجر آیه

12

سرانجام پروردگارت ، تازیانه عذاب را بر سر آنان کشید.

والاتری

قیمت خود را ندانی از خری!

*****************************

1 - بد سگال : بد اندیش

2 - درای : زنگ و جرس - زنگی که بر گردن شتر بندند.

3 - کاسد : کساد و بی قدر و بها . در اینجا به معنای ارج و قدر آمده است.

3 - رونق : نیکویی - گرمی بازار . در این مصرع به معنای نیکویی و ارزش آمده است.

4 - حطام دنیوی : مال و منال دنیا

5 - تیمار : پرستاری - مراقبت

6 - توسنی : سرکشی - نافرمانی

6 - منکوب : توسری خورده و ذلیل شده

7 - مصرع از قاآنی است : چند خواهی پیرهن از بهر تن ...... تن رها کن تا نخواهی پیرهن

مردی زشت رو

گفت : همراه تو گردم کو به کو

تا بجویم منزل و مأوای تو

تا بیابم مهربان بابای تو

از چه می ترسی که اینک با مَنی

تا که من نزد تو باشم ، ایمنی

طفل ، گریان و هراسان زین بلا

مَرد ، می دادش به دلگرمی ، رَجا (1)

گفت کودک : خود نمی دانی مگر

کز تو می ترسم نه از چیزی دگر

گم شدن بهتر که خوفِ دیدنت

پَر بریزد ، بیند اَر اهریمنت!

*****************************

1 - رجاء ، رجا : امیدواری - پشتگرمی

: ابر

بلاغ

من غلط کردم ، نخواهم خیک را

خیک نَبوَد ، باشد این رنج و عَنا

گر خلاصی یابم از این اتفاق

مالِ دنیا را دهم یکجا ، طلاق

جان اگر از این هلاکت در بَرَم

می روم بازار و خیکی می خرم!

توبه کردم ، من نخواهم این متاع

ساعتی شد ، کرده ام با او وداع

این غنیمت ، خود از اول شوم بود

گر چه نامش « روزیِ » مقسوم بود

لیکن این « روزی » مرا چسبیده است

بلکه در من روزیش را دیده است!

او گرفته چون گریبان مرا

کن وساطت تا مرا سازد رها!

****

از سر سودی ، گر این سودا نمود (4)

روزیش در سفرهٔ دریا نبود

عرصهٔ دنیا چو گرداب است و ما

غرقه ایم آخر در این بحر بَلا

ما در این موج ِ فنا افتاده ایم

تَن به طوفان ِ حوادث داده ایم

تا که بتوانیم ازین طوفان رَهیم

لاجرم جان در ره آن می نهیم

همچو آن خیک است مال این جهان

دیو ِ نفْست دائمًا دنبال آن

ثروت ، اوّل ، بر تو تخته پاره ایست

تا به آن ، بتوان درین گرداب زیست!

لیکن آخر گشت ، کشتیّ نجات

قاضی الحاجات و مقصودِ حیات (5)

گه شود مُنجی و گه مشکل گشا

در جوانی یار و در پیری عصا

عاقبت گردد بلای جان تو

چسبد او چون خرس بر دامان تو

خواهی ار گردی ز دام او رها

او دگر از تو نمی گردد جدا

هم چو زالو ، رشد او از خون ماست

عمر انسان از زراندوزی ، هباست

گیردت چون دایه در آغوش ِ خویش

می بَرَد با وعده تا گورت به پیش

غرقه ای آخر تو در این ماجرا

می زنی بیهوده دست و پا چرا؟

نسل ِ انسان از چه می یابد زوال؟

حُبّ مال و حُبّ مال و حُبّ مال (6)

******************************

1 - فراز : بلندی

از فرازی : از جایی

بلند

2 - وفاق : همراهی

3 - تشبث : چنگ زدن - درآویختن . مثلی هست که : غریق به پر کاهی هم چنگ می زند.

4 - سودا : تجارت - کسب مال

5 - قاضی الحاجات : برآورندهٔٔ نیازها - نامی از نام های خدای تعالی

6 - این مصرع را اینگونه نیز می توان خواند : حُبّ نفْس و حُبّ جاه و حُبّ مال

بسپاری عنان

الامان از این جهالت ، الامان!

عقل ، خود گم گشته در این کوره راه

راه را بی نقشه نشناسد ز چاه

هر کجا عقل است و جولانگاه او

انّ الانسانَ لَیَطغایی بگو (6)

ای بسا نادانی ما بر امور

موجب عیش است و شادی و سرور

بس جهالت ، باعث آرامش است

غالباً هر شبهه ای از دانش است

جهل ، یعنی این دو روز زندگی

بی چرایی سَرکنی در بندگی

اینکه در تردید و شک و چند و چون

دل مرنجانی به سِرّ « کاف و نون » (7)

این جهان ، یعنی سؤال اندر سؤال

پاسخش کِی داند عقل در ضلال ؟

از چه می خواهی بدانی ، راز دهر ؟

جهل ، تریاق است و دانایی چو زهر (8)

گر به سعی عقل ، بگشایی دَری

بنگری درهای قفل دیگری!

راهِ حیرت را چو پایانیش نیست

آنچه پیمودی ، چو گامی بیش نیست

خود مرو ، ترسم که سرگردان شوی

یا که طولانی شود این مثنوی!

خوانمت یک بیت از « مُلای روم » (9)

یا که ابیاتی ، اگر دارد لزوم

« هر که او بیدارتر ، پر دردتر

هر که او ، آگاه تر ، رخ زردتر »

بیتی از « عطار » هم در ذَمّ عقل (10)

با تو گویم تا نماند حرف و نَقل

« هر که را در عقل نقصان اوفتد

کار او فی الجمله آسان اوفتد »

*******************************

1 - صولت : هیبت - قدرت

1- اهل قال : علم قال نزد متصوفه - مباحثات علوم ظاهری ست ، در مقابل اهل حال که سماع و رقص صوفیان است.

مولوی می فرماید :

ما برون را ننگریم و قال را ...... ما درون را بنگریم و حال را

2 - تأویل : توجیه و تفسیر

3 - کان لم یکن : بی اعتبار - لغو شده

- بی اثر

4 - « لا » و « نعم » به معنای « نه و آری » کلمات نفی و اثبات .

5 - ز باده هیچت اگر نیست ، این نه بس که تو را ...... دمی ز وسوسهٔ عقل بی خبر دارد ( حافظ )

6 - اقرا باسم ربک الذی خلق ..... کلا ان الانسان لیطغی (... چنین نیست ، بیگمان انسان سر به طغیان برآورد ) – سوره علق

7 - اشاره است به امر خداوند دایر به آفرینش عالم ( کُن فیکون )

8 - تریاق : پادزهر

9 - ملای روم : لقب جلال الدین محمد بلخی معروف به مولوی

10 - ذم : نکوهش - بدگویی

و شادمانیم !!

----------------------------------------------------------------

غالبًا ، شادیّ انسان از بلاست

حال ، گویم علت آن از کجاست

این فلک ، با آدمی دارد غرض

از زمین و آسمان بارد مرض

غصّهٔ بیماری و رنج معاش

عجز ایام کهولت هم به جاش

بر هلاک ما فرستد ، هر زمان

از زمین ، آتش و سیل از آسمان

گر که یک نعمت ببخشاید تو را

صد مقابل ، بخشدت رنج و بلا

زآن بلاها آن قَدَر سختی بَری

تا که بر دیروز ِ خود حسرت خوری

آنچنان مغشوش سازد حال تو

تا فراموشت شود آمال تو

چون بلا بگذشت با خیر و خوشی

از شعف ، بر آسمان پَر می کشی

شادی ات گر بسته بر نعمت بود

آن لبت بر خنده گاهی وا شود

لیکن از رفع ِ بلایا ، هر زمان

شادمانی شادمانی شادمان!

تا شود ، این گفته ، صِدقش آشکار

خنده هایت را یکایک می شمار

چونکه روشن تر شود این حرفِ من

آرَمَت اکنون مثالی در سخن

****

عشرتی خواهی اگر از روزگار

یا اگر گوییش حاجاتم بر آر

جای آنکه نعمتی افزایدت

تا که چندی ، جان و دل آسایدت

ساق ِ پایت را به ظلمی بشکند

یا که در راهی به چاهت افکند!

چون که بعد از روزها رنج و عذاب

زان بَلا رَستی و دیدی فتح باب (1)

می کنی شُکرش که جان در بُرده ای

با گمان آن که نعمت خورده ای

می شوی شاکر ، ازین رفع بَلا

با خوشی ، پایان پذیرد ماجرا!

****

یا رُباید نانی از انبانِ تو (2)

تا بفرساید ز غصّه ، جانِ تو

بعد از آنکه مدتی کردی تلاش

تا که نان را باز گردانی به جاش

بَخَشدت نانِ به سرقت بُرده را

نام آن را هم نَهد بَذل و عطا !

تو ازو ممنون و او منّت گزار

می شوی خوشدل ز لطفِ روزگار!

****

وقت دیگر ، گم شود ناگه خَرَت

خاک این عالم بریزد بر سرت!

از

کَفَت رَفتست مال و مُکنتت

جمله اسباب معاش و حشمتت

کو به کو گردی و سرگردان شوی

هر که را بینی ازو پُرسان شوی

چون که خوردی مدّتی خون جگر

از خر گمگشته ات آید خبر

شادمانه سوی خر خواهی شتافت

با خیال آنکه بختت گنج یافت!

خر ببینی تا به گردن در گِلش

دزد بُرده نعل و افسار و جُلش

این قَدَر که آن خَرَت پیدا شدی

شادمان از رأفت دنیا شدی!

****************************

1 - فتح باب : کنایه از باز کردن در و گشایش در کارهاست.

2 - انبان : ظرف چرمی که درویشان نان و ذخیره غذایی خود را در آن نهند . توشه دان .

نبینی مرا. مأخوذ از آیه :

لمَّا جاء مُوسی لِمیقاتِنا وَکلّمَهُ رَبُّهُ قالَ رَبِّ اَرنی اَنظُر الیکَ قالَ لَن تَرانی ... قرآن کریم 7 / 143

و هنگامی که موسی برای میعاد ما آمد و پروردگارش با او تکلّم کرد گفت: پروردگارا، خود را به من بنما

تا به تو نظر کنم . گفت هرگز مرا نخواهی دید ...

در تداول عامه فارسی زبانان - ناسزا و بد و بیراه گفتن ( لغت نامه دهخدا )

4 - مُمسک : خسیس - بخیل

5 - مهمان منی به آب آن هم لب جو ( امثال و حِکَم دهخدا )

غم؟

دربِ این خانه ، گر امشب باز بود

حاصلش بهر تو زیرانداز بود!

دربِ خانه ، دربِ روزی شد تو را

این گشایش ، بلکه باز آرد عطا !

چون فراهم گشت ، زیرانداز تو

زین ترّدد ، رنجه یک امشب مشو

در نمی بندم که تا نفعی بَری

بلکه رواندازت آرد دیگری!

*******************************

1 - حرمان : ناامیدی - بی نصیبی

2 - سودا : تجارت - معامله - منفعت یابی

3 - مردِ زَفت : مردِ زمخت و نخراشیده

)

3 - ریسمان بلند و آویخته ، می تواند به دلیل افزایش ضخامت و ازدیاد وزنش ، باعث پاره شدن خود شود .

ظلم بیش از اندازه هم می تواند ، موجبات هلاکت ظالم را فراهم آورد .

گُرده ما پهن تر!

مطبخ ِ رزقت ، کفافِ نان ِ خلق

کِی دهد؟ کآسوده گردد جان ِ خلق

کم بُوَد تعداد نانوایان ِ تو

کم رسد در سفرهٔ ما ، نان ِ تو

گوش ِ ما ، تعریفِ احسانت شنید

چشم ِ ما از نان ِ تو ، سیری ندید

عده ای را سوگلی پرورده ای

غرق در عیش و تنعم کرده ای (4)

عده ای دیگر چو من ، حسرت به دل

هر تعیّش خواست دل ، گفتم بهل ! (5)

گو مگر ، ما بندهٔ تو نیستیم؟

پس چرا با این فلاکت زیستیم؟

****

کاتبِ رزقت نخوانده رسم و خط

چون که املایش سراسر شد غلط

خود « الف با » را نداند بی سواد!

بوده شاگرد کدامین اوستاد؟

گر چه عُمری خود کتابت کرده است

آبروی هر چه کاتب بُرده است!

بر بَرات « روزی » ما چون رسید (6)

گشتم از فضلش به کلی ناامید

حرف « رحمت » هر چه املا کرده است

« را »ی آن تبدیل بر« زا » کرده است!

*******************************

1 - عُسرت : تنگی - سختی

1 - موهبت : بخشش - آنچه به کسی ببخشند .

2 - تیماردار : غمخوار - پرستار

3 - بیختن : الک کردن - غربال کردن

4 - تنعم : به ناز و نعمت زیستن - خوش گذرانی

5 - تعیش : خوش گذرانی

5 - بهل : رها کن - بگذر

6 - بَرات : نوشته ای برای دریافت یا پرداخت پول . در شعر به معنای برگ سهمیه و حواله .

آورده شده است.

کردی با حسن (ع)

پس ظهورت کی بود ای لافتی !؟ (2)

تا نیایم قُم به دیدار شما !

***************************

1 - بودردا : از اصحاب رسول خدا ( ص ) . از سنایی ست :

از این مشت ریاست جوی رعنا ، هیچ نگشاید ...... مسلمانی ز سلمان جوی ، درد دین ز بودردا

2 - فتی : جوانمرد

تو است

گر که کجرفتار آمد ، این جهان

این خلاف ، از چشم فعل خویش دان

پشتِ خود از جهل ، بر دنیا کُنی

پس ز اِدبارش شکایت ها کُنی (5)

یک نظر ، بر کرده های خویش کُن

زرّ قلبت را مَحک سنجیش کُن

خود ببین دنیا چه می گوید به تو

از ره انصاف و حق خارج مشو

گوش کردی و فلک یارت نبود؟

مَرکبِ خوش راه رهوارت نبود؟

*****************************

1 - نیکو سیر : صاحب عادات نیک - نیک سیرت

2 - قفا : پشت سر

3 - سریر : تخت - اورنگ

4 - شبدیز و دلدل : نام دو اسب معروف تاریخی

5 - اِدبار : روگردانیدن - پشت کردن

(3)

پس فلک را زین میان تکلیف چیست؟

ضَرّ تو شاید که نفع دیگریست

*****************************

1 - گازر : رخت شوی .

رخت شو ، نیاز به هوای آفتابی برای خشک شدن رخت و لباس های شسته شده دارد و بارش باران ،

زحمات او را هدر خواهد داد .

1 - زینهار : امان - مهلت - جمله ای به معنای دور باش .

2 – مُستجیب : اجابت کننده دعا - نامی از اسامی خداوند .

3 - قید : بند - زنجیر . در اینجا به معنای تله است .

نه آن مرغم که بر من کس نهد قید ...... نه هر بازی تواند کردنم صید (نظامی)

3 - این بیت را اینگونه هم می توان خواند :

گو مدد بر عَمرو آرد یا به زید؟ ...... همره صیاد باشد یا که صید؟

عمرو زید : فلان و بهمان

از سعدیست :

ز عمرو ای پسر چشم اجرت مدار ...... چو در خانهٔ زید باشی به کار

از روی مزاح

بعد ازین ، هر وقت رفتی مستراح

تا نرفته فرصت تیرت ز شست

خود بشو ، تا آب در ابریق هست!

پس ، فراغ البال در بیت الخَلاء

کُن همه حاجات جسمت را روا!

****

گویمت ، هرچند بی منطق بُوَد

یا که تشبیه مَعَ الفارق بُوَد (7)

این مَثَل ، مصداق عقل آدمیست

وقت حاجت ، چون که می خواهیش ، نیست

در جوانی ، عقل می آید به کار

تا دهد ما را ز دنیا زینهار (8)

ره بَرَد ما را ز آفاتِ جهان

مشفقانه سوی آغوش ِ امان

در رهِ لغزنده گیرد دستمان

پاسبان باشد چو بیند مستمان

شام ِ مستی ، هِی کند : بازآ به هوش

روز سُستی گویدت : اینک بکوش

در نشیبِ عمر ، گردد ریسمان

در فراز زندگانی ، نردبان

در کهولت ، عقل و تدبیر و دَها (9)

نوشداروییست شخص مُرده را

چون که گُل پژمرد و گلشن شد خراب (10)

ریشه را دیگر چه محتاجی به آب؟

بعد از آنکه آردها را بیختی (11)

لاجرم ، غربال خود آویختی

بعد از آنکه راه کج نشناختی

گنج ِ عمر خود درین ره باختی

گر بجوشد عقلت از بالا و پست (12)

خود چه حاصل ، رفته فرصت ها ز دست

**********************************

1 - مَبال : آبریزگاه - مستراح

2 - ابریق : لولهین - آفتابه

3 - ماتحت : زیر - پایین

4 - وَحَل : گِل و لای

5 – ریح : باد - نسیم - بادی که در معده ایجاد می شود .

6 – استنجا : عمل شست و شوی بعد از قضای حاجت

7 - مع الفارق : متفاوت - غیر قابل قیاس

8 - زینهار : هشدار - آگاهی

9 - دها : زیرکی - هوشمندی

10 - مصرع از مثنوی مولویست :

چون که گل بگذشت و گلشن شد خراب ...... بوی گل را

از که جوییم از گلاب

11 - بیختن : الک کردن - سرند کردن

آردش را بیخته و الکش را آویخته : ضرب المثلی است .

این مَثل در مورد کسی گفته می شود که عمری از او گذشته باشد و روزگارش را با همهٔ

پستی و بلندی ها گذرانده باشد .

12 - تعبیر از مولویست :

آب کم جو تشنگی آور بدست ...... تا بجوشد آبت از بالا و پست

گفتا که شاید این درخت

در تحرّک اندکی گردیده لَخت! (6)

یا که باشد بادِ نخوت در سرش

تا کِی این آتش کند خاکسترش؟

او چو ما ، گر خُلق نیکو داشتی

دست ازین خیره سری برداشتی

گر چه باشد خودپسند و بَدمنش

نیست لایق بهر طعن و سرزنش

ما رسولان اهل خودخواهی نِه ایم

با چنین رفتارها بیگانه ایم

تا برای این شجر الگو شویم (7)

او نیامد ما به نزدش می رویم!

****************************

1 - ... لیس نبی بعدی : ... بعد از من پیامبری نخواهد بود.

روایتی از حضرت محمد (ص) مبنی بر خاتمت پیامبری بر او.

2 - اشاره به معجزهٔ حضرت موسی که عصایش را به مار تبدیل کرد.

3 - نبات : هر سبزه و درخت که از زمین بروید . در اینجا به معنی درخت آمده است .

ز موج بحر کف تو چو نشو یافت نمی ...... نبات سدره و طوبی گرفت نشو و نما (عطار)

سدره و طوبی : نام دو درخت در بهشت

4 - شجر : درخت - اشجار : درختان

5 - حجر : سنگ

6 - لَخت : بی حال - بی حس

7 - الگو : ( لغتی به زبان ترکی ) سرمشق - نمونه

چه بود؟

نوح بودی یا سلیمان یا که هود؟

خدمتش گفتند اسمش را « اَحَد »

گفت پس حق بود او را قتل و حَد (2)

چون ندارم من احد نامی رسول

او جَهُولی بود یا ناقص عقول (3)

من فرستادم هزاران تَن نَبی

نیست یادم از چنین کس مطلبی!

خوب شد کشتید آن نمرود را (4)

پیش من دارید اجر اولیا !

******************************

1 - در زمان : درجا - بدون فوت وقت

2 - حدّ : مجازات شرعی ، کیفر

3 - جَهول ، ناقص عقول : نادان - جاهل - بی خرد

4 - نمرود از شخصیت های عهد عتیق است. بنا به روایت تورات ، از شاهان بابل بود که دستور ساخت برج بابل را

صادر کرد . او از فرزندان کوش پسر حام پسر نوح بود .

نمرود در برابر خداوند ایستاد و خود ادعای خدایی کرد و سومری ها در برابرش به سجده می افتادند.

بال مرغ خورد

****

« کودکی » پایا به ذات آدمیست (3)

فرق آن هم در شباب و شیب نیست (4)

پیر و برنا ، هر دو جایی کودکند

در هوسبازی چو طفلی کوچکند

بین چگونه دل به بازی می دهند

عُمر خود در راه مُهمل می نهند

مختلف شد قیمت بازیچه شان

تیله ای از شیشه یا لعلی ز کان

« کاغذِ رنگی » ببین و کن قیاس

کآن رود ، آید به جایش اسکناس

طفل ، با لذّت به آن یک بنگرد

پیر ، این را بیند و کیفی بَرَد

آنچه شد با شیر ، در جان اندرون

آنچه با جان می رود از تن برون

حُمق فطری در نهاد آدمیست

خود ، رهایی زین بلا امّید نیست

آدمی ، از مهد بازد تا لحد (5)

نام آن را زندگانی می نهد

زندگی ، بازیست انجامش شکست

باخت ،هرکس پای این بازی نشست

****

باز گردم بر سر آن داستان

منتظر ماندست آن زاغ جوان

باید او را راهی قاضی کنم

تا دلش را اندکی راضی کنم

****

زاغ را بر جان چو این آفت رسید

روی بر قصر سلیمان پرکشید

****

کای سلیمان گر که شاه عادلی

از چه رو از بندگانت غافلی؟

آمدم نالان به درگاه شما

عدلِ خود بنگر و زخم ِ بال ما

گر از آن ظالم نگیری ، دادِ من

در قیامت ، بشنوی فریادِ من...

****

داد دستوری سلیمان بر وزیر

تا کند آن متهم را دستگیر...

****

مَرد ، در پیش سلیمان ایستاد

گفت : گویم آنچه را که روی داد

باز می گشتم ز گشتِ صبحگاه

بر درختی ، ناگه افتادم نگاه

زاغ را دیدم بر آن شاخ درخت

هم چو سلطانی ، لَمیده روی تخت

دید مرغک ، هیبت و بالای من

خود نکردی لحظه ای پروای من

این خلافِ خصلتِ مرغان بود

مرغ وحشی ، خائف از انسان بود (6)

من ز روی کنجکاوی با عصا

بیم او دادم ، نجُنبیدی ز جا

پس

یکی سنگ از زمین برداشتم

نیم چشمی هم به زاغک داشتم

او نکردی باز بر من اعتنا

تا خطایی رفت و شد این ماجرا

حال ، من ، گر اشتباهی کرده ام

واقفم اینکه گناهی کرده ام

او چرا چون دیگر مرغان ِ دشت

از چنین اعمال ِ من ،ترسان نگشت؟

مرغ ، بر جُنبده ظن ِ بَد بَرَد

آدمی بیند ، هراسان برپَرَد

****

گفت سلطان راست باشد این سخن

تو چرا نگریختی از این فِتَن ؟ (7)

****

گفت : من دیدم ز دور این مرد را

چون رصد کردم به تن بودش عبا

پیش خود گفتم که او روحانی است

از تبار بوذر و سلمانی است

از شرار ِ جهل این یک ، ایمنم

آتش ِ جورش نگیرد خرمنم

هر که ممکن هست از روی هوا (8)

سنگی اندازد به قصدِ جانِ ما

لیکن از او این عمل ، باشد بعید

کس شقاوت ،کِی ز مرد حق بدید؟

« کو برای وصل کردن آمدی

نی برای فصل کردن آمدی » (9)

گر طبیبی تیغ بر جانت کشید

کِی بر او ظن ِ جنایت می برید؟

کِی تو بگریزی ز هول ِ زخم او

حال ، گر من کاهلی کردم بگو؟

******************************

1 - سلیمان پسر داود پیامبر است. خداوند به او زبان پرندگان را آموخت. به او لقب حکیم

داده اند. حافظ می فرماید :

در حکمت سلیمان هر کس که شک نماید ...... بر عقل و دانش او خندند مرغ و ماهی

2 - لعب : بازی - شوخی

3 - پایا : ماندگار - پاینده ، پایدار

4 - شباب و شیب : جوانی و کهنسالی

5 - بازد : در حال بازیست - در حال باختن است.

6 - خائف : ترسان و ترسنده

7 - فتن : جمع فتنه

8 - هوا ، هوی : هوس ، میل

9 - بیت

از مولویست : تو برای وصل کردن آمدی ...... یا برای فصل کردن آمدی

آمد هم سَخیف

بعدِ دزدی ، گور را سازد کثیف

حال باید ، ساختن و سوختن

ای دو صد رحمت به آن یک گورکن!

****************************

1 - مستور : پوشیده

2 - استنطاق : بازجویی - اشاره ایست به روز قیامت

3 - لا تخف : مَترس - بیم مدار

4 - غایط : مدفوع - نجاست

5 - فُجور : پلیدی - کار زشت

نمی دانی که تدبیرش ز چیست

بانگ و فریادی کنی ،کاین عدل نیست

نیست بی حکمت و از روی هوس

خلقتِ مردم گزای این مگس

از نگاهِ تو ، مگس ، نُقصان بود

غایتِ خلقت ، فقط انسان بود

از نظرگاهِ مگس هم ، آدمی

موجد شَرّست و هر نقص و کَمی!

تو چرا خواهی که جای کرکسی

یا به جای خلقت خار و خَسی

دشت و صحرا پر شود از بلبلان ؟

سبزه و گل بر دَمد در بوستان ؟

بلکه کرکس هم نماید این دُعا

کاین جهان پُر گردد از لَش مُرده ها !

****

از کسی ، جُوری اگر بر من رسید

من سیاهی خوانمش ، آن کس سپید

عدلِ بر تو ، بلکه ظلم ِ بر منست

عدل و ظلم اینجا نه تیره روشنست

پس بگو با من ، سیاهی چیستی؟

عدل و هستی ؟ یا که ظلم و نیستی

این سیاهی و سپیدی در کجاست؟

من چه دانم! حَدّ و قَدّش با خداست (1)

*******************************

1 - حدّ و قد : حد و اندازه

بی جواب

شرح ها کردند در صدها کتاب

جمله تألیفاتشان با قاعده

بس حکیمانه ولی بی فایده!

شرح ِ هر که این معمّا را گشود

« وصفِ فیل ِ خانهٔ تاریک بود » (2)

چون نبودی شمعی اندر دستشان

رأیشان شد از سر حدس و گمان

****

نقش ِ شیطان چیست در اعمالِ ما؟

کو کُند هردم دگرگون حال ما

آدم و شیطان ، نه خصم یکدگر

هم رهند و هم قطار و هم سفر

بلکه بر ابلیس ،انسان شد ، بَلَد

تا درین غربت دهد او را مَدَد

آدمی را چنگ و دندان آنکه ساخت

بود آگه؟ این که شیطان را نواخت (3)

آدمی ، ابلیس را از راه بُرد

با سیاهی های خود جانش فسرد

آدمی ، ابلیس را شد راهبر

نه غلط گفتم ، تو می خوانش پدر

عزم داری تا کنی با او ستیز؟

یابی از زندان او راه گریز؟

از چه می گردی که جویی منزلش؟

از تو بیرون نیست ، می جو در دلش

او درون تو اقامت کرده است

وز شرابِ نفْس تو ، گردیده مست

مرگ او کِی هست؟ روز فوت تو

شد مقارن موتِ او با موتِ تو

****

دیو و شیطان ،جز خیالی بیش نیست

جمله این ها نام رمز آدمیست

هست شیطان ، این سرشت آدمی

کاین چنین در شر فکنده عالمی

نفْس امّاره ست غالب بر بشر

دعوی لغوی بود ، بر او ظفر

نفْس دارد مِیل طغیان و جنون

کِی به شلاق خِرَد ، یابد سکون

هر که غیر این سخن سَر می کند

خود بهل تا لاف در غربت زند

خیر و شر ، چون هر دو در ذات مَنند

رشته ای بر گردنم افکنده اند

هر دو هم دارند بر من ، مُژده ای

این به نقدی وآن یکی بر وعده ای

دل ، گهی با او گهی با این یکیست

زین کشاکش مقصد و مقصود چیست

آنکه رَست از دام نفْسش ، کیست او؟

هر که باشد ، جز فرشته

نیست او

من ندیدم ، گر تو او را دیده ای

محتمل ، دارای ضعفِ دیده ای!

*******************************

1 - حضرت آدم و حضرت محمد (ص) خاتم النبیین ، اولین و آخرین پیامبران الهی

2 - اشاره ایست به حکایتی از مثنوی :

پیل اندر خانهٔ تاریک بود

عرضه را آورده بودندش هنود

از برای دیدنش مردم بسی

اندر آن ظلمت همی شد هر کسی

دیدنش با چشم چون ممکن نبود

اندر آن تاریکیش کف می بسود

آن یکی را کف به خرطوم اوفتاد

گفت همچون ناودانست این نهاد

آن یکی را دست بر گوشش رسید

آن برو چون بادبیزن شد پدید

آن یکی را کف چو بر پایش بسود

گفت شکل پیل دیدم چون عمود

آن یکی بر پشت او بنهاد دست

گفت خود این پیل چون تختی بدست

همچنین هر یک به جزوی که رسید

فهم آن می کرد هر جا می شنید

از نظرگه گفتشان شد مختلف

آن یکی دالش لقب داد این الف

در کف هر کس اگر شمعی بدی

اختلاف از گفتشان بیرون شدی

3 - نواختن : نوازش کردن - خلقت چنگ و دندان برای انسان ، که ابزاری برای دریدنش شد ، کمکی به اهداف شیطان بود !

شد سپید

آشنایی با خِرَد ، دادیش پند :

بار ِ آمالی بر آن اشتر مبند (2)

چشم خود را بر حقیقت باز کُن

رُو به کنجی تعزیت آغاز کُن

آن شتر بودی همه سرمایه ات

اعتبارت ، مرغ زرّین خایه ات

پس چرا غمگین نِه ای زین ماجرا؟

زین مصیبت گو نمی نالی چرا؟

آن عرب گفتش : به هامون تپّه ایست

غیر آن موضع مرا امّید نیست

من سراسر دشت و هامون جُسته ام

جز همانجا ، که بدان دل بسته ام

کور سویی دیده ام در شام تار

ورنه کِی بودی مرا صبر و قرار

گر نیابم پشت آن ، مطلوبِ خویش

گردم از جُور فلک ، ریش و پریش

آنچنان در اشک ، غلتم ، زار زار

تا به حالم خون بگرید ، روزگار

****

تپّهٔ من ، صبح فردای منست

تا ببینم مژده ای در راه هست؟

هر شبانگه می دهم بر خود نوید

صبح فردا می رسد پیک امید

گر چه می دانم که بختم مستِ مست

دیرگاهی شد که کنجی خفته است

گر بنوشد تشنه ای آب از سراب

بخت من ، آن روز برخیزد ز خواب

****

کاش هر کس تپّه ای را داشتی

یا چو من ، امّید فردا داشتی

پشتِ تپّه ، بودی آن گمگشته اش

عمر و شور و شادی بگذشته اش

کاش هر کس فرصتی را یافتی

تا گلیم ِ بخت خود را بافتی

کاش دنیا ، درس مِهر آموختی

تا که کمتر جان ِ ما را سوختی

آنکه رسم جُور ، در دنیا نهاد

یا ستمکاری به انسان یاد داد

کاش بیند حاصل تعلیم ِ خویش

آدمی را با همه درندگیش!

*******************************

1 - ستوه : ملول و عاجز شده و به تنگ آمده .

چو زنگی شد از جنگ خسرو ستوه ...... بدو گفت خورشید شد سوی کوه ( نظامی )

2 - آمال : آرزو ، بار آمال : اسباب آرزو

، که خود را سوختی

این سَفَر ، رَستی ز آتش ،خوش مباش (1)

هر چه در وقتش و هر چیزی به جاش

گر که چوبی می زنی بر دیگری

یک دو کمتر زن ،که بازش می خوری (2)

« این جهان ، کوه است و فعل ما ندا

سوی ما آید نداها را صدا » (3)

****

این سخن گویم اگر چه تازه نیست

لیکن از دانایی و حکمت ، غنی ست

دوزخ و جنّت ، درین دنیای ماست

اینکه گویی در سَما باشد ، خطاست

نعمتِ جنّت ، همین اقبال توست

فرصتِ اِعمال آن آمال توست

دوزخ آن طبع حریص آدمیست

آتشش هم غیر اَعمال تو نیست

هر که خود ، آتش به جانِ خویش زد

مار ِخود شد ، بر تن ِ خود ، نیش زد

جای آن آتش ، چراغی برفروز

کآن به جانت ، روشنی بخشد نه سوز

گر چراغ خانه ای روشن کنی

بر تَفِ جان سوز ِ خود ، آبی زنی

*********************************

1 - این سفر : این بار - این دفعه

2 - چوبی که زنی چو باز باید خوردن ...... پس در زدن احتیاط باید کردن ( شاعر؟ )

3 - بیت از مثنوی مولاناست .

دلِ من ، بارگاهش ، روز و شب

جار می زد : هر که ام کردی طلب!

کس نمی جستی تَقرّب با نماز

شرطِ دیدارش فقط بودی ، نیاز

هر کسی بی زحمتی بر دیگران

با خیالی ، بُت پرستیدی عیان

کس نپرسیدی که این همسایه ام

از چه رویی قبله گاهش شد صنم؟

کس نمی پُرسید ، نام مذهبت

وز نماز مُستحّب دیشبت

بر سر مَسلک کجا بودی روا ؟

جنگ بین امّت لات و عُزی (2)

کس به نام نایبِ پروردگار

بُت پرستان را نبُردی پای دار

کس نشد آونگِ ظلمی از صلیب

یا که مُثله ، با روادیدِ حبیب (3)

یک تن از آن بُت پرستان ِ دَغا

خود نمی بودی محارب با خدا

نه مسلمان و مسیحی و یهود

این جدایی بین انسانها نبود

مردمان بودند با هم ، یک دِله

همسفر با هم و در یک قافله

مقصدِ آنان همه باغ بهشت

بُت پَرست و راهب و پیر کنشت

راه دوزخ ، آن زمان دایر نبود

بیم آن هم در دل کافر نبود (4)

****

تا یکی آمد ، کتابش در بغل :

کاین بود پیغام آن عَز و جَل (5)

هر که او باور ندارد این کتاب

کار او در دنیی و عقبی خراب

گر عمل بر نَهْج این مصحف کنید (6)

بی گمان یکسر به جنّت می روید

****

تا که مُهر آن صحیفه باز شد

انشقاق ِ مردمان آغاز شد (7)

بت پرستی رفت و همراهش وفاق (8)

وحدتی آمد سراسر افتراق (9)

هر که نامی روی تو بنهاد و رفت

از تو احکامی به انسان داد و رفت

آن پیمبر ، یَهُوَه خواندی تو را

این اهورا گفتی ات و آن یک عُزی (10)

شد نظرگاه رسولان ، مختلف

این یکی دالَ ت لقب داد آن الف (11)

باب تعبیر و تَخیّل ، باز شد

داستان کفر و دین آغاز شد

شد جدالی در میان مردمان

کفر تو ، ایمان من ،

آمد میان

هر که کردی داوری ، بر دیگری:

من به فطرت مؤمنم تو کافری

آدمی ، در جنگ مال و جاه بود

حُبّ دین هم ، علتی دیگر فزود

کفر و دینی در خیال خویش بافت

بهر خونریزی دلیلی تازه یافت

****

این خدایان ،فرقشان جز نام ،چیست؟

بر سَر نامی تعصّب ، جاهلیست

جمله شان ، خواهان اعزاز بشر

از دل این خاک ، پرواز بشر

قصدشان ، معراج انسان زبون

عِزّتی دادن به این موجود دون

بر سعادت ، رهنمون کردن تو را

بر حذر کردن ز اهریمن ، تو را

همسفر کردن تو را با راستی

تا پس از مُردن ، نیابی ، کاستی

****

آدمی ، باید مُرادی داشتن

بر خدایی ، اعتقادی داشتن

نام آن را هر چه می خواهی بگو

زین اسامی ،خود غرض او هست و او

قصّه ای را خوانده ام از مولوی

از حکایت های نغز مثنوی :

«چار کس را داد مردی ، یک درَم

آن یکی گفت این به انگوری دَهَم

آن یکی دیگر ، عرب بُد گفت : لا

من عنب خواهم نه انگور ای دغا !

آن یکی تُرکی بُد و گفت این بنم

من نمی خواهم عنب خواهم ازم

آن یکی رومی بگفت این قیل را

تَرک کُن ، خواهیم استافیل را (12)

در تنازع ، آن نفر جنگی شدند

که ز سِرّ نام ها غافل بُدند

مشت بر هم می زدند از ابلهی

پُر بُدند از جهل و از دانش تهی »

****

کعبه و بت ، خود نمادی بیش نیست

عابدان را نیّت و مقصد ، یکیست

تو کنی تعظیم کعبه ، من صنم

هر دو می جوییم او را تا عدم

پس بگو تکفیر مُلحد از چه روست؟

نفْس او هم دائمًا درجستجوست

خود چه می گویی که او یابنده نیست

زانکه هر جوینده ای ، یابنده ایست

****

گفت او را زاهد روشن ضمیر

نکته ای می گویمت ، عبرت بگیر

زورقی راندی درین بحر عمیق

کاندرین طوفان

بود دریا ، غریق

کعبه با نقش نگاری جان گرفت

بت ، نماد خویش از شیطان گرفت

چون ندانی فرق لعل و سنگ را

از چه گویم با تو نام و ننگ را

کس نمی سازد نگین از سنگ و گِل

سر بنه هر جا که دیدی پای دل

کوی اغیار از کجا و کوی یار

بانگ زاغست آن و این صوت هَزار (13)

سختی خار از کجا و لطف گُل

طبع سرکه کِی دهد مَستی مُل (14)

هر دوشان با کلک صانع ، نقش شد

لیکن آن جانکاه و این جانبخش شد (15)

در بیابان گر نباشد ساربان

راه خود را از که می جویی نشان

این رسولان ، خود نشان این رهند

پیش پای تو چراغی می نهند

گر درین ظلمات ، نشناسی مسیر

چون چراغ راه دادندت ، بگیر

شمع راهی گر به دستت اوفتاد

حفظ آن کن از گزند تند باد

تند بادت شد همان اغوای نفْس

خود مشویی جامه در دریای نفْس

رو بیآور دامن نوحی به کف

چون به گرداب اندری از شش طرف

گر تو می دانی که راه از چاه چیست

جایگاهت مسند پیغمبریست!

********************************

1 - شریف : انسان بلند قدر

1 - وضیع : شخص فرومایه

2 - لات و عزی : دو بُت معروف دوران جاهلیت عرب

3 - حبیب : در این جا به معنی خداوند. اشاره ایست به برخی از اربابان دین که به نام نیابت از جانب

پروردگار ، حکم مرگ صادر می کنند.

4 - کافر : بی دین ، به دو صورت کافِر و کافرَ ، خوانده شده است. از انوریست :

چو از دوران این نیلی دوایر ...... زمانه داد ترکیب عناصِر

چو خاموشی بود کفران نعمت ...... درین معنی چه خاموش و چه کافِر

5 - عز و جلّ : عزیزست و بزرگ و ارجمند.

جمله ایست که به دنبال نام خدای تعالی آرند.

6 - نهج : راه و روش - طریق واضح

6 - مصحف : به طور عام به کتاب اطلاق می شود و به صورت خاص به کتب آسمانی.

7 - انشقاق : پراکنده شدن

8 - وفاق : همراهی کردن - سازواری کردن

9 - افتراق : از یکدیگر جدا شدن

10 - یهوه ، اهورا ، عزی : اسامی خداوند در ادیان و عقاید

11 - مصرع برگرفته از مثنوی مولاناست.

12 - عنب ، ازم ، استافیل : نام انگور در زبان های ، عربی ، آذری و ترکی عثمانی است.

13 - هَزار : بلبل ، هزار دستان

14 - مُل : شراب انگوری

15 - از نظر قواعد ادبی ، کلمات « نقش » و « بخش » نمی توانند قافیهٔ دو مصرع یک بیت

باشند. اما این دو واژه با قرابت آوایی شان ، به عنوان قوافی دو مصرع این بیت به کار

گرفته شده اند و با خوش نشینی و هم نوایی شان ، اصراری برای تغییر آن نداشتم.

نباشد گول شان

نو به نو ، گول است در کشکول شان

بشنو از من نکته ای معقول را

کِی دو باری خورده ام یک گول را

هر قَدَر من می شوم ، هشیارتر

زین جماعت نیستم ، مَکّارتر

« گول »شان ، هر روز با شکلی جدید

از جوال مغزشان آید پدید

حیلهٔ این قوم ، پایانیش نیست

تا به روزی که به تَن ، جانیش نیست

******************************

1 - گول ، حِیَل : مکر- فریب

آمد بلایی بار پیش

چون نگیری تجربت از کار خویش؟

گر به کوی یار هم ، مارت گزید

دیگر از آن کوی باید پا کشید

****

مرد احمق گفت : این باشد درست!

من گرفتم عبرت از بار نخست!

لیک گفتم تا که یک بار دگر

با طمأنینه و صبری بیشتر...

بر سراغ حلقه ای دیگر رَوَم

وامدار پشتکار خود شوَم

آزمایم ، تا یقین حاصل کنم

قادرم خود ، رفع این مشکل کنم؟

این گمان هم در سر من اوفتاد

این یکی شاید کمی باشد گشاد!

یا اگر این هم چو قبلی تنگ بود

بلکه بتوان بر گشادی اش فزود

لاجرم ، شک را به دور انداختم

با جسارت سوی حلقه تاختم!

گر چه از درد و فشارش سوختم

لیک ، کُلی تجربه اندوختم!

****

کی بگیرد عبرت این نوع ِ بشر؟

آدمی ، آدم نخواهد شد دگر

گر چه طی شد عمر او در آزمون

روسفید از آزمون نآمد برون

خود نگیرد عبرت از اعمالِ خویش

شد مکرر قصّه سوراخ و نیش

چون چراغ از تجربه دارد به چنگ

از چه رو پایش مدام آید به سنگ؟

گر چه عزمش راسخ است و یک کلام

توبهٔ صبحش نمی ماند به شام!

تا به تصمیماتِ سُستش پی بَرید

داغ های پشت دستش بنگرید

آدمی ، دارای عقلی ساده است

نام آن را هم خِرَد بنهاده است

*****************************

، نام هر یک می بَرد

همزمان ، تعدادشان را بشمرد

****

شاه با بُهلول ، پایِ وعظ بود (1)

جمله اظهارات واعظ می شنود

خاطرش آمد از آن دینار و گنج

مالِ بادآوردهٔ بی دسترنج

آنچه را کز حرص و آز اندوختی

یا به کسبش ، جان مردم سوختی

مُلک و کاخ و باغهای غصبی اش

وآن کنیزانِ جوان ِ ماه وش

آن همه دکان و انبار و متاع

کز شمارَش ، ایزد افتد در صداع (2)

پس ز وحشت رفت در فکرت فرو

خشک شد از هول ، آبش در گلو

دید چون بهلول ، حالِ شه تباه

از تَرَحّم کرد بر رویش نگاه!

شه ز روی طعنه با بهلول گفت

تو مگر اموال بتوانی نهفت؟

همچو من ، باید که تک تک بشمری

کِی توانی جان ز آتش دربَری؟

گفت با شه ، گو که آتش برنهند

روی آن هم سینی ای از زر نهند

تا بدانی فرق ِ تو با بنده چیست

می شمارم ، هرچه دارم هست و نیست

****

چون مُهیّا شد بساطِ آزمون

کفش خود آورد از پایش برون

دورخیزی کرد و بر سینی بجَست

جمله ای گفت و ز استنطاق رَست : (3)

آنچه بُردم ، بر تنم این خرقه بود

آنچه خوردم ، نان جو با سرکه بود

****

این جهان را همچو دریایی بدان

کاندر آن غرقند خیل مردمان

هرچه حرصت بیش گردد ، لاجرم

عمق آن ، یابد فزونی دم به دم

تا که آخر ، گم کنی پایاب را (4)

از سر ِ خود ، بگذرانی آب را

غرقه در غرقابِ نفْس خود شوی

ای امان از این حُطام دنیوی! (5)

گر بخواهی تا که بر ساحل رسی

در کمالِ عافیت ، منزل رسی

هرچه مالت بیش ، بارت بیش تر

هرچه بارت بیش ، جانت ریش تر

کیسه ای زر ، گر ببندی بر میان

غرقه خواهی شد ز سنگینی آن

شد سبکباری ّ تو ، راه نجات

تا که بگریزی ز

گردابِ ممات (6)

زر اگر چه موجب آسایش است

آدمی ، اندر پی ِآرامش است

گر که دیواری ز زر برمی کشی

تا بدان مأمن نمایی دلخوشی

زر ، پناهت نیست چون غم رخنه کرد

کُن نگه ، غم با دلِ سنگت چه کرد؟

دلبرت در بر ولی غم ، بر در است

تن در آسایش ولی جان ، مضطر است

انگبین گر می خوری ، آخر چه سود

بغض اگر راه گلویت بسته بود

« مِی » اگر نوشی و ساقی ، غم بُوَد

« مِی » نه بر آلام ِ تو مرهم بُوَد (7)

وقتِ مستی ، چون بگریی زار زار

مِی رها کن ، مایهٔ شادی بیار

با دلی خوش ، نانِ جو گر می خوری

لذتی از زندگانی می بَری

گر کباب ، آغشته با خون جگر

حرص دنیا از چه خوردی این قَدَر؟

وای بر من ، وای بر تو ، وای ما

می کنیم این ظلم ها بر خود روا

با تن ِ خود آشنا ، با جان ، غریب

حاصل یک عمر ، شد تن را نصیب

تا به کِی باید کشیدن بار تن ؟

« تن رها کن ، تا نخواهی پیرهن » (8)

********************************

1 - بهلول بن عمرو الصیرفی معروف به بهلول مجنون. وی در حدود 19٠ هجری قمری درگذشت.

وی از « دیوانگان عاقل » خوانده شده و دارای سخنان شیرین است.

2 - کز شُمارَش : که از تعداد و شمارهٔ آن

2 - صُداع : دردسر - زحمت

3 - استنطاق : بازپرسی

4 - پایاب : آب کم عمقی که پا به ته آن و بر روی زمین برسد.

5 - حُطام دنیوی : مال و منال دنیا

6 - ممات : مرگ ، فوت

7 - « مِی » اگر نوشی و ساقی ، غم بُوَد :

علت باده

نوشی تو ، رهایی از اندوه است . لذا آنکه جام مِی را به دستت می دهد و ساقی توست ، غم است .

8 - مصرع از قاآنی ست.

سَر ِ غفلت ، فلک ، عقلم ربود

بخت من خوابید و از اسب اوفتاد

بخت تو بنشست بر اسب مُراد

گرچه بُردی جملهٔ اموال من

من نمی گویم تو هستی راهزن

هر دومان ، بازیچهٔ مکر فلک

هردومان خوردیم از دستش کلک

از تو وجدان بُرد و از من ثروتی

بر تو ننگی ماند و بر من زحمتی

مالِ من دزدید و بخشیدش به تو

از تو هم دزدد ، ازو غافل مشو

نعمتی را داده بود و پس گرفت

کار این دنیا عجیب است و شگفت

من که مالی از حلال اندوختم

این چنین از ظلم دنیا سوختم

وای بر تو ، تا سرانجام تو چیست ؟

باید از اکنون به پایانت گریست

آسمان چون ناظر اعمال توست

کج مرو ، بشتاب در راه دُرست

هرچه بود این ماجرا بر من گذشت

من توانم جان بَرم زین خشکْ دشت

لیک ، چون بر محفل یاران رسی

خود مگو این ماجرا را با کسی

شیوهٔ نامردمی شایع مکن

سُنّت مردانگی ضایع مکن

گر مرا بر خاک بنشاندی چه باک

پس مَیفکن « رادمردی » را به خاک

مردمان ، گر ماوقع را بشنوند

کِی بر آیین مروت بگروند ؟

گر کسی بر این حکایت پی بَرَد

کِی دگر راه فتوت بسپرد ؟ (1)

گم شود نام اعانت از جهان (2)

از کَرَم ، دیگر نمی ماند نشان

دست یاری ، کس نیازد سوی کس (3)

کس نباشد بر کسی فریادرس

رحم اگر بر من نکردی ای دغا (4)

بر « جوانمردی » ترحُم کن روا

گر نسازی رَسم « مَردی » پایمال

آنچه از من بُرده ای ، بادت حلال

*****************************

1 - فُتُوت : جوانمردی ، کرم - بخشندگی

2 - اعانت ، اعانه : کمک کردن - یاری

3 - یازیدن : قصد کردن

4 - دغا : دغل - نادُرُست

آن بشتافتند

با عدالت خواست هر کس حقّ ِ خویش

نه یکی کمتر و نه یکدانه بیش

شد نزاعی در میان کودکان

بر سر تقسیم ِ سهم ِ گردکان

کودکی گفتا که هان ای دوستان

از چه افتد اختلافی بین مان

گردکان ها ده عدد باشد و بس

کِی توان تقسیم کردن بر سه کس؟

بهر حلّ مشکلاتی این چنین

رفت باید پیش ملانصردین

او حکیمی ظاهراً دانا بُوَد !

عدل و عقلش بیشتر از ما بُوَد

****

چونکه بر این رأی هم آوا شدند

راهی ی کاشانهٔ ملا شدند

****

آن یکی کودک بگفتا ای حکیم

ای که هستی صاحبِ قلبِ سلیم

گردکان ها را کنون تقویم کن (1)

با عدالت بین ما تقسیم کن

****

گفت ملا نکته ای با کودکان :

خود دو گونه عدل باشد در جهان

عدل اوّل را زمینی گفته اند

ضامن اجراش ، شلاقست و بند !

رشوه ، اصل و پایه و بنیان آن

سست باشد حجّت و برهان آن

می شود اینگونه توضیحش دهم

عدل انسانی چنین خورده رقم :

کرسی قاضی چو باشد در فراز (2)

رشوه بر مظلوم گردد چاره ساز

عدل دوّم ، آسمانی نام اوست

جلوه گاه حکمت و احکام اوست

گرچه هر کس لطف و قهرش دیده است

شرح عدلش اندکی پیچیده است

هر دو را من خبره ای هستم تمام (3)

حال گوییدم که بگزینم کدام ؟

کودکان گفتند ای ملای ما

عدل ِ لقّ و سستِ انسانی چرا ؟

اینکه عدل آسمانی برتر است

حاصل انعام و لطف داور است

****

گفت ملا آفرین بر رأی تان

بِه بُوَد عدل الهی بی گمان

****

پس به دقت گردکان ها را شمرد

بود جمعًا ، ده عدد گردوی خُرد

هشت گردو داد دستِ این یکی

پس دو گردو هم به دیگر کودکی

سومی را زد یکی پس گردنی !!

گفت : پایان یافت کاری کردنی (4)

بچه ها پُرسان ز ملانصردین

کِی بُوَد عدل الهی این چنین ؟

****

گفت ملا : این روال عدل

اوست

عدل او جاریست بر دشمن و دوست

عدل و داد و بخشش اینسان بُوَد

آدمی از حکمتش حیران بُوَد

علتِ لطفش نه از روی سبب

حکمتِ قهرش نه از روی غضب

بر سر این یک نهاده تاج زر

آن یکی را ریخته خاکی به سر

ای بسا ابله که در آسودگیست

فاضلی از غصّه در فرسودگیست

این برای کسب نانی در دعاست

آن یکی دنبال قرص اشتهاست

پیر فرتوتی نشسته روی گنج

گنج بادآوردهٔ بی دسترنج

نوجوانی از سحر تا شامگاه

در به در دنبال یک پول سیاه

تاجری در زیر پایش داشت « فورد »

زد و در بانکی به قرعه « بنز » بُرد !

دوره گردی تا خر لنگی خرید

شب که شد ، گرگی خر او را درید

آن یکی را زر نهد بر روی زر

این یکی را ضَر دهد بر روی ضَر (5)

این عجب ، در بارگاه عدل او

نیست جای اعتراض و گفت و گو

سهم ِ رزقت ، گر به استحقاق نیست

جدّ و جهدت موجب ارفاق نیست

با دعا چیزی نمی افزایدت

داده رزقی بر تو ، آنچه بایدت (6)

آری عدل آسمانی این بُوَد

چیست چاره ؟ چاره ات تمکین بُوَد (7)

*****************************

1 - تقویم : تعیین دوری و نزدیکی ستارگان - ارزیابی - محاسبه کردن وقتها ( لغتنامه دهخدا ) - در اینجا به معنای ارزیابی ست .

2 - فراز : بلندی

کرسی قاضی چو باشد در فراز : اگر کُرسی قضاوت قاضی ، دور از دسترس ضعیفان و ستمدیدگان باشد .

3 - تمام : کامل - به کمال

4 - کاری کردنی : کاری شایسته

حافظ :

خون پیاله خور که حلال است خون او ...... در کار یار باش که کاریست کردنی

5 - ضرّ : ضرر و زیان

6 - باید : بایسته

است - ضرورت است . خداوند روزی تو را آنچنان که بایسته و لایق آنی داده است .

7 - تمکین : اطاعت و فرمانبرداری

بشر

تا بر آرم از ملایک پر و سر... » (8)

****

نکته ای خواندی از آن شیرین سخن

شرح آن را هم کنون بشنو ز من :

آدمیزاد ار شود روزی مَلک (9)

چون که ذات اوست مَملوّ از کَلک

بی گمان از سِنخ ابلیسان شود

جانشین لایق شیطان شود

تا جمادی بود ، خیر و شر نداشت

چون که نامی گشت بار و بَر نداشت

تا که کم کم نام حیوان یافتی

تا بدرَّد ، چنگ و دندان یافتی

بعد از آن ، از لطف حق شد مفتخر

تا بیابد نام والای بشر

ظاهرًا چون شد عزیز و ارجمند

از تکبّر یافت طبعی خودپسند

اندکی چون جایگاهش شد رفیع

یافت راهِ خلق ِ اعمال ِ شنیع (10)

شد چنان استاد در ظلم و فساد

رونق بازار شیطان شد کساد

هر چه پیش آمد ، عیوبش بیش شد

هم چو کژدم ، ارمغانش نیش شد

اشرفِ خلقت چرا شد بی شرف ؟

از چه انسانیّتش گم شد ز کف ؟

نامش آدم ، لیک از حیوان بَتر

موجد هر کاستی و شور و شر (11)

هر سیه کاری به قاموسش روا (12)

شد وجودش مایهٔ شرم خدا

چشم امّیدی به اصلاحش مدار

رفته از کف ، فرصت انجام کار

چون به پند و آیه و وعد و وعید

ترکِ عادت دادنش باشد بعید

او به طعم تلخ خون ، خو کرده است

او به نفْس ِ سرکشش رو کرده است (13)

*****************************

1 - قیاس : اندازه گرفتن - حدس - تصور - گمان . در اینجا به معنی گمان و تصور است .

2 - کلمهٔ « خُم نشین » را به عنوان تعبیری برای تلفیق حکمت و خرابات نشینی استفاده کرده ام .

2 - خُم نشین : لقبی است که به دیوجانس داده شده است که خمی چوبین را به عنوان خانهٔ خود

برگزیده بود.

در ادبیات فارسی این لقب را به افلاطون داده اند .

جز فلاطون خم نشین شراب ...... سر حکمت به ما که گوید باز ( حافظ )

3 - لایعقلی : بی عقلی - نادانی

4 - ضمیر « او » در مصرع اول ، اشاره به مولاناست و مرجع ضمیر « او » در مصرع دوم ، خداوند است .

4 - این مصرع را به این صورت هم می توان نگاشت :

او که بودی کاشفِ اسرار هو

هو : در تداول صوفیان مخفف هُوَ و مراد خدای تعالی است . ( لغتنامه دهخدا )

باد در مردم هوا و آرزوست ...... چون هوا بگذاشتی پیغام هوست ( مولانا )

5 - بر اساس تحقیقات علوم جدید ، گیاهان ، اولین موجودات زنده کرهٔ زمین محسوب می شوند و پیش از آن ،

جمادات ساکنان این کرهٔ خاکی بودند .

پیدایش موجودات تک سلولی و تکامل جانوران ، بعد از این مرحله به وقوع پیوسته است .

البته این نظریه ، حاصل تراوشات فکری مولانا نیست و قرن ها قبل در تئوری های حکمای

یونان باستان وجود داشته است .

6 - جماد : موجود بی جان و بی حرکت مانند سنگ و چوب مقابل نبات و حیوان . هر چیز بی جان

6 - نامی : نمو کننده . هر ذیروحی [ اعم از نبات و حیوان ] که رشد و نمو کند . در اینجا به معنی گیاه است .

7 - نما : نمو . بالیدگی - افزایش - رشد - در اینجا به معنی گیاه است .

8 - سه بیت داخل گیومه ، ابیات مشهور مولانا در مورد مراحل تکوین و عروج انسانیست

.

9 - مَلَک : فرشته

10 - شنیع : قبیح - زشت

11 - موجد : ایجادکننده - پدیدآورنده - آفریننده

12 - قاموس : مجموعۀ واژگان تعریف شده در ذهن؛ ذهنیت. قوانین ذهنی .

13 - رو کردن : توجه کردن . ابراز علاقه کردن .

اندر بیابانی رسید

در زمینش شاخهٔ خاری بدید

چون نگاهی کرد با دقت بر او

از تعجب رفت در فکرت فرو

از چه بُرّان شد نوک این خارها ؟

آمد این تندی و تیزی از کجا ؟

این نه صنعت بلکه تَردستی بود

کار سکّاک زبردستی بود (1)

یک به یک نوک هایشان را تیز کرد

این چنین چنگالشان خون ریز کرد !

تیز نبود این چنین ، پیکان ِ تیر (2)

می رود در پا ، چو سوزن در حریر

هر که کرده آفرین بر همّتش

حبذا بر پشتکار و صنعتش

****

بعد از آن ، کودن به هر جا می رسید

یا که صنعتگر و سکاکی بدید

نقل کردی ماجرای خارها

پرسشی کردی از آن ها بارها :

گر کسی سازندهٔ آن خارهاست

پس به من گویید دکّانش کجاست ؟

****

او که کودن بود ، ما که عاقلیم !

از چه زین صنعتگری ها غافلیم ؟

راستی ، صنعتگر عالم ، که است ؟

هر که را بینی پی این نکته است

کیست آن پیدای ناپیدای ما ؟

حاضر اما بی نشان عنقای ما

از رگِ گردن به ما نزدیکتر

پس چه می گردیم او را در به در ؟

از ریا ، لافی ز عشقش می زنیم

بر دروغی جان و دل خوش می کنیم

تا مبادا مهر و لطفش کم شود

جایمان هم پیش او محکم شود !

ترس ازو داریم و از فردای خود

تا نگیرد جمله نعمت های خود

یک قدم در راه او طی کرده ایم ؟

گوش بر احکام او کِی کرده ایم ؟

تیغ ها بر جان هم آهیختیم (3)

خونِ یکدیگر به نامش ریختیم

****

دین پژوهان چون گمانی داشتند

وَهم خود را چون یقین انگاشتند

گاه ازو سلطان جابر ساختند

گاه ازو معشوق صابر ساختند

او شدی سلطان و عرشش بارگاه

کس بدان درگاه نتوان بُرد راه

بهر دیدارش شفیعی یافتند

ای بسا لاطائلاتی بافتند (4)

****

عده ای هم با فریب و لافِ علم

با نگاهِ شکّ و منفی بافِ

علم

چونکه اندک بَذر علمی کاشتند

خرمن ِ کفری از آن برداشتند (5)

تا که شمع مُرده ای افروختند

فخر بر خورشید و مه بفروختند

شد چو مجهولی بر آن ها آشکار

شبهه ای کردند بر پروردگار

تا به کشفِ کوچکی نایل شدند

رهروانی در رهِ باطل شدند

نخوتِ دانش و موهوماتِ دین

شد برای آدمی ، حبل المتین ! (6)

****

از چه می گویی جهان بی صاحبست ؟

یا خدای من وجودش کاذبست

گر خدایی نیست حاکم بر جهان

گر پناهی نیست بهر بی کسان

در غروبِ بغض و در شبهای تار

گو به دامان که گریم زار زار ؟

پس چه کس بر زخم من مرهم نهد ؟

پس چه کس امید فردایم دهد ؟

آن زمان ، کز زندگانی خسته ام

دردمند و ناتوان بنشسته ام

سیلی ای از دستِ دنیا خورده ام

دلشکسته کنج غم کِز کرده ام

هق هق من را چه کس خواهد شنید ؟

دست لطفی بر سرم خواهد کشید ؟

****

من خدایی دارم و دارم یقین

مهربان است و خدایی راستین

نیست پنهان تا که پیدایش کنم

نیست غایب تا هویدایش کنم (7)

گر که برگیری ز چشم ِدل حجاب

می توان دیدن رُخ آن آفتاب

*****************************

1 - سکّاک : آهنگر - چاقو ساز

2 - پیکان : به قسمت نوک فلزی تیر اطلاق می شود .

3 - آهیختن : برکشیدن .

4 - لاطائلات : سخنان بیهوده و یاوه

5 - خرمن : تودهٔ گندم و جو باشد که از کاه پاک کنند.

5 - برداشت : جمع آوری محصول

6 - حبل المتین : رشتهٔ محکم .

بنا به توصیهٔ دین ، ریسمان محکم ِ حقیقت ( حبل الله ) که می بایست انسان ها به آن

چنگ زنند تا موجب تفرقه شان نشود . عامل اتحاد نوع بشر .

در اینجا به طعنه به این ریسمان اشاره شده است .

7 - فروغی بسطامی :

کِی رفته ای زدل که تمنا کنم تو را ...... کی بوده ای نهفته که پیدا کنم تو را

غیبت نکرده ای که شوم طالب حضور ...... پنهان نگشته ای که هویدا کنم تو را