اگر تعداد حروف را بخواهيم در گويش محلي برشماريم ،قطعاً بايد حروفي كه از زبان عربي مهمان زبان فارسي هستند را ناديده بگيريم. به دليل شرايط خاصي كه در سده هاي گذشته در كشورمان ايجاد شد خصوصادر دوره اي كه عباسيان حكومت مي كردندو ايران در تسخير آنان قرار گرفت، زبان رسمي به عربي تغيير يافت و حروف حلقي مانند عين و غين و قاف و حاءو همزه و ... وارد زبان فارسي شد. حروفي مانند ط – ض- ظ در فارسي قديم كاربردي نداشته و هم اكنون نيز فقط در نوشتار كاربرد دارد و ما ايرانيان به سادگي قادر به اداي آن نيستيم.

در گويش محلي جنوب به دليل دوري از مراكز حكومت نفوذ كمتر اين جريان مشاهده ميشود، مثلا كلماتي كه با همزه يا الف در عربي يا فارسي بيان مي شود با حرف هاء تلفظ مي گردند مانند:

آسمان← هاسمون آفتاب← هَفتَو شتر(اشتر) ← هُشتُر آب ← هَو

استاد ← هُستا ستاره← هِسَّر آدم← هازَم ابر← هَور

آبستن← هَوسَن آستانه← هاسُو ادويه ← هَودالَه آباد ← هاواز

آبادان ← هَوَدان آب باد ← هَوباز آرزو← هارزو آغل ← هَخُلَه آمدن ← هُندَه آهو ← هاييز الاكلنگ ← هاچي پَمپَه آرد← هارد الك← هارد بِز

جابجايي حرف دال با ز مانند: خُزا(خدا) – باز(باد)

و حرف عين با ه_ مانند : عمله ← هَمَلَه

و حرف را با لام مانند : اَنبُر ← هَنبُل شكار← هشكال

در ادامه به ويژگي هاي ديگر گويش محلي خواهيم پرداخت.

در پايان دو كلمه قديمي وكم كاربردكَرَفتُوَ و خَرس را براي تشخيص مخاطبان بومي به نظرخواهي مي گذارم.

ص: 2

درجه حرارت بسيار متغيّر و اختلاف حرارت در سردترين و گرم ترين ماه سال حدود 35 درجه است ، متوسّط درجه حرارت در دي ماه حدود 11 درجه و در ماه هاي تير و مرداد 33 درجه و حدّاقل درجه حرارت در حدود صفر و حدّاكثر حدود 48 درجه مي باشد و متوسّط درجه حرارت سالانه 6/22 درجه است .

اين منطقه از جمله مناطق كم آب در كشور محسوب مي شود و متوسّط بارندگي در آن حدود 170 ميليمتر مي باشد ، در حال حاضر به جز چند رشته قنات فعّال و تعداد معدودي چشمة دائمي تأمين آب براي مصارف عمومي و كشاورزي اغلب از طريق آب هاي زيرزميني مي باشد كه در سال هاي اخير به دليل بارندگي كم و مصرف زياد ، ميزان املاح آن از حدّ مجاز فراتر رفته و در بيشتر نقاط بخش كاربري شُرب ندارد و آب شُرب مردم از آب انبارهاوآب شيرين كن عمومي وخانگي تامين مي شود.

ب) جمعيّت و جغرافياي انساني

بر اساس آخِرين سرشماري در سال هاي اخير ، بخش اشكنان داراي 20935 نفر جمعيّت مي باشد كه در دو نقطة شهري اشكنان و اَهِل و 37 نقطة روستايي ساكن مي باشند . درصد جمعيّت شهرنشين حدود 50/ درصد و نرخ رشد جمعيّت برابر آخِرين اطّلاعات 2/1 مي باشد .

ج) دين، نژاد، زبان و تركيب جمعيّتي

مردم اين منطقه ، مسلمان و داراي مذاهب شيعة اثني عشري و سنّي (شافعي)مي باشند ، نژاد مردم آريايي و گويش آن هااغلب به زبان فارسي دَري با لهجة لاري كه شاخه اي از زبان باستاني پهلوي ساساني (پارسيك) ميباشد .تركيب جمعيّتي در اين بخش به گونه اي است كه مي توان آن را لارستان كوچك ناميد ،زيرا بيشتر قبايل ساكن در آن از نواحي مختلف لارستان در گذشته هاي دور مهاجرت نموده و در اينجا ساكن شده اند . هم اكنون ، مهاجريني از لار ، گِراش ، جُويُم ، فيشوَر ، بيرم ، كورده ، فرامرزان و مزايجان داراب و ساير مناطق جنوبي فارس و هرمزگان ، در اين منطقه سكونت دارند.

ص: 4

نام ديگري كه براي اين شهر ذكر نموده اند ، سودابگرد يا سودابه گرد و در تذكره شاه زندو « سوداوه گِرد» آمده است. گِرد در زبان باستاني ساساني معني شهر و سودابه نام يكي از شاهزادگان ساساني بوده كه به نقل از منتخب التّواريخ ، بعد از فرار از دست حاكم شبانكاره به طرف جنوب مي آيد و در نزديكي اشكنان دار فاني را وداع مي گويد و اعقاب وفرزندان وي در اشكنان ساكن مي شوند و چون در اين شهر صاحب قدرت و منصب مي شوند . نام اشكنان را به ياد بود نام مادرشان ،به سودابه گرد به معني شهر سودابه تغيير مي دهند واين آبادي رااز آن تاريخ ، سودابگرد يا سودابه گرد مي نامند . باقي مانده آثار وابنيه سودابگرد در يك كيلومتري شمال شهر فعلي موجود است .

عدّه اي كلمه سودابگرد را به شهر آب گرفته ترجمه نموده اند و با عنايت به شرايط جغرافيايي سودابگرد قديم كه از يك سو در معرض سيلابهاي رودخانه مهران و از سويي ديگر در معرض سيلابهاي رودخانه كناردان بوده استو به احتمال زياد با طغيان رودخانه هاي مذكور تخريب شده باشد و اهالي ، مجبور به جابجايي به سمت مكان فعلي شده باشند ، دور از تصوّر نيست .

آثار آباديهاي متعددي برفراز كوه هاي مشرف به شهر در قالب قلعه و روستا به چشم مي خورد كه نشان دهنده سكونت ساكنين اوّليّه اين مناطق در آن مكان ها بوده و احتمالاً به دليل شرايط امنيتي بهتر در آنجا مي زيسته اند و براي انجام امور كشاورزي به دشت مي آمده اند . عموماً قلعه هاي موجود ،مشرف به شهر فعلي است و سكونت در دشت نيز به دليل مسائل امنيتي غالباً در قلعه بوده است .

ص: 6

در مجموع آثار باقيمانده از قلعه ها و گورستانها و آبراهها و آسيابهاي آبي و قناتها مؤيّد وجود آباداني و سابقه سكونت در اين منطقه پيش از ظهور اسلام مي باشد. به نقل از دكتر وثوقي ، مورّخ معاصر، قدمت تاريخي اين منطقه قطعي است و نشانه هاي موجود اغلب مربوط به دوره ساسانيان است و احتمالاً زماني كه اشكانيان منقرض شده اند به جنوب ايران كه منطقه اي دور افتاده بود، رانده شده باشندو اين آثار باقيمانده مربوط به پايان دوره اشكاني و آغاز دوره ساساني است .انتخاب دوباره نام اشكنان ، شايد به دليل تخريب سوداوه گرد و جابجايي اهالي به سمت قلعه قديم اشكنان در تمب كوشك بوده باشد و چون آن قلعه به اشكنان معروف بوده ، مجدداً نام قبلي را احياء مي نمايند . در ارتباط با وجه تسميه اشكنان ، صاحب منتخب التّواريخ ، ابتدا انتساب آن به اشك اوّل را مطرح مي نمايد در اين صورت كلمه اشكنان با فتحة الف مي بايد خوانده شود.

با عنايت به اشعار شاعر فرزانه ، صحبت لاري كه نژاد مردم اشكنان را از اشكانيان مي داند،احتمال مي رود به دليل استقرار گروهي از اشكانيان در اين منطقه اين آبادي را به اين نام خوانده باشند .

صاحب منتخب التّواريخ معتقد است با ظهور اسلام و نفوذ آن به ايران هنگامي كه حاكم اشكنان ، باگروه تبليغي اسلام كه به دعوت وي از طرف ميرعلي بن الحسين بن علي السّجاد امام زاده اعظم لار در فاصلة سال هاي 136 تا 160 ه.ق عازم اشكنان شده بودند ، پيمان شكني نمود. نام اين آبادي به اشكنان با كسره الف تغيير يافت و در قصيده اي مفصّل اين جريان را به شعر درآورده كه چند بيت اوّلش به شرح زير است .

ص: 7

آن روز نبود رسم و آي__ي__ن پيمان شكني روا به هر دين

تيمور و رجال اش__ك__ن_ان_ي پيمان شكني ش_دن_د ب_ان__ي

اسم بلدش از آن زمان شد مشهور به عهد اشكن_ان ش_د

البته اين فرض چندان با آنچه وي در كتاب منتخب التّواريخ آورده ، سازگاري چنداني ندارد . زيرا خيلي از شهرها و آباديهاي ديگر پس از بيعت ، پشيمان شده و بيعت شكني كرده اند ، لذا اسم همه ي آن بلاد مي بايد اشكنان بشود . به نظر مي رسد رنجش خاطر شيخ انصاري از اهالي اشكنان موجب شده است براي هجو آنان اين اشعار را بسرايد و مستند تاريخي قابل اعتنايي براي اين وجه تسميه نمي توان يافت .

نويسنده منتخب التواريخ جريان حمله ي طاير عرب را به شرح زير نقل كرده است: <<حاصل خراد برزين در قلعه ي اشكنان پناه برده ولشكر زيادي از آن جا وتوابعات جمع آوري كرده، بار ديگر با طاير عرب مصاف داده،مدت يكسال اين جنگ به طول انجاميد وطاير نتوانست اشكنان را مسخر نمايد.

پس از ياس ،لشكر خود رااز اشكنان كوچ داده،روي به لار نهادي.....>>

با تقويت حكومت مركزي مجدداً لشكري با استعداد ، پنج هزار نفر و به فرماندهي خرادبرزين به تعقيب اعراب شورشي به يمن اعزام مي شوند و پس از سركوبي آنها تعداد زيادي از شورشيان را اسير نموده و براي بيگاري به ايران مي آورند . به نظر مي رسد حضور قبايل اعراب در حاشيه ي خليج فارس از بندر طاهري تا سواحل پارسيان (گاوبندي) و ساحل نشينان شيبكوه از بندر مقام تا بندر لِنگه مربوط به حمله ي اعراب به سيراف و سپس استقرار اسيران عرب در اين منطقه بوده باشد . در قسمت بعد راجع به دژ تسخير ناپذير اشكنان ،معروف به قلعه ي زنگيان بيشتر توضيح خواهيم داد .

در گذشته اغلب قلعه هاي تسخيرناپذير بر روي چنين تپّه هايي بنا مي شده است. اين كلات اگرچه در فاصله ي حدود 6 كليومتري سودابگرد قديم واقع شده است ولي از هر نقطه اي از دشت اشكنان قابل رؤيت است و شرايط سوق الجيشي آن به شكلي است كه از بلنداي آن مي توان كلّ دشت اشكنان را به خوبي مشاهده نمود. علاوه بر آن شكل هرمي تپّه و بافت خاكي و شيب تند در سه سمت شمال و شرق و غرب تپه ،صعود از آن را به جز از سمت جنوبي غير ممكن مي نمايد.

ساكنان قديم اشكنان يا سودابگرد با ساخت قلعه اي مستحكم و حفر چاه و آب انبار بر فراز اين تپّه علاوه بر محافظت از شهر و كنترل ورود و خروج به منطقه در موارد ضروري كه شهر مورد حمله قرار مي گرفته است، از آن به عنوان جان پناه مردم براي در امان ماندن از تعرّض دشمنانشان بهره مي برند.

علّت نامگذاري اين قلعه به نام زنگيان، به اتّفاقاتي باز مي گردد كه در سده ي ششم و اوايل قرن هفتم هجري در ايران رُخ داده است. با حمله ي مغولان به ايران در قرن ششم يكي از اقوام مغول كه مشهور به اتابكان بودند، به سركردگي سعد زنگي در فارس حكومت را در دست مي گيرد .در آن سالها قسمت جنوبي فارس كه معروف به ايراهستان به مركزيّت لار بوده در مقابل حمله ي مغول مقاومت مي نمايد ولي چند سال بعد در زمان حكومت ابوبكر بن سعد زنگي وي لشكري از مغولان را به سمت لار گسيل مي نمايد و لار را محاصره و تسخير مي كند، سپس ابوبكر اقدام به اشغال قلعه هاي مهم و مناطق با اهمّيّت ايراهستان از جمله قلعه و دژ اشكنان مي نمايد . وي براي حمله به اشكنان صدها سوار را به منطقه ي اشكنان اعزام مي كند.قلعه ي اشكنان ابتدا درمقابل سپاهيان مغول مقاومت مي نمايد ولي لشكريان مغول كه از سمت بيرم و از راه آب كوهي (هَوِ كوي) به قلعه يورش مي آورند و پس از محاصره موفق به تسخير آن مي شوند.

ص: 10

حاكم اشكنان اقدام به فرار مي نمايد و عثمان قلعه ي مذكور را مقر خود قرار داده و امر مي كند تا بنايي محكم در آنجا برپاي دارند سپس آن كلات را به افتخار فرمانده ارشد مغولان عثمان بن سعد زنگي ،كلات زندگي ناميده مي شود. هم اكنون نيز اين تپه به نام كلات زنگنو معروف مي باشد و آثار قلعه و برج و بارو و آب انبار و چاه بر روي آن موجود است.

در كتاب منتخب التواريخ لارستان حكايت تسخير قلعه ي اشكنان به شرح زير آمده است: «الحاصل ابوبكر چون شهر لار را تصرف نمودي ، قشون بسياري را به جهت تسخير اشكنان روانه اشكنان داشتي و چند عدّه به جهت محاصره قلعه ي گراش در گراش فرستادي. در هر قريه و بلدي كه مي رسيدند و تمكين نمي كردند ، غارت مي كردند تا اينكه به نزديكي اشكنان رسيدند. حاكم اشكنان در آن وقت محمد خان بن علي خان بن محمود خان بن احمد خان .... بودي. حسب المقدور خود جمعيتي جمع كرد و راه كوه را بر خصم بستي تا از طرفين كشتار زيادي شدي. قلات بزرگي كه در آن حوالي بودي كه غالب لشكر اشكناني ها آن قلات را پناهگاه خود قرار داده بودندي. لشكر خصم شورش آورده آن قلات را از دست ايشان گرفته و شكست بر اشكناني ها داده، چون محمد خان لشكر خود را شكست خورده يافت و تاب مقاومت جنگ در خود ديگر نيافت فرار را بر قرار اختيار كرده. سپس سركرده لشكر خصم چند نفر از ريش سفيدان را طلبيد، تأمين داد تا رعيت آسوده خاطر باشند و فراري نشوند. سپس رئيس قشون عريضه در لار به ابوبكر بن سعد زنگي نوشته كه اينك اشكنان را تسخير كرديم و رعيت را تأمين داديم و محمد خان فراري شد. دستور العمل معين داريد: ابوبكر برادرش عثمان بن سعد زنگي با دويست سوار روانه ي اشكنان داشت ، دستور داد تا اينكه اشكنان وتوابع را به تصرف آورده، منظم دارد ... . حاصل ، عثمان بن سعد زنگي روانه ي اشكنان شد و آن قلات مذكور را مقر خود قرار داده ، امر كرد تا بنايي محكم در آنجا برپاي داشتند. سپس آن قلات به اسم عثمان بن سعد زنگي ناميده شد به قلات زنگي.

ص: 11

مصنّف گويد كه چنين معلوم است كه لشكر خصم از طريق بيرم و راهي كه مشهور به آب كوهي است ، آمده باشند و سكناي اهالي اشكنان هم در قريه مخروبه كه موسوم به سودابگرد بوده ، بوده باشند كه در جنب قطبي قريه حاليه واقع بوده كه آن قلات اگر چه دور از قريه افتاده ولي مشرف بر قريه بوده كه الحال آن قلات را قلات زنگنه مي نامند>>اين مطالب و جريان بازگشت حاكم اشكنان به طور تفصيل در كتاب منتخب التواريخ در رابطه با وقايع قرن هفتم ذكر شده كه در آينده به آن خواهيم پرداخت. آنچه در رابطه با اين قلعه در تاريخ آمده در سال 280 ميلادي حدود 1000 سال قبل از وقايع فوق در زمان حكومت بهرام گور كه قبايل عرب به سركردگي طاير عرب از خليج فارس عبور كرده و به جنوب ايران حمله ور مي شوند و بندر سيراف (طاهري)را تصرف مي نمايند ، هنگامي كه قصد عزيمت به سمت لار و سپس اصطخر مركز حكومت فارس مي نمايند در مسير خود موفق به تسخير قلعه ي اشكنان نمي شوند. اما به نقل از صاحب منتخب التواريخ ،حاكم اشكنان بعد از فرار، به اصطخر پناه مي برد و با واسطه ي يكي از بزرگان از ابوبكر زنگي ، حاكم فارس عفو مي گيرد و سپس ابوبكر او را دوباره به حكمراني اشكنان منصوب مي كند و به او خلعت و رقم حكومتي مي دهد . اين حكايت بيانگر آن است كه اشكنان در سده ي هفتم هجري مركز حكومت منطقه محسوب مي شده است براي روشن شدن اين موضوع در نوشتار بعدي پيرامون حكومت در جنوب فارس و جايگاه اشكنان در جغرافياي سياسي ايراهستان و سپس در سده هاي اخير مطالبي را خواهيم نگاشت.

ص: 12

با تحقيقاتي كه محقق و استاد ارجمند آقاي دكتر وثوقي در اين رابطه به انجام رسانده و به رشته ي تحرير درآورده اند ، لهجه لارستاني از جمله لهجه هاي گروه جنوب غربي ايران بوده است و در واقع بازمانده ي زبان پهلوي مي باشد كه در دوره ي اشكانيان و ساسانيان در ايران رايج بوده است. به عبارت ديگر يكي از اصيل ترين لهجه هاي رايج ايراني است كه ريشه در تاريخ چند هزار ساله اين سرزمين كهن دارد . لذا با عنايت به اين موضوع بايد بپذيريم كه اين مناطق خاستگاه اقوام مختلف آريايي در روزگار كهن بوده است. البته لازم به ذكر است كه محدوده ي ايراهستان ( لارستان قديم ) بسيار گسترده بوده و ساحل خليج فارس شامل بخشي از استان هاي بوشهر ، هرمزگان ، جزاير خليج فارس و جنوب استان فارس فعلي را شامل مي شده است. همچنين آثار تاريخي موجود و به جاي مانده از پيش از اسلام در محدوده ي ايراهستان مؤيّد حضور قبايل آريايي در اين نواحي است و از آنجا كه مركز تمدّن درخشان ايران در دوره ي هخامنشي و ساسانيان در ايالت پهناور فارس (پارس) قرار داشته است. آثار به جاي مانده نيز مربوط به زمان اشكانيان و ساسانيان مي باشد.

حضور اقوام آريايي در اين مناطق و نام آبادي هاي اين مناطق در زمان هخامنشي خود حكايت مفصّلي است كه در آينده به آن خواهيم پرداخت ،ولي ذكر اين نكته فرهنگي را در اينجا لازم مي دانم كه رابطه ي بين لهجه ي لارستاني (اَچُمي – بندري) با اصالت فرهنگي بوميان واقعي آن در پهنه ي گسترده ي ايراهستان، امري انكار ناپذير است وعموم مردماني كه در محدوده ي لارستان فعلي و شهرستان هاي خنج ، بستك ، بندر، لنگه ، بندرعباس ، پارسيان (گاوبندي) و برخي جزاير خليج فارس و قسمتي از شهرستان هاي لامرد و مهر و بخشي از استان بوشهر ،هنوز با اين گويش سخن مي گويند از يك ريشه فرهنگي چند هزار ساله برخوردارند و ناآگاهي به اين مسئله باعث شده است، برخي ساكنان فعلي اين مناطق كه در سده هاي اخير به دلايل اقتصادي يا سياسي و گاهي به اجبار به اين مناطق كوچانيده شده و ساكن شده اند به خود اجازه داده و اين نشانه ي اصالت فرهنگي و اجتماعي و ريشه دار ساكنان بومي را زير سؤال ببرند. در قسمت بعد جغرافياي ايراهستان و وضعيّت حكومت در آن را مورد بررسي قرار خواخيم داد.

ص: 14

منبع و مآخذ اين شماره : كتاب تاريخ مفصّل لارستان نوشته ي دكتر محمد باقر وثوقي

منابع مكتوب سودابگرد را نام ديگر اشكنان در گذشته مي دانند و اين واژه در دوره ي ساساني رواج داشته است .قطعادر اين دوره آبادي مهمي با اين عنوان در اين نواحي وجود داشته است كه بر اثر حوادث طبيعي يا جنگ از بين رفته است. بدون ترديد مكان سودابگرد در محدوده ي اشكنان فعلي يا در چند كيلومتري غرب آن بوده است. آثار باقي مانده از دو شهر باستاني در فخرآباد و ميرحسيني در كيلومتر 5 و 14 جاده اشكنان- لامرد احتمالاً موقعيت قديم اين آبادي بوده است. ويژگي آبادي هاي قديم در دشت به گونه اي بوده است كه قلعه اي را در ارتفاعات مشرف بر آبادي مي ساخته اند تا به هنگام خطر در آن پناه بگيرند. وجود تپّه هايي به نام كَلاتُو در اين دو ناحيه و آثار قلعه هاي قديمي بر روي آن ها مؤيّد اين است كه اين منطقه در گذشته از آباداني خاصّي برخوردار بوده است، خصوصاً آثار سفالي و ظروف سنگي با تراشكاري هاي استادانه، نشان از حضور مردماني هنرمند وبا فرهنگ دارد.

البته مرحوم شيخ حبيب الله انصاري مولف منتخب التواريخ لارستان، مكان سودابگرد را در يك كيلومتري شمال محلّه قديم اشكنان فعلي مي داند كه با قلعه ي زنگنو محافظت مي شده است. به هر حال آثار متعدد و آبراههاي طولاني و آب بندها نشانگر سخت كوشي مردم در آن سال ها و سابقه ي حضور چند هزار ساله سكونت در اين نواحي دارد . در شماره ي آينده به معرفي آثار و ابنيه باستاني مربوط به دوران هاي پيش از اسلام مي پردازيم.

ص: 16

1)با استفاده از تاريخ مفصل لارستان تأليف دكتر محمدباقر وثوقي

2)منتخب التواريخ لارستان – شيخ حبيب الله انصاري

آثار باستاني بجاي مانده از سده هاي گذشته خصوصاً در ارتفاعات جنوبي از محدوده ي بنو پسبند تا تنگ خور شامل آسياب هاي متعدد و آبراههاي قديمي و آب بند ها و قلعه هاي بزرگ و كوچك به چشم مي خورد. آثار باقيمانده از آبراه مهم حدفاصل اهل و پاقلات خصوصاً بناي بزرگ تاق(تاخ) بر روي رودخانه مهران و چند تپه ي باستاني كه از نظر باستان شناسي اهميت ويژه اي دارد، لزوم تحقيقات باستان شناسي را در منطقه ضروري مي نمايد. تپه هاي باستاني "تُمب كوشك در چند نقطه ي منطقه و تُمب گَبري ركن آباد"و همچنين آثار باقيمانده از يك آبادي بزرگ در محدوده ميرحسيني پيرامون چاه طلا و قلعه كلاتو در آن محدوده و آبادي فخر آباد كه در زير خاك مدفون مي باشد. به اضافه ي دهها آثار ديگر در كشكو و پَهريز و پنگرويه و كال و اهل وتنگ خورهمگي نياز به كاوش علمي دارند.

متأسفانه قهر طبيعت و كم توجهي اهالي و كم لطفي مسئولين و تاخت و تاز اخير عده اي سارق، ميراث فرهنگي منطقه را در معرض نابودي قرار داده است.

در گذشته هاي دور به دلايل امنيتي اغلب آبادي ها در بلندي و برروي ارتفاعات به صورت قلعه بنا ميشده است ولي وجود تپه هاي باستاني در دشت اشكنان به همراه آثار قنوات و آبراه ها و آب بندها و آسياب هاي متعدد گواهي بر رونق زندگي در سده هاي گذشته داشته است.

اما آنچه در منابع تاريخي ظهور بيشتري دارد، وجود دو قطب تجاري و نظامي در منطقه مي باشد. فال به عنوان قطب تجاري منطقه به دليل قرار گرفتن بر سر راه تجاري سيراف به شيراز ازرونق خوبي برخوردار بوده و در سده هاي گذشته به دليل مبادلات فرهنگي با ساير مناطق، شخصيت هاي علمي و علماء برجسته اي را در كارنامه درخشان خود دارد و اشكنان نيز به عنوان قطب نظامي منطقه سابقه اي بسيار طولاني در حكومت و حفظ امنيت منطقه داشته است .از شماره آينده روند شكل گيري حاكميت سياسي و نظامي در اشكنان قديم را بررسي خواهيم كرد.

ص: 18

ايشان همچنين در ذكر وقايع سال 170 ه و بعد از آن مربوط به حضور امامزادگان امير احمد و امير حسن و اميرمحمدمعروف به مير مراد كه براي تبليغ و گسترش اسلام به اين منطقه اعزام شده بودند ، اسامي ديگري از حاكمان مانند : تيمور ، اهل ،نهل، فخري، ركن شاه را ذكر كرده كه تيمور گويا حاكم اشكنان بوده و بقيه در ساير آبادي هاي منطقه حاكم بوده اند . اين اسامي نيز همگي غير اسلامي بوده و گويا تا اين تاريخ اين منطقه كاملاً مسلمان نشده بودند و اولين نام اسلامي از حاكمان منطقه مربوط به سال 298 ه.ق است كه در نامه اي حاكم اشكنان مورد خطاب حاكم ميلادي لار قرار گرفته است مرحوم انصاري چنين مي نگارد « پس يوسف ، نامه ي ديگر به احمدخان اشكناني نوشت . احمد خان نيز از اشكنان و توابعات حدود هفت هزار سپاه جمع كرده و به لار به ياري او فرستاد...>>

از اين تاريخ به بعداسامي حاكمان به اسمهاي اسلامي تغيير پيدا نموده است،ازجمله وي در ذكر وقايع سال 627هجري قمري پيرامون حضور مغولان در منطقه چنين نقل نموده است:<<ابوبكر بن سعد زنگي به حكم چنگيز شاه روي به لارستان نهاد وچون لار را تسخيرنمودي،قشو ن بسياري به جهت تسخير اشكنان روانه داشتي... حاكم اشكنان در آن وقت محمد خان بن علي خان ابن محمود خان بن احمد خان بودي>>مرحوم انصاري ضمن نقل مفصّل از وقايع آن سالها سرنوشت حاكم اشكنان را چنين نقل مي كند كه ايشان چون تاب مقاومت در خود و اطرافيان نديد ، ابتدا فرار كرد ولي براي وساطت به نزد شيخ نورالدين يكي از بزرگان اشكناني كه در آن روزگار در استخر مركز حكومت فارس قديم زندگي مي كرد ، رفت و با نامه ي شيخ ،محمدخان عفو خود را از ابوبكر زنگي مي گيرد و حاكم فارس يك دست خلعت با منصب و رقم حكومتي ،اراضي و املاكات او را استرداد كرده و حكومت را به خودش وامي گذارد .

ص: 20

در اين سفر به خواهش محمدخان شيخ نورالدين كه اجدادش سالها در اشكنان خدمت نموده بودند برادرش ضياء الدين كه عالمي دانا بود براي ارشاد مردم با او همراه مي نمايد.آنچه از اين واقعه تاريخي مي توان برداشت نمود اين است كه در اوايل قرن هفتم اشكنان نقطه ي مهمي محسوب مي شده كه حاكم فارس ابتدا حكم به تسخير آن و سپس حاكم آن را انتخاب نموده و رقم و منصب حكومتي به اواختصاص مي دهد .

علاوه بر اين حوادث سال 653 تا 656 ه.ق نيز مؤيّد اين مدّعاست. در آن سالها كه مصادف با ظهور هلاكوخان مغول در ايران است ، هلاكو بعد از تسخير ايران به بغداد حمله كرده و سرنگوني آخرين خليفه ي عباسي ،درسال656 هجري قمري به شيراز مي آيد.

بنا به نقل صاحب منتخب التواريخ :<<عبدالمومن لاري نامه به اشكنان وبستك واطراف نواحي لارستان نوشت كه كلانترن هر بلدي درلار جمع شده باشند ،حاصل پس از آمدن ائمه كلانتران و حكّام و جمع شدن ايشان ، پس از مشورت عبدالمؤمن خان با تحفه و هديه نفيس و قابل به همراه ساير حكام به شيراز و به خدمت هلاكو شتافتند. هلاكو بسيار خرسند و مسرور شد. امر كرد تا خلعت مخصوص به عبدالمؤمن بپوشانند و همچنين به حكومت بستك و اشكنان ... و محمدخان اشكناني دو سال قبل از فوت عبدالمؤمن در گذشتي و پسر بزرگش علي خان به جايش برآمدي...».

نتيجه اي كه از اين قسمت به دست مي آيد ، اين است كه حاكم اشكنان به عنوان فردي مؤثّر مورد مشورت و نظرخواهي حاكم لار بوده و به همراه ايشان به عنوان يكي از بزرگان منطقه در شيراز به حضور هلاكوخان مغول رسيده و از دست هلاكو پادشاه مقتدر مغول خلعت دريافت نموده است.

ص: 21

در قسمت بعدي ادامه اين موضوع را از قرن هفتم هجري به بعد پيگيري مي كنيم.

سهراب خان را در سال 749 مسموم نمودند . چون پسري نداشت برادرش باقرخان به جايش نشست ولي همسرش حامله بود و پسرش را به نام وي سهراب نام نهاد. باقرخان مدّت دو سال حكومت نمود ولي بر اثر حادثه ي وي جان سپرد. مردم پس از باقرخان چند سال ديگر زوجه ي سهراب خان را به حكومت نشاندند . وي زني بود نجيبه و عفيفه و پر همّت و خوش گو و خوشرو تا اينكه پسرش به سن سيزده سالگي رسيد، او را به جانشيني پدر نشاندند. اين پسر چون به تربيت مادري رشيد رشد نموده بود با رعيّت بسيار مهربان بود. در رابطه با حوادث و تاريخ مرگ وي اشاره اي نشده و تا سال 874 هجري تاريخ اشاره به حكومت حسن خان نموده كه شايد فرزند سهراب خان بوده باشد. وي در سال 874 هجري مسموم شده و فرزندش غياث خان به جايش منصوب مي شود كه گويا شخص منصفي بوده است. از حوادث مربوط به قرن نهم هجري چنين استنباط مي شود كه به دليل اختلاف در بين قبايل معروف در اشكنان در سال 913 هجري غياث خان دست از حكومت كشيده و حكومت و كلانتري را به خودشان واگذار مي كند. شيخ حبيب الله انصاري وقايع قرن دهم هجري را اينچنين بيان نموده است:

« در آن اوقات اشكناني ها منحصر به چهار طايفه بودندي ؛كُردي ،كمچولي،مزارعي و رئيس قوچي ، بين اين طايفه هر روز منازعه و مناقشه و مجادله بودي، مخصوصاً طايفه رئيس قوچي و مزارعي بسيار زورمند بودندي و غياث خان كه آخرين سلسله خوانين از طرف مادري اشكانيان بودي از علاج درماندي . حكومتي و كلانتري بلد را به خودشان واگذاشتي و خود منزوي شدي.

ص: 23

پس هر يك از اين چهار طايفه كلانتري و رئيسي به جهت خود تعيين داشتندي و پس از غياث خان ديگر حاكمي بالاستقلال در اشكنان نبودي ، مردم هرطايفه رئيسي داشتندي وماليات را تحويل آن رئيس كرده ، عامل حاكم لار كه مي آمدي تسليم او نمودندي و از غياث خان چهار پسر مانده بودي كه هيچ يك به منصب حكومتي نرسيدي وسلسله اشكانيان ديگر منقطع شدي مگر از دخترزادگان آنها رئيس محمد تقي نامي به رياست رسيدي كه در جاي خود ذكرش خواهد شد».

در شماره آينده وقايع قرن دهم هجري را پيگيري مي نماييم.

منابع:

منتخب التّواريخ لارستان نوشتة حبيب الله انصاري اشكناني

تاريخ مفصّل لارستان نوشتة دكتر محمّد باقر وثوقي

از اين طرف طايفه رئيس و مزارعين با هم شورا كردي، آقا شيخ جعفر انصاري را نگاه داشتي و مانع از رفتنش شدندي و دختري از طايفه رئيس به عقد ازدواج شيخ درآوردندي. سپس شيخ در اشكنان توطن گرفتي و پدر شيخ كه آقاشيخ محمد انصاري بودي، در شهر ابرقو متوطن بودي.

حاصل، چند پسر از شيخ از بطن دختر رئيس به هم رسيدي كه منجمله آنها يكي به منصب قضاوت نايل شده و باقي بي كمال و دانش افتادندي.

پس از مدتي قحطي و غلا در بلاد لارستان افتادي، به حدي كه از غلات اربعه يك مشت پيدا نمي شدي. خصوصاً در دهات ،از آن جمله در اشكنان چندسال قحطي گرفته بودي كه غالب مردم آن جا فرار از وطن شدندي. در سال دوم از غلا(قحطي)، آقا شيخ جعفر انصاري به رحمت ايزدي پيوستي، پسر بزرگش آقا شيخ احمد انصاري بر مسند پدر برآمدي. در سال سيّم از غلا، برادران شيخ احمد انصاري از اشكنان هجرت كردندي، روي به اطراف گذاشتندي و آقا شيخ احمد هم كه گويا اولادي نداشتي، ديگر از حالات او معلوم نمي شود كه در آن قحطي روي به كدام ديار و بلدي گذاشته باشد يا در خود اشكنان به رحمت خدا رفته باشد. حاصل، يكي از برادران شيخ احمد انصاري بنابر قول صحيح كه تحقيق شده در قريه نزديكي اشكنان كه بيرم بودي، رفتي و در آن جا به عسرت و زحمت،زندگي از خود گذرانيدي)).

شيخ حبيب اله انصاري پس از ذكر شرايط بسيار سخت سالهاي ابتدايي قرندهم هجري اشاره اي داردبه زمان حكومت شاه عباس صفوي در ايران كه به دليل كوتاهي حاكم لار، معروف به ابراهيم خان در تأمين امنيت راه بازرگاني شيراز به لاروشكايت تعدادي از بازرگانان، شاه عباس شخصاً به شيراز سفر نموده و يعقوب خان حاكم فارس را تأديب و عزل نموده و علي ويردي بيگ را به جايش منصوب مي نمايد و به دنبال آن، وي را مأمور تأديب ابراهيم خان آخرين حاكم ميلادي لار مي نمايد.

ص: 25

علي ويردي بيگ با دو هزار سپاه از شيراز به سوي لار حركت نموده و هشت هزار سپاه نيز از اطراف كرمان و سيرجان به سركردگي دوست محمد خان پسر عبداله خان بلوچ به حمايت سپاه شاهي آمدند. لشكر شاهي لار را محاصره مي نمايند و اين محاصره چهار ماه به طول مي انجامد. در اين بين اسماعيل خان برادر ابراهيم خان در شبي از گوشه قلعه خارج شده و به سمت اشكنان مي آيد تا شايد لشكري براي كمك به برادرش گردآوري نمايد ولي پيش از توفيق او لشكر شاهي لار را تسخير و سپاه بلوچ شهر را غارت مي نمايد. به نقل از مرحوم انصاري حضور تعدادزيادي بلوچ در منطقه لارستان و كوههاي پيرامون اشكنان مربوط به وقايع سال 1001 هجري قمري و تسخير لار از سوي سپاهيان شاه عباس مي باشد.

لازم به ذكر است كه اسماعيل خان كه به منطقه اشكنان اعزام شده بود فرصت بازگشت به لار پيدا نكرد و در سالهاي بعد مورد عفو حاكم لار قنبر علي بيگ قرار گرفت و پسرش منصور خان كه به وقت غارت لار به پدر ملحق شده بود و در قريه كال ساكن شده بودند، منصب حكومت آن قريه را داد.

در سده دهم هجري حاكم اشكنان به دليل اختلافات قبايل، اشكنان را ترك نمود و مدتي در روستاي كره زاد ساكن مي شود. مرحوم انصاري در كتاب منتخب التواريخ آورده است(( چون غياث خان كه آخرين حاكمي بود از حكام اشكناني كه نسبش از طرف مادري به سلاطين اشكانيان منتهي مي شدي، به سبب منازعه و مناقشه چهار طايفه از اشكناني ها دست از حكومتي كشيده، گوشه انزوا اختيار كرده و پس از او كسي از اولادان ايشان به منصب حكومتي نرسيدي.

چند تن از سلسله ي ايشان از اشكنان هجرت كرده و در محلي كه تقريباً دوازده ميل بين غربي و قطبي اشكنان واقع است در دامنه كوهي كه موسوم به كره زاد است كه از آباداني خالي و چند نفر از احشام نشين و قطاع طريق و جت در آن محل سكني داشتند، به آنجا رفتندي و چند عدد حيوان به دست آورده ، با آنها شريك و هم كاسه شدند و با هم طرح مراوده و خويشي انداختند.دختران خود را به آنها دادند و دختران آنها را نيز خود گرفتند.

ديگر كسي از اين سلسله به منصب حكومتي نرسيد الّا رئيس محمد تقي نامي كه پدرش از كره زاد در اشكنان مي آيد و رئيس محمد تقي دختري از روساي اشكنان كه ظاهراً يا از طايفه مزارعين يا رئيس قوچي باشد مي گيرد، ولي از طايفه مزارعين بوده زيرا پسرش رئيس علي كه به منصب خاني مي رسد از طرف مادري نسبش به مزارعين مي رسد.))

وي در ادامه وقايع سده دهم هجري آورده است(( در سال هزار و شصت و دو هجري عبداله بيگ پس از پدرش از جانب شاه عباس ثاني حكمران لار مي شود. در اواخر حكومت عبداله بيگ حاكم بستك مصطفي خان كه نسبش به گرگين ميلاد مي رسيدي .... آغاز سركشي و ياغي گري نهادي و ماليات را به اونمي دادي ،عبداله بيگ لشكر را از گراش و فشور و ارد و فداغ و اشكنان و محالات لارستاني كه تحت حكمش بودندي طلبيدي و به سركردگي پسرش و وليعهدش علي مردان بيگ به جهت تأديب مصطفي خان روانه بستك داشتي. مدت شش ماه جنگ و جدال ايشان به طول انجاميد تا بالاخره بستك را به قهر و غلبه مفتوح ساختند. پس مصطفي خان سر اطاعت و انقياد پيش آورده و ماليات چندساله تأديه كرده و حكومت بستك و جهانگيريه را به خودش تفويض داشتندي.))

ص: 27

در ادامه وقايع سده يازدهم هجري و انقراض صفويه و روي كارآمدن افشاريه و اتفاقات پيش آمده دراين منطقه را نقل خواهيم كرد. آورده

علي مردان بيگ در جريان محاصره اصفهان جراحت سنگيني برداشت و تعدادي از سپاهيانش را از دست داد. لذا عزم بازگشت به لار را نمود ولي در بين راه به دليل زخمهاي جنگ از دنيا رفت و فرزندش مرتضي بيگ به جايش منصوب شد و با لشكر شكست خورده عازم لار شدند.

بنا به نقل از شيخ حبيب اله انصاري، چون افاغنه اصفهان را تسخير كردند نصراله خان گبر كه حاكم كرمان بود و از سلطان محمود و افاغنه استقبال نموده بود، مأمور به تسخير فارس شد و چون لار در كنترل نصراله خان قرا گرفت مرتضي بيگ كه تاب جنگ در خود نديد مجبور شد در قلعه مزايجان كه از محكم ترين قلاع لارستان بود مستقر شود . اين قلعه سال ها در دست مرتضي بيگ و فرزندانش بود تا در سال هزار و سيصد و چهل و يك قمري به دست اشرار افتاد و بعدها در سال 1350 هجري به دليل مزاحمتي كه براي عابرين و كاروانهاي تجاري و دولتي داشتند ، رضا خان تصميم به محاصره و تسخير آن گرفت و سپاهيان رضاشاه مدت ها قلعه را محاصره نموده بودند و با داشتن توپ و مسلسل نتوانستند قلعه را تسخير كنند لذا از در صلح با قلعه نشينان در آمدند.

ادامه وقايع را در شماره آينده با ذكر به قدرت رسيدن مجدد غياث خان و حاكميت فرزندانش در زمان حكومت قاجار در لار و مركزپيگيري خواهيم نمود.

الحاصل پس از قتل مشايخ پدزي كار آقانصيرا بالا گرفتي چنانچه در جنگي كه مصطفي خان زند با محمد شاه قاجار داشتي اوقاتيكه خواستي داراب را مفتوح سازد، آقا نصيرا برادرش را با دوهزار سوار به مدد اهل داراب فرستادي تا آنكه آنها را از محاصره نجات دادي و دشمن را فراري دادي و سركرده خصم كه لطفعلي خان زند بودي به سمت طبس فرار كردي.

پس از فتح، محمد شاه قاجار به شيراز برگشته و نامه و خلعت و منصب بيگلربيگي بجهت آقانصيرا فرستاده ديگر هر كسي كه از نسل نصيرخان بودي به منصب بيگلربيگي منصوب ميشدي. حاصل تا اينكه در سال ديگر لطفعلي خان زند كرمان را به تصرف در آورده ، آقا نصيرخان بيگلربيگي با پنج هزار سپاه از لار حركت كرده به امداد محمدشاه قاجار رفته تا آنكه شهر كرمان را از دست خصم باز گرفتند.چون مدت طويلي آقانصيرخان زندگاني نمود در اوايل پادشاهي فتحعلي شاه بدرود حيات گفت و پسرش عبداله خان به جايش برآمد.»وقايع دوره عبداله خان كه مرتبط به دوره قاجار مي شود در شماره بعد پيگيري مي كنيم.

گويند در اوقاتي نصرالله خان در تهران مدرسه مي رفتي با بچه هاي دربار منازعه مي كردي و اذيت مي رساندي تا روزي سيلي بر ناصرالدين شاه زدي ، ناصر شكوه او به پدر كرده شاه جوابش داده كه بچه رعيت جرات ندارد كه سيلي به پسر شاه بزند، ناصر عرض كردي كه نمي داني اين پسر چطور آتش پاره اي است، پس از آن روز نصرالله خان مشهور شدي به آتش پاره و مردم مي گفتندش نصرالله خان آتش پاره ... ».

نصيرخان بعد از گذاشتن فرزندانش به گرو اجازه برگشتن به لار را دريافت نمود ولي بناي مخالفت و تمرد مكرر و نپرداختن ماليات به محمدشاه را گذاشت ، وي در سال 1258 از دنيا رفت و به دليل در گرو بودن فرزندش نصرالله خان برادرش عليخان حاكم لار شد از جمله وجه مشترك حاكمان اين دوره با لقب خان ظلم و جور و تعدي و تجاوز به حقوق مردم بود كه تقريباً فراگير بود .

از آنجا كه حاكمان قاجار خود با لقب خاني به حكومت و پادشاهي رسيدند در اين دوره حكومت فئودالي در سراسر كشور به شدت رواج گرفت و افراد مالك آبادي ها و روستاها شدند و مردم رعيت و كارگر آن ها و هر گاه براي دخل و خرج و خوش گذراني ها و سفرهاي داخل و خارج و جنگ هاي پي در پي كه همه آنها منجر به شكست و از دست رفتن مقدار زيادي از خاك كشور گرديد دچار كمبود بودجه مي شدند ، فشارشان براي دريافت ماليات بيشتر مي شد . حكومت براي هر شهر وآبادي مبلغي به عنوان ماليات سالانه تعيين كرده بود كه توسط عوامل حكومت مي بايد جمع آوري و دريافت مي شد و به مركز ارسال مي شد ، در اين دوره خوانين حكم كلانتري و نمايندگي حكومت شبيه حكم فرمانداري اين دوره از حاكمان ايالات(استانداران) دريافت مي كردند. آن ها تام الاختيار بودند وتنها انتظاري كه حكومت وقت از آن ها داشت پرداخت به موقع ماليات به مركز بود .

ص: 31

در شماره آينده موضوع لشكركشي شاهزاده جلالي ابراهيم ميرزا از جانب ناصرالدين شاه به لار و سپس اشكنان را به تفصيل نقل خواهيم كرد.

و در ادامه آورده است:

« شاه زاده جلالي بعد از دو سال كه حكومتي لار داشتي معزول گشتي و اميرزاده عنايت الله خان به جايش نصب شدي. اميرزاده بعد از عزل شاه زاده به حكمراني لارستان مأمور شدي و با مردمان نيكورفتار بودي و علما را بسيار دوست و محترم داشتي . حاصل ، چون شاه زاده جلالي به شيراز رفتي و خبر كشته شدن سركرده قشون شاهي و شكست ايشان به دست اشكناني ها گوش زد ايالت ساختي به فوريت چهار فوج سرباز با چهار قنداق توپ با سپاه بسياري به سركردگي يكي از شاه زادگان روانه اشكنان داشتي و از لار چند نفر بلدي(راهنما) با خود برده تا از راه غيرمعمول ايشان را داخل اشكنان ساخته ، چون خبر نزديك شدن اردوي شاهي به اشكنان رسيد،مردم تمام اساسيه خود را در كوه كشيدندي و عيال و اطفال خود را نيز در كوه جاي دادندي و خود با قشون شاهي وارد جنگ شدند، حاصل: تا اينكه قشون شاهي از سمت شمالي اشكنان سر به در كرده و توپ ها را ريزه داده و بر سپاه اشكناني ها انداخته، به همين عنوان داخل در اشكنان شدند و يك محله از محلات آن را مفتوح ساختند تا بالاخره قريه اشكنان را به تمامه به دست سپاه شاهي افتادي. و در آن اوقات رئيس و كدخداي ايشان رئيس محمدتقي بودي ،وي نيز از نوادگان غياث خان حاكم سابق اشكنان بود كه از طرف اجدادش سلسله اش به سلاطين اشكانيان منتهي ميشدي. چون سپاه شاهي اشكنان را مفتوح ساختندي ، اهالي اشكنان در كوه جاي داشتندي يك روز اول زوال (ظهر) غضب كرده روي به لشكر خود كرده كه ديگر زندگي بر ما حرام است كه ولايت ما سربازنشين شده و خانه هاي ما را خراب نموده باشند در همين وقت بايد ژورش(يورش) بر سر ايشان آوريم . حاصل در همان روز زوال (ظهر) يكدفعه سر از كوه به در زده ژورش بر لشكر شاهي آوردند كه سپاه شاهي دست و پا گم كرده ، سواران سوار بر اسب هاي بي زين شده روي به فرار نهادند و آن ها را تا دو فرسنگ تعاقب كرده شكست فاحشي به سپاه شاهي داده تمام خيم(خيمه ها) و اثاثيه آن ها را به يغما بين خود تقسيم ساختند تا اينكه بار ديگر شاه زاده جلالي مأمور به خرابي اشكنان گشته ، از شيراز با قشون زيادي حركت كرده و به اشكنان آمده. اما شاهزاده چون شخصي بود دانا و عاقل و كارآزموده به كلي بناي مخاصمه(جنگ) با اشكناني ها نگذاشته و به خوبي و نيكي ايشان را رام كرده و رئيس ايشان محمدتقي را طلبيده خلعتش پوشانده و از كارهاي گذشته آن ها درگذشته و ايشان را تسليم نموده و ماليات همان سال را از ايشان گرفته و از ماليات سالهاي گذشته نيز، گذشته ، روانه ي شيراز شد ».

ص: 33

رئيس محمدتقي از اواخرسال 1268 يا اوايل1269 ه.ق كدخدا و حاكم منصوب شاهزاده ابراهيم ميرزا در اشكنان گرديد.

نقش فتحعلي خان در شكل گيري ثبات و آرامش در منطقه ي اشكنان نيز برجسته است كه در ادامه اين نقش مهم نقل خواهد شد . لازم به ذكر است كه فتحعلي خان در دوره ي سي ساله حاكميتش منشأ كارهاي ارزشمندي در گراش گرديد كه آثار آن همچنان باقي است. به موازات ناامني هاي گسترده در سالهاي 1270 تا 1280 ه.ق در منطقه ي اشكنان نيز آشوب گسترده اي رخ داد. به نقل از منتخب التواريخ لارستان « چون محمدتقي رئيس بر مردم اشكنان شدي پيوسته بين اهل و اشكنان نزاع مخصوصي بودي و اهل دهي است از دهات اشكنان تقريباً يك ميل و نيم در سمت شرقي اشكنان واقع بودي و به اسم او هم اهل گفته اند كه سلطان گبر و آتش پرستان بودي چنانچه در كوهش آثار قديم گبري ها ازقبيل دولاب و شالوده عمارات باقي و برجاست. حاصل ، از جمله طايفه اي كه پرقوت بودند طايفه ي خواج بودي و اين طايفه دشمني و عداوت غريبي با رؤساي اشكناني ها داشتند و قلعه ي اهل در دست اين طايفه بودي و رئيس و كلانتر بر خلق اهل بودندي . آن ها مردماني بودند دلير و شجاع و بي باك و ... و اغلب به رعيت اشكناني ها ظلم و تعدي مي نمودند . لذا با آمدن رئيس محمدتقي چند دفعه جنگ و جدال در بين ايشان روي داد و خواج را شكست دادي . حاصل اينكه سركرده خواج از تير رئيس محمد تقي كشته شدي . ديگر مثل سابق جرأت خراب كاري و تظلم درباره ي رعيت اشكنان نداشتند تا اينكه حيله در كار كردند و پيش خدمت رئيس محمدتقي را ديده ، نويد دختري از دختران خود به او داده تا رئيس محمدتقي را مقتول سازد. حاصل تا اينكه يك روز رئيس محمد تقي براي صيد آهو با پيش خدمتش به صحراي اشكنان رفته و آن صحرا نزديكي باغستان مشهور به پاقلات بوده دركچه اي (كمينگاهي) كه بسته بودند نشستند نزديك زوال چشم رئيس محمد تقي خواب گرفته به آدمش مي سپارد كه اگر آهويي آمد مرا بيدار نما تا آنكه به خواب رفته . آدمش دست كرده و كارد از كمر رئيس كشيده به ضرب تمام به سينه اش زده و چند زخم كاري با آن كارد بر او وارد آورده تا بدرود حيات مي گويد ، از كچه (كمينگاه) به در آمده بر اسب رئيس سوار شده روي به پاقلات گذاشته از آنجا چند دانه هندوانه براي رئيس طلب كرده برداشته به ترك بسته و راه اهل را پيش گرفته ، بعضي نقل كرده اند: كه سر رئيس محمدتقي را بريده جهت نشانه براي خواج برده چون خواج حاجت خود را از او برآورده ديدند دختري كه وعده داده بودند با او دادند و از او احترام زياد نمودند».

ص: 35

با مرگ رئيس محمدتقي اختلاف در بين اشكنان و اهل بيشتر شد و آن سال ها منطقه روي آرامش را به خود نديد تا اينكه فرزند رئيس محمد تقي عليخان به حكومت رسيد. جريان حكومت عليخان را در قسمت بعد پيگيري مي كنيم.

وي داراي كتابخانه ي شخصي كم نظيري بوده كه تعداد زيادي نسخه خطي و چاپي در آن وجود داشته است و پس از مرگش بنا به وصيت مرحوم ابتدا به لار سپس به نجف و قم منتقل شده است. مرحوم انصاري در سال 1334 هجري شمسي به سراي باقي شتافته و دراشكنان مدفون مي باشد.اخيرا قبر وي بازسازي شده وبرآرامگاهش بقعه اي ساخته شده است.

در پايان به عنوان حسن ختام اين نوشتار چند بيت شعر از آن شاعر بزرگوار نقل مي نمائيم اميداست كه مورد توجه مخاطبين عزيز قرار گيرد:

جهان جام و فلك ساقي، اجل مي

خلايق جرعه نوش مجلس وي

هرآنكس زادني بايد بنوشد

ازاين جام و ازاين ساقي ازاين مي

جهان درياچه اي كه نيستش پي

خلايق همچو مرغانيست در وي

نيامد كس در اين دير پرآشوب

كه صياد اجل بر وي نزد هي

چه خوش گفتا به من فرزانه استاد

هزاران رحمت ايزد بر او باد

مشو يك لحظه اي از مرگ غافل

كه پيوسته كمينت كرده صياد

***************

جواني اي جوانان چون بهاراست

گلي ماند كه او خالي ز خاراست

بدان قدر جواني تا تواني

كه مي گردد جواني زود فاني

***************

جواني چون شب مهتاب باشد

جواني چون خيال و خواب باشد

گلي را گر نچيدي از جواني

دگر در عهد پيري كي تواني

خوش است آب و هواي بنگر بيخ كباب پازنانم بر سر سيخ

شكارافكن_د م__ح__ي__ا با رفي___قان به ست اربعين و الف تاريخ

از اين شعر بر مي آيد كه محيا علاوه بر عرفان و علم و شعر اهل بزم بوده و به سال 1046 قمري در قيد حيات بوده و براي شكار با رفيقانش به كوه رفته بوده است. ديوان شعر محيا توسّط آقايان احمد حبيبي و محمّد نور بخشايش از فرهيختگان استان هرمزگان گردآوري شده و به چاپ رسيده است . اين عزيزان در مقدّمه ­اي كه بركتاب خود نگاشته اند. محيا را بستكي معرّفي مي كنند، آنچه از تاريخ و جغرافياي منطقه در كتب تاريخي ثبت شده نشانگر اين است كه روستاي كال يا كل جزء استان فارس و از توابع اشكنان بوده است.تاريخ نويسان از جمله احمد اقتداري در كتاب لارستان كهن و حسيني فسايي در فارسنامه ناصري ، روستاي كال را جزء ناحيه اشكنان مي دانند و در كتاب لغت نامه دهخدا نيز بر اين مسئله تأكيد شده است . تنها در كتاب تاريخ جهانگيريّه نوشته بني عبّاسيان بستكي است كه به استناد فرمان كريم خان زند در سال 1183 ه. ق به محمّد خان بستكي كال راجزء حوزه فرمانروايي وي برشمرده است و اين عزيزان با عنايت به اين فرمان، كال را جزء بستك و محيا را بستكي معرّفي كرده اند. آنچه از كتب تاريخي اخير و قديم برمي آيد ، منطقه اشكنان معروف به بيخه فال خود داراي حوزه حكومتي مستقلّي در گذشته بوده و يكي از محلات سبعه لارستان قديم محسوب مي شده است. شايد دليل ديگري كه اين عزيزان براي نسبت بستكي به محيا داشته باشند ، حضور محيا در منطقه فرامرزان براي كسب علم و بهره مندي از محضرعلماي آن ديار بوده باشد . به هر حال نوادگان محيا هم اكنون در منطقة اشكنان و در روستاي كال و شهر اَهِل ساكن هستند و مردمان جنوب با دوبيتي هاي او مأنوس بوده واشعارش زمزمه لالايي مادران بوده و شَروه خوانان با احساس و اندوه هميشه اشعار او را در قالب شروه ( شلوا) مي خواندند و مي خوانند .

ص: 38

از بررسي زندگي محيا چنان برمي آيد كه حدود 12 سال به سير و سياحت پرداخت و علاوه بر شهرها و روستاها و بنادر خليج فارس و درياي عمّان به شهرهاي شيراز و كرمان و مكران و بلوچستان مسافرت نموده و با لِنج بادباني از طريق بنادر جنوبي به هند و بغداد و بصره مسافرت نموده است . او به زيارت خانه خدا و بيت المقدّس مشرّف شد و سپس به زادگاهش بازگشت و باني چند بناي خير از جمله مسجد و آب انبار و كاروانسرا گرديد . او در زمان حياتش به تجديد بناي مرقد جدّش سيّد كامل پرداخت و مسجد و وضوخانه را تجديد بنا نمود .

بررسي اشعار محيا

دوبيتي هاي محيا در زمينه هاي مختلف مذهبي ، عرفاني ، اخلاقي،باتركيب معمّا و چيستان سروده شده است .با ملاحظه ديوان محيا مي توان پي برد كه دعا نقش خاصّي در سروده هايش دارد . از جمله :

به اللّهي كه نامش بي شمار است به مولايي كه تيغش ذوالفقار است

سر از بال___ين ع___شقت بر ندارم كه تا دي__ن محمّ___د برق__رار است

وي پيامبر گرامي اسلام را محبوب خود و علي(ع) را معشوق خود مي داند و خود را از نسل علي(ع) معرّفي مي كند .

سلام من به سلطان سلاطي__ن كه وِردش قل هو الله است و ياسين

تم__ام آيه ها آمد به شأنش ك_ه نور عال_م اس_ت و س_رور دي_ن

×××××

منم مح___ي___ا كه از نس___ل عليّ__م غ__لام خ___اص قت__ّال وليّ__م

ز حشر و نشر محيا گشته ف______ارغ كه ش__ي__خ آست____ان كامل_يّم

همچنين به سبب روحيّه عرفاني كه داشته ، اشعاري در مذمّت دنيا و بي اعتباري آن سروده است.

ص: 39

شب ابر است و شام گرگ و ميش است نه همدم ، همدم است، نه خويش خويش است

مزن خي____مه تو اي محي___ا در اين___جا بكن خي__مه كه من__زل_گ__اه پي__ش اس___ت

نمونه هايي ديگر از دو بيتي هاي محيا :

ندانم قاصد مولي كي آيد به گوشم بانگ الا الله كي آيد

جوانان مي روند نوبه به نوبه ندانم نوبت محيا كي آيد

××××

محمّد خيمه بر ناف زمين زد علي شير خدا شمشير دين زد

براي قوّت دين محمّد براق از جنّت آورد و به زين زد

××××

خداوندا كه از پيري شدم سير غم پيري مرا كرده زمين گير

محل و منزل محيا كجا هست به زير بارگاه كامل پير

××××

به تابستان ، بهار لاله آمد به سن بيست غم صد ساله آمد

براي خاطر دلدار محيا شكر بي كشتي از بنگاله آمد

××××

الا محيا كه سنّت بود عشرين ثلاثين آمد و غافل تو منشين

عجب روز خطرناك اربعين است كه بايد رفتن محيا به خمسين

××××

شب ابر است و مه در زير آب است دو زلفون و دلم در پيچ و تاب است

كه محيا بيش از اين شَلوا(شَروه) نگويد جوانان پا شويد كه وقت خواب است

نمونه هايي از اشعار معمّايي و چيستاني محيا :

شبم ­شام است و شامم وقت كام است سخن گفتن به نادانان ح__رام اس___ت

چه مرغي است آنكه دارد شصت پهلو به خوردن بي حلال و بي حرام است (1)

********

خداوندا به ه_ف__ده دادي خُ___وي__م(2) ش_ش و پن_ج(3) دگر در جستجوي__م

تن محيا چو درويش___ان ص____اب___ر به دور ك__عب__ه الله دوس_ت گوي___م

ص: 40

******

خداون__دا رف___ي_ق دوري ام رف____ت سپاه و لشكر و جم__هوري ام رف__ت

دو همدم داشت محيا در شب و روز كه حالا با سه شد مغ_روري ام رف_ت(3)

******

قسم بر چار عين و چار و يك ميم قسم بر حلقة سه حاء و يك جيم(4)

كه محيا سر زپيمان__ت ن_پيچ__د زكريا وار اگر س_ازي به دو ن__يم

آثار قبر محيا غريبانه در حال نابودي است . گذر زمان تنها سنگ قبري شكسته از او براي ما به يادگار گذاشته است . اي كاش فرهنگ دوستان و سازمان ميراث فرهنگي براي احياي نام اين شاعر گرانمايه اقدامي بايسته مي كردند و بناي يادبودي بر مزارش مي ساختند . با عنايت به سابقة 700 ساله بناي بقعه سيد كامل و سابقه400 ساله مسجد سيد محيا لازم است از سوي ميراث فرهنگي اقدامي عاجل براي حفظ اين ابنيه و احياي آن انجام بگيرد .

1. اشاره به رمضان

2. اشاره به نماز هاي واجب

3. اشاره به نماز شب

4. اشاره به پيري

5. اشاره به چهارده معصوم

گردآورنده : محمّد دوست بين

منابع : 1. محيا شاعري از جنوب ، احمد حبيبي

2.ديوان محيا ، محمّد نور بخشايش

3. تاريخ مفصّل لارستان ، دكتر محمّد باقر وثوقي

براي آشنايي بيشتر مخاطبين عزيز باويژگيهاي بقعه ي سيد فخر الدّين (پيركامل) در روستاي كال ، به نقل از كتاب كتيبه هاي باستاني فارس نوشته ميرزا قاسمي استاد دانشگاه شيراز آن رامعرّفي مي نمايم.

معرّفي بُقعه ي سيد كامل (پير كامل)

روستاي كال از توابع اشكنان در بلوك قديمي لارستان فارس واقع است. بناي بقعه سيد فخر الدين كامل از نيمه ي اول قرن هشتم در اين روستا همچنان باقي است و در كنار مسجدي قرار گرفته است . گوشه ي بقعه ي سيد فخر الدين ، گورستاني از همان عهد با چند سنگ قبر شكسته ديده مي شود . از بناي قديمي بقعه و و يژگي هاي آن آگاهي چنداني در دست نيست و بنايي تازه جاي آن را گرفته است . كتيبه اي را كه احتمالاً از عهد قطب الدين تهمتن باقي است بر سر در بنا نشانده اند . همچنين كتيبه ي كوچك ديگري را بر بالاي كتيبه ي اوّل نصب كرده اند .

كتيبه اوّل

مؤقعيّت كتيبه: سر در ورودي

تاريخ كتيبه:721 ق

خطّ كتيبه:ثلث

فن اجرا: حجاري

اندازة كتيبه:90×35 سانتيمتر

نام كاتب: نام كاتب ندارد .

متن كتيبه :« هذه البقعه المقدّسه المشرفه و الروضه المعطره المطهره المنوره للسلطان ولي الملك الله المتعال سيد فخر الدين / كامل ابن شاه سيف الله القتال قدس الله تعالي اسررهم في كل حال و ارتحل من العالم الفنا الي العالم البقا في سنه احدي و عشرين و سبعمائه».

كتيبة دوم

مؤقعيّت كتيبه : سر در ورودي

تاريخ كتيبه : تاريخ ندارد

خط كتيبه:ثلث

فن اجرا: گچ بري

اندازة كتيبه: 20×30 سانتيمتر

ص: 42

نام كاتب: نام كاتب ندارد

متن كتيبه:« ليزايد».

توضيحات: سيد فخر الدين كامل از پيروان فرقه ي قتالي مستقر در شيبكوه از نواحي ساحلي لارستان و از همراهان قطب الدين تهمتن در درگيري هاي دو ملوك هرمز و كيش بوده است . در تذكره تحفه الراغبين آمده است: «سيد فخر الدين كامل ابتدا به جزيره ي قيس رفته و با پادشاه آن ديار ملاقات كرده و با طرح نقشه اي با كمك پيروانش توانست بر پادشاه كيش دست يافته و جزيره را متصرّف شود». پادشاه كيش در اين ايّام از بازماندگان جمال الدين ابراهيم طيبي بود و در سال 721 ه.ق اين فتح صورت يافت. اين تاريخ را بر كتيبه ي سر در بقعه ي سيّد فخر الدين در كال نيز نوشته اند و حاكي از وفات اوست . در حالي كه صاحب تحفه الراغبين ، وفات سيد فخر الدين كامل را سال 727 ه.ق نوشته است(محمد باقر وثوقي، 1374:54).

كتيبه ي بقعه ي سيد فخر الدين كامل در دو سطر با قاب بندي مجزّا و هر سطر بر سه كرسي نامنظّم استوار است . كتيبه را به قلم ثلث نگاشته و در ارتفاع دو متري از كف نصب كرده اند. زمينه ي كتيبه را سفيد و حروف را تيره كرده اند كه اكنون رنگ ها پاك شده است . « ي» در واژه «ولي» در سطر نخست و «احدي» در سطر دوم به شكل كشيده معكوس كوتاه نوشته شده و «في» هاي سطر دوم نيز چنين است .

محمّد باقر وثوقي كتيبه را خوانده امّا دو واژه «الروضه» و «المعطّره» را نياورده و «سبعمائه» را جدا از هم نوشته است(همان).

ص: 43

كتيبه ي ديگر اين بنا ،نيز بر سر در و بالاي كتيبه ي نخست در ارتفاع 5/3 متري است. كتيبه را گچ بري كرده اند و بخشي از رنگ لاجوردي روي حروف آن همچنان مشخّص است . زمينه ي كتيبه را به نقشي طوماري و چند گل و گلبرگ ساده آراسته اند.

گرد آورنده دوست بين

منابع :

-تاريخ مفصل لارستان جلد دوم دكتر وثوقي

-ديوان محيا حبيبي

-كتيبه هاي باستاني فارس ميرزا قاسمي

چون اين دو طايفه طرح مواصلت با هم انداختندي ديگر نزاع از بين اين چهار طايفه برداشته شدي. دست اتحاد به هم داده ، فراغت حاصل كردندي از بين اين طايفه رئيس و مزارعين با هم شورا كردي . آقا شيخ جعفر انصاري را نگاه داشتندي و مانع از رفتنش شدندي و دختري از طايفه رئيس به عقد ازدواج شيخ درآوردندي. پس شيخ در اشكنان توطن گرفتي و پدر شيخ كه آقا شيخ محمد انصار بودي در شهر ابرقو متوطن بودي . حاصل چند پسر از بطن دختر رئيس به هم رسيدي كه مِن جمله آنها يكي به منصب قضاوت رسيدي...».

مرحوم انصاري ،حكايت زندگي خاندان انصاري و سپس هجرت تعدادي از آنها به اطراف و اكناف را در كتاب تاريخ خود به تفصيل ذكر نموده است كه به سبب طولاني بودن مطالب از ذكر آنها صرف نظر مي كنيم .

لازم به ذكر است كه قبيله ملا كه هم اكنون نيز در اشكنان ساكن هستند از نوادگان اين خاندان مي باشند كه در قسمت هاي بعدي زندگينامه بعضي از بزرگانشان به اطلاع خوانندگان عزيز خواهيم رسانيد.

منابع:

1-تاريخ مفصل لارستان-دكتر محمد باقر وثوقي

2-منتخب التواريخ لارستان –شيخ حبيب انصاري

در شكل گيري ضرب المثلها گاهي حكايت ها و داستانهاي جالبي رخ داده است كه براي كوتاه شدن سخن از آن صرف نظر نموده وتنها به نقل و كاربرد آنها مي پردازيم؛

رَچَنَيِ بَر وَ دَرِن

ناودان رو به بيرون است.

خيرش به فاميل نمي رسد.

Ra chenaye bar va daren.

با دوُل و بَندِ اُن اَ چا مَچو

با دلو و بند او به چاه نرو

آدم قابل اعتمادي نيست.

Ba dool-o bande on a chaa machoo

از اَسب كَتِسِّم از اَصل كه نِكَتِسِّم

از اسب افتاده ام اما از اصل و تبار كه نيفتاده ام

بزرگي و اصالتم را در عين فقر حفظ كرده ام.

Az asb katessem az asl ke nekatessem

اگَه تَش اُشبِتنِش بُوي لَك شَز ناتا

اگر آتيشش بزني بوي سوخته از او نمي آيد

آهي در بساط ندارد

Aga tash osh betnesh booye lak shaz nata

نَخازُم و نَخازُم لُكمَي گُتُش بِنازُم

نخواهم و نخواهم لقمه ي بزرگش بنازم

از كسي كه مي گويد نمي خواهم و اصرار مي كند بايد ترسيد

Nakh zom – o nakha zom lokmay gotosh benazom

Yah tashi sha zer balen.

3-با حلوا حلوا گُتَ كَپُت شِري نابوُ : با حلوا حلوا گفتن دهنت شيرين نمي شود.

درباره كسي است كه اهل عمل نيست و فقط تعريف مي كند.

Ba halva halva gota kapot sheri naboo.

4-مُشكَ تِ كُتُش ناچو جارو شَ دُم اَبِنِن : موش به داخل سوراخش نمي رود جارو به دمش مي بندند.

درباره آدم ناتواني كه براي بزرگ جلوه دادن خود از بزرگان تقليد مي كند ( كار كوچكي نمي تواند انجام دهد تمناي كار بزرگ دارد)

Moshka te kotosh nachoo jaru sha dom abenen.

5-سگِ هَما هاربِزِ شُماش نَوُردِن : سگ ما الك شما را نياورده.

درباره كسي كه سرزده و بدون دعوت به خانه كسي مي رود.

Sage hama harbeze shomash navorden.

6-دير هَز اُشتُر هوخَت تا راحَت هُوخَتِش : دور از شتر بخواب آسوده بخواب.

از كسي كه دنبال شر مي گردد دوري كن تا راحت زندگي كني.

Dir haz hoshtor hooxat ta rahat hooxatesh.

7-خرِ هيسي هَگه سَد بار هُچوَ مَكَّه دِگَم خرِ اوَّلي هِن : خر عيسي اگر صدبار به مكه برود باز هم خر اولي است.

( خر عيسي گرش به مكه برند چون بيايد هنوز خر باشد)

درباره كسي كه كم استعداد است و اگر صد بار هم كاري را تكرار كند باز هم تغيير نمي كند.

Khare hisa haga sad bar hochoova makkah degam khare avvali hen.

8-مالُت بپا همسايَتَ دُز مكن: اموالت را بپا همسايه ات را دزد نكن .

(مواظب اموالت باش تهمت دزدي به همسايه ات نزن)

Malot bepa hamsayata doz makon.

9-گُروَ هَ پُشت ناخَتِ : گربه به پشت نمي خوابد.

ص: 47

درباره افراد لجوج و يك دنده است.

Gorva ha posht naxate.

10-دريا تا كاوِ زاني شِن : دريا تا زانويش بيشتر نيست.

درباره افراد با همت و بخشنده كه براي دنيا ارزشي قائل نيستند.

Darya ta kave zani shen.

11-تَوَ هَز پاتيل هَگو ليت سيا : تابه به ديگ مي گويد رويت سياه.

درباره آدم خلاف كاري كه ديگران را متهم مي كند.

Tava haz patyl hagoo leet siya.

12-كُي هُندِن كه دِهِيَ دَر بُكُن : كوه نشين آمده كه ده نشين را از خانه بيرون كند.

( غريبه آمده كه صاحبخانه را آواره كند)

درباره كسي كه صاحب چيزي نيست ولي ادعاي مالكيت دارد.

Koy honden ke deheya dar bokon.

13-هَ سِرِ تَرَك هُزاي :

درباره كسي كه دنبال بهانه مي گردد و مترصد فرصتي است تا هدف و منظورش را به انجام برساند.

Ha sere tarak hozay.

14-با دوُل و بَندِ اُنَ چا مَچوُ: با دلو و طناب او به چاه نرو.

درباره افراد كم مايه و بي اعتبار به كار مي رود.

Ba dool o bande on ha cha machoo.

Mare zere kaw

كنايه از افراد مكّار و حيله گر كه با استفاده از غفلت ديگران به آن ها ضربه مي زنند .

22) سِرِ پيري و هنگومه گيري : دم پيري و معركه گيري

Sere piry o hanghoma giri

براي افرادي كه كاري را بي موقع انجام مي دهند ، مثلاً دم پيري اقدام به ازدواج با زن جواني بكنند

23) چَشِ بازال شَ دَر هَوُردِن : چشم بازار را در آوردن

Chashe bazal sh dar havorden

كنايه از انجام بدترين انتخاب به هنگام خريد در بازار

24) چارَي خَر ناكُن هَ كُرَه خَر هَزِند : دستش به الاغ نمي رسد ، كُرّه الاغ را مي زند .

Charay xar nakon ha kora xar hazend

درباره كسي كه توان برخورد با گناهكار قدرتمند ندارد و به اطرافيان ناتوانش صدمه مي رساند .

25) خَر شَ خرمَنِ كِ كِردِن : خر به خرمن چه كسي كرده؟

Xar sha xarman e ke kerden

دربارة افرادي كه سر به سر ديگران مي گذارند و موجب آزار و اذيّت آن ها مي شوند .

26) خَرِ پيرُ و هَوسارِ رنگ رنگي : خر پير و افسار رنگ رنگي

Xar e pir o hawsar e rang rangi

براي افرادي كه سنّ و سال زيادي دارند ولي لباس جوانان مي پوشند و اداي جواني درمي آورند.

27) هر چِ سَنگِن مُرِ پَي لَنگِن : هر چه سنگه مال پاي لَنگه.

Har che sangen mor paye langen

هر چه بلا و مصيبت است براي افراد بيچاره است . كساني كه در عين بيچارگي دوباره دچار گرفتاري مي شوند .

ص: 49

28)سنگِ خُت سَوُك مَواكن : سنگ خودت را سبك نكن.

Sange xot savok mavakon

شخصيت خودت را در نظر ديگران كم نكن. وقتي به كار مي رود كه بخواهي از آدم كم مايه اي تقاضايي بكني و احتمال برود كه او اجابت نكند.

29) شا هَبَخشِ، شيخ علي نابَخشِه شاه مي بخشد ، شيخ علي نمي بخشد.

Sha ha baxshe shex ali nabaxshe

ارباب مي بخشد ولي نوكر مانع مي شود .

1- دِلُم كَت (دلم افتاد) Delomkat

كنايه از ترس ناگهاني

2- دِل مَ تِ دِل ني ( دل تو دلم نيست) Del ma te del ni

كنايه از اضطراب و دلشوره و گاهي دلواپسي

3- دِلُم ديز شَ وُردِن ( دلم دود آورده) Delomdizshavorden

كنايه از سرگيجه

4- دِلُش اُش بُردِن ( دلش را برده است) Deloshoshborden

كنايه از خاطر خواهي

5- دِلُم سِياش كِردِن ( دلم را سياه كرده) Delomsiashkerden

كنايه از اظهار تنفر به دليل اصرار كسي براي انجام كاري

6- دِل اَ دِل را شِن(دل به دل راه دارد) Del-a-del rashen

كنايه از همدلي

7- دِلُم شَي (دلم مي خواهد) Delom shay

كنايه از آرزو و همچنين عدم دخالت مرادف با «به تو ربطي ندارد در فارسي»

8- دِلُم اُش ناي (دلم نمي خواهد) Delomošhnááy

كنايه از علاقه نداشتن به كسي يا چيزي و همچنين نخواستن چيزي

9- دِلُش خَشِن كِ..... (دلش خوش است كه ....) Delošhxashenke ….

كنايه از عدم موفقيت و نرسيدن به هدف( نوعي متلك)

10- دِلُم پُسكُش كِ ( دلم باد كرد) Delomposkošhke

كنايه از ناراحتي زياد

11- دِلُم كَپَه بي ( دلم دو نيمه شد) Delomkapa bi

كنايه از لبريز شدن صبر و حوصله

12- آردوُ وَ دِل وامُنِش ( آرزو به دلت بماند) ĀArduva del vamonešh

كنايه از نرسيدن به آرزو – نوعي نفرين آرزوي عدم موفقيت براي ديگري

13- دلُ وزوونُش يَكي ني ( دل و زبانش يكي نيست) Del-o- zavunošhyakini

ص: 51

كنايه از عدم صداقت در كار

14- دِلُم ناگِرِ ( دلم نمي گيرد) Delomnagere

كنايه از دلتنگي

15- تَز دِل اَتا ؟ ( دلت مي آيد؟) Taz del – a- ta

كنايه از ترحم و گاهي براي خساست

16- نِصفِ دِلُت خَش ( نصف دلت خوش باشد) Nesf-e delotxašh

كنايه از رسيدن به خواسته بصورت نامتعارف و باعجله(نوعي متلك)

17- تَ دِل وا مُنِ (به دلت بماند) Ta del vamone

كنايه از نرسيدن به آرزو(نوعي نفرين)

25- دلُم اَثَرُش كِردِن (به دلم برات شده)

Delomasaroshkerden

كنايه از الهام غيبي

26- مَ دل شِنِس ( به دلم نشست) Ma – del – shenes

كنايه از پذيرش با ميل و رغبت

27 دلُم تَش شُوا (دلم آتش گرفت) Delomtashshova

كنايه ازدل سوزي و ناراحتي شديد براي كسي

28- دل مَ تِ دل ني(دل دلم نيست) Del – ma- te- del- ni

كنايه از اضطراب و دلشوره ناگهاني همراه با دلواپسي

29- دل تَ دل دوُ نَ Del ta delduna

كنايه از :به آرزويت رسيدي؟

30- دل دَزَه (دل دادن) Del daza

كنايه از عاشق شدن

31- دلُت اَ خُ اُند (دلت به خود آمد) Delot – a- xo ond

كنايه از :به مقصد رسيدي و آرام گرفتي؟

32- دل گُتوُ (دل گنده) Del gotu

كنايه از سنگدلي و اهمال كاري

33- دل اَ دَس اَوُردَه (دل به دست آوردن) Dei – a- das – a-vorda

كنايه از جلب رضايت ديگري

34- دلُم تِرَكِ خِس (دلم تركيد) Delomterakexes

كنايه از ترس شديد و ناگهاني- وحشت

35- دلُش كَزِ دلِ دِلَكو اِن ( دلش به اندازه دل گنجشك است)

Deloshkaze dele delaku en

كنايه از كم ظرفيتي و ترسو بودن

36- دل نازُك Del nazok

كنايه از رقت قلب

37- دل اِشكَس(دل شكسته) Del eshkasa

كنايه از كسي كه به هدفي نرسيده و غصه دار است

38- مَ دَرَي دِلِن Ma deraydelen

كنايه از رنجيدگي خاطر كسي

39- دل مُردَه Del morda

كنايه از بي ميلي به امور دنيوي و نااميدي

40- دلُم اُش كَند (دلم را از جا كند)Delomoshkand

كنايه از ترساندن با خبري ناگهاني

ص: 53

41- دلُم شَ توُ هِن (دلم داخلشه) delomshatu hen

كنايه از علاقه به چيزي

42- دلُم اُش خَردِن ( دلم را خورده است) Delomoshxarden

كنايه از نق زدن

43- پَتَكِ دلُم ني (حوصله ندارم) Patakedelomni

كنايه از بي حوصلگي

44- پَتَكِ دلُم اُش بُ ( حوصله ام را سرآورد) Patakedelomoshbo

كنايه از سررفتن حوصله با پرحرفي

45- دَس شَز دل واسِس ( دست از دلش برداشت) Das shaz del vases

كنايه از ولخرجي و باز كزدن سر كيسه

46- دلُم زور اَبو (دلم ضعف مي كند) Delomzur a bu

كنايه از گرسنگي

47- زور مَ دل اَكُن (زورم مي آيد) Zur ma del akon

كنايه از ناراحتي به دليل انتظار نداشتن از كسي براي انجام دادن يا ندادن كاري

48- دل گَنَ (دل چركين) Del gana

كنايه از بدبيني به اطرافيان

49- دلُش خاليش واكِه( دلش را خالي كرد) Deloshxalishvake

(دلُم مَ خالي واكِه) كنايه از عقده گشايي

50- دل اَ كار نازِ ( دل به كار نمي دهد) Del-a- karnaze

كنايه از بي علاقگي به كار

51- دلُم نِخَش بي (دل به هم خوردگي) Delomnexash bi

كنايه از حالت تهوع – عدم رضايت

كنايه ازبرحذر داشتن كسي از توجه زياد به چيزي

56- دل دِلو كِردَ ( دل دل كردن) Del delu kerda

كنايه ازوسواس – ترديد

57- هَرچِ دِلُش شَي دِن اُش گُت ( هر چه دلش خواست گفت) Harche delosh shay den osh got

كنايه از بي پروايي در گفتار

58- دل سُتَ ( دل سوخته) Del sota

كنايه از داغديده

59- دل كَندَ (دل كندن) Del kanda

كنايه از دل بريدن از چيزي يا كسي

60- اَ دُمِ دل مَني ( به دنبال دل نرو) A dome del mani

كنايه از فكر نكردن و بي توجهي به خواسته دل

61- چَشُ و دِل سِيَي ( چشم و دل سياهي) Chash-o- del siay

كنايه از ايجاد تنفر در ديگري با دعا و رمالي

62- چَشُ و دِل دوُسي (چشم و دل دوستي) Chash-o- del dusi

كنايه از ايجاد عشق و علاقه( در مقابل مورد قبل)

63- دلُش ني ( دل ندارد) Delosh ni

كنايه از ترسو بودن

64- دلِ شير شَ تِ دِلِن( دل شير دارد) Dele shir sha te delen

كنايه از جرأت و نترسي(در مقابل مورد قبل)

65- دلُش خالي اِن ( دلش خالي است) Delosh xali en

كنايه از گرسنگي

66- دلُش پُرِن ( دلش پر است) Deloshporen

كنايه از ناراحتي . خطاب به كسي كه آماده است بغضش بتركد و گريه كند

67- دل اَگُو ( دل مي گويد) Del agu

كنايه از وسوسه دل براي انجام كاري

68- دل و جُوني ( دل و جاني) Del-o- juni

كنايه از بسيار صميمي

69- خُذا شَ حالِ دِل وارَسِ ( خا به حال دلش برسد) xozasha hale del varase

ص: 55

كنايه از همدردي

70- دلُش تاكَت ناتارِ (دلس طاقت نمي آورد) Deloshtakatnatare

كنايه از كم صبري

71- دلُش پاكِن ( دلش پاك است) Deloshpaken

كنايه از نداشتن كينه كسي در دل يا چشم بد به ناموس مردم نداشتن و همچنين عدم سختگيري در خوردن خوراكيها

72- دلم هُشك آوِي( دلم خشك شد) Delomhoshkavi

كنايه از درد ناگهاني

73- دلُم لَه بِي ( دلم له شد) Delomlah bi

كنايه از ناراحتي مكرر و بيش از اندازه

74- بَدِل كنايه از ترسوبودن Badel

75- مَ دِل وايِشت ( به دلش گذاشتم) Ma del vayesht

كنايه از اقدام عملي براي جلوگيري رسيدن كسي به هدف يا خواسته اي

76- تَ دِل اَ وَارِم( به دلت مي گذارم) Ta del-a- varem

كنايه از ممانعت از رسيدن به خواسته اي(خطاب به كسي) در آينده

77- دل اَ زِند( دل مي زند) Del-a- zend

كنايه از نرسيدن به تصميم گيري يا عدم اطمينان

78- خُذا تَز دل بُشنُفِ ( خدا از دلت بشنود) Xozataz del boshnofe

كنايه از برآورده شدن آرزويي كه براي كسي مي شود(جمله دعايي)

79- دَستُ و دلُش نِي( دست و دل ندارد) Dast-o- del-osh-ni

كنايه از نداشتن روحيه براي انجام كاري

80- دل نَها بُذَه كنايه از نااميدشدن و قانع شدن Del nahaboza

81- دل خَردَه( دل خوردن) Del xarza

كنايه از نق زدن

82- دَس اَ دل نَزَه( دست به دل نهادن) Das –a – del naza

كنايه از تازه نكردن داغ كسي – تمام نمودن كاري با خوبي

83- دلُش چَن كَفِ دَستِن ( دلش همانند كف دست است) Delosh chen kafe dasten

كنايه از پاكي دل

ص: 56

84- دَسّ و دلُت يَكي ني ( دست و دلت يكي نيست) Das o delotyakini

كنايه از عدم رضايت از انجام كاري

85- چَش و دل سير (چشم ودل سير) Chash o del sir

كنايه از بخيل نبودن و چشم داشت از مال و دارايي مردم نداشتن

86- دس و دل وازِن ( دست و دل باز است) Das o del vazen

87- دلُش شَ خالي واكِ (دلش را خالي كرد) Delosh sha xali vake

كنايه از هرچه دلش خواست بارش كرد

9- دَس گِرِتَ ( دست گير Das gereta

كنايه از دستگيري و كمك به ديگران

10- دَس لِ دَس نَزَ(دست روي دست گذاشتن) Das a le das naza

كنايه از انجام ندادن هيچ اقدامي در رابطه با كار مورد نظر

11- دَس واسِسَ (دست برداشتن) Das vasesa

كنايه از تصميم به كناره گيري از انجام كار و دخالت در آن كار

12- هَ دَسِ خُذا (به دست خدا) Ha das e xoza

كنايه از نوعي دعا هنگام ترك يكديگر يا ذكر خيري از كسي كه غائب است

13- دَس علي تَ هَمرا (دست علي همراهت) Das Ali ta hamra

كنايه از نوعي دعا به هنگام ترك يكديگر

21- دَس دَزَ (دست دادن) Das daza

كنايه از قول دادن و تعهد انجام كار

22- دَسَ خُ گِرِتَ (دست نگهداشتن) Das a xo gereta

كنايه از تأمل و توقف در انجام كار

23- دسسُت بي بلا( دستت بي بلا) Dassot bi bala

كنايه از نوعي دعا براي تشكر از كسي بخاطر انجام كار يا خبري

24- دَس و دلُش ني (دست و دل ندارد) Das o deloshni

كنايه از بي ميلي و بي رغبتي نسبت به زندگي يا كاري

25- دَسِ خالي (دست خالي) Dasse xali

كنايه از بي چيزي و كم مايگي و نداري

34- دَسسُش وازِن ( دستش باز است) Dassoshvazen

كنايه از اختيار در انجام كاري و گاهي دارايي و بخشندگي

35- دِل هَ دَس هَوُردَ ( دل به دست آوردن) Del ha das havorda

كنايه از جلب رضايت قلبي كسي

36- دَسس َ زِرِ بار زَتَ ( دست به زير بار زدن) Das ha zere bar zata

كنايه از كمك و همكاري به كسي كه توانايي ندارد

37- دس و دِلُت يَكي ني (دست و دلت يكي نيست) Das o delotyakini

كنايه از رودربايستي در انجام كاري. زماني به كار مي رود كه كسي با ريا اظهار توافق مي كند ولي در عمل همراهي نمي كند.

38- هَ دسسِ مَ ني (به دست من نيست) Ha dass e ma ni

كنايه از عدم دخالت در امري يا مربوط نبودن كاري به كسي

39- بُرُ هَ دَسسِ خُذا ( برو دست خدا) Boro ha dass e xoza

كنايه از نوعي دعا به هنگام خداحافظي

40- بُرُ هَ دَسسِ هَخَلِ گُتو( برو به دست تندباد«طوفان بزرگ») Boro ha dass e haxal e gotoo

كنايه از نوعي كنايه و تمسخر هنگام خداحافظي

41- دَسسَ بَرا زَتَ ( دست بالا زدن) Dass a baraxata

كنايه از اقدام براي انجام كاري براي ديگري- گاهي تشويق براي انجام كاري براي ديگري

42- دَسسُت نارَسِ پات شَ دُم بُكُن ( دستت نمي رسد پايت را به دنبالش بفرست)

Dassotnarase pat shadombokon

كنايه از دخالت بيجا و گاهي تهديد به عدم دخالت در امري

43- دَس بَسسَ (دست بستن) Das bassa

كنايه از عدم توانايي در انجام كاري به خاطر احترام به ديگري. بيشتر براي تهديد و انتقام به كار مي رود.

ص: 60

44- دَسسُش هَ گيرِن (دستش گير Dassosh ha giren

كنايه از عدم امكان شرايط لازم براي انجام كار ديگري

45- دَسسش هَ تِ كارِن( دستش در اين كار است) Dassosh ha tekaren

كنايه از دخالت مستقيم يا غير مستقيم كسي در كاري يا موضوعي

كنايه از اقدام براي شروع و انجام كاري

57) هَ دَس و لِيّ در كرد

Ha das o liadarkerda

كنايه از هنجارشكني و اقدام فراتر از معمول

58) دَس كارَ كن چَش َ تِرسِ دست كار مي كند و چشم مي ترسد

Das kar ha konchs ha terse

كنايه از حساس نبودن موضوع و رعايت احتياط مضاعف

59) دَس نِخَردّ دست نخورده

Das ne xarda

كنايه از استفاده نشدن چيزي يا دست اول بودن

كنايه از تشكر و تقدير از به خاطر انجام دادن كاري خوب

69-دَس پِلَكو كِردَ دست كاري كردن das pelako kerda

كنايه از دست كاري بيجاي چيزي

70-دَس هَ دَس واوُزَ دست به دست شدن das ha das vavoza

كنايه از دست چندم شدن چيزي

71-دَسِّ تَهنا دست تنها شدن dasse tahna

كنايه از بي كسي و بي ياوري بودن.

72-هَ دُمِ دَس نِيندَ به دنبال دست نيامدن ha dom das neyonda

كنايه از همكاري نكردن و رام نشدن

73-هَ دَس خُ هَ در كِردَ از دست خود به دركردن ha das xo ha dar kerda

كنايه از انجام ندادن كاري و به ديگري واگذار كردن و پاس كاري كردن

74-دَس هَز سِرَ واسِسَّ دست از سركسي برداشتن das haz sera vasessa

كنايه از رها كردن و عدم دخالت

75-دَس و پا گم كِردَ دست و پا گم كردن das o pa qom kerda

76-دَس چَش كِردَ دست به چشم كسي كردن das ha chash kerda

كنايه از ثابت كردن ادعايي كه ثابت نشده

77-دَس كوتا كِردَ دست كوتاه كردن das kota kerda

كنايه از مانع شدن از دخالت ديگري در كاري

78-دَسَّ كَپ كِردَ دست به دهان كردن dassa kap kerd

كنايه از رسيدن به كسي و توجه بيش از اندازه براي جلب توجه يا چاق نمودن كسي

2) دَسّ و پات جمع بكن دست و پايت را جمع كن

Das o pat jam bokon

كنايه از آماده شدن براي سفر يا انجام كاري

3) پات هز گِلِمُت درازتر مكن

پايت را از گليمت درازتر نكن

Pat haz gelemot deraztar makon

كنايه از به اندازه ي توانت خرج كن، از حد خودت تجاوز كردن ، دخل و خرج بايد با هم بخواند.

4) پاشُوُك كِردَ پاسبك كردن

Pa sovok kerdan

كنايه از وضع حمل

5) پاهَنداز پاانداز

Pa handaz

كنايه از هديه اي كه به عروس هنگام ورود به منزل داماد داده مي شود.

6) پاشَ تِ كار هَوُردِن پا در كار آورده است

Pasha te kar havorden

كنايه از دخالت در كار يا موضوعي به قصد تغيير نظر انجام دهنده كار به نفع خود يا ديگري وگاهي خراب كردن كاري

7) پاش لِ حرفش نَ پا رو حرفش گذاشت

Pa sha le harfosh na

كنايه از پشيماني و انصراف از انجام قول و وعده

8) پا جلو نَزَ پا پيش گذاشتن

Pa jolow naza

كنايه از اقدام كردن براي انجام كاري و گاهي پيشقدم شدن

9) پا واسي پابرداشتن

Pa vasi

كنايه از عجله كردن براي سريعتررفتن

10) پاشَ گيرِن پايش گير است

Pa sha giren

كنايه از اينكه راه گريز و فراري ندارد( در رابطه با كسي كه در كاري دخالت كرده است).

11) دسّت نارَسِ پات شَ دُم بكن

دستت نمي رسد پايت را به آن اضافه كن

Dasot narase pat sha dom bokon

كنايه از اظهار عدم توانايي كسي براي دخالت در كاري

ص: 64

12) پا پَس نَزَ پا به پيش گذاشتن

Pa pas naza

كنايه از انصراف از انجام كاري

13) پا پيش نَزَ پا به پيش گذاشتن

Pa pesh naza

كنايه از اقدام و پيش قدمي در انجام كاري

14) پا لِ دل نَزَ پا روي دل گذاشت

Pa le del naza

كنايه از گذشتن از خواسته دروني

15) پاتَ لِ دُم نَ پا روي دُمُش گذاشتي

Pa ta le dom na

كنايه از رسيدن يا نزديك شدن به منظور و مقصود كسي

16) پا پَو پا پَو پاورچين پاورچين

Pa paow papaow

كنايه از آهسته آمدن يا كاري را انجام دادن

17) هَر چِ سَنگِن مُر پي لَنگِن

هر چه سنگ است مال پاي لنگ است

Har che sangen mor pay langen

كنايه از هر چه مصيبت و گرفتاري است مال افراد ناتوان است

18) پاش هَ لَوِ گورِن پايش لب گور است

Pash ha lave goren

كنايه از زمان مرگش نزديك است.

Serashha te hava hen

كنايه از كم دقتي و گاهي غرور بي جا

سِرَم هُت واسِ سرم را برداشتي

Seram hot vase

كنايه از پرحرفي و داد و فرياد

دَس مَز سِرَ واسي دست از سرم بردار

Das maz sera vasi

كنايه از اينكه با من كاري نداشته باش و يا مرا به حال خود واگذار و اين كنايه در حال عصبانيت و خشم و براي اعتراض به كار مي رود.

سِرَش سِرَ مَنِ سر به سرش نگذار

Sera sha sera maneh

كنايه از سر به سر كسي نگذاشتن و نگفتن حرفهاي كنايه آميز به كسي

سِرَشَ سِرَ هُنِ سر به سرش بگذار

Sera sha sera honeh

كنايه از گفتن حرفهاي آزاردهنده و كنايه آميز به قصد آزار و اذيت كسي

سِرَ مَرُوش بُكُن تنبيهش كن

Sera marosh bokon

كنايه از تنبيه كسي به قصد انتقام يا زهرچشم

سِرَت ( كلَّت ) كَپَ بُوو سَرَت بتركد

Serat kappa bowoo

كنايه از نوعي پرحرفي است و براي جلوگيري از آن بيان مي شود نوعي نفرين

سِرَم نُواسِي ( مَ تِ كلَّه ناچو ) نمي توانم بپذيرم

Seram novasi

كنايه از عدم پذيرش سخني و مقاومت در برابر منطق طرف مقابل

سِرَش ( كَلَّش ) داخِن سرش داغ است.

Serash daxen

كنايه از رفتار نابجا و بي حساب به دليل عدم درك شرايط ( جوگرفتگي )

سِرَ زير كردِزَ سر به زير انداختن

Sera zirkardeza

كنايه از فروتني و گاهي نجابت و عفاف را مي رساند .

ص: 66

سِرَ بَرا گِرِتَ سر به بالا گرفتن

Sera baragereta

كنايه از احساس غرور و افتخار نمودن

سَر سَري گِرِتَ بي توجهي كردن

Sar sari gereta

كنايه از كم توجهي و اهميت ندادن به كاري يا چيزي

سِرَم َ تارِ برايم لذت بخش است

Serama a tare

كنايه از رضايت از انجام كاري همراه با شوق و شعف و لذت

سِرَ تِراشِزَ سر تراشيده

Sera terasheza

كنايه از نوعي ناسزاي زنانه است كه نشان از زشتي عمل در مقابل دارد

هِزبُو هَ سِرَ كَشِزَ زبان به سر كسي كشيدن

Hez bow ha sera kasheza

كنايه از زبان درازي كردن نسبت به بزرگترها

سَرِشَ هَ كُلَش ناهَرزِ سرش به كلاهش ( تنش) نمي ارزد.

Serash ha kolash naharze

كنايه از كم مايگي كسي و نوعي توهين به شخصيت فرد مورد نظر

سِري كه درد ناكن دسمال نُواوِنن سري كه درد نميكند دستمال نمي بندند.

Sery ke dard nakon dasmal novavenen

اين ضرب المثل براي كسي به كار ميرود كه بيهوده براي خودش زحمت ايجاد نموده و به دنبال دردسر مي رود.

سِرَش هَ سنگ هُندِن سرش به سنگ خورده

Serash ha sang honden

كنايه از عبرت گرفتن از خطاست وقتي كه كسي نصيحتي را ناديده گرفته باشد.