ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

ص: 9

ص: 10

ص: 11

ص: 12

قرن ششم هجري، قرن تفسير است و در اين قرن، در تمامي نحله هاي فكري اسلامي، تفسيري به رشته تحرير درآمده است. راز جاودانگي تفسير علامه در ميان اهل سنت و شيعه، برتري كلام، استادي در سخن، دانش گسترده و رعايت تعادل در نقل انديشه هاست.

در دوران زندگي علامه طبرسي، مذاهب و نحله هاي گوناگون اسلامي، درگير قدرت طلبي هاي سياسي و جناح بندي هاي فكري و عقيدتي خود بودند و بازار تعصب و كوته نظري گرم بود. در چنين عصري، عالم دانا و دورانديشي چون طبرسي، قرآن كريم را محور كار و تحقيق خود قرار داد و در نقل انديشه ها با رعايت تعادل، در ايجاد وحدت ميان مسلمانان كوشيد.

هدف از اين پژوهش، مطالعه زندگي علامه طبرسي و بيان جنبه هاي شخصيتي وي و شناساندن آن به جوانان عزيز ايران است. اميد است گامي هر چند كوچك، ولي مؤثر در اين زمينه برداشته باشيم.

ص: 13

ص: 14

62 ساله بوده است. در پايان مجلد اول از مجلدات ده گانه مجمع البيان چاپ صيدا اشاره كرده است كه مجلد اول در سال 530 پايان يافته است. بدين ترتيب، سال ولادتش 469 يا 468 مي تواند باشد و چون فوت وي نيز چنان كه خواهد آمد به سال 548 روي داده، ازاين رو، سال عمر وي بر 79 يا 80 سال بالغ مي گردد. بنابراين، سال ولادت، مدت عمر و سال فوت وي كه در رياض العلماء از شاگردان مولي عبدالله خراساني نقل شده، درست نمي نمايد».(1)

ص: 15

پرداخته تا آنكه در همه رشته هاي علمي از ادبيات عرب تا حديث، فقه، اصول، تفسير و حتي جبر و مقابله تبحر يافته است.(1)

فضل بن حسن، فراگيري دانش را با رفتن به مكتب آغاز كرد و پس از چند سال حضور در مكتب و فراگيري خواندن و نوشتن و قرائت قرآن، خود را براي فراگيري علوم اسلامي و شركت در جلسه درس بزرگان دين آماده كرد.

در آن دوره، تدريس علومي مانند قرائت، تفسير، حديث، فقه، اصول و كلام، در مدارس علميه رواج داشت و شيفتگان دانش را به سوي خود جلب مي كرد. آشنايي و اطلاع كافي از زبان و ادبيات عرب، پنجره ورود به دنياي علوم اسلامي بود و يادگيري آنها نيز از شرايط اصلي آغاز تحصيل شمرده مي شد.

فضل پس از ورود به يكي از مدارس علميه مشهد، علومي همچون صرف، نحو، معاني، بيان و بديع را كه از اصول زبان و ادبيات عرب است، نزد استادان اين علوم به خوبي آموخت و در آن رشته ها صاحب نظر شد. سپس در جلسه درس استادان علوم اسلامي شركت كرد و براي فراگيري دانش الهي بسيار كوشيد تا در آينده، با دستاني پر و قلبي سرشار از دانش الهي، جرئت نگارش تفسير بزرگ كلام الهي را داشته باشد و به حق، در اين راه سربلند شد.

در مدارس آن عصر، دانش هايي مانند حساب، جبر و مقابله رايج نبود و كسي به فراگيري آن رغبت نداشت. با اين حال، فضل بن حسن به يادگيري آن علوم پرداخت و در آن علوم نيز صاحب نظر شد.(2)

علي بن زيد بيهقي در اين باره مي نويسد:

و اين امام در نحو، فريد عصر بود و در علوم ديگر به درجه افادت رسيده ... و در علوم حساب و جبر و مقابله، مشاراليه ]مورد توجه[ بود.(3)

ص: 16

ص: 17

ص: 18

برخي منابع ديگر، تاريخ متفاوتي را بيان كرده اند، ولي در منابع معتبر ديگري مانند امل الامل، اثر شيخ حرّ عاملي و مستدرك الوسائل، نوشته فاضل نوري، ذي حجه سال 548ه . ق به عنوان سال وفات علامه طبرسي بيان شده است. در اين ميان، سال 548ه . ق كه علي بن زيد بيهقي نقل كرده، به عنوان سال قطعي وفات علامه مورد اعتماد است.(1)

نكته قابل بررسي درباره وفات طبرسي آن است كه برخي نويسندگان، از علامه به عنوان «شيخ شهيد» ياد كرده اند. درباره كيفيت شهادت او نيز اختلاف نظر هايي وجود دارد.

علامه نوري صاحب مستدرك الوسائل، علامه خوانساري، نويسنده روضات الجنات و نيز علامه اميني، صاحب شهداء الفضيله و افندي، نويسنده رياض العلماء، علامه طبرسي را شهيد مي دانند. افندي در رياض العلماء مي نويسد:

يك نسخه از مجمع البيان را ديدم كه با خط شيخ قطب الدين كيدري بوده و آن را نزد خواجه نصيرالدين طوسي خوانده و در پشت آن با خط شيخ قطب الدين كيدري نوشته: «تأليف شيخ الامام الفاضل السعيد الشهيد ابوعلي فضل....»(2)

اين نويسندگان، چگونگي شهادت طبرسي را بيان نكرده اند، ولي گويا وي با سم به شهادت رسيده است.(3)

نظر ديگر درباره شهادت علامه طبرسي اين است كه در سال 547ه . ق، طايفه غُز كه از عاملان ستمگر سلطان سنجر سلجوقي به تنگ آمده بودند، به نواحي خراسان (مشهد الرضا، توس، مرو، بيهق) و برخي شهرهاي ديگر حمله

ص: 19

كردند و بسياري از رجال و علما و مردم ايران شهيد شدند. از شخصيت هاي بزرگ علمي كه در اين حمله شهيد شد، امين الدين طبرسي بود.(1)

در منابعي كه درباره حمله غُزها سخن گفته اند، از نام علامه در ميان شهداي اين حمله اثري نيست. براي مثال، ابن اثير به حمله غُزها به نيشابور و خراسان اشاره مي كند و افرادي كه شهيد شدند، نام مي برد.(2) ولي اسمي از علامه طبرسي در ميان آنان نيست. در كتاب جامع التواريخ (تاريخ آل سلجوق)، اثر رشيدالدين فضل الله همداني (متوفي 718)(3) و تاريخ گزيده، اثر حمدالله مستوفي(4) (تاليف 730) نيز در ماجراي حمله غُزها به خراسان از شهادت علامه سخني به ميان نيامده است. افزون بر تاريخ بيهقي،(5) در جلد پنجم الذريعه،(6) جلد سوم ريحانه الادب(7) و التفسير و المفسرون(8) اثر محمد ذهبي به وفات علامه اشاره شده است.

استاد جعفر سبحاني نيز در كتاب شيخ طبرسي، امام المفسرين، پس از آنكه واقعه شهادت طبرسي را از افندي (رياض العلماء) نقل مي كند، مي نويسد:

اين موضوع در هيچ كتاب ديگري قبل از رياض العلماء نيامده و افندي حدود سال 1034 وفات كرده و صاحب مجمع البيان در سال 548. با اين حساب بينشان حدود 5 قرن فاصله است و اگر طبرسي شهيد مي شد، بايد در يكي از منابع قبل آمده باشد. علامه اميني در كتاب

ص: 20

شهداء الفضيله از آن قضيه (شهادت) حرف زده، اما منبع او روضات الجنات خوانساري و رياض العلماء است.(1)

بر اين اساس، سخن علي بن زيد بيهقي، همچنان سند قطعي ما براي اثبات وفات علامه طبرسي است. چنان كه اشاره شد، وي تاريخ دقيق وفات علامه را در كتابش آورده است. با توجه به اين سند و ديگر مطالب بيان شده، فرضيه شهادت طبرسي باطل است.

ص: 21

ص: 22

برخورد و تفسير الكافي را بر اساس تفسير زمخشري بين سال هاي 535 يا 537 تا 541 نگاشت. او در اين كتاب، اختلاف نظرهاي خود را با زمخشري توضيح داده است. اين تفسير مورد توجه علما قرار گرفته و در محافل علمي از شهرت بسزايي برخوردار است.

سه _ جامع الجوامع

طبرسي آن را پس از دو تفسير ديگر خود (مجمع البيان و الكافي الشافي) نگاشته و براي تنظيم جامع الجوامع از آنها بهره بسيار برده و آن را در 4 جلد به زبان عربي نگاشته است. وي در مقدمه اين كتاب، دليل نگارش اين تفسير را اصرار بسيار فرزندش، ابونصر الحسن بيان كرده است. سن علامه در زمان نگارش اين كتاب بيش از 70 سال بوده است. ابوالقاسم گرجي برتري اين تفسير به الكشاف را چهار مورد دانسته است:

1. اختصار و حذف زوايد و مطالب غيرضروري؛

2. نقل رواياتي از شيعه كه گاهي با تفسير كشّاف موافق و در بسياري موارد، مخالف است؛

3. نقل برخي مطالب زمخشري؛

4. هنگام اختلاف نظر با آراي معتزله يا نظر زمخشري، آنچه را خود حق مي دانسته، برگزيده است.

اين تفسير افزون بر بلاغت و اختصار، سرشار از نكته هاي علمي و پاسخ مسائل مبهم است و از بهترين تفسيرهاي شيعي به شمار مي آيد. شيخ طبرسي مدت تدوين اين تفسير را از صفر 542 تا محرم 453، دوازده ماه، به عدد امامان معصوم(ع) بيان كرده است.(1)

ص: 23

ص: 24

ص: 25

2. اسرار الإمامه كه در كتاب الذريعه و دفع المناواه از آن ياد شده، ولي صاحب رياض العلماء در نسبت دادن آن به شيخ طبرسي شك دارد و صاحب روضات الجنات نيز آن را به پسر علامه، حسن بن فضل نسبت داده است.

ص: 26

ص: 27

قرآني، فضيلت قرائت و چگونگي تلاوت آيات را بيان كرده و محفوظ ماندن قرآن را از تحريف، زيادت و نقصان اثبات و به اجماع علماي اماميه در اين باره اشاره كرده است.(1)

ص: 28

علامه اهتمام ويژه اي به نقل سندِ روايت دارد و معتقد است تفسير قرآن كريم به اخبار غيرصحيح جايز نيست و تنها به روايت هايي استشهاد مي شود كه به نظر وي از صحت سند برخوردار است.(1) ازاين رو، از تفسير امام حسن عسكري(ع) روايت نقل نكرده است؛ زيرا استناد اين تفسير به امام حسن عسكري(ع) به نظر علامه درست نيست، هر چند ممكن است اين تفسير در دسترس ايشان نبوده باشد، ولي احتمال بي اعتباري تفسير قوي تر است.(2)

ص: 29

مشكل مفاهيم و معاني وجوه مختلف آنها و علل نفوذ آنها، اخبار و قصص در روايات، حدود و احكام و حلال و حرام و نيز سخن از شبهات مخالفان و استدلال هاي علماي اماميه و در بحث از جاي به جاي قرآن بر صحت بر مبنايي اصول و فروع مذهب تمسك جسته و دلايل عقلي و نقلي را بر شيوه اعتدال و اختصار بيان نموده باشد و اندكي فراتر از ايجاز و فروتر از اطناب و زياده گويي؛ زيرا اذهان مردم در اين روزگار، تحمل بار فراوان علوم مختلف را ندارد و از ورود به ميدان پرمخاطره احساس ضعف مي نمايد؛ چرا كه از علما جز نامي و از علوم جز اندكي باقي نمانده است؛ مانند باقي مانده روح در جسم ذبح شده... در آغاز، سوره مكي و مدني بودن آن را يادآور شده ام. پس اختلاف تعداد آيات و فضيلت تلاوت آنها و اختلاف قرائات و علل و استدلال هاي مربوط به آن را بيان كردم. پس از آن به لغات، اعراب موارد مشكله، اسباب نزول معاني و احكام و تأويلات، داستان ها و ابعاد آن و انتظام و ترتيب آيات پرداخته، پس همه دلائل آشكار و صحبت هاي واضح و اقوال استوار را در خصوص اصالت عربيت و درستي اعراب و نيز درباره معاني و مشكلات آن آوردم.(1)

ص: 30

5. جامع التأويل للحكم التنزيل: ابي مسلم محمد بن بحر اصفهاني (322 ه_ .ق).(1)

6. انكت في اعجاز قرآن. ابي حسن بن علي بن عسي الرماني المعتزلي (384ه_).

7. اعراب القرآن و معانيه: ابي اسحاق ابراهيم بن اسدي بن سهل، معروف بالزجاج.

ص: 31

دوم _ محمد محمد مدني

وي از دانشمندان علوم قرآني و صاحب تفسيري معروف در جهان اهل سنت و سردبير مجله رساله الاسلام است. مدني درباره تفسير مجمع البيان مي گويد:

«مجمع البيان، تأليف پيشوايي از پيشوايان اماميه جعفري، امام بزرگوار، طبرسي است. او در اين تفسير، روش تحقيقي پسنديده اي را در پيش گرفته است».(1)

سوم _ شيخ عبدالمجيد سليم

او مفتي اعظم مصر و استاد پيشين دانشگاه اسلامي الازهر است كه درباره طبرسي مي گويد:

مجمع البيان، كتابي است گران سنگ، سرشار از دانش و معرفت، آكنده از فوايد و معاني، با ترتيبي نيكو و شايسته كه اگر بگويم اين تفسير سرآمد تمام تفاسير قرآن و مرجع دانش مباحث قرآني است، مبالغه و گزاف نگفته ام و راه خطا نپيموده ام.(2)

چهارم _ شيخ محمود شلتوت

او پيشواي مردم مصر، رئيس پيشين دانشگاه الأزهر، مفتي مصري و منادي وحدت جهان اسلامي است. شلتوت در مقدمه مبسوطي كه بر چاپ مصري مجمع البيان نگاشته، حقايق گسترده اي را در اين باره آورده است. وي مي نويسد:

مجمع البيان، در بين كتاب هاي تفسيري قرآن، بي همتاست. اين تفسير با گستردگي خاص و ژرفاي ويژه و عمق معاني و تنوع مباحث در تبويب و تنظيم و ويرايش، از امتياز و ويژگي خاصي در ميان تفاسير پيشين برخوردار است. سابقه ذهني كه از كتب گذشتگان داريم، اين است كه آيات و روايات را در مسائل مختلف گردآوري كرده، همه را هنگام بحث يك جا مي آورند كه در اين صورت، گاه فني با فن

ص: 32

ديگر اختلاط پيدا مي كند و خواننده نمي تواند خود را از ميان آن مجموعه ها نجات دهد. گاهي [نيز] به يك بعد از ابعاد مسئله در حد «ملال»آور(اطناب ممل) و در بُعد ديگر از همان مسئله در حد «اخلال» (ايجاز مخل) كوتاه مي آورد، ولي تفسير مجمع البيان، شايد اولين تفسير باشد كه توانسته حق مطلب را ادا كند و توأم با طراوت بحث، عمق و نظم و ترتيب داشته باشد.(1)

دو _ دانشمندان شيعه

اول _ عبدالجليل قزويني

وي در كتاب النقص(2) در اشاره به مفسران بزرگ شيعه مي نويسد:

و اگر شيعه اماميه خواهند كه از مفسران خود لافي زنند، از جماعتي نامعتبر و نامعروف نزنند كه خواجه آورده است: از تفسير محمدباقر(ع) لاف زنند و از قول جعفر صادق(ع) و از تفسير حسن عسكري(ع) و بعد از آن، از تفسير كبير ابوجعفر طوسي و تفسير محمد فتال و تفسير خواجه بوعلي طبرسي و تفسير جمال الدين ابوالفتوح رازي رحمه الله و غيرهم كه همه خبير و عالم بوده اند. اوليان همه معصوم و آخريان، همه عالم و امين و معتمد بوده اند.(3)

دوم _ ابوالحسن علي بن زيد بيهقي (معروف به ابن فندق)

وي درباره طبرسي مي نويسد:

«اين امام در نحو، فريد عصر خود بود و با تاج القراء كرماني اختلاف داشته و در علوم ديگر به درجه افادت رسيد و داراي تصانيف بسياري است و در اختيار(خلاصه كردن) از كتب، رتبه بلند دارد. مثلاً از كتاب مقتصد در نحو، اختياري نيكو كرده، به غايت كمال و

ص: 33

از تفسير زمخشري اختيار كرده است، من غاية الجوده و او را تفسيري است بر ده مجلد و كتب بسيار و در علوم حساب و جبر و مقابله مشارٌاليه بود....(1)

سوم _ شيخ منتجب الدين

وي درباره علامه طبرسي مي گويد:

شيخ امام امين الدين ابوعلي فضل بن حسن بن فضل طبرسي، دانشمندي مورد اعتماد، فاضل، پارسا و برجسته است و او داراي، تصنيفاتي از جمله مجمع البيان در تفسير قرآن است كه من او را ديده ام و بعضي كتاب ها را نزد او خوانده ام.

چهارم _ قاضي نورالله شوشتري

قاضي شوشتري درباره علامه مي گويد:

عمدة المفسرين، امين الدين ثقةالسلام، ابوعلي فضل بن حسن بن فضل طبرسي، از اكابر علماي تفسير است. تفسير كبير او كه مسمّي به مجمع البيان است، در جامعيت او در فنون فضل و كمال، بياني كافي و دليل وافي است. در كتاب لمعه دمشقيه از شهيد اول، محمد فلكي، در مبحث «رضاع» روايتي نقل مي شود كه نشان مي دهد علامه، فقيه نيز بوده است.(2)

پنجم _ شهيد ثاني

وي در اجازه روايتي كه به ابن خازن حائري داده است، مي نويسد:

و همچنين اجازه دادم روايت كتاب مجمع البيان في تفسير القرآن، تأليف امين الدين علي فضل بن حسن طبرسي را كه همانند آن تأليف نشده است.(3)

ص: 34

ششم _ محدث نوري

وي در مستدرك الوسائل در وصف تفسير مجمع البيان مي گويد:

الذي عَكَفَ عليه المفسرون؛ تفسيري كه مفسران براي استفاده و بهره بري، در آستان آن اعتكاف ورزيده اند.(1)

هفتم _ ابن شهرآشوب

وي در معالم العلماء، درباره طبرسي مي نويسد:

له مجمع البيان في معاني القرآن، حَسَنٌ؛ او را مجمع البيان پيرامون معاني قرآن مي باشد كه بسيار نيكو و زيباست.

هشتم _ مدرسي

مدرسي، نويسنده ريحانه الادب مي نويسد:

امين الاسلام طبرسي، عالمي فاضل و فقيهي كامل، محدثي جليل و مفسري نبيل از اعيان و اعاظم علماي اماميه قرن ششم كه فضل و جلالت و وثاقت و عدالت وي مسلّم براي مخالف و موافق. او از ثقات محدثين عالي مقام مي باشد و از شيخ علي پسر شيخ طوسي و شيخ عبدالجبار قاري رازي كه در ري فقيه اماميه بود، روايت نموده است و صحيفه الرضا از جمله مرويات شيخ طبرسي است. خودش و پسرش شيخ حسن مذكور و نوه اش علي بن الحسن صاحب مشكاة الانوار و ديگر سلسله و اقارب او، عموماً از اكابر علما هستند.(2)

نهم _ سيد حسن صدر

صدر، نويسنده تأسيس شيعه مي گويد:

تفسير مجمع البيان، اسمي است هماهنگ و بامسما و لفظي است جامع معنا و در ده جلد قرار دارد و مجمع البيان تفسيري است كه نظير آن در جهان اسلام تاكنون نگارش نيافته و مشحون با غرائب ادبي و نكات ديني و اشارات دقيق و نكات بديع ادبي است.

ص: 35

دهم _ استاد حسين كريمان

وي كتاب طبرسي و مجمع البيان را در دو جلد به روشي تحقيقي نوشته و در بخشي از كتاب خود آورده است: خصوصيتي كه مجمع را از ديگر تصانيف مشابه خود ممتاز ساخته است، يكي جامعيت و فراگير بودن آن نسبت به نكات ادبي، فقهي، تفسيري، تاريخي، حديثي و كلامي است. نكته قوت دوم اينكه، طبرسي در نقل اقوال، تعصب به خرج نمي دهد، به همه اصناف و فرقه ها به يك نگاه مي نگرد و آنچه را صحيح و معقول باشد، مي پذيرد و در تقدم و تأخر آن غرض خاصي ندارد.(1)

ص: 36

فقها، علماي مذاهب گوناگون، مردم و حتي سلاطين، درگير مشاجره ها و مناقشه هاي مذهبي بودند، طبرسي اين چالش را به خوبي تشخيص داد «و ريشه اختلافات و بحران ها را در كج فهمي آن دوران دانسته و به همين منظور در رفع سوءتفاهمات و ابهامات و حركت در مسير ائتلاف و وحدت بينِ فرق اسلامي سعي فراواني مي كند. نوشتن كتب متعدد با هدف جمع بين اقوال مذاهب اسلامي و رفع ابهامات و اتهامات عليه شيعه اماميه، در اين چارچوب قابل ارزيابي است».(1)

بر اين اساس، مي توان گفت مهم ترين اقدام سياسي طبرسي، تلاش براي ايجاد وحدت و از بين بردن اختلاف هاي فرقه هاي اسلامي است. بي شك، در آن عصر، چنين عملي كار ساده اي نبود و به دانش گسترده، بينش عميق و انساني و بي طرفي كامل نياز داشت كه به نظر مي رسد طبرسي در اين راه، موفق و سربلند بوده است؛ چنان كه آثارش، شهادت مي دهند.

طبرسي بيش از آنكه در مسائل سياسي روز جامعه مشاركت داشته باشد، نظريه پرداز سياسي است. بر اين اساس، در اين بخش هم به بررسي انديشه سياسي طبرسي و هم به شناخت رفتار سياسي وي مي پردازيم. البته درباره رفتار سياسي طبرسي در فصل چهارم، در بخش موضع گيري سياسي طبرسي بحث خواهيم كرد.

ص: 37

بوده و از طرف ديگر، قدرت فردگرايي او گاهي تحت تأثير عوامل نفساني ديگر قرار مي گيرد. ازاين رو، لازم است تا اراده الهي به كمك اراده انساني بشتابد و اين دو اراده در تعامل با يكديگر، بنيان نظامي بهتر و سودمندتر را پايه گذاري نمايند. بنابراين، آمدن پيامبران، دخالت در زندگي بشر و يا تحميل اراده غير بشري بر اراده بشري قلمداد نمي شود، بلكه مشاركتي از انسان و خدا در زندگي سياسي شمرده مي شود و اين مشاركت، رابطه انسان و خدا را چنان ارتقا مي بخشد كه انسان به مقام خلاف خداوند نايل شده، دستور و هدايت خود را به طور مستقيم، به كمك وحي از خداوند دريافت مي كند. نتيجه اين تعامل در زندگي سياسي بشر، عبارت خواهد بود از نظام نبوت، امامت و يا «نظام عادل». طبرسي معتقد است تنها نظام واجد صلاحيت براي مديريت جامعه، آن است كه بر پايه هاي مشترك اراده الهي و انساني، استوار يافته باشد. در اين صورت، طبيعي خواهد بود كه نظام هاي صرفاً مبتني بر اراده بشري، نمي تواند از نظر او پسنديده تلقي شود. وي در آثار خود الگوي حكومت ايده ئال خود را كه با طبيعت و آرمان سياسي انسان سازگاري كامل دارد، در ابعاد مختلف توضيح مي دهد، اما به زودي درمي يابد كه شرايط واقعي سياسي و اجتماعي، مسير ديگر را مي پيمايد كه در آن، حكومت مطلوب ديني به چالش كشيده شده است. مهم ترين چالش حكومت عادل، اراده استقلال طلبانه و برتري جويانه انسان در برابر اراده خداوند است و اين زماني است كه انسان، پيمان تعامل با خداوند را به طور يك جانبه به هم مي زند و خود به تنهايي، سرنوشت سياسي خويش را در دست مي گيرد. طبرسي اين مرحله را، مرحله طغيان و طاغوت گرايي در حيات سياسي تلقي مي كند كه نتيجه آن شكل گيري دولت هاي جائر و ظالم در تاريخ سياسي انسان مي باشد».(1)

ص: 38

اكنون اين پرسش پيش مي آيد كه با توجه به اين حقيقت كه تحقق حكومت عادل در تاريخ سياسي انسان، كم و به ندرت صورت مي گيرد، ارتباط يك مسلمان با نظام حكومتي ستمگر چگونه خواهد بود؟ آيا داشتن رابطه با حكومت جائر، جايز است يا چنين ارتباطي ممنوع است؟

«طبرسي با نگاه عقل گرايانه، به اين نتيجه مي رسد كه تعطيلي حيات سياسي با توجه به سياسي بودن انسان، در عمل، ناممكن يا بسيار پرهزينه است. لذا طرح انديشه تحريم همه جانبه فعاليت سياسي و ضرورت فقدان نظام عادل را به سود افراد مؤمن ندانسته و از ايده همكاري مشروط و محدود يا حتي غير محدود در صورت فراهم بودن شرايط با نظام هاي موجود حمايت كرده است. حكومت مطلوب ايشان، حكومت معصوم است و به همين دليل، انديشه سياسي او بر محور نظام امامت دور مي زند، اما نظريه سياسي او در عصر غيبت از تعامل سازنده با نظام هاي جور حكايت مي كند».(1)

«طبرسي با توجه به ضرورت و شرايط خاص، مواردي را براي شيوه رابطه با حكومت جائر ذكر مي كند، از جمله:

1. در صورتي كه نخبگان جامعه اسلامي بتوانند در دولت جائر، خدمتي براي اسلام و مسلمين انجام دهند، ارتباط با ظالم اشكالي ندارد. مواردي چون دفاع از حق، امر به معروف و نهي از منكر و تسليم حق به اهل آن، از جمله مواردي هستند كه براي تحقق آنها مي توان با ظالم ارتباط برقرار كرد.

2. جايي كه با ورود به دستگاه دولت جائر، بتوان شري را از مؤمنان و مسلمانان دفع كرد و رنج و مصايب آنان را كاهش داد.

3. دادخواهي از حكومت جور در صورتي كه اميد به استيفاي حق باشد، جايز است».(2)

ص: 39

در ادامه اين مطلب، بحث رابطه مجتهد با سلطان بيان مي شود.

ص: 40

«درباره حكومت غير جائر و غير معصوم نيز مي توانيم به طور يقين، از سخنان و نظرات ابوعلي طبرسي استفاده كنيم و بگوييم: به نظر طبرسي، در عصر غيبت ضمن اينكه حاكميت به خداوند و امامان معصوم؛ جانشينان پيامبر خدا و برگزيده خدا تعلق دارد، اما با توجه به ضرورت وجود حكومت، حاكم غيرمعصوم را به شرط آنكه در چارچوب احكام الهي و در جهت خير و صلاح بندگان خداوند، حركت كند، حاكم منصوب از طرف خداوند مي توان تلقي كرد».(1)

«[علامه طبرسي] نمونه چنين حكومتي را فرمانروايي طالوت در ميان قوم بني اسراييل دانسته كه در زمان تصدي اين امر، طالوت نه پيامبر بود و نه معصوم. همچنين به سلاطين و حاكمان عادل معاصر مانند: سلطان معين الدين ابونصر احمد بن فضل بن محمود، وزيرِ سلطان سنجر و علي بن شهريار، حاكم خراسان اشاره كرده است».(2)

ص: 41

_ نسبت به بندگان خداوند اراده ظلم و تكبر نداشته باشد و به معصيت مصمم نباشد؛

_ به حاجت حاجتمندان توجه داشته و هرگز آنها را كوچك نشمرد؛

خلاصه آنكه قوام پادشاهي و زمام داري، در رعايت حقوق مردم و رفتار بر منهج عدالت است».(1)

ص: 42

ب) نظريه هاي كلامي طبرسي

علامه طبرسي در نظريه هاي كلامي خود، پيرو متكلمين شيعه بوده و در تفسير بزرگش مجمع البيان، آيات مربوط به اصول دين را به روش متكلمين شيعي تفسير كرده است، به گونه اي كه حتي ذهبي در مورد انديشه او در اين باره به اشتباه افتاده است. ذهبي در كتاب تفسير و المفسرون خود، در بخش مفسران اماميه، به گرايش هاي كلامي شيخ طبرسي اشاره كرده و او را معتزلي دانسته و با اشاره به آيات متعدد قرآن در اين زمينه، به تحليل تفسير وي پرداخته است.(1)

مباحث عمده كلامي در تفسير طبرسي، افعال بندگان، مسئله جبر و اختيار، رؤيت خداوند در قيامت، اسلام و ايمان افراد، شفاعت و عصمت ائمه شيعه است.(2)

نسبت دادن اعتزال به مفسران شيعي، نادرست است؛ زيرا اصول اعتقادي شيعيان اماميه در برخي مسائل مانند مسئله عدل، تجريد ذات خداوند از مبادي صفات و حكم عقل در معرفت حسن و قبح اعمال، با مذهب اعتزال، مشترك است. اين بدان معنا نيست كه شيعه اين عقايد را از معتزله يا معتزله آن را از شيعيان گرفته باشد، بلكه نشان دهنده وحدت نظر اين دو مذهب در مسائل كلامي است، همان گونه كه كل امت اسلامي در بسياري از اصول، عقايد و فروع احكام با هم وحدت نظر دارند. ذهبي درباره مسئله هدايت و ضلالت معتقد است، طبرسي با معتزله هم عقيده است و از آنان دفاع و عقايد خلاف ايشان را رد كرده است. منشأ و اصل اين مسئله از شيعه است و شيعه آن را از اهل بيت گرفته و علم و معرفت را در معاني اسلامي گسترش داده و به طور اتفاقي معتزله با آن هم عقيده شده است.(3)

ص: 43

ج) مقدمه اي بر فقه اسلامي

فقه در لغت به معناي فهم است، البته فهم عميق. احكام و مقررات اسلامي درباره مسائل، به طور جزئي و به تفصيل درباره هر واقعه و حادثه بيان نشده، بلكه به صورت سلسله اصول، كليات و قواعد بيان شده است و هر فقيهي بايد حكم يك حادثه و مسئله را بيان كند. فقيه بايد به منابع و مدارك مورد اعتماد مراجعه كند و همه جوانب امر را در نظر گيرد. بنابراين، فقه عبارت است از علم به احكام فرعيِ شرع اسلام، از روي منابع و ادله تفصيلي.

منابع فقه شيعه عبارتند از: كتاب خدا( قرآن)؛ «سنت»؛ يعني قول و فعل و تقرير پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و امامان شيعه؛ اجماع و عقل. اين چهار منبع در اصطلاح فقها به «ادله اربعه» معروف هستند.

د) نظرهاي فقهي علامه طبرسي

فقه، رشته تخصصي علامه طبرسي نبوده است. بنابراين، وي از فقهاي برجسته و بزرگ به شمار نمي رود، ولي شاگردان بسياري تربيت كرده است. طبرسي در بيان آراي فقهي خود از روش فقه شيعه پيروي مي كند و در مواردي مانند نكاح متعه، رضاع، نكاح با اهل كتاب، غنيمت و ميراث انبيا نظريه هاي خاصي دارد. شرح تفصيلي نظريه هاي علامه در اين باره را در آثار فقهي بايد جست.

ص: 44

اجازه ها با روايت او به مشايخ گذشته مي رسد. وي جلسه درسي در نجف اشرف داشت. از آثار مهم وي كتاب الامالي و شرح النهايه است. در كتاب رياض العلماء، روضات الجنات، مستدرك الوسائل و ريحانه الادب به شاگردي علامه طبرسي نزد ابوعلي حسن طوسي اشاره كرده اند.

ب) شمس الاسلام يا شمس الدين ابومحمد الحسن بن الحسين بن بابويه قمي الرازي، معروف به حسكا: وي جد شيخ منتجب الدين است. شمس الاسلام اجازه روايت از تبيان را از شيخ طوسي داشته است. سال مرگ وي به احتمال، سال 510 ه_ .ق در ري بوده است.

ج) ابوالوفاء عبدالجبار بن عبدالله بن المقري نيشابوري رازي، ملقب به مفيد رازي: او نيز اجازه روايت تبيان را از شيخ طوسي داشته است. شيخ طبرسي در مجمع البيان، به شاگردي خود نزد وي اشاره كرده است. ابوالوفاء در ري مجلس درسي داشته است كه چهارصد نفر طلبه در آن درس مي خوانده اند.

د) شيخ فاضل ابوعبدالله جعفر بن محمد بن احمد العبسي دروسيتي: وي از بزرگ ترين علماي عصر خود بود و خاندان دروسيتي همه اهل فضل و علم بودند. او از بزرگان اماميه چون سيد رضي و سيد مرتضي روايت نقل كرده است. از مهم ترين كتاب هاي ابوعبدالله، الكفايه في العبادات، يوم و ليل، الاعتقاد است.

ه_) شيخ موفق الدين بن الفتح الواعظ البكرآبادي الحرجاني: وي اجازه روايت از شيخ طوسي داشته و فقه را نزد شيخ الامام سديدالدين محمود حمصي خوانده بود.

و) محمود بن حمزه بن نصر ابوالقاسم كرماني، معروف به تاج القراء: وي از فقهاء بزرگي بوده و از كتاب هاي او ايجاز في است.(1)

ص: 45

ز) سيد محمد قصبي جرجاني: وي از دانشمندان فاضلي است كه طبرسي از او روايت نقل مي كند.

ح) عبدالله قشيري: وي از دانشمندان قرن پنجم و در اصول و مناظره و تفسير و عرفان، از استادان بنام بوده است و طبرسي صحيفة الرضا را از او نقل مي كند.

ط) ابوالحسن عبدالله محمد بيهقي: او از بزرگان و دانشمندان شيعه اماميه است و طبرسي از وي روايت نقل كرده است.

ي) سيد مهدي حسيني قائيني: او از عالمان بزرگ بوده، ولي از زندگي علمي وي اطلاعي در دست نيست.(1)

ص: 46

و از شعرا، اديبان و مفسران و از واعظان شيعه است كه اهل ساري مازندران بود. در فضيلت او همين بس كه عالمان بزرگ سني او را ستوده اند. ابن شهر آشوب از مدافعان فداكار مذهب اماميه بود و آثار وي در تأييد اين مذهب و در رد آرا مخالفان است. وي در كتاب معالم العلماء و مناقب، به شاگردي خود نزد شيخ طبرسي اشاره كرده است. آثار وي عبارت است از: مناقب آل ابي طالب، معالم العلماء، اعلام النواصب، المحزون المكنون في عيون الفنون، المثال في مثالب و الاسباب و النزول علي مذهب آل الرسول.

در آن زمان، در شام، حكومت دولت «آل حمدان» بر پايه تشيع استوار بود، درحالي كه سلاجقه بزرگ منقرض شدند و سلاجقه عراق و خوارزمشاهيان در مذهب تسنن متعصب بودند. پس شرايط براي شيعيان سخت شده بود. شهر آشوب به حلب كه پناهگاه شيعيان بود، مهاجرت كرد و تا پايان عمر در آنجا زيست و در سال 558ه . ق در آنجا درگذشت.

ج) شيخ منتجب الدين ابوالحسن علي بن حسن بن حسين بن بابويه قمي: وي در آثارش به شاگردي در محضر طبرسي اشاره كرده و در فهرست، پس از بيان مصنفات طبرسي گفته است: «و شاهدته و قرأت بعضها».

به گفته مرحوم حاج شيخ عباس قمي، شيخ منتجب الدين، كثير الروايه است و از اقارب و آباي خود بسيار روايت كرده است و مشايخ وي را بيش از صد تن بر شمرده اند، از جمله: شيخ طبرسي، ابوالفتوح رازي، سيد مرتضي رازي، سيد فضل الله راوندي پدر و پسرعمش شيخ بابويه بن سعد بن محمد و....

آثار وي كتاب فهرست و الاربعين عن الاربعين في فضائل اميرالمومنين (يعني چهل حديث از چهل شيخ يا از چهل تن صحابي) است. فهرست او شامل نام عالمان اماميه از عهد شيخ طوسي تا زمان مؤلف و به عبارت ديگر، شامل عالمان شيعه عصر طبرسي است.

ص: 47

د) ضياءالدين، فضل بن علي بن عبيدالله حسني راوندي كاشاني: از وي گاهي به فضل الله بن علي بن حسن و گاهي به فضل الله بن علي بن هبه الله بن علي بن عبدالله ياد كرده اند. آثار مهم وي عبارت است از: ترجمه العلوي للطب الرضوي، ضوء الشهاب في شرح الشهاب، قصص الانبياء، الموجز الكافي و علم عروض و القوافي ... .

ه_) شيخ امام قطب الدين ابوالحسين سعيد بن هبه الله بن حسن راوندي معروف به قطب راوندي: وي از بزرگان فقه، تفسير و حديث شيعه است. در رياض العلماء، مقابس الانوار، روضات الجنات و ريحانه الادب به شاگردي وي نزد طبرسي اشاره شده است. آثار وي عبارت است از: آيات الاحكام، الاختلافات الواقعة بين شيخ مفيد و السيد المرتضي في بعض مسائل الكلاميه، اسباب نزول (از منابع بحار الانوار)، ام القرآن، الانجاز في شرح ايجاز، التغريب في التعريب، تفسير قرآن (معروف به تفسير قطب) و خلاصه التفاسير (در ده جلد).

و) شيخ ثقه ابومحمد عبدالله جعفر بن محمد بن موسي بن جعفر دورسيتي: در رياض العلما، روضات الجنات، لؤلؤتي البحرين و ريحانه الادب، نام وي در رديف شاگردان طبرسي ياد شده است.

ز) شيخ ثقه ابوفضل شازن بن جبرييل بن اسماعيل قمي: از محضر درس طبرسي استفاده كرده و از عالمان قم بوده است. از آثار وي تحفه المؤلف الناظم و فضائل الائمه است.(1)

ص: 48

ص: 49

ص: 50

ص: 51

با اين حال، هيچ يك از اين حوادث و ناملايمات زمانه مانع نشد كه علامه به خواسته و آرزوي قلبي و ديرينه اش جامه عمل نپوشاند. وي با اراده و عزمي راسخ، سراسر عمر خود را وقف كسب دانش هاي گوناگون اسلامي و فراگرفتن ادبيات عرب كرد تا سرانجام پس از 60 سالگي، خود را آماده نگارش چنين اثر بزرگي يافت.

در اين ويژگي علامه طبرسي، دو نكته براي جوانان نهفته است: داشتن انديشه هاي بزرگ و ناب و كوشش پي گير براي به سامان رساندن و عملي كردن انديشه ها. بي شك، زندگي هيچ انساني خالي از مشكلات و سختي ها نيست، به ويژه زماني كه انسان هدفي والا و انديشه اي بزرگ داشته باشد، موانع تحقق اهداف و انديشه هايش بيشتر خواهد بود. با اين حال، كساني پيروز مي شوند كه از دشواري ها نهراسند و نااميد نشوند و با تكيه و اعتماد به فضل خداوند، براي رسيدن به هدف والا بكوشند.

ص: 52

ص: 53

شيخ محمد شلتوت (رئيس پيشين دانشگاه الازهر _ دانشمند اهل سنت)، درباره تفسير مجمع البيان و نويسنده آن سخنان بسياري دارد. وي نيز در سخني، به ميانه روي طبرسي در نقل نظرها اين گونه اشاره مي كند:

صاحب تفسير مجمع البيان تا حد بسياري توانسته است، اخلاص تفكر علمي خود را بر عاطفه مذهبي اش غلبه دهد. شيخ طبرسي اگرچه به بيان نظرهاي اختصاصي شيعه در احكام و آراي مورد اختلاف اهتمام مي ورزد، به نحوي كه گاه عواطف مذهبي در آن پيداست، ولي در اين عاطفه، طريق افراط در پيش نمي گيرد و مخالفان خود و مذهب خود را مورد حمله قرار نمي دهد.(1)

سيد محسن امين نيز در اينباره مي گويد:

مجمع البيان، كتابي است كه انواع علوم را در آن جمع ساخته، نظرات پراكنده در تفسير را بيان نموده و در هر مقام، به احاديث اهل بيت در تفسير آيات قرآن اشاره كرده است. او دلايل روشن و مورد قبول را با حفظ اعتدال، گزينش نيكو در اقوال و رعايت ادب و نگهداري گفتار، در مقابل مخالفان فكري جمع كرده است، به نحوي كه در كلامش جمله اي كه نفرت از خصم را حكايت كند، يا مشتمل بر تقبيح آنها باشد، يافت نمي شود و اين خصيصه و امتياز در آثار كمتر مؤلف مصنفي يافت مي شود.(2)

ص: 54

1. تفاوت گذاشتن ميان مكي يا مدني بودن سوره و تعداد آيات؛

2. بيان اختلاف ديدگاه ها و اقوال در اين باره؛

3. اشاره به نام هاي گوناگون سوره (در صورتي كه داشته باشد).(1)

بيان اين مطالب نشان دهنده توجه، دقت و باريك بيني طبرسي است و همين ويژگي، تفسير وي را از ديگر تفاسير متفاوت كرده است. شيخ محمود شلتوت در اينباره مي گويد:

[افزون بر] نظم منحصر به فردي كه بر تقسيم و تنظيم تكيه دارد، از مزاياي اين تفسير آن است كه خواننده هر چه مي خواهد، مستقيماً مي يابد. كسي كه در پي لغت است، به بخش مخصوص آن مراجعه مي كند و كسي كه خواهان بحث نحوي باشد، به آن روي مي آورد... .(2)

شيخ طبرسي در نقل اقوال دانشمندان اسلامي، به رعايت كامل امانت معروف است، چنان كه بيشتر كساني كه درباره وي به اظهارنظر پرداخته اند، او را فردي مورد اعتماد و پارسا معرفي كرده اند، به گونه اي كه وي به امين الدين و ثقه الاسلام ملقب شده است.

شيخ منتجب الدين، از دانشمندان بزرگ شيعه و شاگرد علامه، درباره وي مي گويد:

شيخ امام امين الدين ابوعلي فضل بن حسن بن فضل طبرسي، دانشمندي مورد اعتماد، فاضل، پارسا و برجسته است... .(3)

ميرزا عبدالله افندي، صاحب رياض العلماء نيز علامه طبرسي را فردي بافضيلت، مورد اعتماد كامل و هوشيار معرفي مي كند.(4)

ص: 55

ص: 56

ص: 57

ص: 58

خراسان، عراق، كرمان، شام و قسمتي از بلاد روم (تركيه كنوني) بود، حكومت و فرمانروايي كرده اند. پنج شاخه از تركان غز به اسامي سلاجقه بزرگ، سلاجقه عراق، سلاجقه كرمان، سلاجقه شام و سلاجقه روم شهرت يافتند كه كم و بيش، از سلاجقه بزرگ كه قلمرو آنان از حَلَب تا كاشغر امتداد داشت، پيروي مي كردند. دولت سلجوقي به همت طغرل بيك و بازماندگان او؛ يعني آلب ارسلان و ملك شاه، قلمرو آنان وسعت يافت و در سايه تدبير خواجه نظام الملك، حوزه فرمانروايي آنان به حد مملكت ساسانيان رسيد. سلاجقه براي حفظ موقعيت سياسي خود، به تقويت دستگاه خلافت بغداد پرداختند.(1)

ص: 59

مسعود غزنوي در دندانقان در سال 431 ه_ .ق، كل خراسان را تصرف و سپس نواحي ديگر ايران را اشغال كردند.

طولي نكشيد كه طغرل (مؤسس سلجوقيان بزرگ) در سال 447 ه_ .ق وارد بغداد شد و شاهزاده بويهي الملك الرحيم خسرو فيروز را عزل كرد و آخرين حكمران آل بويه در جنوب ايران، قدرت خود را از دست داد.

هنگامي كه طغرل براي نخستين بار و به طور موقت، نيشابور، تختگاه خراسان را اشغال كرد (429 ه_ .ق)، اين ناحيه را به استقلال رساند و به نام خود خطبه خواند و لقب «سلطان معظم» را براي خود برگزيد.

در اين روزگار، خلافت عباسي دچار ضعف شديد شده بود و با گرايش سلجوقيان به اسلام و دريافت مشروعيت سياسي از خلافت بغداد، جرياني تازه در تعاملات سياسي كشورهاي اسلامي آغاز شد. طغرل، نجات بخش خليفه از فشار قدرت هاي شيعي چون آل بويه، آل مزيد و فاطميان شد. مقام و موقعيت طغرل در سرزمين هاي مركزي و شرقي جهان اسلام، تقسيم بندي قدرت ميان خليفه عباسي به عنوان رهبر روحاني و معنوي و سلطان سلجوقي در مقام رهبر دنيوي را شفاف و روشن تر ساخت. اين دوگانگي قدرت، از ويژگي هاي دوره سلجوقي در تاريخ اسلام بود.(1) برخي پادشاهان و وزيران سلاجقه عبارتند از:

يك _ آلب ارسلان

آلب ارسلان، برادر زاده طغرل، پس از مرگ طغرل حكومت را به دست گرفت. وي در سال 455ه_ . ق بر تخت شاهي نشست و در سال 456ه . ق

ص: 60

عميد الملك كندري، وزير بالياقت طغرل را به تحريك نظام الملك كشت و وزارت را به نظام الملك سپرد.(1)

آلب ارسلان با درايت خواجه نظام الملك، نخست به تثبيت اوضاع داخلي پرداخت. وي در سال 463ه .ق با امپراتور روم كه براي تصرف بغداد و انتشار مسيحيت لشكر كشيده بود، جنگيد و آنها را شكست داد. سرانجام آلب ارسلان در ربيع الاول سال 465ه . ق پس از 9 سال حكومت و گسترش قلمرو حكومت سلجوقيان و انتقال تمدن اسلامي به مناطقي از روم به دست يكي از نگهبانان دژ كشته و در مرو به خاك سپرده شد.(2)

دو _ ملك شاه

به وصيت آلب ارسلان، ملك شاه، جانشين وي شد. او از همان آغاز پادشاهي، سه هدف را دنبال كرد: نابودي رقيبان و دشمنان، حفاظت از ميراث پدر و اجداد خود و گسترش نفوذ سلجوقيان بر بخش هاي مختلف جهان اسلام و سرزمين هاي غيراسلامي تحت تصرف روميان.(3)

ملك شاه با تدبير و درايت خواجه نظام الملك، به موفقيت ها و پيشرفت هايي دست يافت، چنان كه دوره ملك شاه، به عنوان دوران اوج قدرت سياسي سلجوقيان شناخته شده است. مرگ ملك شاه در سال 485ه .ق اتفاق افتاد. چندي بعد به جاي حاكميت مقتدرانه سلطان، در نتيجه اختلاف هايي كه بر سر جانشيني وي بود، وضعيتي آشفته حاكم شد و حكومت مقتدر سلجوقيان به ضعف و انحطاط و فروپاشي گراييد.

ص: 61

سه _ خواجه نظام الملك

ابوعلي حسن بن علي طوسي (408يا 410ه .ق _ 485) در اوايل دوره فعاليت خود و به احتمال، از طرف آلب ارسلان لقب نظام الملك يافت. وي نيز مانند بسياري از چاكران و خادمان خراسانيِ دستگاه سلجوقي كار خود را در مقام كارگزار دولتي در خدمت غزنويان آغاز كرد. وي هرگز از آرمان خود براي ايجاد استبداد متمركز غزنوي دور نشد، چنان كه در كتاب سياست نامه، همواره پيروي و تقليد از شاهان نيرومند و جباري مانند سلطان محمود غزنوي و عضدالدوله بويهي را به سلطان سلجوقي توصيه مي كند. ابوعلي نزد امام موفق، از علماي شافعي بزرگ نيشابور، شاگردي كرد. اين شاگردي به او كمك كرد تا به عقايدش در زمينه فقه شافعي و كلام اشعري سامان دهد، ولي تعصب در تعليم و تربيت و هواخواهي از اين حوزه معرفت را بعدها با ساختن مدارسي در نقاط مختلف ثابت كرد.

با مرگ ابوعلي بن شاذان، وزير آلب ارسلان، نظام الملك به وزارت رسيد و با مرگ چغري (برادر طغرل كه امور خراسان بر عهده او بود) نيز مدير و متولي امور خراسان شد. در زمان پادشاهي آلب ارسلان، نظام الملك در نظارت بر امور امپراتوري، دستي داشت. در مدت هفت سال نخست پادشاهي ملك شاه، نظام الملك قدرتي بسيار در دولت سلجوقي يافت.(1)

دوره پادشاهي آلب ارسلان و ملك شاه، دوران اوج قدرت امپراتوري سلجوقي به شمار مي رود. اين دوره سي ساله را ابن اثير «الدولة نظاميه» يا «عصر وزير بزرگ، نظام الملك» ناميده است.

دستاوردهاي اين ديوان سالار برجسته ايران در اين مدت، عبارت است:

ص: 62

1. ايجاد سپاه منظم و ثابت كه هم اعضاي سركش و آشوبگر خاندان سلجوقي را سركوب كند و هم پاسخ گوي انگيزه توسعه طلبي سلاطين سلجوقي باشد.

2. سازمان دهي ديوان سالاري كه در آن به سنت اداري، ايراني _ اسلامي به بهترين شكل عمل شود.

3. احياي مذهب تسنن در ايران و عراق با ساخت نهادهاي آموزشي.(1)

در اواخر سلطنت ملك شاه، به دليل اختلاف هاي ميان شاه و خواجه وي به دستور ملك شاه عزل شد و مقام وزارت به تاج الملك قمي رسيد. ديري نپاييد كه خواجه در نهاوند به دست يكي از فداييان حسن صباح به ضربت كارد كشته شد. اين واقعه در دهم رمضان سال 485 ه_ .ق روي داد. جسد خواجه نظام الملك را به اصفهان منتقل و در آنجا دفن كردند. در همان سال ملك شاه نيز كشته شد. با مرگ ملك شاه و نظام الملك، حكومت سلجوقيان دچار آشوب شد، به گونه اي كه تا مدت ها ميان مدعيان سلطنت جنگ و اختلاف بود و پس از سلطنت كوتاه مدت بر يكارق و سلطان محمد، سلطان سنجر، همه ممالك سلجوقي را زير سلطه خود درآورد (511 ه_ .ق) و بيش از 40 سال در شرق و غرب ايران سلطنت كرد.(2)

ص: 63

بحران هاي زمانه بسيار كوشيد و بحران هاي زمانه را كه به عقيده او ناشي از تنش ها و منازعه هاي مذهبي ميان فرق اسلامي است، به عنوان مهم ترين بحران ها تشخيص داد و ريشه آن را در تعصب ها و كج فهمي هاي بزرگان مذاهب مي دانست.

از جمله فعاليت ها و حركت هاي اصلاحي علامه طبرسي در اين زمينه، نگاشتن كتاب هاي بسيار است و بيشتر آثار وي در اين زمينه نگاشته شده است. ابوعلي طبرسي به طور مستقيم به موضوع هاي سياسي نپرداخت، ولي نكته هاي ارزشمندي در اين زمينه، از آثار تفسيري، اخلاقي و فقهي او قابل استخراج است. از جمله اين آثار، مجمع البيان است. شيخ طبرسي در تفسير خود از آراي شيعه و اهل سنت استفاده كرد و با تعديل و ميانه روي، براي نزديكي و وحدت ميان فرقه هاي اسلامي كوشيد.

وي در مقدمه مجمع البيان بر استفاده از روشي معتدل و مبتني بر عقلانيت تأكيد مي كند و دليل آن را تحمل نكردن انديشه هاي عصر خود مي داند و اين خود، گوياي شرايط بد نظري و فكري در عصر طبرسي است. وي مي نويسد:

... استدلالات بسياري را در صحت اعتقادات خود اعم از اصول و فروع و معقول و منقول به گونه اي معتدل و بالاتر از ايجاز و پايين تر از تفصيل بيان كرده ام؛ زيرا انديشه هاي عصر حاضر تاب تحمل سنگيني فراوان ندارد و از تلاش در ميادين مسابقات بزرگ ناتوان است؛ زيرا از علما تنها نامي باقي مانده و از علوم تنها رمقي.(1)

كتاب آداب الدينيه للخزانة المعينيه شيخ طبرسي نيز قابل توجه است. اين كتاب به نام سلطان معين ابونصر احمد بن فضل بن محمود، وزير دولت سلجوقي نگاشته شده و شامل 14 فصل از ابواب اخلاق و تربيت است. «طبرسي در اين اثر، با اتكا به روايات معصوم0ين، آداب فردي را در زمينه هاي مختلف بيان مي كند و در خاتمه كتاب، پس از آنكه تمامي نكات مربوط به رفتار فردي را

ص: 64

بيان كرده، نكات ارزشمندي در خصوص شيوه هاي رفتار حاكم با مردم بيان مي كند و خدمت به مردم را بزرگ ترين عبادت مي داند. نكاتي را كه طبرسي در اين باره بيان مي فرمايد، مي توان چنين خلاصه كرد:

1. توفيق عمل به سنت هاي الهي و دستورات اسلامي؛

2. تلاش در جهت نشر و گسترش سنت ها و ارزش هاي اسلامي در جامعه؛

3. پرهيز و جلوگيري از انتظار ارباب رجوع در محل كار و حل سريع مشكلات آنها؛

4. كوچك نشمردن امور مردم حتي براي يك بار؛

5. سعي در رسيدگي و حل مشكلات و درخواست هاي اهل ايمان و ترجيح دادن آنها نسبت به افراد دور از ايمان».

با توجه به آ نچه گفته شد، مي توان نتيجه گرفت اگرچه طبرسي در دستگاه حكومت وقت، مقام و منصبي را اختيار نكرد، با نگاشتن كتاب هاي متعدد، نظريه هاي سياسي خود را اعلام كرد كه اين نظريه ها نه فقط در حكومت آن عصر و زمانه، بلكه در حكومت هاي سياسي همه زمان ها قابل بهره گيري و الگوبرداري است. بر اين اساس، گفته مي شود طبرسي افزون بر اينكه مفسر، فقيه و دانشمندي اسلام شناس است، نظريه پرداز سياست اسلامي نيز هست.

ص: 65

آوردند كه به موجب آن، خليفه، مقام اول روحاني و معنوي جامعه تسنن اسلامي را پيدا كرد، درحالي كه سلطنت نيز بازوي اجرايي حكومت آرماني اسلامي آنها شده بود. در اين شرايط، خلافت و سلطنت به هم پيوست؛ زيرا سلطان اقتدار خود را با نظارت شريعت، از خليفه دريافت مي كرد و خليفه نيز سلطنت را قدرت كنترل كننده اي مي دانست كه به تنهايي مي توانست ثبات را در تشكيلات حكومتي، برقرار و مسلمانان را براي زندگي بهتر دنيا و آخرت آماده كند. امام محمد غزالي، چارچوب نظري رابطه ميان خلافت و سلطنت و همكاري ميان خليفه و سلطان را در نوشته هاي خود اعلام كرد.

در اين زمان، تشيع آل بويه اقتدار سياسي خود را از دست داده بود. ازاين رو، تسنن در سرزمين هاي ايران و عراق از حمايت كامل سلجوقيان برخوردار شد و نيروي فكري زنده و پيش رونده يافت و جريان هاي گوناگون فكري را درهم تنيد. ازميان مذاهب اسلامي، مذهب حنبلي و شافعي اقتدار بيشتري داشتند. مذهب حنبلي در دوره سلجوقيان از توجه و حمايت بيشتر هيئت حاكمه سلجوقي برخوردار شد و پادشاهاني چون طغرل بيك و آلب ارسلان از هواداران مذهب حنفي بودند. آنها در قلمرو خود تا آنجا كه امكان داشت، از وجود ائمه، قضات و خطباي حنفي بهره گرفتند و شافعيان را در فشار قرار دادند تا تعادل به سود اشعريان و شافعيان را برهم زنند.(1)

غير از شافعي و حنفي، در اين دوران مذاهبي ديگر نيز در قلمرو پهناور سلجوقيان رواج داشت. در كنار مذاهب اسلامي، مشرب هاي كلامي مانند معتزله، اشاعره، مجسمه، مشبهه و كراميه رواج داشتند.

«بنابراين، نيمه دوم قرن پنجم، تمام قرن ششم و ابتداي قرن هفتم، از مهم ترين دوره هايي است كه اختلاف هاي ديني و اعتقادي در آن شدت گرفت

ص: 66

و علوم ديني در آن رواج يافت و علماي مذهبي و فقها در شئون حكومت و سياست وارد شدند، فلسفه و علوم عقلي را حرام شمردند و باعث شدند كه علم از محور حقيقي آن، كه بحث از حقايق اشيا بود، منحرف شود و تنگ نظري پديد آيد. عامه مردم، سني مذهب بودند و به خلفاي عباسي اعتقاد عجيبي داشتند. سلاجقه نيز به مذهب تسنن تعصب داشتند و با عامه مردم در مورد خليفه بغداد هم عقيده بودند».(1)

رشد و بالندگي سياسي _ مذهبي اسماعيليان (يا شيعيان هفت امامي _ فاطميان) را نيز بايد بر اين تنوع مذهبي افزود. آنها در اين عصر در اوج قدرت خود به سر مي بردند و بسياري از توان سياسي و عقيدتي سلجوقيان و خلفاي عباسي، صرف مقابله با اين فرقه نيرومند مذهبي مي شد. افزون بر آنكه اين سده ها از مهم ترين دوره هاي تاريخ تصوف، نه فقط در ايران، بلكه در مناطق ديگر است، در سده ششم، كهن ترين طريقت هاي سازمان يافته صوفيه پايه گذاري شد و برخي اجزاي شعاير طريقت به وجود آمد.(2)

در اين عصر به دليل حمايت هاي سياسي و فكري سلطنت از دين، امور مذهبي رونق و شكوفايي بسياري يافت. فقها، محدثين، علما و دانشمندان مذهبي در مدارس مختلف اين عصر به تحصيل و تأليف پرداختند و بازار مناقشه هاي مذهبي ميان فرقه هاي گوناگون گرم بود.

در اين دوره، فرقه حنبلي و شافعي از بيشترين اعتبار و اقتدار برخوردار بودند، ولي در كنار آنها فرقه هاي شيعه و فرقه هاي متعدد كلامي، در سرزمين پهناور سلجوقيان پيرواني داشتند. فرقه اسماعيليه نيز افزون بر فعاليت هاي مذهبي، فعاليت هاي گسترده و شاخص سياسي و نظامي داشت. در كنار همه اين فرقه ها، تصوف اسلامي، دوره رواج و شكوفايي خود را مي گذراند.

ص: 67

در مقابل، جهان اسلام شاهد عقب نشيني و زوال تدريجي علوم عقلي و فلسفي طبيعي بود.

ص: 68

دربار نفوذ كردند، چنان كه پس از قتل خواجه نظام الملك، بزرگان شيعه، به دستگاه هاي تركان راه يافتند و بسياري از آنان را با خود هم داستان كردند.(1)

دو اثر شيعي دوره سلجوقيان؛ يعني كتاب النقض، نوشته قزويني و تبصرة العوام، اثر سيد مرتضي رازي، از گسترش و پراكندگي تشيع در اين دوره بحث مي كند. اگرچه دو گروه مهم سني و شيعه، گاه با هم مناقشه داشتند و در برخي آثار اهل تسنن از شيعيان با عنوان «روافض» ياد شده است، ولي هم زيستي مسالمت آميزي نيز با هم داشتند و گاهي برخي از شيعيان در سلسله مراتب امور ديواني سلجوقيان، به وزارت برگزيده شدند.(2) بسياري از دانشمندان شيعه در اين دوره پرآوازه شدند كه از فضل بن حسن طبرسي، ابوالفتوح رازي، احمد طبرسي (صاحب احتجاج)، عبدالجليل رازي، ابن شهر آشوب، شيخ منتجب الدين و قطب الدين راوندي مي توان نام برد.(3)

از راه هاي تبليغ شيعه براي نشر عقايد و گسترش نفوذ خود، استفاده از «مناقبيان» يا «مناقب خوانان» بود. مناقب به معناي فضايل است و مناقب خوان به كسي مي گفتند كه بر سر بازارها و خيابان ها فضايل علي(ع) و فرزندان آن حضرت را بازگو و ستايش مي كرد. مناقبيان در دوران آل بويه وجود داشتند و فعاليت آنها در اوايل دوره سلجوقي در عراق و طبرستان ادامه داشت. اهل سنت براي خنثي كردن تأثير مناقب خوانان، از «فضايل خوانان» استفاده كردند كه فضايل ابوبكر و عمر را مي خواندند و به شيعه ناسزا مي گفتند. به گفته كتاب النقض، اشعار اين فضايل خوانان تقليدي از اشعار مناقب خوانان بود.(4)

ص: 69

از آنچه در كتاب هايي چون تبصر ة العوام، كتاب النقض و راحة الصدور آمده است، نتيجه مي گيريم گذشته از بغداد و محله شيعه نشين معروف آن؛ كرخ، در ايران عصر سلجوقي، شهرهايي چون كاشان، تفرش، آوه، قم، ري، ساري، قزوين، ارم و بلاد مازندران را از مراكز شيعه مي دانستند. در خراسان نيز شيعياني در شهرهاي نيشابور و سبزوار زندگي مي كردند.(1)

ص: 70

خراسان نيز همواره اين نوع كشمكش هاي مذهبي وجود داشت و همه فرقه ها، جداگانه با اسماعيليه كه آنان را ملاحده مي خواندند، مخالفت و درگيري داشتند. اين كشمكش ها با خون ريزي هاي مستمر ادامه داشت. در جامعه اي كه فقط دين و مذهب، دليل امتياز مردم از يكديگر باشد، به طبع، بحث در خوبي و بدي دين و مذهبي پايين تر از اديان و مذاهب ديگر پيش مي آيد.(1)

مسئله اي كه در اين دوره بسيار جالب توجه است، بيان فضايح مذاهب گوناگون است. براي مثال، حدود سال 556ه . ق يا اندكي پيش از آن، كتابي در انتقاد شيعيان به نام بعض فضايح الروافض نوشته شد. در اين كتاب به هفتاد فضيحت شيعه اشاره شده است. شيعيان نيز در مقابل، چند سال پس از نگارش آن كتاب؛ يعني در سال 560 كتابي در نقض آن كتاب نوشتند و آن را نقض مثالب النواهب في نقض بعض فضايح الروافض ناميدند كه از كتاب هاي مشهور شيعه و به نام كتاب النقض معروف است. در كتاب هاي ديگر اين دوره نيز مانند الملل و النحل، اثر شهرستاني يا تبصره العوام، نوشته سيدمرتضي رازي و مانند آنها از بيان فضايح فرقه هاي گوناگون غفلت نشده است.(2)

ص: 71

اسلامي مطالعه و پژوهش كنند و با سلاح انديشه و استدلال، زمينه وحدت و تفاهم را فراهم آورند. «علامه طبرسي با عنايت به مقتضيات زمان و به منظور كاستن اختلاف هاي موجود، قرآن مجيد را كه مورد احترام و قبول همه مذاهب اسلامي بود، اساس كار خود قرار داد. آزادانديشي، بلندنگري، سعه صدر، عفت قلم و انصاف در پژوهش، از خصايص بارزي است كه در كتاب مجمع البيان وي به چشم مي خورد. او خود را در منبع يا منابع محدودي محصور نساخت، بلكه انديشه هاي مخالف و موافق را نظاره كرده و دامنه پژوهش و تحقيق را از مرزهاي انديشه خود گذراند و به... كاوش ديگران ره سپرد و با نظر يكسان به همه اصناف و فرقه ها، آنچه را صحيح و معقول بود، مي پذيرفت و در تقديم و تأخير آن غرض خاصي نداشت».(1)

محمدحسين ذهبي، دانشمند اهل تسنن، درباره اعتدال علامه طبرسي چنين مي گويد:

طبرسي در مذهب خود معتدل بود و مانند ديگران اهل غلو درباره امام هاي دوازده گانه نبود. وقتي تفسيرش را مي خوانيم، در آن تعصب زيادي مشاهده نمي كنيم. او هيچ گاه يكي از صحابه را تكفير نكرده يا در مورد عدالت و دين داري آنان طعنه نزده است، همچنان كه درباره مرتبه علي غلو نكرده... .(2)

«طبرسي در مجمع البيان، بين تمامي علوم جمع كرده و به اقوال مختلف در تفسير احاطه داشته است و هر جا كه قولي را از اهل بيت نقل مي كند، اعتدال و عدم تعصب را رعايت كرد و نسبت به نظريات مختلف، با ادب و سعه صدر برخورد مي كند، به نحوي كه در كلام او چيزي مبني بر نفرت از دشمن يا بدگويي و مسخره كردن مخالف نمي يابيم».(3)

ص: 72

اين روش اعتدال علامه در تفسير، بيانگر دوري وي از تعصب و جمود فكري است كه در ايجاد وحدت ميان اهل تسنن و شيعيان مؤثر بود. با اين ويژگي، تفسير او نه تنها در ميان شيعيان، بلكه در ميان اهل تسنن از تفاسير معتبر شناخته مي شود.

براي نمونه، طبرسي در معناي آيه «اهدِنَا الصِّرَاطَ المُستَقِيمَ» مي گويد:

در معني صراط مستقيم، وجوهي گفته شده است: يكي كه مقصود كتاب خداست و آن از پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و علي(ع) و ابن مسعود روايت شده است. ديگر آنكه مقصود، اسلامي است كه اين نيز از جابر و ابن عباس روايت شده است. سوم آنكه مراد، دين الهي است كه جز آن از بندگان پذيرفته نمي شود. اين وجه [اخير] از محمد بن حنيفه روايت شده است و بالاخره، چهارم آنكه مقصود، پيامبر اكرم و ائمه جانشين او مي باشند و اين در اخبار ما روايت شده است، ولي بهتر آن است كه آيه را به عموم حمل كنيم تا همه اين وجوه را در برگيرد؛ زيرا «صراط مستقيم» همان ديني است كه خداوند بدان امر كرده و آن عبارت است از توحيد و عدل و ولايت كسي كه اطاعتش را واجب شمرده و بدان امر كرده است.(1)

ص: 73

استقرار امپراتوري سلجوقي، زبان عربي را كه تنها زبان جوامع فرهيخته و ادبي خاورميانه بود، از صحنه راند. سلجوقيان با مهاجرت به ماوراءالنهر (كه هنوز ايران و زبان فارسي بر آن حاكم بود) سرتاسر ايران را تصرف كردند و چون از سطح والايي از فرهنگ و ميراث ادبي بهره مند نبودند، زبان فارسي، زبان ديواني و فرهنگي آنان در سرزمين هاي ايران و آناتولي شد. زبان فارسي، در تمدن عثماني چنان رخنه كرد و ريشه دواند كه تا سده نوزدهم، قدرت و كاربرد داشت.(1)

از ويژگي هاي فرهنگي عصر سلجوقي، رشد و شكوفايي هنرهاي گوناگون است. «به طور كلي، هنر در زمان سلجوقيان رواج يافت و با تشويق هنرمندان و حمايت از آنان، پيشرفت قابل ملاحظه اي كرد. مي توان گفت عظمت و شكوه هنر ايراني، از عصر سلجوقي تاكنون حفظ شده است. سلاجقه، اصول هنري ايراني را گسترش دادند، به طوري كه اين اصول در سرزمين هاي شام و آسياي صغير، بلكه در مصر و شمال افريقا خود را نشان دادند. مي توان گفت در اين دوره، نهضتي كم نظير در عرصه هنر به وجود آمد كه آثار آن تا عصر مغول باقي ماند. اين نهضت به قدري عظيم بود كه صاحب نظران، عصر سلجوقي را درخشان ترين عصر هنر ايراني مي دانند».(2)

در عهد سلجوقي، انواع هنرهاي ايراني به رشد و شكوفايي رسيدند. معماري، ساختن مأذنه ها و برج ها، خطاطي، تذهيب، تصويرگري، جلدسازي، كنده كاري روي چوب، فرش بافي، شيشه گري، سفال گري و فلزكاري از جمله هنرهاي اين عصر است.(3)

در عرصه ادبيات نيز زبان فارسي در كنار زبان عربي رشد و گسترش يافت. حاكمان سلجوقي نه تنها از ادبيات حمايت مي كردند، بلكه برخي از

ص: 74

آنان، اديباني سخنور بودند و وزيراني علاقه مند به علم و ادب مانند عميدالملك كندري و نظام الملك طوسي داشتند كه در پيشرفت علم و ادب نقش بسياري ايفا كردند.

در عصر سلجوقي، شعر و نثر دري از محدوده دو قرن چهارم و پنجم هجري فراتر رفت و در عراق و آذربايجان نيز رواج يافت. در اين دوره كتاب هاي فراواني در زمينه هاي عرفاني (از جمله كشف المحجوب، آثار سهروردي، اسرار التوحيد و تذكرةالاولياء)، ديني، مذهبي (مانند بعض فضايح الروافض، النقض، روض الجنان و روح الجنان، كشف الاسرار و عدة الابرار و...)، تاريخي (سياست نامه، تاريخ بيهق، تاريخ طبرستان، تاريخ يميني و...)، داستاني، اجتماعي و اخلاقي (قابوس نامه، كيمياي سعادت، كليله و دمنه، چهارمقاله سمك عيار و مرزبان نامه) نگاشته شد.

از شاعران معروف اين دوره، باباطاهر عريان، فخرالدين اسعد گرگاني، ناصرخسرو، سنايي، انوري، خيام، مسعود سعد، خاقاني، نظامي گنجوي و عطار را مي توان نام برد.

از برجسته ترين ويژگي هاي فرهنگي اين عصر، وجود مدارس فراوان و باشكوه در شهرهاي گوناگون است كه يا به دست نظام الملك يا به پيروي و تقليد از وي ساخته شده است. مهم ترين اين مدارس، نظاميه ها بودند كه به دستور خواجه نظام الملك ساخته شده بود و مي توان گفت جريان اصلي انديشه اين دوره، به دست استادان و گردانندگان اين مدارس هدايت مي شد. با اين حال، مدارس نظاميه براي ترويج فلسفه و فكر آزاد بنا نشده بود و علومي كه در آنجا تدريس مي شد، عبارت بود از: فقه، تفسير، ادبيات عرب و علم كلام.(1)

ص: 75

در اين مدارس، شاگردان به خواندن علوم عقلي به ويژه فلسفه مجاز نبودند و اجازه مباحثه درباره فلسفه، هندسه و نجوم را نداشتند. آنها اجازه داشتند فقط به بحث و گفت وگو در حوزه هاي علوم ديني و شاخه هاي گوناگون آن بپردازند.

هر مدرسه به فرقه اي از فرقه هاي مذهبي اختصاص داشت و هر ثروتمندي كه اموالش را وقف اين مدارس مي كرد، شرطش اين بود كه جز هم كيشان و هم مذهبان او در آنجا درس نخوانند.(1)

در اين مدارس، فقها، محدثان، مفسران و عالمان ديني رشد و تربيت مي يافتند و براي ترويج علوم اسلامي مي كوشيدند. بر اين اساس به دليل تعصب شديد حاكم بر جامعه علمي كشور و ممنوعيت تدريس برخي علوم مانند فلسفه، رياضيات و منطق، علوم عقلي به ضعف و سستي گراييد و زمينه انحطاط تمدن اسلامي را فراهم آورد. البته با وجود تحريم فلسفه در اين دوره، دانشمنداني چون امام فخر رازي، خيام و شهاب الدين يحيي سهروردي ظهور كردند.

ص: 76

عباسي به مدرسه سازي روي آوردند، ولي معروف تر از همه، شبكه اي از مدارس شافعي _ اشعري نظام الملك در سراسر قلمرو سلجوقيان بود.(1)

«خواجه نظام الملك، با دو انگيزه به تأسيس مدارس مذهبي دست زد: يكي علاقه به علوم ديني و ديگر جانبداري از مذهب شافعي و اشاعه اشاعره كه خود او از پيروان سرسخت آن بوده است. او چنان امكانات مادي و معنوي را به خدمت گرفت كه نظاميه هاي وي، نظاميه هاي ديگر را تحت الشعاع قرار مي داد. البته هدف از رشد بيش از حد نظاميه ها اين بود كه بتواند در اين مراكز نيرومند و گسترده، افرادي را تربيت نمايد كه جلوي پيش روي، گسترش تبليغات وسيع پيروان اسماعيلي و داعيان خلفاي فاطمي در قسمت شرق اسلام و حوزه خلفاي عباسي و پادشاهان سلجوقي را سد نمايد. بدين طريق توانست اساس يك وحدت مذهبي را در اين بخش از دنياي اسلام فراهم سازد. به دستور وي در ظرف يك سال، هفتاد مدرسه در كليه سرزمين هاي اسلامي تأسيس گرديد و عُشر درآمد مملكت، به تأسيس مدارس اختصاص يافت. وي شخصاً براي اين مدارس، كتابدار، دربان و سرخدمت كار تعيين مي كرد و استادان بنام را استخدام مي نمود. مدرسان لباس مخصوص تدريس بر تن مي كردند و از نظامات بسيار پيشرفته برخوردار بودند».(2)

مدارس نظاميه از ديرباز، از مراكز علمي و مذهبي دنياي اسلام بود. استادان آن اغلب، اعلم واقفه دانشمندان عصر خود بودند. دانش پژوهان از دورترين سرزمين هاي اسلامي به اين مدارس مي آمدند و تحصيل در نظاميه را از بزرگ ترين افتخارهاي علمي و اجتماعي خود مي دانستند. فارغ التحصيلان نظاميه ها همان گونه كه هدف مؤسس آن بود، به عالي ترين

ص: 77

مراتب علمي، سياسي و مذهبي آن زمان مي رسيدند. كتاب خانه هاي بزرگ و مجهز اين مدارس، انواع و اقسام كتاب ها را در اختيار طلبه علم قرار مي داد و مجالس وعظ و خطابه ايشان براي استفاده عموم برپا بود.(1)

«در همان ايام كه نظام الملك به انشاي [ايجاد] مدارس مشغول بود، ملك شاه، پادشاه سلجوقي به تقليد از وزير خود، به ايجاد مدارسي توجه كرد و از جمله در حاشيه شهر اصفهان مدرسه اي ساخت. در همين عصر در نيشابور، مدارس ديگري احداث گرديد، مانند مدرسه خاتون مهد عراق كه كتاب خانه خوبي داشت و مدرسه ميان بازار نيشابور، مدرسه سرويه و مدرسه دروازه عراق». (2)

«نهضتي كه خواجه نظام الملك براي ساختن نظاميه هاي نيشابور، بغداد، بلخ، بصره، موصل، هرات، اصفهان، آمل و طبرستان به وجود آورد، به زودي و با سرعتي شگفت آور، در سراسر بلاد اسلامي دنبال شد و چون قرن هاي پنجم و ششم، دوره رواج علوم مختلف خصوصاً علوم مذهبي و ادبي بود، توجه شاگردان فراوان به مدارس في الحقيقه، وسيله تشويقي براي بانيان مدارس قرار مي گرفت. مواد تدريس در اين مدارس عبارت بود از فقه، حديث، تفسير، علوم ادبيه، علم حساب و طب.

هر يك از مدارس اغلب، به يكي از مذاهب مهم اختصاص داشته، چنان كه گفتيم در مدارس اين عهد جز علوم ديني و ادبي و مقدماتي از علم حساب كه در فقه مورد حاجت بود، تدريس نمي كردند و احياناً ممكن بود در بعضي از مدارس، تدريس طب نيز امكان پذير باشد، اما ساير علوم عقلي در اين عهد، به شدت و بيش از دوره مقدم، مورد تحريم و نفرت علماي ديني قرار گرفته بود و معمولاً اين گونه علوم در حوزه هاي درس خصوصي تدريس مي شده است و

ص: 78

هريك از استادان، فلسفه و علوم شاگردان خود را بيرون از مدارس و مساجد تعليم مي داده اند و پزشكي بيشتر در بيمارستان ها تدريس مي شد».(1)

افزون بر مدارس نظاميه، چنان كه گفتيم مدارس بسيار ديگري ساخته شد و هر مدرسه به فرقه اي از فرقه هاي مذهبي اختصاص داشت. شيعيان اثني عشري، مانند ديگر مذاهب، مدارس و مراكز آموزشي داشتند كه جز پيروان اين مذهب از آن استفاده نمي كردند. تعداد اين مدارس، با تعداد پيروان آن مذهب تناسب داشت. ازآنجاكه ري، قزوين، آوه، قم، مازندران و كاشان، مراكز مهمي براي تجمع شيعيان بودند، مدارسشان نيز در اين شهرها متمركز شد. عبدالجليل قزويني در كتاب خود النقض، تعدادي از مدارس شيعي را نام مي برد كه در آن زمان در سرزمين هاي اسلامي از ماوراء النهر و خراسان تا شام وجود داشت. به گفته وي از برخي مدارس براي درس و مناظره و از برخي ديگر براي نماز جماعت و قرائت قرآن و آموزش كودكان و برپايي مجالس موعظه و شنيدن فتاوا استفاده مي شد. مردم به برخي از اين مدارس توجه بيشتري داشتند. براي مثال، در مدرسه عبدالجبار ري، چهارصد فقيه و استاداني باسواد و متكلم و در مدرسه خواجه امام رشيد رازي، بيش از دويست عالم صاحب مقام، به تدريس دين و اصول فقه و شريعت مشغول بودند.(2)

ص: 79

خودداري مي كنيم؛ زيرا در بخش ويژه شاگردان و استادان علامه، از اين دانشمندان بزرگ اسلام نام برده شد. در ادامه به نام برخي ديگر از معاصران علامه طبرسي مي پردازيم.

يك _ ابوالفتوح رازي

ابوالفتوح رازي، از دانشمندان بزرگ اواسط قرن ششم و هم عصر طبرسي و از بزرگ ترين مفسران شيعه است. تفسير معروف او، روض الجنان از ارزشمندترين كتاب هاي علمي و مذهبي است كه به زبان شيوايي، حقايق قرآن مجيد و آيات كتاب آسماني را بررسي و تفسير كرده است. ابوالفتوح و طبرسي، هم عصر بودند و اگرچه طبرسي در سبزوار و ابوالفتوح در ري مي زيست و هر دو نيز از علماي نامي شيعه بودند، نه ابوالفتوح در تفسير خود نامي از طبرسي برده و نه در مجمع البيان، اشاره اي به تفسير ابوالفتوح شده است. بي شك، چنان كه يكي از آن دو بزرگوار از تفسير ديگري آگاهي داشت، از آن نام مي برد.

ابوالفتوح رازي آثاري گران بها و ارزشمند دارد كه همگي در نهايت استحكام و پختگي به نگارش درآمده اند. از آثار معروف او كتاب روح الالباب در شرح شهاب الاخبار است كه متن آن از كافي محمد بن سلامه شافعي مصري (متوفي به سال 454ه_ .ق) در موضوع حكم و امثال و آداب است. اثر ديگر او تفسير معروف موسوم به روض الجنان در تفسير قرآن است. روض الجنان، قديمي ترين، محكم ترين و بزرگ ترين تفسير فارسي شيعه است كه تاكنون به دست ما رسيده است. سبك نگارش آن تا حدي مانند ديگر منشآت فارسي علماي اسلام در قرن ششم هجري است كه از لحاظ تقديم و تأخير كلمات و جملات و مبتدا و خبر شبيه عربي است، ولي الفاظ و لغات شيرين و فارسي سره اي كه در سراسر آن به كار برده شده و

ص: 80

احاطه نويسنده به زبان فارسي براي استفاده از لغات فارسي به جاي عربي، اين تفسير را در ميان ديگر تفاسير فارسي و كتاب هاي مذهبي برجسته و ممتاز كرده است. بدون مبالغه، تفسير مجمع البيان، از منابع مهم و اصيل زبان فارسي است.(1)

دو _ عبدالجليل قزويني

وي نويسنده كتاب النقض در رد كتاب بعض فضايح الروافض است. در عصر شيخ عبدالجليل قزويني، يكي از علماي متعصب عامه، كتابي به فارسي به نام بعض فضايح الروافض در رد شيعه نوشت. وي با استفاده از آزادي كه داشت و محدوديت شيعيان در آن عصر، سخت بر شيعيان تاخت و علماي بزرگ شيعه چون شيخ صدوق، شيخ مفيد، سيد مرتضي، شيخ طوسي و راويان مشهور شيعه را كه از شاگردان امام محمدباقر و امام جعفر صادق و ديگر امامان معصوم(ع) بودند، نكوهش كرد. او تا آنجا كه توانسته، به تخطئه مذهب و عقايد شيعه پرداخته است.

شيخ عبدالجليل در آن زمان در مدرسه بزرگ خود در ري، به درس و بحث اشتغال داشت و از عالمان بزرگ به ويژه در علم كلام بود. سيد مرتضي قمي، از مفاخر و اعيان شيعه و از بزرگان بانفوذ ري، از ميان علماي شيعه، شيخ عبدالجليل را برگزيد تا ردي بر كتاب بعض فضايح الروافض بنويسد. شيخ عبدالجليل به خوبي از عهده اين كار مهم برآمد و با نگارش ردي بر اين كتاب، حقي بزرگ بر گردن شيعه دارد. اثر ارزشمند شيخ عبدالجليل (النقض)، افزون بر آنكه جوابي كوبنده به دشمن بود، دربردارنده بسياري از مطالب مهم تاريخي، رجالي، جغرافيايي و كلامي است.(2)

ص: 81

سه _ ابوالقاسم زمخشري خوارزمي (467 _ 538 ه_.ق)

وي نحوي، لغت شناس، متكلم، متعزلي و مفسر بزرگ معاصر طبرسي است كه به دليل طول اقامتش در بيت الله الحرام، به «جارالله» معروف است. معروف ترين اثر زمخشري، الكشاف عن حقايق غوامض التنزيل، معروف به الكشاف، در تفسير قرآن است.

اهميت و اعتبار اين تفسير تا بدان پايه است كه حتي اشاعره كه به طور جدي با افكار اعتزالي زمخشري مخالف بودند، از نظريه هاي ادبي و بلاغي او در تفسيرهاي خود استفاده كردند. طبرسي پس از به پايان رسانيدن مجمع البيان، به تفسير كشاف دست يافت و چنان از نكته هاي ادبي و بلاغي آن لذت برد كه نخست خلاصه اي از آن به نام الكافي الشافي و يا الكاف الشاف تهيه كرد و سپس تفسيري ديگر به نام جوامع الجامع نگاشت و در نوشتن آن از آرا و انديشه هاي بلاغي زمخشري بهره برد. زمخشري، نگارش تفسير قرآن چهار جلدي خود را در كنار خانه خدا و در مكه مكرمه آغاز كرد و پس از دو سال، در سال 528ه . ق آن را به پايان رساند.(1) از ديگر آثار زمخشري، اساس البلاغه، مقدمه الادب و الفائق در غريب حديث است.(2)

چهار _ ابومنصور طبرسي (متوفي 580 ه_.ق)

ابومنصور، احمد بن علي ابن ابي طالب طبرسي، از جمله محدثان و شخصيت هاي برجسته شيعه اماميه در قرن ششم هجري است كه با شيخ طبرسي و ابوالفتوح معاصر بود. شيخ حر عاملي، وي را عالم، فاضل، فقيه، محدث و مورد اطمينان معرفي مي كند.(3) به احتمال قوي، وي نيز خويشاوند

ص: 82

ابوعلي طبرسي است، چنان كه صاحب رياض العلماء در ترجمه احوال صاحب مجمع البيان به آن اشاره كرده است.

شيخ منتجب الدين و ابن شهر آشوب، از شاگردان ابومنصور طبرسي هستند.(1)

الاحتجاج، از مهم ترين آثار ابومنصور است. اين كتاب شامل احتجاجاتي است كه رسول اكرم صلي الله عليه و آله و امامان معصوم(ع) و ياران ايشان با مخالفان و منافقان خود كرده اند. در آخر كتاب نيز توقيعاتي كه امام زمان(ع) براي برخي بزرگان و علماي شيعه فرستاده، آورده شده است.(2)

ص: 83

طبرسي پس از مهاجرت به سبزوار، به تدريس علوم گوناگون و تعليم و تربيت شاگردان بزرگ و تأليف و تصنيف كتاب هاي ارزشمند پرداخت. امروزه شاگردان علامه طبرسي در شمار ناموران شيعه و آثارش جزو برجسته ترين آثار در علوم و فنون فارسي است.(1) با نگاهي به فهرست شاگردان وي، عظمت خدمات فرهنگي اين عالم بزرگوار را درمي يابيم.

دو _ تفسير و تأليف

عصر طبرسي، از دوره هاي درخشان تفسير قرآن كريم است. نقش طبرسي به عنوان يك مفسر، بي ترديد روشن ترين افق زندگاني اوست. در ديگر فصول درباره اين موضوع بحث شده است. ازاين رو، از تكرار آن خودداري مي كنيم.

وي افزون بر تفسير، در ديگر علوم اسلامي، آثار ارزشمندي را نگاشته است. در تاريخ بيهقي چنين آمده است:

و اين امام در نحوه فريد عصر بود ... و در علوم ديگر به درجه افادات رسيده و او را اشعار بسيار است كه در عهد صبي (جواني) انشاء كرده است و در كتاب وشاح، بعضي از آن را آورده ام و در علوم حساب و جبر و مقابله مشاراليه (مورد توجه) بود.(2)

در بخش آثار طبرسي، در اين باره به تفصيل بحث شده است.

سه _ عامل وحدت ميان مسلمانان

اختلاف ها و تنش هاي مذهبي، از مشكلات عصر علامه طبرسي بود كه خشونت هاي بسياري در پي داشت. سران مذاهب اسلامي با طرح مسائل اختلاف انگيز، به دشمني ها دامن مي زدند و به جاي تكيه بر اصول و عقايد

ص: 84

مذهبي مشترك، تعصب و دشمني را پيشه خود ساخته بودند. در ميان مؤلفان و مصنفان، كمتر كسي را چون طبرسي مي توان يافت كه كلامش از طعن و اعتراض به مخالفان طريقه خود خالي باشد. وي با پيروي از سيره پيشوايان شيعه اماميه، دفاع از اصول و مباني شيعه را با حفظ اعتدال و به دور از تعصب و افراط و پرهيز از غلو، در آميخته بود و به نزديك ساختن انديشه هاي مذاهب اسلامي، خدماتي بسيار كرد.(1)

چهار_ فقاهت

اگرچه طبرسي با تفسير مجمع البيان شناخته شده است و وي را يك مفسر مي دانند، ولي آثار متعدد وي گوياي تبحرش در فقه است. طبرسي در كتاب هاي تفسيري به بيان مباحث فلسفي، كلامي، فقهي و اخلاقي پرداخته و در كنار آنها كتاب هاي ديگري نيز نگاشته است. براي مثال، وي در علم كلام، كتاب اعلام الوري، و در علم فقه افزون بر مطالبي در تفسير آيات، كتابي با عنوان المؤتلف من المختلف بين ائمه السلف را در دو جلد نگاشته است. طبرسي در اين كتاب فقهي كه آن را بر اساس كتاب خلاف شيخ طوسي نگاشته، نظر فرقه هاي گوناگون شيعه و سني را بيان كرده است. وي در طرح مسائل كتاب به جمع اقوال كوشيده و هرگاه نظر اهل سنت را نادرست دانسته، بر ديدگاه اماميه خويش تأكيد كرده است.(2)

علم فقه كه فن استخراج و استنباط احكام از مدارك آن چون كتاب، سنت، اجماع و عقل است، از جمله دانش هاي دقيقي است كه علامه در آن صاحب نظر بود. افندي در رياض العلماء مي نويسد:

ص: 85

اجتهاد طبرسي، روشن تر از آن است كه نياز به دليل داشته باشد؛ چراكه مخالف و موافق، به مرتبه اجتهاد _ بلكه برتر از آن _ براي وي اذعان كرده اند.(1)

اين فقيه و مفسر بزرگ، افزون بر تصدي كرسي درس فقه و تربيت ده ها مجتهد مانند شاذان بن جبرييل و قطب الدين راوندي، با توجه به وجود پانصد آيه قرآن كه بر احكام و عبارات و معاملات اشاره دارد، به طرح موضوع هاي فقهي در دو تفسير كبير و وسطِ خود پرداخته است. او ابتدا اقوال فرقه هاي مختلف اسلامي را بيان كرده و پس از شرح ديدگاه شيعه، نظر خود را به گونه فتوا بيان كرده است.(2)

ص: 86

ص: 87

ص: 88

نباش او را به خانه رساند و علامه به خاطر نذري كه كرده بود، شروع به تأليف مجمع البيان كرد».(1)

نخستين كسي كه درباره صحت اين واقعه ترديد كرد، محدث نوري (متوفي 1320ه_ .ق) است كه در المستدرك خود مي نويسد: «با وجود شهرت اين حادثه، من اين واقعه را در هيچ جا قبل از اين كتاب رياض العلماء نديدم و چه بسا اين واقعه، درباره فتح الله كاشاني، مفسر منهج الصادقين باشد».(2)

نويسنده كتاب ريحانه الادب، پس از آنكه اين داستان عجيب را به نقل از روضات الجنات خوانساري و رياض العلماء افندي نقل مي كند، مي گويد:

در قصص العلماء، نظير قضيه مذكور را به آقامحمدهادي، پسر صالح مازندراني و دخترزاده علامه مجلسي نسبت داده و گويد كه از مشاهير فضلا بوده و تأليفات بسيار داشته، از آن جمله است ترجمه قرآن كريم با شأن نزول و نيك و بد استخاره آيات. سبب نوشتن آن چنين بود كه وقتي سكته كرد يا مرض صرع كه او داشته طول كشيد، او را به خاك سپردند و الخ... .(3)

در همين كتاب آمده است: «خوانساري در روضات الجنان اين قضيه را به ملافتح كاشاني هم نسبت داده است».(4)

نادرست بودن چنين داستاني، آشكار است. نخست آنكه اين داستان در هيچ يك از مؤلفات پيشينيان، چنان كه فاضل نوري نيز بدان اشارات كرده، به نظر نرسيده و حتي مستند صاحب رياض نيز شهرت محض بوده است. علاوه بر غير عقلاني و غير عادي بودن چنين حادثه _ في نفسه _ به فرض صحت اين واقعه،

ص: 89

انتساب آن به شيخ طبرسي درست نيست؛ چه آنكه وي در مقدمه مجمع البيان، هيچ اشاره اي به آن نكرده و انگيزه تأليف كتابش را چنين وصف مي كند:

از آغاز جواني و ريعان شباب، مرا به فراهم آوردن كتابي در تفسير رغبتي وافر بود، لكن حوادث روزگار و موانع دهر غدار، اين مهم را در عقده تأخير و تعذّر مي داشت و اكنون كه ساليان عمر من به شصت برآمده، عنايت مولي ابي منصور، محمد بن يحيي بن هبه الله، در انحلال اين عقده و تحقق اين مهم دستگير و پايمرد شد.(1)

بنابراين، كلام مفسر، خود، حجت قاطع به رد اين داستان مي تواند باشد».(2)

ص: 90

بِيَمِينِكَ يَا مُوسَي»، از چه روي در پاسخ، اطناب روا داشتي و گفتي «هِيَ عَصَايَ أَتَوَكَّأُ عَلَيْهَا وَأَهُشُّ بِهَا عَلَي غَنَمِي وَلِيَ فِيهَا مَآرِبُ أُخْرَي» (طه: 18) و حال آنكه اگر تنها به ذكر «هِي عَصاي» بسنده كرده بودي، كافي مي نمود. آن حضرت فرمود: نيك گفتي و مرا تلطفي نمود و گفت: به راستي كه «عُلماءِ امتي كَانبياء بَني إسرائيل» روي در صواب دارد».(1)

حسين كريمان مي نويسد: «اين داستان در مجمع البيان و جوامع الجامع در سوره طه در تفسير «وَمَا تِلْكَ بِيَمِينِكَ يَا مُوسَي» مذكور نيست و در تفسير سوره ديگر نيز تا آنجاكه در حوصله تفحص نگارنده بود، يافته نشده است».(2)

آيت الله جعفر سبحاني نيز مي گويد: «در تمام نسخه هايي كه از مجمع در دست ما بود، چنين چيزي مشاهده نكرديم».(3)

ص: 91

ص: 92

اخلاق فردي طبرسي

اخلاق اجتماعي طبرسي

اخلاق علمي طبرسي

نقش طبرسي در فرهنگ طبرسي

جايگاه مجمع البيان در ميان تفاسير شيعه و اهل سنت

نقش مجمع البيان در اعتلاي فرهنگ شيعه

زندگي طبرسي، الگويي بر جوانان

تأثير طبرسي بر حوزه علميه

طبرسي و تدريس

نقش طبرسي در ايجاد وحدت ميان مسلمانان

جايگاه طبرسي در فقه اسلامي

مشاجره ها و مناقشه هاي مذهبي در عصر سلجوقي

وضعيت سياسي ايران در عصر طبرسي

رابطه سلاجقه با خلافت عباسي

وضعيت خلافت عباسي در عصر سلجوقيان

موضع گيري طبرسي در برابر حكومت

انديشه سياسي طبرسي

عدالت در انديشه سياسي طبرسي

رفتار و مشي سياسي طبرسي

نقش عالمان در حكومت اسلامي.

ص: 93

ذهن خود الگوهاي ارزشمندي را پرورش دهند. آشنايي كودكان با زندگي چنين شخصيت هايي موجب مي شود آنان به جاي الگو قرار دادن قهرمانان غربي، به بزرگان و قهرمانان بومي و اسلامي توجه كنند و اين الگوپذيري، بي شك، در بزرگ سالي آنان اثرگذار خواهد بود.

افزون بر اين، وضعيت مدارس و مكتب هاي قديم، براي كودكان امروز جذابيت ويژه اي دارد. آنان بايد با وضعيت مدارس، قوانين حاكم بر اين مدارس، شرايط سني كودكاني كه در آنجا درس مي خوانند، مواد درسي و مانند آن آشنا شوند تا بدانند بزرگاني مانند علامه طبرسي در چه شرايطي درس خوانده و چگونه توشه علمي خود را فراهم آورده اند.

ص: 94

مي توان با معرفي تفاسير، مقايسه آنها با هم، خواندن تفسير يك آيه از چند اثر تفسيري گوناگون و برگزاري سلسله نشست هاي رسانه اي با موضوع تفسير قرآن، اشتياق و توجه جوانان را به اين موضوع بيشتر كرد.

براي حضور هرچه بيشتر قرآن در زندگي عملي مردم بايد كوشيد. به نظر مي رسد تمركز كردن در موضوع تفسير به صورت مباحثه اي و سخنراني راهكار خوبي در اين زمينه باشد. البته اين بدان معنا نيست كه برنامه ها تخصصي باشد، بلكه در كنار اين برنامه هاي تخصصي مي توان به ساختن برنامه هايي براي قشرها و مخاطبان گوناگون مردم پرداخت. گروه معارف با ساختن فيلم و سريال از زندگي دانشمندان و مفسران شيعي مي تواند اين هدف را محقق سازد.

ص: 95

ص: 96

موضع گيري سياسي طبرسي در برابر حكومت چگونه بود؟

عدالت در انديشه سياسي طبرسي به چه معناست؟

رابطه عالم با حكومت از ديدگاه طبرسي چگونه بود؟

علامه طبرسي در فقه چه جايگاهي دارد؟

درباره ديدگاه هاي كلامي طبرسي توضيح دهيد؟

وضعيت شيعه در عصر طبرسي چگونه بود؟

وضعيت مدارس ديني در عصر طبرسي چگونه بود؟

درباره نقش طبرسي در ايجاد وحدت اسلامي توضيح دهيد؟

ص: 97

محمود بيهقي

رضا واعظي

مليحه ستارزاده

علي فصيحي

بهاءالدين خرمشاهي

محمدهادي معرفت

ص: 98

ص: 99

ص: 100

ص: 101

ص: 102

بيهقي، محمود، سبزوار، شهر ديرينه هاي پايدار، مشهد، كتابستان مشهد، چاپ اول، 1370.

پور اميني، محمدباقر، ديدار با ابرار (علامه طبرسي)، قم، سازمان تبليغات اسلامي، چاپ اول، 1377.

جرفادقاني، علماي بزرگ شيعه (از كليني تا خميني)، قم، معارف اسلام، 1364.

جلالي، غلام رضا، با مشاهير مدفون در حرم امام رضا(ع) (جلد 1)، مشهد، بنياد پژوهش هاي اسلامي، چاپ سوم، 1386.

حرّ عاملي، امل الآمل، تصحيح: احمد حسيني، قم، دارالكتاب الاسلامي، 1362.

حلمي، احمد كمال الدين، دولت سلجوقيان، ترجمه: عبدالله ناصري طاهري، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1383.

خرمشاهي، بهاءالدين، قرآن پژوهشي، تهران، انتشارات ناهيد، چاپ سوم، 1376.

دواني، علي، مفاخر اسلام، تهران، اميركبير، چاپ اول، 1363.

ذهبي، محمدحسين، التفسير والمفسرون، بيروت، دارالكتب الحديثه، 1982 م.

التفسير و المفسرون، قاهره، دارالحديث، 1426 ه_ .ق.

رئيس السادات، سيد حسين، انديشه هاي كلامي شيعه، مشهد، نشر جليل، چاپ اول، 1382.

راوندي، مرتضي، تاريخ اجتماعي ايران، تهران، نگاه، چاپ اول، 1374.

رضايي، عبدالعظيم، گنجينه تاريخ، تهران، اطلس، چاپ اول، 1378.

سبحاني، جعفر، شيخ طبرسي، امام المفسرين، قم، مؤسسه الامام الصادق، 1382.

ص: 103

ستارزاده، مليحه، سلجوقيان، تهران، سمت، چاپ سوم، 1386.

شهيدي صالحي، عبدالحسين، تفسير و تفاسير شيعه، قزوين، حديث امروز، چاپ اول،1381.

قمي، عباس، سفينة البحار، قم، دارالاسوه، 1414 ه_ .ق.

صفا، ذبيح الله، تاريخ ادبيات ايران، تهران، اميركبير، 1369.

طبرسي، مجمع البيان (جلد 1)، تصحيح: رسول محلاتي، 1406 ه_ .ق.

عقيقي بخشايشي، عبدالرحمان، طبقات مفسران شيعه، قم، دفتر نشر نويد اسلام، چاپ اول، 1372.

غلام حسين زاده، غلام حسين، آشنايي با جارالله زمخشري، عشق آباد (تركمنستان)، انتشارات بين المللي الهدي، چاپ اول، 1382.

فصيحي، علي، «اسباب نزول در تفسير مجمع البيان»، فصل نامه پژوهش هاي قرآني، قم، دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم، 1374.

قدياني، عباس، فرهنگ و تمدن، تهران، فرهنگ مكتوب، چاپ اول، 1384.

كريمان، حسين، طبرسي و مجمع البيان، تهران، دانشگاه تهران، چاپ اول، 1369.

كاظم سراجي، ناصر، الطبرسي و منهجه في التفسير اللغوي، بيروت، دارالمرتضي، مطبعة الاولي، 1420 ه_ .ق.

مدرسي، محمدعلي، ريحانة الادب، تهران، خيام، چاپ اول، 1374.

مستوفي، حمدالله، تاريخ گزيده، تهران، اميركبير، چاپ سوم، 1364.

مظفر، محمدحسين، تاريخ شيعه، ترجمه: سيد محمدباقر حجتي، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، چاپ اول، 1368.

ص: 104

معرفت، محمدهادي، تفسير و مفسران، قم، مؤسسه فرهنگي التمهيد، چاپ اول، 1380.

واعظي، رضا، انديشه سياسي طبرسي، پايان نامه كارشناسي ارشد، قم دانشگاه باقرالعلوم، 1382.

همداني، رشيدالدين فضل الله، جامع التواريخ، تصحيح: محمد روشن، تهران، ميراث مكتوب، چاپ اول.