سرشناسه: اميدعلي، ميثم، 1361 -
عنوان و نام پديدآور: رسانه و حقوق شهروندي/ ميثم اميدعلي.
مشخصات نشر: قم: صداوسيماي جمهوري اسلامي ايران، مركز پژوهش هاي اسلامي، 1393
مشخصات ظاهري: 208 ص.
ISBN: 978 – 964 – 514 – 346 – 4 65000 ريال؛.
وضعيت فهرست نويسي: فيپا
يادداشت: كتابنامه
موضوع: رسانه هاي گروهي – ايران
موضوع: حقوق مدني – ايران
شناسه افزوده: صداوسيماي جمهوري اسلامي ايران، مركز پژوهش هاي اسلامي
رده بندي كنگره: 1393 77 الف 94 الف / 92 P
رده بندي ديويي: 230955 / 302
شماره كتاب شناسي ملي: 3536372
ص: 1
ص: 2
ص: 3
ص: 4
ص: 5
ص: 6
ص: 7
ص: 8
ص: 9
ص: 10
ص: 11
پيش گفتار
خداوند متعال را سپاس مي گوييم و شكرگزاريم از براي همتي كه عطا فرمود تا سزاوار بيان حق و جايگاه آن و حق انسان شهروند برآييم.
ارزش نهادن به انسان و تكريم برترين مخلوق هستي، از آيين و اديان الهي، سرچشمه گرفته است و دين اسلام كه كامل ترين آيين ها و آخرين دين است، بيش از همه بر آن تأكيد كرده است. به دليل اهميت ويژه اي كه اسلام براي انسان قائل است، حقوق شهروندي جزو قوانين جداناپذير اين دين الهي است.
شهر، شهروندي و حقوق شهروندي هرچند موضوع هايي مدرن و اصطلاحاتي جديد هستند و در دولت و ملت معنا پيدا مي كنند، اما آنها از متون ديني سرچشمه گرفته اند. حقوق و آزادي هاي فردي و مدني، آزادي عقيده و بيان، حق زندگي و حق مالكيت، حقوق اجتماعي، قضايي و سياسي، بخشي از حقوقي است كه در مفهوم حقوق شهروندي مي گنجد.
رسانه در جايگاه ابزار انتقال معنا و در راستاي تحقق زندگي آرماني يا شيطاني، مي تواند به حقوق حقه انسان، خدمت يا خيانت كند. رسانه ها نقشي بسيار پررنگ در تأمين اين حقوق دارند. رسانه ها همچون ابزاري براي آگاهي بخشي، نظارت بر محيط و آموزش شهروندان عمل مي كنند؛
ص: 12
بدين ترتيب تصديق كننده وظايف شهروندي همچون مشاركت، نقد و رأي دادن هستند. شهروندان آگاه مي توانند بهتر و فعالانه تر در فرآيندهاي تصميم گيري جوامع شركت كنند.
همان گونه كه حضرت امام خميني رحمه الله رسانه را به عنوان دانشگاه عمومي مي داند، وسايل ارتباط جمعي با آگاه سازي و تسهيل فرآيند آموزش شهروندان جامعه به صورت دائمي، آنان را توانمند مي سازند. آموزش از طريق رسانه، يكي از راه هاي مهم براي گسترش مهارت هاي ارزش مندي است كه مي تواند در جلب مشاركت شهروندان در مسائل مهم سياسي، اجتماعي، فرهنگي كشور نقش تعيين كننده اي داشته باشد. رسانه ها مي توانند شهروندان را به تحصيل حقوق شهروندي و آشنايي با مباحث مرتبط با مسائل جاري تشويق كنند.
اين پژوهش ميان رشته اي به موضوع حقوق شهروندي و رسانه مي پردازد و پس از تبيين و تعريف هريك از اين دو موضوع، ارتباط ميان اين دو و حقوق شهروندي در قوانين جمهوري اسلامي ايران و رسانه ملي بررسي خواهد شد.
گروه مطالعات اجتماعي
اداره كل پژوهش
ص: 13
بخش اول: شهروندي
زير فصل ها
فصل اول:كليات
فصل دوم: اسلام و شهروندي
ص: 14
ص: 15
فصل اول:كليات
زير فصل ها
1. شهروند
2. شهروندي
1. شهروند
زير فصل ها
الف) معناي لغوي شهروند
ب) مفهوم اصطلاحي شهروند
الف) معناي لغوي شهروند(1)
روميان قديم به دو دسته تقسيم مي شدند؛ 1. شهروندان؛ يعني روميان اصيل كه از حقوق و امتيازهاي بيشتري برخوردار بودند و 2. رعايا؛ يعني اقوام و ملل ديگري كه زير سلطه حكومت روميان بودند.(2) يونانيان قديم نيز به دو درجه تقسيم مي شدند؛ شهروندان درجه يك، كه ساكنان اصلي يونان بودند و درجه دو، كه بردگان و غير يونانيان بودند.
در فرهنگ هاي معين و عميد، اين اصطلاح تعريف نشده است. واژه شهروند در فرهنگ دهخدا، اين گونه تعريف شده است: «اهل يك شهر يا يك كشور.» همچنين آمده است كه «وندِ» موجود در اين واژه در گذشته «بند» و در واقع، اين واژه «شهربند» بوده است، به معناي كسي كه به شهري بند است.
ص: 16
بر اثر گذشت زمان، اين بند به «وند» تبديل شده است. «ي» موجود در شهروندي؛ يعني هر چيز مربوط به شهروند.(1) در فرهنگ معاصر گفته شده است شهروند كسي است كه اهل شهر يا كشوري باشد و از حقوق متعلق به آن برخوردار شود.(2) در يكي از فرهنگ هاي علوم سياسي، شهروند چنين تعريف شده است: «كسي كه از حقوق مدني يا امتيازات مندرج در قانون اساسي يك كشور برخوردار است. واژه «سيتي زن»، كه ريشه رومي دارد، در فارسي به شهروند، تبعه، همشهري، هم وطن، شهرتاش و انسان عضو اجتماع معني شده است».(3)
در زبان فرانسه، كلمه شهروند (Citoyen) از شهر (Cite) مي آيد و (سيته) از واژه لاتيني سيويتاس (Civitas) گرفته شده است. سيويتاس در زبان لاتيني، تقريباً معادل كلمه (Polis) در زبان يوناني است كه همان شهر است كه تنها مجتمعي از ساكنان نيست، بلكه واحدي سياسي و مستقل است. شهروند فقط به ساكن شهر گفته نمي شود. در رم، همانند آتن، همه ساكنان خصلت شهروندي نداشتند. كسي شهروند بود كه براي مشاركت در اداره امور عمومي شهر شرايط لازم را داشته باشد. در زبان فرانسه، غالباً شهروند در نقطه مقابل رعيت به كار مي رود. رفته رفته، دولت _ كشور جاي دولت _ شهر را گرفت و مفهوم شهروند به مفهوم دولت _ كشور وابسته شد.(4) در ايران تا پيش از مشروطيت، به جاي اين واژه از كلمه رعيت و رعايا استفاده مي شد.(5)
ص: 17
ب) مفهوم اصطلاحي شهروند
در اصطلاح، شهروند عضو جامعه اي سياسي است كه داراي حقوق و وظايف مرتبط با اين عضويت است. در واقع، شهروند از وجود رابطه و پيوند متقابل فرد و جامعه سياسي حكايت مي كند. البته بايد توجه داشت كه برخي الزامات اين واژه در غير شهر، كمتر معنا مي يابد؛ زيرا بيشتر شهرها محل ظهور روابط پيچيده سياسي، اقتصادي، حقوقي و فرهنگي اند، اما بدان معنا نيست كه روستاييان يا افرادي كه در غير شهر زندگي مي كنند، شهروند محسوب نمي شوند، بلكه از باب تغليب، به همه افراد سرزمين يا كشوري، شهروند گفته مي شود. در واقع، شهروند، فردي است كه در ساختار اجتماعي، سياسي، فرهنگي و اقتصادي جامعه حضور دارد و در تصميم سازي، تصميم گيري و شكل دهي آن به صورت مستقيم و غير مستقيم، اثرگذار است. در يك كلام، شهروند بر عضويت يك فرد در جامعه سياسي دلالت دارد و حاكي از آن است.
2. شهروندي
در واقع، شهروندي (كه ياي نسبت در آن وجود دارد) حاكي از موقعيت و حالت انساني است كه بر اساس آن بايد از حقوق و مزايايي برخوردار شود و بايد تكاليفي نيز بر عهده گيرد، هرچند در دولت _ شهر نباشد؛ يعني ساكن كشور نباشد.(1) بنابراين، شهروندي وضعيتي است كه به افراد عضو جامعه اي ملي اعطا مي شود و حقوق شهروندي، حقوقي است كه از آن ناشي مي شود و مشاركت در اين دارايي عمومي را آسان مي كند.(2)
ص: 18
به سخني ديگر، مفهوم جغرافيايي شهروندي كه اكنون معياري متداول شده است، امتيازها و مسئوليت هايي خاص را به عنوان «شهروندي» _ براي كساني كه در سرزميني متولد شده باشند يا به طور دائم در آن زندگي مي كنند يا بر اساس قوانين ديگر، به تابعيت كشور در آيند _ به رسميت مي شناسد.
شهروندي هويت جديدي به فرد مي بخشد كه خارج از هويت فردي، خانداني، قومي، خوني، تباري و شغلي است. پس شهروندي به وضع رابطه موجود ميان شخصي طبيعي و جامعه اي سياسي به نام دولت _ كشور، گفته مي شود، كه بر اساس آن اولي به وفاداري و دومي به حمايت موظف است.
در واقع، ويژگي اي كه شهروندي را از تابعيت صرف جدا مي كند، وجود اخلاق مشاركت و حقوق و مزاياي شهروندي است. شهروندي نه صرف موقعيتي منفعلانه، بلكه موقعيتي فعالانه و اثرگذار است. در نگاهي كلان، شهروندي حاكي از اين رابطه خاص ميان جامعه سياسي و عضو آن است، كه بر اساس آن فرد، داراي حقوق و تكاليفي خواهد بود. پس شهروند بر عضويت و شهروندي بر حالتي كه از اين وضعيت ناشي مي شود، دلالت دارند.
الف) اهميت شهروندي
امروزه بنا به دلايلي، اين باور وجود دارد كه مقوله شهروندي اهميت خود را از دست داده است. نظريه پردازان جهاني شدن، ادعا مي كنند كه پديده دولت _ ملت از سوي پروسه جهاني سياست، اقتصاد، و بازيگران آن، به طور فزاينده ناديده گرفته مي شود و توانايي دولت _ ملت، نسبت
ص: 19
به تضمين حقوق و اجراي تعهدات مربوط به شهروند ملي، با اين حساب، مبهم و نامشخص خواهد بود. به علاوه، امروزه بسياري از حقوق و تعهدات فردي در جوامع مرفه غربي، پيش از آن كه به موقعيت شهروندي رسمي، بستگي داشته باشد، به اقامتگاه قانوني وابسته است و اين امر نيز از اهميت شهروند ملي كاسته است.(1) امروزه به جاي شهروندي، از مفاهيمي همچون جهان وطني، شهروند جهاني و جهانوند، سخن به ميان مي آيد.
با وجود اين مطالب، واقعيت آن است كه از اهميت موقعيت شهروندي به هيچ وجه كاسته نشده يا تمام اهميت گذشته آن از بين نرفته است.(2) دليل آن را بايد در عوامل گوناگون جست وجو كرد. با وجود تبليغ دكترين حقوق جهاني بشر، هنگام اداره امور سياسي كشورها ديده مي شود كه هنوز موضوع شهروندي اهميت دارد، زيرا:
1. جهاني شدن برخي امور باعث تغيير بستري شده كه دولت ها در آن حاكمند، اما دولت ها همچنان تواناترين نهاد براي تمركز قدرت سياسي، اقتصادي، نظامي و ارتباطي اند. بنابراين، دولت بستر اصلي شهروند است و حقوق و مسئوليت ها به شكل اساسي در سطح دولت ها اعمال مي شوند و اجرايي شدن حقوق و تكاليف، با دولت _ ملت ارتباط تنگاتنگي دارد.
2. شهروندي بيانگر ارتباط ميان حقوق، مسئوليت ها و مشاركت است
ص: 20
كه براي هر نوع اداره كردن ضروري هستند و هم اكنون شهروندي سازوكار خوبي براي تحقق حقوق و تكاليف است، در حالي كه يكي از مشكلات حقوق بشر براي تحقق شهروندي آن است كه با پديده اي به نام جامعه سياسي، پيوند و سازوكاري مؤثر ندارد.(1) اجراي حقوق بشر در سطح جهاني با تطبيق و اجراي حقوق شهروندي در حقوق داخلي، بسيار متفاوت است، در حالي كه در سطح ملي و داخلي، شاهد قانون گذار و ارگان هاي مجري قانون، مانند دادگاه و پليس هستيم كه به شكل مؤثر از حقوق مردم حمايت مي كنند، اما در موضوعات حقوق بين المللي، در اين خصوص كشورها مقتدر و متساوي الحقوقند. نبود اقتدار يا سلطه فراگير، تطبيق حقوق بشري را در سطح بين المللي به عملي دشوار بدل كرده است. اجرايي شدن حقوق بشر، همانند حقوق داخلي و شهروندي، راه بسيار پر پيچ و خمي را در پيش دارد. حاكميت دولت ها و متأثر بودن حقوق بين الملل از سياست جهاني كشورهاي قدرتمند، جزو موانع بسيار قدرتمند در برابر آن است.
از طرفي، پارادوكسي كه پس از مدرنيته بر سياست اثرگذار است، «توسعه غير سرزميني حقوق به رغم انسداد سرزميني سياست» است؛ يعني حقوق بشر در مرحله نظر و انديشه، جهاني تئوريزه مي شود، اما همواره سياست هاي راهبردي بلوك غرب بر محور منافع ملي و سرزميني و شهروندي، برنامه ريزي مي شود و در سياست هاي تنگ سرزميني، ديگر جايي براي حقوق بشر، حتي بر اساس ادعاي آنها نمي ماند. غرب در رويارويي با نقض حقوق بشر در جهان، تا حدودي در مسائل مهم به
ص: 21
دنبال منافع ملي خود است و نگاه ابزاري و برخورد دوگانه با آن، در سطح جهاني در مسائل استراتژيك، به خوبي حاكي از اين واقعيت است.
وانگهي وجود مرزهاي جغرافيايي، كه براي برقراري بسياري از حقوق اساسي، غير از تابعيت و شناسنامه چيزي ديگري را نمي شناسد، بيش از پيش اهميت شهروندي ملي و لوازم آن را تأكيد مي كند و از شهروند جهاني يا جهان وطني، به جز يك رؤيا، چيزي باقي نمي گذارد. در نتيجه، حقوق و تكاليف پيش از آن كه به اقامتگاه قانوني بستگي داشته باشد، به موقعيت شهروندي وابسته است.
در نتيجه اينكه حقوق بشر بتواند جاي گزين حقوق شهروندي شود و كاركرد آن را داشته باشد، بنا به دلايل يادشده در وضعيت كنوني و آينده نزديك، بسيار بعيد به نظر مي رسد. از اين رو، ايده جهاني شدن حقوق بشر از اهميت شهروندي و موقعيت اساسي آن نكاسته است و هم چنان شهروندي، بستر مهمي براي اجرايي شدن حقوق و آزادي ها و تكاليف افراد به شمار مي آيد. از اين رو، دولت ها پيش از آن كه در برابر انسان ها خود را مسئول بدانند، در برابر شهروندان خود و جامعه ملي، احساس تكليف مي كنند. اين احساس در حكومت ايدئال اسلامي، قطعاً در برابر امت اسلامي بايد وجود داشته باشد.
ب) گستره شهروندي
براي برخورداري از حقوق شهروندي، پرسش اساسي اين است چه كساني بايد شهروند به شمار آيند و ملاك و معيار آن چيست؟ اين پرسش بسيار اساسي است؛ زيرا دولت بر اساس وضعيت شهروندي، توزيع كننده كليدي منابع و امكانات اجتماعي است و محروم بودن از
ص: 22
حقوق شهروندي، به معناي محروم بودن از مبناي شكلي بسياري از حقوق است. از اين رو، اعلاميه جهاني حقوق بشر، حق شهروندي را به عنوان حق اساسي بشر پنداشته است.
از يونان باستان تا امروز، رويكردهاي متفاوتي درباره اين موضوع وجود داشته است، كه در ادامه سير تاريخي آن، به صورت گذرا بررسي خواهد شد. تاريخ دانان متخصص شهروندي در غرب، عموماً توسعه شهروندي را به دو مرحله تقسيم مي كنند: مرحله نخست آن از يونان باستان، آغاز و با شروع مدرنيته پايان مي يابد(1) و مرحله دوم آن از آغاز مدرنيته شروع شود كه امروزه بسياري از افراد معتقدند با جهاني شدن امور، از جمله در عرصه حقوق بشر و پيدايش مفهوم جديد «جهان وطني» يا «شهروند جهاني»، دوره دوم نيز به پايان خود نزديك مي شود.
يك _ شهروندي در يونان باستان و امپراتوري روم
موقعيت شهروندي در دولت _ شهر يونان به شدت انحصاري بود. در حقيقت شهروندي به دليل ماهيت انحصاري آن به عنوان نشانه برتر بر غير شهروندان، ارزشمند تلقي مي شد و موقعيت ممتاز به شمار مي آمد و ارتباط تنگاتنگ با مشاركت سياسي داشت. در دولت شهرهاي يونان، بردگان، خارجيان و فراتر از همه زنان از حقوق شهروندي محروم بودند.
در بعد نظري، اثر ارسطو به نام سياست، نخستين اثر علمي و تلاشي نظام مند درباره شهروندي در يونان باستان است، كه كسي را شهروند مطلق و محض مي دانست كه حق اشتغال به وظايف دادرسي و احراز
ص: 23
مناصب را داراست. ارسطو كودكان و سالخوردگان را شهروند مطلق و محض نمي دانست، چون كودكان به برخورداري از حقوق مدني نرسيده اند و پيران ازآن رو كه به سبب سالخوردگي از خدمت معافند، در شمار شهروندان نمي آيند. ايشان پيشه وران را نيز شهروند نمي دانست، چون در حكومت سهمي ندارند. (1)
در عصر امپراتوري روم، به تدريج شهروندي ارتباط خود را با مشاركت سياسي از دست داد و به ابزاري براي آرام سازي اجتماعي بدل شد. براي آن كه امپراتوري بتواند خود را مشروع جلوه دهد و ماليات را به آساني جمع كند، اعطاي شهروندي به افراد، به نسبت گسترش يافت و موقعيت شهروندي از حالت مشاركت، جدا شد و به مفهوم ساده و سطحي تنزل يافت. در نهايت، همين گسترش سبب نابودي ايدئال شهروندي شد و ديگر شهروندي موقعيتي نبود كه كارگزاران و عامليت سياسي به آن تفويض شود.(2) از اين رو، در مقايسه با دولت _ شهر يوناني، شايد بتوان گفت شهروند رومي در زمينه شمول گرايي و فراگيري، قدمي رو به جلو گذاشت، ولي از زاويه توسعه كيفي شهروندي و دموكراسي، قدمي عقب رفت.(3)
دو _ شهروندي در دوران مدرن
عضويت افراد در جوامع مدرن، با موقعيت شهروندي آنان نشان داده مي شود و امروزه دولت و حكومت هر كشوري مشخص مي سازد، چه
ص: 24
گروهي از انسان ها، شهروند و عضو كشوري هستند.(1) از اين رو، افرادي كه به «دولت _ ملت» خاص تعلق دارند، داراي اسناد و مداركي هستند كه عضويت آنها را در دولت _ ملت تأييد مي كند. به طور كلي اين مدارك شامل گواهي تولد يا به دست آوردن تابعيت و كارت شناسايي يا گذرنامه (پاسپورت) مي شود. بر اساس تابعيت و مدارك دال بر آن، شهروندان داراي مجموعه گسترده اي از حقوق مدني، سياسي، فرهنگي و اجتماعي هستند. در مقابل شهروندي مستلزم انجام برخي تعهدات از قبيل پيروي از قانون، پرداخت ماليات و دفاع از كشور _ در شرايط حاد _ و غيره خواهد بود.
گستره و معيار شهروندي در دوران معاصر و مدرن بر مبناي «اصل خون و خاك» يا تركيبي از آن دو قابل ترسيم است. از طرفي، در مواردي بسيار محدود از طريق درخواست تابعيت و قبولي آن نيز چتر شهروندي، خارج از دو معيار قبلي، برخي افراد را دربرمي گيرد. به عبارت ديگر، قوانين مربوط به شهروندي يا تابعيت، از دو اصل رقيب سرچشمه مي گيرند كه عبارتند از: اصل خون كه بر پايه تبار ملي كشور مورد نظر استوار است و اصل خاك كه بر اساس تولد در قلمرو سرزميني يك كشور بنيان مي يابد. اصل خون، اغلب به الگوي قومي يا محلي از دولت _ ملت مربوط است، در حالي كه اصل خاك به طور عمومي به الگوي از دولت _ ملت مربوط مي شود، كه با ادغام گروه هاي گوناگون در يك قلمرو، سرزميني واحد ساخته مي شود.
در عمل، قواعد شهروندي همه دولت ها، با تلفيقي از اصل خاك و
ص: 25
خون شكل گرفته اند، هرچند ممكن است يكي از اين دو اصل بر ديگري غلبه داشته باشد.
در دوران مدرن، دامنه شهروندي از نظر كمّي، فراگير و به لحاظ ماهوي، مساوات گرايانه تلقي مي شود. در اين زمينه، علاوه بر گرايش هاي ليبراليستي، بدون شك جنبش هاي اجتماعي، در گسترش شهروندي در غرب، نقش مهمي ايفا كرده است.(1) جنبش هاي اجتماعي سبب شدند بسياري از گروه هاي اجتماعي در غرب، شهروند رسمي به شمار آيند، اما فرآيند محروم سازي غير رسمي مهاجران از حقوق و مزاياي شهروندي، با وجود بهره كشي از كارها و خدمات آنان، همچنان به قوّت خود باقي است. هم اكنون غرب در زمينه گسترش شهروندي نسبت به گروه هاي مهاجر، صرفاً به دنبال منافع ملي خود است. با پذيرش نيروي كار جوان و حتي كودكان، به دنبال آن است كه مهاجران كارهاي سخت و طاقت فرسا انجام دهند، در حالي كه در برخي موارد اين گونه افراد در برخورداري از حقوق و مزاياي شهروندي، هرگز به پاي يك شهروند بومي نخواهند رسيد. از طرفي، غرب با بهره مندي از استعدادهاي درخشان جهان سوم و فراهم كردن زمينه براي فرار مغزها، بيش از پيش به فن آوري روز دست مي يابند و در نتيجه، محصول انديشه نخبگان علمي جهان سوم را به بهاي بسيار گزاف به جهان سوم، صادر مي كنند و از اين رهگذر به ثروت هنگفتي مي رسند.
از طرفي، از قرن هفدهم به بعد، پيدايش و توسعه شهروندي با پديده ملي گرايي و ملت _ دولت سازي در اروپاي غربي و امريكاي شمالي، ارتباط تنگاتنگي داشته است و اين فرآيند، كشورهاي اسلامي را نيز
ص: 26
تحت تأثير قرار داد و جهان اسلام را به كشورهاي بسيار كوچك مبدل ساخت. در نتيجه از قدرت آن كاسته شد و زمينه نيز براي استعمار و سلطه غربي فراهم گرديد. از اين جهت نظريه ملت سازي و شهروندي براي غرب، كاملاً سودآور بوده و هست. از سوي ديگر، اتحاديه اروپا تلاش دارد با نزديك كردن بيشتر كشورهاي عضو، به تدريج به دولت _ ملت واحد مبدل شوند تا كاستي هاي شهروندي و ملت سازي، به سبك دوران مدرن، كم تر دامن گير آنان شود و در آينده به قدرتي برتر در جهان بدل گردند.
ج) شهروندي؛ از تابعيت تا اقامت
در ادبيات حقوقي _ سياسي موجود، سه گونه برداشت از مفهوم شهروندي شده است و هر يك بر معنايي از شهروندي تأكيد مي كنند كه به ترتيب، معنايي وسيع تر از ديگري را از شهروندي طرح مي نمايند. سه نظريه سنتي، اقامت و آزادانديشانه، وجود دارند كه در ادامه به هر يك از اين سه مورد خواهيم پرداخت:
يك _ نظريه ناسيوناليستي سنتي
به طور سنتي در بيشتر تعاريف، شهروند را معادل تبعه دانسته اند. شهروند شخصي است كه عضو جامعه اي سياسي به نام دولت _ ملت است. شهروند كسي است كه از حقوق مدني _ سياسي و امتيازهاي مندرج در قانون اساسي كشوري برخوردار است. تابعيت بر جنبه بين المللي تأكيد دارد و شهروندي شمول حقوق داخلي را تأكيد كرده است. مفهوم شهروندي وابسته به تبعه بودن است كه مبتني بر محروم
ص: 27
كردن غيراتباع است. در نتيجه، گروه هايي كه جزيي از اجتماع ملي نيستند، محروم مي شوند يا در حاشيه قرار مي گيرند. بر پايه ديدگاه ناسيوناليستي و سنتي، شهروندي يعني دريافت گذرنامه محل سكونت. با وجود اين، برخي قائلين به اين ديدگاه كلاسيك، مانند كاستلز و ديوسون مي پذيرند كه در كنار اصل خاك و خون، اصل ديگري در حال رشد است كه اهميت زيادي دارد و آن اصل «اقامت» است.
دو _ نظريه اقامت
اين ديدگاه، (انحصار شهروند به تبعه و نگاه ناسيوناليستي به تبعه)، به نظر مي رسد ديدگاه غالب است و طرفداراني در ميان نظريه پردازان، مانند ديويد ميلر دارد. در برابر اين ديدگاه ناسيوناليستي، ديدگاهي گسترده تر و فوق ناسيوناليستي از شهروند ارائه شده است. به نظر اين ديدگاه و طرفداران آن، بايد مفهوم شهروندي از دولت و ملت جدا شود. بايد موقعيت شهروندي بر اساس اقامت اعطا شود، نه بر اساس جذب فرهنگي و بومي سازي. اين امر سبب مشاركت گسترده افراد در جامعه مي شود. اقامت بايد تعيين كننده شهروندي باشد، نه مليت. اگر شهروندي را دولت محور تعريف كنيم، مشكلات مربوط به اقليت هاي قومي و بسياري از حقوق اشخاص، حل نشده مي ماند. امروزه اين موضوع در حال آشكار شدن است كه ايده ملت به گونه اي فزاينده، نه تنها مبناي حمايت كننده شهروندي نيست، بلكه به مانعي براي حمايت از انسان ها تبديل شده است.(1) بر اساس ضابطه اقامت، افراد مي توانند استحقاق
ص: 28
شهروندي را با اقامت در كشوري به دست آورند. اين دسته، با اشاره به اهميت روزافزون «اقامت» و با وجود اينكه قائل به حقوق بسياري براي افراد مقيم دائم هستند، مانند حق كار، حق بهره مندي از تأمين اجتماعي و خدمات بهداشتي، تضمين امنيت، حمايت در برابر بازگشت اجباري و دست يابي به آموزش و پرورش، افراد غير تبعه را نه به عنوان شهروند، بلكه شبه شهروند مي نامند. تفاوت شهروند با شبه شهروند، در بهره مند نبودن شبه شهروند از حقوق سياسي و عدم بهره مندي كامل از حقوق اجتماعي است.(1)
سه _ نظريه آزادانديشانه
در فرآيند جهاني شدن، از تأثير محدوديت هاي جغرافيايي بر نظم سياسي _ اجتماعي كاسته مي شود و مردم به طور روزافزون از رفع شدن اين محدوديت ها آگاهي مي يابند. جهاني شدن امتيازها و كاستي هايي دارد. به نظر مي رسد، برداشت جديد و همگاني تري از شهروندي شكل گرفته است كه اصول آن بر اساس شخصيت جهاني و جهان شمول شخص است، نه بر پايه تعلق ملي.(2) در مفهوم آزادانديشانه از شهروندي، اين مفهوم شامل همه افراد كبيري است كه ساكن خاك كشورند. در اين مفهوم، تفاوت هاي قومي، ملي، زباني ناديده گرفته مي شود. بر اساس دكترين بي طرفي حكومت، دولت بايد نسبت به مفهوم زندگي خوب بين شهروندان بي طرف بماند. در نتيجه، حوزه عمومي از مباحث فرهنگي و هويتي تا حد ممكن جدا
ص: 29
مي شود و اين امر نيازمند رعايت حقوق اقليت ها و زبان و فرهنگ آنهاست.(1)
از بين اين سه نظريه، به نظر مي رسد نظريه عدم وابستگي مفهوم شهروندي به تابعيت ارجحيت دارد. وابستگي حقوق شهروندي به تابعيت با فلسفه وجودي حقوق شهروندي در تضاد است و سبب محروميت گروه هايي از انسان ها مي شود. حقوق شهروندي، حقوقي است كه همه افراد ساكن در جامعه اي بايد از آن بهره مند باشند. در پاسخ به اين ايراد كه به هر حال در دنياي امروز، تقريباً يك اتفاق نظر جهاني وجود دارد كه غير اتباع از حقوق سياسي محروم هستند و پيشرفته ترين كشورها در اين مورد، سوئد و هلندند كه به افراد مقيم غير تبعه اجازه شركت در انتخابات محلي را داده اند و از اين حد فراتر نرفته اند، بايد گفت تسري محروميت غير تبعه از حقوق سياسي، كه البته بخشي از حقوق شهروندي است، به ديگر حقوق شهروندي، يك تسري ظالمانه و خلاف عدالت و حقوق انساني است. به جاي اينكه بگوييم، انسان ها به دو گروه تبعه و غير تبعه تقسيم مي شوند و فقط اتباع از حقوق شهروندي برخوردارند و غير تبعه، در صورت اقامت درازمدت، از برخي حقوق شهروندي (شبه شهروند) برخوردار مي شود كه بدين ترتيب حقوق انساني تابع رابطه انسان ها با دولت ها مي گردد، مي توان انسان را محور بهره مندي از حقوق دانست و گفت، همه افراد ساكن اجتماع، از حقوق شهروندي برخوردارند و فقط در بخشي از حقوق سياسي،
ص: 30
شهروندان به دو دسته تبعه و غير تبعه تقسيم مي شوند. اتباع از حقوق سياسي بهره مندند. از آن جايي كه در حقوق شهروندي، مانند ديگر حقوق، حقوق و تكاليف اجزاي لاينفك يكديگرند، بهره مندي اتباع از حقوق سياسي به معناي تكليف آنها به دفاع نظامي كشور و نيز دفاع از كشور با جان و مال خود است. ديگر شهروندان (غير اتباع) از حقوق سياسي محرومند.
بديهي است كه به سبب اين محروميت، شهروندان غير تبعه موظف نيستند خدمت نظام وظيفه در كشور محل سكونت يا اقامت و نيز شركت در جنگ و دفاع مسلحانه از كشور محل اقامت را انجام دهند. اين تفاوت بين شهروندان تبعه و شهروندان غير تبعه، در طول ساليان آتي، به تدريج كم رنگ تر شده است و با رشد مفهوم «شهروند جهاني»، محو اين تفاوت، امكان پذير خواهد شد. مفهوم شهروندي اتحاديه اروپا، كه در قرارداد ماستريخت 1991، به رسميت شناخته شد، هر چند در تابعيت يكي از كشورهاي عضو ريشه دارد و منطقه اي است، از معيارهاي معمول وضعيت اتباع بيگانه در يك كشور بسيار فراتر رفته است، تا حدي كه ديدگاه ناسيوناليستي از تابعيت، آن را شبه شهروندي مي داند، نه وضعيت بيگانگان. بر اساس اين معاهده، اتباع كشوري اروپايي در كشور ديگر اروپايي، حق آزادي رفت و آمد، اقامت و حق رأي و تصدي مسئوليت در انتخابات محلي و حق بهره مندي از حمايت ديپلماتيك هر يك از كشورهاي عضو را دارند.(1)
ص: 31
فصل دوم: اسلام و شهروندي
زير فصل ها
1. جايگاه انسان در تفكر اسلامي و سكولاريستي
2. شهروندي در اسلام
3. كاركرد اصلي شهروندي و ساختار دوگانه آن از ديدگاه ليبراليسم
4. كاركرد شهروندي در نظام حقوقي اسلام
5. معادل شهروندي در منابع اسلامي
1. جايگاه انسان در تفكر اسلامي و سكولاريستي
براي فهم دقيق تر شهروندي در اسلام، بهتر است نگاه اسلام و ديدگاه هاي سكولاريستي را درباره انسان بدانيم. دين اسلام آييني الهي است كه دربردارنده رهنمودهايي براي رفع نيازهاي مادي انسان هاست و مجموعه آموزه هايي را براي تعالي روحي و سعادت اخروي بشر در بردارد. بنابراين، فرهنگ پديد آمده از اين آيين نيز به صورت طبيعي، از يك طرف ناظر به رفاه، خوش بختي و رفع نيازهاي زيستي و اين جهاني بشر است و از سوي ديگر، شامل ارشاداتي براي تكامل معنوي و رستگاري اخروي اوست. البته در اين فرهنگ، تكامل معنوي و رستگاري اخروي به عنوان هدف نهايي تعريف مي شود. مجموعه رهنمودهاي اسلام براي زندگي دنيوي نيز در پيوست با آرمان هاي اخروي تعريف شده است. ازاين رو، فرهنگ اسلامي با فرهنگ سكولار فرق دارد. فرهنگ سكولار بر اساس انديشه انسان مداري، آرمان هايش را دنيوي تصوير مي كند. ارزش ها و هنجارهايي كه در اين فرهنگ تعريف مي شود،
ص: 32
همه به تأمين خواست هاي مادي و لذت هاي دنيوي بازمي گردد، در حالي كه فرهنگ اسلامي، دنيا را گذرگاهي به سوي آخرت تعريف مي كند و ارزش ها و الگوهاي رفتار ارائه شده در اين فرهنگ، بيشتر براي تأمين رستگاري اخروي است.
براي سكولاريسم، تعريف هاي متعددي گفته شده و شاخص هاي چندي براي آن شمرده اند، اما به طور كلي سكولاريسم را مي توان ديدگاه يا ايدئولوژي دانست كه دين را در عرصه هايي كه ادعاي حضور در آنها را دارد، به حاشيه مي راند، مرجعيت دين را در امور فردي و اجتماعي كنار مي گذارد و مدعي است مي توان بدون دين، امور انسان را در وجه فردي و جمعي اش سامان داد. بر اساس ادعاي اديان درباره حضور در عرصه هاي انساني و چگونگي و ماهيت اين حضور است كه سكولاريسم در نسبت با اديان گوناگون، تفاوت دارد. براي نمونه، در وجه مسيحي يا اسلامي اش ويژگي هاي خاص خود را دارد. همواره چنين تلقي اي، ضديت با دين را در پي ندارد، ولي غيريت و بديل بودن را در خود خواهد داشت. اين در حالي است كه دين داران معتقدند، دين در اينجا منظور اسلام است كه «اِنَّ الدِّينَ عِندَالله الاِسلامُ» نه راهي در كنار ديگر راه ها، كه تنها راه است و سامان يافتن امور و راه يافتن انسان، جز با دين تحقق نمي پذيرد.
در بحث سكولاريسم، مهم بنيان هاي فكري آن است كه با تكيه بر آن، سكولاريسم در حيطه هاي گوناگون معرفت شناختي، تعليم و تربيت، اخلاق، سياست و نيز ارتباطات و رسانه، ديدگاه ها و راه هايي را پيشنهاد كرده است؛ بنيان هايي همچون اثبات گرايي (پوزيتيويسم)، انسان گرايي (اومانيسم)، عقل گرايي (راسيوناليسم)، آزادي گرايي (ليبراليسم)،
ص: 33
ملي گرايي (ناسيوناليسم)، علم گرايي (ساينتيسم)، ماركسيسم و فرويديسم كه انديشه غرب را در چند سده اخير شكل داده اند. چنان كه از اين فهرست پيداست، سكولاريسم جريان هاي متضاد فكري را در خود جاي داده است. البته هرچه هست، اين ها در حيطه هاي گوناگون، مباحث را بدون ارجاع به دين و در نظر گرفتن دين پيش مي برند.
سكولاريسم مي گويد انسان ها مي توانند سعادت اين جهان را با ابزارهاي اين جهاني به دست آورند. به بيان ديگر، مي گويد انسان براي رسيدن به خوش بختي يا راه درست زندگي در جهان، مي تواند از معرفتي كه به كمك ابزارهاي دنيوي به دست مي آورد، بهره برد. در حقيقت، عناصر اصلي و اساسي سكولاريسم از دو چيز تشكيل شده است:
الف) دست يابي به سعادت اين جهاني
چرا ما انسان ها در اين جهان زندگي مي كنيم؛ چون همه دنبال نوعي از سعادت هستيم. سكولاريسم در مرحله نخست، اين سعادت را معنا مي كند؛ معنايي كاملاً دنيوي. اين درست در برابر آن سعادتي است كه از تعريف ها و آموزه هاي اديان ابراهيمي به دست مي آيد؛ زيرا آنها سعادت حقيقي انسان ها را در دنيايي ديگر دنبال مي كنند.
ب) امكان پذير بودن دست يافتن به اين سعادت در همين دنيا
سكولاريست ها منكر وجود سعادت در دنياي ديگر نمي شوند، ولي معتقدند مي توان آن را در همين دنيا به دست آورد. بدون آن كه نياز باشد انسان را به دنيايي ديگر حواله داد. از طرفي، آنها مي گويند مي توان اين سعادت را با ابزارهاي دنيوي به دست آورد و به ابزارهاي
ص: 34
فراانساني يا آسماني نيازي نداريم. به بيان ديگر، سكولاريسم به ما مي گويد، شما دنبال يك منشأ يا منبعي فراتر از عقل بشري نباشيد. در اينجا عقل به معناي مفهوم بسيار عامي است كه خيلي چيزها را دربرمي گيرد.
2. شهروندي در اسلام
در اسلام معيار اصلي شهروندي، بر عقيده و مذهب استوار است و معيارهايي مانند نژاد، قوم، منطقه، خاك و خون درباره تابعيت مردود است.(1) هر مسلماني در اسلام از حقوق شهروندي برخوردار است، بدون آن كه به تشريفات خاص نياز باشد. هرگاه فردي تابعيت مذهبي را بپذيرد، يعني به توحيد و رسالت حضرت محمد صلي الله عليه و آله اقرار كند، شهروند حكومت اسلامي است و تابعيت مذهبي، متضمن تابعيت سياسي نيز است. در نتيجه، هرجا دارالاسلام باشد، سرزمين اسلامي است. در اين صورت، تابعيت كشور خاص مطرح نيست و در صورت تحقق اين ايدئال، كشور اسلامي پهنه زمين خواهد بود.(2) با اين وضعيت، رابطه دولت و امت واحد اسلامي مطرح است كه همه مسلمانان شهروندان آن به شمار مي آيند.
از سوي ديگر، اهل كتاب بر اساس قرارداد ذمه(3) و رعايت شرايط آن، شهروند حكومت اسلامي اند و مي توانند در دارالاسلام اقامت گزينند(4) و
ص: 35
از حقوق مبتني بر آن برخوردار شوند، جز مواردي كه استثنا شده اند. آيات قران كريم، احاديث و اجماع فقها بر اين امر دلالت دارند كه جاي بحث آن در اين جا نيست. غير اهل كتاب نيز از برخي حقوق شهروندي در حكومت اسلامي برخوردار خواهند شد و برخي از فقها، برقراري تابعيت و شهروندي براي آنان را بر اساس قرارداد و معاهده ممكن دانسته اند.(1) از طرفي، در نظام حقوقي اسلام، راه هايي كه براي آزادي برده ها تشريع شده اند،(2) عملاً به ملغي شدن رسم برده داري انجاميد و آنان نيز به تدريج از حقوق شهروندي برخوردار شدند.
آنچه پيشتر گفته شد، موقعيت شهروندي در جامعه ايدئال اسلامي است كه در گستره امت و دولت اسلامي، در پهنه دارالاسلام شكل مي گيرد و از صدر اسلام تا مدت زيادي همين گونه بوده است، اما نظريه ملت سازي كه محصول انديشه غرب است و ابتدا در آنجا ظهور كرد و برخي ديگر از عوامل، جهان اسلام و آخرين امپراتوري عثماني را به قلمروهاي سياسي بسيار كوچك مبدل ساخت كه علاوه بر بيگانه شدن مسلمانان از همديگر، كشورهاي بسيار ضعيف و كوچك به وجود آمدند، كه در برابر دشمنان مشترك، قادر به دفاع از خود و امت اسلامي نيستند. از طرفي، اين امر به پراكندگي امت اسلامي، بيش از پيش دامن مي زند كه از چالش هاي بزرگ وحدت جهان اسلام است.
وضعيت حاضر دولت _ ملت و شهروندي در كشورهاي اسلامي، در
ص: 36
قواعد و مقررات اسلامي به عنوان حالت ثانوي، قابل شناسايي است و به رسميت شناخته مي شود كه قطعاً از امت واحد اسلامي، فرسنگ ها فاصله دارد.
به هر حال، شهروندي در اسلام، بر اساس عقيده، معاهده و پيمان خواهد بود و همه گروه هاي انساني در قلمرو حكومت اسلامي، از حداقل حقوق شهروندي برخوردار خواهند بود.
3. كاركرد اصلي شهروندي و ساختار دوگانه آن از ديدگاه ليبراليسم
اين پرسش مطرح است كه وقتي فردي، شهروند جامعه اي سياسي، به شمار مي آيد و از اين هويت _ كه متفاوت با ديگر هويت هاي فردي و جمعي است _ برخوردار مي شود، اصلي ترين كاركرد آن، چه خواهد بود؟ درباره اين پرسش ديدگاه هاي متفاوتي وجود دارد و پاسخ مكتب ها يكسان نيست.
در ديدگاه ليبرالي، برخورداري از حقوق، اصلي ترين كاركرد شهروندي است و در اين مكتب به جاي تكاليف، بر حقوق شهروندي تأكيد مي شود. حقيقت اين است كه بر اساس اين رهيافت، در جوامع ليبرالي نظام اجتماعي از فرد چندان نمي خواهد كه تكاليفي در برابر جامعه داشته باشد و جدا از وظيفه اطاعت از قانون، پرداخت ماليات و دفاع از كشور _ در وضعيت حاد _، شهروندان وظايفي چنداني ندارند.(1) در سنت ليبرال، اساساً شهروندي به مثابه حقوق فردي تعريف مي شود و در اين سنت، حقوق فردي چند كاركرد دارد. مهم ترين كاركرد حقوق
ص: 37
فردي اين است كه برخورداري از آنها، استقلال فردي را به همراه مي آورد. رويكرد ليبراليستي، بر مفهوم مدرن شهروندي نيز اثر گذاشته و در برخي فرهنگ ها اين گونه آمده است: «مفهوم شهروندي در تلقي مدرن به عنوان منزلت اجتماعي تلقي مي شود، كه به موجب آن شرايط برخورداري فرد را از حقوق و قدرت فراهم مي كند.»(1) در اين تلقي، تكاليف شهروندي، حتي به صورت كم رنگ هم در ماهيت شهروندي در نظر گرفته است، كه دست كم به طور فاحش و چشمگير از واقعيت دور نباشد.
به دنبال ديدگاه هاي ليبراليستي، اين انديشه مطرح شده است كه انسان مدرن دنبال حقوق خود است و انسان مدرن، حق مدار است تا تكليف مدار، و برخي، از عنوان «شهروند محق» در برابر «شهروند مكلف» ياد مي كنند، بلكه بالاتر، گروهي كه فقط مكلف به اطاعت از قانونند، اصولاً شهروند خطاب نمي شوند. برخي افراد با تأثير از فرهنگ ليبراليستي، اين رويكرد را دارند كه ويژگي عصر حاضر، «عصر تجدد» يا «عصر مدرنيته» اين است كه انسان متعلق به اين عصر، دنبال حقوق خود است و حتي در برابر خداوند به دنبال اين است كه چه حقوقي براي او قرار داده است تا آن را بازستاند و در پي آن نيست كه خداوند براي او چه تكاليفي قرار داده و انسان مدرن به دنبال حق است.
واقعيت آن است كه پيشينه تاريخي ظلم كليسا به نام مذهب، استبداد سياسي و جلوگيري از مداخله نارواي دولت در امور شهروندان را مي توان از دلايل تأكيد افراطي براي حق مداري در
ص: 38
سياست و حقوق مدرن غرب دانست كه سبب شده واقعيت شهروندي از نظر حق و تكليف، وارونه نشان داده شود. ليبرال ها به گمان خود خواسته اند با تأكيد افراطي بر حقوق، بشريت را از دام خودكامگي نجات دهند.
_ نقد ديدگاه ليبراليستي
از پي آمدهاي نامطلوب اين نظريه آن است كه تنش بين فرد و جامعه را پيش فرض خود قرار مي دهد و تقابل آشكار ميان حقوق و تكاليف برقرار مي كند. اين در حالي است كه تصور اينكه موقعيت شهروندي، فقط بر حق استوار باشد، در درون خود با پارادوكس روبه روست؛ زيرا حفظ موقعيت شهروندي، از سوي دولت يا ملت، بدون اينكه شهروندان به تعهدات خود عمل كنند، كاري بسيار دشوار و محال به نظر مي رسد. از نظر «بسياري از منتقدان، جوهر شهروندي شديداً با تأكيد ليبراليسم بر حقوق فردي نابود شده است»؛(1) زيرا اگر جوهره شهروند، فقط در تأكيد بر حقوق او خلاصه و تكاليف او كم رنگ مطرح شود، نظام تعهدات اجتماعي كه از لازمه زندگي جمعي است، چه خواهد شد؟ در جامعه اي كه جوهر ارتباطات طرفيني است، شهروندي كه فقط دنبال حقوق خود باشد، با نظم اجتماعي _ كه لازمه حفظ موقعيت شهروندي است _ سازگار نيست.
از نكات مهم اظهارات شهيد مطهري اين است كه اكتفا به حقوق انساني و در نظر نگرفتن مسئوليت ها و برعكس، منحصر دانستن موضوع به تكاليف و وظايف و ناديده گرفتن حقوق انساني، دو جانب افراط و
ص: 39
تفريط بوده و هر دو خطاست. كساني كه مي خواهند نظام جامعه را بر اساس يكي از اين دو سامان دهند، با بن بست روبه رو مي شوند. در نتيجه، همان گونه كه ديدگاه ليبراليسم مبني بر اصل دانستن حقوق نادرست است، ناديده گرفتن حقوق انساني از سوي ارباب كليسا _ كه نوعي پيوند تصنعي ميان اعتقاد به خداوند از يك طرف و سلب حقوق سياسي و اجتماعي برقرار كردند _ نيز پذيرفتني نيست.
حقوق در خلأ وجود ندارد و براي اينكه حقوق ما به طور مؤثر به اجرا درآيد و ديگران به آن احترام بگذارند، بايد حقوق ديگران را به رسميت بشناسيم و آن را رعايت كنيم. فردمحوري و تأكيد بر حقوق فردي و تقدم آن بر حقوق جمعي در سنت ليبرالي، بنيان هاي زندگي اجتماعي، از جمله خانواده را بسيار متزلزل كرده است. پس تأكيد ليبراليسم بر حقوق افراد بدون عنايت به تكاليف آنان، نه با واقعيت هاي اجتماعي سازگار است و نه پشتوانه منطقي دارد. در نهايت، شهروندي ايده اي است كه هم حق برخورداري افراد از حقوق و هم مسئوليت جمعي شان را به رسميت مي شناسد و اداره باثبات امور اجتماعي بر آنها مبتني است. در واقع، اداره جامعه انساني باثبات، بدون وجود حس تعهد لازم ميان اعضاي آن، كاري دشوار و تصورناپذير است.
4. كاركرد شهروندي در نظام حقوقي اسلام
در اسلام يك بار رابطه انسان با خداوند مطرح است كه از اين زاويه انسان مكلف محض است و نوع تكليف انسان در برابر خداوند، تكليف مدار بودن فقه را ايجاب مي كند؛ زيرا انسان حقي بر خداوند ندارد. چنان كه شهيد مطهري در اين زمينه نظر حكماي اسلامي را نقل
ص: 40
مي كند كه معقتدند: «هيچ موجودي بر خدا حقي پيدا نمي كند، كه دادن آن «انجام وظيفه» و «اداي» دين شمرده شود» در تأييد اين ديدگاه، فرازي از خطبه 216 نهج البلاغه را نقل مي كند(1) و همين ديدگاه را درست مي دانند.(2)
آيت الله جوادي آملي نيز چنين مي نويسد: «در اسلام حق و تكليف به جز درباره خداوند در تمامي موارد طرفيني بوده و تلازم دارد.»(3) پس در رابطه انسان با خداوند؛ چون انسان مخلوق و عبد خداوند است، حق عبد بر مولاي حقيقي، معنا ندارد. البته رابطه انسان با خداوند خارج از بحث شهروندي است، كه در آن رابطه انسان ها با همديگر و دولت مطرح است، اما جدا از رابطه انسان با خداوند، همواره در اسلام حق و تكليف، طرفيني است و در واقع موقعيت شهروندي از اين جهت ساختار دوگانه دارد و مركب از حق و تكليف است. در نظام حقوقي اسلام، اين گونه نيست كه فقط موقعيت شهروندي، برخورداري از حقوق را به ارمغان آورد يا شهروند را موجود مكلف تعريف كند.
نكته ديگر اين است كه برخي عالمان ديني، بر اساس توجه به باطن آيات، معتقد به بازگشت تكاليف به حقوق هستند؛ چون انسان داراي حقوق انساني است، خداوند خواسته است او براي رسيدن به حقوق خود، ملزم به رعايت تكاليف شود.(4)
ص: 41
5. معادل شهروندي در منابع اسلامي
از آن جا كه موضوع تحقيق با رويكرد تطبيقي بررسي مي شود و يك قسم بررسي، اسلام با تأكيد بر فقه اهل بيت عليهم السلام است و از طرفي از اجزاي اصلي موضوع تحقيق، واژه شهروندي است، بايد معادل تقريبي شهروندي و معنا و ماهيت آن در منابع اسلامي معلوم شود.
معادل واژه شهروندي در منابع اسلامي را مي توان در ميان واژه هاي ذيل جست وجو كرد: «امت»، «ناس»، «اناس»، و «رعيت»، اما از ميان اين واژه، قطعاً ناس و اناس، معادل درست و دقيقي براي شهروند نيستند. از طرفي واژه امت نيز معادل مناسب نيست؛ زيرا امت به مجموعه افرادي گفته مي شود كه دين يا زمان يا مكان واحد آنان را گرد هم جمع كرده باشد. واژه امت به كلي با مفهوم شهروندي متفاوت است، چون كلمه امت اسلامي به حسب دين واحد بر مجموع مسلمانان، گفته مي شود. حال آن كه واژه شهروند براي تك تك اعضاي يك جامعه سياسي كاربرد دارد و افراد را به دولت _ كشور به مفهوم مدرن آن، در يك سرزمين معيّن مرتبط مي سازد. معناي كلمه «امت» شبيه واژه «ملت» است كه هر دو به تك تك مردم گفته نمي شود، بلكه بر مجموعه مردم به عنوان يك واحد اطلاق مي گردد.(1)
واژه ديگري كه در منابع اسلامي زياد به كار مي رود، واژه «رعيت» است كه در معناي اصطلاحي و ماهيت خود، تقريباً معادل واژه «شهروندي» است. از اين رو، نخست معناي لغوي و اصطلاحي واژه «رعيت»، به ترتيب در زبان عرب و منابع اسلامي بررسي و سپس به دلايلي كه اين واژه هم اكنون معناي منفوري دارد، اشاره خواهد شد.
ص: 42
الف) مفهوم لغوي رعيت
رعيت از ماده «ر ع ي» است كه راغب آن را اين گونه معنا كرده است: «إرْعيٰ فِي الاَصْلِ حِفْظُ الْحَيَوانِ إمَّا بغِذائِهِ الْحَافِظِ لحَياتِه، اِمّا بِذَّبِ الْعَدُوِّ عنه، يُقالُ رَعْيُتُهُ اَيْ حَفَظَتْهُ وَ اَرْعَيَتُهُ وَ جَعَلْتُ لَهُ ما يُرْعيٰ؛ ارعي در اصل يعني حفظ حيوانات اهلي با توجه كردن به آنها يا با غذا دادن و يا اينكه با حفظ آنها از گرگ و دشمنان ديگر. زماني كه گفته مي شود: «رعيته»؛ يعني اينكه آن را حفظ كردم».(1)
در لسان العرب آمده است: «الرَّاعي يَرعي الماشِيَه اَيْ يَحوطُهَا و يَحفظُها.» چوپان را «راعي» و گوسفندان را «رعيت» گويند. راعي، چوپاني است كه گَله را به چراگاه مي برد و آنها را احاطه و و نگهداري مي كند.(2)
ب) معناي اصطلاحي رعيت در متون ديني
واژه رعيت در متون ديني به معناي كساني است كه حاكم، مسئول محافظت و نگهباني از جان، مال و حقوق آنهاست. در اين زمينه شهيد مطهري مي نويسد:
واژه «رعيت» علي رغم مفهوم منفوري كه در زبان فارسي به خود گرفته است، مفهوم زيبا و انساني داشته است. استعمال كلمه «راعي» را در مورد «حكمران» و «رعيت» را در مورد توده «محكوم»، اولين مرتبه در كلمات رسول اكرم صلي الله عليه و آله و سپس به وفور در كلمات [امام] علي عليه السلام مي بينيم. اين لغت از ماده «رعي» است كه به معناي حفظ و نگهباني است. بر مردم
ص: 43
از آن جهت كلمه «رعيت» اطلاق شده است كه حكمران عهده دار حفظ و نگهباني جان و مال و حقوق و آزادي هاي آنها است.(1)
همچنين مرحوم ناييني در اين زمينه چنين مي نويسد:
پس لامحاله سلطنت مجعوله در هر شريعت و بلكه نزد هر عاقلي عبارت است از امانت داري نوع و ولايت بر نظم و حفظ و اقامه. ساير وظايف راجع به نگهباني خواهد بود، نه از باب قاهريت و مالكيت دل بخواهانه حكمراني در بلاد و فيما بين عباد. و از اين جهت است كه در لسان ائمه و علماي اسلام، سلطان را به والي و راعي و ملت را به رعيت تعبير فرموده اند.(2)
در قرآن كريم، ماده «رعي» در معناي لغوي و اصطلاحي مزبور، به ترتيب در آيات ذيل به كار رفته است: «كُلُوا وَارْعَوْا أَنْعَامَكُمْ؛ هم خودتان بخوريد و هم چهارپايان تان را به چرا بريد.»(3) «وَالَّذِينَ هُمْ لِأَمَانَاتِهِمْ وَعَهْدِهِمْ رَاعُونَ؛ كساني كه امانت و عهد خويش را رعايت مي كنند.»(4) (در حفاظت و اداي آنها مسئولند.)
در حديثي از رسول اكرم صلي الله عليه و آله آمده است:
كُلُّكُمْ رَاعٍ وَ كُلُّكُمْ مَسْئُولٌ فَالْإِمَامُ رَاعٍ وَ هُوَ الْمَسْئُولُ وَ الْمَرْأَةُ راعِيَةٌ عَلِي بَيْتِ زَوْجِهَا وَ هِيَ مَسْئُولَةٌ و العَبْدُ رَاعٍ عَلي مالِ
ص: 44
سَيِّدِهِ وَ هُوَ مَسْئُولٌ ألي وَ كُلُّكُمْ رَاعٍ وَ كُلُّكُمْ مَسْئُولٌ؛ همانا هر كدام از شما نگهبان و مسئوليد، امام و پيشوا نگهبان و مسئول مردم است، زن نگهبان و مسئول خانه شوهر است. غلام مسئول مال، آقاي خويش است، هان! پس همه نگهبان و همه مسئوليد.(1)
معناي منفور واژه «رعيت» در زبان فارسي و خلط آن با معناي عربي مربوط به صدر اسلام، موجب شده است، كه از اطلاق رعيت بر مردم در نظام هاي سياسي و ادبيات عصر حاضر، معناي منفي به ذهن آيد و كاربرد اين واژه، شنونده را به ياد نظام ارباب رعيتي مي اندازد. در فارسي نيز به «گروهي كه داراي سرپرست هستند و به كشاورزاني كه براي مالك، زراعت مي كنند و به اتباع پادشاه و تبعه يك كشور»،(2) معنا شده است. از اين رو، رعيت به معناي تابع محض تلقي مي شود و برخي جامعه شناسان از گروهي از افراد جامعه، كه صرفاً مكلف به اطاعت از قانون باشند و حقوقي براي آنان لحاظ نشود، به عنوان رعيت ياد مي كنند.(3) چون در منابع اسلامي اين كلمه آمده است، برخي با خلط معناي فارسي و عربي، اين گونه استفاده كرده اند، كه در اسلام اساساً حقوق شهروندي وجود ندارد.
عوامل سوءبرداشت از اين واژه را مي توان در اين موارد خلاصه كرد:
1. مفهوم فارسي رعيت باعث شده كه مفهوم منفي آن، بر خود واژه اثر گذاشته و اساساً رعيت به مثابه واژه اي منفور در آمده است.
ص: 45
2. از ديگر عوامل اين سوء فهم، ترجمه نادرست اروپاييان از واژه رعيت است. يكي از نويسندگان عرب در اين باره چنين مي نويسد:
در عصر جديد، واژه sujet فرانسوي را كه به معناي تابع در دول استعماري است و الجزايري ها را sujet مي گفتند رعيت ترجمه كردند و گفتند «رعيت و تابع فرانسوي» در حالي كه فرانسوي ها را كه يكي از شهروندان citoyen بود، به مواطن ترجمه كردند و گفتند (شهروند) مواطن فرانسوي همين منشأ اشتباه و خلط شد و اثر نامطلوبي از واژه رعيت به جا نهاد.(1)
به هر حال، واژه رعيت در مفهوم عربي معناي بسيار زيبايي داشته است؛ به ويژه در صدر اسلام. پيش از اين به مواردي از اين معنا، چه لغوي و چه اصطلاحي اشاره شد. بر فرض قبول كنيم كه يكي از معناي لغوي اين واژه، حتي در لغت عرب نيز مفهوم منفوري است، قطعاً در منابع اسلامي به مفهوم خاص به كار رفته است كه نه تنها منفور نيست، بلكه بسيار زيباست، چون ماده «رعي» به معناي حفظ و نگهداري و راعي به معناي حافظ و نگهبان است. به مردم به اين دليل رعيت گفته شده است كه راعي (حاكم) بايد نگهبان حقوق مردم باشد و مواردي از اين كاربرد در قرآن كريم و كلام رسول اكرم صلي الله عليه و آله بيان شد. كلام امام علي عليه السلام نيز نشان مي دهد معناي مصطلح اين واژه در منابع ديني، تابع و پيرو محض نيست كه هيچ گونه حقوقي نداشته باشد، بلكه از كاركردهاي اصلي آن، برخورداري از حقوق و عهده دار شدن تكاليف است: «... وَ أَعْظَمُ مَا افْتَرَضَ سُبْحَانَهُ مِنْ تِلْكَ الْحُقُوقِ حَقُّ الْوَالِي عَلَي الرَّعِيَّةِ وَ حَقُّ
ص: 46
الرَّعِيَّةِ عَلَي الْوَالِي... .»(1) از اين رو، نظام شهروندي در اسلام نيز ساختار دوگانه دارد و در اسلام شهروند، تابع و مكلف محض نيست.
در نهايت، صرف كاربرد يك واژه از قبيل رعيت يا شهروندي و جمود بر آن، نمي تواند نوع نگاه به حقوق مردم، يك نگاه نظامي سياسي باشد، بلكه بايد دقت كرد، آيا اصلاً نظام حقوقي، حقوقي را براي مردم در نظر گرفته است، اگر جواب مثبت است، بايد ديد محتواي آن چيست؟ اينكه درباره مردم قلمرو سرزميني، چه اصطلاحي به كار رود، در هر زمان واژه رايج خاص خود را دارد. به ويژه در متون اسلامي كه واژه رعيت به كار رفته، هرگز به معناي نفي حقوق مردم نيست. چنانكه از كلام پيامبر گرامي اسلام صلي الله عليه و آله و امام علي عليه السلام روشن گرديد.
در بحث مباني انسان شناختي نيز، ملاك ارزش انسان و اصل برابري انسان ها، بيان و مطرح شده است. ذات اقدس حق تعالي انسان را گرامي داشت و او را بر بسياري از مخلوقاتش برتري بخشيد. تكريم انسان از سوي خداوند او را از ويژگي هاي خاصي برخوردار كرد و به او قدرت داد و مهم تر از همه، او را واجد حقوق، تكاليف و حرمت كرد. به همين دليل، حفظ عزت و شخصيت انسان ها و تكريم كرامت انساني، براي آن حضرت در اولويت اول قرار داشت؛ زيرا اصل حكومت براي سعادت، تكامل و تعالي انسان ها ايجاد شده بود و اين نگرش انسان شناسانه ديني است.(2)
در نهج البلاغه نيز نوع انسان، فارغ از قوم و قبيله و دين و مذهب در
ص: 47
كانون توجه گرفته است. فقط در نامه آن حضرت به مالك اشتر، سي مورد وجود دارد كه تمام انسان ها از هر مليت، نژاد، صنف و مذهب را دربرمي گيرد. «ناس» به معناي مردم در نُه مورد، «رعيت» به معناي شهروند در سيزده مورد، «عامه» به معناي همگان در سه مورد، «كل امريء» به معناي هر انساني در دو مورد، «عبادالله» به معناي بندگان خدا در يك مورد و صحيح تر از همه عبارت «نظير لك في الخلق»، به معناي هم نوع تو در خلقت، در يك مورد در نامه امام علي عليه السلام به مالك اشتر آمده است.(1)
خلقت برابر انسان ها به معناي نپذيرفتن نابرابري هاي اجتماعي است و بايد ريشه آن را در روابط و فرآيندهاي اجتماعي جست وجو كرد. بايد كوشيد فرصت ها را براي رقابت و بروز شايستگي هاي انساني، برابر و شرايط مسابقه در ميدان اجتماعي را براي همگان، يكسان ساخت يا حداقل به سوي آن، حركت با برنامه و هوشيارانه تري داشت.
نوع رابطه زمامداران و شهروندان، از مهم ترين وجوه حكومت است كه نشان دهنده محتواي شهروندي در هر جامعه اي است. اينكه ميان زمامداران و شهروندان، چگونه رابطه اي برقرار باشد و هر يك در نگاه ديگري چه جايگاهي داشته باشد و نسبت ميان آنان بر چه اساسي استوار باشد، از امور محوري در حكومت هاست، به گونه اي كه ساختار حكومت بر آن شكل مي گيرد و رفتار و مناسبات مديريتي از آن برمي خيزد. اين رابطه مي تواند رابطه اي يك سويه يا دوسويه باشد. آنچه بيشترين صورت را در حكومت ها رقم زده است، صورت يك سويي از
ص: 48
رابطه زمامداران و شهروندان است؛ يعني رابطه حاكم و محكوم، فرمانده و فرمانبر، اما در دين مبين اسلام چنين روابطي ملغي اعلام مي شود.
اسلام رابطه زمامداران و شهروندان، دولت و ملت و والي و رعيت را رابطه اي دوسويه و متقابل، بر اساس رابطه دو صاحب حق مي داند و در اين صورت است كه حكومت ماهيتي انساني مي يابد.
ج) عمق و نوع شهروندي در اسلام
عمق شهروندي در اسلام به حدود اهميت و دخالت شهروندي در حوزه خصوصي و عمومي ارتباط دارد. در مقوله عمق شهروندي، چنين بررسي مي شود كه برداشت از شهروندي در اسلام تا چه اندازه عميق و پر مايه است؟ منظور اين است كه شهروندان تا چه اندازه بايد هويت خود را به عنوان شهروند، طلب كنند و تا چه اندازه بايد هويت شهروندي شان را بر ديگر منابع هويت اجتماعي و ادعاهاي متعارضي كه در زمانه شان دارند، مانند تعهدات خانوادگي يا تأمين معاش، مقدم بدارند؟
نگاه اسلام به مقوله شهروندي، نگاهي جامع نگر و عميق است. براي درك اين نگره مي توان به سخنان امام علي عليه السلام در كتاب شريف نهج البلاغه استناد كرد. وفا به پيمان خود با حكومت و حاكم عادل، خيرخواهي نسبت به حاكمان، اجابت و اطاعت از فرامين حاكميت، تنها نمونه هايي هستند كه عمق شهروندي را مي رسانند. امام علي عليه السلام در دوران امامت خود در خطبه 34 نهج البلاغه مي فرمايد:(1)
«حق من بر شما اين است كه در بيعت خويش وفادار باشيد.» بيعت، در واقع همان پيماني است كه ميان امت و امام برقرار
ص: 49
مي شود؛ پيماني محكم و لازم الاجرا. بر اساس اين پيمان، امام و حاكم بايد در همه جا مصلحت امت را در نظر بگيرد و امنيت و نظم را برقرار سازد و با دشمنان به مبارزه برخيزد و اسباب پيشرفت و تكامل جامعه را فراهم سازد و امت نيز بايد پشت سر امامش بايستد و و مانند بازويي نيرومند براي او عمل كند و هرگز كاري برخلاف اين عهد و پيمان انجام ندهد.
حضرت در مورد حق دوم مي فرمايد:
«در آشكار و نهان، خيرخواهي را در حق من به جا آوريد.» مانند متعلمان چاپلوس يا منافقان چند چهره نباشيد كه در حضور من از دوستي و محبت و اخلاص سخن گوييد و اعلام خيرخواهي كنيد، اما در پشت سر يا بي اعتنا باشيد يا طريق خيانت و فساد را در پيش گيريد. اگر من همه جا حاضر نيستم، خداي من همه جا حاضر و ناظر است و اين جهان، همه جايش محضر خداست و براي انسان هاي باايمان حضور و غياب من تفاوتي نمي كند.
بعد حضرت به سراغ سومين حق مي رود و مي فرمايد:
«هر وقت شما را بخوانم اجابت كنيد.» مانند افراد سست و ناتوان و بيمار نباشيد كه در اجابت دعوت ها تعلل مي ورزند. هميشه بايد گوش به فرمان امامتان باشيد كه گاه ساعت ها و لحظه ها سرنوشت ساز است و اندكي تعلل و سستي و تأخير ممكن است زيان هاي جبران ناپذيري به بار آورد. اين انضباط و گوش به فرمان بودن، بايد بر همه امت حاكم باشد.
امام علي عليه السلام در چهارمين و آخرين حق مي فرمايد:
«هر زمان به شما فرمان دهم، اطاعت كنيد.» ممكن است
ص: 50
گروهي فراخواني امام عليه السلام را بپذيرند و به دعوت او لبيك گويند، اما هنگامي كه به حضور او آمدند و فرمان سخت و سنگيني كه حافظ منافع امت است صادر شد، اطاعت نكنند. بنابراين، هم اجابت دعوت لازم است و هم اطاعت فرمان.
بديهي است منافع اين حقوق چهارگانه امام بر امت، مستقيماً به خود آنان بازمي گردد. آنها منتي بر انجام دادن اين امور بر امام ندارند، بلكه امام بر آنها منت مي نهد كه با بهره مندي از اين حقوق، امنيت و آبادي و آزا دي و افتخارات آنها را تضمين مي كند. برخي شارحان نهج البلاغه افزوده اند كه اين حقوق چهارگانه، مخصوص امام عادل و منصوب از ناحيه خداست و نه همه زمامداران، اعم از خوب و بد. به همين دليل امام فرموده است: «براي من بر گردن شما حقي است.» البته به نظر مي رسد، آنچه در اين بيان مبارك امام آمده، برنامه اي است كه براي هر قوم و ملتي تنظيم شده است و هر پيشوا و اميري در هر جامعه اي بر سر كار آيد، اگر بخواهد كار او پيشرفت كند، بايد اين حقوق چهارگانه را محترم بشمارد و نيز هر ملتي اگر بخواهد از وجود امير خود بهره بگيرد، بايد اصول چهارگانه را به كار بندد. در واقع، آنچه در اين خطبه آمد، ارشاد و راهنمايي به حكم منطق است.(1)
با دقت و تأمل در كلام امام در نهج البلاغه درمي يابيم كه سفارش هاي آن حضرت به شهروندان درباره چگونگي و ميزان احساس تعلق آنها به اجتماع، نيز حول همين چهار محور اساسي؛ يعني لزوم وفا به بيعت و حمايت حاكم، لزوم خيرخواهي و وفاداري به حاكم در نهان و آشكار، اطاعت فرمان و اجابت دعوت خلاصه
ص: 51
مي شود.(1) همچنين ياري كردن حق، اطاعت و فرمان برداري و امانت داري و اصلاح و آباداني در شهرها نيز از نظر حضرت علي عليه السلام ، ميزان دخالت شهروندي را در حوزه عمومي نشان مي دهد و اين مسئله، از سخنان ايشان برمي آيد، از جمله سخناني كه پس از جنگ نهروان در نكوهش لشكريان خود در سال 38 هجري _ كه براي نبرد نهايي با معاويه سستي مي ورزيدند _ ايراد كرد.(2)
با توجه به اين سخنان مي توان دريافت كه نظر و ديد اسلام به شهروندي، شهروندي عميق را مورد نظر دارد؛ زيرا از سخنان ايشان در مقاطع گوناگون مي توان تأكيد بر احساس تعلق شهروندان به جامعه و حكومت را فهميد.
نوع شهروندي به ميزان مشاركت شهروندان در عرصه شهروندي اشاره دارد، كه ممكن است شهروندان مشاركتي فعال يا منفعلانه داشته باشند. نوع شهروندي مي تواند ميزان فعاليت يا انفعال شهروندان را در نظام سياسي مشخص كند. هرچند ايده فعال بودن يا منفعل بودن شهروند، از منظري با محتوا و عمق شهروندي تقارن دارد، هريك به بعد خاصي دلالت مي كند.
ممكن است در الگوي شهروندي، شهروندي عميق مطرح باشد، اما افراد كشش و انگيزه لازم را براي مشاركت عملي از خود نشان ندهند. ازاين رو، افزودن گونه ها، (تيپ هاي شهروندي) فعال يا منفعل، مي تواند اين مسئله را در شاخص يابي شهروندي برجسته كند. نوع تلقي از نقش مردم در حكومت، از امور تعيين كننده در نوع حكومت و رفتار و
ص: 52
مناسبات حكومتي است؛ يعني مردم در حكومت نقش دارند يا خير، آيا بايد براي مردم در حكومت اعتباري قائل شد يا نه و اينكه مردم در حكومت نقشي فعال و اساسي دارند يا نقشي غير فعال و انفعالي؟
برخي بر اين باورند كه عموم مردم در حكومت هيچ نقش اساسي ندارند و حكومت امري پيچيده، تخصصي و علمي است كه جز نخبگان و خبرگان، كسي در آن نظر و نقشي ندارد و مردم در حكومت، نقشي تبعي و سايه اي و ابزاري دارند. برخي ديگر معتقدند مردم تا اندازه اي در حكومت نقش دارند و اين اندازه را نخبگان تعيين مي كنند كه به واقع مردم هيچ نقشي اساسي در حكومت ندارند. بنا بر باوري ديگر، نقش اصلي و كليدي در حكومت از آنِ مردم است. بدين معنا كه حكومت بدون مردم و خواست آنان تحقق نمي يابد و بدون اقبال و رأي مردم، مشروعيت سياسي نمي يابد و بدون حضور و مشاركت همه جانبه آنان، به درستي اداره نمي شود و فارغ از محور قرار دادن مردم، حكومت سلامت نخواهد داشت و راست قامت نخواهد بود. بنابراين، مردم در حكومت نقشي ايجادي دارند. در انديشه سياسي اسلام بر اين نوع نقش براي مردم و شهروندان تأكيد شده است. براي نمونه، حضرت علي عليه السلام تحقق حكومت خود را اين گونه معرفي كرده است:
آري، به حق آن كه دانه را شكفت و جان را آفريد، اگر حضور حاضران و اتمام حجت با اعلام وجود ناصران نبود... بي ترديد رشته حكومت را از دست مي گذاشتم و پايانش را چون آغازش مي انگاشتم و چون گذشته، خود را به كناري مي كشيدم.(1) پس از بيست و پنج سال،
ص: 53
مردم يكپارچه و سر از پا نشناخته، در حركتي عمومي خواستار پذيرش حكومت از جانب امام علي عليه السلام شدند و با اصرار فراوان، امام را راضي كردند تا حكومت را بپذيرد. آن حضرت درباره نقش مردم در اين امر چنين فرموده است:
دستم را براي بيعت گشوديد و من آن را بستم و به سوي خود كشيديد و من آن را بر گرفتم. پس بر من هجوم آورديد، همچون شتران تشنه كه روز آب خوردن به آب گيرهاي خود درآيند و به يكديگر پهلو زنند. چندان كه از هجوم مردمان بند پاي افزار پاره شد و ردا از دوش افتاد و ناتوان پايمال گرديد و خشنودي مردمان در بيعت با من بدان جا رسيد كه كودكان به وجد آمده بودند و سال خوردگان لرزان لرزان براي ديدار اين منظره به راه افتاده بودند و بيماران به كمك ديگران بدان جا آمده بودند و دختران جوان بي نقاب حاضر شده بودند.(1)
حق حكومت به سبب شايستگي لازم از آنِ امام علي عليه السلام بود و با اقبال مردم، تكليف اداره امور بر دوش آن حضرت گذاشته شد و روشن است تا مردم نخواهند، آن حق، محقق و تكليف اداره امور بر دوش آنكه شايسته است، گذاشته نمي شود و حكومت مردمي شكل نمي گيرد.
اميرمؤمنان عليه السلام در همان زمان كه مردم آمادگي خود را براي بيعت با آن حضرت و تشكيل حكومت وي اعلام كردند، در مسجد مدينه همگان
ص: 54
را مخاطب قرار داد و اين حقيقت را به صراحت بيان فرمود كه سرنوشت اجتماعي و سياسي مردمان بايد به دست آنان باشد و هيچ كس حق ندارد به جاي آنان تصميم بگيرد و مردم، خود بايد سرنوشت حكومت خويش را رقم بزنند.(1)
تعيين سرنوشت سياسي و اجتماعي و برپا ساختن حكومت به دست مردمان و پيروي همگان از قوانين دولت در هر جامعه اي موجب نظام يافتگي و پايداري است. براي اينكه مردم در حكومت نقشي جدي و اساسي داشته باشند، بايد زمينه و بستر مناسب آن فراهم آيد.(2)
بنابراين، دين مبين اسلام به مشاركت فعال شهروندان در عرصه سياسي جامعه معتقد است و به نقش تعيين كننده خواست و اراده مردم در تعيين نوع حكومت و حاكميت باور دارد.
د) گستره شهروندي در اسلام
گستره شهروندي به چگونگي باز يا بسته بودن برخورداري از حقوق شهروندي در جامعه اي و قلمرو آن برمي گردد. در جامعه اسلامي امكان بهره مندي از حقوق شهروندي براي همه شهروندان وجود دارد و در اين زمينه، ميان شهروندان _ از هر قشر كه باشند _ هيچ تفاوتي وجود ندارد.
امام علي عليه السلام بارها در نهج البلاغه به تلاش و كار براي همه شهروندان توصيه اكيد داشته است؛ يعني ايشان برخورداري از حقوق شهروندي را براي همه شهروندان يك حق مي پنداشتند و رعايت آن را بر حاكم، لازم و واجب مي شمردند.
ص: 55
در سفارش هاي آن حضرت به مالك اشتر درباره شهروندان، چنين آمده است: «پس آنها دو دسته اند؛ دسته اي برادر ديني تو هستند و دسته ديگر، در آفرينش با تو همانند».
بر اين اساس، بايد شهروندان در همه حقوق و امتيازها با هم برابر باشند كه از جمله اينها تساوي در تقسيم بيت المال، تساوي در بهره بردن از انصاف حاكم، تساوي در اجراي قانون، برابري در فرصت ها و مسئوليت و وظيفه دولت در قبال همه طبقات جامعه است. حتي در سخن امام در نهج البلاغه، سفارش ايشان به تلاش براي جلب رضايت عوام تا خواص را مي بينيم: «و بايد از كارها آن را بيشتر دوست بداري كه نه از حق بگذرد و نه فرو ماند و عدالت را فراگير بود و رعيت را دلپذير، كه ناخشنودي همگان، خشنودي نزديكان را بي اثر گرداند و خشم نزديكان، خشنودي همگان را زياني نرساند».(1)
امام در اين بخش از پيام خود، ارزش را به جلب رضايت عموم و سياهه ملت و گسترش عدالت داده و اينكه ملاك در محبوبيت، ميانه روي در حق است و زمامدار بايد توجه داشته باشد، آنچه رضايت عموم را سبب مي گردد، مقدم است بر آنچه رضايت خواص و بستگان را دربر مي گيرد؛ زيرا رضايت خواص در صورت خشم و غضب ملت، ناچيز است و به كار نمي آيد و نمي تواند مدافع از كيان زمامدار باشد، به خلاف رضايت عموم و ملت و چنانچه در اين صورت خشم و غضب خواص عارض گردد، به جايي صدمه نمي زند و توانايي كاري را ندارد، چون خشم خواص در برابر رضايت ملت و
ص: 56
عموم ناچيز است. بنابراين، ملاك به دست آوردن خشنودي، ملت است نه رضايت خواص و بستگان. زمامدار زماني عدالت را محقق ساخته و گسترش داده است كه عامه مردم از او خشنود باشند، چه خواص راضي باشند يا نه.
در نامه 53 نهج البلاغه از اين گونه سفارش ها فراوان است. از جمله سفارش به اجراي حق براي هركس كه باشد، حتي نزديكان و دوستان، سفارش به پرهيز از امتياز دادن به اطرافيان، سفارش به پرهيز از انحصارطلبي و اختصاص دادن اموال عمومي به خود و سفارش به پرهيز از تجاهل.
حضرت با اين بيانات، براي شهروندي گستره بازي را در نظر مي گيرد و برخورداري از حقوق شهروندي را براي همه قشرهاي جامعه اسلامي، از نزديكان حاكم تا عامه مردم، از مسلمانان تا مردم اهل كتاب كه تحت حاكميت حكومت اسلامي به سر مي برند، يكسان مي داند كه اين گستره باز از جمله شامل تساوي در برخورداري از بيت المال، تساوي در بهره مندي از انصاف حاكم، تساوي در اجراي قانون، تساوي در برخورداري از فرصت هاست.
ه) غايت شهروندي در اسلام
در نظريه هاي گوناگون شهروندي، درباره غايت شهروندي، ديدگاه هاي مختلفي طرح شده است. غايت شهروندي به غايت نظام سياسي و جامعه بستگي دارد. به اجمال مي توان غاياتي كه براي شهروندي وجود دارد، غايت رفع نياز در جوامع سنتي، زمينه سازي فضيلت، رسيدن به كمال و سعادت، آزادي يا نفي سلطه و سيطره دانست.
ص: 57
به طور كلي، در بحث مبنايي اينكه ماهيت حكومت چيست و آيا حكومت هدف است يا وسيله، برخي حكومت را هدف و غايت و مقصد تلقي مي كنند و برخي ديگر حكومت را وسيله و طريق مي دانند. ازاين رو، حكومت را براي اموري ديگر مي خواهند و در آن جهت به كار مي گيرند، كه در بحث غايت شهروندي نيز با اين نگاه وارد بحث شده، به آن پرداخته ايم. در اينجا نوع هدف و غايت متفاوت است. ممكن است حكومت وسيله و طريق رسيدن به قدرت و مكنت و نگهداري و گسترش اين ها باشد و ممكن است حكومت وسيله و طريق خدمت گزاري و دادگري باشد و اعتبارش فقط در اين جهت باشد.
با مراجعه به سخنان، انديشه و سيره حضرت علي عليه السلام ، حكومت جز وسيله خدمت و عدالت نيست و هرگز طريق كسب قدرت و مكنت تلقي نشده است. حضرت پس از آن، رياست طلبي و ملك و پادشاهي و گرد آوري ثروت را نفي مي كند و مي فرمايد: «براي رسيدن به اين اهداف، حكومت و خلافت را پذيرفتم:
_ بازگرداندن نشانه هاي دين؛
_ اصلاح در شهرها؛
_ امنيت و آسايش ستم ديدگان؛
_ اقامه و برپايي حدود تعطيل شده خداوند متعال».(1)
حكومت در ديدگاه امير مؤمنان، تنها زماني اعتبار مي يابد كه وسيله اي براي تحقق اهداف انساني و الهي و ابزار برپايي عدالت و
ص: 58
رفاه همگاني و حفظ حرمت و حقوق انساني و بستر تعالي آدمي باشد. بر پايه اين ديدگاه مي توان گفت اميرمؤمنان، به چهار هدف و غايت مهم درباره شهروندي، نظر دارد: برقراري عدالت، تأمين امنيت، تأمين رفاه شهروندان و جامعه و تربيت براي زمينه سازي رشد و تعالي انسان ها.
ص: 59
بخش دوم: حقوق شهروندي
زير فصل ها
فصل اول: معنا و مفهوم حقوق شهروندي
فصل دوم: شهروندي و حقوق آن در قوانين جمهوري اسلامي ايران
فصل سوم: ابعاد و انواع گوناگون حقوق شهروندي
ص: 60
ص: 61
فصل اول: معنا و مفهوم حقوق شهروندي
زير فصل ها
1. معناي لغوي حق
2. ماهيت و معناي اصطلاحي حق
3. تفاوت حقوق بشر و حقوق شهروندي
1. معناي لغوي حق
واژه حق داراي معاني متعددي است، از قبيل راست، درست، مقابل باطل، حقيقت، نصيب، بهره، مزد، ثبات، موجود ثابت و واجب.(1)
2. ماهيت و معناي اصطلاحي حق
واژه «حقوق» در معناي مورد نظر، جمع «حق» است. بايد نخست مفهوم حق روشن شود. از طرفي، چون مفاهيمي مانند حق، مفاهيمي انتزاعي و اعتباريند و به اصطلاح فلسفي، ماهيت ندارند، فاقد معناي حقيقي هستند. در اين گونه موارد نخست مفهوم عام بيان مي شود، كه در اصطلاح منطق جنس، قلمداد و آن گاه قيدهايي به آن افزوده مي شود كه در حكم فصل خواهند بود تا در نهايت مفهومي به دست آيد كه قالب معناي مورد نظر باشد.(2) با توجه به اين نكته، براي حق، تعاريفي بيان شده است: «حق
ص: 62
امري اعتباري است كه براي كسي (له) بر (عليه) ديگري وضع مي شود.»(1) يا در تعريف ديگر، حق «اقتدار، سلطه و امتيازي است كه براي شخص اعتبار مي شود و ديگران مكلف به رعايت آن هستند.» يا «حق امتياز و نفعي است متعلق به شخص، كه حقوق هر كشوري در مقام اجراي عدالت، از آن حمايت مي كند و به او [ذي حق] توان تصرف در موضوع حق و منع ديگران از تجاوز به آن را مي دهد».(2)
از حق تعاريف متعددي هست؛ اما با توجه به محدوديت دانش انسان و اعتباري بودن اين گونه مفاهيم، تعريف حقيقي براي آنها امكان ندارد. ازاين رو، در اين جا بيش از اين به بررسي معناي اين واژه نخواهيم پرداخت.
به هر حال، كلمه حقوق در عنوان تحقيق كه جمع حق است، به معناي مجموعه امتيازها، اختيارها و توانايي هايي است كه براي كسي بر كسي اعتبار شده است. ازاين رو، حق لوازمي دارد، از قبيل بهره وري كه صاحب حق از حق خود نفع به عام مي برد. اختصاص و امتياز از ديگر لوازم حق است، كه صرفاً نفع را صاحب حق مي برد و نوعي امتياز براي اوست. در نتيجه، حقوق شهروندي به مجموعه حقوقي از قبيل حق حيات، حق مشاركت، حق مسكن، رفت و آمد، حق تحصيل، حق تأسيس و اداره تشكل هايي جمعي گفته مي شود كه افراد جامعه اي سياسي به نام دولت _ كشور بايد برخوردار باشند.
كلمه «حقوق» دو معناي ديگري هم دارد، كه يكي جمع نبوده است و شكل ظاهري جمع را دارد و به معنايي مجموعه قوانين و مقرراتي است كه بر جامعه اي سياسي حاكم است. مفهوم ديگر «حقوق» به معناي «علم
ص: 63
حقوق» است كه منظور از آن دانش حقوق است كه در برابر ديگر دانش ها به كار مي رود.
3. تفاوت حقوق بشر و حقوق شهروندي
مقصود از حقوق بشر، حداقل حقوقي است كه همه افراد بايد از آن بهره مند شوند و اين حقوق به تابعيت، مذهب، جنس نژاد، قوميت، عضويت در گروه اجتماعي و امثال آنها ربطي ندارد(1) و خارج از دايره دولت _ ملت خواهند بود. اين نوع حقوق، حقوقي هستند كه هركس به دليل آنكه انسان است؛ بايد از آنها برخوردار باشد. از طرفي، نهاد دارنده حقوق بشر، «جهانوند» و نهاد دارنده حقوق شهروندي، «شهروند» است. رويكرد حقوق بشر، انسان و اجتماع هاي انساني است، رويكرد حقوق شهروندي، اجتماعي است كه فرد به عنوان شهروند به آن تعلق دارد و عضو آن جامعه است. (2)
ممكن است در بسياري موارد، موضوع ها و محتواي حقوق شهروندي و حقوق بشر مثل هم باشند و تفكيك آن دو از اين جهت كاري بسيار دشوار است، اما آنچه آن دو را از هم جدا مي كند، اين است كه حقوق شهروندي در چارچوب دولت _ ملت مطرح است و اينكه فردي به اعتبار شهروند بودن و عضويت در يك جامعه سياسي حقوقي دارد، اما حقوق بشر در افق جهاني و فارغ از محدوده جغرافياي خاص و عضويت در قلمرويي سياسي مطرح است.
ص: 64
به هر حال، حقوق شهروندي به حقوق و آزادي هايي گفته مي شود، كه دولت اجراي آن را بر اساس قوانين داخلي، براي اتباع خود تأمين و تضمين مي كند و محتواي آن ممكن است از يك كشور تا كشور ديگر كمي متفاوت باشد. حال آن كه حقوق بشر در سطح بين المللي مطرح است و منحصر به چارچوب دولت _ كشور نيست.(1)
حقوق بشر ناشي از حيثيت و كرامت ذاتي انسان است. گفته مي شود حقوق بشر عام و جهان شمول است و براي تثبيت حقوق فطري و طبيعي انسان است. حقوق بشر به هر انسان، صرف نظر از زندگي در جامعه يا جدا از جامعه و در انزوا و به تنهايي تعلق دارد. در حالي كه حقوق شهروندي حقوق انسان، به دليل زندگي در اجتماع معيّن است و با توجه به مقتضيات جوامع و شرايط زماني و مكاني مي تواند متفاوت باشد. بخش اساسي حقوق شهروندي، ناشي از حقوق داخلي كشورهاست، اما حقوق بشر و حقوق شهروندي دو مقوله كاملاً جدا نيستند.
اجراي حقوق بشر به حقوق شهروندي بستگي دارد؛ حقوقي كه انسان به دليل حيثيت و كرامت ذاتي خود دارد (حقوق بشر) با حقوقي كه انسان مقيم اجتماعي بايد داشته باشد (حقوق شهروندي)، مقوله هاي متضاد نيستند.
به طور خلاصه مي توان گفت، نسبت ميان حقوق شهروندي و حقوق بشر، عموم و خصوص من وجه است. حقوق شهروندي و حقوق بشر در بسياري موارد به جاي يكديگر استفاده مي شوند و بسياري از حقوق مندرج در اعلاميه جهاني حقوق بشر و دو ميثاق مربوط به آن، حقوق
ص: 65
شهروندي است و بسياري از حقوق شهروندي، در حقوق بشر ريشه دارد، اما تمييز بين آنها امكان پذير است. براي نمونه، حقوقي مثل حق زندگي (ماده 3 اعلاميه)، منع شكنجه (ماده 5)، حق مالكيت (ماده 17)، حق آزادي بيان و عقيده (ماده 19)، منع حبس و تبعيد خودسرانه (ماده 9) مذكور در اعلاميه جهاني حقوق بشر، ناشي از حيثيت و كرامت ذاتي انسان و حقوق بشر است، اما موادي در اعلاميه جهاني حقوق و دو ميثاق مربوط به آن وجود دارد كه به نظر نمي رسد ناشي از حيثيت و كرامت ذاتي انسان باشد و ابزار اجرا و محافظت از حقوق بشر و در واقع حقوق شهروندي است، نه حقوق بشر به معناي دقيق كلمه، مانند ماده 8 اعلاميه، درباره حق رجوع مؤثر به محاكم ملي صالحه، ماده 10 اعلاميه درباره رسيدگي در دادگاه مستقل و به طور علني، ماده 20 اعلاميه در آزادي تشكيل مجامع و جمعيت هاي مسالمت آميز، ماده 21 اعلاميه در حق نايل شدن به مشاغل عمومي كشور و بند 3 همين ماده در انجام انتخابات به نحو عمومي و با رأي مخفي و موارد بسياري مانند آن وجود دارد كه در اعلاميه جهاني حقوق بشر ذكر شده است، ولي به نظر مي رسد حقوق شهروندي است، نه حقوق بشر. همچنين در ميثاق حقوق مدني _ سياسي 1966 نيز موادي مانند ماده 10 آن، در نگه داري جداگانه متهمان از محكومان، ماده 11 آن، منع زنداني كردن افراد به دليل نداشتن قدرت به اجراي تعهدات قراردادي، ماده 14 آن، در حق سؤال متهم از شهود، به نظر مي رسد از حقوق شهروندي است، نه از حقوق بشر. در مقابل، مواردي وجود دارد كه بين حقوق بشر و حقوق شهروندي مشترك هستند؛ يعني هم ناشي از حيثيت و كرامت ذاتي انسان است و هم اينكه به دليل زندگي در اجتماعي معيّن است و تحت تأثير امكانات جامعه اي كه شخص در آن زندگي مي كند،
ص: 66
مي تواند از جامعه اي ديگر متفاوت باشد، مثل ماده 12 اعلاميه جهاني در منع مداخله در زندگي خصوصي، امور خانوادگي و اقامتگاه و مكاتبات اشخاص، بند 1 ماده 25 اعلاميه جهاني درباره تأمين سطح زندگي، سلامتي و رفاه شخص و خانواده اش و حمايت در مواقع بي كاري، بيماري، نقص اعضا و از كار افتادگي، بند 2 ماده 25 اعلاميه، درباره حق بهره مندي ويژه مادران و كودكان از كمك و مراقبت و بهره مندي از حمايت اجتماعي و نيز ماده 24 آن در حق استراحت و فراغت و تفريح براي اشخاص و محدوديت معقول ساعات كار.(1)
ص: 67
فصل دوم: شهروندي و حقوق آن در قوانين جمهوري اسلامي ايران
زير فصل ها
1. مفهوم شهروندي در حقوق جمهوري اسلامي ايران
2. حقوق شهروندي در متن قوانين جمهوري اسلامي ايران
3. انواع حقوق شهروندي در قانون اساسي ايران
1. مفهوم شهروندي در حقوق جمهوري اسلامي ايران
اصطلاح «شهروند» در متن بسياري از مقررات به كار رفته است. در قانون احترام به آزادي هاي مشروع و حفظ حقوق شهروندي، مصوب 15/2/83 مجلس شوراي اسلامي، كه در مقام صيانت حقوق قضايي شهروندي است، مثل حق دفاع متهم، رعايت موازين قانوني در موقع دستگيري، بازجويي و تحقيق از اشخاص، منع شكنجه و لزوم رعايت اصل برائت، به نظر مي رسد «شهروند» در اين قانون منحصر به تبعه نبوده و همه افراد را صرف نظر از تابعيت و اقامت دربرمي گيرد. اين در حالي است كه در قانون ساختار نظام جامع رفاه و تأمين اجتماعي، مصوب 21/2/83، در تبصره 4 ماده 1، كه اصطلاح «شهروندان خارجي مقيم جمهوري اسلامي ايران» و در ماده 7 آن، كه عبارت «نيازهاي شهروندان» به كار رفته است، به نظر مي رسد منظور از شهروند فقط «تبعه» است.
همچنين در آيين نامه تعزيرات حكومتي در شهرداري هاي كشور درباره شهروندان و كاركنان، مصوب 25/3/1367، و در قانون معاهده اساس روابط متقابل و اصول همكاري بين جمهوري اسلامي ايران و
ص: 68
فدراسيون روسيه مصوب 16/10/1380 مجلس شوراي اسلامي، در ماده 8 آن درباره تسهيلات «رواديد براي شهروندان طرف ديگر» نيز منظور از شهروند، تبعه است. بنابراين مي توان گفت، در نحوه بهره مندي از اين اصطلاح در مقررات مدون، نظم خاصي حاكم نيست و در قوانين و ديگر مقررات در هر دو معنا به كار گرفته شده است، اما از نظر محتوايي، چنانكه در قسمت دوم بيان مي شود، در حقوق ايران در بهره مندي از حقوق مدني، سياسي، اقتصادي و اجتماعي و در مواردي فرهنگي بين اتباع و غير اتباع، حسب مورد، تفاوت هاي جزيي يا كلي وجود دارد.
2. حقوق شهروندي در متن قوانين جمهوري اسلامي ايران
حضرت امام خميني رحمه الله در سال 1361، در فرمان هشت ماده اي خود، «حقوق انسان ها و شهروندان» را بسيار شفاف و صريح مطرح كردند. در بخشي از بيانات امام رحمه الله در فرمان هشت ماده اي آمده است:
قابل قبول و تحمل نيست كه به اسم انقلاب و انقلابي بودن، خداي ناخواسته به كسي ظلم شود و كارهاي خلاف مقررات الهي و اخلاق كريمه اسلامي از اشخاص بي توجه به معنويات صادر شود. بايد ملت از اين پس كه زمان استوار و سازندگي است، احساس آرامش و امنيت نمايند و آسوده خاطر و مطمئن از همه جهات به كارهاي خويش ادامه دهند.(1)
معنا و مفهوم اصلي حقوق شهروندي، رعايت و حفظ حقوق افراد و انسان ها در بخش كلان جامعه است. بنابراين، اصطلاح «حقوق شهروندي» از نظر مفهومي، پديده نوظهوري نمي تواند تلقي شود؛ زيرا پيش از اين در
ص: 69
قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران و ديگر قوانين عادي و حتي در فرمان هشت ماده اي امام در سال 1361، حقوق مردم و حقوق عمومي تصريح شده است. اصطلاح و واژه «حقوق شهروندي» براي نخستين بار با صدور بخش نامه رييس وقت قوه قضاييه در 20 فروردين سال1383، درباره رعايت حقوق شهروندان وارد نظام حقوقي ايران شد.
در مقدمه اين بخش نامه 14 بندي، خطاب به مراجع قضايي، انتظامي و اطلاعاتي كشور، اين گونه به حقوق شهروندي اشاره شد: «از آنجا كه حفظ كرامت و ارزش والاي انساني و احترام به آزادي هاي مشروع و حقوق شهروندي و رعايت اصول و ارزش هاي اسلامي در گرو اقدامات صحيح و عادلانه مسئولان قضايي، انتظامي و اطلاعاتي كشور مي باشد، توجه كليه قضات شريف، ضابطين و بازجويان و ناظران زندان ها و بازداشتگاه هاي سراسر كشور را به نكات ذيل [منظور 14 بند ذيل بخش نامه] جلب مي نمايد». (در پيوست ها طرح شده است)
مفاد اين بخش نامه، ناظر به رعايت برخي حقوق شهروندان در بُعد قضايي است. امتياز مهم ديگر بخش نامه در اين است كه به رعايت جزييات حقوق شهروندان در مرحله هاي گوناگون قضايي از تعقيب تا صدور حكم تأكيد شده كه در نوع خود اگر بي نظير نباشد، كم نظير است.
از موارد مهمي كه در اين بخش نامه آمده است، مي توان «رعايت قوانين در خصوص كشف و تعقيب جرائم و اجراي تحقيقات و صدور قرارهاي تأمين و بازداشت موقت، اجتناب از اعمال هرگونه سلايق شخصي و سوءاستفاده از قدرت يا اعمال هرگونه خشونت يا بازداشت هاي اضافي بدون ضرورت، فرصت استفاده از وكيل و كارشناس براي متهمان، رعايت اخلاق و موازين اسلامي در مورد
ص: 70
اشخاص در مظان اتهام و مرتكبان جرائم، در جريان قرار گرفتن خانواده دستگيرشدگان، اجتناب از ايذاي افراد نظير بستن چشم و ديگر اعضا، تحقير و استخفاف آنان در جريان دستگيري و بازجويي، منع بردن متهمان به اماكن نامعلوم، تعرض نكردن به اسناد و مدارك و اشيايي كه ارتباطي به جرم نداشته يا به متهم تعلق ندارد، ممنوعيت افشاي مضمون نامه ها و نوشته ها و عكس هاي فاميلي و فيلم هاي خانوادگي و پرهيز از هرگونه شكنجه متهم به منظور اخذ اقرار، احتراز از كنجكاوي در اسرار شخصي و خانوادگي و سؤال از گناهان گذشته افراد و اجتناب از دخل و تصرف ناروا در اموال و اشياي ضبطي و توقيفي متهمان» را نام برد. پس از اين بخش نامه بود كه مجلس شوراي اسلامي، در تاريخ15/1/1383، آن را عيناً به عنوان قانون «احترام به آزادي هاي مشروع و حفظ حقوق شهروندي» تصويب كرد. (قانون در پيوست ها طرح شده است)
بنابراين، اين قانون نخستين قانون مربوط به حقوق شهروندي در ايران، بود كه فقط در گستره قضايي، از حقوق شهروندي حمايت كرد. با توجه به اهميت اين قانون، نسبت به مواردي كه مستقيم به بخشي از حقوق شهروندي مربوط بود، قانون گذار با فاصله نزديكي يعني پنج ماه پس از تصويب قانون احترام به آزادي هاي مشروع و حفظ حقوق شهروندي، اقدام به وضع مقرراتي درباره حقوق شهروندي با تصويب قانون برنامه چهارم توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي جمهوري اسلامي ايران كرد. نكته مهم درباره قانون برنامه چهارم توسعه اين بود كه دامنه شمول حقوق شهروندي، افزون بر گستره قضايي به ديگر گستره هاي اجتماعي، سياسي، فرهنگي و اقتصادي نيز تعميم يافت و از آن حمايت شد.
ص: 71
قانون برنامه چهارم توسعه در ماده 100، دولت را موظف كرده است براي ارتقاي حقوق انساني، استقرار زمينه هاي رشد و تعالي و احساس امنيت فردي و اجتماعي در جامعه و تربيت نسلي فعال، مسئوليت پذير، ايثارگر، مؤمن، رضايت مند، برخوردار از وجدان كاري، باانضباط، با روحيه تعاون و سازگاري اجتماعي، متعهد به انقلاب و نظام اسلامي و شكوفايي ايران و مفتخر به ايراني بودن، «منشور حقوق شهروندي» را مشتمل بر محورهاي ذيل تنظيم و به تصويب مراجع ذي ربط رساند:
_ پرورش عمومي قانون مداري و رشد فرهنگ نظم و احترام به قانون و آيين شهروندي؛
_ تأمين آزادي و صيانت از آراي مردم و تعيين آزادي در حق انتخاب شدن و انتخاب كردن؛
_ هدايت فعاليت هاي سياسي و اجتماعي به سمت فرآيندهاي قانون و حمايت و تضمين امنيت فعاليت ها و اجتماعات قانوني؛
_ تأمين آزادي و امنيت لازم براي رشد تشكل هاي اجتماعي در زمينه صيانت از حقوق كودكان و زنان؛
_ ترويج مفاهيم وحدت آفريني و احترام آميز نسبت به گروه هاي اجتماعي و اقوام مختلف در فرهنگ ملي؛
_ حفظ و صيانت از حريم خصوصي افراد؛
_ ارتقاي احساس امنيت اجتماعي در مردم و جامعه.
به نظر مي رسد، منظور اساسي و اصلي قانون گذار از اينكه دولت را به موجب ماده 100 قانون برنامه چهارم توسعه، موظف به تهيه منشور حقوق شهروندي با تأكيد بر محورهاي ذيل آن كرده است، ايجاد، توسعه
ص: 72
و نهادينه كردن فرهنگ شهروندي و مقدمه اي براي تصويب قوانين مربوط به حقوق شهروندي است.
همان طور كه قانون برنامه چهارم توسعه، دولت را موظف به تهيه منشور حقوق شهروندي كرد، به موجب ماده 130، قوه قضاييه را نيز به تهيه لوايح مربوط به حقوق شهروندي مكلف كرد، از جمله لايحه جرم زدايي از قوانين كيفري براي جلوگيري از تضييع حقوق و آزادي هاي عمومي، لايحه حفظ و ارتقاي حقوق شهروندي، حمايت از حريم خصوصي افراد، رفع هرگونه تبعيض قومي و گروهي در قلمروي حقوقي و قضايي، لايحه حمايت از حقوق شهود و متهمان و لايحه حمايت از زيان ديدگان اجتماعي.
دولت و قوه قضاييه در جهت تحقق اهداف برنامه چهارم توسعه، از جمله حقوق و آيين شهروندي گام هايي برداشته اند كه در ادامه به جزييات آن اشاره مي شود، ولي مسلّم است كه در نهضت ايجاد فرهنگ حقوق شهروندي، علاوه بر دولت و قوه قضاييه، ديگر نهادهاي عمومي غيردولتي و آحاد شهروندان نيز نقش اثرگذار و بسزايي خواهند داشت.
3. انواع حقوق شهروندي در قانون اساسي ايران
زير فصل ها
الف) حقوق سياسي _ اجتماعي شهروندان
ب) حقوق اقتصادي و رفاه اجتماعي
ج) حقوق قضايي
د) حقوق فرهنگي
الف) حقوق سياسي _ اجتماعي شهروندان
در بند ششم اصل سوم قانون اساسي، «محو هر گونه استبداد و خودكامگي و انحصار طلبي» و در بند هفتم اين اصل، «تأمين آزادي هاي سياسي و اجتماعي» و اهتمام دولت در به كار بردن همه امكانات براي «مشاركت عامه مردم در تعيين سرنوشت سياسي، اقتصادي و فرهنگي خويش»، به عنوان تكاليف مهم دولت و حكومت، از جمله مواردي است كه قانون گذار بنيادهاي حقوق سياسي و اجتماعي مردم را ترسيم كرده است. نگرفتن
ص: 73
آزادي هاي مشروع حتي با نام حفظ استقلال و تماميت ارضي كشور با بهر ه مندي از ابزار قانون و وضع قوانين از جمله راهبردهايي است كه قانون گذار در اصل نهم قانون اساسي تأكيد كرده است.
در اصل هشتم قانون اساسي، بر امر به معروف و نهي از منكر، به عنوان حقوق و تكليف متقابل دولت و مردم تأكيد شده است. ممنوع كردن تفتيش عقايد و پرهيز از تعرض و مؤاخذه به دليل عقيده (اصل 23)، آزاد بودن نشريات و مطبوعات در بيان مطالب، ممنوعيت بازرسي نامه ها، ضبط و فاش كردن مكالمات تلفني، افشاي مخابرات تلگرافي و تلكس، سانسور و استراق سمع و پرهيز از هرگونه تجسس (اصل 25)، آزادي احزاب و جمعيت ها، انجمن هاي سياسي و صنفي و انجمن هاي اسلامي (اصل 26)، آزادي تشكيل اجتماعات و راه پيمايي ها (اصل 27) از جمله اصول تصريح شده اجتماعي و سياسي در قانون اساسي جمهوري اسلامي است.
ب) حقوق اقتصادي و رفاه اجتماعي
حق انتخاب شغل و امكان انتخاب شغل (اصل 28)، دارا بودن مسكن متناسب (اصل 31)، و مصونيت شغل و مسكن، از تعرض، حرمت مالكيت شخصي (اصول 46 و 47) و برخورداري از تأمين اجتماعي (اصل 29) از جمله مواردي است كه قانون گذار به عنوان حقوق اقتصادي و رفاه اجتماعي در نظر گرفته است.
ج) حقوق قضايي
هشت اصل از قانون اساسي به حقوق قضايي شهروندان تخصيص داده شده است. هدف اصلي حقوق قضايي شهروندان، ايجاد امنيت قضايي براي
ص: 74
اعضاي جامعه است. در بند 14 اصل سوم قانون اساسي، بر «تأمين حقوق همه جانبه افراد از زن و مرد و ايجاد امنيت قضايي عادلانه» براي همه و «تساوي عمومي در برابر قانون» تصريح شده است. عطف به ماسبق نشدن قانون (اصل 169)، اصل برائت (اصل 37)، اصل تأمين قضايي (اصل 32)، اصل استفاده از حق وكيل (اصل 35)، اصل ممنوعيت شكنجه و اخذ اقرار با تهديد و ارعاب (اصل 38)، اصل علني بودن دادرسي (اصل 165)، اصل «حق مسلم دادخواهي» (اصل 34)، از جمله حقوق قضايي شهروندي است كه در قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران به آن توجه شده است.
د) حقوق فرهنگي
اصل بيستم قانون اساسي، برخورداري از حمايت قانوني و تساوي افراد در همه جنبه هاي حقوق انساني، سياسي، اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي با رعايت موازين اسلام را به عنوان سياست محوري حقوق شهروندي توجه كرده است، اما در اصول اختصاصي جزييات حقوق فرهنگي به طور آشكار بحث شده است. از جمله حقوق فرهنگي تصريح شده در قانون اساسي، دادن حق استفاده از زبان هاي محلي و قومي در مطبوعات و در رسانه هاي جمعي و تدريس ادبيات آنها در مدارس در كنار زبان فارسي براي اقوام مختلف ساكن در ايران است. همچنين اصل سوم قانون اساسي بر رايگان بودن آموزش و پرورش و تربيت بدني، براي همه در تمام سطوح و تسهيل آموزش عالي تأكيد كرده است.
بر همگاني ساختن آموزش و رايگان كردن آموزش و پرورش تا پايان دوره متوسطه و گسترش آموزش هاي دانشگاهي، به طور رايگان با رعايت امكانات در اصل سي ام قانون اساسي تأكيد شده است. (اصل 30)
ص: 75
فصل سوم: ابعاد و انواع گوناگون حقوق شهروندي
انديشمندان و پژوهشگران فقه و حقوق، در دسته بندي عناصر و اقسام حقوق شهروندي، رهيافت هاي متفاوتي تدوين كرده اند، كه هر كدام درخور توجه اند، اما هيچ يك از دسته بندي ها و مرزبندي ها خالي از اشكال نيستند؛ زيرا عناصر و مؤلفه هاي اين حقوق، تفاوت هايي با هم دارند، اما در عين حال ارتباط تنگاتنگ بسياري از آنها با مسائل اجتماعي و سياسي و در نتيجه، دو يا چند وجهي بودن برخي از اين حقوق و ناتواني انسان در تعريف دقيق از آنها و نيز به دليل اعتباري بودن مفهوم آنها، همگي سبب شده اند هيچ يك از طبقه بندي ها دقيق نبوده و با دشواري هايي روبه رو باشند. ازاين رو، شيوه اي كه در اين نوشتار در تقسيم بندي حقوق مزبور، انتخاب شده است، خالي از اشكال نيست، اما سعي بر آن است وجه غالب حقوق مزبور در دسته بندي حاضر، ملاك قرار گيرد. در اين نوشتار، مؤلفه ها و عناصر حقوق شهروندي با عناوين حقوق و آزادي هاي فردي و مدني، قضايي، سياسي، اجتماعي و فرهنگي بررسي خواهند شد.
ص: 76
1. حقوق و آزادي هاي فردي و مدني
آزادي شخصي، حقوق و منطقه آزاد شهروندان است كه ديگران از جمله حكومت نمي تواند آن را تحديد يا سلب كند؛ مگر با اصول و قوانين پذيرفته شده است. آربلاستر در اين باره مي نويسد: «منظور از آزادي فرد معمولاً آزادي شخصي است، در اينجا نيز مانند مفهوم فرد، تأكيد بر شخص انساني واحد است»؛(1) يعني حقوق فردي و آزادي هاي مدني بيشتر جنبه فردي و شخص دارد كه شهروندان كشوري بايد از آن برخوردار باشند. اين حقوق شامل موارد متعددي است، مثل حق آزادي، مصونيت از تعرض، آزادي بيان، مذهب، برابري در برابر قانون، ممنوعيت تبعيض بر اساس جنس، نژاد، منشأ ملي يا زباني حمايت از شخص در برابر اقدامات غيرقانوني دولت مثل حبس (غيرقانوني) يا كار اجباري. در ادامه بر برخي از اين حقوق تأكيد مي شود.
الف) امنيت
حق امنيت، مهم ترين حقي است كه همه و به ويژه بيگانگان و اقليت ها بايد از آن برخوردار باشند. پيامبر، در پيماني كه با يهود و ديگر ساكنان مدينه بست، تأكيد داشت همه در مدينه در امنيت كامل هستند و هيچ كس حق تعرض به كسي را ندارد. در صورت بروز جنگ با كافران، تنها دعوت آنان به اسلام لازم است و در صورت نپذيرفتن، جنگ مجاز است، اما درباره اقليت ها، در صورت نپذيرفتن دعوت، در صورت امكان انعقاد پيمان هم زيستي، جنگ با آنها ممنوع است. پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله خالد بن
ص: 77
وليد را با لشكري به مقابله با دشمنان فرستاد. خالد به گروهي از اهل كتاب، برخورد كرد و پس از نپذيرفتن اسلام با آنان جنگيد و عده اي را كشت. پيامبر از اين موضوع ناراحت شد و دستور داد ديه كشته ها را از بيت المال به خانواده هايشان بپردازند.(1)
به موجب اصل 22 قانون اساسي، «حيثيت، جان، حقوق و مسكن اشخاص از تعرض مصون است، مگر در مواردي كه قانون تجويز مي كند.» متن سؤال شوراي عالي قضايي از بنيان گذار جمهوري اسلامي ايران و پاسخ ايشان، كه مربوط به سال 1362 است، اهميت لزوم حفظ امنيت براي غير مسلمانان، حتي غير اهل كتاب را در كشور نشان مي دهد. سؤال: «آيا غير مسلمانان كه در مملكت ايران زندگي مي نمايند، از اهل كتاب يا غير آنها، اگر مرتكب جرمي بشوند كه حد يا تعزير دارند، مانند سرقت و زنا يا جاسوسي يا افساد يا محاربه يا قيام عليه حكومت و همانند اينها، مانند مسلمانان بايد مجازات شوند يا آنكه مجازات آنها مانند جاسوسي احتياج به اشتراط ترك دارد يا آنكه مثل جاسوس حربي شوند، به مانند كفاري كه شرايط ذمه عمل نكنند، با آنان معامله گردد، يعني برگرداندن به مأمن يا تخيير حاكم بين قتل يا فديه يا استرقاق كه حضرت عالي در مسئله 8 تحريرالوسيله، ج2، ص 503، رد تخيير اشكال فرموديد؟»
امام جواب داد: «باسمه تعالي، كفار مزبور در پناه اسلام هستند و احكام اسلام مانند مسلمان هاي ديگر درباره آنها جاري است و محقون الدم بوده و مالشان محترم است».(2)
ص: 78
سيره پيامبر صلي الله عليه و آله گوياي احترام ايشان به اقليت هاست، به گونه اي كه حتي به جسد آنها نيز احترام مي گذارد. منقول است كه جنازه اي را از كنار پيامبر عبور مي دادند، ايشان به احترام او به پا خاست. اصحاب گفتند: «جنازه فردي يهودي بود. حضرت به آنان فهماند كه از اين مطلب مطلعند و فرمود: «آيا جنازه انساني نبود.» اين امر نشان مي دهد پيامبر خدا صلي الله عليه و آله براي انسان فارغ از كيش و مرام وي، احترام قائل بودند.(1) از جمله حقوق مدني اشخاص، حق استقلال در احوال شخصيه است. اقليت هاي به رسميت شناخته شده در كشور اسلامي آزادند كه بر اساس دين خود در موضوعاتي مانند ازدواج، طلاق، ارث و وصيت عمل كنند و دادگاه اسلامي نيز بايد در اين امور، بر اساس مذهب خود اشخاص عمل كنند.(2) در حقوق ايران نيز بر اساس اصول 12 و 13 قانون اساسي اقليت هاي كليمي، زرتشتي و مسيحي در احوال شخصيه، مثل ازدواج، طلاق، ارث، وصيت، نسب، نفقه، مهريه تابع مذهب خودشان هستند. بر اساس قانون اجازه رعايت احوال شخصيه ايرانيان غير شيعه محاكم، مصوب 1312 و نيز رأي وحدت رويه 37 _ 19/9/1363 هيئت عمومي ديوان عالي كشور، دادگاه ها موظفند براي ايرانيان غير شيعه كه مذهب آنها به رسميت شناخته شده است، مثل مذاهب اهل سنت، مذاهب مسيحي كاتوليك، پروتستان و ارتدكس، بر طبق قواعد و عادت مسلمه متدواله مذهب آنها رأي بدهند، مگر اينكه مخالف انتظامات عمومي باشد. در حمايت از اهل ذمه احاديث متعددي از رسول اكرم صلي الله عليه و آله نقل شده است. براي
ص: 79
نمونه، رسول الله صلي الله عليه و آله فرمود: «أَلَا مَنْ ظَلَمَ مُعَاهِدًا أَوْ انْتَقَصَهُ أَوْ كَلَّفَهُ فَوْقَ طَاقَتِهِ أَوْ أَخَذَ مِنْهُ شَيْئًا بِغَيْرِ طِيبِ نَفْسٍ فَأَنَا حَجِيجُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ؛ آگاه باشيد كسي كه به غير مسلماني (كه با مسلمانان پيمان و معاهده بسته است و مقررات پيمان را اجرا مي كند و بر ضد منافع مسلمين فعاليت نمي كند) ستم روا دارد يا او را تكليف بيشتر از طاقت كند يا مالي را بدون رضايت وي از او بگيرد، من در روز قيامت به او احتجاج كنم».(1)
امام علي عليه السلام فرمود: «انسان ها دو دسته اند يا برادر ديني تو هستند يا در آفرينش با تو يكسان هستند».(2)
ب) حق زندگي
حق زندگي از بنيادي ترين حقوق انسان و شهروندان جامعه سياسي به شمار مي آيد. بدون آن حقوق معنا و مفهوم ندارد؛ زيرا در صورتي كه حق حيات و زندگي شهروندي محترم نباشد، بهره برداري از ديگر حقوق نيز براي او ممكن نخواهد بود. ازاين رو، در قرآن كريم حق زندگي بسيار بااهميت تلقي شده است، تا جايي كه اگر كسي، فردي را بدون مجوز شرعي به قتل رساند، گويا همه انسان ها را به قتل رسانده است: «مَنْ قَتَلَ نَفْسًا بِغَيْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِي الْأَرْضِ فَكَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِيعًا.»(3) اين آيه كنايه از اين است كه حقيقت انسان ها همگي يكي است و به همين دليل، اگر كسي به يكي از انسان ها سوءقصد
ص: 80
كند، گويي به همه سوءقصد كرده است.(1) آيات ذيل نيز همه بر حرمت كشتن انسان دلالت دارند و در شريعت اسلام براي صيانت از زندگي بشر، افزون بر مجازات اخروي، مجازات سنگين قصاص نيز معين و مقرر شده است: «وَلاَ تَقْتُلُواْ النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللّهُ إِلاَّ بِالحَقِّ» (انعام: 151) «وَلَا يَقْتُلُونَ النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ»؛(2) «وَمَنْ يَقْتُلْ مُؤْمِنًا مُتَعَمِّدًا فَجَزَاؤُهُ جَهَنَّمُ خَالِدًا فِيهَا وَغَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَلَعَنَهُ وَأَعَدَّ لَهُ عَذَابًا عَظِيمًا».(3)
امام علي عليه السلام خطاب به مالك اشتر مي نويسد: «إِيَّاكَ وَ الدِّمَاءَ وَ سَفْكَهَا بِغَيْرِ حِلِّهَا؛ بپرهيز از خون ها و ريختن آنها به ناروا.»(4) همواره امام علي عليه السلام در جنگ ها تلاش مي كرد، آغازگر جنگ نباشد.(5) از سوي ديگر، در فقه حيات آدمي از مصالحي شمرده شده است كه بايد در آن احتياط شود.
در اسلام حق حيات قابل اسقاط نيست و خودكشي، ممنوع و حرام شده است: «وَلا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُمْ رَحِيمًا وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ عُدْوَانًا وَظُلْمًا فَسَوْفَ نُصْلِيهِ نَارًا.»(6) همين طور سقط جنين و «فتك» در اسلام حرام اعلام شده است. فتك به معناي كشتن طرف مقابل است، در حالي كه غافل باشد(7) و تقريباً مفهوم مشابه واژه
ص: 81
«ترور» را دارد. مردي به نام اباصالح از فردي سخن به ميان مي آورد كه به امام علي عليه السلام دشنام مي دهد و اباصالح از امام رضا عليه السلام اجازه مي خواهد در كمين آن مرد قرار گيرد و او را بكشد. حضرت او را از اين كار بازمي دارد: «اي اباصالح اين كار فتك (ترور) است و رسول خدا صلي الله عليه و آله از فتك (ترور) نهي فرمودند، اي اباصالح اسلام مانع ترور است».(1)
در فقه براي حق حيات محدوديت هايي وجود دارد و در مواردي به سلب آن حكم شده است، از قبيل قصاص، ارتكاب برخي گناهان و محارب و مفسد في الارض.
ج) آزادي عقيده
آزادي عقيده يكي ديگر از حقوق و آزادي هايي است كه در اسلام به آن توجه شده است. البته اسلام، داشتن هرگونه عقيده را حق انسان نمي داند، عقيده كه منافي انديشه باشد، نه تنها آن را جزو حقوق انسان نمي شمارد، بلكه آن را منافي انديشه مي داند. عقايدي كه از روي تقليد و بر مبناي وراثت يا از روي جهالت باشد يا به دليل فكر نكردن و تسليم شدن در مقابل ضد فكر باشد، در اسلام محترم نيستند. براي نمونه، عقيده به گاوپرستي، شيطان پرستي و بت پرستي _ كه همگي ضد فكر و انديشه اند _ هرگز در اسلام محترم نيستند. در اسلام، بر خلاف ديگر اديان، به ويژه مسيحيت، اصلي وجود دارد و يكي از امتيازهاي مهم دين اسلام است _ كه اصول عقايد، جز از راه انديشيدن و تلاش
ص: 82
فكري پذيرفته نمي شود. ازاين رو، شهيد مطهري ميان آزادي تفكر و آزادي عقيده فرق مي گذارد و به نظر ايشان «عقيده اي كه ناشي از تفكر باشد، در اسلام محترم است و اسلام نيز آزادي اين گونه عقيده را مي پذيرد».(1)
اين رويكرد بر خلاف رهيافتي است كه در ليبراليسم و اعلاميه جهاني حقوق بشر اتخاذ شده است كه هرگونه عقيده را محترم و آزاد دانسته اند؛ گرچه موجب انعقاد انديشه و ناشي از عدم تفكر باشد و فكر انسان را به اسارت خود قرار دهد. اسلام آييني است كه يكي از هدف هاي آن، نجات انسان از اسارت فكري و فيزيكي است: «وَيَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالأَغْلاَلَ الَّتِي كَانَتْ عَلَيْهِمْ». (اعراف: 157)
از ديدگاه اسلام، اينكه داشتن هرگونه عقيده حق انسان نيست، به اين معنا نيست كه اسلام عقيده خاصي را بر انسان ها تحميل كند يا افراد را به دليل داشتن عقيده خاص، تعقيب و مجازات كند؛ زيرا بر اساس آيات قرآن كريم، تحميل عقيده و دين خاص، نه امكان دارد و نه به آن توصيه شده است. عقيده امري دروني است كه اجباربردار نيست: «لاَ إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ قَد تَّبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ.» (بقره: 256) «اينكه قرآن مي فرمايد در دين اجبار نيست (لا اكراه في الدين) نمي خواهد بگويد دين را مي شود با اجبار تحميل كرد و شما تحميل نكنيد بگذاريد مردم بدون اجبار دين دار باشند، بلكه از اين باب است كه دين را با اجبار نمي شود تحميل كرد آنچه با اجبار تحميل شود، دين نيست.»(2) «وَلَوْ شَاء رَبُّكَ لآمَنَ مَن فِي الأَرْضِ كُلُّهُمْ جَمِيعًا أَفَأَنتَ تُكْرِهُ النَّاسَ حَتَّي
ص: 83
يكُونُواْ مُؤْمِنِينَ.» (يونس: 99) خداوند پيامبر را از اكراه و اجبار كردن مردم براي ايمان و اسلام بازمي دارد.(1) خداوند به پيامبر مي فرمايد، نبايد خود را در اين راه خسته كني، براي اينكه تو قادر نيستي مردم را مجبور به ايمان كني و ايمان از روي اكراه، خواست ما نيست. «فَذَكِّرْ إِنَّمَا أَنتَ مُذَكِّرٌ لَّسْتَ عَلَيْهِم بِمُصَيْطِرٍ؛ اي پيامبر ايشان را به حقايق تذكر بده.» (غاشيه: 20 و 22) وظيفه تو تذكر دادن است، به اميد اينكه دعوت را اجابت كنند و با طيب خاطر و بدون اجبار ايمان آورند. تو هرگز بر آنان مسلط نيستي كه آنان را مجبور به ايمان كني».(2)
از سيره رسول اكرم صلي الله عليه و آله نيز اجبار نكردن به خوبي پيداست. در نامه اي كه حضرت براي واليان و كارگزاران خود نوشته است، بر همين نكته دلالت دارد: «هركس بر آيين يهود يا مسيحيت باقي ماند، براي خروج از آيين خود اجبار نمي شود، بلكه تنها وظيفه پرداخت جزيه است».(3)
در اسلام آزادي از تحميل عقيده و آزادي از تفتيش عقيده و حق داشتن عقيده ناشي از تفكر، به رسميت شناخته شده اند، اما اينكه انسان ها حق داشتن هر گونه عقيده اي را داشته باشند، گرچه ناشي از تقليد، عدم تفكر و فقط بر اساس وراثت باشد، مورد تأييد و احترام دين اسلام نيست و كوشش مي شود از راه متفاوت _ به غير از اجبار _ مقدماتي فراهم شود كه صاحبان عقايد باطل متوجه اشتباه خود شوند و عقيده صحيح و مبتني بر تفكر را بيابند.
ص: 84
د) آزادي و حق اقامت و رفت وآمد
در تعريف اين آزادي چنين آمده است: «انسان در انتخاب محل اقامت و زندگي خود مختار و آزاد است و در هر شهري و محلي كه اراده نمايد، مي تواند رفت وآمد يا اقامت كند، كه ره آورد آن نداشتن جواز توقيف يا سلب تابعيت و تبعيد موقت يا دائم انسان است؛ مگر آن كه دليل قانع كننده قانوني وجود داشته باشد».(1)
بر اساس قاعده «اصالت الأباحه» و «اصل حليت»، اصل بر جواز و اباحه هر شيء است، مگر آن كه خلاف آن ثابت شود: «كُلُّ شَيْ ءٍ هُوَ لَكَ حَلَالٌ حَتَّي تَعْلَمَ أَنَّهُ حَرَامٌ بِعَيْنِهِ.»(2) مطابق اين اصل، رفت وآمد و اقامت در شهري اعم از موقت و دايم، امري جايز و آزاد است، مگر دليل خاص مانع آن شود.
در سنت پيامبر و ائمه نيز اين آزادي مسلّم تلقي شده است: «الْبِلَادُ بِلَادُ اللَّهِ، وَالْعِبَادُ عِبَادُ اللَّهِ، فَحَيْثُمَا أَصَبْتَ خَيْرًا فَأَقِمْ؛ همه سرزمين ها متعلق به خداست و بندگان نيز بندگان اويند. پس هر كجا موجب خير و سعادت شماست، اقامت كنيد».(3)
امام علي عليه السلام مي فرمايد: «لَيْسَ بَلَدٌ أَحَقَّ بِكَ مِنْ بَلَدٍ خَيْرُ الْبِلَادِ مَا حَمَلَكَ؛ هيچ شهري براي تو سزاوارتر از شهر ديگر نيست. بهترين شهر آن است كه پذيراي تو باشد».(4)
اين حق بر اساس آيات و روايات، در فقه سياسي شيعه، به حرمت
ص: 85
سكني گزيدن در بلاد شرك، كفار و نواحي كه فرد مسلماني نتواند شعاير ديني خود را انجام دهد، محدود شده است.(1) همين طور در مواردي از فقه حبس و توقيف با مدت معين وجود دارد كه از محدوديت هاي حق اقامت و آزادي رفت و آمد، به شمار مي آيند.(2)
ه) حق تفريح و اوقات فراغت
از ديگر حقوق مهم فردي، حق برخورداري از استراحت و تفريح و بهره مندي از اوقات فراغت براي همگان است. پيامبر اعظم صلي الله عليه و آله مي فرمايند: «اُلْهُوا وَ الْعَبوُا فَإنِّي أكْرَهُ أنْ يُرَي فِي دِينِكُمْ غِلْظَةً؛ تفريح كنيد و بازي كنيد؛ زيرا دوست ندارم در دين شما خشونتي ديده شود.» يا «اِنَّ اللهَ لاَ يواخِذُ الْمَزَّاحَ الصَّادِقَ فِي مَزَاحِهِ؛ خداوند شخصي را كه بسيار شوخي مي كند و در شوخي خود صادق باشد، بازخواست نمي كند.»(3) حق برخورداري از تفريح و اوقات فراغت، يكي از حقوق ملت است و در هيچ يك از اصول قانون اساسي ذكر نشده است. بديهي است، در صورت ذكر در قانون اساسي، قانوناً براي ارگان هاي دولتي تكليف اجراي آن به وجود مي آمد و تمامي مقررات و مصوبات هم زمان با ايجاد اشتغال و درآمد كافي براي همگان، امكانات و توان استفاده از اوقات فراغت و تفريح را فراهم مي آورد.
و) حق حريم خصوصي
لزوم وجود حريم خصوصي و رعايت آن، از سوي اشخاص حقيقي و
ص: 86
حقوقي، در اسلام به رسميت شناخته و به آن تأكيد شده است. ازاين رو، فقه سياسي اسلام، پيش از حقوق موضوعه غرب و مناسب تر و كامل تر از آن، به اين حق اهميت داده و از آن حمايت كرده است. تجسس به عنوان عام و ورود به مسكن افراد بدون اذن و گوش دادن به سخنان ديگران با عدم ميل باطني آنان _ در جهت حمايت از حريم خصوصي اشخاص _ در اسلام حرام و ممنوع است. از نمونه هاي رعايت حريم خصوصي شهروندان مي توان به اين موارد اشاره كرد:
يك _ امنيت مسكن
از منظر قرآن كريم، خانه هاي مردم به معناي واقعي، «مسكن» يعني محل آرامش، آسايش و سكون است: «وَاللّهُ جَعَلَ لَكُم مِّن بُيوتِكُمْ سَكَنًا.» (نحل: 80) وارد شدن به خانه ديگران بدون اجازه مالك آن حرام و ممنوع شده است: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لاَ تَدْخُلُوا بُيُوتاً غَيْرَ بُيُوتِكُمْ حَتَّي تَسْتَأْنِسُوا وَتُسَلِّمُوا عَلَي أَهْلِهَا ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ. فَإِن لَّمْ تَجِدُوا فِيهَا أَحَداً فَلاَ تَدْخُلُوهَا حَتَّي يُؤْذَنَ لَكُمْ وَإِن قِيلَ لَكُمُ ارْجِعُوا فَارْجِعُوا». (نور: 27 و 28)
دو _ ممنوعيت استراق سمع
گوش دادن به سخنان كساني كه مايل به شنيدن آن نيستند، حرام و ممنوع است؛ زيرا مصداق تجسس است. در حديثي از رسول اكرم صلي الله عليه و آله آمده است: «مَنْ اسْتَمَعَ إِلَي حَدِيثِ قَوْمٍ وَهُمْ لَهُ كَارِهُونَ أَوْ يَفِرُّونَ مِنْهُ صُبَّ فِي أُذُنِهِ الْآنُكُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ؛ هركس به مكالمه ديگران در حالي كه آنان مايل
ص: 87
نيستند، گوش دهد، در روز قيامت در گوش وي سرب گداخته ريخته مي شود».(1)
رويكرد اسلام درباره حريم خصوصي، رويكرد تحول گرايانه است؛ يعني از ماهيت و محتواي حريم خصوصي حمايت شده است، بدون آنكه از مصاديق آن نام ببرد. ازاين رو، بسياري از اموري كه امروزه به عنوان حريم خصوصي مطرح مي شود؛ از قبيل نامه ها، عكس ها، گفت وگوهاي تلفني، تلگراف، مراسلات، پست الكترونيكي و ديگر موارد شخصي، ديدن و اطلاع يافتن از آنها، به عنوان «تجسس» حرام خواهد بود: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِّنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَلَا تَجَسَّسُوا». (حجرات: 12)
تلاش براي دست يابي به امور پنهاني و مكتوم و عيوب اشخاص، با هر انگيزه كه صورت گيرد، «تجسس» به شمار مي رود و در آيه كريمه ممنوع شده است. همين طور گمان بد عاملي است، براي جست وجوگري و جست وجوگري عاملي است براي كشف اسرار و رازهاي نهاني مردم و اسلام هرگز اجازه نمي دهد رازهاي خصوصي آنها فاش شوند.(2)
امام علي عليه السلام مالك اشتر را به كتمان اسرار مردم سفارش مي كند و رهبر امت و حكومت را در پنهان داشتن اسرار مردم سزاوارتر مي داند:
از رعيت، آنان را كه عيب جوترند از خود دور كن؛ زيرا مردم عيوبي دارند كه رهبر امت در پنهان داشتن آن از همه
ص: 88
سزوارتر است. پس مبادا آنچه بر تو پنهان است آشكار گرداني و آنچه هويداست، بپوشاني كه داوري در آنچه پنهان است با خداي جهان مي باشد. پس چندان كه مي تواني زشتي ها را بپوشان تا آن را كه دوست داري بر رعيت پوشيده ماند، خدا بر تو بپوشاند.(1)
در شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد(2) آمده است: عمر شبي را به گشت زني در مدينه مشغول بود كه در برابر خانه اي صداي زن و مردي را شنيد و به شك افتاد. از ديوار خانه بالا رفت و وارد خانه شد. زن و مردي را ديد كه جلوي آنها ظرف شرابي قرار داشت. خطاب به آن مرد گفت: اي دشمن خدا، آيا مي پنداري خداوند كار تو را مخفي نگه مي دارد، در حالي كه به معصيت او مشغولي؟ سپس آن مرد به عمر گفت: اگر من يك خطا مرتكب شدم، تو مرتكب سه خطا شده اي؛ زيرا خداوند در قرآن فرموده است: تجسس نكنيد (وَلَا تَجَسَّسُوا) (حجرات: 12) و تو به تجسس در كار ما پرداختي. خداوند فرموده از در خانه وارد شويد «وَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوَابِهَا» (بقره: 189) و تو از ديوار وارد شدي. خداوند فرموده تا از اهل خانه اذن نگرفتيد، وارد نشويد و وقتي وارد شديد، سلام كنيد: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُيُوتًا غَيْرَ بُيُوتِكُمْ حَتَّي تَسْتَأْنِسُوا وَتُسَلِّمُوا حتي عَلَي أَهْلِهَا» (نور: 27) و تو بي اذن وارد شدي و سلام نكردي. سرانجام عمر آنها را رها كرد و رفت.(3)
در حقوق ايران، طبق اصل بيست و سوم قانون اساسي، «تفتيش
ص: 89
عقايد ممنوع است و هيچ كسي را نمي توان به صرف داشتن عقيده اي مورد تعرض و مؤاخذه قرار داد».
در اصل 20 قانون اساسي آمده است: «بازرسي و نرساندن نامه ها، ضبط و فاش كردن مكالمات تلفني، افشاي مخابرات تلگرافي و تلكس، سانسور، عدم مخابره و نرساندن آنها، استراق سمع و هر گونه تجسس ممنوع است، مگر به حكم قانون».
2. حقوق و آزادي هاي اقتصادي
در اين جا منظور از حقوق اقتصادي، معناي محدود از حقوق اجتماعي است. با اين تلقي، حقوق اقتصادي به حقوقي گفته مي شود كه فرد آن را به عنوان اينكه عضو جامعه است، داراست و با فعاليت هاي شخصي و حرفه اي خود يا به كارگيري دارايي خود، در اجتماع اثر مي گذارد، مانند حق مالكيت، حق كسب و كار، صنعت و بازرگاني، آزادي كار شغل و نظاير آن.(1)
هدف حقوق اقتصادي، تنظيم ساختار مالكيت خصوصي، مؤسسه هاي بازرگاني و صنعتي و برقراري نظم درست در امور اقتصادي است، در حالي كه هدف حقوق اجتماعي، تنظيم روابط اجتماعي و كار و رفع بي عدالتي موجود در اين زمينه هاست و همين طور براي حمايت از اقشار محروم جامعه و رفع مشكلات و نارسايي ها در امور اقتصادي و اجتماعي، دخالت مستقيم دولت، مطلوب است(2) و دولت در برابر مردم و جامعه، وظايف اثباتي دارد.
زندگي براي شهروندان، در جامعه اي سياسي به نام دولت _ كشور،
ص: 90
بدون به رسميت شناختن حقوق اقتصادي شهروندان، امري دشوار و ناممكن خواهد بود. ازاين رو، در نظام حقوقي اسلام به حقوق اقتصادي، همچون حق مالكيت، حق كسب و كار، صنعت و تجارت و آزادي شغل اهميت داده شده و اين حقوق را _ كه جزو حقوق طبيعي انسان است _ به رسميت شناخته است.
الف) حق مالكيت
اصل مالكيت فردي، به معناي مالكيت انسان بر اموال و دارايي ها و كار و كوشش خود و صاحب اختيار بودن و نفي هرگونه سلطه و حق ديگران، از ضروريات و مسلّمات فقه به شمار مي آيد و قاعده اي معروف در اين زمينه وجود دارد: «اَلنَّاسُ مُسَلَّطُونَ عَلي أَمْوالِهِمْ؛ مردمان، مالكان و مسلطان بر اموالشان هستند».(1)
در مكتب علوي اصل مالكيت فردي به نحو احسن و اكمل به رسميت شناخته شده است و در حكومت پنج ساله حضرت اعمال مي شد. حضرت، به دست آوردن اموال ديگران از راه ناحق را بزرگ ترين خطا مي شمارد: «اَعظَمُ الخَطايا اِقْتِطاع مال امْرِءٍ مُسلِمٍ بِغَيرِ حَقّ» يا در جاي ديگري مي فرمايد: «أَلاَ وَلاَ يَحِلُّ لاِمْرِئٍ مِنْ مَالِ أَخِيهِ شَيْءٌ إِلاَّ بِطِيبِ نَفْسٍ مِنْهُ؛ مال هيچ كس براي فرد ديگر حلال نيست، مگر با رضايتش».(2)
حضرت به مأمور ماليات دستور مي دهد، هنگام گردآوري ماليات، به مال احدي، خواه مسلمان يا غير مسلمان دست نزند. چنانكه به باور
ص: 91
حلي، اموال اهل كتاب كه شرايط ذمه را نقض و به دارالحرب فرار مي كند، به صورت امانت در كشور اسلامي مي ماند و پس از مرگ، ميان ورثه او تقسيم مي شود. از سوي ديگر، حتي ايشان تلف و تضييع اموال اهل كتاب را كه در پناه حكومت به سر مي برند و حتي اموالي كه در نزد مسلمانان ماليت ندارند، موجب ضمان مي داند.(1)
البته حق مالكيت در اسلام برخي محدوديت هايي از قبيل اخذ ماليات شرعي و عدم اضرار به ديگران و امثال آن دارد، كه بايد در جاي خود بررسي شوند.
در حقوق ايران، طبق اصل چهل و ششم قانون اساسي، «هركس مالك حاصل كسب و كار مشروع خويش است و هيچ كس نمي تواند به عنوان مالكيت نسبت به كسب و كار خود امكان كسب و كار را از ديگري سلب كند».
ب) آزادي و حق كسب و كار
آزادي و حق كسب و كار، از مسلّمات فقهي است و فقها با مسلّم انگاشتن آن، به مواردي استثنايي ممنوعيت كار و كسب و تجارت پرداخته اند، كه در اصطلاح «مكاسب محرمه» ناميده شده است. در اسلام، افراد براي انجام كار و تلاش براي امرار معاش، تشويق شده اند: «فَإِذَا قُضِيتِ الصَّلَاةُ فَانتَشِرُوا فِي الْأَرْضِ وَابْتَغُوا مِن فَضْلِ اللَّهِ؛ پس چون نماز به پايان رسيد، در زمين پراكنده شويد و از فضل خداوند طلب كنيد». (جمعه: 10)
امام علي عليه السلام براي آزادي كار و تلاش، با كار اجباري كه امروزه
ص: 92
معروف به «بيگاري» است، مخالف بودند. حضرت در نامه اي كاري اجباري در نهري را كه خشك شده بود، شايسته ندانستند و والي خود را نيز از اجبار مردم بر كار نهي كردند: «وَلَسْتُ أَريٰ أَنْ أَجبرُ أَحَداً عَلي عَمَلٍ يَكْرَهُ».(1)
جورج جرداق، نويسنده مسيحي در اين زمينه چنين مي نويسد:
در مذهب و مرام علي بيگاري گرفتن از مردم جايز و روا نيست. كاري كه از روي رغبت و بدون اكراه و اجبار امري است، كه فرزند ابوطالب در هر موردي آن را ترغيب و تشويق و تأييد مي نمايد. با چنين روش عميق و ژرفي در موضوع كار و احوال كارگر علي بيش از هزار سال پيش از اين توانست، بر روشنفكران مغرب زمين سبقت بگيرد.»(2) اين در حالي است كه بيگاري براي دولت، در بسياري از كشورها تا چند سال پيش، امري رايج و مرسوم بوده است.
در اسلام، حكومت در صورتي مي تواند كسي را وادار به كار و شغلي كند، كه بدون كار قادر به پرداخت مخارج زندگي زن و فرزندان خود نباشد.(3)
ج) آزادي انتخاب شغل و حق صنعت و تجارت
در اسلام، انتخاب شغل و فعاليت در زمينه هاي گوناگون صنعتي و تجاري، آزاد و از مسلّمات فقهي است و «اصل اباحه» به عنوان قاعده اي
ص: 93
كلي وجود دارد كه اصل در اشيا و اعمال حليت است، مگر دليل خاص بر حرمت آن اقامه شود. سيره پيامبر گرامي اسلام صلي الله عليه و آله و ائمه عليهم السلام بر اين امر دلالت دارند.
البته برخي مشاغل در اسلام، به دليل مصالحي مشروع نيستند. شغل هاي همانند شراب فروشي، داير كردن اماكن قماربازي و مراكز فساد فحشا و مانند آن، ممنوع شده است. همين طور موارد ديگري، كه به عنوان مكاسب محرمه و تجارت هاي حرام، در فقه بررسي شده اند.(1)
3. حقوق اجتماعي
حقوق اجتماعي به حقوق طبيعي هر فرد براي بهره مند شدن از حداقل حقوق استاندارد رفاه اجتماعي، گفته و حقوق اجتماعي به خدمات رفاهي مربوط مي شود.(2) امروزه دولت رفاه بدين معناست كه سازمان هاي حكومتي براي كساني كه توانايي تأمين زندگي خود را به قدر كافي از طريق اشتغال مفيد ندارند، (بيكاران، ازكارافتادگان و پيران) مزايايي مادي فراهم كند. به عبارت ديگر، حقوق اجتماعي نوع خاصي از سلسله تعهداتي است كه دولت به نمايندگي از جامعه در برابر مردم عهده دارد؛ از قبيل فراهم كردن كار براي همه، بهبود شرايط كار و زندگي، تأمين اجتماعي، خوراك، مسكن، بهداشت و نظاير آن، كه همگي اين موارد، امروزه به عنوان حقوق اجتماعي، بررسي مي شوند.(3)
ص: 94
خوراك و پوشاك، مسكن، بهداشت و سلامتي، تشكيل خانواده و ديگر امور رفاهي، از جمله حقوقي است كه جامعه وظيفه دارد نسبت به اين حقوق به ديده احترام بنگرد و براي تأمين و تضمين آنها، ياري رسان افراد ناتوان باشد.
پذيرش حقوق اجتماعي در غرب، از آثار نفوذ انديشه سوسياليسم و افكار اصلاح طلبانه و عدالت خواهانه بود، براي كاهش بي عدالتي ناشي از مكتب ليبراليسم، ارائه شد. بر اثر نهضت هاي فكري و اجتماعي، بالاخره ليبراليست ها در برابر اين انديشه تسليم شدند و پديده اي به نام حقوق اجتماعي به ديگر حقوق شهروندي افزوده شد.
در متون اسلامي، به ويژه در بخش نظام مالي اسلام در راستاي حقوق مزبور، مقررات بسيار جالب و سازنده وجود دارد، كه در صورت عملياتي شدن آنها، حقوق اجتماعي مردم، در بسياري از جنبه ها اجرايي خواهند شد. در كلام و سيره پيامبر گرامي اسلام صلي الله عليه و آله و شيوه حكومتي امام علي عليه السلام به حقوق اجتماعي، توجه ويژه اي شده است و به اين دليل منابع اسلامي، به ويژه نهج البلاغه، بسيار غني است. امام علي عليه السلام راه كارهايي متناسب با آن زمان، براي اجرايي شدن مقررات اسلامي و دستگيري از طبقه فقير و نيازمند جامعه، مطرح مي سازند. محتواي مقررات اسلامي در اين زمينه، در قالب و ساختارهاي جديد مي تواند بسيار راه گشا باشند.
الف) تأمين اجتماعي
تأمين اجتماعي در رفاه افراد نقش مهمي دارد. مجموعه اقدامات سازمان يافته اي كه جامعه براي حمايت از اعضاي خود هنگام تنگناهاي
ص: 95
اقتصادي و اجتماعي (مانند بيماري، بي كاري، حادثه ناشي از كار، پيري، از كار افتادگي و مرگ سرپرست خانوار) پيش بيني و انجام مي دهد، تأمين اجتماعي ناميده مي شود.(1)
وقف، يكي از راهبردهاي مترقي اسلام براي رفع نيازهاي عمومي، به ويژه نياز گروه هاي آسيب پذير است. سنت وقف در زمان رسول خدا صلي الله عليه و آله با رهنمودهاي گفتاري و رفتاري حضرت، به خوبي در رفتار مسلمانان جا باز كرده بود. ازاين رو، موارد متعددي از وقف در وصيت نامه امام علي عليه السلام ديده مي شود(2) كه حضرت براي نيازمندان به جا گذاشته بود. موقوفات متعددي از سوي حضرت در دل تاريخ ثبت شده است. از سوي ديگر، از موارد مهم مصرف بيت المال، فقيران، مستمندان، بازنشستگان و ازكارافتادگان است. همين طور از موارد مصرف خمس و زكات در اسلام، ايتام و فقيران است: «وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُم مِن شَيْ ءٍ فَأَنَّ للَّهِ ِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَي وَالْيَتَامَي وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ»؛ (انفال: 41) «إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ...». (توبه: 60)
پيامبر گرامي اسلام به امام علي عليه السلام فرمود: «امور طايفه ديگر از مساكين و نيازمندان را پايمال مكن و در بخشي از مال خدا و حق معيني را كه خداوند از زكات براي آنان قرار داده است، بين آنها توزيع نما.»(3) در حكومت علوي، حمايت ازكارافتادگان و بازنشستگان، اهميت خاصي داشته است: «تيماردار يتيمان باش و غم خوار پيران و ازكارافتادگان كه
ص: 96
بيمارند و دست سؤال پيش كسي دراز نكنند.»(1) زماني كه حضرت در راه پيرمردي را ديد كه گدايي مي كند، فرمود اين مرد كيست؟ گفتند: مرد نصراني است. فرمود: «در وقت توانايي او را به كار گرفتيد و اينك كه پير شده و از كار افتاده، از كمك كردن به او دريغ مي ورزيد. خرجي او را از بيت المال مسلمين بدهيد!» يا خطاب به مالك اشتر مي نويسند:
خدا را! خدا را! در طبقه فرودست از مردم، آنان كه چاره ندانند و از درويشان، نيازمندان و بينوايان و از بيماري بر جاي ماندگانند كه در اين طبقه مستمندي است كه خواهنده و مستحق عطاي اوست كه به روي خودشان نياورند. براي خدا و حقي را كه از خود به آنان اختصاص داده و نگهباني آن را به عهده ات نهاده، پاس دار و بخشي از بيت المال خويش و بخشي از غله هاي زمين هاي خالص را در هر شهر براي آن قرار بده».(2)
سيره امام علي عليه السلام براي دستگيري از سالمندان، بيماران و ازكارافتادگان و بي سرپرستان و تأمين حقوق آنان، بسيار راه گشا و كارآمد است. البته نبايد از ساختار و قالب هاي امروزي و منطبق با معيارهاي اسلامي غافل ماند؛ زيرا اسلام افزون بر ابتكار سازوكارهاي خاص، باب شيوه هاي جديد را _ براي اجرايي شدن تأمين اجتماعي طبقات مزبور _ به طور كلي نبسته است. ازاين رو، با ايجاد ساختار و شيوه هاي متفاوت و جديد و سازگار با احكام اسلام، مي توان مقررات فقهي مربوط را اجرايي كرد.
در حقوق ايران، براي حقوق تأمين اجتماعي اقدامات بسياري انجام
ص: 97
شده است، اما هنوز كاستي هاي بسيار مهمي هست كه از يك طرف بسياري از ايرانيان از اين حقوق، به طور جزيي يا كلي محرومند و از طرف ديگر، غير ايراني هاي ساكن ايران، تقريباً به كلي از حقوق تأمين اجتماعي محروم هستند و اين تبعيض، ناروا و توجيه ناپذير است. در ماده 88 قانون برنامه چهارم توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي جمهوري اسلامي ايران در بند ه، وزرات بهداشت، درمان و آموزش پزشكي موظف شده است در اين مورد اقدام كند: «طراحي و استقرار نظام جامع اطلاعات سلامت شهروندان ايراني.» بنابراين، صراحتاً غير ايراني ها از نظام جامع اطلاعات سلامت جامعه خارج شده اند. در تبصره ماده يك قانون بيمه بي كاري، مصوب 26/6/1369 مجلس شوراي اسلامي، اتباع خارجي صراحتاً از شمول اين قانون مستثني شده اند. در قانون ساختار نظام جامع رفاه و تأمين اجتماعي، مصوب 21/2/1383 مجلس شوراي اسلامي، بر اساس تبصره 3 ماده يك آن، بهره مندي شهروندان خارجي مقيم ايران، منوط به رعايت شرط عمل متقابل و نيز در چارچوب مقاوله نامه ها و قراردادهاي بين المللي مصوب شده است.
در مجموع به نظر مي رسد با وجود اينكه اصل 21 و 29 قانون اساسي بر برخورداري همگان از تأمين اجتماعي دلالت دارد (9)، قوانين عادي، در بهره مندي از تأمين اجتماعي بين ايرانيان و خارجيان مقيم ايران تبعيض قائل شده است.
ب) پرداخت بدهي
در كلام معصومان عليهم السلام پرداخت دين بدهكاران، يكي از حقوق اجتماعي شهروندان است: امام صادق عليه السلام از پدر بزرگوارش نقل مي كند كه همواره
ص: 98
امام علي عليه السلام مي فرمود: «بدهي بدهكاران از صدقه و زكات پرداخت مي شود، به شرط آن كه در قرض كردن زياده روي نكرده باشند.»(1) در جاي ديگري وقتي از امام رضا عليه السلام پرسيده مي شود، مردي مالي را قرض و آن را خرج اهل و عيالش كرده و راهي براي پرداخت هم ندارد. حضرت در جواب مي فرمايد: «وقتي اين مال را در راه خدا صرف كرده باشد و خبر آن به گوش حاكم و امام برسد، بر اوست كه از سهم غارمين بدهي او را ادا كند، اما اگر در راه معصيت صرف كرده، چيزي بر عهده امام نيست».(2)
ج) افزايش رفاه
بهبود زندگي مردم و افزايش درآمدها، از وظايف مهم دولت در اسلام است. دولت اسلامي بايد براي تأمين نياز كارافتادگان و بازنشستگان بكوشد. همچنين بايد تلاش كند كه جامعه اسلامي از رفاه شايسته در شأن خود برخوردار گردد. امام علي عليه السلام افزايش درآمدهاي مردم را حق مردم بر دولت مي شمارد: «أَيهَا النَّاسُ، إِنَّ لِي عَلَيكُمْ حَقَّاً، وَلَكُمْ عَلَي حَقٌّ: فَأَمَّا حَقُّكُمْ عَلَي فَالنَّصِيحَةُ لَكُمْ، وَتَوْفِيرُ فَيئِكُمْ عَلَيكُمْ؛ اي مردم، مرا بر شما و شما را بر من حقي واجب شده است، حق شما بر من، آنكه از خيرخواهي شما دريغ نورزم و بيت المال را ميان شما عادلانه تقسيم كنم».(3)
حضرت در جاي ديگري مي فرمايد: «بايد در آبادي زمين بيش از گرفتن خراج و ماليات، اهتمام ورزي كه اخذ خراج، جز با آباداني ميسر
ص: 99
نشود و آن كه خراج طلبد و به آباداني نپردازد، شهرها را ويران كند و بندگان را هلاك سازد و كارش بسيار اندك است».(1)
د) حمايت از خانواده
خانواده از واحدهاي بنيادين جامعه اسلامي است كه در اسلام با شيوه هاي متفاوت از آن حمايت شده است. در اسلام به خانواده هاي بي سرپرست و شهيدان توجه ويژه اي شده است. چنانكه امام علي عليه السلام در اين باره خطاب به مالك اشتر مي نويسد: «اگر يكي از سربازانت و كساني كه با دشمنان تو مبارزه مي كنند، به شهادت رسيد؛ مانند يك ولي دلسوز و مورد اعتماد جاي او را پر كن به گونه اي كه اثر فقدان او در چهره آنان مشاهده نشود».(2)
امام علي عليه السلام تنها به گفتار بسنده نكرد، بلكه براي رسيدگي به خانواده هاي فقير، به حمايت هاي گوناگوني پرداخت. داستان زني كه شوهر او در ركاب امام علي عليه السلام به شهادت رسيده بود و حضرت از حال آنان خبر نداشته و به محض اطلاع، شخصاً براي آنان نان و غذا تهيه كرد، در تاريخ ثبت شده است.(3)
4. حقوق فرهنگي
حفاظت از فرهنگ و زبان اقليت ها، حق دست يابي به فرهنگ و زبان اكثريت، حق داشتن سنت ها و شيوه هاي زندگي متفاوت، حق داشتن ارتباطات فرهنگي و بين المللي، احترام به تفاوت هاي قومي و فرهنگي و
ص: 100
برابري در آموزش، از مهم ترين حقوق فرهنگي است.(1) حقوقي از قبيل آموزش و پرورش، مالكيت معنوي، تلاش دولت براي حفظ و تقويت زبان و فرهنگ بومي و راه اندازي مراكز فرهنگي، از مصاديق حقوق فرهنگي شهروندان يك جامعه است. در اين نوع حقوق نيز دولت تعهدات ايجابي دارد و بايد هزينه هايي را براي اين گونه موارد در نظر گيرد.
الف) آموزش و پرورش
در دين اسلام بر تعليم و تربيت تأكيد شده است. عبارت هاي ذيل مي تواند به خوبي حاكي از اين امر باشد: »علم را طلب كنيد، هرچند در دوردست ها باشد»، «طلب علم بر هر مسلماني واجب است»،(2) «علم، گم شده مؤمن است» و «علم و حكمت را فراگيريد، هرچند از اهل نفاق».(3)
تعليم خواندن و نوشتن براي بي سوادان، آموزش حرفه ها، آموزش قرآن كريم و احكام و آموزه هاي ديني، از جمله برنامه هاي آن حضرت براي باسواد كردن مردمان بود.(4)
حق آموزش و پرورش جزو حقوقي است كه امام علي عليه السلام براي مردم نسبت به حكومت بر مي شمارد: «حق شما بر من است كه... شما را آموزش دهم تا از ناداني نجات يابيد و تربيت نمايم تا فرا گيريد.»(5) يا در
ص: 101
جاي ديگري حضرت مي فرمايد: «بر امام [حكومت] واجب است كه حدود اسلام و ايمان را به افراد جامعه بياموزد».(1)
در حقوق ايران در بند سوم اصل سوم قانون اساسي «آموزش و پرورش و تربيت بدني رايگان براي همه و تمام سطوح و تسهيل و تصميم آموزش عالي» پيش بيني شده است.
ب) مالكيت معنوي
از مالكيت هايي كه در سده اخير به صورت برجسته و جدي مطرح شده است، حقوق پديدآورندگان است كه شامل پديدآورندگان كتاب و مقاله، فيلم، ديسكت و لوح فشرده، اختراع ها، ابتكارها و فرمول هاي آنها مي شود. به موجب مالكيت مزبور، پديدآورندگان اوليه اين آثار، مالك واقعي شناخته مي شوند و هرگونه چاپ و نشر و تكثير و كپي برداري، بدون اجازه مالك اصلي و اوليه، ممنوع و غيرمجاز است.
از نظر بسياري از فقيهان، در فقه نيز مالكيت مزبور به رسميت شناخته شده است. شهيد مطهري، حضرات آيات فاضل لنكراني، مكارم شيرازي، محمدصادق حسيني روحاني و حسين علي منتظري، همگي از موافقان مالكيت معنويند.(2) آيت الله مكارم شيرازي، افزون بر استناد بر عقلايي بودن حقوق پديدآورنده، تجاوز به آن را مصداق ستم مي داند: «حق التأليف يك حق عقلايي است كه در ميان عقلاي جهان به رسميت شناخته شده است و تجاوز به آن مصداق ظلم و ممنوع مي باشد و نشر
ص: 102
آثار مؤلفين و شعرا، بدون اجازه آنان جايز نيست.»(1) درباره مالكيت معنوي در قانون اساسي آمده است: «دولت حقوق مؤلف، مخترع و كاشف را تضمين مي نمايد و تحقيقات علمي را در تمام عرصه ها، تشويق و حمايت مي كند و استفاده مؤثر از نتايج آن را مطابق به احكام قانون تعميم مي بخشد».
ج) حق و آزادي اعمال ديني _ عقيدتي
از جمله حقوق فرهنگي، برخورداري از حق عمل به آموزه هاي ديني و عدم ايجاد محدوديت براي اقليت هاي ديني و داشتن عبادت گاه هاي خاص خودشان است. پيامبر صلي الله عليه و آله از همان آغاز كه به مدينه هجرت كرد، يهود مدينه را در پيمان هم زيستي شركت داد و آنان و مسلمانان و همه هم پيمانان را يك امت خواند و همان طور كه مسلمانان در مسجد مدينه نماز مي خواندند، يهوديان نيز در معابد خويش به عبادت مي پرداختند و كسي حق تعرض به آنها يا به معابد آنها را نداشت. بعدها مسيحيان نجران و برخي مناطق ديگر نيز به هم پيمانان مسلمانان افزوده شدند. زماني كه گروهي از مسيحيان نجران براي بررسي و تحقيق درباره اسلام به مدينه آمدند، پيامبر، آنان را در مسجد به حضور پذيرفت و به آنان اجازه داد تا در همان جا عبادت كنند و مسيحيان به سوي مشرق ايستادند و عبادت خويش را به جاي آوردند. اين مفاد پذيرش حقوق اقليت ها در عرصه مذهبي و ديني است. تاريخ نگاران نقل كرده اند كه لشكريان اسلام در جنگ ها، به معابد اهل كتاب هيچ تعرضي نداشتند.(2) در حقوق ايران
ص: 103
نيز طبق اصول 12 و 13 قانون اساسي، مذاهب ديگر اسلامي، غير از جعفري اثني عشري و نيز ديگر مذاهب اهل سنت، اعم از حنفي، شافعي، مالكي، حنبلي و زيدي و نيز ايرانيان زردتشتي، كليمي و مسيحي در انجام مراسم ديني خود آزادند و در احوال شخصيه و تعليمات ديني بر طبق آيين خود عمل مي كنند.
د) حفظ زبان و فرهنگ
در فقه نيز حفظ زبان و فرهنگ هاي گوناگون در صورتي كه مغاير با احكام و ارزش هاي اسلامي نباشند، منعي نسبت به آن وجود ندارد، زيرا اصل بر اباحه است؛ مگر دليل خاص بر منع وارد شده باشد. دولت براي حفظ فرهنگ ها و هويت ها از راه حفظ زبان مادري، تعهد داشته و مكلف است براي تقويت و توسعه همه زبان هاي مادري برنامه ريزي و آن را اجرا كند.
5. حقوق قضايي
بهره مندي از اصل برائت، حق دفاع، دادرسي عادلانه، حق اعتراض به تصميمات قضايي، رسيدگي علني و بدون تبعيض، حق دسترسي به ادله قضايي، اصل قانوني بودن جرايم و مجازات ها، حق جبران خسارات ناشي از اشتباهات قضايي، حق انتخاب وكيل، از مهم ترين حقوق قضايي شهروندي است. يكي از حقوق لازم شهروندي، حقوق ناشي از عدالت قضايي است. اين حقوق شامل دادخواهي، حق تساوي افراد در برابر دادگاه، حق دفاع، برخورداري از وكيل و ديگر لوازم اجراي عدالت قضايي است. در سيره نبوي، تأكيد بر اجراي عدالت براي همگان، نقش برجسته اي دارد.
ص: 104
رسول اكرم صلي الله عليه و آله فرموده است: «اِنَّما اَهلَكَ الَّذينَ مِن قَبلِكُم اَن_َّهُم كانوا اِذا سَرَقَ فيهِمُ الشَّريفُ تَرَكوهُ وَ اِذا سَرَقَ فيهِمُ الضَّعيفُ اَقاموا عَلَيهِ الحَدَّ؛ هلاك پيشينيان شما از آنجا بود كه دزد معتبر را رها مي كردند و دزد ضعيف را مجازات مي كردند».
درباره اهميت رفع ستم مي فرمايد: «شش صفت را براي من تعهد كنيد تا بهشت را براي شما تعهد كنم... شر ظالم را از مظلوم دفع كنيد.» در باب اصل برائت گفته اند: «أدْرؤا الحُدود بِالشُّبَهات؛ در صورت ترديد، مجازات را رها كنيد.» «اِذا حَكَمْتُمْ فَاعْدلِوا؛ وقتي كه حكم مي كنيد به عدل رفتار كنيد».(1)
وقتي براي شفاعت در اجراي حد بر فردي به رسول اكرم صلي الله عليه و آله مراجعه كردند، فرمود: اگر دخترم فاطمه هم دزدي كند، دستش را قطع خواهم كرد.(2)
در حقوق ايران نيز در اصل 34 قانون اساسي، دادخواهي حق مسلّم همگان است. طبق اصل 156، قوه قضاييه پشتيبان حقوق فردي و اجتماعي و مسئول تحقق بخشيدن به عدالت و نيز احياي حقوق عامه و گسترش عدل و آزادي هاي مشروع قرار داده شده است. قانون احترام به آزادي هاي مشروع و حفظ حقوق شهروندي در 15/2/1383 به تصويب مجلس شوراي اسلامي رسيده است. عنوان اين قانون (حفظ حقوق شهروندي) كلي است، اما مواد آن براي حفظ حقوق قضايي شهروندي است و از مواد آن برمي آيد كه ميان ايراني و غير ايراني، اين قانون قائل به تبعيض نشده و شامل همه است، مانند لزوم رعايت اصل برائت، حق دفاع متهم، فرصت بهره مندي از وكيل و كارشناس، اصل منع دستگيري و بازداشت افراد، منع شكنجه و عدم ايذاي متهمان.
ص: 105
6. حقوق سياسي
حقوق و آزادي هاي سياسي عبارتند از: حق حاكميت، حق انتخاب شدن و انتخاب كردن، رأي دادن، عضويت در احزاب سياسي و آزادي احزاب و تصدي مشاغل سياسي، آزادي اجتماعات تظاهرات و امثال آنها.
الف) حق حاكميت
در نظام حقوقي و ارزشي اسلام، حق حاكميت ذاتاً و اصالتاً از آن خداوند است و اصل اولي در روابط انسان ها بر اين است كه احدي بر ديگري حق حاكميت ندارد، مگر با اذن خداوند. در اينكه رسول اكرم صلي الله عليه و آله حق مالكيت الهي داشته و مأذون از جانب خداوند بوده، بين مسلمانان اجماع نظر وجود دارد، اما در فقه سياسي اهل سنت، پس از رسول اكرم صلي الله عليه و آله ، حكومت با رأي و بيعت مردم مشروع است و در فقه سياسي شيعه، بعد از رسول اكرم صلي الله عليه و آله حق حاكميت از آن ائمه معصومان عليهم السلام است و در عصر غيبت حق حاكميت از آن فقهاي جامع الشرايط است، اما اينكه حق چگونه براي فقها وجود دارد، مشهور انديشمندان و فقهاي شيعه كه در باب ولايت فقيه نظر داد ه اند، قائل به نصب عام فقها از سوي معصوم عليهم السلام به اين سمت هستند.(1) در مقابل آن، اقليتي از فقها، قائل به نظريه انتخابند و مشروعيت ولايت فقيه را به انتخاب مردم منوط مي دانند. نظريه دوم را شايد بتوان ديدگاه جديد دانست كه از سوي تعداد اندكي از فقها ابراز شده است و سابقه زيادي ندارد.(2) هر يك از دو نظريه، دلايل و تبيين هاي متفاوتي دارند، كه در جاي خود بايد بررسي
ص: 106
شوند؛ زيرا در اين بخش از نوشتار رويكرد نويسنده به دليل پرهيز از زياد شدن حجم تحقيق بر اختصار و فشرده نويسي است. منبع عمده در اين زمينه، رواياتي است كه از ائمه معصوم عليهم السلام رسيده است. به هر حال، نقش مردم بنا بر نظريه «انتصاب» در كارآمدي و عينيت حكومت فقيه تجلي مي يابد و فقيه حق ندارد با زور بر مردم حكومت كند، گرچه بدون رأي مردم حق حاكميت را دارد و در صورت عدم اقبال مردم، آن قسمت از احكام ولايي كه امكان اجرا دارد، بايد از آن بهره گيرد.(1) بنا بر نظريه «انتخاب» رأي مردم، در اصل حق حاكميت فقيه و مشروعيت آن نقش خواهد داشت و بدون رأي مردم، فقيه نقش ندارد و صرفاً در تحقق و عينيت آن نقش خواهد داشت. بنا بر هر دو نظريه، حق حاكميت (با توجه به صفات و شرايطي كه براي حاكم در فقه معيّن شده است) در فقها تجلي پيدا مي كند. مردم پس از بيعت با ولي فقيه و رأي آنان به حاكميت فقيه به صورت مستقيم يا غير مستقيم، حق نقض بيعت و رأي را نداشته و به اطاعت از ولي فقيه و حكومت اسلامي ملزمند. در صورت نبود فقيه عادل، عادلي از ميان مؤمنان حق حكومت خواهد داشت.
ب) آزادي بيان
در قرآن كريم در اين باره چنين آمده است: «فَبَشِّرْ عِبَادِ الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ.» مفاد آيه اين است كه بندگان خدا طالب حق و رشدند و به هر سخني گوش مي دهند، بدين اميد كه در آن حقي بيابند و مي ترسند بر اثر گوش ندادن به آن، حق ايشان فوت شود.(2) تفسير نمونه
ص: 107
و الميزان، اختصاص «قول» را به بعضي مصاديق آن، از قبيل قرآن و غير قرآن و گوش دادن به قرآن يا گوش دادن به اوامر خداوند و پيروي كردن از بهترين آنها، مردود و قول را شامل هر سخن و گفتاري دانسته اند.(1) آزادي بيان در شكل هاي گوناگون، دامنه و گستره اي وسيع دارد و فقط در محدوده حقوق سياسي خلاصه نمي شود، اما مهم ترين و كاربردي ترين بخش آن، آزادي بيان در امور سياسي است و وجه غالب آن نيز سياسي است؛ زيرا وجود آزادي بيان در امور غير سياسي، اصولاً مشكل زيادي به وجود نمي آورد، اما در حكومت هاي اقتدارگرا و استبدادي، بيان مطالب در مقابل حكومت كار آساني نيست و اهل قلم، بيان و مطبوعات با تنگناهايي روبه رو خواهند بود. اين در حالي است كه اسلام اين شيوه اختناق آميز را نمي پذيرد. چنانكه امام علي عليه السلام مي فرمايد: «با من سخناني را كه براي «خوش آمد» گردن كشان گفته مي شود، نگوييد و خشم خود را از من پنهان ننماييد و به مدارا و چاپلوسي با من آميزش نكنيد. گمان مبريد اگر درباره من حقي را بگوييد، بر من دشوار آيد... پس از گفتن حق و مشورت به عدل از من خودداري ننماييد».(2)
حضرت در جايي ديگر به مالك اشتر سفارش مي كند: «با تشكيل جلسات با نيازمندان، به آنان فرصت داده شود تا به دور از حضور نيروهاي مسلح سخنان شان را بي هيچ لرزش و لكنتي بيان كنند. شنيدم رسول خدا بارها فرمود: كه در آن با صراحت و بي لكنت حق ناتوان از زورمند بازگرفته نشود، از ستم پاك سازي نخواهد شد».(3)
ص: 108
امام علي عليه السلام نه تنها در گفتار كه در رفتار و عمل نيز، به وجود آزادي بيان توجه داشتند. براي نمونه، خوارج در اظهار عقيده خود آزاد بودند، به گونه اي كه در مسجد در سخنان حضرت وقفه و به اصطلاح امروز، «پارازيت» ايجاد مي كردند و حتي به حضرت ناسزا مي گفتند، اما حضرت معترض نمي شد و آنان را رها مي كرد. به اصحاب خود نيز سفارش مي فرمود كه معترض آنان نشوند. شايد اين مقدار آزادي براي مخالفان، در دنيا بي سابقه باشد.(1) با وجود اين، در فقه سياسي، آزادي بيان محدوديت هايي نيز دارد. ايمان، اعتقاد ديني، اجراي احكام و قوانين الهي، حريم شخصي، غيبت، تهمت و افترا و مسخره كردن ديگران و فاش كردن اسرار مردم، از جمله محدوديت هاي آزادي بيان، قلم و مطبوعات است. همين طور ممنوعيت نشر و حفظ كتب، نشريات و فيلم هاي گمراه كننده، حقوق و مصالح جامعه، از ديگر موارد محدوديت آزادي بيان است.
ج) آزادي احزاب
در فقه سياسي شيعه، براي به سامان رساندن مباني فقهي آزادي احزاب سياسي، راه هاي متفاوتي طي شده است كه در اين جا جاي بررسي آنها نيست، اما در مجموع، بسياري از انديشمندان سني و شيعه معتقدند حزب به مفهوم مدرن آن در چارچوب احكام اسلام مي تواند آزاد باشد، اما هريك از آنها رهيافت هاي متفاوتي را در اين زمينه اتخاذ كرده اند. برخي با طرح كارويژ ه ها و كاركردهاي مثبت احزاب سياسي، آنها را با منع فقهي مواجه ندانسته اند(2) يا برخي با طرح عنوان امر به معروف و مقدمه واجب،
ص: 109
خواسته اند مبناي فقهي تحزب را به سامان رسانند.(1) در يك نگرش ديگر، با تبيين پيش بايسته هاي تحزب در درون فرهنگ ديني، مقتضي تحزب موجود و مانع آن مفقود تلقي شده است.(2) برخي انديشمندان ديني، نه تنها آزادي احزاب سياسي را مشروع دانسته اند كه چون تك حزبي به استبداد مي انجامد، مردود دانسته و تعدد احزاب سياسي را براي پيشرفت سياسي ضروري شمرده اند. در مجموع، آزادي احزاب سياسي نيز مانند هر پديده مدرن _ جدا از برخي ويژگي هاي خاص غربي آن كه مغاير با فرهنگ اسلامي است _ با توجه به كاركردهاي مثبت آن مشروع است و سيره معصومان عليهم السلام در برخورد با مخالفان نيز مي تواند دليلي بر اين مدعا باشد، اما آزادي احزاب تا جايي مشروع است كه اهداف و عملكرد آنها مغاير با ارزش هاي اسلامي و نظم عمومي نباشند و بر ضد دولت مشروع و اسلامي توطئه نكنند.
با توجه به قانون و مقررات انتخابات و نيز قانون فعاليت احزاب در جمهوري اسلامي ايران، مي توان گفت بيگانگان از حق رأي دادن يا انتخاب شدن و نيز از حق تشكيل احزاب يا انجمن هاي سياسي و نيز فعاليت هاي سياسي ممنوع هستند. بند 1 ماده 21 اعلاميه جهاني حقوق بشر مي گويد: «هر كس حق دارد كه در اداره امور عمومي كشور خود، خواه مستقيماً و خواه با وساطت نمايندگاني كه آزادانه انتخاب شده باشند، شركت جويد.» با توجه به عبارت «كشور خود» مي توان گفت، اختصاص حق فعاليت هاي سياسي به اتباع و محروميت خارجيان از آن، در اعلاميه جهاني حقوق بشر به رسميت شناخته شده است.
ص: 110
د) آزادي اجتماعات و تظاهرات
از ديگر موارد حقوق سياسي _ كه شهروندان يك جامعه بايد از آن برخوردار باشند _ آزادي تجمع و تظاهرات است. آزادي اجتماعات و تظاهرات، يكي از راه هاي مهم بيان خواست ها و مطالبات مردمي بوده و راهكاري براي مهار استبداد و عملكردهاي غير قانوني دولت است. ازاين رو، جنبه سياسي تظاهرات و اجتماعات، بيش از ديگر جنبه هاي آن قابل توجه است و از نظر سياسي و حقوقي اهميت زيادي دارد. در فقه سياسي نيز آزادي اجتماع و تظاهرات تا جايي كه به نظم، مصالح عمومي و امنيت مردمي خدشه وارد نسازد و اقدام مسلحانه بر ضد حكومت مشروع اسلامي نباشد، امري پذيرفته شده است. چنانكه نوع رفتار امام علي عليه السلام در برابر گروه هاي مختلف عصر خود، از جمله خوارج، دليلي بر اين مدعاست. تا هنگامي كه خوارج به قيام مسلحانه بر ضد حكومت اسلامي دست نزده و به قتل و غارت مردم رو نياورده و راه ها را ناامن نكرده بودند، امام معترض آنان نشد.(1) حضرت درباره ناكثين نيز همين رويه را داشت.
در حقوق ايران بر اساس اصل بيست و ششم، «احزاب، جمعيت ها، انجمن هاي سياسي و صنفي و انجمن هاي اسلامي يا اقليت هاي ديني شناخته شده آزادند، مشروط به اينكه اصول استقلال، آزادي، وحدت ملي، موازين اسلامي و اساس جمهوري اسلامي را نقض نكنند. هيچ كس را نمي توان از شركت در آنها منع كرد يا به شركت در يكي از آنها مجبور ساخت».
ص: 111
بخش سوم: رسانه و حقوق شهروندي
زير فصل ها
مقدمه
فصل اول: رسانه در تفكر اسلامي و سكولاريستي
فصل دوم: شهروند و سواد رسانه اي
فصل سوم: رسانه و آموزش شهروندي
منابع
ص: 112
ص: 113
مقدمه
رسانه ها همچون ابزاري براي آگاهي بخشي، نظارت بر محيط و آموزش شهروندان عمل مي كنند. بدين ترتيب، تصديق كننده وظايف شهروندي همچون مشاركت، نقد و رأي دادن هستند. شهروندان آگاه مي توانند بهتر و فعالانه تر در فرآيندهاي تصميم گيري جوامع شركت كنند.
تحولات تاريخي رسانه ها، بيانگر وابستگي شديد رشد تفكر و آگاهي انسان به ابزارهاي ارتباطي است. چنانكه گسترش معرفت و تفكر، سبب توانمندي هاي متعددي مي شود كه امروزه شاهد آن هستيم. انسان ها در كسب، گسترش و انتقال معرفت از راه پيام، مديون رسانه ها بوده و هستند. هدف اساسي رسانه ها در كنار ديگر پديده هاي اجتماعي، ايجاد زمينه هاي تسلط انسان بر سرنوشت خويش در استفاده بهينه از امكانات موجود است.
رسانه ها در جامعه امروز، با توجه به توليد و توزيع مطلوب اطلاعات، در افزايش آگاهي هاي گوناگون و ضروري نقش زيادي را به عهده مي گيرند و جامعه را در رسيدن به رشد و ترقي همه جانبه ياري
ص: 114
مي كنند. رسانه ها در زمينه توسعه فرهنگي مي توانند عامل آميختگي، توازن و پيوند دادن به باورهاي اصيل اعتقادي و سنت هاي بارور جامعه باشند و باعث پويايي افكار شوند. در دنياي امروز، سياست، حكومت و جوامع، بيش از گذشته رسانه اي و حيات بشري به شكل شگفت آوري با رسانه ها، عجين شده است.
گستره و حوزه شمول رسانه ها هر روز فراگيرتر مي شود و به شيوه ها و شكل هاي گوناگون، در عرصه خبر و اطلاع رساني، ظهور و بروز داشته و نسبت به بازتاب رويدادها و اخبار گوناگون اقدام مي كنند. با توجه به پيچيدگي و گستردگي وظايف دولت ها در برابر شهروندان و نقشي كه در حيات سياسي، اجتماعي، فرهنگي و اقتصادي جامعه دارند، ضروري است كه ميان شهروندان و نهادهاي مدني و كارگزاران عرصه مديريت شهري، تعامل و هم فكري بيشتري وجود داشته باشد تا از دانش، توان و تجربه گروهي، در ساماندهي و حل و فصل امور و مشكلات شهروندي استفاده شود.
عملكرد رسانه ها نسبت به مسائل شهروندي، از يك سو بازتاب دهنده نيازها و تقاضاها و مطالبات مردم است و از ديگر سو، عامل اطلاع رساني فعاليت هاي انجام گرفته از سوي مسئولان است كه سبب آگاهي مردم از اين فعاليت ها و بهره مندي از خدمات ارائه شده يا مشاركت آنها مي شود.
رسانه هاي جمعي در عصر جديد، قدرت شگرفي را در فرآيند ساخت و بازتوليد افكار عمومي و تبديل آن به گفتمان مسلط جامعه ايفا مي كنند. بر كسي پوشيده نيست كه امروزه همه افراد جامعه، افزون بر زندگي عادي و روزمره خود با رسانه هاي جمعي سر و كار
ص: 115
دارند. بنابراين، رسانه ها مي توانند در تعامل دوسويه با شهروندان جامعه به عنوان ابزار توسعه و پيشرفت و حتي در سطح وسيع تر، رشد تفكر انتقادي جمعي جامعه، مؤثر و در پيشبرد و هدايت امور سياسي، فرهنگي، اقتصادي و اجتماعي جامعه، كمك حال حكومت ها باشند. از جنبه اي ديگر، اگر رسانه ها آن جايگاه مطلوب خود را در خدمت رساني به شهروندان نداشته باشند و ارزش هاي تجاري بر نظام رسانه اي حكم راني كند، آن گاه رسانه ها به عنوان آلتي در دست صاحبان قدرت هاي سياسي و اقتصادي، براي منافع خاص خودشان درمي آيند.
رسانه هاي جمعي موجود در جامعه امروز ايران به نوعي توانسته اند پل ارتباطي ميان شهروندان و دولت باشند و ما شاهد بازتاب افكار عمومي از راه رسانه هاي جمعي در سطوح گوناگون تصميم گيري هاي دولتي باشيم.
در اين فصل، پس از بررسي جايگاه رسانه در تفكر اسلامي و تفكر سكولار، به جايگاه آن در نظام جمهوري اسلامي ايران مي پردازيم و در ادامه به طور مفصل از جايگاه مخاطب، به بررسي سواد رسانه اي شهروندان در مواجهه به حقوق شهروندي ارائه شده در رسانه ها اشاره مي كنيم؛ چراكه سواد رسانه اي به شهروندان، فهم انتقادي درباره رسانه ها مي دهد و آنها را به رمزگشايي، فهميدن، برقراري ارتباط و توليد محصولات رسانه اي، قادر مي كند. سواد رسانه اي توانايي افراد را در گفت وگوهاي آگاهانه و آزاد افزايش مي دهد.
در ادامه با توجه به اينكه رسانه، نقش آموزش دهنده و آگاه كننده
ص: 116
دارد و مي تواند با پرداختن و آموزش حقوق شهروندي، گروه هاي به حاشيه رانده شده را توانمند سازد و بيشتر شهروندان را به مشاركت در زندگي عمومي تشويق كند، به نقش رسانه در آموزش حقوق شهروندي خواهيم پرداخت.
ص: 117
فصل اول: رسانه در تفكر اسلامي و سكولاريستي
زير فصل ها
1. جايگاه رسانه در تفكر سكولار و اسلامي
2. چالش هاي تفكر سكولار و ديني در رسانه هاي ايران
3. رسانه در ايران
4. رسانه و تغيير سبك زندگي
1. جايگاه رسانه در تفكر سكولار و اسلامي
به طور كلي، هر رسانه اي براي تحقق اهداف جامعه خويش، كه از راه پيام رساني جذاب و اثرگذاري بر مخاطبان، جامه عمل مي پوشد، شيوه معيّني را برمي گزيند. در دنياي معاصر، سازمان ها و بنگاه هاي بزرگ رسانه اي در پس فعاليت هاي خود اساس نامه ها، هدف ها، سياست ها، استراتژي ها و ضوابط خاصي دارند كه به فعاليت هاي گوناگون آنان جهت مي بخشد، گرچه استراتژي هاي مشخص، مبتني بر شناخت اوضاع محيط و قدرت ها و ضعف هاي سازمان، تكميل مي شوند، اين استراتژي هاي رسانه اي، در كلي ترين سطح سازمان و در شكل عام خود، يعني فارغ از وضعيت زماني و محيطي خاص _ از نظر تأثير دو بينش و مكتب كاملاً متفاوت (بينش ديني و سكولار) _ قابل مقايسه اند.
در وصف وضعيت كنوني جهان، مي توان گفت كه دنيا عرصه رويارويي ميان تفكر اسلامي، از يك سو (كه در انقلاب اسلامي ايران بيشترين تجسم را يافته ) و تفكر سكولار، از سوي ديگر (با محوريت
ص: 118
استكبار جهاني) است. يكي از قلمروهاي بسيار مهم و بلكه مهم ترين قلمرو اين ستيز در دوره كنوني، همانا عرصه جنگ رسانه اي است و تلويزيون، راديو و شبكه هاي تعاملي، به عنوان صورت مهم رسانه ديداري _ شنيداري روزگار ما، به ويژه در وضعيت خاص فرهنگي و سياسي ايران، بايد فعالانه در اين جنگ رسانه اي، به نفع آرمان هاي انقلاب اسلامي و جنبش جهاني ضد استكباري (به ويژه ضد اغراض سلطه گرانه امريكا) در پرتوي آموزه هاي اسلامي عمل كند.
براي تحقق اين امر مهم بايد در گام نخست، در قلمروهاي نظري و زمينه هاي عيني و عملي و براي بهره مندي از اين رسانه در مسير پيشبرد هدف ها و آرمان هاي اسلام و انقلاب اسلامي و مقابله عليه تهاجم فراگير استكباري، صورت ها و فرمول هاي اجرايي و عملي مشخص، طراحي، تنظيم، تدوين و اجرا شود.
روشن است با توجه به تضاد بين آرمان هاي انقلاب اسلامي و نظام سلطه جهاني، بايد تئوري اداره رسانه در انقلاب اسلامي از كپي برداري و اتكا بر مباني فرضيات رايج، مبرا باشد و مبتني بر شريعت مقدس اسلام و جايگاه رسانه در جمهوري اسلامي، طراحي و ارائه شود.
الف) رسانه در تفكر سكولار
رويكرد كلي رسانه به جذب مخاطبان از راه پاسخ گويي اميال و لذت بخشي به آنان از هر طريق ممكن، رويكردي است كه بيشتر با شعار مخاطب محوري (مشتري مداري) و در حقيقت، در جهت تأمين اهداف و منافع صاحبان و گردانندگان به دست بسياري از رسانه ها، اعمال مي شود و در بينشي سكولار و دنياگرايانه ريشه دارد؛ چراكه در اين بينش
ص: 119
(سكولار) ارزش اصلي و يگانه، بهره مندي يا لذت است و چنانچه دين و خداپرستي را از نظام ارزشي حذف كنيم، چيزي برتر از لذت نمي ماند. در اين استراتژي بسيار عام، لذت بردن مخاطبان از ديدني ها و شنيدني ها، مقصود اصلي مخاطبان فرض مي شود و رسانه در پي ايجاد جذابيت ها، پاسخ گويي به اميال يا تحريك آنهاست. به همين دليل، بهره گيري هرچه بيشتر از انواع جذابيت هاي مادي، مانند سكس آشكار و پنهان، خشونت و ترس، به گونه اي روزافزون اعمال مي شود و اين حقيقت را آشكار مي سازد كه اين رسانه ها بنا بر اصل، نه تنها مسئوليت و رسالتي در برابر تعالي و كمال مخاطبان براي خود قائل نيستند، كه درباره گسترش ناهنجاري هاي اخلاقي و اجتماعي نيز دغدغه اي ندارند.
البته پاسخ گويي به تمايلات مخاطبان، سرگرم سازي يا تحريك هوس ها و اميال در آنها، نه به انگيزه لطف يا خدمت، بلكه تنها وسيله اي براي تأمين منافع گردانندگان آنهاست كه بايد در ديدگاه سكولار به جز منافع خود به چيز ديگري نينديشيد.
اين گونه رسانه ها ناچارند براي حفظ يا جذب مخاطبان، بيشتر جذابيت هاي غليظ تري را طرح كنند و مرزهاي جديدي را درنوردند و برخي هنجارها و ساختارهاي پيشين را زير پا گذارند. نتيجه طبيعي اين مرزشكني هاي مداوم، ابتذال اخلاقي، فساد و گسترش جرائم و تخريب اصالت فرهنگي است.
ب) رسانه در تفكر ديني
رسانه در جوامع اسلامي و به ويژه جمهوري اسلامي، مفهومي فراتر از ابزاري ارتباطي دارد. كاركرد رسانه ها در اين گونه جوامع، به دليل
ص: 120
ارزش ها و هنجارهاي ديني حاكم، از يك سو، و نوع ارتباط آنها با منابع پيام و حتي نوع پيامي كه منتقل مي كنند، از سوي ديگر، با ديگر جوامع متفاوت است. به عبارت دقيق تر، مفهوم رسانه در جوامع اسلامي با ديگر جوامع _ كه البته منظور ما جوامع غربي است _ تفاوت و تشابه دارد. تفاوت مفهوم آنها به اين دليل است كه جوامع اسلامي، رسانه هايي مانند مسجد، حسينيه و تعزيه در اختيار دارند كه دقيقاً در جوامع ديگر به همان شكل و شمايل وجود ندارد. تشابه آنها نيز ازاين روست كه رسانه هاي جديد ارتباطي، مانند راديو، تلويزيون، ماهواره، موبايل و اينترنت، امروزه در همه جوامع وجود دارند.
در جوامع اسلامي نيز رسانه هاي مرتبط با مسائل ديني، اهميت و احترام خاصي دارند و كاركرد آنها فراتر از رسانه هايي است كه مشروعيت شان، خاستگاه ديني ندارد. بنابراين، هنگامي كه راديو يا شبكه اي تلويزيوني، برنامه اي با محوريت دين پخش مي كند، قطعاً نزد مخاطبان اهميت بيشتري مي يابد.
رسانه در جامعه اي دين محور مانند جامعه اسلامي، مي تواند بهترين فن آوري و ابزار ارتباطي براي فريضه امر به معروف و نهي از منكر باشد؛ زيرا با بهره مندي از قابليت هاي خود اين امكان را دارد، معروف را طراحي كند، به تصوير بكشد، معرفي كند و حتي امر به آن را نيز انجام دهد؛ يعني هر دو نقش ساخته شدن و مشهور شدن، و همچنين نقش اعمال كنترل غير رسمي را در كنار هم ايفا كند. گذشته از اين، رسانه ديني در آگاهي بخشي و دانش آموزي، بايد ضوابط ديني و اخلاقي ميان خود و مخاطب را رعايت كند. با توجه به اين مباحث مي توان گفت، رسانه هاي اسلامي در مقايسه با ديگر رسانه ها،
ص: 121
كاركردهاي مشابه، با مبنايي متفاوت _ كه همان آموزه اسلام است _ دارند. بدين معنا كه در رسانه هاي اسلامي، مبناي همه كاركردها آموزه هاي ديني است و اگر دين را به معناي راه و رسم زندگي بدانيم، هيچ امري خارج از دين معنا ندارد. در اين معناي اعم، اگر علوم اسلامي را به معناي علوم مورد نياز جامعه اسلامي بدانيم، آن گاه نشريه هاي هنري و ورزشي را نيز مي توانيم در معناي عام علوم ديني، جاي دهيم و بگوييم در كشوري اسلامي، هدف ها و برنامه ها بايد حول محور دين _ به معناي عام آن _ شكل بگيرد. از سويي، دين معناي خاصي نيز دارد؛ مانند مناسك، احكام، معارف و اخلاق ديني. رسانه در اين بخش هم مي تواند با پژوهش ها، اولويت بندي ها و سياست گذاري هاي مناسب، پاسخ گوي نيازها و سليقه هاي گوناگون مخاطبان خود باشد. براي نمونه، اگر در جامعه اي، تقاضاي آشنايي عميق تر با آموزه هاي ديني وجود داشته باشد، رسانه بايد به آن بپردازد؛ چه در قالب شبكه اختصاصي ديني، چه در قالب برنامه هاي متفاوت در شبكه هاي عمومي.
بدين صورت، به نيازهاي تخصصي مخاطبان و نيازهاي عمومي آنها در قالب شادي، غم، داستان، سريال و نظاير آن، پاسخ داده مي شود.
2. چالش هاي تفكر سكولار و ديني در رسانه هاي ايران
مطالعه تاريخ معاصر نشان مي دهد كه همواره در ايران، علما در مقام متوليان دين و جامعه مسلمانان و شاه در مقام متولي حكومت و دولت، دو جريان قدرتمند بودند. علما با توجه به ديدگاه هاي تشيع
ص: 122
كه دين را از سياست و حكومت جدا نمي داند، همواره نسبت به حكومت و دولت از خود حساسيت و واكنش نشان مي داده اند. در دوره هايي مانند حكومت صفويه، با توجه به باورهاي خاص شيعي شاهان، عالمان توانستند به بدنه حكومت وارد شوند كه اين مهم به صورت محدودتري در دوره قاجار ادامه يافت. در اين دوران، شاهان با تكيه بر عوامل مذهبي مي كوشيدند مشروعيت خود را از اين راه اثبات كنند.
در حالي كه رهبران ديني، سلطه خود را بر ارتباطات اجتماعي از خلال نفوذ در نهادهاي آموزشي (مدارس علميه)، مساجد، بازار و ديگر جمعيت ها حفظ مي كردند. اين موضوع با بحران مشروعيت سلسله قاجار تشديد شد و عالمان به طور جدي درصدد برآمدند مستقل از حكومت، شبكه هاي ارتباطي خود را تقويت كنند. ظهور رسانه هاي نو، اين تفاوت ها را ميان حكومت و جامعه شفاف تر ساخت. پيدايش رسانه هاي چاپي در دهه نخست قرن نوزدهم، با سلطه حكومتي قرين شد و حكومت قاجار، به ويژه در دوره ناصرالدين شاه كوشيد تا با اعمال انحصار، كنترل و سانسور در اين رسانه ها، از آنها به عنوان ابزار ارتباطي خود بهره گيرد. ظهور تلگراف در آغاز دهه 1860 در ايران سبب تحولات بسياري شد. اين شبكه ارتباطي كه براي تحقق اهداف امپرياليستي بريتانيا در ايران توسعه يافت، توانست ايران را به ديگر كشورها متصل كند و امكان بهره گيري از اطلاعات و اخبار ديگر كشورها را در كوتاه ترين زمان فراهم آورد. اين رسانه در بعد داخلي نيز به تقويت حكومت مركزي كمك هاي شاياني كرد. به اين ترتيب در پايان قرن نوزدهم، دو رسانه
ص: 123
مهم جديد ارتباطي، يعني مطبوعات و تلگراف در اختيار حكومت قرار داشتند و وابستگي آن به خارج نيز امكان بهره گيري بيگانگان از اين كانال هاي ارتباطي را فراهم ساخت.
روي كار آمدن حكومت پهلوي در سال 1925، روند سكولاريسم در ايران و جدايي حكومت از جامعه و مهجور ساختن علما را روزافزون ساخت. رضا شاه كوشيد نظام مدرن دولت _ ملت را در ايران پايه گذاري كند و از فن آوري هاي نوين ارتباطي همچون راديو به نفع دولت و براي مقاصد خود بهره برداري كند.
اين سياست ها در دوره محمدرضا شاه نيز ادامه يافت و تقويت شد، اما حركت هاي ضد حكومتي از سوي رهبران دين، همچون آيت الله كاشاني و امام خميني (سال 1342) با بهره گيري از كانال هاي سنتي نشان داد كه دولت با وجود چيرگي كامل بر رسانه هاي مدرن در دست يابي به اهداف خود ناموفق مانده است.
بر پايه آنچه بيان شد، مي توان سه عنصر اثرگذار بر فرآيند ارتباطات و حكومت در ايران پيش از انقلاب اسلامي را تشخيص داد: نخست، مفهوم سكولار دولت _ ملت در ايران بود كه به واسطه تعارض با ايده هاي اسلام، هيچ گاه به طور كامل پذيرفته نشد. دوم، مداخله نظام مند قدرت هاي بيگانه در امور مربوط به دولت و ارتباطات بود كه موجب فرسايش مشروعيت دولت ها و مانع استقرار حكومت ديني _ سياسي، به عنوان الگويي براي جامعه اسلامي شد. سوم، به حضور دو جريان متعارض و رقيب ارتباطي مربوط مي شود كه يكي به وسيله دولت هدايت مي شد و ديگري در سنت سياسي مذهبي ايران ريشه داشت. جريان نخست را بايد در مسير نوگرايي دولتي تعريف كرد كه
ص: 124
مجموعه اي از تلاش ها همچون توسعه نظام مديريتي، نظام دانشگاهي، ارتش، ارتباطات را دور و وسايل ارتباط جمعي را دربرمي گرفت، در حالي كه عالمان و رهبران مردمي جامعه سلطه خود را بر نظام هاي پيچيده، گسترده و عالي فرهنگ و ارتباطي حفظ كردند، دولت با برخورداري از شبكه هاي جديد ارتباطي نتوانست در جريان تحولات روزافزون جامعه و توسعه نظام هاي ارتباطي به اهداف غير ديني خود دست يابد.
پس از انقلاب اسلامي ايران، تلاش هاي بديعي صورت پذيرفت تا الگوي جديدي از حكومت و ارتباطات عمومي ارائه شود. امام خميني رحمه الله با عنايت به اينكه تعارض با اسلام به عنوان فرهنگ مردم ايران، سبب سرنگوني رژيم گذشته شد، اسلام را به عنوان محور همه قوانين و نظام اجتماعي تعيين كرد. او بر نقش ارتباطات بر اساس اصول اسلامي تأكيد داشت. در قانون اساسي جمهوري اسلامي نيز ابزارهاي قانوني الگوي جديد پيش بيني شد و راديو و تلويزيون به عنوان ابزارهاي تبليغ اسلامي و انتقال ارزش هاي فرهنگي، داراي وظايف جديدي شدند. در طول دهه گذشته، بسياري از رهبران انقلاب كه در فرآيند ارتباطات سنتي تعليم و تخصص يافته بودند، با وسايل ارتباط جمعي، همكاري هاي نزديكي را آغاز كردند و آنها را در فرآيندي هم گرا با كانال هاي ارتباطي سنتي، همانند مساجد و نماز جمعه تقويت و تحكيم كردند.
به طور اجمالي، فرآيند رسانه اي جمهوري اسلامي ايران را مي توان در محورهاي زير خلاصه كرد: اسلامي كردن رسانه هاي مدرن، پيوند رسانه ها با كانال هاي ارتباط سنتي، ايجاد نظامي دولتي _ مردمي در زمينه
ص: 125
وسايل ارتباط جمعي و همراهي آن با اصول اخلاقي اسلامي، رسيدن به خودكفايي در عصر جهاني شدن.(1)
3. رسانه در ايران
زير فصل ها
الف) شاخصه هاي رسانه ديني در جمهوري اسلامي ايران
ب) مقتضيات زندگي در يك نظام اسلامي
ج) رسانه از ديدگاه قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران
د) قانون اداره صدا و سيماي جمهوري اسلامي ايران
الف) شاخصه هاي رسانه ديني در جمهوري اسلامي ايران(2)
همان گونه كه در بخش پيشين بحث شد، رسانه هاي دين محور تفاوت هاي عمده اي با رسانه هاي سكولار دارند. رسانه هاي دين محور شاخص هايي دارند كه به اين قرار است:
1. فراتر از ابزاري ارتباطي، با توجه به منبع پيام و نوع پيام (اسلام)؛
2. مشروعيت به واسطه خاستگاه ديني؛
3. بهترين ابزار براي:
_ امر به معروف و نهي از منكر
_ انتقال ارزش هاي ديني از نسلي به نسل ديگر
_ تقويت وحدت ملي و ديني؛
4. اخلاقي بودن؛
5. رعايت ضوابط ديني و اخلاقي در آموزش، اطلاع رساني و پركردن اوقات فراغت.
در نتيجه گيري كلي بايد گفت ضرورت دارد دين را به زبان رسانه و ابزار رسانه براي مخاطبان نقل كرد و لزوم تبيين اين مسئله، بسيار مهم است. همچنين نبايد فراموش كرد به دليل فطري بودن اصل دين، هيچ
ص: 126
مفهوم والاي انساني، خارج از دايره دين قرار نمي گيرد. بنابراين، آنچه حول ارزش هاي انساني از رسانه پخش مي شود، ديني است و با اين نگاه، جداسازي برنامه ديني از غير ديني معنا ندارد.
ب) مقتضيات زندگي در يك نظام اسلامي(1)
يكي ديگر از حوزه هايي كه رسانه ملي در برنامه هاي خود بايد به آن توجه كند، مقتضيات حضور در نظامي اسلامي است. مطابق با اصل دوم قانون اساسي، جمهوري اسلامي نظامي است بر پايه ايمان به:
_ خداي يكتا (لا اله الا الله) و اختصاص حاكميت و تشريع به او و لزوم تسليم در برابر امر او؛
_ وحي الهي و نقش بنيادي آن در بيان قوانين؛ معاد و نقش سازنده آن در سير تكاملي انسان به سوي خدا؛
_ عدل خدا در آفرينش و تشريع؛
_ امامت و رهبري مستمر، و نقش اساسي آن در تداوم انقلاب اسلامي؛
_ كرامت و ارزش والاي انسان و آزادي آميخته با مسئوليت او در برابر خدا، كه از راه
1. اجتهاد مستمر فقهاي جامع الشرايط بر اساس كتاب و سنت معصومان عليهم السلام ،
2. استفاده از علوم و فنون و تجارب پيشرفته بشري و تلاش در پيشبرد آنها،
3. نفي هرگونه ستم گري و ستم كشي و سلطه پذيري،
ص: 127
قسط و عدل و استقلال سياسي و اقتصادي و اجتماعي و فرهنگي و همبستگي ملي را تأمين مي كند.
ج) رسانه از ديدگاه قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران
رسانه ها بر اساس قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران، بايد در انجام دادن وظايف تخصصي خويش، به رسالت هاي ديني، اخلاقي و انقلابي شان پاي بند باشند. در مقدمه قانون اساسي _ كه در حقيقت عهده دار بيان پايه هاي فكري آن است _ به عنوان «وسايل ارتباط جمعي» آمده است: «وسايل ارتباط جمعي (راديو و تلويزيون) بايد در جهت روند تكاملي انقلاب اسلامي، در خدمت اشاعه فرهنگ اسلامي قرار گيرد و در اين زمينه از برخورد سالم انديشه هاي متفاوت بهره جويد و از اشاعه و ترويج خصلت هاي تخريبي و ضد اسلامي جداً پرهيز كند».
در ادامه همين بخش از مقدمه قانون اساسي، مبناي فكري پذيرش چنين تكليفي براي رسانه ها، اين گونه توجيه شده است: «پيروي از اصول چنين قانوني كه آزادي و كرامت ابناي بشر را سرلوحه اهداف خود دانسته و راه رشد و تكامل انسان را مي گشايد، بر عهده همگان است».
ذكر «راديو _ تلويزيون» در پرانتز و پس از «وسايل ارتباط جمعي» را با توجه به مشروح مذاكرات مجلس در بررسي نهايي قانون اساسي درباره اصل 175، متن اين اصل و اصلاحي كه در بازنگري سال 1368 صورت گرفت، بايد به معناي تأكيد بر اهميت و كارآيي خاص صدا و سيما از نظر نويسندگان قانون اساسي دانست. به بيان ديگر، سياق مقدمه قانون اساسي، بيان خاص بعد از عام است، نه تخصيص
ص: 128
و محدود كردن مقصود از وسايل ارتباط جمعي در «راديو _ تلويزيون».(1)
به همين دليل، در اصول مربوط قانون اساسي، رسالت گرا بودن رسانه ها، هم از جنبه اثبات و هم از جنبه نفي، براي همه انواع وسايل ارتباط جمعي مطرح شده است، نه فقط صدا و سيما.
از نظر ايجابي، بند دوم اصل 3، «بالا بردن سطح آگاهي هاي عمومي در همه زمينه ها با استفاده صحيح از مطبوعات و رسانه هاي گروهي و وسايل ديگر» را از جمله وظايفي معرفي مي كند كه «دولت جمهوري اسلامي ايران موظف است... همه امكانات خود را» براي نيل به آن، به كار گيرد.(2)
از نظر سلبي نيز، به طور روشن تر، قانون اساسي، در اصل يك صد و هفتاد و پنجم «صدا و سيما» را به رعايت موازين اسلامي مكلف و تأكيد مي كند، آزادي رسانه ها تا جايي پذيرفته مي شود كه در چارچوب قابل قبول شرعي باشد.
بر اساس اين اصل، «در صدا و سيماي جمهوري اسلامي ايران، آزادي بيان و نشر افكار، با رعايت موازين اسلامي و مصالح كشور، بايد تأمين گردد».
براي اجراي همين اصل، قوانين رسانه اي، به تشريح و تفصيل رسالت هاي عقيدتي و اخلاقي نيز همت گمارده اند.
ص: 129
د) قانون اداره صدا و سيماي جمهوري اسلامي ايران
ماده 9 قانون «اساس نامه سازمان صدا و سيماي جمهوري اسلامي ايران» مصوب 27/7/1362 تأكيد مي كند:(1) «هدف اصلي سازمان به عنوان يك دانشگاه عمومي نشر فرهنگ اسلامي، ايجاد محيط مناسب براي تزكيه و تعليم انسان و رشد فضايل اخلاقي و شتاب بخشيدن به حركت تكاملي انقلاب اسلامي در سراسر جهان مي باشد. اين هدف ها در چارچوب برنامه هاي ارشادي، آموزشي، خبري، و تفريحي تأمين مي گردد. مشروح هدف ها و برنامه هاي سازمان در زمينه هاي گوناگون، در قانون خط مشي و اصول برنامه هاي سازمان، مصوب مجلس شوراي اسلامي، ذكر شده است».
«صدا و سيماي جمهوري اسلامي ايران بايد از طريق دادن آگاهي هاي مكتبي، سياسي و اجتماعي و ايجاد احساس مسئوليت در مردم و افشاي توطئه ها و نقشه هاي دشمنان داخلي و خارجي انقلاب، براي حفظ و تداوم انقلاب تلاش كند و زمينه را براي رشد و شكوفايي استعدادها و باروري خلاقيت هاي انسان، تا مرز خليفة اللهي آماده سازد. رسالت ارشادي و پيامبرگونه اين رسانه عمومي، حضور فعال در كليه جريانات اجتماعي و ايجاد روحيه اميد و اعتماد در جامعه است. همچنان كه بايد واقعيت هاي تلخ و خطرهايي كه امت را تهديد مي كند، پيشگويي كند، به موقع هشدار دهد، مردم را به سوي خير و كمال مطلق فراخواند و در تنگناها و دشواري ها، راه گشاي روشني بخش باشد. بديهي است، صدا و سيما هرگز نبايد خود را مرجع حل مشكلات بداند، بلكه بايد تنها با
ص: 130
ايفاي نقش ارشادي و آگاهي دهنده، زمينه ساز حركتي انقلابي در متن جامعه اسلامي باشد. در اين راه بايد رويدادها را آن گونه كه هست، به اطلاع مردم برساند و با بهره گيري از نوآوري هاي هنري و انديشه هاي پربار، به آموزش فرهنگي، سياسي، اجتماعي، علمي، فني و هنري و افزايش سطح آگاهي و دانش جامعه بپردازد. همچنين با ارائه انديشه و فرهنگ اسلامي در سطح جهاني، صدور انقلاب را عينيت بخشد.
رسالت ديگر رسانه ملي، پاسخ گويي به نيازهاي تفريحي جامعه و بارور ساختن اوقات فراغت عمومي از راه اجراي برنامه هاي سالم تفريحي است تا در سايه شادابي تن و روان، سلامت و آرامش فكري جامعه تأمين شود».
4. رسانه و تغيير سبك زندگي
در دنياي امروز، حضور رسانه در زندگي مردم اتفاقي بسيار عادي است. فرآيند عادي شدن رسانه ها به اين معناست كه مردم در زندگي روزمره، وجود اين پديده را ضروري و طبيعي فرض مي كنند و اكنون رسانه ها بخشي از محيط و زندگي روزمره شده اند. امروزه مردم وقت زيادي از زندگي روزمره خود را صرف بهره مندي از رسانه هاي جمعي گوناگون مي كنند. رسانه ها از اين راه به زندگي روزمره ما شكل مي دهند.
وسايل ارتباط جمعي مي توانند در عرصه هاي فرهنگي، نقش و كاركردهاي اثرگذاري داشته باشند، از فرهنگ سازي گرفته تا ترويج، تقويت و نهادينه سازي آموزه ها، باورها و رفتارهاي خاص و مطلوب در جامعه. در ميان وسايل ارتباط جمعي تلويزيون، اينترنت و سينما،
ص: 131
ظرفيت و توان فوق العاده اي در توليد و مصرف الگوهاي فرهنگي دارند و مي توانند مخاطبان خود را از راه توليد و نشر برنامه هاي خاص، در حركت هاي فرهنگي جامعه ، به راحتي جهت دهي كنند. ترويج انواع سبك هاي زندگي، مدهاي لباس، چگونگي تعامل و رفتار متقابل شهروندان، طرز حركات و حرف زدن، شيوه مصرف و زندگي كردن، خودباوري هاي فردي و اجتماعي، تقويت روحيه هم بستگي و اتحاد، تشويق شهروندان به تطبيق و رعايت مقررات جامعه، تلاش براي بارور ساختن فرهنگ بومي و خرده فرهنگ هاي موجود در جامعه، مواردي هستند كه در عمل آثار آن از راه اين وسايل، تجربه و درك شده است.
به اندازه اي جايگاه رسانه هاي ارتباط جمعي در فرهنگ سازي و تغيير سبك زندگي برجسته است كه اين امر به يكي از دغدغه هاي اصلي سياست مداران و سياست گذاران فرهنگي كشورهاي مختلف تبديل شده است. سرازير شدن انبوه محصولات فرهنگي كشورهاي شمال به ديگر كشورها و از بين بردن فرهنگ بومي و محلي، امري است كه در جريان است و اين چالش به يكي از نگراني هاي جهاني تبديل شده است. نگراني و ناخرسندي از فرآيند همسان سازي جهاني و پي آمدهاي فرهنگي و سياسي ارتباطات بين المللي، روز به روز عميق تر مي شود. در كشورهايي كه ارزش هاي غربي مهاجمان ناخوانده و ناپسند تلقي مي شوند، نخبگان حكومتي و متوليان فرهنگ ملي در اين انديشه اند كه چگونه مي توانند مرزهاي سرزمين (فرهنگي) را تسخيرناپذيرتر سازند. تنها حكومت ها نيستند كه از پي آمدهاي جهاني شدن مي هراسند، بلكه شهروندان عادي نيز ممكن است خودشان را
ص: 132
قرباني آن چيزي احساس كنند كه منتقدان جهاني شدن، امپرياليسم فرهنگي يا امريكايي شدن مي نامند.
براي بيشتر مردم، اقتباس از يك شيوه زندگي خاص با عناصر رسانه اي و ديگر كالاهاي نمادين آن، بخشي طبيعي در مسير رشد و شكل دادن به علايق، سلايق و رفتارهاست. همين فرآيند در سطح جمعي نيز عمل مي كند. مفهوم شيوه زندگي به فهميدن راه هاي بسيار متفاوتي كمك مي كند كه از راه آنها رسانه ها به گونه اي معنا دار با تجربه هاي اجتماعي و فرهنگي مرتبط مي شوند.(1) مفهوم شيوه زندگي، غالباً براي توصيف و طبقه بندي الگوهاي گوناگون، استفاده از رسانه ها به عنوان بخشي از منظومه رفتارها و گرايش هاي متفاوت به كار برده شده است.(2) در دوره كنوني، شمار رسانه ها و تنوع خروجي آنها بسيار افزايش يافته است. اين بدان معناست كه امكان بهره مندي از رسانه ها به روش هاي خاص و فردي بيش از پيش شده است. هركس بر اساس سليقه خود برنامه اي از رسانه ها را انتخاب مي كند. اين مورد احتمالاً به صورت بخشي از فرآيند «فردي شدن» تفسير مي شود كه مردم در آن به طور روز افزوني آن نوع زندگي را انتخاب مي كنند كه خود _ صرف نظر از سنت _ مي خواهند. بنابراين، رسانه هاي جمعي به مثابه عاملان جامعه پذيري و انتقال دهندگان ارزش ها و هنجارها و نگرش ها نقش مهمي را ايفا مي كنند.
دگرگوني هاي مهم چند دهه اخير، كه از خصوصي سازي و آزادسازي ارتباطات دور و ارتباطات راديويي و تلويزيوني و پيشرفت
ص: 133
و گسترش فن آوري هاي جديد اطلاعات و ارتباطات سرچشمه گرفته است، تعدد و تنوع بسيار گسترده و روزافزون امكانات و تجهيزات، استفاده از انواع برنامه هاي تلويزيوني و به ويژه فيلم هاي سينمايي و سريال هاي سرگرم كننده و برنامه هاي موسيقي پخش شده از طريق ماهواره ها و نوارها و لوح هاي ويدئويي و اينترنتي است، به گونه اي كه بر اثر گوناگوني و فراواني فرآورده هاي فرهنگي و ارتباطي جديد، نيازهاي مخاطبان در سطح داخلي كشورها و همچنين در سطح جهاني، پيوسته در حال افزايش و گسترش است و اين نيازهاي فزاينده، شركت هاي بزرگ فراملي را تشويق كرده است تا براي دست يابي به بازارهاي گسترده و مخاطبان تازه، به نوعي جهاني سازي فرهنگي بپردازند.
اين وضعيت جديد جهاني، براي فراگيري «فرهنگ عامه» غربي در سراسر جهان، زمينه بسيار مناسبي پديد آورده است. چنانكه در سال هاي اخير، فرآورده هاي فرهنگي امريكا، دومين مجموعه صادرات اين كشور، پس از فن آوري هاي هواپيمايي را تشكيل داده است و حتي برخي پژوهش گران معتقدند، «... رؤياهاي امريكايي منعكس شده در فيلم هاي سينمايي و سريال هاي آن، در ميان صادرات كمّي ايالات متحده، مقام اول را دارا هستند.» براي شناخت اهميت جايگاه خاص محصولات فرهنگي در اقتصاد امريكا، به نمايش درآمدن سريال هاي امريكايي در 114 كشور در سال 1997، نمونه جالبي است. به همين دليل، تحت تأثير گسترش جهاني فرهنگ پرجاذبه امريكا، عنوان هاي سه گانه «سرزمين فيلم»، «سرزمين تلويزيون و ويدئو» و «سرزمين موسيقي»، به ايالات متحده امريكا داده شده است.
ص: 134
ص: 135
فصل دوم: شهروند و سواد رسانه اي
زير فصل ها
مقدمه
1. شهروندي و هدف سواد رسانه اي
2. شهروندي و سواد رسانه اي در عصر رسانه ها
3. حيطه هاي موضوعي سواد رسانه اي
4. تلويزيون و آموزش رسانه اي به شهروندان
5. الگوهاي موضوعي در آموزش رسانه اي شهروندان
6. مسئوليت مشترك رسانه ها و شهروندان
7. راهبردهاي شخصي براي ارتقاء سواد رسانه اي شهروندان
مقدمه
در عصر حاضر، شاهد فراگيري و بمباران اطلاعاتي رسانه هاي گوناگون در جهان هستيم. مردمان ساكن دنياي جديد در دهه هاي اخير با پديده فراگير شدن رسانه هاي جمعي و پيشرفت فن آوري جديد ارتباطي در جامعه مواجه شدند؛ پديده اي كه توانسته بخشي از زندگي روزانه آنها را در بر بگيرد و مهم ترين كانال ارتباطي آنها با جهان پيرامون باشد و به همه حوزه هاي خصوصي و عمومي زندگي آنها، اعم از اخلاقي، ديني، سياسي، اجتماعي، فرهنگي نفوذ كند.
اهميت روزافزون رسانه ها در زندگي مدرن، نهادهاي سياست گذاري در كشورهاي گوناگون دنيا را بر آن داشته است تا با تدابير مناسب، شهروندان خود را در برابر تأثيرات ويرانگر پيام هاي رسانه اي، هرچه بيشتر در امان نگه دارند. توجه به سواد رسانه اي از مهم ترين راه كارهاي موجود است. با وجود توجه چشم گير كشورهاي گوناگون به موضوع سواد رسانه اي، مسئولان و تصميم گيران در ايران از آن غافل مانده اند.
ص: 136
اصطلاح «سواد رسانه اي» براي افراد گوناگون معاني متفاوتي دارد. به طور سنتي، سواد رسانه اي به توانايي تحليل و ارزيابي آثار مربوط و به طور گسترده تر، به ايجاد ارتباط مؤثر از راه نگارش خوب گفته مي شود. در نيم قرن گذشته، سواد رسانه اي شامل توانايي تحليل شايسته و به كارگيري ماهرانه روزنامه نگاري چاپي، محصولات سينمايي، برنامه هاي راديويي و تلويزيوني و حتي اطلاعات و مبادلات رايانه اي (از جمله تعاملات زمان واقعي از طريق شبكه جهاني اينترنت) شده است.
به نظر مي رسد، آموزش سواد رسانه اي به شهروندان، يعني آشنا كردن و آموزش دادن آنها با رويكردهاي انتقادي در مطالعات ارتباطي و رسانه اي، براي درك و فهم ژرف ساخت ها و گذر از سطح به عمق است. اين آموزش به توانمند شدن آنها براي قرائت و رمزگشايي متضاد و مقاومت آميز متون رسانه اي مي انجامد كه البته اين رمزگشايي مقاومت آميز يا به عبارتي، تعبير و تفسير جاي گزين و بديل از محتواي رسانه اي، در گروي دسترسي مخاطبان به گفتمان هاي متضاد و داشتن موضع و جايگاهي متفاوت در جامعه است. بر اين اساس، سواد رسانه اي نظام تفسيري و مرجح، متأثر از داوري هاي ذهني و اخلاقي است كه مواجهه فرد را با پيام هاي رسانه اي شكل مي دهد.
1. شهروندي و هدف سواد رسانه اي
در واقع، هدف سواد رسانه اي اين است كه به مردم كمك كند تا به جاي آنكه مصرف كنندگاني فرهيخته باشند، شهرونداني فرهيخته شوند. بنابراين، به دنبال راهي براي گسترش مردم سالاري در جامعه اي است كه مفهوم مردم سالاري در آن جامعه به طور مبسوط، تعريف و نوشته شده
ص: 137
باشد. به طور خلاصه، سواد رسانه اي چيزي بيش از تجزيه و تحليل پيام هاست. سواد رسانه اي؛ يعني شناخت و درك چرايي پيام هاي خاص و بايد براي درك اهميت رسانه هاي كنوني، فلسفه توليد هر پيام، وضعيت و محدوديت هاي حاكم بر آنها و حتي سازنده هر كدام از پيام ها را بشناسيم.(1)
براي نمونه، از نظر اقتصاد سياسي، رسانه هاي ديداري _ شنيداري موضوعاتي را در بر مي گيرند كه سطح تحليل نسبتاً آسان تري در مقايسه با تحليل متون و تك نگاشت هاي مطبوعاتي (نشريات ادواري) دارد. نوجوانان بارها شاهد پخش پيام هاي بازرگاني با موضوع خودرو از طريق تلويزيون هاي خانگي بوده اند. هميشه تلويزيون ماشين ها را در جاده هاي خلوت و خالي و بدون مزاحمت و ترافيك هاي معمول نشان مي دهد. در اين تبليغات، آسمان آبي، فارغ از دود و غبار و چشم اندازهاي طبيعي و بكر، جلوه مي كند. تلويزيون در مقام تبليغ، هيچ گاه پس زمينه اي از دود، آلودگي هوا و ترافيك ناشي از حضور روز افزون خودرو ها را برجسته نخواهد كرد؛ زيرا علاقه عمومي براي ديدن خودرو به مثابه نماد آزادي و وسيله اي سياحتي، بيشتر از تماشاي تخريب محيط زيست و چشم اندازهاي طبيعي و بكر است. در اينجا مدير رسانه نيز همانند فروشنده اي است كه به فروش كالايش مي انديشد.
اهداف رسانه هاي جمعي، به ويژه رسانه هاي تله ماتيك كه زير ساخت هاي گسترده تر ماهواره اي و شبكه هاي رايانه اي را براي مخاطبان خود دسترس پذير كرده اند، هميشه به اين شفافيت و وضوح
ص: 138
نيست. در واقع شبكه هاي ارتباط جمعي، دو جنبه متفاوت دارند. آنها ورودي متغير دارند كه بدين وسيله حتي فرآيند تصميم گيري سياست خارجي را تحت نفوذ قرار مي دهند و هم زمان، به محيط رسانه، به مثابه يك خروجي، خدمت رساني مي كنند. يك «وسيله پخش» از اين نظر سخن گوي كار دولت هاست كه رهبران را وادار مي كنند تا تصميماتشان را بازگو كنند. شايد به همين دليل، سواد رسانه اي، در تحليل نقش هاي رسانه، اهميتي دوچندان مي يابد؛ زيرا اين تأثيرات دوگانه و هم زمان، عمدتاً از برجسته سازي و شكل گيري ديدگاه هاي سياسي در رسانه ها ناشي مي شوند كه درك آن براي مخاطبي كه به سواد رسانه اي مجهز نيست، ناممكن است.(1)
2. شهروندي و سواد رسانه اي در عصر رسانه ها
چرا بايد به مطالعه رسانه هاي جمعي پرداخت؟ فراتر از ارزش انتقال مهارت هاي يادگيري مرتبط با تفكر انتقادي، ما با پديده فراگير بودن رسانه هاي جمعي در جامعه معاصر روبه رو هستيم. در ده هه هاي اخير، مواد چاپي و فيلم، جاي خود را به راديو و تلويزيون، به عنوان اشكال غالب، انتقال برنامه هاي سرگرم كننده و اطلاعات به توده مردم داده است. تلويزيون به تدريج در حال افزايش نفوذ خود بر نحوه بهره مندي افراد و جامعه از اوقات فراغت، آگاهي از واقعيات سياسي و اجتماعي و شكل دادن به ارزش هاي شخصي در قلمروي فرهنگ و اخلاق است.
به ميزان محتواي رسانه اي، حضور فراگير رسانه ها و نقش آنها در
ص: 139
زندگي روزمره، بخش اعظم «پيام» براي جامعه را تشكيل مي دهد: تأثير رسانه ها بر اوقات فراغت، برداشت و داوري درباره جامعه و محيط اجتماعي، اقتصادي و سياسي. بيان موجز مارشال مك لوهان، مبني بر اينكه «رسانه، پيام است» در پايان دهه 1960، پيش بيني شده بود. گربنر با تكرار گفته هاي مك لوهان، يادآور شد كه تلويزيون تنها يك جانشين ديگر براي ديگر رسانه هاي مكانيكي _ الكترونيكي نيست، بلكه احياگر انتقال اسطوره و داستان به وسيله قبايل است. شيوه ها، نظام نمادها، قراردادها و مداخله مستمر تلويزيون، همواره در پيش روي شركت كننده _ بيننده قرار دارد. ازاين رو، يادگيري براي درك و ارزيابي تلويزيون در زندگي روزمره، فراتر از مهارت هاي ديدن مي رود و هنرهاي آزاد را با رهايي فرد از وابستگي بي چون و چرا، به محيط فرهنگي بلافصل تقريباً بازسازي مي كند. تلويزيون فرآيند اصلي جامعه پذيري به شمار مي رود.(1)
بنابراين، هدف عمده آموزش رسانه اي، كمك به گيرندگان ارتباطات جمعي است تا به شركت كنندگاني فعال و آزاد در فرآيند تبديل شوند، نه اينكه حالتي ايستا، منفعل و تابع نسبت به تصاوير و ارزش هايي داشته باشند كه در يك جريان يك طرفه از منابع رسانه اي انتقال مي يابند. آلواردو، گاچ و وولن، به جنبه هاي معرفت شناختي رسانه ها توجه كردند، «تا به يادگيري درباره روش هايي بپردازند كه دانش ما انتقال پيدا مي كند.»(2) براي نمونه، چگونه ما جهان، ديگران، خودمان و ارزش ها را مي شناسيم.
ص: 140
هدف اثباتي و عملي عبارت است: از پرورش بينندگاني كه توانايي گزينش داشته باشند، به جست و جوي برنامه ريزي كيفي و متمايز و ارزيابي آن بپردازند و نسبت به شكل، قالب و محتوا در رسانه هاي جمعي حس انتقادي داشته باشند. بيشتر پژوهش گران، منتقدان و دست اندركاران بر نقش زيبايي شناختي و انسان گراي برنامه هاي آموزشي رسانه اي تأكيد مي كنند.
مستر من، در اين باره كه چرا آموزش رسانه اي از «بالاترين اولويت» برخوردار است، دلايل ديگري را نيز برمي شمرد و نفوذ رسانه ها در قالب «صنعت آگاهي» و توليد و پخش اطلاعات تأكيد مي كند. او به آموزش سواد رسانه اي از اين ديدگاه مي نگريست كه به شهروندان كمك مي كند بياموزند، چگونه بازنمايي هاي رسانه اي مي تواند بازتاب و تغييردهنده يا تحريف كننده جنبه هايي از واقعيت باشند و چگونه نظام هاي نمادين (قراردادها، رمزگان) وسيله اي براي كسب دانش درباره جهان به وسيله ما هستند. هدف از اين نوع پژوهش تمايز دهنده و عمل گرا، ايجاد چيزي است كه مستر من آن را «استقلال انتقادي» مي خواند. اين امر مانع از آن مي شود كه دانش آموزاني تربيت شوند كه «احتمالاً در بقيه عمر خود يا به صداقت تصاوير و بازنمايي هاي رسانه اي به صورتي كاملاً بي پايه ايمان بياورند يا به شيوهاي به همان اندازه خطرناك دچار شكاكيتي بدون داشتن قوه تشخيص شوند و رسانه ها را منشأ هرگونه شري به حساب آورند».(1)
افراد انتظارات خود را به رسانه منتقل مي كنند و بر آن اساس، تصميم مي گيرند از كدام رسانه بهره ببرند. اين امر درباره زمان صرف شده و
ص: 141
همچنين در زمينه انواع برنامه هايي كه براي ديدن و شنيدن انتخاب مي كنند، سطح دقت و توجه و قابليت پذيرش محتوا، مصداق دارد. افزون بر اين، بينندگان به برداشت گزينشي دست مي زنند و بدين ترتيب به شكل دادن معنا و تفسير آن مي پردازند، به جاي آنكه بگذارند معنا به سوي آن هجوم بياورد. پيام رسانه اي به وسيله هريك از گيرندگان به صورت شخصي درمي آيد و تفسير مي شود؛ معنايي كه هر شخص، خود آن را شكل مي دهد و تفسير مي كند، به صورت ذهني، از محتوا و شكل رسانه ها و نيز تجربه زندگي گرفته مي شود. اين معنا پيچيده است و حالتي شخصي دارد.(1)
3. حيطه هاي موضوعي سواد رسانه اي
سواد رسانه اي از چهار حيطه شناختي، حسي، اخلاقي و زيبايي شناختي، تكوين يافته است. اين حيطه چهارگانه در پيوستاري تعاملي و به هم وابسته قرار دارند. شمول شناختي يا ادراكي، حيطه اي است كه به فرآيندهاي ذهني و فكري محدود مي شود. شايستگي هاي ادراكي، مجموعه اي از شناخت ساده نشانه ها تا درك پيچيده ترين پيام ها و كشف علل نحوه ارائه خاص آنها به وسيله يك رسانه را دربر مي گيرد. اين همان جنبه اخلاقي است كه به ايجاد مضموني غني در فرآيند ساختن معنا مي انجامد. به تعبير ديگر، اين جنبه را مي توان ناظر بر اين تعريف از ارتباطات به شمار آورد. ارتباطات عبارتند از: فراگرد تفهيم و تفاهم و تسهيم معني مشروط بر مشابهت معني بين فرستنده و گيرنده پيام.(2)
ص: 142
حيطه حسي، جنبه ديگري است كه لايه بيروني ادراك را شكل مي بخشد. جايي كه مخاطب از راه يكي از حواس پنج گانه در معرض پيام هاي رسانه اي قرار مي گيرد، اما اين موضوع تداعي كننده نظريات مك لوهان است كه مي گويد: «هر رسانه در امتداد يكي از اين حواس پنج گانه است.» در اين ميان، برخي مخاطبان در ارتباطات حسي با پيام هاي رسانه اي بسيار قوي هستند؛ پيام هايي كه برخي از آنها آثار مثبت و پاره اي داراي آثار منفي هستند. براي نمونه، كودكاني كه به تماشاي فيلم هاي ترسناك و خشونت بار مي نشينند، چنان مغلوب حس ترس مي شوند كه ساعت ها منفعل مي مانند.(1)
افزون بر اين، مطالب ارتباطات حسي يا احساس برانگيز در تبليغات سياسي و تجاري در وضعيت مختلف از طرف سياست مداران و سرمايه داران مورد استفاده جدي قرار مي گيرد. ازاين رو، سواد رسانه اي تلاشي در كشف جنبه هاي حسي نهفته در پيام هاي رسانه اي است.
سومين حيطه، جنبه زيبايي شناختي است كه به توانايي درك و شناخت مفاهيم رسانه اي از ديدگاه هنري اشاره دارد. اين مقوله به نوع و ميزان هنر و مهارت توليد پيام در رسانه هاي مختلف بستگي دارد. سبك هنري منحصر به فرد يك نويسنده، توليدكننده و كارگردان برنامه اي راديويي و تلويزيوني، مصداق برجسته اين جنبه از سواد رسانه اي است. بيشتر شبكه هاي ماهواره اي فارسي زبان، مخالف نظام جمهوري اسلامي هستند و در برانگيختن اشتياق رواني مخاطب، از اين
ص: 143
جنبه بهره مي جويند. بازبيني و بررسي برنامه اين شبكه ها نشان مي دهد كه بهر ه مندي از «پلان هاي برهنگي، خشونت و سكس كه اين موضوع جذابيت روان شناختي دارد، در افزايش جذب مخاطب بي تأثير نيست. در حقيقت مي توان گفت، افزايش گرايش به شبكه هاي تلويزيوني فارسي زبان در سطح روان شناختي با بروز تغيير ذهني مخاطبان در رشد تمايلات لذت جويانه در ميان آنها مناسبت دارد».(1)
آخرين حيطه، يعني حيطه اخلاقي به توانايي درك و دريافت ارزش هاي نهفته در پيام ها اشاره دارد. در سبك كمدي، ارزش هايي كه در پيام ها نشان داده مي شوند، بيانگر اين موضوع است كه مزاح و شوخي، در حل و فصل مشكلات ابزاري مهم تلقي مي شود. امروزه بسياري از نامزدهاي انتخاباتي كشورمان، پاشنه ارتباطي شان را بر همين مدار مي چرخانند تا در فرآيند تغيير نگرش به موفقيتي دلخواه دست يابند. آن سوي اين سكه چالش هاي حاصله، پنجه در پنجه مخاطب مي افكند. بهره گيري هدف مند از اين حيطه در برنامه هاي منفي و گمراه كننده از جمله اين چالش هاست. براي نمونه، افزون بر پورنوگرافي و سكس گرافيكي، ارزش هايي كه در يك درام منتقل مي شوند، بيشتر اين نكته را القا مي كنند كه توسل به خشونت موفق ترين و كوتاه ترين راه رسيدن به خواسته ها در اين جهان خطرناك است.(2)
تومن (1996) براي كسب «سواد رسانه اي» كافي، به چهار مرحله اساسي اشاره كرده است:
ص: 144
الف) داشتن آگاهي كامل در خصوص استفاده از رسانه ها
در اين مرحله، سواد رسانه اي شامل كسب هوشياري و حساسيت نسبت به ميزان و شرايط رويارويي افراد با انواع پيام هاي رسانه اي است. فعاليت هاي مورد نظر در اين مرحله عبارتند از: اندازه گيري ميزان استفاده از افراد از رسانه ها، كشف رضامندي هاي كسب شده از پيام هاي رسانه اي و يادگيري راهبردي لازم براي مديريت استفاده از رسانه ها.
ب) برخورد منتقدانه با محتواي رسانه ها
در اين مرحله فرد مي آموزد با پيام هاي رسانه اي برخورد انتقادي داشته باشد و مهارت هاي يادشده در بخش مربوط به تماشاي منتقدانه را به دست آورد. تحليل انتقادي، از راه كشف لايه هاي دروني پيام هاي رسانه اي، مجموعه مهارت ها و توانايي هاي فرد را براي مفهوم پردازي پيام ها و اطلاعات ارائه شده به چالش فرا مي خواند. نحوه بازنمايي واقعيت هاي اجتماعي در رسانه هاي گوناگون مي تواند بر شكل گيري مفهوم شهروندي و رفتارهاي مدني تأثير زيادي داشته باشد. كشف لايه هاي دروني پيام هاي رسانه اي و جهت دهي آنها به ادراك مخاطبان، فرد را ياري مي دهد تا از اغراض و اهداف پنهان، انگيزه ها، نگرش ها، سازوكارهاي اثرگذاري و نحوه استفاده پيام رسان از امكانات و تمهيدات رسانه اي آگاهي يابد.
ج) تحليل زمينه هاي فرهنگي، اجتماعي، اقتصادي و سياسي محيط رسانه
اين مرحله دربرگيرنده كسب دانش كافي درباره زمينه هاي تاريخي، اقتصادي و سياسي رسانه ها و منافع و علايق آنها در اين حوزه هاست.
ص: 145
بي گمان، رسانه هاي گوناگون، هدف ها، سياست ها و برنامه هاي خود را بر حسب منافع و اولويت هاي سياسي، اجتماعي، فرهنگي و به ويژه اقتصادي، تدوين و اجرا مي كنند. اين مسئله در حوزه رفتارهاي مدني و ارزش هاي سياسي، مانند دموكراسي اهميت فراواني مي يابد. اگر بينندگان دانش و مهارت كافي براي كشف و پي گيري زمينه هاي فرهنگي، سياسي، اجتماعي و اقتصادي پيام هاي رسانه اي داشته باشند، به گونه اي فعال آنها را پردازش كرده و از پذيرنده منفعل به گزينش گر فعال تبديل مي شوند.
د) جانبداري از رسانه و استفاده از آن براي تغييرات اجتماعي
اين مرحله از سواد رسانه اي، شامل مشاركت فعال افراد در بسيج افكار عمومي براي تدوين سياست ها و خط مشي هاي كلي اصلاح رسانه اي ويژه، براي اثرگذاري بر مسائل و مشكلات اجتماعي است. در اين مرحله فرد به اندازه اي از مهارت مي رسد كه مي تواند در سياست گذاري هاي رسانه اي فعالانه شركت جويد. يكي از نمونه هاي شاخص در اين گستره، اقدام 2500 تن از معلمان و دانش آموزان دبيرستان ها و كالج هاي ماساچوست در بهره مندي از ظرفيت و توانايي رسانه هاي گروهي براي مبارزه با مصرف دخانيات بود كه در سال 1994 صورت گرفت. اين عمل را مي توان در حوزه هاي گوناگون فرهنگ شهرنشيني و رفتارهاي مدني نيز به كار بست.
به هر حال سواد رسانه اي، مهارتي شناختي است كه آثار رسانه هاي گروهي را تعديل مي كند و به مخاطبان امكان مي دهد با آگاهي كامل، پيام هاي رسانه اي را پردازش كنند. اين مسئله، به ويژه
ص: 146
درباره رسانه هاي فراملي و پيام هاي فرافرهنگي اهميت بيشتري دارد. مفهوم شهروندي و ارزش هاي سياسي همانند دموكراسي، احترام به حقوق ديگران و حفظ نظم و انضباط اجتماعي در جهان پيشرفته، تعابير كم و بيش يكساني دارد، اما در بسياري از جوامع، به ويژه در كشورهاي در حال توسعه به شدت تحت تأثير فرهنگ و ايدئولوژي قرار مي گيرد. بنابراين، پيام هاي فرافرهنگي كه از راه رسانه هاي فراملي در اين جوامع انتشار مي يابند، ممكن است آثار و پي آمدهاي اجتماعي، فرهنگي و سياسي نامطلوبي به دنبال داشته باشند. مهارت و توانايي مخاطبان در كشف اهداف و اغراض پيدا و پنهان، سازوكارهاي اثرگذاري و تفاوت هاي فرهنگي پيام هاي رسانه اي، در تعديل اثرگذاري رسانه ها و اثرپذيري مخاطبان عامل بسيار مهمي به شمار مي رود. بر اين مبنا مخاطبان ماهر به طور فعال، آثار مطلوب يا نامطلوب را تشخيص مي دهند و آثار منفي را طرد و آثار مثبت را جذب مي كنند.
4. تلويزيون و آموزش رسانه اي به شهروندان
آموزش رسانه اي را مي توان اين گونه تعريف كرد: «آموزش فعاليت هايي كه هدف آنها توسعه كفايت رسانه اي، فهم نگرش انتقادي و تيزبينانه به رسانه براي شكل دادن شهروندان متعادل، شهرونداني كه بتوانند بر اساس اطلاعات موجود خود قضاوت كنند.» آموزش رسانه اي، شهروندان را توانا مي سازد كه به اطلاعات مورد نيازشان دست يابند، آن را تحليل كنند و در پس آنها منافع اقتصادي، سياسي، اجتماعي يا فرهنگي را تشخيص دهند. آموزش رسانه اي به
ص: 147
افراد مي آموزد، پيام را تفسير و توليد كنند. مناسب ترين رسانه را براي ارتباط انتخاب كنند و سرانجام در محصول و برون ده رسانه ها نقش بيشتري داشته باشند.(1)
به گفته كومار، هدف اصلي آموزش رسانه، هوشيار كردن، اختياربخشي و آزادسازي در كل جامعه است. آموزش رسانه، ترويج مساوات، عدالت اجتماعي، دموكراسي، آزادي، كرامت انساني و جامعه انساني تر را مورد توجه قرار مي دهد و راهبردهايي را به كار مي گيرد كه گفت وگو، بازتاب و اقدام را شامل مي شود.(2)
سه ديدگاه عمده در بررسي آموزش رسانه اي در تلويزيون، وجود دارد. گروهي آموزش رسانه اي را با آموزش رسمي از طريق رسانه برابر مي دانند، گروه ديگري آموزش رسانه را به مفهوم تأثير رسانه(3) نزديك مي دانند؛ يعني آن را اعم از انواع تأثيرات آموزشي مي دانند كه رسانه بر مخاطبانش مي گذارد، برخي هم بحث آموزش براي استفاده از رسانه را مطرح مي كنند، يعني به بحث سواد رسانه اي نزديك مي شوند. وقتي از آموزش رسانه اي نام برده مي شود، گويي مجموعه اي از آموزش هاست كه فرد را براي استفاده از رسانه آماده مي كند.
آموزش رسانه اي، مفهومي كلي است كه در هر جامعه اي با توجه به وضعيت و نياز آن جامعه تعريف مي شود. آيا رسانه مي خواهد جامعه جوان متقاضي آموزش هاي مستمر در كشوري پهناور و مردم كشور را تحت پوشش انواع آموزش قرار دهد؟
ص: 148
5. الگوهاي موضوعي در آموزش رسانه اي شهروندان
اغلب آموزش و نقد رسانه اي در سال هاي اوليه، موضعي اخلاق گرايانه داشت. اين امر به ويژه درباره سازمان هايي مصداق داشت كه به اشاعه ديدگاه ها و دستور كارهايي مي پرداختند كه سود عمومي را در نظر داشتند. گروه هاي شهروندان ذي ربط و گاه كل اعضاي كليساها، در پي حذف محتواي رسانه اي قابل ارائه از طريق كتابخانه ها و دكه هاي روزنامه فروشي، سپس سينماها و در مرحله آخر، برنامه هاي راديو و تلويزيوني و سي دي فروشي ها برمي آمدند. آموزش گران، و پژوهش گران به تدريج وارد حوزه تحليل رسانه ها، با ديدگاه ها و مقاصد عيني تر و بي طرفانه تر شدند. نقد رسانه اي به شكل فزاينده اي تكثرگرا، غير جهت دار و غير ارزشي شد. موجي از نگراني ها درباره رسانه ها، در بخش هايي از جهان در بافت هاي اجتماعي و اقتصادي نوميد كننده ايجاد شد كه همراه با داوري هاي ارزشي محكمي بود كه بر ضد «امپراتوري هاي» رسانه اي صورت مي گرفت و اغلب آنها را با منافع اقتصادي و سياسي خاصي مرتبط مي دانست. ديدگاه هاي مذهبي كه نسبت به زبان و رفتار (به ويژه مواردي كه به فعاليت هاي جنسي و خشونت مربوط مي شدند) نگراني داشتند، در مراحل بعدي، تحليل هاي فرهنگي زيبايي شناختي، جاي خود را به نقد رسانه اي دادند كه بر واكنش، مسئوليت و پاسخ گويي نسبت به ساختارهاي رسانه اي براي رهايي عامه مردم از سلطه فرهنگي، اقتصادي يا طبقاتي تأكيد مي كرد. الگوها طي دهه ها هم پوشي پيدا كردند، اما به ترتيب بر ارزش هاي مذهبي و حقانيت اخلاقي (رهيافت مصونيت ساز)، سپس پاسخ گويي توأم با تشخيص و حساسيت (بيننده منتقد) و در دوره هاي اخير، به ويژه
ص: 149
در كشورهاي جهان سوم، بر مقاومت و شورش ضد رسانه اي، حتي انقلاب مصرف كنندگان و در موارد افراطي، مانند رسانه هاي اجتماعي تأكيد مي ورزيدند. اين سه الگو در آموزش رسانه اي (1984) در يك بررسي به وسيله سازمان آموزشي، علمي و فرهنگي ملل متحد (يونسكو) منعكس شده است.
البته زمينه نظري تكوين رهيافت هايي كه نسبت به رسانه ها وجود دارد، در الگوهاي ارتباطي پي در پي بازتاب يافته است: محرك _ پاسخ مستقيم (تأثير تزريقي)؛ استفاده و رضامندي (آنچه مردم با رسانه ها انجام مي دهند)؛ نظريه كاشت، مطالعات فرهنگي و نشانه شناختي (نمادها، تصاوير، اسطوره ها) و نظريه ماركسيستي (هژموني و ايدئولوژي به عنوان نيروهاي محرك در رسانه ها).(1)
6. مسئوليت مشترك رسانه ها و شهروندان
به دليل اينكه فرآيند رسانه هاي جمعي، دو قطبي و نيازمند وجود فرستنده و گيرنده است، مسئوليت مشترك درباره آنچه اتفاق مي افتد، هنگام استفاده توده هاي مردم از رسانه ها وجود دارد. اين نظر مورد تأكيد آلتايدو اسنو (1979) قرار گرفت كه بر فرآيند تعاملي در تجربه رسانه اي انگشت نهادند. نبايد رسانه ها را بر اساس شرطي شدن، بر پايه محرك _ پاسخ كه جنبه جبرگرايانه دارد يا اظهاراتي مبني بر توطئه رسانه ها، عليه توده هاي مردم داوري كرد. به دليل اينكه هر رسانه جمعي، بازتاب رفتار در جامعه است و به ايجاد معاني مشترك كمك مي كند. استفاده كنندگان از رسانه ها به نوعي آگاهي يا «منطق رسانه اي» دست مي يابند كه بر
ص: 150
چگونگي پيوندشان با محيط و درك آن اثر مي گذارد. تجربه رسانه اي به چارچوبي تبديل مي شود كه بر اساس آن افراد جهان خود را درك مي كنند و به تفسيرهايي دست مي زنند كه از اين طريق به ديدگاهي براي داوري دست مي يابند. با اين تعامل نمادين، فرد آزادانه به ايجاد معنا در هماهنگي با ديگران مي پردازد. در همان زمان، افراد و خانواده ها، ميراث هاي فرهنگي و مذهبي گوناگوني را اغلب با آرمان هاي مشترك، اما با تأكيدات گوناگون و بيان ارزش ها، به صورت هاي متفاوت بازتاب مي دهند.(1)
7. راهبردهاي شخصي براي ارتقاء سواد رسانه اي شهروندان
در اين فصل به تفصيل درباره سواد رسانه اي، بحث و آگاهي نسبتاً خوبي از توانمندي هاي سواد رسانه اي ايجاد شد. حال وقت طرح اين پرسش است كه چگونه شهروندان مي توانند سطح سواد رسانه اي خود را افزايش دهند. پاسخ به اين پرسش مستلزم آن است كه راهبردي منسجم را بسط دهيد. هر شهروندي بايد با در نظر گرفتن نيازهاي خاص خود، راهبردي شخصي را شكل دهد و بپروراند. هدف از بسط راهبردي شخصي براي سواد رسانه اي اين است كه بر فرآيند اثرگذاري، كنترل بيشتري داشته باشيد؛ فرآيندي كه در حال حاضر زير سلطه رسانه هاست. اين، هدفي غير واقع گرايانه است. در عوض، اين راهبرد بايد به گونه اي باشد كه به ياري آن بتوانيد به تدريج، آگاهي خود را نسبت به فرآيند اثرگذاري ارتقا دهيد و در پي آن، به تدريج، كنترل بيشتر و بيشتري بر اين فرآيند به دست آوريد. در ادامه،
ص: 151
ده پيشنهاد(1) ارائه مي شود كه هريك به شما در مسير بسط راهبرد شخصي در عرصه سواد رسانه اي ياري مي رسانند.
الف) جايگاه شخصي خود را تقويت كنيد
به خاطر داشته باشيد كه جايگاه شخصي شما تركيبي از آگاهي از اهداف خود همراه با انگيزه و انرژي لازم براي جست وجوي اطلاعات و تجربه هاي مورد نياز براي رسيدن به اين اهداف است. بنابراين، بايد اهداف خود را تحليل كنيد. واقعاً چه چيزي شما را خرسند مي كند؟ واقعاً در زندگي مي خواهيد به چه چيزي برسيد؟ آيا پاسخ به اين پرسش ها همان چيزهايي هستند كه رسانه ها برنامه ريزي كرده اند؟ به نظر شما، اين پاسخ ها از كجا ريشه گرفته اند و تا چه ميزان از پاسخ هايتان راضي هستيد؟
همچنين بايد فعاليت ذهني تان را افزايش دهيد. همه ما درباره ميزان تلاش ذهني لازم براي مطالعه كتاب، گوش سپردن به سخنراني يا تماشاي تلويزيون، انتظاراتي داريم. در مقايسه با متون چاپي، هنگام رويارويي با تلويزيون، از تلاش ذهني انتظار كمتري داريم. ميزان تلاش ذهني صرف شده هنگام تماشاي برنامه هاي تلويزيوني، موضوعي اختياري است. از آنجا كه بر تلاش ذهني خود تسلط داريم، مي توانيم ميزان يادگيري خود را نيز كنترل كنيم. هرچه تلاش ذهني بيشتري به كار گرفته شود، درك مطلب، يادگيري و در نهايت، حافظه نيز در سطح بالاتري قرار خواهد گرفت.
ص: 152
ب) به عنوان يك هدف بر مفيد بودن امور تمركز كنيد
براي رويارويي با رسانه ها، دلايل گوناگوني وجود دارد. همه اين دلايل ممكن است منطقي و بسيار كارآمد باشند. با اين حال، بايد توجه داشت كه كاربردها تفاوت دارند. در هر مرتبه رويارويي با رسانه ها، بايد اهداف خود را به طور صريح، مشخص سازيم. بايد به خاطر داشت كه اگر بدون آگاهي از اهداف، در معرض پيام هاي رسانه اي قرار بگيريم، خطر اثرات ناخواسته را بالا برده ايم. به عنوان يك تمرين همواره از خود بپرسيد: «آيا برنامه ام را براي رويارويي با رسانه ها، با اهداف كاملاً مشخص _ كه نسبت به آنها آگاهي دارم _ هماهنگ ساخته ام يا اينكه بدون هيچ گونه برنامه ريزي، خود را در معرض پيام هاي رسانه اي دريافتي، قرار داده ام؟» اگر از سر عادت و بدون هيچ هدف شخصي مشخصي در معرض رسانه ها قرار بگيريد، بازيچه رسانه هاي جمعي خواهيد شد.
ج) براي رويارويي با رسانه ها، آگاهي دقيقي را بپرورانيد
به طور دوره اي (شايد سالي يك مرتبه) كاربردهاي رسانه اي خود را در طول يك هفته يادداشت كنيد. با تكرار اين تمرين مي توانيد تغيير علاقه مندي خود نسبت به رسانه ها، مجاري و پيام هاي رسانه اي را كنترل كنيد. همان طور كه تغييرات را زير نظر داريد، اين چيزها را از خود بپرسيد:
_ آيا گستره رويارويي من با رسانه هاي گوناگون افزايش يافته است يا تنها به يكي _ دو رسانه پاي بند مانده ام؟
آيا گستره رويارويي من با مجاري گوناگون رسانه اي بسط يافته
ص: 153
است؟ (اگر در گذشته، برنامه هاي ورزشي و اكشن را از تلويزيون تماشا مي كرديد، آيا اكنون به ژانرهاي تلويزيوني ديگري نيز علاقه مند شده ايد؟)
طيف گسترده اي از وب سايت ها، هنرمندان جديد در عرصه موسيقي، نمايش هاي جديد تلويزيوني و مجله هاي متنوع را واكاوي كنيد. لازم نيست از رويارويي با تمام آنها لذت ببريد. در واقع، شايد از بسياري از آنها متنفر باشيد. با اين حال، با آزمودن مجاري رسانه اي تازه، اين فرصت را براي خود فراهم مي كنيد تا پيام هايي را به دست آوريد كه حتي از آنچه تاكنون به واسطه رويارويي عادت گونه با رسانه ها به دست مي آوريد، بهترند.
د) اصول ذهني خود را بررسي كنيد
در رويارويي عادت گونه خود با رسانه ها، مرتب از خود بپرسيد: «چرا چنين عادت هايي داريد؟ تا چه اندازه براي برآوردن نيازهاي خويش، عادت هايتان را برنامه ريزي كرده ايد؟ رسانه هاي جمعي در جهت تأمين خواسته هاي خود تا چه اندازه، عادت هاي شما را برنامه ريزي كرده اند؟» پس از يافتن پاسخي مناسب براي اين پرسش ها، اصول ذهني تان را بازانديشي كنيد. اين اصول را براي منافع خود بازتعريف كنيد. وقتي به رويارويي روزانه تان بازگرديد، خواهيد ديد اين اصول ذهني در جهت اهداف شما قرار گرفته اند، نه اهداف رسانه اي.
ه) بنياني وسيع از دانش مفيد كسب كنيد
نكته اساسي دانش، مفيد بودن آن است. به دست آوردن دانشي كه سودمند نباشد، به شما كمك نخواهد كرد. اين سخن بدان معناست كه
ص: 154
بايد درباره نيازهاي خود در زمينه دانش، آگاهي كاملي داشته باشيد. همواره ميان دانشي كه در اختيار داريم و دانشي كه براي درك بهتر جهان بدان نياز داريم، شكاف وجود دارد. ما مي توانيم اين شكاف را پر كنيم. اين كار بايد بر مبناي حركت موضوع به موضوع صورت پذيرد. ابزار لازم براي پر كردن شكاف موجود در زمينه اي مفروض، در اختيار ماست، چون شكاف دانش پيش از آنكه با سطح كلي تحصيل ما رابطه داشته باشد، تحت تأثير ميزان علاقه مندي ما به آن موضوع قرار دارد. اگر به موضوعي علاقه زيادي داشته باشيم، براي دست يابي به اطلاعات لازم درباره آن موضوع خاص، رسانه ها و منابع متعددي را جست وجو مي كنيم. اگر علاقه ما به موضوعي چشم گير نباشد، رسانه ها، ميزان اطلاعات ما درباره آن موضوع را تعيين مي كنند.
و) درباره پيوستار واقعيت _ خيال بينديشيد
همواره درباره واقعي يا خيالي بودن امري، سؤال كنيد. اين فعاليت، يك پيوستار است. به راحتي برخي برنامه ها را مي توان در قالب خيالي دسته بندي كرد. دسته بندي برخي ديگر از برنامه ها، كار چندان ساده اي نيست. برخي از اين برنامه ها، فضا و موقعيت هاي واقع گرايانه دارند، ولي همچنان فانتزي به شمار مي آيند. برخي ديگر ممكن است با اينكه فضايي خيالي دارند، موقعيت هاي واقع گرايانه اي داشته باشند. در دنياي رسانه اي، تمييز واقعيت از خيال، كار دشواري است. چنين اقدامي نيازمند انديشيدن درباره ويژگي هاي گوناگون يك پيام است. بنابراين، بايد تفكري تحليلي داشته باشيد و پيام هاي رسانه اي را به اجزاي تشكيل دهنده آنها تجزيه كنيد. آن گاه واقعي يا خيالي بودن هر بخش را
ص: 155
ارزيابي كنيد. تلاش نكنيد پيام ها را فقط خيالي يا واقعي دسته بندي كنيد. همواره پيام هاي رسانه اي، عناصري از واقعيت و خيال را دربرمي گيرند.
فقط براي پرهيز از امور خيالي به تحقيق نپردازيد، چون بهره مندي از عناصر خيالي در انتظارات خود از دنياي واقعي، خطرناكند. در لذت رسانه اي، امور خيالي، جايگاه مشخصي دارند. ممكن است پيام هاي رسانه اي بسيار سرگرم كننده باشند، چون كششي خنده دار يا خيال پردازانه دارند. اين عناصر مي توانند به طور خلاقانه، تفكر ما را تحريك كنند. با اين حال، بايد دانست اين عناصر، ابزاري براي تحريك هستند، نه الگويي براي تقليد. نكته مهم اين است كه بدانيم چه زماني در معرض امور خيالي قرار گرفته ايم. آن گاه خواهيم توانست به گونه اي متفاوت اين پيام ها را پردازش كنيم. اگر هنگام رويارويي با پيام هاي خيالي، به اندازه كافي رويكرد تحليلي نداشته باشيد، پيام هاي بسياري كه در بطن خود، عناصر خيال را جاي داده اند، براي شما واقعي به نظر مي رسند. اكنون كه برنامه هاي تلويزيوني متعددي با عنوان «واقع نما» براي مخاطبان پخش مي شوند، آگاهي از اهميت پيوستار واقعيت _ خيال از اهميت ويژه اي برخوردار است. تمام اين برنامه ها، عناصري از واقعيت را دربرمي گيرند كه عناصر خيالي متعددي را شامل مي شوند. ممكن است برخي از اين نمايش هاي «واقع نما»، تركيبي از عناصر واقعيت و خيال را در بربگيرند كه در مقايسه با برخي برنامه هاي داستاني، آنها را كمتر واقعي جلوه مي دهند، تمايز ميان برنامه هاي واقع نما و داستاني، كاملاً مشخص نيست. در پذيرش اين نام گذاري ها، بسيار مراقب باشيد.
ص: 156
ز) مجاري رسانه اي مختلف را مقايسه كنيد
سواد رسانه اي، مفهوم عمومي است كه رسانه ها را شامل مي شود، ولي مجاري رسانه اي مختلف، چالش هاي متفاوتي را مطرح مي سازند. براي نمونه، مطالعه مقاله اي در نشريه، نيازمند مهارت هايي است كه ممكن است هنگام تماشاي نمايشي كمدي موقعيت در تلويزيون، چندان مورد نياز نباشند. البته اين نكته مشخص است، ولي ماهيت تمايزها چندان آشكار نيست. براي ترسيم بهتر اين موضوع، داستاني خبري را در يكي از وب سايت هاي اينترنتي بخوانيد. سپس همان داستان را در يكي از روزنامه ها يا شبكه هاي تلويزيوني محلي پيگيري كنيد. تمايزها و تشابه هاي آنها را تحليل كنيد. آيا مهم است؟ وقتي بخواهيد پيامي را براي مجاري رسانه اي مختلف توليد كنيد، اين تمايزها آشكارتر نيز مي شوند. مطلبي خبري را براي سايتي بنويسيد كه هر ساعت به روزرساني مي شود. آن گاه همان مطلب را براي يك ماه نامه بنويسيد. بكوشيد پيامي توليد كنيد كه مردم هنگام گوش دادن به آن بخندند.
حال همان شوخي را براي مرورگرهاي اينترنتي و روي صفحه رايانه به زباني ساده برگردانيد. طراحي پيام هاي رسانه اي خود، به ويژه پيام خنده دار، كار دشواري است. چنين تمرين هايي به رشد درك زيبايي شناختي شما كمك خواهد كرد.
ح) ديدگاه هايتان را بررسي كنيد
از خودتان بپرسيد: «آيا ديدگاه هاي من، پايگاه منطقي مناسبي دارند؟» براي نمونه، امريكايي ها مي گويند با وجود فراواني، از مادي گرايي
ص: 157
رضايت ندارند. در نظرسنجي تازه اي، 82٪ از مردم امريكا با اين موضوع موافق بودند كه بسياري از آنها بيش از آنچه نياز دارند، به خريد كالاها و مصرف گرايي رو آورده اند. 67٪ معتقد بودند، امريكايي ها، بسياري از مشكلات محيطي جهان را پديد آورده اند؛ زيرا بيش از هر ملتي در دنيا، منابع را مصرف و زباله توليد مي كنند. همچنين با اينكه تنها 8٪ از جمعيت جهان در امريكا زندگي مي كنند، هر سال، 30٪ از منابع و خدمات كره زمين در ايالات متحده مصرف مي شود. براي هر بار خريد، بيش از چهل هزار گزينه در فروشگاه ها وجود دارد. آيا واقعاً به تمام اين كالاهاي مادي نياز داريم؟
ط) رفتارهاي خود را تغيير دهيد
تا چه اندازه رفتار شما در جهت عقايد شماست؟ براي نمونه، اگر معتقد باشيد كه جامعه بيش از اندازه مادي گراست، آيا از خريد كالاي مادي متعدد پرهيز مي كنيد؟ اگر مصرف كالاهاي مادي خود را در سطحي پايين نگه داريد، آن گاه ميان رفتار و عقيده شما هماهنگي وجود دارد. با اين حال، افراد زيادي هستند كه مدام از اسراف در زندگي مادي گرايانه شكايت مي كنند، ولي باز هم كالاهايي را مي خرند كه به آنها نيازي ندارند. گام نخست در تغيير رفتار، ارزيابي واقع بينانه از ميزان سازگاري عقايد با رفتارهاي موجود است. تغيير رفتار در جهت هم خواني با عقايد، به معناي تعهد داشتن به مسئوليت اخلاقي در پيروي از عقايد است، به جاي آنكه صرفاً ديگران را سرزنش كنيم و اقدامي نكنيم؛ راهبردي كه متأسفانه در برابر بسياري از معضلات جامعه فراگير شده است.
ص: 158
ي) مسئوليت پذيري شخصي داشته باشيد
اين كار شايد سخت ترين مورد باشد. امريكايي ها شيفته آن هستند كه ديگران را سرزنش كنند. چنين ديدگاهي سبب مي شود فرد تصور كند مشكل در جايي ديگر است. بنابراين، حل آن بر عهده شخص ديگري است. براي نمونه، معضل پرخوري را در نظر بگيريد. انجمن پزشكي امريكا معتقد است يك سوم امريكايي ها، چاق هستند و يك سوم ديگر، اضافه وزن دارند. چنين به نظر مي رسد كه اين موضوع، مشكلي شخصي است. پس گروه زيادي همچنان به پرخوري و ورزش اندك، ادامه مي دهند. آنها منتظرند تا دولت راه حلي بدهد. در بهار 2002، مجمع قانون گذاري كاليفرنيا، پيش گيري از چاقي كودكان كاليفرنيا را تصويب كرد. به موجب اين قانون، فروش نوشابه هاي گازدار در مدارس عمومي ممنوع شد. با آغاز تابستان 2002، هشت ايالت فروش تنقلات را محدود و دوازده ايالات ديگر، قوانين مخصوص به خود را تصويب كردند. افزون بر اين، مردم برضد رستوران هاي زنجيره اي فست فود اقامه دعوا كردند. آيا واقعاً مردم آن قدر بي اراده اند كه براي توقف مصرف محصولات زيان بار، نيازمند اقدامات دولتي هستند؟ بسياري از مردم تا اين اندازه ضعيف هستند. آيا شما جزو اين افراد هستيد؟
ص: 159
فصل سوم: رسانه و آموزش شهروندي
زير فصل ها
مقدمه
1. شهروندي و مشاركت
2. دامنه آموزش شهروندي
3. اهداف آموزش شهروندي
4. الگوهاي آموزش شهروندي
5. نقش رفتاري آموزش شهروندي
6. آموزش شهروندي در بعد تربيتي
7. آموزش شهروندي از بعد سياسي
8. آموزش شهروندي در بعد فرهنگي
9. كاركرد آموزشي رسانه ها
10. رسانه ملي و آموزش شهروندي
12. مشكلات و چالش هاي اصلي در آموزش رسانه اي در تلويزيون
13. رسانه هاي شهروندي
مقدمه
با توجه به اينكه هر جامعه اي با عنايت به زمينه هاي فرهنگي و ارزشي خود، شهروندان خاص با خصوصيات ويژه پرورش مي دهد و اين امر ضامن بقا و تداوم حيات اجتماعي و ميزان توسعه هر كشوري است، بايد براي تمام اقشار جامعه، به طور وسيع، آموزش هاي شهروندي حساب شده اي را در نظر گرفت.
آموزش به شهروندان و تربيت آنها در گسترش رفتار شهروندي، داراي اهميت اجتماعي و جامعه شناسي است. « به تعبير تورني، منظور از آموزش شهروندي در حوزه جامعه شناسي، عبارت است از: فرآيند انتقال دانش ها، ارزش ها و نگرش هاي لازم براي مشاركت و ثبات سياسي جامعه از يك نسل به نسل ديگر. اين انتقال شامل موارد مختلفي، نظير آگاهي از تاريخ و ساختار نهادهاي سياسي، احساس وفاداري به ملت، نگرش مثبت به اقتدار سياسي، باور به ارزش هاي بنيادي، علاقه به مشاركت سياسي و كسب مهارت هاي لازم براي فهم سياست هاي عمومي و نظارت بر آن ها مي شود».(1)
ص: 160
آموزش شهروندي و تربيت شهروندان در يك جامعه سبب اين شده است كه سه عنصر اصلي شهروندي، چون نظام حقوقي، حس عضويت ملي و حس تعلق و وابستگي اجتماعي، در وضعيت ارتباطات بين فرهنگي هر جامعه اي اثرگذار باشد. بر اين اساس، نقش ارتباطات، آموزش و قانون، كه معطوف به تفاهم و تعامل با يكديگر است، از اثرگذارترين پيوندهاي اجتماعي براي كاهش مسائل و پي آمدهاي اجتماعي و فرهنگي در شهر، جامعه و حتي جهان مي تواند باشد. آموزش شهروندي چند لايه است كه اين مؤلفه چندين جنبه خواهد داشت. اين جنبه ها بيشتر حول محورهاي حقوق فردي و اجتماعي سوق يافته و به شناخت عوامل احساسي شهروندي و حقوق متقابل آن ها نسبت به يكديگر انجاميده است. آموزش هاي شهروندي، قدرتي است كه به صورت چتر پهن شده است كه تمام افراد يك جامعه را كه احساس تعلق و عضويت در يك جامعه را مي كنند، تحت پوشش قرار مي دهد. همچنين سطح تعلق به فرهنگ و دولت را بازگو مي كند.
شناخت خود، ديگران و شهر در آحاد جامعه، درون مايه آموزش هاي شهروندي است و مي بايد در ارائه آن به نحو شايسته از دانش برنامه ريزي آموزشي، توليد و تدوين محتوا و طراحي معمول بهره برد.
«آموزش و تربيت شهروندي سرمايه گذاري براي آينده مورد نظر كشور در تمامي ابعاد است، براي اينكه شهروندان جامعه را به حقوق شهروندي شان آشنا كنيم و از شهروندان جامعه انتظار داشته باشيم كه متعهد و مسئول باشند، از همان دوران كودكي مشاركت كردن در
ص: 161
زمينه هاي مختلف را ترويج دهيم يا به طور كلي، در هر جامعه اي ارزش ها، طرز تلقي ها، بينش ها و مهارت ها، به همراه الگوها و روش هاي مشاركت در زندگي جمعي يا مدني به شكل ويژه اي منتقل كنيم. پس نيازمند آموزش شهروندي و تربيت شهروندمداري مي باشيم».(1)
آموزش و تربيت شهروندان مي تواند در قالب مهارت هاي زندگي فردي و جمعي و به صورت برنامه ريزي آشكار و پنهان ارائه شود. به وسيله اين آموزش ها، افراد فرهنگ شهروندي را به دست مي آورند و براي زندگي شهري آمادگي لازم را پيدا مي كنند.
جهت گيري كلي جريان آموزش هاي شهروندي، به سوي ايجاد و توسعه مشاركت هاي اجتماعي، سياسي و فرهنگي در راستاي بازيابي و بازسازي هويت اسلامي و ايراني است و در برش هاي زماني و مكاني خاص بايد به روند رو به رشد هويت بخشي ديني و ملي، توجه كافي داشت كه رسانه ملي به عنوان يكي از اثرگذارترين نهادهاي فرهنگي كشور، مي تواند در اين زمينه نقشي برجسته داشته باشد.
1. شهروندي و مشاركت
مفهوم شهروندي، پيوندهاي ميان فرد و جامعه را در قالب حقوق، تعهدها و مسئوليت ها، بيان و بر روابط دولت و اعضاي آن نظارت مي كند. حقوق و مسئوليت ها و شيوه هاي كاربرد آن در روابط ميان افراد و جامعه، داراي ارتباط متقابل با مشاركت است. در حقيقت، مشاركت از يك سو، شيوه هايي را كه افراد حقوق و مسئوليت هايشان را در جامعه درك مي كنند، بازتاب مي دهد و از ديگر سو، رشد توانايي ها و پذيرش
ص: 162
مسئوليت ها در زندگي اقتصادي، سياسي، اجتماعي و فرهنگي را سبب مي شود كه دقيقاً به شهروندي پيوند خورده است.
در سال هاي اخير، به منظور تحليل و تبيين اخلاقي و عمل مشاركتي، به ويژه در حوزه هاي مشاركت اجتماعي و سياسي و تأثير آن بر دگرگوني هاي دموكراتيك جوامع، چارچوب شهروندي به كار گرفته شده است. شهروندي معرف عضويت سياسي، اجتماعي است كه رابطه متقابل ميان فرد، دولت و نهادهاي مختلف در هر جامعه را مشخص مي كند و بر اساس يك سلسله حقوق، تعهدها و مسئوليت هاي متقابل تحقق مي يابد. عمدتاً اين حقوق و مسئوليت ها به واسطه نهادهاي جامعه مدني تعيين شده و در قوانين حقوقي، اجتماعي و سياسي كه هر دو سوي رابطه شهروندي ملزم به رعايت آن هستند، انعكاس مي يابد.(1) به اعتباري مي توان شهروندي را از چشم اندازهاي نظري مختلف درك كرد. در رويكرد اول، شهروندي بر حقوق افراد در اجتماع عام تمركز يافته است كه به واسطه برتري و اولويت فرد بر اجتماع به او تعلق مي گيرد. طبق اين سنت فكري، مردم خود را به عنوان جزيي از موجوديت سياسي بزرگ تر در نظر مي گيرند كه به آنان امكان دسترسي برابر به حقوق مدني، سياسي و اجتماعي اعطا كرده است. اين حقوق از افراد در مقابل تهديدها و نيروهاي بيروني حمايت مي كند. يكي از حقوق اساسي شهروندان مربوط به حق فعال شدن سياسي و مشاركت است. در حقيقت، افراد يا اعضاي جامعه، شهروندي خود را از طريق فعاليت هاي مشاركتي كه تقويت كننده حقوق آنان است، مطرح مي كنند.(2) البته
ص: 163
شهروندان مختار به انتخاب فعاليت ها و مشاركت هستند و مي توانند در فعاليت هاي جامعه شركت نكنند.
در رويكرد دوم، شهروندي بر مسئوليت هاي فردي نسبت به جامعه تمركز يافته است.(1) اين رويكرد استدلال مي كند كه افراد عضو يك جامعه خود را بخشي از اجتماع مشترك و عام مي بينند و نسبت به آن احساس مسئوليت مي كنند. در واقع، افراد بر حسب احساس مسئوليت نسبت به جامعه و دست يابي به اهداف مشترك در فعاليت ها و امور مربوط به جامعه مشاركت مي كنند. در اين رهيافت، شهروندي موقعيتي ساده نيست، بلكه يك عمل يا فعاليت است كه با انجام وظايف و مسئوليت ها محقق مي شود.(2) بنجامين باربر،(3) يكي از صاحب نظران، شهروند شدن را مشاركت كردن مي داند و استدلال مي كند كه شهروندي چيزي است كه از پي مشاركت مي آيد؛ يعني شهروندي شرط مشاركت نيست، بلكه يكي از غني ترين ثمره هاي آن است.(4)
مشاركت اجتماعي را مي توان بستر شكوفايي و خلاقيت هاي انسان دانست كه از يك سو، مفهوم شهروندي بر آن ساخته مي شود و از ديگر سو، جزيي از حقوق و مسئوليت هاي شهروندي به شمار مي رود. ازاين رو، براي برقراري جامعه اي سالم بايد اصلاحات سياسي و اجتماعي، با هدف بهبود فرصت هايي براي اعضاي جامعه جهت اعمال حقوق و مسئوليت هايشان، با
ص: 164
ترويج اخلاق مشاركتي صورت پذيرد. چنانكه گفته اند: مشاركت نه فقط ابزار دست يابي، بلكه هدف توسعه انساني است. محور توسعه انتخاب انسان و پرورش ظرفيت ها و توانايي هاي اوست. اساسي ترين ظرفيت ها براي توسعه انساني، هدايت به سوي زندگي سالم و طولاني، آموزش، دسترسي به منابع مورد نياز در حد استانداردهاي مناسب زندگي و مشاركت در زندگي اجتماعي است.(1)
بنابراين، ويژگي كليدي معروف شهروندي كه آن را از تابعيت (2)متمايز مي كند، وجود نوعي اخلاق مشاركتي است.(3) اين مسئله نشان دهنده آن است كه مشاركت فعال، پايه و اساس شهروندي، تعريف كننده شهروندي، رمز انجام شهروندي و جزيي از حقوق و وظايف شهروندي است.(4)
افزون بر پيوند ميان شهروندي و مشاركت در قالب حقوق و وظايف، تحليل ها و تبيين هاي اين مفاهيم حاكي از پويايي حقوق و مسئوليت ها و ارتباط آن با مشاركت است. ديويد مي لر(5) يادآور مي شود كه شيوه هاي تصميم گيري در جامعه مي تواند ماهيت شهروندي را دگرگون سازد. اگر تصميم گيري هاي سياسي به گونه اي جامع و تمام شمول اتخاذ شود، توافق و اجماع بر اساس ارزش ها و ايده هاي تمام مشاركت كنندگان را به وجود خواهد آورد. در اين حالت، افراد احساس مي كنند كه حقوق آنان
ص: 165
به وسيله اعضاي جامعه شناخته و پذيرفته شده است و آن گاه به تعهدها و انجام وظايفشان نسبت به جامعه ادامه خواهند داد. پس مي توان نتيجه گرفت كه اگر ساختارهاي نهادي جامعه به گونه اي طراحي شود كه اكثر افراد از درگيري در مسائل و امور محروم شوند و شرايط براي مشاركت آنان فراهم نشود، روابط آنان با جامعه به ويژه در عمل به تكليف، دستخوش دگرگوني خواهد شد.
حقوق، مسئوليت ها و مشاركت افراد در جامعه مي تواند بر اساس انجام تعهدهاي جامعه و نهادهاي آن نيز متفاوت باشد. با وجودي كه ارسطو در سياست، شهروند را فردي مسئول نسبت به اجتماع تعريف كرده كه وظايفي در جهت اهداف مشترك و منافع جمعي بر عهده دارد و شهروندي مشاركت فعال در مسائل عمومي دولت _ شهر است، متفكران ديگري چون روسو(1) معتقدند كه فقط مردم وظيفه مشاركت در جامعه را ندارند، بلكه جامعه نيز بايد بازخوردي براي افراد داشته باشد تا زمينه هاي احساس تعلق و انجام تعهد وظايف در آنان، ايجاد شود و تداوم يابد. بر اساس قرارداد اجتماعي، افراد به يكديگر، اعتماد و براي رسيدن به اهداف مشترك با كمك هاي متقابل در امور و فعاليت ها، مشاركت مي كنند. قرارداد اجتماعي و دريافت بازخورد براي مشاركت كنندگان، آنان را براي انجام تكاليفشان تشويق مي كند.
بنابراين، تنظيم قراردادهاي اجتماعي مشاركتي و بازگشت منافع آن براي مشاركت كنندگان، اهميت دارد. برخي صاحب نظران چون الدفيلد،(2)
ص: 166
در زمينه پديد آوردن وضعيت مناسب براي مشاركت اجتماعي و اعمال شهروندي، بر ايجاد انگيزه و آموزش تأكيد كردند. به نظر وي، شهروندي عملي غيرطبيعي براي انسان هاست كه بايد آموزش داده شود. بايد توجه داشت، در اين گونه تعليمات، وظايف شهروندي آموزش داده و در كودكي اين آموزش ها آغاز شود.(1) آموزه هاي شهروندي در دوره كودكي به گونه اي است كه كودك را درگير مشاركت همه جانبه با اجتماع و محيط پيرامون خود مي كند. همچنين تصميم گيري و داوري عادلانه در روابط اجتماعي را آموزش مي دهد و براي فرد، احترام متقابل را در هويت هاي قومي، زباني، نژادي، فرهنگي و جنسيتي به وجود مي آورد. اين فرآيند در نهادهاي آموزش رسمي جامعه به پرورش شهروندي فعال منجر مي شود كه اين مهارت در اين عرصه، شامل تقويت شيوه هاي همكاري و كارگروهي، تصميم گيري به شيوه شورايي، توانايي بخشيدن به افراد براي استدلال و نقد كردن، تقويت مهارت هاي مؤثر ارتباطي، مديريت مشترك فعاليت ها و كارهاي محلي، تقويت گفت وگو و مهارت هاي مشاركتي است.
وضعيت اجتماعي و سياسي حاكم بر جامعه، نوع ديد و نگاه مسئولان و برنامه ريزان، خلقيات و روحيات مردم و تجربيات و واقعيات گذشته جامعه، بر پذيرش، عدم پذيرش و نحوه اجراي مشاركت اجتماعي افراد متأثر مي باشد؛ افرادي كه به عنوان سرمايه اجتماعي جامعه در پيشبرد اهداف توسعه به شمار مي آيند. بنابراين، لازمه توسعه پايا و همه جانبه، گسترش روزافزون انگيزش و مشاركت اجتماعي، سياسي و اقتصادي مردم در تصميم گيري ها و تعيين خط مشي مرتبط با زندگي اجتماعي
ص: 167
آنهاست. سه جزء مهم مشاركت را مي توان درگير شدن، ياري دادن و مسئوليت در نظر گرفت.(1)
2. دامنه آموزش شهروندي
براي آنكه بتوان از مفهوم شهروندي شناختي كلي داشت و به نوعي، ميان برنامه هاي موسوم به آموزش هاي شهروندي و برداشت هاي مختلف از اين مفهوم ارتباط برقرار كرد، به تأسي از برخي نويسندگان، براي مفهوم شهروندي طيفي، در نظر گرفته مي شود كه در دو سر اين طيف، دو تعريف گسترده و فشرده از اين مفهوم وجود دارد كه با دو نوع متفاوت از آموزش هاي شهروندي يا مدني متناسب است. تعريف فشرده، ناظر بر وضعيت قانوني و شامل حقوق و تكاليفي است كه از عضويت شخص در اجتماع محلي يا ملي نشئت مي گيرد. بر اين اساس، شهروند مطلوب كسي است كه قوانين را رعايت كند، نيكوكار باشد و از راه رأي دادن و انتخاب نماينده، در حيات سياسي مشاركت كند. شهروندي با اعطاي اين وضعيت حقوقي، تحقق مي يابد. اين تلقي از مفهوم شهروندي، منجر به رويكردهاي محدود و رسمي به آموزش شهروندي مي شود كه به آموزش هاي مدني معروف است.
عمدتاً اين آموزش ها مبتني بر متون آموزشي و تعليمات رسميند. در برنامه هايي كه براي اين آموزش ها در نظر مي گيرند، در صدد آن هستند كه در زمينه تاريخ و جغرافياي كشور، ساختار و عملكرد دستگاه حكومت و قانون اساسي به دانش آموزان، اطلاعات مختلفي ارائه دهند. هدف غايي همانا آگاه سازي از راه ارائه و انتقال اطلاعات است. اين
ص: 168
برداشت مبتني بر رويكردهاي مستقيم در آموزش است كه در آن معلم نقش مسلط و محوري ايفا مي كند و دانش آموزان، مجال و انگيزه كمتري در ابتكار و مشاركت دارند.
در سوي ديگر اين طيف، تعريف گسترده اي از مقوله شهروندي وجود دارد. بر اساس اين تعريف، شهروندي به مفهوم آگاهي از خود به عنوان عضوي از جامعه اي مردم سالار است كه شهروندان بايد به طور فعال در عرصه زندگي حاضر شوند و حقوق خود را به دست آورند. مقامات حاكم نيز بايد وضعيت لازم را براي اين مقصود فراهم سازند. اين تلقي از مفهوم شهروندي به رويكردي منجر مي شود كه آميزه اي از روش هاي رسمي و غيررسمي است كه به آن آموزش شهروندي مي گويند. در اين آموزش ها، متون و تعليمات با رويكرد فشرده به كار گرفته مي شود، اما شهروندان را به تحقيق و تفحص در بسياري از مؤلفه هاي آن تشويق مي كنند. در اينجا هدف غايي فقط آگاه سازي نيست، بلكه شهروندان بايد با كمك اين اطلاعات مهارت هاي خود را نيز ارتقا بخشند و به ارزش هاي عالي باور داشته باشند. روش هاي آموزشي كه براي اين مقصود در نظر گرفته مي شود، متنوع است و روش هاي مستقيم معلم مدار و غير مستقيم مشاركتي را در داخل و خارج از كلاس هاي رسمي دربرمي گيرد.(1)
بايد در همه تعاريف و تعاليم، افزون بر تكاليف، حقوقي هم براي اشخاص در سطح محلي و ملي در نظر گرفته شود. وقتي اين حقوق و تكاليف مصداق پيدا مي كند كه جامعه ظرفيت آن را داشته باشد. درباره اركان آموزش شهروندي، محققان اين رشته به اجماع، سه ركن را براي
ص: 169
آموزش هاي شهروندي برشمرده اند كه شاكله اين آموزش ها را تشكيل مي دهد. اين سه ركن عبارتند از:
الف) دانش شهروندي همچون حقوق اساسي، ساختار حكومت، نحوه شركت در انتخابات و مانند اينها؛
ب) مهارت هاي شهروندي هم چون تفكر خلاق، توان استفاده و تحليل از اطلاعات رسانه ها، توان مشاركت در كارهاي گروهي، مهارت هاي تحقيق و برقراري ارتباطات و نظاير اينها؛
ج) و بالاخره طرز فكر يا ارزش هاي شهروندي همچون امر به معروف و نهي از منكر، احترام به حقوق ديگران، اهتمام به امور جمعي و عمومي، نظم و تعهد شخصي و نظاير آن.(1)
3. اهداف آموزش شهروندي
اهداف آموزش شهروندي، ارتقاي دانايي ها، خواسته ها و توانمندي هاي شهروندان در جهت زندگي سالم و حيات اجتماعي مطلوب با تأثير در جنبه هاي زير است:
_ بينش (ژرف انديشي، جامع نگري، تعادل در واقع بيني و آرمان گرايي در امور شهري و نظاير آن)
_ دانش (افزايش اطلاعات و آگاهي ها و مانند آن)
_ منش (درك متقابل، انصاف، پذيرش، انعطاف پذيري، وفاي به عهد، صرفه جويي، وجدان كار و نظاير آن)
_ روش (هم ياري، تعاون و مشاركت)
ص: 170
_ كنش و رفتار (رعايت نظم، انضباط اجتماعي، دقت عمل، انجام صحيح وظايف و مسئوليت ها و امر به معروف و نهي از منكر)
4. الگوهاي آموزش شهروندي
آموزش شهروندي و الگوهاي آن در جامعه اين گونه است: «اول، آموزش هاي شهروندي منجر به شناخت زندگي فردي _ اجتماعي _ فرهنگي _ ملي _ ديني _ مدني در كشور مي شود كه جزء اولين اصول مهارت هايي است كه بايد آموزش و پرورش و آموزش عالي به دانش آموزان و دانشجويان فرا دهد. دوم، بخش ديگري از اين مهارت ها شامل سلامت جسماني و بهداشت فردي و زيست محيطي است تا از اين طريق رضايت از زندگي را براي افراد يك جامعه علي الخصوص در يك جامعه شهري كه پي آمدها و مشكلات آنان رو به افزايش است براي فرد و ديگران آسان كند. سوم، بايد افراد يك جامعه ياد بگيرند كه به نظم و قانون مداري و عدالت در همه حال توجه كنند و در تمام امور كه انجام آن را برعهده دارند، احساس مسئوليت نمايند. چهارم، در اين گروه بايد آموزش و پرورش مناسبات اجتماعي، هم دلي، هم دردي، كمك رساني، رشد مهارت هاي زباني و ساير ارتباطات انساني را جهت تعامل مؤثر و ثمربخش به صورت برابرگونه بين افراد يك جامعه تقويت و بسط دهد. پنجم: در اين بخش نهاد آموزش و پرورش و آموزش عالي بايد شهروندان جامعه را با هويت و شخصيت فردي، خانوادگي و اجتماعي از همان كودكي _ نوجواني و جواني آشنا كنند، فرزندان ما را به مهارت هاي شغلي و آينده نگري تشويق كنند كه اين مسئله باعث نهادينه گرديدن دقت، نظم و مسئله پيگيري و نوآوري در
ص: 171
افراد شده كه منجر به شكل گيري هويت اجتماعي و اقتصادي افراد مي گردد. ششم، حكومت و دولت بايد شرايطي را فراهم كنند كه شهروندان بتوانند به درستي خود را بشناسند و بر اساس شناختي كه از استعدادها و خلاقيت هاي خود دارند، شيوه زندگي خود را در قالب اهداف كوتاه مدت، ميان مدت و درازمدت، در راستاي تحقق آرزوها، سعادت انساني و توسعه همه جانبه پي ريزي نمايند. هفتم، بخش ديگري از مهارت هاي شهروندي بدين گونه در زندگي اجتماعي است كه شهروندان را به تفكر درست، واقع بينانه، منطقي و هوشيارانه، همچنين خلاق و انتقادي، جهت توانايي حل مسائل مجهز كند. هشتم، وظيفه دولت اين است كه براي اينكه شهروندان را به آموزش مهارت هاي زندگي شهروندان در يك جامعه دموكراسي گونه تشويق و ترغيب نمايد، از مشاركت خانواده، بهره گيرد؛ زيرا تأثيرات انكارناپذيري اين نهاد بر چگونگي دست يابي مهارت هاي زندگي و شكل گيري هويت و شخصيت افراد از همان دوران كودكي اثرگذارست».(1)
5. نقش رفتاري آموزش شهروندي
نقش رفتاري آموزش شهروندي به شهروندان يك جامعه در پنج جنبه خلاصه مي شود كه عبارتند از:
الف) نوع دوستي كه شامل رفتارهاي ياري دهنده و كاملاً داوطلبانه به منظور كمك به شهروندان است؛
ب) جوانمردي كه در اين جنبه، شهروندان همراه با رفتارهاي
ص: 172
جوانمردانه خود مي كوشند خرده جويي ها و خرده گيري ها را نسبت به يكديگر كاهش دهند؛
ج) خوش خويي نمونه ديگري از آموزش رفتارهاي شهروندي نسبت به يكديگر است كه بايد به صورت مشاركت فعالانه و مسئولانه بين شهروندان توسعه داد؛
د) ادب و مهرباني، جنبه ديگري از رفتارهاي شهروندمدارانه نسبت به يكديگر است. اين رفتارها مانع ايجاد مشكل و مسئله در محيط هاي مختلف زندگي شهروندان خواهد شد. در واقع، نقش و احترام و تكريم يكديگر و رعايت حقوق شهروندان نسبت به يكديگر در گسترش اين نقش رفتاري، بسيار اثرگذار است؛
ه) وظيفه شناسي، بخش ديگري از رفتارهاي شهروندمداري است كه بايد در قالب برنامه هاي درسي و غير درسي به دانش آموزان و دانشجويان و ديگر افراد جامعه آموزش داد. اين جنبه ديني، تلاشي فراسوي الزامات رسمي است كه هر فردي بايد در جهت هم ياري هم كاري و توسعه همه جانبه خود، در خود به وجود آورد.(1)
6. آموزش شهروندي در بعد تربيتي
به نظر اميل دوركيم، آموزش شهروندي از جنبه تربيتي «از طريق اكتساب دانش، مهارت ها و ارزش هاي منتقل شده از نسل هاي بزرگ سال به نسل هاي نرسيده و ناپخته براي زندگي اجتماعي تلقي مي كند و بر اين باور است كه مجموعه خصلت هاي آموزشي كه براي تربيت شهروندان
ص: 173
در جوامع مختلف، اولاً در دوره هاي مختلف از نظر فلسفه، روش و محتوا متفاوت است. ثانياً اين گونه تربيت با توجه به ساختار اقتصادي، فرهنگي و اجتماعي هر جامعه صورت مي پذيرد و برنامه ريزي آن بايد به دست نوابغ و صاحب نظران در عرصه سياست، فرهنگ، و اقتصاد صورت پذيرد. ثالثاً اين آموزش شهروندي را در درس هاي ملموس و عيني مدرسه بايد به گونه اي گنجاند كه فرد شهروند پس از آن آموزش بتواند با الزامات و نيازهاي زندگي در جهان فردا، هم سازي داشته باشد و اهم اين توانايي ها را چنين رده بندي مي كند: 1. توانايي در برخورد منطقي و سنجيده در جهت حل و فصل رضايت بخش معضلات و دشواري ها؛ 2. توانايي در كار كردن با ديگران به صورت همكاري و پذيرفتن مسئوليت هاي اجتماعي خويش؛ 3. توانايي درك و تفاهم و تحمل تفاوت هاي فرهنگي؛ 4. توانايي تفكر انتقادي در سامان بخشي و سازندگي؛ 5. توانايي حل تعارضات خود با ديگران با روش هاي مسالمت آميز؛ 6. توانايي درك و شناسايي هنجارهاي فرهنگي خود در جهت غني تر ساختن توسعه فرهنگ بومي و قومي؛ 7. توانايي در حقوق بشر در دفاع از آن، چه در جامعه خويش و چه در جامعه بين المللي؛ 8. توانايي در نظم پذيري جمعي و بهره گيري از نگرش علمي از باورهاي فرهنگي جامعه خود و جوامع ديگر».(1)
در واقع، زمينه هاي اصلي و شكل دهنده تربيت يا آموزش شهروندي، شامل سنت تاريخي، موقعيت جغرافيايي، ساختار اجتماعي و سياسي، نظام اقتصادي و گرايش هاي نوين جهاني است. در هر جامعه اي به دليل اينكه
ص: 174
كثرت گرايي، چندفرهنگي، ميراث و تنوع فرهنگي و نژادي، تساهل، انسجام اجتماعي، حقوق جمعي و فردي و مسئوليت هاي شغلي و حرفه اي، عدالت اجتماعي، هويت ملي و آزادي طلبي وجود دارد. در واقع، فرآيند تربيت شهروندي و آموزش آن را با چالش اساسي روبه رو كرده است.
آموزش هاي شهروندي كه بر پايه اهداف و مقاصد در نظر گرفته مي شود، در هر جامعه اي شامل اين اهداف كلي است: آموزش درباره شهروندي، آموزش از طريق شهروندي و آموزش به منظور شهروندي. آموزش درباره شهروندي به عنوان واقعيتي تربيتي بر پايه آماده كردن دانش آموزان و افراد از نظر دانش كافي و درك تاريخ ملي و ساختارهاي زندگي سياسي و مدني متمركز است. آموزش از طريق شهروندي در حوزه فرآيند تربيتي، نيازمند يادگيري دانش آموزان و افراد از طريق انجام فعاليت هاي كاملاً فعال تجربه هاي مشاركتي در مدرسه يا جامعه محلي و فراتر از آن است. اين يادگيري، عصر دانش را تقويت مي كند. آموزش به منظور تربيت شهروندي، دانش آموزان را به يك سري ابزارهاي مناسب شامل دانش و درك مهارت ها و نگرش ها، ارزش ها و گرايش ها، مجهز مي كند و آن ها را قادر مي سازد تا مشاركتي فعالانه و معقول در نقش ها و مسئوليت هايي كه در زندگي بزرگ سالي با آن روبه رو مي شوند، داشته باشند. اين رويه آموزش شهروندي را با كل تجربه آموزش دانش آموزان پيوند مي دهد.(1)
7. آموزش شهروندي از بعد سياسي
آموزش شهروندي در ارتباط با جامعه پذيري سياسي است. بر اساس اين آموزش ها، شهروندان گرايش ها، نگرش ها، دانش و معيارهاي سياسي شان
ص: 175
را به نسل هاي بعدي انتقال مي دهند يا با هم تعامل دارند. در واقع، اين آموزش ها جهت گيري هايي را از جنبه سياسي براي شهروندان ايجاد مي كند: «1. جهت گيري شناختي؛ يعني آگاهي شهروند از نظام سياسي و باور به اين نظام و نقش هاي آن، 2. جهت گيري عاطفي يا احساسات شهروندان نسبت به نظام سياسي، 3. جهت گيري ارزيابي كه مربوط به برداشت ها و قضاوت هاي شهروندان نسبت به موضوعات سياسي را مورد بررسي قرار مي دهد».(1)
در هر جامعه اي، هدف از آموزش شهروند سياسي، پرورش سياسي، شكل دادن رفتارهاي كودكان و نوجوانان به اقتضاي قالب هاي اجتماعي و سياسي است. به عبارت ديگر، پرورش سياسي از راه آموزش شهروندي فراگردي است كه شخص از طريق آن، جهت گيري سياسي اساسي خود را در محيط جامعه كسب مي كند. در واقع آموزش شهروندي سياسي و پرورش آن؛ يعني جذب و دروني كردن هنجارها و ارزش هاي نظام سياسي جامعه است. شهروند سياسي از راه آموزش هاي لازم، با مسئوليت هاي خود _ آگاهي ملي و وفاق سياسي _ آشنا مي شود. آموزش شهروندي از نگاه سياسي داراي چنين كاركردهايي است: « 1. جامعه پذيري سياسي شهروندان و آشناسازي با فرهنگ سياسي، 2. گزينش جذب و آموزش رهبران و كارگزاران سياسي، 3. ايجاد يگانگي سياسي در جامعه، 4. ايجاد زمينه براي تشكيل سازمان هايي كه در جامعه نقش هاي سياسي ايفا مي كنند».(2)
ص: 176
8. آموزش شهروندي در بعد فرهنگي
آموزش شهروندي با ارتقاي فرهنگ شهروندي ارتباط مسقيمي دارد. اين مؤلفه (ارتقاء فرهنگ شهروندي) در جهت دادن به رفتار شهروندان و كيفيت مشاركت آنان در امور جامعه، به عنوان يكي از الزامات اساسي سرمايه اجتماعي و شاخص هاي توسعه يافتگي فرهنگي، نقش اثرگذاري دارد. در واقع، آموزش شهروندي به عنوان واقعيتي فرهنگي، همراه با عناصر كليدي آن، همواره در طول تاريخ زندگي اجتماعي انسان كه به استقرار فرهنگ مي انجامد، نقش برجسته اي مي تواند داشته باشد. امروزه اين آموزش ها در تعيين جايگاه فرد در جريان توسعه يافتگي در بستر جهاني شدن از ضرورت هاي دست يابي تلقي مي شود.
آموزش شهروندي، نوعي آميختگي و رابطه تنگاتنگي با اخلاق و روابط اخلاقي دارد. اين عنصر از شهروندي، افزون بر زمينه هاي سياسي، بر روابط اخلاقي بين اعضاي جامعه و شرايط يگانگي و هم بستگي اجتماعي و اخلاق مدني ناظر است. اين مؤلفه آموزشي با مشوق هايي همچون احساس برادري، هم نوعي، تعهد و مسئوليت پذيري همراه است. آموزش هاي شهروندي در جنبه فرهنگي به اخلاق شهروندي اشاره مي كند. در واقع، بايد به آموزه هايي حقوقي پرداخت كه شهروندان در يك شهر نسبت به نهادهاي اجتماعي، شهروندان بايد اجرا نمايند. آموزش شهروندي از جنبه فرهنگي، شامل «آموزش مجموعه اي از هنجارها و ارزش هايي است كه انعطاف پذيري بسياري دارند و اين امر ناشي از وجود تفاوت ها و تنوعات فرهنگي مي باشد كه در جامعه شكل مي گيرد. از نظر ترنر، آموزش فرهنگ شهروندي با مشاركت فرهنگي افراد جامعه ارتباط دارد و بايد شهروندان در امور مربوط به فرهنگ
ص: 177
عمومي جامعه آموزش ببينند و خود را مسئول بدانند و در گسترش آن مشاركت نمايند».(1)
مفاهيم كليدي كه بايد در حوزه فرهنگ آموزش شهروندي به آن توجه بسياري كرد، شامل «مسئوليت پذيري شهري، قانون مند بودن شهروندان و هنجارپذيري الگوهاي شهرنشيني» است. در واقع، اين مفاهيم فرهنگي را مي توان از آغاز دوره كودكي، دروني كرد. اگر به اين مؤلفه هاي آموزش توجه نشود، هر جامعه اي با هزينه هاي بسياري روبه رو خواهد شد و ناچاريم كنترل اجتماعي را دائم بر شهروندان افزايش دهيم كه اين مسئله پي آمدهاي فرهنگي و اجتماعي بسياري دارد.
9. كاركرد آموزشي رسانه ها
«آموزش»، يكي از كاركردهاي اصلي و حرفه اي رسانه هاي ارتباط جمعي است. رسانه ابزار انتقال پيام است و اين، خواسته يا ناخواسته، نيازمند ارائه اطلاعات و آموزش هايي است كه مخاطب مي تواند آن را بپذيرد يا رد كند.
بايد بحث هاي مربوط به نقش آموزشي رسانه ها را در دغدغه ها و نگراني هايي جست كه پس از فراگستري تلويزيون در جوامع مختلف بشري، نسبت به تأثيرات منفي محصولات رسانه در زمينه هاي خشونت، سكس و از خودبيگانگي فرهنگي، به ويژه روي گروه هاي سني خاص، از جمله كودكان، نوجوانان و جوانان پديد آمد. در نتيجه، با اجراي
ص: 178
صدها طرح تحقيقاتي در كشورهاي گوناگون جهان، هرچند اجماعي در زمينه وجود و عدم وجود، ميزان و نحوه اثرگذاري غير مستقيم رسانه ها بر مخاطبان در ميان انديشمندان حاصل نشد، نوعي خودآگاهي جمعي نسبت به بهره مندي آموزشي از عموم رسانه ها، به ويژه تلويزيون پديدار شد كه مبناي مطالعات، نظريه پردازي ها و اقدامات ديگري در توسعه رسانه هاي آموزشي به شمار مي رود.
امروزه آموزش به عنوان نهادي اجتماعي، در رابطه اي تنگاتنگ با نهاد ارتباط جمعي، رسانه ها را در سرفصل برنامه هاي توسعه آموزشي جوامع قرار داده است. پس از جنگ جهاني دوم، تلويزيون با تكيه بر توانمندي هاي منحصر به فرد خود، كاركردهاي تازه اي را در عرصه آموزش بر عهده گرفت و به عنوان رسانه اي آموزشي، جايگاه ويژه اي براي خود تعريف كرد.
هنگامي كه از كاركردها و نقش رسانه ها سخن به ميان مي آيد، آموزش را از محورهاي اصلي آن به شمار مي آورند. براي نخستين بار، «هارولد لاسول»، محقق امريكايي، در مقاله اي كه در سال 1984 نوشت، سه نقش اساسي نظارت بر محيط (نقش خبري)، ايجاد و توسعه هم بستگي هاي اجتماعي (نقش تشريحي) و انتقال ميراث فرهنگي (نقش آموزشي) را براي وسايل ارتباط جمعي در نظر گرفت. چند سال بعد، «چارلز رايت»، نقش اجتماعي ديگري را درباره ايجاد سرگرمي (نقش تفريحي)، به نقش هاي پيشين افزود. امروزه نيز از همين ديدگاه استفاده مي شود. از جمله «مك برايد»، در گزارش كميسيون بين المللي مطالعه مسائل ارتباطي بر آن تأكيد مي كند. در اين گزارش كه به سفارش سازمان تربيتي، علمي و فرهنگي ملل متحد
ص: 179
(يونسكو) و با همكاري صاحب نظران و دست اندركاران مسائل ارتباطي دنيا تهيه شده، كوشش شده است پس از همه مسائل مربوط به ارتباطات و تجزيه و تحليل و طبقه بندي لازم، اصول اساسي طرح و تنظيم سياست هاي ارتباطي ملي و نيز همكاري بين المللي در عرصه ارتباطات تعيين شود.
كارويژه هاي اصلي ارتباط را مي توان به اين ترتيب تعريف كرد:
_ اطلاعات: گردآوري، ذخيره، پرورش و انتشار اخبار، حقايق و عقايد لازم براي رسيدن به دركي آگاهانه از وضعيت فرد، جامعه و شرايط ملي و بين المللي و اتخاذ تصميمات مناسب بر اساس آن.
_ اجتماعي كردن: فراهم آوردن يك پشتوانه همگاني فكري براي عموم مردم براي هم بستگي و آگاهي اجتماعي تا به اين ترتيب افراد به طور فعال در زندگي عمومي مشاركت داشته باشند.
_ انگيزش: پيشبرد هدف هاي كوتاه مدت و بلند مدت اجتماعي و نيز آرزوهاي فردي، به منظور تحريك فعاليت هاي فردي و جمعي در جهت اهداف عمومي.
_ گفت وگو: ارائه اطلاعات موجود به منظور روشن شدن مسائل عمومي و آسان كردن توافق همگاني و نيز تقويت توجه عمومي به مسائل محلي، ملي و بين المللي.
_ آموزش و پرورش: انتقال دانش براي تكامل معنوي بيشتر، منش سازي و كسب مهارت ها طي سال هاي زندگي.
_ پيشرفت فرهنگي: انتشار كارهاي فرهنگي و هنري، حفظ ميراث فرهنگي و گسترش افق هاي فردي از طريق بيدار كردن قوه ابتكار و تحريك آفرينش و نيازهاي زيبايي شناختي.
ص: 180
_ تفريحات: اشاعه و ترويج نمايش، ادبيات، ورزش و نظاير اينها براي سرگرمي و تفريح فردي و جمعي.
انسجام دهي: قرار دادن پيام هاي گوناگون در دسترس افراد، گروه ها و ملت ها، براي كمك به شناخت و درك ديدگاه ها و آرزوهاي مشترك يكديگر.
10. رسانه ملي و آموزش شهروندي
اگر از منظر تاريخي، شهر داراي سه شكل زمان مند شهر سنتي، شهر مدرن و شهر پست مدرن باشد، رسانه ها را مي توان به سه شكل رسانه هاي سنتي، مانند منبر، كتاب هاي خطي، و جارچي ها، رسانه هاي مدرن، مانند رسانه هاي توده اي: چاپ و رسانه هاي الكترونيك مانند راديو و تلويزيون، و رسانه هاي چند بعدي، مانند اينترنت، كه داراي ويژگي هاي تعاملي و تركيبي هستند و به لحاظ ابزاري بيشترين كاهش محدوديت ها را براي مخاطب فراهم كرده اند، تقسيم بندي كرد. در اين ميان رسانه ها چه نقشي مي توانند در آموزش شهروندي داشته باشند؟
در اين ساختار، مفهوم «شهروند فعال» به عنوان مفهومي براي تقويت اتصال شهروندان با مسائل مختلف مطرح مي شود. در اين ميان، بخش اعظمي از رسانه هاي جديد سعي در نهادينه كردن رفتارها و كنش هاي مدني براي شهروندان دارند. آموزش شهروندي درصدد انتقال دانش ها، مهارت ها و ارزش هايي است كه از ميان آنها، شهروندان به شكل فعالي در اداره امور خود مشاركت مي كنند. خانواده، مدرسه، اجتماع ملي و فراملي، در آموزش اين مسائل مي كوشند، ولي مهم ترين ويژگي آموزش شهروندي فعال، اين است
ص: 181
كه افراد به شكلي نقادانه با مسائل گوناگون خود روبه رو شوند و در برخورد با مسائل روزمره زندگي شان (در تمام سطوح) نقشي فعالانه داشته باشند.
در اين مفهوم از شهروندي، براي شكل گيري ارتباط كارا براي شهروندان (در هر دو سطح افقي و عمودي) رسانه ها ابزاري مهم فراهم مي كنند تا آنان به نوعي «احساس تعلق» به جامعه خود دست يابند. براي رسيدن به اين هدف بايد در رسانه ها، آموزش شهروندي را در سه جنبه اصلي، تحقق بخشيد:
1. جنبه شناختي (اطلاعات)؛
2. جنبه عاطفي (ايجاد احساس و عواطف)؛
3. جنبه عمل گرايانه.
زماني آموزش هر مفهوم مي تواند كارآيي لازم داشته باشد و به اهداف خود دست يابد كه اين سه ويژگي را توأمان، سرلوحه برنامه هاي خود قرار دهد، اما رسانه و به ويژه رسانه ملي، چگونه مي تواند آموزش شهروندي را در اين سه سطح انجام دهد؟ بر اين اساس، بايد رسانه ها فرهنگ مدارا و هم زيستي، احساس هم دلي با مسائل مختلف جامعه، احساس تعلق و شكل گيري نگاه تأملي و انتقادي نسبت به جامعه، تقويت اعتماد به نفس فردي و جمعي، فرهنگ درست بهر ه مندي از امكانات و ابزارهاي شهري و افزايش آگاهي هاي سياسي و اجتماعي و تاريخي را در ميان شهروندان، نهادينه كنند. ظرفيت فرهنگ رسانه اي براي انتقال ديدگاه ها و تصاوير از طريق زمان و فضا، به شكل گيري فرهنگ شهروندي ياري مي رساند و چنين تحول و توسعه اي در يك جامعه، آگاهي افراد را تقويت
ص: 182
مي كند و شكلي از شهروندي را ارائه مي دهد كه ديگر از طريق دولت _ ملت ايجاد نشده است.
شهروندي ناشي از اين فرآيند، شهروندي ايستا نيست، بلكه شهروندي پوياست و در آن افزون بر خدمات عمومي، جنبش هاي اجتماعي، حوادث، سبك هاي زندگي، توليدات مصرفي، ايده هاي مذهبي، خطرها، مخاطرات و عقايد اخلاقي، همه براي رؤيت در يك فرهنگ رسانه اي مبارزه مي كنند.
رسانه ملي با ايجاد زمينه گفت وگو و ترويج مسئوليت پذيري در مسائل گوناگون اجتماعي، سياسي و فرهنگي، سياست شهروندي فرهنگي را گسترش مي دهد؛ زيرا عموماً رسانه هاي ارتباط جمعي شكلي از فرهنگ را به نمايش مي گذارند كه به طور نمادين، افق هاي عمودي و سرمايه گذاري را تشكيل مي دهند و در روند سياست گذاري نقش مهمي دارند.
رسانه ها و سيستم هاي ملي پخش، با تقويت گفت وگو در حد فاصل عموم مردم و مسائل اجتماعي، سياسي و فرهنگي، به ارائه الگوهاي مناسب مشاركت شهروندي كمك كنند و سبب توسعه شهروندي شوند. بنابراين، نياز داريم به توانايي و ظرفيت رسانه ها در تغيير اطلاعات از طريق زمان و فضا اعتقاد داشته باشيم. آنچه تامسون، «صميميت از راه دور» مي نامد. رابطه مخاطب با حوادث رسانه اي و مانند آن، با ارتباط مخاطب با حوادث، متفاوت است. رابطه يك طرفه صميميت، به بررسي و موشكافي حوادث رسانه اي از طرف مخاطب بستگي دارد. با توجه به ارتباط گسترده با عموم مردم جامعه شهري ايران، رسانه هاي ملي بايد «با به كارگيري زبان مردم پسند مصرف، حس ارتباط جاري با يك موضوع
ص: 183
را گسترش دهند» و اجتماعي هم پوشان را در محدوده اي ملي شكل دهند و آن اجتماع را تقويت كنند.
از نظر تاريخي، پيام اصلي راديو و تلويزيون ملي، بهره مندي از زبان و سبك زندگي روزمره است. اين رسانه ها، از لحاظ فرهنگي، نهادهاي اصلي تعيين كننده در جامعه امروزي هستند. به باور كاستلز، تلويزيون، چارچوب، زبان و نوع مبادله نمادين در جامعه امروز را تعيين و تعريف مي كند. مركزيت جايگاه ارتباطات مدرن در فرهنگ جامعه معاصر، به گونه اي است كه رسانه هاي جديد، سازنده و حامل فرهنگ توده اي و «فرهنگ مجازيت واقعي» هستند كه آن را با خود به همراه آورده اند.
در مقابل اين رسانه ها، بايد نقش تلويزيون را به عنوان رسانه اي خانگي درك كنيم. روگر سيلورستون، استدلال كرده است كه تلويزيون، همانند ديگر رسانه ها، در چارچوب محدوديت ها بين خانه و عموم، خصوصي و جمعي و صميمي و روابط اجتماعي، دورتر عمل مي كند و مانند ديگر رسانه ها نظير راديو، در چارچوب بافت و زمينه اجتماعي و فرهنگي به نقش آفريني مي پردازد و در پي ارائه الگويي خاص از مسائل مختلف است. همچنين تلويزيون ملي مي تواند چشم انداز اخلاقي مشترك و انسجامي اخلاقي و دلسوزانه ايجاد كند. البته در اين مورد ديدگاه هاي گوناگوني وجود دارد. كيت تستر استدلال مي كند تلويزيون نمي تواند در عمل نوعي همبستگي اخلاقي ايجاد كند، اما مي تواند منبعي فرهنگي براي افرادي باشد كه زمينه اي نسبت به جهش (تغيير ناگهاني) اخلاقي دارند.
امروزه نمي توان از در برگيري نمادين فرهنگ رسانه اي در جامعه فرار
ص: 184
كرد؛ زيرا رسانه ها دنياهاي احتمالي براي ايجاد تجربه براي ما را چند برابر مي كنند و واكنش هاي جمعي و فردي را نسبت به مسائل مختلف شكل مي دهند. به عبارت ديگر، اگر فرهنگ هاي رسانه اي، دنياي احتمالي ما را از تجربه تنوع مي بخشند، اما نيازمند توجه به روش هاي مختلف و تركيبي هستيم كه موارد مختلف مورد تفسير قرار گيرند و اين موضوع ما را به ايده «پيوستگي» از مولگان مي كشاند كه در آن نيازمند مطالعه چرخه هاي مختلط اطلاعاتي هستيم كه عموماً نظم نوين رسانه اي ارائه مي كند.
در چنين وضعيتي، ظرفيت شهروندان در انتخاب سطوح تعامل خويش تقويت مي شود. بنابراين، رسانه هاي ملي بايد به اشكال گفت وگومحور تري از ارتباطات در مسائل جامعه برگردند و در عين نمايش اين مسائل در برنامه هاي مختلف، به پيوستگي ارتباط بين جامعه و شهروندي ادامه دهند و با گسترش شهروندي فرهنگي، فرهنگ سازي را در اين زمينه نهادينه كنند تا ميثاق شهروندي در شهر شكل بگيرد و زمينه شكل گيري الگوي بهينه و مطلوب حكم راني خوب فراهم شود.
در اينجا از رويكردهاي رسانه اي براي حكمراني خوب جامعه بهره مي بريم. براي حصول بهتر اين فرآيند و تعيين مراحل شكل گيري رفتار مطلوب و بهينه فرهنگي، رويكردهاي برجسته سازي، چارچوب بندي در مراحل اول نسبت به ديگر رويكردهاي ارتباطات در اين زمينه اثر گذارتر عمل مي كنند. نظريه برجسته سازي بيشتر درباره تلويزيون (كه داراي مخاطبان فراوان است و تأثير زيادي بر آنان دارد)، مطرح شده است.
ص: 185
گيل، برجسته سازي را از شيوه هاي تصميم گيري رسانه هاي جمعي تر اين باره مي داند كه چه اطلاعات و موضوعاتي براي مطرح و بحت شدن در جامعه، اهميت بيشتري دارند. به نظر او برجسته سازي، فرآيندي است كه طي آن رسانه هاي جمعي اهميت نسبي موضوعات مختلف را به مخاطب انتقال مي دهند. هر چه رسانه ها به موضوع يا رويداد اهميت بيشتري بدهند، مخاطبان اهميت بيشتري براي آن در نظر مي گيرند. در واقع، عبارت معروف رسانه ها به مردم نمي گويند به چه بينديشند، ولي به آنها مي گويند درباره جه بينديشند، جوهره اين نظريه را به دست مي دهد. (1)
بنابراين، از منظر نظريه برجسته سازي، كاركرد اصلي رسانه ها اين نيست كه به مردم چگونه فكر كردن را نشان دهند، بلكه رسانه ها تعيين كننده اين امر هستند كه مردم به چه چيزي فكر كنند. آنها با در اختيار قرار دادن عناويني خاصي در اختيار مخاطب، انتخاب و تفكر او را به سمت ويژه اي هدايت مي كنند. اين الگو از قدرت رسانه ها را مي توان صورت بندي مك كامبز و شاو (1972) دانست. تميز و شاو مدعي هستند كه مردم از رسانه ها دو چيز را ياد مي گيرند: نخست، اطلاعات واقعي است و دوم اينكه رسانه ها اهميت و برجستگي موضوع را به آنها ارائه مي دهند. اگر موضوع يا رويدادي، پوشش گسترده اي داشته باشد، از اين راه به مخاطبان گفته مي شود كه اين موضوع يا رويداد مهم ترين مسئله است و اگر پوشش رسانه اي كمي داشته باشد يا اصلاً پوشش رسانه اي نداشته باشد، بي اهميت بودن
ص: 186
موضوع را نشان مي دهد. سپس اگر رسانه ما نتوانند موفق شوند كه به ما بگويند چگونه فكر كنيم، در ارائه اين مسئله كه درباره چه چيزي فكر كنيم، موفق هستند.(1) تسونئو اوگاوا(2)، برجسته سازي را به دو دسته كمي و كيفي تقسيم ميكند. وي مي گويد: دو نوع كاربرد برجسته سازي وجود دارد، يكي مبتني است بر كميت اطلاعات پيرامون موضوع مورد نظر اين كاربرد برجسته سازي به گزارش با شيوه تندنويسي مربوط مي شود كه خود مبتني بر داده هاي عيني انتشار يافته از سوي وزارتخانه ها و سازمان هاي زيربط است. نوع دوم، كاربرد برجسته سازي، به كيفيت پيش بيني سياسي مربوط مي شود، نه به كل ميزان اطلاعات. نوع اول، كاربرد برجسته سازي اتمي و نوع دوم، كاربرد برجسته سازي كيفي خوانده مي شود.(3) به بيان ديگر، برجستگي يك موضوع يا مسئله در رسانه هاي جمعي، اهميت آن را در بين مخاطب تحت تاثير قرار مي دهد. مك كوئيل(4) به اين رويكرد در چهار محور توجه مي تند:
- بحت عمومي با مساحت مهم بيان ميشود:
- برجستكي از تركيب افكار عمومي و گزاره سياسي ناشي مي شود.
- اخبار و اطلاعات رسانه هاي جمعي، محتوا و اولويت موضوعات را متعكس مي كند.
ص: 187
اين بازنمود موضوعات در رسانه هاي جمعي، بر محتواي موضوع و برجستگي نسبي در افكار عمومي، تأثير مستقلي به جا مي گذارد. فرآيندهاي برجسته سازي، رقابتي تكويني در ميان حاميان موضوع، براي جلب توجه متخصصان رسانه اي، عموم و نخبگان سياسي هستند، اما مفهوم برجسته سازي از آغاز از اين مسير شكل نگرفته بود. نظم مورد انتظار شاخص هاي جهان واقعي، اولويت رسانه، اولويت عموم و اولويت سياست با ميزان اعتبار هر يك از اين روابط مورد انتظار.(1) محتواي رسانه، روابط بين واقعيت و گزينش وقايع از سوي رسانه ها و تأثير آن بر ادراك عموم را مقايسه مي كند. تحقيق برجسته سازي ثابت كرده است كه اشكال ذهني مردم، به ويژه كساني كه با واقعيت ارتباط مستقيمي ندارند از طريق رسانه ها جهت داده مي شود و اين فرآيند براي همگان، به يك اندازه و يك شيوه رخ نميدهد. بنابراين، براي اينكه ارائه الگوهاي مناسب براي شهروندان، اهميت خاصي داشته باشد، بايد اطلاعات مورد نياز در اختيار مخاطب قرار گيرد و مخاطب باطيف مختلفي از اطلاعات مورد مسائل شهري مواجه شود و الگوها و جهان بيني خاصي را پذيرا باشد. تا زماني كه مخاطب با اطلاعاتي در اين زمينه رو به رو نشده است، انتظار هيج نوع تغيير و تحولي را نمي توان داشت، اما ارانه صرفا اطلاعات و برجسته سازي در مسائل شهروندي ديدگاه خاصي را در ميان شهروندان ايجاد نميكند. بايد رسانه چارچوبهاي تفسيري از مسائل شهروندي به همراه برجسته سازي ارائه كند و اين امر ما را به سمت نظريه چارچوب بندي مي كشاند.
ص: 188
بنيادي ترين بحث درباره چارچوب بندي اين است كه رسانه ها به سادگي فراهم آورنده اطلاعاتي از رويدادها و موضوعات خاصي نيستند، بلكه فراهم آورنده ديدگاه هاي خاصي براي ما هستند. اين امر، رويدادها و موضوع ها را در زمينه هاي خاصي قرار مي دهد و مخاطبان را تشويق مي كند، موضوع را از راه هايي خاص ادراك كنند. بنابراين، رسانه ها فقط انتخاب كننده رويدادهاي تحت پوشش نيستند، بلكه چارچوب هاي تفسيري را به همراه پوشش رسانه اي ارائه مي كنند كه موضوع مدنظر در اين چارچوب فهميده مي شود. چارچوب ها الگوهاي شناختي پايدار و مستحكم شناختي، تفسيري و طرز ارائه متن رسانه اي هستند كه از راه گزينش، تاكيد و كنار گذاشتن مسائل از سوي دست اندركاران نمادهاي سازمان دهنده گفتمان (جه كلامي و چه بصري) به شكل منظمي به مخاطبان ارائه مي شوند. در اينجا رسانه ها قدرت خاصي دارند و آن عبارت از توانايي تفسير رويدادها و موضوعات است. چارچوب هاي رسانه اي، مسائل را تعريف، مشكلات را تعيين و مشكلات را ايجاد مي كنند، قضاوتي اخلاقي درباره آن ارائه ميدهند و در نهايت، راه حل ها را عرضه مي كنند.(1)
بنابراين، رسانه ها از قدرت و ظرفيت ارائه موضوعات و مسائل در چارچوبي معين و خاصي برخوردارند. رويكرد رابرت آنتمن(2) از نظر روش شناسي، الگويي نظام مند در چارچوب بندي است. او معتقد است پنج جنبه براي متن رسانه اي وجود دارد كه در مطالعه و بررسي
ص: 189
چارچوب هاي رسانه اي بايد به آن توجه شود. لزوماً هر پنج جنبه، در هر متن رسانهاي ديده نميشود و اهميت مساوي با يكديگر ندارند، اما در كنار هم جارجربي را براي بررسي جارجرب بندي از طريق رسانه ها فراهم مي كنند. اين موارد عبارتند از: - تصميم گيري درباره اهميت موضوع: اندازه و فضاهاي اختصاص داده شده به موضوع و درجه برجستگي و اهميتي كه رسانه براي آن قافل مي شود، اولين معيار است. اهميت خبر يا گزارش خبري، با توجه به جايگاه آن در صفحه نخست روزنامه و تلويزيون يا قرار گرفتن در ليد مطلب خبري يك برنتن، مشخص ميشود. بيان يا اظهارنظر قطعي درباره عقيده رسانه در شكلي نامتناسب با رويداد، نشان دهنده سهل انگارى در كار رسانه است.
- عامليت: اين معيار با توجه به بهره مندي ويژه رسانه از واژهها و تصاوير برمي گردد كه نشان مي دهد، يك گزارش كجا و چگونه بايد گزارش شود.
- تطابق يا همساني: اين معيار به بهره مندي و ويژه رسانه از واژه ها و تصاويري برمي گردد كه تطابق و همساني با رويداد مورد نظر را به شكل بسيار مستقيم باعت مي شوند يا از اين نوع هم ساني ممانعت مي كنند.
- طبقه بندي: اين معيار نشان دهنده راه و روشي است كه رسانه از راه آن، رويدادها و موضوعات را برچسب ميزند. طبقه بندي هاي مختلف ما را تعقيب مي كنند كه به موضوع در اشكالي بسيار متفاوت نگاه كنيم.
- تعميم دادن: نشان دهنده درجه و ميزان تعميم رسانه اي از يك رويكرد
ص: 190
يا موضوع در متن خبري است كه آن را در قالب نظامي-سياسي تعريف مي كند.
12. مشكلات و چالش هاي اصلي در آموزش رسانه اي در تلويزيون
آموزش رسانه نيز همچون خود رسانه با تغيير محورهاي توجه و بازسازي تأكيدها، مراحل تكامل و گذار را مي پيمايد. وقتي برخي مشكلات بيان مي شود، بايد فراگردهاي جهاني سازي و تمركز و خطرات بالقوه آنها براي دموكراسي و آزادي بيان و مطبوعات را با هوشياري زير نظر داشت. بايد كيفيت محتواي رسانه اي با ديدي انتقادي ارزيابي شود. به دست آوردن مهارت هاي بازيابي دانش و جهت گيري براي جلوگيري از مشاركت نابرابر نيز لازم است. به علاوه مدرسان رسانه بايد خود را با اين وضعيت ها تطبيق دهند:
_ رشد سريع صنايع رسانه اي به سرعت متحول شونده، كه جوانان در آن رشد مي كنند و شكل گيري قالب هاي جديد؛
_ نقش تغييريابنده مدارس، به عنوان تنها عرضه كنندگان اطلاعات و دانش و نيز تغيير نقش معلمان؛
_ تغيير و گاه ساده شدن وضعيت آموزش رسانه، به دليل كاربست چندرسانه اي؛
_ به تدريج، گسترش حوزه آموزش رسانه، به ويژه در قالب آموزش غير رسمي و مادام العمر اهميت مي يابد. آموزش رسانه اي بايد بزرگ سالان امروز و سالمندان فردا را هدف قرار دهد و تضمين كند كه هيچ يك از گروه هاي اجتماعي را از فعاليت هايشان محروم نخواهد كرد؛
ص: 191
_ همكاري با متخصصان رسانه و مشاركت آنان در آموزش رسانه و تماس با صنايع رسانه اي.
_ پديد آوردن راه هاي جديد برقراري ارتباط و اداي وظايف آموزشي رسانه، از راه آموزش معمولي، آموزش از راه دور، و مشاوره از راه دور؛
_ همكاري بيشتر ميان سازمان هاي معلمان، مدرسان و والدين؛
_ ارزيابي و تحقيق درباره فعاليت هاي آموزشي رسانه از راه پژوهش در آموزش و پژوهش ميان رشته اي و كار توسعه اي؛
_ روابط عمومي بسيار قوي، نشان دادن اهداف آموزشي رسانه، بهترين الگوهاي عملي و پروژه هاي آزمايشي؛
_ رويكرد خوش بينانه تر به رسانه، بدون از دست دادن گرايش انتقادي؛ زيرا رسانه و محصولات آن مي توانند زندگي ما را در حوزه هاي گوناگون غني سازند؛
اتخاذ سياست هاي حمايت كننده از آموزش رسانه در حوزه هاي مختلف هر كشور اهميتي حياتي دارد.
13. رسانه هاي شهروندي
با ظهور فن آوري ها و ابزار جديد ارتباطي، حوزه عمل رسانه هاي شهروندي، گسترده تر و بيش از هر زمان ديگر بر عنصر زمان و مكان چيره شده است. هم گرايي رسانه اي كمك كرده تا گونه هاي مختلفي از رسانه ها در بستر اينترنت كنار يكديگر قرار گيرند. جامعه ما سرشار از بار اطلاعاتي سنگيني است و ابزارهاي رسانه اي مانند تلويزيون، راديو، اينترنت، تبليغات، پست الكترونيك و تلفن همراه، همگي بر اين سنگيني مي افزايند. از سوي ديگر، شكل زندگي در عصر حاضر به ويژه در
ص: 192
جوامع شهري، ناگزير همراه با پذيرش حقوق شهروندي، آموزش هاي شهروندي و انبوهي از كارهاي الزام آور روزمره است.
عبارت «رسانه هاي شهروندي» نخستين بار به وسيله كلمنكيا رودريگز در اثري به نام مديا اسكيپ: مطالعه بين المللي رسانه هاي شهروندي در سال 2001 به كار رفت. دانش نامه بين المللي ارتباطات براي اشاره به رسانه هايي كه شهروندان در آن نقش دارند، عبارت «رسانه هاي شهروندي» را به كار برده است. بر اساس تعريف دانش نامه بين المللي ارتباطات، رسانه هاي شهروندي عبارتي است كه در مقاله هاي علمي ارتباطات و رسانه، براي ارجاع به رسانه هاي الكترونيكي مانند راديو و تلويزيون و فن آوري هاي ارتباطي و اطلاعاتي نظير پيام كوتاه، تلفن همراه و اينترنت، استفاده مي شود كه در اين رسانه ها به وسيله شهروندان و گروه هايي كه به دنبال تأمين اطلاعات و ارتباطات خودشان هستند، كنترل و استفاده مي شوند. اين عبارت به عنوان واژه اي علمي به خانواده بزرگي از مفاهيم تعلق دارد؛ مفاهيمي نظير رسانه هاي جماعتي، رسانه هاي مشاركتي و رسانه هاي راديكال. همه اين واژه ها كم و بيش بر واقعيت مشابهي كه از رسانه هاي تحت كنترل شهروندان و گروه ها تعلق دارند، اما هر كدام از آنها در چارچوب مفهومي متفاوتي ظهور يافته اند.
الف) تغيير جايگاه از مخاطب به توليدكننده
مهم ترين بحث در زمينه رسانه هاي شهروندي، تغيير جايگاه از مخاطب به توليدكننده است؛ شهرونداني كه به چرخه توليد و توزيع خبر وارد شده اند، روز به روز بيشتر مورد توجه قرار مي گيرند. امروزه ما شاهد
ص: 193
هستيم روزنامه هاي بزرگ و خبرگزاري ها براي پوشش اخبار در حوزه هاي گوناگون، دست به دامن شهرونداني شده اند كه مشاركت در فرآيند توليد خبر را به عنوان نقشي جديد پذيرفته اند. در اين تغيير جايگاه، توسعه رسانه ها در آموزش هاي شهروندان قرار مي گيرد. توسعه رسانه به گونه اي است كه صداهاي جديدي به گوش مي رسد؛ صداهايي كه فقط محدود به كساني نيست كه دوست دارند سخنراني عمومي انجام دهند، بلكه حتي كساني كه مي خواهند آنچه را بدان مي انديشند، بگويند و اين فرصت را داشته باشند تا حرفشان به وسيله ديگران، هرچند شماري اندك شنيده شود. همواره شهروندان در مقام كارگزاران اخلاق، راه هاي جديدي براي بيان شهروندي خود مي يابند. بر اين اساس، فرد و جامعه در تعامل دوگانه به سر مي برند. به سخني ديگر، كارگزاري فردي و كردارهاي اجتماعي به طور متقابل و مضاعفي به هم وابسته اند. فرد از راه اعمال حقوق و تعهدات، وضعيت ضروري شهروندي را بازتوليد مي كند. با ايجاد چنين وضعيتي بايد اميدوار بود كه بتوان دغدغه معاصر بودن خود را به صورت مشاركت در ساختار جامعه اي كه خواهان آن هستيم، نشان دهيم. از اين نظر ضرورت آماده سازي نوجوانان، جوانان و بزرگان براي مشاركت در نوعي زندگي مدني، با توجه به تغييرهاي پرشتاب، كه در همه جنبه هاي فكري، سياسي، اقتصادي، اجتماعي و فن آوري ايجاد شده، بيش از پيش احساس مي شود.
ب) رابطه ميان رسانه هاي شهروندي و آموزش شهروندي
رسانه هاي شهروندي، رسانه هايي هستند كه به وسيله افراد و گروه هاي گوناگون ايجاد شده و هدف آنها فراهم كردن اطلاعاتي است كه
ص: 194
شهروندان را قادر مي سازد تا شهروندي خويش را با ارتقاي جمعي و مشاركت، اعمال كنند. شهروند كسي است كه شهروندي يا عضويت خويش را در جامعه، نه تنها با مصرف اطلاعات يا بيان عقايد خود به عنوان مصرف كننده نشان مي دهد، بلكه با بهره مندي از آن اطلاعات، به طور فعالانه در گفتمان عمومي مشاركت مي كند. مقايسه رسانه هاي شهروندي با رسانه هاي جريان اصلي نشان مي دهد كه هر دو رسانه در شرايط مختلف و با ويژگي هاي متفاوتي عمل مي كنند.
تشويق شهروندان به پذيرش و انجام مسئوليت هاي مدني و مشاركت در امور سياسي، چالش مهم پيش روي ساختار هاي سياسي در جوامع در حال توسعه است. جهاني شدن و جامعه اطلاعاتي در اين فرآيند بسيار اثرگذار بوده است. شهروندي رابطه اي است و بيش از اينكه سطح عمودي داشته باشد، وجه افقي دارد و به تعامل و ارتباط با سايرين و مسئوليت افراد نسبت به هم بازمي گردد. اين رسانه ها امكان مشاركت شهروندان در توليد و پخش محتوا را افزايش داده و از سوي ديگر، دريافت محتوا را نيز خودگزين كرده اند.(1) رسانه هاي شهروندي مي تواند با افزايش نقش مردم، نظارت شهروندان را تا ايجاد مشاركت آنها در مسائل شهري و حل آنها توسعه دهند.(2) شهر با شهروندان معنا مي يابد و در اين ميان، رسانه ها در آموزش شهروندان نقش مؤثري دارند. آموزش فرهنگ شهروندي و ارتقاي دانش و اطلاعات شهروندان، يكي از مهم ترين بخش هاي جامعه پذيري است.
ص: 195
در اين زمينه، تأمين يكي از بهترين حقوق شهروندي؛ يعني حق دسترسي آزاد به اطلاعات قانوني، به عنوان قانون انتشار و دسترسي آزاد به اطلاعات، با 24 ماده و 7 تبصره، در تاريخ 6/11/1387 به تصويب مجلس شوراي اسلامي رسيد و در تاريخ 31/05/1388، مجمع تشخيص مصلحت نظام، با الحاق يك تبصره ماده (10) آن را به تصويب نهايي رساند. بر اساس اين قانون، هر ايراني حق دسترسي به اطلاعات عمومي را دارد، مگر آنكه قانون منع كرده باشد. از راه انتشار و اعلان عمومي و رسانه هاي همگاني، از جمله صدا و سيما، مطبوعات به معناي عام كلمه و فضاي مجازي از راه سايت هاي خبري، براي اطلاع رساني كامل و ارتباط با مردم رسالت مهمي در جهت تدوين برنامه هاي سازمان دهي شده بر دوش خود مي كشند. آموزش شهروندي، نحوه ايجاد انگيزش براي پذيرش نقش شهروند و توجه به منافع جمعي است. شهروندي در سطوح متنوعي عمل مي كند. جنبه هاي شهروندي را مي توان در جنبه اي كلي نشان داد.
شهروندي، از يك سو واجد جنبه هاي سياسي و ساختاري است و از سوي ديگر، جنبه هاي عاطفي را دربرمي گيرد كه با فرهنگ و هويت هاي فرد ارتباط دارد. در كمترين سطح آن، شهروندان بايد نسبت به مسئوليت ها، حقوق و هويت هاي متفاوت خود آگاهي و شناخت داشته باشند. كسب اين شناخت، نيازمند آموزش حقوق انساني و فراهم شدن محيطي براي يادگيري است كه در آن، مجال جست وجو و تقويت احساسات و انتخاب هاي افراد فراهم باشد.(1)
ص: 196
ج) تأثير فن آوري هاي جديد بر آموزش شهروندي
اثر شگرف تكنولوژي هاي جديد ديجيتالي اين اساس است كه هزينه ها را كاهش مي دهند و كاربردشان در سطح جامعه مدني و دولت، هر روز گسترش مي يابد. همين خصوصيت شهروندان را قادر مي سازد تا به وسيله شيوه هايي كه پيش از اين تصورش را هم نمي كردند و به كمك تكنيك هاي دموكراتيك، با هم ارتباط برقرار كنند.
در قرن بيستم، رايانه ها به طور ناگهاني زندگي را تغيير دادند. امروزه ما به پيوندهاي جهان گستر رايانه متكي هستيم كه به ارتباطات ما به وسيله راديو، تلويزيون و روزنامه سرعت بخشيده است. ايده ها در سراسر جهان با سرعت الكتريسيته به حركت درمي آيند. اين ايده ها، درست در گوشه و كناري كه واقعيت مجازي از راه رسيده، پنهان شده است؛ جايي كه ما قادر هستيم خود را در شبيه سازهاي حسي غوطه ور سازيم. شبيه سازهايي كه نه تنها به جهان واقعي، مربوط، بلكه مربوط به هر جهان متصور شده اند. در نظر گرفتن تكنولوژي، همچون ابزار، درست است، اما هر آنچه درست باشد، صرفاً نمي تواند حقيقت آن چيز را توصيف كند. «اين گفته درست است كه حتي تكنولوژي جديد هم وسيله اي است براي رسيدن به هدفي. به همين دليل، تصور ابزاري از تكنولوژي شرط هرگونه تلاش براي برقراري نسبت صحيح انسان با تكنولوژي است.»(1) با ظهور فن آوري هاي مدرن ارتباطي و گستردگي و شمول اينترنت، جهان وارد دوره جديدي شده است كه با عنوان هاي خاص ارتباطي، مانند «جامعه اطلاعاتي»، «جامعه شبكه اي»، «جامعه
ص: 197
معرفتي»، «جامعه اطلاعاتي و ارتباطي» و «جامعه دانايي» از دوره هاي پيش از خود متمايز مي شود. وجه تمايز جهان جديد را مي توان در اين مورد خلاصه كرد كه شهروندان عادي بدون آموزش هاي حرفه اي، به تنهايي يا با همكاري يكديگر، توانسته اند محتواي رسانه اي را بيافرينند و درباره آن، بحث يا صحت آن را بررسي كنند. البته دنياي رسانه هاي شخصي، محدود به توليد متن روي وب نيست و برخي از آنها به پست هاي تصويري عكس و فيلم از رويدادي شخصي يا عمومي يا تهيه فايل صوتي و قرار دادن آن روي وب نيز گرايش دارند. با ظهور ابزارهاي دستي مانند تلفن همراه و همه كاره ها (دستگاه هاي كوچكي كه مجموعه اي از خدمات چندرسانه اي را امكان پذير مي كنند)، حوزه عمل رسانه هاي شهروندي، گسترده تر شده و بيش از هر زمان ديگر، بر عنصر زمان و مكان چيره شده است. گسترش اينترنت موجب شده است كه الگوهاي جديد ارتباطاتي شكل بگيرند.
توسعه فضاي مجازي و افزايش ميزان دسترسي به رسانه هاي جديد، به شكل گيري فضاي جديد گفت وگويي ميان رسانه ها و مخاطبان آنها منجر شده است. زندگي در جامعه اطلاعاتي، به گسترش آگاهي هاي عمومي و وسعت حوزه كنش گري انجاميده است. شهروندان امروز در قالب كاربران رسانه هاي جديد به ابزارهاي گوناگوني دسترسي دارند كه به كمك آنها فعاليت هاي اجتماعي و كنش هاي فرهنگي و سياسي را شكل مي دهند و صورت هاي گوناگوني از هويت هاي مقاومت را برنامه ريزي و سامان دهي مي كنند. بهره مندي از اين ابزارها، در طول دوره شكل گيري و تكامل آنها متفاوت بوده است، اما همواره رشد و توسعه و بهره گيري از آنها با توجه به نيازهاي جامعه شكل گرفته است.
ص: 198
ص: 199
منابع
زير فصل ها
الف) كتاب ها
ب) نشريات
ج) لاتين
الف) كتاب ها
آربلاستر، آنتوني، ليبراليسم غرب؛ ظهور و سقوط، ترجمه: عباس مخبر، تهران، مركز، 1377.
آشوري، داريوش، دانش نامه سياسي. تهران، مرواريد، 1373.
آصفي، محمدمهدي، ولايت الأمر، طهران، المجمع العالمي للتقريب بين مذاهب الاسلاميه، 1426 ه .ق.
ابن ابي جمهور الاحصائي، عواللئالي (جلد 1)، قم، بي نا، 1403، ه .ق.
ابن اثير، علي بن محمد، الكامل في التاريخ (جلد 9)، [قاهره]: المنيريه، المكتبه التجاريه الكبري، 1348ه .ق.
ابن منظور، لسان العرب، ج 5 ماده (رعي)، بيروت، دارالاحياء التراث العربي، 1416ه .ق.
ارسطو، سياست، ترجمه: حميد عنايت، تهران، انتشارات علمي و فرهنگي، 1381.
استوار سنگري، كورش، حقوق تأمين اجتماعي، تهران، نشر ميزان، 1384.
اسلام و حقوق بين الملل عمومي، دفتر همكاري حوزه و دانشگاه، تهران، سمت، 1377.
ص: 200
اعلاميه جهاني حقوق بشر، گردآورنده: هوشنگ ناصرزاده، انتشارات جهاد دانشگاهي، 1372.
انوري، حسن، فرهنگ روز سخن، تهران، سخن، 1383.
بارلت، جي. ام، «حقوق شهروندي»، ترجمه: جواد كارگزاري، حقوق اساسي، شماره 2، 1383.
باهنر، ناصر، رسانه ها و دين، تهران، مركز تحقيقات صدا و سيما، چاپ دوم، 1387.
بحارالانوار،
بخشي، علي آقا، فرهنگ علوم سياسي، تهران، چاپار، 1383.
پاتر، دبليو. جيمز، بازشناسي رسانه هاي جمعي با رويكرد سواد رسانه اي، ترجمه: امير يزديان، قم، انتشارات مركز پژوهش هاي اسلامي صدا و سيما، 1391.
پللو، روبر، شهروند و دولت، ترجمه: ابوالفضل قاضي، تهران، دانشگاه تهران،1370.
پيران، پرويز، برنامه جامع آگاه سازي همگاني: به سوي پايداري و شهروندمداري، تهران، دفتر پژوهش هاي فرهنگي، 1374.
تميمي آمدي، عبدالواحد، شرح غرر الحكم و درر الكلم، ترجمه: لطيف راشدي و سعيد راشدي، قم، پيام علمدار، 1388.
جعفري لنگرودي، محمدجعفر، مبسوط در ترمينولوژي حقوق (جلد 1)، تهران، گنج دانش، 1378.
جعفري، محمدتقي، حكمت اصول سياسي اسلام، تهران، بنياد نهج البلاغه، 1373.
جمعي از نويسندگان، تفسير نمونه (جلد 8)، تهران، دارالكتب الاسلاميه، چاپ بيستم، 1384.
جواهر الكلام، تهران، دارالكتب الاسلاميه، الطبعة السابعه، 1367ه .ق.
جورج جرداق، الامام علي صوت العدالت الانسانيه، المجمع العالمي لاهل البيت، بي جا، 1424 ه .ق.
ص: 201
حر عاملي، محمد بن حسن، مستدرك الوسائل الشيعه، قم، جماعة المدرسين في الحوزه العلميه بقم، مؤسسه النشر الاسلامي، 1426ه .ق، 1384.
______________ ، وسايل الشيعه (جلد 4)، (الجزء السابع عشر)، قم، آل البيت، الطبعه الثانيه، 1414ه .ق.
حيدري نراقي، علي محمد، رساله حقوق امام سجاد عليه السلام ، شرح نراقي. قم، مهدي نراقي، 1385.
خليليان، خليل، حقوق بين الملل اسلامي (جلد اول)، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1362.
دانلي، جك، نظريه هاي حقوق بشر؛ حقوق بشر (نظريه ها و رويه ها)، ترجمه: در شريفي طرازكوهي، تهران، دانشگاه تهران، 1380.
درك رسايل في ولايت الفقيه، تحقيق: محمدكاظم الرحمان ستايش و مهدي مهريزي، قم، بوستان كتاب، چاپ اول، 1383.
دشتي، محمد، ترجمه نهج البلاغه، تهران، اوج علم، 1380.
دلشادتهراني، مصطفي، حكومت حكمت؛ حكومت در نهج البلاغه، تهران، رؤيا، 1379.
دهخدا، لغت نامه، تهران، شركت چاپ 128، 1346.
دييرينگ، جيمز؛ راجرز، اورت، مباني برجسته سازي رسانه ها، مترجمان: مهدي رشكياني و علي اصغر كيا، تهران، سازمان معين ادارات، 1385.
ذكائي، محمدسعيد، «اخلاق شهروندي: رابطه هويت جمعي و ارزش هاي ديگرخواهانه»، نامه انجمن جامعه شناسي ايران، شماره 4، 1381.
راغب الاصفهاني، مفردات الفاظ القرآن، بيروت _ دمشق، الدارالعلم و الدارالشاميه، 1416ه .ق.
رضايي پور، آرزو، حقوق شهروندي، تهران، نشر آريان، 1385.
زحيلي، وهبة، حق الحريه في العالم، بيروت، دارالفكر، 1421.
سبحاني، جعفر، حكومت اسلامي، ترجمه و نگارش: داوود الهامي، قم، توحيد، 1370.
ص: 202
سجّادي، عبدالقيوم، مباني تحزّب در انديشه سياسي اسلام. قم: بوستان كتاب، 1382.
شارع پور، محمود، جامعه شناسي آموزش و پرورش، تهران، سمت، 1386.
شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، (جلد 1)، دار احياء الكتب العربي، [بي جا]، 1378ه .ق.
شهيد الاول، شرح لمعه، كتاب المتاجر، قم، دارالفكر، 1411ه .ق.
______________ ، شرح لمعه (جلد 2)، داوري، 1410ه .ق.
شهيد ثاني، مسالك الافهام، مؤسسه المعارف الاسلامي، الطبعه الاولي، 1415ه .ق.
______________ ، مسالك الافهام، مؤسسه معارف اسلامي، الطبعة الاولي، 1414ه .ق.
شيخ انصاري، كتاب المكاسب (جلد 1)، قم، چاپ سوم، 1420ه .ق.
شيرازي، سيد محمد، الفقه (جلد 48)، الجهاد، بيروت، دارالعلوم، الطبعة الثانيه، 1409ه .ق.
______________ ، الفقه السياسي، بيروت، دارالقرآن، بي تا.
طباطبايي موتمني، منوچهر، آزادي هاي عمومي و حقوق بشر، تهران، دانشگاه تهران، 1388.
طباطبايي، محمدحسين، ترجمه تفسير الميزان، ترجمه: محمدباقر موسوي همداني، قم، دفتر انتشارات اسلامي، [بي تا].
عبدالله البحراني، العوالم الامام الحسين، قم، تحقيق مدرسة الامام المهدي عجل الله تعالي فرجه الشريف ، 1407ه .ق.
علاقه بند، علي، جامعه شناسي آموزش و پرورش، تهران، روان، 1375.
علوي تبار، علي رضا، الگوي مشاركت شهروندان در اداره امور شهرها، تهران، سازمان شهرداري هاي كشور، 1380.
فالكس، كيث، شهروندي، ترجمه: محمد تقي دل فروز، تهران، كوير، 1381.
ص: 203
فردرو، محسن، امام علي عليه السلام ، فرهنگ عمومي و همبستگي اجتماعي، تهران، زهد، چاپ اول، 1380.
فرهنگ دانشگاهي، تهران، فرحان، چاپ چهارم، 1379.
فرهنگ معاصر، فارسي به فارسي (يك جلدي)، نشر معاصر، چاپ سوم، 1383.
فرهنگي، علي اكبر، ارتباطات انساني (جلد اول)، تهران، مؤسسه خدمات فرهنگي رسا، 1374.
قدردان قراملكي، محمدحسن، آزادي در فقه و حدود آن، قم، دفتر تبليغات، 1382.
قراملكي، ا. فرامرز، اخلاق حرفه اي، تهران، مجنون، 1382.
كليني، محمد بن يعقوب، الكافي، ترجمه: عباس حاجياني دشتي، قم: موعود اسلام، 1390.
گروهي از نويسندگان، حكومت علوي ساختار و شيوه هاي حكومت، قم، دبيرخانه شوراي نگهبان رهبري، 1381.
گلدوزيان، مريم السادات، حق دارا بودن تابعيت به عنوان حق بشري و چگونگي اعمال آن در حقوق داخلي ايران، پايان نامه كارشناسي ارشد، دانشكده حقوق و علوم سياسي دانشگاه علامه طباطبايي، 1385.
گولد، جوليوس و ويليام ل كولب، فرهنگ علوم اجتماعي، ترجمه: مصطفي ازكيا و ديگران. تهران، مازيار، 1376.
گيدنز، آنتوني، مباني جامعه شناسي. ترجمه: منوچهر صبوري كاشاني، تهران، ني، 1373.
مارتين هايدگر و ديگران، فلسفه تكنولوژي، ترجمه: شاپور اعتماد، مركز، تهران، 1377.
المبارك، محمد، نظام الاسلام: الحكم و الدوله، تهران، رابطة الثقافة و العلاقات الاسلاميه، [بي تا]، به نقل از: جواد ورعي.
مجموعه استفتائات جديد.
محقق اردبيلي، مجمع الفائده (جلد 7)، مؤسسة النشر الاسلامي، الطبعة الاولي، 1409 ه .ق.
ص: 204
______________ ، مجمع البرهان و الفايده، مؤسسة النشر الاسلامي، (بي جا بي تا) الجزء الثالث عشر.
محقق حلي، جعفر بن حسن، شرايع الاسلام، تهران، مؤسسه كتاب سراي اعلمي، 1382.
محقق كركي، جامع المقاصد، قم، مؤسسة آل البيت، 1408ه .ق.
مصباح يزدي، محمدتقي، پرسش ها و پاسخ ها، [جلد 1 و 2]، قم، انتشارات مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني رحمه الله ، چاپ چهارم، 1378.
______________ ، حقوق و سياست در قرآن، قم، مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني رحمه الله ، 1377.
مطهري، مرتضي، پيرامون جمهوري اسلامي، تهران، صدرا، 1372.
______________ ، جاذبه و دافعه امام علي عليه السلام ، قم، صدرا، چاپ نهم، 1386.
______________ ، مجموعه آثار (جلد1)، تهران، صدرا، چاپ شانزدهم، 1388.
معين، محمد، فرهنگ فارسي (جلد 2)، تهران، انتشارات امير كبير، چاپ پانزدهم، 1379.
مكارم شيرازي، ناصر، پيام امام، شرح جامع و تازه اي بر نهج البلاغه (جلد 2).
مك كوايل، دنيس، درآمدي بر نظريه ارتباطات جمعي، ترجمه: پرويز اجلالي، تهران، دفتر مطالعه و توسعه رسانه ها، چاپ دوم، 1385.
______________ ، مخاطب شناسي، ترجمه: مهدي منتظر قائم، تهران، دفتر مطالعات و توسعه رسانه ها، 1385.
منتظري، حسين علي، دراسات في ولايه الفقيه و فقه الدولة الاسلاميه الجزء الثالث، قم، دارالفكر، 1411ه . ق.
______________ ، رساله استفتائات، تهران، سايه، 1384.
موسويان، سيدابوالفضل، ماهيت حق، تهران، مؤسسه چاپ و نشر عروج، 1382.
ص: 205
مهرپور، حسين، نظام بين المللي حقوق بشر، تهران، انتشارات اطلاعات، 1377.
ميانجي، احمد، مكاتيب الرسول (مجلد 2)، طهران، مؤسسه دارالحديث الثقافيه، 1419ه .ق.
نائيني، محمدحسين، تنبه الأمه و تنزيه المله، تحقيق و تصحيح: جواد ورعي، قم، بوستان كتاب، 1382.
نجفي، محمدحسن، جواهر الكلام (جلد 21)، تهران، دارالكتب الاسلاميه، الطبعه السابعه 1362.
______________ ، جواهر كلام (جلد 22)، تهران، دارالكتب الاسلاميه، چاپ نهم، 1368.
نوري طبرسي، حسين، مستدرك الوسايل، مؤسسه آل البيت، الطبعه الثانيه 1408ه .ق.
نهج البلاغه، ترجمه: فيض الاسلام، اصفهاني، علينقي، تهران، فقيه، 1375.
______________ ، خطب امام علي عليه السلام ، شرح: اللاستاذ محمد عبده، بيروت، دارالمعرفه، [بي تا].
نهج السعاده في مستدرك نهج البلاغه (جلد 2)، المحمودي، محمدباقر، بيروت، دارالمتعارف للمطبوعات، 1396م، 1355.
نيشابوري، للامام ابي الحسين مسلم بن الحجاج، الجامع الصحيح (المجلد السادس)، بيروت، دارالفكر.
ورعي، سيد جواد، حقوق و وظايف شهروندان و دولتمردان، قم، دبيرخانه مجلس خبرگان، 1381.
ويندال، سون و بنو سيگنايزر، و جين اولسون، كاربرد نظريه هاي ارتباطات: مقدمه اي بر ارتباطات برنامه ريزي شده، ترجمه: علي رضا دهقان، تهران، مركز مطالعات و تحقيقات رسانه ها، 1376.
هارت، راجرز. اي، مشاركت كودكان و نوجوانان، از پذيرش صوري تا شهروند واقعي، ترجمه: فريده طاهري، تهران، دفتر پژوهش هاي فرهنگي، 1380.
ص: 206
ب) نشريات
آقازاده، احمد. «اصول و قواعد حاكم بر فرآيند تربيت شهروندي و بررسي سير تحولات و ويژگي هاي اين گونه آموزش ها در كشور ژاپن». فصل نامه نوآوري هاي آموزشي، سال پنجم، دوره پاييز، صص11 _ 44، شماره 17، 1385، قابل دسترس در
اسماعيلي، محسن، «تعامل دين و رسانه از ديدگاه حقوق»، فصل نامه پژوهشي دانشگاه امام صادق عليه السلام ، بهار 1383، شماره 21.
اوگاوا، تسونئو، «كاربرد تنظيم و برجسته سازي خبر»، ترجمه: زهره بيدختي، فصل نامه رسانه، 1380، شماره2.
ببران، صديقه، «سواد رسانه اي در برخورد با خشونت رسانه اي»، روزنامه ايران، چهارشنبه 23 مهر، 1382، شماره 2609.
براون، جيمز اي، «رويكردهاي سواد رسانه اي»، ترجمه: پيروز ايزدي، فصل نامه رسانه، 1385، شماره 68.
بصيريان جهرمي، حسين و رضا بصيريان جهرمي، «درآمدي به سواد رسانه اي و تفكر انتقادي»، فصل نامه رسانه، 1385، شماره 68.
پيران، پرويز، «به سوي نهادهاي جامعه مدني: طرح شهردار مدرسه»، تهران، معاونت اجتماعي فرهنگي شهرداري، 1373.
خانيكي هادي و پدرام الوندي، «رسانه هاي شهروندي و حوزه عمومي جايگزين (مطالعه موردي پنج سايت فعال روزنامه نگاري شهروندي در ايران)»، فصل نامه علوم اجتماعي، 1389، شماره 51.
خطيب زنجاني، نازيلا، «آموزش شهروندي نياز جامعه امروز»، روزنامه كيهان، 1386، قابل دسترس در:
..
سعيدي، پدرام، «نگرش شورا و شهرداري به آموزش شهروندي»، فصل نامه شهرداري ها، سال پنجم، 1382، شماره 51.
شربتيان، محمدحسن، «تأملي بر مباني فرهنگ شهروندي و ارائه راه كارهايي براي گسترش آن»، فصل نامه فرهنگي _ پژوهشي فرهنگ
ص: 207
خراسان جنوبي، سال دوم و سوم، دوره تابستان و پاييز، 1387، شماره 8 و 9.
شريعتي، روح الله، «حقوق اقليت ها در حكومت نبوي». فصل نامه تخصصي دانشگاه باقرالعلوم عليه السلام ، سال نهم، 1385، شماره 35.
شريف، محمد، «حقوق شهروندي و حقوق بشري»، مجله نامه، 1385، شماره 53.
عربي فر، مهديه، «مفهوم حقوق شهروندي در نهج البلاغه»، نشريه معرفت، شماره 153، 1389.
قاسمي، طهمورث، «سواد رسانه اي؛ رويكردي جديد به نظارت»، فصل نامه رسانه، 1385، شماره 68.
لطف آبادي، حسين، «آموزش شهروندي ملي و جهاني همراه با تحكيم هويت و نظام ارزشي دانش آموزان»، فصل نامه نوآوري هاي آموزشي، سال پنجم، شماره 17، قابل دسترس در: www.sid.ir
هويدا نادري و رضا ناهيد، «بررسي سطح رفتاري شهروندي سازماني كاركنان»، پژوهش نامه مديريت اجرايي، سال نهم، 1388، شماره 1 (پياپي33)، قابل دسترس در www.sid.ir
ج) لاتين
Citizen, the Clumbia Encyclopedia, six edition, publisher: Columbia University Press, New york, P 10708
Entman, R. M. (1993). Framing: Toward clarification of a fractured paradigm. Journal of Communication, 43(4), 51 _ 58.
Entman, R.M. (1991). Framing U S coverage of international news: Contrasts in narratives of the KAL and Iran air incidents Journal of Communication: Volume 41, Issue 4, pp. 6–27.
Faulks, K. (2000). Citizenship. London: Routledge.
Flower. D. (1990). Democracy’s next generation. Educational Leadership, Vol,48.
http://www.bbc.co.uk/persia/story2005
Lewis, Justin Jhally, Sut (1998). The Struggle over Media Literacy. Journal of Communication.48(1).
ص: 208
Marshall, T.H. (1964) Class, citizenship, and social development. New York: Doubloday.
McCombs, Maxwell Shaw, Donald L.(1972) The Agenda _ setting Function of the Media. Public Opinian Quarterly, Vol. 36.
Miller, D. (1995) Citizenship and Pluralism. Political studies, vol.43.
Oldfield, A. (1990) citizenship and community: civic Republicationism and modern world. London: Routledge.
Oldfield, A. (1990) citizenship: an unnatural Practice? Political Quarterly, vol.61.
Schlesinger, Philip (1991) Media, state and nations; political violence and collective identities.London Sage Publications.
Silverstone, Roger,(1994) Television and Everyday Life. Routledge. London, New York.
The demands of Citizenship. Edited by cotrioncs Mckinnon and lain Hampsher monk. CotinuuM. London, and New York, 2000
Turner, Bryan S. and Hamilton, Peter (1994). Citizenship: Critical Concepts, Routledge, London, Volume 2.
United Nations development programme (2002). Human development report 2002. Oxford university press.
Alvaldo,M, Gutch, R, Wollent, T. (1987). Learning The Media: An. Introduction To Medai Teaching. London: Macmillan Education.