ص: 2

در پايان، از پژوهشگر ارجمند، جناب حجت الاسلام محسن محمدي كه تلاش فراواني در خلق اين اثر داشتند، صميمانه تشكر مي كنيم و اميد داريم برنامه سازان استفاده فراواني از اين مجموعه داشته باشند و ما را از انتقادها و پيشنهادهاي خود بهره مند سازند.

و من الله التوفيق

اداره كل پژوهش

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

آدم عليه السلام بوده است. از همان روزي كه پروردگار، پيامبراني را براي هدايت انسان و نجات او در دنيا و آخرت برانگيخت، به برپا داشتن نماز فرمان داد و آن را بهترين تكليف براي بندگان برشمرد. از آيه هاي قرآني و روايت ها چنين برمي آيد كه همه پيامبران، اين عبادت بزرگ را به جاي مي آوردند و مردم را به آن سفارش مي كردند، چنان كه حضرت امام صادق عليه السلام دراين باره مي فرمايد: «اَحَبُّ الْاَعْمالَ اليّ الصلاة وَ هِيَ آخِرُ وَصايَا الْاَنْبِياءِ؛ محبوب ترين كارها نزد خدا نماز است و نماز آخرين وصيت و سفارش پيامبران بوده است».(1)

سرخسي، در كتاب المبسوط خود مي گويد:

شنيدم از استادم شمس الائمه الحلواني كه در تأويل قول خداوند «اقم الصلاة لذكري» (طه: 14) مي گفت: «به خاطر اينكه من آن را در هر كتاب آسماني منزل (فرو فرستاده شده) و بر هر پيامبر مرسل (فرستاده شده) يادآوري كردم».(2)

در صُحُف حضرت ادريس عليه السلام چنين آ مده كه در نخستين روز اقامت حضرت آدم و حضرت حوا بر زمين، خداوند پنج ركعت نماز عصر، مغرب و عشا را بر حضرت آ دم واجب كرد.(3) هنگامي كه حضرت آدم از دنيا رفت، حضرت شيث او را غسل داد و بر او نماز خواند.(4)

ص: 8

ص: 9

پاك بودن بدن و لباس، طهارت (غسل يا وضو) و قبله (رو به بيت المقدس) از شرايط نماز يهوديان است.(1) در آيين يهود مانند اسلام، نماز به صورت جماعت هم برپا مي شود.(2)

در كتاب مقدس يهود درباره اصل وجوب(3) اهميت نماز و دعا،(4) چگونگي برپايي نماز،(5) مكان(6) و زمان نماز(7) مطالبي بيان شده است.

ص: 10

نماز در آيين مسيحيت نيز يك فريضه است؛ هر چند اختلاف ها و حتي تناقض هايي در كتاب مقدس ديده مي شود. براي مثال، در بخشي از كتاب مقدس اصرار و تكرار در استجابت موثر است،(1) ولي در قسمتي ديگر، از آن نهي شده و نماز و دعاي كوتاه و بدون تكرار را تأييد مي كند.(2)

ص: 11

ص: 12

ص: 13

براي فروتنان دشوار به نظر مي رسد.(1) قرآن، مؤمنان را كساني توصيف مي كند كه در نمازشان خاشعند(2) و ياد خدا را مايه آرامش دل ها(3) و موجب رستگاري مي دانند.(4) همچنين، انسان را در همه حال به ياد خدا فرامي خواند(5) و كساني را كه از نماز روي مي گردانند، به زندگيِ دشوار نويد مي دهد.(6)

ص: 14

ص: 15

خداست.(1) ازاين رو، در حديث آمده است كه سجده طولاني، انسان را از عذاب نجات مي دهد.(2) همان گونه كه ركوع كامل، انسان را از وحشتِ قبر رها مي كند.(3) به اين ترتيب هستند، مي توان فهميد كه چرا امتحان شيعه در مراقبت نماز محقق مي شود.(4)

خشوع از آداب انس، حضور قلب و زينت نماز است.(5) انس با نماز، سبب بخشش گناه(6) و پذيرفته شدن نماز مي شود.(7) امامان عليهم السلام نيز نمازي با انس و حضور قلب به جا مي آوردند.(8)

ص: 16

ص: 17

شيطان از نماز عصباني مي شود؛(1) چون سبب سركوبي اوست(2) و شيطان از نمازگزارِ جدّي مي ترسد.(3)

ص: 18

و رسولش دور خواهد بود.(1) همچنين در روايت ها، از سهل انگاري و بي رغبتي به نماز نهي شده است.(2) از اين رو، نمازگزاري كه نماز را ترك نكند، ولي به نماز بي توجه باشد و آن را سبك بشمارد، از شفاعت ائمه عليهم السلام محروم خواهد بود.(3)

ص: 19

وقت،(1) دعا بعد از نماز(2) و سجده بر تربت حضرت سيدالشهدا(3) از مستحبات نماز است.

ص: 20

يكي از مهم ترين نمازهاي مستحب، نماز شب است كه شرفِ مؤمن،(1) نشانه شيعه(2) و چراغي در تاريكي قبر است.(3) حضرت جبرئيل، همواره پيامبر خدا صلي الله عليه و آله را به آن فرا مي خواند.(4) ازاين رو، كسي كه نماز شب را ترك كند، ضرر كرده است.(5) نماز شب، سبب گشايش روزي،(6) زيبايي چهره،(7) تندرستي،(8) ريزش گناهان،(9) تقرب الهي(10) و نجات از وحشت قبر(11) است. گناهكار به سبب گناهانش از نماز شب محروم خواهد شد.(12)

ص: 21

خداوند را تسبيح مي گويند(1) و حتي تعبير سجده(2) و نماز(3) نيز درباره آنها در آيات قرآن آورده شده است.

ناگفته پيداست كه هر موجودي، به اندازه معرفت خود، پروردگار را تسبيح مي گويد. از آنجا كه حقيقت نماز براي انسان ها ياد خداست، اين تسبيح در ديگر آفريده ها، به نماز و عبادت تشبيه شده است.

مفسران درباره چگونگي تسبيح و نماز موجودات اختلاف دارند؛ گروهي به تكويني بودن تسبيح آنان معتقدند، ولي برخي مانند امام خميني رحمه الله به شعوري بودن و تسبيح آگاهانه نطقي اعتقاد دارند.

ص: 22

پاسخ تفصيلي: عبادت و نيايش و هرگونه كاري كه براي رضاي خداوند انجام مي گيرد، آثار گران بهاي فردي و اجتماعي دارد و در حقيقت، از عالي ترين ابزارهاي تربيتي و اخلاقي به شمار مي رود؛ زيرا:

نكته اول: پرستش خدا و عبادت وي، حس تقدير و شكرگزاري را در انسان زنده مي كند. قدرداني از مقامي كه نعمت هاي بزرگ و پرارزشي را در اختيار انسان نهاده، نشانه لياقت و شايستگي فرد است. او با اين عمل حق شناسي خود را در برابر نعمت هايي كه خدا به او داده است، آشكار مي سازد.

نكته دوم: عبادت و پرستش خدا، مايه تكامل روحي انسان است. چه تكاملي بالاتر از اينكه روح و روان ما با جهان بي كران كمال مطلق «خدا» مرتبط شود، با او سخن بگويد و در انجام وظايف بندگي و كارهاي زندگي، از قدرت نامحدود او ياري بخواهد.

خداوند نيازي به عبادت و نماز ما ندارد، ولي خداوند رحيم و حكيم، نماز را براي بهره مندي انسان ها قرار داده است؛ زيرا:

1. ما انسان ها فقير و نيازمند هستيم و بايد با ارتباط با خداي بي نياز و مبدأ قدرت و كمال، نياز خود را برطرف كنيم؛ همچنان كه لامپ ها در ارتباط با منبع انرژي، نور مي گيرند و نورافشاني مي كنند.

2. فراموشي ياد خدا سبب انحراف ما در مسير زندگي دنيا و دست زدن به زشتي ها مي شود. «نماز» از اين غفلت و آن زشتي ها جلوگيري مي كند: «إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَي عَنِ الْفَحْشَاء وَالْمُنكَرِ».

به همين دليل، حضرت علي عليه السلام فرمود: «ذِكْرُ اللهِ رَاْسُ مَالِ كِلِّ مُوْمِنٍ وَ رِبْحُهُ السَّلامَةَ مِنَ الشَّيطانِ؛ ياد خدا سرمايه هر مؤمني است و سود آن، سلامت از شيطان است».(1)

ص: 23

نماز وسيله اي دفاعي و مبارزه اي عملي با دشمن نفس و شيطان است. روح و روان آدمي كه فطرتي الهي دارد، با نماز و ياد خدا آرام مي گيرد و در پرتو اين اطمينان و آرامش، با نشاط و سرور زندگي خواهد كرد: «أَلاَ بِذِكْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ.» (رعد: 28) بنابراين، كسي كه نماز نخواند، در دنيا و آخرت خسارت «غفلت» و «بي توجهي» خود را خواهد ديد. در دنيا قلبش پر اضطراب و ناآرام و در آخرت، فراموشي ياد خدا جزايش خواهد بود.(1)

ص: 24

بنابراين، سخن برخي افراد درباره اينكه آيا بهتر نيست به جاي نماز و دعا، خدا را در دل بخوانيم، درست نيست؛ زيرا اگر قرار باشد افراد نماز نخوانند و خدا را در دل ياد كنند، ممكن است اين ياد كردن به انحراف و خرافه تبديل شود و انسان را از راه اصلي كه عبادت خداست، دور سازد. ديگر اينكه عبادت افزون بر دوري از انحراف، سبب وحدت و همدلي مسلمانان مي شود.

بايد توجه داشت كه كاركرد و هدف نماز، فقط ياد خدا نيست، بلكه اموري مانند طهارت و پاكيزگي (غسل و وضو، لباس و مكان پاك)، توجه به درآمد حلال (مكان، لباس و آب مباح)، توجه به زمان، وقت و گذر عمر (پنج وقت نماز)، اعمال بدني (قيام، ركوع، سجود) و ديگر آثار نماز نيز، در حكمت تشريح نماز وجود دارد.

برخي با توجه به آيه شريفه «أَقِمِ الصَّلَاةَ لِذِكْرِي؛ نماز را به پا دار براي ياد من.» (طه: 14) بر اين باورند كه هدف از نماز، ذكر خداست. پس مي توان به جاي نماز، تنها به ذكر بسنده كرد، ولي چنين نيست؛ زيرا:

1. اين آيه درصدد بيان لزوم توجه قلبي و بيان شرايط معنوي و باطني نماز است.

2. اين آيه ابتدا بر وجوب نماز و سپس بر شرايط آن دلالت دارد. پس نمي توان با اين آيه بر ترك نماز و جاي گزيني چيزي به جاي آن استدلال كرد.

3. براي ياد خداوند بايد به اسبابي كه خود خداوند امر مي كند تمسك جست، كه نماز از بهترين آنهاست.

ص: 25

ص: 26

ص: 27

1. نماز نخستين چيزي است كه در قيامت از انسان پرسيده مي شود. اگر نماز پذيرفته نشود، ديگر اعمال نيز پذيرفته نخواهد شد.(1)

2. نماز، انسان را از هر بدي باز مي دارد (عنكبوت: 45) و با ترك گناه، راه انسان براي دست يابي به كمال و ترقي تا حد زيادي هموار مي شود.

3. خواندن درست نماز، به شرايطي بستگي دارد كه رعايت آنها سراسر زندگي انسان را پوشش مي دهد. تحقق مقدمات نماز (طهارت و مباح بودن مكان، لباس و آب) و لزوم حضور قلب در نماز كه مهم ترين مانع آن حب دنياست، بسياري از شئون زندگي را اصلاح مي كند.

4. نماز مشتمل بر «اسرار»، «معارف» و «آثار فردي، خانوادگي و اجتماعي» گران بهايي است كه در ديگر اعمال وجود ندارد.

5. هدف اصلي عبادت، برقراري ارتباط و ياد خداست. نماز اين امر مهم را به صورت هميشگي محقق مي كند.

ص: 28

دين ناميده اند؛ زيرا از بسياري از گناهان و ناهنجاري ها جلوگيري مي كند و سبب تداوم ارتباط با خداوند و حفظ بنيان هاي اعتقادي فرد مي شود.

ص: 29

عبادت هاي طاقت فرسا انجام مي دهد، ولي امام لايقي از سوي خدا ندارد، تلاشش بي فايده است».(1)

3. شرط اخلاقي (تقوا)

خداوند عبادت و نماز را تنها از اهل تقوا مي پذيرد: «إِنَّمَا يَتَقَبَّلُ اللّهُ مِنَ الْمُتَّقِينَ.»(2) بدين معنا كه بايد نماز و اسباب آن، برآمده از تقوا باشد. اگر لباس، مكان و غذا از مسير تقوا و حلال فراهم نيامده باشد، نمازي بدون تقواست كه شايسته پذيرفته شدن در درگاه خداوند نيست.

4. شرط اقتصادي (اداي حق مردم)

گاهي پذيرفته شدن عبادت، به اداي حقوق محرومان بستگي دارد. پرداخت زكات با داشتن درآمد مشروع، از اين نمونه است. امام رضا عليه السلام فرمود: «هر كسي نماز بخواند؛ ولي زكات نپردازد، نمازش پذيرفته نمي شود».(3)

5. شرط اجتماعي

خيرخواهي در حق ديگران، حفظ پيوندهاي اجتماعي و برادري ميان مسلمانان و روابط شايسته و نيكو ميان پيروان اسلام، در اين زمينه بسيار اهميت دارد.

6. شرط خانوادگي

خوش رفتاري در امور خانوادگي و رعايت حقوق متقابل زن و شوهر، فرزند، پدر و نيز همسايگان چنان مهم است كه بي توجهي به آنها گاهي موجب باطل شدن عبادت ها مي شود. امام صادق عليه السلام دراين باره مي فرمايد: «نماز فرزنداني

ص: 30

كه با خشم به پدر و مادر خود نگاه مي كنند، پذيرفته نمي شود، گرچه والدين در حق آنان كوتاهي و ظلمي كرده باشند.»(1) پيامبر اسلام نيز فرمود: «هر كس زن بدرفتار و اذيت كننده داشته باشد، خداوند نماز و كارهاي نيك آن زن را نمي پذيرد؛ مرد نيز چنين است».(2)

ما زماني مي توانيم از نردبان نماز به معراج برويم كه پايه هاي آن بر زمين محكمي قرار گرفته باشد، ولي اگر روي يخ لغزنده يا زمين سست قرار داده شود، بالا رفتن مشكل يا غيرممكن مي گردد. پس قبولي نماز با شرايط و مراحل ذكر شده امكان پذير است.

ص: 31

فعلي و هم حسن فاعلي يا يكي از اين دو وجود داشته باشد. همچنين ممكن است، يك عمل نه حسن فعلي داشته باشد و نه حُسن فاعلي.

با توجه به اين مقدمه بايد گفت وضعيتي كسي كه نماز نمي خواند، ولي كارهاي نيك انجام مي دهد، به دو گونه است: گاهي وجوب نماز را انكار مي كند، درحالي كه از ضرورت نماز در دين باخبر است. در اين صورت، هيچ عمل نيكي از اين شخص پذيرفته نمي شود؛ چون مي داند انكار وجوب نماز با انكار خدا برابر است. بنابراين، كار نيك او فقط حُسن فعلي دارد و حسن فاعلي ندارد؛ او كار را براي خدا انجام نداده تا انتظار پاداش داشته باشد.

گاهي نيز شخص، منكر نماز نيست، بلكه از روي تنبلي يا سهل انگاري نماز نمي خواند. چنين شخصي اگر كارهاي نيك ديگري مثل روزه يا زكات يا كمك به فقيران انجام دهد، كارهايش تا حدي پذيرفته مي شود؛ يعني به سبب روزه گرفتن يا پرداختن زكات، به او پاداش هاي ديگري غير از بهشت داده مي شود. بنابراين، روايتي كه مي گويد: «اول چيزي كه در قيامت محاسبه مي شود نماز است. اگر پذيرفته شود، بقيه اعمال پذيرفته مي شود و اگر پذيرفته نشود، ديگر اعمال پذيرفته نمي شود»، به درجه هاي بالا يعني ورود به بهشت مربوط مي شود.

ص: 32

اگر كسي نماز را ترك كند، كار نيك ديگري برايش نمي ماند تا به وسيله آن وارد بهشت شود. اگر شخصي تارك الصلات باشد، اعمال ديگر او هيچ سودي نمي بخشد. رسول اكرم صلي الله عليه و آله مي فرمايد: «مَثَل نماز، مثل ستون خيمه است؛ هرگاه ستون خيمه پابرجا باشد، طناب ها، ميخ ها و پرده ها سود مي بخشند، و هرگاه ستون شكسته شود، نه طنابي، نه ميخي و نه پرده اي (هيچ كدام) نافع نيستند.»(1) در روايتي ديگر حضرت مي فرمايد: «نمازهاي پنج گانه را محافظت كنيد؛ زيرا هرگاه روز قيامت برپا شود، خداوند تبارك و تعالي بنده را فرامي خواند. اول چيزي كه از او مي پرسند همان نماز است؛ اگر آن را تام و بدون نقص انجام داده (وارد بهشت مي شود) وگرنه در آتش افكنده مي شود.»(2) اهميت نماز تا آنجاست كه ملاك پذيرفته شدن همه اعمال قرار گرفته است.

همچنين حضرت در روايتي ديگر با صراحت مي فرمايد: «روز قيامت اولين عمل بنده كه به آن رسيدگي مي شود، نماز اوست؛ اگر پذيرفته شد، به غير نماز نظر مي شود و اگر پذيرفته نشد، به هيچ عمل او رسيدگي نمي شود.»(3) پس نمي توان گفت لازم نيست شخص، نمازخوان باشد تا به بهشت وارد شود. با وجود چنين روايت هايي، بي شك نماز، كليد بهشت است و اگر اين كليد نباشد، هرگز در بهشت باز نمي شود. ديگر كارهاي نيك، همچون طناب، ميخ و پرده خيمه است كه بدون ستون هيچ سودي ندارند. بنابراين، اين گونه روايت ها به منزله مخصِص دايره شمول اين آيه شريفه مي شود: «فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّهٍ خَيْراً يَرَهُ؛ پس هر كس هم وزن ذره اي كار خير انجام دهد، آن را مي بيند». (زلزال: 7)

بنا بر اين روايت، در صورت بي نماز بودن، اصلاً خيري براي انسان نمي ماند تا آن را ببيند. بودن و ماندن خير، مخصَص و مقيَّد به خواندن نماز شده است.

ص: 33

پاسخ ديگر به اين پرسش اين است كه آيه «فَمَن يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ» با اين مطلب كه نماز كليد بهشت است منافاتي ندارد؛ زيرا اين آيه مي گويد هر كس كار خوب انجام دهد، در روز قيامت سزاي آن را خواهد ديد. پيداست كه پاداش عمل، تنها ورود بهشت نيست. بنابراين، كساني هم كه كار خوبي انجام مي دهند، ولي اهل نماز نيستند، در روز قيامت پاداش عمل خود را خواهند ديد و اين پاداش غير از ورود به بهشت است، مثل اينكه از عذاب او كاسته مي شود يا در غير از جهنم، روزي او فراهم مي شود.

ص: 34

ص: 35

تعيين شده، امور زندگي به پيش رود و رشد و توسعه مورد نظر به دست آيد و افرادي كه با قوانين جامعه به مخالفت برخيزند، بايد منتظر مجازات و جريمه باشند.

شريعت اسلام و نظام اسلامي نيز از اين قاعده كلي مستثنا نيست. اين دين بزرگ براي اينكه پيروان خود را به رشد و تعالي و هدف غايي برساند، درباره چگونگي عبادت، شيوه كار، درآمد و راه هاي ارتباط با همديگر، احكام و قوانيني دارد. همچنين براي خطاكاران، مجازات هايي در نظر گرفته است. با اين تفاوت كه اگر مخالفت و خلاف كاري افراد، در حيطه امور فردي خلاصه شود و آثار سوء آن دامن گير جامعه نشود، تنها مرتكب «گناه» شده اند و در آخرت، حساب رسي مي شوند. حال آنكه اگر خطاكاري افراد آثار نامطلوب در جامعه بگذارد، افزون بر گناه، «جرم» به شمار مي رود و مستحق مجازات و جريمه در دنيا نيز مي شود.

بنا بر آنچه گفته شد، افزون بر اينكه در پذيرش شريعت اسلام اجباري وجود ندارد، پس از پذيرش اسلام نيز درباره نماز و روزه و ديگر احكام و دستورهاي شرعي، تا آنجا كه به امور شخصي افراد مربوط مي شود، در انجام و ترك آن آزاد و مختارند. كسي حق تفتيش عقايد و تجسس در امور شخصي افراد را ندارد و تنها به گناه آنان در آخرت رسيدگي مي شود.

ص: 36

نرم مأمور مي شود: (قُولا لَهُ قَوْلاً لَيِّناً). پيامبر خدا صلي الله عليه و آله نيز در برابر مردم به واسطه فيض رحمت الهي، برخوردي نرم و عاطفي داشته است؛ «فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللّه ِ لِنْتَ لَهُمُ.» (آل عمران: 159) بنابراين، روي گشاده داشتن و با مهرباني درصدد هدايت ديگران بودن، رسالتي پيامبرگونه است. اين مسئله با سفارش امام صادق عليه السلام درباره دوستي نكردن با انسان بي نماز منافات ندارد؛ زيرا مسئله دوستي و هم راز شدن، موضوعي بالاتر از روابط متعارف است. اگر انسان با فرد بي نماز صميمي باشد، به گونه اي كار زشت او را تأييد مي كند، حتي ممكن است با تأثيرگذاري منفي، او را نيز به نماز بي توجه كند. بر اين اساس، بهتر است دوستانمان را از ميان كساني كه به نماز اهميت مي دهند، انتخاب كنيم. البته اگر رابطه صميمانه با افراد بي نماز به اصلاح او كمك كند، بهتر است رابطه حفظ شود.

ص: 37

در حديث ديگر چنين مي خوانيم: «نخواندن نماز در اول وقت، تحقير و كوچك شمردن نماز است و چنين كسي خدا را تحقير كرده است.»(1) پس بنا بر احاديث، تنها، نماز كامل مي تواند روح و جان را شفا دهد و باعث رشد معنوي انسان باشد. كامل بودن نماز يعني در اول وقت و با جماعت خواندن آن.

در آموزه هاي ديني بر نماز اول وقت بسيار تأكيد شده است؛ زيرا از نظر روحي، رواني و اجتماعي، آثار مثبت بسياري دارد كه به برخي از آنها اشاره مي كنيم:

الف) عادت دادن شخص به نظم؛

ب) وجود نشاط و آمادگي و حضور قلب بيشتر، براي انس و ارتباط با خدا و تقويت كمالات نفساني؛

ج) زمينه سازي براي برگزاري جماعت هاي بزرگ و انس و الفت و اتحاد بيشتر مسلمانان.

وقتي افراد جامعه اسلامي به خواندن نماز در اول وقت پايبند باشند، در هر منطقه، بيشتر مردم هم زمان به نماز مي ايستند. اين مسئله آمادگي آنان را براي جماعت و ايجاد صفوف گسترده و پرجمعيت بيشتر مي كند. در حالي كه نماز در غير اول وقت، از اجتماع و شكوه عبادي و انس و الفت مؤمنان در مراكز ديني مي كاهد.

ص: 38

1. شرايط صحت

2. شرايط پذيرش

شرايط صحت، مسائلي است كه در صورت رعايت آنها، تكليف از گردن او ساقط مي شود، اگرچه ثوابي به او نمي دهند. مثل اينكه با طهارت باشد و واجبات نماز مثل تكبيرة الاحرام، قيام، قرائت و غيره را درست انجام بدهد.

شرايط پذيرش شرايطي است كه اگر نمازگزار رعايت كند، نمازش كامل است و ثواب دارد؛ يعني اينكه افزون بر شرايط صحت، حضور قلب داشته باشد، غيبت نكرده باشد، حق الناس به گردن او نباشد، لقمه حرام نخورده باشد، در مسجد و به جماعت نماز بخواند. اين گونه موردها هر چه بيشتر رعايت شود، درجه پذيرش نماز بيشتر است.

كسي كه غيبت كند، حضور قلب نداشته باشد و شراب بخورد، نمازش قبول نيست. اين همه به شرايط پذيرش نماز برمي گردد؛ يعني در اين حال به او ثوابي نمي دهند و نمازش فقط شرايط صحت را دارد. بنابراين، نماز خواندن شخص شراب خوار هم اثر دارد.

ص: 39

دكتر توماس هيس لوپ مي گويد:

با اين قيد كه من پزشكم، اين سخن را مي گويم كه نماز، بهترين وسيله اي است كه تاكنون براي توسعه اطمينان و تسكينِ اعصاب و آسايش و نشاط، شناخته شده كه زمينه بي خوابي را برطرف مي گرداند.(1)

سرل برت، روان شناس انگليسي، با تأكيد بر نظريه ويليام جيمز درباره تأثير نماز، مي گويد:

ما به واسطه نماز مي توانيم وارد انبار بزرگي از نشاط عقلاني شويم كه در شرايط عادي ياراي وصول بدان را نداريم.(2)

ماهاتما گاندي، رهبر بزرگ هند، در تبيين استقامت روحي اش مي گويد:

اگر نماز نبود و با خدا ارتباط برقرار نمي كردم، بي شك سال ها بود كه ديوانه شده بودم.(3)

نورمن ويزنت گريسي مي گويد:

دعا و نماز، بزرگ ترين نيرويي است كه براي مبارزه با دشواري هاي زندگي روزانه و به دست آوردن آرامش روحي، شناخته شده است.(4)

انديشمندان غربي به اثر نماز در بهبود بيماري هاي جسمي نيز اشاره كرده اند. دكتر اِدوين فردريك پاورس، يكي از متخصصان درمان بيماري هاي عصبي در ايالات متحده امريكا، مي گويد:

ما مي بينيم هزاران حالت براي مريض پيش آمده كه مشهورترين پزشكان و باهوش ترين طبيبان كمترين اميدي براي بهبودي آن نداشته اند، ولي چيزي كه در بهبود او اثر گذاشته، معجزه هايي مانند معجزه هاي نماز و ارتباط با خدا بوده است.(5)

ص: 40

درباره آثار اجتماعي نماز نيز ديدگاه هاي انديشمندان غربي تأمل برانگيز است. ويل دورانت اوصاف و زيبايي هاي نماز جماعت مسلمانان را به تصوير مي كشد.(1) لورا، اسقف مسيحي، نماز مسلمانان را عامل جذب ديگران مي داند.(2) دكتر محمد عثمان، نقش نماز جمعه را در درمان بيماري هاي اجتماعي بازگو مي كند.(3) هراس ليو مي گويد: «نماز جماعت مسلمانان، كامل ترين درجه مساوات ميان مردم است».(4)

گفتيم كه انديشمندان غربي بيش از انديشمندان مسلمان درباره آثار اجتماعي و روان شناسي نماز بحث كرده اند، ولي در سخنان برخي انديشمندان، نكات ظريفي درباره ويژگي هاي باطني نماز به چشم مي خورد. دكتر روژه گارودي،(5) توشي هيكوايزوتسو،(6) مارسل بوازار _(7) دانشمند و اسلام شناس معاصر سوئيسي _ و ويكتور هوگو(8) به معاني باطني و انس قلبي با نماز نگاهي تازه داشته اند.

ص: 41

ص: 42

چنانكه در مورد نماز «إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَي عَنِ الْفَحْشَاء وَالْمُنكَرِ» را بيان مي كند. بنابراين، مي توان از اهل خبره از فلسفه احكام نماز پرسش كرد ولي شرط بندگي آن است كه بنده بدون توجه به فلسفه تشريع احكام، بدون چون و چرا عبادت خداوند را به جاي آورد تا شائبه انجام عبادت به جهت دانستن فلسفه آن به وجود نيايد.

ص: 43

براي اين، دستور وضو داده شده كه آغاز عبادت با آن است و بندگان وقتي كه در پيشگاه خدا مي ايستند و با او مناجات مي كنند، پاك باشند و دستورهاي او را به كار بندند و از آلودگي ها و پليدي ها بركنار شوند. علاوه بر اين، وضو سبب مي شود كه آثار خواب و كسالت از انسان دور شود و قلب او براي قيام در محضر خداوند نور و صفا يابد.

در حديثي باز درباره ثواب وضو مي فرمايد:

بدان كه در وضو چون صورت خود را بشويي، گناهاني كه با زبان و چشمانت مرتكب شده اي، پاك مي شود و چون دست هايت شسته شود، گناهانت از سوي راست و چپ مي ريزد و آنگاه كه پاهايت را مسح مي كني، گناهاني كه با پاهايت مرتكب شده اي، پاك مي شود.(1)

شستن دست ها در وضو، اشاره به دست كشيدن از خواهش هاي نفساني و شهوات حيواني است. شستن صورت، شستن غبارِ توجه به غير حق است و مسح سر، سر خط بندگي است و مسح پا، به پشت پا زدن به غير خدا و قدم زدن در ساحت حرم حضرت خداوند اشاره مي كند.(2)

ص: 44

1. قيام، يعني ايستادن جسم و روح در مقابل خدا. در اين حالت، سر، كه بالاترين عضو بدن است، افتاده و افكنده مي شود. پايين آمدن سر، نشانه فروتني در مقابل خدا و دوري از تكبر و رياست طلبي است.(1)

2. همان گونه كه مي دانيم، همه موجودات به عبادت و تسبيح خداوند مشغولند: «يُسَبِّحُ لِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ.» قيام انسان و خواندن نماز، نوعي هم آوايي است. بنده نيز با اين كار، آمادگي خود را براي عبادت الهي نشان مي دهد.

3. قيام نشانه تلاش و فعاليت هميشگي انسان در جبهه رشد و تكامل است. نمازگزار سستي، رخوت، سكون و بي تحركي را كنار مي گذارد و با شادابي، طراوت و اميد بر پاي مي خيزد و آماده تلاشي نو مي گردد؛ حركتي براي رسيدن به خدا و كسب فضايل انساني.

4. معناي ديگر قيام، آمادگي نمازگزار براي مبارزه با شيطان و هواهاي نفساني و مفسدان و ستمگران است. قيام نماد جهاد اكبر و جهاد اصغر است.

5. قيام تجلي مساوات، برابري و همگونگي است. در نماز، همه يكسان در محضر الهي قيام مي كنند: سياه و سفيد، فقير و غني، پير و جوان، رئيس و مرئوس و بزرگ و كوچك هيچ يك تفاوتي ندارند.

قيام بيانگر اين است كه هيچ كس بر ديگري برتري ندارد؛ همه بنده ناتوان درگاه الهي اند. در قيام، ديوار تكبرها، منيت ها و خودخواهي ها فرو مي ريزد و افراد فقير و عالي مرتبه، در كنار افراد معمولي حاضر مي شوند و به اداي تكليف مي پردازند.

6. قيام رعايت احترام، ادب و متانت در پيشگاه آفريدگار تواناست. نمازگزار، به احترام نام و ياد خدا برمي خيزد و با ادب و فروتني تمام مي ايستد و با متانت و آرامش به عبادت مي پردازد.

ص: 45

7. قيام در حال نماز براي اين است كه انسان در پيشگاه خداي متعال بايستد و حق بندگي او را ادا كند و از خيرات پروردگار بهره مند شود و بداند كه در قيامت نيز در پيشگاه او قيامي خواهد داشت.

حاج ميرزا جواد ملكي تبريزي در كتاب گران سنگ خود به نام اسرار الصلاة مي فرمايد:

و اما قيام، حقيقت قيام عبارت از ايستادن در پيشگاه پروردگار براي اداي حق عبوديت و بندگي او و جلب خيرات پروردگاري، و انس گرفتن با او و لذت بردن به مخاطبات و گفت وگوي با او در كلام، و به مناجات با او در دعا است ... و مي بايست كه انسان از اينكه در نماز مي بايست بر هر دو پا بايستد، به اين حقيقت پي ببرد كه مسلمان بايد در مقام خوف و رجا باشد و از پايين افكندن سر در هنگام نماز، الزام قلب را بر تذلل و خشوع و تواضع و دوري از رياست طلبي و خودبزرگ بيني فهم نمايد و بداند كه در فرداي قيامت، او را در پيشگاه ذات اقدس خود ايستادني است كه چگونگي آن را اين ايستادن تعيين مي كند، و لذا سزاوار است كه انسان آنچه در توان دارد، در تصحيح قيام نماز خود به كار گيرد و بداند كه تمام پنهاني ها و خاطرات و ضمايرش، نزد حضرت حق مكشوف و آشكار است، و پروردگار حتي به چيزهايي كه خود از آن بي خبر است و در باطن اوست، آگاه است. و لذا خيلي مراقب باشد كه مبادا باطنش مخالف با رضاي پروردگار باشد. به ناچار در چنين مقام خطيري تواضع و فروتني او، لااقل همچون تواضع در محضر سلطاني از سلاطين دنيا خواهد بود. چگونه كسي كه در مقابل حاكمي قرار مي گيرد، مراقب تمام حركات و گفته هاي خود مي باشد، كه مبادا سخني بر خلاف رضاي او بر زبان آورد و يا از معناي آنچه مي گويد، غافل باشد و يا اشارات مخاطبات سلطان را درنيابد، و خدايي كه ملك الملوك و جبارالجبابره است، هرگز نزد مسلمان از بشري مثل خود بي مقدارتر خواهد بود.(1)

ص: 46

ص: 47

در ركوع، انسان خاكي با تمام وجود بانگ برمي آورد: «سبحان ربي العظيم و بحمده»؛ پاك و پاكيزه مي دانم و منزه و مقدس مي شمارم پروردگار بزرگ خود را، از هر چه جناب عظمت و رفعت او را روا نباشد و جلال كبريا و جبروت وي را نسزد و نشايد.

درباره فلسفه و حكمت هاي ركوع مي توان به موارد زير اشاره كرد:

1. بهترين حالت تعظيم و بزرگداشت خدا

«ركوع نمايشگر و نمودار فروتني انسان در برابر قدرتي است كه او را فراتر از خود مي داند. مسلمان چون خدا را برترين قدرت ها مي داند، در برابر او ركوع مي كند و چون هيچ موجودي جز خدا را برتر و فراتر از انسانيت خود نمي داند، در برابر هيچ كس و هيچ چيز ديگر سر خم نمي كند».(1)

2. دوري از تكبر و خودخواهي

نمازگزار، در هر مقام و منزلتي، در برابر خداي خود سر فرود مي آورد و بدين وسيله، روحيه بزرگ پنداري و خودخواهي را از خود مي زدايد و خويشتن را از دام هولناك تكبر، منيت، غرور و خودفريفتگي مي رهاند.

3. امتحان و آزمايش انسان ها

دستور به ركوع، آزمايش و امتحان انسان در عمل به اوامر و خواسته هاي خداوند است. ركوع در ظاهر، عملي سخت به شمار مي رود (به ويژه براي صاحبان مقام و مال) و تنها، فرمان بردار واقعي فرمان هاي الهي، از اين آزمون سربلند بيرون مي آيند.

4. وجه تمايز مسلمانان از ديگر ملت ها

ركوع و خم شدن در عبادت و نماز، ويژه دين اسلام است، ازاين رو، عبادت مسلمانان را از ديگر ملت ها متمايز مي كند.

ص: 48

5. كمال خضوع در مقابل خداوند

اشاره به اين است كه نمازگزار پس از خواندن حمد و سوره، مورد عتاب خالق عظيم قرار مي گيرد كه: اي بيچاره! اگر بندگي تنها به حمد و ستايش و تكبير گفتن بود، پس اين همه پيامبران و اوليا براي چه برانگيخته شدند. برخيز و بندگي كن تا نجات يابي.

اينجاست كه ديگر بنده، توان پاسخ گويي به خداوند را ندارد و راهي براي نجاتش نمي بيند؛ پس خاضع و ذليل مي شود. آنگاه به ركوع مي رود و مي گويد: «سبحان ربي العظيم و بحمده»؛ پاك و منزه مي دانم خالقم را از همه عيب و نقص ها و ستايش را منحصر در ذات او مي دانم».(1)

6. استواري در دين

امام علي عليه السلام مي فرمايد:

معناي كشيدن گردن در ركوع، اين است كه در ايمان به خدا استوارم؛ اگر چه گردنم زده شود. و معناي سر برداشتن از ركوع و گفتن «سمع الله» اين است كه حمد و ثناي ما را مي شنود آن خدايي كه ما را از نيستي و عدم، به وجود آورده است.(2)

7. همراهي با فرشتگان مقرب الهي

فرشتگان خدا همواره در حال پرستش خدايند. برخي همواره در ركوع و بعضي هميشه در سجود و تسبيح اند.

اميرالمؤمنين علي عليه السلام مي فرمايد: «عده اي از فرشتگان در ركوع اند و سجود. و صف كشيدگان و تسبيح گويان، بدون خستگي اند».(3)

خداوند در قرآن مي فرمايد: «نمازگزاراني كه به ركوع مي پردازند، [نه تنها] با فرشتگان الهي هماهنگ اند، بلكه با همه ذرات عالم وجود، به تسبيح خداي سبحان مشغولند.» (اسراء: 44) و چه عزتي از اين بالاتر.

ص: 49

8. قيام و سربرداشتن از ركوع

«نيت انسان در انجام اين عمل بايد اين باشد كه پس از خضوع و خشوع در برابر پروردگار، به حول و قوه او بر دشمنان او گردن افرازد و برتري جويد، و در هنگام گفتن تكبير آن، دست ها را كه بلند مي كند، از تواضع و فروتني در مقابل دشمنان خدا تبري جويد. مستحب است بنده در هنگام ركوع، پشت خود را صاف نگه دارد و گردنش را بكشد؛ به اين نيت كه من به تو ايمان آورده ام، گرچه گردنم را بزني. سپس سر را بلند كند، به اين اميد كه خشوع و تسبيح و حمدش در درگاه الهي پذيرفته شده باشد. با حول و قوه او بر دشمنان او غالب آيد و با اين اميد اين ذكر را بر زبان مي آورد كه «سمع اللّه لمن حمده»؛ هر كس كه حمد و ستايش حضرت حق كند، خداوند آن را مي شنود».(1)

ص: 50

امام علي عليه السلام درباره فلسفه و معناي سجده مي فرمايد:

معناي سجده اول اين است كه سر به سجده فرو مي برد، مي خواهد بگويد: خدايا تو از اين خاك ما را به وجود آوردي و آنگاه سر برمي دارد و مي خواهد بفهماند كه ما از دل همين خاك بيرون آمده ايم و آن وقت كه براي سجده دوم سر به خاك مي گذارد، اعلام مي دارد: باز هم به دامن اين خاك باز مي گردم و آنگاه كه سر بلند مي كنيم، تفسير آن اين است كه باز هم در روز قيامت از دل همين خاك، خارج مي شويم.(1)

4. اقرار عملي به عظمت و پيراستگي الهي است. «سُبْحَانَ رَبِّيَ الْاَعْلي وَ بِحَمْدِه»؛ پاك و پيراسته است خداوندگار من كه برترين است و من ستايش گر اويم. اين ذكري است كه نهايت اقرار انسان به عظمت پروردگار را به شكل عمل نشان مي دهد.

5. در روايت ها وارد شده كه سجده هاي طولاني، از سيره و روش ائمه عليهم السلام و از شديدترين اعمال عليه ابليس است كه گناهان را مثل اينكه باد، برگ درختان را مي ريزد، محو مي كند و نزديك ترين حالت بنده به خداوند است.(2) به گفته شهيد ثاني:

نمازگزار به هنگام سجده، بايد معنا و مفهوم آن را وسيله تقرب و نزديكي دل به پيشگاه خداي متعال قرار دهد كه هر قدر به خدا نزديك تر شود، به همان اندازه از ديگران دور خواهد شد.(3)

6. اميرالمؤمنين علي عليه السلام مي فرمايد:

ظاهر سجده صورت گذاردن بر خاك است از روي اخلاص و خشوع، ولي باطن آن دل كندن از همه امور فاني و دل بستن به سراي باقي و رهايي از تكبر و تعصب و تمام وابستگي هاي دنيوي است.(4)

ص: 51

7. خير و بركت: رسول خدا صلي الله عليه و آله فرمود: «ديني كه در آن ركوع و سجود نباشد، خيري در آن نيست».(1)

8. نجات دهنده از آتش دوزخ است. در روايت آمده است: «در روز قيامت، خداي متعال به آتش دوزخ مي فرمايد: اي آتش! هر چه را مي خواهي بسوزان؛ ولي به موضع سجده نزديك مشو».(2)

9. امام صادق عليه السلام درباره فلسفه ركوع و سجود مي فرمايد:

وقتي رسول خدا صلي الله عليه و آله را به معراج بردند و در آنجا نماز گزارد و ذكر گفت و از عظمت خداوند ديد آنچه را ديد، بدنش لرزيد و بدون اختيار به حال ركوع درآمد. در آن حال گفت: «سبحان ربي العظيم و بحمده».

وقتي كه از آن حالت برخاست، خداي خود را در مكان بلندتري كه از آن برتر تصور نمي شد، ديد و بدون اختيار، صورت خود را به خاك نهاد و گفت: «سُبْحانَ رَبِّيَ الْاَعْلي وَ بِحَمْدِه».

پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله اين كلمات را تكرار مي كرد تا پس از گفتن هفت مرتبه، قدري از آن وحشتي كه دلش را پر كرده بود، كاسته شد. به همين دليل، در ميان امت آن حضرت اين دو ذكر سنت شد.(3)

10. درباره فلسفه سجده بر خاك، امام صادق عليه السلام فرموده است:

سجده، خضوع در برابر خداست. پس سزاوار نيست بر خوراكي و پوشاكي سجده كنيد. چون مردم، بنده خوردني ها و پوشيدني هايند، درحالي كه سجده كننده، در حال عبادت خداست و نبايد پيشاني اش را بر چيزي بگذارد كه مردم دنياپرست بر آن سجده مي كنند و به آن فريب مي خورند. سجده بر زمين بهتر است؛ چون تواضع در برابر خدا، بليغ تر و رساتر است.(4)

ص: 52

11. سجده، واجب و عبادت جامعي است كه صورت، دست ها و پاها را دربرمي گيرد؛ نمازگزار در سجده با تمام اعضاي ظاهري و باطني خود، عبادت مي كند و اين در ديگر اركان نماز ديده نمي شود. (هذه فريضه جامعه علي الوجه و اليدين و الرجلين).(1)

ص: 53

4. قنوت و دعاي آن، نشانه فروتني و خداخواهي انسان است. خداوند مي فرمايد:

مرا (با خلوص دل) بخوانيد تا دعاي شما را اجابت كنم. آنان كه از (دعا و) عبادت من اعراض و سركشي كنند، زود باشد كه با ذلت و خواري، داخل جهنم شوند. (مؤمن: 61)

5. توجه واقعي به خداي آسمان ها و زمين است نمازگزار با بالا بردن دست هاي خود به سوي آسمان، به بزرگي خدا اعتراف مي كند و همه چيز و همه كس را از او مي داند. خداوند در همه جا حضور دارد؛ ولي بيشتر ما انسان ها به اين مطلب توجه نمي كنيم. ازاين رو، بهترين حالت اين است كه دست ها را به سمت فضاي بي كران آسمان بگيريم و خداي خود را، در هر كجا كه هست، ياد كنيم و از او ياري بخواهيم.

6. تكميل كردن نماز است. امام صادق عليه السلام فرمود: «كسي كه از روي عمد قنوت نماز را ترك كند، نمازش، نماز (كاملي) نيست».(1)

ص: 54

2. تجديد ايمان و اسلام

امام علي عليه السلام فرمود: «معناي تشهد، تجديد و تكرار شهادتين است؛ تجديد ايمان و اسلام و اعتراف به مبعوث شدن بعد از مرگ».(1)

3. اقرار و اعتراف به توحيد و نبوت

شخص نمازگزار روزانه ده ها مرتبه به يگانگي خدا و رسالت پيامبر خدا صلي الله عليه و آله شهادت مي دهد و اين گواهي را در نماز مستحكم مي سازد. تشهد، بيان و تكرار سخناني است كه در ابتداي نماز (اذان و اقامه) به زبان آورده و اين براي يادآوري و اقرار مكرّر سخنان پيشين است.

4. صلوات بر پيامبر خاندان آن حضرت، نمايان گر مفاهيم زير است:

الف) قدرداني از تلاش هاي طاقت فرساي پيامبر در هدايت مردمان؛

ب) جايگاه والاي خاندان معصوم آن حضرت، به گونه اي كه در نماز هم از آنان ياد مي شود؛

ج) پيوند نزديك نبوت با امامت؛

د) عمل به سفارش هاي پيامبر در دوستي با خاندان آن حضرت.

5. در حمد، به زبان جمع اظهار بندگي مي كنيم. تشهد، به زبان اول شخص (شهادت مي دهم) است. گويا اين گواهي را هر كس بايد خود، با آگاهي و اعتقاد عميق، اظهار و بيعت خويش را با خدا و رسول تجديد كند.(2)

6. در تشهد، مستحب است انسان پاي راست خود را بر روي پاي چپ بيندازد. اميرالمؤمنين علي عليه السلام در بيان دليل اين عمل فرمود: «تأويل آن اين است كه خدايا! باطل را بميران و حق را بر پاي دار».(3)

7. تشهد نماز، به زانو زدن در پيشگاه خداي متعال در روز قيامت شباهت دارد.(4)

ص: 55

ص: 56

4. يادآوري نام الهي

امام صادق عليه السلام فرموده است:

سلام، يكي از اسم هاي خداست و اگر مي خواهي سلام نماز را به خوبي انجام دهي و معنايش را ادا كني، پس بايد از خدا بترسي و دين و قلب و عقلت را سالم نگه داري و آنها را به ظلمت گناه آلوده نكني.(1)

5. تلقين نيكي ها و شايستگي ها

يكي از درس ها و آثار نماز اين است كه هر نمازگزاري، در هر شبانه روز پنج بار به خود تلقين مي كند كه از بندگان نيكوكار و شايسته خداوند است: «السلام علينا و علي عباد الله الصالحين.» كسي كه نماز مي خواند، اگر به معناي اين جمله توجه كند، مي كوشد با پيام آن تلقين مخالفت نكند، اعمال خلاف مرتكب نشود و خود را هرچه بيشتر به نيكوكاران الگو نزديك سازد.(2)

6. ارتباط با فرشتگان

سلام، نوعي ارتباط با فرشتگان و اظهار دوستي با آنان است. در روايتي از امام صادق عليه السلام پرسيدند: «چرا در وقت سلام، نمازگزار رو به سمت راست برمي گرداند، نه به چپ؟» فرمود: «ملكي كه كارهاي خوب را مي نويسد، در طرف راست است. و چون نماز همه اش خوب است و بدي در آن نيست، به طرف راست سلام داده مي شود، نه طرف چپ».(3)

7. پيوند دوستي و محبت با ديگران

سلام، خواستن سلامتي، امنيت، خير و بركت و سعادت است. نمازگزار با سلام دادن، نشان مي دهد كه دوست دار و خيرخواه همه خوبان و نيكوكاران

ص: 57

است و همواره آرزو مي كند آنان سلامت باشند. اين مسئله باعث نزديكي قلب ها به هم و مستحكم تر شدن دوستي ها و برادري هاست.

ص: 58

ممكن است بپرسيد چرا اين ذكرهاي چهارگانه را «تسبيحات» اربعه نام نهادند، در حالي كه تنها ذكر اول تسبيح است و بقيه ذكرها تحميد و تهليل و تكبيرند. پاسخ اين است كه تسبيح، منزه دانستن خداي تعالي است. بنابراين، هر ذكري كه ذات مقدسش را از نقصي مبرا كند، تسبيح است و هر يك از ذكرهاي يادشده از چنين محتوايي بهره مندند. «سبحان الله» منزه دانستن ذات اقدس حق از هر عيبي است. «الحمدلله» منزه دانستن او از هر ناپسندي است و «لا اله الا الله»، تنزيه او از هر گونه شريك و همتاست. «الله اكبر» تنزيه او از هر گونه محدوديت و توصيف ناقص است. بنابراين، تحميد، تهليل و تكبير، خود نوعي تسبيح بلكه سرور همه تسبيح ها هستند.

از كنار هم قرار گرفتن اين چهار ذكر الهي مجموعه اي باارزش به دست مي آيد؛ زيرا اصول تنزيه خداي سبحان، در تسبيح، تحميد، تهليل و تكبير است كه نمازگزار به همه آنها زبان مي گشايد و محتواي اعتقادي و توحيدي خود را در ارتباط با خالق يگانه، به وسيله آنها بيان مي دارد.

جامعيت تسبيحات اربعه، در سلامت اعتقاد و حفظ باورهاي ديني نمازگزار نقش اساسي دارند. اين باورها تضمين كننده انجام اعمال صالح و پرهيز از محرّمات اند. همچنين سبب مي شود نمازگزار از خدا بترسد و به او دل ببندد و آينده خود را روشن ببيند.

امام صادق عليه السلام فرمود:

پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله به مردم سفارش مي كرد سپرهاي خود را به دست گيريد. گفتند: «يا رسول الله! دشمني آمده است؟» فرمود: «خير، ولي سپرهاي خود را در برابر آتش در برگيريد.» گفتند: «يا رسول الله سپرهاي ما از آتش چيست؟» فرمود: «سبحان الله و الحمد لله و لا اله الا الله و الله اكبر».(1)

ص: 59

ص: 60

ابراهيم از افول ماه و خورشيد، توحيد را نتيجه گرفت و فرمود: «إِنِّي وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذِي فَطَرَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ حَنِيفًا وَمَا أَنَاْ مِنَ الْمُشْرِكِينَ». (انعام: 79)

در واقع شايد نام گذاري نماز آيات (نماز نشانه ها) به همين دليل باشد كه انسان با اين نماز، پديده هاي طبيعي را نشانه اي از قدرت، عظمت و مالكيت خداوند براي همه چيز بداند.

ص: 61

ص: 62

ص: 63

ص: 64

از اين منظر، معاد يكي از مهم ترين پيش نيازهاي شناختيِ عبادت است. آگاهي انسان از زندگي پس از مرگ، سبب انس بيشتر و واقعي او با عبادت و احساس نياز به كسب توانايي هاي لازم، براي اين سفر سرنوشت ساز است.(1)

ص: 65

2. گزينش مكان مناسب براي نماز، دوري از مكان هاي شلوغ و پرهيز از هر آنچه موجب انحراف توجه از خداوند شود؛

3. نماز اول وقت؛

4. شركت در نماز جماعت (به ويژه در جماعاتي كه بعد معنوي بيشتري دارد)؛

5. دقت در مفاهيم و معاني نماز؛

6. در حال ايستاده به مهر نگريستن، در ركوع به پايين پا و در تشهّد به دامن خود نظر كردن؛

7. خالي كردن دل از دوستي دنيا و امور دنيوي و لبريز ساختن دل از عشق به خدا؛

توضيح: ذهن انسان همواره متوجه چيزي است كه به آن عشق مي ورزد؛ همانند عاشقي كه لحظه اي از فكر معشوق خود بيرون نمي رود. اينكه ما در نمازهايمان همواره به فكر ديگر مسائل هستيم، به سبب تعلق شديد نفس به دنيا و حب آن است، ولي آن كه عاشق حق شد، در هر حال و در هر كاري به ياد خدا خواهد بود، به گونه اي كه گويي هميشه در نماز است.

8. توجه به اينكه مبدأ و منتهاي انسان خداوند است و آنچه در اين ميان روي مي دهد، با هدف امتحان آدمي و ابزاري براي رشد و كمال اوست.

9. توجه به عظمت و هيبت پروردگار و فقر و نياز خود؛

طبيعي است كه اگر انسان بداند در مقابل چه وجود بزرگ و عظيمي ايستاده و خود، عين فقر و وابستگي است، با تمام وجود خود را در عبادت صرف مي كند.

10. مطالعه درباره نماز اهل بيت عليهم السلام ، عرفا، علما و اوليا؛

11. كسب معرفت از معاني، ذكرها و اعمال نماز؛

ص: 66

يكي از شاگردان آيت الله بهجت مي گويد: «روزي به آقا عرض كردم: چه كنم در نماز حضور بيشتري داشته باشم؟ غالباً در نماز، توجه و حضور قلب ندارم؟» آقا سر را پايين انداخت، آنگاه سر را بلند كرد و فرمود: «روغن چراغ كم است!» من دانستم چه مي گويد؛ يعني معرفت كم است. ايمان قلبي و باطني ضعيف است، وگرنه ممكن نيست با شناخت كافي، قلب حاضر نباشد.(1)

12. رعايت آداب ظاهري و باطني نماز؛

13. توجه به فراغت وقت نماز؛

يكي از عوامل حضور قلب در نماز، «فراغت وقت» است. امام خميني رحمه الله فراغت وقت را چنين معنا مي كند:

«فراغت آن است كه انسان در شبانه روز براي عبادت خود، وقتي را معيّن كند تا در آن زمان، اشتغال ديگري به غير از عبادت نداشته باشد».(2)

14. توجه به فراغت قلب؛

فراغت قلب، مهم تر از فراغت وقت است و در واقع مقدمه اي براي رسيدن به آن است.

فراغت قلب، يعني انسان نمازگزار هنگام عبادت، ذهن و قلب خود را از مشغله هاي دنيايي، فارغ و توجه قلب را از امور پراكنده و پريشاني خاطر منصرف كند تا با تمام دل با پروردگار به مناجات بپردازد. براي همين، سزاوار است انسان پيش از نماز، مدتي بر سجاده خود بنشيند و انديشه خود را براي مناجات با خداوند خلوت كند، تا قلبش براي ملاقات با حضرت حق مهيا شود.

ص: 67

«هنگام نماز» و «هنگام ارتباط با خدا»، قله لحظات زندگي ماست. البته بايد دانست كه اين لحظه ها از ديگر ساعت هاي زندگي ما جدا نيست. پريشاني در برنامه روزانه و نگراني از آينده، در كاهش نشاط روحي و در پي آن، كاستن معنويت نماز مؤثر است. يكي از شاگردان علامه طباطبايي رحمه الله از نداشتن خشوع و حضور قلب در نماز ناراحت بود. نزد علامه رحمه الله رفت و راهنمايي خواست. علامه نخست پاسخ نداد، ولي پس از اصرار شاگرد فرمود: «شما نمي تواني!» شاگرد گفت: «آقا شما بفرماييد، دست كم اگر كسي پرسيد، به او بگويم».

علامه رحمه الله پاسخ داد: «فكر در نماز دنبال افكار شبانه روز است. كسي كه صبح تا ظهر به ياد خدا نبوده، نمي تواند هنگام نماز ياد خدا را استمرار دهد».

همچنين آيت الله بهجت، در پاسخ شاگردانش درباره حضور قلب فرمود:

يكي از عوامل حضور قلب اين است كه در تمام 24 ساعت، بايد حواس خود را كنترل كنيم؛ زيرا حضور قلب مقدماتي دارد. بايد در طول روز، چشم و گوش و ديگر اعضا و جوارح خويش را كنترل نماييم تا زمينه حضور قلب در هنگام نماز فراهم گردد.

آيت الله بهجت در سفارش ديگري مي فرمايد:

احساس لذت در نماز و حضور قلب، مقدماتي در خارج از نماز و مقدماتي در خود نماز دارد. آنچه بايد خارج از نماز مورد ملاحظه باشد و به آن عمل شود، اين است كه انسان گناه نكند و قلب را سياه و دل را تيره نسازد؛ چون معصيت و نافرماني خداوند، دل را تيره مي كند و نورانيت دل را از بين مي برد.(1)

15. ياد مرگ؛

امام صادق عليه السلام مي فرمايد: «هنگامي كه نماز واجب را مي خواني، در وقتش بخوان، مانند كسي كه نماز وداع مي خواند و مي ترسد كه بعد از اين، توفيق نماز خواندن نيابد».(2)

ص: 68

16. دعا و درخواست از خداوند براي كسب توفيق حضور قلب در نماز؛

17. توجه به نوافل؛

امام صادق عليه السلام به نقل از پيامبر مي فرمايد: «خداوند فرمود: بنده به واسطه نوافل آن قدر به خدا نزديك مي شود كه خدا او را دوست مي دارد».(1)

نوافل سبب مي شود كاستي هاي باطني نماز جبران شود. همچنين قسمت هايي از نماز را كه بدون حضور قلب خوانده ايم، خداوند بپذيرد.(2)

18. نشاط؛

منظور از نشاط اين نيست كه انسان خوش حال و خندان باشد، بلكه يعني كسالت و بي حالي را از خود دور سازد. گاهي بر اثر روزمرگي و كار و فعاليت زياد، خستگي و كسالت انسان را فرا مي گيرد. امام محمد باقر عليه السلام در قسمتي از روايتي مي فرمايد: «وَ لَا تَقُمْ اِلَي الصَّلاهِ مُتكاسِلاً وَ لَا مُتناعِساً؛ در حال كسل بودن و سستي نزديك به خواب (و خميازه كشان) به نماز مشغول نشويد».(3)

اين نشاط بايد هم در چند دقيقه پيش از نماز و هم هنگام خواندن نماز حفظ شود.

19. ترك مكروهات نماز؛

نماز خواندن مقابل دري كه باز است يا روبه روي عكس و مجسمه چيزي كه روح دارد و همه چيزهايي كه ممكن است حواس نمازگزار را پرت كند، مكروه است. نكاتي مانند انگشت شكستن و بازي با سر و صورت نيز بهتر است ترك شود.

20. نظم داشتن براي نماز اول وقت؛

نظم دغدغه فكري را از ميان مي برد. پس نماز و امور عبادي نيز اگر با نظم انجام گيرد، در حضور قلب مؤثر هستند.

ص: 69

21. عزم؛

بايد تصميم گرفت. با يك تصميم قاطع، هنگام نماز افكار، خيالات و حواس پرتي را در حد توان كنار بگذاريد. رعايت كردن دقيق موردهاي گفته شده، در موفقيت اين عزم بسيار مؤثر است. هر چه آنها دقيق تر انجام گيرد، در خودِ نماز هم موفق تر خواهيد بود.

ص: 70

جواني از انصار در عين حال كه با پيامبر نماز مي خواند، مرتكب گناه نيز مي شد. هنگامي كه جريان را به پيامبر گفتند، حضرت فرمود: بالاخره روزي نمازش او را از گناه باز مي دارد. چندان طول نكشيد كه جوان متنبه شد و توبه كرد.(1)

پس به بهانه حضور قلب نداشتن يا اقامه ظاهري نماز، نمي توان آن را ترك كرد، بلكه بايد در فكر بهتر كردن آن بود.

از سوي ديگر، عقل و منطق حكم مي كند كه انسان هر چيز ناقص را به كامل آن مبدل كند؛ نه آنكه همان ناقص را هم از دست بدهد. بنابراين، بايد به چنين كساني فهماند كه اين نگرش به كلي دور از خرد و عقل سليم است و بايد بكوشند آن مقدار از عبادت را نيز با وسوسه شيطاني از دست ندهند. از سوي ديگر، به تدريج در به سازي آن همت كنند تا از بركات دنيوي و اخروي آن بهره مند شوند.

ص: 71

د) توجه به اذان و اقامه امام جماعت؛

ه_) خواندن تعقيبات و دعاهاي وارد شده پس از نماز جماعت.

2. نماز عبادت تك منظوره نيست، بلكه هندسه آن چند ضلعي است و به هدف ويژه اي محدود نمي شود.

اگر هدف نماز، تنها لذت ذكر و معرفت بود، اين سخن را مي پذيرفتيم كه با گوشه نشيني و مراقبت فردي، بيشتر مي توان آن حالات معنوي و عرفاني را كسب كرد ولي نماز در اسلام، بعدي كاملاً اجتماعي دارد. براي همين در نماز، اصل، جماعت است و «ضماير جمع» در سوره حمد، شاهد مدعاي ماست. پس بايد با خواندن نماز، همراه جماعت حركت كرد و هنر اين است كه آدمي، به گونه اي باشد كه با وجود مشغله هاي گوناگون، از ياد خداوند غافل نشود و همواره او را حاضر و ناظر ببيند. در حقيقت در همه احوال، مشغول نماز باشد.

نماز اسلام، نماز ناهي از منكر و عمود برپايي خيمه دين است و چنين عبادتي، با گوشه گيري تحقق نمي يابد.

به گفته يكي از بزرگان دانش، «نماز فرادا» همانند آن است كه هر شخصي در اتاق خود، چراغي داشته باشد كه اگر خاموش شود، از نور بي بهره خواهد بود، ولي «نماز جماعت»، همانند آن است كه در كنار هم هر يك، چراغي داشته باشيم كه در صورت خاموش شدن يك يا چند مورد از آن، نور از بين نمي رود و از نور ديگري بهره برده مي شود.

ص: 72

راز و نياز مي كنيم و در برابر چه موجود قادر و عظيمي ايستاده ايم. درك همين نكته و توجه به اين امور است كه سبب مي شود اولياي الهي هنگام عبادت و به ويژه نماز، يكسره از عالم و آدم، خود و دنيا غافل شوند؛ زيرا آنان عظمت خدا را با همه وجودشان احساس مي كنند و خداوند متعال را به خوبي مي شناسند. پس جز عظمت الهي، همه چيز در چشم آنها ناچيز و كوچك است.

از سفارش هاي مهم اولياي الهي خواندن نماز اول وقت همراه با جماعت است. از سويي ديگر، چند چيز را از مكروهات نماز شمرده اند. براي مثال، نماز خواندن در حال خواب آلودگي، گرسنگي زياد يا نياز به دست شويي مكروه است. اگر در اين احكام نوراني و عميق دقت كنيم، درمي يابيم كه هر يك از اين حالت ها، انسان را از حضور قلب در نماز و توجه به آن باز مي دارد. در واقع، نماز در اين حالت ها نمازي بي روح و بي مغز است. البته اين به حسب نوع افراد است كه اموري مانند گرسنگي و خواب، تمركز را از آنها مي گيرد، ولي ممكن است افرادي باشند كه در برابر خواب و گرسنگي، بر اثر تمرين و تكرار، مقاومت زياد داشته باشند و اين دو، تمركز را از او نگيرد. با اين حال، خواندن نماز در غير اين حالات بهتر و پرثمرتر است.

پس در پاسخ به اين پرسش بايد گفت در اين گونه موارد، بهتر است انسان به اندازه اي غذا بخورد تا بتواند تمركز لازم را در نماز داشته باشد. سپس هر چند پس از اول وقت، نماز را بخواند. البته نبايد پرخوري كند و با شكم پر نماز بخواند؛ چون اين از چاله درآمدن و در چاه افتادن است. نماز خواندن با شكم پر نيز مكروه است. بايد توجه داشت كه اگر گرسنگي هنگام نماز موردي باشد طبيعي است، ولي اگر هميشه تكرار شود، چه بسا از دام هاي شيطان باشد. انسان براي رسيدن

ص: 73

به هدف مهمي مانند خواندن نماز در اول وقت، بايد در تمام طول روز برنامه منظم بچيند.

ص: 74

به صورت ظاهري، صحيح انجام شود، نماز صحيح است، ولي ممكن است اين نماز در درگاه خداوند پذيرفته نشود؛ زيرا نماز مقبول، افزون بر درستي شكل ظاهري، بايد شرايطي مانند حضور قلب، خشوع و خضوع نيز داشته باشد. هر قدر حضور قلب بيشتر باشد، نماز ثواب بيشتري خواهد داشت و در نهايت، به همان اندازه انسان را از گناه باز مي دارد.

امام صادق عليه السلام فرموده است: «هر كس دوست دارد بداند نمازش پذيرفته شده است يا نه، ببيند آيا نمازش او را از گناه و زشتي باز داشته يا نه. به همان اندازه نمازش پذيرفته شده است».(1)

داشتن حضور قلب در نماز الزامي نيست، ولي قرآن، ثمره نماز را بازداشتن از فحشا و منكرات مي داند و نمازِ با حضور قلب است كه آدمي را از بدي ها باز مي دارد. اين ويژگي، مغز و محتواي اصلي نماز و نشان پذيرفته شدن اعمال و عبادت هاست؛ وگرنه، نماز بدون حضور قلب، مثل هسته بي مغز رشد نمي كند و ثمر نمي دهد و عبادت بي محتوايي بيش نيست.

ص: 75

گونه اي كه گاه هيچ گونه توجهي به الفاظ خود ندارد و در عين حال، به الفاظ و عباراتش نيز توجه دارد، وگرنه نمي توانست مقصود و مطلب خود را به شنونده برساند.

پس بهترين كار در نماز، توجه به حضور خداوند است. البته اين كار بايد در خارج از وقت نماز و در ديگر زمان هاي زندگي نيز انجام گيرد؛ يعني انسان بايد هميشه حضور خداوند را در جاي جاي عالم، آشكار و نهان احساس كند تا بتواند اين حضور را در نماز، روشن تر و عميق تر بيابد.

اگر صفت يا حالتي براي انسان ملكه شود، آن صفت يا حالت، در همه صحنه ها و شئون زندگي، خود را نشان مي دهد و آدمي را رها نمي كند. كسي كه در كوچه و بازار، در كلاس و مدرسه، در محيط خانه و محل كار به ياد خداست و از او غافل نيست، بي ترديد در نماز نيز از ياد خداوند غفلت نمي كند. بر خلاف كسي كه همه جا از ياد خدا غافل است و دلش متعلق به غير خداست. بي شك، چنين كسي نمي تواند در نماز، قلب خود را متوجه خدا سازد، بلكه دلش در پي دنيا و غير خداست. خداوند در وصف بندگان مؤمن خويش مي فرمايد: «رِجَالٌ لَّا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَلَا بَيْعٌ عَن ذِكْرِ اللَّهِ؛ مرداني كه آنها را هيچ تجارت و معامله اي از ياد خدا باز نمي دارد». (نور: 37)

ص: 76

بنابراين، نماز در هيچ شرايطي ساقط نمي شود و خستگي و كسالت و امثال آن، وسوسه هايي شيطاني اند كه بايد از آنها گريخت. پس انسان بايد اصل نماز را به پا دارد تا از عقوبت ترك نماز در امان باشد. سپس در مراحل بعدي نمازگزاري، به كسب معرفت خداوند و اسرار و معناي عبادت (نماز) همت گمارد.

بنابراين اگرچه در راه درك صحيح نماز بايد قدم برداشت، ندانستن مسائل و معناي نماز، دليل بر ترك نماز نيست.

ص: 77

كسي دنيا و متاع دنيوي را دوست دارد، بيشتر به آن فكر مي كند و نمي تواند ذهنش را در نماز و ياد خدا متمركز كند.

سه _ شتاب در قرائت نماز

شتاب در قرائت، مانع تمركز در نماز مي شود. به طور كلي انجام شتاب زده هر كاري مانع از توجه به آن كار و دقت و صحت در انجام آن مي شود. توجه به خداوند بزرگ و پايبندي به طمأنينه در قرائت الفاظ نماز، اين آسيب را از انسان دور مي كند.

چهار_ خواب آلودگي و كسلي

امام صادق عليه السلام مي فرمايد: «خوابيدن فراوان، بر اثر آشاميدني زياد است و نوشيدن زياد هم بر اثر زياد خوردن است و اين دو، سنگين كننده نفس از طاعت و عبادت هستند».(1)

ص: 78

امام باقر عليه السلام مي فرمايد: «در نماز با دست و ريش خود بازي مكن و در دل، حديث نفس مكن و در هنگام نماز، خميازه مكش و قامت كشي مكن».(1)

ص: 79

ابن عباس، عمار ياسر، عبدالله بن سلام، انس بن مالك، جابر بن عبدالله و ابوذر غفاري در شمار گويندگان اين روايتند.

در كتاب غاية المرام 24 حديث دراين باره از كتاب هاي اهل سنت آورده شده است. منابع آن حديث، عبارتند از:

1. محب الدين طبري، ذخائر العقبي، ص 88؛

2. قاضي شوكاني، فتح الغدير، ص 50؛

3. جامع الاصول، ج 9، ص 478؛

4. واحدي، اسباب النزول، ص 148؛

5. لباب النقول سيوطي، ص 105؛

6. تفسير طبري، ص 165؛

7. تفسير فخر رازي، ج 3، ص 431؛

8. جلال الدين سيوطي، تفسير درالمنثور، ج 2، ص 393؛(1)

9. علاءالدين علي المتقي بن حسام الدين الهندي، كنز العمال في سنن الاقوال و الافعال، ج 6، ص 391.

اين حديث از جمله احاديث متواتر است كه هيچ ترديدي در آن نيست، ولي چگونه امام علي عليه السلام زماني در نماز، انگشترش را به فقير مي دهد و زماني نيز در نماز تير از پاي حضرت بيرون مي كشند؟

بايد گفت حالات انسان همواره يكسان نيست؛ يعني نمي توان چنين ادعايي كرد كه حضرت علي عليه السلام هرگز در نمازهاي خود توجهي به اطراف يا بدن خود نداشته است. بنابراين، اشكالي ندارد كه در يكي از نمازها به اطراف توجه كند و به فقير انگشتر بدهد و در نمازي نيز آن چنان غرق در عبادت باشد كه بر كشيدن تير از پاي را حس نكند.

ص: 80

بر اين اساس، شرايط گوناگون زماني، مكاني و روحي فرد، در هر زمان نيازهايي دارد، چنان كه پيامبر خدا صلي الله عليه و آله نيز گاهي در نماز به اطراف توجه مي كرد. براي مثال، روزي پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله هنگام نماز متوجه شد كه ديوار گلي مسجد، آلوده به اخلاط سينه است. حضرت در حين نماز چند قدم به جلو رفته و با چوبي، آلودگي را از مسجد دور كرد.(1)

در ضمن، بايد توجه داشت كه ميان «خارج كردن پيكان از بدن» و «بخشيدن انگشتر به فقير» تفاوت بسياري است؛ زيرا خارج كردن پيكان از بدن، جنبه شخصي و جسمي دارد و از مقام توجه كامل به خداوند و غرق شدن در ذات او حكايت دارد؛ ولي توجه به حال بنده فقير و محرومي كه در مسجد پيغمبر اسلام صلي الله عليه و آله ناله مظلومانه سر داده و درخواست كمك مي كند، حركتي خدايي و قربي است و با توجه به خدا تناسب دارد.

بنابراين حضرت در آنجا كه به فقير عطايي مي بخشد، در حقيقت، توجه او به خدا بوده است نه خود. به عبارت ديگر، كمك به خلق خدا و مستمندان و فقيران، يكي از عبادت هاي بزرگ است و با نماز هم خواني كامل دارد. بدين ترتيب، جاي تعجب نيست كه ناله سوزان و نافذ آن فقير محروم و استرحام در مسجد، دلِ آگاه امام علي عليه السلام را هنگام نماز متوجه خود سازد. اين عمل به قدري شايسته و ارزنده بود كه آيه اي درباره آن نازل شد.(2)

ص: 81

ص: 82

به عبارت ديگر، نماز خواندن به سوي قبله، به معني در مكان قرار دادن خداوند نيست. قرآن مي فرمايد: «وَللّه ِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ فَاَيْنَمَا تَوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللّه ِ؛ مشرق و مغرب از آن خداست؛ و به هر سو رو كنيد، خدا آنجاست.» (بقره: 115) و در آيه ديگر چنين مي خوانيم: «قُلْ للّه ِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ؛ بگو مشرق و مغرب از آنِ خداست.» (بقره: 142) در واقع انسان به حكم جسم بودنش، هنگام نماز ناچار بايد به يك سو متوجه باشد، ولي اسلام مي خواهد از اين موضوع براي تكميل اين عبادت (نماز) بيشترين استفاده را ببرد. در اين ميان همه مسلمانان مي دانند كه خانه كعبه قديمي ترين مركز توحيد است؛ خانه اي كه به دست قهرمان توحيد، ابراهيم خليل عليه السلام تجديد بنا شده و محل توجه تمام راهنمايان توحيد و پيغمبران خدا بوده است. بنابراين، مكاني چنين مقدس و معنوي، ملكوتي ترين فضاي موجود در هستي براي رو كردن عزيزترين بندگان خدا يعني اسلام آورندگان دين حقيقي اوست.

توجه به اين مركز توحيد، در واقع توجه به خداست. درست است كه خداوند مكاني ندارد، ولي كسي كه مقابل اين مركز بايستد، به خدا نزديك تر است و گويا خود را در پيشگاه او حاضر مي بيند.

همچنين، توجه عموم مسلمانان در هر شبانه روز پنج مرتبه به اين مركز مقدس، روح وحدت و يگانگي را در دل و جان آنها پرورش مي دهد و به وحدت اسلامي و هماهنگي مسلمانان جهان كمك مي كند. گروه هاي گوناگون اسلامي را از شرق و غرب به هم پيوند مي دهد و شوكت و عظمت آنها را آشكار مي كند. همچنين جوهر آموزه هاي جهاني اسلام را به صورت «وحدت هدف و عقيده» به دنيا نشان مي دهد.

ص: 83

ص: 84

جايگاه عزت و ذلت بني اسرائيل است. در بيت المقدس علل انحطاط و پيشرفت اين قوم ديده مي شود. بني اسرائيل با ذلت از مصر به آنجا آمدند و با جهاد و فداكاري به عزت رسيدند و سپس بر اثر پشت پا زدن به فرمان هاي خدا، در سراشيبي سقوط قرار گرفتند. زندگي آنها براي تازه مسلمانان، درس عبرتي به شمار مي رفت. مسلمانان بايد بدانند كه خانه كعبه، قديمي ترين مركز توحيد و خداشناسي است كه به دست قهرمان بزرگ توحيد بنا و تعمير شده است.

3. در آغاز اسلام، بيت المقدس، سال ها قبله مسلمانان بود. رسول خدا صلي الله عليه و آله نمي خواست كعبه را كه به صورت بتخانه در آمده بود، قبله عبادت قرار دهد، ولي پس از هجرت، شرايطي پيش آمد كه قبله مسلمانان از بيت المقدس به مسجدالحرام تغيير يافت. يكي از دلايل آن، زخم زبان هاي يهوديان به مسلمانان بود. آنان مي گفتند: «شما خودتان قبله نداريد و به سوي قبله ما نماز مي خوانيد».

4. آيات تغيير قبله، به مسلمانان همه، تاريخ درس آزادي مي دهد و يادآوري مي كند كه حتي در مسائل عبادي هم بار منت را نپذيريد و شرافت مندانه زندگي كنيد.

ص: 85

مشكلي ايجاد نمي كند. در توضيح المسائل بيان شده كه در نماز واجب، مي توانيم مقداري جابه جا شويم يا در حال ضرورت، مي توانيم نماز واجب را بر روي اسب، ماشين و كشتي بخوانيم. حركت در نماز، در مقام ضرورت، اشكالي ندارد.

پيامبر خدا صلي الله عليه و آله هنگام تغيير قبله، از سمت شمال به سمت جنوب ايستاد. مسلمانان نيز در حال نماز حركت كردند و كاملاً به سمت جنوب قرار گفتند.

از نظر فقه اسلامي، اين مقدار راه رفتن در مقام ضرورت، اشكالي ندارد، (براي توضيح بيشتر به تفسير نمونه، جلد 1، ذيل آيه هاي 143 و 144، مراجعه شود.)

البته دراين باره نظريه هاي ديگر نيز وجود دارد. براي مثال، برخي مي گويند پيامبر به تنهايي نماز مي خوانده است، در اين صورت تغيير قبله را يك معجزه الهي مي پنداريم كه به آساني مي توان پذيرفت.

مجلسي رحمه الله در كتاب لوامع صاحب قرآني [ج 3 ص 484] مي نويسد:

...پس جبرئيل دست مبارك حضرت سيدالانبياء صلي الله عليه و آله را گرفت و روي حضرت را به جانب كعبه كرد و آنها كه در عقب آن حضرت نماز مي كردند، روي خود را در نماز به جانب كعبه كردند، به طوري كه مردان به جاي زنان رفتند و زنان به جاي مردان. پس اولِ نماز ايشان به سوي بيت المقدس بود و آخر نماز ايشان به جانب كعبه.

از اين گفته ها و احاديث، معلوم مي شود كه زن ها جايشان را با مردها عوض كردند.

نكته مهم درباره قبله كه در شمار يكي از معجزه هاي پيامبر مطرح مي شود، جهت دقيق قبله مسجد مدينه است كه پيامبر، آن را بدون ابزار جهت يابي به دقت تعيين كرد.

موضوع تغيير قبله در كتاب بحارالانوار، جلد 19، صفحه 196 نيز آمده است.

ص: 86

ص: 87

دانشمندان شيعه، به پيروي از احاديثي كه از عمل پيامبر حكايت مي كند و رواياتي كه از پيشوايان بزرگ اسلام و همچنين به پيروي از ظواهر آيات قرآن، در همه دوران هاي اسلامي، تفريق ميان نمازها را مستحب مي شمارند.

البته جمع ميان دو نماز، به اين معنا نيست كه يكي را در غير وقت خود مي خوانيم. براي مثال، اگر نماز مغرب و عشا را سر شب خوانديم، چنين نيست كه عشا را در غير وقت خود به جا آورده ايم، بلكه هر دو نماز را در وقت مشترك خود گزارده ايم؛ زيرا از آغاز مغرب تا نيمه شب، وقت هر دو نماز است (جز اينكه از اول مغرب به اندازه سه ركعت، به نماز مغرب اختصاص دارد، و از آخر به اندازه چهار ركعت به نماز عشا و باقيمانده وقت، ميان هر دو نماز مشترك است). اگر نماز عشا را همراه با نماز مغرب _ يعني اول شب _ يا مغرب را در آخر وقت به همراه نماز عشا بخوانيم، هر دو را در وقت خود به جا آورده ايم، ولي مستحب است كه نمازگزار، نماز مغرب را سر شب و نماز عشا را پس از زوال شفق به جا آورد، و اگر كسي اين شرط را رعايت نكند، فقط يك مستحب را ترك كرده است.

ص: 88

گرامي اسلام صلي الله عليه و آله نقل كرده اند. در حدود ده روايت در كتاب هاي معتبر از صحابه پيامبر در اين زمينه نقل شده كه فقط به برخي از آنها بسنده مي كنيم:

1. محدث معروف جهان تسنن، احمد بن حنبل، در مسند خود، از ابن عباس چنين نقل مي كند: «صَلَّي رَسُول اللّهِ صلي الله عليه و آله الظَُّهرَ وَالْعَصْرَ جَميعاً، وَالْمَغرِبَ وَالْعِشاءَ جَميعاً مِنْ غَيْرِ خَوفٍ وَ لَا سَفَرٍ؛ رسول خدا صلي الله عليه و آله نمازهاي ظهر و عصر، و مغرب و عشا را با هم در يك جا، بدون داشتن عذري مانند ترس از دشمن و مسافرت به جا آورد».(1)

2. وي از طريق جابر بن زيد از ابن عباس نقل مي كند: «من با پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله هشت ركعت نماز ظهر و عصر و هفت ركعت نماز مغرب و عشا را يك جا به جا آورده ام».

3. همان محدث، در كتاب خود از عبدالله شقيق نقل مي كند: «روزي ابن عباس براي مردم خطابه اي ايراد مي كرد و سخنراني او به اندازه اي طول كشيد كه ستارگان در آسمان پيدا شدند. مردي از «بني تميم» برخاست و به عنوان اعتراض گفت: الصلاة، الصلاة؛ اكنون وقت نماز مغرب است و ادامه سخن سبب مي شود كه وقت آن سپري گردد. ابن عباس به وي گفت: من به سنت و روش پيامبر از شما آشناترم. مي ديدم كه پيامبر خدا نماز ظهر و عصر و نيز مغرب و عشا را با هم مي خواند. راوي مي گويد: من در اين مطلب به شك و ترديد افتادم، جريان را به ابوهريره گفتم. او گفتار ابن عباس را تصديق كرد».(2)

4. محدث معروف، مسلم بن الحجّاج القشيري، متوفاي سال 261 هجري قمري، يك باب در صحيح خود با نام «جمع نماز در حضر» نگاشته است. وي در اين زمينه سه روايت از ابن عباس و يك روايت از معاذ بن جبل نقل

ص: 89

مي كند.(1) مضمون اين چهار حديث با آنچه نقل كرديم، يكي است و در اين روايات به نكته تازه اي اشاره شده و آن اينكه: وقتي راوي از علت اين جمع مي پرسد، ايشان در پاسخ مي گويند: «اراد ان لا يحرج امّته؛ خواست، امت خود را به زحمت و مشقت نيفكند».

اين تعليل در روايات شيعه نيز وارد شده و در روايات امام صادق عليه السلام دراين باره، اين نكته نيز موجود است.(2)

5. راويان اين مسئله (جمع ميان دو نماز) تنها ابن عباس و معاذ نيستند، بلكه طبراني از عبدالله بن مسعود نقل مي كند كه پيامبر خدا ميان نمازهاي ظهر و عصر و مغرب و عشا را براي اينكه امت وي به زحمت نيفتند، جمع مي كرد.(3)

از عبدالله بن عمر نيز نقل شده است: «پيامبر درحالي كه مسافر نبود، ميان دو نماز جمع نمود تا امت وي در مشقت نباشند».(4)

6. ابوايوب انصاري مي گويد: «رسول خدا مغرب و عشا را به صورت جمع خوانده است».(5)

7. ابن عمر مي گويد: «هرگاه رسول خدا براي مسافرت عجله داشت، بين نماز مغرب و عشا جمع مي كرد».(6)

البته مخالفان جمع ميان دو نماز نيز براي ادعاي خود به برخي روايات تمسك كرده اند،(7) ولي روايات آورده شده، از نظر سند ضعيف است و از نظر دلالت نيز با روايات مشابه تعارض دارد.

ص: 90

فرقه هايي كه قائل به جمع ميان دو نماز نيستند، در برخي حالات اضطراري مانند سفر،(1) باران،(2) بيماري و خوف(3) به جمع ميان دو نماز حكم مي كنند.

در پايان، نكته ضروري اينكه اسلام دين زندگي است و پابه پاي تحولات زندگي بشر حركت مي كند. امروزه در سايه شهرنشيني و توسعه فن آوري، مشكلات زيادي براي بشر پيش آمده است، ولي در عين حال دين اسلام، دين بسيار آسان است و تكاليف سختي ندارد.

مرحوم شرف الدين مي گويد:

شايد محققاني از فقهاي اهل سنت در اين دوره، هم نظر ما باشند، همان گونه كه برخي به صورت مشافهه اي به من گفته اند، ولي جرئت مواجه با مردم عامه ندارند و چه بسا احتياج، مانع آنهاست.(4)

گفتني است برخي علماي مكه نيز در صورت وجود همين اشتغال و مشكلات، بر جواز جمع حكم داده اند.(5)

ص: 91

از سويي عربي بودن نماز، انس مسلمانان با زبان دين و كتابشان را بيشتر مي كند. نتيجه، زمينه ساز آشنايي بيشتر با آموزه ها و فرهنگ ديني شان خواهد بود.

خواندن نماز به يك صورت معيّن نيز آن را از دستبرد، تحريف، آميخته شدن به خرافات و مطالب بي اساس _ هنگام ترجمه آن به ديگر زبان ها _ نگاه مي دارد. با اين دستور، روح اين عبادت اسلامي بهتر حفظ مي شود.(1)

زبان، جهت و افعال واحد در نماز، بيانگر روح اتحاد در ميان جوامع مسلمانان است. هر مسلماني در هر جاي عالم باشد، به سوي يك قبله و با يك طريق و با يك زبان با معبود خويش به راز و نياز برمي خيزد و در هر ديار و كشوري كه انسان مسلمان وارد شود، هر چند زبان ها متفاوت است، در هر مسجدي كه قدم بگذارد، شيوه نيايش با خداي سبحان يكي است و اين خود، بهترين نوع اتحاد و همدلي را پديد مي آورد.

ص: 92

ص: 93

5. با اين حال، بايد بدانيم كه اصل اين احكام تعبدي است و فسلفه دقيق آنها براي ما روشن نيست، بلكه چه بسا ده ها حكمت خفي داشته باشد، ولي اساس آن تعبد در پيشگاه حق تعالي است.

ص: 94

براي سهولت كار است؛ زيرا بيشتر خانه ها مفروش است و دست رسي به زمين يا چيزي كه از جنس زمين باشد، مشكلاتي در پي دارد. پس مهر گذاشتن شيعه، به دليل حفظ شرط سجده و سهولت در آن است.

نكته مهم ديگر اين است كه شيعيان براي خداوند بر مهر سجده مي كنند، نه اينكه براي مهر سجده كنند؛ اين دو، تفاوت مهمي با يكديگر دارند. همچنان كه اهل سنت نيز براي خداوند بر فرش سجده مي كنند.

بايد گفت استفاده شيعه از مهر در نماز، به معناي انحصار سجده بر مهر نيست، بلكه سجده بر مطلقِ زمين و آنچه از آن مي رويد، ولي خوردني نيست، در هر شرايطي جايز است. پس در حرم ائمه يا در مساجدي كه كف آنها سنگ فرش است، نيازي به گذاشتن مهر نيست و سجده بر همان سنگ كافي است.

نكته مهم اينكه در صدر اسلام نيز مهر گذاشتن سابقه داشته است. مي گويند كه يكي از فقهاي تابعين به نام مسروح بن اجدع، در سفرهايش گل خشكيده اي را از مدينه به همراه خود داشت و بر آن سجده مي كرد. وي از اهل كوفه بود و از ابوبكر، عمر، عثمان و حضرت علي عليه السلام و عبدالله بن مسعود روايت نقل كرده است.(1)

از نظر شيعه، سجده بر خاك كربلا ثواب زيادي دارد؛ زيرا سجده بر خاك كربلا، يادآور پيام عاشورا و اهداف قيام اباعبدالله الحسين عليه السلام است. امام صادق عليه السلام مي فرمايد:

سجده بر گِل قبر حسين عليه السلام ، تا هفت زمين را نوراني مي كند و هر كس تسبيحي از گِل قبر حسين عليه السلام داشته باشد، تسبيح گو نوشته مي شود، گرچه تسبيح نگويد.(2)

ص: 95

ص: 96

البته اين موضوع افزون بر جنبه هاي فقهي، از جنبه تربيتي و اجتماعي نيز مهم است. اين حكم نشان مي دهد انسان براي پاك بودن نفس و قبول شدن عبادتش، بايد كسب و كاري پاك داشته باشد و حقوق اجتماعي را رعايت كند. به ديگر سخن، حق الله و حق الناس با يكديگر در ارتباط هستند و عبادت فقط امري فردي و به دور از شئون اجتماعي نيست. نمازگزار پيش از اينكه مشغول عبادت شود و رو به قبله بايستد، بايد روابطش را با ديگر افراد جامعه تصحيح كند و به رعايت حقوق آنها متوجه باشد.

ص: 97

ص: 98

نخستين كسي است كه غسل رجلين را جزو وضو دانسته است. او اعلام كرد كه من مي خواهم وضوي پيامبر را براي شما حكايت كنم. او بيش از بيست روايت در مورد كيفيت وضوي پيامبر نقل كرده است.(1)

ص: 99

درباره تقيه نيست و پيروي از كيفيت نماز آنان، از نظر نماز جماعت مثل شيعه است.(1)

مقام معظم رهبري نيز اقتداي به اهل سنت را جايز مي داند، ولي بر عنوان حفظ وحدت تأكيد مي كند (نه تقيه).(2) ايشان درباره شرايط و كيفيت نماز، پيروي از كيفيت اهل سنت را بدون مانع مي داند؛ ولي گذاشتن دست روي دست ديگر به هنگام قرائت را جز براي ضرورت، جايز نمي داند.(3)

ص: 100

ريخت و آنگاه يك مشت آب را بر ذراع راستش ريخت و بعد از آن همين كار را براي ذراع ديگرش انجام داد و سپس سر و پايش را مسح كرد.(1)

البته در منابع اهل سنت نيز رواياتي به اين مضمون نقل شده است. براي مثال عباد بن تميمي مازني از پدرش نقل مي كند كه گفت: «رسول خدا صلي الله عليه و آله را ديدم كه وضو مي گرفت و بر پاهاي مبارك مسح مي كشيد».(2)

3. سيره صحابه و تابعين

بسياري از صحابه و تابعين به وجوب مسح در وضو معتقد بوده اند و اهل سنت قول صحابه را حجت مي دانند. برخي آنها عبارتند از: عبدالله بن زيد مازني، عباد بن تميم، قنادة بن عزيز، انس بن مالك، ابومالك اشعري.(3)

ص: 101

در حديثي آمده است كه الصلوة خير من النوم، بدعت بني اميه است و جزو اذان نبوده است.(1) به احتمال قوي، تثويب را پس از پايان اذان، به منظور بيدارباش مردم مي گفتند و جزو اذان نبوده، ولي بعدها وارد اذان شده است، چنان كه ابوحنيفه نيز به آن اشاره مي كند.(2)

هر چند اهل سنت، تثويب را در اذان مستحب مي دانند، برخي بزرگانِ آنها به بدعت بودن آن اعتراف كرده اند.(3) اهل سنت براي اثبات ادعاي خود رواياتي آورده اند،(4) ولي اين روايات، با يكديگر متعارضند و نمي توان آنها را به معناي يكساني ارجاع داد.(5)

ص: 102

هم نكات مثبت و منفي وجود داشت، برخي صحابه از روي اجتهاد و رأي خود، اين نوع احترام و عمل را وارد نماز كردند.

صاحب جواهر در اين زمينه مي گويد:

از عمر حكايت شده كه وقتي اسيران ايراني را پيش او آوردند، به نشاط احترام جلوي او تكفير (قبض)(1) انجام دادند. او از اين عمل پرسيد. پاسخ دادند كه ما اين كار را براي تواضع و خضوع پادشاهان خود انجام مي دهيم. پس عمر اين كار را در نماز نيكو شمرد.(2)

ص: 103

كارهاي بد آلوده اند و نماز در گفتار و كردار آنان اثري نگذاشته است و در اين صورت، معني آيه ياد شده چيست؟

اصولاً بايد توجه كرد كه عامل اساسي براي بازداري انسان از خلاف و گناه، همان ايمان و ياد خداست. انسان غافل از خدا به سرانجام اعمال و كردار خويش نمي انديشد و براي برآوردن غرايز سركش خود، حد و مرزي نمي شناسد.

برعكس، ياد خدا؛ خدايي كه از تمام كارهاي كوچك و بزرگ ما آگاه است، خدايي كه از آنچه در انديشه ما مي گذرد با خبر است، ما را از خودكامگي و هوس راني و «مرزنشناسي» باز مي دارد.

راه طبيعي و مؤثر و پيوسته براي كنترل غرايز و خواسته هاي نامشروع، ياد خدا، ياد كيفرهاي خطاكاران و ياد پاداش فرمان برداران اوست.

ص: 104

به عبارت ديگر، مقصود قرآن كه مي فرمايد: «نماز، انسان را از گناه باز مي دارد» اين نيست كه هر فرد نمازگزار در برابر تمام گناهان معصوم مي گردد، بلكه به اين معناست كه نماز در انسان زمينه روح اطاعت و ترك گناه پديد مي آورد، در عين حال چه بسا ممكن است بر اثر ضعف توجه به خدا، عوامل نيرومندتري اثر آن را خنثا سازد.(1)

تأثير اعمال و عبادات به ويژه نماز، به زمينه هاي روحي و معنوي، وجود بستر مناسب در خود نمازخوان و رفع موانعي كه اثر نماز را خنثا مي سازد و يا آن اثر را كم رنگ مي كنند، بستگي كامل و مستقيم دارد. پيامبر خدا، اميرمؤمنان علي عليه السلام و اولاد پاك و معصومش عليهم السلام نماز مي خواندند و ما هم نماز مي خوانيم و به هر دو نيز نماز گفته مي شود، ولي تفاوت ميان اين دو نماز چقدر است و دليل آن چيست؟ آيا نماز امامي كه همه عالم را محضر خداوند مي بيند و در حال نماز همواره خود را در محضر خداوند مي داند و جايگاه و داشته هايش را در برابر هستي مطلق، نيست و نابود مي بيند، با نماز ما كه با خيالات پراكنده و باطل همراه است، يكسان خواهد بود؟

بنابراين، نماز به تنهايي معجزه نمي كند و اين معجزه و دگرگوني و تأثير عميق و شگرف را بايد خود فرد نمازگزار رقم زند. اوست كه بايد باورهايش را درست و استوار سازد و اصول عقايدش را با مطالعه و تفكر، از آبشخور صاف و زلال منابع دين يعني قرآن و سنت پيامبر و ائمه اهل بيت عليهم السلام بگيرد. آنگاه در انجام اعمال صالح بكوشد و هم زمان جويبار وجودش را از ناپاكي و آلودگي و رذايل نفساني پيراسته سازد. او بايد به اندازه ظرفيت وجودي اش مؤمن و معتقد شود تا نمازش معراج مؤمن و نزديك كننده انسان باتقوا به خدا باشد.

ص: 105

گناه فردي كه نماز مي خواند، ولي نيت پاكي ندارد، با نمازش ارتباطي ندارد، بلكه به آلودگي دروني او بازمي گردد و حال آيا اگر همين فرد گناهكار كه نيت صافي ندارد، نماز را ترك كند، وضع بهتري پيدا مي كند؟ آيا دلش صاف و روشن مي گردد؟ بي شك نماز در همين فرد آلوده و خطاكار به اندازه خودش اثر دارد. به گونه اي كه اگر اين نماز ترك شود، آلودگي و گناه اين فرد بيشتر و فراوان تر مي شود؛ يعني اثر نماز كه همان نهي از فحشا و زشتي منكرات است، حتي به اندازه كم و ناچيز، در اين فرد ظاهر مي شود و او را از آلودگي و زشتي بيشتر باز مي دارد.

در روايت آمده است: جواني از انصارش نماز را با پيامبر مي خواند، ولي گناه و محرمات را نيز انجام مي داد. جريان را به پيامبر گفتند. پيامبر فرمود: سرانجام، نمازش روزي او را از بدي و زشتي باز مي دارد. طولي نكشيد كه ديدند آن جوان توبه كرد و دست از كارهاي بد و زشتش برداشت.(1)

حال همين فرد بي نماز كه نيت صاف و دل پاك دارد، آيا اگر اهل نماز و عبادت و دعا و توسل مناجات با خداوند باشد، دلش پاك تر و صاف تر نمي شد؟ آيا درست است كه به جاي حل مسئله و مشكل، صورت مسئله را پاك كنيم؟ چرا ما از نمازگزاراني كه دل پاك و نيت صاف دارند نباشيم؟ چرا نكوشيم نماز خود را به نماز پاكان و مردان خدا نزديك نكنيم؟ چرا بايد همت ما كوتاه باشد و افراد ضعيف و كم معرفت را معيار سنجش و مقايسه خود قرار دهيم؟

نماز هر كسي تابع ميزان معرفت و شناخت اوست و چون معرفت و ايمان افراد با هم متفاوت است، نمازهاي آنها و آثار آن نمازها نيز متفاوت

ص: 106

خواهد بود. به هر حال هيچ نمازي بدون اثر نيست، هرچند ميزان آن آثار كاملاً فرق دارد. انسان با ايمان بايد بكوشد با تمرين و تصميم و اراده قوي به نمازش عمق و شور و حال ببخشد و با مطالعه كتاب هايي كه دراين باره نوشته شده و اسرار و نكات ظريف نماز را بيان كرده اند و نيز مطالعه شرح حال بزرگاني كه به نماز عشق مي ورزيده اند و نماز آنها نمونه اي از معراج مؤمن بوده، كم كم بر حضور و توجه در نمازش بيفزايد و شور و نشاط خود را در حال نماز بيشتر كند.

بايد دانست كه همين نمازهاي بي روح و دست و پا شكسته ما نيز از آثار تربيتي و رواني و اجتماعي خالي نيست. اگر انسان، همين نماز بي روح را هم ترك مي كرد، ميزان جرم و خطاي او بيشتر مي شد؛ زيرا اثر عمده نماز كه همان نهي از فحشا و زشتي گناهان است، حتي در اين گونه نمازها نيز آشكار مي شود. انسان مؤمن بايد از هر راه ممكن با خداي خود مرتبط و پيوسته باشد و رابطه خود را با او قطع نكند، بلكه همين ارتباط ضعيف را روز به روز تقويت كند تا رفته رفته به درجه عالي قرب و معرفت خداي متعال برسد.

گرت هواست كه معشوق نگسلد پيوند

نگاه دار سر رشته تا نگه دارد

نكته ديگر اينكه مسلماني كه نماز نمي خواند، در حقيقت عملي واجب را ترك كرده است. نماز ستون دين اسلام و معيار قبولي ديگر اعمال است. بنابراين، ترك نماز، كفر عملي به دستورهاي خداست.

زراره مي گويد: از امام صادق عليه السلام درباره آيه 5 سوره مائده پرسيدم: امام فرمود: «يعني ترك كند كرداري را كه بدان اعتراف كرده و از آن جمله است ترك نماز».(1)

پس كسي كه نماز مي خواند و گناه هم مي كند، مرتكب حرام شده و يك كيفر دارد، ولي كسي كه نماز نمي خواند و گناه هم مي كند، هم ترك واجب

ص: 107

كرده و هم مرتكب حرام شده است. او دو كيفر دارد و اين دو نفر با هم برابر نيستند.

خلاصه اينكه اگر نماز، نماز واقعي باشد، تأثير مثبت خود را در برابر گناه بر همه كس خواهد گذارد. گاهي اين تأثير بسيار نيرومند و زماني كمتر است و اين با تفاوت گناهان و تفاوت نمازها تغيير پيدا مي كند. هر قدر نماز روح كامل تري داشته باشد، اثر تربيتي و بازداشتن آن از گناه، نيرومندتر است.

گذشته از اين، نماز، افراد نمازگزار را از بسياري گناهان بازمي دارد و در عين حال، زمينه را براي ترك ديگر گناهان آماده مي سازد؛ زيرا نمازگزار ناچار است كه براي صحت نماز، از بسياري از گناهان دوري كند. براي مثال، يكي از شرايط نماز، مشروع بودن و مباح بودن تمام وسايلي است كه در نماز و مقدمات آن مانند آب وضو و غسل و مكان و لباس نمازگزار به كار مي رود. اين موضوع رفته رفته سبب مي شود كه گناهان بسياري را ترك كند و در كار و كسب، از هر نوع حرام اجتناب ورزد؛ زيرا بسيار مشكل است كه يك فرد تنها در امور مربوط به نماز، به حلال بودن آنها مقيد شود و در ديگر موردها بي پروا باشد.

براي مثال، كساني كه تارك نماز هستند، با ترك اين فريضه، بسياري از ديگر فرايض مانند روزه، حج، زكات، و خمس را ترك مي كنند و فرقي ميان حلال و حرام و پاك و ناپاك نمي گذارند. برعكس، كساني كه دست كم صورتي از نماز را برپا مي دارند، بيشتر گناهان يا همه آنها را ترك مي كنند.

بنابراين، نماز در تمام «نمازگزاران» يك نوع اثر تربيتي خواهد گذارد؛ خواه اين اثر قوي و همه جانبه باشد يا ضعيف و كم فروغ. آن هم به چگونگي برگزاري نماز و آداب و روح آن بستگي دارد.

ص: 108

ص: 109

كسي كه نمازهاي پنج گانه اش را با طهارت كامل در اول وقت به جا آورد، اين نماز در قيامت براي او نور و برهان است و كسي كه نمازش را ضايع كند (اول وقت نخواند)، با فرعون و هامان محشور خواهد شد.(1)

ه_) نخواندن نماز در اول وقت، موجب محروم ماندن انسان از شفاعت پيامبر و ائمه معصوم عليهم السلام است. حضرت رسول صلي الله عليه و آله فرمود: «فرداي قيامت، شفاعت من به كسي كه نمازهاي واجب را از اول وقتش به تأخير افكند، نخواهد رسيد».(2)

ص: 110

ترك نماز يا سبك شمردن آن، آثار شوم فراواني دارد. حضرت رسول صلي الله عليه و آله دراين باره مي فرمايد:

هركس نماز را سبك بشمارد، دچار پانزده بلا مي شود: شش بلا در دنيا، سه بلا در هنگام مرگ، سه بلا در قبر و سه بلا و عقوبت، هنگامي كه از قبر بيرون مي آيد.

1. آنچه در دنيا به آن دچار مي شود:

الف) خداوند بركت را از عمر او برمي دارد.

ب) خداوند بركت را از روزي اش برمي دارد.

ج) چهره خوبان از او گرفته مي شود.

د) كار نيك وي ديگر پاداش نخواهد داشت.

ه_) دعايش به اجابت نمي رسد.

و) از دعاي خوبان بهره اي نخواهد برد.

2. آنچه در هنگام مرگ به آن دچار مي شود:

الف) با ذلت و خواري مي ميرد.

ب) گرسنه از دنيا مي رود.

ج) تشنه مي ميرد.

3. آنچه در قبر گريبانش را مي گيرد:

الف) خداوند، ملكي را در قبر وي مي گمارد، تا او را شكنجه كند.

ب) قبر بر وي تنگ خواهد گرفت.

ج) درون قبر وي، تاريك خواهد بود.

4. آنچه در قيامت هنگام برخاستن از قبر به آن دچار مي شود:

الف) خداوند فرشته اي بر او مي گمارد، تا وي را با صورت بر زمين بكشد، در حالي كه مردم نظاره مي كنند.

ص: 111

ب) با وي محاسبه سختي خواهد شد.

ج) هرگز خداوند به وي نظر رحمت نمي افكند و تطهيرش نمي كند و عذاب دردناك و سختي در انتظار او است.(1)

عبيد بن زراره مي گويد: از امام صادق عليه السلام پرسيدم: گناهان كبيره كدامند؟ آن حضرت فرمود: «گناهان كبيره در نوشتار علي بن ابي طالب عليه السلام هفت چيز است: كفر به خداوند، كشتن انسان، عاق پدر و مادر شدن، ربا گرفتن، خوردن مال يتيم به ناحق، فرار از جهاد و تعرب بعد از هجرت. عبيد مي گويد: از امام پرسيدم يك درهم از مال يتيم خوردن، بزرگ تر است يا ترك نماز؟

حضرت فرمود: «ترك نماز.» پرسيدم: شما ترك نماز را از گناهان كبيره به حساب نياورديد. حضرت فرمود: «اولين گناه كبيره چه بود؟» گفتم: كفر به خداوند. فرمود: «شكي نيست كه تارك نماز كافر است».(2) (مقصود از اين كفر، كفر عملي است. البته اگر ترك نماز به جهت انكار خداوند و رسول باشد، كفر نظري نيز هست.)

ص: 112

ص: 113

در واكنش به محرك هاي محيطي است، به صورتي كه با تكرار آن شرايط، شخص مورد نظر به انجام آن عمل مي شتابد، بي آنكه به نيازهاي دروني خود بينديشد.) به اين معنا كه انسان، اصل نماز و ذكرهاي آن را به صورت فيزيكي و از روي عادت به جا آورد، به گونه اي كه به حقيقت و روح نماز، توجه قلبي نداشته باشد. براي توضيح بيشتر چند مقدمه مي آوريم:

عادت يعني خو گرفتن به عملي يا چيزي، به گونه اي كه آدمي به راحتي و بدون تفكر و به صورت خودكار، آن عمل را انجام دهد.

عادت در دو قسم عمده طبقه بندي مي شود: نخست «عادت فعلي» كه كنش فعال شخص است و به واقع اختيار مي شود.

در اين نوع عادت، انسان تحت تأثير يك عامل خارج قرار نمي گيرد، بلكه كاري را بر اثر تكرار، بهتر انجام مي دهد. هنرها و فنون مثل نوشتن و خواندن، عادت هستند كه بر اثر تمرين به آنها عادت مي كنيم. بسياري از ملكات نفساني مثل شجاعت، سخاوت و عفت، عادت فعلي است.

بنابراين، ويژگي اين عادت ها آن است كه انسان تا وقتي عادت نكرده، اراده اش در مقابل محركات خلاف، ضعيف است و وقتي عادت كرد، قدرت مقاومت پيدا مي كند. همان گونه كه درباره تقوا و عدالت چنين است و در اين حالت، انسان اسير آن نمي شود. افزون بر اين عادت، كاري را كه بر حسب طبيعت براي انسان دشوار است، آسان مي كند و اين نه تنها ناپسند نيست، پسنديده و نيكوست.

در وصيت نامه معروف امير مؤمنان علي عليه السلام به فرزندش امام حسن عليه السلام مي خوانيم: «ان الخير عاده؛ نيكي عادت است!»(1)

همين مضمون در كنزالعمال از پيغمبر اكرم صلي الله عليه و آله نقل شده است كه فرمود: «الخير عاده و الشر لجاجه؛ نيكي عادت است و شر، لجاجت است!»(2)

ص: 114

نوع دوم عادت، «عادت انفعالي»(1) است كه در روايات از آن نهي شده و به معناي عادتي است كه انسان، تحت تأثير يك عامل خارجي انجام مي دهد كه به تعبير ديگر، همان شرطي شدن در قبال محرك هاي محيطي است.

عادت انفعالي ويژگي هايي دارد كه عبارتند از:

1. عادت انفعالي سبب وابستگي انسان به عمل يا چيزي مي شود، به گونه اي كه اختيار، اراده و آزادي را از او سلب مي كند و در حقيقت عمل به صورت ناخودآگاه و از روي عادت انجام مي شود.

2. عادت انفعالي، ارزش و آثار سازنده يك عمل را خنثا مي كند. حتي اگر يك عمل اخلاقي به صورت عادت درآيد، ارزش خود را در وجوهي از دست مي دهد؛ زيرا بخش مهمي از ارزش يك عمل به آگاهانه و ارادي بودن آن است. در حالي كه عملِ مبتني بر عادت از ناخودآگاه انسان فرمان مي گيرد و در نتيجه، از محتواي حقيقي خود خالي مي شود.

حضور قلب در نماز به ميزان آگاهي و توجه قلبي نمازگزار بستگي دارد. از اين رو، اگر نماز به صورت يك عادت انفعالي درآيد، موجب غفلت و نداشتن حضور قلب در نماز مي شود، به گونه اي كه موجب مي شود گاهي انسان تمام كارها و ذكرهاي نماز را از روي عادت انجام دهد، بدون اينكه در پايان، چيزي از آن عمل را به خاطر داشته باشد.

در روايات آمده است، گاهي حتي طولاني كردن نماز به صورت عادت درمي آيد و معناي حقيقي و روح خود را از دست مي دهد. امام صادق عليه السلام در اين مورد مي فرمايد:

به طولاني كردن ركوع و سجود كسي نگاه نكنيد؛ زيرا شايد اين چيزي باشد كه به آن عادت كرده است كه اگر تركش كند وحشت مي كند، ولي راستي در گفتار و اداي امانتش را در نظر بگيريد.(2)

ص: 115

بنابراين، روشن شد كه حتي باارزش ترين اعمال انساني و عبادي، اگر به شكل عادت درآيد، روح خود را از دست مي دهد و در نتيجه تا حدود زيادي اثر حيات بخش آن خنثا خواهد شد، و حتي اين خطر وجود دارد كه شخص به نَفْس عمل خود ترديد كند و آن را كار بيهوده اي بپندارد.

به عبارت ديگر، نمازي كه ماشين وار و بدون توجه به هدف اصلي آن برپا مي شود، همچون عادت هاي روزمره در خطر نابودي است. اين عادت ها گاهي روح آدمي را به تسخير خود درمي آورند، سپس از ميان مي روند، مانند بسياري از نمازگزاراني كه اين عبادت را ترك گفتند. انجام اين عمل ناخودآگاه در بلندمدت ممكن است به يك احساس پوچي منجر شود و آدمي در برابر اين پرسش قرار بگيرد كه چه فايده اي از اين عمل تكراري نصيب او مي شود؟

البته اينكه گفته شد هرگاه عبادت به صورت عادت درآمد، مذموم است، به اين معنا نيست كه ضرورت استمرار و مداومت در عبادت را نفي كنيم، بلكه منظور آن است كه كثرت ظاهري اعمالِ عبادي به تنهايي ملاك ارزش گذاري نيست، بلكه مقدار وجه و آگاهي در عبادت، نقش تعيين كننده اي دارد. اگر خواهان حضور قلب در نماز هستيم، بايد مراقب باشيم تا اعمال را از سر عادت انجام ندهيم و هر نمازي را باب جديدي در گفت وگو با خداوند ببينيم. از همين رو، مردان الهي، در عين كثرت عبادت و دعا، به مقدار توجه و آگاهي خود در اعمال مي افزايند و در نتيجه، به بهترين و برترين شكل، از عبادت بهره مي برند.

براي پرهيز از يك نواختي عادت گونه در نماز مي توان به چند روش عمل كرد:

ص: 116

1. هر كس با توجه به روحيات و شرايط خودش در نماز تنوع ايجاد كند. براي مثال، در زمان و مكان گوناگون نماز بخواند و حتي در ركعت هاي اول و دوم بعد از قرائت سوره حمد، تنها به خواندن سوره اخلاص بسنده نكند و هر بار سوره هاي جديدي را قرائت كند.

2. آگاهي از فلسفه و اسرار نماز؛ كه بدون شك، به مطالعه جدي نمازگزار نياز دارد.

3. احساس نياز به نماز و اينكه خود را محتاج گفت وگو با خداوند ببينيم.

4. الگوپذيري از نمازهاي ائمه عليهم السلام ، علما و عارفان، با دقت در روش ها و شيوه هايي كه آن بزرگان به كار مي بستند.

5. تصميم به حضور قلب و عبادت آگاهانه كه بي ترديد، اصلي ترين مدخل ورود به واديِ حضور قلب است.

ص: 117

پس از اين پاسخ، با مسئله ديگري روبه رو مي شويم. برخي مي گويند: درست است كه ما روزي سه بار غذا مي خوريم، ولي تنوع غذا بسيار مهم است. اگر بگويند در تمام مدت زندگي، فقط يك نوع غذا بخوريد، بي گمان از غذا زده مي شويد. اشكال در اين است كه هر چند نماز در سه نوبت گزارده مي شود، در هر سه نوبت، شيوه يكساني دارد. مثل اينكه صبحانه و ناهار و شام يك نوع غذا بخوريم. با وجود اين، بر فرض احساس نياز، باز هم نبود تنوع، سبب بي ميلي به نماز و تكراري شدن آن مي شود.

در مقابل اين پرسش، چند نكته را بيان مي كنيم:

1. در بعد جسماني هم به گونه اي تأمين نيازها تكراري است. هميشه هوا را استشمام مي كنيم و همواره براي رفع تشنگي آب مي نوشيم و هيچ گاه از اين مسئله تكراري مهم، خسته و به علت نبودن تنوع، كسل نشده ايم؛ چون به طور كامل احساس نياز مي كنيم. هيچ كس نگفته است به علت تكراري بودن هوا و براي تنوع از اين به بعد، هوا را استشمام نمي كنم. اگر كسي بگويد: «هوا و آب معادلي ندارند و تنوع در آنها معنا ندارد؛ اگر قرار شود براي تنوع هوا را استشمام نكنيم، چيز ديگري براي نفس كشيدن وجود ندارد. پس تنوع طلبي در اين مورد صدق نمي كند.» ما نيز در جواب مي گوييم: «نماز هم معادلي ندارد.» هيچ عبادتي مانند نماز سبب نزديكي به خداوند نمي شود.

گذشته از اين، اساس نياز جسماني، تكراري است. براي نمونه، بدن به پروتئين و ويتامين نياز دارد كه از راه هاي گوناگون تأمين مي شود؛ يعني تأمين پروتئين بدن، تكراري است، ولي هيچ كس به علت تكراري بودن آن، از تأمين نياز پروتئيني بدنش خسته نشده است.

2. هر تكراري، بي فايده نيست. امور تكراري زيادي در زندگي ما وجود دارند كه اگر حذف شوند، بسياري از كارها مختل مي گردد. دست يابي به بسياري از مهارت ها از راه تكرار ممكن است و تمرين، يكي از مهم ترين

ص: 118

شيوه هاي آموزشي و ورزيدگي است. اگر افراد به دليل نبود تنوع و تكراري بودن، تمرين را رها كنند، بسياري از توانايي ها را به دست نمي آورند.

3. نماز انواع مختلفي دارد. نزديك به سيصد نوع نماز تعيين شده است كه از نظر درون مايه و زمان به جا آوردن، با هم متفاوتند. نمازهاي گوناگون، در شرايط مختلف و به علل متعددي در شرع اسلام قرار داده شده است.

4. براي رفع كسالت و ايجاد شوق به نماز، راه هايي در نظر گرفته شده است. در اين زمينه، به امور زير مي توان اشاره كرد:

الف) شركت در نماز جماعت و حضور در جمع نمازگزاران، افزون بر ايجاد تنوع در چگونگي اجراي نماز، به علت افزايش فعاليت هاي اجتماعي و شركت در فعاليت گروهي، سبب ايجاد نوعي ميل و رغبت به نماز مي شود.

ب) هر فردي مي تواند در نمازش تنوع ايجاد كند، مانند در نظر گرفتن لباسي خاص براي نماز، طولاني يا كوتاه كردن نماز، تغيير در مكان يا زمان نماز، قرائت قرآن، ادعيه و تعقيبات، هنگام نماز.(1)

ج) آشنايي با فلسفه نماز و آگاهي از اهميت و ضرورت نماز، سبب مي شود كه فرد به نماز احساس نياز كند. در اين صورت، هيچ گاه از اينكه نيازش را برطرف كند، خسته و كسل نمي شود.

د) مطالعه نماز علما و عارفان بزرگ و دقت در حالات معنوي آنها در هنگام نماز، در ايجاد انگيزه به خواندن نماز بسيار مهم است.

ص: 119

شده اند و مي خواهند عصيان خود را نشان دهند؟ يا بر اثر تنبلي و بي حوصلگي خودِ فرد كاهل در نماز است؟ مهم ترين مشكلات را مي توان در محورهاي زير جست وجو كرد:

الف) علل فردي

مهم ترين عواملي كه مربوط به خود نوجوان است، مي تواند درك نكردن صحيح تعاليم مذهبي، ناآشنايي به وظيفه و تكليف، تنبلي و تن پروري، غفلت و مسامحه كاري، نداشتن روحيه لازم براي اقامه نماز، اثبات وجود و نشان دادن اينكه او براي خودش كسي است و مي تواند ياغي و عاصي باشد.

ب) علل خانوادگي

از جنبه خانوادگي هم عللي مانند عادت ندادن او به نماز از دوران خردسالي، دعوت به نماز از روي خشونت و سپس عقده سازي در او، سلب اعتماد از متوليان امور مذهبي به وسيله خانواده، آلودگي در غذاي خانواده بر اثر رعايت نكردن حلال و حرام، در بي نمازي يا كاهلي فرد در نماز خواندن مؤثر است.

ج) علل مربوط به گروه هم سالان

نقش اين گروه به اندازه اي است كه مي تواند انديشه ها را دگرگون و حتي در دين و اعتقاد افراد اثر گذارد. تابعيت و هم رنگي با دوستان و بيشترِ اُنس ها و دوستي ها در اين مرحله، ابرآلود و مبهم است. بنابراين، در ترك نماز و زماني هم ايجاد رغبت و عادت به نماز، الگوها و معاشران نقش اساسي دارند.

د) علل اجتماعي

دوران نوجواني، دوران تجسس است. اين جست وجو در حيطه سياسي، اجتماعي، اقتصادي، مذهبي و فرهنگي صورت مي گيرد. در اين حال، عوامل

ص: 120

متعددي از جامعه و محيط بر او اثر مي گذارد و احساسي براي گرايش يا ترك مذهب در او پديد مي آورد.

توجه به راه هاي درمان

تا وقتي كه ريشه جهل، غفلت، تن پروري و بي رغبتي در فرد زدوده نشود، خانواده ها سروسامان نداشته و يا بي توجه و بي برنامه باشند، دوستان و معاشران ناباب، كودك و نوجوان را احاطه مي كنند و در ميان مي گيرند و جوّ جامعه و شرايط محيط، نابسامان و آشفته مي ماند و در نتيجه، اميد به اصلاح، بسيار اندك خواهد بود.

برنامه ريزي براي اصلاح كودكان و نوجوانان در محيط خانواده و تلاش براي كنترل جامعه و محيط، در دو سوي يك جريان مهم قرار دارند. شرايط حيات سياسي، اجتماعي و خانوادگي با حيات معنوي در ارتباط بنيادين هستند. بنابراين، در اين ابعاد چهارگانه بايد اقدامات موازي صورت پذيرد كه مهم ترين آنها عبارتند از:

1. ارتباط با كودكان و نوجوانان

الف) جهل زدايي از طريق والدين، مربيان و رسانه هاي جمعي، با استفاده از توان بياني، تصويري، كتاب ها، مجلات و... .

ب) ايجاد رغبت در آنها از طريق برقراري ارتباط دوستانه با او و پذيرش دوستان او.

ج) استفاده از حساسيت و شور و هيجان مذهبي و معنوي نوجوان و نشان دادن صحنه هاي مهيج مذهبي.

د) پاسخ به پرسش هاي مذهبي و تجهيز آنها براي دفاع از مذهب.

ه_) زمينه سازي براي خوديابي، خودسازي و محاسبه نفس.

و) آشنا كردن آنها با حقايق پيرامون و خطراتي كه از جنبه هاي گوناگون متوجه آنهاست.

ص: 121

2. ارتباط با خانواده

الف) بعد الگويي خانواده بايد تقويت شود براي اين كار، به هنگام نماز بايد پدر و مادر همه كارها را تعطيل كنند و به سوي نماز روي آورند كه اين، نوعي درس سازنده و عملي است.

ب) استفاده از جاذبه هاي صوتي كلامي براي جلب و جذب آنان، مثل قرائت نماز و قرآن با صداي خوب، لحن خوب و آهنگين توسط خانواده.

ح) ايجاد ارتباط گرم و سازنده با آنها و اعلام محبت و نشان دادن رحمت و عنايت خود و گاهي هم بهره گيري از مهر و قهر به صورت هم زمان.

د) استفاده از نيروي برادر يا خواهر بزرگ تر براي جلب و جذب آنها.

ه_) كنترل غيرمستقيم و زير نظر داشتن برنامه هاي او.

3. ارتباط با همسالان

الف) فراهم آوردن زمينه لازم براي دوست يابي فرزندان، از راه معاشرت با خانواده هايي كه فرزندان سالم و هم سن و سال با فرزندان آنها دارند.

ب) جهت دادن نوجوان به عضويت در تشكيلات و گروه هايي كه در مسير مذهب و عبادت و نمازند و مشاركت دادن آنها در هيئت هاي مذهبي و پرورش روح ديني در آنها.

4. اصلاح شرايط محيطي

بالاخره به اين نكته هم بايد توجه داشته باشيم كه شرايط و جو و محيط اجتماعي، در سازندگي يا ويراني بناي اخلاقي و مذهبي به شدت مؤثر است. محيط فاسد و مسموم زمينه ساز فساد است و محيط صالح و شايسته موجب رشد و تعالي است.

ص: 122

يكي از رسالت هاي برنامه ريزان و برنامه سازان، درك درست و واقع نگرانه به اين معضل مذهبي و تلاش به منظور رشد و ارتقاي برنامه هاي جذاب مذهبي به ويژه در اوقات نماز است. صدا و سيما در اين خصوص مي تواند با تهيه برنامه هاي جذاب، به فرهنگ سازي و انتقال ارزشي اهتمام بيشتري نمايد. به نظر مي رسد كه رسانه بايد حتي در اين زمينه به برگزاري نشست با متفكران و متوليان مذهبي براي تهيه برنامه هاي جذاب تر و پرمحتواتر در زمينه نماز اقدام كند؛ زيرا آمارهاي غيررسمي دراين باره بسيار نگران كننده است و رسالت دست اندركاران صدا و سيما را دوچندان مي كند.

در شرايط كنوني، به يك حركت فرهنگي گسترده نياز داريم، كه فقط صرف يك همايش نباشد. اين حركت فرهنگي بايد به وسيله صدا و سيما، ائمه جمعه، روزنامه ها، مجلات، مدارس، خانواده و نهادهاي متولي امور فرهنگي پايه ريزي شود. اين حركت فرهنگي بايد با هدف شناسايي و جذب نماز، ضرورت برپايي نماز، آثار و فوايد نماز و... صورت پذيرد تا جامعه اسلامي ما جامعه اي شود كه كوچك و بزرگ، زن و مرد بيش از پيش به مسئله نماز كه در حقيقت حافظ امنيت اخلاقي، اجتماعي، فرهنگي و مذهبي ماست، اهتمام بورزيم.

ص: 123

بنابراين، والدين براي انجام رسالت خويش در مورد تربيت ديني فرزندانشان در امر نماز، بايد در گام نخست، خودشان نمازگزار باشند. در قدم دوم، از شيوه هاي تربيتي آگاه شوند. همچنين با معارف، احكام و اسرار نماز به شناخت درست برسند. والدين در اِعمال شيوه هاي تربيتي خود در مورد نماز فرزندان، لازم است به نكات زير توجه كنند:

1. از ابتدا فطرت ديني فرزندانشان را شكوفا سازند و آنها را به خداوند و ايمان به او، با زباني ساده آشنا كنند تا احساس مسئوليت در مقابل خدا را بفهمند و با درك درست بپذيرند.

2. هنگام دعوت كودك به نماز بايد آمادگي «جسماني»، «عاطفي»، «رواني» و «عقيدتي» او را در كنار آمادگي محيط خانه براي نماز، در نظر بگيرند.

3. بر فرض آمادگي كودك، چگونگي عمل و دعوت والدين براي نماز بسيار مهم است.

4. كودكان روحيات حساس و لطيفي دارند و در دنياي عجيب خود وقايع را تجزيه و تحليل مي كنند. پدر و مادر بايد به تنوع روحيات و احساسات كودك خود توجه و راهكارهاي تربيتي را بر اساس آن تنظيم كنند.

5. تشويق و تنبيه مناسب و به موقع، يكي از اهرم هاي تربيتي است كه در موضوع نمازخوان كردن فرزند نيز كارساز است، ولي براي به كارگيري آن بايد حساسيت خاصي را روا داشت.

6. پس از گذر از مرحله احساس و قرار گرفتن كودك در محيط نماز، آرام آرام بايد آموزش را آغاز كرد.

7. آگاهي از محيط تحصيل و دوستان فرزند، براي كنترل رفتارهاي تربيتي او بسيار ضروري است.

ص: 124

8. رفتن دسته جمعي اعضاي خانواده به نماز جماعت يا نماز جمعه، افزون بر ايجاد شور و نشاط در كودك، نماز را به خوبي در ذهن فرزندان نهادينه مي كند.

9. برپايي جشن تكليف و خريد لباس مخصوص نماز براي فرزندان، شوق فراواني را در آنان ايجاد خواهد كرد كه مقدمه خوبي براي كسب معرفت نسبت به نماز است.

10. در همه اين موارد، ايجاد فضاي معنوي در خانه يا اقامه نماز دسته جمعي در خانه، بسيار اثرگذار است.

ص: 125

ص: 126

شاهروج، كيخسرو، آيينه آيين مزدسيني، سرگر اورنگ، تهران، چاپ آفتاب، 1337.

شرفي، محمدرضا، نقش نماز در زندگي زوج هاي جوان، تهران، ستاد اقامه نماز، 1378.

شهرستاني، ابي الفتح محمد بن عبدالكريم بن ابي بكر، ملل و نحل، بيروت، دار صعب، 1406 ه_ .ق.

شيخ صدوق، من لا يحضره الفقيه، قم، انتشارات جامعه مدرسين، 1430ه_ .ق.

شيخ كليني، الكافي، تهران، دارالكتب الاسلاميه، 1365.

طبرسي، ابوعلي فضل بن حسن، مجمع البيان في تفسير القرآن، بيروت، دارالفكر، چاپ دوم، بي تا.

طريحي، محمدالدين، مجمع البحرين، نجف، مطبعة الآداب، بي تا.

فخرالاسلام، محمدصادق، انيس الاعلام، تهران، چاپ پيام، 1354.

فيض كاشاني، ملا محمدمحسن، محجة البيضاء، قم، مؤسسه نشر اسلامي جامعه مدرسين حوزه علميه قم، 1361.

قرائتي، محسن، پرتوي از اسرار نماز، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، 1369.

______________، تفسير نماز، تهران، ستاد اقامه نماز، 1375.

قرطبي انصاري، ابن عبدالله محمد بن احمد، الجامع لاحكام القرآن، دارالكتب العربيه و الطباعة و النشرة القاهرة، 1387 ه_ .ق.

كارگر محمدياري، رحيم، نماز از ديدگاه دانشمندان و متفكران، ستاد اقامه نماز، 1377.

مجلسي، محمدباقر، بحارالانوار، تهران، مكتبة الاسلامية، 1397ه . ق.

ص: 127

محمدي ري شهري، محمد، ميزان الحكمة، قم، دارالحديث، 1379.

محمدي، محسن، از نمازگزاري تا انس با نماز، قم، مركز پژوهش هاي اسلامي صدا و سيما، 1383.

______________، علل نمازگريزي و نقس رسانه در گسترش نماز، قم، مركز پژوهش هاي اسلامي صدا و سيما، 1383.

ملك محمدي، مجيد، 40 نكته پزشكي پيرامون نماز، تهران، انتشارات معارف، 1376.

ملكي تبريزي، ميرزا جواد، اسرار الصلاة، تهران، انتشارات پيام آزادي، 1363.

موسوي خميني، سيد روح الله، آداب الصلاة (آداب نماز)، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني رحمه الله ، بي تا.

ناس، جان، تاريخ جامع اديان، ترجمه: علي اصغر حكمت، تهران، انتشارات آموزش انقلاب اسلامي، 1371.

نوري، حسين، مستدرك الوسائل، قم، مؤسسه آل البيت، بي تا.