ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

ص: 9

ص: 10

ص: 11

ص: 12

ص: 13

ص: 14

ص: 15

ص: 16

آوردند، بتواند اصحاب رسانه را در تدوين برنامه هايي با محور بصيرت پشتيباني كند.

ضمن قدرداني از پژوهشگر ارجمند، جناب آقاي مهدوي پارسا، نگارنده اين اثر، اميدواريم برنامه سازان آگاه، به خوبي از آن استفاده كنند.

و من الله التوفيق

مركز پژوهش هاي اسلامي صدا و سيما

ص: 17

ص: 18

امام علي عليه السلام در اين زمينه مي فرمايند:

«بينا كسي است كه شنيد و انديشيد و ديد و با دل، بينا شد و از آنچه مايه عبرت است، سود گزيد. سپس راهي روشن سپرد و از افتادن در پرتگاه ها و گم شدن در كوره راه ها دوري كرد».(1)

بي ترديد در جاودانگي و تداوم تشيع و نشر اسلام حقيقي، رادمردان، شاگردان و ياران بصيري كه با بيداري و پايداري، زندگي شان را وقف مكتب ولايت و امامت كردند، نقشي انكارناپذير داشتند. اين شخصيت هاي فرزانه، در برابر رخدادهاي گوناگون روزگار، به پاسداري از حريم ائمه اطهار عليهم السلام و گسترش فرهنگ ديني همت گماشتند.

ياران امامان معصوم عليهم السلام در هر زماني در پرتو بصيرتشان، مصلحت اسلام و مسلمانان را در نظر مي گرفتند و چون دوره ها و بر اثر آن، ضرورت هاي زمان و مكان تغيير مي كرد، خواه ناخواه همان گونه رفتار مي كردند كه به صلاح اسلام بود. ازاين رو، در هر زمان كه جبهه اي مخصوص و شكلي نو از جهاد به وجود مي آمد، آنها با بصيرت كامل، آن جبهه ها را تشخيص مي دادند.

اين رفتارها و موضع گيري هاي متفاوت، نه تنها تعارض واقعي نبود، بلكه بهترين درس آموزنده براي كساني است كه اهل بصيرت باشند، جبهه هاي گوناگون را بشناسند، بتوانند ضرورت هاي هر دوره را درك كنند و مصالح اسلامي را تشخيص دهند.(2)

ياران بصير پيشوايان معصوم در دوران آن بزرگواران، دو برنامه مهم را كه در حفظ كيان تشيع بسيار اثرگذار بود، به طور عالي مديريت كردند: يكي

ص: 19

توجه دادن و هدايت مردم به سوي ثقل اصغر و جايگاه حاكميت اصيل اسلامي كه با تأسف، پس از رحلت پيامبر به فراموشي سپرده شده بود و ديگر، انتشار اسلام ناب و ارائه تفسيري درست از دين اسلام در ميان شيعيان. ياران ائمه عليهم السلام با اشاره و راهنمايي هاي امام زمان خود و در پرتو بصيرتشان، تشخيص دادند بايد چه نقشي را ايفا كنند و در كدام جبهه به جهاد و مبارزه بپردازند.

در اين نوشتار، دوران زندگي ائمه عليهم السلام را به لحاظ سياسي و اجتماعي به هشت دوره متفاوت تقسيم و در آغاز هر دوره، همراه با اشاره به فضاي سياسي _ اجتماعي و فرهنگي آن زمان، نوع جبهه گيري امام را در برابر دستگاه حاكم بيان كرده ايم. در ادامه، بخش هايي از زندگي، موضع گيري ها و رفتار شماري از ياران امامان شيعه عليهم السلام كه نشان از شأن و جايگاه و بصيرت آنان داشته، بررسي و در پايان، به دستاوردها و نقش مؤثر آن اقدامات در تداوم شيعه اشاره كرده ايم. در اين ميان، با توجه به فراواني شمار ياران اثرگذار ائمه عليهم السلام ، به صورت گزينشي، از هر دوره تعدادي از آنان بررسي شده است.

بدين ترتيب، اين اثر را كه در آستانه ماه محرّم 1433ه . ق. به پايان رسيد، به پيشگاه سرور و سالار شهيدان هديه مي كنم، با اين اميد كه از نظر آن امام همام تأييد و پذيرفته شود و با عنايت آن حضرت، سرگذشت اين برجستگان آسماني و به ويژه ياران عاشورايي، چراغي براي حركت در مسير اسلام ناب محمدي صلي الله عليه و آله و رهايي از افتادن در دام شيطان ها باشد.

ص: 20

ص: 21

ص: 22

عرب، به معناي عقيده قلبي، شناخت، يقين، زيركي و عبرت آمده و در فرهنگ معين به معناي دانايي، بينايي، بينايي دل، هوشياري، زيركي و يقين است.(1)

بصيرت در كل به معناي هوشياري و شناخت ژرف و درست و درك و فهم صحيح داشتن از رابطه علّي مسائل است.

برخي نيز گفته اند:(2)

شناخت يقيني از دين، تكليف، پيشوا، حجت خدا، راه، دوست و دشمن و حق و باطل، بصيرت نام دارد، چنان كه حضرت امير عليه السلام از رزمندگان راستين با اين صفت ياد مي كند: حَمَلوا بَصائرَهُم عَلي اَسْيافِهِم؛(3) بصيرت هاي خويش را بر شمشيرهايشان سوار كردند؛ يعني اگر در ميدان نبرد تيغ مي زدند، از روي بصيرت بود.

بصيرت در اصطلاح عرفاني و فلسفي، قوّه قلبي يا نيروي باطني است كه به نور قدسي روشن مي شود و از پرتو آن، صاحب بصيرت، حقيقت ها و باطن اشيا را درمي يابد.(4)

ص: 23

2. عده اي كه دل در گرو آخرت داشتند، ولي اهل عمل نبودند. اينان از وظيفه و نقش خود آگاهي كافي نداشتند؛ نه از باطل طرفداري مي كردند و نه از حق جانبداري.

3. افرادي كه دل به آخرت داده بودند، ولي بصيرت كافي نداشتند. آنان در موقعيت هاي حساس، نه تنها تصميم هاي صحيح نمي گرفتند، بلكه با حرف هاي ناسنجيده، وضع را بدتر و جناح حق را دچار تزلزل مي كردند.

4. برخي كه خواسته هاي دنيايي، چشمشان را كور كرده و جاذبه هاي دنيا، آنان را به سوي خود كشانده بود. اينان نيز از دسته هاي گوناگوني تشكيل شده بودند. براي نمونه، گروهي حق را مي شناختند، ولي دنياطلبي، اجازه عملكرد درست و به هنگام را به آنان نمي داد و گروهي نيز از قوّه تشخيص حق و باطل بي بهره بودند و برايشان فرقي نمي كرد حق چيست و باطل كيست؟

5. گروهي كه خصلت هاي ناروا مانند كينه و حسادت، آنان را از تصميم گيري درست باز مي داشت.

مقصود ما از ياران بصير ائمه عليهم السلام در اين نوشتار، فقط گروه نخست هستند؛ كساني كه حضور امام را درك كرده اند و ائمه عليهم السلام را داراي مقام عصمت و واجب الاطاعه مي دانند. آنان به واسطه بصيرتشان، بيدارند و به واسطه اعتقاد راسخ به خداوند و جايگاه والاي ولايت، همچنان در راه دفاع از حق و ولايت و اهل بيت عليهم السلام ، استوار مانده و دچار انحراف هاي سياسي يا دنياطلبي هاي شيطاني و جاه طلبي نشده اند. همچنين تمجيد و تأييد ائمه عليهم السلام شامل حالشان بوده است و از افراد نافذ و اثرگذار در حفظ تشيع در زمان خود يا قرن هاي بعدي به شمار مي آيند.

ص: 24

ص: 25

موضع گيري بصيرت گونه ياران ائمه عليهم السلام نقش مهمي در حفظ اسلام و بقاي شيعه داشته است و براي نسل امروزي و مخاطبان صدا و سيما نقش روشنگري و هدايتگري دارد.

پرسش هايي كه در اين تحقيق به صراحت و به طور ضمني درباره آنها بحث خواهد شد، عبارت اند از: بصيرت چيست و چه نقش و آثاري در پي دارد؟ ياران بصير چه وظيفه اي دارند؟ و ميزان نقش بصيرت ياران ائمه عليهم السلام در تداوم شيعه چه مقدار بوده است؟

ص: 26

ص: 27

ص: 28

شهيد مطهري در تعريف بصيرت كه تجلي آن در رفتار امام حسين عليه السلام بود، مي نويسد: «حسين عليه السلام در آن روز چيزهايي در خشت خام مي ديد كه ديگران در آيينه هم نمي ديدند».(1)

بصيرت جايگاه مهمي در دين مبين اسلام و نقش تعيين كننده اي در سرنوشت مسلمانان و حفظ و قوام تشيع در بحران هاي اجتماعي داشته است.

ص: 29

خداوند در سوره انعام، آيه 50 و سوره هود، آيه 24 و سوره رعد، آيه 16 و سوره فاطر، آيه 19، از بديهي بودن برتري بصيرت در زندگي بشر بر كوردلي و نابينايي و توجه به ظواهر به جاي حقايق و باطن ها سخن گفته است تا انسان ها را به ارزيابي و سنجش وادارد. در اين آيات بارها بر اين نكته تأكيد مي شود كه كوري و بينايي يكسان نيستند.(1)

ص: 30

ص: 31

در اين بند از زيارت نامه، بر بصيرت داشتن ايشان در مبارزه، شهادت، پيمودن راه شهيدان بدر و مجاهدان اسلام، اقتدا به صالحان و پيروي از انبيا تأكيد شده است.

ص: 32

طبيعي است كه هم نشيني با عالمان اهل بينش و بصيرت و بهره گيري از پرتو روشنايي آنان، موجب افزايش بصيرت خواهد بود.

ص: 33

ايشان در بيان ديگري، اين امر را بسته به دوام عبرت گرفتن مي داند و بيان مي كند: «دَوَامُ الِاعْتِبَارِ يؤَدِّي إِلَي الِاسْتِبْصَارِ؛ هميشگي بودن عبرت گرفتن، به بصيرت مندي مي انجامد».(1)

ص: 34

نمونه هاي تاريخي اين گروه از افراد نيز همچون طلحه، زبير، عمر سعدها كه به دليل دل بستگي دنيا، چشم بصيرت خود را كور كردند و به مبارزه با حق پرداختند، كم نيستند.

بنابراين، انسان هاي بصير اجازه نمي دهند بعضي از نيازهاي مادي و مسائل كوچك، جلو بصيرت آنها را بگيرد.

ص: 35

ص: 36

در نتيجه، حضرت علي عليه السلام براي حفظ تلاش ها و زحمت هاي پيامبر و خون هاي پاكي كه در صدر اسلام در اين راه ريخته شده بود و با در نظر گرفتن مصلحت اسلام و مسلمانان در برابر تهديدهاي داخلي و خارجي، بردباري را به خِرد نزديك تر ديد و شكيبايي را بر قيام و گرفتن حق خويش، ترجيح داد.

اما تعدادي از صحابه پيامبر كه واقف به انحراف حاكميت بودند وقتي موضع گيري امام خويش را ديدند نه تنها موجب انشقاق در ميان امت پيامبر نشدند بلكه باتاسي به حضرت علي عليه السلام سكوت اختيار كردند. آنان در اين مقطع تاريخي علاوه بر كسب دانش و معرفت از محضر اميرالمؤمنين علي عليه السلام به گسترش اسلام و تشيع كمك شاياني كردند.

استاد اسد حيدر در اين باره مي نويسد: «در مصر، تشيع همزمان با انتشار اسلام رواج يافت، و كساني كه در گسترش مذهب شيعه در آن ديار نقش داشتند برخي از اصحاب پيامبر بودند، كه در گشودن مصر شركت كرده بودند. از آن جمله: مقداد بن اسد كندي، ابوذر غفاري، ابو رافع و ابو ايوب انصاري، اينان از مبلغان و حاميان شيعي بودند.

زماني در روزگار عثمان، عمار بن ياسر وارد سرزمين مصر شد و مردم را به تشيع فرا خواند. عمار چنان روح شيعي را در آن سامان رسوخ داد كه سرانجام تمامي مردم مصر به علي گرايش پيدا كردند و به مقابله با عثمان برخاستند.(1)

بصيرت صحابه راستين پيامبر صلي الله عليه و آله بعد از رحلت ايشان تا فرا رسيدن خلافت حضرت علي عليه السلام با ابراز ايمان و تقوا، زمان شناسي و تبعيت از امام زمان خويش عمده ترين نقش را در حفظ اسلام و تشيع ايفا كردند كه عبارت است از:

ص: 37

1. حفظ اتحاد امت پيامبر صلي الله عليه و آله كه مهم ترين اصل براي حفظ اساس اسلام به شمار مي رفت.

2. همكاري با خلفاء در مواردي كه به نفع اسلام بود بدون پذيرش مناصب سياسي كه در حقيقت يك نوع اعتراض به حاكميت بود.

3. استفاده از فرصت هاي موجود با توجه به مقبوليتي كه در بين خواص و عموم مردم داشتند براي افشاگري انحراف در امر خلافت و بيان مسئله ولايت كه بعضاً موجب تبعيد آنان مي شد (اگر اين افشاگري ها نبود چه بسا همان جريان هايي كه خلافت را بعد از رحلت پيامبر صلي الله عليه و آله به بيراهه برد، هيچگاه اجازه بازگشت به مسير حقيقي را نمي داد و اهل بيت پيامبر صلي الله عليه و آله همچنان در مهجوريت باقي مي ماندند.

4. تلاش براي گسترش و استوار كردن پايه هاي تشيع و دميدن روح شيعي در كالبد مردم و آماده كردن آنان براي پذيرش خلافت حضرت علي عليه السلام كه پس از قتل عثمان با هجوم مردم براي بيعت همراه شد.

ص: 38

پس از آنكه پيكر مقدس رسول خدا به خاك سپرده شد، ابوبكر به بلال گفت اذان بگو. بلال گفت: اگر مرا آزاد كرده اي كه با تو باشم، خود داني و اگر مرا در راه خدا آزاد كرده اي، مرا در راه همان خدا آزاد بگذار. ابوبكر گفت: تو را فقط براي خدا آزاد كرده ام. گفت: من پس از رسول خدا براي هيچ كس اذان نمي گويم. ابوبكر گفت: آزادي. بلال در مدينه اندكي ماند و همين كه سپاهيان به شام رفتند، با آنها به سوي شام حركت كرد و در همان جا به رحمت الهي پيوست.(1)

اين برخورد بلال، از بينش ژرف، ولايت مداري و زهد و تقواي او حكايت مي كند و نشان دهنده اندوه بلال از اوضاع اجتماعي مدينه پس از سقيفه است؛ زيرا وي همانند بسياري افراد ديگر مي توانست از حاشيه نشينان اجتماع و سياست باشد و در سايه بي طرفي، به منافع دنيوي دست يابد، ولي او نعمت هاي آخرت را بر دنيا برتري داد.

ص: 39

رهسپار مدينه شد و از مسلمانان والاقدر و مقرّب نزد حضرت رسول صلي الله عليه و آله گشت. بدين گونه به سبب ايمان قوي و استواري و مقاومتش، مرتبه اي بلند يافت و مشمول عنايت ويژه پيامبر صلي الله عليه و آله شد.(1)

ص: 40

در حديثي از امام باقر عليه السلام نقل شده است: پس از وفات پيامبر، مردم از مرام و مسير حق برگشتند، مگر سه نفر: سلمان، ابوذر و مقداد. راوي از امام پرسيد: پس عمارياسر چه؟ حضرت فرمود: اندك ميل و ترديدي در عمار پيش آمد، ولي پس از آن، دلش استوار شد و به حق (خلافت مستقيم علي عليه السلام ) بازگشت.(1)

اين حديث، گواه قلب مطمئن و ايمان راسخ او به ولايت است. در همان حديث است كه اگر مي خواهي كسي را بشناسي كه هيچ گونه شك و شبهه اي در دل او راه نيافت، او مقداد است؛ قلب او همچون تكه هاي آهن، استوار و خلل ناپذير بود.

مقداد، شمشيرش را همراه خود برمي داشت و در خانه علي عليه السلام مي آمد و مي گفت: يا علي! اگر هيچ كس تو را ياري نكند، من فرمان بر شمايم و در ياري و حمايت از تو، كوتاهي نخواهم كرد.

در آن دوران كه علي عليه السلام تنها بود و حكومت را ديگران صاحب شده بودند، آن حضرت همراه فاطمه زهرا عليها السلام شبانه به در خانه افراد مي رفت و مسائل را يادآوري مي كرد و آنان را به ياري حق فرا مي خواند. در اين ميان جز چند نفر انگشت شمار، كسي حاضر نبود امام علي عليه السلام را ياري كند. حضرت به آنان كه اظهار وفاداري مي كردند، فرمود: فردا صبح، مسلحانه حاضر شويد. آنان با علي عليه السلام بيعت مي كردند كه تا دم مرگ از او حمايت كنند، ولي فردا صبح، همگي عهد خود را از ياد مي بردند و نزد

ص: 41

حضرت نمي آمدند، مگر چهار نفر: سلمان، ابوذر، مقداد و زبير.(1) اين صحنه، سه روز تكرار شد و جز آن چهار نفر، كسي حاضر به ياري و همراهي امام نشد. در همان روزها، دوازده نفر از صحابه پيامبر كه به ولايت علوي معتقد و وفادار بودند، تصميم داشتند به مسجد بروند و با خليفه مخالفت كنند، ولي علي عليه السلام به آنان فرمود: چنين نكنيد، صلاح نيست، بلكه به مسجد برويد و در حضور مسلمانان و خليفه، آنچه را از پيامبرخدا صلي الله عليه و آله — درباره من و خلافتم شنيده ايد، براي آگاهي مردم بازگو كنيد. آنان نيز چنان كردند و يكايك برخاستند و شنيده هاي خود را بازگفتند. يكي از آن دوازده نفر، مقداد بود كه از خليفه خواست حق را به حق دار واگذارد و از انحراف دوري كند و بيعت با علي عليه السلام را كه در روز غدير خم انجام داده، پاس بدارد و آن را نشكند و افزود: تو به خوبي مي داني كه خلافت، حق علي عليه السلام است؛ اين منصب را به صاحبش واگذار. اگر چنين كني، بار گناهت سبك خواهد شد.(2)

ص: 42

عبدالرحمان بن عوف كه از طرفداران خليفه بود، گفت: واي بر تو! مبادا اين حرف به گوش مردم برسد، كه فتنه اي برپا خواهد شد. مقداد گفت: كسي كه به حق و صاحبان حق دعوت مي كند، فتنه گر نيست. فتنه آن است كه مردم را فريب دهند و به وادي باطل بكشانند. من دعوت گر به هدايت و صاحبان اصلي ولايتم.(1) اين سخنان، نشان دهنده ژرفاي بصيرت و بينش مقداد و شناخت حق از باطل و راه و بيراهه است.

مقداد، در زمان خليفه سوم نيز بر همان مواضع حق طلبانه باقي بود و گاهي هم از خلاف كاري هاي خليفه انتقاد مي كرد.

ص: 43

در حديث ديگري آمده است كه جبرئيل امين از قول خداي متعال چنين پيام آورد:

يا محمد! سلمان و مقداد، دو برادرند كه در مودت تو و جانشين تو علي عليه السلام ، صاف و زلال اند. اين دو در ميان اصحاب تو همچون جبرئيل و ميكائيل در ميان فرشتگان اند... .(1)

ص: 44

كوبنده بود كه ابوعبيدة بن جراح و عبدالرحمان بن عوف اين حركت او را تاب نياوردند و به او گفتند: «تو احمق و ديوانه اي» و اُبي نيز پاسخ آنان را گفت.(1)

اُبي بن كعب هرگز با ابوبكر بيعت نكرد و اجتماع سقيفه را هيچ گاه رسمي ندانست. عصر روزي كه حادثه سقيفه رخ داد، اُبي از ميان حلقه انصار مي گذشت. يكي از انصار از او پرسيد: «اُبي! از كجا مي آيي؟» پاسخ داد: «از خانه خاندان پيامبر.» گفتند: «وضع آنان چگونه بود؟» گفت: «چگونه مي شود وضع كساني كه خانه آنان تا ديروز محل رفت و آمد فرشته وحي و كاشانه پيامبر خدا صلي الله عليه و آله بود، ولي امروز جنب و جوشي در آنجا به چشم نمي خورد و از وجود پيامبر خالي مانده و حق شان از دست رفته است.» اين را گفت، درحالي كه بغض، گلويش را مي فشرد و گريه مجال سخن به او نمي داد، به گونه اي كه وضع او، حاضران را نيز به گريه انداخت.(2)

ص: 45

حضور نداشت، ولي پس از آن، هميشه همراه پيامبر بود و به مقامي رسيد كه رسول خدا صلي الله عليه و آله درباره اش فرمود:

آسمان بر كسي سايه نيفكند و زمين در خود كسي را جاي نداد كه همچون ابوذر، راستگو و صريح گفتار باشد؛ تنها زندگي مي كند، تنها مي ميرد، تنها برانگيخته مي شود و تنها به بهشت در مي آيد.(1)

وي جزو چهار نفري است كه خداوند، پيامبرش را به دوست داري آنان امر كرده است(2) و در فضيلتش مي فرمايد: «آسمان بر سر مردي راستگوتر از ابوذر سايه نيفكنده و زمين، راستگوتر از او را بر پشت خود نداشته است.»(3) او پس از رحلت پيامبر، هرگز از مسير واقعي اسلام خارج نشد و تهديد و تطميع ها، كوچك ترين خللي در اراده فولادينش ايجاد نكرد. وي در ميان ياران پيامبر از انگشت شمار افرادي است كه همواره مدافع ولايت بود و در راه امر به معروف و نهي از منكر كشته شد. به خاندان پيامبر عشق مي ورزيد و تا لحظه مرگ، به پيشوايي كسي جز علي عليه السلام گردن ننهاد و سرانجام با پيمودن مسير شرافت و بندگي به مرتبه اي صعود كرد كه امام علي عليه السلام مي فرمايد: «امروز هيچ كس جز ابوذر و خودم باقي نمانده است كه در راه خدا از سرزنشِ سرزنش كننده نترسد!»(4)

ص: 46

مسئله خلافت را اصلاح كنند. او در اعتراض به واقعه سقيفه مي گويد: اي گروه مهاجر و انصار، شما و بستگانتان مي دانيد كه رسول خدا صلي الله عليه و آله فرمود: امر خلافت پس از من، از آن علي عليه السلام است، ولي شما فرمايش رسول خدا صلي الله عليه و آله را دور انداخته و به دست فراموشي سپرده ايد. اگر شما كسي را كه خدا پيش داشت، مقدّم مي داشتيد و كسي را كه خدا پس انداخته، عقب مي انداختيد و ولايت و وراثت را در خاندان پيامبر خود مي نهاديد... دوست خدا نادار نمي شد و سهمي از فريضه هاي خدا از ميان نمي رفت و دو كس در حكم خدا اختلاف نمي كردند، مگر آنكه علم آن را از كتاب خدا و سنت پيامبرش نزد اينان مي يافتيد، لكن اكنون كه چنين كرديد، پس بدفرجاميِ كار خود را بچشيد: «... وَ سَيَعْلَمُ الَّذينَ ظَلَمُوا أَيَّ مُنْقَلَبٍ يَنْقَلِبُونَ؛(1) زود است كه ستمگران بدانند به چه بازگشتگاهي باز مي گردند».(2)

2. در زمان خلافت عثمان، ابوذر در ايام حج، در كنار خانه كعبه، بر حلقه خانه خدا دست زد و با صداي بلند فرياد كشيد: اي مردم، هركس مرا مي شناسد، كه مي شناسد و هركس مرا نمي شناسد، من جندب بن جناده هستم، من ابوذرم. اي مردم، از زبان پيامبر شما شنيدم كه فرمود: مَثَل اهل بيت من در ميان امت، همانند سفينه نوح در قومش است. هركس بر اين كشتي سوار شد، نجات يافت و هركس تخلف ورزيد، غرق شد. مَثَل اهل بيت من «باب حطّه بني اسراييل» است.(3) اي مردم، از پيامبر شما شنيدم كه فرمود من دو چيز گران بها در ميان شما به امانت مي گذارم: كتاب خدا و عترتم را.

ص: 47

زماني كه ابوذر به مدينه بازگشت، عثمان او را خواست و پرسيد: «چرا چنين گفتي؟» ابوذر پاسخ داد: «پيماني بود كه رسول خدا صلي الله عليه و آله با من بسته بود و به من امر كرد چنين كنم.» عثمان شاهد خواست. حضرت علي عليه السلام و مقداد به نفع ابوذر شهادت دادند و سپس سه نفري بازگشتند.(1)

ص: 48

ناخوشايندي قرار داده بود. او بني اميه را به حكومت نشاند و دست آنها را در ثروت اندوزي بازگذاشت و روح زياده خواهي و پول پرستي به همه لايه هاي جامعه راه يافت.

براي نمونه، خمس غنيمت هاي آفريقا و پانزده هزار درهم و نيز فدك را به مروان بن حكم بخشيد.(1) سپس در مدينه هفت ساختمان بنا كرد و خانه اي به نائله، خانه اي به عايشه و قصري از چوب به مروان بن حكم بخشيد. نيز چون دخترش را به ازدواج عبدالله بن خالد بن اسيد در آورد، به او ششصد هزار درهم بخشيد(2) و دستور داد آن را از بيت المال بصره، بپردازند.

از ديگر كساني كه در خلافت عثمان به ثروت هاي كلاني دست يافتند، زبير بن عوام بود كه خانه هايي در بصره، مصر، كوفه و اسكندريه داشت و پس از مرگ، پنچاه هزار دينار و هزار اسب و هزار غلام و كنيز به جاي گذاشت.

طلحة بن عبيدالله نيز از املاك عراق، روزانه هزار دينار درآمد داشت. عبدالرحمان بن عوف، ثروتمند ديگري بود كه پس از مرگ، اموال انباشته اي برجاي گذاشت. درباره زيد بن ثابت، خزانه دار عثمان گفته اند چندان طلا و نقره به جا گذاشته بود كه آن را با تبر مي شكستند. (3) بدين ترتيب، جامعه اي طبقاتي شكل گرفته بود كه در آن، روز به روز فاصله فقيران و ثروتمندان بيشتر، و عدالت كه ستون پايداري و سلامت جوامع بشري است، ناچيز شمرده مي شد. در نتيجه، ناتوانان از دست يابي به حقوق خود محروم ماندند. به طور كلي، روح فسادگر

ص: 49

خاندان بني اميه، همه ارزش هاي اسلامي را پايمال كرد و براي انتخاب شخصيت ها و مديران، ملاك دين داري و تقوا را به كناري نهاد.

در چنين شرايطي، ابوذر كه صحابي بزرگ پيامبر بود و ساده زيستي و شكوه رسول خدا صلي الله عليه و آله را به خاطر داشت و براي پايداري اسلام رنج برده بود، در مقام مسلمان و شيعه راستين امام علي عليه السلام ، آن دردهاي سنگين را بر نمي تافت و فرياد بر مي آورد. او در كوچه و بازار با تكيه بر قرآن، وضعيت موجود را محكوم مي كرد و با صداي رسا اين آيه را هشدار مي داد: «كساني كه زر و سيم مي اندوزند و آن را در راه خدا انفاق نمي كنند، آنان را به شكنجه دردناك مژده بده».(1)

هنگامي كه عثمان، ابوذر را از چنين عملي پرهيز مي دهد، در پاسخ خليفه مي گويد: آيا عثمان مرا از خواندن كتاب خدا بازمي دارد؟ به خدا سوگند من خشنودي و رضايت خدا را بر خشنودي و رضايت عثمان ترجيح مي دهم.(2)

در پي همين اعتراض هاي شديد ابوذر در مركز اسلام، خليفه او را به شام تبعيد كرد.

ص: 50

ابوذر در پرتو شناخت، بصيرت و استواري در عقيده، در اين سرزمين كه بر دوست داران اميرمؤمنان علي عليه السلام بسيار سخت گرفته مي شد، چنان كه هيچ كس نمي توانست با صراحت نام حضرت را ببرد و نقل روايت كند، به تبيين و روشنگري در تفاوت حكومت پيامبر با آنچه امروز اتفاق مي افتد، پرداخت و بدون هراس از هيچ قدرتي، چهره معاويه و بني اميه را افشا كرد. براي نمونه، به مورد زير اشاره مي كنيم:

هنگامي كه معاويه كاخ سبز را بنا مي نهد، فرياد برمي آورد: «اگر اين كاخ را از مال خدا ساخته اي، خيانت است و اگر از مال خودت باشد، اسراف!»(1) و مي گفت: به خدا سوگند كارهايي انجام مي شود كه هيچ راهي براي آن نمي دانم كه نه در كتاب خداست و نه در سنت رسول خدا صلي الله عليه و آله . به خدا سوگند مي بينم كه حق، خاموش و باطل زنده مي شود و چه بسا راست گو كه او را دروغگو مي خوانند و بدون هيچ گونه تقوايي، افراد برگزيده مي شوند... .

معاويه چون در برابر كارها و گفتار صادقانه ابوذر، خود را ناتوان مي بيند، او را به حضور مي خواهد و مي گويد: اي دشمن خدا و رسول، چرا ما را رها نمي كني؟ ابوذر چنين پاسخ مي دهد: من دشمن خدا و رسولش نيستم، بلكه تو و پدرت، دشمن خدا و رسول خداييد؛ به ظاهر اسلام آورديد و كفر خود را پنهان داشتيد.(2)

معاويه پس از اينكه چندين مرتبه از فريب ابوذر ناكام مي ماند، نامه اي به خليفه مي نويسد كه اگر شام را مي خواهي، چاره اي بينديش. خليفه نيز دستور مي دهد ابوذر را بر شتري با جهاز بي روپوش سوار كند و در كوتاه ترين مدت به مدينه برساند.(3)

ص: 51

ص: 52

بدين ترتيب، خليفه به مروان بن حكم دستور مي دهد ابوذر را از مدينه بيرون ببرد و اجازه سخن گفتن با هيچ كس را به او ندهد، ولي امام علي عليه السلام ، و برادرش عقيل، و حسنين عليهما السلام و عمارياسر او را همراهي مي كنند.

چون نگاه ابوذر به امام علي عليه السلام افتاد، گريست و گفت: من هرگاه تو و فرزندانت را مي بينم، گفتار پيامبرخدا صلي الله عليه و آله را به ياد مي آورم و تاب گريه نكردن ندارم.(1) مروان براي جلوگيري از همراهي و بزرگداشت ابوذر مي گويد: اميرمؤمنان از سخن گفتن با اين مرد نهي كرده است؛ اگر نمي دانيد، بدانيد. در اين هنگام، امام علي عليه السلام تازيانه اي بر مركوب مروان زد و گفت: دور شو، خدايت به آتش درافكنَد!

سپس به ابوذر فرمود: اي ابوذر، تو براي خدا خشم گرفته اي و آنان از تو بر دنياي خود ترسيدند.(2)

بدين ترتيب ابوذر، صحابي نامي پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله ، در سال 30 هجرت به ربذه تبعيد شد و در سال 31 يا 32 در همان جا رحلت كرد.

ص: 53

ص: 54

3. خوارج كه در سيماي بندگان عابد ظاهر شده بودند در حالي كه هيچ آگاهي نسبت به جامعيت و باطن اسلام نداشتند و خطري عظيم براي آينده اسلام به شمار مي رفتند كه جنگ خوارج براي مبارزه و پيشگيري از نشر افكار اين گروه التقاطي بود.

4. توده مردمي كه در حيرت و سرگرداني ميان اين جبهه هاي مختلف فكري به سر مي بردند.

آنچه در اين برهه حساس مي توانست تشيع را حفظ كند وجود عنصر بصيرت و انسان هاي بصيري بود كه مردم را به حركت در مسير صحيح راهنمايي مي كرد. ياران نزديك آن حضرت كه غالباً همان صحابه رسول خدا صلي الله عليه و آله بودند و در دوران پس از رحلت تا زمامداري حضرت آزمون خود را به خوبي داده بودند و همچون طلحه و زبير گرايش به دنيا و جاه و مقام پيدا نكرده و دنبال سهم خواهي از حكومت نرفتند در اين دوره نيز با بي اعتنايي به دنيا، رعايت زهد و تقواي الهي و با علم و بصيرتي كه داشتند در تمامي فتنه هاي جمل، صفين و نهروان به مردم بصيرت و آگاهي بخشيدند.

بنابراين مي توان عمده مواردي كه متأثر از بصيرت ياران حضرت علي عليه السلام در دوران زمامداري بود را در موارد ذيل خلاصه كرد:

1. فرمانبرداري كامل از مواضع و تصميمات رهبر خويش در قبول مناصب و امور مربوط به جنگ و صلح

2. كمك براي استقرار عدالت اجتماعي مورد نظر اسلام

3. مقابله با تعدادي از صحابه و شخصيت هايي كه به خاطر قرابت يا همكاري با پيامبر صلي الله عليه و آله در استقرار حكومت اسلامي چهره موجهي در بين مردم

ص: 55

پيدا كرده بودند و اكنون بدون توجه به عدالت اسلامي به دنبال سهم خواهي بوده و از فرمانبرداري تمرد مي كردند.

4. بصيرت افزايي براي كساني كه دچار حيرت و سرگرداني در ميان جبهه مختلف فكري شده بودند و قدرت تصميم گيري نداشتند.

5. ترويج فضايل اميرالمؤمنين علي عليه السلام و خنثي سازي توطئه هاي شياداني مانند معاويه كه به دنبال تخريب چهره آن حضرت بودند.

6. عملكرد صحيح آنان به عنوان نماينده حكومت در بلاد مختلف اسلامي موجب شد تا مردم با چشيدن طعم شيرين عدالت در حكومت علوي نسبت به محبت و مودت حضرت علي عليه السلام سوق پيدا كند به طوري كه امروزه انديشمندان غربي و غيرمسلمان از آن دوران كوتاه به عظمت و بزرگي ياد مي كنند. به عنوان نمونه جرج جرداق مسيحي در توصيف آن دوران مي گويد: اي روزگار چه مي شد هر چه قوت و توان داشتي به كار مي گرفتي و در هر زمان يك علي با آن عقلش، با آن قلبش، با آن زبانش و با آن ذوالفقارش به عالم مي بخشيد.(1)

ص: 56

مالك از قاريان قرآن و شخصيت هاي بانفوذ كوفه بود. در زمان حكومت عثمان، اعتراض هاي او به فرماندار كوفه، سبب شد وي را به شام تبعيد كنند. عثمان در نامه اي به مالك، اين گونه آورده است: تو اموري در دل داري كه اگر اظهار كني، ريختن خون تو حلال مي شود و هرگز فكر نمي كنم با مشاهده اين نامه، دست از كار خود برداري، مگر اينكه بلاي كوبنده اي به تو برسد كه پس از آن، حياتي براي تو نيست. هرگاه نامه من به تو رسيد، فوري راه شام را در پيش گير.

مالك به همراه چند تن از شيعيان معروف ديگر به شام تبعيد شد، ولي آنجا را نيز به جوش و خروش درآورد، به گونه اي كه دستگاه حاكم مجبور شد آنان را از شام اخراج كند و به دستور خليفه در «حمص» سكونت دهد.(1)

مدتي بعد، مالك در جريان شورش بر ضد عثمان، مردم كوفه را به همراه خود به مدينه برد و از كساني بود كه در جابه جايي خلافت به مركز واقعي اش نقش اساسي داشت.

ص: 57

مالك و چه مالكي! به خدا اگر كوه بود؛ كوهي كه در سرفرازي يگانه بود و اگر سنگ بود، سنگي سخت و محكم بود كه هيچ رونده اي به اوج قله او نمي رسيد و هيچ پرنده اي به فراز آن پرواز نمي كرد.

پس از آنكه پيمان صلح ميان حضرت علي عليه السلام و معاويه نوشته و بر مولاي متقيان تحميل شد، بعضي گفتند مالك اين صلح نامه را نخواهد پذيرفت و به چيزي جز جنگ رضايت نخواهد داد. امام در پاسخ آنان اين گونه فرمود:

بَلي اِنَّ الاَشْتَرَ لَيَرْضي اِذَا رَضيتُ وَ قَدْ رَضِيْتُ وَ رَضيتُم.

آري به يقين، اشتر به آنچه من راضي باشم، راضي خواهد بود.

وَ اَمَّا الَذّي ذَكَرتُم مِنْ تَرْكِه اَمْري وَ ما أنا عَلَيْهِ فَلَيسَ مِن اُولئِكَ وَ لَيسَ أَتَخَوَفَّهُ عَلي ذلِكَ وَلَيتَ مِثْلَهُ اِثنانِ بَل لَيتَ فيكُم مِثلَهُ واحِدٌ.(1)

و اما آنچه گفتيد مبني بر اينكه اشتر امر مرا ترك خواهد كرد، او اين گونه نيست و من از اين باب از او ترسي ندارم. اي كاش دو نفر مثل مالك داشتم، بلكه اي كاش در ميان شما يك نفر مثل مالك بود.(2)

ص: 58

اگر چنين كردي، چه بهتر و اگر در خانه خود، توقف نكردي و به پاخاستي، من با تو مي جنگم. تا تو را به خانه ات و جايگاهي كه سبب خشنودي خدايت گردد، برگردانم.(1)

مالك اشتر مي دانست حركت عايشه بر خلاف رضاي خدا و دستور اسلام است. بنابراين، از او خواست با درنگ در خانه، رضايت حق را به دست آورد. اين نامه، خشم عايشه را برانگيخت، ولي آنچه براي مالك اهميت و ارزش داشت، كسب رضايت خداوند بود.

ص: 59

مقام و زيركي مالك و نيز اعتماد حضرت امير عليه السلام به او را بيان مي كند، چنين آمده است:

وَ قَدْ أَمَّرْتُ عَلَيْكُمَا وَ عَلَي مَنْ فِي حَيِّزِكُمَا مَالِكَ بْنَ الْحَارِثِ الْأَشْتَرَ فَاسْمَعَا لَهُ وَ أَطِيعَا وَ اجْعَلَاهُ دِرْعاً وَ مِجَنّاً فَإِنَّهُ مِمَّنْ لَا يُخَافُ وَهْنُهُ وَ لَا سَقْطَتُهُ وَ لَا بُطْؤُهُ عَمَّا الْإِسْرَاعُ إِلَيْهِ أَحْزَمُ وَ لَا إِسْرَاعُهُ إِلَي مَا الْبُطْءُ عَنْهُ أَمْثَل.(1)

من مالك اشتر، پسر حارث را بر شما و كساني كه به فرمان شما هستند امير گرداندم. شما دو نفر سخنان او را گوش دهيد و فرمانش را اطاعت كنيد و او را مثل زره و سپر، نگهبان خود قرار دهيد كه در مالك اشتر سستي و لغزش وجود ندارد و در آنجايي كه سرعت عمل لازم است، كندي نمي كند و آن زمان كه كندي و حركت آرام ضروري است، شتاب نمي كند.

ص: 60

ابراهيم بن مالك مي گويد: من در حضور علي عليه السلام بودم كه به پدرم پيام فرستاد كه بازگردد، درحالي كه مالك مي خواست وارد اردوگاه معاويه شود. فرستاده علي عليه السلام به نام يزيد بن هاني به مالك گفت: علي پيام داد نزد من آي! مالك گفت: به اميرمؤمنان بگو حالا وقت آن نيست كه اين فرصت پيروزي را رها كنم و بازگردم. يزيد گفت: آيا دوست داري در اين جبهه پيروز شوي و از آن سو علي عليه السلام را به دشمن تسليم كنند؟! گفت: سبحان الله! به خدا اين را نمي پسندم. يزيد گفت: مخالفان جنگ مي گويند بايد مالك را احضار كني، وگرنه با شمشير، تو را مي كشيم، همان سان كه عثمان را كشتيم يا تو را تسليم دشمن مي كنيم. مالك با ناراحتي تمام به سوي آنها بازگشت و فرياد زد: سست عنصران خوار، آيا وقتي دشمن، شما را قاهر و غالب مي بيند، دعوت به حَكَميت قرآن مي كند؟ سوگند به خدا كه آنها اوامر الهي و سنت هاي پيامبر را فرو نهاده اند. پس نبايد به اين دعوت پاسخ دهيد. اندكي به من مهلت دهيد تا پيروز شويم. آنها گفتند: ما هرگز نمي خواهيم در گناه تو شريك شويم.

مالك گفت: به من بگوييد شما كه نخبگانتان كشته و سفلگانتان بازمانده اند، چه هنگام بر حق بوده ايد؟ آيا وقتي شاميان را مي كشتيد؟ يا اكنون كه دست از جنگ كشيده ايد! شما اينك نمي توانيد فضل كشته هاي خود را انكار كنيد. آنها كه از شما بهتر بودند، آيا در آتش اند؟ گفتند: اي مالك، از ما دست بدار كه ما براي خدا با آنها جنگيديم و براي خدا از جنگ با آنها دست برداشتيم. ما از تو اطاعت نمي كنيم، پس از ما دور شو. مالك گفت: سوگند به خدا كه شما فريب خورديد. [دشمن،] شما را به ترك پيكار خواند، پس پذيرفتيد. اي روسياهان، گمان مي كرديم نماز و نيايش شما به دليل ترك دنيا و شوق به ديدار خداوند است.

ص: 61

اينك روشن مي شود گريز شما به دليل هراسيدن از مرگ است. ننگتان باد اي شبه مهتران! پس از اين، عزتمند نخواهيد شد.

مالك گفت: اي اميرمؤمنان، صف هاي عراق را آماده كن. بدين ترتيب، مردم خروشيدند كه علي عليه السلام ، حكميت را پذيرفته و به حكم قرآن خرسند شده است و جز اين چاره اي ندارد. مالك گفت: اگر اميرمؤمنان به حكميت رضا داده، من نيز بدان راضي و خشنود هستم.(1)

ص: 62

مي كردند و اگر خودش را مي توانست از آسيب آنها نجات دهد، فرزندان زهرا عليها السلام و نوادگان رسول خدا صلي الله عليه و آله گرفتار دشمن مي شدند و در آينده، كسي نبود كه خط امامت و ولايت را ادامه دهد.

ص: 63

آنچه مطابق حق است، مطيع و پيرو باشيد؛ زيرا او شمشيري از شمشيرهاي خداست كه تيزي آن به كندي نمي گرايد و ضربه آن، بي ثمر نمي گزارد. پس اگر شما را فرمان دهد كه به سوي دشمن حركت كنيد، روانه شويد و اگر فرمان دهد كه بمانيد، توقف كنيد؛ چرا كه او پيش نرود و باز نايستد، به تأخير نمي اندازد و جلو نمي برد، جز به فرمان من. من شما را بر خود مقدّم داشتم، براي خيرخواهي او در حق شما و دلير و برخورد شديدش با دشمنانتان.

فضيل بن خديج گويد: اين نامه را بعد از شهادت مالك، در ميان وسايل وي پيدا كرديم.

ص: 64

كفايت كند. سپس او همراه با مردم شام، اشتر را نفرين كردند. دشمني آنها با مالك، آن قدر زياد بود كه هميشه پس از نماز، بر مالك نفرين مي كردند.

مالك اشتر به راه خود ادامه داد تا به قلزم رسيد. جايستار، همان دهقان اجير شده به پيشواز مالك رفت و پس از سلام گفت: من مردي از اهل خراجم، براي تو و يارانت در بهره ها و درآمد زمينم، حقي وجود دارد. به نزد من آي. من كارهاي تو و يارانت را انجام مي دهم و علوفه حيوانات شما را تأمين مي كنم و آن را به جاي خراج، محاسبه كن. مالك در خانه وي فرود آمد و مرد، نيازهاي مالك و يارانش را برآورده ساخت. براي آنها غذايي آورد كه در آن عسل مسموم بود و پس از اينكه مالك از عسل خورد، به شهادت رسيد.(1) رحمت خدا بر او باد!

ص: 65

بيش از آنكه معاويه و مردم شام از مرگ مالك شادمان بودند، علي عليه السلام و مردم كوفه از شهادت وي محزون و ناراحت شدند.

ص: 66

اميرمؤمنان عليه السلام مدتي براي مالك گريه كرد و به شدت براي او اندهگين بود و هيچ گاه وي را آن قدر ناراحت نديدند.

جنازه مالك را از قُلزُم به مدينه حمل و در آنجا دفن كردند. شهادت وي در سال 38 هجري رخ داد.

ص: 67

7. رفتار بر اساس عدالت و الگوي كامل اخلاقي و اسلامي، وقتي در نقش فرماندار حضرت و مسئول ديگر امور حضور داشت. اين رفتار، بيانگر حاكميت اسلام حقيقي و شخصيت حضرت علي عليه السلام بود.

8. حضور فعال در صحنه اجتماع و پشتيباني از ولايت در زماني كه برخي، بر گوشه گيري و قرائت قرآن و عبادت بسنده كرده بودند. اين كار، به پايه گذاري حكومت بر مبناي اسلام حقيقي و سنت نبوي اگرچه در مقطعي از زمان انجاميد كه امروزه انديشمندان از آن دوره، به دوران نوراني تجسم اخلاق و عدالت اسلامي ياد مي كنند.

ص: 68

ص: 69

مي داد. از آنجا كه رسول خدا صلي الله عليه و آله فرموده بود: «عمار با حق است و از آن جدا نمي شود و قاتل عمار نيز در آتش جهنم وارد خواهد شد»،(1) در بروز فتنه ها وقتي كار بر مردم مشتبه مي شد، به عملكرد عمار مي نگريستند كه در كدام طرف است و همان جبهه را جبهه حق مي دانستند.

ص: 70

او چون نمي دانست عمار در ميان كدام سپاه است، مخفيانه وارد سپاه علي عليه السلام شد و به پسرعمويش گفت: آمده ام در مورد چيزي كه مرا به شك انداخته، از تو بپرسم. من در عصر خلافت عمر بن خطّاب، از عمروعاص شنيدم كه مي گفت: پيامبر به عمار فرمود: گروه ستمگر تو را مي كُشند. هم اكنون، اين سخن را به ياد عمروعاص آوردم. او در پاسخ من گفت: از پيامبر شنيدم كه فرمود:

يَلتَقي اَهْلُ الشّامِ وَ اَهلُ العراق و في اِحْدَي الكَتيبَتَيْنِ الحقُّ وَ اِمامُ الهُدي و مَعَهُ عماربنِ ياسِرٍ.

مردم شام با مردم عراق براي جنگ، رو در روي هم قرار مي گيرند و حق و امام هدايت گر، در ميان يكي از آن دو سپاه است. آن سپاهي كه عمارياسر در ميان آن قرار دارد، حق است.

ابونوح پاسخ داد: آري، سوگند به خدا عمار در ميان سپاه ما (سپاه عراق) است. ذوالكلاع گفت: تو را به خدا سوگند مي دهم، آيا عمار در جنگ با ما جدي است؟

ابونوح پاسخ داد: آري، به پروردگار كعبه سوگند! او در جنگ با شما از من سخت تر است، با اينكه من دوست دارم همه شما به صورت يك نفر بوديد و من گردن شما را مي زدم و تو را كه پسرعمويم هستي، جلوتر از همه مي كشتم، ولي او در جنگ با شما، از من سخت تر است.

ذوالكلاع، پسرعمويش را نزد عمروعاص برد تا شايد ميان دو سپاه صلح اتفاق افتد. گفت وگويي نيز ميان عمارياسر و عمروعاص برقرار شد، ولي عمار فريب چرب زباني هاي عمروعاص را نخورد.

در جايي از اين گفت وگو عمار به عمروعاص گفت: «آيا مي تواني يك نمونه شاهد بياوري كه براي من روزي آمده باشد كه در آن، خدا و رسولش را نافرماني كرده باشم!»(1)

ص: 71

ص: 72

اي اميرمؤمنان، اگر مي تواني حتي يك روز به دشمن مهلت ندهي، اين كار را انجام بده. ما را پيش از آنكه آتش دشمنان ِبدكار شعله ور شود و براي دوري و جدايي از ما هم رأي شوند، همراه خود روانه جبهه كن. آن گاه مخالفان را به سوي راه هدايت و رشد فراخوان. اگر پذيرفتند كه سعادتمند شده اند؛ وگرنه، ناگزير با آنها مي جنگيم: فَوَاللهِ اِنَّ سَفْكَ دِمائِهِمْ، وَالْجِدَّ في جِهادِهِمْ لَقُربَهٌ عِندَاللهِ وَ كَرامَهٌ مِنْهَ؛(1) سوگند به خدا! به يقين ريختن خون آنها و تلاش براي جهاد و نبرد با ايشان، موجب تقرب و كرامت در پيشگاه الهي خواهد بود.

2. هنگامي كه عمار در صفين تصميم گرفت به ميدان گام نهد، در جمع ياران امام برخاست و گفت: خاندان اميه، در اسلام پيشگام نبوده اند تا از اين نظر شايسته فرمانروايي باشند. آنان مردم را فريفتند و ناله «امام ما مظلومانه كشته شد» سر دادند تا بر مردم، ظالمانه حكومت و سلطه گري كنند. اين حيله اي است كه از راه آن، به آنچه مي بينيد، رسيده اند. اگر چنين خدعه اي به كار نمي بردند، دو نفر هم با آنان بيعت نمي كرد وبه ياري شان برنمي خاست.(2)

او ادامه داد: خدايا،تو مي داني كه اگر بدانم رضاي تو در اين است كه خود را در اين دريا بيفكنم، مي افكنم. اگر بدانم رضاي تو در اين است كه لبه شمشير را بر شكم قرار دهم و بر آن خم شوم كه از آن طرف به در آيد، چنين خواهم كرد. خدايا، مي دانم و مرا آگاه ساختي كه امروز عملي كه تو را بيش از هر چيز راضي سازد، جز جهاد با اين گروه نيست و اگر مي دانستم كه جز اين، عمل ديگري هست، آن را انجام مي دادم.(3)

ص: 73

3. در سومين روز جنگ صفين، عمار كه فرمانده بخشي از سپاه اميرمؤمنان علي عليه السلام بود، در ميان ياران، معاويه را چنين معرفي كرد:

اي مسلمانان، آيا مي خواهيد نظاره گر شخصي باشيد كه خدا و رسولش را دشمن دارد و با خدا و رسولش مي جنگد و بر مسلمانان ستم و تجاوز و مشركان را تقويت مي كند؟ همان كسي كه وقتي خداوند (در فتح مكه) پيروزي دين و نصرت رسولش را خواست، نزد پيامبر آمد و در ظاهر مسلمان شد. سوگند به خدا! اسلام او از روي ميل نبود، بلكه با كمال بي توجهي اسلام را پذيرفت و پس از رحلت رسول خدا صلي الله عليه و آله سوگند به خدا ما او را با عنوان دشمن مسلمانان و دوست مجرمان شناختيم. آگاه باشيد كه او معاويه است. با او نبرد و او را لعنت كنيد كه او از كساني است كه نور خدا را خاموش مي كنند و موجب پيروزي دشمنان خدا مي شوند.(1)

عمار با همراهان دلاور خود در آن روز، عمروعاص و دشمن را تا پايگاه خودشان عقب راند و آن روز، پيروزي نصيب سپاه اميرمؤمنان علي عليه السلام شد و عمروعاص در آخر آن روز، با فرار و گريز، خود را نجات داد.(2)

4. در خلال درگيري نبرد صفين، يكي از مسلمانان نزد عمار آمد و چنين پرسيد: اي ابواليقظان! مگر نه اين است كه رسول خدا صلي الله عليه و آله فرمود: «قاتِلُوا النّاسَ حَتّي يَسْلَمُوا... ؛ با كافران بجنگيد تا مسلمان شوند و هنگامي كه مسلمان شدند، از طرف من، خون و اموال آنها محفوظ است؟ عمار پاسخ داد: آري همين گونه است، ولي اينها (طرفداران معاويه) مسلمان نيستند، بلكه در ظاهر اسلام را پذيرفتند و كفر خود را پنهان داشتند، تا وقتي يار و ياور يافتند، كفرشان را ظاهر كنند».(3)

ص: 74

ص: 75

من در جنگ هاي بدر، احد و حُنين در برابر او جنگيدم. آيا پدرت اينجاست تا تو را به آن خبر دهد؟ آن مرد گفت: نه. عمار گفت: آن روز در عصر پيامبر تجمع ما در مركز پرچم هاي رسول خدا صلي الله عليه و آله بود، ولي تجمّع اين قوم (عمروعاص و معاويه و سپاه آنها) در مركز پرچم هاي مشركان بود. آيا اين لشكر (معاويه) و كساني را كه در آن هستند، مي بيني؟ سوگند به خدا! دوست دارم همه آنها به صورت يك فرد بودند و من آن فرد را سر به نيست مي كردم. سوگند به خدا! ريختن خون همه آنها حلال تر از ريختن خون گنجشك است! آيا ريختن خون گنجشك حرام است؟آن مرد گفت: نه، بلكه حلال است. عمار گفت: ريختن خون آنها نيز حلال است. آيا مطلب را خوب بيان كردم؟ آن مرد گفت: آري، خوب روشن كردي. عمار گفت: اينك برو، هركدام از دو لشكر را خواستي، انتخاب كن. به زودي آنها (معاويه و پيروانش) با شمشيرهاي خود، شما را مي زنند تا حدي كه باطل گرايان شما، به شك و ترديد مي افتند. آن گاه عمار اين جمله هاي تاريخي را فرمود:

وَ اللَّهِ مَا هُمْ مِنَ الْحَقِّ عَلَي مَا يُقْذِي عَيْنَ ذُبَابٍ وَ اللَّهِ لَوْ ضَرَبُونَا بِأَسْيَافِهِمْ حَتَّي يُبْلِغُونَا سَعَفَاتِ هَجَرَ لَعَرَفْتُ أَنَّا عَلَي حَقٍّ وَ هُمْ عَلَي بَاطِل.(1)

سوگند به خدا! به اندازه خاشاكي كه در چشم پشه رفته، آنها بر حق نيستند. سوگند به خدا! اگر آنها با شمشيرهاي خود، ما را بزنند و تا كنار نخل هاي سرزمين هَجَر (بحرين) ما را به عقب برانند، ما علم و اطمينان داريم كه بر حق هستيم و آنها بر باطل هستند.

ص: 76

2. ابوزينب از ياران و در سپاه اميرمؤمنان علي عليه السلام بود. در جبهه صفين، بر اثر نا آگاهي به شك افتاد كه كدام يك از دو لشكر، بر حق اند؟ حضرت علي عليه السلام به او فرمود: تو اگر با اين قوم با نيت پاك جنگ كني و كشته شوي، در راه اطاعت خدا كشته شده اي و بر حق هستي... . عمارياسر نيز به او فرمود: ثابت قدم باش و در مورد اين احزاب (پيروان معاويه) شك نكن؛ كه آنها دشمنان خدا و رسولش هستند.

آن گاه عمار به دشمن حمله كرد، درحالي كه چنين رجز مي خواند: حركت كنيد به سوي دسته هايي كه دشمنان پيامبر هستند. حركت كنيد كه بهترين انسان ها پيروان علي عليه السلام هستند. اكنون وقت كشيدن شمشير از نيام و تازاندن اسب ها به ميدان جنگ و پرتاب نيزه هاي بلند است.

به اين ترتيب، مي بينيم عمار از روي بينش و آگاهي و با كمال اطمينان و عقيده، بر اساس تولا و تبرّا مي جنگيد.

ص: 77

يافت(1) و جزو ياران خالص اميرمؤمنان علي عليه السلام شد. محمد و عايشه هر دو فرزندان ابوبكر هستند، ولي از نظر انديشه و روحيه، در دو جبهه كاملاً متفاوت از يكديگر قرار گرفته اند.

جنگ جمل، آزمايش دشواري براي محمد بود؛ زيرا در لشكر مقابل، خواهرش قرار دارد و محمد بايد با او بجنگد. محمد با بصيرتي كه يافته بود، عاطفه و احساسات را كنار گذاشت و در ركاب علي عليه السلام به دفاع بي دريغ از مكتب اسلام پرداخت. در جامعه اي كه عصبيت هاي قومي و قبيله اي به شدت رواج دارد، رسيدن به چنين مرتبه اي از معرفت كه حتي خواهر خود را به انگيزه الهي در نظر نياورد، بسيار ارزشمند است.

اميرمؤمنان علي عليه السلام پس از جنگ صفين، محمد را به استانداري مصر فرستاد، ولي با متشنج شدن وضعيت عراق به واسطه مسائل حكميت، مصر نيز دچار آشوب هايي شد. امام، مالك اشتر را براي كنترل اوضاع به آن ديار فرستاد كه مالك در ميان راه با توطئه اي به شهادت رسيد.

حضرت علي عليه السلام محمد بن ابي بكر را پس از مالك اشتر به حكومت مصر برگزيد و چون با سپاهيان معاويه روبه رو شد، محمد از مركب پايين آمد و مبارزه كرد. يارانش ناجوانمردانه از اطراف او پراكنده شدند و او نيز به خرابه اي پناه برد. او را گرفتند و نزد معاوية بن خديج آوردند، درحالي كه روزه دار و تشنه بود. معاويه از دادن آب به او جلوگيري كرد و او خطاب به

ص: 78

معاويه گفت: اي پسر زن جولايي يهودي، خدا رويت را سياه كند! معاويه او را كشت و پيكرش را داخل لاشه الاغي قرار داد و سپس به آتش سوزاند. وقتي اين خبر به عايشه رسيد، به شدت گريه كرد و همواره در نمازش به معاويه و عمروعاص نفرين مي كرد.

وقتي خبر شهادت محمد بن ابي بكر به اميرمؤمنان علي عليه السلام رسيد، در غم او گريست و با اظهار تأسف، كشنده او را لعن و نفرين كرد.(1)

ص: 79

ميثم، علم تفسير قرآن را نزد علي عليه السلام فراگرفت و آن حضرت، وي را به سبب داشتن استعداد روحي و زمينه مناسب، به راه هاي فهميدن حوادثي كه در آينده اتفاق خواهد افتاد، آشنا كرده بود و ميثم، گاهي برخي از آنها را براي مردم بازگو مي كرد و مايه شگفتي ديگران مي شد.(1)

ص: 80

عجمي هستي، جرئت مي كني اين گونه با من سخن بگويي؟ امام تو علي عليه السلام درباره رفتار و تصميم من با تو چه گفته است؟

ميثم فرمود: علي عليه السلام به من خبر داد كه تو مرا زنده بر دار مي كشي و من دهمين نفر هستم. عبيداللّه گفت: همانا ما بر خلاف گفته او عمل خواهيم كرد.

ميثم فرمود: چگونه با او مخالفت مي كنيد؟ به خدا سوگند! آن حضرت به من خبر نداده، جز آنچه از رسول خدا صلي الله عليه و آله شنيده و او از جبرئيل امين و او از خداي متعال خبر داده است. تو چگونه مي تواني بر خلاف گفته اينان، عمل بكني؟ حتي من آنجايي را كه تو مرا بر دار مي كشي، مي شناسم. من نخستين مردي هستم كه در اسلام، لجام بر دهانم مي زنند.

ابن زياد وي را مدتي در زندان نگه داشت. سپس او را به تنه درخت خرمايي كه نزديك خانه عمرو بن حريث بود، آويزان كرد. ميثم در بالاي دار هم كه بود، به بيان فضيلت هاي بني هاشم مي پرداخت. چون خبر به ابن زياد رسيد، دستور داد لجامي ساختند و آن را بر دهان و سر ميثم تمار زدند تا ديگر نتواند سخن بگويد. سرانجام، ميثم همان گونه كه علي عليه السلام خبر داده بود، به شهادت رسيد.(1)

پيكرش مدتي بر بالاي دار بود. ابن زياد براي اهانت بيشتر به ميثم، اجازه نمي داد پيكر پاكش را از دار پايين آورند و دفن كنند. هدفش از اين كار، تهديد و ترساندن مدافعان امام علي عليه السلام بود كه بفهماند سزاي دوستي علي، اين است.

سرانجام، هفت نفر از مسلمانان و خرمافروشان، هم پيمان شدند تا پيكر ميثم را بردارند و دفن كنند. پس شب هنگام براي غافل ساختن مأموران، در نزديكي آن محل به گونه اي كه ميثم ديده نشود آتشي افروختند. مأموران براي گرم شدن،

ص: 81

بدان جا رفتند و آنان در اين فرصت، براي پايين آوردن پيكر پاك ميثم، نزديك دار رفتند. مأموران، كنار آتش بودند و روشنايي آتش، مانع ديد چوبه دار بود. بدين ترتيب، آنان پيكر ميثم را پايين آوردند و در بركه آبي دفن كردند.

صبح كه ابن زياد باخبر شد، افرادي را براي يافتن پيكر پاك ميثم مأمور كرد، ولي تلاش شان به جايي نرسيد.(1) اكنون قبر ميثم در جنوب غربي مسجد بزرگ كوفه قرار گرفته و مزار عاشقان اهل بيت عليهم السلام و ياران راستين آنهاست.

شهادت ميثم ده روز پيش از آمدن حسين بن علي عليه السلام به عراق رخ داد.(2)

ص: 82

ص: 83

ص: 84

سوگند به خدا، من از اين رو امر خلافت را به او واگذاشتم كه ياراني نيافتم. اگر ياراني مي يافتم شب و روزم را در جنگ و جهاد با معاويه مي گذرانيدم تا خدا ميان من و او حكم فرمايد.

در دوره اي كه فريب و نيرنگ معاويه توانست بسياري از فرماندهان و ياران حضرت را از مسير حق جدا كند، ياراني هر چند اندك با بينش و تقوايي كه داشتند هيچگاه مغلوب هواپرستي و متاع اندك دنيا نشدند و همچون كوه هاي استوار در كنار ايشان صبر پيشه نموده و سايه سنگين سكوت را تحمل كردند. مهم ترين اقدامات و مواضع همراه با بصيرت آنان كه منجر شد تشيع در زماني كه فريبكاري و نيرنگ توانسته بود قربانيان زيادي بگيرد، محفوظ نگه داشته شود را مي توان در موارد ذيل چنين خلاصه كرد:

1. داشتن درك كامل از شرايط زمان و تبعيت از امام در قبول پيمان صلح با معاويه عليرغم اينكه براي آنان بسيار سخت و غيرقابل تحمل بود.(1)

2. ناكام گذاشتن تلاش هاي معاويه پس از پيمان صلح براي جذب تعدادي از آنان كه در كنار امام بودند.

ص: 85

3. پافشاري بر عقائد خويش و افشاي چهره واقعي معاويه در نقض شروطي كه در پيمان صلح پذيرفته بود.

4. انتخاب شيوه مبارزه تدريجي و آرام براي غفلت زدايي از جامعه اي كه هنوز به مرتبه بلوغ سياسي و اجتماعي نرسيده بود.

5. حفظ عمود خيمه حق و روشن نگه داشتن مشعل هدايت با نشر فضائل اهل بيت عليهم السلام و افشاي مقاصد شوم جباران و خودكامگان حاكم بر سرنوشت مسلمانان.

6. سازماندهي مجدد شيعيان و هموار نمودن مسير براي قيام امام حسين عليه السلام .

ص: 86

در اين ميان، معاويه بسيار كوشيد او را به سوي خود جلب كند، ولي قيس، مردانه در برابر كفر و باطل ايستادگي كرد. بنابراين، معاويه به راه نيرنگ متوسل شد و براي عملي كردن هدف شوم خود، در شام نامه اي را براي مردم خواند با اين مضمون كه قيس و مردم مصر به طرفداري از خون عثمان با ما همكاري خواهند كرد.(1) مأموران امام اين جريان را به آگاهي حضرت علي عليه السلام رساندند. امام باور نكرد، ولي با اصرار جمعي، محمد بن ابي بكر را به جاي او فرستاد. قيس در جنگ صفين نيز معاويه را بسيار آزار داد، بدين گونه كه هر روز در جلو لشكر مي ايستاد، براي شان سخنراني و آنان را به جنگ ترغيب مي كرد. پس از شهادت علي عليه السلام قيس در خدمت امام مجتبي عليه السلام بود.

ص: 87

سپاه كرد و به او فرمود: اي پسر عمو، من به همراه تو دوازده هزار نفر از شجاعان عرب و قاريان مصر را مي فرستم. به سوي معاويه برو و گزارش كار روزانه ات را براي من بفرست. با قيس بن سعد و سعيد بن قيس مشورت كن. جنگ با معاويه را آغاز نكن، ولي اگر او جنگ را آغاز كرد، با او بجنگ. اگر به تو آسيبي رسيد، قيس بن سعد، فرمانده خواهد بود و بعد از قيس، سعيد بن قيس همداني.

معاويه براي اينكه با امام مجتبي عليه السلام جنگ نكند و بدون خونريزي به هدف خود برسد، دست به توطئه زد و شبانه، فردي را نزد عبيدالله بن عباس، فرمانده نيروهاي امام مجتبي عليه السلام فرستاد و به او پيغام داد امام حسن عليه السلام با من درباره صلح مكاتبه كرده و صلح او نزد من، امري مسلّم است. اگر امروز از من اطاعت كني، خواسته هايت برآورده مي شود، وگرنه زماني از من اطاعت خواهي كرد كه هيچ گونه فايده اي براي تو نخواهد داشت. من تعهد مي كنم هزار هزار درهم (يك ميليون) به تو بدهم؛ نصف آن را اكنون و نصف ديگر را وقتي وارد كوفه شوم.

عبيدالله از اين موقعيت بهره برد و شبانه از لشكر امام حسن عليه السلام جدا شد و به اردوگاه معاويه پيوست. معاويه نيز به وعده خود وفا كرد و پانصد هزار درهم به او داد. مردم صبح منتظر بودند عبيدالله براي آنها نماز جماعت بخواند، ولي هر چه جستند، او را نديدند و متوجه شدند به معاويه پيوسته است. ازاين رو، قيس بن سعد با آنها نماز خواند و پس از نماز، براي مردم سخنراني كرد و گفت: «اي مردم، رفتن عبيداللَّه بن عباس، شما را دچار هول و ترس نكند؛ زيرا اين مرد و پدرش هرگز عمل خيري انجام نداده اند».(1)

ص: 88

پس از سخنراني قيس، مردم يكپارچه فرياد برآوردند كه خدا را مي ستاييم كه او را از جمع ما بيرون كرد؛ ما را به سوي دشمن حركت ده. بدين ترتيب، قيس، آنها را به طرف دشمن رهبري كرد.

ص: 89

اگر آنچه را به تو پيشنهاد كردم، پذيرفتي، به تو خواهم داد و اگر كاري كه گفتم، انجام ندهي، اسبان و سواران را بر سرت مي تازم. در آن هنگام، هر بلايي كه بر سر تو آيد، خود مقصر خواهي بود. والسلام.(1)

ص: 90

ص: 91

در ميان تاريخ نگاران اختلاف است كه اين دو نامه اخير، يا در زماني كه سعد در مصر بوده، نوشته شده يا در زماني كه فرمان دهي سپاه امام مجتبي عليه السلام را برعهده داشته است. با اين حال، نكته مهم اين است كه قيس هيچ گاه فريب معاويه را نخورد و تسليم نيرنگ هاي او نشد؛ چه در زمان خلافت و امامت اميرمؤمنان علي عليه السلام و چه در دوران خلافت امام حسن مجتبي عليه السلام . در واقع اين از امتيازهاي بزرگ قيس است؛ درحالي كه عبيدالله بن عباس در برابر طمع اندازي هاي معاويه تسليم شد و شبانه به اردوگاه لشكر معاويه گريخت و به امام مجتبي عليه السلام خيانت كرد.

ص: 92

قيس پس از بيعت با حضرت مجتبي عليه السلام نيز پيوسته از دستگاه بني اميه و عملكرد معاويه انتقاد مي كرد و در همه حال همراه و همگام امام حسن عليه السلام بود تا اينكه در سال 59 يا 60 ه . ق. يك سال پيش از مرگ معاويه، در مدينه وفات كرد.

ص: 93

ص: 94

آنچه گذشت، تنها گوشه اي از تيرگي هاي حاكم بر فضاي آن روزگاران در هنگام قيام امام حسين عليه السلام است كه در شعر شاعر اين چنين متجلي شده است:

هر چه مرغ حق است، پر بسته

هر چه مردار خوار، در پرواز

دشمن، آزاد و دوستان، در بند

سنگ ها بسته است و سگ ها باز

هر چه شير و عقاب و ببر، به بند

هر چه روباه و گرگ و موش، رها

هر چه خورشيد و ماه، در پس ابر

رسته خفاش ها و شب پره ها

هر زبان در دهان كه حق مي گفت

دشمن از خشم، آن دهان را دوخت

هر كسي سر بلند كرد، برفت

هر عقابي كه پر گشود، بسوخت

در آن شرايط بود كه كساني چون حجر بن عدي، ميثم تمار، رشيد هجري و عمروبن حمق مردانه در مقابل اين شرك نقابدار و نفاق حاكم ايستادند و با مبارزات بيدادگرانه اي كه به قيمت جانشان تمام شد، زمينه ساز نهضت جاودانه سيدالشهداء عليه السلام گشتند.

بعد از مرگ معاويه و سپرده شدن خلافت جامعه اسلامي به شخص شراب خوار و ميمون بازي مانند يزيد و زيرپاگذاشته شدن تمامي تعهدات صلح، ديگر سكوت و مشاهده كردن چهره هاي خبيث، متملق و منحرف بر بالاي منبر پيامبر صلي الله عليه و آله و در مناصب حكومتي جايز نبود، لذا باقي مانده اصحاب مخلص امام علي و امام مجتبي عليهما السلام كه در حلقه ياران امام حسين عليه السلام قرار گرفته بودند، به دعوت امام زمان لبيك گفته و با بينش عميقي كه نسبت به خدا و ولايت پيدا كرده بودند حماسه عظيم عاشورا را كه اصلي ترين نقش را تا كنون براي حفظ تشيع داشت خلق كردند.

خيمه گاه امام حسين عليه السلام محل اجتماع افراد بصيري بود كه وظيفه خويش و موقعيت تاريخي اين قيام را به درستي درك كردند. بصيرت آنان نقش آفريني مهمي در حفظ تشيع داشت كه به نمونه هايي از اين موارد اشاره مي شود:

ص: 95

1. تعبد، خدا محوري و علم و يقين نسبت به راهي كه انتخاب كرده بودند.

2. زمان شناسي و اقدام به موقع كه موجب تزريق پيام عاشورا در رگ هاي خشكيده جامعه گرديد.

3. اتحاد و هم قسم شدن براي دفاع از حريم امامت و ولايت و اهل بيت پيامبر صلي الله عليه و آله .

4. وصاياي شهداء به بازماندگان براي دفاع و حمايت از ولايت.

ص: 96

دلم.»(1) همچنين آن هنگام كه خويش را بالاي سر او رساند و سرش را به دامان گرفت، با اندوه فراوان گفت: «جَزاكَ اللّهُ خَيرا يا أَخي، لَقَدْ جاهَدْتَ فِي اللّهِ حَقَّ جِهادِهِ؛ برادر جان، خداوند به تو بهترين پاداش ها را بدهد كه اين گونه جهاد كامل به جا آوردي».(2)

روزي يكي از فرزندان حضرت عباس عليه السلام به محضر امام سجاد عليه السلام وارد شد. وقتي نگاه امام به او افتاد، اشك در چشمان مباركش حلقه بست و فرمود: «لا يومَ كَيوْمِ الحُسَينِ؛ هيچ روزي مانند عاشورا نيست.» سپس فرمود:

خداوند، عمويم عباس عليه السلام را بيامرزد كه به راستي، جانبازي و فداكاري كرد و خود را فدا ساخت و دستانش قطع شد. خداوند نيز همچون عمويش، جعفر طيار، دو بال به او ارزاني داشت تا با آنها، در بهشت به پرواز درآيد. آري، عباس نزد پروردگار بلندمرتبه، جايگاهي دارد كه همه شهيدان در روز قيامت به جايگاه او رشك مي برند و آرزوي آن را دارند.(3)

يكي از بهترين لقبهايي كه امام صادق عليه السلام به حضرت عباس عليه السلام به سبب اطاعت از ولي الله مي دهد، عنوان «عبدصالح المطيع لله» است. در اين سخن، امام صادق عليه السلام عموي خويش را در مقام بندگي و در رديف صالحان و مطيعان قرار مي دهد؛ بدين گونه كه امام صادق عليه السلام در زيارت نامه آن حضرت، مي فرمايد: «السلام عليك ايهاالعبد الصالح المطيع لله».(4)

ص: 97

ص: 98

در ادامه نيز امام صادق عليه السلام فرموده است:

عموي بزرگوارمان بسيار ايمان داشت و به غير خدا توجه نداشت. ايمان راسخ و قوي در عمق جان او نفوذ و سراسر وجودش را ايمان پر كرده بود. باور داشت بالاترين فضيلت انسان، ايمان و دين اوست. بنابراين، در راه باورهاي راستينش ثابت قدم است، «جَاهَدَ مَعَ أبي عَبدِ اللّه عليه السلام و أَبْليٰ بَلاٰءً حَسَنٰا و مَضيٰ شَهِيداً؛(1) عباس بن علي عليه السلام ، به آزمون سخت مبتلا شد و ايثار و جان فشاني كرد و سرفَراز بيرون آمد.

دليل ديگر بر ايمان والاي حضرت عباس عليه السلام ، سخن امام صادق عليه السلام درباره او است كه در زيارت نامه حضرت ميخوانيم: «خداوند لعنت كند مردمي را كه مقام بلند تو را نشناختند و حرمت اين جايگاه بزرگ را شكستند».(2)

ص: 99

سكوت كرد. بر همين اساس، حضرت صادق عليه السلام در آغاز زيارت نامه حضرت ابوالفضل عليه السلام مي فرمايد: «سلام بر تو اي بنده نيكوكار و فرمان بردار خدا و پيامبر خدا و مطيع اميرمؤمنان و حسن و حسين».

همچنين زماني كه در تشييع جنازه امام مجتبي عليه السلام تابوت حضرت را تيرباران كردند، عباس عليه السلام با ديدن چنين صحنه اي برآشفت و دست به قبضه شمشير برد. امام حسين عليه السلام سفارش امام مجتبي عليه السلام را مبني بر اينكه راضي نيست هنگام خاك سپاري او قطره خوني ريخته شود، يادآور شد و بدين ترتيب، عباس عليه السلام نيز شكيبايي پيشه ساخت.(1)

اين دو رويداد، به خوبي گوياي روح ولايت پذير و آگاه حضرت است. حساس بودن اين مسئله وقتي افزايش مي يابد كه شخص، توان رويارويي با دشمن را در خود ببيند، ولي براي رعايت مصلحت جامعه، دم بر نياورد.

حضرت عباس عليه السلام آن گاه كه محمد بن حنفيه براي رفع خطر، بيعت با يزيد را پيشنهاد مي كند(2) و عبداللّه بن جعفر، عبداللّه بن عباس و ديگر ياران براي منصرف ساختن امام حسين عليه السلام از سفر بسيار مي كوشند،(3) در اين ميان، حضرت عباس عليه السلام به جاي نصيحت كردن امام خويش، فرمان برداري را شايسته تر ميبيند و بدون ذره اي مصلحتانديشي فردي و لحظه اي درنگ در تصميم گيري، آينده نگري و خيرخواهي را به پيشواي خويش وا مي گذارد و به دستورهاي او گردن مي نهد. اين كار، نشان از ولايت پذيري محض او در ميان اطرافيان حضرت داشت.

ص: 100

امام صادق عليه السلام در زيارت آن بزرگوار اين گونه به ولايت پذيري وي اشاره دارد: «أَشْهَدُ لَكَ بِالتَّسْلِيمِ وَ التَّصْدِيقِ وَ الْوَفَاءِ وَ النَّصِيحَةِ لِخَلَفِ النَّبِيِّ صلي الله عليه و آله الْمُرْسَلِ؛(1)

شهادت ميدهم در برابر جانشين رسولاكرم صلي الله عليه و آله در مقام تسليم بودي؛ حضرتش را تصديق و در شأن وي وفا و خيرخواهي كردي».

ص: 101

چنان با او رفتار كرد كه سرسختياش در دفاع از حريم ولايت و برائت از دشمنان را نشان مي داد. او بدون كوچك ترين توجه به روابط قبيله اي و قوم گرايي ها، فرياد اناالحق برآورد و منصوروار دار عشق بر دوش كشيد و گفت: «دست هايت بريده باد! خداوند تو، و امانت را لعنت كند. آيا به ما امان مي دهي، درحالي كه پسر رسول خدا، حسين عليه السلام امان ندارد؟ به ما امر مي كني كه به اطاعت اين نفرين شدگان الهي و فرزندان ملعون و پليد آنان درآييم؟»(1)

ص: 102

والله ان قطعتموا يميني

اني احامي ابدا عن ديني

وعن امام صادق اليقين

نجل النبي الطاهرالامين؛

به خدا سوگند اگر دست راستم را قطع كنيد، من هرگز از حمايت دين و از امام صادق و يقينيِ خودم كه فرزند پيامبر پاك و امين است، دست برنمي دارم.

وي در اين عبارت، به صراحت اعلام مي دارد آنچه او را در ميدان جنگ نگه داشته و براي آن جانش را تقديم مي كند، حمايت از ديني، بر اساس اصول ولايتمداري معصومان عليهم السلام است. بنابراين، عامل وفاداري او، ايمان به ولايت و نيز اطاعت و دفاع از حوزه ولايت است.

ص: 103

حبيب بن مظاهر مردي شجاع، استوار و باقدرت بود؛ به گونه اي كه در همه جنگهاي دوران حكومت حضرت علي عليه السلام ، حضوري فعال و چشمگير داشت و در آن زمان، يكي از شجاعان بزرگ كوفه در لشكر امام علي عليه السلام بود.(1)

حبيب در عبادت، شجاعت، علم، زهد و در دفاع از حريم ولايت، زبانزد ديگران بود. از سوي ديگر، شركت او در 75 سالگي در نهضت كربلا و دفاع از حريم ولايت، از صحنههاي پرشكوه و درخشان زندگي سراسر معنوي اوست.

وي مردي عابد و پارسا بود، تقوا و حدود الهي را رعايت مي كرد، حافظ كل قرآن كريم بود و هر شب را با نيايش و عبادت خدا به صبح مي رساند.(2)

ص: 104

يزيد در آغاز خلافتش، براي مسلط شدن بر اوضاع، سختگيريهاي زيادي مي كرد. نوشتن اين نامه در آن شرايط، اقدام مهم و تهديدآميزي بود كه حبيب و ديگر هم فكرانش انجام دادند.

ص: 105

حبيب بن مظاهر، اين پيرمرد عارف و آگاه، پس از شهادت مسلم، مصمم بود به هر قيمت خود را به كاروان كربلا برساند. شب به راه ميافتاد و روز استراحت مي كرد تا در بند مأموران ابن زياد اسير نشود. سرانجام، روز هفتم ماه محرّم، در كربلا به كاروان امام حسين عليه السلام پيوست.(1)

ص: 106

يكي از آنان به نام عبدالله بن بشير برخاست و گفت: اي حبيب، خداوند تلاشت را پاداش دهد! براي ما افتخاري آوردي كه يك انسان به عزيزترين كسانش مي دهد. من نخستين كسي هستم كه دعوت تو را لبيك مي گويم... . بدين ترتيب ديگران هم به پا خاستند و سخناني چون او بر زبان آوردند و براي پيوستن به حسين عليه السلام و ياري او، اعلام آمادگي كردند كه شمار اين افراد، به هفتاد يا نود نفر مي رسيد. آنان تصميم گرفتند به سوي كربلا رهسپار شوند، ولي جاسوس خيانتكاري از وابستگان عمرسعد در ميان شان بود كه به او گزارش داد. عمرسعد هم عنصر خشن بي رحمي چون ازرق را با پانصد اسبسوار به سوي آنان روانه كرد. مأموران، همان شب به آنان رسيدند و مانع حركت شان شدند.(1) گرچه در آن لحظه، طايفه بنياسد نتوانستند به ياري امام بشتابند، پس از پايان ماجراي عاشورا و به اسارت رفتن اهل بيت، به سرزمين خونين كربلا آمدند و بدن پاك شهيدان را به خاك سپردند.

ص: 107

خدا را بر هفتاد حرف مي پرستي (كنايه از انحراف شديد شمر و ساختگي بودن دين داري او) من نيز شاهدم كه در گفته ات (كه حرف حسين را نمي فهمي)، راست مي گويي... . خداوند بر قلب تو مُهر زده و از درك حقيقت محرومي... .»(1) بدين ترتيب، شمر منكوب شد و امام همچنان به سخنان خود ادامه داد.

ظهر عاشورا، امام حسين عليه السلام براي به جا آوردن آخرين نماز، مهلت خواست. حصين بن تميم، از نيروهاي خبيث دشمن، فرياد زد: حسين! نماز تو كه پذيرفته نيست. حبيب بن مظاهر از اين اهانت خشمگين شد و در پاسخ آن مرد گفت: خيال كرده اي كه نماز خاندان پيامبر پذيرفته نيست، ولي نماز تو پذيرفته است، اي الاغ، سپس به يكديگر حمله كردند. حبيب بن مظاهر با شمشير بر سر اسب حصين بن تميم زد كه اسب بر زمين افتاد و سوارش را هم بر زمين كوبيد. دوستانش بي درنگ شتافتند و او را از چنگ حبيب بن مظاهر خلاص كردند. حبيب خطاب به آنان چنين گفت: اي بدترين قوم از نظر نام و نيرو، سوگند مي خورم اگر ما به اندازه شما يا جزئي از شما بوديم، از بيم شمشيرهاي ما فرار مي كرديد و دشت را رها مي ساختيد.

حبيب بن مظاهر در ميدان جنگ، اين گونه رجز ميخواند: «من حبيب، پسر مظاهر، زماني كه آتش جنگ برافروخته شود، يكّه سوار ميدان جنگم. شما گرچه از نظر نيرو و نفر از ما بيشتريد، ما از شما مقاومتر و وفادارتريم. حجت و دليل ما برتر و منطق ما آشكارتر است و از شما پرهيزكارتر و استوارتريم». (2)

در اين رجز، همراه با برشماري ويژگيهاي ياران امام حسين عليه السلام ، به ناحق بودن گروه دشمن با تعداد فراوان و به حق بودن سپاه امام، اگرچه اندكاند، اشاره شده است.

ص: 108

ص: 109

تمار، سوار بر اسب از نزديك جايي كه جمعي از طايفه بني اسد در آن نشسته بودند، ميگذشت. در اين حال، حبيب بن مظاهر را ديد كه او نيز سوار بر اسب بود. آن دو به يكديگر نزديك شدند تا حدي كه گردن اسب هايشان به هم مي خورد و گفت وگويي طولاني كردند. در آخر، حبيب بن مظاهر خطاب به ميثم گفت: گويا پيرمرد خربزه فروشي را مي بينم كه در راه عشق و محبت دودمان پيامبر، او را به دار آويخته اند و بر چوبه دار، شكم او را پاره مي كنند. ميثم نيز گفت: من هم خوب مي شناسم، مرد سرخ چهره اي را كه گيسواني دارد (منظورش خود حبيب بن مظاهر بود) و براي ياري فرزند رسول خدا صلي الله عليه و آله ، حسين بن علي عليه السلام به ميدان مي رود و كشته مي شود و سربريده اش را در كوفه مي گردانند.

آنان پس از اين گفت وگو، از هم جدا شدند. كساني كه آنجا حضور داشتند و اين گفت وگو را از آن دو شنيدند، هنوز پراكنده نشده بودند و آنچه را آنان گفتند، دروغ مي پنداشتند. در اين هنگام رشيد هجري از راه رسيد و از آنان سراغ ميثم و حبيب را گرفت. به او گفتند: همين جا بودند و چنين و چنان گفتند و سپس از هم جدا شدند و رفتند. رشيد گفت: خداوند، ميثم را رحمت كند. فراموش كرد اين مطلب را هم بگويد كه به آورنده سرِ بريده حبيب، در كوفه صد درهم بيشتر جايزه مي دهند و آن گاه آن سر را در شهر مي گردانند! حاضران به يكديگر گفتند: اين يكي، از آنان هم دروغگوتر است.

بدين ترتيب، طولي نكشيد كه ميثم را بر در خانه عمرو بن حريث بر فراز چوبه دار، آويخته ديدند و سر حبيب بن مظاهر را هم به كوفه آوردند و آنچه را آن روز گفته شده بود، مردم به چشم مشاهده كردند. (1)

ص: 110

ص: 111

خدا سوگند! من از شما جدا نخواهم شد تا نيزهام را به سينه دشمن فرو كنم و تا هنگامي كه دسته شمشيرم به دستم هست، آنها را ميكشم و زماني كه سلاح نداشته باشم، با سنگ ستيزه ميكنم تا با شما كشته شوم. (1)

ص: 112

ابن زياد، براي مبارزه با حسين عليه السلام فراخوانده و به سركردگي هزار سوار برگزيده شد. گفته اند وقتي از دارالأماره كوفه، با مأموريت بستن راه بر امام حسين عليه السلام بيرون آمد، ندايي شنيد كه اي حر، مژده باد تو را بهشت... .(1) در خانه قصر بني مقاتل(2) يا شراف، راه را بر امام بست و مانع از حركت آن حضرت به سوي كوفه شد.

ص: 113

پيراهن و ردايي به تن و نعليني به پا داشت، از خيمه بيرون آمد. پس از آن، حمد و ثناي الهي گفت و فرمود: اي مردم، اين گفتار، عذري در برابر خداي تعالي براي شماست. من به سوي شما نيامدهام، تا اينكه نامههايتان را دريافت كردم. سپس حضرت، خطبه را به پايان رسانيد، درحالي كه مردم سكوت كرده بودند. پس از آن به مؤذن فرمود: اقامه بگو. او نيز اقامه گفت. امام حسين عليه السلام به حر فرمود: آيا ميخواهي با اصحابت نماز بخواني؟ گفت: نه، بلكه به نماز شما اقتدا خواهم كرد. پس همه به امام حسين عليه السلام اقتدا كردند. (1)

ص: 114

سعد گفت: به خدا اگر كار به دست من بود، مي پذيرفتم، ولي امير تو، عبيداللّه نمي پذيرد.

پس از اين گفت وگو، حر به گوشه اي از لشكر رفت. مردي از قومش نيز با او بود كه قرة بن قيس نام داشت.

حر گفت: اي قرة، آيا امروز اسبت را آب داده اي؟ قرة گفت: نه. حر گفت: آيا مي خواهي سيرابش كني؟ قرة مي گويد: به خدا سوگند من، گمان كردم حرّ قصد دارد از لشكر دور شود و در جنگ شركت نكند. به همين دليل، نمي خواهد من اين صحنه را ببينم و بر ضد او به افراد بالادست گزارش بدهم. ازاين رو، در پاسخش گفتم: آبش نداده ام، مي روم تا آبش بدهم. در نتيجه از او جدا شدم، ولي به خدا سوگند! اگر او به من مي گفت چه قصدي دارد، با وي نزد حسين عليه السلام مي رفتم.

حر اندك اندك به خيمه گاه حسين عليه السلام نزديك مي شد. مردي از قوم حر به نام مهاجرين اوس رياحي به وي گفت: پسر يزيد، چه قصدي داري، آيا مي خواهي حمله كني؟ حر خاموش ماند و حالتي شبيه به تب و لرز به او دست داد. مهاجر گفت: پسر يزيد، واللّه حالت تو مرا به شك مي اندازد! به خدا، هرگز تو را در جايي با اين وضعي كه اكنون مي بينم، نديده بودم! اگر به من گفته مي شد شجاع ترين مرد كوفي كيست، جز تو را معرفي نمي كردم. اكنون اين چه حالي است كه در تو مي بينم؟ حر گفت: به خدا قسم! خود را ميان بهشت و جهنم مخيّر مي بينم و به خدا سوگند، چيزي را به جاي بهشت برنمي گزينم، اگرچه قطعه قطعه شوم و در آتش بسوزم. سپس به اسبش لگدي زد و به سوي امام به راه افتاد. (1)

ص: 115

به روايتي، زماني كه حر به امام نزديك مي شد، ياران حضرت گمان كردند او براي نبرد با آنها مي آيد، ولي چون به نزديك لشكر رسيد، سپر خود را وارونه ساخت و به آنها سلام كرد و بدين گونه، توبه خود را نشان داد. (1)

ص: 116

مادران تان گريان و چشمان تان اشك بار باد! شما فرزند رسول خدا صلي الله عليه و آله را دعوت كرديد و آن گاه كه نزد شما آمد، او را تسليم دشمن كرديد؟ شما مدعي بوديد كه در راه او جان خود را فدا خواهيد كرد، ولي به دشمني با او برخاستيد تا خونش را بريزيد. به جانش چنگ انداختيد و گلويش را گرفتيد و از هر سو وي را در تنگنا قرار داديد. نگذاشتيد در زمين پهناور خدا جايي بيابد تا خود و خاندانش در آسايش و امنيت به سر برند. چون اسيري در دست شما قرار گرفت؛ نه توانست براي خود سودي بجويد و نه زياني را از خويش دور گرداند.

آب فرات را كه يهود و نصاري از آن استفاده ميكردند و سگ و خوك اين ديار در آن مي غلتيدند، به روي آن بزرگوار و زنان و كودكان و يارانش بستيد. هان! ببينيد كه تشنگي، آنها را از پا درآورده است. شما پس از رسول اكرم صلي الله عليه و آله با فرزندان او چه بد رفتار كرديد. اگر از كار خود توبه نكنيد و از عملي كه امروز و در اين ساعت مرتكب مي شويد، دست برنداريد، خداوند در روز تشنگي رستاخيز، شما را سيراب نخواهد ساخت.

نزديك بود سخنان او، بر گروهي از سربازان عمرسعد اثر كند و آنها را از جنگ با سيدالشهدا منصرف سازد كه مردي از سپاه عمرسعد، به حر حمله برد و تيري به سويش پرتاب كرد. حر نيز سخنانش را قطع كرد و نزد حسين عليه السلام بازگشت.(1)

ص: 117

نهادند. امام در كنار او ايستاد و با نگاهي سرشار از نور خدا، به چهره مردانه اش مي نگريست.

ياران امام نيز با حالتي از خشوع ايستادند. امام پيش رفت و خون از چهره حرّ پاك كرد و با اين كلمات، در سوگ او گريست: «تو آزاد هستي، همان گونه كه مادرت تو را نام گذاري كرد و تو در دنيا و آخرت آزاد هستي».(1)

حر آزاد بود و عقلش بر هواي نفسش غلبه كرده بود و در ياري سرور جوانان اهل بهشت، شهادت را بر زندگي در دنيا اختيار كرد و با مرگ كريمانه خود، در راه خدا درگذشت. در اين حال، يكي از ياران امام با حالتي از خشوع، مرثيه زير را براي او خواند:(2)

لَنِعْمَ الحُرُّ حُرُّ بَنِي رِيَاحِ

وَ حُرُّ عند مُخْتَلَفِ الرَمَاجِ

چه نيكوست حر؛ همان حر كه از قبيله بني رياح است و هنگام فرود آوردن نيزه ها آزادمرد است.

و نِعْمَ الحُرُّ إِذْ نادي حُسَيْنُّ

و جادَ بِنَفْسِهِ عند الصَّبَاحِ

و نيكو آزاده اي است، زماني كه امام حسين عليه السلام ندا برآورد و نفْس خود را هنگام صبحدم هديه كرد.(3)

ص: 118

تاريخي، حاصل زحمتهاي پيامبر در حال از بين رفتن بود و تنها فداكاري حسين بن علي عليه السلام و ياران آن بزرگوار، مانع از چنين رويدادي شد.

پايمردي و شهادت ياران باوفاي سيدالشهدا عليه السلام كه نمونه بارز بصيرت، ايمان، شجاعت و فداكاري بودند، دستاوردهاي مهمي در معرفي اسلام ناب و حفظ تشيع داشت كه در اينجا بدان مي پردازيم:

ص: 119

در يك جريان انقلابي مستمر به سر مي بردند؛ نه آرام مي گرفتند و نه آن را رها مي كردند.(1)

ص: 120

خربوطلي، دانشمند بزرگ اسلام، معتقد است:

شهادت امام حسين عليه السلام در كربلا، بزرگ ترين حادثه تاريخي بود كه منجر به تشكل و تبلور گروه شيعيان گرديد و نيز سبب شد كه شيعه به عنوان يك سازمان قوي، با مبادي و مكتبي سياسي و ديني مستقل، در صحنه اجتماع اسلام آن روز جلوه كند. در حقيقت، ضعف عقيده شيعيان كوفه، سبب شكست ظاهري قيام امام حسين عليه السلام شد، با آنكه خود مردم شهر، حضرتش را به ديارشان دعوت كرده بودند. (1)

ص: 121

پرفسور براون مي گويد:

... گروه شيعه يا طرفداران علي عليه السلام به قدركافي، هيجان و از خودگذشتگي نداشتند. ولي پس از رخداد عاشورا، كار دگرگون ش_د. هشدار زمين كربلا، كه به خون فرزند پيامبر آغ_ش_ت_ه ب_ود و نيز ي_ادآوري ع_طش سخت وي و پيكرهاي نزديكانش كه پيرامون او بر روي زمين ريخته بودند، كافي بود كه احساس و عاطفه سست ترين مردم را نيز به هيجان درآورد و روح ها را غمگين كند، چنان كه به رنج و خطر حتي مرگ، بي توجه شوند. (1)

استاد نيكلسن هم مي گويد:

حادثه كربلا حتي مايه پشيماني و تأسف امويان شد؛ زيرا اين واقعه، شيعيان را متّحد كرد و براي انتقام حسين هم صدا شدند و صداي آنان در همه جا و به ويژه عراق و ميان ايرانياني كه مي خواستند از نفوذ عرب آزاد شوند، بازتاب يافت.(2)

فيليپ حتي مي نويسد:

فاجعه كربلا سبب جان گرفتن و بالندگي شيعه و افزايش هواداران آن مكتب شد، به گونه اي كه مي توان ادعا كرد آغاز حركت شيعه و ابتداي ظهور آن، روز دهم محرم بود.(3)

ص: 122

عاشورا و [نيز] كفر و گمراهي مردم ظاهر نشد، مگر پس از شهادت او. طبيعي است اگر حسين عليه السلام كوتاه ميآمد و قيام نمي كرد، نتيجه اي جز تقويت حكومت امويان نداشت و حق و باطل بر مردم مشتبه مي شد و پس از مدتي، دين نابود و آثار هدايت نابود مي گشت.(1)

ايشان سپس مي افزايد:

معاويه با آن همه كينه توزي و دشمني اش با اهل بيت عليه السلام مردي سياستمدار و حيله گر و دورانديش بود و مي دانست كه جنگ آشكار با اين خانواده و كشتن آنان، سبب مي شود كه مردم متوجه آنان شوند و در نتيجه، موجب سقوط دولتش و روگرداني مردم مي گردد. بنابراين، با آنان مدارا مي كرد. با امام حسن عليه السلام صلح كرد و متعرّض امام حسين عليه السلام نشد. در وصيّت به فرزندش، يزيد نيز تأكيد داشت كه متعرّض حسين نشود؛ زيرا مي دانست اين كار، با نابودي دولتش همراه خواهد بود.(2)

در واقع چنين هم شد؛ زيرا پس از فاجعه عاشورا و بازتاب اخبار آن در مراكز مهم اسلامي، مردم از حكومت بني اميه روگردان شدند. در شام و دمشق، مركز حكومت اموي ها كه حدود نيم قرن زير بمباران تبليغاتي معاويه بود، با آنكه مردم ديدگاهي دگرگون درباره خاندان پيامبر داشتند و حتي براي ورود اسيران اهل بيت عليه السلام و سرهاي شهيدان به دمشق، شهر را آذين بندي كرده بودند و اين پيروزي را به همديگر تبريك مي گفتند، پس از توقف چند روزه خاندان پيامبر و اسيران كربلا در دمشق، به ويژه پس از سخنراني افشاگرانه امام سجاد عليه السلام و پيشامدهاي پس از آن، وضع به گونه اي دگرگون شد كه حتي يزيد، خود را از جنايتهايي كه در حق امام حسين عليه السلام و اهل

ص: 123

بيت پيامبر صلي الله عليه و آله كرده بود، تبرئه مي كرد و آن را به گردن ديگران مي انداخت. بدين ترتيب، همين تحول سبب شد هر چه زودتر خاندان پيامبر را به مدينه برگرداند.

به موجب روايتي كه طبري آورده، يزيد ابتدا از شهادت امام حسين عليه السلام خوشحال شد، ولي با پديدار شدن نتيجه آن، پشيمان گشت و مي گفت: با كشته شدن حسين عليه السلام ، مسلمانان، دشمن من شده و كينه ام را به دل گرفته اند. مردم كه كشته شدن حسين عليه السلام را به دست من گناهي عظيم مي دانند، همه از نيكوكار گرفته تا بدكار، به من كينه مي ورزند. (1)

ص: 124

ص: 125

ص: 126

شورشياني چون عبدالرحمن بن محمد بن اشعث بود. حجاج كسي بود كه شنيدن لفظ كافر براي او بسيار آرام بخش تر از شنيدن لفظ شيعه بود.(1)

در چنين شرايطي كه براي امام سجاد عليه السلام به عنوان پيشواي تشيع پس از حادثه كربلا امكان احياي جامعه مرده را با در دست گرفتن رهبري نظامي آن وجود نداشت، تصور نابودي اساس تشيع مي رفت،(2) لذا نقش بصيرت ياران امام كه از طرفي محدوديت هاي خاص ايشان را نداشتند و از طرف ديگر به خاطر شرايط شديد امنيتي حاكم به طور مستقيم نمي توانستند ارتباط مستمر برقرار و كسب تكليف نمايند براي حفظ تشيع بسيار برجسته مي شود. عمده اقدامات ياران بصير امام سجاد عليه السلام كه نقش بسيار مهمي در زنده نگه داشتن خون امام حسين عليه السلام و حفظ تشيع داشت عبارتند از:

1. مبارزه همه جانبه براي انتقام خون امام حسين عليه السلام و يارانشان كه روحيه اميدواري را به شيعيان باقي مانده برگرداند و موجب تزلزل حكومت اموي شد.

2. ساماندهي و مديريت صحيح خشم شيعياني كه به هر دليل از همراهي با امام حسين عليه السلام بازمانده و يا توبه نموده و در صدد انتقام جويي بودند.

3. زنده نگه داشتن اهداف قيام امام حسين عليه السلام با طرح و يادآوري شعارهاي آن حضرت در حماسه عاشورا.

4. استفاده از هنر شعر به عنوان قوي ترين ابزار تبليغي براي معرفي مقام اهل بيت و امام سجاد عليه السلام و افشاي چهره واقعي خلفاي بني اميه.

5. حفظ تفكر شيعي و زمينه سازي براي تشكيل دانشگاه امام باقر و صادق عليهما السلام

ص: 127

ص: 128

مختار هرگز در برابر حكومت اموي و رفتار دشمنانه آن در حق اهل بيت عليهم السلام از خود روي خوش نشان نداد و از سياست تبعيض آميز معاويه حمايت نكرد و پس از وي، در برابر جنايت هاي جانشين و فرزند او (يزيد) نتوانست آرام بنشيند.

ص: 129

حجر بن عدي از فرمان خليفه سرپيچي كرده و نماز جماعت را ترك گفته و آشكارا معاويه را لعن نموده و به منظور شورش و قيام، گروهي را دور خود گردآورده، بر ضد معاويه و خلافت او تبليغ كرده و افزون بر اين به خدا نيز كافر شده است.

او براي اينكه راه نجات بر حجر و ديگر شيعيان بسته شود، از بزرگان كوفه دعوت كرد آن پرونده را امضا كنند و از مختار نيز خواست پرونده را گواهي دهد.

همه امضا كردند، ولي مختار طفره رفت و نپذيرفت. بديهي است انگيزه مخالفت مختار با وضع وخيم سياسي زمان، جز محبت خاص او به خاندان نبوت و مخالفت با باورها و سياست هاي امويان نبود. (1)

ص: 130

كيستي؟ همان زنازاده معروف! و اين تهمت هايي كه زدي، برازنده تو و اميرت يزيد است، نه حسين و خاندان پيامبر.

سخنان مختار به حدي تند بود كه ابن زياد از همان بالاي منبر عصا يا چوب دستي خود را به طرف مختار پرت كرد كه صورتش را مجروح ساخت.(1)

ص: 131

مسيّب معروف بود وارد شد؛(1) زيرا او از سرشناس ترين بزرگان شيعه و يكي از شمشيرهاي آنان بود و بيش از همه به حسين عليه السلام عشق و محبت مي ورزيد و به مصلحت ها، منفعت ها و اهداف آن حضرت پاي بند بود. (2)

بدين ترتيب، مختار نخستين مهماندار و ميزبان نماينده خاص امام حسين عليه السلام «و از كساني بود كه در همان ابتدا، به طور سرّي (و پيش از حضور جمعي در خانه او) با مسلم بيعت كرد.»(3) با ورود مسلم به خانه مختار، آنجا مركز انقلاب و پايگاه شيعيان شد و مردم براي بيعت به آنجا مي آمدند.

ص: 132

متوجه ساخت. در اين ميان، شيعيان منتظر بودند ببينند او در برابر يزيد چه موضعي مي گيرد.

مختار نيز كه تا آن زمان بي نام و نشان زندگي مي كرد، وقتي خبر مخالفت شديد امام حسين عليه السلام در خصوص خلافت يزيد را شنيد، همراه با بزرگان شيعه كوفه، نخستين جلسه مشورتي را درباره امر خلافت در خانه سليمان بن صُرد خزاعي تشكيل دادند.

اين نشست، نشان دهنده مخالفت آشكار آنان با خلافت يزيد و پشتيباني از امامت حضرت حسين عليه السلام است. پس از آن، مختار فعاليت خود را براي ياري امام حسين عليه السلام و بيعت گرفتن از مردم براي آن حضرت آغاز كرد و خود وارد صحنه سياسي و مبارزاتي شد و براي همين، مزرعه خود را ترك كرد و به كوفه آمد.

ص: 133

گفتني است حركت توابين نتوانست هم پاي شعارهاي خود عمل كند و از قاتلان آن حضرت قاطعانه انتقام بگيرد؛ زيرا وجود روحيه قوم گرايي و اشراف منشي در ميان بعضي از سران توابين، موجب شد عده اي از قاتلان سرشناس شهداي كربلا كه با بعضي از سران توابين خويشاوندي داشتند؛ از جمله عمر بن سعد ابي وقاص و ساير رؤسا و اشرافي كه در كربلا در مقابل امام ايستادند، بي هراس در كوفه زندگي كنند.

به همين علت، عبداللّه بن سعد بن نوفل ازدي، از شيعيان و ياران اميرمؤمنان علي عليه السلام ، به سليمان و ديگر رهبران توابين اعتراض كرد و گفت: ما براي خون خواهي امام حسين عليه السلام قيام كرده ايم و حال كه قاتلان حسين عليه السلام ... در كوفه اقامت دارند، با اين وضع به كجا مي رويم؟!(1)

مختار با معرفي خود با عنوان نماينده اهل بيت عليهم السلام و گرفتن تأييد از محمدبن حنفيه كه در آن زمان، خود نماينده امام زين العابدين عليه السلام بود به نهضت خويش مشروعيت بخشيد. او با ابراهيم فرزند مالك اشتر، از ياران باوفا و شجاع علي عليه السلام و رهبر قبيله نخع،(2) و نيز با محمد حنفيه ارتباط نزديك داشت و با ياري آنان توانست از قاتلان امام حسين عليه السلام انتقام بگيرد.

ص: 134

بيعت دهد، نشان مي داد و اگر او آن را مي پذيرفت و پاسخ مثبت مي داد، با او بيعت مي كرد.(1) آن متن بدين قرار بود:

با من بيعت كنيد بر اساس دستورهاي كتاب خدا و سنت پيامبر او و خون خواهي از دشمنان اهل بيت عليهم السلام و جهاد با منحرفان و حمايت از ستم ديدگان و مظلومان و نبرد با آناني كه با ما سرِ جنگ دارند و صلح با كساني كه با ما از در صلح پيش آيند. همچنين به پيماني كه بسته ايم وفادار بمانيد. ما بيعت شما را فسخ نمي كنيم و از شما نيز نمي خواهيم آن را فسخ كنيد.

پس از بيان اين سخنان، اگر شخص همه آنان را مي پذيرفت و مي گفت «بلي»، با او بيعت مي كرد. از خطبه مختار و مطالبي كه هنگام بيعت گرفتن انشا مي كرد، به دست مي آيد كه او نهضت خود را براي حمايت از خاندان پيامبر؛ گرفتن حقوقِ از دست رفته آنان، خون خواهي سالار شهيدان، حسين بن علي عليهما السلام و برپايي عدالت و برچيدن ستم معرفي مي كند و بر آن اساس، از مردم بيعت مي گيرد. تاريخ نيز هرگز نمي نويسد او خطبه اي به نام خويش خوانده يا از مردم براي خلافت خود بيعت گرفته باشد.

ص: 135

اندوه (از شهادت آن حضرت) براي جلب رضاي خدا به راه افتادند و دشمنان تان را كشتند.

سپاس خدايي را كه انتقام شما را از دشمنان شما گرفت و آنان را در كوه و بيابان به هلاكت رسانيد و در امواج آب غرق كرد و دل هاي مؤمنان را با اين پيروزي شفا بخشيد. (1)

در آن هنگام، امام سجاد عليه السلام و محمد حنفيه در مكه بودند. بنابراين، هيئت ياد شده در مكه، نخست نزد محمد حنفيه رفتند. هنگامي كه محمد حنفيه خبر پيروزي مختار را شنيد، بسيار خوشحال شد و با ديدن سر ابن زياد، به سجده شكر افتاد. نخست در حق مختار اين گونه دعا كرد: «خدا به مختار پاداش نيكو عنايت فرمايد؛ او انتقام ما را گرفت. حال، حق او بر همه فرزندان عبدالمطلب بن هاشم واجب است».

پس از آن در حق ابراهيم كه عامل اين پيروزي و قاتل مستقيم ابن زياد بود، چنين دعا كرد: «خداوندا، ابراهيم بن اشتر را حفظ فرما و او را بر دشمنانش پيروز بدار و بر آنچه رضا و خشنودي تو در آن است، توفيق عنايت فرما و او را مشمول لطف و مغفرت خويش در دنيا و آخرت قرار ده».(2)

هنگامي كه محمد حنفيه و هيئت اعزامي نزد امام سجاد عليه السلام شرفياب شدند، آن حضرت بر سر سفره غذا بود. وقتي سر ابن زياد را كه در ميان سبدي نهاده بودند، به آن حضرت نشان دادند، امام به قدري خوشحال شد كه اشك شوق بر ديدگانش حلقه زد و به شكرانه كشته شدن ابن زياد، سجده شكر به جا آورد و فرمود: «خدا را شكر كه انتقام ما را از دشمنان مان گرفت؛ خداوند به مختار پاداش نيك عنايت فرمايد».(3)

ص: 136

تاريخ نگاران مي نويسند: «هيچ كس امام سجاد عليه السلام را از روزي كه پدر بزرگوارش به شهادت رسيده بود، خندان نديد، مگر در آن روز كه سر ابن زياد را نزد آن حضرت آوردند».(1)

امام سجاد عليه السلام درحالي كه اشك شوق بر ديدگانش جاري شده بود، رو به حاضران كرد و فرمود:

وقتي ما را وارد مجلس ابن زياد كردند، او مشغول غذا خوردن بود كه سر بريده پدرم را در برابرش قرار دادند. در آن هنگام، من او را چنين نفرين كردم: بار خدايا، زنده باشم تا روزي را ببينم كه سر بريده او را در مقابل من قرار دهند. اينك خدا را سپاس گزارم كه دعاي مرا مستجاب فرمود. (2)

مرزباني از امام جعفر صادق عليه السلام نقل مي كند كه آن حضرت فرمود: «تا زماني كه عبيداللّه بن زياد كشته نشده بود، هيچ زني از خاندان هاشمي، سرمه به چشم خود نكشيده و موهاي خود را خضاب نكرده و در هيچ خانه هاشمي، سرور و شادماني ديده نشده بود». (3)

ص: 137

رضايت پيامبر خدا صلي الله عليه و آله و اميرمؤمنان عليه السلام جان خود را نثار كرده و براي خشنودي ائمه اطهار عليهم السلام و ياري فرزندان علي عليه السلام و گرفتن انتقام خون حسين عليه السلام و ياران باوفاي او بسيار كوشيده است.(1)

از علمايي كه باصراحت، به پاكي، صداقت و خلوص نيت و باور مختار به اهل بيت پيامبر اشاره كرده اند، مي توان ابن طاوس در تحرير الطاوسي و علامه حلّي در الخلاصه و مقدس اردبيلي در حديقة الشيعه و استرآبادي در حاشيه بر كتاب منهج المقال و فاضل حائري در منتهي المقال و ابن داوود در كتاب رجالش را نام برد.(2) مرحوم قاضي طباطبايي نيز وقتي نام مختار را در كتاب خود با نام اربعين حضرت سيدالشهدا عليه السلام مي برد، با پسوند رحمت الله عليه از او ياد مي كند.(3)

از معاصران نيز محقق سرشناس تاريخ، استاد رسول جعفريان در كتاب حيات فكري و سياسي ائمه عليهم السلام (4) ايرادهايي را كه بر مختار وارد كرده و روايت هايي را در نكوهش وي آورده اند، مردود مي داند و مي نويسد: به دلايل مختلفي نمي توان باور كرد كه امام سجاد عليه السلام درباره مختار فرموده باشد: «يكذب علي الله و علي رسوله.»(5) به ويژه اينكه وقتي مختار سر عبيدالله را براي آن حضرت فرستاد، فرمود: «جزي اللّه المختار خيرا.»(6) نيز آمده است كه در آن هنگام «لم يبق من بني هاشم أحد الّا قام بخطبة في الثناء علي المختار و جميل القول فيه؛ هيچ كس از بني هاشم نبود، مگر آنكه به پاخاسته و بر مختار

ص: 138

درود فرستاد و درباره او سخن نيكو گفت.»(1) از امام باقر عليه السلام نيز روايت شده است: «لا تَسُبّوا الْمُخْتار فَاِنَّه قَتَلَ قَتَلَتَنا وَ طَلَبَ ثارَنا وَ زَوَّجَ أرٰامِلَنا وَ قَسَّمَ فيِنا المال عَلَي العُسْرة؛ مختار را دشنام ندهيد؛ او قاتلان كشته هاي ما را كشته، يتيمان ما را شوهر داده و در وقت سختي، در ميان ما اموالي تقسيم كرده است»(2) و در برابر پرسش فرزند مختار، موضع خود را درباره مختار، به صورتي مثبت ابراز كرد.(3)

همه اينها شواهد استواري است بر پاكي و بصيرت مختار در اين قيامي كه به انتقام از قاتلان سالار شهيدان و يارانشان انجاميد.

ص: 139

امام سجاد عليه السلام براي او دعا كرد و فرمود: «عمل تو مورد رضاي خداست، ولي ما خاندان، وقتي چيزي را به كسي بخشيديم، از او باز پس نمي گيريم.» فرزدق در پي اين فرمايش و به دليل رعايت ادب، هديه حضرت را پذيرفت.

ص: 140

شخص آگاهي پرسيديد، قلب هاي مردم با شماست، ولي شمشيرها را به روي شما كشيده اند و قضاي الهي نيز از آسمان نازل مي شود. حضرت فرمود:

درست گفتي. خداوند هر كاري را بخواهد، انجام مي دهد و هر روز فرمان تازه اي دارد. اگر قضاي الهي بر آنچه ما مي پسنديم، واقع شود، او را شكرگزار هستيم و اگر قضاي الهي ميان ما وخواسته هاي مان حايل شود، آن كه در راه حق قدم بر مي دارد و باطن و فطرتش بر تقواي الهي است، از مسير حق خارج نمي شود.

پس از آن فرزدق با پرسيدن چند مسئله شرعي، از محضر حضرت مرخص شد.(1)

ص: 141

همراهان هشام با ديدن آن منظره، به شگفت آمدند و از هشام پرسيدند: آن شخصي كه مردم برايش راه گشودند و به او احترام گذاشتند، كيست؟ هشام كه احساس خواري و كوچكي مي كرد، چنين وانمود كه او را نمي شناسد.

فرزدق كه اين گفت وگوها را از نزديك مي ديد، دانست هشام از سر حسادت و حق پوشي، اظهار ناآشنايي مي كند و دانست كه اكنون، لحظه ايفاي رسالت و گاهِ حق گويي است.

فرزدق جلوتر رفت و جايي ايستاد كه صدايش را هر چه بيشتر بشنوند و گفت: اي هشام، اي فرزند عبدالملك و اي برادر خليفه، اگر تو آن شخص را نمي شناسي، من او را خوب مي شناسم. گوش كن تا او را به تو معرفي كنم.

آن هنگام درياي عطوفت و احساسات فرزدق به جوش آمده بود. واژه هاي عشق و محبتش به خاندان علي عليه السلام چونان موج هاي دريا به حركت درآمده و به شيوه شاعرانِ پرتوان عرب، شعري بداهه در وصف امام سجاد عليه السلام انشاد كرد.

طنين صدايش در مسجدالحرام پيچيد و اثري ژرف بر روح و روان مردمان نهاد. او با شعر مردم را پروريد و روح هشام را چون خرقه اي پوسيده دريد.

گفتني است اين شاعر شجاع، قصيده اش را در جايي مخفي يا در كتاب خود بيان نكرد، بلكه در حضور يكي از اركان حكومت مقتدر مرواني و در ميان صدها نفر كه از سراسر دنياي اسلام براي حج آمده بودند، زماني كه اين قصيده حماسي را سرود، هر نوع تمجيدي از اهل بيت عليهم السلام به ويژه بيان فضيلت هاي بي مانند بارزترين فرد دودمان پيامبر، يعني حضرت زين العابدين عليه السلام ، به معناي نفي صريح و راندن غاصبان خلافت بود. همچنين

ص: 142

بديهي است چه پي آمدهاي ناگواري براي شخص او داشت، ولي او با اين كار، نام خود را براي هميشه در ميان مديحه سرايان بصير و مدافعان واقعي عصمت و طهارت عليهم السلام ثبت كرد.

ص: 143

اينكه گفتي: اين كيست؟ رونق و عظمت و جلوه جلال و شكوه شخصيت او را فرو نمي كاهد؛ زيرا كسي كه تو او را نمي شناسي، عرب و عجم، هر دو او را به خوبي مي شناسند.

هر دو دستش، ابري فياض و رحمت گستر است كه رگبار فيض را فرو مي بارد و جود و عطايش، هيچ گاه كاستي نمي پذيرد.

خويي نرم و سازگار دارد و مردمان از خشمش در امان اند و هميشه دو خصلت حلم و كرم، شخصيت او را مي آرايند.

او به دوش كشنده بار مشكلات اقوامي است كه زير سنگيني آن بار، به زانو در آمده اند؛ چنان كه خويي ستوده و رويي گشوده دارد و اعلام پذيرش نيازهاي مستمندان، در مذاق جانش، شيرين و نيكوست.

هشام با شنيدن اين اشعار بلند و نغز و بيان فضيلت هاي بي مانند حضرت زين العابدين عليه السلام ، به شدت ناراحت و غضبناك شد و دستورهايي داد كه بايد آن را به عنوان

بررسي كرد.

ه

با شنيدن قصيده

كه سراسر مدح

بود، خشمگين شد و فرمان داد حقوق و مستمري شاعر را قطع كنند. سپس گفت: چرا در مورد ما چنين اشعاري نمي سرايي؟ فرزدق پاسخ داد: جَدّي همچون جدّ او، پدري همچون پدرش و مادري همچون مادرش بياور تا درباره تو نيز همانند اين اشعار بسرايم. اين پاسخ فرزدق، هشام را خشمگين تر كرد و دستور داد او را به عسفان كه محلي در ميان

و

است، تبعيد كنند. خبر به امام سجاد عليه السلام رسيد. امام دوازده هزار دينار براي او فرستاد و پيغام داد «ما را معذور بدار؛ اگر بيشتر از اين داشتيم، حتماً برايت مي فرستاديم.» اما فرزدق آن پول را پس فرستاد و گفت: «يا بن رسول الله، من آنچه گفتم، جز براي خداوند و رسولش نبوده و در مقابل آن، چيزي نمي پذيرم».

ص: 144

امام دوباره پول را فرستاد و پيغام داد: «سوگند به حقِ من بر تو، اين را بپذير. آري، خداوند جايگاه تو را مي داند و نيت و انگيزه تو را مي شناسد.» فرزدق هديه امام را پذيرفت و از آن به بعد، درحالي كه همچنان در حبس به سر مي برد، اشعاري بر ضد هشام و در هجو او سرود. وقتي اين خبر به هشام رسيد، دستپاچه شد و دستور داد آزادش كنند. البته در نقل ديگر آمده است كه چون حبس فرزدق به طول انجاميد و هشام پيوسته او را به قتل تهديد كرد، فرزدق به امام سجاد عليه السلام شكايت برد. امام برايش دعا فرمود و به بركت اين دعا، او از زندان آزاد شد.

پس از آزادي، به حضور امام رفت و گفت: «يا بن رسول الله، خليفه نام مرا از ديوان حقوق بگيران حذف كرده و ديگر حقوقي به من نمي دهد.» امام پرسيد: «حقوق تو چقدر بوده است؟»

فرزدق مبلغ را گفت. امام پولي معادل چهل سال حقوقش را به او داد و فرمود: «اگر مي دانستم كه به بيش از اين نياز داري، حتماً به تو مي دادم.» فرزدق درست پس از چهل سال درگذشت.(1)

ص: 145

در روزگاري كه شاعران به ندرت جرئت داشتند از خشم دستگاه اموي بيمناك نباشند و كم بودند كساني كه بتوانند از عطاها و هداياي خليفه چشم بپوشند، برخي از آنان از خطرها نهراسيدند و دل از عطاي خليفه بريدند تا رضاي خداوند را در اظهار محبت و ارادت به خاندان رسالت، جست وجو كنند و بدان دست يابند.

ستايش فرزدق از امام سجاد عليه السلام در آن شرايط و در مكّه معظمه كه بزرگ ترين مجتمع اسلامي و مهم ترين پايگاه ديني به شمار مي آمد، ستايشي ساده و بي پي آمد نبود؛ زيرا ستودن برجسته ترين شخصيت علوي، امام سجاد عليه السلام ، به معناي رويارويي صريح با همه امويان و مروانيان شناخته مي شد. در واقع، اين دو جريان، هميشه ستيزي بي امان داشته اند و ناهم سازي آنان، بر كسي مخفي نبود.

ص: 146

حامي مكتب شيعه و امامان معصوم بود و مشمول دعاي امام باقر عليه السلام شد كه فرمود: «تا وقتي از اهل بيت و حق دفاع مي كني، روح القدس پشتيبان و تأييدكننده ات باشد.»؛ جلوه و نماي شعرهاي كميت بن زيد اسدي، شرح وقايع كربلاست كه به گونه اي نشان دهنده مبارزه هاي فرهنگي اين شاعر بزرگ از زمان امام سجاد عليه السلام به بعد است.

ص: 147

دليري او در عرصه انتقاد از حاكمان ستمگر و نشر فضيلت هاي اهل بيت عصمت عليهم السلام شهرت داشت و بدين سبب، پيوسته در تعقيبش بودند و او نيز هميشه در هجرت و گريز بود. اين شاعر بزرگ، در سال 126ه . ق. همان گونه كه امام سجاد عليه السلام برايش دعا كرد، در زمان خلافت مروان به شهادت رسيد و فرزندش مستهل بن كميت مي گويد: هنگام شهادت پدرم، بر بالينش حاضر شدم كه چشمانش را باز كرد و سه مرتبه گفت: اللّهُمَ صَلِّ عليٰ مُحَمّدٍ وآلِ محَمّد.

ص: 148

ص: 149

ص: 150

ظالمان، تحمل زندان ها و شكنجه ها از طريق تعليم و نشر تفكرات شيعه به جهاد و مبارزه با افكار التقاطي و پاسداري از حريم تشيع عليه السلام و گسترش فرهنگ شيعي، همت گماشتند و موفق شدند علوم امام صادق عليه السلام در قالب احاديث به نسل هاي بعدي انتقال دهند. كه اگر اين تلاش و مجاهدت ها نبود واقعاً دست علماء و شيعه از حقايق ناب اسلامي تهي مي ماند.

با توضيحاتي كه گذشت نوع بصيرت ياران ائمه در دوران جهاد و مبارزه علمي را مي توان در موارد ذيل مشاهده كرد:

1. استفاده از سلاح قلم به جاي شمشير براي مبارزه با طاغوت هاي فكري كه غالباً توسط حاكمان وقت و به هدف استحكام بخشيدن به پايه هاي حكومت شان مديريت مي شد.

2. كمك به تأسيس و شكوفايي دانشگاه جعفري و بنيان گذاري تمدن بزرگ اسلامي.

3. احياي علوم ديني نشر معارف صحيح اسلامي و پاسداري از سنگرهاي اعتقادي شيعه از طريق مبارزه با افكار التقاطي در حوزه هاي مختلف عقيدتي، فقهي، اخلاقي و تفسيري.

4. تعريف ايدئولوژي صحيح از اسلام و تشيع.

5. استفاده از تقيه براي نفوذ در دستگاه حاكميت جهت دفع خطر دشمن، كمك هاي مالي و خدمات پنهاني به شيعيان

6. عدم جانبداري از عباسيان كه در آغاز نهضت با شعار فريبنده حمايت از اهل بيت عليهم السلام سركار آمدند.

7. گسترش انديشه هاي مرتبط به امامت و ولايت در بلاد مختلف اسلامي.

ص: 151

8. ايجاد ارتباط بين شيعياني كه در مناطق مختلف زندگي مي كردند خصوصاً شيعيان ايران و عراق.

9. كتابت و حفظ احاديث امام باقر و امام صادق عليهما السلام و تربيت شاگردان زبده اي كه بتوانند حامل احاديث به نسل هاي بعدي باشند.

ص: 152

امام اين آيه را برايم خواند: «هذا تَأويلُ رُؤياي مِن قبلُ قَدْ جَعَلَها رَبّي حَقّاً؛(1) اين تأويل خوابي بود كه ديدم. خداوند آن را درست قرار داد.» سپس فرمود: «اين فرزند من، زيد است».(2)

ص: 153

ص: 154

امام هشتم فرمود: «زيد چيزي براي خود نمي خواست و ادعاي چيزي را كه حق او نبود، براي خود نداشت. او مردم را به «الرضا من آل محمّد» دعوت مي كرد».(1)

شيخ مفيد گويد: «زيد بن علي عليه السلام پس از برادرش، امام باقر عليه السلام ، از همه افضل بود. او مردي عابد و با ورع و فقيه و شجاع بود».(2)

ص: 155

به آنها بچسبد و از آنجا به زمين يا به هر جايي پرتاب شوم و بدنم قطعه قطعه گردد و در عوض، خداوند ميان امت محمد صلي الله عليه و آله را اصلاح كند.

زيد در جاي ديگري، علت نبرد خويش را ريشه كن كردن درخت ناپاك بني اميه مي داند و مي گويد: من بر كساني خروج كرده ام كه با جدم، حسين عليه السلام ، جنگيدند و به مدينه حمله ور شدند و كعبه را با منجنيق، سنگ باران كردند و به آتش كشيدند.

امام باقر عليه السلام نيز زيد را خون خواه شهيدان مي ناميد و مي فرمود: «هذا سيّدٌ مِنْ اهل بيتهِ والطّالِبُ باَوْتارِهِم؛ اين بزرگي از خاندان خويش و خون خواه آنان است».(1)

شيخ مفيد در ارشاد، طبرسي در اعلام الوري، راوندي در الخرائج و الجرائح و مرحوم شهيد نيز در كتاب قواعد علل نهضت زيد را خون خواهي جدش، امام حسين عليه السلام و امر به معروف و نهي از منكر مي دانند.(2)

ص: 156

2. بزرگاني از عالمان شيعه همانند شهيد در كتاب قواعد،(1) مامقاني در تنقيح المقال،(2) علامه مقرّم در زيد الشهيد(3) و مرحوم آيت الله خويي در معجم رجال الحديث.(4) با صراحت اعلام كرده اند. قيام زيد، به اذن امام صادق عليه السلام بوده است.

3. فضيل رسّان گويد: من در ميان ياران زيد، در جبهه مي جنگيدم و زيد با سخنان گرم خود، ياران را بر جهاد تشويق مي كرد. من در كنارش بودم تا به شهادت رسيد. پس از پايان جنگ، از كوفه فرار كردم و به مدينه آمدم. نمي خواستم خبر شهادت زيد و ماجراي كوفه را به امام صادق عليه السلام بگويم. خدمت امام رسيدم، حضرت بي درنگ از من سراغ عمويش، زيد را گرفت. در پاسخ ايشان، به گريه افتادم. امام فرمود: او را كشتند؟! گفتم: بلي. فرمود: به دارش زدند؟گفتم: آري، به خدا سوگند. امام به شدّت گريست و قطره هاي اشك بر چهره اش روان شد. سپس فرمود: اي فضيل، در جنگ به عمويم كمك كردي؟ گفتم: بلي. فرمود: چند نفر از دشمن را كشتي؟ گفتم: شش نفر. فرمود: مثل اينكه در كشتن آنان نگراني و ترديد داري؟ گفتم: اگر ترديدي داشتم كه آنان را نمي كشتم.

آن گاه شنيدم كه امام فرمود: «اشرَكني اللَّهُ في تلْكَ الدِّماءِ مضي وَاللّهِ، عَمّي وَ اَصْحابُهُ الشُّهداءُ مِثْلَ ما مَضي عَلَيْهِ عَلِي بن اَبي طالِبٍ وَ اَصْحابُهُ، خداوند مرا در ثواب ريختن خون آنان شريك گرداند. به خدا سوگند، عمويم و يارانش، راه علي بن ابي طالب عليه السلام و ياران او را پيمودند».(5)

ص: 157

4. عبدالرحمان بن سبابه گويد: امام صادق عليه السلام مقداري پول به من داد و فرمود آن را در ميان خانواده هاي شهيداني كه در قيام زيد شركت داشتند، تقسيم كنم.(1) بنابراين، كمك امام به خانواده هاي شهدا مي تواند مُهر تأييدي بر اين قيام باشد.

ص: 158

پس از دلاوري ها و رشادت هايي كه او و يارانش نشان دادند و بيش از دو هزار نفر از سپاه دشمن را از بين بردند، زيد بر اثر برخورد تير به پيشاني اش، در 42 سالگي در كوفه به شهادت رسيد.

آخرين سخنان او دعا براي يارانش بود كه چنين گفت:

اَللّهُمَّ اِنَّ هؤُلاءِ يُقاتلونَ عَدُوَّكَ وَ عَدُوَّ رَسُولِكَ وَ دينِكَ الَّذِي ارْتَضَيْتَهُ لِعبادِكَ فَاَجِرْهُمْ اَفْضَلَ مَا جَازَيْتَ اَحَداً مِْن عِبادِكَ.(1)

خداوندا، اينان در راه تو با دشمنانت و دشمنان پيامبرت و دينت جنگيدند. آنان را برترين پاداشي كه به بندگانت مي دهي، عطا فرما.

ص: 159

زيارت و مكان مقدسي است. در واقع بعدها شيعيان بر مكان سوزاندن بدن زيد بنايي ساخته اند كه تا امروز نيز زيارتگاه دوستان خاندان پيامبر است.

ص: 160

مي انداختند و در راه دين به جهاد مي پرداختند و با ستمگران مي جنگيدند. اين رهبران، به راهنمايي افرادي شايسته همانند پيامبر يا وصي پيامبر قيام مي كردند.(1)

ص: 161

ص: 162

و در شمار پيروان آن حضرت قرار گرفت.(1) سير تكاملي انديشه هشام، نشان مي دهد آگاهانه و بر اساس برهان عقلي، تشيع را پذيرفته است. او به منظور كسب دانش، تأمين معاش، مناظره، تبليغ آموزه هاي اهل بيت عليهم السلام و انجام دادن مناسك حج، به شهرهاي بغداد، بصره، مدائن، حجاز و كوفه سفر كرد و با برهان هاي دقيق و منطقي اش، در گسترش فرهنگ اهل بيت عليهم السلام كوشيد.

ص: 163

هشام مي گويد: بعد از اين دعا، هرگز در بحث هاي خداشناسي شكست نخوردم.(1)

ص: 164

شيعه نيز در مجلس حاضر بودند. حضرت به هشام فرمود: آيا نمي خواهي داستان مناظره و گفت وگوي خود با عمرو بن عبيد را براي ما بيان كني؟ هشام كه از همه اهل مجلس جوان تر به نظر مي رسيد، گفت: اي فرزند رسول خدا صلي الله عليه و آله ، جلالت شما مانع مي شود؛ از شما شرم دارم و در حضورتان توان سخن گفتن در خويش نمي يابم. امام صادق عليه السلام فرمود: وقتي به شما امر مي كنيم، اطاعت كنيد.

آن گاه هشام داستان مناظره خودش با عمرو بن عبيد را چنين بيان كرد: به من خبر دادند عمرو بن عبيد روزها در مسجد جامع بصره با شاگردانش مي نشيند، درباره امامت بحث مي كند و عقيده شيعه را درباره امام، بي اساس و باطل مي خواند. اين خبر برايم خيلي ناگوار بود، به همين سبب به بصره رفتم. وقتي وارد مسجد جامع بصره شدم، بسياري اطراف عمرو نشسته بودند. از حاضران خواستم اجازه دهند بتوانم نزديك عمرو بنشينم. وقتي نشستم، به عمرو بن عبيد گفتم: اي مرد دانشمند، من غريبم، اجازه مي دهيد چيزي بپرسم؟ گفت: آري. گفتم: آيا شما چشم داريد؟ گفت: پسرجان، اين چه پرسشي است، چرا درباره چيزي كه مي بيني، مي پرسي؟ گفتم: استاد عزيز، پوزش ميخواهم. پرسش هايم اين گونه است؛ خواهش مي كنم پاسخ دهيد. گفت: گرچه پرسش هايت احمقانه است، ولي آنچه مي خواهي بپرس. گفتم: آيا چشم داريد؟ گفت: آري. پرسيدم: با آن چه ميكني؟ گفت: به وسيله آن، رنگ ها و اشخاص را ميبينم. گفتم: آيا بيني داري؟ گفت: آري. گفتم: از آن چه بهره اي مي بري؟ گفت: به وسيله آن، بوها را استشمام ميكنم. گفتم: آيا زبان داري؟ گفت: آري. گفتم: با آن چه ميكني؟ گفت: طعم اشيا را ميچشم. گفتم: آيا شما گوش داريد؟ گفت: آري. گفتم: از آن چه سود مي بري؟ گفت: با آن، صداها را مي شنوم.

ص: 165

گفتم: بسيار خوب، حالا بفرماييد دل هم داريد؟ گفت: آري. گفتم: دل براي چيست؟ گفت: به وسيله دل (مركز ادراكات) آنچه بر حواس پنجگانه و اعضاي بدنم ميگذرد، تشخيص ميدهم، اشتباههايم را برطرف ميكنم و درست را از نادرست تشخيص ميدهم. گفتم: مگر با وجود اين اعضا، از دل بي نياز نيستي؟ گفت: نه، هرگز. گفتم: درحالي كه حواس و اعضاي بدنت سالم است، چگونه به دل نياز داري؟ گفت: پسرجان، وقتي اعضاي بدن در چيزي كه با حواس درك مي شود ترديد كند آن را به دل ارجاع مي دهد تا ترديدش برطرف شود. گفتم: پس خداوند، دل را براي رفع ترديد اعضا گذاشته است. گفت: آري. گفتم: پس وجود دل براي رفع حيرت و ترديد، ضروري است؟ گفت: آري، چنين است. گفتم: شما مي گوييد خداي تبارك و تعالي اعضاي بدنت را بدون پيشوايي كه هنگام حيرت و شك به او مراجعه كنند، نگذاشته است، پس چگونه ممكن است بندگانش را در وادي حيرت و گمراهي رها كند و براي رفع ترديد و تحيرشان، پيشوايي تعيين نكند؟

عمرو بن عبيد پس از لحظهاي تأمل و سكوت، سر بلند كرد، به من نگريست و گفت: تو هشام بن حكم هستي؟ گفتم: نه. گفت: از همنشينيان اويي؟ گفتم: نه. پرسيد: اهل كجايي؟ گفتم: كوفه. گفت: تو همان هشامي. سپس مرا در آغوش گرفت، به جاي خود نشانيد و تا من آنجا بودم، سخن نگفت.

حضرت صادق عليه السلام از شنيدن داستان، خشنود و شادمان شد و فرمود: هشام، اين گونه استدلال را از كه آموختي؟ هشام گفت: آنچه از شما شنيده بودم، تنظيم و چنين بيان كردم. حضرت فرمود: به خدا سوگند، اين مطلب در صُحُف ابراهيم و موسي عليه السلام نوشته شده است.(1)

ص: 166

ص: 167

ص: 168

و وي از برجستگان شيعه شمرده مي شود. صفوان بن يحيي كوفي، حماد بن عثمان، يونس بن يعقوب، علي بن منصور و يونس بن عبدالرحمان، از ديگر شاگردان هشام بودند. يونس بن عبدالرحمان، فقيهي سرشناس و همراه مخصوص امام كاظم عليه السلام بود.(1) علي بن منصور، در علم كلام، دانشوري نامور بود و درسهاي خداشناسي و امامت را در مجموعه اي با عنوان تدبير گرد آورد.

ص: 169

ص: 170

ص: 171

2. درايت و يقين به احاديث ائمه عليهم السلام . زراره مي گويد: «به خدا سوگند هر حرفي كه از كلمات جعفر بن محمد را مي شنوم، ايمانم به او زيادتر مي شود».(1)

3. علم بالاي زراره. جميل بن دراج ميگويد: «ما در كنار زراره، همانند بچههاي كوچكي بوديم در اطراف معلم» و در روايتي، او معدن دانش معرفي شده است.(2)

4. مبارزه با بدعت ها. امام صادق عليه السلام فرمود: «به وسيله ايشان بدعت ها در دين كشف، و انحراف منحرفان و غاليان در دين برطرف شد».(3)

5. احياي ذكر و احاديث اهل بيت. امام صادق عليه السلام ميفرمايد: «هيچكس ياد و احاديث ما را زنده نكرد، مگر زراره و ابوبصير. ايشان حافظان دين و امينان پدرم بر حلال و حرام خدا هستند». مهمترين ويژگي زراره، نگه داري از احاديث امام جعفر صادق و امام باقر عليهما السلام و انتقال آن به ديگران بود.

ص: 172

زراره در روايتها و در سخنان علما، با بزرگي ياد شده و درباره او، تنها به راستگو و مورد اعتماد ائمه بودن بسنده نشده است. اين بزرگ مرد از ياران نزديك و شاگردان متعهد و مخلص امام باقر عليه السلام و امام صادق عليه السلام بوده و از مكتب اهل بيت بيشترين بهره را در فقه آل محمد و اخلاق و رفتار و فضليت فراگرفته است. او در اين زمينه تا آنجا پيش رفته كه علماي رجال، او را از اصحاب اجماع مي شمارند؛ به اين معنا كه پيشوايان مذهب، اجماع دارند بر اينكه حديث هايي كه از زراره رسيده، محكوم به صحت است و همه بر فقيه بودن، بلكه فقيهتر بودن وي در مقايسه با ديگر اصحاب گواهي مي دهند.

او زبان گوياي امامان ماست كه امام صادق عليه السلام در روايتي آن قدر به او و سه نفر از ديگر ياران باوفاي خويش اظهار علاقه و محبّت ميكند كه نمي توان بالاتر از اين فضيلتي براي كسي از اصحاب ياد كرد. حضرت مي فرمايد: «أَرْبَعَةٌ أَحَبُّ النَّاسِ إِلَيَّ أَحْيَاءً وَ أَمْوَاتاً بُرَيْدٌ الْعِجْلِيُّ وَ زُرَارَةُ وَ مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمٍ وَ الْأَحْوَلُ».(1)

روايت ميكنند كه يحييبنحبيب مسئلهاي از امام رضا عليه السلام ميپرسد و پس از پاسخ امام عرض ميكند: اين روايت زراره است. حضرت مي فرمايد: «أَتَرَي أَنَّ أَحَداً كَانَ أَصْدَعَ بِحَقٍّ مِنْ زُرَارَةَ؟ آيا كسي را سراغ داري كه از او بهتر و بيشتر حق را آشكار كند؟».(2)

ص: 173

شناسايي و بهتدريج از آن حضرت جدا كنند. بنابراين، در پي اين كار پليد، به نام زرارة بن اعين برخوردند. آنها براي اينكه مطمئن شوند او از ياران امام صادق عليه السلام است، چندين بار افرادي ناشناس را به خدمت حضرت فرستادند و از حال زراره جويا شدند كه حضرت براي نگه داري جان اين مرد باوفا، در پاسخ آنان به تقيه، از زراره بدگويي و گاهي اعلام دوري از وي مي كرد. همين امر موجب شد آنها به زراره بدگمان نشوند و در نتيجه، احاديث امامان تا اندازه اي باقي بماند و به وسيله زراره به ديگران برسد.

عبدالله فرزند زراره ميگويد: امام صادق عليه السلام به من فرمود: سلام مرا به پدرت برسان و به او بگو من اگر از تو بدگويي ميكنم، تنها براي دفاع از توست؛ چرا كه مخالفان و دشمنان در كميناند كه هر كس را ما به خود نزديك دانستيم و از او به خوبي ياد كرديم، بيابند و آنان را كه مورد محبت و نزديك به ما هستند، به دليل دوستي به ما اذيت كنند و به قتل برسانند. همچنين هر كه را ما از خود برانيم و بد معرفي كنيم، بستانند و وضع زندگياش خوب شود. پس به همين دليل تو در نظر آنها نكوهيده هستي؛ چرا كه دوستدار مايي و قلبت به سوي ماست.

ازاين رو، خواستم از تو عيبجويي و بدگويي كنم تا اينكه از راه جلوه دادن نقصهايي در تو، تو را بستايند و از اين راه به وسيله ما، بلا و شر آنها از تو دفع شود. خداوند مي فرمايد: «أَمَّا السَّفِينَةُ فَكَانَتْ لِمَسَاكِينَ يَعْمَلُونَ فِي الْبَحْرِ فَأَرَدتُّ أَنْ أَعِيبَهَا وَكَانَ وَرَاءهُم مَّلِكٌ يَأْخُذُ كُلَّ سَفِينَةٍ غَصْبًا(1) و اما كِشتي، از آنِ بيچارگاني بود كه بر روي دريا كار مي كردند و خواستم او را ناقص كنم؛ چرا كه پشت سر آنها پادشاه ستمگري بود كه به زور، كِشتي ها را از صاحبانش ميگرفت.»

ص: 174

اين قرآن از سوي خداست (كه چنين ميفرمايد). به خدا قسم! او كشتي را ناقص نكرد، مگر اينكه ميخواست از دست آن پادشاه، در امان بماند و به وسيله او از بين نرود؛ و گرنه كشتيِ سالم درستي بود و هيچ جاي نقصي در آن وجود نداشت. پس تو اين مَثَل را درك كن و بِدان خوب توجه نما، خدايت رحمت كند! چرا كه به خدا سوگند، تو محبوبترين مردم نزد من هستي؛ محبوب ترين يارانِ پدرم نزد من، از حاضران و پيشينيان هستي.(1)

ص: 175

جواد عليه السلام نيز بوده يا نه، سخني نگفته اند. تنها شيخ طوسي در بعضي نسخههاي كتاب فهرست خود، او را از ياران امام جواد عليه السلام ميداند. نجاشي نيز او را از اصحاب دو امام (امام كاظم و امام رضا عليه السلام ) شمرده است.

ص: 176

قضاوت) را آوردند. در مدت حبس نيز از آزار و اذيت در امان نماند و اموالش نيز به نفع حكومت جور مصادره شد.(1) او با وجود همه فشارها و سختيها، هيچگاه به همكاري و افشاي نامهاي شيعيان حاضر نشد.

ص: 177

ابن ابيعمير وقتي در عصر مأمون به زندان افتاد، كتاب هايش را به يكي از خواهرانش سپرد و به زندان رفت. خواهرش از ترس اينكه مبادا آثار او به دست مأموران حكومت بيفتد، كتاب هايش را زير خاك دفن كرد. محمد پس از چهار سال حبس، وقتي به سراغ كتاب ها آمد، ديد همه كتاب هاي او از بين رفته بود. از آن به بعد، احاديث را يا از آثاري كه در دست مردم داشت، مي خواند يا از حفظ ميگفت. بنابراين، برخي از روايات او، بدون سند يا با سند ناقص است، ولي بيشتر علما آنها را پذيرفتهاند و به آن عمل مي كنند.(1)

ص: 178

هر زمان كه در مسئله اي شرعي دچار مشكل مي شدم كه دانستن حكم آن ضروري بود، به حضرت امام باقر عليه السلام و حضرت امام صادق عليه السلام مراجعه مي كردم و طي ساليان متمادي كه در مدينه اقامت داشتم يا گاهي كه از كوفه به مدينه مي رفتم، حدود سي هزار حديث از امام باقر عليه السلام شنيدم و شانزده هزار حديث نيز از امام صادق عليه السلام فرا گرفتم.(1)

ص: 179

ص: 180

ص: 181

علي است. اين قيام، يكي از مهم ترين رويدادهاي مجموع نهضت علويان است كه در اوايل سده دوم ه . ق. در سال 121ه . ق. رخ داد.

سليمان بن خالد در نهضت زيد كه انساني نترس و غيرتمند بود، براي استقرار عدالت اجتماعي و مبارزه با تبعيض و ستمگري حاكمان امويان و احقاق حق امامان اهل بيت عليهم السلام ، بر ضد سلطه نامشروع و حكومت استبدادي هشام بن عبدالملك، حضوري فعال داشت. او با سپاهيان بني اميه جنگيد و در اين راه، دستش به وسيله فرمانده لشكر اموي، يوسف بن عمر از بدن جدا شد.

اين محدث مبارز و مجاهد، پيش از شهادت امام صادق عليه السلام از دنيا رفت. آن حضرت نيز از خبر رحلت او بسيار اندوهگين شد و براي فرزندان سليمان دعا كرد و به ياران خود سفارش كرد به خانواده او توجه كنند و آنان را از ياد نبرند.(1)

ص: 182

عمارساباطي مي گويد: در ميدان جنگ، گروهي از ما (ياران زيد) در ناحيه اي قرار داشتيم و زيد هم آن طرف جبهه ايستاده بود. مردي از ياران زيد كه سليمان بن خالد را ميشناخت و ميدانست كه او از هواخواهان و شيعيان امام صادق عليه السلام است، از سليمان پرسيد: نظر تو درباره شأن زيد چيست؟ آيا او بهتر است يا جعفر (امام صادق عليه السلام )؟ سليمان كه گويي انتظار چنين پرسشي را نداشت، با كمال شجاعت و با صراحت به او گفت: «قلتُ و الله لَيوْمٍ من جعفر خير من زيد ايام الدنيا؛ مي گويم به خداوند متعال سوگند كه يك روز از عمر امام جعفر صادق عليه السلام ، از تمام عمر زيد در دنيا بهتر است.»

سپس سليمان درحالي كه سوار بر اسب بود، به سوي زيد روانه شد و حاصل گفتوگو را برايش باز گفت و باور خود را در مورد امام صادق عليه السلام برايش ابراز داشت. زيد پس از شنيدن سخنان سليمان، گفت: جعفر در مسائل حلال و حرام، امام و پيشواي ما اهل بيت است».(1)

ص: 183

ص: 184

دارد از من بپرسد و پاسخ بشنود. آنها گفتند: اين كار، براي همه مقدور نيست. امام فرمود: مفضل بن عمر را مرجع شما قرار دادم. سخن او را بشنويد و اطاعت كنيد؛ زيرا او جز حق نمي گويد.

ص: 185

بخوانند. سپس از آنان پرسيد: اكنون چه بايد كرد؟ گفتند: اين اشيا خيلي هزينه دارد، بايد بنشينيم، تبادل نظر كنيم و از شيعيان ياري جوييم. در واقع هدف شان اين بود كه خانه مفضل را ترك كنند. مفضل گفت: تقاضا ميكنم براي صرف غذا در اينجا بمانيد. آنان به انتظار غذا نشستند. مفضل افرادي را به سراغ همان كساني كه از آنها بدگويي و به كارهاي ناروا متهم شده بودند، فرستاد و آنان را احضار كرد. وقتي نزد مفضل آمدند، نامه حضرت صادق عليه السلام را براي آنان خواند. آنان با شنيدن كلام امام صادق عليه السلام براي انجام فرمان حضرت از خانه خارج شدند. پس از مدتي كوتاه بازگشتند و در مجموع دوهزار دينار و ده هزار درهم در برابر مفضل نهادند. آن گاه مفضل به شكايتكنندگان كه هنوز از صرف غذا فارغ نشده بودند، نگريست و گفت: شما مي گوييد افرادي چنين را از خود برانم و گمان مي كنيد خدا به نماز و روزه شما نيازمند است؟!

ص: 186

صادق عليه السلام به وي فرمود: «اكْتُبْ وَ بُثَّ عِلْمَكَ فِي إِخْوَانِكَ فَإِنْ مِتَّ فَأَوْرِثْ كُتُبَكَ بَنِيك؛ اي مفضل! آموخته هاي خويش را بنويس و در ميان برادران ديني ات منتشر كن. اگر هم مرگت فرا رسيد، نوشته هايت را براي فرزندانت به ارث بگذار».(1)

ص: 187

و به هركه تو را دوست بدارد نيز مِهر مي ورزم. اي مفضل، اگر همه يارانم آنچه تو ميداني، ميدانستند، هيچ كس با ديگري اختلاف پيدا نميكرد. مفضل گفت: يابن رسول الله، گمان ميكنم مرا بيش از آنچه هستم، ميستاييد. امام فرمود: نه، من تو را به اندازهاي ستودم كه خداوند برايت قرار داده است.

2. حضرت در آخرين بخش هاي كتاب توحيد، خطاب به مفضل مي گويد: اي مفضل، خدايت را در برابر نعمت هايش سپاس گوي و از اولياي بزرگوارش پيروي كن. ... اي مفضل، دل خود را فارغ ساز و آرامشت را حفظ كن. در آينده دانش ملكوت آسمان ها و زمين و آفرينش شگفت انگيز آنها را چنان برايت بازگو خواهم كرد كه آنچه اكنون مي داني، تنها بخشي از آن شمرده شود. هرگاه مي خواهي برو و بيا كه تو هم نشين مايي. تو نزد ما منزلتي بس والا داري. جايگاه تو در قلب مؤمنان چونان آب براي تشنه است.(1)

3. هشام ابن احمر مي گويد: روزي اموالي را خدمت پيشواي هفتم بردم. حضرت فرمود: آنها را به مفضل بن عمر تحويل ده. من به خانه مفضل رفتم و در مقابل منزل وي، بارها را پياده كردم.

موسي بن بكر نيز ميگويد: خدمت امام هفتم بودم و كارهاي آن بزرگوار را انجام ميدادم. هرگز نديدم جز مفضل، كسي چيزي خدمت امام بفرستد. هرگاه كسي چيزي براي حضرت مي آورد، ميفرمود: آنها را به مفضل بن عمر بسپار.

4. محمد بن سنان ميگويد: خدمت امام كاظم عليه السلام شرفياب شدم. فرزند بزرگوارش علي بن موسي نيز نزد حضرت بود. پيشواي هفتم به من فرمود: محمد، عرض كردم: بله، بفرماييد. فرمود: محمد، مفضل همدم و راحتي بخش من بود و تو نيز همدم و سبب راحتي آن دو (امام رضا و امام جواد عليه السلام هستي.

ص: 188

ص: 189

پدر علي بن يقطين تا پيش از عباسيان، حضور سياسي آشكاري نداشت و ادويه فروش بود. ازاين رو، علي نيز با سكونت در بغداد، شغل پدر را ادامه داد. با آغاز حكومت عباسيان، يقطين به يكي از شخصيت هاي سياسي آن دولت تبديل شد و در دستگاه سياسي سفاح و منصور، خدمت كرد.

ورود علي بن يقطين به دستگاه خلافت هارون الرشيد، با اجازه امام كاظم عليه السلام بود. وي در مدت وزارت خود، دردهاي روحي فراواني را تحمل كرد، ولي به خواست امام در اين منصب باقي ماند، بنابراين، وي يكي از محبوب ترين افراد نزد امام كاظم عليه السلام و پيوسته مشمول عنايت و دعاي آن حضرت بود.

در عصر امامت حضرت كاظم عليه السلام و در مدتي كوتاه، شيعيان از حمايت هاي نسبي برخوردار شدند و اين، از حضور علي بن يقطين در دستگاه خلافت عباسيان سرچشمه مي گرفت.

ص: 190

در روايتي ديگر آمده است كه عليبنيقطين به حضرت امام كاظم عليه السلام فرمود: آيا روزگار و شرايط دشوارم را نمي نگري؟ حضرت موسي بن جعفر عليه السلام كه بر گستره اي بسيار فراتر از عراق چشم دوخته بود، او را به پايداري فراخواند و فرمود: اي علي، آگاه باش كه خداوند در كنار پيشوايان ستمگر، دوستاني دارد تا به ياري آنها از نيكان دين باور دفاع كند؛ تو در شمار اين گروه جاي داري.(1)

باز نقل مي كنند كه حضرت موسي كاظم عليه السلام خطاب به وي فرمود: پيوسته بر يك خوي استوار باش، تا سه چيز را برايت ضمانت كنم. علي گفت: فدايت شوم! بر كدامين خوي بايد پايدار بمانم و سه چيزي كه شما تضمين مي كنيد، چيست؟ امام فرمود: ضمانت بده كه در رسيدگي به خواسته ها و حوائج دوستانمان كوتاهي نكني، تضمين مي كنم هرگز گرماي آهن، تو را در نيابد و كشته نشوي، سقف زندان هيچ گاه بر فراز پيكرت قرار نگيرد و ناداري و تنگدستي، هرگز سراغت نيايد.(2)

ص: 191

بن يقطين گفت: چون هديه شما بود، آن را عطرآگين كردم و در جاي محفوظي نگهداري مي كنم. پس علي غلام خود را فرستاد تا پارچه را آورد. هارون نيز قسم خورد كه از آن پس، حرف ديگران را درباره او نپذيرد.(1)

امام موسي بن جعفر عليه السلام دستور داده بود علي بن يقطين در جاهاي خلوت و دور از چشم غريبه ها، بنا بر روش اهل سنت وضو بگيرد. به هارون گفته بودند كه علي بن يقطين شيعه است و دليل آن شيوه وضو گرفتن اوست. روزي هارون تصميم گرفت وضو گرفتن علي بن يقطين را ببيند. مخفيانه تماشاگر وضوي او شد و ديد كه او بر اساس روش اهل سنت وضو مي گيرد و كسي هم نزد او نيست. بنابراين، يقين پيدا كرد كه علي بن يقطين شيعه نيست و باز سوگند خورد سخن ديگران را درباره او باور نكند. بعد موسي بن جعفر عليه السلام براي علي پيغام فرستاد: از اين پس، به روش شيعه وضو بگيرد.(2)

ص: 192

حضرت به شمار مي رفت، خطرهاي فراواني پديد مي آورد، ولي وي به سفارش امام، در منصب وزارت هارون الرشيد باقي ماند. او با بصيرت والايش، در طول مدت وزارت خود، خدمات ارزنده اي به امام و شيعيان انجام داد.

ص: 193

به نام خداوند بخشنده مهربان

اگر نخست مردم در مكه مي زيستند و كعبه با وجود آنها ساخته شده، بي گمان مردم به زمين هاي پيرامون آن سزاوارترند و اگر در آغاز، كعبه پديد آمد و سپس مردم گِردش حلقه زده اند، پس كعبه بر زمين هاي اطرافش سزاوارتر است.

چون اين پاسخ به مهدي رسيد، نامه را بوسيد و فرمان داد خانه را نابود كنند. صاحبان خانه نزد امام موسي بن جعفر عليه السلام شتافتند و از وي خواستند در نامه اي، مهدي را به پرداخت بهاي خانه فراخواند. امام نيز خليفه را به دلجويي از آنان سفارش كرد.(1)

ص: 194

ص: 195

همراه با زيارت پيامبر، زاد و توشه تهيه كنيم. حضرت فرمود: هرچه زاد و توشه داريد، پيش بياوريد پس زاد و توشه را بيرون آورديم و پيش حضرت گذاشتيم. آن جناب دستي در ميان آن چرخانيد و فرمود: اين شما را به كوفه مي رساند. و اما رسول الله صلي الله عليه و آله را نيز شما زيارت كرديد؛ چرا كه من نماز فجر را با آنان (پيامبر و اجداد معصومان حضرت) گزاردم و اكنون قصد دارم نماز ظهر را نيز با آنان به جاي آورم! برويد به امان خدا.(1)

ص: 196

همچنين نقل شده كه گاه علي بن يقطين صد هزار تا سيصدهزار درهم به رسم هديه به حضور امام كاظم عليه السلام مي فرستاد و آن حضرت، درهم ها را در ميان نيازمندان شيعه و خانواده خود قسمت مي كرد.(1)

ص: 197

بهلول گفت: من براي اين كار صلاحيت ندارم. هارون گفت: همه اطرافيان و مردم بغداد، تو را براي اين كار، شايسته مي دانند.

بهلول پاسخ داد: شگفتا! من خودم به خودم آگاه تر از ديگران هستم؛ وانگهي اينكه مي گويم صلاحيت ندارم؛ يا راست مي گويم كه صلاحيت ندارم، يا دروغ مي گويم. در اين صورت، آدم دروغ گو، شايسته مقام قضاوت نيست.

هارون گفت: تو را آزاد نمي كنم تا اين مقام را بپذيري. بهلول كه چنين ديد، گفت: اكنون كه چنين است، يك شب به من مهلت دهيد تا در اين مورد بينديشم.

به او مهلت دادند و او به خانه اش رفت. فرداي آن روز، صبح زود با چوبي بلند كه در دست داشت، از خانه بيرون آمد و خود را به ديوانگي زد و وارد بازار شد. مردم ديدند لباس و عبا و عمامه بهلول كج شده و چوبي به دست گرفته و بر آن سوار شده است و فرياد مي زند كه از پيشِ رويم كنار برويد تا اسبم به شما لگد نزند. مردم گفتند: بهلول، ديوانه شده است. اين خبر به هارون رسيد، گفت: «ما جَنَّ وَ لكِنْ فَرَّ بِدِينِهِ مِنّا؛ او ديوانه نشده است، بلكه با اين كار، براي حفظ دينش، از ما فرار كرد».(1)

بهلول تا آخر عمر در همين وضع به سر برد تا مبادا طاغوت هاي عباسي از وجود او سوء استفاده كنند. او از همين وضعيت ساختگي اش، بر ضد طاغوت ها استفاده بسيار كرد و با طنز و مزاح و شيوه هاي گوناگون، به افشاگري دستگاه جور پرداخت.

ص: 198

ص: 199

ص: 200

نهضت ترجمه با همه خدماتي كه براي جهان اسلام به همراه داشت، باعث ظهور و بروز بسياري از فرقه هاي انحرافي گشت و رسالت ياران امام رضا عليه السلام را در مرزباني از حريم اسلام و تشيع دو چندان كرد. آنان با كسب دانش و معرفت، بصيرت و آگاهي و ولايت پذيري كه داشتند موفق شدند با ادامه دادن مسير شاگردان امام باقر و امام صادق عليهما السلام ، فرهنگ جامعه اسلامي را در برابر امواج سهمگين و تندبادهاي خطرناك، در مقابل امواج فكري مسلمانان را تحت تأثير قرار داد، با رهبري حكيمانه امام رضا عليه السلام ، از سقوط در گرداب خطرات انحراف و التقاط رهايي بخشند.

عمده تلاش هاي مبتني بر بصيرت ياران امام رضا عليه السلام در دوره نشر فرهنگ و معارف شيعه عبارت بود از:

1. دفاع از اعتقادات تشيع و مقابله با فرقه هايي نظير: ثنويه، حشويه، كراميه، اهل تعطيل، قرامطه و... كه بيشترين ظهور و بروز را در اين دوره داشتند.

2. تدوين كتاب هاي مختلف در رد گروهك هاي انحرافي و موضوعاتي كه جامعه اسلامي آن روز با آن دست به گريبان بود.

3. تثبيت جايگاه ولايت و امامت از طريق تبليغ، مناظره و تدوين كتاب كه تأثير زيادي بر شكوفايي و مطرح شدن عقايد تشيع داشت.

4. افشاي چهره واقعي عباسيان و شخص مأمون.

5. ترويج معارف رضوي در اقصي نقاط عالم اسلامي.

ص: 201

سرانجام به خراسان برگشت و ساكن نيشابور شد.(1) او ميان خاص و عام به علم و وثاقت معروف است. عالمان تاريخ و رجال، اباصلت را از خادمان خاص و محارم حضرت رضا عليه السلام دانسته اند. اباصلت روايت هاي فراواني درباره توحيد، امامت و تفسير از حضرت رضا عليه السلام نقل كرده است. با مطالعه و بررسي زندگي او، درمي يابيم كه در عصر خويش، از شخصيت هاي مطمئن و بنام اهل حديث بوده و براي گردآوري حديث، به شهرهاي متعدد سفر كرده است. در شجاعت، حق گويي و صراحت لهجه نيز كم مانند بوده است.

ص: 202

ص: 203

سنگ محبت امويان و دشمنان اهل بيت عليهم السلام را به سينه مي زدند، مي گفت: «سگ علويان، از همه بني اميه برتر است».(1)

يكي از روايت هاي معروفي كه از اباصلت در مصادر شيعي و سني آمده، اين حديث است كه پيامبر فرمود: «من شهر علم هستم و علي، درِ آن است».(2)

ص: 204

نپذيرفت...(1) در جاي ديگر نيز نقل شده است كه اباصلت، تفصيل ماجرا و گفت وگوهاي ميان حضرت و مأمون را بيان مي كند و در آخر مي گويد: «مأمون گفت: به خدا سوگند! اگر ولايت عهدي را پذيرفتي، كه چه بهتر، و گرنه مجبورت مي كنم و اگر باز نپذيرفتي، گردنت را مي زنم».(2)

بر اثر روشنگري هاي اباصلت و ديگر ياران حضرت و رهنمودهاي خود امام رضا عليه السلام ، اين شبهه از ذهن مردم برطرف شد و مأمون به هدف خود نرسيد. بنابراين، اباصلت درباره سبب اقدام مأمون بر شهادت حضرت رضا عليه السلام مي گويد:

هدف مأمون اين بود كه به مردم چنين جلوه دهد كه امام رضا عليه السلام دنياپرست است. او مي خواست با اين كار، مقام حضرت را در ميان مردم پايين آورد، ولي از آنجا كه در اين هدف خود پيروز نشد و فضل و مقام امام بر مردم آشكارتر گرديد، بلكه جايگاه امام در ديد مردم فراتر رفت، متكلمان و عالمان را براي مناظره با حضرت فراخواند و آنجا هم با شكست روبه رو شد... . در نهايت، تصميم به قتل حضرت گرفت و حضرت را مسموم كرد.(3)

او همچنين در بيان سبب و چگونگي شهادت امام رضا عليه السلام كتابي نوشته است.(4)

ص: 205

حالت هاي امام هشتم عليه السلام را هنگام شهادت از زبان وي نقل كرده است. او در دفن و كفن حضرت رضا عليه السلام حاضر بود. اباصلت پس از رحلت حضرت رضا عليه السلام زنداني شد و در زندان، دست به دعا برداشت و از خدا ياري خواست. پس از دعا، به اعجاز حضرت جواد عليه السلام از زندان آزاد شد.(1)

ص: 206

بدين ترتيب، اينكه امام شبي را تا صبح با زكريا هم صحبت بوده. از بزرگي و مقام والاي او خبر مي دهد. شيخ عباس قمي مي نويسد:

در آن شب، همه رازها و دانش هاي مورد نياز شيعيان را امام رضا عليه السلام به طور شفاهي، از طريق زكريا به همه محدثان شيعه منتقل كرد و شايد مهم ترين بخش گفت وگوهاي آن شب، بيان اسرار ولايت و امامت امام جواد عليه السلام بود كه با دليل هاي كافي به زكريا سپرده شد.(1)

يكي از افتخارهاي زكريا اين بود كه يك سال با حضرت ثامن الحجج، امام رضا عليه السلام ، در راه حج، از مدينه تا مكه هم نشين و هم كجاوه بوده است.(2)

ص: 207

علي بن مسيب مي گويد: «به امام هشتم عرض كردم: راهم از شما دور است و نمي توانم هرگاه بخواهم، خدمت شما بيايم، دينم را از چه كسي بياموزم؟ حضرت فرمود: از زكريا بن آدم كه او در دين و دنيا، مأمون است».(1)

عبدالله بن صلت قمي، از ياران باوفاي حضرت جواد عليه السلام مي گويد:

در يكي از روزهاي آخر عمر حضرت بر ايشان وارد شدم و شنيدم كه آن حضرت ياران باوفايش را ياد مي كرد و مي فرمود: خدا از سوي من به صفوان بن يحيي، محمد بن سنان و زكريا بن آدم پاداش خير دهد؛ زيرا اينان به من وفادار بودند. من از آنها راضي هستم، خدا نيز از آنها راضي باشد كه آنان هرگز با من و پدرم مخالفت نكردند.(2)

در روايتي ديگر نيز امام جواد عليه السلام وي را به سبب خدمات شايسته اش به امام رضا عليه السلام ، ستوده و يادآور شده كه زكريا نزد من و پدرم، جايگاه ويژه دارد.(3)

ص: 208

داستان زير را از علي بن عبداللّه هاشمي نقل مي كنند:

نزديك به شصت نفر از خود و غلامان مان بر سر قبر پيامبر خدا صلي الله عليه و آله نشسته بوديم. در اين هنگام ابوابراهيم، امام موسي بن جعفر عليه السلام درحالي كه دست فرزندش علي را در دست داشت، بر جمع ما وارد شد و فرمود: آيا مي دانيد من كيستم؟ پاسخ داديم: شما سرور و بزرگ ما هستيد. فرمود: نام و نسب مرا بگوييد. گفتيم: شما موسي بن جعفر عليه السلام هستيد. سپس فرمود: اينكه همراه من است، كيست؟ گفتيم: او علي بن موسي بن جعفر (امام رضا) است. سپس امام موسي بن جعفر عليه السلام فرمود: پس شاهد باشيد كه او در زمان زندگي ام، وكيل و نماينده من و پس از مرگم، جانشين من است.(1)

حضرت جوادالائمه عليه السلام پس از مرگ زكريا از او به نيكي ياد كرد و درباره او فرمود:

رحمت خدا بر او در روز ولادت و هنگام مرگ و در روز قيامت باد. به درستي كه او عارف به حق زندگي كرد. پيوسته حق را مي گفت و صابر بر آن و برپا دارنده فرمان هاي الهي بود. خدا و رسول او را دوست مي داشت و بي هيچ كژي و كاستي از دنيا رفت. خداوند به او پاداش نيت خير دهد و سعي اش را ببخشد.

زكريا بن آدم در دوران امامت حضرت جواد عليه السلام (204 _ 220ه . ق.) از دنيا رفت. پيكر پاكش را در قم، كنار مرقد پسرعمويش زكريا بن ادريس به خاك سپردند. بعدها اين قبرستان، به قبرستان شيخان معروف شد.

ص: 209

ص: 210

نقش سازنده اين سازمان هماهنگ، در دوران امامت حضرت هادي عليه السلام و پس از تبعيد ايشان و عدم امكان ارتباط مستقيم شيعيان بيشتر افزايش يافت. مهم ترين موارد بصيرت ياران ائمه در دوران حساس سازماندهي اجتماعي كه نقش مهمي در حفظ و بقاء تشيع خصوصاً در عصر غيبت داشت را مي توان در موارد ذيل خلاصه كرد:

1. تقيه براي حفظ مصالح تشيع

2. هجرت هاي سخت و طاقت فرسا براي ترويج معارف شيعي و روشنگري سياسي مردم

3. پاسخگويي به سوالات فقهي و عقيدتي شيعيان و مناظره با گروهك هاي انحرافي.

4. آماده سازي شيعيان براي ورود به عصر غيبت و زمينه سازي براي فرهنگ انتظار

5. جمع آوري وجوهات اسلامي و ارسال آن براي امام كه با دشواري زيادي همراه بود

6. پايداري براي حفظ اسرار امام

ص: 211

جواد عليه السلام را يافت و از پيشگاه آن امام همام، دانش و ايمان فرا گرفت. امام جواد عليه السلام براي او نامه هايي تكريم آميز نوشتند كه بعضي از آنها در تاريخ ثبت است و اين، لطف و علاقه امام را به او نشان مي دهد.

علي بن مهزيار تا مقام وكالت امام جواد عليه السلام نيز پيش رفت. او حلقه اتصال و ارتباط امام با شيعيان پاك نهاد و خالص بود؛ از يك سو انديشه و سخنان حضرت را به شيعيان و از سوي ديگر، پيام شيعيان را به امام مي رساند.

درباره او نوشته اند كه صبح هنگام، چون آفتاب طلوع مي كرد، به سجده مي رفت و در حق مردمان و مؤمنان دعا مي كرد و از خدا براي آنان همان را مي طلبيد كه براي خود مي خواست. از شدت عبادت، پيشاني اش پينه بسته بود. البته اين عبادت ها مانع از تلاش هاي علمي او نبود و از خدماتش به مردم نمي كاست. مزار او هم اكنون در اهواز، زيارتگاه مشتاقان است.(1)

ص: 212

همچنين محمد بن يحيي عطار مي گويد: گروهي به حضور امام هادي عليه السلام شرفياب شده بودند و حضرت از آنان پرسيده بود: كجا بوديد؟ آنها وقتي گفتند از زيارت قبر حسين بن علي عليه السلام مي آييم، حضرت فرمود: اگر قبر عبدالعظيم را زيارت كني، گويا قبر حسين بن علي عليه السلام را زيارت كرده اي.(1)

جناب عبدالعظيم حسني، آن زمان كه عباسيان عرصه را بر شيعيان و خاندان ابوطالب تنگ كرده بودند، از ديار خود هجرت كرد و به ري رفت و در طول راه و مدت اقامت در ري نيز به روشنگري مردم در باب توحيد و امامت پرداخت، تا آنكه رنجور و بيمار شد و در ري، ديار فاني را وداع گفت.(2)

ص: 213

عالمان رجال و حديث، همچون نجاشي، مرحوم سيد حسن صدر و علامه حلي، فضل را دانشمندي موثق و يكي از فقهيان و متكلمان بزرگ مي دانند كه جايگاه و مقام والايي در ميان شيعه داشت و مشهورتر از آن است كه وصف شود.(1)

ص: 214

ص: 215

كلامي و رد مخالفان و مسائل امامت است. كتاب هايي نيز در رد بر فرقه هاي انحرافي آن عصر و اثبات امامت و ولايت ائمه عليهم السلام نگاشته است.(1) تنها كتابي كه به طور كامل از فضل بن شاذان به دست آمده و چاپ و منتشر شده، كتاب ايضاح اوست كه محدث ارموي آن را چاپ و منتشر كرده است.

ص: 216

در اين كتاب، به موضوع غيبت امام مهدي عجل الله تعالي فرجه الشريف مي پردازد و روايت هاي رسيده در اين موضوع را جمع مي كند. اين كتاب، ضمن اينكه توانست شيعيان را از سرگرداني و گمراهي برهاند، محدثان نيز از آن بهره ها بردند كه شيخ طوسي يكي از آنهاست.

بزرگي كار فضل و دورانديشي و هشياري وي زماني مشخص مي شود كه بدانيم، وفات فضل در سال 260ه . ق. يعني هم زمان با شروع غيبت صغرا بوده است. فضل پيش از اينكه شيعيان با مسئله غيبت روبه رو شوند، اين كتاب را نگاشت. ديگر اثر فضل در اين موضوع، القائم نام دارد.

ص: 217

ص: 218

ص: 219

حسين بن روح، از ياران امام عسكري عليه السلام (1) و سومين سفير امام زمان عجل الله تعالي فرجه الشريف ، از محدثان نامي و عالم و فقيه شيعه در عصر خود است كه به دليل موقعيت خاندانش، اعتبار، شهرت و اقتدار بسياري داشت.

ص: 220

اطلاع يافتم و او كاملاً شامل وثوق و اطمينان ماست. وي نزد ما مقام و جايگاهي دارد كه او را مسرور مي كند. خداوند احسان و نيكي خود را درباره او افزون كند.(1)

ص: 221

از اين حديث، نهايت تلاش او در مخفي كردن اسرار امام زمان عجل الله تعالي فرجه الشريف و درجه ايمان و پايداري اش فهميده مي شود؛ چنان كه حاضر است همه مصيبت ها را به جان بخرد و سرّ امام را فاش نكند.

ص: 222

وجود آورده بود. وي گاه آزادانه فعاليت داشت، زماني مخفيانه و گاهي نيز در زندان مقتدر عباسي به سر مي برد.

از جمادي الاخر سال 306 تا ربيع الاول 311 وي با احترام كامل در بغداد مي زيست و خانه وي محل رفت و آمد اميران، بزرگان و وزيران بود؛(1) به ويژه در عهد وزارت ابوالحسن علي بن محمد معروف به ابن فرات كه خود از پيروان مذهب امامي به شمار مي رفت. بدين ترتيب، در اين فاصله زماني، شيعيان و حسين بن روح در آزادي كامل به سر مي بردند.

با روي كار آمدن حامد بن عباس كه از مخالفان شيعه حمايت مي كرد، مشكلاتي براي حسين بن روح به وجود آمد. از سال 311 ه . ق. كه حامد عباسي حاكم وقت شد، تا سال 317 كه حسين بن روح از زندان آزاد گرديد، گزارش دقيقي از زندگي او در دست نيست. البته تاريخ نگاران يقين دارند كه او از سال 312 تا سال 317 ه . ق. در زندان به سر مي برد(2) و پس از آن تا شعبان سال 326 ه . ق. كه درگذشت، موقعيت والايي در بغداد داشت و به دليل نفوذ آل نوبخت در دستگاه حكومتي، كسي مزاحم او نمي شد.(3)

ص: 223

و با استدلال هاي روشن، شبهه را از ذهن شيعيان پاك كند. وظيفه ديگر او اين بود كه با دورانديشي و هشياري كامل، جمعيت شيعيان را از گرفتار شدن در آتش فتنه گران برهاند و آنان را به خير و صلاح رهنمون سازد. در اين وادي نيز با عنايت هاي صاحب زمان عجل الله تعالي فرجه الشريف ، خدمات شاياني انجام داد و در فتنه «قرامطه»، شيعيان را از گرفتار شدن در آتش فتنه نجات بخشيد.

روزي يكي از وكيلان وي به نام شلمغاني، معروف به ابن ابي العزاقر، ادعاي سفارت كرد. او با داشتن مقامي بلند نزد حسين بن روح، درباره اين نايب خاص، به تناسخ و حلول معتقد شد. او بر آن بود روح امام علي عليه السلام به بدن حسين بن روح حلول كرده است. با وجود افشاگري هاي حسين بن روح بر ضد شلمغاني و توقيع امام زمان عجل الله تعالي فرجه الشريف مبني بر لعن وي،(1) او از ادعاي دروغين خود دست برنداشت تا اينكه به دستور خليفه عباسي، در سال 323 ه . ق. كشته شد.(2)

اگر كارداني و نفوذ علمي و اجتماعي حسين بن روح نبود، بي گمان شلمغاني با موقعيتي كه يافته بود، مشكلات فرواني براي شيعيان پديد مي آورد و تشيع را به انحراف مي كشانيد.

محمد بن ابراهيم بن اسحاق طالقاني، هنگامي كه يك بار از نزديك شاهد مناظره ها و بحث هاي اعتقادي او با مراجعه كنندگان بود، نزد خود چنين مي پنداشت كه وي _ نغوذ بالله _ اين همه مطالب را خودش مي سازد و مي پردازد و بيان مي كند. پس با شك و ترديد از جلسه بيرون رفت، ولي فرداي آن روز دوباره به حضور وي رسيد تا شك خود را برطرف سازد. در اين هنگام، بدون اينكه پرسش خود را آشكار كند، حسين بن روح ناگهان مي فرمايد: اي

ص: 224

محمد بن ابراهيم، چه خيال كردي اگر از آسمان سقوط كنم و طعمه پرندگان هوا شوم و گرفتار تندبادهاي هراسناك دشت و بيابان گردم، بهتر از آن است كه درباره دين خدا چيزي را از پيش خود بسازم و بيان كنم؛ من چيزي از پيش خود نمي گويم.(1)

ص: 225

ص: 226

كامل مسئوليت و رسالت هستند و در حفظ پايه هاي تشيع تا زمان كنوني نقش بزرگي داشته اند، به جامعه بشناسانيم.

بدين ترتيب، شناساندن درست اين برجستگان به جامعه و ممتاز ساختن ويژگي هاي پسنديده و هدايت گرانه آنان، از وظايف خطير و مهم رسانه ها و برنامه سازان و هنرمندان متعهدي است كه در عرصه هاي فيلم و سريال فعاليت مي كنند.

در اين بخش، نكته اي كه برنامه سازان بايد بدان توجه كنند، اين است كه هرگونه تحريف يا برابر نبودن توليد با واقعه تاريخي يا حتي درست معرفي نكردن شخصيت هاي تاريخي، به محبوب يا منفور شدنِ بي دليل اين شخصيت ها خواهد انجاميد.

ص: 227

ص: 228

سران و برگزيدگان دنياي اسلام، آدم هاي مؤمن و كساني كه مي خواستند طبق وظيفه عمل كنند، بودند، اما تكليف را نمي فهميدند؛ وضعيت زمان را تشخيص نمي دادند؛ دشمن اصلي را نمي شناختند و كار اصلي و محوري را با كارهاي درجه دو و درجه سه، اشتباه مي كردند. اين، يكي از ابتلائات بزرگ دنياي اسلام بوده است. امروز هم ممكن است ما دچار آن شويم و آنچه را كه مهم است، با چيز كم اهميت تر اشتباه كنيم. بايد وظيفه اساسي را كه قوام و حيات جامعه به آن است، پيدا كرد.(1)

ص: 229

به گونه اي كه خود مردم، به ويژه طبقه علمي و دانشگاهي، در هر دوره حساس، اصولي ترين وظايف خود را با تحليل درست شخصي تشخيص دهند.

ص: 230

تجربه گيري و بينش يابي كه بي شك، تو با ادعاهاي باطل و سپردن نابخردانه خود به موج هاي فريب و دروغ، رهسپار راه نياكانت شده اي...».(1)

مطالعه و بررسي جريان هاي مختلف تاريخي، نظر انسان را در موضع گيري منطقي در برابر جريان هاي زمانه خود ياري مي رساند و از مهم ترين منابع عبرت آموزي است. افرادي كه از راه آشنايي با اين جريان ها و تأمل در اهداف و جهت گيري آنان، تجربه هاي ارزنده اي به دست آورده اند، در برابر صف بندي هاي سياسي و اجتماعي معاصر، كمتر سردرگم يا اسير انحراف و شبهه ها مي شوند؛ زيرا آموخته هاي تاريخي، به عنوان تجربه زنده تاريخي، به آنان بصيرت مي بخشد و آنها را از افتادن در دام كژي ها و فتنه ها مي رهاند.

امام علي عليه السلام در اين زمينه مي فرمايد: «بينا كسي است كه شنيد و انديشيد و ديد و با دل، بينا گرديد و از آنچه مايه عبرت است، سود گزيد. سپس راهي روشن سپرد و از افتادن در پرتگاه ها و گم شدن در كوره ر اه ها دوري كرد».(2)

ص: 231

امروزه شناساندن چهره واقعي ياران ائمه عليهم السلام ضمن آنكه مايه مباهات و افتخار همه مسلمانان است، مي تواند در عرضه الگوهاي مبارزاتي، علمي، پايمردي و پيروي از امام زمان شان، در جهت تكامل آينده جامعه اسلامي و انساني، نقش راهگشايي داشته باشد. ضروري است هنرمندان به همه جنبه ها و ظرافت هاي تاريخ زندگي اين شخصيت هاي سِترگ كه در اين كتاب آمده، توجه كنند كه البته كوشيده ايم قابليت برنامه سازي آن را نيز مدنظر قرار دهيم.

ص: 232

البته ناگفته نماند كه تاكنون، از زندگي معصومان، همچون محمد رسول الله صلي الله عليه و آله ، امام علي عليه السلام ، ولايت عشق، ... و درباره ياران ائمه عليهم السلام مانند: سفير، روز واقعه، مسافر ري و چندي پيش سريال مختارنامه فيلم ها و سريال هايي اثرگذار ساخته شده كه تأثير زيادي نيز بر بصيرت بينندگان داشته و با استقبال آنان روبه رو شده است. با اين حال، شخصيت هاي مناسب ديگري هم هستند كه زمينه توليد فيلم و سريال دارند، ولي بي توجه مانده اند و به هر حال جاي كار همچنان باقي است.

گفتني است در اين كتاب، شخصيت ها به طور كامل معرفي نشده اند و تنها بخش هايي از زندگي آنان كه حكايت از بصيرت شان داشته، بيان شده است. بدين ترتيب، با شرح قسمت هاي ديگر زندگي اخلاقي، سياسي و اجتماعي آنها، مي توان به منظور الگودهي درست و معرفي خدمات و موضع گيري هاي سياسي آنان در حمايت از امامان ِزمان شان و نقش اساسي كه در پيش برد تشيع داشته اند، از ظرفيت هاي موجود در ساخت فيلم و سريال بهره برد.

براي تحقق اين هدف، دو راه را توصيه مي كنيم: يكي اينكه همه بخش هاي زندگي ياران ائمه عليهم السلام با تمركز بر موضوع بصيرت، در قالب سريال، به تصوير كشيده شود؛ مانند سريال مختارنامه كه لازمه اين كار، تهيه فيلم نامه است و ديگر اينكه در قالب فيلم كوتاه به بخش هاي حساس و موضع گيري هاي سياسي آنان در دفاع از اهل بيت عليهم السلام و مكتب تشيع اشاره شود.

در اين خصوص يادآوري مي كنيم كه شخصيت هايي مانند ابوذر، سلمان، مقداد، عمار، محمد بن ابي بكر، زيد بن علي، حجر بن عدي، فضل بن شاذان، ياران امام حسين عليه السلام ، شخصيت هاي بصير در جهاد علمي از دوران امام باقر تا امام كاظم عليهما السلام و وكلاي امام زمان عجل الله تعالي فرجه الشريف كمتر معرفي شده يا هرگز در اين قالب هنري كه بيشترين مخاطب را دارد، معرفي نشده اند.

ص: 233

ص: 234

1. پيامك: متن انتخابي به صورت نوشتاري و با قرائت گوينده، بر صفحه تلويزيون ظاهر شود و در پايان با طرح پرسش و پاسخ چندگزينه اي، از مخاطبان درخواست شود تا پاسخ درست را پيامك كنند. در حال حاضر، مسابقه اي با عنوان «از تو مي پرسند» به اين شيوه برگزار مي شود.

براي مثال: نام اين شخصيت چيست؟

او سال ها پيش از هجرت پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله در روستايي به نام جَيْ به دنيا آمد. پدرش بدخشان نام داشت. يك روحاني زرتشتي بود. در دوران كودكي، با از دست دادن مادر، نزد عمه اش مي زيست. از همان روزها هرگز در برابر آتش سر فرود نياورد و به خداي يكتا باور داشت و با آيين زرتشتي مخالفت مي كرد. شكنجه ها مي ديد و زنداني مي شد تا اينكه به وسيله عمه اش از زندان فرار كرد و به سوي شام گريخت. در خلال سفرهاي طولاني و متعدد، رنج هاي بسيار كشيد و افراد زيادي او را به بردگي گرفتند.

سرانجام، ايشان در مدينه با پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله آشنا شد و به دين او ايمان آورد. پيامبر نيز او را از صاحبش خريداري و آزاد كرد. وي نخستين مرد مسلمان از كشور خودش است.

پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله درباره دين او پيش از اسلام، مي فرمايد: «(وي) مجوسي نبود، بلكه ايمان خود را پنهان و اظهار شرك مي كرد». (1)

او در پيشگاه رسول خدا صلي الله عليه و آله مقامي بلند داشت تا جايي كه حضرت درباره او مي فرمود: «. . مِنّا اَهْلَ البيت» يا پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله در جاي ديگر مي فرمايد: «خداوند مرا به دوستي با چهارنفر فرمان داده است: علي عليه السلام ، مقداد، ابوذر و...».

ص: 235

وي در جنگ هاي زمان پيامبر صلي الله عليه و آله و علي عليه السلام حضور فعال داشت. در جنگ خندق نيز او بود كه پيشنهاد كندن خندق را در اطراف مدينه داد. در زمان حكومت امام علي عليه السلام به استانداري مدائن برگزيده شد.

2. مسابقه حضوري: گروهي از مخاطبان با شرايط ويژه دعوت مي شوند و مانند بيشتر مسابقه هايي كه امروزه اجرا مي شود، در هر جلسه، درباره يكي از ياران بصير ائمه مي پرسند و پاسخ مي خواهند. نكته مهم اين است كه از قبل پرسش هايي مرتبط با بحث بصيرت و بصيرت افزايي طرح شود.

3. مسابقه عمومي و غير حضوري: سازمان صدا و سيما با همكاري نهادها و سازمان هاي گوناگون، مسابقه اي را با عنوان هاي دربردارنده بصيرت، مانند «بصيرت و پايداري»، «اسوه هاي بصيرت»، «ياران، بصيرت و تشيع» و... در قالب پرسش هاي چندگزينه اي، از متن كتابي خاص طراحي مي كند و ضمن معرفي كتاب مدنظر، پرسش ها را در اختيار شركت كنندگان قرار مي دهد تا پس از پاسخ دادن به آنها به مركز صدا و سيما بفرستند

ص: 236

براي اجراي برنامه گفت وگو، مي توان يا به صورت موضوعي به مسئله پرداخت يا به صورت اختصاصي در هر نشست، زندگي و نقش هاي اساسي يكي از ياران را بررسي كرد. بهتر است پيش از اجراي برنامه، به سراغ مردم و به ويژه افراد تحصيل كرده رفت و درباره پرسش هايي كه كارشناس برنامه به طور جزئي تر پاسخ خواهد داد، نظر مردم را جويا شد.

ويژه برنامه «هنگام درنگ»، مي تواند الگوي مناسبي براي اين بخش از توليد باشد.

ص: 237

ص: 238

اميني، علامه عبدالحسين، الغدير، ترجمه: جمعي از نويسندگان، تهران، نشر بنياد بعثت، بي تا.

اميني، محسن، اعيان الشيعه، بيروت، دارالتعاريف للمطبوعات، 1983م.

بحراني اصفهاني، شيخ عبدالله، عوالم العلوم و المعارف، مستدرك _ حضرت زهرا تا امام جواد عليهم السلام ، قم، انتشارات مؤسسه الإمام المهدي عجل الله تعالي فرجه الشريف ، بي تا.

بحراني، سيد هاشم، مدينة المعاجز، تهران، مؤسسه معارف الاسلامي، چاپ اول، 1414ه . ق.

بلاذري، احمد بن يحيي، انساب الاشراف، بغداد، بي نا، چاپ اول، 1977م.

بيضون، لبيب، تصنيف نهج البلاغه، دفتر تبليغات اسلامي (بوستان كتاب)، قم، مركز النشر، 1408ه . ق.

پيشوايي، مهدي، سيره پيشوايان، قم، انتشارات مؤسسه تحقيقاتي و تعليماتي امام صادق عليه السلام ، 1375.

تقي زاده داوري، محمود، تصوير امامان شيعه در دائرة المعارف اسلام، قم، انتشارات مؤسسه شيعه شناسي 1385.

تميمي آمدي، عبدالواحد، تصنيف غررالحكم و دررالكلم، قم، دفتر تبليغات اسلامي، 1366.

ثقفي، ابراهيم بن محمد، الغارات، انتشارات دارالكتاب، قم، 1410 ه . ق.

______________ ، الغارات، انتشارات وزارت، تهران، ارشاد ، 1374.

جاسم حسين، تاريخ سياسي غيبت امام دوازدهم عجل الله تعالي فرجه الشريف ، ترجمه: سيد محمدتقي آيت اللهي، تهران، اميركبير، چاپ دوم، 1377.

جباري، محمدرضا، سازمان وكالت و نقش آن در عصر ائمة عليهم السلام ، قم، انتشارات مؤسسه آموزشي پژوهشي امام خميني قدس سره ، 1382.

ص: 239

جزائري، سيد نعمت الله، رياض الأبرار في مناقب الأئمة الأطهار، بيروت، انتشارات مؤسسة التاريخ العربي، 1427ه . ق.، 2006م.

جزائري، عبدالنبي، حاوي الاقوال في معرفة الرجال، قم، رياض الناصري، 1418ه_ .ق.

جزري، ابن اثير، الكامل في التاريخ، بيروت، انتشارات دارالصادر، 1385.

جعفري، حسين محمد، تشيع در مسير تاريخ، ترجمه: سيد محمد تقي آيت اللهي، تهران، نشر دفتر نشر فرهنگ اسلامي، چاپ پنجم، 1368.

جعفريان، رسول، حيات فكري و سياسي ائمه، قم، انتشارات انصاريان، 1381.

جلالي، عباس، سلحشوران طف، ترجمه: ابصارالعين شيخ محمد بن طاهر سماوي، قم، زائر، 1381.

جمعي از نويسندگان، فرهنگ جامع سخنان امام حسين عليه السلام ، ترجمه: علي مؤيدي، تهران، انتشارات امير كبير، 1382.

جواهري، محمد، المفيد من معجم رجال الحديث، قم، منشورات مكتبة المحلاتي، 1417ه . ق.

حسن ابراهيم حسن، تاريخ سياسي اسلام، ترجمه: ابوالقاسم پاينده، تهران، مؤسسه انتشارات جاويدان، 1371.

حلبي شافعي، ابوالفرج، السيرة الحلبيه، بيروت، دارالكتب العلميه، 1427ه . ق.

حميري، عبدالله بن جعفر، قاموس الرجال، تهران، مكتبه نينوا، بي تا.

خامنه اي، آيت الله سيد علي، مجموعه رهنمودهاي مقام معظم رهبري، نرم افزار حديث ولايت، قم، بنياد حفظ و نشر آثار مقام معظم رهبري و مركز تحقيقات كامپيوتري علوم اسلامي نور.

خطيب بغدادي، تاريخ بغداد، دراسة و تحقيق: مصطفي عبدالقادر عطا، دارالكتب العلمية، بيروت، چاپ اول، 1417ه . ق، 1997 م.

ص: 240

_____________ ، خلاصة الاقوال، بي جا، مؤسسه نشر الثقافه، 1417ه . ق.

خويي، سيد ابوالقاسم، معجم رجال الحديث، بيروت، بي نا، 1403ه . ق.

دستياري، مجيد، آيين بصيرت (بررسي عملكرد عوام و خواص در برابر حضرت علي عليه السلام )، مركز پژوهش هاي اسلامي صدا و سيما، 1379.

دشتي، محمد، ترجمه: نهج البلاغه، لاهيجي، چاپ دوم، 1380.

دواني، علي، نواب اربعه؛ سفراي امام زمان عجل الله تعالي فرجه الشريف ، قم، دبيرخانه اجلاس حضرت مهدي عجل الله تعالي فرجه الشريف ، 1358.

دهخدا، علي اكبر، لغت نامه دهخدا، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1341ه . ق.

دينوري، ابن قتيبه، الامامه و السياسه، تحقيق: الزيني، مؤسسه حلبي و شركاه لنشر و التوزيع، بي تا.

ذهبي، شمس الدين، سير اعلام النبلاء، بيروت، مؤسسه الرسالة، چاپ يازدهم، 1419ه . ق.

راوندي، قطب الدين، الخرائج و الجرائح، قم، المطبعة العلمية، چاپ اول، 1409ه . ق.

____________ ، راويان مشترك، قم، مركز مطالعات و تحقيقات اسلامي و دفتر تبليغات اسلامي، چاپ اول، 1381.

رضوي اردكاني، سيد ابوفاضل، ماهيت قيام مختار، قم، مركز مطالعات و تحقيقات اسلامي، 1367.

الزراري، أبوغالب، رسالة في آل أعين، تحقيق، شرح: السيد محمدعلي الموسوي الموحد الابطحي الاصفهاني، چاپخانه مطبعة رباني، 1399ه . ق.

زنجاني، عميد، انقلاب اسلامي و ريشه هاي آن، تهران، مؤسسه خدمات فرهنگي انقلاب 1367.

ص: 241

سبحاني، جعفر، فروغ ابديت (تجزيه و تحليل كاملي از زندگي پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله )، انتشارات دفتر تبليغات اسلامي.

سبط بن جوزي، شرح حال و فضائل خاندان نبوت، ترجمه، مشهد، آستان قدس رضوي، 1379.

سماوي، شيخ محمد بن طاهر، إبصار العين في أنصار الحسين عليه السلام ، قم، انتشارات دانشگاه شهيد محلاتي، 1419ه . ق.

سيد بن طاوس، اللهوف علي قتلي الطفوف، تهران، جهان، 1348.

_____________ ، لهوف، ترجمه: سيد ابوالحسن مير ابوطالبي، قم، انتشارات دليل ما، چاپ اول، 1371.

سيد رضي، نهج البلاغه، قم، هجرت، 1414ه . ق.

شامي، جمال الدين يوسف بن حاتم، الدر النظيم في مناقب الأئمة اللهاميم، قم، جامعه مدرسين، 1420ه . ق.

شريف قرشي، باقر، حياة الإمام الحسن بن علي عليهما السلام ، بيروت، انتشارات دارالبلاغة.

______________ ، حياة الإمام الحسين عليه السلام ، قم، مدرسه علميه ايرواني، 1413ه . ق.

______________ ، زندگاني حسن بن علي عليهما السلام ، ترجمه: فخرالدين حجازي، تهران، نشر بنياد بعثت، 1352.

______________ ، موسوعة الإمام أمير المؤمنين علي بن أبي طالب عليه السلام ، مؤسسة الكوثر، 1423ه . ق.

شوشتري، قاضي نورالله، مجالس المؤمنين، تهران، كتاب فروشي اسلاميه، چاپ چهارم، 1377ش.

شوشتري، محمد تقي، احقاق الحق.

ص: 242

_____________ ، قاموس الرجال، قم، جامعه مدرسين، 1422ه .ق.

شيخ عباس، قمي، الانوار البهية، ترجمه: محمد محمدي اشتهاردي، قم، ناصر، 1380.

____________ ، دمع السجوم ترجمه: نفس المهموم، ترجمه: علامه شعراني، قم، هجرت، 1381 .

____________ ، منتهي الآمال في تواريخ النبي و الآل، قم، انتشارات دليل ما، 1379.

____________ ، هدية الاحباب، تهران، كتاب خانه صدوق، چاپ اول، 1362.

شيخ مفيد، الارشاد، قم، مؤسسه آل بيت، 1413ه . ق.

___________ ، الفصول المختار، قم، كنگره شيخ مفيد، 1413ه . ق.

___________ ، المزار، قم، كنگره شيخ مفيد، 1413ه . ق.

___________ ، مسارالشيعه، قم، كنگره شيخ مفيد، 1413ه . ق.

صحيفه سجاديه، ترجمه و شرح: محمدجعفر امامي و محمدرضا آشتياني.

صدر، سيد حسن، تأسيس الشيعه، بيروت، دارالرائد، 1401ه . ق.

صدوق، ابوجعفر محمد بن علي بن الحسين بابويه قمي، الامالي، تحقيق آيت اللّه كمره اي، تهران، انتشارات اسلامية، چاپ دوم، 1349ه . ق.

__________ ، خصال، مؤسسه نشر اسلامي، 1414ه . ق.

___________ ، عيون أخبار الرضا عليه السلام ، انتشارات نشر جهان، تهران، 1378 ه . ق.

صفا، ذبيح الله، تاريخ علوم عقلي در تمدن اسلامي، دانشگاه تهران، 1371 ش.

طبرسي، احمد بن علي، الاحتجاج علي أهلُ اللجاج، نشر مرتضي، 1403ه . ق.

طبرسي، احمد بن علي، پاورقي الاحتجاج علي اهل اللجاج، طبع في مطابع النعمان، النجف الاشرف، 1966م.

ص: 243

طبرسي، فضل بن حسن، إعلام الوري بأعلام الهدي، قم، آل البيت، 1417ه . ق

طبري، محمد بن جرير، تاريخ طبري، ترجمه: ابوالقاسم پاينده، تهران، اساطير، چاپ دوم، 1362.

طبري، محمد بن جرير، تاريخ طبري، تصحيح و ضبط: نخبة من العلماء الاجلاء، بيروت، مؤسسة الاعلمي للمطبوعات.

طوسي، محمد بن حسن، اختيار معرفة الرجال (رجال كشّي)، قم، مؤسسة آل البيت بي تا.

______________ ، التهذيب، تحقيق: خرسان حسن، بيروت، دارالاضواء، چاپ سوم، 1406ه . ق.

______________ ، الغيبه، مؤسسة المعارف الاسلامية، چاپ سوم، 1425ه_ .ق.

______________ ، الفهرست، تحقيق: اسپرينگر و ديگران، بي جا، بي تا.

______________ ، رجال طوسي، تحقيق: جواد قيومي، قم، مؤسسه نشر اسلامي، چاپ دوم، 1420ه . ق.

______________ ، رجال طوسي، تحقيق: جواد قيومي، قم، مؤسسه نشر اسلامي، چاپ دوم،1420ه . ق.

عاملي، جعفر مرتضي، سيرت جاودانه، ترجمه: محمد سپهري، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي، 1384ش.

عاملي، سيد محسن امين، سيره معصومان، ترجمه: علي حجتي كرماني، تهران، سروش، تهران، 1376.

عاملي، شيخ حر، اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، بيروت، اعلمي، 1425ه .ق.

عبيري، عباس، علي بن يقطين، آفتاب تقيه، قم، دارالحديث، چاپ اول، 1375.

عزالدين، ابن اثير، الكامل في التاريخ، بيروت، 1385ه . ق.

ص: 244

عسقلاني، ابن حجر، الاصابة في معرفة الصحابه، دارالكتب العلمية، بيروت، 1415ه . ق. .

عطاردي، عزيزالله، مسند الامام الشهيد ابي عبد الله الحسين بن علي عليهما السلام ، تهران، عطارد.

العلياري التبريزي، علي، بهجة الامال في شرح زبدة المقال، قم، بنياد فرهنگ اسلامي، بي جا، 1365ش.

الغارات، قم، دارالكتاب، 1410 ه . ق.

فارسي، جلال الدين، انقلاب تكاملي اسلام، تهران، آسيا، 1357.

فتال نيشابوري، روضة الواعظين، ترجمه: محمود مهدوي دامغاني، تهران، نشر ني، 1366.

فخر رازي، الشجرة المباركة في انساب الطالبية، مكتبة آية الله المرعشي النجفي، قم، 1419ه . ق.

قاضي طباطبايي، سيد محمد، تحقيق درباره اولين اربعين حضرت سيدالشهدا عليه السلام ، انتشارات وزارت ارشاد، تهران، بي تا.

_____________ ، قرب الاسناد، قم، مؤسسة آل البيت عليهم السلام ، چاپ اول، 1413ه . ق.

_____________ ، كامل الزيارات، نجف، دارالمرتضوية، 1356ه . ق

قندوزي، سليمان بن ابراهيم، ينابيع المودة لذو القربي، قم، اسوه، 1422ه . ق.

قهپائي، علي، مجمع الرجال، اصفهان، بي نا، بي جا، 348ه . ق.

كاتب واقدي، طبقات كبري، ترجمه: محمد بن سعد، محمود مهدوي دامغاني، تهران، فرهنگ و انديشه.

كربوتلي، دكتر علي حسني، مختار ثقفي، ترجمه: ابوالفضل طباطبايي، گيلان، پديده، 1345.

ص: 245

كشي، محمد بن عمر، اختيار معرفة الرجال، مشهد، دانشگاه مشهد، 1348.

كليني، محمد بن يعقوب، الكافي، تهران، اسلامية، 1362.

كوفي، ابن اعثم، الفتوح، بيروت، دارالاضواء، چاپ اول، 1411ه . ق.

_____________ ، الفتوح، ترجمه: مستوفي، تهران، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامي، 1372.

كوفي، لوط بن يحيي، وقعة الطف، قم، يوسفي و اسلامي، 1367.

مادلونگ، ويلفرد، جانشيني محمد، ترجمه: نمائي و همكاران، انتشارات آستان قدس رضوي، مشهد، 1377.

مامقاني، سيد عبدالله، تنقيح المقال في علم الرجال، النجف، بي نا، بي جا، 1352.

______________ ، تنقيح المقال، تحقيق: شيخ محيي الدين مامقاني، قم، تحقيق و نشر مؤسسه آل البيت، چاپ اول، 1425ه . ق

مجلسي، محمدباقر، زندگاني حضرت امام حسن مجتبي عليه السلام ، ترجمه: محمدجواد نجفي، تهران، اسلامية.

_________________ ، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، تهران، اسلامية، 1363.

_________________ ، بحارالانوار، بيروت، مؤسسه الوفاء، 1404ه . ق.

_________________ ، حياة القلوب، قم، سرور،1384 .

محدثي، جواد، فرهنگ عاشورا، قم، نشر معروف، 1417ه . ق.

محمد بن مكي، القواعد و الفوائد، نجف، منشورات جمعيت منتدي النشر، 1980ه . ق.

محمدي، محمد حسن، انتقام يا انقلاب كوفه، تهران، معارف اسلامي، 1349.

مدني، سيد محمود مختار ثقفي، قم، رايت امير، سازمان تبليغات اسلامي.

ص: 246

مرعشي تستري، قاضي نورالله، احقاق الحق و ازهاق الباطل، قم، مكتبة آية الله المرعشي النجفي، 1409ه . ق.

مزي، جمال الدين، تهذيب الكمال، بيروت، دارالفكر، 1421ه . ق.

مطهري، مرتضي، سيري در سيره ائمه اطهار عليهم السلام ، قم، صدرا، چاپ نهم، 1373.

مظفر، محمد حسين، الإمام الصادق عليه السلام ، قم، جامعه مدرسين، 1421ه . ق.

معروف الحسني، هاشم، زندگاني دوازده امام عليهم السلام ، ترجمه: محمد مقدس، تهران، امير كبير، 1382.

مفضل بن عمر جعفي، التوحيد، تحقيق: تعليق: كاظم المظفر، بيروت، انتشارات مؤسسة الوفاء،1404ه . ق. _ 1984م.

مفيد، الاختصاص، تحقيق: علي اكبر غفاري، قم، جامعه مدرسين، چاپ هفتم، 1425ه . ق.

مقرّم، عبدالرزاق، رهبر انقلاب خونين كوفه زيد بن علي بن الحسين، ترجمه: عزيزالله عطاردي، تهران، جهان، 1355.

______________ ، مقتل الحسين عليه السلام ، ترجمه: محمد مهدي عزيز الهي كرماني، قم، نويد اسلام.

مقريزي، تقي الدين، امتاع الاسماع بما للنبي من الاحوال و الاموال و الحفدة و المتاع، بيروت، دار الكتب العلمية، بي تا.

منقري، نصر بن مزاحم، وقعة صفين، قم، مكتبة آية الله المرعشي، النجفي، 1403ه . ق.

نجاشي، احمد بن علي، رجال النجاشي، قم، مؤسسة النشرالاسلاميه، چاپ هفتم، 1429ه . ق.

نعماني، ابن ابي زينب، الغيبة، تحقيق: علي اكبر غفاري، تهران، مكتبة الصدوق، بي تا.

ص: 247

نعمه، عبدالله، هشام بن حكم، بيروت، دارالفكراللبناني، چاپ دوم، 1405ه . ق.، 1985 م.

نمازي شاهرودي، علي، مستدرك سفينة البحار، قم، مؤسسه نشر اسلامي، 1419.

واقد كاتبي، ابن سعد محمد، الطبقات الكبري، بيروت، دار احياء التراث العربي، چاپ اول، 1417ه . ق

هادي منش، ابوالفضل، مشكات هدايت (تحليلي بر زندگي امام هادي عليه السلام )، مركز پژوهش هاي صداو سيما، 1383.

هلالي، سليم بن قيس، اسرار آل محمد عليهم السلام ، ترجمه: اسماعيل انصاري زنجاني، قم، الهادي.

يوسفي غروي، محمد هادي، موسوعة التاريخ الإسلامي، قم: مجمع انديشه اسلامي، 1417ه . ق.