ص: 2

جامعه ايراني _ اسلامي، جامعه اي خانواده محور است كه اين خانواده گرايي از ارزش هاي الهي برخاسته است و در علوم اجتماعي، از خانواده به عنوان نهادي اثرگذار نام مي برند كه هسته اوليه جامعه از آن ريشه مي گيرد. خانواده نه تنها در پيشرفت و توسعه فرهنگي و اجتماعي جامعه نقش اول دارد، بلكه در پيشرفت و توسعه اقتصادي جامعه نيز نقش اساسي ايفا مي كند و ميزان چگونگي و نوع حضورش در عملكرد و چرخه اقتصاد كشور اثر مي گذارد. يكي از عرصه هاي مطرح در جهاد اقتصادي خانواده است كه با توجه به تقدس جهاد و خانواده از يك سو و نقش خانواده در توليد، توزيع و مصرف از سوي ديگر، نقش مهمي دارد.

گروه مطالعات خانواده مركز پژوهش هاي اسلامي صدا و سيما بنابر رسالت سازماني خود براي پشتيباني از برنامه هاي صدا و سيما، پژوهش «نقش و كاركرد خانواده در جهاد اقتصادي» را در دستور كار خود قرار داد.

كتاب حاضر، جستاري در اين زمينه است كه با همت و تلاش پژوهشگر ارجمند، جناب آقاي حسين بافكار نگاشته شده است.

مركز پژوهش هاي اسلامي صدا و سيما

اداره كل پژوهش

گروه مطالعات خانواده

ص: 3

ص: 4

البته بخشي از مشكلات اقتصادي موجود، در طبيعت هر انقلابي وجود دارد، اما قسمت ديگر آن، زاييده عملكردهاي نادرست در برخورد با مسائل اجتماعي است كه همين مشكلات باعث شده است دشمن ضمن تلاش در عرصه هاي ديگر، بيشتر سعي خود را روي «اقتصاد» متمركز كند.

از اين رو، بر مردم عزتمند ايران كه پرچم دار حكومت ديني در جهان هستند، لازم است با اطاعت از فرمان رهبر فرزانه، در طرح «جهاد اقتصادي» مشاركت فعال داشته باشند و يك بار ديگر با حركت جهشي و اصلاح عملكردهاي اقتصادي و همكاري با برنامه هاي دولت به جهانيان اثبات كنند كه اسلام، مكتبي همه جانبه است كه با تكيه بر مباني ديني خود، نه تنها در عرصه هاي سياسي و فرهنگي، توانايي ايجاد تحول در جامعه را دارد، بلكه مي تواند در بعد اقتصادي نيز رفاه و آسايش افراد جامعه را فراهم كند.

به يقين، در اين مرحله از مبارزه، نمي توان به نقش خانواده در ميدان كار و اقتصاد بي توجه بود؛ زيرا خانواده از اركان اساسي جامعه است كه نوع عملكرد و ميزان حضورش در چرخه اقتصادي كشور، از جمله توليد و مصرف، بسيار اثرگذار است. در واقع، جهاد اقتصادي بايد از اولين و كوچك ترين در عين حال اصلي ترين هسته جامعه، يعني خانواده آغاز شود و سپس كل جامعه را دربرگيرد. براي موفق شدن در اين جهاد، آشنايي خانواده با عرصه هايي كه بايد وارد شود و در آن به جديت و تلاش بپردازد، ضروري است. بنابراين، بهتر است در اين راستا به خانواده هاي محترم از طريق رسانه هاي گروهي به ويژه رسانه ملي با توجه به فراگيري، اثرگذاري و جذابيت هاي آن، آگاهي بخشي هاي لازم انجام گيرد.

ص: 5

ص: 6

جهاد يا مبارزه با دشمن در عرصههاي مختلف رخ مي دهد. مقام معظم رهبري در اين باره ميفرمايد:

جهاد يك بار معنايي ويژهاي دارد. هر تلاشي را نميشود گفت جهاد. در جهاد، حضور و رويارويي با دشمن مفروض است. انسان يك تلاشي ميكند، دشمن در مقابل او نيست، اين جهاد نيست. امّا يك وقت شما ميخواهيد يك تلاشي را انجام دهيد كه به خصوص يك دشمن، سينه به سينه شما ايستاده است، اين ميشود جهاد. ممكن است اين جهاد به شكل قتال (جنگ) باشد. ممكن است جهاد مالي باشد. ممكن است جهاد علمي باشد. ممكن است جهاد فني باشد. همه اينها جهاد است. انواع و اقسام مبارزه است.(1)

بنابراين، جهاد، تلاشي است همراه با سختي و رنج در راه خدا كه اثر معنوي دارد. از واژه «جهاد»، بيشتر معني اعم آن يعني «جنگ»، به ذهن متبادر ميشود، ولي افزون بر شكل دفاعي و گاه تهاجمي مبارزه، اشكال علمي، اقتصادي، سياسي و فرهنگي نيز به خود مي گيرد. در يك كلام، جهاد، اصلي عمومي در دين مبين اسلام است كه انسانها مي توانند به وسيله آن موانع فراروي تكامل و پيشرفت خود را در عرصه هاي گوناگون، از ميان بردارند و به كمال مطلوب برسند. هر جا حركت و روح جهادي وجود داشته باشد، انسان، در ايمان، آرمان و خدمت به ديگران حل ميشود كه اين حالت، خير و بركت را به همراه ميآورد.

ص: 7

اسلامي، هدف اساسي از خلقت، رشد مادي و معنوي انسان است. پس يك جامعه سالم و بالنده بايد بستر لازم را براي رشد انسان و بهبود وضعيت موجود و تبديل آن به وضعيت مطلوب كه كمال انساني است، مهيا كند. در اين مسير، آنچه از آن گريزي نيست، برخورد با سدهاست كه در اين صورت بايد براي برداشتن آن موانع كوشيد. البته گاهي اين موانع به گونهاي حركت را سدّ ميكنند كه با كوشش معمولي نميتوان آنها را از ميان برداشت. در نتيجه، به تلاش مضاعف، كار خستگي ناپذير و مبارزه (جهاد) نياز است. اين مهم، زماني امكان پذير است كه عمل جهاد از پذيرش عمومي برخوردار باشد و مردم از نظر فكري و روحي آمادگي مبارزه و حذف موانع پيش رو را داشته باشند.

جهاد اقتصادي هم مبارزه در عرصه اقتصاد سالم و موانع فراروي آن است. مقصود از اقتصاد سالم: «اقتصادي است كه قائم به ذات و بيعيب ... باشد».(1)

آيت الله مكارم شيرازي در اين باره مي نويسد:

«جريان يك اقتصاد سالم در پيكر اجتماع، همچون جريان خون سالم در كالبد يك انسان است. اين ساده ترين و در عين حال گوياترين تفسيري است كه مي توان براي بيان نقش اقتصاد در جوامع انساني ذكر كرد. ممكن است در حال عادي توجه به نقش گردش خون، در حيات يك انسان نداشته باشيم، اما هنگامي كه مجراي يكي از شاه رگ ها به خاطر اختلال سيستم ... بسته مي شود، بلافاصله عكس العمل شديد آن ظاهر مي شود. عضوي كه مجراي خونش بسته شده فوري فلج مي شود، و اگر اين عضو از اعضاي اصلي باشد،

ص: 8

مرگ حتمي خواهد بود. عوارض اقتصاد ناسالم نيز در پيكر اجتماع مانند اختلال در خون است. يك اجتماعي كه با يك سيستم ناسالم اقتصادي دست به گريبان است [به عنوان مثال به بيگانگان وابسته است] هر ان بايد در انتظار نارسايي ها باشد».(1)

امام علي عليه السلام درباره نيازمندي به ديگران ميفرمايد:

«محتاج هر كه شوي، اسير او خواهي بود. بينياز از هر كه گردي، با او برابر خواهي شد و به هركه نيكي و احسان كني، فرمانرواي او خواهي شد».(2)

در واقع، از ديدگاه اسلام، هدف هاي اسلامي بدون اقتصاد سالم غير قابل تأمين است.

بنابراين، جهاد اقتصادي؛ يعني مبارزه با موانعي كه فراروي اقتصاد سالم وجود دارد يا اقتصادي كه به بيگانگان وابسته است. با توجه به سخنان مقام معظم رهبري درباره جهاد اقتصادي مشخص مي شود كه در حال حاضر، موانعي پيش روي بهرهوري جامعه، اشتغال نيروي انساني، افزايش سرمايه گذاري بخش خصوصي، استفاده از ظرفيتهاي توليد، كاهش فاصله طبقاتي و به طور كلي استقلال و كارآمدي اقتصاد كشور وجود دارد كه بايد با روحيه و رفتار جهادي (فرهنگ جهاد) با آن مبارزه كرد.

ص: 9

گفت: فرهنگ جهادي مجموعه اي ارزشمند از ويژگي هاي رفتاري و عقيدتي است كه به صورت مواريث از جهادگران صدر اسلام به يادگار مانده است. جهادگران با اتكا به اين ويژگي هاي رفتاري و عقيدتي، تمام موانع و دشواري هاي فراروي را جهت اعتلاي اسلام از ميان بر مي داشتند. از اين رو به اقتضاي زمان مي توان براي حذف موانع از آن بهره گرفت. البته براي درك بهتر فرهنگ جهادي بايد نسبت به خصوصيات و بايسته هاي فرهنگ جهادي آگاهي يافت.(1)

در فرهنگ جهاد، عناصري وجود دارند كه عامل اساسي تحرك انسان ها هستند و گروههاي مختلف انساني را در يك قلمرو جغرافيايي به پويايي و تحول واميدارند و ناممكنها را ممكن ميسازند. نميتوان از جهاد سخن گفت، ولي از اين عناصر تحرك آفرين سخني به ميان نياورد. با واكاوي در انديشههاي بنيانگذار فرهنگ جهادي در كشور، معمار كبير انقلاب، امام خميني رحمه الله و مقام معظم رهبري، اين عناصر تحرك آفرين به راحتي قابل شناسايي هستند كه اكنون به آنها مي پردازيم.

ص: 10

سازندگي و نوسازي در جامعه دعوت مي كند. در اين مقطع زماني هم كه مقام معظم رهبري مردم را به جهاد اقتصادي فرا خوانده اند، هدفشان اعتلاي دين و نشان دادن قدرت آن در اداره امور كشور و رفع مشكلات اساسي جامعه است.

ص: 11

همين دليل، در فرهنگ جهاد، خدمت گزاري خالصانه به مردم، رفع محروميت و تأمين نيازهاي اساسي آنان براي رضاي خدا از عوامل ديگر تحرك آفرين است كه از جمله عبادات به شمار مي رود. امام راحل رحمه الله در آخرين پيام خود، درباره عشق جهادگران به مردم ميفرمايد:

عشق جهاد در خدمت به اسلام و مردم، چشم دل عشاق خدمت به دين مردم را روشن نموده است... وسعت و دامنه و گذشت و ايثار مردان و زنان جهادگر جنگ و صلح بزرگ و كوچك، فقير و غني اين مرز و بوم را فرا گرفته است.(1)

ص: 12

مي شود. سرپرست خانواده براي افزايش درآمد، دو يا سه نوبت كار مي كند تا مشكلات اقتصادي خانواده را رفع كند، ولي ناگزير در تعادل رواني خانواده اختلال ايجاد مي شود. با طرح جهاد اقتصادي در خانواده نه تنها درباره افزايش درآمد و مديريت مصرف بحث ميشود، بلكه در جست وجوي معيارها و ارزشهايي هستيم كه با مديريت هزينه، پس انداز و سرمايه خانواده بتوان به تعادل آن كمك كرد. بنابراين، با برقراري تعادل رواني، زمينه تربيت فرزنداني داناتر، كارآمدتر و شايستهتر براي جامعه فراهم مي شود تا بيش از آنكه به فكر منافع فردي خويش باشند، به منافع ملّي بينديشند. به يقين، با برقراري تعادل رواني در خانواده، مديريت هزينهها و سرمايه گذاري مشاركت در توليد و سرمايهگذاري، نه تنها وضعيت اقتصادي خانواده، بهتر ميشود، بلكه زمينه براي رشد اقتصاد جامعه و رفع موانع آن فراهم ميشود؛ زيرا جامعه متشكل از خانوادههاست و بهبود وضعيت اقتصادي خانواده، بهبود وضعيت اقتصادي جامعه است.

ص: 13

بودند، بلكه مازاد توليد خود را به بازار عرضه ميداشتند و نقش مهمي در توليد ملي ايفا ميكردند. حتي خانوادههاي شهري با خريد مواد اوليه، بيشتر نيازهاي غذايي را خودشان در منزل تهيه ميكردند. متأسفانه در سالهاي اخير، كاركرد توليدي خانواده بر اثر پيروي از الگوهاي بيگانه كم رنگ شده است؛ به گونهاي كه بيشتر خانوادههاي ايراني ترجيح ميدهند همه نيازهاي خود را آماده از بازار تهيه كنند. حتي وابستگي اقتصادي خانوارهاي روستايي كه خودكفا و مستقل از شهريها بودند، روز به روز بيشتر مي شود و نيازهاي خود را از شهر تأمين ميكنند. اين در حالي است كه بسياري از توليدگران كشورهاي جهان از جمله برخي كشورهاي همسايه با ورود به عرصه توليد خانگي از جمله صنايع دستي و هنري، افزون بر عرضه توليدات خود به بازارهاي بينالمللي و معرفي فرهنگ بومي شان، در توليد ملي و اقتصاد كشور خويش نقش مهمي ايفا ميكنند.

ص: 14

يقين، حركت جهادي كه در فرهنگ اين مرز و بوم ريشه دارد، ميتواند در اين زمينه بسيار مؤثر باشد.

البته تمركز مطلق روي خانواده، به تنهايي براي تغيير الگوي مصرف، نه واقعي و نه پذيرفتني است، بلكه مجاهدت بخشهاي ديگر را هم ميطلبد، ولي واقعيت اين است كه هر خانوار ايراني بايد الگوي مصرف خويش را در چارچوب منافع ملي و توسعه اقتصادي طراحي كند و به اجرا درآورد. در غير اين صورت، وضعيت نامناسب مصرف تداوم خواهد يافت.

ص: 15

ص: 16

البته فرهنگ جهادي براي خود خصوصيات و «بايستههايي» دارد كه بايد آنها را شناخت.(1)

ص: 17

اقتصاددانان و جامعه شناسان است. در اين تئوري، سرمايههاي انساني باارزشتر از داراييها و منابع طبيعي و ذخاير زميني به شمار ميآيند. هرچه روي انسانها سرمايهگذاري شود، رشد و توسعه جامعه افزون خواهد شد. ازاين رو، نگرش و مهارت به ويژه تديّن افراد، ميتواند ظرفيتهاي توليدي جامعه را ارتقا بخشد و در نتيجه، رشد و توسعه فرهنگي، سياسي، اجتماعي و اقتصادي را تسهيل و تسريع كند و آثار مطلوب خود را در سطح خرد (خانواده) و كلان (جامعه) نشان دهد. در سطح خرد ميتواند بازدهي خصوصي افراد را افزايش دهد و در سطح كلان باعث رشد و توسعه همه جانبه كشور شود.(1) مقام معظم رهبري در اين باره ميفرمايد:

عزيزان من، اين را همه بدانيد، تديّن جامعه، تديّن جوانان ما، در امور دنيايي هم به ملت و به جامعه كمك ميكند. خيال نكنيد كه متدين شدن جوانان، اثرش فقط در روز اعتكاف در مساجد يا در شبهاي جمعه و در دعاي كميل است. اگر يك ملت جوانانش متدين باشند، از هرزگي دور خواهند شد، از اعتياد دور خواهد شد، از چيزهايي كه جوانان را زمينگير ميكند، دور خواهند شد. استعداد آنها به كار ميافتد، كار ميكنند، تلاش ميكنند، در زمينه علم، در زمينه فعاليتهاي اجتماعي، در زمينه فعاليتهاي سياسي كشور پيشرفت ميكنند و در اقتصاد همين جور، روحيه معنويت و تديّن نقش بسيار مهمي دارد.(2)

ص: 18

ص: 19

ص: 20

ص: 21

ص: 22

ص: 23

كرد كه برگرد و آب را به سربازي كه اول سراغش رفتي بنوشان. او از همه ما تشنهتر است. برگشت ديد از دنيا رفته. بالين دومي و سومي آمد. آنها نيز درگذشته بودند و خلاصه آنكه تمام آن هفت نفر با لب تشنه جان دادند و بدين ترتيب درس ايثار را عملي به ديگران آموختند».(1)

البته روحيه ايثارگري كه از بايستههاي فرهنگ جهادي است، فقط به عرصه رزم محدود نميشود. در خانه و خانواده هم ميتوان نسبت به ديگران ايثار داشت. خوشبختانه يكي از زيباترين ايثارها كه در تاريخ صدر اسلام ثبت شده، در عرصه خانواده است. چنان كه نوشتهاند: ««مردي خدمت پيامبر گرامي اسلام صلي الله عليه و آله مشرف شد و از گرسنگي خود شِكوه كرد. رسول خدا صلي الله عليه و آله كسي را به منزل چند تن از بستگان خود فرستاد كه غذايي براي آن مرد بگيرند. متأسفانه در آن منازل نيز غذايي نبود. پيغمبر اكرم صلي الله عليه و آله رو به حاضرين كرد و فرمود: كدام يك از شما ميتواند امشب از اين مرد پذيرايي كند؟ علي عليه السلام فرمود: يا رسولالله، من اين كار را به عهده ميگيرم.

سپس دست آن مرد را گرفت و با خود به خانه برد. از همسر ارجمندش، فاطمه زهرا عليها السلام پرسيد: خوراكي در خانه چه هست؟ فرمود: غذايي مختصر به اندازه خوراك كودكانمان. فرمود: ما بايد ميهمان خود را بر خود و فرزندانمان مقدم داريم. به دنبال اين تصميم، فاطمه عليها السلام ، با كوشش فراوان، كودكان خود را خوابانيد و علي عليه السلام غذاي موجود را نزد ميهمان گذاشت و به بهانه اصلاح كردن، چراغ خانه را خاموش كرد. در فضاي تاريك خانه، ميهمان را به صرف غذا دعوت كرد و خود نيز كنار سفره نشست و بدون اينكه از آن غذا بخورد، به مهمان چنان ميفهماند كه او نيز مشغول غذا خوردن است. آن

ص: 24

شب علي عليه السلام و فاطمه عليها السلام و فرزندانشان به خاطر خدا، ميهمان خود را بر خود مقدم داشتند و اطعام كردند و خود گرسنه خوابيدند.»(1) خداوند متعال از اين ايثار و بزرگواري، چنين ستايش كرد:

«ممَّا أُوتُوا وَيُؤْثِرُونَ عَلَي أَنفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ؛ و نسبت به آنچه به ايشان داده شده است، در دل هايشان حدي نمييابند، هر چند در خودشان نيازي مبرم باشد». (حشر: 9)

بديهي است، اين روش كه حدّ بالاي ايثارگري است، براي همه امكانپذير نيست و مردي چون علي عليه السلام بايد از عهده چنين كاري برآيد. اسلام هم از پيروان خود، چنين وظيفه اي را نخواسته است. از سوي ديگر، نميتوان نسبت به وضع برادران و خواهران ديني يا جامعه خود بياعتنا بود. در وضعيت كنوني كشور كه مقام معظم رهبري، جهاد اقتصادي اعلام كرده است، براي رفع موانع فراروي اقتصاد كشور ميتوان با گذشت اندك از منافع فردي و در نظر گرفتن منافع عمومي، مراحل پايينتري از ايثارگري را در جامعه به نمايش گذاشت و در جهت پويايي و پيشرفت اقتصادي كشور تلاش كرد.

ص: 25

مضاعف داشته باشند و كار مضاعف بكنند تا ما بتوانيم به آنجايي كه شايسته ملت ايران است انشاءالله برسيم.»(1) در واقع موانع موجود، موانعي نيستند كه بتوان با كار و تلاش يا پيكار و مبارزه معمولي آنان را از ميان برداشت، بلكه به كار و تلاش حداكثري و بي وقفه براي شكست ناممكنها و چاره انديشي براي موانع بزرگ و غير قابل دسترس است.

ازاين رو، رفتار جهادي در اقتصاد خانواده در پي بهبود و از بين بردن پديدههاي ناميموني است كه سال هاست در اقتصاد خانوادههاي ايراني مشاهده ميشود و اجازه رشد و شكوفايي را به اقتصاد خانواده و جامعه نميدهد. مواردي همچون عادتهاي نادرست مصرف، مصرف كالاهاي خارجي از آن جمله است. البته همه اعضاي خانواده بايد در اين مسير گام بردارند. در صورتي كه همه اعضاي خانواده براي اصلاح رفتار تلاش نكنند، هدف و مقصود اصلي حاصل نخواهد شد.

ص: 26

خدمت گزار مردم ميديدند؛ با حُسن معاشرت و با رفتار انساني و با رفتار الهي رفتار ميكردند و كارهايي را كه بايد انجام بدهند، با همين حُسن رفتار انجام ميدادند و شما هم بندگان همان خدا و اُمت همان پيغمبر و شيعه همان اميرالمؤمنين هستيد و شيوههاي شما بايد همان طور باشد.(1)

ص: 27

به قطع وابستگي از بيگانگان، آزادي و رهايي از ذلتها، رذالتها، تنگ دستيها و سرافرازي و سربلندي فكر كنند.

ص: 28

كه اُخوت اسلامي است، برادري و برابري است، ... [باعث نشود] يك وقت در جايي بر خلاف مقررات و نظم عمل كنيد».(1)

اين فرمايش ايشان بيانگر آن است كه در كار جهادي به دليل حاكم شدن روح برادري، برابري و صميميت، ممكن است برخي بخواهند نظم و مقرّرات را مراعات نكنند؛ هر چند انسان در برابر كاري كه انجام ميدهد، چشم داشتي نداشته باشد. اگر انسان كاري را قبول كرد، بايد تابع شرايط و مقررات باشد. به تجربه ثابت شده است كه بهترين سازمانها و نظامها با زير پا گذاشتن اصل انضباط كاري، به تباهي كشيده شدهاند و تواناترين مجموعههاي اداري بدون داشتن نظم، جز اتلاف وقت، سودي نداشتهاند. به بيان ديگر، رعايت مقررات و اهتمام به نظم موجب رونق كار جهادي و باعث بهره برداري بهينه از وقت ميشود. به يقين، اين مهم در امور خانواده نيز ميتواند عملي شود. اگر اعضاي خانواده به مقررات و نظمي كه در يك خانواده بايد وجود داشته باشد، پايبند و مقيد باشند، ميتوانند از هر فرصت و امكاناتي كه در اختيار دارند، بهره برداري مطلوب كنند.

ص: 29

درباره اين ويژگي جهادگران ميفرمايد: «اين طور نباشد كه اگر كسري پيدا كرديد و يا مشكلي در كارتان پيش آمد، دل سرد شويد، به كار خودتان ادامه بدهيد».(1)

در عرصه خانواده هم كه فرد براي مديريت مصرف يا كارهاي توليدي اقداماتي انجام ميدهد، ممكن است با تمسخر و استهزاي ديگران روبه رو شود يا تهمتهايي به او بزنند. انساني كه هدف او اقتصادي جهادي است و قصد دارد از اين طريق به اقتصاد خانواده خود و جامعه كمك كند تا از ديگران بي نياز شود، نبايد از اين رفتارهاي ناشايست دل سرد و نااميد شود.

ص: 30

ص: 31

ص: 32

ص: 33

حق استفاده از بيتالمال را داشتهاند _ كوشش ميكردند تا حدّ ممكن از بيت المال استفاده نكنند و به طريقي با شركت در كارهاي توليدي، خود را از بيتالمال بينياز كنند. در روايتي، از امام علي عليه السلام نقل شده است:

«اَوْحَي الله اِلي داود انكَ نِعْم الْعَبْد لَوْلا انك تَأكل مِن بيتِالمال وَلا تَعْمَل بِيَدك؛ خداوند به داوود نبي وحي فرستاد كه تو خوب بندهاي هستي، اما تنها اشكال كارت اين است كه از بيتالمال استفاده ميكني و با دست خود كار [توليدي] نميكني.»(1) او به دنبال اين جريان بسيار گريست تا اينكه توانست آهن را نرم كند و از آن زره بسازد و از اين طريق از بيتالمال بينياز شود و خدمات اجتماعي خود را رايگان انجام دهد.(2)

با توجه به اهميت كارهاي توليدي، خانواده مسلمان در سال جهاد اقتصادي وظيفه دارد در حد امكانات خويش، نقش پررنگتري در فرآيند توليد ملي داشته باشد. جايگاه، توان مندي و فرصت خانوادهها و اعضاي آنها متفاوت است، ولي هركدام در حد توان و ظرفيتهايي كه در اختيار دارند، ميتوانند دست كم در يكي از حيطههاي زير به وظيفه جهادي خود عمل كنند:

ص: 34

است كه روحيه يا رفتار جهادي را بر كار خود حاكم كنند. بنا به تعبير مقام معظم رهبري: «كار را بايد محكم، دقيق و درست انجام داد ... و كاري كرد كه كالاي داخلي در نظر مصرف كننده ايراني و غير ايراني، كالايي مطلوب، بادوام و زيبا باشد.»(1) همچنين بنا به فرموده ايشان، بايد كاري كرد كه «عرصه توليد كالاي برتر در داخل كشور، به همت كارگران، مهندسان و سرمايه گذاران، به عرصهاي ديگر براي تجلي شعار [ما ميتوانيم] تبديل شود».(2)

به بيان ديگر، افراد شاغل بخش توليد رسمي بايد مأموريت سازماني خود را در سال جهاد اقتصادي، به صورت مطلوب و شايسته انجام دهند و نسبت به آنچه تاكنون بياعتنا بودهاند، حساس باشند و ديگران را نيز به كار جهادي فرا بخوانند.

ص: 35

همين گونه افراد تحصيل كرده ميتوانند با شركت در مراكز فني و حرفهاي و فراگيري مهارت و تخصص، از كمترين فضاي منزل استفاده و آن را به كارگاه توليدي تبديل كنند و اگر امكان آن وجود ندارد، با دريافت وام و همكاري چند نفر، يك مكان مناسب، اجاره و آن را به كارگاه توليدي تبديل كنند.

البته شايد اين نوشتهها براي برخيها خوش نيايد، ولي بايد دانست كه كار در خانه يك ارزش است. چنان كه رسول گرامي اسلام صلي الله عليه و آله درباره سرگرم شدن بانوان خانهدار در منزل ميفرمايد:

«وخَيْرُ لَهْوِ الْمَرأَةِ الْمِغْزَلُ؛ بهترين سرگرمي زن دستگاه نخريسي است».(1)

همچنين درباره ارزش كار زنان در منزل ميفرمايد:

«مَهَنّهُ إِحداكُنّ في بَيْتها تُدْرَكُ جِهادَ الْمُجاهِدينَ ان شاءالله؛ (اي زنان) هر يك از شما به اشتغال در خانه خويش _ اگر خدا بخواهد _ ثواب مجاهدان خواهد يافت».(2)

كار توليدي ديگر _ كه در خانواده ميتوان انجام داد _ توليد مواد مصرفي مورد نياز اعضا در منزل است. در واقع، اين نوع توليد بيشتر براي خودكفايي و مصرف خانواده انجام ميگيرد.

«در گذشته در اكثريت قريب به اتفاق خانوادهها، فعاليتهاي توليدي به ويژه مصرف خانواري انجام ميگرفت و خانواده بسياري از نيازهاي خود را با خريد مواد اوليه توليد ميكرد. بافتن فرش، گليم، جاجيم، دوخت كفش، لباس، تهيه ترشي، رب، آب ليمو و ... از جمله توليدات خانواده در گذشته بودند. با رشد سرمايهداري و تخصصي شدن افراطي امور، اين عادت به تدريج در خانواده از ميان رفت. كار به جايي رسيد كه به تقليد از

ص: 36

كشورهاي صنعتي، برخي خانوادهها، كليه نيازهاي مصرفي خود را آماده از بازار ميخرند. در واقع گرم كردن و مخلوط كردن مواد غذايي آماده، فعاليت غذا پختن برخي خانواده[ها] را تشكيل ميدهد.

[اين در حالي است] كه گرايش وارونه در كشورهاي اروپايي، امريكا و ژاپن پديدار شده، كه توجه به كيفيت مواد غذايي است. در اين كشورها با توجه به كاهش كيفيت غذاي آماده و پديدار شدن بي كاريهاي گسترده و كار نيمه وقت و پايين بودن قيمت مواد اوليه خوراكي نسبت به خوراكيهاي آماده، دخالت خانواده در تهيه خوراك بيشتر شده است. اين امر علاوه بر كاهش هزينههاي خانواده، كمك مستقيم به اقتصاد خانواده و بالا بردن كيفيت خوراك خانواده، تأثير مطلوبي در بالا بردن روابط عاطفي افراد خانواده نيز دارد. به ويژه اگر تهيه خوراك، اعم از خريد مواد اوليه، آماده كردن و تهيه غذا و شستن ظرفها، امري مربوط به همه اعضاي خانواده تلقي شود.

تهيه خوراك، دوختن لباس و يا بافتن آن، تغيير وسايل خانگي ... به وسيله اعضاي خانوار، علاوه بر كمك به اقتصاد خانواده و توليد داخلي، موجب ارضايِ نيازهاي رواني انسان از جنبههاي هنري و زيباشناسي ميشود. در نتيجه تعادل رواني و شكوفايي استعدادهاي همه اعضاي خانواده با اين شيوه بيشتر و بهتر انجام ميگيرد... . افزون بر آن، با رفع نياز مالي خانواده _ كه با فروش نتيجه كار و كسب درآمد براي خانواده انجام ميگيرد _ موجب رشد اقتصادي و شكوفايي انسان مي شود».(1)

متأسفانه كاهش نقش توليدي خانواده در ايران فقط شامل خانوادههاي شهري نميشود، بلكه خانوادههاي روستايي در نتيجه تعامل با شهر، تحت تأثير فرهنگ شهري قرار گرفتهاند و بيشتر آنها مصرفگرا شدهاند. در طول

ص: 37

تاريخ، همواره خانوار روستايي يك واحد توليدي خودكفا به شمار ميآمد كه زير نظر رئيس خانواده اداره ميشد و قسمت اعظم مصرفش را خود توليد ميكرد. توليد اقتصادي در خانواده به شكل تعاوني و با همكاري و هم ياري تمام اعضاي خانواده از كودكان گرفته تا سال خوردگان، زن و مرد انجام ميگرفت. در واقع، هر خانوار روستايي، مركزي براي كار توليدي بود. امروزه بسياري از خانوارهاي روستايي با وجود فضا و ظرفيتهاي لازم براي توليد، ترجيح ميدهند كه مانند شهريها زندگي كنند. مثلاً ميتوانند با نگه داري چند رأس دام و طيور يا با سبزي كاري مختصر در حياط منزل، همچنين كاشت چند درخت مثمر، بسياري از احتياجات غذايي خود نظير شير، گوشت، لبنيات، سبزي، ميوه و... را تأمين كنند و به زندگي بدون توليد در روستا پايان دهند، ولي به دليل راحت طلبي، اين كار را انجام نميدهند.

سال جهاد اقتصادي، فرصت مناسبي است كه خانوارهاي ايراني اعم از شهري و روستايي نسبت به نقش توليدي خود و رفع وابستگي از ديگران، بيشتر انديشه كنند.

ص: 38

سرمايه در نظام اسلامي، وديعه اي الهي است كه در اختيار انسان قرار دارد و بايد از آن در راه مصالح مردم و جامعه بهره گرفت. به همين دليل، از آن به امر «خير» تعبير شده است. چنان كه قرآن به كساني كه در پايان عمر هستند، سفارش ميكند، تكليف سرمايه خود را روشن كنند:

«كُتِبَ عَلَيْكُم اِذا حَضَر اَحَدَكُمْ الْمَوتُ اِنْ تَرَكَ خَيراً الوِصِيَّه؛ بر شما مقرر شده است كه چون يكي از شما را مرگ فرا رسد، اگر مالي بر جاي گذارد، وصيت كند». (بقره:180)

«كلمه خيرا كه بدون هيچ قيد و شرط در آيه بالا آمده، بيانگر اين حقيقت است كه اموالي كه از طريق مشروع به دست آمده، خير مطلق است. يعني خير براي دين، خير براي پيشبرد برنامههاي فرهنگي [و اقتصادي]، خير براي برقرار ساختن عدالت اجتماعي يا خير براي دفاع از استقلال و آزادي يك جامعه و خير براي هر مقصودي».(1)

با توجه به اهميت و نقش سرمايه در توليد، نبايد آن را در جامعه راكد گذاشت. اسلام با وضع قانون «خمس»، مانع از راكد ماندن سرمايه در جامعه ميشود، ولي باز هم سرمايههاي فراواني در خانوادهها وجود دارد كه يا در خانواده راكد است يا به شيوه نامناسب از آنها استفاده ميشود. در حال حاضر، اين فرصت فراهم آمده است تا اين سرمايهها كه بخشي از سرمايه ملي هستند، به اشكال مختلف از جمله مشاركت مستقيم يا غير مستقيم و نيز در امور عام المنفعه در جريان توليد قرار گيرند.

ص: 39

پايين بودن سطح درآمد و سرمايه مانع از آن نيست كه نتوانند در توليد به طور مستقيم مشاركت داشته باشند، بلكه هر كدام به نوعي ميتوانند با سرمايه خود در توليد ملي مشاركت داشته باشند. مثلاً گاه مشاهده ميشود برخي خانوادههاي متمكن براي خريد يا ساخت يك خانه مسكوني يا ويلايي _ براي چند روز زندگي _ ميلياردها ريال هزينه ميكنند كه هيچ تأثيري در توليد ملي ندارد. اين در حالي است كه ميتوانند با خريد يك خانه مناسب با هزينه كمتر براي زندگي، مازاد آن را صرف ايجاد يك كارخانه يا كارگاه توليدي كنند و همچنين براي چندين نفر در جامعه شغل ايجاد كنند يا همان خانه بزرگ و وسيع را به يك كارگاه توليدي تبديل كنند. حتي گاه وضعيت به گونه اي است كه برخي از اين خانوادههاي ثروتمند، ثروتهاي سرشار خود را به بانكهاي خارج از كشور، منتقل و در آنجا سرمايهگذاري ميكنند و موجب رشد و توسعه اقتصادي بيگانگان ميشوند و مردم و كشور خود را در محروميت نگه ميدارند. اين در حالي است كه ميتوانند منشأ خير فراواني در جامعه خود شوند.

خوشبختانه آموزه ديني جالبي در اين زمينه وجود دارد كه ميتواند براي صاحبان ثروت راه گشا باشد. نقل است كه حضرت علي عليه السلام پس از جنگ بصره به خانه يكي از ياران خود به نام اعداء بن زياد وارد شدند. وقتي خانه مجلل و وسيع او را ديد، فرمود: «با اين خانه وسيع در دنيا چه ميكني؟ درحالي كه در آخرت به آن نيازمندتري. آري، اگر بخواهي ميتواني با همين خانهات به آخرت برسي. در اين خانه وسيع، مهمانان را پذيرايي كني، با نيكوكاري به خويشاوندان بپيوندي و حقي كه بر گردن تو است، به صاحبان حق برساني. پس آن گاه تو با همين خانه وسيع مي تواني به آخرت نيز

ص: 40

بپردازي.»(1) به طور كلي، ثروت و سرمايه بايد به صاحب خود و ديگران نفع برساند. حضرت علي عليه السلام در اين باره ميفرمايد:

«اَفْضَلُ الْاَمْوَالِ اَحْسَنُهَا اَثَراً عَلَيْك؛ برترين مالها آن است كه اثر آن بر تو نيكوتر باشد».(2)

خانوادههاي كم درآمد و متوسط جامعه هم ميتوانند با قناعت در مصرف يا حفظ حرمت اسراف و تبذير، از اتلاف درآمد و سرمايه خود جلوگيري كنند و با تشكيل گروه هاي مردمي (NGO)، سرمايههاي اندك خود را روي هم بگذارند و آن را در برپا كردن كارگاههاي توليدي كوچك در محل، سرمايهگذاري كنند و زمينه اشتغال افراد بي كار خانوادههاي خود را فراهم آورند. به يقين، رونق و شكوفايي چنين كسب و كارهايي نه تنها رشد و ترقي خانواده را در پي خواهد داشت، بلكه رشد و ترقي جامعه را نيز سبب خواهد شد. البته آنچه باعث حفظ و رونق كسب و كارهاي خانوادگي ميشود، آموختن اين مطلب است كه چگونه با كساني كه به آنها علاقه و ارتباط عاطفي داريم، فعاليت شغلي سالمي داشته باشيم.

ص: 41

سرمايه گذاري كنند و از منافع آن، خانواده و جامعه را بهره مند سازند. انتخاب اين روش چند امتياز براي افراد خانواده و جامعه در پي خواهد داشت. نخست اينكه با دريافت سود از مؤسسات توليدي، از ارزش اقتصادي سرمايه كاسته نخواهد شد. دوم اينكه دغدغه نگهداري پول يا سرمايه از ميان مي رود و از خطرهايي مانند سرقت و آتشسوزي در امان خواهد ماند. سوم اينكه پول در جريان عمومي ثروت قرار مي گيرد و عموم مردم از آن بهرهمند خواهند شد.

ص: 42

خوشبختانه از گذشته هاي دور، بسياري از خانواده هاي ثروتمند ايراني با درك درست از جايگاه اجتماعي خود، از سرمايهاي كه خداوند متعال در اختيار آنان قرار داده است، به بهترين شكل ممكن استفاده كردهاند. آنان با وقف بخشي از ثروت خود يا ساخت مؤسسات اجتماعي و اقتصادي عامالمنفعه، نقش مهمي در رشد اقتصادي و فرهنگي جامعه ايفا ميكردند. باقي ماندن صدها سازه تاريخي اعم از مدارس، مساجد، درمانگاه ها، پل ها، ميل ها، كاروانسراها، بندها، بازارچه ها، آبانبارها و قنات ها، گواه صدق اين گفتار است. اين كار مهم، افزون بر كاهش فاصله طبقاتي، شرايط اجتماعي و اقتصادي مناسبي را در جامعه فراهم ميآورد. در واقع، اين مشاركت دادن سرمايه در توليد مؤسسات اجتماعي، به نوع ديگري سطح اشتغال را در جامعه افزايش ميداد و سبب ميشد بسياري از مشكلات اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي جامعه رفع شود و جامعه در مسير رشد و تعالي قرار بگيرد.

با وجود اهميت مشاركت دادن سرمايه در توليد مؤسسات اجتماعي و اقتصادي در دهههاي اخير، نقش خانوادههاي ثروتمند در اين بخش توليدي كم رنگ شده است. «شايد علت اين امر، بافت سالم سكونت گاههاي گذشته بود كه باعث ميشد در يك محل يا سكونت گاه، افراد ثروتمند و فقير از حال هم باخبر باشند و خانوادههاي متمكن بر حسب وجدان دروني و افكار عمومي و دستورهاي اخلاقي و مذهبي، خود را موظف ميكردند كه براي رفع محروميت از جامعه و رفع مشكلات خانوادههاي فقير تلاش كنند. امروزه با دگرگونيهاي اجتماعي انجام گرفته و شكلگيري محلههاي ثروتمندنشين به ويژه در شهرهاي بزرگ و مهاجرت افراد ثروتمند به اين محلهها و از سوي ديگر، رشد نظام سرمايهداري وابسته در كشور، رواج

ص: 43

سودپرستي، كالاپرستي، مصرفزدگي و ناتواني قوانين و مقررات موجود، در جامعه در متعادل كردن ثروت در جامعه، باعث شده [است] خانوادههاي ثروتمند كمتر در رفع مشكلات اجتماعي به ويژه توليد مؤسسات اجتماعي عام المنفعه _ كه نقش مهمي در رشد اقتصادي كشور دارد _ سهيم باشند. به همين جهت، خانوادههاي ثروتمند مشروعيت نسبي گذشته خود را از دست دادهاند».(1)

بنابراين، لازم است خانوادههاي ثروتمند به تبعيت از پيشينيان خويش، آستين همت را بالا زنند و در سال جهاد اقتصادي گام در مسيري نهند كه عزت را براي كشور و رستگاري را براي خود در آخرت به ارمغان آورد و اين فرموده رسول خدا صلي الله عليه و آله را به ياد داشته باشند كه فرمود:

«اِنّ الله تَعالي يُحِبُّ الْعَبْدَ الْتَقِيَ الْغَنِيَ الْحَفيّ؛ خداوند، بنده پرهيزكار ثروتمند مهربان را دوست دارد».(2)

ص: 44

زمين هاي كشاورزي فراواني وجود دارد كه به علل مختلف از جمله مهاجرت، كُهُولت سن مالكان يا اختلاف بين وراث به زير كشت نميروند. صاحبان اين زمين ها ميتوانند از طريق قرارداد زراعي «مُزارعه»،(1) آنها را در اختيار افراد توان مند قرار دهند، كه در اين صورت هم خانواده خود و ديگران از منافع زمين برخوردار خواهند شد و هم به رشد اقتصادي كشور كمكي خواهد بود. همچنين در اطراف شهرهاي بزرگ، زمينهاي زراعي بسياري وجود دارد كه تا چند سال پيش زير كشت قرار داشتند، ولي به دليل توسعه شهرها و مجاورت اين زمين ها با شهر، ارزش اقتصادي زيادي پيدا كردهاند. به همين جهت، صاحبان اين گونه زمينها ترجيح ميدهند آنها را زير كشت و توليد قرار ندهند، بلكه منتظر فرصت مناسبي هستند تا آنها را تفكيك كنند و با قيمت بالايي به فروش رسانند. درحالي كه در جهان توسعه يافته، زمين زراعي به خودي خود جزو سرمايههاي يك كشور است. اين زمين ها مالك خصوصي دارد، ولي به آساني نميتوان آن را از جريان توليد خارج كرد.

همچنين در اطراف شهرهاي بزرگ و كوچك كشور، كارخانه و صنايع توليدي بسياري وجود دارد كه متعلق به بخش خصوصي و خانوادههاي ثروتمند است، ولي امروزه فعاليت توليدي خاصي ندارند. به بيان ديگر، كارگران خود را اخراج و كارخانه يا مركز توليدي را به دليل سوددهي كم، تعطيل كردهاند. جالب اينكه بسياري از اين مراكز براي تأسيس اين مراكز توليدي، از وام دولتي استفاده كردهاند، ولي توليدي ندارند.

به هر حال، سال جهاد اقتصادي سال اتحاد عمومي براي رشد اقتصادي كشور است. اين گونه خانوادهها كه داراي ظرفيتهاي اصلي توليد در كشور

ص: 45

هستند، نبايد تنها به منافع اقتصادي خود بينديشند، بلكه بهتر است به منافع كشور خود و دهها و صدها كارگر و خانوادههاي آنها بينديشند كه با وارد شدن به اين ظرفيتهاي توليدي، ميتوانند به زندگي خود رونق دهند. همچنين در فكر دهها، صدها و هزارها دعايي باشند كه پشت سر آنها خواهد بود. البته مسئولان كشور بايد حمايتهاي لازم را از اين گونه صنايع انجام دهند. واضح است كه در كار اقتصادي، هر كسي به منافع خويش ميانديشد و بايد اقتصادي فكر كرد، ولي جهاد اقتصادي مقولهاي جداست كه بايد فراتر از آن انديشيد.

ص: 46

ص: 47

ص: 48

«وَأَنَّ إِلَي رَبِّكَ الْمُنتَهَي؛ به درستي كه پايان كار به سوي خداست». (نجم: 42)

منظور از نزديك شدن به خداوند، كم شدن فاصله زماني و مكاني نيست، بلكه «حقيقتي است كه كمال نهايي انسان محسوب ميشود و آن را [قرب خدا] ميناميم. مرتبهاي است از وجود كه در آن استعدادهاي ذاتي مشخص، با سير و حركت اختياري خودش به فعليت ميرسد».(1)

با توجه به اين مقدمه، مصرف هر خانواده ايراني در سال جهاد اقتصادي بايد به سمت وسويي هدايت شود كه هدف نهايي (رضايت الهي) حاصل شود. اگر خانواده بتواند در اين مسير، مصرف خود را متناسب با الگوي مصرف اسلامي و مطابق با منافع ملي سامان دهي كند، در كار جهادي، موفق خواهد بود. به ويژه اينكه الگوي مصرف كنوني، با منافع ملي و امكانات توليد و نيز درآمد و منافع اكثر خانوادهها متناسب نيست. بيشك، ترك عادت الگوي مصرف كنوني و متناسب كردن آن با الگوي مصرف اسلامي كار آساني نيست؛ زيرا به فرموده امام علي عليه السلام :

«اَصْعَبُ السِّياسات نَقْلُ الْعاَدات؛ سختترين سياستها، جابه جا كردن عادتهاست».(2)

با باور اين عقيده كه انسان توانايي تغيير سرنوشت خويش را دارد، ميتوان با برخورد آگاهانه و اتخاذ تدابير خردمندانه، بر عادتهاي نادرست مصرف چيره شد كه در اين صورت، انسان و خانوادهاش به فضيلت بزرگي دست خواهند يافت. امام علي عليه السلام ميفرمايد:

«اَفْضَلُ الْعِبادَةِ غَلَبَةُ الْعاداة؛ برترين عبادتها، غالب آمدن بر عادت است».(3)

ص: 49

آنچه كه در دست يابي به اين فضيلت بزرگ ميتواند ياري گر انسان و خانوادهاش باشد، عبارتند از:

ص: 50

براي ديگران و جامعه، براي كسب رضاي خداست كه به يقين، با آگاهي و عمل به اصول، مصرف اسلامي ممكن خواهد شد.

ص: 51

شرط لازم در تأمين نيازهاي طبيعي و ضروري براي يك زندگي آبرومندانه، حد كفاف است و مصرف بايد معقول و منطقي باشد. اعتدال، جوهره عقلانيت و به بيان دقيقتر، عين عقلانيت است. ازاين رو، مصرف معقول، همان مصرف معتدل است.

امام كاظم عليه السلام در اين باره ميفرمايد:

«فَمَنْ عُقِلَ قَنَعَ بِما يَكْفيه وَ مَنْ قَنَعَ بِما يَكفِيه اِسْتَغْني؛ هركس عاقلانه انديشه كند، به زندگي در حد كفايت قانع است و هركس به زندگي در حد كفايت قانع باشد، بينياز خواهد بود».(1)

بايد بين امكانات، توان و تمكن مادي و مالي انسان (خانواده، جامعه) و ميزان مصرف او تناسب وجود داشته باشد. اين تناسب با توجه به مصرف حال و نيز مصرف آينده (پسانداز) برقرار ميشود.(2)

با توجه به نكاتي كه اشاره شد، امروزه در بسياري از موارد، خانوادههاي ايراني حد كفاف را رعايت نميكنند. مثلاً برخي از خانوادههاي متوسط و حتي كم درآمد جامعه، تحت تأثير تبليغات مصرفگرا، مد يا چشم و هم چشمي، كالاهايي مي خرند كه متناسب با زندگي آنان نيست.

بيشك، اين گونه مصرف خانوادهها، به صلاح خودشان و مملكت نيست؛ زيرا بسياري از اين كالاها، توليدات كارخانههاي خارجي است و مصرف آن در حد كفاف هم نيست. پس هزينههاي زيادي را بر خانواده تحميل ميكند و در صورت تكرار، باعث سلب آرامش رواني و اقتصادي خانواده ميشود. درحالي كه مصرف خانواده مسلمان بايد به گونهاي باشد كه آرامش و توانايي را براي او به ارمغان آورد. چنان كه امام علي عليه السلام ميفرمايد:

ص: 52

«مَنِ اقْتَصَرَ عَلَي الْكِفافِ تَعَجَّلَ الرَّاحَةُ وَ تَبَوَّ اَخْفَضَ الدَّعَهِ؛ كسي كه به كفاف زندگي اكتفا كند، در آسايش شتاب كرده و در راحتي فرود آمده است».(1)

همچنين مصرف نبايد خانواده مسلمان را به ذلت بكشاند، بلكه بايد او را به سوي رستگاري رهنمون شود. رسول خدا صلي الله عليه و آله ميفرمايد:

«اَفْلَحَ مَنْ هُدِيَ الي إلاسلامِ وَ كان عَيْشُهُ كفافأ و قَنَع به؛ هركه به اسلام راهبر شود و لوازم زندگي، به اندازه رفع نياز دارد و بدان قناعت كند، رستگار شده است».(2)

بنابراين، مي توان گفت اعتدال بايد در همه جلوههاي زندگي خانواده مسلمان ايراني به ويژه ابعاد مصرف (آب، انرژي، لوازم خانگي، پوشاك، خوراك و...) يك ضابطه باشد و بر تنظيم و كنترل رفتار خانواده مسلمان و اعضاي آن تأثير عميق داشته باشد.

ص: 53

اسراف با تبذير اين است كه اسراف به معناي زيادهروي و از حد گذراندن است و تبذير به معني بيهوده مصرف كردن. براي اسراف كاري، داشتن تبذير، كافي است. چنان كه امام علي عليه السلام ميفرمايد:

«كَفَي بِالتَّبْذِير سَرَفاً؛ بيهوده خرج كردن براي اسراف كاري كافي است».(1)

آنچه درباره اسراف و تبذير مسلّم است، اينكه اسراف و تبذير نه تنها در زندگي شخصي و خانواده موجب كاهش پسانداز و در نتيجه، كاهش سرمايهگذاري در توليد و مانع توسعه كشور ميشود، بلكه امكان استفاده ديگر افراد جامعه، از امكانات موجود را سلب مي كند و باعث فقر، شكاف طبقاتي و همچنين گمراهي در جامعه ميشود. بيجهت نيست كه خداوند در قرآن كريم، اسراف كاران را با شديدترين لحن خطاب قرار داده است و ميفرمايد:

«إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ؛ خداوند، اسراف كاران را هدايت نميكند». (مؤمن: 28)

در اسلام، مصرف بي رويه، اسراف است. چنان كه امام علي عليه السلام ميفرمايد: «ما فَوْقَ الْكفافِ اسرافٌ؛ بيش از حد كفاف مصرف كردن، اسراف كاري است».(2)

در آموزههاي ديني مصداقهاي زيبايي براي حد اسراف بيان شده است. چنان كه امام صادق عليه السلام ميفرمايد:

«ملموسترين مصداق مصرف بي رويه اين است كه انسان از آب زيادآمده از نوشيدن، استفاده بهينه نكند، لباس پذيرايي را همه جا بپوشد و هسته ميوهها را دور افكند».(3)

ص: 54

متأسفانه در خانواده هاي ايراني، موارد بسياري اسراف و تبذير وجود دارد. اسراف در پذيراييها و پخت و پز، استفاده نادرست از پوشاك از آن جمله است.

يكي از جلوههاي نامناسب مصرف در ميان خانوادههاي ايراني، اسراف در پذيراييها و پخت و پز در مهمانيهاست. برخي خانوادهها عادت كرده اند كه در مهمانيها يا مجالس، با غذاها و ميوههاي متنوع و گران قيمت و در تالارها و رستورانها از مهمانان پذيرايي كنند. درحالي كه ميتوانند اين كار را با هزينه كمتر در خانه انجام دهند.

نمونه ديگر، استفاده نادرست از پوشاك است. در بسياري از خانواده ها فرهنگ استفاده بهينه از پوشاك وجود ندارد. در اين گونه خانوادهها بين لباس مهماني، خانه و كار تفاوتي وجود ندارد. به يقين، هنگامي كه مدتي با لباس باكيفيت، بخورند، بخوابند و كار و نظافت كنند، آن لباس جلوه ظاهري خود را از دست خواهد داد.

نكته ديگر در مورد پوشاك اين است كه برخي افرادِ خانواده به پيروي از مُد، مدت زمان كوتاهي از لباس استفاده ميكنند و ممكن است در يك مجلس يا جشن، لباس خود را پي درپي عوض كنند. بسيارند كساني كه با تغيير مدل، جنس و رنگ لباسها در كوتاه مدت، از پوشيدن لباسهاي پيشين، احساس شرم ميكنند. اين مسئله به ويژه درباره خانمها بيشتر صدق ميكند، به گونهاي كه در برخي مجالس، چمداني از لباس را با خود حمل ميكنند تا در هر ساعت، لباس خاصي بپوشند و به آن مباهات كنند.

وجود اين نوع اسراف ها در ميان خانوادههاي ايراني، ضمن اينكه هزينههاي اضافي بر خانوادهها تحميل ميكند و آنها را به آشفتگي و نابساماني هنجاري دچار ميكند، ميتواند موجب گسترش فقر در جامعه شود. چنان كه امام علي عليه السلام ميفرمايد:

ص: 55

«سَبَبُ الْفقرِ الأسرافٌ؛ يكي از عوامل فقر، مصرف بيرويه است».(1)

با گسترش اسراف به اشكال گوناگون در جامعه، منابع و امكانات، محدود و تخريب مي شوند و بسياري از مردم نميتوانند از مواهب طبيعي استفاده كنند، درحالي كه خداوند، امكانات و منابع مورد نياز را به اندازه معلوم و كافي در اختيار انسانها قرار داده است. پس آنها موظفند به حد كفاف از آن بهره ببرند تا سهم ديگران و آيندگان نيز حفظ شود. امام علي عليه السلام در اين باره ميفرمايد:

«ذَرِ الاسرافَ مُقْتَصِداً وَ اذكر فِي الْيَومِ غداً؛ اسراف را به ميانهروي درآور و در زندگي امروز، فردا را نيز به ياد آر».(2)

بنابراين، راه بي نيازي، توان مندي و عزتمندي خانواده مسلمان، گام نهادن در مسير جهاد عليه اسراف و تبذير در خانواده است. با وجود اسراف، انتظار رسيدن به ارزشهاي اشاره شده، براي خانواده، ناممكن است. چنان كه امام علي عليه السلام ميفرمايد:

«لا غنيً مَعَ اسراف؛ با اسراف كاري، توانگري و بينيازي نيست».(3)

ص: 56

«لَيْسَ فِيما يَصْلَحَ الْبدن إسراف؛ در آنچه براي بدن مفيد است، اسراف نيست».(1)

حتي براي اينكه مصرف براي بدن سودمند باشد، لازم است انسان مسلمان و خانوادهاش مصرف متنوعي داشته باشند. چنان كه امام صادق عليه السلام ميفرمايد:

«الخُبزُ وَ اللَّحْمُ وَ اللَّبنُ وَ النَّحلَُ و السَّمن، مَرَة هذا و مرة هذا؛ [اينكه انسان] نان، گوشت، شير، عسل و روغن مصرف كند، هر دفعه يكي از آنها، گاهي نان و گاهي گوشت و...».(2)

در واقع، اسلام به دنبال مصرف پسنديده (قوام) است. امام حسن عليه السلام درباره اين نوع مصرف مي فرمايد:

«اَلقَوامَ هُوَ المعروف علي قدر عيالِه وَ مؤونَتُهم الّتي هي صلاح لَهُ وَ لَهُم؛ قوام يعني مصرف پسنديده به اندازه اي كه صلاح خود و خانواده اش را تأمين كنند».(3)

بر اين اساس، شرط اساسي در مصرف كالا، سودمند بودن يا مفيد بودن آن كالاي مصرفي براي بدن است. اگر در اين راستا، قاعده حليت (حرام و حلال بودن) كالا نيز مطرح مي شود، يكي از علل اساسي آن، توجه به سودمند بودن آن كالا است. چنان كه امام رضا عليه السلام درباره حلال و حرام بودن مواد غذايي مي فرمايد:

اِنَّ الله تَبارَكَ وَ تَعالي، لَمْ يُبخ أَكْلاً ولا شُرباً إلّا فِيهِ المَنْفَعَةَ وَالصَّلاحُ، وَلَمْ يُحَرَّمُ اِلاّ ما فيه الضَّرَرُ وَالتَّلَفُ والْفَساد. فَكُلُّ نافِعٍ مُقَوَّر لِلْجِسْمِ فيهِ قُوَةٍ لِلْبَدَنِ فَهُوَ.(4)

ص: 57

خداي متعال هيچ خوردن و نوشيدني را جايز نكرده، مگر آنچه در آن سود و صلاحي است و [هيچ چيز را] ممنوع نكرده، مگر آنچه در آن زيان، نابودي و تباهي بوده است. پس هرچه سودمند و توان بخش جسم باشد و به بدن نيرو دهد، حلال است.

به يقين، اگر مصرف خانواده، بر اساس سودمند بودن كالا تنظيم نشود، نه تنها سلامتي اعضاي خانواده به خطر خواهد افتاد، بلكه از نظر اقتصادي، هزينههاي درماني زيادي بر خانواده تحميل مي شود. متأسفانه وضعيت مصرف به ويژه در بخش مواد غذايي چندان مناسب نيست. هنوز برخي خانوادههاي ايراني عادت دارند مواد اوليه غذايي را خود تهيه و سپس آن را به غذاهاي خوشمزه تبديل و مصرف كنند، ولي در سالهاي اخير، والدين شاغل در ادارهها و سازمانها عادت دارند مواد غذايي خود را به شكل آماده از بازار تهيه كنند. اين غذاها ارزش غذايي بسيار كمي دارند و زمينه ساز انواع بيماريها ميشوند. غذاهاي آماده مانند «سوسيس، كالباس، همبرگر، انواع پيتزا، نوشابههاي گازدار، تن ماهي و آبميوههاي آماده، مواد مغذي مورد نياز بدن را ندارند و با افزايش فراوان چربي و اشباع نمك در بدن، زمينه پيدايش انواع بيماريهاي عفوني و غير عفوني به ويژه ناراحتيهاي قلبي و عروقي را فراهم ميكنند. اين غذاها فقط در ظاهر، انسان را سير ميكنند، همچنين مواد لازم را به سلولهاي بدن نميرسانند و سبب گرسنگي سلولي ميشوند».(1)

به اين عادت بد غذايي بايد مصرف «تنقلات بيارزش غذايي» را نيز افزود. در گذشتهاي نه چندان دور، مصرف «تنقلات باارزش غذايي»، بيش از امروزه در ميان خانواده هاي ايراني رواج داشت. بيشتر افراد خانواده هميشه از تنقلات باارزش استفاده مي كردند. اين مواد كه مكمل غذايي هستند، با

ص: 58

فرآيندهاي طبيعي بدن سازگاري زيادي دارند، ولي امروزه استفاده از اين مواد غذايي در ميان خانوادهها كم رنگ شده است و جاي خود را به تنقلات كم ارزش داده است. اين خوراكيها بر اساس الگوهاي خارجي تهيه و توليد و در آنها از انواع افزودنيها، اسانسها و رنگ هاي زيان بار و ناسازگار با طبيعت انسان استفاده ميشود كه خود، مقدمه انواع بيماري ميباشند».(1)

يكي ديگر از عادتهاي نامناسب غذايي، نبودن تنوع غذايي و استفاده بيش از اندازه از يك گروه غذايي است. «بر اساس آمار، مردم ايران چهل درصد بيش از مقدار متوسط قند و سي درصد بيش از مقدار متوسط، روغن و چربي مصرف ميكنند. از طرف ديگر، مصرف نوشيدنيهاي شيرين در ايران سه برابر استاندارد دنيا اعلام شده است. مصرف بيش از اندازه نوشابه و آب ميوه بسته بندي شده، به دليل وجود قند و فسفر بالا، افزون بر اينكه باعث چاقي و افزايش قند خون ميشود، ميزان دفع كلسيم از بدن را هم افزايش ميدهد. [در نتيجه،] بيماري پوكي استخوان به ويژه در بين زنان رو به افزايش است. شدت اين مسئله به حدّي است كه برآورد ميشود نود درصد جامعه دچار فقر كلسيم هستند كه چهل درصد كمبود شديد كلسيم دارند».(2)

به هر حال، اين گونه عادتهاي غذايي به همراه مواد مصرفي ديگر كه براي بدن مفيد نيست، از جمله مصرف مواد آرايشي غير استاندارد، مواد تفنني مانند سيگار و تنباكو، قرصهاي توهمزا و نيروزا يا مواد افيوني كه بيشتر جوانان و نوجوانان، مصرف كننده آن هستند، آسيبهايي جدّي است كه خانوادهها را تهديد ميكند و هر ساله هزينههايي را براي درمان و معالجه، به آنها تحميل مي كند. ازاين رو، سرپرست خانواده در سال جهاد اقتصادي

ص: 59

بايد مديريت مناسبي در مورد موارد مصرفي داشته باشد؛ فريب زرق و برقهاي ظاهري كالاهاي غير مفيد نخورد؛ بر رفتار مصرفي اعضاي خانواده نظارت دقيق كند و در يك كلام، حفظ سلامتي را در اولويت كاري خود قرار دهد. حتي بهتر است بخشي از درآمد، خانواده را به بهداشت و پيش گيري اختصاص دهد كه در صورت موفقيت، هزينههاي سرسام آور درماني خانواده كاهش پيدا خواهد كرد و سلامتي خانواده، سلامتي جامعه را در پي خواهد داشت. بايد دانست افزايش بهداشت و سلامتي جامعه از جمله شاخصهاي رشد و پيشرفت يك كشور به شمار مي رود.

ص: 60

خانگي را دربرميگيرد. بازار گرم كالاهاي خارجي در داخل موجب شده است كه عدهاي حتي به كارهاي غير قانوني و قاچاق اين كالاها به كشور روي آورند.

«واردات نزديك به بيست ميليون تن كالا به كشور در هر سال، علاوه بر نشان دادن گسترش مصرف داخلي، وراي امكانات دروني و اقدامات گوناگون بخش تجاري كشور براي تداوم واردات كالاهاي خارجي، بيانگر توجه مصرف كننده به آن است».(1)

توجه به مُد، تجمل و بهترينهاي خارجي در مصرف داخلي، افزون بر اينكه دهن كجي و توهين به توليد داخلي است، موجب ركود بازار و توليد داخلي ميشود و سود سرشاري را به جيب شركتهاي خارجي سرازير ميسازد كه ميكوشند ريشه جامعه ارزشي ما را از بيخ وبن بر كنند. به يقين، ادامه اين روند، موجب وابستگي بيشتر كشور به فرآوردههاي بيگانه ميشود و نتيجه اي جز سلطه سياسي، اقتصادي و فرهنگي بيگانه نخواهد داشت.

از سوي ديگر، «هزينه خانواده را نميتوان با جداسازي منافع خويش از منافع جامعه و منافع ملي سامان داد. برخلاف اين تصور خودخواهانه كه اگر هركس به دنبال منافع خود برود، منافع جامعه تأمين ميشود، بايد گفت منافع ملي از رهگذر محدوديت نفع پرستيها و خودخواهيها تأمين ميشود. ازاين رو، منافع فرد و خانواده بايد در چارچوب منافع كوتاه و بلندمدت جامعه جست وجو و دنبال شود».(2)

بنابراين، اگر به فكر بهرهوري جامعه و خانواده هستيم، ناگزيريم عادت نادرست مصرف كالاهاي خارجي را ترك و توليد داخلي را مصرف كنيم.

ص: 61

اين يكي از وظايف جهادي خانواده است. چنان كه مقام معظم رهبري ميفرمايد: «مصرف كالاهاي ساخت داخل يكي از مجاهدتهاي ضروري در سال جهاد اقتصادي است».(1)

اين مجاهدت زماني اهميت بيشتري مييابد كه بدانيم بيگانگان اراده كردهاند از اين طريق به اسلام و نظام اسلامي ضربه بزنند. چنان كه مقام معظم رهبري ميفرمايد: «دشمن ضمن ادامه تلاشهاي خود در عرصه فرهنگي، امنيتي، سياسي و ديگر عرصهها، مبارزه با اسلام و جمهوري اسلامي را عمدتاً بر روي «اقتصاد» متمركز كرده است».(2)

همچنين ميفرمايد:

از جمله اساسيترين كارهاي دشمنان ملت ما و كشور ما در مقابله با كشور، مسائل اقتصادي است. البته در عرصه فرهنگي هم فعالند. در عرصه سياسي هم فعالند. در عرصه انحصارات علمي هم فعالند، اما در عرصه اقتصاد فعاليت بسيار زيادي دارند. همين تحريمهايي كه دشمنان ملت ايران زمينهسازي كردند يا آن را بر عليه ملّت ايران اعمال كردند، به قصد اين بود كه يك ضربهاي به پيشرفت كشور ما وارد كنند و آن را از حركت شتابنده باز دارند. البته خواستههاي آنان برآورده نشد و نتوانستند از تحريمها آن نتيجهاي را كه انتظار داشتند بگيرند و تدابير مسئولان و همراهي ملت بر ترفند دشمنان فائق آمد، اما دنبال ميكنند.(3)

بنابراين، تكليف بر همگان به ويژه خانوادهها روشن است. حتي در اين زمينه، حكم صريحي از امام رحمه الله وجود دارد كه ميفرمايد:

ص: 62

اگر بر قلمرو اسلام، از استيلاي سياسي و اقتصادي منجر به اسارت سياسي و اقتصادي و وَهنِ اسلام و مسلمين و ضعف آنان [از ناحيه كفار و بيگانگان] خوفي باشد، واجب است دفاع با وسايل مشابه آنان و مقاومتهاي منفي، مانند نخريدن كالاهاي آنان و مصرف نكردن آنها و ترك رفت وآمد و معامله با ايشان به طور كلي.(1)

البته شايد بسياري از خانوادهها، كيفيت كالاهاي خارجي را علت مصرف آن بدانند، ولي بنا بر فرمايش مقام معظم رهبري:

در برخي محصولات داخلي داراي قدرت رقابت و برخي ديگر به مراتب بهتر از كالاهاي مشابه خارجياند كه بايد اين ويژگي را به همه كالاها و مواد توليدي خوراكي و پوشاكي و وسايل زندگي تعميم داد.(2)

بنا به فرموده رهبري:

بايد كاري كنيم كه كالاي داخلي در نظر مصرف كننده ايراني، غيرايراني كالاي مطلوب، با دوام و زيبا باشد ... و عرصه توليد كالاي برتر در داخل كشور [فراهم شود.] به يقين براي فراهم شدن چنين شرايط در كشور و افزايش امكانات كيفيت توليد داخلي، خانواده ايراني بايد در مصرف كالاهاي داخلي تعصب داشته باشد و در هر حال مصرف آن را به كالاهاي خارجي ترجيح دهد. ولي تا زماني كه خانواده و مصرف كننده داخلي، نسبت به سرنوشت توليد داخلي بيتفاوت باشد، اين مهم تحقق نخواهد يافت.

«تجربه كشورهاي صنعتي كنوني نشان مي دهد، هم بستگي ملي در زمينه توليد و مصرف موجب شده، تا كيفيت توليد افزايش يافته و تنوع توليد

ص: 63

پديدار شود و توليدات صنعتي و كشاورزي علمي و فني داخل بتواند با مشابه خارجي خود رقابت و ابتدا مانع ورود آنها به داخل شده و سپس در عرصه بينالمللي با آنها به رقابت پيروزمندانه دست بزنند».(1)

بدين ترتيب، با مديريت خردمندانه مصرف توسط خانوادهها، حمايت از توليد داخلي و كمك به درونزا كردن آن در بلندمدت، به شرط واكنش مناسب توليدكنندگان، دولت و واسطهها، توليد داخلي توان رقابت با توليدات خارجي را خواهد داشت و به رشد اقتصادي كشور كمك مؤثري خواهد شد.

خوشبختانه در جامعه ديني ما الگوهاي خوبي در زمينه استفاده از كالاهاي داخلي وجود دارد كه ميتوان از آنها تبعيت كرد. چنان كه در احوالات حاج شيخ عبدالكريم حائري، مؤسس حوزه علميه قم نوشتهاند «ايشان هيچگاه از پارچه خارجي لباس نمي پوشيد. در تابستان، پيراهن، شلوار و قباي ايشان همه از كرباس بود. در زمستان نيز لباسش را از پارچه ايران به نام «بَرَك» تهيه ميكرد. پارچههاي آقازادههاي ايشان، حاج آقا مرتضي و آقا مهدي نيز از پارچههاي كازروني اصفهان بود. آيتالله حائري همواره ميگفتند: [ايراني بايد پارچه ايراني بپوشد]».(2)

ص: 64

نقش زنان خانواده در اين ميان بسيار مهم است؛ زيرا رسول خدا صلي الله عليه و آله ميفرمايد:

«فَالرَّجُلُ سَيِّدُ اَهْلِهِ وَ المْرَأَةُ سَيِّدَةُ بَيْتُهَا؛ مرد، فرمانرواي كسان خويش و زن، فرمانرواي خانه خويش است».(1)

در واقع، اگر يك زن در زندگي خود، يك برنامهريزي و تدبير مناسب براي بهرهوري خانواده به كار گيرد، گام بلندي در جهت اهداف جهاد اقتصادي برداشته است. در طرح جهاد اقتصادي، هر خانواده بايد يك بنگاه اقتصادي كوچك باشد و بتواند با مديريت بر منابع و برقراري تعادل بين درآمد و مصرف، كمك حال اقتصاد خانواده و جامعه باشد. مهم ترين اقداماتي كه خانواده ميتواند در اين زمينه انجام دهد، عبارت است از:

ص: 65

برنامه ريزي براي هزينه هاي جاري و ميان مدت بايد به گونه اي انجام گيرد كه امكان تهيه كالاهاي بلندمدت ممكن شود.

در اين مورد بايد به دو نكته مهم توجه داشت. نخست اينكه براي برخورد آگاهانه و گزينش درست كالا بايد اطلاعات لازم را در مورد ضروري بودن آنها به دست آورد. دوم، اطلاعات لازم درباره قيمت كالا را بايد به دست آورد؛ زيرا كالاها و خدمات معيّن با نرخهاي متفاوت در نقاط مختلف شهر وجود دارد.(1)

ص: 66

ص: 67

در حالي است كه اسلام بر نگه داري وسايل تأكيد كرده است. حضرت رسول اكرم صلي الله عليه و آله ميفرمايد:

«مَنْ رُزِقَ مِن شَيء فَلْيَلْزَمْه؛ هركه چيزي نصيبش كردهاند، در حفظ آن بكوشد».(1)

همين طور امام علي عليه السلام مي فرمايد: «حِفْظُ مَا في يَدِكَ خَيْرٌ لَكَ مِن طَلَبِ مَا فِي يَدِ غَيْرِكُ؛ نگه داشتن آنچه در دست توست، بهتر است براي تو از درخواست چيزي كه در دست ديگران است».(2)

متأسفانه اين موضوع در فرهنگ مصرف كشور، جايگاه كم رنگي در ميان خانوادهها دارد. لازم است با آموزشهاي رسمي و غير رسمي، رسانه ها و مطبوعات، خانواده ها را با شيوه هاي اصولي حفظ و نگه داري وسايل و امكانات آشنا كرد. البته اين آموزش ها نبايد تنها به حفظ و نگه داري اموال و وسايل خانه و خانواده محدود شود، بلكه بايد به وسايل و امكانات جامعه گسترش يابد تا آنها را متعلق به خود بدانند و به صورت بهينه از آنها استفاده كنند.

ص: 68

ص: 69

ص: 70

مستقيم هم مهم تر است _ روش و نوع عملكرد والدين است كه خواسته و ناخواسته به فرزندان منتقل ميشود. پدران و مادران قانع، صرفهجو، اقتصادي، فرزنداني همين گونه تربيت ميكنند و والدين اسراف كار، تجملگرا، مصرفگرا، غربگرا، فرزنداني تنوع طلب، مصرف زده، بيگانه گرا به جامعه تحويل ميدهند. ازاين رو، اولين و مهم ترين گام در تربيت صحيح اقتصادي _ اخلاقي فرزندان، اصلاح عملكرد خود والدين است. در روش مستقيم هم خانواده ميتواند به اين ترتيب عمل كند:

ص: 71

مي شود در خريدها و درخواستهايشان از خانواده، متعادل باشند. تعادل درخواست يعني كاهش خريد و كاهش خريد يعني تقويت بنيه اقتصادي خانواده».(1)

از سوي ديگر، تقويت حس مسئوليت پذيري باعث ميشود اگر فرزندان بر اثر قصور يا اشتباه موجب خسارت به خانواده شوند، از بيدقتي يا بياحتياطي خود، از صميم قلب احساس تأسف كنند كه اين مشكل با گفت وگوي صميمانه والدين با فرزندان برطرف خواهد شد.

خانوادهها بايد بدانند دادن اختيار به فرزندان بدون مسئوليت پذيري آنان، هزينه زيادي خواهد داشت. ممكن است آنها را بسيار متوقع بار بياورد كه در اين صورت، اگر سرپرست خانواده وضعيت اقتصادي مناسبي نداشته باشد، براي برآورده كردن درخواستهاي آنان مجبور مي شود به چند شغله بودن يا چند نوبت كار كردن محدود شود. اين حالت به شدت در توان فكري و جسمي سرپرست خانواده اثر مي گذارد و فرد را به فرسودگي مي كشاند كه پي آمد آن، بيماري، ازكارافتادگي و پيري زودرس خواهد بود.

ص: 72

شد كه همه آنها كه امروزه همه چيز دارند يا افرادي ثروتمند هستند، سال ها كار كردهاند تا به اين مرحله رسيدهاند. فرزندان بايد بدانند كه كار، جوهره زندگي، عامل مهم تربيت، كسب تجربه و مهارتهاي زندگي و بهترين فرصت براي بروز استعدادها و خلاقيتهاست. به آنها بايد گفت: «با كار، حيات آدمي تداوم مييابد و سستي و تنبلي، بلا و آفت زندگي است.»(1) امام علي عليه السلام درباره ارزش كار ميفرمايد:

«ما اَدْرَكَ الْمَجْدَ مَن فاتَه الجِدُّ؛ مجد و عظمت را درنيابد كسي كه كوشش را از دست داده است».(2)

همچنين ميفرمايد: «قَد سَعِد مَن جدَّ؛ به راستي كه نيك بخت شد كسي كه كوشش كرد».(3)

متأسفانه در حال حاضر، در خانوادههاي ايراني، مشكل بي كاري فرزندان، به ويژه فرزندان تحصيل كرده، بسيار ديده ميشود كه هزينه زيادي را به خانواده تحميل ميكنند. البته والدين با عشق و علاقه به فرزندان، خدمات رساني ميكنند، ولي بايد دانست «جوهره عشق در رنج و زحمت كشيدن براي چيزي بوده و در پرورش دادن آن است. به بيان ديگر، عشق و تحمل رنج و زحمت، جدايي ناپذيرند. شخص به چيزي عشق ميورزد كه براي آن زحمت بكشد و براي چيزي زحمت ميكشد كه به آن عشق بورزد».(4)

همچنين بايد آگاه بود كه «حاصل پرورش فرزندان بيدرد و غم و بي جهت عزيز، زنان و مردان رفاه طلب، [پر مصرف]، بي عشق و بي هدف

ص: 73

خواهد بود كه هم خودشان و هم جامعه از [وجود] آنان زيان خواهند ديد.»(1) «رنج و غم كه ملازمه زندگي و عشق هستند، نميتوانند جداي از شادي و غناي روح انساني و توسعه اقتصادي، اجتماعي و سياسي باشند. در غير اين صورت، تربيت عشق، ممكن است آماده كردن فرزندان براي استعمار و استثمار شدن و تحمل رنج و غم قدرتمندان و ثروتمندان و ستمگران باشد».(2)

بنابراين، آماده كردن فرزندان براي كار و تلاش يك ضرورت است، ولي در اين آمادهسازي بايد به چند نكته مهم توجه كرد. نخست اينكه راه درآمد مشروع را بايد به ايشان آموزش داد تا احساس غرورشان براي تلاش بيشتر جهت معاش حلال و بهبود زندگي باشد، نه در ثروتي كه بدون كوشش به دست ميآيد. آنان با توجه به اهميت شأن و مقام معنويت انسان بايد بدانند «بُعد روحاني او بر جسمش مقدم است. ازاين رو، در تقابل دين و آبرو، اين دنياست كه بايد فداي آبروي انسان شود. در مسئله كار و تأمين درآمد هم مثل ساير جنبه هاي زندگي بايد مراقب بود، اين اولويت حفظ شود. درست نيست براي به دست آوردن درآمد، انسان، شرف و انسانيت خود را فدا كنند و از هر راهي، از جمله تن دادن به خواسته هاي پست ديگران به تأمين درآمد بپردازد. اين حساسيت بايد نسبت به فرزندان دختر مضاعف باشد. دوم اينكه در تزاحم بين صبر بر كمبودها يا كسب درآمد فراوان به ويژه از راه هاي نامشروع، راه صبر و قناعت را پيشه گيرند. به يقين، صبر در اين مواقع موجب اجر و پاداش نزد خدا خواهد شد.»(3) همچنين بايد به اين فرمايش رسول خدا صلي الله عليه و آله عنايت داشته باشند كه فرمود:

ص: 74

«ما قَلَّ وَكفي خَيرٌ مِمّا كَثُر و ألهي؛ اندكي كه كفايت كند، از بسيار بطالت آور، بهتر است».(1)

ص: 75

را با درآمد خانواده هايي مقايسه كنند كه داراي مشاغل آزاد هستند يا احياناً از راه غير اخلاقي و نامشروع كسب درآمد ميكنند. اين مقايسه، منطقي نيست، ولي ميتواند موجب فشار بيشتر به سرپرست خانواده شود. حتي ممكن است در تعادل رواني خانواده اختلال ايجاد كند.

ص: 76

ص: 77

همچنين بايد يادآور شد كه اسكناس، سرمايه ملي است. دولت هر ساله ميلياردها تومان صرف چاپ و تكثير آن ميكند. درحالي كه با نگه داري معقول، ميتوان اين بودجه عظيم را براي سازندگي كشور و افزايش رفاه اجتماعي در جامعه هزينه كرد و باعث رشد و پيشرفت اقتصادي جامعه شد.

ص: 78

فرصت داده شود تا اين دوره كارآموزي را بگذرانند. نكته مهمي كه بايد والدين در آموزش خريد به فرزندان يادآوري كنند، پرهيز از خريد خوراكيهاي مضر مانند پفك، يخمك، چيپس و مانند آنها در دوره خردسالي و خريد مواد خطرناك مانند مواد محترقه، افيوني و سيگار در دوره نوجواني و جواني است كه هر كدام به نوعي براي سلامتي انسان آسيب زا هستند و هر ساله خانوادهها و دولت، براي درمان بيماريها و آسيبهاي ناشي از آن هزينههاي بسياري را متقبل ميشوند.

بنابراين، خانوادهها بايد ضمن پرهيز دادن فرزندان از خريدهاي مضر و آسيبزا، آنها را به سوي خريد مواد غذايي باكيفيت و مطلوب يا خريد وسايل ورزشي سوق دهند كه براي سلامتي آنها مفيد است و هزينههاي درماني را در خانواده و جامعه كاهش مي دهد و زمينهساز رشد اقتصادي خانواده و جامعه مي شود.

ص: 79

به فرزندان خود انتقال دهند تا از كودكي، در درآمد و هزينه، فردي ميانهرو، اقتصادي و خوداتكا تربيت شوند و بتوانند با درآمدهاي خود، هزينه را مديريت كنند و ضمن برآورده كردن نيازهاي خود، براي روز مبادا نيز پشتوانه اي داشته باشند. در واقع، بهتر است فرزندان از سنين پايين با چشيدن طعم شيرين آثار پسانداز، به اهميت و ارزش آن در زندگي پي ببرند. همچنين بهتر است والدين، خود، پيش قدم شوند. ضمن اينكه براي خود حساب پسانداز افتتاح ميكنند، براي يك يك فرزندان نيز هر چند به مبلغ اندك، حساب باز كنند و آنها را تشويق كنند در هر فرصتي (هديه، عيدي، پول جيبي، دستمزد و...) كه مبلغي به دست ميآورند، بخشي از آن را پسانداز كنند. حتي والدين ميتوانند هزينه هايي را كه در طول سال براي پوشاك، خريد لوازم التحرير، لوازم ورزشي و... فرزندان در نظر گرفته اند، به صورت نقدي به آنان پرداخت كنند و مراقب باشند تا درحسابشان پسانداز كنند تا هنگام خريد، با نظارت پدر و مادر، فرزندان آن را از حساب بردارند و هزينه كنند. به يقين، اين گونه آموزشها باعث خواهد شد تا فرزندان مطابق با درآمد خود، هزينه كنند و از نظر اقتصادي فشار كمتري به خانوادهها وارد سازند.

خوشبختانه در حال حاضر، پرداخت يارانهها از سوي دولت، فرصت مناسبي براي خانوادهها فراهم آورده است تا با تمرين اين گونه آموزشها در خانواده، آينده سازان ايران اسلامي را هر چه بيشتر با ارزشهاي اقتصادي آشنا كنند.

ص: 80

خود، اموال منزل و جامعه نشوند. اين آموزشها ميتواند بسيار گسترده و متنوع باشد؛ آموزش استفاده از نوشت افزار، مواد خوراكي، پوشاك تا آموزش وسايل منزل و وسايل عمومي. مثلاً فرزندان بايد در مصرف مواد خوراكي بياموزند كه هنگام صرف غذا، به اندازه مصرف خود، آن را در ظرف بريزند و آگاه باشند كه پس مانده غذايي ايشان را كسي ميل نخواهد كرد. در استفاده از نوشت افزار بايد ياد بگيرند كه مداد خود را بي جهت تراش يا ورقهاي سفيد دفتر خود را بيجهت خط خطي نكنند و همچنين بياموزند كه چگونه از ورقهاي سفيد دفترهاي قديمي، براي يادداشت برداري استفاده كنند. همينطور چگونه از لوازم خانگي به ويژه وسايل خطرسازي چون اجاق گاز، چرخ گوشت، اتو و... استفاده كنند كه براي خود و خانواده، دردسرساز نباشند. همچنين چگونه از لباس ورزشي و لباس مدرسه استفاده كنند تا بهترين بهرهوري را براي آنها داشته باشد. به هرحال، فرزندان بايد از والدين بياموزند كه از وسايل شخصي خود عاقلانه استفاده كنند و نسبت به وسايل مشترك خانواده و امكانات عمومي جامعه دل سوزي لازم را داشته باشند.

ص: 81

كودكان و نوجوانان امكان دارد، در مدرسه و اجتماع، يا در مهماني ها و مجالس، با افرادي برخورد كنند كه از نظر پايگاه اجتماعي در رتبه بالاتري قرار داشته باشند. شايد خيلي راحتتر و آزادتر نسبت به آنان هزينه كنند و اين مسئله ممكن است، پرسشها و ابهاماتي براي فرزندان به وجود آورد يا اينكه انگيزه اي به وجود آورد كه نسبت به جايگاه خود احساس نارضايتي كنند و درخواستهاي گوناگوني از والدين داشته باشند. ازاين رو، بايد براي آنها شرح داده شود كه هر خانواده جايگاه اقتصادي خاصي دارد كه بايد بر اساس آن هزينه كرد و احساس رفاه و آسايش در خانواده مهم تر از داشتن اسباب و وسايل متعدد است. چه بسيار خانوادهها هستند با آنكه داراي امكانات رفاهي فراواني ميباشند، احساس رضايت و آرامش نميكنند».(1)

همچنين اين گفتار امام علي عليه السلام را به فرزندان يادآور شد كه فرمود:

«قِوامُ الْعَيشِ حُسنُ الْتَّقديرِ وَ مِلاكُلُه حُسْنُ التَّدبير؛ قوام و نظام زندگي به خوب اندازه گرفتن زندگي است و ملاك آن تدبير نيكو است.»(2) در واقع، بسياري از مفاسد فردي و اجتماعي امروزه مانند رشوه و ارتشا، اختلاس، دزدي، خيانت، تقلب، دروغ و... به اين علت است كه به اين دستور سازنده و اندرز آموزنده عمل نميشود. برخي خانوادهها و انسانها كه به دليل رقابت و چشم و هم چشمي، زندگي را توسعه ميدهند، بر اثر كمبود درآمد، كافي نبودن آن و خرجهاي زياد به انحرافات اخلاقي اشاره شده روي ميآورند كه اين گرفتاري در نبود تقواي الهي ريشه دارد.

در بحث و گفت وگوهاي خانوادگي ميتوان به فرزندان آموخت كه چگونه با داشتن يك برنامه و تدبير مناسب ميتوان به آرامش و رفاه در

ص: 82

زندگي رسيد و به داشته هاي خود قناعت كرد و شكر و سپاس خدا را به جاي آورد. چنان كه امام علي عليه السلام ميفرمايد:

«كُنْ قَنِعاً تَكُن غَنياً؛ قانع باش تا توانگر باشي.»(1) سعدي مي گويد:

قناعت توانگر كند مرد را

خبر كن حريص جهانگرد را(2)

ص: 83

ص: 84

يكديگر داشته باشند. جهاد اقتصادي با ويژگي ارزشي خود، اين توانايي را دارد كه به ايجاد تعادل در خانواده كمك كند كه نتيجه آن، «افزايش بيش از پيش روابط مهرآميز و شادي بخش در خانواده است. شادي از ابزارهاي پايهاي توسعه اقتصادي است كه خستگي ناپذيري را براي توسعه ميطلبد. البته منظور از شادي، حدي است كه روابط مهرآميز را افزايش دهد و بر پشتكار و بازدهي بيفزايد؛ [آن] شادي كه در كمك به ديگران و مشاركت اجتماعي، خود را نشان ميدهد و براي هر فردي دست يابي به آن امكانپذير است؛ نه شادي به معناي كام جويي يا لذت طلبي، رفاه پرستي، فرد گرايي و... كه سيري ناپذيري و زياده روي در آنها، براي توسعه انساني جامعه ويرانگر به شمار ميآيد».(1)

ص: 85

فرد مؤمن به مباني مكتب اسلام، خود را در هرگونه توليد و يا هر كيفيت از مصرف آزاد نميبيند. براي او يك سلسله از دستورات حلال و حرام، بي آنكه در انتظار يك اصل قانوني توأم با جريمه مادي بنشينند، مطرح است و خود را ملزم به رعايت آنها ميبيند. بدون آنكه حتماً مقيد باشد، يك فلسفه مادي براي آنها بيابد... . اين حرامها و حلالها نقش مؤثري در روند اقتصادي جامعه دارد و كاربرد آن به مراتب از مواد قانوني و مجازاتهاي متخلفان بيشتر است و اصولاً يك شكل خودكار به جريان اقتصادي [كشور] ميدهد.(1)

ص: 86

حفظ مباني اخلاقي مانند: شهامت، صراحت، مناعت طبع، راست گويي، امانتداري و استقلال شخصيت براي خانوادههاي فقير بسيار دشوار است. البته نه اينكه به طورحتم خانوادههاي فقير گرفتار دروغ و تزوير و تقلب ميشوند يا ايمان خود را از دست ميدهند. چه بسا خانوادههاي فقيري كه با مناعت طبع زندگي ميكنند، ولي هيچ كس از فقر آنها آگاهي ندارد. به قول معروف، «آبروي فقر و قناعت» نميبرند. امام علي عليه السلام در وصف حال اين گونه فقيران ميفرمايد:

«رُبِّ فَقيرٍ اَغني مِنْ كلِّ غَنيِّ؛ بسا فقيري كه از هر توانگري بينيازتر است».(1)

با اين حال، زمينههاي انحرافات اخلاقي در خانوادههاي فقير بيشتر است. شك نيست كه نيازهاي مادي و فقر اقتصادي، انسان را به كارهاي زشتي همچون چاپلوسي و تملق، ثناخواني افرادي كه شايسته سرزنشند و عيب جويي از آنها كه لايق ستايشند، تشويق ميكند.

به يقين با مشاركت خانواده ها در طرح جهاد اقتصادي و حاكم شدن توازن دخل و خرج، شرايط براي توانگري خانواده و برچيده شدن بساط فقر مهيا مي شود كه نتيجه آن كاهش زمينه هاي انحراف در بسياري از خانواده ها خواهد بود.

ص: 87

انجام دادن مسئوليتهاي خانوادگي است. بيگمان هر كس [هر خانواده] مخارجش تأمين باشد، اعتماد به نفس مييابد و بدون چشم داشت از ديگران، باشخصيت و مستقل زندگي ميكند و در خانواده آرامش حاكم ميگردد و هرگونه نگراني و تشويش خاطر و بيم از آينده از آن رخت بر ميبندد».(1)

به يقين، سرپرست چنين خانوادهاي، نه تنها ميان اعضاي خانواده، محترم است، بلكه به دليل مديريت مناسب و زمينه سازي براي رشد و شكوفايي افراد خانواده، خود نيز در جامعه، سرافراز خواهد بود. امام علي عليه السلام در اين باره ميفرمايد:

«مَنِ اسْتَغْني كَرُمَ علي اَهلِهِ وَ مَنِ افْتَقَرَ هانَ عَلَيهِم؛ كسي كه بينياز و توانگر شود، بر اهل و خاندانش گرامي باشد، و كسي كه نيازمند گردد، پيش آنها خوار شود».(2)

ص: 88

گاه نشاط آور مي كرد.» در واقع، «مشاركت سنتي از نظر اقتصادي و بهرهوري سبب ميشود تا نيروي افراد، يك كاسه و سامان يافته شود. كارهاي خسته كننده و يكنواخت به كاري دل انگيز و شاد بدل شود و كارايي لازم به دست يابي هدف خاص [فراهم] آيد. همچنين همكاري خانوارهاي روستايي با هم موجب ميشود، فرصت مناسبي فراهم آيد كه خانوارها در شبانه روز ضمن كار، به عقدهگشايي و درد دل بپردازند و از نظر عاطفي و رواني تشفي يابند. اطلاعات و اخبار روستا و اطراف را رد و بدل كنند و از يكديگر اطلاعات جديدي به دست آورند».(1)

براي نمونه، «واره» _ كه يك فعاليت اقتصادي مشاركتي در رابطه با شير دام است و هنوز هم در جوامع روستايي و خانوارهاي عشايري رواج دارد _ نمونه زيبايي از همكاري خانوارهاي روستايي براي غلبه بر مشكلات موجود از جمله كمبود دام، وقت و ... است.

در اين قالب مشاركتي، اعضاي «واره» از سويي امكانات خود را افزايش ميدهند [و] از سوي ديگر، خود را از كارهاي اضافي آزاد ميسازند. زنان روستايي در اين قالب مشاركتي ميدانند كه بردن شير دامها به «واره»، وسيله مناسبي براي صرفه جويي در زمان، در توليد فرآوردههاي لبني [و جلوگيري از تلف شدن شير به جهت كميت است] و در مدتي كه شير دامها را به خانه «هم وارگان» ميبرند، ميتوانند وقت و نيروي خود را صرف كارهاي ديگر كنند».(2)

به يقين، رفت وآمد خانوارهاي روستايي به خانه هم وارگان، افزون بر اينكه براي آنها اقتصادي است، موجب افزايش صميميت و مهرباني نيز است.

ص: 89

ص: 90

ص: 91

ص: 92

مختلف مردم از جمله خانواده ها هستند. در مورد خانواده _ كه عموم مردم را تشكيل ميدهند _ لازم است پيامهاي خود را در قالب برنامه هاي گوناگون رسانه اي ارائه دهند. از آغازين روزهاي سال جديد، رسانه ملي با برنامه هايي نظير «جهش»، «با شما» و... سعي كرده است با عموم مخاطبان درباره موضوعات اقتصادي كشور ارتباط برقرار كند، ولي برنامه سازي براي خانواده ها به تأمل و دقت بيشتري نيازمند است. بنابراين، لازم است در آن به مؤلفه هايي مانند اين موارد توجه شود:

ص: 93

تجربه برنامه هاي رسانه ملي در مباحث اقتصادي نشان مي دهد كه هرگاه رسانه در مسائل اقتصادي توانسته است با توده مردم و خانواده ها، ارتباط مناسبي برقرار كند، پيروزي بزرگي نصيبش شده است. در طرح ملي عظيم هدفمندسازي يارانه ها، چنين بود و مردم و خانواده ها هم به خوبي نشان دادند كه با هر طرح اقتصادي كه به بهبود وضعيت اقتصادي و جهتگيري عدالت خواهانه منجر شود، همراهند، هر چند در مسير دست يابي به آن، متحمل سختي شوند.

همچنين هرگاه رسانه، زبان گفت وگو با توده مردم و خانوادهها را فراموش كرده و با ادبيات تخصصي _ كه ويژه تحصيل كردگان بخش اقتصاد است _ با توده مردم و خانواده ها سخن گفته، برنامه هاي اقتصادي تبديل به برنامه هاي ملال آور و كم بيننده شده است. در نتيجه، رسانه هم وقت هاي كم بيننده را به پخش اين گونه برنامه ها اختصاص داده است.

ص: 94

برنامه سازان رسانه ملي بهتر است ابتدا فهرستي از موضوعات گوناگون را تهيه كنند كه خانواده با توجه به آنها ميتواند هم خود و هم جامعه را بهرهور كند. سپس ضمن دسته بندي كردن موضوعات، برنامههاي آموزشي خود را براي گروه هاي مختلف خانواده از جمله گروه كودكان و نوجوانان، زنان، جوانان، سالمندان و ... تهيه كند. مثلاً يكي از آموزش هاي لازم براي خانواده، آگاه ساختن تدريجي مردم با مفهوم بهرهوري در خانواده است كه يكي از بهترين روش هاي افزايش بهره وري به شمار ميآيد. به طور طبيعي، اگر همه افراد خانواده ها به شيوه هاي آسان با مفهوم بهره وري و كاربرد آن در زندگي آشنا شوند، مسئولان، با سرعت بيشتري به اهداف خود در جهاد اقتصادي خواهند رسيد. ازاين رو، برنامه سازان رسانه ملي مي توانند با تهيه برنامه هاي آموزش ساده بهره وري، خانواده ها را بيشتر با اين مفهوم ارزشمند آشنا كنند، به گونه اي كه آنها، با فراگرفتن تكنيك هاي ساده، نقش فراگيري فرهنگ بهره وري در زندگي را به طور ملموس ببينند. براي نمونه، اگر خانواده ها بياموزند كه با استفاده از راهكارهاي منطقي آشپزي، استفاده بهينه از انرژي و منابع در دسترس و با انتخاب دقيق وسايل آشپزخانه، ميتوانند تا پنجاه درصد از هزينه هاي انرژي را در اين بخش كاهش دهند. اگر هم بفهمند چگونه نزديكترين و مناسبترين وسيله را براي مسافرتهاي شهري انتخاب كنند كه با صرف وقت، انرژي و هزينه كمتر، راحتتر به مقصد برسند، به برنامه هاي آموزشي رسانه با دقت بيشتري توجه خواهند كرد؛ به شرط اينكه هر برنامه در زمان خاص مخاطب خود پخش شود. مثلاً اگر برنامه براي كودكان و نوجوانان است، بايد در برنامه كودكان و نوجوانان پخش شود. در اين راستا براي برنامه خانواده، برنامه آموزشي «خانواده، بهرهوري و تكنيكها» پيشنهاد ميشود.

ص: 95

«در اين برنامه، افراد خانواده با فراگيري مهارت هايي، از توانايي هاي لازم براي بهرهبرداري بهتر از امكانات و وسايل خود در خانواده ها يا محل كار برخوردار ميشوند. اگر اين برنامه، هماهنگ با نياز فصل تهيه شود، اثربخشي بيشتري خواهد داشت. براي مثال، در تابستان كه مردم با وسايل شخصي سفر مي كنند، ميتوان به آموزش فنون بهرهوري خودرو پرداخت. نيز در زمستان، به وسايل گرم كننده؛ در پاييز، به مهارت نگه داري ابزار مدرسه؛ در بهار و هنگام امتحانات آخر سال، به شيوه مطالعه صحيح و كاهش نگراني در امتحان يا كنكور، براي پيش گيري از خسارت (مردودي) و هدر رفتن عمر دانشآموزان توجه كرد. همين طور ميتوان به زدودن لكهها از لباس، رسوب و سياهي از ظروف و وسايلي مانند اتو، شيوه استفاده از ظروف يك بار مصرف و ساختن وسايل مفيد و قابل استفاده از آنها پرداخت».(1)

همچنين بهتر است برنامه هاي آموزشي خانواده در سال جهاد اقتصادي، هدايت مصرف خانواده به كمترين هزينه باشد. براي نمونه، در بخش تغذيه، بسياري از افراد و خانوادهها تصور ميكنند فقط اقتصاد خانواده در تغذيه مناسب، نقش اصلي دارد. ميزان درآمد خانواده در بهبود تغذيه نقش دارد، ولي خانواده هايي با درآمد پايين نيز ميتوانند با دقت و ظرافت، افزون بر صرفه جويي در اقتصاد خانواده، مواد مغذي لازم را در سبد غذايي خود داشته باشند. مثلاً اگر فردي براي دريافت ويتامين مورد نياز خانواده، نتواند روزي يك عدد پرتقال براي اعضاي خانوادهاش تأمين كند؛ اگر بداند مقدار زيادي از اين ماده مغذي در كلم نيز وجود دارد، ميتواند با قيمت كمتر، ويتامين ها را براي اعضاي خانواده فراهم كند. اگر اين امكان براي خانوادهاي وجود

ص: 96

ندارد كه هر روز گوشت قرمز يا سفيد مصرف كند، با تركيب كردن گروه حبوبات و غلات يا مصرف لبنيات، ميتواند تا حدود زيادي، نياز بدن اعضاي خانواده خود را به پروتئين برآورده سازد. متأسفانه نه تنها قشرهاي كم درآمد جامعه، بلكه قشر مرفه و تحصيل كرده نيز از اين واقعيتها بي خبرند و اين مسئله به ناآگاهي آنها مربوط است. در مجموع، رسانه ملي ميتواند با طراحي مناسب برنامه هاي آموزشي و دادن اطلاعات تغذيه اي درست به خانواده ها، به ويژه با الهام از منابع ديني، آنها را به سوي مصرف مناسب با كمترين هزينه راهنمايي كند كه در اين صورت تا حدود زيادي هم خانواده و هم جامعه بهره ور خواهد شد.

ص: 97

سياه نمايي متهم نشود، بهتر است اين هدايتگري در قالبهاي نمايش يا به صورت مستند ارائه شود. براي مثال، بهرهگيري از هنر انيميشن به جهت جذابيت و اثرگذاري در همه گروههاي نسبي خانواده ميتواند بسيار مفيد باشد.

نگارنده، طراحي و ساخت انيميشن «خانواده بهرهور» يا «خانواده جهادگر اقتصادي» را پيشنهاد ميدهد. خانواده بهرهور يا جهادگر اقتصادي ميتواند الگويي كامل از بهرهوري باشد كه اعضاي آن با اصول و روشهاي بهرهوري آشنا هستند. هر كدام از اعضاي خانواده _ كه شماري از گروههاي مختلف سني جامعه هستند _ در پرتو بهرهوري، موفقيتهاي فراواني به دست ميآورند و هرجا مواردي خلاف بهرهوري مشاهده مي كنند، با تذكر دادن، شيوه صحيح بهرهوري را يادآوري مي كنند و هر جا كه مواردي را در جهت بهرهوري خانواده ميبينند، اعضاي خانواده را تشويق و تحسين مي كنند.

همچنين گزارشهاي مستند تلويزيوني، اگر هنرمندانه تهيه و تدوين شوند، ميتوانند نقش هدايتگري مؤثري در اصلاح مصرف خانواده و بهرهوري آن داشته باشند. در اين زمينه بهتر است رسانه ملي از شيوه اعلان عمومي يا هر روشي ديگر كه مناسب است، ابتدا خانوادههاي بهرهور را _ كه در موارد مختلف مصرفي مانند آب، برق، گاز، مواد يك بار مصرف و... موفقيتهايي در زمينه بهرهوري داشتهاند _ شناسايي كند و سپس به تهيه گزارش مستند بپردازد.

ص: 98

قطع وابستگي از بيگانگان در تمام عرصه هاست. از سوي ديگر، با توجه به توان مندي رسانه ملي در اثرگذاري بر انديشه هاي مردم و خانواده ها، اين رسانه بايد بتواند فرهنگ اعتماد به كالاهاي داخلي را در جامعه تقويت كند و باور عمومي و خانواده را نسبت به كالاهايي كه آزموده شدهاند، تغيير دهد؛ زيرا در وضعيت فعلي، با وجود اينكه در بسياري از زمينه ها، توليد داخلي ميتواند نيازهاي جامعه را تأمين كند، مصرف كنندگان ترجيح ميدهند از كالاهاي مشابه خارجي استفاده كنند كه اين گرايش را ميتوان ناشي از باورهاي فرهنگي شكل گرفته در سالهاي متمادي و نيز كيفيت غير استاندارد داخلي دانست.

بديهي است اصلاح انگيزه مصرف و جهت دهي گرايش مردم به سوي كالاهاي ساخت داخل با صدور بخش نامه انجام نخواهد شد، بلكه از طريق ارتقاي فرهنگ مصرف و توليد جامعه ممكن خواهد شد. مردم بايد احساس كنند كه تحمل فشارهاي ناشي از كاهش مصرف يا تغيير گرايش به سوي مصرف توليدات داخلي به نفع خودشان است و به ايجاد نوعي اقتصاد و روابط اجتماعي دروني و مطلوب ميانجامد».(1)

در اين راستا لازم است كه رسانه ملي، تبليغات خود را مبتني بر اصل خودكفايي و خوداتكايي ملي كند. بايد توجه داشت تبليغات تجاري در صورتي مفيد خواهد بود كه حس ابتكار و توان مندي را در ميان خانوادهها تقويت كند و كالاهاي توليد داخل را به گونهاي مطلوب در نگاه آنان بيارايد. همچنين امكان رقابت بين واحدهاي توليدي و تخصصي را در كشور فراهم كند و موجب ارتقاي فن آوري توليد و صنعت داخلي شود و در نهايت در راستاي توسعه ملي گام بردارد.

ص: 99

نتايج حاصل از تحقيقي درباره «ساختار و محتواي آگهيهاي تلويزيون» نشان ميدهد كه 25 درصد آگهيهاي پخش شده از تلويزيون، در يك روز، مربوط به مواد غذايي و خوراكيها و 21 درصد مربوط به وسايل و لوازم منزل بوده است، به گونه اي كه بر اساس تحليل هاي غير رسمي، مردم آگهي هاي تلويزيون را چيزي جز آگهي پفك و ماكاروني نميدانند. همچنين 54 درصد آگهي هاي تبليغي بررسيشده، با نيازهاي انسان، مرتبط نبودند؛ يعني پخش نشدن آنها هيچ خللي به سلامتي و خوشبختي افراد وارد نميكند و 48 درصد از آگهي هاي بازرگاني مروّج شيوههاي آرماني زندگي بودند و اغلب اين كالاها از هنجارهاي زندگي روزانه مردم به دورند».(1)

در حالي كه تبليغات مصرف اسلامي بايد به گونهاي باشد كه مخاطبان را نسبت به ارزش مصرف آگاهي دهد و آنها را از اسراف و تبذير باز دارد و در راستاي نيازهاي واقعي و اساسي خانواده باشد. همين طور برنامه هاي نمايش رسانه ملي _ كه نقش بسزايي در محدود كردن يا تشويق مصرف خانواده ها دارند _ نبايد به گونه اي باشند كه خواسته يا ناخواسته، مصرف زدگي يا مصرف گرايي را در ميان خانواده ها ترويج كنند و اينكه خانواده ها احساس كنند، از زندگي كامل و راحتي برخوردار نيستند. در واقع، بهتر است اثر القايي رسانه ملي در جهت تبيين الگوي مصرف اسلامي به كار گرفته شود.

ص: 100

نيمه آماده از بازار تهيه كنند. اين امر موجب كاهش نقش خانواده در توليد شده است. درحالي كه در گذشته نه چندان دور، خانوادهها، به ويژه در نواحي روستايي، خود يك واحد خودكفاي اقتصادي بودند و نقش مهمي در توليد ملي داشتند. چون اين نوع توليدات با هزينه هاي كمتري توليد مي شد، خود، در صرفه جويي در درآمد خانواده نقش مهمي داشت. امروزه خانوادهها، توليدات كارخانه هاي صنعتي را با قيمت گزافي تهيه ميكنند كه در كاهش درآمد خانواده مؤثر است.

رسانه ملي بايد با تهيه برنامههاي سازنده، برشمردن مزاياي توليد خانگي و اهميت آن در توليد ملي كشور، خانوادهها را همانند گذشته به توليد خانگي تشويق كند. حتي بهتر است در سال اقتصادي، شيوه توليد را به خانوادههاي علاقه مند آموزش دهد و خانواده هايي را كه موفق شده اند از اين راه براي اعضاي خانواده خود، كار ايجاد كنند، شناسايي و معرفي كند. بدون ترديد، با فعال شدن خانواده ها براي توليدات خانگي، بخش عظيمي از نيازهاي جامعه در داخل كشور توليد خواهد شد و خانوادهها از نظر اقتصادي نيز بهرهور خواهند بود.

ص: 101

رسانه با بهره گيري از معارف ارزشمند اسلامي _ كه كار را عبادت و ارزش ميداند _ فرهنگ كار و سخت كوشي را در ميان خانواده و جامعه احيا كند، به گونهاي كه افراد خانوادهها به اين باور برسند كه شرافت و كرامت انسان، در گرو كوشش سازنده است.

ص: 102

مصرف و تربيت نيروي متعهد و اقتصادي تشويق كند. در صورت تحقق چنين امري، با صميميت و تلاشي كه بر فضاي آرام بخش خانواده حاكم ميشود، نه تنها خانواده ايراني به بهرهوري اقتصادي و رفاه مطلوب خواهد رسيد، بلكه از تعادل رواني برخوردار مي شود و زمينه براي رشد و تعالي افراد خانواده مهيا خواهد شد و اگر با مجاهدت بخشهاي ديگر همراه باشد، به يقين، رشد اقتصادي و اجتماعي جامعه را نيز در پي خواهد داشت.

ص: 103

ص: 104

حُر عاملي، محمد بن حسن، وسائل الشيعه، قم، آل البيت، 1412 ه .ق.

حسيني، سيد محمد، فرهنگ لغات و اصطلاحات فقهي، تهران، سروش، چاپ اول، 1382.

حكيمي، محمدرضا، الحياة، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، چاپ اول، بي تا.

حكيمي، محمد، معيارهاي اقتصادي در تعاليم رضوي، قم، دفتر تبليغات اسلامي، چاپ دوم، 1376.

دشتي، محمد، ترجمه نهجالبلاغه، قم، لقمان، چاپ سوم، 1379.

دفتر عقيدتي سياسي فرمانده معظم كل قوا، روزها و رويدادهاي شمسي (جلد 1)، تهران، مؤسسه فرهنگي امين، چاپ اول، 1376.

دفتر همكاري حوزه و دانشگاه، درآمدي بر اقتصاد اسلامي، قم، دفتر همكاري حوزه و دانشگاه، چاپ اول، بي تا.

رجايي تهراني، علي رضا، ولايت فقيه در عصر غيبت، قم، نبوغ، چاپ دوم، 1389.

رزاقي، ابراهيم، الگوي مصرف و تهاجم فرهنگي، تهران، چاپخش، چاپ اول، 1374.

رسولي محلاتي، سيد هاشم، ترجمه و شرح غررالحكم و دررالكلم آمدي (موضوعي)، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، چاپ ششم، 1383.

سعدي، شيخ مصلح الدين، بوستان، تهران، اميركبير، بيتا.

شعبه حراني، محمد حسن بن علي، تحف العقول، ترجمه: علي اكبر غفاري، قم، جامعه مدرسين، نشر اسلامي، چاپ دوم، 1363.

صحفي، محمد، تعاليم آسماني اسلام، قم، انتشارات اهل بيت عليهم السلام ، چاپ اول، 1372.

ص: 105

فروم، اريك، براي خويشتن، ترجمه: اكبر تبريزي، تهران، بهجت، چاپ سوم، 1373.

__________ ، به نام زندگي، ترجمه: اكبر تبريزي، تهران، مرواريد، چاپ اول، 1367.

فرهادي، مرتضي، فرهنگ ياري گري، تهران، مركز نشر دانشگاهي، چاپ اول، بيتا.

فريد تنكابني، مرتضي، نهجالفصاحه (موضوعي)، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، چاپ دوازدهم، 1383.

كينز، جان مينارد، نظريه عمومي اشتغال و بهرهوري، ترجمه: منوچهر فرهنگ، تهران، دانشگاه اقتصاد، چاپ اول، 1368.

كشوادي، طاهره، اقتصاد در خانواده، تهران، پيام نور، چاپ اول، 1387.

مجلسي، محمدباقر، حلية المتقين، قم، هجرت، چاپ هشتم، 1374.

محمدي ري شهري، محمد، ميزان الحكمه، ترجمه: محمدرضا شيخي، قم، دارالحديث، بيتا.

مصباح يزدي، محمدتقي، جامعه و تاريخ، تهران، انتشارات سازمان تبليغات اسلامي، چاپ اول، 1368.

مطهري، مرتضي، نظام اقتصادي اسلام، تهران، صدرا، چاپ اول، 1368.

مكارم شيرازي، ناصر، خطوط اصلي اقتصاد اسلامي، قم، هدف، چاپ اول، 1360.

موسوي خميني، سيد روحالله، تحريرالوسيله، نجف، چاپ الآداب، چاپ دوم، 1390.

_________________ ، چهل حديث، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني، چاپ پنجم، بي تا.

ص: 106

_________________ ، صحيفه امام، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني، چاپ سوم، 1379.

_________________ ، تحرير الوسيله، نجف، چاپ الاداب، چاپ دوم، 1390.

نوريان، مجيد، الگوي مصرف در اسلام و غرب، قم، مركز پژوهشهاي اسلامي صدا و سيما، چاپ اول، بي تا.