ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

ص: 9

ص: 10

ص: 11

به نام خداوند جان و خرد

كزين برتر انديشه برنگذرد

دلت زنده باشد به فرهنگ و هوش

به بد در جهان تا تواني مكوش

فرهنگ در كنار بسياري ديگر از اصطلاحات علوم انساني، واژه ايست كه تعاريف متنوعي را در لغت نامه ها و كتب علمي، ادبي و تاريخي به خود اختصاص داده است. وجود تعاريف گوناگون از اين واژه، از اهميت، گستردگي مفاهيم و دامنه آن سخن مي گويد. فرهنگ، بخشي از وجود و زندگي بشر است. حتي در تعريفي از انسان، او را «حيوان بافرهنگ» ناميده اند. اما فرهنگ چيست و چه اصول و مفاهيمي را دربرمي گيرد؟

ص: 12

صورت پيشوند. در ساختار كلمات ديده مي شود كه در هر دو صورت معاني زير را مي پذيرد:

1. الف) «فر» در ساختمان اسم به معني نيروي معنوي، شكوه، عظمت، درخشندگي و جلال است.

ب) وقتي «فر» در ساختمان كلمه، پيشوند است در اين صورت به معني جلو، بالا، پيش و بيرون است.

2. «هنگ» نيز از ريشه اوستايي سنگ (Thanga) است و به معني كشيدن است و به سنگيني، وقار، گروه و وزن نيز اطلاق مي شود. در مجموع واژه فرهنگ، به معني بالا كشيدن و بيرون كشيدن است. به عبارت ديگر، فرهنگ يعني از ژرفاي وجود افرادِ ملتي يا از درون يك جامعه، دانستني ها و مكنونات و نيروهاي نهفته و تراويدههاي مستقل ذهني و استعدادهاي دروني و ويژه فردي را بيرون كشيدن و آشكار ساختن و در نتيجه افزودن و پربار كردن پديده ها و خلاقيت هاي شناخته و ناشناخته آدمي.» (بختياري، ص33-31) فرهنگ چونان عرفان با مجموعه اي از عقايد، باورها و آرمان ها به بيان و تفسير انسان، جهان و نيز خدا مي پردازد تا آنجا كه هيچ فرهنگي را نمي توان يافت كه بدون مجموعه اي از ارزشها، هنجارها، آرمانها، و بدون يك تفسير كلان از جهان و انسان وجود داشته باشد. همچنين هيچ فرهنگي بدون مجموعه اي از باورها و تعهدات و انگيزه هاي گرايشي و به بياني ديگر بدون مجموعه اي از حب و بغض ها، جاذبه ها و دافعه ها نمي تواند شكل بگيرد. بر اين پايه، فرهنگ مي تواند دامنه هاي متنوع و متفاوتي را به خود بگيرد. گاه شكلي خصوصي و محدود را مي يابد و گاه جلوه اي از باورها و آرمان ها و عادات جمعي طيفي گسترده قومي مي شود. بر طبق اين

ص: 13

گفته «فرهنگ _ عقايد، آگاهي ها، ارزش ها، هنجارها، آداب و عاداتي را شامل شده كه از طريق تعليم و تعلم منتقل مي شود و صورتي جمعي را پيدا مي كند و اگر جمعي كه فرهنگ در بين آن ها محقق مي شود گسترده و فراگير باشد فرهنگ، صورتي عمومي پيدا مي كند و اگر محدود باشد، فرهنگ خاص يا خرده فرهنگ ها را پديد مي آورد.» (پارسانيا, 1387: 53) در فرهنگ عمومي يا جمعي، سطوح و ابعاد مختلفي از فرهنگ را مي توان مشاهده كرد كه هر يك معرفت هاي مختلفي را شامل مي شوند. نمادها و نشانه ها، هنجارها و ارزش ها؛ باورها و اعتقادات بنيادين كه به صورت زبان، آداب و عادات حقوق و مقررات، ادبيات، اساطير، علوم، معارف، فلسفه ها و اديان مختلف بروز پيدا مي كنند و هر يك در بخش و يا سطحي از اين فرهنگ واقع مي شوند. فرهنگ عامه بارزترين نمود فرهنگ عمومي است كه در ادامه از آن سخن خواهيم گفت.

فرهنگ هاي عمومي و يا خرده فرهنگ ها، توجه بسياري را به خود جلب كرده است؛ چراكه گاه همين فرهنگ ها هستند كه بخش بزرگي از كليت فرهنگي جامعه اي را شكل مي دهند. در فصل بعد درباره فرهنگ عامه به عنوان يكي از مهم ترين بخش هاي فرهنگ يك جامعه سخن خواهيم گفت و در كنار آن برخي ديگر از اصطلاحات مربوط به فرهنگ را شرح خواهيم داد.

ص: 14

ص: 15

ص: 16

ص: 17

همان طور كه گفته شد، فرهنگ گاه صورت عمومي دارد، گاه صورت خصوصي پيدا مي كند. صورت هاي خصوصي فرهنگ، بحث گستردهاي دارد كه تاكنون پژوهشهاي بسياري درباره آن انجام شده است. در اين بخش به اختصار درباره فرهنگ عامه سخن مي گوييم؛ چراكه اين نوع از فرهنگ، با موضوع مورد بحث كه جايگاه فرهنگ در ادبيات است نزديكي بيشتري دارد.

ص: 18

اصلي زندگي فرد را تشكيل مي دهد. بنابراين، در كليه حالات و رفتار و انديشههاي آدمي اثر مي گذارد و از اين رهگذر، فرهنگ غير رسمي نيز بي تأثير نمي ماند.» (خليقي, مقاله فرهنگ عامه خصوصيات، كنش و نقش آن،1357 : 45) از رهگذر فرهنگ عامه در قالب حكايت، شعر، مثل، ضرب المثل و داستان هزاران نكته دقيق اخلاقي، ديني و اجتماعي آموزش داده مي شود. از اين رو، متخصصان فرهنگ عامه، اديبان، جامعه شناسان و مردم شناسان مي توانند با تكيه بر فرهنگ عامه و شناخت و معرفي آن به عموم مردم و متخصصان عرصه هاي سياست، اجتماع و آموزش، اهداف و آرمانهاي جديدي را در اذهان مردم بپرورانند.

سخن گفتن از مقولاتي چون فرهنگ عامه و بررسي ارزش هاي اخلاقي از خلال متون كهن و ضرب المثل ها به دست ما رسيده؛ به اين معنا نيست كه انسان هاي امروزي صرفاً مصرف كنندگان فرهنگ گذشتگان هستند و نقش چنداني را در پويايي يا ايجاد فرهنگ هاي جديد ندارند. بلكه در اين دوران مقوله فرهنگ بيش از هر زمان ديگري حائز اهميت شده است و جوامع به خوبي مي دانند كه شخصيت، هويت ملي، فرهنگي و فلسفي شان جايگاه آنها را در جهان امروز تعيين مي كند. از اين رو، امروزه بيش از هر زمان ديگري به ارزش هاي فرهنگ و توليدات فرهنگي موثر توجه مي كنند.

ص: 19

چگونه است. فرهنگ كهن در بيشتر موارد با فرهنگ مدرن _ كه در بسياري لحاظ تفاوت بنيادين دارند _ در تقابل است. از اين رو، متخصصان حوزه فرهنگ در اين جوامع، همواره به راه ها و تمهيداتي مي انديشند تا اين معضل فرهنگي را حل نمايند و نگذارند تقابل ميان اين دو، به ايجاد بحران فرهنگي منجر شود. به عنوان مثال: باورها، ارزش ها و هنجارهاي ديني كه از پس قرن ها به دست ما رسيده، ره آورد مجاهدات و جان فشاني هاي بي دريغ و رنج هاي طاقت فرساي انبيا و اولياي الهي بوده است. بي گمان اگر تاكنون باورها و ارزش هاي ديني در جهان امروز زنده است به همت و تلاش مجاهدان در راه دين و فرهنگ ديني بوده است كه به شايستگي از آن پاسداري كرده و آن را به نسل حاضر، امانت سپرده اند. از اين رو، براي حفظ عناصر غني و جان مايه هاي اصيل فرهنگ ملي و ديني، مديريت و برنامه ريزي و مهندسي فرهنگ جامعه، امري ضروري است.

ص: 20

حركت مي كنند و به سمتي هدايت مي شوند. (آيت الله خامنه اي،23/10/1382)

هرگاه سخن از مهندسي فرهنگ به ميان مي آيد در واقع، به اموري اشاره مي شود كه در صدد عينيت بخشيدن به مفاهيم عرصه فرهنگ است. به ديگر سخن، مهندسي فرهنگ عهده دار مجموعه اي از تصميم ها، هدف ها، روش ها و راه هايي است كه در جهت تحقق خارجي احكام كلي تر فرهنگي است. مهندسي فرهنگ به مثابه شناسايي فرصت ها، تهديدها، ظرفيت ها، امكانات و به طور كلي شناسايي وضع موجود، براي مقابله با تهديدها، نهادينه كردن عناصر فرهنگي، مقابله با ارزش ها و نمادهاي بيگانه و رسوخ آن در فرهنگ خودي. به عبارتي ديگر، پالايش فرهنگ و نيل به وضعيت مطلوب فرهنگي و حفظ هويت فرهنگي خويش است. همچنين در اين مهندسي، كيفيت تعامل ميان نظام فرهنگي با ديگر نظام هاي اقتصادي، سياسي و اجتماعي مورد مطالعه، طراحي و بازسازي قرار مي گيرد. اين موضوع، اهميت مهندسي فرهنگ و جايگاه آن را در عرصه اجتماع (به ويژه جامعه ايران كه در تقابل با چهار فرهنگ محلي، باستاني ملي، ديني و غرب است) مشخص مي كند و بر برنامه ريزي دقيق در اين زمينه تأكيد مي ورزد. به خصوص در سال جاري كه با «نام فرهنگ و اقتصاد با عزم ملي و مديريت جهادي» آذين بسته شده است.

با توجه به تأكيد بسيار مقام معظم رهبري بر مقوله فرهنگ و مهندسي كردن آن، شوراي عالي انقلاب فرهنگي، براي مهندسي فرهنگ در نظام جمهوري اسلامي ايران، اصولي را در نظر گرفته است كه براي مديران، مسئولان و جامعه شناسان و كارگزاران سودمند است. (براي آگاهي از اين

ص: 21

اصول رجوع شود به: گزارش توصيفي و موضوعي مصوبات شوراي عالي انقلاب فرهنگي، 1385: ج 2: 371 _ 369)

با توجه به اهميت مديريت فرهنگ و مهندسي فرهنگ در جلوگيري از بحران فرهنگي، بر آن شديم تا از ارزش هاي فرهنگي و بحران فرهنگي و راه هاي جلوگيري از آن به اختصار سخن بگوييم.

ص: 22

بحران فرهنگي به باور برخي از انديشمندان «جديترين بحراني است كه ممكن است يك شخص ( در حد خُرد) يا يك جامعه ( در حد كلان) با آن مواجه شود. اين بحران بدان جهت جدي است كه موفق نشدن در رويارويي با آن، پيامدهاي بسياري دارد. شخص يا جامعه اي كه فاقد يك هويت متشكل و جدي است در ادامه حيات با مشكلات متعددي مواجه مي شود. ( نوردبي و ديگران، 1380 :64)

مسئله فرهنگ و هويت در جامعه ايراني _ كه قدمتي ديرين دارد _ از اهميت فراواني برخوردار است، به ويژه در حكومت ديني و فرهنگي جمهوري اسلامي ايران كه اساس خود را بر پايه ارزش هاي فرهنگي بنا نهاده است. مسئله ارزش هاي فرهنگي و اهميت انتقال و حفظ آنها از همان اوان انقلاب بارها در سخنان امام رحمه الله ديده مي شد و مسئله اي است كه مفهومي با عنوان «صدور انقلاب» را ايجاد كرد. ايشان به خوبي مي دانستند كه دين، مقوله اي فرهنگي است و انقلاب ديني نيز در مقوله اي فرهنگي جاي مي گيرد. از اين رو، ايشان حتي براي صدور اين حركت ملي و فرهنگي ايران راه كاري فرهنگي ارائه كردند و گفتند: «اينكه مي گوييم بايد انقلاب ما به همه جا صادر بشود، اين معني غلط را از آن برداشت نكنند كه ما مي خواهيم كشورگشايي كنيم. ما همه كشورهاي مسلمين را از خودمان مي دانيم. همه كشورها بايد در محل خودشان باشند. ما مي خواهيم اين بيداري كه در ايران واقع شد و خودشان از ابرقدرت ها فاصله گرفتند و دست آنها را از مخازن خودشان كوتاه كردند، اين در همه ملت ها و در همه دولت ها بشود. آرزوي ما اين است...». (همان، ج11: 266)

تأكيد بر مفهوم ارزش هاي فرهنگي انقلاب و لزوم صدور آنها به گفته هاي امام خميني رحمه الله خاتمه نمي يابد، بلكه رهبر معظم انقلاب، نيز

ص: 23

همواره بر اين موضوع تأكيد داشته اند و همچنان صدور ارزش هاي فرهنگي انقلاب را از اهداف اصلي انقلاب اسلامي مي دانند. از آن جمله ايشان فرموده اند:

انقلاب دو جهت داشت: يك جهت مبارزه با استبداد داخلي و حكومت فاسد وابسته اي كه مردم كشور را بيچاره كرده بود؛ انقلاب مي خواست كشور و ملت را نجات دهد؛ در دامن اسلام، مردم اداره شوند و حكومت اسلامي باشد؛ جهت ديگر، وجهه سخن و پيام نو براي دنيا و بشريت است. اين چيزي است كه دنيا را به خود جذب كرد و الا فلان متفكر اروپايي يا غربي يا آفريقايي يا آمريكاي لاتين كه امام و انقلاب اسلامي و نظام اسلامي و حركت مردم را ستايش مي كند، او كه داخل كشور ما نيست تا از حكومت چيزي فهميده باشد؛ پيام جهاني و انساني اسلام است كه او را به ستايش وادار مي كند. جنبه دوم بسيار مهم است و ما بايد بتوانيم اينها را بيان كنيم. (بيانات رهبري در ديدار با اعضاي شوراي عالي سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامي در تاريخ 17/11/80)

در مجموع، انقلاب ايران به عنوان انقلابي فرهنگي، ناگزير از حفظ ارزش هاي فرهنگي و ديني خود است و بن مايه هاي اساسي خود را از دل همين ارزش ها اخذ مي كند؛ چرا كه به فرموده رهبر معظم انقلاب «اگر ما بتوانيم در صحنه فكر و فرهنگ، كار شايسته اي انجام بدهيم همه تهديدهاي مادي دنيا خنثي مي شود». (همان) چرا كه از قِبل حفظ فرهنگ است كه جامعه به پيشرفت سياسي، اقتصادي و نظامي مي رسد و در نهايت به قدرت دست مي يابد. از جمله مسائلي كه مي توان از خلال آنها

ص: 24

به اهداف حفظ فرهنگ و ارزش هاي فرهنگي انقلاب دست يافت موارد زير است:

1. معرفي و تبيين فرهنگ و تمدن ايراني و انقلاب اسلامي؛

2. ارائه طرح و فراهم آوردن زمينه هاي گفت وگوي تمدن ها و فرهنگ ها؛

3. تقويت وحدت امت بزرگ اسلامي؛

4. معرفي چهره هاي اصيل تشيع و احياي فرهنگ اهل بيت عليهم السلام ؛

5. ترويج و گسترش زبان و ادبيات فارسي.

در مورد اخير، حضرت آيت الله خامنه اي در ديدار با گروهي از مسئولان، هنرمندان و نويسندگان، بر ضرورت فراگيري درست زبان فارسي در انتقال پيام انقلاب اسلامي فرمودند:

امروز به بركت انقلاب اسلامي، در نقاطي از جهان، زبان فارسي به عنوان زبان دوم و يا زبان دانشگاهي مورد توجه قرار گرفته است و حتي در مناطقي از جهان مانند جزيره العرب بسياري از افراد توانسته اند از طريق راديو و تلويزيون ايران، به تدريج زبان فارسي را فرا بگيرند و با آن تكلم كنند. همچنين مسلمانان با آموختن زبان فارسي، پيام اسلام را از انقلاب مي گيرند و غيرمسلمانان نيز با فراگيري زبان فارسي مي خواهند پيام نو را از امام و پدر اين انقلاب دريافت كنند. (كيهان، مورخ 24/2/1377)

همچنين ايشان در ديدار با مسئولان سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامي، از زبان فارسي، به عنوان يكي از كانال هاي مطمئن فرهنگي ياد مي كنند و در زمينه ترويج اين زبان مي فرمايند: «من معتقدم يكي از كانال هاي مطمئن فرهنگي ما، زبان فارسي است كه بايد بتوانيم آن را تأمين و پشتيباني كنيم تا اين زبان رواج پيدا كند».

ص: 25

ص: 26

ص: 27

در ره فرهنگ و آيين وطن غفلت مورز !

ملك بي فرهنگ و آيين، درختي بي بر است

ملك الشعراي بهار

همان گونه كه گفتيم، فرهنگ مجموعه اي از باورها، ارزش ها و هنجارهايي است كه در حوزه جغرافيايي مشخص، شكل مي گيرد و شناسنامه و هويت ملي هر سرزميني را رقم مي زند. از سوي ديگر، ادبيات نيز كمابيش تعريفي مشابه فرهنگ دارد. بدين گونه كه ادبيات، مجموعه آثار مكتوبي است كه بلندترين و بهترين افكار و خيال ها را در عالي ترين و بهترين صورت ها تعبير كرده باشد و البته به اقتضاي احوال و طبايع اقوام و افراد و هم به سبب مقتضيات و مناسبات سياسي و اجتماعي، فنون و انواع مختلفي از آن به وجود آمده باشد. هم فرهنگ و هم ادبيات با وجود گستردگي دامنه خود، يكديگر را تحت تاثير قرار مي دهند و تقويت مي كنند. به گونه اي كه با دقت و واكاوي در ادوار مختلف تاريخي اين نتيجه حاصل مي شود كه هرگاه آثار ادبي ارزنده و غني بيشتر باشد فرهنگ هاي غني تر و ريشه دارتري هم وجود دارد و هرگاه فرهنگ گسترده و عميقي وجود داشته باشد، بستر پيدايش آثار ادبي نيز فراهم مي گردد و آثار عميق و پرمايه اي خلق مي شود.

در ادبيات ملل مختلف موضوع هاي گوناگوني ذكر شده است. مقوله هايي چون: طبيعت، حماسه، زبان، آداب و رسوم، عقايد ديني،

ص: 28

هنرها، موضوعات تاريخي، انديشه هاي علمي، فلسفي و عرفاني و احساسات بشري از جمله اين موضوعات است. اين مقوله ها در حقيقت همان عناصر اساسي فرهنگ هستند كه در ميان ملت ها و اقوام گوناگون بشري به شكل هاي مختلف، فرهنگ هاي خاص مردم جهان را شكل مي دهد و ادبيات نيز آيينه تمام نماي احوال و حالات مردم جغرافيايي خاص است. در ميان اين مقوله ها برخي موارد نظير: طبيعت، آداب و رسوم همانند عقايد ديني و انديشه هاي فلسفي و عرفاني جايگاه برجسته تري دارند كه هر كدام از اين مقوله ها در هر دوره به تناسب اوضاع سياسي- اجتماعي و اقتصادي جامعه برجستگي و نمود يافته اند. در ادبيات فارسي نيز اوضاع بر همين منوال بوده است. ذبيح الله صفا بهره گيري ادبيات فارسي را از مقولات فرهنگي، بيشتر حول عقايد و انديشه هاي ديني مي داند و مي گويد:

ادبيات فارسي از ابتدا در بستر فرهنگ اسلامي رشد نمود و در دامان متون ديني پرورده شد و با بهره گيري وسيع از قرآن و احاديث و سنت هاي اسلامي به اوج و تعالي كمال دست يافت و توانست به بهترين وجه ممكن در خدمت آرمان هاي انساني درآيد و از اين جهت وسيله خوبي شد براي ابلاغ پيام فرهنگ اسلامي در تمام ابعاد مختلف.»(صفا:166)

زرين كوب نيز بر اين گفته صفا صحه مي گذارد و مي گويد:

بررسي آثار ادب ايراني از قديم تاكنون نشان مي دهد كه متون و سنت هاي ديني، اساسي ترين نقشش را در پيدايش اكثر آثار ادبي داشته است. از آنچه آثار ادبي قبل از اسلام ايران، باقي مانده است، نشان مي دهد كه همه در ارتباط با مقوله هايي ديني

ص: 29

چون زرتشت و اوستا و مقدسات مذهبي است و بعد از ظهور اسلام و پذيرش آن توسط ايرانيان نيز متون ديني اسلامي به عنوان اساسي ترين و مهم ترين منبع، همواره الهام بخش شاعران، نويسندگان و هنرمندان ايراني بوده است و با آنكه ايرانيان و هنرمندان ايراني بوده اند و از يك فرهنگ گسترده و كهن برخوردار بودند. (زرين كوب، 1375: 37 _ 42)

از ديگر موضوعاتي كه ادبيات فارسي و آثار برجسته اي چون شاهنامه فردوسي، غزليات حافظ، مثنوي مولانا، بوستان و گلستان سعدي و... نيز تحت تأثير آن قرار گرفته اند، «فرهنگ عامه» و «آداب و رسوم محلي و ملي» است كه در صفحات پيشين در مورد آن سخن گفتيم.

به طور كلي مي توان گفت: ادبيات به عنوان مقوله اي هنري بايد از عناصري چون زيبايي، تخيل، احساس، نوآوري، تفكر و داشتن پيام بهره مند باشد. از ميان اين ويژگي ها، پيام آثار ادبي و هنري، عنصر مهمي است كه از اهميت خاصي برخوردار است. اين اهميت تا بدان حد است كه در حقيقت بايد گفت ديگر ويژگي هاي هنري، يعني: زيبايي و تخيل در خدمت پيام اثر قرار دارد و متقابلاً كيفيت هنري و ادبي آثار هم هنگامي عالي ترين نمود خود را مي يابند كه آن آثار در خدمت تفكر، تعهد و مسئوليت انسان در آيد و به عنوان ابزاري قوي در ترويج فرهنگ، عواطف انساني و انگيزه ها و آرمان هاي والا قرار گيرند. همين موضوع پيوند تنگاتنگ ادبيات و فرهنگ را بيش از پيش آشكار مي سازد؛ چرا كه «ميراث هر ملت، آيينه اي است كه پيشينيه خوب و بد او به وضوح در آن پيداست، اما از سوي ديگر، معدود كشورهايي هستند كه ميراثي غني، ثبت شده و متنوع دارند. كشورهايي

ص: 30

چون ايران، چين، مصر، يونان، هند، از جمله اين كشورها هستند. هنر، ادبيات، علم، دين، مذهب، اساطير و مناسك از جمله ميراثي هستند كه يادآفريني و بازآفريني آنها، تشخص ملي و اعتقاد به خود را افزايش مي دهد كه همه اين ميراث ها در زبان فارسي موجود است». (نصري، 1387 : 71)

از اين رو، زبان و ادب فارسي بار سنگين فرهنگ كهن ايراني را به دوش گرفته و عامل اصلي شناسنامه و هويت ملي ايران شده است. به گفته ژرژر سمپرون(J. semprun) «توانايي ادبيات بي اندازه است و چندين جنبه متفاوت دارد؛ مي تواند چشم ها را ببندد و بگشايد. جهان را هم آشكارا سازد و هم در مفاهيم قالبي بپوشاند». (گريس،1363 :122)

ص: 31

(ارگانيك) در مي آيند و ملت مي شوند. زبان (براي اين مقصود) بهترين وسيله است، اما تنها وسيله نيست.» (مسكوب، : 26 _ 28)

زبان فارسي حتي در زماني كه در ساختار متعالي خود به شكل ادبيات فارسي درآمد توانست هم دوش و ه مپاي ادبيات فارسي، بار هويت ملي ايران را به دوش بكشد. به گونه اي كه جامعه ايران، تنها در سايه زبان و ادبيات فارسي توانست فرهنگ، آيين و هويت خود را حفظ كند. لوسين گلدمن درباره وابستگي هويت ايران به زبان و ادبيات فارسي مي گويد: «ايراني بيگانه با ادبيات فارسي، دچار بحران هويت يا شكست هويت خواهد شد. در ادبيات فارسي بيش از ادبيات ساير ملل ديگر، بنياد باورها، حكمت، تجلي انديشه ها و چگونگي دگرگوني هاي اجتماعي فرهنگي بازتابيده است.» (گلدمن، جامعه شناسي ادبيات، ترجمه: محمدجعفر پوينده:97) از سوي ديگر اگر ما اين تعريف از فرهنگ را بپذيريم كه فرهنگ حافظه اي جمعي است كه گذشته ملت را به اكنون او پيوند مي دهد، ادبيات فارسي به ويژه در عرصه شعر، حافظه جمعي جامعه ايران را رقم زد؛ چرا كه جلوه هاي گوناگون فرهنگ را در خود انعكاس داده است. شعر فارسي از يك سو اسطوره، دين، فرهنگ و تاريخ ايران و از سوي ديگر فلسفه، حكمت، كلام و نيز عرفان و چگونگي پيوند با آسمان را در خود نشان داد. از اين رو، به خوبي توانست عصاره فكر، انديشه، احساس و عاطفه و باور ايراني باشد. علاوه بر شعر، نثر نيز رنگي از هويت ملي ر در خود انعكاس داد. با اين تفاوت كه در اين عرصه، بيشتر با جلوه هاي اسلامي روبه رو هستيم؛ از اولين تفاسير عرفاني قرآن گرفته تا نخستين آثار عرفاني فارسي، همه از علاقه ايرانيان

ص: 32

به حقيقت والاي اسلامي حكايت مي كند. محمدرضا دهشيري در اين باره مي گويد:

عوامل متعدد سياسي _ اجتماعي در هويت فرهنگي ايرانيان در لايه بيروني فرهنگ تحقق يافته است. [در حالي كه] عنصر ثابت فرهنگي ايرانيان دينداري بوده است كه بر بنيادهايي نظير خداپرستي، تلفيق دين و سياست، عدالت خواهي، نبرد حق عليه باطل، نقش انسان در ياري رساني به نيروهاي اهورايي عليه نيروهاي اهريمني است؛ عنصر پوياي آن زبان و ادبيات فارسي و ديگر نمادهاي فرهنگ ايراني است كه با توجه به شرايط تاريخي، نياز و موقعيت ما متفاوت هستند و با تعبيرهاي مجدد و نهادين بازتعريف و بازتوليد مي شوند. (دهشيري، تاثير تحولات سياسي- اجتماعي بر هويت فرهنگي ايران معاصر:173)

با تأمل در دوره هاي مختلف شعر و ادب فارسي درمي يابيم، آنگاه كه «قوم ايراني به دنبال يافتن تبار و ديرينه خويش بود، ادبيات فارسي به دادش رسيد و با ايرانيان از «او» يعني از اسطوره و حماسه و تاريخ اجدادي اش سخن گفت و شاهنامه را به ارمغان آورد و در دوراني كه به هدف اثبات هويت اوليه و تبارشناسي نائل شد، با ايرانيان از «من» ملكوتي و عرفاني سخن گفت و ماهيت آسماني و ايراني را گوشزد كرد و زماني كه لازم بود پس از اثبات او سوم شخص و من اول شخص از دوم شخص نيز سخن گفته شود، ادبيات مشروطه از تعهد اجتماعي و از سرنوشت «تو» اجتماعي حرف زد و در عهد شكوفايي انقلاب اسلامي اين «من» و «تو» در يك دايره وحدت بخش با عنوان پيام انقلاب اسلامي گرد هم جمع شدند و ادبيات

ص: 33

انقلابي و ديني را رقم زدند». (قبادي، 1388 :48) همين موضوع سبب شد هويت ايراني در سايه ادبيات فارسي به پويايي برسد و از ايستايي و انقباض به دور ماند. دلايل پويايي فرهنگ ايراني در بستر ادبيات فارسي را مي توان متاثر ازعلل زير برشمرد:

1. از دقت در ژرف ساخت متن هاي طراز اول ادبيات فارسي روشن مي شود كه در اعصار مختلف، شاهكارهاي ادبي ايرانيان با حكمتي عميق و چند بعدي آميخته شده بود و از دل همين متن هاي ژرف، معتبرترين و مهم ترين سند شناخت ايرانيان به دست آمده است كه از خلال آن مي توان اين موضوع را دريافت كه موضع گيري ايرانيان در تقابل جهان خارج پيش از هر چيز بر مبناي دريافت عميق انسان شناسانه استوار بوده است و به دليل همين رهيافت انسان شناسانه به خودشناسي، دين شناسي، خداشناسي و عرفان راه يافتند.

2. ايران همواره نقطه تلاقي و همسازي انديشه هاي گوناگون و محل جذب و هضم فرهنگ هاي متكثر و متنوع بوده است. هم موقعيت استراتژيك جغرافياي ايران و هم وجود حكومت هاي قدرتمند آن در طول تاريخ، باعث شده بود كه رنگي از تنوع فكري و روحي در جامعه ايران رقم بخورد. از سوي ديگر، جامعه ايران در دل خود همواره خرده فرهنگ هايي داشته است كه گاه در تضاد با يكديگر بودند. اين موضوع در كنار قدمت اسطوره اي سرزمين ايران، فرهنگي غني و در عين حال متكثر را رقم زد. فرهنگي كه توانست فراتر از مرزهاي جغرافيايي ايران نيز پيام انساني خود را به گوش جهانيان برساند و حتي امروزه نيز پس از گذشت قرن ها از تشكيل چنان فرهنگي، همچنان برجستگي و قدرت خود را نشان دهد و سحرانگيزي كند.

ص: 34

در مجموع مي توان گفت بخش عظيمي از هويت فردي، قومي، ملي و حتي فرهنگي، مستقيماً با زبان ارتباط دارد. زبان و هويت تأثير متقابل دارند؛ زيرا زبان، هويت ملي و فرهنگي هر سرزميني را عمق مي بخشد و معرفي مي كند و در مقابل، هويت نيز از حريم زبان، محافظت كرده و آن را بارور مي كند.

حال كه پيوند ميان فرهنگ ايراني و زبان و ادب فارسي را شناختيم در ادامه به بازتاب فرهنگ در آثار ادبي مي پردازيم. درباره كاربرد واژه فرهنگ در ادبيات فارسي مي توان گفت نه تنها خود ادبيات فارسي بخشي از فرهنگ ايراني بود بلكه واژه فرهنگ نيز در معاني مختلف و در سبك ها و دوره هاي ادبي به كار برده مي شد و هر بار معناي تازه اي از آن برداشت مي گرديد.

در معروف ترين دسته بندي از سبك هاي شعري زبان فارسي، تاريخ هزار ساله شعر فارسي دري، به پنج نوع سبك تقسيم بندي مي شود كه به ترتيب سبك هاي: خراساني، عراقي، هندي، بازگشت ادبي و سبك شعر نو است. واژه فرهنگ در هر يك از اين سبك ها به كار رفته است و حضور برجسته آن در همان نخستين سبك شعري فارسي، سبك خراساني از اهميت و برجستگي اين واژه در ادب و ساختار اجتماعي و فرهنگي _ ادبي جامعه ايران حكايت دارد.

ص: 35

در معاني ادب، معرفت، تعليم و تربيت آمده است. اين واژه از همان ابتداي شعر فارسي دري، در ديوان هاي شاعران فارسي زباني چون رودكي، عنصري، فرخي سيستاني، فردوسي، امير معزي، كسايي مروزي مشاهده مي شود كه در ادامه شاهد مثال هاي مربوط به هر شاعر را مي آوريم:

ص: 36

خود به شمار مي آورد و ممدوح خود را كسي مي داند كه همه فرهنگ ها و آداب و معرفت موجود در جهان را آموخته است.

اي امير هنري، وي ملك روز افزون

اي به فرهنگ و هنر بر همه شاهان سالار

(كازروني، برگزيده اشعار چهار شاعر :184)

اي سخن هاي تو اندر كتب علم نكت

اين هنرهاي تو برجامه فرهنگ، طراز

(كازروني، برگزيده اشعار چهار شاعر:190)

نيست فرهنگي اندر اين گيتي

كه نياموخت آن شه، آن فرهنگ

(كازروني، برگزيده اشعار چهار شاعر:202)

فرخي به اهميت آموزش فرهنگ و ادب از ديرباز اشاره كرده است. به گفته او رستم به كيخسرو و اسفنديار فرهنگ و ادب آموخت:

همچنان كيخسرو و اسفنديار گرد را

رستم دستان همي آموخت فرهنگ و ادب

(كازروني، برگزيده اشعار چهار شاعر:162)

ص: 37

گران مايه را نام هوشنگ بود

تو گفتي همه هوش و فرهنگ بود

(فردوسي، بخش دوم كيومرث)

٭٭٭

همچنين هرگاه فردوسي مي خواهد از صفات نيكي چون هوشمندي، دينداري و نيك نامي، دادگري، گُردي سخن بگويد از فرهنگ مداري نيز سخن مي راند.

به گردي و مردي و جنگ و نژاد

به اورنگ و فرهنگ و سنگ و به داد

(فردوسي: گفتار اندر داستان فرود سياوش)

٭٭٭

تو را ايزد اين زور پيلان كه داد

دل و هوش و فرهنگ فرخ نژاد

(فردوسي: داستان بيژن و منيژه)

٭٭٭

به بالا و ديدار و فرهنگ و راي

زرير دليرست گويي به جاي

(فردوسي: بخش پادشاهي لهراسب)

٭٭٭

به مرد خرمند و فرهنگ و راي

بود جاودان تخت شاهي به پاي

(فردوسي: بخش پادشاهي اورمزد)

او به دنبال فرهنگ بودن را به همه انسان ها توصيه مي كند و در خلال گفتار تعليمي اش از خوش منشي و كردار نيك، سخن مي گويد و آن را در سايه فرهنگ، امري تحقق يافتني به حساب مي آورد:

دلت زنده باشد به فرهنگ و هوش

به بد در جهان تا تواني مكوش

ص: 38

ز فرهنگ و ز دانش آموختن

سزد گر دلت يابد افروختن

(شاهنامه، بخش پادشاهي اورمزد)

فردوسي به خوبي مي داند كه فرهنگ جويي تنها در رفتار انسان هاي خردمند يافت مي شود؛ چرا كه خرد و فرهنگ دو مقوله اند كه مكمل يكديگرند و انساني كه به درك فرهنگ نائل مي شود نهايتاً باهوش و دانا نيز مي شود و گفتار و كردار بيهوده از خود نشان نمي دهد:

به فرهنگ يازد كسي كش خرد

بود روشن و مردمي پرورد

(شاهنامه: بخش پادشاهي بهرام)

او آن چنان بر فرهنگ و رشد و تعالي فكري و روحي صحه مي گذارد كه آن را در برابر نژاد، برجسته و مهم تر مي داند. از نظر او، صرف داشتن نژاد شاهي مهم نيست. پادشاه مي بايست به دنبال فرهنگ و دانش و منش نيز باشد:

ز دانا بپرسيد پس دادگر

كه فرهنگ بهتر بود گر گهر

چنين داد پاسخ بدو رهنمون

كه فرهنگ باشد ز گوهر فزون

گهر بي هنر زار و خوارست و پست

به فرهنگ باشد روان تندرست

(شاهنامه: بخش رزم خاقان چين با هيتاليان)

در مجموع فردوسي لازمه تسلط بر جهان را داشتن آيين، دين و فرهنگ مي داند:

جهان زير آيين و فرهنگ ماست

سپهر روان جوشن جنگ ماست

(شاهنامه: بخش سخن پرسيدن موبد از كسري)

ص: 39

ص: 40

گاه فرهنگ و بلاغت كه كند با تو جدل

گاه احسان و مروت كه كند با تو مري

(اميرمعزي، ديوان اشعار: 926)

ص: 41

مي شود ساكن خاك در ميخانه عشق

هر كه از خانه فرهنگ برون مي آيد

(خواجوي كرماني، غزليات : 135 )

او تنها راه مبارزه با نامرادي هاي جهان را داشتن فرهنگ بالا مي داند:

ز چرخ سفله چه بايد مرا كه نام بلند

ز حسن مخبر و فرهنگ نامدار خود است

(خواجوي كرماني، غزليات:89)

ص: 42

است. او تنها در دو مورد خطاب به ممدوح خود از او مي خواهد بخشش، فرهنگ و عقل را دين و آيين خود قرار دهد و مطابق با آن دستورات حكومتي خود را صادر كند:

جود و فرهنگ و عقل دين تو باد

نقش جاويد بر نگين تو باد

(سنايي، حديقة الحقيقة: 126)

ص: 43

او غم خوردن در راه سلوك را نيز نيكو مي داند و عقيده دارد كه از خلال اين غم خواري سالك با فرهنگ مي شود و فرهنگ سلوك را مي آموزد.

گرچه دل تو زين همه غم تنگ مي شود

غم كش كه ز غم مرد به فرهنگ شود

(عطار، مختارنامه: 228)

ص: 44

٭٭٭

مشنو اين دفع وي و فرهنگ او

در نگر در ارتعاش و رنگ او

(مثنوي معنوي، دفتر ششم:842)

٭٭٭

دور اين خصلت ز فرهنگ اياز

كه پديد آيد نمازش بي نماز

(مثنوي معنوي، دفتر پنجم: 668)

شاعران ناخودآگاه يا خودآگاه از نقش فرهنگ فراوان سخن گفته اند، اما متأسفانه به دليل نبودن جامعه شناسان و مردم شناسان، تحليلي در اين مورد، در اعصار گذشته صورت نگرفته است.

ص: 45

تا مرگ ابر بهاران مي كشد عشق جنون

خط به عقل و دانش و فرهنگ مي بايد كشيد

(صائب، ديوان اشعار، غزل شماره 2762)

٭٭٭

گدازد آرزوي خام در دل نفس سركش را

به قدر آنچه در سر دانش و فرهنگ مي بالد

(صائب، ديوان اشعار، غزل شماره 3133)

٭٭٭

گردش چشمت به فلاخن گذاشت

عقل من و دانش و فرهنگ من

(صائب، ديوان اشعار، غزل شماره 6442)

٭٭٭

از شكوه كوهكن چون سنگ طفلان شد سبك

گرچه از تمكين سراپا عقل و فرهنگ است

(صائب، ديوان اشعار، غزل شماره 6580)

ص: 46

معناي عقل و دانش براي فرهنگ در نگاه بيدل آن چنان تثبيت شده است كه او گاه آن را در مقابل با جنون (بي عقلي) قرار مي دهد:

طائر از بي پر و بالي همه جا در قفس است

من هم از قحط،جنون صاحب فرهنگ شدم

(بيدل، ديوان اشعار: غزل شماره 2059)

٭٭٭

آينه داران جنون دارند يك عالم فسون

هرچند جهل آيي برون سركوب صد فرهنگ شو

(بيدل، ديوان اشعار: غزل شماره 2591)

ص: 47

ص: 48

سر از پا نشناختن در راه عشق و بي عقلي را فرهنگ طي طريق مي داند و در مورد ديگر با فرهنگ بودن را ويژگي عقل مي پندارد.

پا به سر تا ننهي سر ننهي بر در دوست

طي اين راه مپندار كه با فرهنگ است

(نشاط اصفهاني، ديوان اشعار، 84)

آشتي بگذار و ساز جنگ كن

عقل با فرهنگ را سرهنگ كن

(نشاط اصفهاني، ديوان اشعار:421)

ص: 49

از اين رو، حاصل فرهنگ را چيزي جز مهر و محبت نمي داند! بنابراين، همگان را به آن دعوت مي كنند:

حاصل فرهنگ جز مهر و محبت هيچ نيست

تا از اين فرهنگ يابي فر و فر، آماده شو

(بهار: ديوان اشعار: 1025)

او با تأكيد بر فرهنگ، از هم وطنان خود مي خواهد در تقابل با فرهنگ نو، فرهنگ كهن خود را فراموش نكنند. همچنين در بيت ديگري مي گويد كه رونق فرهنگ گذشته مي تواند در زندگي، راهنماي ما باشد:

در ره فرهنگ و آيين وطن غفلت مورز

ملك بي فرهنگ و بي آيين درختي بي بر است

(بهار: ديوان اشعار:206)

٭٭٭

رونق فرهنگ ديرين رهنماي هر دل است

اعتبار دين و آيين پاسبان هر در است

(بهار: ديوان اشعار:234)

ص: 50

در هر رهي فتاده و گمراهي

تا نيست رهبرت هنر و فرهنگ

(پروين، ديوان اشعار: قصيده شماره 25)

حال كه واژه فرهنگ را در ديوان هاي برخي از شاعران فارسي زبان بررسي كرديم، در ادامه به انسان كامل اشاره مي كنيم كه شكل تكامل يافته انسان با فرهنگ، در ادبيات و سنت ملي ماست و نشان مي دهيم چگونه عرفان اسلامي توانست با پايه گذاري بهترين اصول اخلاقي، راه را براي ايجاد انساني اخلاق گرا و خردمند باز كند.

ص: 51

اين واژه در قرآن بسيار به كار رفته است. امت اسلامي تعبيري است كه گروه بسياري از علما آن را براي مسلمانان به كار مي برند.

كلمه «سنت» را نيز مي توان به گونه اي هم معناي فرهنگ و يا اعم از آن دانست؛ زيرا دربردارنده مجموعه انديشه ها، كردار و آداب و رسوم يك قوم است.

واژه ديگري كه در قرآن به كار رفته، «خَلق» است كه به معناي طبيعت، ويژگي ها و عادت هاست. پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله مي فرمايند: «انما بعثت لاتمم مكارم الاخلاق؛ من براي رساندن شما به اخلاق والاي انساني مبعوث شده ام». ارزش هاي اخلاقي فرد و جامعه، بخش الهي از فرهنگ آن را تشكيل مي دهد و پيامبر صلي الله عليه و آله خود را به نشر اخلاق پسنديده موظف مي دانستند. در قرآن هم درباره پيامبر صلي الله عليه و آله آمده است كه: «انك لعلي خلق عظيم»، و خلق يعني وِيژگي هاي شخصي و خوي انساني.

واژه «ملت» نيز به معناي مجموعه اي از عقايد درست و گاه نادرست است كه در قرآن نيز آمده است. در آيه 120 سوره بقره كه مي فرمايد يهوديان و مسيحيان از تو راضي نمي شوند مگر از ملت آنها تبعيت كني.

واژه دين هم به مجموعه اي از عادات، شريعت و آيين اطلاق شده كه عده اي در اعتقاد به آن مشترك هستند و البته اين كلمه به عنوان مذهب و روش اعتقادي نيز عموميت يافته است.

واژه «صبغه» نيز به گونه اي به پيروي از آموزه هاي الهي اشاره دارد تا آنجا كه فرد كاملاً رنگ و فرهنگ خدايي مي گيرد. اين واژه معادل مفهوم «انسان كامل» مي شود.

در واقع رنگ و بوي خدايي گرفتن، همان چيزي است كه آيين اسلام از انسان انتظار دارد و اين موضوع در صورتي ميسر است كه آدمي به

ص: 52

مفهوم «انسان كامل و جامع» نزديك شود. تاكنون انديشمندان، علما و عرفاي اسلامي درباره انسان كامل سخن گفته اند و هر كس از منظري بدان نگريسته و ويژگي هاي آن را برشمرده است. انسان فرهنگي مطلوب و متعادل، در واقع در مفهومي به نام انسان كامل متجلي مي شود كه لازم است اين مفهوم با ويژگي هاي جهان امروز تعريف و تحليل شود.

انسان متفكر در سايه انديشه و فرهنگ مي تواند هر كاري را انجام دهد، هر ناممكني را ممكن سازد. آنچه مي خواهد به دست آورد. چنانكه مولانا جلال الدين بلخي، حقيقت سرشت آدمي را در انديشه مي داند و مي گويد:

اي برادر! تو همه انديشه اي

مابقي خود استخوان و ريشه اي

گر گل است انديشه تو گلشني

ور بود خاري تو هيمه گلخني

(مثنوي مولانا، دفتر دوم، 214)

با توجه به اهميت فرهنگ در جهان امروز، شايد به تعبيري مهم ترين ويژگي انسان را فرهنگ او قلمداد كنيم. از آنجا كه فرهنگ هر جامعه را افراد با فرهنگ آن حفظ مي كنند، جايگاه انسان نيز در اين چرخه اهميت ويژه اي مي يابد. در واقع انسان ها جوامع را تشكيل مي دهند و اگر جامعه اي نظم و قانون دارد، به دليل وجود انسان هايي قانونمند است.

اگر انسان به فرهنگ اسلامي آراسته شود و سنت هاي اسلامي را اجرا كند، به تعبير «انسان كامل» مي رسيم؛ انساني كه در منظر قرآن، كمال عقلي دارد، داراي معنويت است و در تهذيب نفس مي كوشد، برون گرا و جامعه گراست. هم اهل عبادت است و هم اهل اجتماع. هم از نعمت هاي گوناگون خداوند بهره مي جويد و هم حركت استكمالي و رو به رشد

ص: 53

دارد. در سوره توبه آيه 114 آمده است: «التَّائِبُونَ الْعَابِدُونَ الْحَامِدُونَ السَّائِحُونَ الرَّاكِعُونَ السَّاجِدُونَ الْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّاهُونَ عَنْ الْمُنكَرِ وَالْحَافِظُونَ لِحُدُودِ اللَّهِ...».

ويژگي هايي كه در بالا شمرديم در اين آيه آمده است. همين انسان است كه در فرهنگ قرآن به خلعت و كرامت مزين مي شود. ملائكه به او سجده مي كنند. خداوند اسماء الهي را به او مي آموزد و امانتدار وديعه خداوندي مي شود.

پس از ورود اسلام به سرزمين عربستان، فرهنگ و آداب اين سرزمين دور افتاده و بي آب و علف ديگرگون شد. پيش از اسلام افتخار به انساب، قبائل و پدران، بالاترين افتخار بود. در واقع، مهم ترين عامل افتخار در ميان عرب «صُلب» بود؛ يعني نسبت و قوميت. اين افتخار موهوم تا آنجا فرا رفته بود كه هركس قبيله خود را برتر و نژاد خود را والاتر از ديگران مي دانست. عده اي وجود مال و منال و خدم و حَشَم و تعداد فرزندان و قدرت را موجب افتخار و ارزش مي دانستند. برخي ديگر، موقعيت اجتماعي و سياسي را موجب برتري خود بر ديگران مي دانستند. اما اسلام با شعاري آمد كه فكرها ودل ها را ديگرگون كرد و خط بطلاني بر ارزش هاي فرودست دنيوي كشيد؛ چراكه اين ارزش ها در برابر ميزان و معيار جديد، ارتجاعي و عقب مانده به شمار مي آمدند. سعي اسلام بر زدودن تفاخر و برداشتن تفاوت ها و فاصله ها بود. در فرهنگ اسلامي قريش و عرب، فارس و عرب، سياه و سفيد تفاوتي با همديگر ندارند. همه برابر و مساوي اند.

در كتاب آداب النفوس طبري آمده است كه پيامبر صلي الله عليه و آله در اثناء ايام تشريق (روزهاي 11 و 12 و 13 ذي الحجه) در سرزمين «مني» در حالي كه بر شتري سوار بود رو به سوي مردم كرد و فرمود:

ص: 54

اي مردم بدانيد! خداي شما يكي است و پدرتان يكي. نه عرب بر عجم برتري دارد و نه عجم بر عرب، نه سياه پوست بر گندمگون و نه گندمگون بر سياه پوست مگر به تقوا. آيا من دستور الهي را ابلاغ كردم؟ همه گفتند: آري! فرمود: اين سخن را حاضران به غائبان برسانند.

افزون بر اين، در فرهنگ قرآني و عرفاني موضوع عزت و ذلت نيز مطرح است. صاحبان عزت كساني هستند كه به ويژگي هاي انسان كامل دست يافته اند. انسان كامل در عرفان اسلامي با اسامي و القاب مختلفي چون دانا، بالغ، كامل و مكمل مطرح شده است و خليفه، هادي، جام جهان نما و اكسير اعظم نيز از نام هاي اوست.

عزيزالدين نسفي كه انسان كامل را نگاشته است در اين باره مي گويد: «در شريعت و طريقت و حقيقت تمام باشد و او را چهار چيز به كمال باشد: اقوال نيك، افعال نيك، اخلاق نيك و معارف». (ازمجو، 1368: 4)

البته انسان كامل مطلق نيز وجود دارد اما اين مفهوم در قلب و وجود حضرت پيامبر صلي الله عليه و آله متجلي است و بس، چنانكه شيخ نجم الدين كبرا مي گويد: «انسان مطلق در عالم يكي است و اعضاي رئيسه آن انبياء عليهم السلام هستند و محمد صلي الله عليه و آله از انبياء به مثابت دل بود بر شخص انساني مطلق و دل خلاصه وجود انسان است». (نجم الدين رازي، 1353: 82)

انديشمندان از ايده انسان كامل استفاده قرار كردند و اين تعبير جذاب سبب شده است كه آثار متعددي در اين راستا آفريده شود. محيي الدين عربي نيز در كتاب فصوص الحكم خود تعبير انسان كامل را به كار برده است.

ص: 55

از ابن عربي به بعد، مفهوم انسان كامل به عنوان مفهومي مهم مورد توجه بسياري از عرفا قرار گرفت. عده بسياري در اين باره كتاب نوشتند يا در اثناي اشعار و نوشته هايشان از آن سخن گفتند. از اين ميان، عزالدين نسفي از سالكان اديب ايراني، يكي از رسائل خود را كه نثر زيبايي دارد الانسان الكامل نام نهاده است. اين اثر يكي از نخستين آثاري است كه به طور كامل به ويژگي هاي انسان كامل پرداخته است. پس از او عبدالكريم جيلاني نام كتاب خود را الانسان الكامل في معرفه الاواخر و الاوائل نام نهاده و به ويژگي هاي انسان كامل پرداخت. شمس تبريزي، مولانا جلال الدين مولوي، ملاهادي سبزواري، ابوعلي سينا، و ملاصدرا، و ديگر متفكران نيز به مفهوم انسان كامل پرداخته اند. باري! آنچه به اجمال مي آيد ويژگي هايي است كه براي انسان كامل در متون عرفاني آمده است. اگر چه اين ويژگي ها را از منظرهاي مختلف مي توان برشمرد، اما جان كلام آنها تقريباً همين هاست كه در پي مي آيد. كسي كه به اين ويژگي ها متصف باشد و فرزند زمان خويش گردد؛ مي تواند به نمونه انسان فرهنگي در منظر فرهنگ ايراني و اسلامي نزديك شود.

درباره ويژگي هاي انسان كامل تاكنون سخنان بسياري گفته شده است، اما مي توان معروف ترين ويژگي هاي انسان هاي كامل را در موارد زير خلاصه كرد:

مروت، راستي، اخلاص و خداترسي، آگاهي و دانش، آزادگي، عشق و محبت، دادگري، خردمندي، حسن خلق و تواضع، بلند همتي و توكل، ايثار و كمك به ديگران، استقامت و بردباري، اميد به حق، خيرخواهي و نوع دوستي، شكرگزاري، قناعت و پرهيزكاري.

در ادامه درباره هر يك از آنها سخن مي گوييم.

ص: 56

ص: 57

كه فتوت دادن بي علت است  

پاكبازي خارج از هر ملت است   

زآنكه ملت فضل جويد يا خلاص  

پاكبازانند قربانان خاص   

ني خدا را امتحاني مي كنند  

ني در سود و زياني مي زنند   

(مثنوي معنوي: 1139)

٭٭٭

...از لوازم شيخي يكي فتوت است. بايد كه جوانمرد باشد، چنان كه حق هر كسي به جاي خويش مي گزارد و به قدر وسع، و حق گزاري از هر كس توقع ندارد. (رازي، 1353: 144)

...شرط رونده آن است كه در همه احوال، اعمال خويش را به ميزان شرع سخته دارد تا صاحب مروت گردد كه بذل نفسي فتوت است و وزن قول و فعل به ميزان شرع مروت است و مروت عنوان طريقت و فتوت صلاح صحبت است. (اردشير عبادي، 1347: 224)

ص: 58

ذوالنون گويد: «الصدق سيف الله في ارضه ما وضع علي شي الا قطعه؛ راستي شمشير خداي است عزوجل اندر زمين و بر هيچ چيز نيايد الا كه آن را ببرد». (هجويري، 1326: 42)

٭٭٭

... تجلي به حيله صدق و تخلق بدان صفت از جمله مكارم اخلاق است و رسول صلي الله عليه و آله بر آن تحريض فرموده است كه: «عليكم بالصدق فانه يهدي الي الجنه». (عزالدين محمود كاشاني، 1325: 344)

هر كجا صدق، دين و دل زنده است  

هر كجا عدل، ملك پاينده است   

(حديقه الحقيقه : 583)

٭٭٭

بگويم با تو يك يك جمله راز  

كه تا چشمت بدين معني شود باز   

نخستين راستي را پيشه كردن  

چو نيكان از بدي انديشه كردن   

٭٭٭

صدق بيداري ِحس مي شود  

چشم ها را ذوق، مونس مي شود   

هيچ غير از راستي نرهاندت  

دادسوي راستي مي خواندت   

در حديث راست آرام دل است  

راستي ها دانه دام دل است   

رنگ صدق و رنگ تقوي و يقين  

تا ابد باقي بود بر متقين   

(لب لباب مثنوي، ص 260)

٭٭٭

...نخست باطن را صافي بايد كردن، آنگه جامه اهل صفا كه صوف است در پوشيدن. .. چون تحقيق صفا در باطن پديد آيد، تعظيم تصوف

ص: 59

در خاطر جاي گيرد و مرد صاحب طريقت گردد و مواظبت و استقامت در سلوك طريقت صفت او گردد، اثر نور و صفاي باطن بر جامه افتد و بر احوال و اعمال افتد و از جمله مقبولان گردد. (اردشير عبادي، 1347: 25)

ص: 60

عدل در دست آن كه دادگر است  

ناوك مرگ را قوي سپر است   

(سنايي، 1365: 555)

٭٭٭

گفت انصاف است سلطان صفات  

هركه منصف شد، برست از ترهات   

از تو گر انصاف آيد در وجود  

به كه عمري در ركوع و در سجود   

خود فتوت نيست در هر دو جهان  

برتر از انصاف دادن در نهان   

نستدند انصاف مردان از كسي  

ليك خود انصاف دادندي بسي   

(منطق الطير، ص 176)

٭٭٭

اين همي دان تو هر آنكه عادل است  

فارغ است از واقعه، ايمن دل است   

حق تعالي عادل است و عادلان  

كي كند استمگري بر بيدلان   

شيرمردانند در عالم مدد  

آن زمان كافغان مظلومان رسد   

بانگ مظلومان ز هر جا بشنوند  

آن طرف چون رحمت حق مي دوند   

عدل چه بود؟ وضع اندر موضعش  

ظلم چه بود؟ وضع در ناموقعش   

عدل چه بود؟ آب ده اشجار را  

ظلم چه بود؟ آب دادن خار را   

ص: 61

دست آمده است. از اين رو، خردورزي در ادبيات كهن ايراني بسيار مورد تأكيد قرار گرفته است.

مولانا جلال الدين بلخي مي گويد:

گفت پيغمبر عداوت از خرد  

بهتر از مهري كه از جاهل رسد   

عاقل آن باشد كه او با شعله است  

او دليل و پيشواي قافله است   

پيرو نور خود است آن پيشرو  

تابع خويش است آن با خويش رو   

مومن خويش است و ايمان آوريد  

هم بدان نوري كه جانش زان چريد   

عقل ايماني چو شحنه عادل است  

پاسبان و حاكم شهر دل است   

عقل در تن حاكم ايمان بود  

كه ز بيمش نفس در زندان بود   

پس نكو گفت آن رسول خوش جواز  

ذره اي عقلت به از صوم و نماز   

(مثنوي معنوي، ص372)

٭٭٭

شيخ ما را وقتي درويشي سوال كرد كه يا شيخ! عقل چيست؟ شيخ گفت : «العقل آله العبوديه». (منور، 1357: 254)

٭٭٭

مدار محبت بر عقل است و فساد در جهل... سيد عالم عليه السلام فرموده است: با جاهل صحبت مداريد و از عاقل صحبت مگردانيد كه عاقل دوست من است و جاهل دشمن من. «كماقال: العاقل صديقي والاحمق عدوي فلاتقطعوا عن العاقل و لا تصبحوا مع الاحمق». (اردشير عبادي،1347: 159)

٭٭٭

ص: 62

از لوازم شيخ يكي عقل است. بايد كه با عقل، معاش دنيا به كمال دارد تا در تربيت مريد و شرايط شيخيت قيام تواند نمود. (رازي، 1353: 137)

٭٭٭

خنك آن كس كه عقل رهبر اوست  

هر دو عالم به طوع چاكر اوست   

هر كه را چشم عقل كور بود  

نبود آدمي، ستور بود   

عقل هم گوهر است و هم كان است  

هم رسول است و هم نگهبان است   

عقل در راه حق دليل تو بس  

عقل هر جايگه خليل تو بس   

چنگ در زن به عقل، تا برهي  

ورنه گردي به هر رهي چو رهي   

از جهالت تو را رهاند عقل  

به حقيقت تو را رساند عقل   

هر كه با عقل آشنا باشد  

از همه عيب ها جدا باشد   

(حديقه الحقيقة، ص 185)

٭٭٭

هر كه او عاقل بود، او جان ماست  

روح او و ريح او ريحان ماست   

(مثنوي معنوي، ص 714)

ص: 63

ابوسعيد ابوالخير به نقل از پيامبر گرامي اسلام صلي الله عليه و آله مي گويد:

برخي پنداشته اند كه حسب به نسبت است، بلكه حسب خلق نيكوست. چنان كه پيغامبر صلي الله عليه و آله مي گويد: «حسب الرجل حسن خلقه». (منور، 1357: 25)

٭٭٭

يكي از صفات شيخ، حسن خلق است. او بايد پيوسته گشاده طبع و خوش خوي باشد و با ياران ضجرت و تنگ گويي نكند و از تكبر و تفاخر و عجب و دعوي و طلب جاه دور باشد. (رازي، 1353: 146)

از رسول صلي الله عليه و آله پرسيدند كه چه چيز است كه مردم بيشتر بدان سبب به بهشت روند؟ گفت: تقوي و حسن خلق. (كاشاني، 1325: 342)

٭٭٭

پس بدان كه صورت خ___وب نكو

با خ__صال ب___د ن___يرزد يك سو

ور بود ص__ورت حق____ير و ناپذي_ر

چون بود خلقش نكو، درپاش مير

(مرآت المثنوي: 555)

تواضع عين عزت است... و نعمتي است كه بر آن هيچ كس حسد نبرد، همچنان كه كبر، بلايي است كه هيچ كس بر صاحب آن، رحمت نكند. (كاشاني، 1325 : 351)

تو از خاكي، بسان خاك تن در ده در اين پستي

كه تا گردي چو جان عقل، هم والي و هم والا

ص: 64

تو از خاكي، بسان خاك تن در ده در اين پستي

كه تا گردي چوجان و عقل، هم والي و هم والا

كه تا پست است خاك اين جا همه نفع است ليك آنگه

بلاي ديده ها گردد چو بالا گيرد از نكبا

(سنايي، ديوان اشعار، ص 50)

٭٭٭

تو خدايي مي كني ني بندگي

كي تو را ممكن شود افكندگي

هم بيفكن خويش را، هم بنده باش

بنده افكنده باش و زنده باش

(منطق الطير، ص 168)

٭٭٭

چون «خلقناكم» شنيدي «من تراب»  

خاك شو، وزخاك بودن رومتاب

در بهاران كي شود سرسبز، سنگ  

خاك شو، تا گل برويد رنگ رنگ

سال ها تو سنگ بودي دل خراش  

آزمون را يك زماني خاك باش

گندم از بالا به زير خاك شد  

بعد از آن او خوشه چالاك شد

از تواضع چون ز بالا شد به زير  

گشت جزو آدمي، حي و دلير

(مثنوي معنوي، ص 327)

٭٭٭

به خلق و لطف توان كرد صيد اهل نظر  

به بند و دام نگيرند مرغ دانا را

(حافظ، ص 4)

٭٭٭

شيخ ما گفت: «نيكوترين لباسي كه بنده پوشد، لباس تواضع است و

ص: 65

هيچ پيرايه بنده را نيكوتر از پيرايه تواضع نيست و هيچ چيز بنده را عزيز نگرداند مگر تواضع من تواضع لله رفعه الله».

(منور، 1357: 250)

٭٭٭

تواضع: ذليل بودن دل است، داننده غيبها را و كمال تواضع اندر آن است كه به حق تعالي راضي باشي و به هر چه كند رضا دهي و از حق جز حق را نخواهي.

(مستملي، 1349: 289)

ص: 66

٭٭٭

گفت مغناطيس عشاق الست  

همت عالي است كشف هر چه هست

هر كه را شد همت عالي پديد  

زود يابد هر دو عالم را كليد

هر كه را يك ذره همت داد دست  

كرد او خورشيد را از آن ذره پست

نقطه ملك جهان ها همت است  

بال و پر مرغ جان ها همت است

چشم همت برگشا و ره ببين  

پس قدم در ره نه و درگه ببين

چون رسانيدي بدان درگاه، جان  

خود نگنجي تو ز عزت در جهان

(منطق الطير، ص 172)

٭٭٭

مهتر عالم را خداوند به توكل فرموده است. چنان كه گفت: قُلْ حَسْبِي اللَّهُ عَلَيْهِ يَتَوَكَّلُ الْمُتَوَكِّلُونَ. (اردشير عبادي، 1347: 111)

از صفاتي كه بايد در شيخ موجود باشد به كمال، توكل است كه بايد در وي قوت توكل باشد تا به سبب رزق مريد متاسف نشود و مريد را از خوف اسباب معيشت رد نكند. (رازي، 137)

٭٭٭

بدان كه توكل از جمله مقامات مقربان است... و خداي تعالي همه را به توكل فرمود و آن شرط ايمان كرد و گفت: «و علي الله فتوكلوا ان كنتم مؤمنين» و گفت: خداي متوكلان را دوست مي دارد: «إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ».

(غزالي، 1364: 527)

٭٭٭

ص: 67

مرغ با پر مي پرد تا آشيان  

پرّ مردان همت است، اين را بدان

من غلام آن كه نفروشد وجود  

جز بدان سلطان با افضال وجود

من غلام آن مس همت پرست  

كو به غير كيميا نارد شكست

(لب لباب مثنوي، ص 193)

٭٭٭

نيست كسبي از توكل خوب تر  

چيست از تفويض خود محبوب تر

هين توكل كن ملرزان پا و دست  

رزق تو بر تو، ز تو عاشق تر است

اين تب و لرزه ز خوف جوع چيست؟  

در توكل سير مي تانيد زيست

(لب لباب مثنوي، ص 313)

٭٭٭

تكيه بر تقوي و دانش در طريقت كافري است  

راهرو گر صد هنر دارد، توكل بايدش

(ديوان حافظ، ص 187)

٭٭٭

پي منه با نفاق بر درگاه  

به توكل روند مردان راه

گر توكل تو را بر اوست همي  

خود بداني كه رزق از اوست همي

پس به سوي توكل آور رخت  

بعد از آنت، پذيره آيد بخت

(حديقه الحقيقه، ص 117)

ص: 68

است. چنان كه در فرهنگ اسلامي و ايراني جزو شرايط انسان كامل آمده است. ميبدي در كشف الاسرار مي گويد:

وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا... اين جاهدوا فينا، بيان سه حال است: او كه به ظاهر جهان كند، رحمت نصيب وي. او كه با اجتهاد بود عصمت بهره وي. او كه در نعمت جهد بود، كرامت وصل نصيب وي بود و شرط هر سه كس آن است كه آن جهت في الله بود تا هدايت خلعت وي بود.

(ميبدي، 1361: ج 7: 247)

٭٭٭

اعرف الناس بالله اشدهم مجاهده في اوامره... بزرگ ترين اهل معرفت مجتهدترين ايشان باشد اندر اداي شريعت. (هجويري: 177)

٭٭٭

نفس مؤمن چون مرتاض شود و به رنج مجاهدت كدورات از وي زايل شود و رمد از بصيرت او برخيزد و به حقايق بينا گردد و از جمله محسنان گردد و در حريم معيت حق راه يابد كه «إِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ» (اردشير عبادي، 1342: 57)

٭٭٭

گر همي لعل بايدت كان كن  

ور همي عشق بايدت جان كن

نيست از نقطه تا خط فرمان  

گنج بي رنج و درد بي درمان

مرد چون رنج برد گنج برد  

مرغ، راحت ز باغ رنج برد

رنج بردار تا بيابي گنج  

رنج ما راست خفته بر سر گنج

هر كه او خورده نيست دود چراغ  

ننشيند به كام دل به فراغ

(حديقه الحقيقه، ص 334)

ص: 69

٭٭٭

اي خنك آنكو جهادي مي كند  

بر بدن زجري و دادي مي كند

تا ز رنج آن جهاني وا رهد  

بر خود اين رنج عبادت مي كند

جهد كن تا مي تواني اي كيا  

در طريق انبيا و اولياء

اي مسيح خوش نفس، چوني ز رنج؟  

كه نبود اندر جهان، بي رنج، گنج

چون نكرد آن كار، مزدش هست لا  

ليس للانسان الا ما سعي

هر كه رنجي برد شد گنجي پديد  

هر كه جدي كرد، در جدي رسيد

(مثنوي معنوي، ص 151)

٭٭٭

عاشقي خواهي كه تا پايان بري  

بس كه بپسنديد بايد ناپسند ج

زشت بايد ديد و انگاريد خوب  

زهر بايد خورد و انگاريد قند

(اسرار التوحيد، ص23)

٭٭٭

بايد بيست صفت در شيخ باشد به كمال [از جمله] صفت ثبات است او بايد در كارها ثابت قدم باشد و درست عزيمت. (رازي،1353 : 139)

٭٭٭

بي رياضت نيافت كس مقصود  

تا نسوزي تو را چه بيد و چه عود

گر همه يوسفيت بايد و جاه  

رنج ها كش، ببر رياضت چاه ج

(حديقه الحقيقه، ص 160)

٭٭٭

ص: 70

حسرت و آه جراحت بايدت  

در جراحت ذوق و راحت بايدت

گر در اين منزل تو مجروح آمدي  

محرم خلوتگه روح آمدي

هركه او بي خوابي بسيار برد  

چون به حضرت شد، دل بيدار برد

ليك همچون من قدم از فرق كن  

خويش در بحر رياضت، غرق كن

تا در اين دريا به صبر و انتظار  

آيدت آن گوهر، آخر در كنار

(منطق الطير، ص 213)

٭٭٭

رنج، گنج آمد كه راحت ها در اوست  

مغز تازه شد چو بخراشيد پوست

خشم و شهوت، مرد را احول كند  

ز استقامت روح را مبدل كند

همچو آهن، ز آهني بيرنگ شو  

در رياضت آئينه بي زنگ شو

مردن تن در رياضت، زندگي است  

رنج اين تن، روح را پايندگي است

(لب لباب مثنوي، ص 253)

٭٭٭

إِنَّ اللّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ هركه اندر فقري كه اصل آن بليت است صبر كند، قربتش بر قربت زيادت كنيم. (هجويري، 1336: 25)

٭٭٭

رسول صلي الله عليه و آله را پرسيدند كه ايمان چيست؟ و در خبري ديگر گفت: يك نيمه ايمان، صبر است و به سبب بزرگي صبر است كه خداي تعالي در قرآن زيادت از هفتاد جاي صبر را ياد كرده است و هر درجه اي كه نيكوتر است با صبر حوالت كرده است. (غزالي، 1364: 343)

٭٭٭

ص: 71

خواجه رحمه الله فرمود: من تصبر صيره الله. شيخ بايد كه حليم و بردبار باشد و به هر چيز در خشم نرود تا مريد نفور نگردد و از دام ارادت نجهد. (رازي، 1353: 138)

٭٭٭

حلم بايد نخست، پس علمت  

برخور از علم خوانده با حلمت

علم بي حلم خاك كوي بود  

علم با حلم آبروي بود

عفت و حلم آلت خردند  

شهوت و خشم آفت خردند

عدت عقل عالمان حلم است  

جامه جان زيركان علم است

هركه را علم و حلم نبود يار  

مر ورا در جهان به مرد مدار

(حديقةالحقيقة، ص 315)

٭٭٭

در طلب، صبري ببايد مرد را  

صبر خود كي باشد اهل درد را

خون خور و در صبر بنشين مردوار  

تا برآيد كار تو از كردگار

طالبان را صبر مي بايد بسي  

طالب صابر نيفتد هر كسي

(منطق الطير، ص 219)

٭٭٭

صد هزاران كيميا حق آفريد  

كيميايي همچو صبر آدم نديد

صبر را با حق قرين كن اي فلان  

آخر «والعصر» در قرآن بخوان

صبر كردن جان تسبيحات توست  

صبر كن كان ست تسبيح درست

ص: 72

گفت پيغمبر: خداش ايمان نداد  

هركه را نبود صبوري در نهاد

يوسف حسني و اين عالم چو ماه  

وين رسن صبر است بر امر اله

عاقبت جوينده يابنده بود  

كه فرج از صبر زاينده بود

(لب لباب مثنوي، ص 252)

ص: 73

جمله پستي نور گيرد تا ثري  

جمله بالا خلد گردد اخضري

(مثنوي معنوي، ص 508)

٭٭٭

چون دل محل ايمان بود، قرين وي قناعت و ذكر بود... ايمان را انس با حق بود و وحشت از غير وي. (هجويري جلابي، 1336: 161)

٭٭٭

كسي به نزديك رسول صلي الله عليه و آله آمد و گفت: مرا سخني آموز در مسلماني كه اصلي باشد كه دست در آن زنم. گفت: بگو آمنت بالله ثم استقم بگو به خداي گرويدم و بر آن پاي استوار دار. (منور، 1357: ص 237)

ص: 74

در ره او صد هزاران حكمت است  

قطره اي زان حصه بحر رحمت است

صد هزاران ابر رحمت فوق تو  

مي ببارد تا فزايد شوق تو

(منطق الطير، ص 121)

٭٭٭

بدان كه خوف و رجا همچون دو جناحند سالك راه را كه به همه مقام هاي محمود كه رسد به قوت وي رسد تا اميد صادق نباشد و چشم بر جمال حضرت الهيت نيفكند آن عقبات قطع نتواند كرد. (غزالي، 1364: 385)

٭٭٭

شبي ابوالحسن خرقاني نماز همي كرد آوازي شنود كه هان بوالحسنو! خواهي آنچ از تو مي دانم با خلق بگويم تا سنگسارت كنند؟ شيخ گفت: يا حق! خواهي تا آنچه از رحمت تو مي دانم و از كرم تو مي بينم با خلق بگويم تا ديگر هيچ كس سجودت نكند؟! (عطار، 1336: 183)

٭٭٭

ني ز دريا ترس و ني از موج و كف  

چون شنيدي تو خطاب لاتخف

كوي نوميدي مرو، اميدهاست  

سوي تاريكي مرو، خورشيدهاست

ني مشو نوميد خود را شاد كن  

پيش آن فريادرس فرياد كن

انبياء گفتند: نوميدي بدست  

فضل و رحمت هاي يا رب بي حدست

از چنين محسن نشايد نااميد  

دست در فتراك اين رحمت زنيد

(مرآت المثنوي، ص 657)

ص: 75

ص: 76

هر كه عشق كوي او باشد  

در دلش جست وجوي او باشد

بردمش نقش كفر، دين گردد  

هر نفس آسمان زمين گردد

عشق، هيچ آفريده را نبود  

عاشقي جز گزيده را نبود

بنده عشق باش تا برهي  

از بلاها و زشتي و تبهي

چون بترسي همي ز مردن خويش  

عاشقي باش تا نميري پيش

كه اجل جان زندگان را برد  

هر كه از عشق زنده گشت نمرد

(حديقة الحقيقة، ص157)

مرد كار افتاده بايد عشق را  

مردم آزاده بايد عشق را

تو نه كار افتاده اي نه عاشقي  

مرده اي تو عشق را كي لايقي؟!

(منطق الطير، ص223)

هر كه را جامه ز عشقي چاك شد  

او ز عيب و حرص كلي پاك شد

جسم خاك از عشق بر افلاك شد  

كوه در رقص آمد و چالاك شد

عشق آن شعله ست كو چون برفروخت  

هر چه جز معشوق باقي جمله سوخت

با محمد صلي الله عليه و آله بود عشق پاك جفت  

بهر عشق او را خدا لولاك گفت

منتها در عشق او چون بود فرد  

پس مراو را ز انبيا تخصيص كرد

گر نبودي بهره، عشق پاك را  

كي وجودي داد مي افلاك را

من بدان افراشتم چرخ سني  

تا بلندي عشق را فهمي كني

(لب لباب مثنوي، ص 311)

ص: 77

٭٭٭

هرگز نميرد آنكه دلش زنده شد به عشق  

ثبت است بر جريده عالم دوام ما

(ديوان حافظ، ص 9)

ص: 78

درويشي گفت: يا شيخ ! كسي خفته مانده است در خواب به منزل رسد؟ شيخ گفت اگر در ظل اخلاص خفته است عين خوابش سر منزل بود. (منور، 1357 : 264)

٭٭٭

سالك آن بود كه اندر دو جهان هيچ چيز نبيند، جز خداي عزوجل.... و ابو جعفر محمد باقر عليه السلام گفت اندر تفسير كلام خداي عزوجل: «فمن يكفر بالطاغوت و يومن بالله» قال: كل من شغلك عن مطالعه الحق فهو طاغوتك؛ بازدارنده تو از مطالعه حق طاغوت توست بنگر تا به چه چيز محبوبي (هجويري جلابي، 1336: 44)

٭٭٭

روزي در ميان سخن، اين بيت بر زبان شيخ رفت:

صاحب خبران دارم آن جا كه تو هستي

يك دم زدن از حال تو غافل نيم اي دوست

آن گاه شيخ روي به حاضران كرد و گفت معني اين بيت در قرآن كجاست؟ گفتند: شيخ بگويد: شيخ گفت: خداوند سبحانه و تعالي مي گويد:

«أَمْ يَحْسَبُونَ أَنَّا لَا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَنَجْوَاهُمْ بَلَي وَرُسُلُنَا لَدَيْهِمْ يَكْتُبُونَ» و درويشي از شيخ سوال كرد كه اي شيخ او را در كجا جوييم؟ شيخ گفت كجاش جستي كه نيافتي؟ اگر قدمي به صدق در راه طلب نهي، هر چه بنگري او را بيني. (منور، 1357: 543)

و از علامات اهل انس يكي آن است كه چنان با ذكر محبوب انس گيرند كه در عموم، اوقات مستغرق تفكر و تذكر او باشند و از رؤيت اغيار غايب چنان كه از رويم است كه گفت:

ص: 79

شغلت قلبي بما لديك فلا  

تنفك طول الحيوه من فكري

چنان قلب مرا به خود مشغول ساخته اي كه هيچ گاه از انديشه و خاطر من بيرون نباشي. (كاشاني، 1325: 432)

٭٭٭

آن چنانش پرست در كونين  

كه همي بينيش به رأي العين

گر چه چشمت ورا نمي بيند  

خالق تو، تو را همي بيند

هر چه جز راه حق مجازي دان  

هر چه جز كار اوست بازي دان

(حديقه الحقيقه، ص 95)

٭٭٭

چون بتابد آفتاب معرفت  

از سپهر اين ره عالي صفت

مغز بيند از درون ني پوست او  

خود نبيند ذره جز دوست او

هر چه بيند روي او بيند مدام  

ذره ذره كوي او بيند مدام

گر نمي بيني جمال يار تو  

خيز و منشين مي طلب اسرار تو

(منطق الطير، ص 232)

٭٭٭

محبت حق، اخلاص باشد اندر گزاردن فرمان وي ئ اخلاص اندر طاعت از خلوص محبت باشد و خلوص محبت حق از دشمني نفس و هوي خيزد (هجويري، 1336: 129)

٭٭٭

صدق و اخلاص است پّروبال مرد  

مرد را اخلاص صاحب حال كرد

ص: 80

نيز مخلص در خطر باشد مدام  

تا ز خود خالص نگردد او تمام

زان كه در راه است و رهزن بي حد است  

او رهد كو در ضمان ايزد است

(لب لباب مثنوي، ص 241)

ص: 81

هر چه داري نفقه كن در چارسو  

لَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّي تُنْفِقُوا

(منطق الطير، 136)

٭٭٭

گفت: چون توفيق يابد بنده اي  

كه كند مهماني فرخنده اي

مال خود ايثار راه او كند  

جان خود ايثار جاه او كند

مال در ايثار اگر گردد تلف  

در درون صد زندگي آيد خلف

(لب لباب مثنوي، ص580)

٭٭٭

شيخ ما گفت: هر كه به خدمت درويشي قيام كند وي را بهتر از صد ركعت نماز افزوني و اگر يك لقمه از طعام دهد، آن وي را بهتر از همه شب نماز. (منور، 1357: 209)

٭٭٭

ايثار نتيجه ايمان است و اول درجه آن بذل مال است و كمالش بذل روح است در راه حق تعالي. (اردشير، 1347: 223)

٭٭٭

اگر بر آب روي خسي باشي و اگر در هوا پري مگسي باشي، دل به دست آر تا كسي باشي.

در راه خدا دو كعبه آمد حاصل  

يك كعبه صورت است و يك كعبه گل

تا بتواني زيارت دل ها كن  

كافزون ز هزار كعبه آمد يك دل

گر تو نيكي كني جزا يابي  

در جهان جاودان بقا يابي

ص: 82

تو نكو كار باش تا برهي  

با قضا و قدر چرا ستهي

(حديقه الحقيقه، ص 92)

٭٭٭

خير كن با خلق بهر ايزدت  

يا براي راحت جان خودت

تا هماره دوست بيني در نظر  

در دلت نايد ز كين ناخوش صور

(مثنوي معنوي، ص 373)

٭٭٭

از شيخ ما سؤال كردند كه از خلق به حق چند راه است؟ به يك روايت گفت: هزار راه بيش است. و به روايتي ديگر گفت: به عدد هر ذره اي از موجودات راهي است به حق، اما هيچ راه به حق نزديك تر و بهتر و سبك تر از آن نيست كه راحتي به دل مسلمان رساني. (منور، 1357: 242)

٭٭٭

قال الله تعالي: «و يؤثرون علي انفسهم ولو كان بهم خصاصه» (مردان حق) ايثار مي كنند اگر بدان محتاج باشند و رنج برخود مي نهند از براي صاحب خود، «لان الايثار القيام بمعاونه الاغيار». (هجويري جلابي، 1336: 242)

٭٭٭

نقل است كه شيخ گفت: دو برادر بودند و مادر، هر شب يك برادر به خدمت مادر مشغول شدي و يك برادر به خدمت خداوند مشغول بود. آن شخص كه به خدمت خدا مشغول بود با خدمت خدا خوش بود. برادر را گفت: امشب نيز خدمت خداوند به من ايثار كن. چنان كرد و آن شب به خدمت خداوند به سجده نهاد. در خواب شد، ديد كه آوازي آمد

ص: 83

كه برادر تو را بيامرزيديم و تو را بدو بخشيديم. او گفت آخر من به خدمت خداي مشغول بودم و او به خدمت مادر مرا در كار او مي كنيد؟ گفتند: زيرا آنچه تو مي كني ما از آن بي نيازيم وليكن مادرت از آن بي نياز نيست كه برادرت خدمت مي كند. (عطار، 1336: 571 _ 619)

ص: 84

مرد را علم، ره دهد به نعيم  

مرد را جهل دربرد به جحيم   

علم باشد دليل نعمت و ناز  

خنك آن را كه علم شد دمساز   

(حديقه الحقيقة، ص 315)

٭٭٭

مرد را درخواست، آگاهي به است  

كاو ز هر چيزي كه مي خواهي به است   

در همه عالم گر آگاهي از او  

زوچه به داني كه آن خواهي از او   

رهبر جانت در اين تاريك جاي  

جوهر علم است و علمت جانفزاي   

(منطق الطير، ص 202)

٭٭٭

دانش اندوزي بالاترين كارهاست و مقام صاحب دانش آن قدر بلند و ارجمند است كه قلم او در فرهنگ اسلامي و ايراني ارزشي از خون شهيد فراتر مي يابد و سبب خير و بركت مداوم و پيوسته تا هميشه تاريخ مي شود. هجويري مي گويد:

علم زندگي دل است از مرگ جهل و نور چشم يقين است از ظلمت كفر و هر كه را معرفت نيست، دلش به جهل مرده است. (هجويري، 1336: 19)

٭٭٭

اصل سعادت در دنيا و آخرت، علم است. علم افضل اعمال است و ثمره آن قرب حضرت حق سبحانه و تعالي است. (غزالي، 1364 : 43)

ص: 85

جوان مردي، بزرگ منشي، نجابت، وارستگي و رهايي از تعلقات دنيوي مطرح شده است. ازاين رو، پيروان آنها نيز در آثار فكري و ادبي خويش به اين موضوع اشاره هاي فراواني كرده اند. عطار نيشابوري مي گويد:

گفت: تا هستي بدو دلشاد باش  

ور همه گر بنده اي آزاد باش   

(منطق الطير، ص 199)

٭٭٭

بند بگسل باش آزاد، اي پسر  

چند باشي بند سيم و بند زر   

(مثنوي معنوي، ص 12)

٭٭٭

آزادگي گاه كناره گيري از نعمت هاي دنيا تعبير مي شود. البته بهره گيري از لذت ها و نعمت هاي دنيوي امري پسنديده به نظر مي رسد و نكوهش شده است، آنچه ناپسند است دلبستگي به دنيا و حيات دنيوي است.

شيخ ما را درويشي پرسيد يا شيخ ! بندگي چيست؟ شيخ ما گفت: «خلقك الله حراً فكن كما خلقك». خدايت آزاد آفريد آزاد باش گفت: يا شيخ سؤال از بندگي است. شيخ گفت: نداني كه تا آزاد نگردي از دو كون بنده نگردي. (منور، 1357: 266)

٭٭٭

نفس حرّيت در اين مرتبه پديد آيد كه ديده و دل بر بالاي آفرينش افتد تا همه چيزها را چنان كه هست و چندان كه هست در مواضع خويش بيند و از دام طمع و حبس حرص بيرون آيد. (اردشير عبادي، 1347: 217)

ص: 86

٭٭٭

ص: 87

شدن و سبب جلب پاداش الهي و رها شدن از گرفتاري ها مي داند و مي گويد:

گر تونيكي كني جزا يابي  

در جهان جاودان بقا يابي   

تو نكوكار باش تا برهي  

با قضا و قدر چرا ستهي   

(حديقةالحقيقة، ص 92)

بدين ترتيب خيرخواهي و نوع دوستي صفتي است كه همه انسان ها فرهنگ مدار و اخلاق گرا آن را سرلوحه كار خود قرار مي دهند. براي آنها تفاوتي ندارد كه انسان نيازمند، هم دين يا هم وطن آنها باشد. آنها به نوع انسان ارج مي نهند.

ص: 88

تحمل بلا در آخرت بي گمانند و آن را اجل نعم مي شمارند». (كاشاني، 1360: 383)

مولانا در مثنوي به كرات درباره مقوله شكرگزاري سخن گفته و ثمره نيك آن را به مريدان و مخاطبان خود گوشزد كرده است:

شكر نعمت نعمتت افزون كند  

صدهزاران گل ز خاري سر زند   

شكر نعمت نعمتت افزون كند  

كفر، نعمت از كفت بيرون كند   

(مثنوي معنوي، ص297)

يا:

شكر باشد دفع علت هاي دل  

سود دارد شكر از سوداي دل   

شكر، جان نعمت و نعمت چو پوست  

زانكه شكر آرد تو را تا كوي دوست   

شكر نعمت خوش تر از نعمت بود  

نعمت شكرت، سوي منعم برد   

دولت هر دو سرا خواهي بيا  

گويمت الحق، نشان او تو را   

وقت نعمت شكر حق را دار ياد  

تا خدا برتو كند نعمت زياد   

(مثنوي معنوي، ص300)

در كتاب التصفيه نيز درباره شكر آمده است:

شكر نعمت، دانستن حقيقت نعمت است و نهادن هريك به موضع خويش و وضع اسباب و رفع وسايط از ميان نعمت و منعم و هركه اين بكند، شاكر باشد....و فعل شكر به شاكر بازگردد». (اردشير عبادي، 1347: :86)

در مجموع، شكرگزاري به نعمات مادي و معنوي خداوند، صفتي بوده است كه هم اديان و هم همه فرق عرفاني و اخلاقي از آن به نيكي ياد كرده اند.

ص: 89

ص: 90

در مجموع صفت پسنديده قناعت همواره سرلوحه رفتار عارفان، امامان و پيامبران بوده است و آنها در كنار اين صفت به صفات نيك ديگري چون پرهيزگاري، خشنودي از نعمات خداوند و... دست مي يافتند.

ص: 91

رونده در راه دين، مهم ترين ساز تقوي است كه بر اين راه آفات است، چون متقي گردد، تقوي سپر او باشد. چنان كه رسول صلي الله عليه و آله گفته است: هركه پرهيزكار گشت، قوي دل زندگاني كند و در ميان دشمنان، آمن رود». (اردشير عبادي، 1347: 95)

سنايي نيز در حديقه درباره تقوي گفته است:

شهوت دنيا مثال گلخن است  

كه از او حمام تقوي روشن است   

اهل دنيا مانده در گلخن دراست  

بهره ايشان از آن خاكستر است   

ليك قسم متقي زيد دو صفاست  

زانكه در گرمابه است و در قفاست   

چون كه تقوي بست دود ست هوا  

حق گشايد هر دو دست عقل را   

(حديقة الحقيقة، ص584)

در مجموع تقوي، صفت نيك مردان خداست. تقوي را به سپري تشبيه كرده اند كه مانع ورود انگيزه هاي بد و نفساني مي شود. اگر اين صفت نيكو در شخص ملكه گردد به فرموده قرآن عامل برتري ميان انسان ها مي شود. (إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ)

٭٭٭

با اين اشارات مشخص مي شود كه انسان بافرهنگ به شكل متعالي خود در سيماي انسان كامل در عرفان مطرح شده است و انديشمندان و ادباي ايراني مي توانند از خلال اين گفتار، سيماي انسان با فرهنگ را در سايه انسان كامل به همگان معرفي كنند.

ص: 92

ص: 93

ص: 94

تلمذ، حسين. 1352. مرآت المثنوي. حيدرآباد دكن.

خامنه اي، سيد علي. 1382. در محضر ولايت، بيانات رهبر معظم انقلاب اسلامي در ديدار اعضاي شوراي عالي انقلاب فرهنگي.

دبيرخانه شوراي عالي انقلاب فرهنگي، 1385. بيست سال تلاش در مسير تحقق اهداف انقلاب فرهنگي. گزارش توصيفي و موضوعي مصوبات شوراي عالي انقلاب فرهنگي (جلد 2).

رازي، نجم الدين. 1353. مرصادالعباد. تصحيح حسين الحسيني نعمت الهي. تهران، كتابخانه سنايي. 1353.

رستگار فسايي، منصور. 1380. انواع شعر فارسي. شيراز: نويد شيراز.

ريما مكاريك، ايرنا. 1385. دانش نامه نظريه هاي ادبي. ترجمه: مهران مهاجر و محمد نبوي. تهران: آگه.

روزنامه كيهان، مورخ 21/6/1359.

زرينكوب، عبدالحسين. 1375. از گذشته ادبي ايران. تهران: الهدي.

سجادي، سيد ضياء الدين. 1370. فرهنگ لغات و اصطلاحات عرفاني، تهران: زوار.

سنايي، ابوالمجد مجدود بن آدم. 1365. حديقةالحقيقة. تصحيح مدرس رضوي. تهران: دانشگاه تهران.

_______________ . 1330. ديوان اشعار، تصحيح: مدرس رضوي. تهران: حسن علمي.

عطار، فريدالدين. 1353. منطق الطير. تصحيح: محمدجواد مشكور، تهران: كتابفروشي زوار.

_______________ .1336. تذكرة الاوليا. با مقدمه محمد قزويني، تهران: كتابفروشي مركزي.

_______________ .1361. خسرونامه، مصحح: احمد سهيلي خوانساري، تهران: زوار.

ص: 95

همداني، عين القضات. بي تا. تمهيدات. طهوري.

غزالي، ابوحامد. 1364. كيمياي سعادت. به كوشش: حسين خديو جم، تهران: عليم و فرهنگي.

فولادي، محمد. 1386. بررسي علل و عوامل ثبات و تغييرات فرهنگي در ايران. قم. دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم.

قبادي، خسرو. 1388. عوامل بحران ساز هويت ملي در ايران. مجموعه مقالات، به اهتمام: علي اكبرعليخاني. تهران: پژوهشكده علوم انساني و اجتماعي جهاد انشگاهي.

كاشاني، عزالدين محمود. 1325. مصباح الهداية و مفتاح الكفاية. تهران: كتابخانه سنايي.

كاشفي، ملا حسين. 1342. لب لباب مثنوي، با مقدمه سعيد نفيسي. تهران: مطبوعاتي افشاري.

گريس، ويليام. 1363. ادبيات و بازتاب آن. ترجمه: بهروز عذب دفتري. تهران: آگاه.

مستملي، اسماعيل بن محمد. 1349. خلاصه شرح تعرف. تهران: بنياد فرهنگ ايران.

منور، محمد. 1357. اسرار التوحيد. تصحيح: احمد بهمنيار. تهران: كتابخانه طهوري.

مولانا، جلال الدين محمد. 1352. مثنوي معنوي. تصحيح: رينولد نيكلسون. تهران: اميركبير.

ميبدي، ابوالفضل رشيدالدين ميبدي. 1361. كشف الاسرار و عدة الابرار، به اهتمام علي اصغر حكمت. تهران: اميركبير.

ناظرزاده كرماني، فرهاد. 1366. تي. اس اليوت و اشعار مذهبي. تهران: جهاد دانشگاهي.

نصري، قدير. 1387. مباني هويت ايراني. تهران، تمدن ايراني.

ص: 96

نظري، جليل. «آثار ادبي پارسي در روم شرقي تا پايان قرن هفتم». كتاب ماه ادبيات و فلسفه، شماره 39.

نوردبي، مرنون و ديگران. 1380. روانشناسان بزرگ. ترجمه: احمد به پژوه و رمشان دولتي. تهران: منادي تربيت.

Nikgihar abdolhisein، principles of sociology Tehran rayzan publication., 1369.