ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

ص: 9

ص: 10

آن حضرت در برابر اين همه دل سوزي و مهرباني و فداكاري چيزي از مردم نخواست و كاخي براي خود بنا نكرد و حتي از نان جو نيز شكمي سير نخورد، بلكه فقط به فرمان الهي مأمور شد تا اگر امت طالب هدايتند، به كتاب خدا و اهل بيتش تمسك كنند و دوستدار و پيرو آن باشند. ازاين رو، خداوند فرمود: «قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبي وَ مَنْ يقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فيها حُسْناً إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ شَكُورٌ؛ بگو: من هيچ پاداشي از شما بر رسالتم درخواست نمي كنم جز دوست داشتن نزديكانم [اهل بيتم] و هر كس كار نيكي انجام دهد، بر نيكي اش مي افزاييم؛ چرا كه خداوند، آمرزنده و سپاس گزار است». (شورا: 23)

بي گمان، يكي از كساني كه امت، مأمور به دوستداري اوست، حسين بن علي عليه السلام است. همو كه سبط پيامبر و ريحانه او و سرور جوانان بهشتش ناميد، حسين عليه السلام ، بزرگ ترين و مهم ترين قيام تاريخ را انجام داد و سر در راه هدف مقدسش نهاد و با ايثار جان، دين جدش را زنده كرد و در طول تاريخ، اسوه جهاد و ايثار براي مسلمانان شد.

در اين تحقيق، به مقام و شخصيت آن حضرت از ديدگاه اهل سنت پرداخته ايم. اميد است راه و روش آن حضرت، عامل تقريب و نزديكي امت اسلامي در عصر بيداري اسلامي در رويارويي با كفر و استكبار و سبب هم دلي هر چه بيشتر مسلمانان شود.

البته لازم به توضيح است كه در زمينه موضوع امام حسين عليه السلام از ديدگاه اهل سنت كتاب هايي از سوي پژوهشگران گرانقدري به رشته تحرير درآمده كه جاي تقدير دارد ولي فرق كتاب حاضر با آن كتاب ها اين است كه در كتاب پيش رو سعي شده از مطالب اختلافي و حساسيت زا پرهيز شود و علاوه اينكه مطالب كاملاً قابل ارايه در رسانه ملي است و از بيان جزيياتي كه اهميت چندان ندارد خودداري شده است.

ص: 11

ص: 12

ص: 13

نقشش «عقلت فاعمل؛ فهميدي عمل كن» بوده است(1) و برخي مي گويند: نقشش «رَبِّ لا تَذَرْني فَرْدا؛ پروردگارا مرا تنها رها مكن.» برخي نيز گفته اند: «إِنَّ اللَّهَ بالِغُ أَمْرِهِ؛ خداوند فرمان خود را به انجام مي رساند» بود.

ص: 14

ص: 15

محمد. اي جابر، وقتي او را ديدي، سلامم را به او برسان و بدان كه مهدي از فرزندان اوست. عمرِ تو پس از ديدنش كوتاه خواهد بود».(1)

ص: 16

وسؤددي و أما حسين فإن له جرأتي وجودي؛ (1)هيبت و سروري ام از آنِ حسن و جود و دلاوري ام، براي حسين باشد».

ص: 17

مسكيني از مساكين مسلمانانم. مرا طعام دهيد كه خدا، شما را از مائده هاي بهشتي طعام دهد. خاندان پيامبر آن سائل را بر خود مقدم شمردند و افطار خود را به او دادند و آن شب را جز آب چيزي نخوردند و [با] شكم گرسنه دوباره نيت روزه كردند. هنگام افطار روز دوم، طعام را پيش روي خود نهادند تا افطار كنند. يتيمي بر در سراي ايستاد. آن شب هم يتيم را بر خود مقدّم داشتند. در شب سوم، اسيري آمد و همان عمل را تكرار كردند.

صبح روز چهارم، علي دست حسن و حسين را گرفت و نزد رسول خدا صلي الله عليه و آله آمدند. پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله وقتي بچه ها را ديد كه از شدت ضعف و گرسنگي مي لرزند، فرمود: چه قدر بر من دشوار مي آيد كه من شما را در چنين حالي ببينم. آن گاه با علي و كودكان به طرف فاطمه رفت و او را در محراب خود يافت و ديد شكمش از گرسنگي به دنده هاي پشت چسبيده (در نسخه اي ديگر آمده است كه شكمش به پشتش چسبيده است) و چشم هايش گود افتاده است وي از مشاهده اين حال ناراحت شد. در همين حال، جبرئيل نازل شد و عرضه داشت: اين سوره را بگير. خدا تو را در داشتن چنين اهل بيتي تهنيت مي گويد. آن گاه سوره را قرائت كرد».

اين روايت را گروهي از مفسران اهل سنت همچون زمخشري،(1) فخر رازي،(2) نيشابوري،(3) بيضاوي،(4) خازن،(5) ابي السعود(6) در تفاسير خود آوردهاند. همچنين ماوردي(7) و سمعاني(8) آن را از قول عمرو از حسن نقل كرده اند. برخي

ص: 18

ديگر نيز مانند واحدي،(1) ابن الجوزي(2) و بغوي به آن اشاره دارند.(3) ازاين رو، مي توان گفت روايت سبب نزول در بين مفسران از شهرت فوق العادهاي برخوردار است، به گونه اي كه مفسران نتوانستهاند از آن چشم پوشي كنند؛ بلكه ذيل اين آيات، گاه به اجمال و برخي به تفصيل به آن پرداخته اند.

ص: 19

بريده مي گويد:

روزي رسول خدا صلي الله عليه و آله براي ما سخنراني مي كرد كه حسن و حسين با لباسي قرمز رنگ وارد شدند و مي افتادند و بر مي خاستند. وقتي رسول خدا صلي الله عليه و آله آن دو را ديد، از منبر فرود آمد و آن دو را در بغل گرفت و بالاي منبر برد و فرمود: خدا و رسولش(جبرئيل) راست گفته اند كه «اموال و اولادتان مايه امتحان شمايند؛ من به اين دو فرزندم نگريستم و ديدم كه مي افتند و بر مي خيزند. نتوانستم تحمل كنم و سخنانم را قطع كردم و آن دو را برداشتم.(1)

حاكم نيشابوري مي گويد: «اين روايت بر اساس مبناي مسلم، صحيح است، ولي در كتابش نياورده است».(2)

ابوفاخته از علي عليه السلام نقل مي كند:

شبي رسول خدا صلي الله عليه و آله به ديدار ما آمد و نزد ما ماند. حسن و حسين در خواب بودند كه حسن بيدار شد و آب خواست. رسول خدا صلي الله عليه و آله بر خاست و از مشك در پياله آب ريخت و آورد تا به حسن بنوشاند. حسين دست دراز كرد تا آبي را بگيرد و بنوشد، اما رسول خدا صلي الله عليه و آله نگذاشت و آب را به حسن داد. فاطمه گفت: اي رسول خدا، مثل اينكه حسن را بيشتر دوست داري؟ فرمود، نه اين طور نيست، بلكه به اين جهت بود كه او جلوتر آب خواسته بود. سپس فرمود: من و تو و اين خوابيده، يعني علي و اين دو در روز قيامت در يك جايگاه خواهيم بود.(3)

حاكم نيشابوري همين روايت را از ابوسعيد خدري نقل كرده و آن گاه گفته است: «سند اين روايت صحيح است».(4)

ص: 20

ابوهريره مي گويد:

رسول خدا صلي الله عليه و آله با ما نماز عشا مي خواند و هر گاه به سجده مي رفت، حسن و حسين بر پشتش سوار مي شدند و آن حضرت وقتي مي خواست برخيزد، آن دو را به ملايمت روي زمين مي نهاد. همين كه به سجده مي رفت، آن دو دوباره بر پشتش سوار مي شدند تا اينكه نمازش تمام شد. آن حضرت آن دو را روي پاهايش نشاند. من برخاسته و گفتم: اي رسول خدا، اجازه مي دهي آنها را به منزلشان ببرم؟ فرمود: نه، اما پس از لحظاتي فرمود: آن دو را به مادرشان بده. رسول خدا صلي الله عليه و آله تا رسيدن به در منزل به آنان مي نگريست.(1)

حضرت فاطمه عليها السلام فرمود:

روزي رسول خدا صلي الله عليه و آله نزدم آمد و گفت: دو پسرانم (يعني حسن و حسين) كجايند؟ گفتم:صبح در خانه چيزي براي خوردن نداشتيم. علي گفت: آن دو را با خود مي برم؛ چون مي ترسم گريه كنند و تو چيزي نداري كه به آنها بدهي تا بخورند. به همين جهت، علي آنها را با خود نزد فلان يهودي برد. رسول خدا صلي الله عليه و آله بازگشت و آن دو را ديد كه در مشربه در حال بازي اند و هسته هاي خرما در جلويشان است. حضرت فرمود: اي علي، چرا دو پسرانم را در اين گرما به منزل بر نمي گرداني؟ علي پاسخ داد: صبح در منزل چيزي نداشتيم. اگر چند لحظه بنشيني تا براي فاطمه نيز خرمايي جمع كنم، با هم خواهيم رفت. رسول خدا صلي الله عليه و آله نشست تا علي در برابر گرفتن مقداري خرما براي آن يهودي خرما بچيند و علي عليه السلام سهم خود را برداشت. آن گاه درحالي كه علي عليه السلام ، يكي و رسول خدا، ديگري را بر دوش داشتند، به منزل بازگشتند.(2)

ص: 21

ص: 22

فاطمه و علي يكي پس از ديگري بر او وارد شدند. آنان را زير عبايش برد و آن گاه فرمود: إِنَّما يريدُ اللَّهُ لِيذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيتِ وَ يطَهِّرَكُمْ تَطْهيراً.(1)

از ام سلمه، همسر ديگر پيامبر نيز روايات متعددي درباره نزول اين آيه درباره اصحاب كسا نقل شده است. وي مي گويد:

فِي بَيتي نُزلِتْ إِنَّما يرِيدُ اللَّهُ لِيذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيتِ وَ فِي الْبَيتِ فاطِمةُ وَ عَلِي و الَحَسنُ و الْحُسَينُ فَجلَّلَهُم رسولُ الله صلي الله عليه و آله بِكَساءٍ كَان عَليهِ ثُمَّ قَالَ هَؤُلاء أهلُ بَيتي فَاذْهَبْ عَنْهُم الرَّجسَ و طَهَّرهُم تطهيرا.(2)

در خانه من آيه تطهير نازل شد، در حالي كه در خانه فاطمه و علي و حسن و حسين بودند. رسول خدا صلي الله عليه و آله كسايش را رويشان انداخت و فرمود: اينان اهل بيت منند. رجس را از آنان دور داشته و همواره پاكشان بدار.

در روايات ديگر نيز از ام سلمه نقل شده است: «من گوشه عبا را كشيدم تا داخل عبا گردم وگفتم اي رسول خدا! مگر من از اهل تو نيستم؟ رسول خدا صلي الله عليه و آله مانع داخل شدنم زير عبا شد و فرمود: تو بر خيري، تو از همسران مني».(3)

ص: 23

ص: 24

هنگامي كه اين آيات بر رسول خدا صلي الله عليه و آله نازل شد، از وي پرسيدند: اين خويشاني كه مودت آنان بر ما واجب شده است، چه كساني هستند؟ فرمود: علي و فاطمه و حسن و حسين عليهم السلام . (1)

به همين جهت، در ذيل همين آيه، عده اي از مفسران از جمله امام فخر رازي شافعي و زمخشري حنفي و برخي ديگر در تفسير خود حديثي مفصل از رسول خدا صلي الله عليه و آله نقل كرده اند كه ايشان فرمود:

هر كس با حب آل محمد بميرد، شهيد مرده است. بدانيد هر كس با حب آل محمد بميرد، با بخشش گناهان مرده است.

ص: 25

بدانيد هر كس با حب آل محمد بميرد، توبه كار مرده است. بدانيد هر كس با حب آل محمد بميرد، با ايمان كامل مرده است. بدانيد هر كس با حب آل محمد بميرد، فرشتگان (در قيامت) او را همچون عروسي كه به خانه شوهر برند، به بهشت مي برند. بدانيد هر كس با حب آل محمد بميرد، دو در از بهشت به سويش در قبر گشوده شود. بدانيد هر كس با حب آل محمد بميرد، خداوند قبرش را مزار فرشتگان قرار دهد.

بدانيد هر كس با حب آل محمد بميرد، بر سنت و جماعت مرده است و بدانيد هر كس با كينه آل محمد بميرد، در روز قيامت به گونه اي وارد مي شود كه بر دو چشم وي نوشته شده است: «مأيوس از رحمت خدا». بدانيد هر كس با كينه آل محمد بميرد، كافر مرده است. بدانيد هر كس با كينه آل محمد بميرد، بوي بهشت را نخواهد بوييد.(1)

فخر رازي پس از آوردن حديث مي گويد:

آل محمد همان كساني هستند كه امورشان به پيامبر بر مي گردد. پس هر كسي رشته اتصالشان به پيامبر شديدتر و كامل تر باشد، آنان آل اويند و شكي نيست كه بين فاطمه و علي و حسن وحسين عليه السلام و پيامبر شديدترين تعلق خاطر و وابستگي وجود داشت و اين مطلب به نقل متواتر ثابت گشته است. پس آل بودن اينان ضروري است.

دليل ديگر آنكه مردم درباره آل اختلاف كردند، برخي گفتند آل همان اقارب است. برخي گفتند امت او آل اويند. حال اگر بگوييم مراد از آل همان اقارب اويند، اين چهار تن به طور مسلّم آل پيامبرند و اگر بگوييم مراد از آل، امتند كه دعوت او را اجابت كرده اند، باز اين

ص: 26

چهار تن آل اويند. پس بر هر فرضي، اينان آل اويند، اما غير اينان آيا داخل در آل هستند يا نه محل اختلاف است.(1)

ص: 27

مراد از انفسنا و انفسكم، رسول خدا صلي الله عليه و آله و علي عليه السلام و ابناءنا، حسن و حسين عليهم السلام و نساءنا فاطمه عليها السلام است.(1)

ميبدي نيز ميگويد:

و اصحاب مباهله پنج كس بودند؛ مصطفي صلي الله عليه و آله و زهرا عليها السلام و مرتضي عليه السلام و حسن عليه السلام و حسين عليه السلام . آن ساعت كه به صحرا شدند، رسول ايشان را با پناه خود گرفت و گليم بر ايشان پوشانيد و گفت: «اللّهمّ! انَّ هَؤلاءِ اَهلِي». جبرئيل آمد و گفت:«يا محمّد! و أنَا مِنْ أهلِكم».

چه باشد يا محمد اگر مرا بپذيري و در شمار اهل بيت خويش آري؟ رسول گفت: «يا جَبرئيلُ و أنتَ مِنّا». آن گه جبرئيل بازگشت و در آسمان ها مي نازيد و فخر مي كرد و مي گفت: «مَنْ مِثلي؟ وَ اَنَا فِي السّماء طاوُوسُ المَلائِكة وَ فِي الْاَرْضِ مِنْ أهلِ بَيتِ مُحمّدٍ صلي الله عليه و آله »؛ يعني چون من كيست؟ كه در آسمان رئيس فرشتگانم و در زمين از اهل بيت محمد صلي الله عليه و آله خاتم پيغامبرانم.

اين آب نه بس مرا كه خوانندم

خاك سر كوي آشناي تو؟!(2)

مسلم و ترمذي و حاكم نيشابوري و بيهقي و ديگر محدثان اهل سنت از سعد وقاص نقل كرده اند هنگامي كه آيه «فَقُلْ تَعَالَوْاْ نَدْعُ أَبْنَاءنَا وَ...» نازل شد، رسول خدا صلي الله عليه و آله ، علي و فاطمه و حسن و حسين را فراخواند و گفت: پروردگارا اينان اهل(بيت) منند. (3)

ص: 28

آيه مباهله به اعتراف مفسران اهل سنت بر مستجاب الدعوه بودن اصحاب كسا دلالت دارد كه حسين نيز از آنان بود؛ زيرا پيامبر تنها آنان را براي مباهله با خود برد و فرمود: «اِذا أنَا دَعَوتُ فَاَمِنّوا.»(1) اجابت دعايش را منوط به آمين قرار داد كه اسم فعل به معناي استجب است و دعاي آنان را هم سنگ دعاي خويش قرار داد. از سويي آنچه سبب روي گرداني نصاري از مباهله شد، چهره هاي مصمم و نوراني آنان بود، به گونه اي كه اسقف نجران وقتي اين جمع پنج نفره را ديد، گفت:

«من چهرههايي را ميبينم كه اگر از خدا بخواهند تا كوهي را از جا بر كند، خدا چنان ميكند»؛(2)يعني با دعاي آنان چنين ميكند يا با قسم به نام آنان خدا چنين ميكند.

مفسران علاوه بر مستجاب الدعوه بودن، چند دلالت ديگر براي اين آيه بيان كرده اند كه بر والايي جايگاه اصحاب كسا و امام حسين عليه السلام دلالت دارد.

آلوسي مي گويد: «در اين آيه هم دليل بر نبوت پيامبر وجود دارد؛ زيرا اگر چنين نبود، آنان از مباهله سر باز نمي زدند و هم بر فضيلت رسول خدا و آل الله؛ مطلبي كه هيچ مؤمني در آن شك ندارد».(3)

دلالت دارد كه اصحاب كسا، محبوب ترين افراد نزد رسو ل خدا صلي الله عليه و آله بوده اند. بَيضاوي در تفسيرش مي گويد:

ص: 29

أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَكُمْ؛ يعني هر يك از ما و شما نفسش را و عزيزترين خانواده اش را و آن كسي را كه وابستگي قلبي به او دارد، براي مباهله بياورد و در معرض مباهله قرار دهد، اما علت اينكه در آيه، فرزندان مقدم شده، بدين جهت است كه انسان همواره خودش را براي آنها به خطر مي اندازد و براي حفاظت از آنان مي جنگد.(و آنان را به خطر نمي اندازد. ازاين رو، اگر كسي براي مباهله آنان را به همراه ببرد، معلوم مي گردد به حقانيت راهش مطمئن است).(1)

اين آيه بر كمال عقل امام حسن و امام حسين عليهم السلام و صلاحيت آن دو براي امامت از كودكي دلالت دارد. آلوسي در تفسيرش درباره كمال عقل آن دو از فردي معتزلي به نام ابن ابي علان چنين نقل مي كند:

اين آيه دلالت دارد كه حسن و حسين عليهم السلام در اين سن مكلف به تكليف بودند؛ زيرا مباهله جز با افراد بالغ مجاز نيست واماميه نيز عقيده دارند در تكليف، كمال عقل و تمييز شرط است ومتوقف بر بلوغ (جنسي) نيست. ازاين رو، چه بسا قبل از بلوغ اين كمال حاصل شود، كمالي كه افزون بر كمال بالغين نيز باشد. ازاين رو، محال نيست حسن و حسين عليه السلام با آنكه به بلوغ نرسيده بودند، اما به كمال عقلي رسيده باشند؛ زيرا بر خداوند رواست كه آن سروران را به طريق خارق العاده به كمالي و به اموري مختص گرداند كه ديگران با آنان در اين ويژگي ها شريك نباشند. ازاين رو، اگر صحيح باشد كه عادتاً در چنين سني كمال عقل رخ ندهد، اما امكان دارد خداوند براي آنكه آنان را از ديگران ممتاز سازد، چنين كمالي را در اين سن به آنها بدهد و دليل بر اين مدعا و امكان چنين چيزي آن است كه اينان از كساني اند كه داراي ويژگي هاي خاص غير قابل شمارشي هستند.(2)

ص: 30

ص: 31

بدارد، داخل بهشت مي كند و كسي كه آن دو را دشمن بدارد، مرا دشمن داشته و كسي كه مرا دشمن بدارد، خدا دشمن اوست و كسي كه خدا دشمن او گردد، داخل جهنمش سازد.(1)

ابوهريره نيز مي گويد:

رسول خدا صلي الله عليه و آله به سوي ما مي آمد، در حالي كه حسن و حسين را بر دوش داشت. گاه اين يكي و گاه آن يكي را مي بوسيد. وقتي به ما رسيد، مردي از وي پرسيد: اي رسول خدا، آيا اين دو را دوست داري؟ فرمود: آري و هر كسي كه آن دو را دوست بدارد، همانا مرا دوست داشته و كسي آن دو را دشمن بدارد، مرا دشمن داشته است.(2)

زيد بن ارقم مي گويد:

رسول خدا صلي الله عليه و آله به علي و فاطمه و حسن و حسين فرمود: من با كسي كه با شما در سازش باشد، در سازش و با كسي كه با شما در جنگ باشد، در جنگم.(3)

ص: 32

بده تا نماز مغرب را پشت سر پيامبر بخوانم و از او بخواهم براي من و تو از خدا طلب بخشش كند. نزد پيامبر صلي الله عليه و آله آمدم و پشت سرش نماز خواندم و بعد از آن نماز عشا را نيز با او خواندم. پس از آن، نماز مستحبي به جاي آورد و به راه افتاد. به دنبالش رفتم. صدايم را شنيد و پرسيد: حذيفه تويي؟ گفتم: آري، فرمود: خدا تو و مادرت را ببخشايد. همين حالا اينجا فرشته اي است كه تاكنون روي زمين نيامده بود. از خداوند اذن خواست تا به زمين بيايد و به من بشارت دهد كه فاطمه صلي الله عليه و آله ، سيده زنان بهشت و حسن و حسين، دو سرور جوانان بهشتند.(1)

ص: 33

سبط به دو معنا آمده؛ فرزند فرزند(نوه) و به معناي جماعت و مراد در اين روايت آن است كه حسين در اخلاق و اعمال صالحه در دنيا مانند امتي صالح است وهمانند گفته خداي تعالي است كه فرمود: «إِنَّ إِبْراهيمَ كانَ أُمَّةً قانِتاً لِلَّهِ حَنيفاً وَ لَمْ يكُ مِنَ الْمُشْرِكينَ؛"ابراهيم (به تنهايي) امّتي بود مطيع فرمان خدا، خالي از هر گونه انحراف و از مشركان نبود» (نحل: 120) حسين نيز در آخرت به گونه اي مبعوث مي گردد كه داراي مقام و مرتبه اي والاست مانند امتي كه مرتبه والايي دارد.(1)

مبارك فوري نيز در تحفه الاحوزي در شرح سنن ترمذي درباره اين حديث مي گويد:

حسين مني وأنا من حسين. قاضي (عياض) گفته است چنين مي نمايد كه رسول خدا صلي الله عليه و آله با نور وحي مي ديد آنچه بين حسين و قوم واقع مي شود. از اين جهت، او را به طور خاص ياد كرد و در حديث بيان كرد كه آن دو در وجوب دوست داشتن و حرمت تعرض و جنگيدن يكي هستند و با كلمه «أحب الله من أحب حسينا» بر اين مطلب تأكيد ورزيد؛ چرا كه دوست داشتن او، دوست داشتن رسول خدا صلي الله عليه و آله و محبت رسول، محبت و دوست داشتن خداست .(2)

رسول خدا صلي الله عليه و آله آن دو را دوست داشت و اين دوستداري بي ضابطه نبود،

ص: 34

بلكه به جهت برخورداري از فضايل بي شمار آنان بود و آنچه بيان شد، برخي از رواياتي است كه رسول خدا صلي الله عليه و آله درباره فضايل آن حضرت بيان كرده است. همه اين دوست داشتن ها و تشويق به دوست داشتن و پرهيز دادن از دشمني با آنان بدان جهت بود كه آنان از خلق و خوي بهشتي رسول خدا صلي الله عليه و آله بهره مند بودند و در بيت نبوت زاده شدند و همگي بر اوصاف بهشتيان بودند و رسول خدا صلي الله عليه و آله ، آنان را به عنوان حافظ سيره و سنت و دينش مي ديد.

ص: 35

آنكه او به خواسته خودش برسد، خوش نداشتم عجله كنم.(1)

در روايت ديگري آمده است كه رسول خدا صلي الله عليه و آله فرمود: «لكُلُّ بَنِي أُمٍ عصبة ينْتَمُونَ إِلَيهم عَصَبَتِهِمْ إِلَّا ابني فَاطِمَةَ فََانَا وليهما أ وَ عَصَبَتُهُما؛ فرزندان هر مادري به پدر و خويشاوندان پدري خود منسوب مي شوند، غير از دو فرزند فاطمه كه به خويشاوندي من منسوبند و من پدر و سرپرست ايشان هستم».(2)

به همين جهت، عالمان اسلامي همواره به ديد اكرام و اجلال و بزرگداشت به آن دو نگريسته اند و آن دو را «ابن رسول الله» مي ناميدند و در مقابل دشمنان اهل بيت از به كار بردن آن جلوگيري مي كردند. همچنان كه درباره حجاج بن يوسف ثقفي نوشته اند:

روزي عده اي نزد وي جمع بودند و سخن از حسين بن علي شد. حجاج گفت: وي ذريه رسول خدا صلي الله عليه و آله نيست. يحيي بن يعمر گفت: اي امير، دروغ گفتي. حجاج گفت: بايد براي ادعاي خودت از كتاب خدا دليل بياوري، وگرنه تو را به وضعيت بدي خواهم كشت، يحيي گفت: دليل بر اين ادعا، آيه سوره انعام است كه خداوند مي فرمايد: «وَ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَ يعْقُوبَ كُلاًّ هَدَينا وَ نُوحاً هَدَينا مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ ذُرِّيتِهِ داوُدَ وَ سُلَيمانَ وَ أَيوبَ وَ يوسُفَ وَ مُوسي وَ هارُونَ وَ كَذلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنين وَ زَكَرِيا وَ يحْيي وَ عيسي وَ إِلْياسَ كُلٌّ مِنَ الصَّالِحينَ؛ و اسحاق و يعقوب را به او [ابراهيم] بخشيديم و هر دو را هدايت كرديم و نوح را [نيز] پيش از آن هدايت كرديم و از فرزندان او، داوود و سليمان و ايوب و يوسف و موسي و هارون را (هدايت كرديم). اين گونه نيكوكاران را پاداش مي دهيم! و [از ذريه او همچنين] زكريا و

ص: 36

يحيي و عيسي و الياس را همه از صالحان بودند. (انعام: 84 و 85)

خداوند در اين آيه خبر داده كه عيسي به وسيله مادرش از ذريه آدم است. بنابراين، حسين نيز از ناحيه مادرش، ذريه محمد صلي الله عليه و آله است. حجاج [كه چاره اي نداشت] گفت: راست گفتي، اما چرا در مجلس، مرا تكذيب كردي و آبرويم را بردي؟ يحيي گفت: به دليل كلام خداوند كه مي فرمايد: «وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ ميثاقَ الَّذينَ أُوتُوا الْكِتابَ لَتُبَينُنَّهُ لِلنَّاسِ وَ لا تَكْتُمُونَهُ فَنَبَذُوهُ وَراءَ ظُهُورِهِمْ وَ اشْتَرَوْا بِهِ ثَمَناً قَليلاً فَبِئْسَ ما يشْتَرُونَ؛ و (به خاطر بياوريد) هنگامي را كه خدا، از كساني كه كتاب (آسماني) به آنها داده شده است، پيمان گرفت كه حتماً آن را براي مردم آشكار سازيد و كتمان نكنيد، ولي آنها، آن را پشت سر افكندند و به بهاي كمي فروختند و چه بد متاعي مي خرند؟» (آل عمران: 187)

حجاج (چون جوابي نداشت) او را به خراسان تبعيد كرد.(1)

فخر رازي نيز در ذيل آيه مباهله ميگويد:

اين آيه دلالت دارد بر اينكه حسن و حسين عليه السلام ، دو پسر رسول خدايند؛ زيرا وعده كرد كه پسرانش را براي مباهله بياورد و او حسن و حسين را آورد. پس لازم است آن دو پسرانش باشند و آنچه موجب تأييد اين كلام است، گفته خداوند است در سوره انعام: «وَمِن ذُرِّيتِهِ دَاوُودَ وَسُلَيمَانَ ... الي قوله ... وَزَكَرِيا وَيحْيي وَعِيسَي... (انعام: 84 و 85) و معلوم است كه عيسي عليه السلام از طرف مادر به ابراهيم منتسب است، نه پدر. پس معلوم ميگردد كه پسر دختر نيز پسر انسان ناميده ميشود.(2)

ص: 37

ص: 38

حسين عليه السلام نيز مي گفت: من نيز به خدا قسم دوست داشتم بعضي از خوش زباني تو را داشتم.(1)

ص: 39

زيرا آنچه مي بيني بر سر ما روييده، كار خدا و به سبب شما بوده است. إنَّما أنبتَ ما تَري في رُؤوسِنا اللهُ ثُم أنتم.(1)

در اين ماجرا احترام ويژه عمر نسبت به حسين با آنكه كودك يا نوجوان است، به خوبي ديده مي شود. ابن حجر عسقلاني پس از ذكر حديث مي گويد كه سند اين روايت، صحيح است.(2)

ص: 40

مي آيد، گفت: «امروز محبوب ترين فرد از اهل زمين نزد اهل آسمان ها همين شخص است».(1)

ص: 41

ص: 42

اگرچنين است، پس چرا در جنگ صفين با من و پدرم كه به خدا قسم از من بهتر بود، جنگيدي؟عبدالله گفت: چنين است، اما (علت قرار گرفتن در برابر شما آن بود كه) پدرم عمرو(عاص) روزي شكايت مرا نزد رسول خدا صلي الله عليه و آله برد و گفت: اين عبدالله همواره روزها روزه مي گيرد و شب ها را به نماز شب مي ايستد. رسول خدا صلي الله عليه و آله فرمود: اي عبدالله، برخي روزها را روزه بدار و برخي شب ها نيز هم نماز شب بخوان و هم بخواب و از پدرت اطاعت كن. (به همين جهت، در جنگ صفين از پدرم اطاعت كردم) به خدا قسم، در جنگ صفين، نه بر سياهي لشكرآنان افزودم و نه شمشيري كشيدم و نه تيري انداختم. حسين در پاسخ عبدالله گفت: مگر نمي داني جايي كه اطاعت از مخلوق سبب معصيت خالق مي گردد، اطاعت واجب نيست؟ عبدالله گفت: درست است.(1)

هيثمي پس از نقل حديث مي گويد، اين روايت را طبراني در كتاب معجم الاوسط آورده است و در سند روايت علي بن سعيد بن بشير هست كه در او ضعف وجود دارد، اما وي حافظ است و بقيه رجال روايت مورد اطمينانند.(2)

ص: 43

ص: 44

ص: 45

ص: 46

حسين عليه السلام آن چنان عاشق ياد حق بود كه حتي در دشوارترين لحظات، ياد حق را ترك نمي كرد. درباره شب عاشورا نوشته اند: «وَ لَمّا جَنَّ اللَّيلُ عَلَي الْحُسينِ و أصحابِه قَامُوا اللَّيل كُلَّه يُصلُّونَ و يُسبِّحونَ و يَستَغفِرونَ و يَدعُونَ و يَتضرَّعون؛ هنگامي كه شب فرا رسيد، حسين عليه السلام و يارانش تا صبح در حال نماز و ذكر و استغفار و دعا و زاري به پيشگاه حق بودند».(1)

ص: 47

عَلَي فَرَسٍ؛ تقاضاكننده كمك، بر گردن شما حق دارد، هر چند سوار بر اسب نزدتان آيد (وظاهرش نشان از بي نيازي وي دهد».(1)

به همين جهت، وي هيچ گاه نيازمندي را از خود دور نمي كرد و گاه نيز براي آنكه به كسي كمك كند، به دنبال بهانه اي مي گشت تا با حفظ آبروي نيازمند به او كمك مادي كند. در ادامه به چند نمونه مي پردازيم:

«گفته اند حسين بن علي عليه السلام چون درويشي را ديدي، گفتي تو را كه خوانند و پسر كه اي (كيستي)؟ درويش گفتي: من فلانم پسر فلان، حسين گفتي: نيك آمدي كه از ديرباز من در طلب تواَم كه در دفتر پدر خويش ديده ام كه پدر تو را چندين درم بر وي است. اكنون مي خواهم تا ذمّت پدر خود از حق تو فارغ گردانم و بدين بهانه، عطا به درويش دادي و منّت بر خود نهادي».(2)

ذيال بن حرمله مي گويد: «شخص فقيري از اطراف به مدينه آمده بود. درحالي كه قدم مي زد، خود را به خانه حسين بن علي عليه السلام رسانيد. حلقه در را به صدا درآورد، و به گفتن شعر پرداخت:

آن كس كه به در خانه ات آيد و حلقه آن را به صدا درآورد، محروم باز نمي گردد؛ چرا كه تو اهل جود و معدن بخششي و پدرت، قاتل بدكاران بود.

امام حسين عليه السلام كه به نماز ايستاده بود، با شنيدن صداي وي، نماز را كوتاه كرد و خود را به مرد عرب رسانيد و فقر و ناتواني در چهره اش مشاهده كرد. پس قنبر را صدا زد و از وي پرسيد: از پول مخارج خانه چه قدر نزد تو

ص: 48

موجود است؟ قنبر گفت: اي فرزند رسول خدا، دويست درهم باقي مانده كه آن هم به امر شما مي بايست بين افراد خانواده شما تقسيم كنم. حضرت فرمود: آن را نزد من بياور تا به آنكه از ديگران سزاوارتر است، بپردازيم. بدين ترتيب، هر چه بود، به شخص فقير بخشيد و با عذرخواهي فرمود: اين مقدار را بگير و عذرم را بپذير و بدان كه دلم برايت مي سوزد. اگر روزي ديگر نزدم آيي، چه بسا بيش از اين به تو دهم، اما چه كنم كه روزگار سخت و دشواري است و مال كمي در دستان من است. مرد اعرابي پس از گرفتن عطاي امام درحالي كه باز مي گشت، گفت: پاكان نيك سيرتي كه هر گاه يادشان شود، صلوات بر آنان جاري گردد. شما همان برترينانيد كه دانش و حقايق قرآن در نزدتان است و هر كس در نسبت داشتن علوي نباشد، در بين همه مردم افتخاري كسب نخواهد نمود».(1)

در روايتي ديگر نقل شده است: «عربي بياباني نزد حسين بن علي عليه السلام آمد و بر او سلام كرد و نيازمندي خويش را بيان كرد و گفت شنيدم كه جدت فرمود هر گاه نيازمند شديد، از يكي از چهار نفر كمك بخواهيد؛ از عربي كه با شرافت باشد يا از غير عربي كه كريم باشد يا حامل قرآن باشد يا خوش چهره باشد، اما تو اي حسين از نظر عربيت به جهت جدت شرافت داري و اما از نظر كرم نيز كرم كردن، سيره و روش شماست و اما از نظر حامل قرآن بودن نيز قرآن در خانه شما نازل شد و از نظر خوش چهره بودن در اين باره نيز از رسول خدا صلي الله عليه و آله شنيدم كه هر گاه خواستيد مرا ببينيد، به چهره حسن و حسين عليه السلام نگاه كنيد. حسين عليه السلام پرسيد: نيازت چيست؟ او حاجتش را بر روي زمين نوشت. حسين گفت: از پدرم شنيدم كه فرمود: ارزش هر كسي به اندازه دانايي اوست و از جدم

ص: 49

شنيدم كه فرمود: بخشش به افراد به اندازه معرفت افراد است. از تو سه پرسش مي كنم. به هر يك پاسخ درست دادي، يك سوم آنچه را نزد من هست، به تو مي دهم. سائل گفت: بپرس. حسين پرسيد: بهترين اعمال چيست؟ اعرابي گفت: ايمان به خدا. حسين پرسيد: عامل نجات بنده از هلاكت چيست؟پاسخ داد: اعتماد بر خدا. پرسيد: مايه آراستگي هر كسي چيست؟ گفت: علم به همراه بردباري. حضرت پرسيد: اگر نداشت، چه؟ گفت مال به همراه كرم. پرسيد: اگر چنين چيزي نداشت، چه؟ گفت: فقر همراه با صبر و تحمل. پرسيد: اگر اين هم نداشت، چه؟ گفت: صاعقه اي آسماني بيايد و او را نابود كند (زيرا؛ چنين كسي چه خاصيتي دارد). حضرت خنديد و كيسه پولي كه از عراق برايش آورده بودند، به وي داد».(1)

ص: 50

مدرك بن زياد نيز مي گويد: «ما در بوستان ابن عباس بوديم كه حسن و حسين و ابن عباس نزد ما آمدند و گشتي در بوستان زدند و آن گاه در كنار جوي آب نشستند. حسن عليه السلام گفت: اي مدرك، آيا غذايي داري؟ گفتم غذايي آماده كرده ام. فرمود: بياور. من ناني و نمك به همراه مقداري سبزي نزدشان آوردم. آنان با هم خوردند. آن گاه حسن عليه السلام رو به من كرد و گفت: اي مدرك، اين غذا چه قدر خوشمزه بود. آن گاه غذاي خودش را كه زياد و خوش طعم هم بود، آورد و به من گفت: اي مدرك، تمام غلاماني را كه در بوستان هستند، جمع كن. وقتي همه جمع شدند، غذا را پيش آنها گذاشت و آنان خوردند، اما حسن عليه السلام چيزي نخورد. من گفتم: چرا نمي خوري؟ فرمود: آن غذاي تو برايم دلپذيرتر از اين غذايم بود. سپس به پا خاستند و وضو گرفتند. من چارپاي حسن عليه السلام را آوردم، اما ابن عباس برايش ركاب گرفت تا سوار شود. سپس چارپاي حسين را آوردند. باز ابن عباس برايش ركاب گرفت. هنگامي كه آن دو رفتند، به ابن عباس گفتم: تو از آنها مسن تري، برايشان ركاب مي گيري و چارپا را آماده مي كني تا آنها سوار شوند؟ ابن عباس گفت: اي نادان، آيا مي داني آن دو چه كساني هستند؟اين دو فرزندان رسول خدايند. آيا اين افتخار برايم بس نيست كه بتوانم چارپا را برايشان آماده كنم و برايشان ركاب بگيرم».(1)

ص: 51

وي در دامن پدري تربيت يافته بود كه ضرب المثل شجاعت و دلاوري بود. ميبدي نيز مي گويد:

هيچ صاحب صدق از مرگ نترسد.حسين بن علي عليه السلام ، پدر را ديد كه به يك پيراهن حرب مي كرد. گفت: اين لباس جنگ جويان نيست. علي گفت: پدرت باكي ندارد از اينكه به مرگ روي آورد يا اينكه مرگ به سوي او روي آورد. صدق، زاد سفر مرگ است و مرگ، راه بقاست و بقا سبب لقاست. مَنْ اَحبَّ لِقاءَ اللَّه اَحَبَّ اللَّهُ لقائَهُ؛ هر آن كس كه ديدار خدا را دوست بدارد، خدا ديدار او را دوست مي دارد.(1)

پدر نيز در جنگ ها به شجاعت و دلاوري او و برادرش اطمينان داشت. ابن عساكر شافعي در تاريخ خود با سند متصل از خليفه بن خياط نقل مي كند كه امام حسين عليه السلام در جنگ جمل، فرمانده جناح ميسره بود.(2)

مسافع بن شيبه گفته است: «معاويه به حج رفت. حسين در مكه كنار محله ردم با معاويه رو به رو شد. دست دراز كرد، لگام شترش را گرفت و نشاند و مدت درازي با او آهسته سخن گفت و سپس برگشت. معاويه شترش را برانگيخت و حركت كرد. عمرو پسر عثمان بر او اعتراض كرد و گفت: چگونه است كه حسين جلويت را مي گيرد و تو در مقابلش خويشتن داري مي كني با آنكه او پسر علي است. معاويه گفت: علي را رها كن. به خدا قسم، از من جدا نگشت مگر آنكه ترسيدم مرا بكشد و اگر مرا مي كشت، روي سعادت نمي ديديد.(3)

ص: 52

«هنگامي كه در بين راه كوفه به لشكر حر برخوردند، حر گفت: اي حسين، خداي را به يادت مي آورم و به تو هشدار مي دهم و گواهي مي دهم كه اگر دست به شمشير ببري، با تو خواهم جنگيد و در صورت جنگ قطعاً كشته خواهي شد.

امام حسين عليه السلام در پاسخ گفت: آيا مرا از مرگ مي ترساني؟ ولي من همان را مي گويم كه برادر مؤمن «اوسي» (آن گاه كه مي خواست در جنگ به ياري پيامبر بشتابد به پسر عمويش) گفت: «من به سوي مرگ خواهم رفت و مرگ براي جوانمرد آن گاه كه معتقد به اسلام بوده و هدفش حق باشد، ننگ و عار نيست. آن گاه كه بخواهد با نثار جان خود، از نيك مردان حمايت و از جنايت كاران فاصله بگيرد و از تبه كاري دوري جويد. اگر زنده ماندم، سرزنش نمي شوم و اگر مردم، نگران نيستم، ولي براي تو همين بس كه زندگي ذلت بار و ننگيني را سپري كني».(1)

در روز عاشورا، هنگامي كه قيس بن اشعث به او پيشنهاد داد تسليم شود، در پاسخ فرمود: «و اللّه لا أُعطِي بَيدِي إعطاءَ الذَّليلِ و لا أفِرُّ فِرارَ الْعَبيدِ؛به خدا قسم دست ذلت به شما نخواهم داد و همچون بردگان فراري از شما فرار نخواهم كرد».(2)

درباره شجاعت حضرت در روز عاشورا نوشته اند: «عمر بن سعد بر حسين عليه السلام هجوم آورد و نخستين كس كه شروع به جنگ كرد، سالم، يكي از بردگان عبيدالله بن زياد بود كه از صف بيرون آمد و تير انداخت و هم آورد خواست. عبدالله بن تميم كلبي به جنگ او بيرون شد و او را كشت. در اين هنگام، حسين عليه السلام درحالي كه جبه خز خاكستري بر تن داشت، برابر خيمه

ص: 53

خود نشسته بود و تيرها بر چپ و راست او فرو مي باريد و پسرك سه ساله اي از او كنارش بود. عقبه بن بشر اسدي، تيري بر او زد و كودك را كشت...، در اين هنگام، حسين عليه السلام جامه جنگي پوشيد و يارانش برگرد او جنگ كردند تا همگي كشته شدند. حسين عليه السلام درحالي كه عمامه سياه به سر داشت و با رنگ سياه، محاسن خود را خضاب فرموده بود، همانند سواركاري دلير جنگ مي كرد».(1)

همچنين نوشته اند: «چون ياران و افراد خاندان حسين كشته شدند، مدت زيادي از آن روز را همچنان بر پاي بود و مبارزه مي كرد و هر كس هماهنگ جنگ با او مي كرد، خسته مي شد برمي گشت تا آنكه پيادگان، او را محاصره كردند». (2)

عبدالله بن عمار كه در جنگ با حسين عليه السلام حضور داشت، مي گويد: «آن گاه پيادگان از راست و چپ به وي حمله بردند و او به جانب راست حمله برد و پراكنده شان كرد و به جانب چپ حمله برد، پراكنده شدند. پوشش خز به تنش و عمامه بر سر داشت. به خدا سوگند، هرگز شكسته اي را نديده بودم كه فرزند و كسان و يارانش كشته شده باشند و همچون او قوي دل و آرام خاطر باشد و دلير بر پيش روي. به خدا قسم پيش از او و پس از او كسي را همانندش نديدم. وقتي حمله مي برد، پيادگان از راست و چپ او همچون فرار بزغاله از حمله گرگ، فراري مي شدند».(3)

ذهبي مي گويد: «عده زيادي گفته اند حسين در آن روز (عاشورا) جنگ نماياني نمود؛ زيرا وي پهلواني شجاع بود تا اينكه تيري به زير گلويش خورد و از اسب به زمين افتاد و شمر يا ديگري سر از تنش جدا كرد».(4)

ص: 54

ص: 55

را ببخشايد. آن گاه برايش دعا كرد و آن چنان برخوردي كرد كه داستان آن مفصل است، ولي با سعه صدري و مكارم اخلاق خويش و بخشش مال به عصام چنان كرد كه حسين عليه السلام و پدرش محبوب ترين افراد نزد عصام گشتند».(1)

ص: 56

شماست؟ لشكر گفتند: آري. او گفت: به آتش (جهنم) بشارتش دهيد. حسين گفت: بشارت به پروردگاري غفور و شفاعت گر [پيامبر]ي مورد قبول است. تو كيستي؟ گفت: من حريزه ام. حسين عليه السلام گفت: خدايا او را به آتش جهنم برسان. پس از آن ماجرا اسبش رم كرد و پايش در ركاب اسب گير كرد. به خدا قسم، آن قدر وي را كشيد كه جز همان پا برايش باقي نماند».(1)

حافظ مزي و ديگران در نقلي ديگر از عباس بن هشام كوفي، از جدش، محمد نقل مي كند:

شخصي به نام ذرعه كه از قبيله ابان بن دارم بود و در قتل حسين عليه السلام حضور داشت، هنگامي كه آن حضرت آبي براي نوشيدن خواسته بود، تيري به زير گلوي حضرت زد و با اين تير مانع از نوشيدن آب شد. خون از گلو مي ريخت. در اين هنگام، حسين دو بار فرمود: پروردگارا، تشنه اش گردان. راوي مي گويد: كساني كه پس از واقعه او را ديده بودند، به من خبر دادند كه وي از تشنگي داخل و از سردي پشتش فرياد مي زد و مي گفت: به من آب دهيد كه تشنگي مرا هلاك كرد. اين در حالي بود كه آب و شير فراواني كه براي پنج نفر بس بود مي نوشيد، اما باز احساس تشنگي مي كرد و آن قدر نوشيد كه شكمش مانند شكم شترماده باد كرده بود و چنين هلاك شد. (2)

بلاذري در انساب الاشراف نقل مي كند:

عمر بن سعد پانصد سواركار جنگ جو را فرستاد تا بين شريعه و حسين عليه السلام و اصحابش حائل گردند تا كسي از آب آن ننوشد. اين كار سه روز پيش از قتل حسين رخ داد. عبدالله بن حصين ازدي صدا

ص: 57

زد: اي حسين، آيا آب را نمي بيني كه چگونه همچون سينه آسمان صاف و شفاف است؟ به خدا قسم، از آن قطره اي نخواهي نوشيد تا از تشنگي بميري. حسين عليه السلام فرمود: بار پروردگارا او را از تشنگي هلاك كن وهرگز او را نبخشاي. چنين شد و عبدالله بن حصين با عطش به هلاكت رسيد. هر اندازه آب مي نوشيد، شكمش باد مي كرد، اما سيراب نمي گشت. همواره چنين بود تا جان داد.(1)

ص: 58

ص: 59

ص: 60

ص: 61

كوفه بود _ و با بخشش مال به سرشناسان كوفه، آنان را در برابر بيعت به سكوت واداشت.(1)حتي درباره عبدالله بن عمر كه صحابي شمرده مي شد و فرزند خليفه دوم بود و در بين مردم، معيار در موضع گيري بود، صد هزار درهم بخشيد و وي را وادار به سكوت كرد.(2)

از جمله كساني كه تطميع شد، سعيد بن عثمان بن عفان بود. وي يكي ديگر از مدعيان جانشيني معاويه از خاندان اموي است كه به مخالفت با بيعت با يزيد پرداخته است. حتي به گفته ابن عساكر، مردم مدينه بر اين باور بودند كه وي جانشين معاويه مي شود و شعري نيز بين مردم به اين مضمون، مشهور بود كه: سوگند به خدا كه يزيد به حكومت نمي رسد، مگر آنكه تيزي شمشير را بچشد (و كشته گردد)؛ چرا كه سعيد، امير بعد معاويه مي باشد.(3) روزي معاويه به وي گفت: اي سعيد، اين چه سخن است كه از تو به گوش ما مي رسد. سعيد گفت: چه مي گويند؟ معاويه گفت: مي گويند تو گفته اي كه بعد از معاويه من به خلافت از پسر او يزيد، اولي ترم. سعيد گفت: سخني حق است. بهتر است مرا به جاي يزيد معرفي كني؛ زيرا پدرم همواره به تو عنايت داشت كه امروز به اين مقام و منزلت رسيدي و حالا پسرت را بر من مقدم داشتي و حال آنكه من از نظر پدر و مادر و شخصيت از او برترم. معاويه در پاسخ گفت: اما اينكه گفتي پدرت در حق من نيكي كرد و پدرت از پدر يزيد بهتر است، سخن حقي است و مادرت نيز چنين است؛ زيرا مادر تو از قريش و مادر يزيد كلبي (از اهل كتاب) است، اما اينكه گفتي شخصيت

ص: 62

تو برتر از شخصيت يزيد است، به خدا قسم، اگر دمشق پر از مرداني چون تو باشند، يزيد نزدم، محبوب تر از همه شماست (و او را برمي گزينم).(1) آن گاه براي اينكه از شر وي در امان باشد، وي را والي خراسان كرد تا در آن سامان به جنگ و مبارزه بپردازد. وي نيز به آن سامان رفت و پس از مدتي به مدينه برگشت و به دست غلامانش به قتل رسيد.(2)

ص: 63

نفر به سخنراني پرداخت و براي يزيد بيعت گرفت، در حالي كه اين پنج نفر نشسته بودند و اينان نه موافقت كردند و نه به جهت تهديدي كه شده بودند، توانستند مخالفت كنند.(1)

ص: 64

طوري كه مردم شام وي را شايسته جانشيني معاويه مي دانستند. وقتي معاويه از تمايل مردم شام به وي اطلاع يافت، در پي برداشتن وي از سر راه يزيد برآمد. وي براي اين منظور به طبيبي يهودي به نام ابن اثال دستور داد براي كشتن وي نقشه اي بكشد و در مقابل معاويه تضمين نمود اگر چنين كند، خراج تمام عمر وي را ببخشد و وي را مسئول خراج حمص كند. به همين جهت، هنگامي كه عبدالرحمان از جنگ در سرزمين روم باز مي گشت، وي و برخي غلامانش به وسيله ابن اثال مسموم شدند.(1)

ابن عبدالبر در استيعاب مي گويد: «عبدالرحمان از شجاعان قريش بود و بر خلاف برادرش، مهاجر كه ياور علي عليه السلام در جمل و صفين بود، وي در صفين، يار معاويه بود. معاويه هنگامي كه خواست براي يزيد از مردم شام بيعت بگيرد، در جمع آنان سخنراني نمود و گفت: سنّم زياد شده و مرگم نزديك است. ازاين رو، تصميم دارم براي انتظام امورتان كسي را به جانشيني برگزينم و نظر شما را مي خواهم و من نيز فردي همانند شمايم. پس نظر جمعي خود را در اين باره بگوييد. آنان گفتند عبدالرحمان فرد شايسته اي است. اين نظر بر معاويه سنگين آمد، اما چيزي نگفت، بلكه در دل خود كتمان نمود. پس از آن معاويه به طبيبي يهودي كه به وي اطمينان داشت، دستور داد تا به عبدالرحمان سم بخوراند. وي نيز چنين كرد و بر اثر آن مرد. خبر به برادرش، مهاجر رسيد. وي مخفيانه با غلامش وارد دمشق شدند و در شبي كه طبيب يهودي از نزد معاويه باز مي گشت، وي را كشتند و اين ماجرا نزد شرح حال نگاران و تاريخ نويسان مشهور است».(2)

ص: 65

ص: 66

يادكرد خوبي هاي يزيد پرداخت تا مردم با وي براي پس از معاويه بيعت كنند، اما عبدالرحمان بن ابي بكر (به رد گفتار مروان) چيزي گفت. مروان دستور داد وي را دستگير كنند. وي به منزل (خواهرش) عايشه پناه برد. مروان نتوانست بر وي دست بيابد. ازاين رو، مروان گفت: اين (عبدالرحمان) همان كسي است كه آيه «و آن كس كه به پدر و مادر خود گويد: اف بر شما، آيا به من وعده مي دهيد كه زنده خواهم شد و حال آنكه پيش از من نسل ها سپري [و نابود] شدند. و آن دو به [درگاه] خدا زاري مي كنند: واي بر تو، ايمان بياور. وعده [و تهديدِ] خدا حق است. و[لي پسر] پاسخ مي دهد: اينها جز افسانه هاي گذشتگان نيست.» (احقاف: 17) در باره وي نازل شده است. در اين هنگام، از پشت پرده عايشه به حرف آمده و (در دفاع از برادرش) گفت: «چيزي از قرآن درباره ما نازل نگشته جز آيه اي(1) كه در آن عذر مرا بيان كرده است».

ابن كثير پس از نقل كلام بخاري، روايتي ديگر از نسايي نقل مي كند كه دلالت آن بر مخالفت عبدالرحمان با خلافت يزيد به صراحت آمده و در روايت نسايي بيان شده است:

هنگامي كه معاويه براي پسرش بيعت گرفت، مروان گفت: انتخاب يزيد و بيعت او بر اساس سنت ابوبكر و عمر بوده است. عبدالرحمان گفت: بلكه بر سنت هرقل و قيصر است؛ (زيرا ابوبكر و عمر، فرزندان خود را جانشين خود نكرده بودند). مروان گفت: اين همان كسي است كه آيه «وَ الَّذِي قالَ لِوالِدَيهِ أُفٍّ لَكُما» (احقاف: 17) درباره اش نازل شد. اين سخن به گوش عايشه رسيد. در پاسخ گفت: مروان دروغ گفته است. اين آيه درباره عبدالرحمان نيست، بلكه رسول

ص: 67

خدا صلي الله عليه و آله ، پدر مروان را لعنت كرد، هنگامي كه مروان هنوز در صلب پدرش بود و مروان بر اساس لعنت الهي به دنيا آمده است.(1)

ازاين رو، مخالفت وي با يزيد بر كسي پوشيده نبود و همچنان كه گذشت، هنگامي كه معاويه براي بيعت گرفتن به مدينه آمد، يكي از كساني را كه نزد خويش فراخواند، عبدالرحمان بود. معاويه به وي گفت: تو چگونه جرئت مي كني از دستورم سرپيچي كني؟ وي گفت: اميد دارم در آن برايم خير باشد. معاويه گفت به خدا قسم، من قصد كردم تا تو را بكشم، عبدالرحمان گفت: در اين صورت، خدا در دنيا، لعنت را و در آخرت، آتش جهنم را نصيبت مي كند. آن گاه از هم جدا شدند.(2) پس از مدتي معاويه صد هزار درهم برايش فرستاد، ولي عبدالرحمان قبول نكرد و گفت: آيا دينم را به دنيا بفروشم؟ آن گاه پس از اندك مدتي در همان سال53، پيش از بيعت با يزيد، در محله حبشي در اطراف مكه به طور ناگهاني در خواب مرد.(3)

ص: 68

حسين عليه السلام نامه مي نوشتند و او را فرامي خواندند كه پيش ايشان برود و او هيچ دعوتي را پذيرا نشد. گروهي از كوفيان پيش محمد بن حنفيه آمدند و از او خواستند كه به همراه ايشان خروج و قيام كند. محمد نپذيرفت و پيش امام حسين آمد و آنچه را از او خواسته بودند، گزارش داد. حسين عليه السلام گفت: آن قوم مي خواهند خون ما را به جوش آورند و در پناه نام ما نان بخورند. ايشان با همه اندوه ها و نگراني ها همچنان خودداري مي كرد. گاه تصميم مي گرفت به سوي كوفيان برود و گاه تصميم به اقامت مي گرفت. در اين هنگام، ابوسعيد خدري به حضورش آمد و گفت: اي ابوعبدالله، من خيرخواه شما و بر شما مهربان و بيمناكم. به من خبر رسيده است كه گروهي از شيعيان شما كه در كوفه اند، براي تو نامه نوشته اند و تو را فرا خوانده اند كه پيش آنان بروي. بيرون نرو كه من از پدرت _ كه خدايش رحمت كند _ در كوفه شنيدم كه مي گفت: به خدا سوگند، از كوفيان، افسرده و بر آنان خشمگين شده ام. آنان هم از من خسته شده اند و مرا خوش نمي دارند و من هيچ گونه وفايي از ايشان نديده و نيازموده ام. هر كس بر آنان دست يابد، چنان است كه به تير شكسته و نااميدكننده دست يافته باشد. به خدا سوگند ايشان را نه پايداري و نه استواري و نه شكيبايي بر شمشير است.

راوي مي گويد: «پس از رحلت امام حسن عليه السلام ، مسيب بن نجبه فزاري همراه گروهي _ از عراق _ به حضور امام حسين آمدند و او را براي خلع معاويه از حكومت فرا خواندند و گفتند: ما انديشه تو و انديشه برادرت را به خوبي مي دانيم. فرمود: من اميدوارم خداوند، برادرم را با انديشه اي كه در صلح دوستي وخودداري از جنگ داشت، پاداش دهد و مرا هم در انديشه اي كه نسبت به پيكار ستم كاران دارم، پاداش دهد. در اين هنگام، مروان بن حكم براي معاويه نوشت. من در امان نيستم كه حسين عليه السلام در كمين

ص: 69

فتنه انگيزي نباشد و روزگار و حوادث شما با حسين را درازدامن مي پندارم. معاويه براي حسين عليه السلام چنين نوشت: آن كس كه پيمان خود را به پيشگاه خدا عرضه داشته، سزاوار است به آن وفادار بماند. آگاه شده ام گروهي از كوفيان، تو را به خروج و ستيز فرا خوانده اند. عراقيان هماناني هستند كه خود به خوبي آزموده اي؛ كار را به پدر و برادرت تباه كردند. از خدا بترس و پيمان را به يادآور و همانا هرگاه نسبت به من مكر ورزي، من هم نسبت به تو مكر مي ورزم. حسين عليه السلام براي معاويه چنين نوشت: نامه ات به من رسيد. من شايسته و سزاوار چيز ديگري جز آنچه به تو خبر رسيده است، هستم و كسي جز خداوند به نيكويي ها راهبر نيست. من نه آهنگ پيكار با تو را دارم و نه قصد ستيز، با آنكه در پيشگاه خداوند براي خود عذري در رها كردن پيكار با تو نمي بينم و هيچ فتنه اي بزرگ تر از حكومت تو بر مردم نمي شناسم. معاويه گفت: اگر ابوعبدالله را به هيجان آوريم، گويي شير را برانگيخته ايم. همچنين در پي برخي از اخباري كه از حسين عليه السلام به اطلاع معاويه رسيده بود، براي آن حضرت چنين نوشت: گمان مي كنم انديشه شورش بر سر داري، دوست مي دارم خودم آن را ببينم و دريابم و به پاس تو از آن درگذرم».(1)

پس از شهادت حجر بن عدي نيز خبر به معاويه رسيد كه امام حسين عليه السلام سر قيام دارد. ازاين رو، نامه اي به امام با اين مضمون نوشت:

كارهايي از تو به من خبر رسيده است كه خوش ندارم درست باشد اگر درباره ام مكر كني. من هم مكر مي كنم. از تفرقه بين مسلمانان بپرهيز. مبادا به وسيله تو به فتنه بازگردند. تو آنان را آزموده اي. اينان همانند كه با پدرت كه از تو بهتر بود، آن كردند. مراقب جان و دينت باش... .

ص: 70

امام حسين عليه السلام نيز در پاسخ وي نوشت:

اما بعد، نامه ات رسيد. گفته اي مطالبي از من به تو رسيده و پنداشته اي كه من رغبتي در آنها دارم، درحالي كه من از آنها بي نيازم و به غير آنها بر تو سزاوارترم؛ چرا كه راهنماي به نيكي ها و ياور بر آن جز خدا نيست و اما آنچه از من به تو رسيده، همه آنها را افرادي بينوا و سخن چين بافته اند، گروهي كه جماعات را به هم مي زنند و دروغ مي بافند؛ بدگويان سخن چين. من قصد جنگ و مخالفت با تو را ندارم. هر چند در ترك اين عمل از خدا در هراسم و گمان ندارم خدا از اين كارم راضي باشد و عذر مرا درباره تو و ياران ملحد و ظالمت كه حزب ظالمان و اولياي شيطانند بپذيرد. مگر تو قاتل حجر بن عدي و اصحاب نمازگزار و عابد او نيستي، همانان كه منكر ظلم بوده و بدعت را برشمرده و در راه خدا از سرزنش ملامتگران باكي نداشتند و تو از سر روي ظلم و دشمني همه آنان را كشتي پس از آنكه به آنان امان داده و عهد محكم بسته و قسم ياد كرده بودي كه با آنان كاري نداشته باشي، بي آنكه مسئله اي ميان تو و ايشان بوده و نه حقد و كينه اي كه در سينه داشته باشي؛ از لب تيغ گذراندي! مگر تو قاتل عمرو بن حمق، صحابه گرامي رسول خدا نيستي، بنده صالحي كه شدت عبادت او را تحليل برده و رنگش را زرد و جسمش را نحيف كرده بود، پس از آنكه او را به عهود و ميثاق الهي امانش دادي؛ اماني كه اگر به پرندگان داده بودي، همه آنها از بالاي كوه بر تو نازل مي شدند. سپس تو او را از سر گستاخي و بي شرمي بر خداي و كوچك شمردن پيمان او به قتل رساندي. مگر تو آن نيستي كه زياد را همو كه بر فراش بردگان عبد ثقيف به دنيا آمد، برادر خود خواندي با اينكه خود رسول خدا صلي الله عليه و آله فرموده بود كه «فرزند متعلّق به صاحب فراش است و زاني را

ص: 71

نصيبي جز سنگ نيست.» تو با اين كار، سنّت رسول خدا را از روي عمد ترك گفتي و بدون هدايت الهي از هواي نفس خود پيروي كردي. سپس او را بر عراقين (كوفه و بصره) حاكم كردي تا دست و پاي اهل اسلام را قطع كند و چشمانشان را از كاسه درآورد و بر نخل هاي خرما دار بزند، مانند آن است كه تو از اهل اين امت نيستي و ايشان نيز از تو نيستند! مگر در ماجراي حضرميين كه پسر سميه(زياد) درباره شان برايت نوشت كه اينان بر دين علي _ كه صلوات خدا بر او باد_ هستند، چه كنم و تو گفتي همه را بكش و او نيز همه را كشته و مثله كرد و دين علي همان دين محمد صلي الله عليه و آله است، همان ديني كه با آن بر سر تو و پدرت كوفت و به پشتوانه همان است كه امروز به اين مقام رسيده اي و اگر آن نبود، بالاترين شرف تو و پدرت همان كوچ زمستاني و تابستاني براي تجارت شراب بود كه خداوند به واسطه ما بر شما منت نهاده و آن را از دوش شما برداشت و حال مثل تويي برايم مي نويسد ملاحظه خود و دينت و امت محمد را بكن و از سركشي و پراكندگي اين امت بپرهيز كه تو را وارد فتنه اي كنند و حال آنكه من فتنه اي را عظيم تر از ولايت تو بر اينان نمي دانم و هيچ نظري را براي خود و امت جدم بالاتر از جهاد تو نمي دانم كه اگر آن را انجام دهم، فقط قصدم قربت به خداوند است، و اگر آن را ترك گفته ام، از خداوند به جهت اين گناه استغفار مي كنم و توفيق هدايت در كارهايم را دارم، اما اينكه گفتي درباره ام اگر مكر كني، مكر مي كنم، بدان كه مكرهايت درباره ام جز به خودت ضرر نمي رساند، مانند همان كاري كه با اين گروه(اصحاب حجر) كردي و آنان را به قتل رساندن و در مثله ساختن اين جماعت مرتكب شدي. پس از صلح و عهد و ميثاقي كه با اينان بستي، همه را از لب تيغ گذراندي بدون آنكه جرمي

ص: 72

مرتكب شده يا عهدي را شكسته باشند و تنها جرمشان بزرگداشت حق ما بود؛ حقي كه بدان مشرف و آگاهي و آنان را كشتي از ترس اينكه مبادا پيش از اينكه تو بميري، كاري انجام دهند(و حق را به ما برگردانند) يا اينان قبل از اينكه درك كنند، بميرند. اي معاويه، خود را آماده قصاص كن و مهياي حساب الهي باش و بدان كه خداوند را كتابي است كه هيچ كوچك و بزرگي را فرو نگذاشته جز آنكه همه را جمع و به حساب مي آورد؛ گناهاني همچون دستگيري گروهي به ظن و شبهه، كشتن اوليايش به تهمت؛ و اينكه مردم را مجبور به بيعت پسر خود كردي، همو كه شرب خمر و با سگ بازي مي كند. تو با اين اعمال فقط به خود خسارت زدي و دينت را فروختي و با رعيت خود نيرنگ و دغل كردي و در امانت خود خيانت ورزيدي و جايگاهي در آتش جهنم براي خود آماده ساختي، قوم ظالم از رحمت حق دور باد.(1)

چنين سخنان محكم و كوبنده اي از هيچ يك از مخالفان معاويه و ولايت يزيد در تاريخ نقل نشده است. تنها دست پرورده رسول خداست كه چنين شجاعتي دارد كه بي ترس در مقابل معاويه، از بيدادش سخن گويد و سرانجام وي را نصيحت كند، تنها كسي كه معاويه نمي تواند او را تطميع و تسليم كند و بترساند.

ص: 73

برخورداري امام حسين عليه السلام از محبوبيت ويژه اي در جامعه آن روز بوده است. اين واقعيت از نوع برخورد صحابه و تابعين با آن حضرت به دست مي آيد و بهترين شاهد بر اين مطلب همان است كه از فرزدق شاعر نقل شده و در كتاب ها آمده است كه «در محله صفاح، فرزدق با حسين عليه السلام برخورد كرد. حسين عليه السلام پرسيد: خبر مردمي را كه پشت سر نهادي، به ما بگو. فرزدق گفت: «از شخص آگاهي پرسش كرده اي، دل هاي مردمان با توست و شمشيرهايشان با بني اميه و تقدير از آسمان مي رسد و خدا هر چه بخواهد، مي كند. حسين گفت: راست گفتي، كار به دست خداست و خدا هر چه بخواهد، مي كند و هر روزي پروردگار ما به كاري ديگر است».(1)

اين محبوبيت به گونه اي بود كه حتي معاويه در آخرين لحظات زندگي خويش، پسرش، يزيد را از آن آگاه كرد و به وي هشدار داد كه متعرض حسين عليه السلام نگردد. در اين باره تاريخ نگاران چنين نوشته اند:

«چون معاويه را مرگ فرارسيد و محتضر شد، يزيد را فراخواند و آنچه مي خواست، به او سفارش كرد و به يزيد گفت: بنگر و به هوش باش كه حسين پسر علي و پسر فاطمه دختر رسول خدا صلي الله عليه و آله است. او محبوب ترين افراد در نظر مردم است. پيوند خويشاوندي او را رعايت و با او مدارا و مهرورزي كن تا كار او براي تو اصلاح شود».(2)

شواهد تاريخي ديگر تشخيص معاويه را تأييد مي كند: «وقتي قيس مسهر صيداوي، سفير امام حسين عليه السلام ، به كوفه رفت، خود را چنين معرفي كرد: اي

ص: 74

مردم، من فرستاده بهترين خلق خدا حسين بن علي و پسر فاطمه بنت رسول الله صلي الله عليه و آله به سوي شمايم».(1)

اين جمله نشان دهنده نگاه مردم به امام حسين عليه السلام است. همچنين تاريخ نگاران گفته اند: «حسين به طرف كوفه ره سپار شد تا به سر چشمه اي رسيد كه عبدالله بن مطيع مالك آن محل بود. چون او را ديد، برخاست و گفت: اي فرزند رسول الله، پدر و مادرم فداي تو باد، چه چيزي باعث شده تو به اينجا بيايي؟ آن گاه كمك كرد تا فرود آيد. حسين هم او را از قصد خويش آگاه كرد. عبدالله به او گفت: تو را به خدا، اي فرزند رسول الله و تو را به حرمت اسلام سوگند مي دهم كه نگذار حرمتت و حرمت قريش و حرمت عرب تباه شود. اگر تو قصد كني آنچه(حكومت) را كه در دست بني اميه است، از آنان بگيري، تو را خواهد كشت و اگر آنها تو را بكشند، بعد از تو از (كشتن) هيچ كس ترسي نخواهند داشت. به خدا قسم، اين حرمت اسلام و حرمت قريش و حرمت عرب است كه (با قتل تو) تباه مي شود. تو چنين مكن. به كوفه مرو. او ابا كرد و تصميم گرفت كه برود.»(2) همچنين بنا به گفته اي، امام حسين عليه السلام اين آيه را تلاوت فرمود: «لَّن يُصِيبَنَا إِلاَّ مَا كَتَبَ اللّهُ لَنَا؛ هرگز چيزي جز آنچه خداوند براي ما نوشته است، بر ما نخواهد رسيد.»(3) (توبه: 51)

اين جملات نيز به روشني بيانگر اين مطلب است كه مردم مقام والايي براي امام حسين قائل بودند، به گونه اي كه ابن مطيع به صراحت مي گويد: «اگر حرمت حسين عليه السلام شكسته شود، ديگر هيچ حرمتي باقي نخواهد ماند. پس از قتل حسين عليه السلام نيز مردم قاتل وي، سنان بن انس را چنين شماتت

ص: 75

مي كردند: آيا حسين بن علي فرزند فاطمه دخت رسول الله را كه ارجمندترين عرب بود، كشته اي؟».(1)

ازاين رو، با توجه به اين محبوبيت معاويه سعي مي كرد از چيزي كه خشم حسين عليه السلام را برانگيزد، پرهيز كند. چنان كه خود نيز اعتراف كرده بود، اگر ابو عبدالله را به هيجان آوريم، گويي شير را برانگيخته ايم. به همين جهت در موارد متعدد در برابر حسين كوتاه آمد وخود را اهل مدارا نشان مي داد.

ص: 76

فروخت. معاويه براي مروان نوشت، برو و باغ را تصرف كن. مروان براي تصرف آن سوار شد. ناگاه حسين را ديد كه بر دهانه دره ايستاده و مي گويد: هر كس جرئت دارد وارد شود. به خدا سوگند هيچ كس وارد آن نخواهد شد، مگر اينكه با تير او را خواهم زد. مروان برگشت و موضوع را به معاويه گزارش داد. معاويه براي او نوشت از اين موضوع درگذر و آن مال را به عبدالله بخشيد».(1)

ابن سعد به گونه ديگري نيز اين حكايت را نقل كرده است: «معاويه براي مروان نوشت: دختر عبدالله بن جعفر را به ازدواج يزيد درآور. پنجاه هزار دينار وام او را بپرداز، ده هزار دينار هم به او بده. عبدالله بن جعفر گفت: من كاري را بدون مشورت با حسين انجام نمي دهم و چون با حسين مشورت كرد، فرمود: كار او را به من واگذار. عبدالله چنان كرد و چون گرد هم فراهم آمدند، مروان آغاز به سخن كرد و گفت: اميرالمؤمنين معاويه از روي لطف مي خواهد بر نزديكي (بني اميه و بني هاشم) بيفزايد و در بزرگداشت حق اقدام كند و با پيوند ازدواج مصلحت اين دو قبيله _ بني هاشم و بني اميه _ را رعايت كند. ابو جعفر _ عبدالله بن جعفر_ با انديشه پسنديده به خواسته اميرالمؤمنين معاويه! پاسخ مثبت داده است و هر چند كار را برعهده دايي دختر نهاده است، ولي حسين با اميرالمؤمنين مخالفتي ندارد. در اين هنگام، حسين عليه السلام آغاز به سخن كرد و گفت: خداوند با اسلام، فرومايگي را برداشته و ناتمامي را به كمال رسانده و پستي را از ميان برداشته است و براي هيچ مسلماني پستي نيست. وانگهي قرابتي كه خداوند حق آن را بزرگ داشته است قرابت ماست. اينك من اين دختر را به قاسم بن محمد بن جعفر

ص: 77

تزويج مي كنم، كسي كه از نظر پيوند نسبي به ما نزديك تر و از نظر پيوند سببي، لطيف تر است. مروان گفت: اي بني هاشم، حيله و مكر مي ورزيد؟ و به عبدالله بن جعفر گفت: آيا اين پاسخ نيكي هاي اميرالمؤمنين نسبت به توست؟ عبدالله بن جعفر گفت: من تو را آگاه كرده بودم كه درباره دخترم بدون موافقت دايي اش تصميم نخواهم گرفت».(1)

ص: 78

صلح نامه با طرح ولايت عهدي يزيد مخالفت كرد و مترصد مرگ معاويه بود. ازاين رو، هنگامي كه پس از شهادت امام حسن عليه السلام مردم كوفه از وي خواستند قيام كند، در پاسخ فرمود: «من اميد دارم نظر برادرم _ كه رحمت خدا بر او باد _ در آشتي و نظرم درباره جهاد هر دو بر رشد و سداد باشد. به زمين خود بچسبيد (و حركتي نكنيد) و از آشكار شدن دوري كنيد وآرزوهايتان (در غلبه بر بني اميه) پنهان كنيد و از حركات شك برانگيز _ تا زماني كه فرزند هند (معاويه) زنده است _ پرهيز كنيد. اگر او مرد و من زنده بودم، تصميم خود را به شما اعلام خواهم كرد». (1)

دليل دوم امام حسين عليه السلام براي مخالفت، شايستگي نداشتن يزيد اين زمينه بود. امام، شناخت دقيق و خوبي از يزيد داشت، به گونه اي كه وقتي معاويه براي گرفتن بيعت به مدينه آمد، در ديدار با ابن عباس و امام حسين عليه السلام در وصف يزيد سخن گفت كه وي براي اداره امت لايق است. امام فرمود:

تو درباره يزيد به گونه اي سخن گفتي كه گويي مي خواهي درباره كسي سخن بگويي كه مردم او را نمي شناسند و درباره او نياز به آگاهي جديدي دارند. يزيد بهترين دليل بر شناسايي خود است، يزيد كسي است كه با سگان بازي و بر روي كبوتران شرط بندي مي كند.

آن گاه حضرت، معاويه را نصيحت كرد و فرمود: «اي معاويه، دست از اين تصميم بردار؛ چرا كه تو پاسخ همين اندازه از اعمالي را كه از ظلم و جور بر مردم مرتكب شده اي، نمي تواني بدهي. ميان تو و مرگ فقط يك چشم بر هم زدن فاصله است. به عمل نيك بپرداز، براي روزي كه از آن گريزي نيست».(2)

ص: 79

امام وضعيت موجود و شخصيت يزيد را مي شناخت. امام بر بي لياقتي يزيد براي زمام داري تأكيد داشت؛ زيرا زمام داري مسلمانان از ديدگاه اسلام شرايطي دارد كه به يقين يزيد بن معاويه، آن شرايط را نداشت. به تصريح تاريخ نگاران وي كسي بود كه حتي ظواهر شرعي را نيز رعايت نمي كرد و آشكارا شراب مي نوشيد و مرتكب محرمات الهي مي شد و زندگي اش بر اساس لهو و لعب بنا نهاده شده بود.

بر اساس شواهد تاريخي، اولين چيزي كه پس از طرح خلافت وي به وسيله معاويه، امام حسين عليه السلام و برخي از شخصيت هاي شاخص و مطرح آن عصر مطرح شد، همين بود، اما ديگران جرئت اقدام را نداشتند. با گذشت دو سال از شهادت امام حسين عليه السلام ، مردم مدينه و ديگران به بي لياقتي وي پي بردند و عليه او شورش كردند و واقعه حره واقم رخ داد كه در اين باره تاريخ نگاران گفته اند:

عثمان بن محمد بن ابي سفيان، حاكم مدينه از سوي يزيد جواني مغرور وتازه كار بود و نوكار و نپخته كه از كارها تجربه نداشت و از زمانه درس نگرفته بود و سرد و گرم ايام نچشيده بود و به امور حكومت و عمل خويش توجه نداشت، گروهي از مردم مدينه و از جمله عبداللَّه بن حنظله غسيل انصاري و عبدالله بن ابي عمرو مخزومي و منذر بن زبير و افراد بسياري از بزرگان مدينه را پيش يزيد فرستاد كه چون آنجا رسيدند، يزيد به آنان احترام كرد و بخشش بسياربه آنان كرد، اما هنگامي كه آنان از پيش وي به مدينه آمدند، بين مردم از يزيد به بدي ياد كردند و گفتند از پيش كسي آمده ايم كه دين ندارد. شراب مي نوشد و تنبور مي زند و كنيزكان پيش وي مي نوازند. سگ بازي

ص: 80

مي كند و با افراد پست و فرومايه نشست و برخاست مي كند. شاهد باشيد ما او را خلع كرده ايم.(1)

پس از آن، واقعه حره رخ داد و از لشكر يزيد در سال 63، در مدينه فجايعي سر زد كه در تاريخ اسلام بي نظير بود و ذكر آن عرق شرم بر پيشاني مسلمان مي نشاند.

ابن كثير دمشقي درباره اين جنايت چنين مي نويسد:

وقتي خبر مدينه به يزيد رسيد، وي فردي به نام مسلّم بن عقبه را كه پيشينيان وي را (به جهت كشتار مردم مدينه) مسرف بن عقبه ناميدند، به سوي مدينه فرستاد. وي سه روز جان و مال و عرض مردم را بر لشكريانش مباح كرد و انسان هاي زيادي را به قتل رسانيد، به گونه اي كه كسي از اهالي مدينه در امان نماند. برخي از علما پيشين گفته اند بيش از هزار دختر باكره كشته شد.(2)

علاوه بر جنايت مدينه، نابودي كعبه در همان سال به وسيله لشكريان يزيد، ماهيت وي را براي همگان روشن كرد. بدين ترتيب، يزيد انتقام اجداد مشركش را كه در جنگ بدر كشته شده بودند، از خاندان پيامبر در كربلا و از انصار و مهاجران با كشتار جمعي مردم مدينه و با حمله به مكه و نابودي كعبه گرفت و براي مقدسات حريمي قائل نشد.

ص: 81

اسلامي مي دانست، همواره در سخنانش از شايستگي نداشتن يزيد براي زمام داري ياد مي كرد و به صراحت مي فرمود:

وَعَلَي الاِْسلامِ السَّلامُ اِذْ قَدْ بُلِيتِ الْاُمُّه بِراعٍ مِثلِ يَزيدَ.(1)

زماني كه امت اسلامي گرفتار زمام داري مثل يزيد شود، بايد فاتحه اسلام را خواند.

فجايع بعدي، اين نظر حضرت را تأييد كرد. ازاين رو حضرت در پي بهانه اي بود تا مخالفت خود را آشكار سازد. از سوي ديگر يزيد مي دانست حسين عليه السلام ساكت نخواهد نشست. به همين جهت، وقتي معاويه در نيمه رجب سال شصت مرد و مردم شام با يزيد بيعت كردند، اولين اقدام وي، برخلاف دستور پدرش كه به وي سفارش كرده بود با حسين در نيفتد و با او مدارا كند؛ زيرا نزد مردم محبوب است، به وليد بن عتبه بن ابي سفيان، والي مدينه نامه نوشت كه از مردم بيعت بگير و ابتدا از بزرگان و سرشناسان قريش شروع كن و اولين نفر نيز حسين باشد؛ زيرا اميرالمؤمنين(معاويه) دستور داده است با وي مدارا كنيم و او را به صلاح آورم. وليد به محض رسيدن پيك يزيد، نصف شب كسي را دنبال حسين عليه السلام و عبدالله بن زبير فرستاد و خبر مرگ معاويه را داد و بيعت با يزيد را خواستار شد. آن دو گفتند تا صبح منتظر مي مانيم تا ببينيم مردم چه مي كنند. حسين عليه السلام تصميم گرفت از پيش وليد برود. ابن زبير نيز همراه شد. وليد خواست مانع شود كه بين حسين و وليد درگيري لفظي رخ داد و درگير شدند. حسين عمامه از سر وليد برداشت. وليد گفت: اگر حسين را به هيجان آوريم، وي همچون شير است. مروان گفت: وي را همين جا بكش. وليد گفت: خون حسين خوني

ص: 82

است كه دامن همه خاندان عبد مناف را مي گيرد. حسين و عبدالله بن زبير، همان شب به سوي مكه حركت كردند. مردم فرداي آن شب، از بامداد براي بيعت با يزيد فراهم آمدند. به جست وجوي حسين و ابن زبير پرداختند كه به ايشان دسترسي نيافتند.(1) امام حسين عليه السلام دو شب از ماه رجب مانده بود كه از مدينه به مكه ره سپار شد و روز سوم شعبان به مكه رسيد و ماه هاي شعبان و رمضان و شوال و ذي القعده در مكه بود و روز سه شنبه هشتم ذي الحجه، روز ترويه از مكه به سوي كوفه خارج شد.(2)

ص: 83

سپس امام قلم وكاغذي خواست و وصيت نامه اي براي برادرش، محمد حنفيه نوشت. در بخشي از وصيت نامه آمده است: «و من از روي طغيان و سرِ مستي و فسادانگيزي و ستم كاري خروج نكردم، بلكه تنها براي اصلاح در امت جدم به پا خاستم. مي خواهم امر به معروف و نهي از منكر كنم.(1)

امام حسين عليه السلام در اين وصيت نامه به صراحت از اهداف خود سخن مي گويد و پس از اين نيز دليل كار خويش و كنار نيامدن با يزيد را به روشني بيان مي كند. تاريخ نگاران معروف اهل سنت چنين نوشته اند:

«امام حسين عليه السلام در نزديكي بيضه براي ياران خود و لشكريان حر به سخنراني پرداخت و پس از سپاس و ستايش الهي گفت: رسول خدا صلي الله عليه و آله فرموده است: هر كس سلطان ستمگر را ببيند كه محرّمات الهي را حلال مي شمارد و عهد خداي را مي شكند و با سنت رسول خدا مخالفت مي كند و با بندگان خدا از روي ستم و گناه رفتار مي كند و بر او به گفتار و كردار قيام نكند، بر حق خداوند است كه او را هم بدان جاي ببرد كه آن ظالم را به همان جا مي برد. اي مردم، آگاه باشيد كه اين گروه (بني اميه) از فرمان شيطان پيروي كردند و اطاعت خدا را رها كرده اند و فساد را آشكار ساخته و حدود خدا را معطل گذاشتند. في ء را منحصر به خود ساخته، حرام خدا را حلال و حلال خدا را حرام كرده اند و من اولي ترين مردمم به نهي كردن و بازداشتن آنها از چنين اعمالي و شما نامه ها به من نوشتيد و فرستادگان شما نزد من آمدند و گفتند كه شما با من بيعت كرده ايد و مرا (به دشمن) تسليم نمي كنيد و تنها نمي گذاريد. اكنون اگر بر بيعت و پيمان خود پايدار بمانيد، به رشد خود خواهيد رسيد. بدانيد كه من

ص: 84

حسين پسر علي و فاطمه دختر رسول خدا هستم. من خود با شما و يكي از شمايم و خانواده ام با خانواده شماست و من در زندگاني سرمشق و پيشواي شمايم و اگر چنين نكنيد و بر عهد خود استوار نباشيد و آن را بشكنيد و بيعت از خود برداريد، به جان خودم قسم كه از شما عجيب نيست؛ چرا كه با پدر و برادر و پسر عمويم، مسلم همين كرديد. ناآزموده كسي است كه فريب وعده هاي شما را بخورد. شما از بخت خود روي گردان شديد و بهره خود را از دست داديد. هر كس پيمان بشكند، زيان پيمان شكني هم بر ضرر خود اوست و خداوند به زودي مرا از شما بي نياز مي گرداند. و السّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته».(1)

ازاين رو، امام حسين عليه السلام براي قيام خود عليه يزيد مجوز شرعي داشت؛ زيرا وي از جدّش، رسول خدا صلي الله عليه و آله شنيده بود كه مسلمان حق ندارد در برابر حاكمي كه شرايط زمامداري ندارد، سكوت كند.

علت حركت امام به سوي كوفه آن بود كه در مدت اقامت در مكه نوشته هاي مردم كوفه در مكه به دستش رسيده بود. ازاين رو، با اينكه امام

ص: 85

مردم كوفه را مي شناخت و عمل كرد آنان را در دوره پدر و برادرش از نزديك ديده بود، دعوت كوفيان را اجابت كرد و گفته عده اي همچون برادرش، محمد حنفيه و عبدالله بن عمر و ابن عباس و ديگران را نپذيرفت كه او را از رفتن به كوفه بر حذر مي داشتند؛ زيرا، خواست اتمام حجتي براي مردم كوفه و كساني باشد كه پس از وي مي آيند تا نگويند چرا حسين دعوت كوفيان را با آنكه اعلام آمادگي كرده بودند وي را ياري رسانند و ريشه ظلم را بر كنند، اجابت نكرد. ازاين رو، با اينكه انگيزه اصلي حضرت، امر به معروف و نهي از منكر و اصلاح امت بود و بدين منظور از مدينه خارج شده بود، اما دعوت مردم كوفه تنها اتمام حجتي بر ادعاي ياري آنان بود. به همين جهت، هنگامي كه در بين راه از پيمان شكني كوفيان و قتل مسلم و هاني آگاه شد، تعجب نكرد و تسليم نشد و تقاضاي تسليم شدن نيز نكرد، بلكه بر انگيزه خويش پاي فشرد. تاريخ نگاران نوشته اند: «حسين عليه السلام (در ذي حسم يا در كربلا) ايستاد و پس از حمد و ثناي خدا گفت: كارها چنان شده كه مي بينيد. دنيا تغيير يافته و به زشتي گراييده. معروف از آن رخت بربسته و پيوسته بدتر مي شود و از آن ته ظرفي مانده و معاشي ناچيز، چون چراگاه كم مايه. مگر نمي بينيد به حق عمل نمي كنند و از باطل دوري نمي كنند. در چنين وضعيتي، حقا كه مؤمن بايد به ديدار خداي راغب باشد. ازاين روست كه من مرگ را جز نيك بختي و زندگي با ستمگران را جز زيانكاري نمي دانم.(1)

ص: 86

همچنين نوشته اند كه حضرت براي اتمام حجت به بزرگان بصره نيز نامه نوشت و آنان را نيز دعوت به ياري خويش كرد و انگيزه خود را براي قيام، احياي سنت رسول خدا صلي الله عليه و آله بيان كرد.

تاريخ نگاران از قول ابوعثمان نهدي نقل كرده اند: «حسين همراه يكي از غلامانشان به نام سليمان نامه اي به هر يك از سران پنج ناحيه بصره و بزرگان آنجا همچون مالك بن مسمع بكري و احنف بن قيس و منذر بن جارود و مسعود بن عمرو و قيس بن هيثم و عمرو بن عبيدالله بن معمر فرستاد. متن نامه چنين بود: اما بعد، خدا، محمد را از مخلوق خويش برگزيد و به نبوت كرامت داد و او را به پيامبري خويش انتخاب كرد و آن گاه كه اندرز بندگان گفته بود و رسالت خويش را به اتمام رسانيده بود، وي را سوي خويش برد و ما خاندان و اوليا و اوصيا و وارثان وي بوديم و در جانشيني وي از همه مردم شايسته تر بوديم، اما قوم ما ديگران را بر ما مقدم داشتند و ما با آنكه خود را احق به اين امر از كساني كه عهده دار آن شدند مي دانستيم، اما چون كه تفرقه را خوش نداشتيم و سلامت را دوست داشتيم، رضايت داديم آنان نيز كارهاي خوبي كردند و اصلاحاتي كردند كه خدايشان رحمت كند و ما و آنها را بيامرزد. اينك فرستاده خويش را با اين نامه سوي شما روانه كردم و شما را به كتاب خدا و سنت پيامبر او دعوت مي كنم؛ چرا كه سنت را ميرانيده و بدعت را احيا كرده اند. اگر گفته ام را بشنويد و دستور مرا اطاعت كنيد، شما را به راه رشاد هدايت مي كنم. سلام و رحمت و بركات خدا بر شما باد». (1)

ص: 87

با توجه به اين سخنان، امام حسين عليه السلام با هدف و برنامه پيش بيني شده و براي اجراي فرمان جدش قيام كرد، ازاين رو، دعوت مردم كوفه از وي و پاسخ گويي به دعوت آنان فقط براي اتمام حجت با آنان بوده است، وگرنه حضرت چنان كه خود در اين سخنان در اولين برخورد با آنان فرمود، به پيمان كوفيان دل خوش نبوده است و سابقه ناراستي آنان را به رخ آنان كشيد. اين سخنان گوياي اين واقعيت است كه حضرت در اقدام خود درست تشخيص داده است.

ص: 88

اين منطق بر گرفته از قرآن است كه به پيامبرش امر مي كند به دشمنان بگويد: «قُلْ هَلْ تَرَبَّصُونَ بِنا إِلَّا إِحْدَي الْحُسْنَيين؛ بگوآيا درباره ما جز يكي از دو نيكي يا (پيروزي يا شهادت) را انتظار داريد». (توبه: 52)

منطق طرف مقابل مصلحت گرايي، سياسي كاري و منفعت جويي يا در نهايت خيرخواهي حفظ جان امام حسين عليه السلام ، به نام فرزند و يادگار رسول خدا صلي الله عليه و آله بوده است با اينكه مي داند حركت امام حركتي صحيح است. در ادامه به برخي از اين مصلحت انديشي ها و پاسخ امام اشاره مي شود:

«ابن عباس پس از آگاه شدن از خروج امام از مكه نزد وي رفته و از وي مي پرسد: اي فرزند فاطمه. به كجا مي روي؟ امام فرمود: به عراق، نزد شيعيانم. ابن عباس گفت: من رفتن به اين سوي را خوش ندارم؛ چرا كه به سوي قومي مي روي كه پدرت را كشته و برادرت را مجروح نمودند و برادرت از روي خشم آنان رها نمود. ازاين رو، خداي را به يادت مي آورم كه از جانت حفاظت كني (أُذَكّرُكَ اللهَ أنْ تَغرِر بِنَفْسِك)».(1)

ابن عباس بنا بر نقل برخي ديگري گفت: «اگر نه اين است كه براي من يا براي تو زشت است، دست بر سرت مي يازيدم و اگر بدانم با گريبان گير شدن با تو، تو همين جا مقيم مي شوي، چنان مي كردم، ولي گمان نمي كنم اين كارها براي من سودي داشته باشد، اما امام پاسخش فرمود: اگر در جاي ديگري كشته شوم، براي من بهتر و دوست داشتني تر از آن است كه حرمت مكه با كشته شدن من از ميان برود».(2)

بر اساس اين سخنان، ابن عباس با اصل قيام امام مخالف نيست، بلكه با سفر به سوي عراق، مخالف است. همچنين كاملاً منطق امام روشن است.

ص: 89

حضرت مي فرمايد: «حتي اگر من آنان را رها سازم، آنان مرا رها نخواهند ساخت و حتي حرمت ماه حرام و شهر امن مكه را نيز رعايت نخواهند كرد و خونم را در اين مكان امن خواهند ريخت و ترورم خواهند كرد. ازاين رو، مي روم تا حرمت مكه هتك نگردد».(1)

عبدالله بن جعفر، پسر عمو و شوهر زينب نيز براي حسين عليه السلام نامه نوشت و او را از كوفيان برحذر داشت و او را به خدا سوگند داد كه آهنگ ايشان نكند. حسين در پاسخ او نوشت: «من خوابي ديده ام كه رسول خدا صلي الله عليه و آله به من فرماني داد و آن را اجرا خواهم كرد تا نتيجه كار خود را نبينم از آن خواب هيچ كس را آگاه نمي سازم».(2)

در اين نامه نيز عبدالله با سفر به سوي عراق مخالف است، نه با اصل خروج. در اين پاسخ، حضرت به رؤيا و دستور خاص از جانب رسول خدا صلي الله عليه و آله بسنده مي كند.

عبدالله بن مطيع به حسين عليه السلام گفت: «پدر و مادرم فداي تو باد. به عراق مرو و ما را از وجود خود بهره مند ساز كه به خدا سوگند، اگر اين قوم تو را بكشند، ما را به بردگي و چاكري خواهند گرفت».(3)

همچنين از عبدالله بن عمر كه حق السكوت از معاويه دريافت كرده بود، چندين سخن متفاوت نقل شده كه در همه آنها موضوعي نمايان است و آن، دعوت به سكوت و رفتار همانند ديگر مردم است.

عبدالله بن عمر و عبدالله بن عياش بن ابي ربيعه كه از مراسم عمره برمي گشتند، در منطقه ابوا، حسين و ابن زبير را ديدند. ابن عمر به آن دو

ص: 90

گفت: «شما را به خدا سوگند مي دهم كه برگرديد و در كار پسنديده اي كه مردم به آن در آمده اند، در آييد و منتظر بمانيد. اگر مردم بر بيعت يزيد اجتماع كردند، شما تنها نخواهيد بود و اگر از او پراكنده شدند، همان چيزي است كه شما مي خواهيد».(1)

بنا بر نقلي ديگر، عبدالله بن عمر به امام حسين عليه السلام گفت: «خروج مكن كه خداوند متعال پيامبر را ميان دنيا و آخرت مخير گرداند و پيامبر آخرت را برگزيد. تو نيز پاره تن پيامبري و به دنيا نخواهي رسيد. سپس حسين عليه السلام را در آغوش كشيد و گريست».(2)

ص: 91

ص: 92

در مياه العرب، عبدالله بن مطيع را ديد و ماجراي حركت به سوي عراق را برايش گفت.(1) در زرود، زهير بن قين به وي پيوست و از آنجا به سوي ثعلبيه رفت. در آنجا بود كه خبر شهادت مسلم به وي رسيد.(2) حضرت از راه شقوق(3) به زباله رفت. در آنجا خبرشهادت برادر رضاعي اش عبدالله يقطر به وي رسيد و به مردم اعرابي كه به طمع مال به وي پيوسته بودند، خبر شهادت مسلم و عبدالله را داد و فرمود: هر كس مي خواهد برگردد، آزاد است. عده اي از آنان جدا شدند و تنها ياراني كه از مكه با او بودند، باقي ماندند. از آنجا به بطن العقبه رفتند. در آنجا مردي از عرب (عمر بن لوذان از بني عكرمه) او را ديد و گفت: تو را به خدا قسم مي دهم كه برگردي؛ زيرا جز سر نيزه و دم شمشير چيزي به پيشواز تو نمي آيند. آنهايي كه برايت نامه نوشتند و اگر تو را از جنگ، بي نياز و راه ها را هموار و باز مي كردند، رفتن به سويشان تصميم درستي بود، ولي با اين وضع من صلاح نمي دانم تو چنين كني. امام گفت: آنچه تو گفتي بر من پوشيده نيست، ولي نمي توان بر امر و كار خداوند چيره شد. پس از آن به راه خود ادامه داد.(4) در اول محرم سال 61 به شراف رسيد. در آنجا به هنگام صبح، حسين عليه السلام دستور داد آب براي نوشيدن برداشتند و حركت كردند. نزديكي هاي ظهر از دور سياهي ديدند. گمان كردند درختان نخل است، اما چون نزديك شدند معلوم گشت لشكر دشمن است و حرّ بن يزيد رياحي با هزار نفر آمده. امام حسين عليه السلام دستور داد در همان جا كه ذو حسم نام داشت، چادرها را به پا كنند و پس از رسيدن لشكر دشمن، به جوانان دستور داد تا آنان و اسب هايشان را سيراب سازند.(5)

ص: 93

هنگامي كه حرّ به حسين عليه السلام رسيد، از حرّ پرسيد: با مايي يا عليه ما؟ حرّ گفت: عليه تو. حرّ و لشكريانش در مقابل حسين عليه السلام بودند، اما همراه امام بودند و در نمازها به آن حضرت اقتدا مي كردند حضرت از فرصت پيش آمده براي روشنگري لشكريان حرّ استفاده مي كرد. ايشان پيش از نماز ظهر براي آنان سخنراني كرد.

به نوشته تاريخ نگاران، امام در سخنراني اول فرمود: «اي مردم! مرا به پيش خدا عز و جل و شما، اين عذر هست كه پيش شما نيامدم، مگر هنگامي كه نامه هاي شما به من رسيد و فرستادگانتان آمدند و گفتند سوي ما بيا كه امام نداريم، شايد خدا به وسيله تو ما را بر هدايت فراهم آورد. اگر بر پيمان خود هستيد، آمده ام. اگر عهد و پيماني كنيد كه اطمينان يابم به شهر شما مي آيم و اگر نكنيد و آمدن مرا خوش نداريد، از پيش شما بازمي گردم و به همان جا مي روم كه از آنجا سوي شما آمده ام. راوي مي گويد آنان در مقابل وي خاموش ماندند».(1)

حضرت، وقت عصر و پس از نماز عصر، در جمع ياران خود و لشكر حر، سخنراني دوم را پس از حمد و ثناي الهي اين گونه آغاز كرد: «اي مردم! اگر پرهيزكار باشيد و حق را براي صاحب حق بشناسيد، بيشتر مايه رضاي خداست. ما اهل بيت به كار خلافت شما از اين مدعيان ناحق كه با شما رفتار ظالمانه دارند، شايسته تريم. اگر ما را خوش نداريد و حق ما را نمي شناسيد و رأي شما جز آن است كه در نامه هايتان به من رسيده است و فرستادگانتان نزد من آورده اند، از پيش شما بازمي گردم. حرّ بن يزيد گفت: به خدا سوگند، ما نمي دانيم اين نامه ها كه مي گويي، چيست؟ حسين گفت: اي

ص: 94

عقبه پسر سمعان، خورجيني را كه نامه هاي آنها در آن هست، بياور. عقبه خورجيني پر از نامه آورد و پيش روي آنها ريخت. حرّ گفت: ما جزو اين گروه كه به تو نامه نوشته اند، نيستيم. به ما دستور داده اند وقتي به تو رسيديم از تو جدا نشويم تا پيش عبيدالله بن زيادت بريم. حسين گفت: مرگ از اين كار در نزدم بهتر است. آن گاه حسين عليه السلام به ياران خويش گفت: برخيزيد و سوار شويد. پس ياران وي سوار شدند و منتظر ماندند تا زنانشان نيز سوار شدند و به ياران خود گفت: برويم. چون خواستند بروند، لشكر حرّ از رفتنشان مانع شدند. گفت وگوهاي بين امام و حرّ رد و بدل شد. حرّ گفت: من دستور جنگ با تو را ندارم. دستور داده اند از تو جدا نشوم تا به كوفه ات برسانم. اگر نمي خواهي، راهي برو كه تو را به كوفه نرساند. سوي مدينه نيز نرو. از اين راه برو و از راه عذيب و قادسيه به طرف چپ برو. امام نيز دستور داد تا به جانب چپ حركت كنند.(1) آنان با هم حركت كردند تا به منطقه بيضه رسيدند. در اين منطقه نيز امام حسين عليه السلام خطبه سوم خويش را كه همان خطبه معروف «هر كس سلطان ستمگر را ببيند كه محرّمات الهي را حلال مي شمارد و عهد خداي را مي شكند و با سنت رسول خدا صلي الله عليه و آله مخالفت مي كند و با بندگان خدا از روي ستم و گناه رفتار مي نمايد و عليه او به گفتار و كردار مخالفت نكند، حق خداوند است كه او را هم بدان جاي ببرد كه آن ظالم را به همان جا مي برد» را كه پيش از اين در بحث انگيزه قيام به تفصيل آورده شد، در جمع لشكريان حرّ بيان كرد.(2) از آنجا نيز حركت كردند تا به عذيب الهجانات رسيدند. در اين محل چهار نفر از كوفه كه مجمع بن عبدالله

ص: 95

عايذي يكي از آنها بود، خواستند به حسين عليه السلام بپيوندند، اما حرّ مانع شد. حسين عليه السلام وي را تهديد كرد و حرّ نيز كوتاه آمد. آن گاه امام از حال فرستاده اش قيس بن مسهر پرسيد. مجمع خبر شهادت وي را داد. اشك در چشم حسين عليه السلام جمع شد. آن گاه گفت: «فَمِنْهُمْ مَنْ قَضي نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ ينْتَظِرُ وَ ما بَدَّلُوا تَبْديلاً؛ بعضي پيمان خود را به آخر بردند (و در راه او شهيد شدند) و بعضي ديگر در انتظارند و هرگز تغيير و تبديلي در عهد و پيمان خود ندادند.» (احزاب: 23) از آنجا نيز حركت كردند تا به قصر بني مقاتل رسيدند و آنجا فرود آمدند و ديدند خيمه اي آنجا زده شده است. امام پرسيد: اين خيمه مال كيست؟ گفتند: عبيدالله بن حرّ جعفي. گفت: او را پيش من بخوانيد، و كس به طلب او فرستاد. عبيدالله گفت: به خدا از كوفه درآمدم كه وقتي حسين وارد مي شود آنجا نباشم. به خدا نمي خواهم او را ببينم و او مرا ببيند. فرستاده آمد و خبر را گفت. حسين عليه السلام برخاست و نزد عبيدالله وارد شد و سلام گفت و نشست و او را دعوت كرد كه در كار قيام با وي همراهي كند، اما عبيد الله بن حرّ همان پاسخ را داد. حسين عليه السلام به او گفت: اگر ما را ياري نمي كني، از خدا بترس و جزو كساني كه با ما پيكار مي كنند، مباش. به خدا هر كه بانگ ما را بشنود و ياريمان نكند، هلاك مي گردد. ابن حرّ گفت: ان شاءالله اين اتفاق هرگز نخواهد شد. وقتي آخر شب شد، حسين دستور آب گيري و آن گاه حركت داد. چون صبح شد، ايستادند و نماز صبح خواندند و آن گاه با شتاب سوار و از جانب چپ روان شدند، اما حرّ نمي گذاشت و همچنان با هم راه پيمودند تا به نينوا رسيدند؛ جايي كه حسين در آنجا اطراق كرد. در همين جا مالك بن نسير از طرف عبيدالله زياد نامه اي با اين مضمون آورد: «وقتي نامه من به تو رسيد و فرستاده ام آمد، حسين را در زميني باز و بي حصار و آب

ص: 96

نگه دار. به فرستاده ام دستور داده ام با تو باشد و از تو جدا نشود تا خبر بياورد دستور مرا اجرا كرده اي. و السلام. وقتي حرّ نامه را خواند، به آنها گفت: اين نامه امير عبيدالله بن زياد است كه به من دستور مي دهد شما را در همان جا كه نامه اش به من مي رسد، نگه دارم.(1)

ص: 97

روي لشكر دشمن دست به آسمان بلند كرد و فرمود: «خدايا تو در هر رنجي، تكيه گاه و در هر سختي اميد مني و در هر گرفتاري كه به سويم روي كند، تكيه گاه و يارم تويي، چه غم ها كه موجب اضطراب و بيچارگي، كه راه چاره اي نداشت وسبب بي اعتنايي دوست و شماتت دشمن بود كه به پيشگاه تو آوردم و شكايت آن را به تو كردم كه از همه كسان دل با تو داشتم و تو آن را برطرف كردي. همه نعمت ها و همه خوبي ها از توست و همه مطلوب ها به نزد توست».

آن گاه با صداي بلند فرمود: «اي مردم، خيرخواهي مرا بشنويد (همه سكوت كردند) اگر گفتار مرا پذيرفتيد و سخنم را باور كرديد و انصاف داديد نيك بخت مي شويد و بر ضد من دست آويزي نداريد و اگر نپذيرفتيد (همان مي گويم كه نوح گفت): «فَأَجْمِعُوا أَمْرَكُمْ وَ شُرَكاءَكُمْ ثُمَّ لا يكُنْ أَمْرُكُمْ عَلَيكُمْ غُمَّةً ثُمَّ اقْضُوا إِلَي وَ لا تُنْظِرُونِ؛ پس [در] كارتان با شريكان خود هم داستان شويد تا كارتان بر شما ملتبس نشود. سپس درباره من تصميم بگيريد و مهلتم ندهيد.» (يونس: 71)؛ زيرا «إِنَّ وَلِيي الله الَّذِي نَزَّلَ الْكِتابَ وَ هُوَ يتَوَلَّي الصَّالِحِينَ؛ ياور من خدايي است كه اين كتاب را نازل كرده و هم او دوستدار شايستگان است.» (اعراف: 196) سپس به بيان فضل و بزرگي نسب و خاندان و بزرگي مقامش پرداخت و فرمود: نسب مرا به ياد آوريد و ببينيد من كيستم. آن گاه به «خويشتن بازگرديد و بينديشيد آيا جنگيدن با مني كه پسر دختر پيامبرتان هستم، رواست؟ و روي زمين فرزند پيامبري غير از من در بينتان نيست. آيا من پسر وصي وي و عموزاده اش نيستم كه پيش از همه به خدا ايمان آورد و پيامبر را در مورد چيزي كه از پيش پروردگارش آورده بود، تصديق كرد؟ مگر حمزه، سرور شهيدان عموي پدرم نبود؟ مگر جعفر شهيد طيار، صاحب دو بال، عموي من نبود؟ مگر سخني را كه مشهور است، نشنيده ايد پيامبر خدا به من

ص: 98

و برادرم گفت: اين دو سرور جوانان بهشتند؟ اگر آنچه را مي گويم حق نيز همين است _ زيرا به خدا از وقتي دانسته ام خدا دروغگو را دشمن دارد و دروغ ساز زيان مي بيند، دروغ نگفته ام- باور داريد (بپذيريد) و اگر گفته ام را باور نمي كنيد، هنوز در ميان (از اصحاب) كساني مانند جابر بن عبدالله انصاري يا ابو سعيد خدري يا سهل بن سعد ساعدي يا زيد بن ارقم يا انس بن مالك هست تا از آنان درباره من بپرسيد تا به شما بگويند اين سخن را درباره من و برادرم از پيامبر خدا شنيده اند. آيا اين شما را از ريختن خون من باز نمي دارد؟

شمر ذي الجوشن گفت: او(حسين) خدا را تنها با زبان مي پرستد (و ايمان قلبي ندارد) و نمي داند چه مي گويد. حبيب بن مظاهردر پاسخش گفت: به خدا كه تو (همچون منافقان) خدا را بر هفتاد زبان پرستش مي كني، شهادت مي دهم راست مي گويي و نمي فهمي چه مي گويد؛ زيرا كه خدا بر دلت مهر نهاده.

آن گاه حسين عليه السلام به آنها گفت: اگر در اين سخن ترديد داريد، آيا اندك ترديدي داريد كه من پسر دختر پيامبرتانم؟ به خدا از مشرق تا مغرب از قوم شما يا قوم ديگر به جز من پسر دختر پيمبري وجود ندارد. تنها منم كه پسر پيمبر شما هستم. به من بگوييد چرا در پي كشتن منيد؟ آيا به جهت عوض كسي كه كشته ام يا مالي كه تلف كرده ام يا قصاص زخمي كه زده ام، در پي كشتن منيد؟ راوي گويد: آنها خاموش ماندند و چيزي نگفتند. راوي مي گويد: آن گاه بانگ زد: «اي شبث بن ربعي، اي حجار بن ابجر، اي قيس بن اشعث، اي يزيد بن حارث! مگر به من ننوشتيد ميوه ها رسيده و باغستان ها سرسبز شده و چاه ها پر آب شده و پيش سپاه آماده خويش مي آيي، بيا. گفتند: ما ننوشتيم. گفت: سبحان الله، به خدا شما نوشتيد. راوي مي گويد: آن گاه گفت: اي مردم، اگر مرا

ص: 99

نمي خواهيد، بگذاريدم از پيش شما به جايگاه خويش باز گردم. راوي مي گويد: قيس بن اشعث گفت: چرا به حكم عموزادگانت تسليم نمي شوي؟ به خدا، با تو رفتاري ناخوشايند نمي كنند و از آنها بدي به تو نمي رسد. حسين به او گفت: تو برادر همان برادري(برادر محمد بن اشعث كه در قتل مسلم شريك شد)، مي خواهي بني هاشم بيشتر از خون مسلم بن عقيل را از تو مطالبه كنند؟ نه به خدا مانند ذليلان تسليم نمي شوم و مانند بردگان گردن نمي نهم. اي بندگان خدا «و من به پروردگار خود و پروردگار شما پناه مي برم از اينكه مرا متهم كنيد» (دخان: 20) من به پروردگارم و پروردگار شما پناه مي برم از هر متكبري كه به روز حساب ايمان نمي آورد!».(1)

ص: 100

نخواهيد ديد. چشمانتان را ميل مي كشند و دست ها و پاها و اعضايتان را مي برند و بر تنه هاي خرما مي آويزند. همان گونه كه با پارسايان و قاريان شما امثال حجر بن عدي و يارانش و هاني بن عروه و نظاير او كردند، اما آنان ناسزا گفتند و از عبيدالله تمجيد كردند و شمر نيز به طرفش تير انداخت و گفت: هم اكنون خدا تو و يارت را مي كشد.

زهير گفت: مرا از مرگ مي ترساني! به خدا مرگ با او(حسين) را از جاويد بودن با شما خوش تر دارم.

راوي مي گويد: آن گاه رو به مردم كرد و با صداي بلند گفت: اي بندگان خدا اين بد تركيب بي عقل و امثال وي در كار دينتان شما را فريب ندهند. به خدا كساني كه خون ذريه و اهل بيت محمد صلي الله عليه و آله را بريزند و ياران و مدافعانشان را بكشند، از شفاعت محمد نصيبي نمي برند.

راوي مي گويد: يكي او را صدا زد و گفت: ابو عبداللَّه مي گويد بيا. به جانم قسم، اگر مؤمن آل فرعون قوم خويش را اندرز گفت و كار دعوت را به كمال برد، اگر اندرز و بلاغ سودمند باشد تو نيز اين قوم را اندرز گفتي و به كمال رساندي».(1)

ص: 101

بود، كاري مي كردم. حرّ گفت: سبحان الله چه گرفتاري بزرگي است كه پسر دختر رسول خدا صلي الله عليه و آله اين پيشنهادها و سخنان را به شما عرضه مي دارد و نمي پذيريد. حرّ بن زياد رياحي به حسين عليه السلام پيوست و همراه او جنگ كرد تا كشته شد».(1)

ص: 102

متن روايت وي چنين است: «وي گفت: از رسول خدا صلي الله عليه و آله شنيدم كه فرمود: اين فرزندم (حسين) در سرزميني به نام كربلا كشته مي شود. هر كس آن زمان را درك كرد بايد او را ياري كند. انس بن حارث نيز چنين نمود و به كربلا رفت و با حسين عليه السلام كشته شد».(1)

ص: 103

علي اكبر آمد و با شمشير به دشمن حمله برد. مره بن منقذ با نيزه ضربتي به او زد كه افتاد. اطرافش را گرفتند و با شمشير پاره پاره اش كردند.

حميد بن مسلم ازدي گويد: به گوش خودم شنيدم كه حسين مي گفت: پسرم، خدا قومي را كه تو را كشتند، بكشد. نسبت به خدا و شكستن حرمت پيمبر چه جسور بودند. از پس تو دنياگو مباش. زني شتابان آمد كه گويي پاره خورشيد بود و فرياد مي زد: اي برادرم، اي برادرزاده ام. پرسيدم: كيست؟ گفتند: اين زينب دختر فاطمه دختر پيامبر خداست. زينب آمد و بر پيكر وي افتاد. حسين آمد و دست او را گرفت و سوي خيمه گاه برد. آن گاه حسين به طرف فرزند خويش رفت و به جوانان گفت: برادرتان را برداريد. آنان آمدند و او را از محل كشته شدنش بردند و روبه روي خيمه گاهي نهادند كه مقابل آن جنگ مي كردند».(1)

پس از آن، عمرو بن صبيح تيري سوي عبد الله بن مسلم بن عقيل انداخت و او دست خويش را بر پيشاني برد. تير بر دست و پيشاني خورد. پس از آن تير ديگري زد و قلبش را شكافت.

حميد بن مسلم مي گويد: «پسري سوي ما آمد كه گويي چهره اش پاره ماه بود. شمشيري به دست داشت و پيراهن و تنبان داشت و نعليني به پا كه بند يكي از آن پاره بود. هر چه را فراموش كنم، اين را فراموش نمي كنم كه بند چپ بود. عمر بن سعد بن نفيل ازدي به من گفت: به خدا، به او حمله مي برم. گفتم: سبحان الله، از اين كار چه مي خواهي؟ كشته شدن همين كسان كه محاصره اند، بس نيست؟ گفت: به خدا، به او حمله مي برم و حمله برد و پس نيامد تا سر او را با شمشير زد كه پسر به رو افتاد و گفت: عمو جانم مرا

ص: 104

درياب. حسين چون عقاب برجست و همانند شيري خشمگين حمله آورد و عمر را با شمشير زد كه دست خود را حايل شمشير كرد كه از زير مرفق قطع شد و بانگ زد و عقب رفت. چند تن از سواران كوفه حمله آوردند كه عمر را از دست حسين رهايي دهند. اسبان رو به عمر آورد و او را لگدمال كردند تا جان داد. وقتي غبار رفت، حسين را ديدم كه بر سر پسر ايستاده بود و پسر با دو پاي خويش زمين را مي خراشيد و حسين مي گفت: ملعون باد قومي كه تو را كشتند! به روز رستاخيز جد تو از جمله دشمنان آنها خواهد بود. آن گاه گفت: به خدا براي عمويت گران است كه او را بخواني، اما جوابت ندهد يا جوابت دهد، اما سودت ندهد. به خدا دشمنش بسيار است و ياورش اندك. آن گاه وي را برداشت. دو پاي پسر را ديدم كه روي زمين مي كشيد. حسين سينه به سينه وي نهاده بود. با خودم گفتم: او چه كار مي كند؟ وي را برد و با پسرش علي اكبر و ديگر كشتگان خاندانش كه اطراف وي بودند، يك جا نهاد.

راوي مي گويد: درباره پسر پرسش كردم. گفتند: وي قاسم بن حسن بن علي بن ابي طالب بود».(1)

«عباس بن علي بن ابي طالب،(2)مادرش، ام البنين بنت حرام عامريه، وي در كربلا علم دار حسين بود.»(3) «وي را چندين نفر مانند زيد بن رقاد جنبي و حكيم بن طفيل سنبسي(4)و حرمله بن كاهل اسدي، كشتند».(5)

ص: 105

ص: 106

نداشته باشيد و آنان را از دست اوباش و بي خردانتان محفوظ بداريد. شمر بن ذي الجوشن گفت: اي پسر فاطمه اين كار را برايت مي كنيم».(1)

«آن گاه شمر با پيادگان كه از جمله آنها ابوالجنوب عبد الرحمان و مقثعم بن عمرو بن يزيد و صالح بن وهب يزني و سنان بن انس نخعي و خولي بن يزيد اصبحي بود، سوي وي آمدند. شمر به ترغيبشان پرداخت. به ابوالجنوب كه سلاح كامل داشت، گفت: برو به سراغش. ابو الجنوب گفت: چرا خودت نمي روي؟ به همديگر ناسزا گفتند: آن گاه شمر بن ذي الجوشن با پيادگان نزديك حسين آمد و حسين به آنها حمله برد كه عقب نشستند و عاقبت او را محاصره كردند. پسري از خيمه حسين سوي وي مي آمد. خواهرش، زينب دختر علي او را گرفت كه نگاهش بدارد. حسين نيز گفت: نگاهش بدار، اما پسر نپذيرفت و دوان سوي حسين آمد و پهلوي وي ايستاد. بحرّ بن كعب از بني تيم الله شمشير بر حسين فرود آورد. پسر گفت: اي پسر زن خبيث، عموي مرا مي كشي؟ بحرّ او را با شمشير زد. پسر دست را حايل شمشير كرد كه قطع شد و تنها به پوست بند بود. پسر صدا زد: اي عمو. حسين او را گرفت و به سينه چسبانيد و گفت: برادرزاده ام بر اين حادثه كه بر تو رخ داد، صبوري كن و آن را ذخيره خير كن كه خدا تو را پيش پدران شايسته ات پيامبر خدا و علي بن ابي طالب و حمزه و جعفر و حسن بن علي مي برد. آن گاه گفت: خدايا قطره هاي آسمان را از آنها بدار و از بركات زمين محرومشان كن. اگر تا مدتي بهره مندشان مي كني، آنها را به گروه ها پراكنده كن كه دسته هاي جدا باشند و هرگز ولايتداران از آنها خشنود نباشند كه ما را دعوت كردند تا ياريمان كنند، اما به ما حمله كردند و خونمان را ريختند.

ص: 107

آن گاه با پيادگان چندان جنگيد كه عقب رفتند. آن گاه پيادگان از راست و چپ به صورت گروهي به وي حمله بردند و او به سمت راستي ها حمله برد تا پراكنده شدند. و به سمت چپي ها نيز حمله برد تا پراكنده شدند. پوشش خز به تنش بود و عمامه داشت. وقتي حمله مي برد، پيادگان از راست و چپ او چون بزغاله از حمله گرگ، فراري مي شدند. به خدا، در اين حال بود كه زينب دختر فاطمه به طرف وي آمد، مي گفت: كاش آسمان به زمين مي افتاد! در اين وقت، عمر بن سعد نزديك حسين رسيد. زينب به او گفت: اي عمر سعد، ابو عبدالله را مي كشند و تو نگاه مي كني!(1)

حسين عليه السلام چون يكه سواري دلير، از تير احتراز مي كرد. جاي حمله را جست وجو مي كرد و به سواران حمله مي برد و مي گفت: آيا براي كشتن من جمع شده و شتاب داريد؟ به خدا، پس از من از بندگان خدا، كسي را نخواهيد كشت كه خدا از كشتن وي بيش از كشتن من بر شما خشم آورد. من به خدا اميدوارم كه بي حرمتي شما را مايه گرامي داشت من كند و به ترتيبي كه ندانيد، انتقام مرا از شما بگيرد. به خدا، اگر مرا بكشيد، خداي شما را به جان هم اندازد و خون هايتان را بريزد و به اين بس نمي كند و عذاب دردناكتان را دو برابر كند.(2)

حسين بر اثر زخم و جراحت ها وخونريزي ها بي رمق افتاده بود. راوي مي گويد: «مدتي دراز از روز بود كه اگر افراد مي خواستند بكشندش كشته بودند، اما هر كس به ديگري وامي گذاشت و هر گروهي مي خواست گروه ديگر مرتكب كشتن او شده باشد. راوي مي گويد: شمر ميان مردم صدا زد كه واي بر شما، منتظر چه هستيد؟ مادرهايتان عزادارتان شود، بكشيدش. پس از

ص: 108

هر سو به او حمله بردند. ضربتي به كف دست چپ او زدند. اين ضربت را زرعه بن شريك تميمي زد. ضربتي نيز به شانه اش زدند. سپس رفتند و او سنگين شده بود و در حال افتادن بود. در اين حال سنان بن انس نخعي حمله برد و نيزه در او فرو برد كه از اسب افتاد و به خولي بن يزيد اصبحي گفت: سرش را جدا كن. خولي مي خواست چنين بكند، اما ضعف آورد و لرزيد و سنان بن انس به او گفت: خدا بازوهايت را بشكند و دستانت را جدا كند. پس خودش از اسب فرود آمد و سرش را جدا كرد و به خولي بن يزيد داد. اين در حالي بود كه آن حضرت پيش از آن ضربت هاي شمشير مكرر خورده بود.(1)

ابن عبدالبر مي گويد: «قاتل وي سنان بن أنس نخعي است و گفته شده قاتل، سنان بن ابي سنان نخعي، جد شريك نخعي قاضي معروف است و نيز گفته شده قاتل امام، مردي از مذحج بوده و نيز گفته شده قاتل، شمر بن ذي الجوشن است كه ابرص بود، ولي كوفيان مي گويند قاتل، عمر سعد بوده. علت اينكه قتل را به عمر سعد نسبت مي دهند، آن است كه وي فرمانده لشكر بوده است».(2)

جعفر بن محمد مي گويد: «وقتي حسين بن علي عليه السلام كشته شد، سي و سه ضربت نيزه و سي و چهار ضربت شمشير بر او بود».(3)

راوي مي گويد: «هر چه در تن حسين بود در آوردند، شلوارش و جامه زير را بحرّ بن كعب گرفت. روپوش را كه خز بود، قيس بن اشعث گرفت

ص: 109

كه پس از آن به قيس قطيفه مشهور گشت. نعلين او را يكي از بني اود به نام اسود گرفت، شمشيرش را يكي از بني نهشل و شمشير ديگرش را جميع بن خلق اودي گرفت».(1)

پس از كشتن امام حسين عليه السلام نيز دست از جنايت نكشيدند و برخلاف سنت اسلامي جنگ و مقاتله، عمر بن سعد ميان ياران خود ندا داد: «چه كسي داوطلب مي شود كه با اسب بر تن حسين بتازد؟ ده نفر داوطلب شدند، از جمله اسحاق بن حيوه حضرمي همان كه روپوش حسين را ربود و بعدها پيسي گرفت و اخنس بن مرثد آمدند و با اسبان خويش حسين را لگد كوب كردند، چندان كه پشت و سينه او را در هم شكستند».(2)

«يكي ديگر از جنايت هاي لشكر ابن سعد، بريدن سرهاي شهدا و به همراه آوردن آنها بالاي نيزه، در جلوي چشم كودكان و زنان اسير خاندان پيامبر به سوي عبيدالله بن زياد و آن گاه به سوي يزيد بود؛ كاري كه پيش از آن سابقه در اسلام نداشت، در پستي و زشتي و جنايت آميز بودن اين كار همين بس كه سر حسين فرزند رسول خدا صلي الله عليه و آله و ريحانه وپاره تن او اولين سري بود كه در اسلام بر سر نيزه حمل گرديد.»(3)مورخان درباره تعداد سرها و حاملان آن نوشته اند: «وقتي حسين عليه السلام كشته شد، سرهاي او و اهل بيت و ياران و اصحابش را كه هفتاد سر بود نزد عبيدالله آوردند. قبيله كنده به سرپرستي قيس بن اشعث سيزده سر، قبيله هوازن با ده سر به سرپرستي شمر بن ذي الجوشن داشت و قبيله تميم با هفده سر، بني اسد با شش سر و مذحج با هفت سر و ديگر لشكرها با هفت سر آمدند».(4)

ص: 110

ص: 111

أحمد بن محمد مصقلي مي گويد: «پدرم گفت هنگامي كه حسين عليه السلام كشته شد، صداي ندا دهنده اي شنيده شد كه شب هنگام ندا مي كرد؛ خودش ديده نمي شد، ولي آوايش به گوش مي رسيد كه مي گفت: قوم ثمود، ناقه حضرت صالح ( پيغمبر ) را پي كردند و از اين راه به بيچارگي گرفتار گرديدند و آثار نيك بختي از آنان رخت بر بست. بديهي است فرزندان رسول خدا صلي الله عليه و آله گرامي تر (از ناقه صالح) بودند. شگفت است كه چرا هنگامي كه آنان دست به اين عمل فجيع دراز كردند، مسخ نشدند، در حالي كه خداي تعالي براي سركشان و انكاركنندگان، دوزخ را مملو از آتش سوزان، قرار داده است».(1)

ص: 112

سلمي مي گويد: «نزد ام سلمه (همسر پيامبر رفتم. ديدم گريه مي كند گفتم: چرا گريه مي كني؟ گفت: رسول خدا صلي الله عليه و آله را در خواب ديدم كه ناله مي زد و سر و ريشش خاك آلود بود. پرسيدم: اي رسول خدا چه اتفاقي برايت رخ داده؟ فرمود: هم اينك شاهد كشته شدن حسين بودم».(1)

ص: 113

ص: 114

آنجا بودم، دوست داشتم از او جدا نشوم تا با وي كشته شوم. به خدا، چيزي كه مرا تسكين مي دهد و مصيبت غمشان را آسان مي كند، همين است كه با برادرم و عموزاده ام كشته شده، و او را ياري كرده و با وي ثبات ورزيده اند. آن گاه رو به حاضران كرد و گفت: حمد خداي عز و جل را، به خدا كشته شدن حسين براي من گران بود. اگر دستانم او را ياري نكرد، دو پسرانم ياري اش كردند».(1)

ص: 115

ص: 116

بگرياند. به خدا اگر كه پير و خرفت نبودي و عقلت نرفته بود، گردنت را مي زدم. راوي مي گويد: آن گاه زيد برخاست و بيرون رفت و مي گفت: اي گروه عربان، پس از اين شما بردگانيد. پسر فاطمه را كشتيد و پسر مرجانه را امارت داديد كه نيكانتان را بكشد و بدانتان را برده كند. به ذلت رضايت داديد. ملعون باد آنكه به ذلت رضايت دهد».(1)

ص: 117

ص: 118

ص: 119

بهترين عموها بود، رها كرديم و با آنها يك تير نينداختيم و يك نيزه و يك ضربت شمشير نزديم و ندانستيم چه كردند. به خدا چنين كاري نمي كنيم، جان و مال و كسانمان را فدايت مي كنيم و همراه تو مي جنگيم تا شريك سرانجامت شويم. خدا، زندگي از پس تو را روسياه كند.

ضحاك بن عبدالله مي گويد: سپس مسلم بن عوسجه اسدي برخاست و گفت: ما تو را رها كنيم و در ادا نكردن حق تو چه عذري نزد خدا ببريم؟ به خدا چنين نمي كنم تا نيزه ام را در سينه هاشان بشكنم و تا زماني كه شمشير در دست دارم ضربتشان مي زنم. اگر براي دفاع از تو سلاح براي جنگشان نداشته باشم، چندان سنگشان مي زنم كه با تو بميرم.

سعد بن عبدالله حنفي گفت: به خدا تو را رها نمي كنيم تا خدا بداند كه در نبود پيامبر حرمتش را در وجود حرمت تو رعايت كرده ايم. به خدا اگر بدانم كشته مي شوم، سپس زنده مي شوم، آن گاه زنده زنده سوزانده مي شوم و خاكسترم به باد مي رود و هفتاد بار اين چنين كاري با من بكنند، از تو جدا نمي شوم تا پيش رويت جان بدهم. پس چرا چنين نكنم كه يك بار كشته شدن است و آن گاه كرامتي است كه هرگز پايان نمي پذيرد.

زهير بن قين گفت: به خدا، دوست دارم كشته شوم و زنده شوم و باز كشته شوم و به همين صورت هزار بار كشته شوم تا خدا با كشته شدن من، رنج و بلا را از جان تو و جان جوانان خاندان تو دور كند.

ضحاك بن عبدالله مي گويد: آن شب حسين و ياران وي همه شب بيدار بودند، نماز مي خواندند و به درگاه خدا دعا و زاري مي كردند و آمرزش مي خواستند».(1)

ص: 120

ضحاك بن عبدالله مي گويد: «در واپسين لحظات، هنگامي كه از اهل بيت و ياران حسين عليه السلام كسي جز سويد بن عمرو بن ابي مطاع خثعمي و بشير بن عمرو حضرمي باقي نمانده بود نزد حسين آمدم و گفتم: اي ابا عبدالله من شرط كرده بودم تا زماني به همراه تو بجنگم كه يار و ياوري داشته باشي. حال كه كسي نمانده است، به من اجازه بده بروم؛ چون من توان دفاع از تو و خودم را در برابر اينان ندارم. حسين عليه السلام نيز به وي اجازه داد. عده اي از اهل يمامه از ياران عمر سعد به تعقيبم پرداختند، اما سرانجام دست كشيدند و من توانستم فرار كنم».(1)

ص: 121

نكرد و سرانجام از اين كرده خويش پشيمان شد. عبدالله بن شريك مي گويد: خودم، بشر بن غالب را ديدم كه از شدت پشيماني ياري ندادن حسين عليه السلام ، خود را بر قبر حسين افكنده بود و خاك آن را بر سرش مي ريخت و مي گريست».(1)

وي پس از شهادت امام حسين عليه السلام در خدمت زبيريان در آمد و سرانجام تحت فرمان حجاج بن يوسف ثقفي در جنگ با خوارج در اهواز كشته شد.(2)

ص: 122

رحمت جاودانه سيراب فرمايد. كنار آرام گاه ها و جايگاه ايشان ايستادم. چشم من گريان و نزديك بود كه همه احشاي من بتركد و بيرون بريزد. به جان خودم سوگند كه مرداني جنگ آزموده بودند و بزرگان مدافعي كه شتابان به ميدان رزم مي رفتند، آن شيران بيشه شجاعت با شمشيرهاي خود در ياري پسر دختر پيامبرشان يكديگر را دلداري دادند. ايشان در دفاع از حسين با نيزه هاي خود با لشكرهاي بدبخت و تبه كاران جنگيدند.(1)

عبيدالله بن حر جعفي اين ابيات را نيز سروده است: «آيا اينك كه حسين را ياري نداده ام، ابن زبير اميدوار است كه سرانجام او را ياري دهم؟ خودداري من از ياري حسين مايه بدبختي و زيان و به سبب بزدلي من بود و حال آنكه اگر در راه او جانبازي مي كردم، چشمم روشن مي شد و به فضيلت مي رسيدم». (2)

او پس از ترك امام حسين عليه السلام هيچ گاه موضع گيري صحيحي نداشت. وي نه ابن زبير را ياري كرد و نه در قيام مختار براي خون خواهي از حسين عليه السلام شركت جست. او در ايام مختار به راهزني روي آورد و در روزگار زبيريان نيز سر به طغيان برداشت. مدتي زنداني بود و آن گاه در سال 68 هجري به دستور مصعب بن زبير كشته شد.(3)

ص: 123

امويان در روزگار معاويه، مكاتبه كرده و به امام در مكه پيوسته بود. در طول اين مدت همراه امام بود تا اينكه به عراق رسيد. درباره وي نوشته اند: «فراس بن جعده مخزومي هنگامي كه سختي وضع و هم دستي لشكريان بر جنگ امام را ديد، هراسان شد و از جنگ ترسيد و رعب و هراس بر او مستولي گشت. امام، پريشاني اش را دريافت و به وي اجازه رفتن داد و او در تاريكي شب، پاي به فرار نهاد».(1)

ص: 124

ص: 125

ص: 126

نافع رو به سوي حسين عليه السلام برگشت. حسين عليه السلام به او گفت: اي نافع، هر كه بنياد دينش را بر قياس بگذارد، تا زمان برجاست عمرش در اشتباه مي گذرد و پرستنده اي است كه از آيين روشن خدا رو برگردانده است و در كژي و انحراف پيش رفته، راه را گم مي كند و سخن ناپسند مي گويد.

اي ابن ازرق، خدايم را آن گونه كه خود، خويشتن را ستوده است، توصيف مي كنم و او را آن گونه كه خود، خويشتن را شناسانده است، مي شناسانم. «لَا يدْرَكُ بِالْحَوَاسِّ وَ لَا يقَاسُ بِالنَّاسِ فَهُوَ قَرِيبٌ غَيرُ مُلْتَصِقٍ وَ بَعِيدٌ غَيرُ مُتَقَصٍّ يوَحَّدُ وَ لَا يبَعَّضُ مَعْرُوفٌ بِالْآياتِ مَوْصُوفٌ بِالْعَلَامَاتِ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْكَبِيرُ الْمُتَعالِ؛ با حواس نمي توان دركش كرد و با مردمانش نمي توان مقايسه اش كرد. (چون قيوّم است) به همه نزديك است، ولي نه آن گونه كه (در عرض آنها باشد و به آنها) چسبيده باشد (چون غير همه است و از همه) دورست، اما كاستي ندارد. يگانه است و جزء ندارد. از راه آيات خود شناخته مي شود، از راه نشانه ها توصيف مي گردد. جز او كه بزرگ است و بزرگوار، هيچ معبود بر حقي نيست».

در اين هنگام، نافع (كه تحت تأثير سخنان قرار گرفته بود) گريست و اظهار داشت: «اي حسين، سخن تو چه قدر زيبا (و عميق) است! ابن ازرق به گريه افتاد و گفت: اي حسين! كلامت چه زيباست! حسين به او گفت: شنيده ام تو شهادت مي دهي كه پدرم و برادرم و همچنين خود من كافر هستيم؟! ابن ازرق گفت: به خدا سوگند _ اي حسين _ اگر هم چنين كرده ام، شما بلنداي فروغمند اسلام و ستارگان احكاميد».(1)

ص: 127

ص: 128

فَجَديدُها بالٍ، وَ نَعيمُها مُضْمَحِلٌّ، وَ سُرُورُها مُكْفَهِرٌّ، وَ الْمَنْزِلُ بُلْغَةٌ وَ الدَّارُ قُلْعَةٌ، فَتَزَوَّدُوا، فَإِنَّ خَيرَ الزَّادِ التَّقْوي، فَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ.(1)

اي بندگان خدا تقواي الهي پيشه كنيد و از دنيا بركنار باشيد؛ چرا كه دنيا اگر براي كسي باقي بود و كسي براي آن باقي بود انبيا به آن محق تر بودند؛ چراكه آنان سزاوار براي رضامندي و به قضاي الهي بيش از هر كسي خشنود بودند، اما خداوند دنيا را براي آزمايش و ساكنانش را براي فنا آفريد. تازه هايش رو به كهنگي و نعمت هايش رو به زوالند، خوشي هايش رو به غم و تلخ كامي است. منزلي است ناپايدار و خانه اي است كه به ناچار بايد از آن رخت بربست. پس توشه راه برداريد و بهترين ره توشه، تقواست، تقواي الهي پيشه كنيد تا رستگار شويد.

اعمش نقل مي كند كه حسين بن علي عليه السلام فرمود:

به هر اندازه بر ثروت ثروتمند افزوده گردد، اشتغال و رنجش افزون تر مي گردد. (آن گاه فرمود: اي تلخ كننده خوشي ها (دنيا)، اي خانه هر نابودي و گرفتاري، تو را شناخته ام. براي زاهد (اعراض كننده از تو) نيز هنگامي كه بار سنگين مخارج عيال و فرزند را بر دوش دارد نيز طلب زهدش خالص نخواهد شد.(2)

ص: 129

إِلَيكَ رَغْبَةً مِنِّي إِلَيكَ عَمَّنْ سِوَاكَ _ فَفَرَّجْتَهُ وَ كَشَفْتَهُ فَأَنْتَ وَلِي كُلِّ نِعْمَةٍ _ وَ صَاحِبُ كُلِّ حَسَنَةٍ وَ مُنْتَهَي كُلِّ رَغْبَة.(1)

خدايا تو در هر رنجي تكيه گاه و در هر سختي اميد مني و در هر گرفتاري كه به سويم روي كند، تكيه گاه و يار مني، چه غم ها كه موجب ضعف دل بود و راه چاره اي نداشت وسبب بي اعتنايي دوست و شماتت دشمن بود كه به پيشگاه تو آوردم و شكايت آن را به تو كردم كه از همه كسان دل با تو داشتم و تو آن را برطرف كردي؛ چرا كه تو مالك همه نعمت ها و همه خوبي ها و همه مطلوب ها نزد تو است.

ص: 130

نمي كند. زمام كارها به دست خداوند بزرگ است و هر زنده اي بر اين راه كه من روم خواهد رفت (و سرانجام مي ميرد).(1)

ص: 131

ص: 132

بسم اللّه الرحمن الرحيم. اين وصيتي است از حسين بن علي بن ابي طالب عليه السلام به برادرش محمّد، معروف به ابن حنفيه: حسين شهادت مي دهد كه معبودي جز خداي يگانه اي كه شريكي ندارد نيست و محمّد بنده و فرستاده اوست كه از جانب حق به حق مبعوث شده است و اينكه بهشت و دوزخ حق است و روز رستاخيز _ بدون شك _ خواهد آمد و خداوند خفتگان در قبرها را برمي انگيزد و من از سرِ مستي و طغيان و فسادانگيزي و ستمكاري قيام نكردم، تنها براي اصلاح در امت جدم به پا خاستم. مي خواهم امر به معروف و نهي از منكر كنم و به روش جدم و پدرم، علي بن ابي طالب عليه السلام رفتار كنم. هر كس سخن حق مرا پذيرفت، پس خداوند به پذيرش (و پاداش) آن سزاوارتر است و هر كس دعوت مرا نپذيرفت، صبر مي كنم تا خداوند ميان من و اين مردم به حق داوري كند كه او بهترين داوران است.

ص: 133

وَ الْعُدْوانِ، ثُمَّ لَمْ يغَيرْ بِفِعْلٍ وَ لا قَوْلٍ، كانَ حَقِيقاً عَلَي اللَّهِ أَنْ يدْخِلَهُ مَدْخَلَه.(1)

رسول خدا صلي الله عليه و آله فرموده است: هر كس سلطان ستمگري را ببيند كه حرام خدا را حلال شمرده و پيمان خدا را شكسته، با سنت پيامبر مخالفت مي ورزد و در ميان بندگان خدا به ظلم و ستم رفتار مي كند، ولي با او به عمل و گفتار به مبارزه برنخيزد، سزاوار است كه خداوند او را در همان جايگاه آن سلطان ستمگر (در جهنم) وارد كند.

ص: 134

مَا مِنْ مُسْلِمٍ و لا مسلمه يصَابُ بِمُصِيبَةٍ فيذكرهاوَ إِنْ قَدُمَ عَهْدُهَا _ فَيحْدَثَ لذالك اسْتِرْجَاعاً إِلَّا جدَّد اللَّهُ لَهُ عند ذالك مَنْزِلَةً _ وَ أَعْطَاهُ مِثْلَ مَا أَعْطَاهُ يوْمَ أُصِيبَ بِهَا.(1)

هيچ زن و مرد مسلماني نيست كه به مصيبتي مبتلا گردد، اگر چه زمان زيادي از مصيبت ديدنش گذشته باشد و به يادش افتد و بگويد انالله و انا اليه راجعون. مگر اينكه خداوند منزلت چنين كسي را در نزدش بالا برد و همانند روزي كه به آن مصيبت مبتلا شده بود، به او پاداش مي دهد.

ص: 135

ص: 136

ابن جوزي، ابوالفرج عبدالرحمان بن علي، المنتظم في تاريخ الأمم و الملوك، تحقيق: محمد عبدالقادر عطا و مصطفي عبدالقادر عطا، بيروت، دارالكتب العلميه، 1412 ه .ق.

_________، زاد المسير في علم التفسير، تحقيق: عبدالرزاق المهدي، بيروت، دار الكتاب العربي، 1422 ه .ق.

ابن حبان بستي تميمي، ابو حاتم محمد، السيرة النبوية و أخبار الخلفاء، بيروت، الكتب الثقافية، 1417 ه .ق.

_________، ابوحاتم محمد، صحيح ابن حبان، تحقيق: شعيب الأرنؤوط، بيروت، مؤسسة الرساله، 1414 ه .ق.

ابن خلدون، عبد الرحمان بن محمد، تاريخ ابن خلدون (ديوان المبتدأ و الخبر)، تحقيق: خليل شحادة، بيروت، دارالفكر، 1408 ه .ق.

ابن سعد كاتب واقدي، محمد بن سعد، الطبقات الكبري، بيروت، دارالكتب العلمية، 1418 ه .ق.

ابن عبد البر، ابو عمر يوسف بن عبدالله بن محمد، الاستيعاب في معرفة الأصحاب، تحقيق: علي محمد البجاوي، بيروت، دار الجيل، 1412 ه .ق.

ابن عجيبه، احمد بن محمد قرشي، البحر المديد في تفسير القرآن المجيد، تحقيق: دكتر حسن عباس، قاهره، بي تا.

ابن عدي، عبدالله، الكامل، تحقيق: يحيي مختار غزاوي، بيروت، لبنان، دار الفكر للطباعة والنشر والتوزيع، 1409 ه .ق.

ابن عساكر دمشقي، علي، تاريخ مدينة دمشق، تحقيق: علي شيري، بيروت، دار الفكر للطباعه والنشر والتوزيع، 1415 ه .ق.

ابن عطيه اندلسي، عبدالحق بن غالب، المحرر الوجيز في تفسير الكتاب العزيز، تحقيق: عبدالسلام عبدالشافي محمد، بيروت، دارالكتب العلميه، 1413 ه .ق.

ص: 137

ابن قتيبه دينوري، ابو محمد، عبدالله بن مسلم، الإمامة و السياسة، معروف به تاريخ الخلفا، تحقيق: علي شيري، بيروت، دارالأضوا، 1410 ه .ق.

ابن كثير دمشقي، اسماعيل بن عمرو، البداية و النهايه، بيروت، دارالفكر، 1407 ه .ق.

__________، تفسير القرآن العظيم (تفسير ابن كثير)، بيروت دار الكتب العلمية، 1419 ه .ق.

ابن ماجه قزويني، محمد بن يزيد، سنن ابن ماجة، تحقيق و تعليق: محمد فؤاد عبد الباقي، بيروت، دار الفكر للطباعة والنشر والتوزيع.

ابن ماكولا، علي، إكمال الكمال، بيروت، دار إحياء التراث، 1990 ه .ق.

ابوحيان اندلسي، محمد بن يوسف، تفسير البحر المحيط، بيروت، دارالفكر، 1420 ه .ق.

ابوداود سجستاني، سليمان بن اشعث، سنن ابي داود، بيروت، دارالفكر، 1410 ه .ق.

ابي السعود، محمد بن محيي الدين، ارشاد عقل السليم، بيروت، دار الكتب العلميه، بي تا.

بخاري، محمد بن اسماعيل، صحيح بخاري، تصحيح: بن باز، بيروت، دارالفكر، 1414 ه .ق.

برسوي، اسماعيل بن حقي، روح البيان في تفسير القرآن، بيروت، دارالفكر، بي تا.

بسوي، ابو يوسف يعقوب بن سفيان، المعرفه والتاريخ، تحقيق: اكرم ضيا عمري، بيروت، مؤسسه الرساله، 1401 ه .ق.

بغوي، حسين بن مسعود، معالم التنزيل في تفسير القرآن، تحقيق: عبدالرزاق المهدي، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1420 ه .ق.

ص: 138

بلاذري، احمد بن يحيي، أنساب الأشراف، بيروت، دار الفكر، 1417 ه .ق.

بيضاوي، عبدالله بن عمر، أنوار التنزيل و أسرار التأويل، تحقيق مرعشلي: بيروت، دار احياء التراث العربي، 1418 ه .ق.

بيهقي، احمد بن حسين، سنن الكبري، بيروت، دار الفكر.

ترمذي، محمد بن عيسي، سنن ترمذي، بيروت، دارالفكر، 1403 ه .ق.

ثعالبي، عبدالرحمان بن محمد، جواهر الحسان في تفسير القرآن، تحقيق: شيخ محمدعلي معوض، بيروت، داراحياء التراث العربي، 8 ه .ق.

ثعلبي نيشابوري، ابو اسحاق احمد بن ابراهيم، الكشف و البيان عن تفسير القرآن، بيروت، دار إحياء التراث العربي، 1422 ه .ق.

حافظ مزي، يوسف، تهذيب الكمال، تحقيق: بشار عواد معروف، بيروت _ لبنان، مؤسسة الرسالة، 1413 ه .ق.

حاكم نيشابوري، محمد بن عبدالله، المستدرك، بيروت، دار المعرفه، 1406 ه .ق.

خاذن بغدادي، علاء الدين علي بن محمد، لباب التاويل في معاني التنزيل، بيروت،: دار الكتب العلمية، 1415 ه .ق.

خركوشي نيشابوري، ابوسعيد، عبدالملك، شرف المصطفي، مكه، دار البشائر الإسلامية، 1424 ه .ق.

خطيب بغدادي، احمد بن علي، تاريخ بغداد، تحقيق: مصطفي عبدالقادر عطا، بيروت _ لبنان، دارالكتب العلمية، 1417 ه .ق.

ديار بكري، حسين، تاريخ الخميس في أحوال أنفس النفيس، بيروت، دار صادر.

دينوري، ابوحنيفه احمد بن داوود، اخبار الطوال، قم، منشورات شريف رضي، 1368.

ص: 139

ذهبي شمس الدين محمد بن احمد، سير اعلام النبلاء، بيروت، موسسة الرساله، 1419 ه .ق.

ذهبي، شمس الدين محمد بن احمد، تذكرة الحفاظ، بيروت _ لبنان، دار إحياء التراث العربي.

ذهبي، شمس الدين محمد بن احمد، تاريخ الاسلام و وفيات المشاهير و الأعلام، تحقيق: عمر عبد السلام تدمري، بيروت، دار الكتاب العربي، 1413 ه .ق.

زمخشري، محمود، الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل، بيروت، دار الكتاب العربي، 1407 ه .ق.

سمعاني، منصور بن عبدالجبار، تفسير القرآن، رياض، دارالوطن، 1418 ه .ق.

سيوطي، جلال الدين عبدالرحمان بن عمر، الدر المنثور في تفسير المأثور، قم، كتاب خانه آيت الله مرعشي نجفي، 1404 ه .ق.

شوكاني، محمد بن علي، تفسير فتح القدير، دمشق _ بيروت، دار ابن كثير، دار الكلم الطيب، 1414 ه .ق.

شيباني، احمد بن حنبل، المسند، بيروت، دار صادر.

صالحي شامي، محمد بن يوسف، سبل الهدي و الرشاد في سيرة خير العباد، تحقيق: عادل احمد عبد الموجود و علي محمد معوض، بيروت، دار الكتب العلمية، 1414 ه .ق.

صفدي، خليل بن ايبك، الوافي بالوفيات، تحقيق: احمد الأرناؤوط وتركي مصطفي، بيروت، دار إحياء التراث، 1420 ه .ق.

طبراني، سليمان بن احمد، المعجم الكبير، تحقيق و تخريج: حمدي عبدالمجيد السلفي، دار احيا التراث العربي، 1405 ه .ق.

ص: 140

طبري، ابو جعفر محمد بن جرير، تاريخ الطبري (تاريخ الامم و الملوك)، تحقيق: محمد ابو الفضل ابراهيم، بيروت، دار التراث، 1387.

____________، جامع البيان في تفسير القرآن (تفسير طبري)، بيروت، دار المعرفه، 1412 ه .ق.

عسقلاني، احمد بن علي بن حجر، الإصابة في تمييز الصحابة، تحقيق: عادل احمد عبد الموجود و علي محمد معوض، بيروت، دارالكتب العلمية، 1415 ه .ق.

____________، تهذيب التهذيب، بيروت _ لبنان، دار الفكر للطباعة والنشر والتوزيع، 1404 ه .ق _ 1984 م.

____________، فتح الباري في شرح صحيح البخاري، بيروت، دارالطباعه للنشر.

عيني، محمود بن احمد، عمده القاري، بيروت، دار إحياء التراث العربي.

فخر رازي، ابوعبدالله محمد بن عمر، مفاتيح الغيب، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1420 ه .ق.

قاسمي، محمد جمال الدين، محاسن التاويل، تحقيق: محمد باسل عيون السود، بيروت، دار الكتب العلميه، 1418 ه .ق.

قرطبي، محمد بن احمد، الجامع لأحكام القرآن (تفسير قرطبي)، تهران، انتشارات ناصر خسرو، 1364.

قشيري نيشابوري، مسلم بن حجاج، صحيح مسلم، بيروت، دارالفكر، بي تا.

قنوجي، صديق بن حسن، فتح البيان، بيروت، مكتبه العصريه، 1415 ه .ق.

كرماني، محمود بن حمزه، غرائب التفسير و عجائب التاويل، بيروت، دارالقبله للثقافه الاسلاميه، 1408 ه .ق.

ص: 141

ماوردي، ابو الحسن علي بن محمد بن حبييب، النكت والعيون، تحقيق: سيد بن عبدالمقصود، بيروت، داراحياء التراث العربي، 1415 ه .ق.

مبارك فوري، محمد بن عبدالرحمان، تحفه الاحوزي في شرح جامع الترمذي، بيروت، لبنان، دار الكتب العلمية، 1410 ه .ق.

متقي هندي، علي، كنزل العمال، بيروت، مؤسسه الرساله، بي تا.

مسعودي، ابو الحسن علي بن حسين بن علي، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقيق: اسعد داغر، بيروت، دار الاندلس، 1385.

مظهري، محمد ثناءالله، تفسير المظهري، تحقيق: غلام نبي تونسي، پاكستان، مكتبة رشديه، 1412 ه .ق.

مقدسي، مطهر بن طاهر، البدء و التاريخ، پور سعيد، مكتبة الثقافة الدينية، بي تا.

مقريزي، تقي الدين أحمد بن علي، إمتاع الأسماع، تحقيق: محمد عبدالحميد نميسي، بيروت، دار الكتب العلمية، 1420 ه .ق.

ميبدي، رشيدالدين احمد بن ابي سعد، كشف الأسرار و عدة الأبرار، علي اصغر حكمت، تهران، امير كبير، 1371.

الناصف منصور علي، التاج الجامع للاصول، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1406 ه .ق.

نسائي، احمد بن شعيب، سنن نسائي، بيروت، دارالفكر للطباعة والنشر والتوزيع، 1930 م.

نسفي، عبداللّه بن أحمد، مدارك التنزيل، بيروت، دار ابن كثير،

نووي جاوي، محمد بن عمر، مراح لبيد لكشف معني القرآن المجيد، بيروت، دار الكتب العلميه اول، 1417 ه .ق.

ص: 142

نيشابوري، نظام الدين حسن بن محمد، تفسير غرائب القرآن و رغائب الفرقان، بيروت، دار الكتب العلميه، 1416 ه .ق.

واحدي علي بن احمد، اسباب نزول القرآن، تحقيق: كمال بسيوني زغلول، بيروت، اول دار الكتب العلمية، بي تا.

واحدي، علي بن احمد، تفسير الوسيط، واحدي نيشابوري، بيروت، دار الكتب العلميه، بي تا.

هاشمي بغدادي، محمد بن حبيب بن اميه، المحبر، بيروت، دارالآفاق الجديده.

هيثمي نورالدين، علي بن ابي بكر، مجمع الزوائد، بيروت، دارالكتب العلميه، 1408 ه .ق.

يعقوبي، احمد بن أبي يعقوب بن جعفر (م بعد 292)، تاريخ يعقوبي، بيروت، دار صادر، بي تا.