ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

ص: 9

ص: 10

ترويجي خود را در زمينه حجاب و عفاف با تأكيد بر تقويت پايههاي اعتقادي و انگيزههاي دروني مخاطبان خود پايه ريزي كند.

از سوي ديگر، از آنجا كه يكي از پر مخاطب ترين و در نتيجه تاثير گذارترين برنامه هاي تلويزيون، برنامه هاي نمايشي رسانه خصوصاً سريال هاي تلويزيوني است؛ بررسي عملكرد رسانه درباره عفاف و حجاب مهم و ضروري به نظر مي رسد؛ كه مي توان با بررسي دقيق و همه جانبه اين موضوع، ضمن آسيب شناسي دقيقي از اين موضوع در برنامه هاي نمايشي، الگوي مطلوب و مناسبي ارائه داد و با فرهنگ سازي مستمر، از بروز بسياري از معضلات اجتماعي جلوگيري كرد.

در اين پژوهش تلاش مي شود به مباني فقهي و اسلامي عفاف و حجاب، ديدگاه فقها درباره روابط زن و مرد و موازين و سياستهاي رسانه طراز نظام اسلامي پرداخته شود و ضمن بررسي مفهوم و حدود و ضوابط شرعي و ابعاد عفاف و حجاب، مباني و ....، شاخص هايي براي سنجش اين مسأله در برنامه هاي نمايشي طراحي و به آنها پرداخته شود.

در قرآن كريم، آيات مختلفي به طور صريح، در مورد رعايت عفاف و حجاب و حد و حدود و كيفيت آن نازل شده است كه بر همين اساس، استفاده از ديدگاه و نظر مراجع تقليد، خصوصا مقام معظم رهبري در مباحث مربوط به رسانه ضروري است و مي تواند الگوي مطلوبي براي برنامه سازان، كارگردانان و ديگر عوامل توليد برنامه هاي نمايشي از جمله سريال ها محسوب گردد.

بر همين اساس براي مطالعه و بررسي عفاف و حجاب در برنامه هاي نمايشي رسانه با انتخاب هدفمند و بررسي و تحليل محتوايي دو سريال

ص: 11

تلويزيوني پرمخاطب «فاصله ها» و «ستايش»، اين پژوهش صورت گرفته است.

بررسي حاضر، نشان مي دهد كه در اين زمينه بايد توجه بهتر و تلاشهاي بيشتري از سوي مسولين امر صورت پذيرد زيرا نمودارها نشان مي دهد كه بيشترين فراواني در گونه شناسي حجاب دختر در مقابل پسر در سريال فاصله ها، مربوط به حجاب «مانتوي بلند» با 6/40 درصد بوده و در مرحله بعدي پوشش «چادر» قرار دارد.

بنابراين توجه دقيق و همه جانبه به رعايت عفاف و حجاب اسلامي در روابط زن و مرد در مجموعه هاي تلويزيوني سيما، پرهيز از پرداختن به ارتباطات دوستانه ميان دختر و پسر در روابط پيش از ازدواج ، كاهش حجم ارتباطات ميان زن و مرد ، استفاده از كارشناسان ديني در تهيه و ساخت برنامه ها و پرورش عوامل برنامه ساز متعهد، و توجه به تقويت پايه هاي اعتقادي مخاطب و نشان دادن آثار منفي رعايت نكردن عفاف و حجاب و تبيين نفوذ دشمن در فضاي رسانهاي كشور از جمله مواردي هستند كه مي تواند رسانه را در فرايند حركت به سمت برنامه سازي مورد نظر اسلام كمك نمايد.

ص: 12

ص: 13

ص: 14

فرهنگ سازي در اين زمينه، از بروز بسياري از معضلات اجتماعي جلوگيري كرد.

بي شك مراجعه به دستورات فقهي و اخلاقي اسلام و همچنين رجوع به آراء، ديدگاه ها و فتاواي مراجع عظام تقليد در خصوص موازين و دستورات مربوط به عفاف و حجاب اسلامي مي تواند سرمشق و الگوي مطلوبي براي برنامه سازان، تهيه كنندگان و عوامل درگير در توليد برنامه هاي نمايشي و از جمله سريال هاي مختلف رسانه ملي محسوب گردد.

در اين راستا در اين پژوهش، تلاش شده است به مباني فقهي و اسلامي موضوع عفاف و حجاب، ديدگاه هاي علماء و مراجع عظام تقليد در خصوص عفاف اسلامي و حد و حدود روابط زن و مرد و همچنين سياست ها و موازين افق رسانه ملي در اين خصوص پرداخته شود و ضمن بررسي مفاهيم مختلف مرتبط با عفاف، شاخص هايي را براي سنجش عفاف اسلامي در مجموعه هاي نمايشي رسانه ملي طراحي نموده و با استفاده از اين شاخص ها به بررسي و سنجش دقيق تر اين موضوع در برنامه هاي نمايشي رسانه ملي بپردازيم.

جهت انجام اين پژوهش از دو روش «مطالعه كتابخانه اي» و روش «تحليل محتوا»(1) استفاده شده است. جهت مطالعه دقيق تر پژوهش حاضر نيز دو سريال مهم و پرمخاطب سيما (سريال هاي «فاصله ها» و «ستايش») به عنوان نمونه موردي اين مطالعه، به صورت هدفمند انتخاب شده و در اين سريال ها آيتم ها و مقولات مربوط به عفاف اسلامي كه عمدتا استخراج شده از مباني اسلامي عفاف و ديدگاه ها و آراء مراجع عظام تقليد در خصوص عفاف اسلامي است، مورد بررسي و تحليل محتوايي قرار گرفته است.

ص: 15

ص: 16

ص: 17

ص: 18

پاهاي خود را [به گونه اي به زمين] نكوبند تا آنچه از زينتشان نهفته مي دارند معلوم گردد. اي مؤمنان، به درگاه خدا توبه كنيد اميد كه رستگار شويد. (نور: 31)

همچنين در سوره احزاب آمده است:

اي پيامبر، به همسران و دختران خويش و بانوان باايمان بگو روپوش خود را برگيرند تا به عفاف و حُريت شناخته شوند و مورد آزار و تعرّض هوس رانان قرار نگيرند، بهتر است و خداوند، آمرزنده و مهربان است. (احزاب: 59)

در بخش ديگري از آيه احزاب آمده است:

اي زنان پيامبر، شما اگر تقوا داشته باشيد، همانند ديگران نيستيد. بنابراين، هرگز نرم و نازك با مردان، سخن مگوييد تا آن كه دلش بيمار است، به طمع افتد، بلكه متين و نيكو سخن بگوييد و خانه را منزلگاه خويش قرار دهيد و هرگز مانند دوره جاهليت نخستين، (براي نامَحرمان) آرايش و خودآرايي نكنيد و نماز را برپا داريد و زكات را بپردازيد و از خدا و رسولش اطاعت كنيد. (احزاب: 32)

در جامعه اسلامي و مكتب اصيل تشيع، استفاده از ديدگاه هاي مراجع عظام تقليد، به عنوان امانت داران وحي الهي در اداره بخش هاي مختلف جامعه از جمله كارآمدي در مباحث فرهنگي همچون رسانه، بحثي ضروري و مهم است.

مراجع عظام تقليد نيز ديدگاه هاي مهمي درباره بحث وجوب عفاف و حجاب اسلامي مطرح كرده اند كه استفاده از اين نظريه ها در برنامه هاي نمايشي رسانه ملي و سريال هاي تلويزيوني صدا و سيما با توجه به ضروريات جامعه اسلامي ما ضرورت دارد.

ص: 19

با وجود نقش مؤثر رسانه در ترويج عفاف به ويژه از طريق برنامه هاي نمايشي، گاه شاهد نمايش برخي روابط نامناسب به ويژه در مجموعه هاي نمايشي تلويزيوني هستيم كه اين امر، الگوي نادرستي در اختيار مخاطبان جوان و نوجوان قرار مي دهد و موجب آسيب هاي فرهنگي و اجتماعي در سطح جامعه مي شود.

از سوي ديگر، از آنجا كه يكي از پرمخاطب ترين و در نتيجه، اثرگذار ترين برنامه هاي تلويزيون، برنامه هاي نمايشي رسانه ملي به ويژه سريال هاي تلويزيوني است؛ تحليل و بررسي عملكرد رسانه ملي در زمينه عفاف اسلامي در اين برنامه ها بسيار مهم و ضروري به نظر مي رسد. با بررسي دقيق و همه جانبه اين موضوع، ضمن آسيب شناسي دقيق عفاف اسلامي و روابط زن و مرد در برنامه هاي نمايشي، الگوي مطلوب و مناسبي از اين روابط مي توان ترسيم و با فرهنگ سازي در اين زمينه، از بسياري از معضلات اجتماعي جلوگيري كرد.

بي شك، مراجعه به دستورهاي فقهي و اخلاقي اسلام در مورد موازين عفاف و حجاب اسلامي، سرمشق مطلوبي براي برنامه سازان، تهيه كنندگان و عوامل توليد برنامه هاي نمايشي از جمله سريال هاي مختلف رسانه ملي خواهد بود.

پژوهش حاضر تلاش مي كند به مباني فقهي و اسلامي موضوع عفاف و حجاب، ديدگاه هاي فقها در زمينه عفاف، عفاف و روابط زن و مرد و سياست ها و موازين افق رسانه ملي در اين مورد بپردازد. ضمن بررسي مفهوم و ابعاد عفاف، حدود و ضوابط شرعي مربوط به عفاف، مباني و جايگاه عفاف در بينش اسلامي، شاخص هايي را براي سنجش عفاف اسلامي در مجموعه هاي نمايشي رسانه ملي، طراحي

ص: 20

مي كنيم و با اين شاخص ها به بررسي و سنجش اين موضوع مي پردازيم.

در اين بررسي، از ميان سريال هاي پخش شده از سيما، به صورت تصادفي، سريال «فاصله ها» و «ستايش» انتخاب شده اند كه موضوع و مضامين اجتماعي دارند و بيشتر با موضوع تحقيق حاضر مرتبط هستند و صحنه هاي زيادي از تقابل افراد با نامحرم را دارند. با اين بررسي در مي يابيم سريال هاي ايراني پخش شده از سيما، چگونه به اين موضوع پرداخته اند و نقاط ضعف و قوت آنها در اين زمينه چه بوده است؟

ص: 21

مي دهد و موجب آسيب هاي فرهنگي و اجتماعي در سطح جامعه مي شود.

از آنجا كه يكي از پرمخاطب ترين و در نتيجه تأثيرگذارترين برنامه هاي تلويزيون، برنامه هاي نمايشي رسانه ملي و خصوصا سريال هاي تلويزيوني است؛ بنابراين تحليل و بررسي عملكرد رسانه ملي در خصوص عفاف اسلامي در اين برنامه ها و سريال ها بسيار مهم و ضروري به نظر مي رسد؛ چراكه مي توان با بررسي دقيق و همه جانبه اين موضوع، ضمن آسيب شناسي دقيقي از عفاف اسلامي و روابط زن و مرد در برنامه هاي نمايشي، الگوي مطلوب و مناسبي از اين روابط ارائه و با فرهنگ سازي در اين زمينه، از بروز بسياري از معضلات اجتماعي جلوگيري كرد.

از سوي ديگر، بي شك مراجعه به دستورات فقهي و اخلاقي اسلام و همچنين رجوع به آراء، ديدگاه ها و فتاواي مراجع عظام تقليد در خصوص موازين و دستورات مربوط به عفاف و حجاب اسلامي مي تواند سرمشق و الگوي مطلوبي براي برنامه سازان، تهيه كنندگان و عوامل درگير در توليد برنامه هاي نمايشي و از جمله سريال هاي مختلف رسانه ملي محسوب گردد.

در اين راستا در اين پژوهش، تلاش شده است به مباني فقهي و اسلامي موضوع عفاف و حجاب، ديدگاه هاي علماء و مراجع عظام تقليد در خصوص عفاف اسلامي و حد و حدود روابط زن و مرد و همچنين سياست ها و موازين افق رسانه ملي در اين خصوص پرداخته شود و ضمن بررسي مفاهيم مختلف مرتبط با عفاف، شاخص هايي را براي سنجش عفاف اسلامي در مجموعه هاي نمايشي رسانه ملي طراحي نموده

ص: 22

و با استفاده از اين شاخص ها به بررسي و سنجش دقيق تر اين موضوع در برنامه هاي نمايشي رسانه ملي بپردازيم.

ص: 23

_ ميزان انطباق روابط ميان غير محارم در سريال هاي صدا و سيما با توجه به شاخص هاي عفاف و حجاب اسلامي (برآمده از ديدگاه هاي مراجع عظام تقليد و مباني فقهي اسلامي).

ص: 24

الف) حاجي لري، عبدالرضا (1384). «شناخت نگرش دانشجويان پيرامون وضعيت روابط دختر و پسر در دانشگاه ها و آگاهي آنها از حدود شرعي روابط بين دو جنس»، معاونت پژوهشي جهاد دانشگاهي، واحد علامه طباطبايي.

اهداف اين طرح عبارت بوده اند از:

1. بررسي نگرش دانشجويان نسبت به انگيزه ها و شرايط شكل گيري رابطه بين دو جنس در محيط دانشگاه؛

2. بررسي نگرش دانشجويان نسبت به سطوح مختلف روابط بين دو جنس در دانشگاه ها؛

3. بررسي آگاهي دانشجويان از حدود شرعي روابط بين دو جنس.

جامعه آماري اين تحقيق، مركب از مردان و زناني است كه با يكديگر كنش متقابل دارند و در تداوم نظام اجتماعي به همديگر ياري مي رسانند. به دليل اهميت و جايگاه شرع در جامعه ايران در تحقيق حاضر سعي شده است ميزان آگاهي دانشجويان از حدود شرعي روابط بين دو جنس نيز سنجيده شود.

اين تحقيق در 5 فصل تهيه شده است. فصل اول به بيان مسئله، اهداف و پرسش هاي تحقيق و اهميت و ضرورت تحقيق پرداخته و فصل دوم، ادبيات و چارچوب نظري تحقيق را بررسي كرده است.

فصل سوم، به مباني ديني روابط دختر و پسر مي پردازد. در اين فصل، ابتدا به مباني قرآني روابط دختر و پسر پرداخته و رابطه دختر و پسر از منظر فقهي بررسي شده است. همچنين نظر فقهاي بزرگ معاصر در اين زمينه مطرح مي شود. در ادامه، ارتباط بصري پسران با دختران و ارتباط بصري دختران با پسران؛ ارتباط كتبي و الكترونيكي؛ ارتباط

ص: 25

فيزيكي و بدني و اختلاط دختران و پسران به طور جداگانه بررسي شده است. فصل چهارم نيز به مباني و روش تحقيق پرداخته است. اين تحقيق از نوع تحقيقات پيمايشي _ توصيفي است كه با پيمايش نگرش هاي دانشجويان در مورد وضعيت روابط دختر و پسر در دانشگاه ها و سنجش ميزان آگاهي آنها درباره حدود شرعي روابط دو جنس به توصيف آن پرداخته است.

در فصل پنجم به توصيف و تحليل يافته هاي تحقيق پرداخته كه شامل سه بخش است. نويسنده در بخش اول از ويژگي هاي جمعيت شناختي نمونه بحث مي كند. در بخش دوم، داده هاي توصيفي و در بخش سوم، استنباط هاي آماري را بيان مي كند. در فصل ششم نيز به خلاصه و نتيجه گيري پرداخته است. بر اساس يافته هاي پژوهش، برآوردن نيازهاي طبيعي انساني كه آرامش روحي و رواني در كنار جنس مخالف، يكي از آنهاست، در يك بستر طبيعي و تعريف شده در چارچوب ضوابط و قوانين آسان گير، مي تواند بخشي از مشكلات را رفع كند. همچنين شناخت ابعاد وجودي جنس مخالف و كسب تجربه حداقلي از سوي افراد مي تواند آنها را به سوي برقراري ارتباط با جنس مخالف سوق دهد و به عنوان انگيزه اي نسبتاً مؤثر عمل كند. همچنين داده هاي تحقيق با توجه به شرعي و غير شرعي بودن احكام مطرح شده در پرسش نامه نشان مي دهد فضاي دانشگاه و جامعه به سهل گيري ارتباط بين دو جنس در بين دانشجويان گرايش دارد و بخش قابل توجهي از دانشجويان يا از احكام ديني بي اطلاع بوده يا امور غير شرعي را شرعي تلقي مي كرده اند. بحث آخر نيز به بيان پيشنهاد اختصاص يافته است.

ب) شاكري نژاد، محسن (1388). «مؤلفه هاي حجاب و عفاف در

ص: 26

پربيننده ترين فيلم هاي سينمايي ايران در سال 1386»، دانشكده صدا و سيماي جمهوري اسلامي ايران.

شاكري نژاد در پايان نامه كارشناسي ارشد رشته تحقيق در ارتباطات كه به راهنمايي محمدعلي هرمزي زاده و مشاوره ناصر باهنر در سال 1388 در دانشكده صدا و سيما انجام شده، در بيان ضرورت اين تحقيق آورده است:

بررسي محتواي برنامه هاي فيلم هاي سينمايي و برنامه هاي تلويزيوني به دليل تأثيراتي كه بر پوشش و رفتار مخاطبان دارد، تا حدودي مي تواند عملكرد رسانه ملي را در زمينه ترويج حجاب و عفاف از اين طريق ارزيابي كند.

نويسنده در اين تحقيق، مؤلفه هاي حجاب و عفاف را در پربيننده ترين فيلم هاي سينمايي ايران كه در سال 1386 از شبكه هاي اول، دوم و سوم سيما پخش شده اند، با روش تحليل محتوا بررسي كرده است.

ابتدا شاخص هاي عفاف و حجاب شخصيت هاي زن بر اساس معيارهاي اسلامي و سياست هاي اجرايي رسانه ملي بررسي و سپس شخصيت هاي چادري به عنوان صاحبان حجاب برتر تحليل شده اند.

در كنار آن، مؤلفه هاي حجاب و عفاف، در شخصيت هايي بررسي شده است كه داراي تحصيلات دانشگاهي، زندگي سطح بالا، محبوبيت و زيبايي هستند و ممكن است مخاطبان آنها را الگوي خود انتخاب كنند. در نهايت، عملكرد رسانه ملي در زمينه ترويج حجاب و عفاف در حوزه توليد و تأمين فيلم هاي سينمايي تحليل شده است.

نتايج اين پژوهش نشان مي دهد شاخص هاي مشاهده شده در زمينه

ص: 27

عفاف و حجاب در بسياري از موارد با معيارهاي اسلامي و نيز سياست گذاري هاي اجرايي افق رسانه در هر دو حوزه توليد و تأمين فيلم هاي سينمايي چندان تطابق ندارد.

ج) هرمزي زاده، محمدعلي (1374). «بررسي ارزش هاي اسلامي در سريال هاي همسران و آپارتمان»، مركز مطالعات تحقيقات و سنجش برنامه اي سازمان صدا و سيما.

هرمزي زاده و همكارانش در اين تحقيق به روش تحليل محتوا، ارزش هاي اسلامي را در اين دو سريال پر بيننده سال بررسي كرده اند. در بخش نتايج اين تحقيق آمده است: در سريال آپارتمان، از چادر كه حجاب ملي بانوان ايراني است، چهره درستي ترسيم نشده است. در اين سريال، شش زن جوان حضور دارند كه سه تن از آنان، چادري هستند. از ميان سه زن چادري سريال، تنها يكي از آنان تا حدّي جاذبه هاي اخلاقي و اجتماعي دارد و دو تن ديگر با وجود چادري بودن، چهره هايي نامحبوبند و هيچ گونه جاذبه اخلاقي و اجتماعي ندارند. بر عكس، سه زن غير چادري، چهره هاي محبوبي هستند. اين گونه تقسيم بندي، نوعي جهت گيري پنهان بر ضد چادر به شمار مي آيد.

د) آذرشين، سيد امير (1385). «مطالعه نقش زن در نمايش هاي تلويزيوني بر اساس سه ديدگاه اسلامي، فمينيستي و سنتي»، دانشكده صدا و سيماي جمهوري اسلامي ايران.

در اين پايان نامه كه به راهنمايي ناصر باهنر و مشاوره سيد محمد دادگران در سال 1385 در دانشكده صدا و سيما انجام شده، نقش زن در دو سريال «پس از باران» و «مسافري از هند» مقايسه شده است. در اين پايان نامه حجاب به طور مستقيم بررسي نشده، ولي آذرشين در يكي از

ص: 28

متغيرهاي تحقيق خود، پوشش را به سه دسته اسلامي، (حجاب كامل و متين)، فمينيستي مردانه (شبيه الگوهاي غربي) و سنتي (حجاب سخت و دست و پا گير) تقسيم بندي كرده است. همچنين در بخش ديگري از اين تحقيق، رابطه با نامحرم به همين سه دسته تقسيم شده، به گونه اي كه رابطه با نامحرم را از منظر اسلامي، با حفظ اصول اسلامي و متين؛ فمينيستي، راحت و بدون اشكال و سنتي را با واسطه و غير مستقيم تعريف كرده است.

در بخش نتايج، اين اطلاعات به دست آمده است: در سريال «پس از باران»، شخصيت مرضيه در زمينه پوشش با فراواني ٨٣ مورد، پوششي ١٠٠ درصد اسلامي داشته است. همچنين از مجموع ٣5 مورد ارتباط با نامحرم، ١٠٠ درصد ارتباط اسلامي با نامحرم داشته است. شخصيت شهربانو با فراواني 56 مورد، پوششي ١٠٠ درصد سنتي داشته است. شخصيت شيرين با فراواني 4٩ مورد، پوششي ١٠٠ درصد سنتي داشته و در زمينه ارتباط با نامحرم در مجموع ٢٩ مورد ارتباط، ١٠٠ درصد سنتي عمل كرده است. شخصيت خانم بس در زمينه پوشش با فراواني 4٣ مورد، ١٠٠ درصد پوشش سنتي داشته و در زمينه ارتباط با نامحرم در مجموع، ١٠٠ درصد اسلامي عمل كرده است.

در سريال «مسافري از هند»، شخصيت سيتا در زمينه پوشش، ٩٩ درصد پوشش اسلامي داشته و در زمينه ارتباط با نامحرم، 93 درصد اسلامي و 7 درصد فمينيستي عمل كرده است.

ه) ساعي، محمد حسين (1386). «تحليل محتواي ارزش هاي اسلامي در سريال زير تيغ»، دانشكده صدا و سيماي جمهوري اسلامي ايران.

در اين پايان نامه كه به راهنمايي محمدعلي هرمزي زاده و مشاوره

ص: 29

ناصر باهنر در سال 1388 در دانشكده صدا و سيما انجام شده، ارزش هاي اسلامي، اخلاقي، اعتقادي و رفتاري در شخصيت هاي سريال بررسي شده است. هر چند اين نوشته در ميان ارزش ها به بررسي ارزش حجاب نپرداخته، در بخش پيشنهاد ها چنين آورده است: «چادر يكي از گونه هاي پوشش خاص شيعيان ايراني است و بي ترديد، از اجزاي برجسته زندگي مردم اين سرزمين محسوب مي شود (كما اينكه در عمده كشورهاي اسلامي از چادر به عنوان حجاب استفاده نمي شود. در عين اينكه از منظر نشانه شناختي، كامل ترين دال مادي به معناي عفاف و حيا در فرهنگ شيعي ماست). ظرفيت معنايي اين پديده فرهنگي قابليت آن را در پيام رساني مذهبي بسيار بالا برده است. اين ظرفيت عظيم مورد توجه برنامه سازان و سياست گذاران صدا و سيما نيز بوده و موجب شده است در بسياري از توليدات تلويزيوني از جمله سريال پربيننده و موفق «زير تيغ»، چادر به يكي از اصلي ترين و محوري ترين نشانه ها و نقش ها تبديل شود، تا جايي كه گه گاه از برخي اخبار شنيده مي شود شخص رئيس سازمان صدا و سيماي جمهوري اسلامي ايران، از مديران و تهيه كنندگان دست اندركار در توليد سريال هاي تلويزيوني، به ويژه سريال هاي الف و الف ويژه خواسته است تا حد ممكن از چادر براي پوشش زنان استفاده كنند. اين نگاه به مقوله چادر جاي قدرداني و حمايت دارد، اما همان گونه كه واضح است، چادر انگاره و پيشينه اي جا افتاده در فرهنگ دارد. ذهنيت تاريخي و مذهبي ايرانيان از صاحب چادر، انتظارهاي خاصي دارد. اگر آن انتظارها برآورده نشود، در رابطه مخاطبان تلويزيون با صاحب چادر اختلال ايجاد مي شود و پس از مدتي و در صورت ادامه برخي نابهنجاري ها، اصل وجود اين نوع از حجاب برتر

ص: 30

براي آن فرد زير سؤال مي رود. استفاده از چادر از سوي شخصيت هاي منفي زن سريال هاي تلويزيوني مي تواند آثار نامطلوبي بر معاني ذهني مخاطبان از اين نشانه فرهنگ شيعي داشته باشد. براي مثال، در سريال «زير تيغ»، استفاده شخصيت مريم، دختر اوس محمود (با بازي الهام حميدي و شخصيت فخري)، خواهر رضا و دختر جعفر آقا) با بازي نگار جواهريان) از چادر به عنوان زنان محبوب، چيزفهم، معصوم و حتي زيباي سريال مي تواند با توجه به نظريه يادگيري باندورا و نظريه رشد اخلاقي كلبرگ بر مخاطبان، به ويژه بر مخاطبان كودك و نوجوان اثر مثبت داشته باشد. با اين حال، استفاده هم زمان شخصيت منفي زن سريال (عاليه)، زن قدرت) با بازي معصومه آقاجاني) نيز از پوشش چادر با وجود مشخصه هاي منفي سيرتي و حتي ظاهري ممكن است تأثيرات پيش گفته را كاهش دهد.

و) جعفري، علي (1386). «خانم هاي چادري تلويزيون»، ماه نامه رواق هنر و انديشه، شماره ١١.

محقق در اين مقاله وضعيت پوشش چادر در تلويزيون را بررسي كرده است. وي در اين مقاله با تمركز بر يكي از مهم ترين پوشش هاي زنان در تلويزيون جمهوري اسلامي ايران، قصد دارد زمينه مناسب تري را براي بحث هاي مربوط به تأثيرات فرهنگي صدا و سيما به شيوه پوشش فراهم آورد و برخي آسيب ها را گوشزد كند.

به نظر وي، چادر در بسياري از توليدات تلويزيوني، به يكي از اصلي ترين و محوري ترين نشانه ها و نقش ها تبديل شده است. دو كانون اصلي، تجلي گاه حضور چنين پوششي است: مجريان زن تلويزيون و يكي از نقش هاي اصلي زن در بيشتر سريال هاي تلويزيوني.

ص: 31

در برنامه هاي تلويزيون، خانم هاي چادري در حالي كه از يك نظر، چادري محسوب مي شوند، از نظر ديگر كاملاً غير چادري هستند، چراكه تقريباً قريب به اتفاق عناصر معنوي چادر در منش، رفتار، گفتار، ارتباطات غير كلامي و ديگر باورها و ارزش هاي ايشان به چشم نمي خورد.

وي براي توضيح بيشتر به برخي ويژگي هاي ذاتي اين نوع پوشش اشاره مي كند كه موجب تمايز آن با ديگر پوشش هاست.

مهم ترين اقتضاي كاركردي چادر، دافعه آن در ارتباطات اجتماعي به ويژه در روابط ميان فردي و گروهي خارج از چارچوب خانواده و روابط زنانه است. چادر يك «نه بزرگ» به همه نامحرمان است و اصل اول در آن، طرد همه است مگر اينكه صاحب اين پوشش اجازه مراوده را به بيگانگان بدهد. بدين ترتيب، نمي توان پذيرفت خانمي چادر سر كند، ولي حال، رفتارهاي باز، مراوده هاي مستمر و طولاني مدت و ارتباطات آزاد با نامحرم داشته باشد. منظور هم اين نيست كه همه اين نوع تعامل ها از نظر شرع، حرام است. البته از نظر شرع، پسنديده نيست و سخن اين است كه از نظر عقلي و عرفي، كسي كه چنين سبكي از زندگي آزادتري را انتخاب مي كند، چادر را به عنوان حجاب بر نخواهد گزيد. حال چگونه است كه مجريان چادر به سر يا بازيگران نقش هاي چادرمحور در عين پوشيدن سخت ترين حجاب، نرم ترين روابط را با نامحرمان دارند؟

گپ زدن مجريان چادري با مهمانان مرد برنامه ها و همكاران تلويزيوني، هم صحبت شدن هاي طولاني بازيگران چادر به سر، با مردان نامحرم در نقش هاي مقابل و يكي به دوكردن ها، شوخي ها و حرف زدن هاي شبه عاشقانه و حتي عاشقانه و عاطفي، همه از مصاديق چنين

ص: 32

پديده عجيبي است. به نظر نويسنده، تيپ هاي صدا و سيمايي در جمع كردن ظاهري اين دو رويكرد متضاد و عادي جلوه دادن چنين تناقص آشكاري بسيار اثرگذار و موفق بوده اند.

ز) شفيعي سروستاني، ابراهيم (1391). آيين برنامه سازي درباره فرهنگ عفاف و حجاب، مركز پژوهش هاي اسلامي صدا و سيما.

كتاب آيين برنامه سازي درباره فرهنگ عفاف و حجاب كه جديدترين اثر پژوهشي در حوزه عفاف و حجاب است، به بررسي جايگاه و نقش رسانه ملي در گسترش و نهادينهسازي فرهنگ عفاف و حجاب از چند ديدگاه مختلف پرداخته است. نويسنده در اين كتاب، چهار ديدگاه راهبردي، سازماني، سياست گذاري و برنامه سازي را بررسي و تحليل كرده است.

به اعتقاد نويسنده، در ديدگاه راهبردي، تبيين و تعيين راهبردهاي رسانه ملي در پرداختن به مقوله عفاف و حجاب اهميت دارد. همچنين در ديدگاه مأموريت و وظيفه سازماني، هدف مطالعه و پژوهش، شناسايي وظايف و مسئوليتهايي است كه سازمان صدا و سيما با توجه به اسناد بالادستي و رهنمودهاي مقام معظم رهبري در زمينه گسترش و نهادينه سازي فرهنگ عفاف و حجاب بر عهده دارد. در ديدگاه سياست گذاري، موضوع تحليل و بررسي، تعيين سياست ها و بايد و نبايدهايي است كه صدا و سيما در اين حوزه بايد به آنها توجه كند.

در زمينه ديدگاه برنامه سازي، بررسي و تحليل با هدف شناسايي ايده ها، موضوع ها، اولويت ها و قالب هاي مناسب برنامه سازي انجام مي شود.

نويسنده معتقد است در حال حاضر، بررسي و تحليل موضوع

ص: 33

حجاب و عفاف در رسانه از همه ديدگاه هاي چهارگانه ضرورت دارد و رسانه ملي بدون داشتن پشتوانه هاي پژوهشي قابل اتكا در هر يك از اين زمينه ها نمي تواند رسالت و مسئوليت مهم خود را در حوزه گسترش و نهادينه سازي فرهنگ عفاف و حجاب به انجام رساند.

در اين كتاب، راهبردها، وظايف و مسئوليتهاي رسانه ملي در گسترش فرهنگ عفاف و حجاب بنا بر مصوبه شوراي فرهنگ عمومي، بايستههاي تحقق اين وظايف و مسئوليتها و همچنين اولويتها، بايسته ها و سياست هاي برنامهسازي در اين زمينه بررسي شده است.

به اعتقاد نويسنده، برخي از مهم ترين راهبردهاي رسانه ملي در موضوع عفاف و حجاب عبارتند از:

الف) گفتمان سازي در زمينه فرهنگ عفاف و حجاب؛

ب) تقويت انگيزه هاي دروني افراد براي رعايت عفاف و حجاب؛

ج) نهادينه سازي عفاف و حجاب با فعاليت هاي فرهنگي؛

د) ايجاد هم گرايي و هم افزايي در سازمان ها و نهادهاي مسئول؛

ه) تقويت احساس مسئوليت والدين، مربيان و معلمان؛

و) افزايش احساس مسئوليت اجتماعي در برابر پديده بدحجابي؛

ز) احياي هويت اسلامي زنان و دختران؛

ح) توجه دقيق به مرزهاي زنانگي و مردانگي.

نويسنده در ادامه، مهم ترين وظايف و مسئوليت هاي رسانه ملي را در تحقق هر چه بهتر موضوع عفاف و حجاب اسلامي بررسي مي كند و اين مسئوليت ها را در قالب موارد زير برمي شمرد:

الف) آموزش احكام حجاب و روابط زن و مرد؛

ص: 34

ب) تبيين فلسفه و چرايي عفاف و حجاب؛

ج) ترويج و نهادينه سازي فرهنگ عفاف و حجاب؛

د) معرفي و ترويج الگوهاي مناسب عفاف و حجاب؛

ه) به تصوير كشيدن زنان موفق باحجاب؛

و) نشان دادن آثار منفي رعايت نكردن عفاف و حجاب؛

ز) تبيين تاريخچه رواج فرهنگ برهنگي در غرب و ايران؛

ح) سياست گذاري مناسب در زمينه رعايت عفاف و حجاب؛

ط) نظارت بر فرآيند تأمين و پخش فيلم ها و سريال هاي خارجي؛

ي) تشويق عوامل مؤثر در رشد و گسترش فرهنگ عفاف و حجاب؛

ك) فرهنگ سازي براي ازدواج آسان جوانان؛

ل) زمينه سازي براي اجراي كامل طرح.

نويسنده در بخش بعدي اين كتاب، به بررسي بايسته هاي تحقق عفاف و حجاب با توجه به وظايف و مسئوليت هاي رسانه ملي در اين زمينه مي پردازد و برخي از مهم ترين اين بايسته ها را برمي شمرد. برخي از اين بايسته ها به صورت فهرست وار عبارتند از:

الف) عزم جدّي مديران رسانه ملي براي تحقق اين وظايف؛

ب) وارد كردن اين وظايف و مسئوليت ها در برنامه هاي سالانه؛

ج) طراحي برنامه زمانبندي براي تحقق كامل اين وظايف؛

د) تقويت فرآيند ارزيابي و نظارت برنامهها؛

ه) پيشبيني ضمانت اجراهاي لازم؛

و) بازنگري در سياست برون سپاري توليد برنامه هاي سيما؛

ز) بهرهگيري از نيروي انساني متعهد و ارزشي در همه سطوح؛

ح) پي گيري جدّي اجراي سياست ها و ضوابط حاكم بر برنامه ها؛

ص: 35

ط) توجه به نفوذ دشمن در فضاي رسانه.

نويسنده، مهم ترين اولويت هاي برنامه سازي در حوزه عفاف و حجاب در رسانه ملي را در دو سطح برنامه هاي نمايشي و مستند، تركيبي و گفت وگومحور معرفي كرده است. همچنين در بخش پاياني كتاب براي تحقق كامل رسالت رسانه ملي در زمينه گسترش و نهادينه سازي فرهنگ عفاف و حجاب در جامعه، سياست هاي برنامه سازي در رسانه ملي در موضوع عفاف و حجاب را بررسي كرده، مهم ترين اين سياست ها را چنين برشمرده است:

الف) توجه به جنبه هاي مختلف موضوع؛

ب) بهرهگيري از پژوهش در توليد برنامهها؛

ج) بهرهگيري از كارشناسان ديني توان مند در توليد برنامهها؛

د) وجود انسجام و همافزايي در برنامهها؛

ه) توجه به ارتباط نظاممند معارف و آموزههاي اسلامي؛

و) بهرهگيري از قالبها و روشهاي گوناگون برنامه سازي؛

ز) اولويتبخشي به كودكان و نوجوانان؛

ح) توجه به ويژگيهاي روانشناختي مخاطبان برنامهها؛

ط) توجه به مجموعه آموزههاي اسلامي در زمينه روابط زن و مرد؛

ي) توجه به شرايط اثرگذاري پيام؛

ك) توجه به سطوح مختلف اثر رسانه؛

ل) خنثي نكردن اثر برنامههاي مناسب؛

م)پرهيز از ترويج الگوي پوشش رايج در شهر تهران؛

ن) استفاده به جا و مناسب از پوشش چادر براي بازيگران؛

ف) تبليغ و ترويج عفاف و حجاب در روند معمول فيلم ها.

ص: 36

ص: 37

اين روش تحقيق، به تجزيه و تحليل پيام هاي توليدشده مي پردازد و بر اساس فرضيه هاي خود، پرسش هايي را مطرح مي كند و در قالب كدنامه تحقيق، هريك از اين پرسش ها را به عنوان متغيرهاي تحقيق جا مي دهد. روش تحليل محتوا، روش مهم مطالعه اجتماعي است كه با آن مي توان مسائل و موضوعات مورد بحث در رسانه ها را بررسي كرد.

نمونه آماري اين تحقيق از طريق روش نمونه گيري «تصادفي ساده» انتخاب شد. براي انتخاب نمونه هاي اين تحقيق، فرآيند كار به اين صورت است كه از ميان قسمت هاي دو سريال «فاصله ها» و «ستايش»، با استفاده از قرعه كشي، 20 قسمت هريك از اين دو سريال را انتخاب كرديم. آن گاه تمامي سكانس ها (صحنه هاي) اين قسمت ها كه در مورد بحث عفاف و مرتبط با اين موضوع بود، با توجه به متغيرهاي تعريف شده بررسي شد.

براي رسيدن به پاسخ پرسش هاي اين تحقيق در مورد بررسي مفهوم عفاف و ابعاد آن، بررسي حدود و ضوابط شرعي مربوط به عفاف (احكام و فتاوا) و بررسي ديدگاه ها و فتاواي مراجع عظام تقليد درباره عفاف، از مطالعه كتاب خانه اي و بررسي ديدگاه هاي انديشمندان در زمينه اين موضوعات استفاده شده است.

ص: 38

و عملياتي متغيرها، مشخص و تعريف مي شود. سپس بر اساس چارچوب كدگذاري، عمليات كدگذاري انجام مي گيرد. اين كار روي برگه هاي كدگذاري انجام شد و هر صحنه (سكانس)، يكي از ستون هاي كدنامه را به خود اختصاص داد و در نهايت، با استفاده از نرم افزار كامپيوتري (اس.پي.اس)، محاسبات آماري انجام شد.

براي توصيف و تبيين داده ها، سنجش تفاوت متغيرها و پاسخ ها، از تلخيص و دسته بندي يافته ها در قالب جدول هاي توزيع فراواني يك بعدي و دو بعدي (توافقي) و آزمون هاي آماري مربوط استفاده شده است. در اين تحقيق، تمامي مطالب نمونه مورد بررسي، پس از ثبت و كدگذاري در برگه هاي مخصوص و انتقال به كامپيوتر، از طريق نرم افزار (اس. پي. اس. اس.) پردازش شد.

ص: 39

_ رسانه

رسانه، در مفهوم ارتباطي آن، عاملي است كه مي تواند پيامي را به مخاطب انتقال دهد. در بيشتر تعاريف ارائه شده از رسانه، بيشتر به نقش پيام رساني آن توجه شده است. مارشال مك لوهان در تعريف رسانه مي گويد: «رسانه همان پيام است.»(1) همچنين در فرهنگ روزنامه نگاري، واژه «رسانه» به معناي مجموعه ابزارها و روش هايي تعريف شده است كه براي ايجاد ارتباط با مخاطبان انبوه به كار مي رود.(2)

_ رسانه ملي

منظور از رسانه ملي در اين پژوهش عبارت است از: همه شبكه هاي راديويي و تلويزيوني سازمان صدا و سيماي جمهوري اسلامي ايران كه در طول شبانه روز، از طريق امواج براي مخاطبان به روي آنتن فرستاده مي شود و مخاطبان از طريق راديو و تلويزيون دريافت مي كنند. صدا و سيماي

ايران داراي 11 شبكه تلويزيوني سراسري، 31 شبكه تلويزيوني استاني، 10 شبكه تلويزيوني برون مرزي، 2 شبكه تلويزيوني اينترنتي، شش ايستگاه راديويي برون مرزي به بيست و پنج زبان گوناگون، 13 شبكه راديويي سراسري، 1 شبكه راديويي اينترنتي و 40 شبكه راديويي استاني و محلي است.

_ برنامه هاي نمايشي

نمايش در معناي اعم آن به معني انجام دادن يك عمل از پيش

ص: 40

تعيين شده و عبارت از انجام دادن يا تظاهر به انجام دادن امري است كه خود در هر لحظه، بر چگونگي رخ دادن آن واقف هستيم (لغت نامه دهخدا). برنامه هايي كه براي ارائه پيام به مخاطب يا القاي كاربرد آموزش و انتقال ميراث فرهنگي و احياي عملكرد سرگرمي در رسانه از زبان نمايش بهره مي گيرند. سريال، مستند، انيميشن يا تله فيلم در توليدات صدا و سيما در مقوله هاي برنامه نمايشي رسانه طبقه بندي مي شود.

_ شخصيت

شخصيت در اثر نمايشي، فردي است كه كيفيت رواني و اخلاقي او در عمل او و آنچه مي گويد و مي كند، وجود داشته باشد.

_ سكانس هاي مرتبط با موضوع عفاف

همه سكانس ها (صحنه هايي) از سريال ها كه در آن، پيام بين زن و مرد نامحرم ارسال يا دريافت مي شود.

_ نامحرم

منظور از نامحرم، همه افرادي هستند كه هيچ گونه رابطه نسبي، سببي يا رضاعي با فرد ندارند و ازدواج با آﻧﻬا منع شرعي ندارد؛ يعني افرادي غير از پدر، پدر بزرگ پدري و مادري، اجداد پدري و مادري، برادر و فرزندان و نوادگان او، خواهر، فرزندان و نوادگان او، دايي، عمو و همچنين شوهر و فرزندان او، پدر و اجداد پدري و مادري شوهر و افرادي كه به واسطه شير خوردن بر انسان محرم مي شوند.

ص: 41

_ مخاطب

مك كوئيل معتقد است: «مخاطب، دريافت كننده پيام است كه مي تواند فرد يا گروهي نامتجانس باشد».(1)

_ ازدواج

ازدواج، پيوندي است كه ميان زن و مرد بسته مي شود و سبب پيدايي خانواده و تداوم آن است.

_ عفاف

عفاف در لغت به معناي باز ايستادن از حرام، پارسايي كردن، خودداري از كار زشت و نارواست.(2) پايه عفاف، خويشتن داري است و ردّپايي از جنسيت يا اختصاص يافتن به جنس خاص (زن) وجود ندارد. تجليل نيز رعايت عفت متقابل را اين گونه تعريف مي كند:

«پديد آمدن حالتي براي نفس انساني كه با آن از غلبه شهوت جلوگيري كند».(3)

_ حجاب

حجاب درلغت به معني پرده، چادر، روپوش و آنچه با آن چيزي را بپوشانند و چيزي كه مانع بين دو چيز ديگرباشد، تعريف كرده اند.(4) همچنين در فرهنگ معين حجاب، ستر و نقابي كه زنان چهره خود را بدان

ص: 42

پوشانند و برقع و چادري كه زنان سر تا پاي خود بدان پوشانند معني شده است.(1) از نظر لغوي نيز لغت حجاب به معناي پوشيدن، پرده و حاجب به كار رفته و در هيچ موردي اصالتاً به معناي نوع، سبك پوشيدن و نوع سبك لباسي كه پوشيده مي شود، اطلاق نشده است.(2) در اصطلاح فقهي نيز براي رساندن معناي پوشش زنان، از لغت حجاب استفاده نشده است.(3) معناي اصطلاحي جديد اين واژه، عبارت است از پوششي كه زن در برابر نامحرمان بايد استفاده كند و از جلوه گري و خود نمايي بپرهيزد .

ص: 43

3. محل كار (اداره، شركت، سازمان، مؤسسه): برقراري ارتباط كلامي يا غير كلامي ميان زن و مرد در محل كار (اداره، شركت، سازمان يا مؤسسه)؛

4. كافي شاپ و رستوران: برقراري ارتباط كلامي يا غير كلامي ميان زن و مرد در كافي شاپ و رستوران؛

5. پارك و فضاهاي تفريحي: برقراري ارتباط كلامي يا غير كلامي ميان زن و مرد در پارك و فضاهاي تفريحي؛

6. ارتباط تلفني: برقراري ارتباط كلامي يا غير كلامي ميان زن و مرد، به وسيله تلفن يا موبايل (تلفن همراه)؛

7. ارتباط اينترنتي (سايبر): برقراري ارتباط كلامي يا غير كلامي ميان زن و مرد به وسيله شبكه اينترنت؛

8. ديگر فضاها: برقراري ارتباط كلامي يا غير كلامي ميان زن و مرد در مكاني يا به وسيله ابزاري به جز موارد 7 گانه بالا؛

9. نامشخص: برقراري ارتباط كلامي يا غير كلامي ميان زن و مرد در سريال قابل تشخيص نيست.(1)

_ زمان ارتباط

عبارت است از مكان ارتباط ميان زن و مرد. در اين پژوهش، زمان ارتباط ميان زن و مرد عبارت است از:

1. صبح: برقراري ارتباط كلامي و غير كلامي ميان زن و مرد در محدوده زماني صبح؛

ص: 44

2. ظهر: برقراري ارتباط كلامي و غير كلامي ميان زن و مرد در محدوده زماني ظهر؛

3. عصر: برقراري ارتباط كلامي و غير كلامي ميان زن و مرد در محدوده زماني عصر؛

4. شب: برقراري ارتباط كلامي و غير كلامي ميان زن و مرد در محدوده زماني شب.(1)

_ خودداري از نگاه آلوده (از روي ريبه) به نامحرم

هرگونه نگاه غير شرعي و ناپسند و از روي ريبه از سوي مرد به زن نامحرم يا برعكس كه از حدود شرعي خود، خارج است؛ مانند نگاه هاي آلوده، نگاه جنسي و شهواني و... .

_ حضور در مكاني خلوت و خصوصي

هرگونه ارتباط مرد و زن در مكان هاي خلوت، تنهايي و مكان هاي خلوت و بدون حضور ديگري.

_ آرايش زن (دختر) درمقابل نامحرم

استفاده زن (دختر) از لوازم آرايشي به گونه اي كه آثار آرايش و تغيير چهره وي در رابطه با نامحرم در چهره اش نمايان باشد، مثل سرخي گونه يا لب، برداشته شدن ابرو به شكل واضح و... .

ص: 45

طبيعي، مثل استفاده از كلمات ناپسند يا خارج از عرف در جريان رابطه با يكديگر.

_ تمسخر يكديگر

استفاده از الفاظ و كلمات تمسخرآميز و تحقير كردن طرفين در جريان رابطه با يكديگر.

_ صحبت كردن با ملاطفت و ناز و عشوه با يكديگر

هرگونه مكالمه غير عادي حاكي از ابراز احساسات غير معمولي، مانند استفاده از كلمات، الفاظ و عبارت هاي احساس برانگيز و همراه با ناز و عشوه ميان دختر و پسر يا زن و مرد نامحرم در رابطه ميان آنها.

_ رفتارهاي جلف زن و مرد نامحرم با يكديگر

داشتن هرگونه رفتار سبك سرانه و خام گونه مثل شوخي هاي نامتعارف يا استفاده از كلمات نامتعارف در عرف.

_ موي آشكار زن در مقابل مرد نامحرم

ظاهر و نمايان بودن موي زن در مقابل مرد نامحرم در جريان رابطه با يكديگر.

_ پوشش تنگ و چسبان زن در مقابل مرد نامحرم

نمايان بودن يا هرگونه برجسته بودن اندام ظاهري زن در مقابل مرد نامحرم، در جريان رابطه با يكديگر در يك سكانس.

ص: 46

_ لوازم زينتي آشكار

استفاده زن از لوازم و وسايل زينتي و جواهر آلات در مقابل مرد نامحرم به گونه اي آشكار و در جريان رابطه ميان آنها.

_ تماس بدني (عمدي يا غيرعمدي) با يكديگر

تماس و لمس بدني ميان زن و مرد در جريان رابطه با يكديگر.

_ گفت وگو با افعال مفرد

استفاده از افعال مفرد در جريان رابطه ميان زن و مرد نامحرم.

_ خطاب قرار دادن يكديگر با نام كوچك

استفاده كردن از نام كوچك يكديگر در رابطه.

_ شوخي هاي مرد و زن نامحرم

هرگونه شوخي خارج از عرف مرد و زن نامحرم با يكديگر.

_ روابط پيش از ازدواج دختر و پسر

هرگونه رابطه ناصحيح و بدون رعايت مرزهاي شرعي بين پسر و دختر نامحرم.

_ رعايت حجاب و پوشش اسلامي زن (دختر)

حفظ حجاب اسلامي زن (دختر) در مقابل مرد (پسر) نامحرم در جريان ارتباط بين آنها در هر سكانس از سريال.

ص: 47

در اين پژوهش شاخص هاي داشتن رعايت حجاب و پوشش اسلامي زن بر مبناي داشتن پوشش مطلوب (استفاده از چادر به عنوان حجاب برتر) يا مانتوي بلند و پوشيده (به گونه اي كه بدن را به طور كامل بپوشاند)، استفاده نكردن از لباس هاي تنگ، چسبان يا مانتوي كوتاه در نظر گرفته شده است.

_ پوشش زن در مقابل مرد

عبارت است از نوع لباسي كه زن در مقابل مرد نامحرم در هر سكانس از سريال، بيشتر آن را مي پوشد.

در اين پژوهش انواع پوشش مورد بررسي زن (دختر) در مقابل مرد (پسر) به اين شرح است:

1. چادر؛

2. مانتوي بلند؛

3. مانتوي كوتاه؛

4. سنتي؛

5. ديگر موارد.(1)

_ نوع حجاب زن در مقابل مرد

عبارت است از: نوع حجاب مورد استفاده زن در مقابل مرد نامحرم در هر سكانس از سريال.

انواع حجاب مورد بررسي زن (دختر) در مقابل مرد (پسر) نامحرم در اين پژوهش به اين شرح است:

ص: 48

1. چادر، مانتو، شلوار و مقنعه؛

2. چادر، مانتو، شلوار و روسري؛

3. چادر، مانتو، شلوار و شال؛

4. مانتو، شلوار و مقنعه؛

5. مانتو، شلوار و روسري؛

6. مانتو، شلوار و شال؛

7. سنتي؛

8. ديگر موارد.(1)

ص: 49

ص: 50

ص: 51

ص: 52

حاجب. بيشتر استعمالش به معني پرده است. اين كلمه از آن جهت مفهوم پوشش مي دهد كه پرده، وسيله پوشش است و شايد بتوان گفت كه به حسب اصل لغت، هر پوشش، حجاب نيست. آن پوشش، حجاب ناميده مي شود كه از طريق پشت پرده واقع شدن صورت گيرد. اين واژه در قرآن و حديث نيز با عنايت به همين معناي لغوي به كار رفته و معناي خاصي پيدا نكرده است. در دوران متأخر، اين واژه معناي اصطلاحي خاصي پيدا كرده و به پوشش خاص زنان اطلاق شده است.(1)

ص: 53

«ابن منظور» در تعريف واژه «عفاف» مي نويسد: «خودداري از عمل يا سخني كه حلال و نيكو نيست».(1)

«راغب اصفهاني» نيز مي نويسد: «العفّه حصول حاله للنفسِ تمنعُ بها عن غلبه الشهوه؛ عفت حالت دروني و نفساني است كه به وسيله آن از غلبه شهوت جلوگيري مي شود» و در ادامه مي افزايد: «و أصله الإقتصار علي تناول الشيء القليل؛ اصل آن، اكتفا به بهره مندي كم از چيزي است».(2)

«عفاف» يا «عفت» به معناي اصطلاحي آن، از فضايل اخلاقي است كه همواره در تعاليم اسلامي جايگاه والايي داشته و توجه خاصي به آن شده است. در روايات متعددي، «عفاف»، بهترين عبادت شمرده شده(3) و اميرمؤمنان، حضرت علي عليه السلام آن را بهترين خوي و خصلت و سر منشأ هر خير و نيكي خوانده و مقام و منزلت عفيف را با مقام شهيد در راه خدا مقايسه كرده است.(4)

عفاف و عفت از اصطلاحاتي است كه در علم اخلاق نيز از آن بحث مي شود و علماي اخلاق در تعريف آن گفته اند: «عفت آن است كه قوه شهويه در خوردن و نكاح (امور جنسي) از حيث كم و كيف مطيع و فرمان بر عقل باشد و از آنچه عقل نهي مي كند، اجتناب كند و اين همان حدّ اعتدال است كه عقل و شرع پسنديده است».(5)

استاد مطهري، «عفاف» را اين گونه تعريف مي كند: «عفاف و پاك دامني حالتي نفساني است؛ يعني رام بودن قوه شهواني تحت

ص: 54

حكومت عقل و ايمان، تحت تأثير قوه شهواني نبودن، شره نداشتن.»(1) عفت در حقيقت، كنترل شهوت است و شهوت در لغت يك مفهوم عام دارد كه هرگونه خواهش نفس و ميل و رغبت به لذات مادي را شامل مي شود. شهوت مفهومي خاص هم دارد كه همان شهوت جنسي است.

بنابراين، عفت دو مفهوم دارد؛ يك مفهوم عام كه عبارت است از خويشتن داري در برابر هرگونه تمايل افراطي نفساني و مفهوم خاص آن، خودداري از تمايلات افراطي جنسي است. در روايات و كتاب هاي اخلاق، منظور از عفت، خويشتن داري در خوردن و امور جنسي است كه برترين عبادات شمرده و بر آن بسيار تأكيد شده است، چنان كه امام باقر عليه السلام فرمود: «مَا عُبِدَ اللَّهُ بِشَيْ ءٍ أَفْضَلَ مِنْ عِفَّه بَطْنٍ وَ فَرْجٍ؛ هيچ عبادتي در پيشگاه خداوند، برتر از عفت در برابر شكم و مسائل جنسي نيست.» در روايت ديگري از ايشان آمده است: «عفت شكم و پاك دامني، بهترين عبادت است».(2)

بر اين جنبه از عفت، به آن دليل بيشتر تأكيد شده كه شهوت جنسي، قوي تر از ديگر شهوات است و انسان در اين امور، بيشتر در معرض خطر و سقوط قرار مي گيرد و اعتدال در اين امور دشوارتر است. از پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله روايت داريم: «دو چيز توخالي، بيشتر از هر چيز ديگري، امتم را وارد جهنم مي كند؛ يكي، شكم و ديگري، فرج».(3)

تأكيد روايات و منابع اخلاقي بر اين جنبه از عفاف به ويژه عفاف در امور جنسي آن قدر زياد است كه عرف نيز عفاف را كنترل شهوت

ص: 55

جنسي مي داند؛ گويي تمام معناي «عفاف» در همين خلاصه شده است، حال آنكه عفاف ابعاد گسترده اي دارد كه همه جنبه هاي زندگي حيات انسان را دربرمي گيرد.

«عفت»، كشتن شهوت نيست، بلكه كنترل آن و اعتدال بخشيدن به آن است. در مقابل عفت، دو صفت رذيله وجود دارد؛ يكي «شره» و «آزمندي» و آن عبارت است از: عنان گسيختگي نفس و فرو رفتن در لذات شهواني و ديگري، «خمود» (ضعف و سستي) و آن عبارت است از: منع نفس از آنچه براي بدن ضرورت دارد.

ص: 56

سر و صورت خود را به وسيله آن مي پوشانند.» (احزاب : 59) مقصود اين است كه با روپوشي كه زن بر تن مي كند، محل گريبان و گردن را بپوشاند. با توجه به معاني جلباب و از جمله اين معني كه پارچه بلندي براي پوشيدن تمام بدن و سر و گردن است، در معناي امروزي مي توان پوشش «چادر» را با «جلباب»، همانند و مشابه در نظر گرفت. از آنجا كه در اين آيه، به طور مشخص به استفاده زنان و دختران از جلباب اشاره شده است، مي توان نتيجه گرفت كه به فرموده رهبر معظم انقلاب اسلامي، چادر به عنوان يك حجاب برتر مطرح شده است.

با توجه به معاني ذكر شده، حجاب، امري ظاهري و بيروني است؛ يعني در حقيقت، پوشش ظاهري افراد به ويژه زنان را حجاب مي گويند. «عفاف» نيز حالتي دروني است كه انسان را از گناه و حرام باز مي دارد و آثار آن در گفتار و كردار انسان نمود پيدا مي كند.

از مقايسه معاني «حجاب» و «عفاف» به اين نتيجه مي رسيم كه عفاف، حالت نفساني و دروني است كه نمودهاي گوناگوني دارد از جمله: عفت در نگاه، عفت در گفتار، عفت در راه رفتن، عفت در زينت و عفت در پوشش. «حجاب» نيز در حقيقت همان نمود «عفاف» در نوع پوشش است.

«حجاب» همان پوشش ويژه و «عفت» يك خصلت و بينش و منش است. عفت، فراتر و برتر از حجاب است. در حقيقت، كاربرد لفظ «عفاف» در مورد «حجاب و پوشش» از قبيل كاربرد لفظ كل در بعضي از مصاديق آن است.

حجاب و عفاف، در تمام اديان و مذاهب داراي جايگاه خاصي است. بنا به گواهي متون تاريخي، در بيشتر ملت ها و آيين هاي جهان،

ص: 57

حجاب و عفاف در بين زنان، معمول بوده است. هرچند كاربرد حجاب در طول تاريخ، فراز و نشيب هاي زيادي را پيموده و گاهي با اعمال سليقه حاكمان، تشديد يا تخفيف يافت، ولي هيچ گاه به طور كامل از بين نرفته است.

استاد مرتضي مطهري در اين زمينه مي نويسد:

گرچه پوشش، در بين عرب مرسوم نبود و اسلام آن را به وجود آورد، ولي در ملل غير عرب، به شديدترين شكل، رواج داشت. در ايران و در بين يهود و مللي كه از فكر يهود پيروي مي كردند، حجاب به مراتب، شديدتر از آنچه اسلام مي خواست، وجود داشت. در بين اين ملت ها وجه و كفّين (صورت و كف دست ها) هم پوشيده مي شد. حتي در بعضي از ملت ها سخن از پوشيدن زن و چهره زن نبود، بلكه سخن از قايم كردن زن بود و اين فكر را به صورت يك عادتِ سفت و سخت درآورده بودند.(1)

ويليام جيمز، روان شناس معروف، حيا را امري اكتسابي مي داند و مي نويسد: «زنان دريافتند كه دست و دل بازي مايه طعن و تحقير است و اين امر را به دختران خود ياد دادند... .»(2) شوپنهاور نيز حياي زن را رهاورد پيمان پنهاني زنان براي افزايش ارزش و جذابيت خود و وادار ساختن مرد به جست وجو مي داند. بنابراين ديدگاه، حيا به نوعي در نهاد زنان ريشه دارد و از سرشت خاص آنان بر مي خيزد. متداول بودن حجاب و عفاف در ميان ملل مختلف كه عقيده، مذهب و شرايط جغرافيايي متفاوت داشتند، نشان دهنده تمايل فطري زنان به حجاب

ص: 58

است. بسياري از جامعه شناسان عفاف، زن را مقتضاي طبيعي جامعه بشري معرفي كرده اند.

مونتسكيو مي نويسد:

قوانين طبيعت حكم مي كند زن، خوددار باشد؛ زيرا مرد با تهور آفريده شده است و زن، نيروي خودداري بيشتري دارد. بنابراين، تضاد بين آنها را مي توان با حجاب از بين برد و بر اساس همين اصل، تمام ملل جهان معتقدند كه زنان بايد حيا و حجاب داشته باشند.(1)

از دست رفتن عفت زنان به قدري نواقص و معايب پديد مي آورد و روح مردم را فاسد مي كند كه اگر كشوري بدان دچار گردد، در بدبختي هاي فراوان فرو مي رود.به خصوص در حكومت دموكراسي، از دست رفتن عفت سبب بزرگ ترين بدبختي ها و مفاسد مي شود و اساس حكومت را از بين مي برد.با عنايت به تمايل فطري زن و نقش حياتي پوشش زنان در كنترل و هدايت غرايز شهواني در مسير صحيح و جلوگيري از فساد و تباهي جامعه، پيامبران الهي، هماهنگ با فطرت انساني زنان، آنان را به حجاب فرا خواندند و بدين وسيله اشتياق دروني شان را با قوانين تشريعي استحكام بخشيدند.(2)

اسلام كه آخرين آيين الهي و كامل ترين دين است و از طرف خداوند عالم، براي هميشه و همه بشريت، نازل شده است، لباس را «هديه الهي» معرفي كرده و وجوب پوشش زنان را با تعديل و انتظام مناسبي به جامعه

ص: 59

بشري ارزاني داشته است. اسلام با پرهيز از انحرافات يا افراط و تفريط ها درباره پوشش زنان، در تشريح قانون، حدّ و مرزي متناسب با غرايز انساني را در نظر گرفته است.

در حجاب اسلامي، سهل انگاري هاي زيان بار و سخت گيري هاي بي مورد وجود ندارد. حجاب اسلامي آن گونه كه غرب تبليغ مي كند، به معناي حبس زن در خانه يا پرده نشيني و دوري از شركت در مسائل اجتماعي نيست، بلكه بدين معناست كه زن در معاشرت خود با مردان بيگانه، موي سر و اندام خود را بپوشاند و به جلوه گري و خودنمايي نپردازد.

قبل از پيروزي انقلاب اسلامي، به زنان تفهيم كرده بودند كه حجاب و عفاف مانع پيشرفت و رشد است و هر زني براي پيشرفت اجتماعي، سياسي و علمي بايد بدون حجاب ظاهر شود. امام خميني رحمه الله در اين باره مي فرمايد:

بانوان ما را منحط كردند، خيانت كردند بر ملت ما. بانوان ما را ملعبه كردند. بانوان ما را مثل عروسك ها كردند. بانوان ما جنگ جو بودند، اينها خواستند، ننگ جو باشند.(1) امروز زنان در جمهوري اسلامي هم دوش مردان در تلاش و سازندگي خود وكشور هستند و اين است معناي آزاد زنان و آزاد مردان.(2)

اصل حكم حجاب از ضروريات است و منكر آن، حكمِ منكر ضروري را دارد و منكر ضروري، محكوم به كفر است، مگر اينكه معلوم باشد كه منكر خدا يا رسول نيست.(3)

ص: 60

مرتضي مطهري نيز در اين باب معتقد است:

حجاب در اسلام از يك مسئله كلي تر و اساسي تر ريشه مي گيرد و آن اين است كه اسلام مي خواهد انواع التذاذهاي جنسي چه بصري و چه نوع ديگر به محيط خانوادگي و در كادر ازدواج قانوني اختصاص يابد، اجتماع منحصرا براي كار و فعاليت باشد، بر خلاف سيستم كنوني غربي كه كار و فعاليت را با لذت جويي هاي حسي به هم مي آميزد.(1)

ص: 61

لِّلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّواْ مِنْ أَبْصَ_رِهِمْ... وَ قُل لِّلْمُؤْمِنَ_تِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَ_رِهِنَّ». (نور: 30 و 31)

تفاسير علما درباره «غض بصر» در اين دو آيه متفاوت است، اما در مجموع، با توجه به دستوري كه بعد از «غض بصر» آمده؛ يعني «يَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ»، منظور از «غض بصر» در اينجا پرهيز از نگاه به مواضعي است كه پوشش آن واجب است؛ يعني در زنان تمام بدن به جز صورت و دو دست و دو پا از مچ به پايين و در مرد از زير ناف تا بالاي زانو بايد پوشيده شود.(1)

روايات فراواني هم از معصومان عليهم السلام در مورد نهي از نگاه خيره و چشم چراني و تشويق عفت خواهان رسيده است. براي نمونه، پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله مي فرمايد: «آن كس كه چشم را از حرام پر كند، خداوند در روز قيامت، چشم هايش را از ميخ هاي آتشين پر خواهد كرد و آن گاه درونش را از آتش آكنده مي كند تا مردم از گورها برآيند و سپس او را به آتش افكند.»(2) در روايت ديگري از ايشان نقل شده است: «چشمان خود را (به حرام) ببنديد تا عجايب را ببينيد».(3)

در همين زمينه از امام صادق عليه السلام روايت شده است: «نگاه (حرام)، تيري است مسموم از جانب شيطان. هركس آن را به دليل خدا (نه غير او) ترك كند، خداوند در پي آن، ايماني به او مي دهد كه طعم آن را بچشد.»(4) و نيز مي فرمايد: «نگاه بعد از نگاه (به حرام)، شهوت را در دل مي روياند و همين براي هلاك صاحب آن كافي است.»(5) همچنين

ص: 62

اميرمؤمنان علي عليه السلام در حديثي، كوري چشم را از چشم چراني بهتر دانسته است.(1)

حاصل بحث آنكه چون «نگاه حرام» عامل اصلي و اوليه بسياري از انحرافات است، اولين دستور خداوند در زمينه عفاف در سوره نور،(2) حفظ نگاه و پرهيز از «چشم چراني» است.

ص: 63

به همين دليل، خداوند در قرآن دستور مي دهد كه زنان روسري خود را چنان روي سينه هايشان بيندازند كه گردن و سينه هايشان پوشيده شود: «وَ لْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَي جُيُوبِهِنَّ.» (نور: 31) واژه شناسان در معناي «خمار» گفته اند: «خمار براي زن به كار مي رود و به معناي مقنعه است و گفته مي شود خمار چيزي است كه زن سر خود را با آن مي پوشاند».(1)

ص: 64

خطاب شده است كه زينت خود را هنگام رفتن به مسجد با خود برداريد. در آيه بعد با لحن تندي به آنها كه گمان مي برند تحريم زينت ها و پرهيز از غذاها و روزي هاي پاك و حلال، نشانه زهد و پارسايي است، پاسخ مي دهد:

قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَ الطَّيِّبَ_تِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِيَ لِلَّذِينَ ءَامَنُواْ فِي الْحَيَوةِ الدُّنْيَا خَالِصَةً يَوْمَ الْقِيَ_مَةِ كَذَ لِكَ نُفَصِّلُ الأَْيَ_تِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ. (اعراف: 32)

بنابراين، اسلام از زينت و آراستگي و پيراستگي نهي نمي كند، اما در قرآن و اسلام، «تبّرج» و آشكار كردن زينت در محافل اجتماعي و براي غير محارم نكوهش شده است؛ چون باعث فساد و برانگيخته شدن شهوت و در نتيجه، گناه و آلودگي مي شود: «وَ لاَ تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَ_هِلِيَّةِ الْأُولَي». (احزاب: 33)

در معناي تبرّج آمده است: «تبرج، آشكار كردن زينت و هر چيزي است كه شهوت مرد را برانگيزاند».(1)

بنابراين، منظور از عفاف در زينت اين نيست كه انسان از زينت بهره نبرد و آراستگي را كنار نهد، بلكه بايد اين امر به زياده روي و افراط نگرايد و از حد شايسته و اعتدال خود كه اسلام مشخص كرده است، تجاوز نكند. اگر اين غريزه از حد و مرز شرعي خود تجاوز كند، آتش شهوت را شعله ور مي سازد و دام شيطان را براي انسان مي گستراند.

علامه طباطبايي در اين باره مي فرمايد:

كمتر فسادي در عالم ظاهر مي شود و كمتر جنگ خونيني است

ص: 65

كه نسل ها را قطع و آبادي ها را ويران سازد و نتيجه اسراف و افراط در استفاده از زينت ها و زرق و برق نبوده باشد؛ زيرا انسان طبعاً اين طور است كه وقتي از جاده اعتدال بيرون شد و پا از مرز خود بيرون گذاشت، مشكل مي تواند خود را كنترل كند.(1)

ص: 66

اول _ عفاف در حالت فقر

در قرآن مي خوانيم:

لِلْفُقَرَآءِ الَّذِينَ أُحْصِرُواْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ لاَ يَسْتَطِيعُونَ ضَرْبًا فِي الْأَرْضِ يَحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ أَغْنِيَآءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُم بِسِيمَ_هُمْ لاَ يَسْ_ئلُونَ النَّاسَ إِلْحَافًا... . (بقره: 273)

در اين آيه، سخن از نيازمندان آبرومند است كه با وجود نياز مالي شديدي كه دارند، به خاطر عزت نفسشان از طلب و درخواست كمك از ديگران خودداري مي ورزند، به گونه اي كه اگر كسي از حال آنها باخبر نباشد، بي نيازشان مي پندارد. بنابراين، عفاف در فقر آن است كه انسان بر فقر خود صبر كند، خويشتن دار باشد و آن را پنهان دارد و نزد ديگران گدايي نكند. پس براي رسيدن به حاجت خود تلاش كند و به خداوند اعتماد و توكل داشته باشد. بيشتر از نياز و حاجت نخواهد و قانع و شكرگزار خداوند باشد. به سبب فقر در عبادت خداوند كوتاهي و بداخلاقي نكند. نزد ثروتمندان چرب زباني و چاپلوسي نكند، عزت و كرامت خود را حفظ كند و حق را زير پا نگذارد. اگر چيزي بدون سؤال و تقاضا به او عطا كردند، پس از اطمينان از حلال بودن آن به قدر نياز و حاجتش آن را بپذيرد و بيشتر از آن را نپذيرد.

البته حفظ عفاف هنگام فقر كار آساني نيست و هر كسي از عهده آن بر نمي آيد و به دليل دشوار بودن آن، در قرآن، اصطلاح «تعفّف» به كار رفته كه به نوعي، دشواري آن را مي رساند؛ چرا كه «تعفف يعني با سختي و تكلف عفت ورزيد.»(1) اميرمؤمنان علي عليه السلام نيز در اين باره مي فرمايد: «عفاف، زينت فقر و شكر، زينت بي نيازي است».(2)

ص: 67

اگر فقر به زينت عفاف آراسته باشد، انسان را به خداوند نزديك و بهشت را براي او تضمين مي كند. فقر نكوهيده اين است كه انسان فقير عفاف را زير پا نهد، دست طمع پيش مردم دراز كند، عزت و كرامت خود را ارزاني حرص و طمع كند و آزمندي، او را به بداخلاقي و لغزش و گناه بكشاند. اين گونه فقر از قبر بدتر است و انسان را خوار و ذليل مي كند و چه بسا كه به كفر بينجامد و اين همان فقري است كه پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله از آن به خداوند پناه مي برد.

دوم _ عفاف در حالت غنا

خداوند در قرآن مي فرمايد:

«وَابْتَلُواْ الْيَتَ_مَي حَتَّي إِذَا بَلَغُواْ النِّكَاحَ فَإِنْ ءَانَسْتُم مِّنْهُمْ رُشْدًا فَادْفَعُواْ إِلَيْهِمْ أَمْوَ لَهُمْ وَلاَ تَأْكُلُوهَآ إِسْرَافًا وَبِدَارًا أَن يَكْبَرُواْ وَمَن كَانَ غَنِيًّا فَلْيَسْتَعْفِفْ...». (نساء: 6)

در اين آيه به كساني كه بي نياز هستند، دستور داده شده است عفت پيشه كنند و از تصرف در مال يتيم خودداري ورزند.(1) اساساً عفت هنگام بي نيازي و توان مندي از صفات مؤمن شمرده است: «اَلْمؤمِنُ عَفيفٌ فيِ الْغِنَي».(2)

پس تنها فقير نيست كه بايد عفاف داشته باشد، بلكه توانگر و ثروتمند نيز بايد با عفاف باشد تا ثروتش در دنيا و آخرت سودمند باشد. اگر انسان ثروتمند يا بي نياز، به معناي واقعي كلمه، عفت پيشه كند، يعني در كسب، نگه داري و هزينه كردن مال دچار فعل حرام و قبيح نشود، مال

ص: 68

و ثروتش مشروع است و اين ثروت مي تواند در پرهيزگاري شخص نيز اثر مثبت داشته باشد، چنان كه پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله مي فرمايد: «بهترين ياور براي تقواي خدا، ثروت است.»(1) اگر انسان ثروتمند جانب عفاف را رعايت نكند، ثروتش موجب فساد و تباهي دين و ايمان وي خواهد شد. ازاين رو، خداوند در قرآن، مال و ثروت را «فتنه» ناميده است؛ چون مايه امتحان انسان است و مي تواند عامل سعادت يا شقاوت وي باشد.

ص: 69

مَّعْرُوفًا؛ اي زنان پيامبر، شما اگر تقوا داشته باشيد، مانند احدي از زنان ديگر نيستيد. پس در سخن دلربايي نكنيد كه شخص بيماردل به طمع مي افتد و سخن نيكو بگوييد». (احزاب: 32)

در اين آيه، فلسفه نهي از طنّازانه سخن گفتن، طمع ورزي نامحرمان ذكر شده است. بنابراين، سخني كه شرع و عرف اسلامي آن را بپسندد، سخني نيست كه با لحن نيكو و كرشمه همراه باشد. در اين آيه هم به كيفيت سخن گفتن با نامحرم اشاره شده و هم به محتواي كلام. محتواي كلام بايد «قول معروف» باشد؛ يعني سخني كه شرع و عرف اسلامي آن را بپسندد و آن سخني است كه تنها مدلول خود را برساند.(1) خطاب اين آيه به زنان پيامبر است، ولي دستوري است براي تمامي زنان.

بنابراين، از ديدگاه قرآن، هرگونه كلامي كه با ناز و غمزه و تغيير صدا همراه باشد و زمينه گناه را فراهم كند، ممنوع و از حوزه تقوا (كه عفت بخشي از آن محسوب مي شود) خارج است.

توصيه ديگر اسلام در سخن گفتن اين است كه صداي خود را هنگام صحبت كردن بالا نبريم. يكي از توصيه هاي لقمان حكيم به پسرش اين است كه صداي خود را كوتاه كند. علاوه بر آهنگ كلام، محتوا و درون مايه سخن نيز بايد قرين عفت باشد. خداوند به انسان ها توصيه مي كند كه در سخن گفتن با نامحرم به خوبي و شايستگي سخن بگويند: «قُلْنَ قَوْلاً مَّعْرُوفًا.» (احزاب: 32) سيد قطب در تفسير «قول معروف» مي گويد: «قول معروف يعني اينكه سخن آنها در امور معروف و نيك باشد نه منكر و زشت مانند شوخي كردن و... .»(2) بايد دانست كه اين

ص: 70

دستور تنها براي زنان نيست، بلكه به مردان نيز دستور داده شده است خواستگاري به صورت شايسته اي سخن بگويند:

وَلاَ جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِيمَا عَرَّضْتُم بِهِ مِنْ خِطْبَةِ النِّسَآءِ أَوْ أَكْنَنتُمْ فِي أَنفُسِكُمْ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّكُمْ سَتَذْكُرُونَهُنَّ وَلَ_كِن لاَّ تُوَاعِدُوهُنَّ سِرًّا إِلاَّ أَن تَقُولُواْ قَوْلاً مَّعْرُوفًا. (بقره: 235)

بنابراين، محتواي كلام نبايد تحريك آميز باشد. كلامي كه شهوت را برانگيزد، دور از عفت است و در اسلام منع شده است. از اميرمؤمنان علي عليه السلام نقل شده است: «هر كس زبان خود را حفظ كند، خداوند، عورتش را حفظ مي كند».(1)

يك نوع از بي عفتي گفتار، سخن ركيك و زشت است كه در منابع اسلامي و روايات بسيار نكوهش شده است. پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله در اين باره مي فرمايد: «خداوند، بهشت را بر انسان بدزبان فحاشي كه برايش مهم نيست چه مي گويد و چه مي شنود، حرام كرد».(2)

ص: 71

تخيل شهواني و تحريك كننده، عمل مشهود خلاف عفت نيست، اما نوعي زياده خواهي است كه تأثير رواني عميقي دارد. فكر كردن به گناه تا زماني كه عملي نشود، گناه محسوب نمي شود، اما افكار ناپاك كه نتيجه افسارگسيختگي انديشه و كنترل نداشتن انسان بر شيوه فكر كردن خود است، رفته رفته آينه دل را سياه مي كند و زمينه فساد را فراهم مي سازد. اگر انسان هميشه به مسائل خلاف عفت فكر كند، حتي اگر به افكارش جامه عمل نيز نپوشاند، در درازمدت به اين گونه افكار عادت مي كند، عفت و حياي دروني خود را از دست مي دهد و گناه را سبك مي شمرد و در نتيجه به سوي آن كشيده مي شود.

حر عاملي در اين باره مي نويسد:

حضرت امام صادق عليه السلام از حضرت عيسي مسيح روايت كرده است كه به حواريون فرمود: حضرت موسي عليه السلام به شما امر كرد زنا نكنيد، ولي من به شما امر مي كنم فكر زنا را هم در خاطر نياوريد، تا چه رسد به عمل زنا؛ زيرا آن كسي كه به زنا فكر كند، مانند كسي است كه در عمارت زيبا آتش روشن كند. بديهي است دودهاي تيره آتش، زيبايي عمارت را خراب مي كند، اگر چه عمارت آتش نگيرد.(1)

ايشان در كلام ديگري فرمود: «كسي كه زياد درباره لذات مادي و شهوي فكر كند، روزي مغلوب چنين فكري خواهد شد».(2)

پيش گيري بهتر از درمان است. عاقل براي پيش گيري از گناه بايد از فكر كردن به آن بپرهيزد؛ چه بسا فكر گناه مقدمه انجام آن شود.

ص: 72

امام علي عليه السلام نيز در اين مورد فرموده است: «فرو رفتن و تفكر مردم در مورد چيزي، مقدمه وجود آن است.»(1) ايشان در جايي ديگر مي فرمايد: «كسي كه زياد به گناه فكر كند، سرانجام افكارش، او را به گناه وا مي دارد».(2)

محافظت از فكر و كنترل آن از وسوسه هاي شيطاني، موجب عفاف روح و روان انسان مي شود كه نتيجه آن، در گفتار و رفتار انسان مشهود است. عفت درون و انديشه پاك، رفتار و كردار پاك را در پي دارد و انديشه ناپاك ثمره اي جز رفتار، كردار و گفتار ناپاك نخواهد داشت.

در اهميت كنترل فكر در جايي ديگر از حضرت علي عليه السلام روايت شده است كه: «دل انسان از فكر به گناه، روزه باشد، بهتر است از اينكه شكم او از طعام.»(3) پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله نيز درباره تأثير انديشه انسان بر ظاهر او مي فرمايد: «هرگاه دل انسان پاك باشد، جسم او نيز پاك است و اگر دل انسان، ناپاك و آلوده شود، جسمش نيز به آلودگي كشيده مي شود».(4)

ص: 73

ص: 74

مقام معظم رهبري نيز در اين مورد معتقد است: «اين مسئله جايز نيست».(1)

ديگر مراجع عظام تقليد نيز نگاه كردن مرد به زن نامحرم را با قصد لذت، حرام مي دانند و به اجتناب از آن توصيه مي كنند.(2)

امام خميني رحمه الله درباره حكم نگاه اتفاقي به بدن و موي زناني كه موهاي خود يا بخشي از موهاي خود را بيرون مي گذارند، معتقد است: «نگاه اتفاقي به بدن و موي آنان حرام نيست، ولي بايد از نگاه عمدي و پيوسته اجتناب كرد».(3)

ديگر مراجع عظام تقليد نيز چنين نظري را تاييد مي كنند(4).

امام خميني رحمه الله در مورد حكم شرعي «نگاه به برجستگي هاي بدن زن نامحرم»، معتقد است:

«اگر با قصد لذت باشد و يا بترسد كه به گناه بيفتد، نگاه به اين مواضع جايز نيست».(5)

مراجع عظام تقليد در اين باره بر اجتناب از چنين امري تأكيد دارند(6).

امام خميني رحمه الله درباره

در توضيح المسائل مي نويسد:

ص: 75

در حالت عادي، نگاه كردن به نامحرم چه در آيينه و چه در شيشه و آب و مانند آن حرام است، اما در مقام ناچاري و درمان كه جزء با رؤيت ممكن نيست، ديدن نامحرم از داخل آيينه و شيشه اشكال ندارد.(1)

امام خميني رحمه الله در ادامه معتقد است:

البته اين احكام مربوط به نگاه كردن به نامحرمي است كه جايز نيست به او نگاه كنيم، يا عضو يا اعضايي از او مي باشد كه نگاه كردنش حرام است، ولي اگر نامحرم از كساني باشد كه نگاه كردن بدون ريبه به او اشكال ندارد (مانند زنان اهل كتاب) يا اموري كه از منع نگاه استثنا شده اند، مثل وجه و كفين ايرادي ندارد.(2)

بيشتر مراجع تقليد، اين موارد را به عنوان مصاديق نگاه هاي ممنوع و حرام از سوي مرد به زن نامحرم عنوان مي كنند: «نگاه به چهره آرايش كرده زن، نگاه به زيور آلات زن، نگاه به عكس بي حجاب زن آشنا، نگاه با ريبه (ترس افتادن به حرام)، نگاه به تمام بدن زن نامحرم (به جز صورت و دست ها تا مچ)، نگاه هوس آلود (هر چند به صورت و دست ها و يا به بدن هم جنس)».(3)

همچنين آيات عظام امام خميني رحمه الله ، وحيد خراساني، نوري همداني و خامنه اي درباره

معتقدند كه: «نگاه زن به بدن مرد نامحرم (به جز سر، گردن و دست ها و جاهايي كه معمولاً آن را

ص: 76

نمي پوشانند)، حرام است، هر چند بدون قصد لذت باشد.(1) مراجع ديگر نيز ديدگاهي نزديك به اين نظر دارند و بر اجتناب از نگاه آلوده از سوي زن به مرد نامحرم تأكيد ويژه اي كرده اند.(2)

ص: 77

و پاهاي خود را بر زمين نكوبند تا زينت هاي پنهانشان آشكار شود. همگي به سوي خداوند بازگرديد، اي مؤمنان! باشد كه رستگار شويد. (نور: 30 و 31)

امام خميني رحمه الله ، پوشاندن دست و صورت را بنا بر احتياط لازم عنوان كرده است.(1) مقام معظم رهبري نيز در زمينه حكم آرايش زنان در خيابان ها و بيرون گذاشتن مقداري از موها و پوشيدن جوراب بدن نما و لباس هاي محرك معتقد است: «بر زن واجب است تمام بدن و مو و زينت خود را از نامحرم بپوشاند.»(2) همچنين ايشان درباره حكم پوشيدن جوراب نازك و بدن نما براي خانم ها در بيرون از منزل و انظار نامحرمان مي فرمايد: «پوشانيدن بدن از نامحرمان بر زن واجب است و چنين جوراب هايي براي حجاب شرعي واجب كفايت نمي كند و پوشيدن تمام موي سر در برابر نامحرمان واجب است».(3)

مراجع عظام تقليد نيز بر حرام بودن اين دو فعل تأكيد دارند.(4)

ص: 78

ديگر مراجع عظام تقليد نيز بر پرهيز از اين امر و جايز نبودن آن تأكيد دارند.(1)

ص: 79

ص: 80

بِفَاحِشَةٍ فَعَلَيْهِنَّ نِصْفُ مَا عَلَي الْمُحْصَنَاتِ مِنْ الْعَذَابِ ذَلِكَ لِمَنْ خَشِيَ الْعَنَتَ مِنْكُمْ وَأَنْ تَصْبِرُوا خَيْرٌ لَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ.

و هر كس از شما، از نظر مالي نمي تواند زنانِ [آزادِ] پاك دامن باايمان را به همسري [خود] درآورد، پس با دختران جوان سالِ باايمان شما كه مالك آنان هستيد [ازدواج كند] و خدا به ايمان شما داناتر است. [همه] از يكديگريد. پس آنان را با اجازه خانواده شان به همسري [خود] درآوريد و مهرشان را به طور پسنديده به آنان بدهيد [به شرط آنكه] پاك دامن باشند، نه زناكار و دوست گيران پنهاني نباشند. پس چون به ازدواجِ [شما] درآمدند، اگر مرتكب فحشا شدند، پس بر آنان نيمي از عذاب [مجازاتِ] زنان آزاد است. اين [پيشنهاد زناشويي با كنيزان] براي كسي از شماست كه از آلايش گناه بيم دارد و صبر كردن، براي شما بهتر است و خداوند، آمرزنده مهربان است... . (نساء: 25)

الْيَوْمَ أُحِلَّ لَكُمْ الطَّيِّبَاتُ وَطَعَامُ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ حِلٌّ لَكُمْ وَطَعَامُكُمْ حِلٌّ لَهُمْ وَالْمُحْصَنَاتُ مِنْ الْمُؤْمِنَاتِ وَالْمُحْصَنَاتُ مِنْ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكُمْ إِذَا آتَيْتُمُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ مُحْصِنِينَ غَيْرَ مُسَافِحِينَ وَلَا مُتَّخِذِي أَخْدَانٍ وَمَنْ يَكْفُرْ بِالْإِيمَانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ وَهُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنْ الْخَاسِرِينَ.

امروز هر چه پاكيزه است، بر شما حلال شد و طعام اهل كتاب براي شما و طعام شما براي آنان حلال است. همچنين نكاح زنان پارساي مؤمن و زنان پارساي اهل كتاب حلال شد، در صورتي كه مهر آنها را بدهيد و آنها هم زناكار نباشند و رفيق نگيرند و

ص: 81

هركس به دين اسلام كافر شود، عملش تباه شده است و در آخرت از زيان كاران خواهد بود. (مائده: 5)

در ميان فتاواي مراجع عظام تقليد در مورد رابطه صميمي ميان دختر و پسر نامحرم، فتواي مقام معظم رهبري بيانگر آن است كه: «دوستي بين دختر و پسر جايز نيست؛ چون ترس افتادن به گناه در ميان است. اما ارتباط شغلي، اگر باعث مفسده نشود و موازين شرع در آن رعايت شود، اشكال ندارد».(1)

ص: 82

ص: 83

آيت الله مكارم شيرازي درباره خانمي كه با ناز و عشوه صحبت مي كند، به صورتي كه جلب توجه مي كند و شهوت برانگيز است، چنين مي فرمايد:

به طور كلي، بر خانم ها لازم است از هر كاري كه موجب تهييج و جلب توجه نامحرمان مي شود، خودداري نمايند و صحبت كردن هم اگر با ناز و كرشمه و طوري باشد كه موجب تهييج نامحرمان بشود، حرام است.(1)

ص: 84

يا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْواجِكَ وَ بَناتِكَ وَ نِساءِالْمُؤْمِنينَ يُدْنينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلاَبِيبِهِنَّ ذلِكَ أَدْني أَنْ يُعْرَفْنَ فَلا يُؤْذَيْنَ وَ كانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحيماً.

اي پيامبر، به همسران و دختران خويش و بانوان باايمان بگو كه روپوش خود را برگيرند تا به عفاف و حُريت شناخته شوند و گرفتار آزار هوس رانان نشوند و خداوند، آمرزنده و مهربان است. (احزاب: 59)

از ديدگاه مراجع عظام تقليد نيز اصل حجاب براي زنان از ضروريات دين است و حكم كساني كه به آن بي اعتنايي كنند، حكم بي اعتنايي به ديگر تكاليف ديني است.(1) به همين دليل، امام خميني رحمه الله درباره حجاب معتقد است: «جاي شك نيست كه حجاب يك امر ضروري از ديدگاه اسلام است و پوشش يك حكم اسلامي واجب براي زنان مسلمان است... آنها كه زن ها را مي خواهند ملعبه مردان و ملعبه جوانان فاسد قرار بدهند، جنايت كارند. زن ها نبايد گول بخورند. زن گمان نكند اين مقام زن است كه بَزَك كرده بيرون برود، با سر ِ باز و لخت، اين مقام زن نيست. زن بايد شجاع باشد، زن آدم ساز است، زن، مربي انسان است.(2)

مقام معظم رهبري نيز در اين باره مي فرمايد:

آيا جنايتي از اين بزرگ تر نسبت به زن هست كه زن را با آرايش، مد و جلوه گري زيورآلات سرگرم كنند و از او به عنوان يك ابزار و وسيله استفاده كنند؟ امروز سر و سينه را از زيورآلات پر كردن و آرايش و مد و لباس را بت قرار دادن، براي زن

ص: 85

انقلابي مسلمان ننگ است. چادر بهترين نوع حجاب و نشانه ملي ماست. اصل حجاب ضروري دين محسوب است، ولي بعضي فروع آن ممكن است ضروري نباشد و بي اعتنايي به اصل حجاب و عدم رعايت آن معصيت و گناه است.(1)

همچنين ايشان درباره حكم شرعي موضوع كراهت چادر سياه براي زنان معتقد است: «اين صحبت صحيح نيست و بهترين حجاب، پوششِ چادر است و چادر سياه هم بي اشكال است و كراهت ندارد».(2)

نظر مراجع ديگر نيز به اين ديدگاه نزديك است و معتقدند نه تنها موضوع كراهت داشتن چادر سياه براي زنان، موضوعي باطل است، بلكه حجاب چادر را نيز برترين حجاب براي زن برشمرده اند.(3)

ص: 86

توانايي استخراج احكام از آن منابع و از سوي ديگر، شناخت كامل موضوعات مورد ابتلاست. استخراج مسائل فقهي براي كاربرد در رسانه ها اهميت خاصي دارد؛ زيرا بيانگر موضع اجتماعي فقاهت ديني است و سهل انگاري در آن موجب بي رنگ شدن شريعت در فضاي اجتماعي و زمينه ساز ترويج تفكر جدايي دين از ديگر نهادهاي جامعه مي شود. وضعيت كنوني دخالت فقه در برنامه سازي رسانه ها بدين گونه است كه يا استفتائاتي بر حسب نياز رسانه به فقيه ارائه مي شود يا فقيه برنامه هاي رسانه ها را به صورت جزئي مشخص و ارزيابي مي كند و بر حسب مورد در قالب بيان حكم كلي مسئله يا همراه با تعيين مصداق، راهنمايي هاي لازم را انجام مي دهد. براي مثال، مي گويد: آهنگ پخش شده در اين برنامه، طرب انگيز و حرام است يا در برنامه هاي طنز نبايد بدون علت، به شخصيت افراد توهين شود. صحنه هاي اين سريال مروّج فرهنگ ابتذال است يا لازم است حساسيت عمومي را نسبت به مسائل اجتماعي و سياسي در فيلم ها و سريال ها به گونه اي تحريك كرد. از ميان پرسش هايي كه در جريان ساخت برنامه ها به ويژه سريال ها پيش مي آيد و پاسخ آنها براي مخاطبان رسانه ها نيز قابل توجه است، به اين موارد مي توان اشاره كرد.

آيت الله صافي گلپايگاني در اين باره فرموده است:

درباره نگاه مرد به زن نامحرم، فتوايي كه از سوي مراجع اعلام شده، حاكي از آن است كه اگر زني مقيد به حفظ حجاب و حدود شرعي باشد، نگاه عمدي به وي (به جز گردي صورت و دست ها) مطلقاً حرام است. اما درباره نگاه به گردي صورت و دست ها اگر به قصد حرام نباشد و مفسده اي هم در پي نداشته

ص: 87

باشد، بيشتر فقها آن را جايز مي دانند. اما اگر زني مقيد به حفظ حجاب و حدود شرعي نباشد (مانند زنان غير مسلمان كه پيرو ساير اديان هستند يا زنان مسلمان باديه نشين كه قسمت هايي از موها و ساير اعضا را به طور متعارف نمي پوشانند)، نگاه عمدي به وي، اگر به قصد حرام نباشد و مفسده اي هم در پي نداشته باشد، جايز است.(1)

آيت الله مكارم شيرازي نيز در اين باره فرموده است:

نگاه به عكس و فيلم زن نامحرم نيز تا حدودي تابع فتواي بالاست. يعني نگاه به عكس و فيلم زني كه حدود شرعي را رعايت كرده و محجب است، اگر به قصد حرام نباشد، جايز است. اما درباره زني كه ملزم به رعايت حجاب نيست، دو نوع حكم صادر شده است. گروهي از فقها كه نگاه غير گناه آلود به زن غير محجبه را جايز دانسته اند، نگاه به عكس و فيلم اين گونه زنان را نيز تابع همان حكم ديده و جايز مي دانند. اما برخي ديگر از فقها نگاه به اعضايي را كه مطابق حدود شرعي بايد پوشانده شود، جايز نمي دانند. درباره عكس و فيلم زن غير محجبه آراي گوناگوني دارند. گروهي معتقدند چون عكس و فيلم، حكم خود انسان را ندارد، نگاه به عكس و فيلم زنان غير مستور جايز است. اما گروهي ديگر از فقها بر اين عقيده اند كه حكم فيلم و عكس با خود انسان تفاوتي ندارد. اما اگر آن زن ناآشنا باشد، اشكالي ندارد. درباره فيلم نيز حكم فيلم زنده با فيلمي كه قبلاً ضبط شده، متفاوت است.(2)

ص: 88

درباره ابراز احساسات زنان و مردان نامحرم در فيلم ها و سريال هايي كه نقش همسر يا مادر و فرزند را در مقابل يكديگر ايفا مي كنند، اگر قصد گناه در ميان نباشد، ميزان ابراز احساسات به تهييج و تحريك بازيگران و مخاطبان نينجامد و امر خلاف شرعي صورت نگيرد، نمي توان به حرام بودن اين گونه ابراز احساسات حكم داد.

يكي ديگر از موارد و مسائل مهمي كه در برنامه هاي رسانه اي نيازمند حكم مراجع عظام تقليد هستيم، حضور زنان خارجي در برخي برنامه هاي رسانه نظير سريال ها يا مستندات توليد صدا و سيما يا افرادي است كه به عنوان مجري، گوينده يا خبرنگار در برنامه هاي خبري شبكه هاي برون مرزي صدا و سيما فعاليت مي كنند.

اين موضوع شايد در سال هاي اخير در فيلم هاي سينمايي، بيشتر از هميشه جلوه يافته است. به همين دليل، پرسيده اند: «اگر براي تهيه فيلمي كه براي صدا و سيماي جمهوري اسلامي ايران در خارج از كشور از زن اجنبي بدون حجاب اسلامي، يعني بدون چادر و روسري و پوشش استفاده شود، چه حكمي دارد؟»

برخي مراجع تقليد، پاسخ هايي به اين شرح داده اند:

نگاه كردن به سر و صورت و گردن و دست هاي زنان غير مسلمان تا جايي كه معمولاً نمي پوشانند، بدون قصد لذت و ريبه اشكال ندارد. بنابراين، اگر مستلزم مفسده نبوده و ترويج باطل هم محسوب نشود، في نفسه اشكال ندارد.(1)

ص: 89

_ چنانچه تحريك كننده باشد، جايز نيست.(1)

_ در صورتي كه از غير مسلمانان بوده و به صورت برهنه يا نيمه برهنه ظاهر نشود، مانعي ندارد.(2)

_ اگر با حالت زننده و مهيج فيلم برداري نشود، حرام نيست، گر چه ترك آن در غير حالت ضرورت بهتر است.(3)

موضوع مهم ديگر در ساخت برنامه هاي نمايشي در رسانه ملي، ساخت فيلم ها و سريال هايي است كه سوژه آنها رعايت نكردن حجاب است. در اين مورد از برخي مراجع عظام تقليد سؤال شده است كه اگر سوژه يا قالب موضوع حاكم بر فيلمي اقتضا كند كارگردان يا بازيگران مؤنث (مسلمان يا غير مسلمان) حجاب كامل يا اصلاً حجاب را رعايت نكنند، ساخت، نمايش و تماشاي چنين فيلمي از نظر شرعي چه حكمي دارد؟

_ هر گونه فيلمي كه در ساخت آن ضوابط شرعي اهمال شود يا مفاسدي بر آن مترتب باشد، اشكال دارد، بلكه ساختن، نمايش و تماشاي آن جايز نيست.(4)

_ اگر ساختن فيلم مستلزم انجام كاري خلاف شرع باشد، جايز نيست.(5)

_ اشكال دارد.(6)

ص: 90

_ بر زن واجب است بدن و زينت خود را از نامحرم بپوشاند و اختلاط زن و مرد جايز نيست و ساختن فيلم يا سوژه آن مجوز ارتكاب معصيت نمي شود و تماشاي فيلم هاي مزبور نيز چنانچه موجب تهييج شهوت بر حرام يا مستلزم گوش دادن به موسيقي لهوي باشد، جايز نيست.(1)

_ اگر ساخت آن مستلزم نگاه محرم است، جايز نيست، همچنين اگر مفسده بر آن مترتب باشد و نمايش آن داير مدار مفسده و عدم آن است.(2)

_ ديدن نامحرم از طريق تلويزيون و شنيدن صداي آنها كه مقرون به فساد و ريبه است، اشكال دارد و بعضي اقسام آن حرام يقيني است.(3)

_ در مورد مسلمانان جايز نيست و در مورد غير مسلمانان در صورتي جايز است كه منشأ فسادي نباشد.(4)

همچنين آيت الله مكارم شيرازي در اين باره فرموده است:

درباره همكاري و اختلاط بازيگران و دست اندركاران زن و مرد در فعاليت رسانه اي همان حكمي جاري است كه درباره اختلاط زن و مرد نامحرم در اماكن عمومي صادر مي شود. بدين معنا كه اگر اين اختلاط با قصد گناه انجام نشود، عمل حرامي در حين اين انجام نگيرد و عواقب گناه آلودي در پي نداشته باشد، اشكالي

ص: 91

ندارد. اما بهتر است تا جايي كه مقدور است و مانع انجام صحيح كارها نمي شود، از اختلاط زن و مرد نامحرم پرهيز شود.(1)

موضوع ديگر از موردهاي نياز رسانه به فتاواي مراجع عظام تقليد، فعاليت هاي رسانه اي آموزش هنرپيشه ها و بازيگران زن به وسيله مردان است. در اين مورد از برخي مراجع سؤال شده است: آيا دختران و زنان مي توانند براي بازي در فيلم يا تئاتر آموزش بازيگري ببينند با توجه به آنكه مربي آنان معمولاً مردان هستند؟

_ اگر مربي، مرد است و آموزش ذكر شده فسادي دارد، جايز نيست. در فرض سؤال چنانچه موجب فساد است يا مراعات حجاب شرعي نمي شود يا جلب نظر نامحرم مي شود، جايز نيست.(2)

_ اختلاط زن و مرد جايز نيست و همچنين اگر موجب مفسده يا ترك واجب يا فعل حرامي شود، جايز نيست.(3)

_ جايز نيست.(4)

_ اختلاط زن و مرد كه معرض فساد و وقوع در حرام است، مثل شوخي كردن با همديگر و مسخره بازي درآوردن به اسم نمايش، جايز نيست.(5)

_ اگر مستلزم امر حرامي مثل نگاه مستقيم زن و مرد يا تماس بدني باشد، جايز نيست.(6)

ص: 92

_ در صورتي كه مربي آن، زن باشد و هدف صحيح فرهنگي براي اين بازي ها وجود داشته باشد، مانعي ندارد.(1)

درباره تشكيل گروه هاي مختلط سرود و موسيقي و اجراي برنامه اين گروه ها در برنامه هاي مختلف رسانه ملي، پرسيده شده است: «آيا تشكيل چنين گروه ها و شركت در محافلي كه آنها برنامه اجرا مي كنند، چاپ عكس و ترويج آن از سوي برخي مطبوعات يا پخش آن از تلويزيون چه صورت دارد؟»

_ در صورت بدآموزي و ترتّب مفسده حرام است و هر عملي كه سبب ترويج حرام باشد، حرام است.(2)

_ امور مذكوره در سؤال، خلاف شرع و حرام است و مفاسد آن بر كسي پوشيده نيست.(3)

_ ترويج اموري كه مبدأ فساد در جامعه شود، جايز نيست.(4)

_ جايز نيست.(5)

_ حرام است.(6)

همچنين از برخي مراجع عظام تقليد پرسيده شده است: معمولاً مرسوم است در جشنواره هاي هنري كشوري و منطقه اي، از گروه هاي سرود آن هم با ادوات و ابزاري مانند دوتار، شش تار، پيانو، تمبك، دايره و رقص دسته جمعي و چوب بازي استفاده مي شود. حكم اللّه را در اين

ص: 93

زمينه، بيان فرماييد. چنانچه اشكال شرعي دارد، مشاهده مي شود كه مسائل فوق الذكر در سيماي جمهوري اسلامي نيز پخش مي گردد. استفاده از آن براي ما چه حكمي دارد؟

حضرت آيت الله خامنه اي در مورد حكم اين سؤال فرموده است:

اگر در نظر شنونده از قسم خوانندگي و نوازندگي مطرب لهوي كه غالباً در مجالس لهو و گناه از آن استفاده مي شود، نباشد، گوش دادن به آن اشكال ندارد، و گر نه جايز نيست و مجرد پخش از صدا يا سيما، حجت شرعي بر اباحه و حلّيت آن براي شنونده نيست.(1)

ص: 94

2. ترويج حجاب و حيا در برخورد با نامحرم؛

3. تبيين و تشريح ضرورت حفظ حريم هاي ارزشي در برخورد با نامحرم؛

4. تبيين نقش حجاب و عفاف در حراست از سلامت و امنيت فرد، خانواده و اجتماع؛

5. ترغيب به خويشتن داري و تهذيب نفس؛

6. نمايش و ترويج نمادها و جلوه هاي ديني نظير پوشش و آرايش مناسب، نمادهاي اسلامي و...؛

7. بيان زيان ها و تقبيح پوشش مغاير با هنجارهاي اجتماعي؛

8. ارائه و ترويج الگوهاي مطلوب و جذاب حجاب و عفاف؛

9. ايجاد تنفر نسبت به تقليد از پوشش و آرايش غربي از طريق تحقير و تقبيح مدپرستي و تقليد ناروا از فرهنگ غرب؛

10. تبين آثار زيان بار آزادي هاي نامشروع در جوامع غربي؛

11. ترسيم و افشاي اشكال مدرن استفاده ابزاري از زنان در غرب؛

12. ارتقا و تعميق باورها و ارزش هاي ديني و گسترش آن در داخل و خارج از كشور؛

13. ارتقاي آگاهي عمومي به مباني، معارف و ثمرات گران بار دين مبين اسلام؛

14. تعميق علايق و تشديد احساسات نسبت به مفاهيم، مكانها و شخصيت هاي مقدس ديني؛

15. ترويج رفتارها، آداب، عادات و سنن اسلامي؛

16. خنثي سازي و مقابله با تهاجم مادي گرايانه رسانههاي استكباري؛

ص: 95

17. بازگويي و تقويت آرامش، امنيت و احساس خوش بختي حاصل از پاي بندي به دين و اعتصام به دستورات الهي؛

18. ترويج، حفظ و گسترش ارزش هاي انساني و فضايل اخلاقي در جامعه؛

19. معرفي ابعاد زندگي بزرگاني از تاريخ امم، پيامبران و صالحاني كه در خدمت به مردم موفق بودهاند؛

20. ترغيب و تشويق مردم به ايثار، فداكاري، حماسهآفريني و جان فشاني براي اعتلاي كشور و جامعه؛

21. القاي حس امنيت، خودباوري، اميد، اعتماد به نفس، عزت و غرور ملي در جامعه؛

22. تبيين نقش عبادات به ويژه نماز و روزه در آرامش بخشي و ارتقاي فرهنگ جوامع؛

23. ارتقاي آگاهيهاي جامعه نسبت به آثار زيان بار بيديني و گسترش تنفر عمومي نسبت به آن؛

24. تبيين، نقد و ارزيابي مباني، مبادي و آثار عملي مكاتب و مسالك مادي؛

25. طرح و تبيين ابعاد و زواياي ماترياليستي ليبرال دموكراسي و مظالم ناشي از آن؛

26. به نمايش كشيدن تعارضات فكري و كمبودهاي رواني ناشي از اعتقاد به مكاتب و نظامهاي الحادي خصوصاً براي اقشار جوان؛

27. نمايش و ترسيم عمق مفاسد اخلاقي و معضلات انساني جوامع بي دين و روي گردان از معنويت به خصوص براي خانوادهها و جوانان؛

ص: 96

28. تبيين ناتواني و نارسايي و دست آوردهاي محدود مادي در ارضا و پاسخگويي به نيازهاي كمالطلبانه انسان؛

29. تصوير احساس ناامني، بيپناهي و پوچي ناشي از بياعتقادي به خداوند و جهان آخرت؛

30. رعايت فرهنگ احترام نسبت به ارزش هاي اعتقادي _ ديني، هنجارهاي فرهنگي، ميراث بومي و مفاخر ملي در برنامه ها؛

31. نمايش هرگونه تماس بدني (عمدي يا غيرعمدي) زن و مرد ممنوع است؛

32. نمايش هرگونه تماس بدني غير متعارف مرد با مرد و زن با زن ممنوع است؛

33. نمايش هرگونه بدحجابي در برنامهها ممنوع است؛

34. تظاهر زن و مرد به الگوي رفتاري جنس مخالف ممنوع است؛ مگر در مواردي كه به منظور تحقير يا تضعيف اين رفتار صورت گيرد؛

35. بايد از اختلاط بيموردِ زن و مرد در توليدات تلويزيوني (در صحنه هايي نظير: عروسي، ميهماني خانوادگي، فضاهاي كاري و همچنين جشنها) خودداري شود؛

36. به تصوير كشيدن الگوهاي رفتاري برگرفته از فرهنگ مخرب بيگانه (مگر به منظور تقبيح آن) ممنوع است؛

37. پخش برنامههايي كه مروّج عادي سازي روابط افراد نامحرم و شكستن حريمهاي شرعي ميان آنان مي گردد، ممنوع است؛

38. طرح تركيبهاي عشقي هوس آلود (مثلثهاي عشقي يا بيشتر) مگر به منظور تقبيح آن، ممنوع ميباشد؛

39. روابط ميان دختر و پسر در دوران قبل از ازدواج بايد مطابق با

ص: 97

موازين شرعي باشد و به صورت معقول و منطقي به تصوير كشيده شود؛

40. در برنامهها، به خصوص آثار نمايشي بايد الگوي صحيح و مشروع مراودات و تعاملات اجتناب ناپذير اشخاص نامحرم (در سطح جامعه، مثلاً در محيط كار يا فضاهاي آموزشي) ارائه شود؛

41. در برنامهها، آسيبشناسي دوستيابي و نمايش فرجام دوستي هاي ناسالم و غير متعارف بين زن و مرد تأكيد شود؛

42. در گفت وگوي زن و مرد از افعال مفرد كه بيانگر نوعي نزديكي و دوستي است، خودداري شود؛

43. زن و مرد نامحرم، يكديگر را با نام كوچك خطاب نكنند؛

44. در مصاحبهها و گفت وگوها، مجري و مصاحبه شونده از يك جنس باشند، مگر در مواردي كه بر حسب ضرورت برنامه، غير هم جنس باشند.(1)

ص: 98

پرهيز از حضور در مكان خلوت يا تنها بودن با يكديگر، پرهيز از ارتباط خصوصي ميان زن و مرد نامحرم، استفاده نكردن از لوازم آرايشي يا زينتي در حضور نامحرم، داشتن پوشش مناسب آن گونه كه در شرع آمده است؛ داشتن لحن پسنديده با نامحرم (صحبت آرام با يكديگر، پرهيز از به كارگيري واژه هاي زشت و زننده و پرهيز از صحبت با ناز و كرشمه با همديگر، پرهيز از روابط عشقي قبل از ازدواج ميان دختر و پسر نامحرم، خودداري از نگاه از روي ريبه يا نگاه آلوده)، پرهيز از رفتارهاي جلف مانند بلند خنديدن، ادا و اطوارهاي بچه گانه و رفتارهاي لات منشانه، پرهيز از شوخي ميان زن و مرد نامحرم، پرهيز از آشكار كردن موي در مقابل نامحرم، پرهيز از پوشيدن لباس هاي تنگ، چسبان و بدن نما در مقابل نامحرم.

ص: 99

ص: 100

ص: 101

ص: 102

مربوط است. كمترين فراواني مكان ارتباط در روابط زن و مرد در سريال «ستايش»، به مقوله هاي «محل تحصيل» (دانشگاه يا دبيرستان) (0)، «ارتباط اينترنتي، سايبر يا چت» (0)، كافي شاپ و رستوران (4/1 درصد) و «نا مشخص» (91/2 درصد) ربط دارد.

_ بيشترين مكان ارتباط منفي در روابط زن و مرد در سريال «فاصله ها»، «محل كار» (4/38 درصد)، «خانه» (8/17 درصد) و سپس «ديگر فضاها» (2/16 درصد) است. كمترين مكان ارتباطات منفي در روابط زن و مرد در سريال «فاصله ها» به مقوله هاي محل تحصيل (0) مربوط است.

_ در سريال «ستايش»، بيشترين فراواني مكان روابط منفي ميان زن و مرد به مقوله «خانه» (7/47 درصد)، محل كار (1/24 درصد)، «ديگر فضاها» (4/8 درصد) و «پارك و فضا هاي تفريحي » (5/6 درصد) مربوط است. كمترين فراواني مكان ارتباط منفي در روابط زن و مرد در سريال «ستايش»، به مقوله هاي «محل تحصيل» (0) و «ارتباط اينترنتي» (0) مربوط است.

_ بيشترين فراواني در سريال «فاصله ها» از نظر زمان ارتباط، به محدوده زماني شب (40 درصد)، محدوده زماني ظهر (2/21 درصد) و سپس محدوده زماني «نامشخص» (9/20 درصد) مربوط است. كمترين فراواني در اين زمينه به محدوده زماني صبح (5 درصد) و سپس عصر (8/12 درصد) مربوط است.

در سريال «ستايش»، بيشترين مقدار فراواني از نظر زمان به زمان شب (34 درصد)، زمان نامشخص (6/30 درصد) و زمان عصر (3/22 درصد) مربوط است. كمترين مقدار فراواني در اين زمينه نيز به محدوده زماني صبح (2/5 درصد) و ظهر (8 درصد) مربوط است.

ص: 103

_ در 7/3 درصد از روابط زن و مرد در سريال «فاصله ها»، ارتباط خصوصي زن و مرد نامحرم وجود دارد. همچنين در 1 درصد از صحنه هاي سريال «ستايش»، ارتباط خصوصي زن و مرد نامحرم وجود دارد.

_ در 9/1 درصد از صحنه هاي مربوط به روابط زن و مرد در سريال «فاصله ها»، صحبت كردن با ملاطفت و ناز و عشوه با يكديگر وجود دارد. همچنين در 8/0 درصد از صحنه هاي سريال «ستايش»، صحبت كردن با ملاطفت و ناز و عشوه بين زن و مرد وجود دارد.

_ در 2 درصد از صحنه هاي مربوط به روابط زن و مرد در سريال «فاصله ها»، رفتارهاي جلف و سبك ميان زن و مرد وجود دارد. همچنين در 6/1 درصد از صحنه هاي سريال «ستايش»، رفتارهاي جلف ميان زن و مرد وجود دارد.

_ در 6/3 درصد از صحنه هاي مربوط به روابط زن و مرد در سريال «فاصله ها»، شوخي ميان زن و مرد نامحرم وجود دارد. در 4/1 درصد از صحنه هاي سريال «ستايش» نيز شوخي ميان زن و مرد نامحرم وجود دارد.

_ فراواني موي آشكار زن در مقابل مرد در همه صحنه هاي هر دو سريال مورد بررسي، صفر است. به عبارت ديگر، موي آشكار دختر در مقابل پسر در دو سريال مورد بررسي وجود ندارد.

_ در 1/7 درصد از روابط زن و مرد در سريال «فاصله ها»، گفت وگوي زن و مرد با افعال مفرد وجود دارد. همچنين در 4/7 درصد از صحنه هاي سريال «ستايش»، گفت وگوي زن و مرد با افعال مفرد وجود دارد.

_ در 9/7 درصد از روابط زن و مرد در سريال «فاصله ها»، زن و مرد نامحرم، يكديگر را با نام كوچك خطاب كرده اند. در 8 درصد از

ص: 104

صحنه هاي سريال «ستايش» نيز زن و مرد نامحرم، يكديگر را با نام كوچك خطاب كرده اند.

_ در 4/22 درصد از صحنه هاي مربوط به روابط زن و مرد در سريال «فاصله ها»، روابط عاشقانه پيش از ازدواج ميان دختر و پسر نامحرم وجود دارد و در 6/77 درصد از روابط زن و مرد در اين سريال، روابط عاشقانه پيش از ازدواج ميان دختر و پسر نامحرم وجود ندارد. همچنين در 4/10 درصد از صحنه هاي سريال «ستايش»، روابط عاشقانه پيش از ازدواج ميان دختر و پسر نامحرم وجود دارد و در 6/89 درصد از روابط زن و مرد در اين سريال، روابط عاشقانه پيش از ازدواج ميان دختر و پسر نامحرم وجود ندارد.

_ در 7/0 درصد از صحنه هاي مربوط به روابط زن و مرد در سريال «فاصله ها»، پوشش تنگ و چسبان زن در مقابل مرد نامحرم وجود دارد و در 3/99 درصد از روابط ميان زن و مرد در اين سريال، اين نوع پوشش وجود ندارد. در 35/0 درصد از صحنه هاي سريال «ستايش» نيز اين نوع پوشش زن در مقابل مرد وجود دارد و در 6/99 درصد از روابط ميان زن و مرد در اين سريال، اين نوع پوشش وجود ندارد.

_ در 9/0 درصد از صحنه هاي مربوط به روابط زن و مرد در سريال «فاصله ها»، لوازم زينتي آشكار زن در برابر مرد وجود دارد و در 1/99 درصد از روابط زن و مرد در اين سريال لوازم زينتي آشكار از سوي زن در مقابل نامحرم وجود ندارد. همچنين در 7/0 درصد از صحنه هاي سريال «ستايش»، لوازم زينتي آشكار زن در مقابل نامحرم وجود دارد و در 3/99 درصد از روابط زن و مرد در اين سريال لوازم زينتي آشكار از سوي زن در مقابل نامحرم وجود ندارد.

ص: 105

_ بيشترين فراواني نوع حجاب زن در مقابل مرد در سريال «فاصله ها»، حجاب «مانتو، شلوار و روسري» (6/37 درصد)، «مانتو، شلوار و شال» (3/27 درصد» و «چادر، مانتو، شلوار و مقنعه» (25 درصد) است. كمترين فراواني نوع حجاب زن در مقابل مرد در اين سريال، حجاب «سنتي» (5/0 درصد)، «چادر، مانتو، شلوار و شال» (2 درصد)، «مانتو، شلوار، مقنعه» (3 درصد) است.

در سريال «ستايش»، بيشترين نوع حجاب زن در مقابل مرد، نوع حجاب «چادر، مانتو، شلوار و مقنعه» (1/26 درصد)، «چادر، مانتو، شلوار و شال» (3/19 درصد)، «مانتو، شلوار و مقنعه» (19درصد) و «مانتو، شلوار و شال» (4/18 درصد) بوده است. همچنين كمترين نوع حجاب نقش زن در مقابل مرد در سريال «فاصله ها»، نوعي حجاب «سنتي» (5/0 درصد)، « چادر، مانتو، شلوار و شال» (7/4 درصد)، «مانتو، شلوار و روسري» (7 درصد) و «ديگر پوشش ها» (7/4 درصد) است.

_ در روابط بين زن و مرد، در سريال «فاصله ها»، بيشترين فراواني نوع پوشش زن در مقابل مرد، پوشش «مانتو بلند» (6/40 درصد)، پوشش «چادر» (5/30 درصد) و «مانتو كوتاه» (3/27 درصد) است. همچنين كمترين نوع پوشش زن در مقابل مرد، «پوشش سنتي» (57/0 درصد) است، اما در روابط بين زن و مرد در سريال «ستايش»، بيشترين نوع پوشش زن در مقابل مرد، پوشش «چادر» (5/52 درصد)، پوشش «مانتوي بلند» (5/37 درصد) و پوشش «مانتوي كوتاه» 8/4) درصد) است. همچنين كمترين نوع پوشش زن، «پوشش سنتي» (4/0 درصد) است.

_ در 3/27 درصد از روابط بين زن و مرد در سريال فاصله ها، حجاب و پوشش اسلامي زن در مقابل مرد رعايت نشده و در 7/72 درصد از

ص: 106

روابط، حجاب و پوشش اسلامي زن در مقابل نامحرم رعايت شده است. همچنين در 8/4 درصد از روابط ميان زن و مرد در سريال «ستايش»، حجاب و پوشش اسلامي زن در مقابل مرد رعايت نشده و در 2/95 درصد از روابط، حجاب و پوشش اسلامي زن در مقابل نامحرم رعايت شده است.

ص: 107

ازاين رو، به نظر مي رسد بايد فهرستي از التزامات و ملاحظات فرهنگي در عرصه هاي مختلف فرهنگ ديني، اسلامي، زندگي فردي، خانوادگي و اجتماعي تهيه گردد و هر فيلم نامه نويس يا كارگردان در ساخت فيلم متعهد شود به تعدادي از آنها بپردازد و ناظران فرهنگي بر اساس نوع و ميزان توجه كارگردان به اين التزامات، درجه فرهنگي (الف، ب، ج) به كارگردان يا فيلم نامه نويس اعطا كنند. براي اين منظور، كارگروهي متشكل از انديشمندان حوزه و رسانه بايد معيارهاي حجاب اسلامي را جمع آوري كنند. حتي اگر لازم باشد، براي طرح موضوع فقه رسانه با مراجع عظام، رايزني كنند و در نهايت با تبيين شاخصه هايي براي فقه رسانه و حجاب و عفاف، سبكي را براي الگوهاي رفتار و پوشش بازيگران تعريف كنند.

ص: 108

موضوع در سريال «ستايش» از وضعيت بهتر و مناسبي برخوردار است؛ به گونه اي كه بيشترين نوع حجاب نقش زن در مقابل مرد، «چادر» (5/52 درصد)، «مانتوي بلند» (5/37 درصد) و پوشش «مانتوي كوتاه» (8/4) درصد) است. همچنين در 3/27 درصد از روابط بين زن و مرد در سريال «فاصله ها»، حجاب و پوشش اسلامي زن در مقابل مرد رعايت نشده و در 8/4 درصد از روابط ميان زن و مرد در سريال «ستايش» نيز حجاب و پوشش اسلامي زن در مقابل مرد رعايت نشده است.

براي توجه دقيق تر و مفيدتر به حجاب چادر و پوشش اسلامي در روابط زن و مرد در برنامه هاي نمايشي سيما پيشنهادهايي به اين شرح مطرح مي شود:

_ رفتار و حركات شخصيت هايي كه داراي پوشش مناسب و شخصيت نمايشي مثبت هستند، جلف و زننده نباشد.

_ بازيگران محجبه داستان رفتار متعارض نداشته باشند، به اين نوع كه خارج از منزل، باحجاب و پوشش نشان داده شوند، ولي در منزل در برابر نامحرمان بدون حجاب لازم ظاهر شوند يا نشست و برخاست و گفت وگو كنند.

_ از نشان دادن مادران چادري در كنار دختران جوان غير چادري اجتناب شود، مگر اينكه اقتضاي خاص داستان و شخصيت پردازي چنين امري را ايجاب كند.

_ تأكيد بر نقش حجاب به ويژه چادر و ارزش و اهميت بانوان محجبه در ديد ديگران با تعريف و تمجيد از حجاب و نجابت آنان مي تواند به طور ضمني در فيلم ها طرح شود و اثرگذاري بيشتري از پيام هاي مستقيم داشته باشد.

ص: 109

_ در تعيين نوع حجاب و رفتار شخصيت هاي داستاني بايد جايگاه دراماتيك آنان در نظر گرفته شود، نه اينكه براي رعايت صوري مسائل شرعي، هر بازيگري با هر تيپ و شخصيتي با چادر يا حجاب اسلامي ظاهر شود. در واقع، اين نوع رعايت حجاب به آن اثر داستاني، آسيب بيشتري مي زند.

_ پوشش و نوع رفتار و سخن زنان هنگام روبه رو شدن با نامحرم تغيير كند. براي مثال، حجاب خود را كامل كند يا آن را مرتب سازد تا بدين وسيله، حساسيت زن مسلمان را نسبت به حجاب خويش يادآور شوند.

ص: 110

(عمدي يا غيرعمدي) با يكديگر، پرهيز از شوخي ميان مرد و زن نامحرم؛ نداشتن روابط عشقي قبل از ازدواج ميان دختر و پسر نامحرم»، نشان دهنده آن است كه در شماري از اين متغيرها، حدّ مناسبي از عفاف در روابط زن و مرد رعايت نشده است. بنابراين، تهيه كنندگان و برنامه سازان به رعايت مسئله عفاف اسلامي در روابط ميان زن و مرد و رعايت متغيرهاي ذكر شده در تهيه و ساخت مجموعه هاي تلويزيوني بايد توجه مناسب تري داشته باشند. بررسي و تحليل دو نمونه موردي از سريال هاي رسانه ملي نشان مي دهد «نگاه آلوده (از روي ريبه)» در 3/1 درصد از روابط زن و مرد در سريال «فاصله ها» و 5/0 درصد از صحنه هاي سريال «ستايش» وجود داشته است. همچنين «اختلاط زن و مرد نامحرم در مكان خلوت (ارتباط خصوصي)» در 7/3 درصد از روابط زن و مرد در سريال «فاصله ها» و 1 درصد از صحنه هاي سريال «ستايش»، وجود دارد. «استفاده زن از لوازم آرايشي در مقابل مرد» در 9/0 درصد از روابط در سريال «فاصله ها» و در 4/0 درصد از روابط ميان زن و مرد در سريال «ستايش» وجود دارد. «صحبت كردن با ملاطفت و ناز و عشوه با يكديگر» نيز در 9/1 درصد از صحنه هاي مربوط به روابط زن و مرد در سريال «فاصله ها» و همچنين در 8/0 درصد از صحنه هاي سريال «ستايش» وجود داشته است. «رفتارهاي جلف و سبك ميان زن و مرد» در 2 درصد از صحنه هاي مربوط به روابط زن و مرد در سريال «فاصله ها» و در 6/1 درصد از صحنه هاي سريال «ستايش» وجود داشته است. «شوخي ميان زن و مرد نامحرم» در 6/3 درصد از روابط ميان زن و مرد نامحرم در سريال «فاصله ها» و در 4/1درصد از روابط

ص: 111

ميان نامحرم در سريال «ستايش» وجود دارد. «گفت وگوي زن و مرد نامحرم با افعال مفرد»، در 1/7 درصد از روابط زن و مرد در سريال «ستايش» و در 4/7 درصد از صحنه هاي سريال «فاصله ها» به چشم مي خورد. همچنين در 9/7 درصد از روابط زن و مرد در سريال «ستايش»، زن و مرد نامحرم يكديگر را با نام كوچك خطاب كرده اند و در 8 درصد از صحنه هاي سريال «فاصله ها» نيز، زن و مرد نامحرم، يكديگر را با نام كوچك صدا زده اند. «پوشش تنگ و چسبان زن در مقابل مرد نامحرم» در 7/0 درصد از صحنه هاي مربوط به روابط زن و مرد در سريال «فاصله ها» و در 35/0 درصد از صحنه هاي سريال «ستايش» ديده شده است. «لوازم زينتي آشكار زن در مقابل مرد» در 9/0 درصد از صحنه هاي مربوط به روابط زن و مرد در سريال «فاصله ها» و در 7/0 درصد از صحنه هاي سريال «ستايش» وجود داشته است. البته خوش بختانه فراواني دو متغير «موي آشكار زن در مقابل مرد» و «تماس فيزيكي عمدي يا غيرعمدي ميان زن و مرد با يكديگر»، در همه صحنه هاي هر دو سريال مورد بررسي، صفر است. به عبارت ديگر، در دو سريال مورد بررسي، موي زن در مقابل مرد آشكار نشده است و تماس بدني وجود ندارد. به هر حال، درصدهاي يادشده از نظر عددي نشانه كم بودن اين درصد هاست، اما در موارد بسياري، دليل بر كم اهميت بودن آنها نيست؛ چراكه وجود 1.5 درصد يا 1 درصد رعايت نكردن مقولات عفاف (مثلاً شوخي زن و مرد نامحرم)، در يك سريال 30 دقيقه اي 45 قسمتي، نشان مي دهد در 10 تا 13 دقيقه از اين سريال، اين موضوع رعايت نشده است. بنابراين، كم بودن ميزان رعايت نشدن مقوله هاي مربوط به عفاف در سريال ها،

ص: 112

نشان دهنده كم بودن يا كم اهميت بودن آنها نيست و نسبت به دقايق كل سريال، اين موضوع اهميت فراواني خواهد داشت.

براي توجه دقيق تر و همه جانبه تر به رعايت عفاف اسلامي در روابط زن و مرد در برنامه هاي نمايشي سيما، پيشنهادهايي به اين شرح مطرح مي شود:

1. وجود پوشش و روابط مناسب به عنوان يكي از مهم ترين ملاك هاي انتخاب برنامه هاي تأميني بايد رعايت شود.

2. بهتر است براي ترويج بهتر فرهنگ عفاف، به جاي استفاده از جذابيت هاي جنسي زنان، از جذابيت هاي عاطفي، شخصيتي يا تربيتي آنان استفاده شود؛

3. رفتار، برخورد و حركات زنان و مردان نامحرم در برخورد با يكديگر، مروّج عادي سازي اين نوع ارتباط نباشد؛ چون با روح حيا و عفاف مغايرت دارد.

4. الگوهاي مناسب عفاف در سريال هاي مختلف و برنامه هاي نمايشي، تكراري و خسته كننده و كليشه اي نباشد. همچنين از نظر زيباشناختي و گرايش هاي فرهنگي جامعه نبايد نامناسب باشند.

5. از نمايش آرايش غليظ و پوشش نامناسب به عنوان نشانه هاي پيشرفت، تمدن و امروزي بودن پرهيز شود.

6. از نمايش بازيگران زن و مرد با لباس هاي تنگ و چسبان كه موجب نشان دادن برجستگي هاي بدن آنهاست، خودداري شود.

7. در طراحي پوشش بازيگران نبايد از لباس هاي منقوش به آرم، تصوير نامتعارف، نوشته ها و نمادهاي فرهنگي بيگانه، نشانه هاي فرقه هاي ضاله، گروه هاي منحرف، نمادها و علايم بازرگاني بدون دليل برنامه اي خاص مانند نقش هاي منفي استفاده شود.

ص: 113

8. شايسته است از نمايش چهره زنان جوان و جذاب در نماي بزرگ و نزديك جز در موارد ضروري كه استفاده از جذابيت هاي ظاهري وي تلقي نشود، خودداري شود.

9. از برخي پوشش هاي محلي و ملي كه علاوه بر زيبايي و جذابيت، توجه به جذابيت جنسي زنان را كم رنگ مي كند؛ به جا و بنا بر ضرورت داستان استفاده شود.

10. از طراحي پوشش هايي كه داراي تبرج و خودنمايي هستند، خودداري شود.

11. از تنوع طلبي و مدگرايي مفرط در پوشش زنان (تغيير پوشش در هر سكانس بدون ضرورت) خودداري شود.

12. مجموعه هاي تلويزيوني سيما به سوژه هايي جديد در روابط ميان دختر و پسر و آسيب شناسي اين روابط به ويژه در موضوع ازدواج و مشكلات قبل و بعد از آن بپردازند.

13. دست اندركاران و برنامه سازان سيما به توليد مجموعه هايي با مضامين كليشه اي و سطحي در زمينه مجموعه هاي تلويزيوني مرتبط با موضوع روابط دختر و پسر توجه كنند.

14. برنامه سازان سيما در تهيه سريال ها و برنامه هاي نمايشي سيما از نمايش رفتارهاي سبك يا زننده براي جذب مخاطب يا طنز جلوه دادن برنامه ها پرهيز كنند.

15. نقش هاي محوري زن در خانه و خانواده بيشتر نمايش داده شود؛ چراكه اگر محور توسعه را انسان بدانيم، قهرمان پرورش انسان در خانه، زن است. ازاين رو، توجه به نقش انسان سازي، آرامش بخشي و تربيتي زنان در خانواده كه گويا در مجموعه هاي فيلم و سريال

ص: 114

سيما كم رنگ تر شده است و بيشتر به نسل گذشته تعلق دارد، بايد بيشتر شود.

16. تعهد و مسئوليت پذيري اخلاقي زن و مرد در سريال هاي سيما به ويژه در نقش هايي كه با ازدواج و شروع زندگي مشترك مرتبط است، نمايش داده شود.

17. براي افزايش آگاهي از حقوق و مسئوليت هاي زن و شوهري در روابط پيش از ازدواج دختر و پسر در مجموعه هاي تلويزيوني سيما تدبيري انديشيده شود.

ص: 115

ميان دختر و پسر در ديگر مكان ها و فرهنگ ها نظير روستاها، شهرستان ها و اقوام مختلف، تلويزيون را از رسانه اي ملي كه موضوع آن بايد «از زندگي همه» و «براي همه مردم» باشد، خارج مي سازد. زماني كه در بيشتر اين سريال ها، سوژه اصلي به روابط دختر و پسرهاي ساكن تهران و آن هم از طبقات بالاي اجتماع مربوط است، آيا اين گزينش نامعقول شرايط، دختران و پسران را به انتخاب هايي خاص و محدوديت در انتخاب نمي كشاند؟ به نظر مي رسد گسترش شبكه هاي استاني و استفاده از توليدات مراكز استاني در رسانه هاي سراسري كه حامل فرهنگ اصيل تر و پررنگ تري هستند و استفاده از ديگر جذابيت هاي بصري به صورت نمادها و نشانه هاي متنوع كه مخاطب را براي رمزگشايي، مجبور به تفكر در آنها مي كند، سبب افزايش سطح سواد رسانه اي مخاطبان خواهد شد. همچنين، مي تواند بر جنبه هاي نادرست حوزه زيبايي شناختي حضور زن در رسانه اثر بگذارد.

ص: 116

پرسش هاي متعددي در ذهن دختر و پسر جوان ايجاد مي شود. از جمله آنكه آيا با اين تصاوير كه بيانگر واقعيت جامعه است، مي توان دختر يا پسري را يافت كه قبلاً با جنس مخالف خود رابطه نداشته باشد.

بنابراين، بر اثر اين وضعيت، اولين جرقه هاي بي اعتمادي نوجوان و جوان نسبت به جنس مخالف زده مي شود. از سويي اعتقاد جوان نسبت به ازدواج سنتي سلب مي شود، به گونه اي كه ديگر حاضر نيست به سراغ پدر و مادر برود و با مشورت آنها ازدواج كند. از سوي ديگر، اعتماد او به فرد مقابل نيز از بين مي رود. نمايش تصاوير ارتباطات بين دختر و پسر در بسياري از برنامه هاي تلويزيوني از جمله برنامه هاي نمايشي و حتي برخي برنامه هاي كودكان موجب كم رنگ شدن حيا و عفت در آنان خواهد شد.

همان طور كه در بخش نتايج نيز اشاره شد، در 4/22 درصد از صحنه هاي مربوط به روابط زن و مرد در سريال «فاصله ها» و در 4/10 درصد از صحنه هاي مربوط به روابط زن و مرد در سريال «ستايش»، روابط عاشقانه پيش از ازدواج ميان دختر و پسر نامحرم وجود داشته است.

ص: 117

فراواني از نظر زمان ارتباط، به زمان شب (34 درصد) و سپس زمان عصر (3/22 درصد) مربوط است.

ص: 118

متعهدي قدم به عرصه توليد گذاشتند. با اين حال، با توجه به گسترش كمّي شبكه ها و برنامه هاي تلويزيوني به جاست، با حمايت شايسته از هنرمندان متعهد موجود، برنامه ريزي و سرمايه گذاري جدّي و گسترده اي براي تربيت هنرمندان متعهد و معتقد به اصول ديني انجام شود. بنابراين، در مسئله عفاف نبايد از احراز تعهد برنامه سازان به اين مسئله و نيز انتخاب برنامه سازان متعهد در گروه هاي برنامه سازي به ويژه در گروه فيلم و سريال غافل شد. مديران برنامه ساز نيز بايد به برگزاري نشست و گردهم آيي دست اندركاران توليد برنامه هاي نمايشي براي چگونگي گسترش عفاف در برنامه هاي توليدي سيما نظر توجه داشته باشند.

ص: 119

و توجه به ارتقاي كيفي برنامه هاست. همچنين رسانه نبايد در اين زمينه شتاب زده عمل كند و بخواهد در زماني كوتاه، برنامه هاي متعددي را در اين زمينه توليد كند كه صرف نظر از كيفيت بالا يا پايين توليد آن، به دليل بمباران خبري و اطلاعاتي در بينندگان، حساسيت منفي ايجاد كند.

ص: 120

مي گويد. ايشان در سومين نشست انديشه هاي راهبردي كه با موضوع زن و خانواده برگزار شد، با اشاره به ضرورت گفتمان سازي در اين حوزه فرمود:

گفتمان يك جامعه، مثل هواست، همه تنفسش مي كنند؛ چه بدانند؛ چه ندانند؛ چه بخواهند؛ چه نخواهند. بايد اين گفتمان سازي انجام بگيرد كه البته نقش رسانه ها و بالخصوص نقش روحانيون و نقش بزرگان و اساتيد دانشگاهي حتماً نقش بارز و مهمي است.(1)

با توجه به مطالب يادشده، رسانه ملي بايد در حوزه گسترش و نهادينه سازي فرهنگ عفاف و حجاب، بر اساس راهبرد تغيير گفتمان غربي در نگاه به زن و خانواده و گفتمان سازي در زمينه ديدگاه اسلام درباره زن و خانواده سياست گذاري و برنامه ريزي كند. آن گاه بر اساس همين گفتمان، فرهنگ عفاف و حجاب را به عنوان بخشي از ديدگاه اسلام درباره حقوق و شخصيت زن تبيين كند.(2)

ص: 121

زنان مسلمان بر اساس فطرت پاك خود، فرهنگ عفاف و حجاب را بر فرهنگ برهنگي و بيبندوباري ترجيح ميدهند، چنان كه در آستانه پيروزي انقلاب اسلامي و سالهاي نخستين استقرار نظام اسلامي، شاهد گرايش گسترده و خودجوش بسياري از زنان و دختران بيحجاب به فرهنگ عفاف و حجاب بوديم.

دوم اينكه گسترش فرهنگ حجاب، بدون توجه به انگيزههاي دروني و پايههاي اعتقادي افراد و تنها با بهرهگيري از اهرم زور و اجبار، امكان پذير نيست. حتي اگر افراد به اقتضاي شرايط و با اثرپذيري از عوامل اجباركننده، به حجاب تن دهند، اين امر بقا و دوامي نخواهد داشت و با تغيير شرايط و برطرف شدن عوامل اجباركننده، حجاب را كنار خواهند گذاشت.

ازاين رو، رسانه ملي بايد اساس برنامههاي آموزشي، تبليغي و ترويجي خود در زمينه حجاب و عفاف را بر تقويت پايههاي اعتقادي و انگيزههاي دروني مخاطبان خود بگذارد.(1)

ص: 122

اين نوع برخورد ممكن است در كوتاهمدت، قدري وضعيت حجاب را اصلاح كند، ولي در بلندمدت اثر چنداني بر اين پديده ندارد.

با توجه به نكات يادشده، رسانه ملي بايد ضمن دفاع از اقتدار نيروي انتظامي و تأييد برخورد اين نيرو با عوامل اصلي گسترش فحشا و بي بندوباري در جامعه، اين تفكر را در مسئولان كشور ايجاد و تقويت كند كه گسترش و نهادينهسازي فرهنگ عفاف و حجاب در كشور، تنها با گسترش فعاليت هاي فرهنگي و نهادينهسازي باورها و ارزش هاي ديني در جامعه امكانپذير است.

در برنامه هاي رسانه ملي به طور ويژه بايد از ابزارهاي هنري براي نمايش جلوه هاي زيبايي عفاف و حجاب بهره گرفته شود، (نماآهنگ ها، فيلم ها و سريال ها) در اين زمينه به عنوان يك راهكار، جا دارد پژوهشي با عنوان «نمايش زيبايي هاي عفاف و حجاب در برنامه هاي رسانه اي»، تهيه شود.

همچنين رسانه ملي به عنوان مؤثرترين رسانه داخلي كشور بايد با تهيه و ساخت برنامه هايي كه ترويج كننده ازدواج هاي سنتي و متعادل هستند، درصدد مقابله با موج بي مبالاتي و آزادي ارتباطات نامشروع زن و مرد باشد و با سياست گذاري هاي مناسب در اين زمينه، شرايط را براي بازگشت به فرهنگ اصيل اسلامي _ ايراني فراهم كند.

ص: 123

«نيم قرن پيش، تعداد معدودي از زنان، زمينه ايجاد انقلابي فرهنگي و فلسفي را ايجاد كردند. آنها اعتقاد داشتند كه زنان بايد خود را از يوغ ستم مردان رها سازند و براي رسيدن به اين هدف، كتاب ها نوشتند، مقالاتي منتشر كردند، در كالج ها تدريس كردند، در خيابان ها تظاهرات كردند، كنگره تشكيل دادند و بدين ترتيب، موفق شدند قلب و روح ميليون ها زن را تسخير كنند.

آنها براي آنچه مفهوم زن را در برداشت، تعريفي جديد ارائه دادند و موجب تغيير ديدگاه هاي موجود درباره اولويت ها و مسئوليت هاي زنان در زندگي شدند. مفاهيمي چون زهد، پاك دامني، اطاعت، خويشتن داري و نجابت از واژه نامهها حذف شد و واژه هايي چون انتخاب، طلاق، خيانت و امتيازات يكسان براي هر دو جنس، جاي آنها را گرفت. دختران و نوه هاي حاصل از آن نسل، هرگز شيوه تفكر ديگري را نشناخته اند. يكي از مخرب ترين اهداف و تأثيرات اين ديدگاه «جديد» نسبت به زنان، سبك شمردن ازدواج و مادري و بيرون آوردن جسمي و روحي زنان از خانه ها به سوي بازار كار بود».(1)

انديشههاي يادشده به تدريج در ديگر مناطق جهان از جمله كشورهاي شرقي نفوذ كرد و با گسترش مدرنيته و توسعه صنعتي در اين كشورها، مرزهاي زنانگي و مردانگي نيز در بسياري زمينهها دگرگون شد. يكي از پي آمدهاي اين دگرگوني، كمرنگ شدن فرهنگ حيا، عفاف، حجاب و غيرت بود.

با توجه به مطالب يادشده، رسانه ملي براي ترويج و گسترش فرهنگ عفاف و حجاب بايد توجه دقيق به مرزهاي زنانگي و مردانگي را بر

ص: 124

اساس آموزههاي اسلامي به عنوان يك راهبرد اساسي تلقي كند و در همه برنامه هاي صدا و سيما به نقشها و جايگاههايي توجه كند كه دين مبين اسلام براي زن و مرد در نظر گرفته است.

ص: 125

2. نشان دادن آثار منفي فرهنگ مبتذل و غير اخلاقي غرب در زندگي اجتماعي و خانوادگي؛

3. اطلاع رساني مناسب و دقيق به خانواده ها درباره علل آسيب هاي اجتماعي و انحراف هاي زنان بيسرپرست، كودكان خياباني، طلاق، اعتياد، فرار دختران و نمايش نقش رعايت نكردن عفاف و حجاب در بروز اين آسيب ها؛

4. انعكاس پي آمدهاي منفي استفاده از فيلم ها و نوارهاي مبتذل و حضور در گروه هاي منحرف، بر زندگي فردي _ اجتماعي از طريق برنامه هاي مناسب به صورت طبيعي و غير عمدي؛

5. نشان دادن آثار منفي اثرگذاري فرهنگ مبتذل و غير اخلاقي غرب در زندگي اجتماعي نوجوانان به صورت طبيعي.

ص: 126

همچنين ناظران برنامه هاي نمايشي بايد در آغاز، ميان و پايان ساخت سريال ها و فيلم هاي تلويزيوني بر آنها كنترل كيفي داشته باشند و انگيزه نويسنده و تهيه كننده و محتواي هر فيلم را قبل از خريداري يا قبل از سفارش ساخت بررسي كنند.

ص: 127

گفتني است در حال حاضر، رسانه هاي وابسته به نظام سلطه، مقابله با فرهنگ عفاف و حجاب را از دو راه دنبال مي كنند؛ يكي، ترويج فرهنگ برهنگي و ول انگاري در رابطه با جنس مخالف با پخش برنامههاي نمايشي غير اخلاقي و مبتذل و ديگري، القاي شبهه و ترديد درباره فرهنگ اسلامي حجاب و عفاف در قالب خبرها، تحليلها و مستندهاي جهتدار. شبكه هاي ويژه پخش فيلم و سريال مانند «فارسي وان»(1) و «من و تو1»، (2) راه نخست و شبكههاي خبري _ تحليلي مانند «بي. بي. سي فارسي»(3) و «صداي امريكا _ فارسي»، (4) راه دوم را دنبال مي كنند.

با توجه به مطالب يادشده، لازم است هرگونه سياست گذاري و برنامه سازي در زمينه گسترش فرهنگ و عفاف در جامعه با توجه به برنامهها و اهداف رسانههاي بيگانه و در جهت خنثي سازي اقدامهاي مخرب آنها انجام شود. در اين زمينه، رصد برنامه هاي مخرّب شبكه هاي وابسته به غرب در زمينه تضعيف فرهنگ عفاف و حجاب و برنامه ريزي براي مقابله با اين شيوه ها ضرورت دارد.

ص: 128

از تهيه كنندگان رسمي سازمان و با نظارت بيشتر مديران شبكهها و گروه هاي برنامه ساز انجام ميشد، دستخوش تغيير گرديده و با اجراي سياست برون سپاري توليد برنامه هاي سيما، از نقش نظارتي مديران سازمان كاسته و بر نقش تهيهكنندگان در روند توليد برنامههاي نمايشي افزوده شده است. بنابراين بيترديد، تا زماني كه مديران شبكهها و گروههاي برنامهساز به دليل آنچه از آن به عنوان «پر كردن آنتن» ياد ميشود، به سرپيچي از برخي سياست ها و ضوابط حاكم بر روند توليد، تأمين و پخش برنامهها و تن دادن به سليقه ها و ارزشهاي پذيرفته شده تهيهكنندگان و كارگردانان برنامه هاي نمايشي، مجبور مي شوند، نميتوان انتظار داشت كه سازمان صدا و سيما وظايف و مسئوليتهاي خود را در زمينه گسترش فرهنگ عفاف و حجاب در جامعه و نهادينه كردن آن، به طور شايسته انجام دهد. لذا لازم است نظارت دقيق و همه جانبه اي از سوي سازمان بر روند فرآيند برون سپاري مجموعه هاي تلويزيوني به بخش هاي هنري جامعه صورت گيرد.

ص: 129

ص: 130

استفاده از تعهد و تخصص آنها به نحو مطلوبتري در مسير توليد آثار متعهدانه و ارزشي به ويژه در توليدات نمايشي حركت نمود.

ص: 131

ص: 132

ص: 133

ص: 134

X8

موي آشكار زن در مقابل مرد

1. وجود دارد، 2. وجود ندارد.

صحنه (سكانس)

X9

پوشش تنگ و چسبان زن در مقابل مرد نامحرم

1. وجود دارد، 2. وجود ندارد.

صحنه (سكانس)

X10

لوازم زينتي زن در مقابل مرد

1. وجود دارد، 2. وجود ندارد.

صحنه (سكانس)

X11

رعايت حجاب و پوشش اسلامي زن (دختر)

1. وجود دارد، 2. وجود ندارد.

صحنه (سكانس)

X12

گفت وگوي زن و مرد با افعال مفرد

1. وجود دارد، 2. وجود ندارد.

صحنه (سكانس)

X13

روابط عاشقانه پيش از ازدواج دختر و پسر

1. وجود دارد، 2. وجود ندارد.

صحنه (سكانس)

X14

رعايت حجاب و پوشش اسلامي زن

1. چادر، 2. مانتوي بلند، 3. مانتوي كوتاه، 4. سنتي، 5. ديگر.

صحنه (سكانس)

X15

نوع حجاب زن در مقابل مرد

چادر، مانتو، شلوار و مقنعه، 2. چادر، مانتو، شلوار و روسري، 3. چادر، مانتو، شلوار و شال، 4. مانتو، شلوار و مقنعه، 5. مانتو، شلوار و روسري، 6. مانتو، شلوار

ص: 135

و شال، 7. سنتي (لباس هاي غير رسمي)، 8. ديگر.

صحنه (سكانس)

X16

مكان ارتباط ميان زن و مرد نامحرم

1. خانه، 2. محل تحصيل (دانشگاه _ دبيرستان)، 3. محل كار (اداره، شركت، سازمان)، 4. كافي شاپ و رستوران، 5. پارك و فضاهاي تفريحي، 6. ارتباط تلفني، 7. ارتباط اينترنتي (سايبر)، 8. ديگر فضاها، 9. نامشخص.

صحنه (سكانس)

X17

مكان ارتباط منفي ميان زن و مرد نامحرم

1. خانه، 2. محل تحصيل (دانشگاه _ دبيرستان)، 3. محل كار (اداره، شركت، سازمان)، 4. كافي شاپ و رستوران، 5. پارك و فضاهاي تفريحي، 6. ارتباط تلفني، 7. ارتباط اينترنتي (سايبر)، 8. ديگر فضاها، 9. نامشخص.

صحنه (سكانس)

X18

مكان ارتباط مثبت و بدون اشكال ميان زن و مرد نامحرم

1. خانه، 2. محل تحصيل (دانشگاه _ دبيرستان)، 3. محل كار (اداره، شركت، سازمان)، 4. كافي شاپ و رستوران، 5.

ص: 136

پارك و فضاهاي تفريحي، 6. ارتباط تلفني، 7. ارتباط اينترنتي (سايبر)، 8. ديگر فضاها، 9. نامشخص.

صحنه (سكانس)

X19

زمان ارتباط ميان زن و مرد نامحرم

1. صبح، 2. ظهر، 3. عصر، 4. شب، 5. نامشخص.

صحنه (سكانس)

ص: 137

ارتباط تلفني

فراواني

90

29

درصد

6/8

4/3

ارتباط اينترنتي

فراواني

2

0

درصد

2/0

0

ديگر فضاها

فراواني

216

59

درصد

8/20

8/6

نامشخص

فراواني

48

25

درصد

6/4

9/2

جمع

فراواني

1037

857

درصد

100

100

اطلاعات جدول بالا نشان مي دهد بيشترين مكان ارتباط در روابط زن و مرد در سريال «فاصله ها»، «ديگر فضاها» (8/20 درصد)، «محل كار» (11 درصد) و سپس پارك و فضاهاي تفريحي (7/10درصد) است. كمترين مكان ارتباط در روابط زن و مرد در سريال «فاصله ها» به مقوله هاي محل تحصيل (0) و ارتباط اينترنتي (2/0 درصد) مربوط است.

در سريال «ستايش»، بيشترين فراواني روابط زن و مرد به تفكيك مكان ارتباط به مقوله «خانه» (3/41 درصد)، محل كار (5/37 درصد)، «ديگر فضاها» (8/6 درصد) و «پارك و فضا هاي تفريحي» (5/6 درصد) مربوط است. كمترين فراواني مكان ارتباط در روابط زن و مرد در سريال «ستايش»، به مقوله هاي «محل تحصيل» (دانشگاه يا دبيرستان) (0)، «ارتباط اينترنتي، سايبر يا چت» (0)، كافي شاپ و رستوران (4/1 درصد) و «نامشخص» (91/2 درصد) مربوط است.

ص: 138

ص: 139

جمع

فراواني

247

153

درصد

100

100

در زمينه بيشترين مكان ارتباط منفي در روابط زن و مرد در سريال «فاصله ها»، «محل كار» (4/38 درصد)، «خانه» (8/17 درصد) و سپس «ديگر فضاها» (2/16درصد) داراي بيشترين فراواني بوده است. كمترين مكان ارتباطات منفي در روابط زن و مرد در سريال «فاصله ها» به مقوله هاي محل تحصيل (0)، مربوط است.

در سريال «ستايش»، بيشترين فراواني مكان روابط منفي ميان زن و مرد به مقوله «خانه» (7/47 درصد)، «محل كار» (1/24 درصد)، «ديگر فضاها» (4/8 درصد) و «پارك و فضا هاي تفريحي» (5/6 درصد) مربوط است. كمترين فراواني مكان ارتباط منفي در روابط زن و مرد در سريال «ستايش»، به مقوله هاي «محل تحصيل» (0) و «ارتباط اينترنتي» (0)، مربوط مي شود.

ص: 140

شب

فراواني

415

292

درصد

40

34

نامشخص

فراواني

217

262

درصد

9/20

6/30

جمع

فراواني

1037

857

درصد

100

100

بر اساس اطلاعات اين جدول، بيشترين فراواني در سريال «فاصله ها» از نظر زمان ارتباط، به محدوده زماني «شب» (40 درصد)، محدوده زماني «ظهر» (2/21 درصد) و محدوده زماني «نامشخص» (9/20 درصد) مربوط است. كمترين فراواني در اين زمينه به محدوده زماني «صبح» (5 درصد) و سپس «عصر» (8/12 درصد) مربوط مي شود.

در سريال «ستايش»، بيشترين ميزان فراواني از نظر زمان ارتباط به زمان «شب» (34 درصد)، زمان «نامشخص» (6/30 درصد) و «زمان عصر» (3/22 درصد) مربوط مي شود. كمترين ميزان فراواني در اين زمينه نيز به محدوده زماني صبح (2/5 درصد) و ظهر (8 درصد) مربوط است.

ص: 141

وجود ندارد

فراواني

1023

852

درصد

66/98

5/99

جمع

فراواني

1037

857

درصد

100

100

همان طور كه اطلاعات جدول بالا نشان مي دهد؛ در 3/1 درصد از روابط زن و مرد در سريال «فاصله ها»، نگاه آلوده به نامحرم (از روي ريبه) وجود دارد. همچنين در 5/0 درصد از صحنه هاي سريال «ستايش»، نگاه آلوده به نامحرم از سوي مرد به زن و يا بالعكس به چشم مي خورد.

ص: 142

ص: 143

در 9/1 درصد از صحنه هاي مربوط به روابط زن و مرد در سريال فاصله ها، صحبت كردن با ملاطفت و ناز و عشوه با يكديگر وجود دارد. همچنين در 8/0 درصد از صحنه هاي سريال «ستايش»، صحبت كردن با ملاطفت و ناز و عشوه بين زن و مرد وجود دارد.

ص: 144

وجود ندارد

فراواني

1001

845

درصد

5/94

6/98

جمع

فراواني

1037

857

درصد

100

100

در 6/3 درصد از صحنه هاي مربوط به روابط زن و مرد در سريال «فاصله ها»، شوخي ميان زن و مرد نامحرم وجود دارد. همچنين در 4/1 درصد از صحنه هاي سريال «ستايش»، شوخي ميان زن و مرد نامحرم وجود دارد.

ص: 145

ص: 146

اطلاعات جدول بالا نشان مي دهد كه در 1/7 درصد از روابط زن و مرد در سريال فاصله ها، گفت وگوي زن و مرد با افعال مفرد وجود دارد. همچنين در 4/7 درصد از صحنه هاي سريال «ستايش»، گفت وگوي زن و مرد با افعال مفرد ديده مي شود.

ص: 147

وجود ندارد

فراواني

1030

854

درصد

3/99

6/99

جمع

فراواني

1037

857

درصد

100

100

اطلاعات جدول نشان مي دهد كه در 7/0 درصد از صحنه هاي مربوط به روابط زن و مرد در سريال «فاصله ها»، پوشش تنگ و چسبان زن در مقابل مرد نامحرم وجود دارد و در 3/99 درصد از روابط ميان زن و مرد در اين سريال، اين نوع پوشش وجود ندارد. همچنين در 35/0 درصد از صحنه هاي سريال «ستايش»، اين نوع پوشش زن در مقابل مرد وجود دارد و در 6/99 درصد از روابط ميان زن و مرد در اين سريال نيز اين نوع پوشش وجود ندارد.

ص: 148

در 9/0 درصد از صحنه هاي مربوط به روابط زن و مرد در سريال فاصله ها، لوازم زينتي آشكار زن در برابر مرد وجود دارد و در 1/99 درصد از روابط زن و مرد در اين سريال، لوازم زينتي آشكار از سوي زن در مقابل نامحرم وجود ندارد. همچنين در 7/0 درصد از صحنه هاي سريال «ستايش»، لوازم زينتي آشكار زن در مقابل نامحرم وجود دارد و در3/99 درصد از روابط زن و مرد در اين سريال، لوازم زينتي آشكار ازسوي زن در مقابل نامحرم وجود ندارد.

ص: 149

پسر نامحرم وجود دارد و در 6/89 درصد از روابط زن و مرد در اين سريال، روابط عاشقانه پيش از ازدواج ميان دختر و پسر نامحرم وجود ندارد.

ص: 150

بيشترين فراواني نوع حجاب زن در مقابل مرد در سريال «فاصله ها»، حجاب «مانتو، شلوار و روسري» (6/37 درصد)، «مانتو، شلوار و شال» (3/27 درصد» و سپس «چادر، مانتو، شلوار و مقنعه» (25 درصد) است. كمترين فراواني نوع حجاب زن در مقابل مرد در اين سريال، حجاب «سنتي» (5/0 درصد)، «چادر، مانتو، شلوار و شال» (2 درصد) و «مانتو، شلوار، مقنعه» (3 درصد) است.

در سريال «ستايش»، بيشترين نوع حجاب زن در مقابل مرد، «چادر، مانتو، شلوار و مقنعه» (1/26 درصد)، «چادر، مانتو، شلوار و شال» (3/19 درصد)، «مانتو، شلوار و مقنعه» (19درصد) و «مانتو، شلوار و شال» (4/18 درصد) است. همچنين كمترين نوع حجاب نقش زن در مقابل مرد در سريال «فاصله ها»، حجاب «سنتي» (5/0 درصد)، «چادر، مانتو، شلوار و شال» (7/4 درصد)، «مانتو، شلوار و روسري» (7 درصد) و سپس «ديگر پوشش ها» (7/4 درصد) است.

ص: 151

سنتي

فراواني

6

4

درصد

57/0

4/0

ديگر پوشش ها

فراواني

10

41

درصد

96/0

8/4

جمع

فراواني

1037

857

درصد

100

100

اطلاعات جدول بالا نشان مي دهد كه در روابط بين زن و مرد در سريال «فاصله ها»، بيشترين فراواني نوع پوشش زن در مقابل مرد، پوشش «مانتو بلند» (6/40 درصد)، «چادر» (5/30 درصد) و «مانتو كوتاه» (3/27 درصد) است. همچنين كمترين نوع پوشش زن در مقابل مرد، پوشش سنتي (57/0 درصد) است.

در روابط بين زن و مرد در سريال «ستايش»، بيشترين نوع پوشش زن در مقابل مرد، پوشش «چادر» (5/52 درصد)، «مانتوي بلند» (5/37 درصد) و «مانتوي كوتاه» (8/4 درصد) است. كمترين نوع پوشش دختر نيز «پوشش سنتي» (لباس هاي سنتي ايراني) (4/0 درصد) است.

ص: 152

وجود ندارد

فراواني

753

816

درصد

7/72

2/95

جمع

فراواني

1037

857

درصد

100

100

اطلاعات جدول بالا نشان مي دهد كه در روابط بين زن و مرد در سريال «فاصله ها»، در 3/27 درصد از روابط، حجاب و پوشش اسلامي زن در مقابل مرد رعايت نشده و در 8/4 درصد از روابط، حجاب و پوشش اسلامي زن در مقابل نامحرم رعايت شده است. همچنين در 8/4 درصد از روابط ميان زن و مرد در سريال «ستايش»، حجاب و پوشش اسلامي زن در مقابل مرد رعايت نشده و در 2/95 درصد از روابط، حجاب و پوشش اسلامي زن در مقابل نامحرم رعايت شده است.

ص: 153

كفين زن نامحرم با شهوت و ريبه، حرام و بدون ريبه و شهوت بنا بر احتياط واجب، جايز نيست».(1)

آيات عظام مكارم شيرازي، فاضل لنكراني، صافي گلپايگاني درباره حكم نگاه اتفاقي به بدن و موي زناني كه موهاي خود يا بخشي از موهاي خود را بيرون مي گذارند، معتقدند: «نگاه اتفاقي به بدن و موي آنان حرام نيست، ولي بايد از نگاه عمدي و پيوسته اجتناب كرد».(2)

البته آيت الله نوري همداني و آيت الله سيستاني در اين مورد معتقدند: «رفت و آمد اين دسته از زنان در كوچه و خيابان نمي تواند مانع رفت و آمد مردان مسلمان گردد، هرچند بدانند كه بدون قصد و به طور اتفاقي نگاهشان به آنان مي افتد».(3)

همچنين آيت الله بهجت رحمه الله و آيت الله سيستاني درباره

معتقدند: «نگاه زن به بدن مرد نامحرم با قصد لذت، حرام است و بنا بر احتياط واجب، بدون قصد لذت و ترس افتادن به حرام هم نيز (به جز قسمتي از بدن كه معمولاً آن را نمي پوشانند مانند سر و دست ها) جايز نيست».(4)

ص: 154

آيت الله فاضل لنكراني، آيت الله بهجت رحمه الله و آيت الله صافي گلپايگاني در اين باره معتقدند: «اين مورد، حرام است».(1)

آيت الله مكارم شيرازي نيز درباره حكم آرايش زنان در خيابان ها و بيرون گذاشتن مقداري از موها و پوشيدن جوراب بدن نما و لباس هاي محرك، معتقد است: «اين مورد، حرام است».(2)

آيت الله تبريزي و آيت الله سيستاني نيز در اين مورد معتقدند: «اين موضوع، جايز نيست».(3)

آيت الله مكارم شيرازي درباره حكم پوشيدن چادر عروس در مقابل نامحرم و چادري كه زيباست و جلب توجه مي كند (مانند چادرهاي توري نازك و هر چادر جلب كننده نگاه) معتقد است: «اين امر، جايز نيست».(4)

همچنين آيت الله صافي گلپايگاني درباره جمع كردن موهاي پشت سر، كه موجب جلب توجه نامحرم شود، مي فرمايد:

اين موضوع اگر باعث جلب توجه ديگران شود، حرام است. موي سر هر چه قدر زياد باشد، مي توان طوري قرار داد كه جمع نشود. در روايتي وارد شده كه در آخر الزمان، زن هايي مي آيند كه موهاي خود را روي سرشان مثل كوهان شتر قرار مي دهند و اينها اهل دوزخند.(5)

آيت الله نوري همداني درباره حكم پوشيدن لباس سفيد كه سبب جلب توجه نامحرم شود، مي فرمايند:

ص: 155

هر لباسي كه عرفاً زننده باشد و از جهت زننده بودن انگشت نما باشد، يا مناسب زيّ و شأن شخص از حيث جنس يا رنگ يا دوخت و امثال آن نباشد و توجه مردان را به خود جلب كند، لباس شهرت محسوب شده و لذا پوشيدن آن جايز نيست.(1)

آيت الله مكارم شيرازي درباره حكم زدن پوشيه براي بانوان در شهر يا محلي كه مرسوم نيست، چنين مي فرمايد:

اگر كسي از لحاظ جمال خدادادي در وضعيتي است كه ممكن است همين جمال و زيبايي و لطف الهي مورد سوء نظر و خداي ناكرده، مزاحمت افراد هرزه قرار گيرد و يا اينكه مسير حركت و يا محله اي كه در آن زندگي مي كند؛ گرفتار افراد لاابالي و چشم چراني است كه ناموس آن محل از نگاه آلوده اين افراد در امان نيست و يا برخي مراكز دانشگاهي و غيره كه امنيت رواني شخص در خطر است و يا اينكه هيچ كدام از مسائل فوق وجود ندارد، بلكه بانواني كه مي خواهند براي مراسم عروسي شركت كنند، مجبورند از آرايشگاه و يا با چهره آرايش كرده به مجلس بروند و شرع مقدس اسلام نيز امر مي كند كه زن هرگاه آرايش كرد، بايد مواضع آرايش شده را هم بپوشاند، مانند صورت و دست ها؛ بنابراين، در اين موارد، استفاده از پوشيه نه تنها مذموم نيست و لباس شهرت حساب نمي شود، بلكه در مواردي، واجب و سبب امنيت خاطر و حفظ دين و ايمان و سلامت افراد از شر افراد هرزه است.(2)

ص: 156

آيت الله سيستاني (1387) نيز درباره حكم پوشيدن لباس تنگ و همچنين عطر زدن براي بانوان (كه جلب توجه مي كند)، معتقد است:

پوشيدن لباس تنگ و مهيج براي زن حرام است. همين طور اگر خودش را براي نامحرمان و رفتن در كوچه و بازار معطر نمايد، آن هم حرام است. اما اينكه مفسده انگيز نباشد، مراد نگاه كردن به آن مقداري كه شرعا جايز است (مثل صورت و دست ها)، اين به حسب افراد فرق مي كند؛ يعني برخي از افراد آن قدر بر نفس خودشان مسلط هستند كه با ديدن نامحرم تغييري در روح آنها حاصل نمي شود، اما برخي از افراد هم با يك نگاه حالشان عوض مي شود. در هر صورت، اگر كسي بخواهد از اين احكام سوء استفاده كند و به بهانه اينكه براي من مفسده ندارد، به نامحرمان نگاه كند و يا زن خودش را براي نامحرم زينت نمايد، جايز نيست.(1)

همچنين ايشان در مورد حكم پوشيدن چادرهايي كه جلب توجه مي كند، مي گويد: «اين مسئله، در صورتي كه موجب گناه و تحريك مي شود، اشكال دارد».(2)

ص: 157

به طور كلي، دختران و زنان بايد در مقابل مردان نامحرم به نحوي لباس بپوشند و راه بروند و صحبت كنند كه موجب توجّه و نگاه سوء و تهييج مردان نشوند و اگر كردند، گناه بزرگ است.(1)

آيت الله بهجت رحمه الله نيز در اين زمينه مي فرمايد: «هر كاري كه معرضيت ريبه و يا فتنه در آن است، جايز نيست».(2)

آيت الله مكارم شيرازي در اين باره معتقد است:

«اشكال دارد و هنگام ضرورت نبايد از مكالمات عادي تجاوز كنند. بهتر است زنان و دختران مسلمان از اين گونه كارها بپرهيزند و اگر منشأ فسادي شود، جايز نيست».(3)

آيت الله تبريزي نيز مي فرمايد: «اگر از روي التفات، كاري را كه موجب جلب نظر اجانب شود، انجام دهند؛ اشكال دارد».(4)

ص: 158

واجب، بايد پوشيده شود.»(1) آيت الله فاضل لنكراني نيز در زمينه همين موضوع مي فرمايد: «بلي، پوشاندن آن لازم است».(2)

ص: 159

وضوح آن ندارند، انكار آنها مستلزم انكار نبوت نيست و بي اعتنايي عملي گناه است».(1)

آيت الله مكارم شيرازي نيز درباره حكم شرعي حجاب بر اين باور است كه: «حجاب از ضروريات دين است، ولي انكار آن براي كساني كه از ضروري بودن آن آگاهي ندارند، موجب ارتداد نمي شود».(2)

آيت الله بهجت رحمه الله در اين زمينه مي فرمايد: «بي اعتنايي به حجاب، گناه است و داشتن حجاب، واجب است».(3)

ص: 160

آيت الله صافي گلپايگاني درباره موضوع كراهت چادر سياه براي زنان معتقد است:

نظريه مذكور صحيح نيست و مفاسد بسيار دارد. متأسفانه در اين زمان، عدّه اي اصرار بر آشكار شدن مفاتن زن و خروج او از ستر و عفاف كه حافظ شخصيت و ارزش و متانت اوست دارند و مع الاسف مي خواهند اين امر را اسلامي جلوه دهند؛ در حالي كه برخلاف اسلام است.(1)

آيت الله فاضل لنكراني نيز در اين باره چنين اعتقاد دارد:

سزاوار است خانم ها از چادر استفاده كنند؛ چون چادر در كشور اسلامي ايران از مظاهر و شعائر اسلام مي باشد و با حفظ اين شعار سعي كنند بانوان محترم، حركت مورد سؤال را خنثي كنند. چادر مشكي بهترين نوع حجاب است و پوشيدن لباس هايي كه جلب توجه كند، حرام است.(2)

همچنين آيت الله مكارم شيرازي در زمينه اين موضوع معتقد است:

با توجه به اينكه در حال حاضر، رنگ مشكي براي حفظ پوشش زنان بهتر است، كراهت آن ثابت نيست. حجاب يكي از قوانين مسلّم اسلام است و اساس آن، پوشاندن بدن و موها، غير از صورت و دست ها تا مچ است، ولي بي شك، چادر، حجاب برتر است.(3)

صافي گلپايگاني درباره موضوع كراهت داشتن چادر سياه براي زنان معتقد است:

ص: 161

چادر، بهترين پوشش براي خانم هاست؛ چون تمامي مفاتن بدن را مي پوشاند. خانم هاي مسلمان بايد آداب و سنن اسلامي را در لباس پوشيدن مراعات كنند و از تجدّدگرايي مضر پرهيز كنند.(1)

آيت الله بهجت رحمه الله بر اين اعتقاد است كه: «چادر حجاب پسنديده است».(2)

آيت الله سيستاني نيز در اين باره معتقد است: «چادر، حجاب بهتر است و سزاوار نيست زن هاي مؤمن بدون چادر خارج شوند».(3)

ص: 162

ص: 163

ص: 164

پيشوايي، فريده و مريم رضايي، حجاب و عفاف در سيما، قم، مركز پژوهش هاي اسلامي صدا و سيماي جمهوري اسلامي ايران، 1386.

تامپسون، جان، رسانه ها و مدرنيته، ترجمه: مسعود اوحدي، تهران، سروش، 1379.

تجليل، جليل، معاني و بيان، مركز نشر دانشگاهي، چاپ چهارم، 1366.

تميمي آمدي، عبدالواحد، غررالحكم و دررالكلم، تصحيح: مير جلال الدين حسيني، قم، دفتر تبليغات اسلامي، 1366.

حاجي لري، عبدالرضا، شناخت نگرش دانشجويان پيرامون وضعيت روابط دختر و پسر در دانشگاه ها و آگاهي آنها از حدود شرعي روابط بين دو جنس، تهران، معاونت پژوهشي جهاد دانشگاهي واحد دانشگاه علامه طباطبايي، 1384.

حر عاملي، وسايل الشيعه، قم، مؤسسه آل البيت عليهم السلام ، 1409 ه .ق.

حسني بروجردي، جعفر، از ايده تا فيلم نامه، ناشر: پارس بوك، بي تا، (برگرفته از: http: //www.Parsbook.org/ 1389/03/filmnameh.html)

حسيني سيستاني، سيد علي، منهاج الصالحين (جلد 2)، نجف اشرف، سعيد بن جبير، 1417 ه .ق.

خامنه اي، سيد علي، اجوبة الاستفتائات، تهران، شركت چاپ و نشر بين الملل اميركبير، 1388.

________________ ، استفتائات، ترجمه: احمدرضا حسيني، تهران، بين المللي المهدي، 1382.

درايتي، مصطفي و حسين درايتي، تصنيف غررالحكم و درالكلم. تهران، دفتر تبليغات اسلامي، 1378.

دورانت، ويل، لذات فلسفه، ترجمه: عباس زرياب، چاپ هفدهم، تهران، شركت علمي و فرهنگي، 1384.

دهخدا، علي اكبر، لغت نامه دهخدا، تهران، مؤسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران، 1368.

ص: 165

راغب اصفهاني، حسين بن محمد، المفردات في غريب القرآن (جلد 1)، چاپ اول، دمشق و بيروت، دارالعلم الدار الشامية، 1412 ه. .ق.

زائري، محمدرضا، حجاب بي حجاب، تهران، آرما، 1391.

سيد قطب، الاسلام و مشكلات الحضاره، قم، دارالكتاب الاسلامي، 1412 ه .ق.

شفيعي سروستاني، ابراهيم، آيين برنامه سازي درباره عفاف و حجاب، قم، مركز پژوهش هاي اسلامي صدا و سيماي جهموري اسلامي ايران، 1391.

شفيعي سروستاني، ابراهيم، مسئوليت ها و اختيارات دولت اسلامي، تهران، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامي، 1384.

شيخ صدوق، من لا يحضره الفقيه، بيروت، دار الاضواء، 1413ه . ق.

صافي گلپايگاني، لطف الله، جامع الاحكام، قم، حضرت معصومه عليها السلام ، 1380.

طباطبايي، سيد محمد حسين، تفسير الميزان، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1417 ه .ق.

طبرسي، فضل بن حسن، مجمع البيان، تهران، كتاب فروشي اسلاميه، 1395 ه .ق.

طريحي، فخرالدين، مجمع البحرين، تحقيق: سيد احمد حسيني، تهران، مرتضوي، 1375.

طوسي، الأمالي، بنياد بعثت، قم، چاپ اول، 1409 ه .ق.

عميد، حسن، فرهنگ عميد، تهران، چاپ خانه سپهر، چاپ سوم، 1369.

غرويان، محسن و عبدالجواد ابراهيمي، صحيفه سجاديه، قم، الهادي، 1376.

غزالي، احمد، رساله عينيه، تصحيح: احمد مجاهد، تهران، دانشگاه تهران، 1376.

فاضل لنكراني، محمد، جامع المسائل، قم، مطبوعاتي امير، 1377.

فراهيدي، خليل بن احمد، كتاب العين، تحقيق: مهدي المخزومي و ابراهيم السامرائي، قم، مؤسسه دارالهجره، چاپ دوم، 1405 ه .ق.

ص: 166

فيض الاسلام، احمد، نهج البلاغه، قم، چاپ احمدي، مركز نشر آثار فيض الاسلام، 1372.

قاسمي، فاطمه، چگونگي روابط ميان فردي زن و مرد و بررسي عوامل مؤثر بر آن در سريال هاي ايراني، تهران، مركز تحقيقات، مطالعات و سنجش برنامه اي صدا و سيماي جمهوري اسلامي ايران، 1383.

قرائتي، محسن، تفسير نور، تهران، فرهنگ و وزارت ارشاد اسلامي، 1383.

قريشي، علي اكبر، قاموس قرآن (جلد 5)، تهران، دارالكتب الاسلاميه، 1371.

كرلينجر، فرد، ان، مباني پژوهش در علوم رفتاري، ترجمه: حسن پاشا شريفي و جعفر نجفي زند، تهران، آواي نور، چاپ اول، جلد اول، 1376.

كليني رازي، محمد بن يعقوب، كافي، دارالكتب الاسلاميه، تهران، چاپ سوم، 1388 ه .ق.

گلپايگاني، سيد محمدرضا، مجمع المسائل، قم، مؤسسه دارالقرآن الكريم، 1406 ه .ق.

متقي هندي، علاء الدين علي، كنزالعمال في سنن الأقوال و الأفعال، تحقيق و تصحيح: شيخ بكري حياني و شيخ صفوة الصفا، بيروت، مؤسسه الرسالة، 1409 ه. ق.

مجتبوي، مجتبي، شيعه، قم، جامعه مدرسين حوزه علميه قم، 1364.

مجلسي، محمدباقر، بحارالانوار، بيروت، مؤسسه الوفاء، 1404 ه .ق.

محدث نوري، ميرزا حسين، مستدرك الوسايل (جلد 10)، قم، مؤسسة آل البيت، 1408 ه .ق.

مطهري، مرتضي، انسان در قرآن، تهران، صدرا، 1373.

________________ ، حجاب در اسلام، تهران، صدرا، 1365.

ص: 167

________________ ، مسئله حجاب، قم، جامعه مدرسين حوزه علميه قم، 1362.

معتمدنژاد، كاظم، وسايل ارتباطات جمعي، تهران، دانشكده علوم ارتباطات، اجتماعي، 1374.

مك كوايل، دنيس، درآمدي بر نظريه ارتباطات جمعي، ترجمه: پرويز اجلالي، تهران، مركز مطالعات و تحقيقات رسانه ها، 1384.

مكارم شيرازي، ناصر، تفسير نمونه، تهران، دارالكتب الاسلاميه، 1379.

________________ ، رساله توضيح المسائل، قم، دفتر مطبوعاتي هدف، چاپ چهارم، 1371.

________________ ، استفتائات جديد، قم، مدرسه الامام علي بن ابي طالب عليه السلام ، 1374.

موسوي خميني، سيد روح الله، تحرير الوسيله (جلد 2)، قم، مؤسسه مطبوعاتي، اسماعيليان، 1358.

________________ ، صحيفه نور (جلد 6). تهران، مركز مدارك فرهنگي، انقلاب اسلامي وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، 1361.

________________ ، رساله توضيح المسائل، قم، اعتماد، 1373.

مونتسكيو، شارل، روح القوانين، ترجمه و نگارش: علي اكبر مهتدي، تهران، اميركبير، 1361.

ص: 168

شاكري نژاد، محسن، مؤلفه هاي حجاب و عفاف در پربيننده ترين فيلم هاي سينمايي ايران در سال 1386، پايان نامه كارشناسي ارشد، دانشكده صدا و سيماي جمهوري اسلامي ايران، تهران، 1386.