ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

ايفاى رسالت خود براى ترويج فرهنگ اصيل اهل بيت عليهم السلام دست به انتشار شرح حال عده اى از مردان و زنان انسان ساز زده است كه از جملۀ آنان شرح حال فاطمه بنت الحسن عليها السلام مادر گرامى امام باقر عليه السلام و امّ فروه، مادر گرامى امام صادق عليه السلام است. اميد است كه اين نوشته مورد قبول آن بانوى بزرگوار قرار گيرد.

در پايان مركز تحقيقات حج بر خود لازم مى داند كه از تلاش پژوهشگر محترم خانم ناهيد طيبى و همه كسانى كه در به ثمر رسيدن اين اثر تلاش نموده اند، سپاسگزارى نمايد.

انه ولى التوفيق

مركز تحقيقات حج

گروه تاريخ و سيره

ص: 9

ص: 10

لَكُمْ فِى رَسُولِ اللهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ (احزاب:21

براى شما در زندگى پيامبر خدا سرمشق نيكويى بود.

بنابراين شيوۀ ازدواج، نحوۀ زندگى و معيارهاى رفتارى ايشان و جانشينان برحقشان نيز مى تواند چراغ روشنى به فراخناى تاريكى هاى زندگى ما باشد.

در اين نوشتار مرورى خواهيم داشت بر زندگى نورانى و سراسر صفا و معنويت دو تن از مادران ارجمند و گرامى امامان معصوم عليهم السلام يعنى فاطمه بنت الحسن عليها السلام مادر گرامى امام باقر عليه السلام و ام فروه مادر گرامى امام صادق عليه السلام. اصولاً يكى از مشكلات پژوهش درباره مادران امامان معصوم عليهم السلام، اندك بودن منابع معتبر است. اين كاستى باعث شده تا بسيارى از زواياى زندگى اين بانوان بزرگوار پوشيده بماند. با اين حال، ما در حد بضاعت خويش درصدديم تا گوشه اى از زواياى زندگى اين دو بانوى ارجمند را عرضه كنيم.

ص: 11

ص: 12

ص: 13

ص: 14

ص: 15

ص: 16

اما سبب اينكه گفتيم اين ازدواج دخترعمو و پسرعمو از جهتى بى نظير بوده، اين است كه اولاً پدر عروس و داماد، هر دو حجت خدا و معصوم بودند. ثانياً علاوه بر داماد يعنى امام زين العابدين عليه السلام كه خود حجت حق بود فرزندى كه از ايشان متولد شد نيز معصوم و حجت حق بود (يعنى امام باقر عليه السلام) و به همين جهت است كه بايستى اين ازدواج را در نوع خود بى نظير بدانيم.

ص: 17

ص: 18

است كه نام من نزد او برده شود و بر من صلوات نفرستد» . (1)

اما فرزندى كه پدر و مادر براى تولدش روز شمارى مى كردند، در سحرگاه اوّل رجب سال 57ه. ق به دنيا آمد. (2)گويا آسمان مدينه در بين الطلوعين روز اوّل رجب، طلوع خورشيد ديگرى را در خود مى ديد. نوزادى كه در هنگام ولادت به مادرش امّ عبدالله، فاطمه بنت الحسن عليها السلام بشارت دادند كه به بهترين اهل زمين حامله شده اى. (3)

وقتى اين فرزند مطهر را به پدربزرگش امام حسين عليه السلام دادند، او را بوييد و بوسيد و نام «محمد» را كه پيامبر (ص) از قبل براى وى معين كرده بود، بر او گذاشت. (4)

ص: 19

ص: 20

در بازگشت به مدينه عمه بزرگوارش زينب كبرى عليها السلام و ساير بستگانش او را همراهى مى كردند. (1)

ناملايمات اسارت كه از روز يازدهم محرم الحرام آن سال، براى ايشان پيش آمد، امتحان بسيار دشوار و طاقت فرسايى بود كه ايشان در كنار همسرش زين العابدين عليه السلام و آرام جانش امام باقر عليه السلام، عمه اش زينب عليها السلام و ساير اسيران اهل بيت عليهم السلام آن را تحمل مى كردند. وى مدت كوتاهى با اسيران ديگر در زندان ابن زياد بود، سپس به همراه ايشان به طرف شام حركت كرد. در مسير كوفه تا شام او نيز چون ساير اسيران اهل بيت عليهم السلام شاهد دردها، رنج ها و جسارت هاى دشمنان اهل بيت عليهم السلام بود و با صبر و استقامت بى نظيرشان پيام سالار شهيدان كربلا را كه همان آزادگى و ديندارى بود، به ديگران ابلاغ كرد.

ص: 21

ص: 22

برگزارى مى كرد (1)و همسر مكرمه اش فاطمه بنت الحسن عليها السلام، در اين مجالس، به همراه عمه اش زينب عليها السلام و فاطمه ام البنين عليها السلام شركت مى كرد. (2)

ص: 23

ص: 24

شخصيت روحى اين بانوى بزرگ را به دست مى دهد؛ چون اولاً اعتقاد به مطلبى در هر امام، حاكى از صحت آن نزد ساير ائمه عليهم السلام نيز مى باشد؛ ثانياً، مقام صدّيقى نشانگر اوج تعالى روحى يك انسان است. صفتى است كه خداوند متعال به برگزيدگان خاص خويش مى دهد. خداى متعال در قرآن كريم از حضرت مريم عليها السلام، تعبير به صديقه نموده و او را به اين مقام ستوده است. (1)

همچنين اميرالمؤمنين، على بن ابى طالب عليه السلام و فرزندان طاهرين وى از نسل حضرت زهرا عليها السلام به عنوان صادقين شمرده شده اند. (2)

و نيز، يكى از القاب مهم و اصلى اميرالمؤمنين عليه السلام صديق اكبر است كه خود به آن تصريح كرده و فرموده است:

«اَنَا الصدّيق الاكبر» (3)، همان طور كه از القاب اصلى حضرت فاطمه زهرا عليها السلام، صديقه كبرى است. (4)افزون بر آنكه در تعابير قرآنى، گاه انسان هاى

ص: 25

صالح به وصف صدق شمرده شده اند. (1)

ملقب شدن امّ عبدالله، فاطمه بنت الحسن عليها السلام، مادر امام باقر عليه السلام به صديقه از سوى حضرت امام صادق عليه السلام، كه خود به مقام صدق و عصمت موصوف است، فضيلت بزرگى براى اين بانوست.

از كرامات فاطمه بنت الحسن عليها السلام، نقلى است كه فرزند وى امام باقر عليه السلام آورده و مى فرمايد:

كَانَتْ اُمّى قاعِدةً عِندَ جِدارٍ فَتَصَدَّعَ الجِدارُ و سَمِعْنا هَدّةً شَديدةً فَقالتْ بِيدها، لا وَحَقِّ المُصْطَفى ما اَذِنَ اللهُ لَكَ فِى السُّقوطِ. (2)

روزى مادرم، امّ عبدالله فاطمه بنت الحسن عليها السلام، كنار ديوارى نشسته بود كه به ناگاه، صدايى كه از آن معناى ريزش ديوار فهميده مى شد، به گوش رسيد. مادرم برخاسته و رو به ديوار و با دست اشاره كرد و گفت: «به حقيقت پيامبر برگزيده، محمد مصطفى (ص) ، اجازه فرو ريختن ندارى» .

امام باقر عليه السلام در دنباله اين روايت مى فرمايد:

فَبِقى مُعَلَّقاً فِى الْجَوِّ حتّى جازَتْهُ فَتَصدَّقَ أبى عنها بِمائةِ دينارٍ. (3)

ص: 26

ديوار پابرجا ماند تا مادرم از آن برخاسته و عبور كرد و در مقابل اين رفع بلا، پدرم امام سجاد عليه السلام يكصد دينار صدقه پرداخت.

آرى اين كرامت، حاكى از فوق العادگى روح و بزرگى آن و رسيدن به مقاماتى بوده است كه هر فردى توفيق و امكان دست يابى به آن را ندارد.

ص: 27

ص: 28

و اين خود بر حزن و اندوه فاطمه بنت الحسن عليها السلام و فرزندش امام باقر عليه السلام نيز مى افزود. او شاهد بود كه شوهرش، شب ها، انبان ها و كيسه هاى طعام را به منزل فقراى مدينه مى برد. (1)وى سوز و آه و ناله هاى شبانه امام را مى شنيد كه اكنون در قالب صحيفه سجاديه به زبور آل محمد (ص) معروف شده است.

سرانجام در اوائل محرم سال 95ه. ق، دسيسه وليد ابن عبدالملك و همدستان وى باعث شد كه به امام زهر دهند و آن حضرت در روز دوازدهم يا بيست و پنجم محرم به شهادت رسد. (2)هنگام احتضار ايشان، يار هميشگى اش، فاطمه بنت الحسن عليها السلام، فرزندان و ساير همسران و نزديكان كنار بستر آن حضرت بودند.

فاطمه بنت الحسن نيز در سال 117ه. ق از دنيا رفت. (3)و السلام عليها يوم ولدت و يوم تموت و يوم تبعث حياً.

از محل دفن فاطمه بنت الحسن عليها السلام اطلاعى در دست نيست. ولى احتمال مى رود در جنة البقيع، كنار همسر گرامى و فرزند برومندش دفن باشد. والله العالم.

ص: 29

ص: 30

ص: 31

ص: 32

ابوالحسن است.

در اين موارد مقصود از كُنيه، موصوف بودن شخص به صفات و فضايل انسانى است مانند اطلاق ابوالحسن كه حاكى از موصوف بودن شخص به حُسن و نيكويى است يا مانند اينكه حضرت قمر بنى هاشم عليه السلام را ابوالفضل يا ابوفاضل گفته اند با وجود اينكه طبق برخى اقوال دو فرزند پسر وى به نام «محمد» و «عبيدالله» بوده است. (1)اين نسبت، شامل همه فضايل و بركات آن بزرگوار است.

اينك با توجه به موارد ياد شده، اطلاق اُمّ فروه عليها السلام به مادر امام صادق عليه السلام را با بررسى ريشه لغوى اين اسم و رواج آن در ميان عرب، بررسى مى كنيم.

واژه «فَرْوه» به چند معنا به كار رفته است. «زمخشرى» ، از اديبان معروف و صاحب تفسير «كشاف» ، آن را به معناى پوست، قطعه اى از لباس، كلاه، سرپوش، تاج و. . . ترجمه كرده است. (2)

ادباى متأخر، آن را به معناى مطلق پوست يا

ص: 33

صورت آورده اند كه از جمله ايشان، «طريحى» (متوفاى ه. ق) است. (1)

از موارد ياد شده برمى آيد كه واژه «فروه» به چيزى مانند سرپوش يا روسرى يا كلاه و سرپوشى كه به صورت خاصى باشد مثل تاج، اطلاق مى شود. همچنين اين لفظ در عرب درباره دوشيزگان يا بانوانى به كار مى رود كه با حياو نجابت خاصى از روسرى يا مقنعه يا سرپوشى كه توأم با وقار ويژه اى بوده است، بهره مى جستند.

بنابراين، ناميده شدن اين بانوى بزرگوار به ام فروه را مى توان نشان از فضيلتى دانست كه با ازدواج با امام باقر عليه السلام و به دنيا آوردن حضرت صادق عليه السلام، همچون تاج فضيلتى بر سرشان نهاده شد. (2)

ص: 34

ص: 35

ص: 36

برتر است؟ رسول خدا (ص) پاسخ داد: «نماز در اوّل وقت» .

همچنين نقل شده است كه اين صحابيه جليل القدر نزد خليفه اول آمد و گفت:

تو دانش و علمى كه بايد وصى پيامبر (ص) داشته باشد، ندارى و اگر ادعاى چنين دانشى را دارى، نام هفت آسمان را براى من بگو!

خليفه كه از پاسخ او عاجز بود، گفت: «نمى دانم» . آن گاه اُمّ فروه انصاريه ضمن برشمردن اسامى هفت آسمان كه از اميرمؤمنان، على عليه السلام آموخته بود، وصايت و خلافت را حق مولاى متقيان عليه السلام دانست و چون اين امر بر خليفه گران آمد و او حاضر به پذيرش خلافت نشد، او را به ارتداد محكوم كردند. (1)

«ابن اثير» ، نام شمارى از بانوانى را كه به ام فروة اشتهار داشته اند، ذكر كرده است. (2)

ص: 37

ص: 38

رهبرى اين هجرت مهم را كه تقريباً اولين هجرت مسلمانان به شمار مى آيد، جعفر بن ابى طالب به دستور پيامبر گرامى اسلام (ص) بر عهده گرفت. از آنجا كه در اين هجرت، زنان نيز حضور داشتند، مسئوليت اين گروه علاوه بر جعفر، بر عهده همسرش، اسماء نيز بود.

در طول سال هاى زندگى اسماء بنت عميس با جعفر در حبشه، خداوند فرزندانى به ايشان ارزانى داشت كه از جمله ايشان، عبدالله بود كه بعدها به افتخار همسرى حضرت زينب عليها السلام درآمد. (1)

جعفر به همراه خانواده اش، سال هفتم هجرت به مدينه بازگشتند و در سال نهم هجرت، جعفر به عنوان فرمانده سپاه اسلام به «موته» اعزام شد و در آنجا به شهادت رسيد.

پس از شهادت جعفر طيار، با توجه به سنت حسنه اى كه حضرت محمد (ص) به مردم آموخته بود، براى ازدواج با اسماء و افتخار همسرى با وى كه از والاترين زنان با ايمان و جزو نخستين مهاجرين بود، «ابوبكر» پيش قدم شد

ص: 39

و اين بانوى بزرگوار نيز براى پيروى از قانون خداوند سبحان و سنّت پيامبر بزرگوارش ازدواج با وى را پذيرفت. حاصل اين ازدواج، تولد «محمد بن ابى بكر» بود. محمد از همان اوان تولد كه در ايام حجةالوداع اتفاق افتاد، با مادر انس ويژه اى داشت.

اسماء بنت عميس پس از درگذشت جان سوز رسول خدا (ص) تا آخرين لحظات احتضار و شهادت حضرت فاطمه زهرا عليها السلام، همدم وى بود و به همراه «فضه نوبيه» (1)، خادم حضرت صديقه طاهره، به آن بانوى بزرگ عالم هستى خدمت كرد. (2)

در اين دوران، فرزندش، محمد بن ابى بكر نيز كه همراه وى به خانه حضرت على عليه السلام و حضرت زهرا عليها السلام مى رفت و از همان كودكى همنشين حسنين عليهما السلام مى شد، در شكل گيرى شخصيت محمد نقش به سزايى داشت.

ص: 40

ص: 41

به همراه مسلمانان مصر، عراق و حجاز شركت جست و خليفه را از بدعت ها و بازگذاشتن دست بنى اميه در تجاوز به حقوق مسلمانان بازداشت. از آنجا كه ابوبكر، پدر وى بود، از احترام ويژه اى ميان مردم برخوردار بود. محبت اميرمؤمنان، على عليه السلام به او نيز اين توجه را دوچندان ساخته بود.

با آغاز خلافت حضرت على عليه السلام در سال 35، او جزو هواخواهان اصلى و شيعيان خالص آن حضرت بود و در جنگ جمل نقش مهمى داشت. محمد بن ابى بكر پيش از واقعه صفين، از سوى اميرمؤمنان، على عليه السلام ولايت مصر را بر عهده گرفت.

هنگامى كه ماجراى حكميت در صفين پيش آمد، معاويه در اثر سستى ياران امام على عليه السلام قدرت گرفت و طمع مصر نمود. از اين رو، عمرو بن عاص را با شش هزار نفر به سوى مصر فرستاد و ميان مردم شايع كرد محمد بن ابى بكر قاتل عثمان است. محمد با شجاعت تمام در مقابلشان ايستاد، ولى سرانجام وى به دسيسه «معاوية بن خُديج كندى» ، درحالى كه از شدت عطش رنج مى برد، با وضع ناگوارى به شهادت رسيد. هنگامى كه اين خبر دردناك به امام على عليه السلام رسيد، با ناراحتى تمام فرمود: «همانا محمد دوست و

ص: 42

حبيب من بود و تحت نظر من بزرگ شد» . (1)

شخصيت محمد بن ابى بكر بنا بر فرموده امام صادق عليه السلام مرهون نجابت مادر وى بود. امام صادق عليه السلام مى فرمود:

«كانَ النِّجابَةُ مِن قِبَلِ اُمِّهِ» (2)؛ «نجابت او به جانب مادرش بود» .

در برخى منابع شيعى به محمد لقب نجيب داده اند. (3)اشعارى نيز در مدح اهل بيت عليهم السلام منسوب به وى است. (4)

ص: 43

بسيارى به اهل بيت عليهم السلام داشت و از ارادتمندان ايشان به شمار مى آمد. قاسم در ماجراى دفن امام حسن عليه السلام، عمه اش عايشه را از مخالفت با دفن امام در حرم نبوى نهى كرد. (1)

قاسم در زمان امامت حضرت ابى عبدالله الحسين عليه السلام جزو ارادتمندان آن حضرت بود و در مدينه به سر مى برد. وى در ماجراى كربلا همراه امام نبود و در منابع تاريخى مطلبى در اين باره بيان نشده است.

قاسم بن محمد بن ابى بكر بعدها در زمان امامت حضرت زين العابدين عليه السلام، جزو ياران و اصحاب خاص امام قرار گرفت و در علم و فقاهت به جايى رسيد كه جزو ثقات امام زين العابدين عليه السلام به شمار مى آمد. وى در علم فقه، بهره وافرى از محضر امام برد. «حسين بن عبدالوهاب» ، از محدثين بزرگوار قرن پنجم، درباره وى مى نويسد:

كانَ اَبُوها مِن ثِقاتِ اَصحابِ عَلِى بنِ الحُسَين عليه السلام. (2)

قاسم (پدر ام فروه) از مورد اعتمادترين ياران امام سجاد عليه السلام محسوب مى شد.

ص: 44

مرحوم «كلينى» نيز به همين مطلب اشاره كرده است. (1)

همچنين «كاشف الغطاء» و «صاحب جواهر» ، او را فقيه گران مايه اى دانسته اند كه از پرتو علم امام، استفاده هاى شايانى كرده است. (2)

ص: 45

ص: 46

اختلاف نظر وجود دارد. برخى نام فاطمه را ذكر مى كنند كه از جمله آنها مى توان به «طبرى امامى» (1)، «شيخ صدوق» (2)، «شيخ بهايى» (3)و «محقق بحرانى» (4)اشاره كرد و برخى ديگر مانند «اربلى» (5)و «علامه مجلسى» (6)با تأكيد بر نام «ام فروه» به عنوان لقب، نام «قريبة» را ترجيح داده اند كه در واقع، معناى اين نام از تقرب و نزديك بودن شخص به حق تعالى و به عبارتى روشن تر، «مقرّبة» است.

همچنين شمارى از متقدمين اهل سنت همچون «ابن سعد» (7)، «خليفة بن خياط» (8)، «ابن حبّان» (9)، «ابن عساكر» 10و برخى متقدمين و متأخرين شيعه همان امّ فروه را بيان داشته اند كه «كلينى» (10)،

ص: 47

«ابن شهر آشوب» (1)و «صاحب جواهر» (2)، از جمله آنها هستند. به هر روى، نام مشهور وى همان ام فروه است.

آنچه از شواهد موجود درباره كودكى امّ فروه مى توان دريافت، اين است كه او به همراه مادرش به خانه هاى اهل بيت عليهم السلام رفت و آمد داشته و از بركت حضور ايشان بهره ها برده است.

وى در همان ايام كودكى، شاهد سختى هايى بود كه بر خاندان رسول خدا (ص) و نزديكان ايشان وارد مى شد و با وجود سن كم، مى توانست شدت سخت گيرى و محدوديت هاى بنى مروان بر امام سجاد عليه السلام و فرزندان و يارانش را حس كند.

امّ فروه به همراه پدرش قاسم و مادرش اسماء، در ملاقات هايى كه با امام زين العابدين عليه السلام داشتند از دعاها و تعاليم آن حضرت بهره فراوانى مى بردند.

ص: 48

ص: 49

ص: 50

همسرش اسماء، جلب شد. وى از ادب و نجابت فرزند ايشان، امّ فروه آگاهى داشت. هرگاه اسماء و دخترش، امّ فروه به خانه ايشان مى آمدند، چهره معصومانه، نورانى و زيباى امّ فروه نظرش را جلب مى كرد.

بنابراين، امّ عبدالله نظر خود را با همسرش، امام سجاد عليه السلام، در ميان گذاشت. نجابت خاندان قاسم كه زاييده نجابت محمد بن ابى بكر كه تربيت يافته دامان پرمهر اميرمؤمنان عليه السلام بود، نظر امام سجاد عليه السلام را نيز به سوى خود جلب كرد.

از اين رو، روزى در جمع عده اى از اصحاب و منسوبين، نظر قاسم را درباره ازدواج ام فروه با فرزندش امام باقر عليه السلام پرسيد. قاسم بن محمد نيز با ادب تمام پاسخ داد: «مولاى من! اختيار خانواده ام به دست شماست؛ هر طور كه امر بفرماييد اطاعت مى كنم» . (1)

آن گاه قاسم با خوشحالى تمام از محضر امام اجازه گرفت تا موضوع را با همسر و دخترش مطرح كند.

هنگامى كه او همسرش اسماء را از پيشنهاد امام

ص: 51

باخبر ساخت، امّ فروه نيز كه از شدت حيا سر به زير افكنده بود، با نگاه هاى مادر به خود آمد. صورت شادمان و معصومانه وى كه كمال رضايت را نشان مى داد، سبب شادى مادر گشت و سكوت وى نيز كه حاكى از عمق رضايت او بود، پدر را خوشحال كرد. بدين ترتيب، پيوند با اهل بيت عليهم السلام سعادتى بود كه نصيب اين خاندان شد و آينده اى جاودان و الهى را براى ايشان رقم مى زد.

زمانى كه اسماء، مادر امّ فروه، نظر موافق دخترش را به آگاهى فاطمه بنت الحسن عليه السلام رساند، چند روز بعد، فاطمه بنت الحسن عليه السلام به صورت رسمى از امّ فروه براى فرزندش، امام باقر عليه السلام، خواستگارى كرد و خيلى زود مراسم ازدواج اين دو به بنى هاشم اعلام شد.

ص: 52

ص: 53

ص: 54

مادر امّ فروه، اسماء بنت عبدالرحمان، از زنان حاضر در مجلس پذيرايى مى كردند.

لحظاتى بعد، امام زين العابدين عليه السلام خطبه ازدواج اين زوج آسمانى را خواند. (1)هنگامى كه ترنم صداى ملكوتى امام سجاد عليه السلام در آن فضا طنين انداز گشت، گويى كه صداى ذكر ملكوتيان به گوش مى رسيد.

ساعتى بعد، درحالى كه ميهمانان، با عروس و داماد و پدر و مادر ايشان خداحافظى كردند و رفتند، زندگى مشترك اين عروس و داماد آغاز گشت.

مدتى از زندگى مشترك اين زوج مى گذشت. به يقين امّ فروه مى دانست كه همسرش همان امام و حجت باهره اى است كه طبق روايت نبوى (ص) ، شكافنده علوم و دانش هاست. او مسلماً از ماجراى شرفيابى جابر بن عبدالله انصارى به حضور امام سجاد عليه السلام و درك محضر همسرش، امام باقر عليه السلام، آگاهى داشت؛ زيرا پدرش، قاسم، خود از راويان احاديث امام سجاد عليه السلام بود. در آن ملاقات، جابر كه

ص: 55

فروغ بينايى ظاهرى خويش را از دست داده بود، ولى دلش به نور ايمان روشن بود، به امام سجاد عليه السلام عرض كرد:

به تحقيق حبيبم، رسول خدا (ص) درست فرمود كه آن قدر زنده مى مانى تا موفق به ملاقات پنجمين وصى ام كه همنام من است، مى شوى. همانا او شكافنده علوم و دانش ها خواهد بود. پس در آن وقت، سلام مرا به او برسان. (1)

امّ فروه مى دانست حجت خداوندى كه جانشين همسرش، امام باقر عليه السلام خواهد شد، از او متولد خواهد شد و اين مطلبى بود كه در اثر زندگى با امام، به تدريج براى نزديكان ائمه عليهم السلام كه صلاحيت و آمادگى داشتند، نمايان مى شد.

ص: 56

مادر همسرش مراقبت مى شد. ايام ربيع المولود، يادآور خاطرات باشكوهى براى اهل بيت عليهم السلام بود؛ زيرا ميلاد جدشان، پيامبر گرامى اسلام (ص) و هجرت وى به مدينه، در اين ايام اتفاق افتاده بود. شب هفدهم ربيع الاول فرا رسيد؛ همان شبى كه در نيمه آن، وجود ملكوتى رسول خدا (ص) از آمنه بنت وهب، در مكه متولد شد، بار ديگر نيز تولد زيباى ديگرى را انتظار مى كشيد. در اين شب، امّ فروه در اتاق خويش آرميده بود و در كنار بستر وى، فاطمه بنت الحسن عليها السلام و اسماء بنت عبدالرحمان بودند، در اتاق مجاور نيز امام سجاد عليه السلام و فرزندش، امام باقر عليه السلام، حضور داشتند.

شب از نيمه گذشت. نزديك طلوع فجر صادق، امّ فروه طلوع صادق آل محمد (ص) را به همگان مژده داد. آن نوزاد شريف، با صورت زيبا و نورانى خويش، به سوى آسمان نگريست و سپس به مهر و محبت و لبخندى زيبا از مادرش سپاسگزارى كرد. درخشش اتاق امّ فروه، خبر از جوشش نهر فياض الهى مى داد. از اين رو، رسول خدا (ص) وى را جعفر (1)ناميده بود.

ص: 57

پس از تولد، مادر بزرگ، وى را غرق در بوسه كرد و به حضور امام زين العابدين عليه السلام و پدر نوزاد، امام باقر عليه السلام برد. خدا مى داند كه چه شادى و سرورى در دل اين دو حجت الهى به وجود آمد!

فرداى آن روز، زمانى كه خبر ولادت صادق آل محمد (ص) ميان هاشميان پيچيد، همگان براى تبريك به منزل امام باقر عليه السلام رفتند.

چند سالى از ولادت امام صادق عليه السلام مى گذشت كه امّ فروه، فرزند پسر ديگرى به دنيا آورد كه او را عبدالله ناميدند. برخى مانند «ابوالفرج اصفهانى» (م356ه. ق) معتقدند او همان عبدالله باهر است (1)و «طبرسى» (2)، «ابن شهر آشوب» (3)و «علامه مجلسى» (4)او را عبدالله افطح ناميدند. ولى منابع ديگر او را به صورت مطلق عبدالله گفته اند.

عبدالله از كسانى بود كه عمر خود را در خدمت به آرمان امامت مصروف مى كرد و در مسير هدف هاى عالى برادرش امام صادق عليه السلام گام مى برداشت.

ص: 58

«اربلى» درباره وى مى نويسد:

وى به فضل و صلاح معروف بود و توسط يكى از عمال بنى اميه (پس از شهادت پدرش، امام باقر عليه السلام) به طرز فجيعى كشته شده، به اجداد طاهرينش ملحق گرديد. (1)

ص: 59

ص: 60

تسليم كرد. (1)امّ فروه در غم هجران پدر، گريه ها و مويه ها داشت و با مادرش، اسماء و خواهرش، ام حكيم، همدردى مى كرد.

سخت ترين دوران زندگى امّ فروه با امام باقر عليه السلام مربوط به دوران «هشام بن عبدالملك بن مروان» بود. هشام در سال 105ه. ق روى كار آمد و تا سال 125ه. ق حكومت كرد. وى با سخت گيرى فراوان به امام باقر عليه السلام مى كوشيد تا زندگى آن حضرت و رفت وآمدهاى افراد به خانه ايشان را كنترل كند. از آنجا كه ايرانيان نيز به اهل بيت عليهم السلام گرايش داشتند و حتى افرادى از ناراضيان حاكميت اموى به مناطق مركزى ايران از جمله قم هجرت كرده بودند، هشام اهل بيت عليهم السلام را كه دشمن ديرينه خود مى دانست، بيشتر كنترل مى كرد. (2)

يكى از مصائب امّ فروه، اقدام هشام در دعوت از امام باقر عليه السلام براى سفر به شام بود كه در ظاهر به منظور مناظره با علماى نصارى بود. ولى با وجود

ص: 61

موفقيت امام در مناظره، از هر بى احترامى نسبت به ايشان فروگذار نكرد. (1)در اين سفر، امام صادق عليه السلام نيز همراه پدر بود. (2)در غيبت اين دو بزرگوار كه حدود يك ماه به طول انجاميد، بر فاطمه بنت الحسن عليها السلام و امّ فروه عليها السلام بسيار سخت گذشت و ايشان را بسيار اندوهگين و نگران ساخت؛ به گونه اى كه حضرت امام محمد باقر عليه السلام در هنگام خداحافظى با هشام بر اين امر تصريح كرد كه هنگام خروج، خانواده ام در وحشت و اضطراب بودند. (3)

بزرگ ترين مصيبتى كه به امّ فروه وارد شد، شهادت امام باقر عليه السلام، اين شوهر بزرگوار، به دست كارگزاران هشام بود كه در هفتم ذى حجه سال 114ه. ق پيش آمد.

در لحظات احتضار امام باقر عليه السلام، امام صادق عليه السلام بر سر بالين پدر بود و نگاه نگران و چشمان اشك بار مادرش، امّ فروه را مى نگريست. اثر سم عامل هشام بن

ص: 62

عبدالملك، همه وجود حضرت را فرا گرفته بود. (1)هنوز پاسى از نيمه شب نگذشته بود كه امام در كنار فرزندش امام صادق عليه السلام، مادرش فاطمه بنت الحسن عليها السلام، همسرش امّ فروه، فرزندان و شمارى از نزديكانش به شهادت رسيد. صبح آن روز در مدينه محشرى برپا شد و جنازه امام را با احترام به سوى بقيع بردند و كنار پدرش، امام زين العابدين عليه السلام و جدش، امام حسن مجتبى عليه السلام و جده اش، فاطمه بنت اسد عليها السلام، پس از نماز به خاك سپردند. در همان شب، پس از بازگشت از بقيع، امام صادق عليه السلام دستور داد در خانه چراغ روشن كنند و آن را خاموش ننمايند. (2)

ص: 63

ص: 64

كرد و فرمود:

اى امّ فروه! همانا من براى شيعيان [و محبينى] كه از روى نادانى مرتكب گناه مى شوند، بسيار دعا مى كنم [تا خداوند آنها را ببخشايد]. (1)

امّ فروه رواياتى نيز از امام باقر و امام صادق عليهما السلام نقل كرده است (2)كه به ما نرسيده يا ممكن است در كتاب هاى خطى كه منتشر نشده، يافت شود.

ص: 65

است كه مى بينيم امام صادق عليه السلام به وى وكالت داده بود حقوق ضعيفان و تهى دستان مدينه را از سوى امام پرداخت كند. (1)از اين رو، وى با خانواده ها، زنان بى سرپرست و يتيمان نشست و برخاست مى كرد و از سوى امام از ايشان دلجويى مى كرد. گاهى نيز در مجالس عزادارى ابى عبدالله عليه السلام مسئوليت مجالس زنانه را بر عهده مى گرفت. (2)

ص: 66

آن بانوى بزرگوار در ميان بنى هاشم به دليل همين كرامت روحى به مكرّمه مشهور شده بود و بر اين اساس، امام صادق عليه السلام را ابن المكرّمه مى گفتند. (1)

ص: 67

است كه «عبدالاعلى» ، از فقهاى عامه، نقل كرده است. وى مى گويد:

روزى امّ فروه، مادر امام صادق عليه السلام را ديدم كه حجرالاسود را با دست چپ استلام مى كند. به او گفتم: «در سنت، خطا رفتى و بايد با دست راست استلام كنى» . ولى او پاسخ داد: «ما از خاندانى هستيم كه از علم شما بى نيازيم» . (يعنى به همين نحو صحيح است و تو به خطا رفته اى) . (1)

ص: 68

بانوى بزرگ اسلام، خديجه ناميد. (1)

امام صادق عليه السلام به ياد مى آورد كه مادرش در مجمع بزرگ علمى كه وى در مدينه تأسيس كرده بود، در موارد لزوم شركت مى جست؛ همان مجالسى كه به اذعان «ابوحنيفه» ، از ارباب فرق عامه، نشان مى داد عالم تر و فقيه تر از فرزند امّ فروه، يعنى امام صادق عليه السلام، در جهان وجود ندارد. (2)

ص: 69

ص: 70

مجالس عزاى حسينى را به ويژه در ايام اربعين و در مكانى كه خودشان تهيه كرده بود (1)، به ياد مى آورد كه چگونه مادرش مجالس زنانه را اداره مى كرد. (2)

هرچند از مكان دفن امّ فروه و كيفيت آن آگاهى دقيقى نداريم، ولى مسلماً وى در مدينه در گذشته و در همان شهر و به احتمال در بقيع به خاك سپرده شده است. به يقين امام و حجت خداوند، يعنى حضرت صادق عليه السلام، هنگام جان دادن بر سر بالين وى بوده است. والسلام عليها يوم ولدت و يوم ماتت و يوم تبعث حياً.

ص: 71

ص: 72

10. تاج المواليد فى مواليد الائمة و وفياتهم، فضل بن حسن طبرسى، قم، مكتبه مرعشى، 14٠6ه. ق.

11. تاريخ ابن عساكر، هبة الله بن عساكر دمشقى، تحقيق: على شيرى، بيروت، دارالفكر، 1415ه. ق.

12. تاريخ الرسل و الامم و الملوك (تاريخ طبرى) ، محمد بن جرير طبرى، بيروت، مكتبه اسلاميه، 14٠6ه. ق.

13. تاريخ مواليد الائمة، ابن خشّاب بغدادى، قم، مكتبه مرعشى، 14٠6ه. ق.

14. الثاقب فى المناقب، ابوجعفر عماد الدين بن حمزة الطوسى، تحقيق: نبيل علوان، چاپ دوم، قم، انصاريان، 1412ه. ق.

15. الثقات، محمد بن حبان التميمى، دكن، نشر حيدرآباد، 1393ه. ق.

16. الجامع العباسى، شيخ بهاء الدين جبل عاملى (شيخ بهايى) ، تهران، فراهانى.

17. جواهر الكلام فى شرح شرايع الاسلام، شيخ محمد حسن نجفى، تحقيق: شيخ عباس قوچانى، چاپ سوم، تهران، دارالكتب الاسلاميه، بى تا.

18. الحدائق الناضرة، يوسف بحرانى، تحقيق: محمدتقى ايروانى، قم، نشر جامعه مدرسين.

19. الخرائج و الجرائح، قطب الدين راوندى، قم، نشر الامام الهادى عليه السلام، بى تا.

2٠. دلائل الامامة، محمد بن جرير الطبرى الامامى، چاپ اول، قم، بعثت، 1413ه. ق.

ص: 73

21. رساله زينبيه، جلال الدين سيوطى، چاپ اول، بيروت، دارالبلاغه، 1412ه. ق.

22. رفع المنارة، محمد سعيد ممدوح، چاپ اول، دار الامام النووى، بى جا، 1416ه. ق.

23. رياحين الشريعه، شيخ ذبيح الله محلاتى، تهران، مكتبه اسلاميه، 1369ه. ق.

24. زندگانى چهارده معصوم عليهم السلام، عمادزاده اصفهانى، تهران، دارالكتب.

25. سبل الهدى و الرشاد فى سيرة خير العباد، محمد بن يوسف الصالحى الشامى، تحقيق: عادل احمد بن الموجود، چاپ اول، بيروت، دارالكتب، 1416ه. ق.

26. سنن النبى (ص) ، سيد محمد حسين، طباطبايى، تحقيق: محمد هادى فقهى، قم، جامعه مدرسين، 1416ه. ق.

27. الصواعق المحرقه، ابن حجر هيثمى، بيروت، دارالكتب، 1414ه. ق.

28. طبقات ابن خياط، خليفة بن خياط، تحقيق: سهيل زكّار، بيروت، دارالفكر، 1414ه. ق.

29. طبقات الكبرى، محمد بن سعد، قم، نشر آل البيت عليهم السلام، 1416ه. ق.

3٠. العدد القوية لدفع المخاوف اليومية، تحقيق: سيد مهدى رجايى، چاپ اول، قم، مكتبه مرعشى، 14٠8ه. ق.

31. العقيله و الفواطم، الحاج حسين الشاكرى، قم، نشر معارف اهل البيت، 1381ه. ش.

ص: 74

32. عمدة الطالب فى انساب آل ابى طالب عليه السلام، ابن عنبه نسابه، تحقيق: محمدحسن طالقانى، نجف، نشر حيدريه، 138٠ه. ق.

33. العوالم، شيخ عبدالله بحرانى، قم، مدرسة الامام المهدى (عج) ، 14٠7ه. ق.

34. عيون اخبار الرضا عليه السلام، ابوجعفر محمد بن على بن بابويه (شيخ صدوق) ، چاپ اول، بيروت، تحقيق و نشر: اعلمى، 14٠4ه. ق.

35. عيون المعجزات، حسين بن عبدالوهاب، نجف، نشر حيدريه، 1369ه. ق.

36. الفائق فى رواة و اصحاب الصادق عليه السلام، عبدالحسين شبسترى، قم، نشر اسلاميه، 1418ه. ق.

37. فاطمة الزهرا عليها السلام من المهد الى اللحد، سيد محمد كاظم قزوينى، بيروت، مؤسسة النور، 14٠7ه. ق.

38. الفايق فى غريب الحديث، محمود بن عمر جارالله زمخشرى چاپ اول، بيروت، دارالكتب العلمية، 1417ه. ق.

39. . الفتوح، احمد بن محمد ابن اعثم، دارالكتب الاسلاميه، 14٠6ه. ق.

4٠. الفصول العشرة، محمد بن نعمان (شيخ مفيد) ، تحقيق: فارس حسون، بيروت، دارالمفيد، بى تا.

41. الفهرست، محمد بن حسن شيخ طوسى، تحقيق: جواد قيومى اصفهانى، چاپ اوّل، قم، 1417ه. ق.

42. فيض الغدير شرح الجامع الصغير، محمد بن الرئوف المناوى، تحقيق: احمد عبدالسلام، چاپ اول، بيروت، دار الكتب العلميه، 1415ه. ق.

ص: 75

43. قاموس الرجال، محمدتقى تسترى، مؤسسة النشر الاسلامى، 1419ه. ق.

44. قرب الاسناد، عبدالله بن جعفر حميرى بغدادى، قم، مؤسسة آل البيت عليهم السلام، 1413ه. ق.

45. قيام سبز جامگان، بهاءالدين قهرمانى نژاد شائق، چاپ اول، تهران، شركت چاپ و نشر بين الملل، 1386ه. ش.

46. الكاشف، ابوعبدالله شمس الدين ذهبى، چاپ اول، نشر مؤسسه علوم القرآن، 1413ه. ق.

47. الكافى، محمد بن يعقوب كلينى، تحقيق و ترجمه: مرحوم على اكبر غفارى، تهران، دارالكتب، 1388ه. ق.

48. كامل الزيارات، ابو جعفر ابن قولويه، نجف، مرتضويه، 1356ه. ق.

49. كشف الغطاء، شيخ جعفر كاشف الغطاء، اصفهان، نشر مهدى، بى تا.

5٠. كشف الغمّة عن معرفة الائمة عليهم السلام، على بن عيسى اربلى، چاپ دوم، بيروت، دارالاضواء، 1410ه. ق.

51. كشف الغمّه عن معرفة الائمة، على بن عيسى اربلى، تبريز، بنى هاشمى، 1381ه. ق.

52. . كنز الفوائد، ابوالفتح، كراجكى، قم، دار الذخاير، 1410ه. ق.

53. . لهوف، رضى الدين على سيد بن طاووس، ترجمه و تحقيق: عبد الرحيم بخشايشى، چاپ پنجم، قم، نويد اسلام، 1378ه. ش.

54. مادران آسمانى، بهاءالدين قهرمانى نژاد شائق، چاپ دوم، قم، نشر فقه، 1388ه. ش.

ص: 76

55. المجدى فى انساب الطالبيين، على بن محمد العمرى النساّبه، چاپ اول، قم، مكتبة مرعشى، 14٠9ه. ق.

56. مجمع البحرين، فخرالدين طريحى، تحقيق: سيد احمد حسينى، چاپ دوم، بى جا، الثقافة الاسلاميه، 14٠8ه. ق.

57. المستجاد من الارشاد، يوسف بن مطهر حلّى، (علامه حلّى) ، چاپ اول، قم، مكتبه مرعشى، 14٠6ه. ق.

58. مستدرك سفينة البحار، على نمازى شاهرودى، قم، نشر جامعه مدرسين، 1419ه. ق.

59. مستند الشيعه، ملا احمد نراقى، چاپ اول، مشهد، نشر آل البيت لاحياءالتراث، 1417ه. ق.

6٠. المصباح، ابراهيم بن على كفعمى، قم، منشورات شريف رضى، 14٠5ه. ق.

61. معانى الاخبار، ابوجعفر ابن بابويه قمى (شيخ صدوق) ، قم، جامعه مدرسين، 1361ه. ش.

62. معجم الرجال، سيدابوالقاسم خويى، چاپ پنجم، بى نا، بى جا، 1413ه. ق.

63. مقاتل الطالبيين، ابوالفرج اصفهانى، تحقيق: كاظم المظفر، نجف، حيدريه، 1369ه. ق.

64. مقتل الحسين عليه السلام، احمد خوارزمى، به تحقيق سماوى، نجف، مرتضويه، 1397ه. ق.

65. مناقب آل ابى طالب عليه السلام، محمد بن على بن شهرآشوب مازندرانى، نجف، حيدريه، 1376ه. ق.

66. المناقب، محمد على بن شهر آشوب مازندرانى، قم، نشر علاّمه، بى تا.

ص: 77

67. منتقى الجمعان، حسن بن زين الدين (فرزند شهيد ثانى) ، چاپ اول، قم، نشر جامعه مدرسين، 1413ه. ق.

68. منتهى الآمال، شيخ عباس قمى، تهران، نشر علمى، بى تا.

69. الهداية الكبرى، حسين بن حمدان الخصيبى، بيروت، نشر البلاغ، 1411ه. ق.

7٠. وسائل الشيعه، محمد بن حسن حرّ عاملى، بيروت، دار الاحياء التراث، 14٠3ه. ق.

71. وفيات الائمه عليهم السلام، مراجع من العلماء الاعلام، چاپ اول، بيروت، دار البلاغه، 1412ه. ق.

72. وفيات الاعيان، ابوالعباس ابن خلكان، تحقيق: احسان عباسى، بيروت، دارالثقافه، بى تا.

73. وقعة الطف، ابو مخنف ازدى، تحقيق: محمد هادى يوسفى غروى، قم، مؤسسة النشر الاسلامى، 1367ه. ش.