فرهنگ نامه زيارت

پيش گفتار

آنچه در اين كتاب مى خوانيد، اطلاعاتى فشرده و كوتاه درباره كلمات و تعابيرى است كه به نوعى با مقوله «زيارت و زائر» ارتباط دارد، از قبيل: مفاهيم و موضوعات، آداب و سنن، اصطلاحات، اماكن، اشخاص و ...

بسيارى از اين ها در ميان زائران و آشنايان با آموزه هاى دينى و سنن مذهبى، رايج و مشهور است، امّا گاهى به معنا و ريشه آن ها كمتر توجّه مى شود.

از آنجا كه مخاطبان اين اثر، عموم اهل مطالعه در نظر گرفته شده، از آوردن بحث هاى تخصّصى و سنگين يا ذكر منابع و مستندات پرهيز شده است، تا بهره ورى از آن آسان تر و فراگيرتر باشد.

به اميد آن كه گامى در جهت افزايش آگاهى هاى زائران به شمار آيد.

قم- جواد محدّثى

مهر 1387

آداب الحرمين

اعمال و آدابى كه هنگام زيارت خانه خدا در مكّه و حرم پيامبر در مدينه انجام مى دهند، مناسك حج و آداب زيارت. نيز نام كتابى است كه به معرّفى اعمال و واجبات حج و دعاها و زيارت هاى مربوط به سفر حج پرداخته است.

آستان

آستان يا آستانه، به معناى درگاه و عَتَبه وساحت است، جايى كه براى ورود به خانه، يا قصر يا حرم، كفش ها را درمى آورند. به كفش كن عمارت هم آستانه گويند. به حرم هاى مطهّر امامان و امامزادگان آستان گويند، چون عظمت و حرمت دارد و براى ورود به آن، بايد شرط ادب به جا آورد. مثل آستان قدس رضوى و آستانه حضرت معصومه (س).

احرام

مُحرِم شدن، بعضى از امور را بر خود حرام كردن. كسى كه به سفر حج و عمره مى رود، براى ورود به مكه بايد در يكى از ميقات ها مُحرم شود، يعنى با

اذن دخول

اذن دخول يا اذن ورود، اجازه خواستن براى ورود به حرم هاى مقدّس است. نشانه احترام به امام يا امامزاده اى است كه مى خواهيم او را زيارت كنيم. در كتاب هاى دعا متنى به عنوان «اذن دخول» وجود دارد كه خوب است قبل از وارد شدن به حرم و در آستانه مرقد خوانده شود. مضمون آن رخصت طلبيدن از خدا و رسول و امامان براى ورود به حرم است. اين متن را، اغلب در ورودى هاى حرم ها قاب كرده و به ديوار مى زنند تا زائران آن را بخوانند.

اعتاب مقدّسه

مقصود، حرم هاى مقدّس امامان و امامزادگان است. اعتاب جمع عَتَبه به معناى درگاه، آستان و مرقد است. عتبه بوسى كنايه از رفتن به زيارت حرم هاى مقدس است. عتبات عاليات هم گفته مى شود و بيشتر مقصود، حرم امامان مدفون در عراق (كربلا، نجف، كاظمين و سامرا) است.

امام الحرمين

حرمين، به دو شهر مقدس مكّه و مدينه گفته مى شود. كسى كه در اين دو شهر، پيشوا و مقتداى مردم باشد و در فقه و احكام به او رجوع كنند، يا كسى كه امام جماعت در اين دو شهر باشد، «امام الحرمين» ناميده مى شود. يكى از معروف ترين كسانى كه چنين لقبى دارند «امام الحرمين جوينى» دانشمند اشعرى مذهب قرن پنجم است.

اوقات زيارتى

زيارت حرم هاى مقدس و عتبات و مزارها را در هر وقت مى توان انجام داد و وقت خاصّى ندارد. امّا برخى زيارت ها در اوقاتِ خاصّى سفارش شده كه ثواب بيشترى دارد. مثل زيارت امام حسين (ع) در روز اربعين، يا زيارت حضرت على (ع) در روز 13 رجب يا روز غدير، يا

اوقاف

آنچه براى امور خير وقف كنند (به «وقف» مراجعه شود.)

بالاى سر و پايين پا

وقتى كسى را دفن مى كنند، به طرف راست بدن و رو به قبله در قبر مى خوابانند. طرف سر او را معمولًا به طرف مغرب و پاى او به سوى مشرق قرار مى گيرد. در حرم هاى مطهّر امامان، از آداب زيارت، حضور در طرف بالاى سر يا پايين پا و خواندن دعاها و زيارت هاى خاصّ است. محدوده بالاى سر حرم امام رضا (ع) اغلب شلوغ است و زائران براى زيارت و دعا و نماز در آنجا مى نشينند. مسجد بالاسر هم مسجدى است

بانى

بنا كننده. كسى كه عهده دار ساختن يك بناى دينى مثل مسجد، حسينيه، مدرسه، حرم و ... مى شود، يا هزينه آن را مى پردازد. به كسى هم كه مجالس عزادارى برپا مى كند و مخارج آن را مى دهد «بانى مجلس» مى گويند.

بُقعه

به معناى زمين گود، قطعه زمين جدا شده، بنا و ساختمان، عمارت و خانه، صومعه و زيارتگاه. به مزار و حرم نيز گفته مى شود. بقاع متبرّكه به زيارتگاه ها و قبرهاى مقدس گويند. مثل حرم

بقيع

نام قبرستانى قديمى در شهر مدينه كه مدفن چهار امام شيعه، عباس عموى پيامبر، فاطمه بنت اسد، همسران پيامبر، عمه هاى پيامبر و بسيارى از صحابه، علما وبزرگان در آنجاست. به آن «بقيع الغرقد» هم مى گفتند. از ريشه بقعه است. قبور اين بزرگان روزگارى قبه و بارگاه داشته كه سال ها پيش به دست وهابى ها تخريب شده است. پيامبر خدا (ص) بارها به زيارت قبور مدفونين در بقيع مى رفت و براى آنان دعا مى كرد. وضع كنونى و ويرانى بقيع، گواه مظلوميت اهل بيت است.

پابوسى

بوسيدن پا، كنايه از رفتن به زيارت حرم امامان. به زائر، پابوس هم گفته مى شود (به «عتبه بوسى» مراجعه شود).

پنجره فولاد

در صحن قديم حضرت رضا (ع) پنجره اى فولادى و مشبّك است، ميان صحن و داخل حرم، كه زائران و حاجتمندان، پشت آن پنجره حضور مى يابند و به آستان حضرت رضا (ع) دخيل مى شوند و حاجت مى طلبند. نمونه هاى فراوان از كسانى كه در پشت پنجره فولاد، حاجت گرفته و شفا يافته اند وجود دارد.

تَشرُّف

تلّ زينبيّه

در حادثه عاشورا، بلندى و تپه اى ميان خيمه هاى امام حسين (ع) و ميدان نبرد وجود داشته و حضرت زينب (س) گاهى براى اطلاع از اوضاع ميدان و حال برادرش به بالاى آن مى رفته است. آن تپه به «تلّ زينبيّه» مشهور است و امروز به صورت يك ساختمان، نزديكى حرم سيدالشهدا (ع) است و زوّار به زيارت آن مى روند و با آن حادثه تجديد خاطره مى كنند.

توليت

ولايت بخشيدن، كسى را به كارى گماشتن و منصب دادن، واگذارى امور وقف و حرم و مسجد به كسى. نيز توليت و مقام توليت به كسى گفته مى شود كه سرپرستى اداره امور يك آستانه و حرم يا مسجد را برعهده دارد. اين مقام، از سوى

جارالله

همسايه خدا، به كسى گفته مى شود كه در شهر مكه و كنار خانه خدا اقامت كند و مجاور كعبه باشد، يا به آنجا پناهنده شود. به يكى از دانشمندان به نام زمخشرى هم «جار الله» مى گويند، چون مدّتى مقيم مكّه بود.

چاووش خوانى

آداب و مراسمى كه هنگام عزيمت يا بازگشت زائران حج، كربلا و عتبات يا خراسان، برگزار مى شود و كسى جلوى مردم با لحنى سوزناك اشعارى مى خواند و مردم هم جواب مى دهند، مثل «هر كه دارد هوس كرب و بلا بسم الله».

حاجّ، حاجى

حجّ، يكى از فروع دين و واجبات است، به كسى كه اين تكليف دينى را انجام مى دهد و به زيارت خانه خدا مى رود، حاجّ يا حاجى گفته مى شود و اگر زن باشد حاجّه يا حاجيه گويند. پيشوندى است كه قبل از نام اشخاص آورده مى شود و نشانه آن است كه آنان به زيارت خانه خدا رفته اند، مثل حاج على، حاج اكبر.

حَرَم

جايى كه امن و پناهگاه باشد و خانه شخصى كه از تعرّض ديگران در امان است. در مكّه، نقطه مقابل حرم، «حِلّ» است، يعنى جايى كه حرم

حرمُ الله

حرم خدا. اصطلاحاً به مسجدالحرام و مكّه معظّمه و كعبه گفته مى شود. در روايات، به قلب مؤمن هم «حرم خدا» گفته شده، چون دلى كه جاى خدا باشد، مقدس و محترم است. در حديث است: قلب، حرم خداست، در آن جز خدا را راه نده.

حمله دار

به كاروان دارانى گفته مى شود كه زائران خانه خدا را به مكّه و مدينه مى برند (به «كاروان» رجوع شود.)

خادم الحرمين

به كسى كه عهده دار توليت و سرپرستى مكه و مدينه كه دو حرم مقدّس اند باشد و به زائران آن خدمت كند، خادم الحرمين گفته مى شود. در سال هاى اخير، پادشاهان سعودى در عربستان، اين لقب را در مورد خود به كار مى برند.

خُدّام

جمع خادم، كسانى كه در حرم هاى مطهّر و زيارتگاه ها به حفاظت و مراقبت و خدمت رسانى به زائران و تميز كردن حرم مشغول اند. به خُدام، سَدَنه هم گفته مى شود، چون سادن هم به معناى خادم است.

خيمه گاه

نام محلّى در شهر كربلا نزديكى هاى حرم امام حسين (ع) كه بناى خاصّى دارد و در محلّ استقرار خيمه هاى امام حسين (ع) و اصحاب او در عاشورا بنا شده و با ميدان نبرد فاصله داشته است. زائران عتبات به زيارت آن مى روند.

درگاه

جايى از خانه و ساختمان كه «در» نصب مى شود، آستانه در. امروز درگاه به آستان هاى مقدس يا مساجد اختصاص دارد. به آستانه ملوك و قصر سلاطين هم درگاه مى گفتند (به آستان رجوع شود).

روضه منوّره

روضه به معناى باغ و بوستان است. قبر هر كس يا باغى از باغ هاى بهشت يا حفره اى از حفره هاى جهنّم است. به حرم مطهّر پيامبر خدا (ص) روضه منوّره گفته مى شود. در حديثى از آن حضرت نقل شده كه بين قبر من و منبر من، باغ و روضه اى از باغ هاى بهشت است، از اين جهت آن قطعه بسيار مقدس است و نماز و عبادت در آنجا فضيلت بسيار دارد. به حرم پيامبر، روضه نبوى و قبّةالخضراء هم گفته مى شود.

زائر سرا

خانه و اقامتگاه زائر. به خانه ها، مهمان خانه ها، مسافرخانه ها و حسينيه هايى كه براى اقامت چند روزه زائران در مكه، مشهد، كربلا و شهرهاى زيارتى ديگر اختصاص دارد، زائر سرا گفته مى شود.

زُوّاركَش

كسى كه در شهرهاى زيارتى، زائران را راهنمايى كند و به اين سو و آن سو ببرد، يا به آنان خانه و اثاث، كرايه دهد.

زيارت از دور

زيارت اموات

براى عبرت گرفتن از مرگ و ياد كردن از درگذشتگان، توصيه شده كه انسان به زيارت قبر مردگان و اموات برود و براى آنان فاتحه و دعا بخواند. اين ديدار كه به آن زيارت قبور، يا زيارت اهل قبور هم گفته مى شود، هم آن مرده را شاد و برخوردار از رحمت الهى مى كند، هم براى زيارت كننده، مايه درس و پند است.

زيارت پياده

يكى از مستحبات زيارت، به خصوص نسبت به زيارت كربلا، پياده رفتن به زيارت است و ثواب بسيار دارد و نشانه عشق و محبت به امام حسين (ع) است و براى هر قدمى كه زائر برمى دارد، حسنه و ثواب نوشته مى شود. سنّت پياده روى به زيارت كربلا يا امامان ديگر، از ديرباز ميان شيعيان رايج بوده است.

زيارت خائفانه

زيارت همراه ترس و نگرانى. از آنجا كه بنى اميه و بنى عباس، مردم را از زيارت كربلا جلوگيرى و زائران را دستگير مى كردند يا به قتل مى رساندند، زيارت امام حسين (ع) معمولًا همراه با ترس و خوف بود. در روايات آمده كه در راه زيارت قبر امام حسين (ع) هر چه خوف و ترس بيشتر باشد، ثواب آن بيشتر است، چون نوعى مقابله با فشارها و استقبال از خطر در راه زيارت سيدالشهدا (ع) است و نشان عشق و ارادت بيشتر است.

زيارت رجبيّه

ماه رجب، از ماه هاى با فضيلتى است كه زيارت خانه خدا و عمره رجبيّه يا زيارت قبور امامان معصوم، سفارش شده است. زيارت رجبيّه، زيارتنامه اى است كه در آن ماه خطاب به

سيّدالشهدا (ع) خوانده مى شود و در كتب دعا آمده است. نام شهداى كربلا در اين زيارتنامه ذكر شده است. اين زيارتنامه، به خصوص در روز اول نيمه ماه رجب و نيمه ماه شعبان خوانده مى شود.

زيارت كربلا

سرزمين كربلا مدفن سيدالشهدا (ع) و شهداى عاشوراست. براى زنده نگه داشتن ياد و خاطره آن قيام خونين و ابراز وفادارى به خطّ اهل بيت، امامان ما تأكيد بسيار كرده اند كه هر شيعه تا مى تواند به زيارت كربلا برود و براى زيارت قبر هيچ امامى به اين اندازه سفارش نشده است. زيارت كربلا، موجب بهره مندى از شفاعت آن امام و آمرزش گناهان و سبب رحمت الهى مى گردد و آداب

خاصّى دارد كه در كتب زيارت بيان شده است.

زيارت ناحيه مقدّسه

مقصود از «ناحيه مقدّسه»، يعنى طرف و سمت و سوى امام معصوم. زيارت خاصّى كه خطاب به امام حسين و شهداى كربلاست و از امام عسكرى و به قولى از امام زمان نقل شده است، «زيارت ناحيه مقدسه» نام دارد كه در آن به يكايك

شهداى كربلا سلام داده شده است.(1) خيلى ها با اين نيّت كه آن از ناحيه مقدسه حضرت مهدى (ع) خطاب به جدّش سيدالشهدا (ع) صادر شده است، آن را مى خوانند.

زيارت وارث

نام يكى از زيارتنامه هايى كه خطاب به امام

حسين (ع) خوانده مى شود و از او به عنوان وارث آدم و نوح و ابراهيم و انبياى ديگر و وارث پيامبر و على و فاطمه و خديجه: ياد شده است. متن آن كه از امام صادق (ع) روايت شده، در كتب دعا و زيارت آمده است.

سامرّا

يكى از شهرهاى زيارتى عراق كه حرم مطهر امام هادى و امام حسن عسكرى (ع) در آن قرار دارد. نام قبلى آن «سُرّ مَنْ رأى» بوده و پايتخت هشت خليفه عباسى در آن قرار داشته است. مرقد دو امام شيعه و حرم آنان در طول تاريخ، تحوّلات بسيارى يافته و بارها هم از سوى دشمنان مورد هجوم و تخريب قرار گرفته است كه آخرين بار آن در سال 1384 ش بود. سامرا، هم يك شهر زيارتى است، هم سابقه علمى مهمّى دارد و حوزه علميه داشته و علماى بسيارى در آنجا حضور داشته اند. «سرداب» مطهّر

نيز يكى از اماكن زيارتى كنار قبر آن دو امام است.

سلام

به معناى درود و تحيّت است و از نام هاى خداست. در هر زيارت، زائر به امام يا امامزاده سلام مى دهد. آغاز بسيارى از زيارتنامه ها «السلام عليك» است. در قرآن هم به برخى از پيامبران و بندگان شايسته از طرف خدا سلام گفته شده است. سلام زائر، نشانه همبستگى او با پيشوا و شهيد و شخصيّتى است كه به زيارتش رفته و نوعى اعلام موضع است. در زيارتنامه ها، سلام و درود به نيكان و لعنت و برائت از ظالمان به

وفور ديده مى شود و اين اشاره به تولّى و تبرّى دارد.

صحن

حياط و محوطه وسيع ميان خانه و حرم ها و مساجد، عرصه و ميدان. در اماكن مذهبى، اغلب از درِ ورودى تا بقعه اصلى و شبستان ها، حياط و محوّطه روبازى است كه صحن ناميده مى شود و از آن براى اجتماعات عظيم يا نماز جماعت يا هيئت هاى مذهبى استفاده مى شود. گاهى يك حرم مقدس مثل حرم رضوى، چندين صحن با نام هاى مختلف دارد.

عَتَبه بوسى

عتبه، درگاه و آستانه است. كسى كه به زيارت يك معصوم يا امامزاده يا شخصيت محبوب مى رود، به نشانه ادب و احترام، بر درگاه او بوسه مى زند. عتبه بوسى، كنايه از زيارت و تشرّف به حرم هاست و يكى از آداب زيارت به شمار مى رود و نشانه شكرگزارى به درگاه خداوند است.

فرّاش

از ريشه فرش، كسى كه فرش و بساط را

مى گسترد. به پيشخدمت و خدمتكار نيز گفته مى شود. در زيارتگاه ها به كسانى كه مأمور پهن كردن و جمع كردن فرش ها و زيلوها و جارو كردن حرم و صحن ها و رواق هايند، فرّاش گفته مى شود. منصب فراشى و جاروكشى در مزارهاى معصومين، افتخار است و زائران گاهى به صورت افتخارى به آن مى پردازند.

قُبّه

قبه به معناى برآمدگى است، به بناى گِرد و بلند و گنبدى شكل (قبّه) گويند. چون براى حرم هاى معصومين و اماكن مقدس، بناى باشكوه و گنبد و بارگاه مى سازند، به آن قبه مى گويند. گنبد سبز حرم پيامبر «قبّة الخضراء» است و در سرزمين فلسطين و نزديك مسجدالأقصى هم «قبّة الصّخره» وجود دارد. به آسمان نيز كه همچون گنبدى لاجوردين بالاى سرماست، قبةالخضراء و قبه زبرجدى گفته شده است.

در روايات است كه دعا در زير قبه حضرت سيدالشهدا در كربلا مستجاب است.

كرامات

كارهاى شگفت و خارق العاده اى كه از امامان و اولياى الهى و علما و صلحا سر مى زند «كرامت» نام دارد، مثل شفاى بيمار، حلّ مشكلات ديگران از راه غير طبيعى، كه نشان ارتباط آنان با خداى متعال و مبدأ قدرت است. چنين كارهاى غير طبيعى و شگفت، وقتى از پيامبران سر بزند و همراه با ادعاى پيامبرى باشد «معجزه» نام دارد. آنچه در حرم ها اتفاق مى افتد و بيماران لاعلاج و افراد فلج، نابينا و ... شفا مى گيرند، نمونه اى از كرامت هاى اولياى خداست.

كليددار

كسى كه كليد را نگه مى دارد. در كارخانجات، تيمچه ها، پاساژها و قصرها، كليدهاى قسمت هاى مختلف را به كسى مى سپارند كه امين و هوشيار باشد. كسى را كه در حرم ها و مكان هاى مقدس و زيارتى نگهبان باشد يا كليد ضريح يا خزانه در دست او باشد كليددار گويند و اين منصب مهمّى است و به خصوص در حرم سيدالشهدا، كليددارى منصب رياست بر خدام و آستانه به شمار مى رود. اين سِمَت، از دوران پيش از اسلام باقى مانده كه اجداد پيامبر در مكّه، كليددار و مسؤول آب دادن به حجّاج و مهماندارى از زائران بوده اند.

مدينه منوّره

شهر مقدّسى كه حرم پيامبر خدا و قبرستان بقيع در آنجاست. نام قبلى آن يثرب بوده كه پس از هجرت پيامبر به آنجا به مدينةالنبى، سپس به مدينه شهرت يافت. پيامبر ده سال از عمر شريف خود را در اين شهر گذراند. شهرى بافضيلت است و به زيارت آن و نماز در مسجدالنبى بسيار توصيه شده و زادگاه امامان اهل بيت: و محلّ زندگى آنان بوده است. قبر مطهر امام حسن مجتبى، امام سجاد، امام باقر و امام صادق: در قبرستان بقيع قرار دارد.

مسجدالحرام

خانه خداوند در مكه و بافضيلت ترين مسجد نزد مسلمانان كه كعبه مقدس در وسط آن است و قبله موحّدان به شمار مى رود. به نماز خواندن در اين مسجد بسيار توصيه شده و ثواب آن هزار برابر است. حَجَرالأسود، حِجر اسماعيل، مقام ابراهيم، كعبه و زمزم در اين مسجد قرار دارد. مسجدالحرام از آغاز تا كنون بارها توسعه يافته است.

مَضجَع

ضَجع به معناى خوابيدن به پهلوست و چون مرده را در قبر به پهلو مى خوابانند، به قبر و مدفن هر كس «مضجع» گفته مى شود، جمع آن مضاجع است. وقتى درباره كسى مى گويند: «نوّر الله مَضجَعه»، يعنى خداوند قبرش را پر از نور كند.

مكّه

شهرى مقدس در سرزمين حجاز، كه زادگاه و محلّ بعثت پيامبر خدا (ص) و خاستگاه اسلام و محل نزول قرآن است. به اين شهر، بَكّه و امّ القرى هم مى گفتند. از شهرهاى بافضيلت و مهمّ زيارتى است كه عمل حج و عمره در آن انجام مى شود و به زيارت آن توصيه فراوان شده است. كعبه مقدس كه در مسجدالحرام و قبله مسلمين جهان است در اين شهر قرار دارد.

نايب

كسى كه كارى را به جاى ديگرى انجام مى دهد. به آن «نيابت» گفته مى شود. اگر كسى نتواند حج برود، يا از دنيا برود و حج بر او واجب باشد، به كسى نيابت مى دهند تا از طرف او، حج انجام دهد. در زيارت هاى مستحب نيز مى توان به نيابت از ديگرى زيارت خواند و او را در ثواب خود شريك ساخت (به «نايب الزياره» مراجعه شود).