ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

ص: 9

ص: 10

ص: 11

ص: 12

ص: 13

ص: 14

ص: 15

ص: 16

الف: ديدگاه عرفانى

يكى از رهيافت هاى مهم و پرجاذبه اين سفر معنوى، زاويه عرفانى آن است؛ زيرا انسان در بستر عرفان، مفاهيم واژه ها را عارفانه مى فهمد؛ يعنى بستر اسرار حج و عمره در اين سفر بزرگ، براى آدمى آشكار مى شود كه روح آن، چيزى جز جدايى از «خود» و اتصال به «خدا» و معنويت احرام، طواف و سعى نيست. تمامى مشاعر مكه و مدينه براى زائر معناى ديگرى پيدا مى كند. بهترين نماد عرفانى حج، حديث معروف شبلى «از اصحاب امام سجاد عليه السلام» است كه حاوى رهنمودهاى عارف عارفان، حضرت امام زين العابدين عليه السلام است و آن اين كه «احرام و لباس احرام و لبيك، نماد قيامت و جهان واپسين است كه همه آدميان در پيشگاه خداى بزرگ حضور پيدا مى كنند».

ب: ديدگاه تاريخى

مكه و مدينه دو مركز بسيار مهم و حساس است، كه جاى جاى آن از حضور پيامبر صلى الله عليه و آله و رسالت الهى آن حضرت حكايت مى كند. بسيارى از پژوهشگران تلاش نموده اند تا از منظر تاريخى، تمام مراكز حضور پيامبر صلى الله عليه و آله، حتى نقاطى را كه توقفى كوتاه در آن داشته و گاهى نماز خوانده اند، شناسايى و بررسى كنند، ولى متأسفانه در طول زمان و به رأى وهابيان در دهه هاى پيشين، بخش قابل توجهى از آثار تاريخى را- كه گواه بر هويت تاريخى امت اسلامى است- به بهانه توسعه، از بين برده اند و هيچ نوع اثر و نشانه اى از گذشته باقى نگذاشته اند. بديهى است، ملّتى كه حافظه تاريخى خود را از ياد ببرد و در مظاهر و جاذبه هاى زيباى تمدن نوين و دنياى جديد فرو غلتد، آرام آرام، اصالت هاى خود را از دست داده و به آسانى قربانى صيادان تاريخ مى گردد، به همين دليل نسل جوان مسلمان از اين جهت به شدت در خطر سراشيبى فرو غلتيدن در دام مكايد و افكار مهاجم جهان است. اين جريان فرايندى از مسئوليت نخبگان و آگاهان و دين باوران را مى طلبد تا با تمام توان در راستاى احياى گذشته اسلامى و تفكر دينى تلاش نمايند كه يكى از مظاهر آن، شناخت و حفظ تاريخ و پيشينه مسلمانان است.

ج: ديدگاه اجتماعى و سياسى

مكه و مدينه دو پايگاه بزرگ است كه هر سال، مسلمانان از نقاط مختلف با فرهنگ و جغرافياى مختلف به سوى اين دو مكان سرازير مى شوند، و در اين مكان ها است كه كنگره بزرگ جهان اسلام نمودار مى شود. متأسفانه بيشتر افراد، دردمند و يا مسئول نيستند، بلكه بى تفاوت و به صورت فردى در كنار يكديگر قرار گرفته و كم ترين گفت و شنودى برقرار نمى شود، البته اين امر، يا ناشى از فقدان

ص: 17

«معرفت» و آگاهى لازم براى تعامل و داد و ستد فكرى و يا فقدان «زبان مشترك» و وسيله ارتباط طرفين است و يا موانع و عوامل ديگرى، مانع از ايجاد ارتباطاند.

در يك كلام مكه و مدينه نمودى از يك جامعه مدنى است كه همگان در راستاى هدف مشترك بين زيارت خانه خدا و پيامبر الهى و پرواز به سوى توحيد و قله هاى بلند معنويت قرار دارند و به همين دليل، نه تنها براى يكديگر «تهديد» و خطر به شمار نمى روند، كه تسامح و تساهل و به تعبير دقيق تر، تحمل و گذشت- به ويژه در ايام حج- از زيبايى هاى بلند اجتماعى اين سفر است كه در اين جامعه بزرگ ايمان و عقيده حرف اوّل را مى زند، نه ساير امور مادى و اجتماعى، و همگان در راستاى عينيت بخشيدن به باورها و تكامل آن ها هستند.

ديدگاه هاى فقهى و حقوقى

آخرين و در عين حال مهم ترين نگاه، مربوط به زاويه فقهى و حقوقى است. هر زائر مى كوشد تا اعمال حج و عمره را به نحو مطلوب، صحيح، درست و همراه با ساير معرفت هاى لازم انجام دهد.

اين جاست كه ضرورت وجود يك روحانى آگاه، فعال و دلسوز براى كاروان هاى عشق بيش از پيش احساس مى شود، تا زائران را در اين مسير همراهى نموده، و بار معنوى سفر حج و عمره را بالا ببرد

ويژگى هاى كتاب

1- در زمينه موضوع حج، كتاب هاى ارزشمند زيادى، با سلايق مختلف «از جهت محتوا و شيوه نگارش» و با نگاه هاى مختلف به زيور طبع آراسته گرديده است. در تهيه كتاب پيش رو نيز با استعانت از خداوند تبارك و تعالى ضمن بهره بردارى از آيات نورانى قرآن مجيد، و متون اصلى روايى كه ناظر بر مناسك و برنامه هاى عملى حج مى باشند از كتاب هاى تاريخى و عرفانى از جمله «اخبار مكه، مرآت الحرمين، وفاء الوفاء، شفاء الغرام، تاريخ القويم، كامل ابن اثير، سيره ابن هشام، تاريخ مدينه، تفاسير مختلف، و ساير كتب فارسى، به ويژه آثار اسلامى مكه و مدينه، تاريخ و آثار اسلامى مكه و مدينه، فروغ ابديت و ...» بهره برده، مورد استفاده قرار داده ايم.

2- اين كتاب، به صورت الفبايى، تنظيم؛ و درباره موضوعات مختلف مربوط به مكه و مدينه تهيه و ارايه گرديده است.

3- موضوعات مطرح شده، عمدتاً محورهايى هستند كه زائران خانه خدا «در مكه و يا مدينه» با آن مواجه شده و اين كتاب به سؤالات آنان پاسخ مى دهد.

ص: 18

4- از طرح برخى از عناوين و موضوعاتى كه كم تر مورد توجه و نياز زائران قرار مى گيرد، و حجم كتاب را افزايش مى دهد خوددارى شده است.

5- در اين كتاب گاهى به طور گذرا و كوتاه به مسائل فقهى و احكام حج و عمره پرداخته شده، لذا مطالعه اين كتاب زائران حرمين شريفين را از مطالعه كتاب مناسك حج مراجع معظم و بزرگوار به هيچ وجه بى نياز نمى كند.

اميد آن كه اين ذرّه ناچيز مورد پذيرش حضرت حق جل و علا، حضرات ائمه معصومين سلام اللَّه عليهم اجمعين، «به ويژه وجود شريف پيامبر ختمى مرتبت»، دخت گراميش «حضرت زهرا سلام اللَّه عليها» و ائمه بزرگوار و مظلوم بقيع قرار گرفته، محبت، رحمت و كرامت ايشان را براى نگارنده و همه خوانندگان اين كتاب در دنيا و عقبى در پى داشته باشد.

در پايان يادآور مى شود از پيشنهادهاى اصلاحى در مورد اين كتاب با اشتياق فراوان استقبال نموده، ان شاءاللَّه در چاپ هاى بعدى مورد توجه قرار خواهد گرفت.

الحمدللَّه اولًا و آخراً

عليرضا بصيرى

ص: 19

ص: 20

پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله در فرازهايى مى فرمايد:

- «حِجُّوا تَستَغنُوا» (1)

حجّ انجام دهيد، تا بى نياز شويد.

- «الحَجُّ يُنفِى الفَقْرَ» (2)

حجّ، فقر را در دنيا از بين مى برد.

- «الحَجُّ وَ العُمْرَةُ يَنفِيانِ الفَقرَ كَما ينفِى الكِيَرُ الخَبيثَ مِن الحديد» (3)

حجّ و عمره، فقر را از بين مى برند، چنان كه كوره آهنگرى، زنگار آهن را از بين مى برد.

- «... حجُّوا لَن تَفتَقِروا» (4)

حجّ، انجام دهيد، هرگز نيازمند نمى شويد.

امام سجاد عليه السلام مى فرمايد:

«... الحاجُّ مَغفورٌ لَه وَ موجوبٌ لَه الجَنَّةَ وَ مَستانِفٌ لَه الْعَمَلَ وَ مَحفوظٌ فى اهلِهِ و مالِهِ» (5)

زائر خانه خدا از آمرزش الهى بهره مند شده و بهشت بر او واجب و اعمال خود را از آغاز شروع نموده و خانواده و سرمايه مالى او در حفظ خداى رحيم است.

ج- آثار معنوى و اخروى حجّ

1- نور حج 2- غفران الهى 3- وجوب بهشت 4- خير دنيا و آخرت 5- آرامش دل.

امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

«الحاجُّ لايَزال عَلَيهِ نورُ الحَجِّ ما لَمْ يُلِمَّ بِذَنْبٍ» (6)

نور حج، پايدار است تا زمانى كه حاجى به(گناه) آلوده نشود.

امام سجّاد عليه السلام مى فرمايد:

ص: 21

«الحاجُّ، مَغفورٌ لَهُ وَ مَوجُوبٌ لَه الجَنَّةَ و ...» (1)

زائر خانه خدا، از آمرزش الهى بهره مند و بهشت بر او واجب مى شود.

رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله مى فرمايد:

«الحُجَّاجُ وَ العُمَّارُ، وَفداللَّه عَزَّ وَ جَلَّ؛ يُعطيهِم ما سَئَلوُا وَ يَسْتَجيبُ لَهم ما دَعوا ...» (2)

زائرين خانه خدا، مهمانان الهى هستند، آنچه بخواهند به آنان عطا نموده و دعاى آن ها را مستجاب مى كند.

امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

«الْحَجُّ وَ الْعُمْرَةُ سُوقانِ مِن أَسْواقِ الآخِرَةِ» (3)

حج و عمره، دو بازار، از بازارهاى آخرت اند.

پيش از اين گفتيم، آداب تشريفاتى است كه انسان براى خود قرار مى دهد و لذا زيارت خانه خدا نيز تشريفات ويژه اى دارد، از قبيل: نيت صادقه، توبه، حليّت مال، خوش خُلقى و ... پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله مى فرمايد:

«مَنْ ارادَ الدُّنيا وَ الآخِرَةَ فَليؤمّ هذَا البَيت، فَما أتَاهُ عَبدٌ يَسْأَلُ اللَّهَ دنيا الَّا اعطاهُ اللَّهُ مِنها، وَ لا يَسأَلهُ آخِرَةَ الَّا ادَّخَرَ لَهُ مِنها» (4)

كسى كه دنيا و آخرت مى خواهد، آهنگ خانه خدا كند. بنده اى بدان روى نياورده كه دنيا را خواسته باشد، جز اين كه خدا، دنيا را به او داده است، و آخرت را نخواسته، جز آن كه برايش اندوخته است.

همچنين امام باقر عليه السلام مى فرمايد:

«الحَجُّ تَسكينُ القُلُوبِ» (5)

حج، آرام بخش دل هاست.

ص: 22

گفتار عارف بزرگ مرحوم شيخ محمد بهارى

1- هر عبادتى از عبادات بايد به نيت صادقه باشد (1) و به قصد امتثال شارع بجا آورده شود، تا عبادت شود. كسى كه اراده حج دارد، اولًا بايد قدرى تأمل در نيت خود بنمايد، هواى نفس را كنار بگذارد ببيند غرضش از اين سفر امتثال امرالهى است و رسيدن به ثواب وفرار از عقاب اوست يا نه، نستجير باللَّه غرضش تحصيل اعتبار يا خوف از مذمت مردم يا تفسيق آنان يا از ترس فقير شدن نباشد.

2- تهيه حضور ببيند از براى مجلس روحانيون، با بجا آوردن يك توبه درستى با جميع مقدمات كه از جمله آنهاست رد حقوق، چه از قبيل ماليه باشد: مثل خمس، رد مظالم و كفارات وغيرها، يا از غير ماليه باشد، مثل غيبت، اذيت و هتك عرض و ساير جنايات بر غير كه بايد استحلال ازصاحبانش بنمايد.

3-/ اسباب مشغله قلبى در سفر براى خود فراهم نياورد، تا مبادا او را در حركات و سكناتش كه بايد به ياد محبوب خود باشد بازدارد، چه از قبيل عيال و اولاد باشد، يا رفيق ناملايم الطبع، يا مال التجاره ياغير آن. مقصود اين است كه خودش به دست خود اسبابى فراهم نياورد كه تمام همتش درسفر مصروف آن باشد.

4-/ سعى در حليّت خرجى خود بنمايد، و زياد بردارد، و از انفاق مضايقه ننمايد، زيرا كه انفاق در حج انفاق در راه خداست، چرا بايد انسان دلگير باشد اززيادى خرج؟ بهترين توشه ها را بردارد و زياد بذل نمايد.

5-/ بايد خوش خلق باشد و تواضع بورزد واز رفيق و مُكارى (2) و غيره كوچكى بنمايد و از لغو و فحش و درشت گويى و ناملايم در حذر باشد، حسن خلق، فقط آن نيست كه اذيتش به كسى نرسد، بلكه ازجمله اخلاق حسنه آن است كه ازغير تحمّل اذيت بنمايد.

امام باقر عليه السلام فرمودند: كسى كه قصد اين خانه مى كند اگر سه خصلت نداشته باشد، مورد اعتنا قرار نخواهد گرفت: 1- ورعى كه او را از گناهان باز دارد. 2- بردبارى كه جلو خشمش را بگيرد.

3- حسن معاشرت با همراهان. (3)

ص: 23

6-/ نه تنها قصد حج كند و بس، بلكه در اين ضمن بايد چندين عبادت را قاصد باشد، كه يكى از آنها حج است، از قبيل زيارت قبور مطهره شهدا و اوليا و سعى در قضاى حوائج مؤمنين وتعليم وتعلم احكام دينيه و ترويج مذهب اثنا عشريه و تعظيم شعائراللَّه و امر به معروف و نهى از منكر.

7-/ اسباب تجمّع و تكبر را در خود فراهم نياورد، بلكه شكسته دل، و غبار آلود روبه حريم الهى رود.

8- از خانه خود حركت نكند، مگر اينكه نفس خودش را و هر چه با خودش برداشته، با جميع رفقاى خود و اهل خانه و هرچه تعلق به اودارد، امانتاً به خالق خود جل شأنه بسپارد و با كمال اطمينان دل، از خانه بيرون رود.

9-/ اعتمادش به كيسه خود وقوّه جوانى خود نباشد، بلكه در همه حال بالنسبه به همه چيز بايد اعتماد اوبه صاحب بيت باشد. (1) 2

أ

ص: 24

5- با وقار و آرامى گام برداشتن و با حالت فروتنى و خشوع راه رفتن، تا حضور قلب لازم براى او فراهم گردد.

6- خواندن اذن دخول، چنانكه در احاديث، اذن دخول هاى عام براى تشرف به هر يك از حرم هاى مطهر و اذن دخول هاى خاص، براى ورود به بعضى از بقاع متبركه وارد شده است.

7- بوسيدن عتبه و آستانه مباركه

از شهيد اوّل نقل كرده اند كه فرمود: چنانچه زائر سجده كند و نيّت نمايد براى خدا سجده مى كنم كه مرا توفيق زيارت داد از بوسيدن عتبه و آستانه بهتر است.

8- ادعيه و زيارتى را كه از ائمه عليهم السلام روايت شده، بخواند، زيارتنامه هاى مجعول و ساخته ذوق افراد را واگذارد.

9- هنگام خواندن زيارت، رو به قبر منور بايستد، مگر زياراتى كه مكان خواندن فقرات زيارت را معين مى كند و پس از خواندن زيارتنامه گونه ها را به ضريح گذارد و تضرّع و دعا كند.

10- در صورتى كه مزاحمتى براى ديگران نباشد، نزد ضريح برود و خود را به آن بچسباند و اين كه شخص خيال كند دور ايستادن ادب است، فكرى باطل است، زيرا در روايت تكيه كردن به ضريح و بوسيدن آن وارد شده است.

11- نماز زيارت، حداقل دو ركعت نماز، پس از خواندن زيارت به جاى آورد. مرحوم محدث قمى گويد: شيخ شهيد فرمود: اگر زيارت براى پيغمبر صلى الله عليه و آله است، نماز را در روضه مطهر به جا آورد و اگر در حرم يكى از ائمه است در بالاى سر به جا آورد و به جا آوردن آن دو ركعت در هر مكان از حرم و نيز مسجد حرم جايز است.

12- دعا كردن بعد از نماز، دعاهاى خاصى كه از ائمه روايت شده، يا آنچه به خاطرش مى رسد براى خود و بستگان و حقداران از پروردگار متعال درخواست نمايد. خلاصه چون زيارت، ديدار با ارواح پاك و اولياى بزرگ الهى است، لذا نخستين شرط زيارت «ادب» است، و ادب هم در سايه معرفت و محبّت، پديد مى آيد. از اين روى زيارت هم آداب ظاهرى دارد هم آداب باطنى، كه توجه به هر دو شايسته است.

در هر صورت، زيارت، وسيله اى است براى توبه و تطهير كه در پرتو آن تزكيه باطنى آدمى را فراهم مى نمايد. (1) 13- هنگام ورود اوّل پاى راست را داخل بگذارد و هنگام خروج اوّل پاى چپ را بيرون بگذارد.

ص: 25

14- براى بوسيدن ضريح يا خانه كعبه، به زائرين و يا به كسى آزار نرساند.

اذنِ دخول

«اذن ورود» از آداب معاشرت اسلامى است، كه انسان سرزده و بى اذن و اجازه وارد منزل و اتاق كسى نشود و قبلًا اعلام كند. (1) لذا در آداب زيارت حرم هاى مطهر پيامبر صلى الله عليه و آله و ائمه عليهم السلام و بُقاع متبركه، آمده است كه به عنوان رعايت ادب، نسبت به حريم اولياى خدا، اذن دخول در آستانه ورود به حرم، خوانده شود. (2) در اذن دخول حرم رسول خدا صلى الله عليه و آله و ديگر ائمه عليهم السلام مى گويى:

«اللّهُمَّ انّي وَقَفْتُ عَلى بابٍ مِنْ ابْوابِ بُيوتِ نَبيّكَ صَلَواتُكَ عَلَيهِ وَ آله وَ قَدْ مَنَعتَ النّاسَ أَنْ يدخلوا اءِلّا بِاذْنِه (3) فَقلتَ «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُيُوتَ النَّبِيِّ إِلَّا أَنْ يُؤْذَنَ لَكُمْ» (4) اللَّهُمَّ انّى اعْتَقِدُ حُرمَةَ صاحِبِ هذَا المَشهَدِ الشَّريفِ فى غَيبَتِهِ كَما اعتَقِدُها فى حَضْرَتِهِ ...» (5).

3

أ

ص: 26

و كامل تر گردد.

در اين قسمت به پاره اى از آداب مكّه، اشاره مى شود.

1- ذكر خدا را زياد نمودن

امام سجاد عليه السلام فرمود:

«وَ تَسْبِيحَةٌ بِمَكَّةَ تَعْدِلُ خَرَاجَ الْعِرَاقَيْنِ يُنْفَقُ فِي سَبِيلِ اللَّهِ»

يك تسبيح در مكّه برابر است با انفاق خراج عراقين. (1) 2- ختم قرآن

امام زين العابدين عليه السلام مى فرمايد:

«مَنْ خَتَمَ الْقُرآنَ بِمَكَّةَ، لَم يَمتْ حَتّى يَرَى رَسولَ اللَّه صلى الله عليه و آله و يَرىَ مَنزِلَهُ فِى الجَنَّة».

امام سجاد عليه السلام فرمود: هر كسى در مكه يك ختم قرآن نمايد، نميرد تا پيغمبر صلى الله عليه و آله و منزل خود را در بهشت ببيند. (2) 3- نماز بسيار خواندن مخصوصاً در مسجدالحرام

امام سجاد عليه السلام فرمودند:

«مَن صَلّى بِمَكَّة سَبْعينَ رَكْعَةً فَقَرَأَ فِى كُلِّ رَكْعَةٍ «قُل هُوَ اللَّه احَد» و «انَّا انْزَلْناهُ» و «آيةَ السُخرَةِ وَ آيةَ الكُرسى، لَمْ يَمُت الّا شَهيداً».

كسى كه 70 ركعت نماز در مكه به جا آورد در هر ركعت توحيد و قدر و ... را بخواند در زمره شهدا خواهد بود. (3) 4- طواف، بسيار انجام دادن.

5- نظر نمودن به كعبه، و بسيار تكرار كردن آن.

6- انفاق كردن به بينوايان و مستمندان شهر مكّه.

7- برنداشتن لقطه حرم.

ص: 27

8- نزد حطيم رفتن و خدا را در آن جا خواندن. (1) امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

انَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقولُ فى كِتابِهِ: «وَعَهِدْنَا إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ أَنْ طَهِّرَا بَيْتِي لِلطَّائِفِينَ وَالْعَاكِفِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ» (2) فَيَنْبَغى لِلعَبْدِ انْ لا يَدخُلَ مَكَّةَ إلّا وَ هُوَ طاهرٌ قَد غَسلَ عَرقَهُ وَالأذى و تَطَهَّرَ.

خداوند در كتابش فرموده است، خانه مرا براى طواف كنندگان و راكعان و ساجدان پاك كنيد، پس بنده را سزاوار نيست به مكه وارد شود مگر آن كه پاك باشد و عرق و آلودگى از خود زدوده و پاكيزه شده باشد. (3) 9- قطع نكردن درختان حرم

10- نكندن گياهان حرم

11- اجتناب از جنگ

12- حفظ حرمت حرم با ترك گناهان

4

أ

ص: 28

پس از چندى به وصى و وزير اين مولود باردار مى شوى.

آمنه 48 سال پيش از هجرت در ابواء (1)، كه محلى است بين مكه و مدينه از دنيا رفت (2).

ابن عباس مى گويد: پيامبر پس از درگذشت پدر، با مادرش آمنه مى زيست و چون به شش سالگى رسيد (3) آمنه وى را به ديدار دائيانش بنى عدى بن نجّار در مدينه برد، امّ ايمن مربيه پيغمبر صلى الله عليه و آله نيز همراه آنان بود، يك ماه در مدينه در خانه نابغه ماندند و در آن مدّت، جمعى از دانشمندان يهود كه محمد كودك را در آن خانه مى ديدند به دقّت در او مى نگريستند و مى گفتند: در آينده او پيغمبر اين امت شود و اين شهر مقر حكومتش گردد. چون پس از يك ماه از مدينه رهسپار مكه شدند، در منزل «ابواء» آمنه درگذشت و در همان جا به خاك سپرده شد و محمّد صلى الله عليه و آله به اتفاق امّ ايمن به مكه بازگشت.

هنگامى كه پيامبر صلى الله عليه و آله به قصد عمره حديبيه از آن جا عبور مى نمود، بر سر قبر مادر رفت و فرمود:

خداوند مرا فرمود كه قبر مادرم را زيارت كنم و حضرت قبر را اصلاح نمود و بر او گريست و مسلمانان نيز بگريستند. (4) امام صادق عليه السلام مى فرمايد: جبرئيل بر پيامبر صلى الله عليه و آله نازل شد و گفت:

«يا مُحمّد انَّ رَبَّكَ يَقرَؤُكَ السَّلام وَ يَقولُ وَ انّى قَد حَرّمتُ النَّارَ عَلى صُلبٍ انزَلَك وَ بَطَنٍ حَمَّلَكَ وَ حِجرٍ كَفَّلَكَ.» (5)

اى محمد صلى الله عليه و آله! خداوند تعالى بر تو سلام فرستاد و گفت من آتش را بر صلب و پشتى كه تو را فرود آورد و بطنى كه حامل تو بوده و دامنى كه تو را تربيت كرد، حرام كردم.

ص: 29

5

أ

ص: 30

3-/ آيات مربوط به حج تمتع و احصار

الف: سوره بقره آيه 196

ب: سوره مائده آيه 2

4-/ آيه مربوط به آن چه انجام دادنش براى حجاج حرام است

سوره بقره آيه 197

5-/ آيات مربوط به تجارت در حج

الف: سوره بقره آيه 198

ب: سوره حج آيه 28

6-/ آيه مربوط به سقايت حاجّ

سوره برائت آيه 19

7-/ آيات مربوط به «حكم صيد در حج» و «كيفر كسى كه در حرم صيد كند».

سوره مائده آيات 1، 2، 65 و 96

8-/ آياتى كه در مورد بيت، كعبه، حرم، بلد، و قريه سخن گفته است.

الف: سوره بقره آيه 196

ب: سوره آل عمران آيات 125 و 127

ج: سوره مائده آيات 2 و 97

د) سوره انعام آيه 123

ه: سوره انفال آيات 34 و 35

و: سوره برائت آيات 7، 19 و 28

ز: سوره اسرا آيه 1

ح: سوره حج آيات 25 و 33

ط: سوره نمل آيه 91

ى: سوره شورى آيه 7

ك: سوره طور آيه 4

9-/ آيات مربوط به چگونگى اتمام حج و عمره و بيرون آمدن از احرام

الف: سوره بقره آيه 96 ب: سوره مائده آيه 2

د: سوره حج آيه 29

ه: سوره فتح آيه 27 (1)

ص: 31

ص: 32

6- «وَ إِذِ ابْتَلى إِبْراهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنِّي جاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِماماً» (1)

هنگامى كه خداوند ابراهيم را با وسايل گوناگونى آزمود، و اوبه خوبى از عهده آزمايش ها برآمد. خداوند به او فرمود: من تورا امام وپيشواى مردم قرار دادم.

7- «إِنَّ إِبْراهِيمَ كانَ أُمَّةً قانِتاً» (2)

ابراهيم(به تنهايى) امتى بود مطيع فرمان خدا.

8- «وَ آتَيْناهُ فِي الدُّنْيا حَسَنَةً» (3)

ما در دنيا به او(همت) نيكويى داديم.

حضرت ابراهيم از هر نظر، «قُدوه» و «اسوه» بود و نمونه اى از يك انسان كامل.

مقام معرفتى او نسبت به خدا، منطق گوياى او در برابر بت پرستان، مبارزه سرسختانه و خستگى ناپذيرش در مقابل جباران، ايثار و گذشت آن حضرت در برابر فرمان حضرت حق تعالى، استقامت او در برابر طوفان حوادث و خلاصه آزمايش سخت و سنگين او، هر يك داستان مفصل و سرمشقى است براى مسلمانان.

به گفته قرآن او از نيكان (4)، صالحان، قانتان، صديقان، بردباران و وفا كنندگان به عهد بود، شجاعتى بى نظير و سخاوتى فوق العاده داشت. (5) تاريخچه زندگى حضرت ابراهيم عليه السلام

زادگاه پرچم دار توحيد، شهر «بابِل» مى باشد. آن حضرت، در دوران حكومت «نمرود بن كنعان» كه ادعاى خدايى داشت، ديده به جهان گشود.

نمرود در زندگى رؤيايى فرورفته بود كه ناگهان ستاره شناسان، نخستين زنگ خطر را نواخته و گفتند: حكومتت به وسيله كسى كه همين محيط زادگاه اوست، سرنگون خواهد شد.

افكار خفته نمرود بيدار شد و پرسيد: آيا فرد موردنظرمتولد شده يا نه؟ گفتند: متولد نشده است. وى فرمان جدايى زنان و مردان را در شبى كه مطابق پيش بينى و محاسبات نجومى ستاره شناسان، نطفه اين دشمن سرسخت وى منعقد خواهد گشت صادر نمود. اتفاقاً در همان شب نطفه ابراهيم منعقد شد و مادر ابراهيم مانند مادر «موسى بن عمران» دوران باردارى را به صورت پنهانى گذراند، پس از وضع حمل، مادر ابراهيم براى حفظ كودك عزيز خود، او را به غارى در كنار شهر برد و روزها و شب ها در حد امكان از او سركشى مى كرد. اين

ص: 33

سختگيرى ها و پيشگيرى ها به مرور زمان نمرود را آسوده خاطر ساخت و يقين كرد كه دشمن سر سخت حكومت خود را «با دستور قتل پسر بچه ها كه قبلًا صادر كرده بود» به قتل رسانده است.

ابراهيم سيزده سال در گوشه آن غار كه راه ورودى تنگى داشت به سر برد. پس از اين مدت، مادر او را بيرون آورد. ابراهيم گام در اجتماع نهاد، چشم نمروديان به ناشناسى افتاد، مادر ابراهيم گفت: اين فرزند من است كه پيش از پيش گويى منجمان متولد گشته است! (1) ابراهيم از غار بيرون آمد و خود را براى مبارزه در سه جبهه آماده كرد:

1- آن هايى كه كواكب و ستارگان آسمانى را مى پرستيدند.

2- كسانى كه بت هاى تراشيده را عبادت مى نمودند.

3- كسانى كه افراد را به عنوان خداى خود انتخاب كرده و مى پرستيدند. (2) حضور حضرت ابراهيم عليه السلام در دادگاه بابِل به خاطر شكستن بت ها در بت خانه، يكى از فرازهاى مهم تاريخ زندگى اين پيامبر بزرگ الهى است.

ابراهيم به جرم شكستن بت ها و مادر او به دليل مخفى نمودن فرزندش، محاكمه مى شوند و در نهايت دادگاه به سوزاندن قهرمان توحيد رأى داد، لكن با عنايت خداوندى و با فرمان «يا نارُ كُونِي بَرْداً وَ سَلاماً عَلى إِبْراهِيمَ» (3)

ابراهيم از آتش نجات پيدا كرد، لكن مجدداً دادگاه بابِل ابراهيم را محكوم به تبعيد نمود.

حركت ابراهيم عليه السلام به سمت فلسطين و مصر و استقبال كم نظير آنها «با هداياى مختلف از جمله اهداى كنيزى به نام هاجر و ازدواج حضرت ابراهيم با اين كنيز، مأموريت اين پيامبر بزرگ الهى براى ساكن نمودن همسرش هاجر و فرزندش اسماعيل در بيابانى سوزان و خالى از سكنه و ساختن بناى كعبه از رويدادهاى ديگر و فرازهاى مهم تاريخى است.

از اين روى، بيان حكايت و سرگذشت حضرت ابراهيم عليه السلام براى زائران خانه خدا بسيار مفيد و كار ساز است، زيرا آشنايى با مكه و خانه خدا بدون آشنايى با حضرت ابراهيم و اسماعيل عملًا ممكن نيست.

ص: 34

2

أ

ص: 35

«السَّلام عليك يا ابا ابراهيم» من هم نام جدّم ابراهيم را براى وى انتخاب كردم. پس از تولد ابراهيم هر يك از همسران انصار درخواست نمودند كه رسول خدا صلى الله عليه و آله وظيفه پرستارى و شيردادن به ابراهيم را به وى محول نمايد و در اين مورد بر همديگر سبقت مى جستند، بالأخره اين افتخار نصيب بانويى به نام «امّ برده»، همسر ابوسيف گرديد. خانه ابوسيف كه شغل آهنگرى داشت، در همان محله بنى مازن و در نزديكى مشربه امّ ابراهيم قرار گرفته بود و «ام برده»، ابراهيم را نزد ماريه در مشربه و به حضور رسول خدا صلى الله عليه و آله در مدينه مى برد و پس از ديدار به خانه اش بر مى گرداند و گاهى رسول خدا شخصاً براى ديدن فرزندش به خانه امّ برده مى رفت.

«انس بن مالك» خدمتگزار رسول خدا صلى الله عليه و آله مى گويد: من نسبت به فرزند، مهربان تر از رسول خدا كسى را نديده ام.

ابراهيم مريض شد و در روز سه شنبه يازدهم ربيع الاول سال دهم هجرى كه هيجده ماهه و بنابر قولى شانزده ماهه بود، از دار دنيا رفت. (1) در منابع حديثى متعدد نقل شده است در دقائق آخر عمر وى، آنگاه كه در حال جان دادن بود، رسول خدا صلى الله عليه و آله در كنار بسترش نشسته بود و در حالى كه اشك از چشمش جارى بود چنين فرمود:

«تَدمَعُ العينُ و يَحزَنُ القلبُ و لا نَقولُ الَّا ما يَرضى الرَبُّ و إنّا بكَ يا ابراهيم لَمَحزونون» (2)

؛ قلبمان اندوهناك و چشممان گريان مى شود و چيزى به جز رضاى حق نمى گوييم، اى ابراهيم! اينك در فراقت شديداً اندوهناكيم. مشهور آن است كه مراسم غسل ابراهيم به وسيله فضل بن عباس انجام گرفت و رسول خدا صلى الله عليه و آله و عمويش عباس در گوشه اى نشسته، براى مراسم نظاره مى كردند. (3) پس از مرگ ابراهيم كه در محلّه بنى مازن در خارج مدينه به وقوع پيوست، به رسول خدا صلى الله عليه و آله عرض كردند: «اين نُدفنُهُ»؟ در كجا به خاكش بسپاريم؟ آن حضرت فرمود: «الْحِقوُهُ بِسَلَفِنا الصَّالِح عُثمانِ بْنِ مَظْعُون» (4)

، او را به سلف صالح ما عثمان بن مظعون ملحق كنيد، طبق اين دستور پيكر طفل شأنزده ماهه براى خاكسپارى به بقيع منتقل گرديد.

ص: 36

3

أ

ص: 37

هلاكت ابرهه

در شرايطى كه ابابيل براى نابودى سپاه ابرهه مأموريت پيدا كردند، در اين ميان ابرهه ناچار افتان و خيزان به ديار حبش رفت، در حالى كه ماجرا را به پادشاه نجاشى نقل كرده و هيأت و صورت مرغان را بيان و تعريف مى كرد، نجاشى گفت: اينان چه گونه مرغى بودند؟ در اين حال(ابرهة بن صباح الأشرم) در بالاى سر خود يكى از آن مرغان را ديد و گفت: شبيه اين مرغ بودند، پس از اين جواب، آن پرنده سنگ هايى را كه براى ابرهه نگاه داشته بود به طرف او رها كرد و كار او را نيز تمام ساخت، در حالتى كه دو عدد از سنگ هاى مزبور، دو دست او را از شانه و كتف و دو پاى او را از بندها شكسته و يكى هم بر سرش افتاده، هلاك شد. (1) در برخى روايات محل هلاكت سپاه ابرهه، همين مكانى است كه امروز «وادى محسر»(جاى حسرت اصحاب فيل) ناميده شده و وادى كم عرضى است كه ما بين مشعر و منا قرار دارد، همان جايى كه حُجاج بايد صبح گاه روز دهم ذى حجه يعنى عيد قربان، پس از طلوع آفتاب، به سرعت آن وادى را طى كنند و وارد منا شوند؛ چرا كه توصيه شده است كه بايد از سرزمين هاى عذاب ديده، به سرعت گذشت. (2) 4

أ

ص: 38

و پس از رحلت آن حضرت از جمله دوازده نفرى بود كه در داستان سقيفه به خليفه اوّل اعتراض كرد.

در عهد خلفا در فتوحات مسلمانان شركت داشت. پس از قتل عثمان از نخستين كسانى بود كه با اميرالمؤمنين بيعت كرد و در هر سه جنگ (1) آن حضرت شركت نمود و در صفين به خصوص، نبرد شايانى كرد كه صف لشكريان را شكافت و به سراپرده معاويه نزديك شد.

«ابو ايوب» در خلافت حضرت على عليه السلام مدتى حكومت مدينه را به عهده داشت، امّا چون «بُسر بن ارطاة» از امراى سپاه معاويه در رأس سه هزار مرد جنگى به مدينه نزديك شد، وى شهر را ترك كرد و به عراق نزد امام عليه السلام شتافت. (2) در سال 52 هجرى كه قسطنطنيه در محاصره مسلمانان بود، ابوايوب بر اثر بيمارى درگذشت و او را طبق وصيت خودش، كنار ديوار شهر قسطنطنيه به خاك سپردند. (3) 5

أ

ص: 39

«جلدس»(ام جلدس) خاله «ابوالحكم» برعهده داشته است. ابوجهل چون ديگر اشراف قريش به تجارت اشتغال داشت و مرد ثروتمندى بود و همانند پدر و برادرش از بخشندگان قريش در عصر جاهليت به شمار مى رفت. وى در جوانى ميان اشراف مكه جايگاهى ويژه داشت، هنگامى كه 30 سال بيشتر نداشت، از آن روى كه مردى كاردان بود به عضويت «دارالندوه» پذيرفته شد، در حالى كه به رسم آن روزگار اعضاى دارالندوه،- جز بنى قصى- مى بايست افزون بر 40 سال مى داشتند.

با آغاز رسالت پيامبر صلى الله عليه و آله ابوجهل با اقدامات بسيار، براى جلوگيرى از اشاعه اسلام دست به كار شد كه اينگونه اعمال او شأن نزول شمارى از آيات قرآنى دانسته شده است. با توجه به سابقه او در نفى برترى بنى هاشم بر ساير تيره هاى قريش، چنين مى نمايد كه سخنان و اعمال پيامبر صلى الله عليه و آله را اقدامى از جانب بنى هاشم براى سرورى بر قريش مى پنداشت، كه كاهش قدرت ديگر اشراف مكه از جمله خود او نتيجه آن بود. از همين رو بيش از ساير مشركان با پيامبر صلى الله عليه و آله دشمنى مى ورزيد.

تلاش ابوجهل در قطع رابطه قريش با بنى هاشم به شكست انجاميد. ممانعت از حمايت ابولهب از پيامبر صلى الله عليه و آله بعد از مرگ ابوطالب، و نيز طراحى توطئه ناموفق عليه پيامبر با مشاركت طوايف مختلف را مى توان از مهم ترين اقدامات وى بر ضد پيامبر صلى الله عليه و آله دانست، مسلمانان نيز از شدت عمل و كينه توزى وى در امان نبودند. متقابلًا پيامبر نيز او را ابوجهل ناميد و به مسلمانان دستور داد كه وى را چنين خطاب كنند.

پس از هجرت پيامبر صلى الله عليه و آله به مدينه و در پى تعرض مسلمانان به راه تجارى مكه و شام، موجبات درگيرى ابوجهل با ايشان فراهم آمد. در سال اول هجرى كاروان تجارى كه ابوجهل رياست آن را به عهده داشت به رغم مواجهه با «حمزة بن عبدالمطلب» و يارانش در «سيف البحر»، با وساطت «مجدى بن عمر» و «الجُهنى» بدون خونريزى راه خود را به سوى مكه ادامه داد. در سال بعد هنگامى كه كاروان ديگرى از قريش به سالارى ابوسفيان مورد تهديد مسلمانان قرار گرفت، ابوجهل با لشكرى كه خود از عاملان بسيج آن بود براى حمايت از آن كاروان از مكه خارج شد، با آنكه كاروان به سلامت گذشت ولى به اصرار ابوجهل لشكر مكه به سوى چاه هاى بدر حركت كرد. ظاهراً علاوه بر رياست طلبى، او در پى آن بود كه اقتدار قريش را نه تنها بر مسلمانان، بلكه بر تمام كسانى كه قادر به مخاطره انداختن كاروانيان قريش بودند اثبات كند، اما لشكر مكه با وجود برترى در بدر از مسلمانان شكست خورد و ابوجهل به همراه شمار ديگرى از سران قريش به هلاكت رسيد. (1)

ص: 40

نمونه اى از برخوردهاى ابوجهل با پيامبر صلى الله عليه و آله

فرعون مكه «ابوجهل»، روزى در محفل قريش چنين گفت: شما اى گروه قريش! مى بينيد كه محمد چگونه دين ما را بد مى شمرد و به آيين پدران ما و خدايان آنها بد مى گويد و ما را بى خرد قلمداد مى نمايد، به خدا سوگند، فردا در كمين او مى نشينم و سنگى را در كنار خود مى گذارم، هنگامى كه محمد سر به سجده مى گذارد سر او را با آن مى شكنم.

فرداى آن روز، پيامبر صلى الله عليه و آله براى نماز وارد مسجدالحرام شد و ميان ركن يمانى و حجرالأسود به نماز ايستاد. گروهى از قريش كه از تصميم ابوجهل آگاه بودند به فكر فرو رفته بودند كه آيا ابوجهل در اين مبارزه پيروز مى گردد يا نه. پيامبر گرامى سر به سجده نهاده، دشمن ديرينه او از كمينگاه برخاست و نزديك پيامبر آمد، ولى چيزى نگذشت كه رعب عجيبى در دل او پديد آمد. لرزان و ترسان با چهره رنگ پريده به سوى قريش برگشت. همه جلو او دويدند و گفتند: چه شد «ابا حكم»؟ وى با صداى بسيار ضعيف كه حاكى از ترس و اضطراب او بود، گفت: منظره اى در برابرم مجسم گشت كه در تمام عمر نديده بودم، از اين جهت از تصميم خود منصرف گشتم. جاى گفتگو نيست كه يك نيروى غيبى به فرمان خدا به كمك پيامبر صلى الله عليه و آله برخاسته و چنين منظره اى را پديد آورده بود، و وجود پيامبر را طبق وعده قطعى الهى «إِنَّا كَفَيْناكَ الْمُسْتَهْزِئِينَ» (1)

؛ ما تو را از شر مسخره كنندگان نگاه مى داريم، از گزند دشمن حفظ كرده بود. (2) 6

أ

ص: 41

مسلمان شد، به ميان قوم و قبيله خود برگشت و تا زمان هجرت پيامبر صلى الله عليه و آله در سرزمين مردم خود باقى ماند و بعد از جنگ بدر و احد و خندق به مدينه نزد رسول خدا صلى الله عليه و آله آمد و تا زمان رحلت پيامبر صلى الله عليه و آله همراه آن حضرت بود.

ابوذر، سه سال قبل از مبعوث شدن پيامبر صلى الله عليه و آله به پرستش خداى يگانه روى آورده بود. او با پيامبر صلى الله عليه و آله بر سر اين نكته بيعت كرد و قول داد كه در راه خدا از سرزنش هيچ سرزنش كننده اى نهراسد و همواره حقيقت را هر چند كه تلخ باشد، بگويد.

درباره ابوذر، فضايل بسيارى روايت شده است. از جمله «عبداللَّه بن عمر»، از پيامبر صلى الله عليه و آله روايت كرده است كه آن حضرت فرمودند:

«ما اظَلَّتِ الْخَضْراءُ وَ لا اقَلَّتِ الغَبراءُ ذا لَهْجَةٍ اصْدَقُ مِنْ ابى ذَرْ» (1)

در زير آسمان آبى و بر روى زمين خاكى راستگوتر و صريح اللهجه تر از ابوذر نيست.

هم چنين پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «ابوذر دانشى را فرا گرفت، كه مردم از فرا گرفتن آن ناتوان اند». (2) مرحوم شيخ طوسى او را در زمره اصحاب رسول خدا صلى الله عليه و آله و اصحاب اميرالمومنين عليه السلام برشمرده است. (3) ابوذر شخصيت دينى بارزى بوده است كه عميقاً به اعتقادات خود وابسته بوده و در انديشه هاى دينى خود تك رو و منفرد بوده است، و به همين جهت رسول اكرم صلى الله عليه و آله درباره او فرموده بود:

«يَعِيشُ وَحْدَهُ وَ يَمُوتُ وَحْدَهُ وَ يُبْعَثُ وَحْدَهُ وَ يَدْخُلُ الْجَنَّةَ وَحْدَه» (4)

؛ ابوذر تنها زندگى مى كند و تنها مى ميرد و تنها محشور مى شود و تنها وارد بهشت مى شود.

اين تنهايى را اگرچه به تنهايى و عزلت ظاهرى گرفته اند، اما مراد حضرت رسول صلى الله عليه و آله بيشتر استقلال فكرى و عدم تجانس او با بيشتر معاصرانش بوده است «و حشر وحده» به همين معناست.

جلالت قدر و علوّ مقام ابوذر در نزد اصحاب رسول خدا صلى الله عليه و آله به درجه اى بوده است كه عمر به هنگام تنظيم ديوان براى تعيين مستمرى براى اصحاب رسول خدا صلى الله عليه و آله او را در رديف جنگجويان بدر قرار داد، با آنكه او در اين جنگ شركت نكرده بود.

ص: 42

عمر چهارتن از بزرگان اصحاب را كه در جنگ بدر شركت نداشتند در رديف شركت كنندگان قرار داد؛ اين چهارتن امام حسن و حسين عليهما السلام و سلمان و ابوذر بودند.

ابوذر در سال 23 ق هنگامى كه معاويه به بيزانس(روم شرقى) حمله كرد، جزو سپاهيان وى بود و نيز به هنگام فتح قبرس در سپاه معاويه بود، اما پس از قتل عمر و در زمانِ خلافت عثمان، معاويه به حمايت و پشتيبانى او، در خرج، گشاده دستى كرد و اين امر بر ابوذر كه مردى زاهد و سختگير و حامى فقرا و ضعفا بود گران آمد و شروع به انتقاد از معاويه نمود، معاويه به عثمان شكايت كرد و عثمان او را به مدينه فرا خواند و چون در مدينه با عثمان نيز درشتى آغاز كرد (1)، عثمان او را به «ربذه» تبعيد نمود.

ابوذر نظر به زهد و سختگيرى در امر معاش هرگز در كارهاى حكومتى خلفا شركت نكرد و حتى از كسانى كه كار دولتى قبول مى كردند، متنفر بود.

در روايت است كه ابوذر را هنگام تبعيد به ربذه، حضرت اميرالمؤمنين على، امام حسن و امام حسين عليهم السلام و «عمار» و «عبداللَّه بن جعفر» مشايعت كردند و هر كدام سخنانى ايراد نمودند.

ابوذر در سال 31 يا 32 در ربذه، محل تبعيد خود، در حالى كه از مال دنيا چيز قابل توجهى به جاى نگذاشت و جز دختر خود كسى را در آن بيابان نداشت، وفات يافت و طبق نقل روايات، «عبداللَّه بن مسعود» كه با تنى چند از آنجا عبور مى كرد بر او نماز خواند و او را در همانجا به خاك سپرده و فرمايش رسول اكرم صلى الله عليه و آله كه فرمود: «رَحِمَ اللَّهُ اباذَر يَعيشُ وَحْدَه وَ يَمُوتُ وَحدَه وَ يَحْشُرُ وَحْدَه»، درباره او محقق شد. (2)

ص: 43

7

أ

ص: 44

در سال سوم هجرى ابوسفيان در رأس سپاهى بزرگ، به قصد انتقام از مسلمانان به سوى مدينه حركت كرد. در احد، در نزديكى مدينه جنگى سخت روى داد كه مسلمانان شكست خوردند و نخبگانى از آنان چون حمزه، عموى پيامبر صلى الله عليه و آله به شهادت رسيدند. پس از نبرد، ابوسفيان برفراز كوه برآمد و ضمن ستايش بتان، پيامبر صلى الله عليه و آله را به نبردى دوباره در بدر وعده داد.

سال بعد پيامبر صلى الله عليه و آله به بدر آمد، اما ابوسفيان پيش از رسيدن به وعده گاه، قريشيان را متقاعد كرد كه به مكه باز گردند.

سال ديگر ابوسفيان با يارى يهوديان مدينه پيكار خندق را بر ضد پيامبر صلى الله عليه و آله ترتيب داد، اما با تدابير و هوشمندى پيامبر صلى الله عليه و آله، سپاه ابوسفيان و متحدان او ناكام بازگشتند و مدينه رهايى يافت. با آن كه در جريان صلح حديبيه ابوسفيان مداخله آشكارى نداشت، پيش از فتح مكه، از سوى مشركان به مدينه آمد تا درباره تمديد مدت صلح با پيامبر صلى الله عليه و آله مذاكره نمايد. اما كسى به او اعتنا نكرد و بى نتيجه به مكه بازگشت. سرانجام پس از دشمنى و پيكارهاى متعدد، ابوسفيان در سال هشتم هجرى به هنگام فتح مكه به يارى و وساطت «عباس بن عبدالمطلب»، نزد پيامبر آمد و به ظاهر اسلام آورد و پيامبر خانه او را پناه امن اعلام كرد. پس از آن ابوسفيان و خانواده اش در شمار مسلمانان درآمدند و پيامبر صلى الله عليه و آله او را به امارت «نجران» فرستاد و در همان سال در جنگ حنين، ابوسفيان فرماندهى گروهى جنگجو را برعهده داشت. از پاره اى روايات چنين برمى آيد كه هنگام رحلت پيامبر صلى الله عليه و آله ابوسفيان والى نجران بود.

با آنكه او پس از فتح مكه به ظاهر، اسلام آورد، سخنى كه در ماجراى «ردّه» به او نسبت داده شده، نشان از بستگى و علاقه او به آيين بت پرستى دارد. (1) 8

أ

ص: 45

داستان «عفيف كندى» مشهور است كه گفت: در آغاز بعثت روزى به اتفاق «عباس بن عبدالمطلب» به مسجد الحرام رفتيم. پيغمبر صلى الله عليه و آله را ديدم به نماز ايستاده و نوجوانى، و زنى نيز با او نماز مى خواندند، به عباس گفتم: اين دگر چيست؟ وى گفت: اين محمّد برادرزاده من است، كه مى گويد من از جانب خدايم و بر اين مردم پيام رسالت دارم و تا كنون جز اين نوجوان، كه او نيز برادرزاده من است و اين زن كه همسر اوست، كسى به دين او در نيامده، گفتم: مردم قريش در اين باره چه مى گويند؟ عباس گفت: ما منتظريم تا ابوطالب چه نظر دهد.

«اكثم صيفى» دانشمند معروف عرب در باره اش مى گويد: من دانش، ادب و سياست و فراست را از ابوطالب آموختم.

چون عبدالمطلب چشم از جهان فرو بست، ابوطالب، محمد صلى الله عليه و آله هشت ساله يتيم را تكفل نمود و در كودكى او را سرپرستى و در جوانى از او حمايت نمود و به زير بال محبت خويش بداشت و در سفرهاى تجارت با خود مى برد و چون به رسالت مبعوث گشت، او را به بهترين وجه و سخت ترين شرايط و در برابر مشركان قريش پشتيبانى نمود، آن چنان كه در تاريخ بى سابقه و بى لاحقه است.

26 رجب، سه سال پيش از هجرت كه ابوطالب چشم از اين جهان فروبست، جبرئيل نازل شد و به پيغمبر عرض كرد: تو ديگر در اين سرزمين يار و مددكارى ندارى، از شهر مكه بيرون شو و آن حضرت به كوه حجون پناه برد.

حضرت ابوطالب شخصيتى بود كه با تمام وجود در سرزمين مكه به عنوان بزرگ مكه و قريش، به دفاع از پيامبر برخاست. نقش ابوطالب در حمايت از پيامبر در سه سال محاصره اقتصادى فراموش نشدنى است، تا جايى كه فرزندش على عليه السلام را در رختخواب پيامبر صلى الله عليه و آله مى خواباند، تا سوء قصدى متوجه پيامبر صلى الله عليه و آله نشود. (1) پيامبراكرم صلى الله عليه و آله به حضرت ابوطالب فرمود:

«يَا عَمِّ رُبِّيتُ صَغِيراً وَ نُصِرْتُ كَبِيراً وَ كُفِّلْتُ يَتِيماً فَجَزَاكَ اللَّهُ عَنِّي خَيْرَ الْجَزَاءِ» (2)

«اى عمو جان در كودكى تربيتم كردى و در بزرگى ياريم كردى و در يتيمى كفالتم نمودى، خداوند پاداش خير اين همه زحمت كه برايم كشيدى را به تو مرحمت نمايد.»

ص: 46

از امام باقر عليه السلام روايت شده است:

«لَوْ وُضِعَ إِيمَانُ أَبِي طَالِبٍ عليه السلام فِي كِفَّةٍ وَ إِيمَانُ الْخَلَائِقِ فِي الْكِفَّةِ الْأُخْرَى لَرَجَحَ إِيمَانُ أَبِي طَالِبٍ عليه السلام عَلَى إِيمَانِهِمْ (1)»

«اگر ايمان ابو طالب را در يك كفه ترازو و ايمان ديگر مردم را در كفّه ديگر قرار دهند، ايمان ابوطالب فزونى خواهد داشت.»

سرانجام حضرت ابوطالب در سال دهم بعثت رحلت نمود و فقدان او براى پيامبر صلى الله عليه و آله تبعات و مصائبى را به همراه داشت. (2)

ص: 47

گفتنى است «ابوعامر»، همان پدر حنظله غسيل الملائكه است كه در جنگ احد در صف كفار و فرزندش در جنگ احد در صف مسلمانان جنگيدند، پدر به هلاكت رسيد و پسر شربت شهادت نوشيد و عظمت و سربلندى از آن وى شد و كلام خداوند متعال: «يُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ» (1)

بار ديگر تحقق يافت و ابو عامر گرچه پدر شهيدى عزيز بود، اما راه مخالفت با رسول خدا صلى الله عليه و آله را پيمود و پيروى از هواى نفس و شيطان را برگزيد و از فضيلت محروم گرديد. (2) 10

أ

ص: 48

«ابولهب» همسايه پيامبر بود و با همسرش «ام جميل» (1) بر سر راه پيامبر صلى الله عليه و آله خار و خاشاك مى ريختند. پس از اينكه پيامبر صلى الله عليه و آله به دستور خداوند دعوت خود را ميان خويشان آشكار كرد، ابولهب از همانجا بناى مخالفت و عداوت نهاد و به آنان گفت كه براى حفظ كيش آباء و اجدادى در برابر آيين جديد بايستند و پيامبر را به استهزاء بگيرند. به همين سبب ابولهب ظاهراً بيشتر به تحريك همسرش، پسران خود را وادار كرد، تا دختران پيامبر صلى الله عليه و آله را رها سازند. گفته شده است كه وى در ميان آن دسته از سران مشركان بود كه تصميم گرفتند پيامبر را شبانه و پنهانى در بستر خويش به قتل رسانند.

ابولهب به سبب بيمارى نتوانست در جنگ بدر شركت كند، ولى به جاى خود، «عاص بن هشام بن مغيره» را كه از ابولهب دينى برگردن داشت فرستاد و ابولهب به همين سبب بدهكارى او را بخشيد.

آزار و آسيبى كه پيامبر صلى الله عليه و آله از ناحيه عموى خود «ابولهب» و همسر او «ام جميل» مى ديد بى سابقه بود. خانه پيامبر در همسايگى آنها قرار داشت. آنها از ريختن هرگونه زباله بر سر او دريغ نداشتند؛ روزى سيراب گوسفندى را بر سر آن حضرت زدند، و سرانجام كار به جايى رسيد كه حمزه به منظور انتقام عين همان را بر سر ابولهب كوبيد. (2) ابولهب اغلب پشت سر پيامبر صلى الله عليه و آله حركت مى كرد تا مى ديد پيامبر صلى الله عليه و آله مى خواهد با كسى حرف بزند مى گفت: اين برادرزاده من است، من عموى او هستم، من سرپرست او هستم، او آدم ديوانه اى است، مريض است، افسردگى روحى دارد، با او حرف نزنيد.

سوره مباركه مَسَد جواب مناسبى است به اين عمو و زن عمو؛ «تَبَّتْ يَدا أَبِى لَهَبٍ وَ تَبَّ ...».

اين جواب چه زمانى داده شد، آن زمان كه پيامبر در دامنه كوهى كه در كنار مسجدالحرام است ايستاد و فرياد زد: من پيامبرم، فرستاده خدا، بياييد در مقابل خدا تسليم شويد، ابولهب آمده بود و گوش مى كرد، تا اينكه صحبت پيامبر تمام شد، گفت: «تَبّاً لَكَ»؛(دستت بريده باد) ما را جمع كرده اى تا اين حرف ها را بزنى! در جواب او اين سوره نازل شد:

«تَبَّتْ يَدا أَبِي لَهَبٍ وَ تَبَّ ... وَ امْرَأَتُهُ حَمَّالَةَ الْحَطَبِ» (3).

ص: 49

11

أ

ص: 50

كلاب جدّ پنجم پيامبر صلى الله عليه و آله

همسر كِلاب پس از فوت شوهرش به همسرى «ربيعه» درآمد. فرزند كلاب «زيد» نام داشت، همراه مادرش به سرزمين «ربيعه»(شام) منتقل شدند. چون زيد از سرزمين پدرانش دور شد، او را «قُصَىّ» ناميدند.

قصى جدّ چهارم پيامبر صلى الله عليه و آله

قُصَى وقتى در خانه ربيعه به سن جوانى رسيد، به مكه بازگشت. اولين قبيله اى كه بر مكه تسلط يافت، «جرهم» بود كه پدرانشان داماد قبيله جرهم بودند. پس از آن، قبيله «خزاعه»، قبيله جرهم را به خاطر بى حرمتى به كعبه و حرم، از مكه بيرون راندند و بر مكه مسلط شدند. قُصَى زير سلطه آنان نرفت و پس از جنگ و درگيرى و داورى برخى از افراد، قبيله خود(قريش) را در مكه به قدرت رساند و بسيارى از مناصب كعبه را به دست گرفت؛ بدين جهت او را «مُجَمِّع» (1) ناميدند.

او داراى فرزندانى شد به نام هاى: «عبد مناف»، «عبدالدار»، «عبدالعزّى»، «عبد قصىّ». و قصى نخستين كسى است كه قريش را به عزّت و شرف رسانيد.

عبد مناف جدّ سوم پيامبر صلى الله عليه و آله

او پس از فوت پدرش، سرورى قريش را به دست گرفت.

عبد مناف داراى فرزندانى شد به نام هاى: مطّلب، هاشم و عبد شمس(جدّ بنى اميه) كه دو تاى آخرى با هم دوقلو بودند.

هاشم جدّ دوم پيامبر صلى الله عليه و آله

پس از فوت عبد مناف ميان فرزندان وى(هاشم، مطّلب و عبد شمس) از يك سو و پسر

ص: 51

عموهايش؛ يعنى فرزندان عبدالدّار از سوى ديگر اختلاف درگرفت و اين مقدمه نزاع هاى خونين ميان قبايل قريش گرديد، كه پس از داورى داوران، سقايت حاج به هاشم سپرده شد.

«اميّه»، فرزند «عبد شمس» به عموى خود «هاشم» حسد ورزيد و با او مخالفت كرد. لذا از عموى خود خواست پيش كاهن بروند و هر يك مورد تاييد قرار گرفتند زمام امور را به دست گيرند و شرط كردند كه هر كدام محكوم شد، اولًا صد شتر در روزهاى حج قربانى كند و ثانيا فرد محكوم ده سال از مكه بيرون رود.

از قضا هاشم مورد تأييد كاهن قرار گرفت و اميّه مجبور شد از مكه بيرون رود، لذا به شام رفت.

آثار حسادت او در فرزندانش نيز ظاهر شد و بر همين اساس بنى اميه در شام نفوذ داشتند.

هاشم در يثرب با زنى از قبيله خزرج ازدواج كرد؛ يكى از شرايط ازدواج اين بود كه هنگام وضع حمل بايد در ميان خويشان خود باشد. لذا هنگام زايمان، هاشم او را به يثرب آورد و پسرى از او به دنيا آمد كه نامش را «شيبة الحمد» نهادند.

چون هاشم از دنيا رفت برادرش «مطّلب» سرپرستى برادرزاده اش را برعهده گرفت و او را از يثرب همراه خود به مكه آورد، مردم مكه خيال مى كردند او غلام مطّلب است، لذا او را عبدالمطّلب ناميدند.

عبد المطلب جدّ اول پيامبر صلى الله عليه و آله

وى پس از فوت پدرش به سرورى قريش رسيد، عبدالمطلب در قريش از عظمت ويژه اى برخوردار بود، به طورى كه تا آن زمان كسى به پايه او نرسيده بود.

بيشتر سنت هاى نيكوى او مثل وفاى به نذر، پرداخت خمس، قطع دست دزد، حرمت ازدواج با محارم، نهى از زنده به گور كردن دختران و ... به امضاى اسلام رسيد.

پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: خداوند عبدالمطّلب را روز قيامت در سيماى پيامبران و هيبت پادشاهان محشور مى كند. عبدالمطلب داراى فرزندانى شد كه معروف ترين آن ها عبارتند از: عبداللَّه، ابوطالب، عباس، حمزه، ابولهب و حارث (1).

ص: 52

12

أ

ص: 53

13

أ

ص: 54

خاطر حرم واجب كرده است. در حديث ديگرى، امام رضا عليه السلام فرموده اند: مردم مأمور شده اندكه احرام ببندند، تا پيش از ورود به حرم امن الهى، خشوع پيدا كنند و به چيزى از كارهاى دنيا و زينت ها و لذت هاى آن سر گرم و مشغول نباشند و در راه آن چه كه به سوى آن آمده اند، شكيبا باشند و با همه وجودشان رو به خانه خدا آورند، به علاوه در احرام، بزرگداشت خداى متعال و خانه او و فروتنى براى حاجيان است، وقتى كه مى خواهندبه سوى خدا بروند و بر او وارد شوند، در حالى كه به پاداش او اميدوارند، از كيفرش بيمناك و به سوى او روانند، و با فروتنى و تواضع و خضوع، روى به سوى او مى كنند.» (1) سه نكته ظريف و دقيق از استاد شهيد مطهرى:

نكته اوّل: اين كه انسان در مدت معينى يك سلسله كارهاى حلال را برخود حرام مى كند؛ از اين جهت مثل روزه است، تمرين تقوا است. انسان چاره اى ندارد از اين كه در همه عمر در حال احرام بسر برد و محرم باشد، تحمل بعضى محدوديت ها براى رسيدن به سعادت لازم است. هر رژيم تربيتى را كه شما در دنيا پيدا كنيد، براساس لاقيدى مطلق و بى باكى و بى ارادگى نيست، بالأخره يك سلسله چيزها را تحريم مى كند.

نكته دوّم: امورى است كه تحريم شده و حس مقاومت در برابر آن ها تقويت شده، از قبيل صيد، مباشرت با زن، اذيت و آزار حيوان، بوى خوش، نگاه در آينه، دروغ گفتن و فحش دادن و جدال كردن، زينت كردن، پوشيدن سر و لباس دوخته براى مرد و پوشيدن صورت براى زن.

در تحريم صيد، حس شكارچى گرى را از انسان مى خواهد بگيرد، حس آزار را از انسان مى گيرد، قدرت تحمل اذيّت به انسان مى دهد، مقاومت در برابر ميل جنسى مى دهد، ترك استظلال و ترك نازپروردگى مى دهد.

نكته سوم: درباره لباس است؛ لباس در قسمت هاى سادگى و بى رنگى و بى نشانى، محو رنگ ها و شكل هاى لباس ها، براى يك مدت موقت هم كه شده، همه مردم از درجه دار و غير درجه دار، نشاندار و غير نشان دار، نوپوش و كهنه پوش، همه را در يك لباس جمع كرده. گاهى اتفاق مى افتد كه

ص: 55

افراد را در يك جمع واحد دعوت مى كنند و مى خواهند همه را در يك لباس حاضر كنند، آقايان با فلان لباس و خانم ها با فلان لباس، خدا مردم را دعوت كرده با يك لباس رسمى به حضور بيايند. آن، ساده ترين و بى رنگ و شكل ترين آن ها را انتخاب كرده است ... اسلام با اين وسيله شكل يكرنگى و وحدت ايجاد مى كند. (1) كلام آخر: احرام را آغاز نماز بزرگى نيز ناميده اند، مگر نه اين است كه نمازهاى واجب هر روز خود را با تكبيرة الاحرام آغاز مى كنيم. آيا هرگز از خود پرسيده ايم، چرا به آن «اللَّه اكبر» ى كه نماز را با آن آغاز مى كنيم تكبيرةالاحرام مى گويند و آيا شباهتى ميان آن «احرام» و اين «احرام» وجود دارد؟ پاسخ اين است كه:

1- ما با گفتن تكبيرةالاحرام در نماز، قدم به آستانه نماز مى گذاريم و به يك معنى در آنجا هم محرم مى شويم. در طول نماز كارهايى را بر خود حرام مى كنيم، چيزى نمى خوريم، روى از قبله برنمى گردانيم، با صداى بلند خنده نمى كنيم، حرفى غير از آنچه در نماز مى توان گفت بر زبان نمى آوريم، قسمت هايى از بدن را مى پوشانيم و اين حرمت ها را تا پايان نماز حفظ مى كنيم و اين حريم را نمى شكنيم، اينجا هم همينطور است، ما با «احرام» حج نيز مانند احرام نماز كارهايى را بر خود حرام مى سازيم، با اين تفاوت كه محدوده زمانى نماز چند دقيقه است و محدوده زمانى حج چند روز است.

2- در نماز در جايى دور از كعبه و رو به كعبه ايستاده ايم و در حج در كنار كعبه و در حال جنب و جوش و حركت و جابجايى و خواب و بيدارى هستيم و اين دوّمى به زندگى واقعى و عينى ما نزديكتر است تا اولى ....

3- ما در اينجا هم مثل نماز كه با نيت و تكبير آغاز و اعلام مى كنيم، نيت مى كنيم و لبيك مى گوييم، و به دعوت خداوند خانه، كه ما را به خانه خويش ميهمان كرده و فراخوانده پاسخ مثبت مى دهيم و مانند كبوترهايى كه با بال هاى خسته، از راه دور به ايوان و بر بام صاحب خانه خود رسيده باشد، زير لب «تلبيه» مى خوانيم و سرود بندگى و دوستى و عشق سر مى دهيم و با كندن جامه هاى چرك آلود گناه و معصيت و شكستن آينه هاى خودبينى، اشك مى ريزيم و رو به جانب كعبه، به راه مى افتيم و به هر فراز و نشيبى كه مى رسيم، عاشقانه و عارفانه با آوازى حزين زمزمه مى كنيم، «لبيك، اللهم لبيك، لبيك ...» (2).

ص: 56

لباس احرام

واجبات در وقت احرام سه چيز است 1- نيت 2- پوشيدن لباس احرام 3- تلبيه. (1) يكى از لوازم و واجبات احرام، پوشيدن دو جامه احرام براى مردان است، كه يكى «لنگ» است كه به كمر مى بندد و ديگرى «ردا» كه بايد بر دوش انداخت، البته تأكيد شده است كه قبل از نيت احرام و گفتن لبيك لباس را بپوشد. (2) در پوشيدن جامه احرام احتياط واجب آن است كه نيت كند و قصد اجابت امر الهى و اطاعت او كند. احتياط مستحب آن است كه در كندن جامه دوخته هم نيت و قصد اطاعت كند. (3) احرام از نظر عرفانى

كندن لباس دوخته به هنگام احرام به معناى بيرون آمدن از «جامه گناه است»، چنان كه پوشيدن لباس احرام به معناى پوشيدن «جامه و لباس طاعت» است.

تنها «گناه نكردن» مهم نيست، بلكه مهم اطاعت كردن است، لذا حاجى كه لباس احرام و اطاعت بر تن مى كند، مفاد چنين پوششى سه چيز است:

1- دور كردن لباس گناه از خود.

2- لباس احرام نمودى است از روز مرگ و قيامت كه در آن روز افراد، كفن بر تن مى كنند و اسرار قيامت در مناسك حج متجلى مى شود.

3- با لباس احرام امتيازات ظاهرى افراد زايل شده، هر گونه برترى طلبى و فخرفروشى از بين مى رود. (4) بنابراين هم چنان كه هر يك از اعمال حج داراى اسرارى مى باشد، پوشيدن اين دو جامه هم اسرارى دارد.

آيت اللَّه جوادى آملى مى فرمايد:

اين كه لباس دوخته را از تن بيرون مى آوريد، يعنى آن لباس گناه و عصيان را كه تا كنون تار و پود آن را بافتيد و دوختيد و در بر كرديد، بيرون آوريد، و گر نه چه فرقى است بين لباس دوخته و نادوخته؟ پس اين ها همه سرّ حج است. البته چنين نيست كه عبادت در لباس دوخته قبول نباشد، چون انسان در طول سال در لباس دوخته نماز مى خواند و عبادت مى كند

ص: 57

اما در حج قبول نيست، و اين براى آن ا ست كه مى خواهند اسرار حج را به انسان تفهيم كنند كه او روزى را هم در پيش دارد كه با لباس ندوخته وارد آن روز شود و آن روز مرگ است كه كفن در بر مى كند و قيامت با همان كفن ظهور و حضور پيدا مى كند، چون مى خواهند اسرار قيامت را در مناسك و مراسم حج تجلى دهند، از اين رو فرموده اند لباس ساده در بر كنيد كه هر گونه فخر برطرف شود. لباس نادوخته، يعنى لباس احرام بپوشيد تا سفر مرگ در نظرتان مجسم شود و مسأله مردن و قيامت در حضورتان حاضر باشد. امام سجاد عليه السلام به شبلى فرمودند: معناى كندن لباس دوخته شده يعنى خداى من ديگر لباس گناه در بر نمى كنم و از هر گناهى توبه كردم. (1) محرمات احرام

پس از انجام احرام برخى اعمال بر محرم حرام مى شود كه اصطلاحاً اين اعمال را «محرمات احرام» مى نامند. «تروك احرام» يا «محرمات احرام» در برابر عنوان «مستحبات احرام» و «مكروهات احرام» قرار دارد. مجموع محرمات احرام با توجه به تقسيم ذيل 24 مورد مى باشد:

محرمات احرام سه قسم اند:

الف: محرمات مخصوص آقايان

1- زير سايه رفتن در حال حركت

2- پوشاندن سر

3- پوشيدن لباس دوخته

4- پوشيدن كفش يا چيزى كه تمام روى پا را بپوشاند

ب: محرمات مخصوص بانوان

1- پوشاندن صورت

2- پوشيدن زيور براى زينت

ج: محرمات مشترك بين آقايان و بانوان

1- استفاده از بوى خوش

2- نگاه كردن در آينه

ص: 58

3- زدودن مو از بدن

4- كرم زدن و روغن ماليدن

5- سرمه كشيدن به چشم

6- انگشتر به دست كردن براى زينت

7- جدال

8- فسوق

9- بيرون آوردن خون از بدن

10- كشتن حشرات و جانوران ساكن در بدن

11- ناخن گرفتن

12- كندن درخت و گياهان حرم

13- شكار كردن

14- عقد كردن زن

15- لذت جنسى(آميزش)

16- استمناء

17- كشيدن دندان

18- حمل سلاح (1) 14

أ

ص: 59

كشتن حيوانات «غير اهلى» در اين منطقه ممنوع است و در فقه براى مرتكبان آن مجازات هاى خاصى مقرر شده است.

«... مَنْ دَخَلَهُ مِنَ الْوَحْشِ وَ الطَّيْرِ كانَ آمِنَاً مِنْ انْ يُهاجَ أَوْ يُؤْذى حَتّى يَخرُجَ مِنَ الحَرَم» (1).

2- به دليل منطقه امن بودن حرم «أَ وَ لَمْ يَرَوْا أَنَّا جَعَلْنا حَرَماً آمِناً» (2)

، هر فرد مسلمان تا هنگامى كه در اين منطقه زندگى مى كند، از مصونيت خاصى برخوردار است، «... مَن دَخَلَ الحَرَمَ مُستَجيراً به، كان آمِناً مِن سَخَطِ اللَّهِ» (3)

3- در اين منطقه جنگ و خونريزى ممنوع است.

4- ورود به حرم بايد با تشريفات خاصى انجام گيرد كه از آن به «احرام» تعبير مى شود و داراى احكام ويژه اى است.

5- افراد غير مسلمان، حق سكونت در منطقه حرم را ندارند و بسيارى از فقها ورود غير مسلمان را به اين منطقه، چه به عنوان اقامت، و چه براى عبور ممنوع دانسته اند. (4) اين حكم شامل سفرا و نمايندگى هاى خارجى و افراد غير مسلمانى كه حامل پيام مى باشند و نيز هيأت هايى كه براى عقد قرارداد، قصد ورود به منطقه حرم را دارند نيز مى گردد.

از اين رو در چنين مواردى مى توانند براى انجام مقاصد خود از مسلمانان استفاده نمايند و يا در خارج حرم با پيشواى مسلمانان و نمايندگان رسمى وى ملاقات كنند. (5) 6- كندن درختان، و ريشه ها وشاخه هاى گياهان حرم ممنوع است، اين حكم اختصاص به محرم ندارد و هر كس اين حكم الهى را رعايت نكند، بايد كفاره بدهد. (6) 7- تردد مسلحانه در منطقه حرم ممنوع است. «لاتَخْرُجُوا بِالسُّيُوفِ إلَى الْحَرَمِ» (7)

8- از سكونت كسانى كه عامل فساد و الحاد هستند، در منطقه حرم جلوگيرى به عمل آيد و با آنها به خشونت رفتار شود. «مَنْ يُرِدْ فِيهِ بِإِلْحادٍ بِظُلْمٍ نُذِقْهُ مِنْ عَذابٍ أَلِيمٍ» (8)

منظور از كسانى كه

ص: 60

در حرم قصد الحاد و ظلم دارند، آنهايى هستند كه قصد ارتكاب اعمالى چون سرقت، ستمگرى، تجاوز به حقوق مردم و هر نوع ظلم داشته باشند، كه از اقامت آنها در حرم جلوگيرى مى شود. «يُتَّقى انْ يُسْكِنَ الْحَرَم». (1)

9- اشيايى كه در حرم پيدا مى شود حكم ويژه اى دارد و اصولًا دست زدن به اشياء گمشده حرم منع شده است. «لاتَمَسُّ ابَدَاً حَتّى يَجي ءَ صاحِبُها» (2).

10- كسى كه در خارج حرم مرتكب جنايتى شود و سپس به حرم پناهنده گردد، تا وقتى در حرم باشد از اجراى حد معاف است، لكن براى چنين كسى محدوديت هايى ايجاد مى شود تا ناگزير از حرم خارج گردد و حد بر او جارى شود، اما كسانى كه در حرم به جنايتى دست بزنند، به دليل اين كه احترام حرم را ناديده گرفته اند، از مصونيت حرم محروم مى شوند و بر آن ها حد جارى مى شود. (3) 11- قصر و يا اتمام خواندن نماز در حرمين شريفين براى مسافر اختيارى است، و اين حكم اگرچه اختصاص به مسجدالحرام دارد، ولى جمعى از فقها در مورد تمام شهر مكه نيز چنين اختيارى را براى مسافرين قائل شده اند، حتى اگر مسافر در حال عبور از شهر مكه باشد، مى تواند نماز خود را تمام بخواند. (4) 15

أ

ص: 61

منش آدمى است. چنانچه پيامبر صلى الله عليه و آله فرموده است: «انَّ اكمَلُ المُؤْمِنينَ ايمانَاً احْسَنُهُم اخلاقاً.» (1)

كامل ترين مؤمنان از نظر ايمان، خوش اخلاق ترين آنان هستند.

زندگى در وطن «حضر» نسبتاً آرام و بى دغدغه و متفاوت از زندگى در سفر است. در سفر، زندگى، توأم با جابجايى، رويارويى با مشكلات، خستگى و بعضاً خروج از حالت طبيعى و اعتدال است و لذا رعايت اصول، آداب و اخلاق در سفر، بسيار مؤثر، عميق و كارآمدتر است. چنان كه غالب محققان و پژوهشگران به اين واقعيت توجه نموده و اشارات پر معنا و زيبايى دارند، از آن جمله رهنمودهاى محقق بزرگوار، شهيد مطهرى است كه ضمن پرداختن به اين موضوع نكات ارزشمندى را مطرح نموده است:

مسافرت، اخلاق و آداب خاصى را ايجاب مى كند، زيرا وضع جديدى براى انسان به وجود مى آورد و انسان را در شرائط خاصى قرار مى دهد كه با محيط اقامت يعنى وطن متفاوت است. در مسافرت انسان با يك عده كه «هم سفر» ناميده مى شوند، شب و روز به سر مى برد. بسيارى از پرده ها كه تا آن وقت ميان او و هم سفرانش وجود داشت خواه ناخواه برداشته مى شود، خواب و بيداريش با آن هاست، همكارى ها و هم گامى هايى كه هرگز در وطن پيش نمى آيد، لازم مى شود. اين ها قهراً وظايف و تكاليف خاصى را به وجود مى آورد و آمادگى روحى و اخلاقى مخصوصى را ايجاب مى كند.

نگاهى به مجموعه روايات اسلامى نكاتى رابه عنوان آداب سفر به ما مى آموزد، كه مهم ترين آن ها «آيين همراهى و همسفرى» است، تأكيد شده است كه پيش از سفر، هم سفر مناسبى را پيدا كنيد، چرا كه مسافرت تنهايى مكروه است. آداب ديگر سفر را طبق تعاليم دينى فهرست وار اين گونه مى يابيم:

1- خدا حافظى از خانواده و بستگان از سوى مسافر، بدرقه كردن كسى كه به سفر مى رود، از سوى اهل خانه و بستگان.

2- شروع سفر با صدقه، جهت سلامتى و رفع و دفع بلاها.

3- خواندن دو ركعت نماز، دعا كردن به جان و مال و خانواده خود و به خدا سپردن آنها و بر او توكل كردن.

4- خواندن اين دعا «بِسْمِ اللَّهِ، آمنَتُ بِاللَّهِ، تَوَكَّلْتُ عَلَى اللَّهِ، ما شاءَ اللَّه، لاحَولَ وَ لا قُوَّةَ الّا بِاللَّهِ».

5- داشتن وسيله اى براى دفع شر و خطرات احتمالى و حمل ابزار دفاعى.

ص: 62

6- همراه داشتن مسواك، شانه، لباس و ظرف.

7- همراه داشتن مواد غذايى و خوراكى هاى مورد نياز و ره توشه سفر.

8- همراه داشتن داروها و ديگر وسايل مورد نياز.

9- در سفر بار دوش ديگران نبودن و خرج خود را به گردن ديگران نينداختن.

10- مراعات حال هم سفر، در صورتى كه خسته يا مريض باشد.

11- همكارى در كارها، برعهده گرفتن كارهاى سنگين در مسافرت.

12- توجه كردن به حرف بزرگ ترها.

13- مشورت با هم سفران در انجام كارها و تصميم گيرى ها.

14- مواظبت بر خواندن نماز اول وقت

15- نقل نكردن سختى ها و ناملايمات سفر پس از مراجعت.

16- آوردن هديه و سوغات براى اهل خانه در هنگام مراجعت از سفر.

17- شكر كردن و بر نعمت سلامتى حمد كردن در زمان مراجعت از سفر.

براى تك تك آن چه ياد شد، احاديث مكررى در متون دينى آمده است كه مجال طرح آن ها نيست. (1) توصيه هايى ديگر به مسافر

1- پيش از هر چيز ردّ مظالم بدهد و قرض هايى كه دارد ادا كند و هزينه كسانى را كه واجب النفقه او هستند فراهم كند و اگر امانتى در دست او هست به صاحبانش باز گرداند و جز مال حلال براى سفر بر ندارد و آن قدر خرج سفر بردارد كه به همراهانش كمك كند و بايد در سفر خوش سخن باشد و ديگران را اطعام كند و با آنان با اخلاق نيكو برخورد كند، زيرا مسافرت رازهاى درونى را ظاهر مى سازد. هر كس براى رفاقت در سفر شايسته باشد، براى معاشرت در غير سفر نيز شايسته است. حال آن كه در وطن، كسى شايستگى معاشرت را دارد در صورتى كه شايستگى هم سفرى را ندارد. از اين رو گفته شده است هرگاه معاشرين كسى در وطن او را تمجيد كردند و هم سفرانش او را ستودند، در شايستگى او نبايد ترديد كرد. مسافرت از عوامل دلتنگى است و هر كه در وقت دلتنگى خوش خلق باشد(واقعاً) خوش اخلاق است.

2- اين كه همراهى براى خود انتخاب كند و به تنهايى بيرون نشود، و بايد همراهش كسى

ص: 63

باشد كه در امور دينى او را يارى كند. پيامبر صلى الله عليه و آله نهى فرمود از اين كه كسى به تنهايى سفر كند، فرمود: اوّل همراه، سپس مسافرت.

از قول پيامبر صلى الله عليه و آله نقل شده:

شخص مسافر براى خانواده اش دو ركعت نماز بخواند و به پيشگاه خداوند عرض كند: خداوندا خود و خانواده و مال و اولاد و دنيا و آخرت و پايان كارم را در نزد تو به وديعه مى گذارم.

3- در وقت مسافرت و بيرون آمدن از منزل دعا بخواند:

امام صادق عليه السلام هرگاه پاى در ركاب مى نهاد اين آيه را تلاوت مى كرد: «سُبْحانَ الَّذِى سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ»، سپس 7 مرتبه سبحان اللَّه، 7 مرتبه الحمدللَّه، 7 مرتبه لااله الااللَّه مى گفت.

4- از هر منزلى صبح زود حركت كند.

5- پياده نشود، مگر آن كه روز بالا آمده باشد، زيرا اين سنت است، و هم چنين بيشتر حركتش در شب انجام گيرد.

پيامبر فرمود بر شما باد به حركت در شب، زيرا زمين شب هنگام بيش از هنگام روز طى مى شود.

6- آن كه از روى احتياط روز حركت كند و جداى از كاروان، تنها راه نيفتد، زيرا ممكن است غافلگير شود و يا درمانده گردد و شب هنگام موقع خواب مواظب باشد.

7- اگر سواره است با مركبش مدارا كند و بيش از اندازه بر آن بار نكند، زيرا اين عمل نهى شده است.

8- چند چيز را با خود همراه داشته باشد؛ عايشه مى گويد پيامبر وقتى مسافرت مى كرد پنج چيز را همراه خود مى برد. آيينه، سرمه دان، شانه كوچك براى محاسن، مسواك و شانه سر.

9- از امام صادق عليه السلام روايت شده كه هرگاه با گروهى مسافرت كرديد با آن ها در كار خود و كارهاى جمعى مشورت كنيد.

10- مسافر چون نزديك وطنش رسيد ورودش را به اطلاع بستگانش برساند، تا ناگهانى بر آنها وارد نشود و چيزى را برخلاف ميلش نبيند و سزاوار نيست كه شبانه بر آنها وارد شود كه از اين كار نهى شده است.

11- شايسته است براى خانواده و بستگانش ارمغان از خوردنى ها يا چيز ديگر به قدر امكانش بياورد. زيرا اين سنت است.

ص: 64

علماى اسلام نيز اين دستورات اسلامى را در مقدمه حج ذكر كرده اند، زيرا در ميان فرايض اسلامى، اين فريضه است كه مستلزم سفر و خروج از وطن مى باشد. (1) معنا و مفهوم سه كلمه «اخلاق»، «آداب» و «سفر»

الف- اخلاق

«اخلاق» جمع خُلق است. خُلق يعنى خوى، ساختمان انسان تا آن جا كه مربوط به بدن است، خَلق(به فتح خاء) گفته مى شود و تا آن جا كه مربوط به روح يعنى مربوط به قسمتى از تمايلات روحى است خُلق(به ضم خاء) گفته مى شود به عبارت ديگر خَلق مربوط به شخص است و خُلق مربوط به شخصيت. در دعا وارد شده است هنگامى كه در مقابل آيينه مى ايستيد و خود را مى بينيد، بگوييد:

«اللَّهمَ حَسِّنْ خُلْقى كَما حَسَّنْتَ خَلْقى» (2)

؛ خداوندا! اخلاق مرا نيكو گردان، هم چنان كه اندام مرا نيكو گردانيده اى. (3) ب- آداب

«آداب»، جمع ادب است. تشريفاتى كه انسان براى كارهاى خود قرار مى دهد، آداب آن كار ناميده مى شود. مثلًا غذا خوردن يك «عمل طبيعى» است، انسان مى تواند با دست غذا بخورد و يا با قاشق؛ با دست راست غذا بخورد يا با دست چپ؛ هنگام شروع «بسم اللَّه» بگويد و در پايان «الحمدللَّه» بگويد و يا سكوت كند؛ با تأنى غذا بخورد يا سريع و ... اين ها آداب غذا خوردن ناميده مى شود.

افراد، هنگام برخورد با يكديگر، معمولًا آدابى را رعايت مى كنند؛ سلام مى كنند، يا دست تكان مى دهند و يا ... سلام ادب ملاقات است. سفر نيز به نوبه خود اخلاق و آدابى دارد، يعنى انسان بايد از برخى خصلت هاى روحى بهره مند باشد. نسبت به ديگران رئوف و مهربان باشد. به چهره آنان لبخند بزند و پاره اى آداب را رعايت كند (4).

ص: 65

توصيه شده است قبل از سفر به دوستان اطلاع دهيد، هنگام خروج بسم اللَّه بگوييد (1)، تنهايى به سفر نرويد (2)، هزينه سفر را از مال حلال استفاده نماييد. (3) دعا نمودن و صدقه دادن (4) و با دوستان و آشنايان خداحافظى كردن، چند نمونه از آداب سفر هستند.

ج- سفر

«سفر» از ماده «سفور» است كه به معناى برداشتن يك چيز است. غزالى مى گويد:

«سفر از آن جهت «سفر» ناميده شده كه پرده از روى اخلاق واقعى انسان برمى دارد.» (5) در مسافرت مى توان به اخلاق واقعى اشخاص پى برد، زيرا شناخت درست و كارآمد، در سفر انجام مى گيرد.

مى گويند: شخصى مى خواست درباره ديگرى، شهادت بدهد، به او گفتند: آيا با او سفر كرده اى؟

گفت: نه، گفتند: پس او را نمى شناسى. (6) به طور كلى هر چيزى كه انسان را در شرايط غير عادى كه آرامش روح را برهم مى زند، قرار دهد، پرده از روى اخلاق واقعى انسان برمى دارد.

انسان در حال عادى حكم آب راكدى را دارد كه در حوضى جمع شده است و به واسطه ركود، مخلوطهاى آب (7) ته نشين شده و آب، به صورت زلال و شفاف، ديده مى شود (8).

ص: 66

فوايد سفر

سفر براى انسان، مفيد و لازم است، زيرا آدمى را پخته و جهان ديده مى كند، هم چنين سفر فوايد مادى و معنوى فراوانى دارد، لذا در ستايش سفر، گفته ها و سخنان زيادى وجود دارد كه به برخى از آنها اشاره مى شود.

در ديوان منسوب به اميرالمؤمنين عليه السلام با اين شعر زيبا و پر معنا روبرو مى شويم:

تَعَزَّب عَنِ الاوطانِ فى طَلَبِ العُلى وَسافرِ فَفِى الاسفارِ خَمسُ فَوائِد

تَفَرُّجُ هَمٍّ وَ اكتِسابُ مَعيشَةٍ و عِلمٍ و آدابٍ و صُحبة ماجِدٍ (1)

در طلب علّو و بزرگى از وطن خارج شو. زيرا در سفر پنج فايده مشهود است:

1- غصّه هاى محلى فراموش مى شود.(روحيه انسان با نشاط مى شود).

2- وسيله كسب معيشت است(سود مادى براى تأمين زندگى در پى دارد).

3- وسيله آموختن علم است(به انسان علم و آگاهى مى بخشد).

4- راه ادب آموزى است.(آداب و سنت هايى را مى آموزد).

5- به وسيله سفر، انسان به مصاحبت بزرگان توفيق مى يابد.(با انسان هاى بزرگوار؛ دوست، آشنا و همراه مى گردد).

در سفر، حقايق زيادى براى انسان روشن و آشكار مى شود كه از همه مهم تر، اين است كه سفر ماهيت هر كسى را براى خودش روشن مى كند. اخلاق واقعى هر كسى در سفر، ظاهر مى شود.

يعنى در سفر آشكار مى شود كه چه كسى شجاع است و چه كسى ترسو، چه كسى مهربان و با عاطفه، چه كسى عصبانى و كم گذشت، چه كسى خدمتگزار است يا حليم و پرحوصله، چه كسى دروغگو، حقه باز و كم ظرفيت و ... لذا سفر بستر مناسبى است براى شناخت «خود» و درمان ضعف هاى خود. (2)

ص: 67

مسافرت براى سلامتى

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله مى فرمايد: «سافِرُوا، تَصِحُّوا» (1)

؛ سفر كنيد تا سلامت باشيد.

قرآن كريم نيز به سير در زمين امر مى كند و آن را موجب باز شدن چشم، گوش، تجربه و ازدياد عقل مى داند.

«أَ فَلَمْ يَسِيرُوا فِي اْلأَرْضِ فَتَكُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ يَعْقِلُونَ بِها أَوْ آذانٌ يَسْمَعُونَ بِها» (2)

آيا در زمين گردش نكرده اند، تا دل هاى متفكر و گوش هاى باز و شنوا، پيدا كنند.

غزالى نيز به اين نكته، اشاره دارد:

«وَ امّا آياتُ اللَّهِ فى ارضِهِ فى مُشاهَدَتِها فَوائِدٌ لِلْمُسْتَبصر، فَفيها قِطَعٌ مُتَجاوِراتٌ وَ فيها الجِبالُ وَ البَرارى وَ البِحار وَ انواعُ الحيوانِ وَ الَّنباتِ ...» (3)

در مشاهده آيات الهى در زمين، فوائدى براى مستبصر است كه از آن جمله است، ديدن شهرها(ديدار و ملاقات با آدميان)، كوهها، بيابان ها و درياها و انواع مختلف حيوانات، نباتات و درختان و غيره.

فوايد سفر به مكه و مدينه

اضافه بر فوائد مادى و معنوى كه در سفرهاى معمول مترتب مى باشد، سفر به مكه و مدينه، آثار و بركات ويژه اى را نيز براى افراد به همراه دارد.

1- زيارت خانه خدا

2- توفيق انجام اعمال حج و عمره و بهره مندى از ثواب هاى تعيين شده براى اين اعمال

3- زيارت قبور پيامبر صلى الله عليه و آله و ائمه معصومين عليهم السلام و اولياى الهى، هم چنين آشنايى با اماكن متبركه و آثار پيامبران و ائمه اطهار عليهم السلام

4- آشنايى با اقوام و ملل مختلف

5- آشنايى با فرق و مذاهب مختلف

6- ملاحظه نمايش شكوه و عزّت و عظمت مسلمانان در سايه دستورات اسلام

7- تقويت اسلام و برگزارى مانور اتحاد اسلامى

8- آمرزش گناهان و پاك شدن از آلودگى ها و ...

ص: 68

16

أ

ص: 69

حُرَّاسَهَا وَ بَابُكَ مَفْتُوحٌ لِلسَّائِلِينَ جِئْتُكَ لِتَنْظُرَ إِلَيَّ بِرَحْمَتِكَ يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِين» (1)

چشم هاى بندگان در خواب فرو رفته و ستارگان آسمان جلوه گر شدند، و تو خداوند حى و قيومى. خداوندا! در اين دل شب، پادشاهان درهاى قصرهاى خويش را بسته، و نگهبانان بر آن ها گمارده اند، تنها درى كه براى سائلان گشوده است، در خانه تو است.

هم اكنون من در خانه تو آمده ام، تا به من نظر كنى، آمده ام و نظر لطفت را مى طلبم، اى كريم! به رحمتت اى رحيم ترين رحم كنندگان.

... اصمعى مى گويد: آن جوان باز هم ادامه داد و اشعار تكان دهنده و بسيار جذاب در همين مضمون بيان كرد و آن قدر خواند و خواند كه بى هوش شد و به روى زمين افتاد. نزديك او رفتم و به صورتش خيره شدم، متوجه شدم او زين العابدين، على بن الحسين، امام سجاد عليه السلام است.

نمونه دوم

محمد پسر ابوحمزه ثمالى نقل مى كند كه شبى امام زين العابدين عليه السلام را در آستانه كعبه مشاهده كردم در حالى كه مشغول نماز بود، آن قدر قيام را طول داد كه گاهى سنگينى بدن را بر روى پاى راست و گاهى بر روى پاى چپ قرار مى داد و مى شنيدم كه با صوتى حزين و جانكاه مى گفت:

«يَا سَيِّدِي تُعَذِّبُنِي وَ حُبُّكَ فِي قَلْبِي أَمَا وَ عِزَّتِكَ لَئِنْ فَعَلْتَ لَتَجْمَعَنَّ بَيْنِي وَ بَيْنَ قَوْمٍ طَالَ مَا عَادَيْتُهُمْ فِيك» (2)

آقاى من! آيا مرا عذاب مى كنى در حالى كه محبت تو را در دل دارم، قسم به عزّتت! اگر چنين كنى مرا با كسانى قرار داده اى كه دشمنى طولانى با تو دارند.

طاووس يمانى نيز مى گويد: وارد محيط مسجدالحرام شدم، ديدم شخصى در كنار بيت مشغول دعا و اشك و آه است، همين كه از عبادت فارغ شد، مشاهده كردم آن شخص على بن الحسين عليهما السلام است، عرض كردم: اى پسر رسول خدا! من شما را در حالتى ديدم كه زياد سوز و گداز داشتيد و حال آن كه سرمايه اميدوارى براى شما هست و شما را ايمن از خوف و نگرانى مى نمايد. (3) اول: آن كه پسر رسول خدا هستى،

دوم: مشمول شفاعت جدت خواهى شد،

ص: 70

سوم: رحمت پروردگار شامل حالت خواهد شد.

امام عليه السلام فرمود: اولًا پسر رسول خدا بودن مرا ايمنى نمى دهد، زيرا كه خداوند مى فرمايد: «فَلا أَنْسابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ وَ لا يَتَساءَلُونَ» (1)

(روز قيامت نسبت و فاميلى مطرح نيست).

ثانياً در مورد شفاعت جدّم همان گونه است كه خداوند مى فرمايد:

«لا يَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضى» (2)

(شفاعت نمى كنند مگر كسانى را كه خداوند رضايت دهد)

ثالثاً در مورد رحمت پروردگار، «اءِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَرِيبٌ مِنَ الْمُحْسِنِينَ» (3)

. رحمت خدا به نيكوكاران نزديك است.

17

أ

ص: 71

ب: استطاعت طريقى(سربيه)، «تخلية السرب» يا امنيت راه، بدين معنى كه دررفتن وبرگشتن وبدون تكلف در مكه، خطرى برمال وجان وناموسش نباشد.

ج: استطاعت بدنيه، يا صحت وسلامت بدن، بدين معنى كه از رفتن به حج، مشقت شديد لازم نيايد.

د: استطاعت زمانيه، يا وسعت وقت، بدين معنى كه وقت كافى براى رفتن به مكه معظمه و بجاى آوردن اعمال واجب در آنجا باشد. پس اگر وقت تنگ باشد حج در آن سال ساقط است.

به عقيده مشهور بين متقدمين «رجوع به كفايت، نيز ازشرائط حج است، يعنى مكلف بايد درآمدى داشته باشد كه پس ازبرگشتن از حج بتواند خود و عائله خود را اداره كند و دچار فقر و سؤال نشود.» (1) شرايط وجوب حجةالاسلام

حضرت امام خمينى «قدس سره» و ساير مراجع عظام نيز چنان كه در «مناسك محشى» آمده است، فرموده اند: با چند شرط حج واجب مى شود:

1 و 2- بلوغ و عقل 3- حرّيت (2) 4- استطاعت از جهت مال و صحت بدن و توانايى، باز بودن راه و آزادى آن و وسعت وقت و كفايت آن.

استطاعت از جهت مال يعنى داشتن زاد و راحله، كه توشه راه و مركب سوارى است. و چنانچه عين آن ها را ندارد، كافى است چيزى مثل پول يا متاع ديگر داشته باشد كه ممكن است آن را صرف در تهيه آن ها نمايد و شرط است كه مخارج برگشتن را نيز داشته باشد. (3) يك نكته اخلاقى از استاد شهيد مطهرى

استاد شهيد مطهرى در كتاب «حج» كه حاوى يادداشت هاى آن بزرگوار است، مى نويسد: گاهى بعضى افراد مى پرسند، چطور است كه از نظر اسلام استطاعت مالى و استطاعت بدنى و استطاعت طريقى شرط است، اما استطاعت روحى و اخلاقى شرط نيست؟ يعنى چطور است كه حاجى بايد از لحاظ مالى آن قدر ثروت داشته باشد كه به راحتى به مكه برود و برگردد و ضربه اى به كار و كسب و وضع خانواده اش وارد نشود، و از لحاظ بدنى بايد سالم باشد، مريض نباشد، از لحاظ راه بايد امنيت

ص: 72

داشته باشد، اما لازم نيست كه حاجى از لحاظ روحى و اخلاقى سرمايه كافى داشته باشد؟ پاسخ اين است كه استطاعت روحى و اخلاقى هم شرط است، اما با يك تفاوت و آن اين كه ساير استطاعت ها شرط وجوب است و اما استطاعت روحى و اخلاقى شرط وجود است.

توضيح اين كه شرط وجوب يعنى شرطى كه تا پيدا نشود تكليفى در كار نيست، مثلًا رسيدن مال به حد نصاب شرط وجوب زكات است، تا مال به حد نصاب نرسد تكليفى نيست. اما شرط وجود يعنى شرطى كه تا آن شرط محقق نشود، عمل انسان صحيح يا قبول نيست. مثلًا پاكى لباس و بدن شرط نماز است، اما شرط وجود است، يعنى بدن و لباس بايد پاك باشد تا نماز درست باشد. هم چنين حضور قلب شرط نماز است، يعنى بايد حضور قلب باشد تا نماز مقبول واقع شود و انسان را بالا ببرد و آثار خود را ببخشد. فرق اين دو نوع شرط اين است كه انسان مكلف نيست شرط وجوب را ايجاد كند، بلكه هر وقت موجود شد آن وقت انسان تكليف پيدا مى كند. مثلًا انسان مكلف نيست كه حتماً مال خود را به حد نصاب برساند كه زكات بدهد، ولى اگر به حد نصاب رسيد، زكات واجب مى شود، اما شرط وجود شرطى است كه الزاماً بايد آن را ايجاد كرد، مثلًا الزاماً بايد حضور قلب وجود داشته باشد تا نماز مورد قبول واقع شود و اثر واقعى خود را ببخشد.

پس شرط وجود از شرط وجوب مهم تر است. استطاعت اخلاقى و روحى شرط وجود است، يعنى تنها در صورت آمادگى روحى و اخلاقى است كه انسان از مزاياى بى پايان روحى و اجتماعى بهره مند مى شود و اگر انسان اين آمادگى را نداشته باشد «محنت باديه خريده به سيم» حالا چه دليلى داريم كه استطاعت روحى، شرط وجود يعنى شرط مقبوليت و مفيد بودن حج است؟ براى نمونه يك روايت را ذكر مى كنيم:

شيخ صدوق روايت كرده كه امام باقر عليه السلام فرمود:

«ما يُعبَأ بِمَن يَؤمَ هذَا البَيت اذا لَم يَكن فيه ثَلاثُ خِصالٍ: حِلمٌ يَملِكُ بِهِ غَضَبَه، خُلقٌ يُخالِقُ به مَن صَحِبه وَ وَرَعٌ يحجُزُه عَن مَعاصِى اللَّهِ»

كسى كه به قصد حج به خانه كعبه مى آيد، مورد عنايت واقع نمى شود، مگر آن كه در او سه خصلت وجود داشته باشد: داراى نيروى حلم و بردبارى باشد كه بتواند جلو خشم خود را- كه خواه ناخواه موجبات آن در سفر پيش مى آيد- بگيرد، اخلاق مناسبى براى معاشرت با همسفران داشته باشد و پارسايى داشته باشد كه جلوى او را از گناهان بگيرد. (1)

ص: 73

18

أ

ص: 74

19

أ

ص: 75

وحى گرديد.

گرچه برخى از امور، موقتاً و در حال احرام بر انسان حرام است، (1) ولى برخى از امور مطلقاً حرام است. مطابق بيان امام سجاد عليه السلام، در حديث شبلى، حج گزار بايد هنگام احرام بستن قصد كند هر چه را خدا بر وى حرام كرده، او هم بر خود تحريم كند. (2) منظور همه گناهان است، پس احرام در ميقات يعنى خدايا من تعهد مى كنم كه همه محرمات را بر خود تحريم كرده، براى هميشه آن ها را ترك كنم. (3) نظر به اينكه در موارد متعددى در اين كتاب به حديث معروف «شبلى» اشاره شده لذا در اين بخش متن كامل حديث شبلى نقل مى شود. (4) بخش اول

«لَما رَجَعَ مَولانا زَيْنُ العابِدينَ عليه السلام مِن الحَجِّ اسْتَقْبَلَهُ الشِبْلىُّ.

فَقالَ عليه السلام له: حَجَجْتَ يا شِبلىُّ؟

قالَ: نَعَمْ يا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ.

فَقال عليه السلام: انَزَلْتَ الميقاتَ وَ تَجَرَّدْتَ عَنْ مَخِيطِ الثِّيابِ وَ اغْتسَلْتَ؟

قالَ: نَعَم.

قالَ عليه السلام: فَحينَ نَزَلْتَ الميقاتَ نَوَيْتَ انَّكَ خَلَعْتَ ثَوْبَ الْمَعْصِيَةِ وَ لَبِسْتَ ثَوْبَ الطاعَة؟»

قالَ: لا

قالَ عليه السلام: فَحينَ تَجَرَّدْتَ عَنْ مَخِيطِ ثِيابِكَ نَوَيْتَ انَّكَ تَجَرَّدْتَ مِنَ الِّرياء وَ النِّفاقِ وَ الدُّخُولِ فى الشُّبَهاتِ؟

قالَ: لا

قالَ عليه السلام: فَحينَ اغْتَسَلْتَ نَويْتَ انَّكَ اغْتَسَلْتَ مِنَ الْخَطايا وَ الذُّنُوبِ؟

قالَ: لا.

قالَ: قالَ فما نَزَلْتَ الميقاتَ وَ لا تَجَرَّدْتَ عَن مَخيطِ الثِّيابِ وَ لا اغْتَسَلْتَ

ص: 76

ترجمه:

هنگامى كه امام سجاد عليه السلام از سفر حج بازگشت شخصى به نام «شبلى» كه او نيز حج گزارده بود، به استقبال امام شتافت.

امام عليه السلام از او پرسيد: اى شبلى! آيا حج گزاردى؟

شبلى گفت: آرى فرزند پيامبر!

امام عليه السلام فرمود: آيا به «ميقات» (1) فرود آمدى و جامه هاى دوخته (2) را از تن درآوردى و غسل كردى؟

شبلى گفت: آرى.

امام عليه السلام فرمود: آن گاه كه به ميقات فرود آمدى و جامه هايت را درآورده، «غسل احرام» كردى و خواستى «لباس احرام» بپوشى آيا چنين نيت كردى كه «لباس گناه» را نيز از خويشتن دورگردانى و «جامه اطاعت خداوند» را در بركنى؟

شبلى گفت: نه!

امام عليه السلام فرمود: آن هنگام كه جامه هاى دوخته را از تن بيرون مى آوردى، آيا قصد كردى كه از ريا و نفاق و امور شبهه ناك نيز به درآيى؟

شبلى گفت: نه!

امام عليه السلام فرمود: هنگامى كه آلودگى هاى بدن خويش را با غسل مى زدودى، آيا در اين انديشه بودى كه خويشتن را نيز از رذيلت ها و گناهان بشويى؟

شبلى گفت: نه!

امام عليه السلام فرمود: پس، نه به ميقات فرود آمده اى و نه از لباس دوخته جدا شده اى و نه غسل كرده اى!

بخش دوّم:

«ثُمَّ قالَ عليه السلام: تَنَظَّفْتَ وَ احْرَمْتَ وَ عَقَدْتَ بِالْحَجِّ؟

قالَ: نَعَم.

قالَ عليه السلام فَحينَ تَنَظَّفْتَ وَ احْرَمْتَ وَ عَقَدْتَ الْحَجَّ نَوَيْتَ انَّكَ تَنَظَّفْتَ بِنُورِ التَّوْبَةِ الْخالِصَةِ للَّهِ تَعالى؟

قالَ: لا

قالَ عليه السلام: فحِينَ احْرَمْتَ نَوَيْتَ انَّكَ حَرَّمْتَ عَلى نَفْسِكَ كلَّ مُحَرَّمٍ حَرَّمَه اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ؟

قالَ: لا

ص: 77

قالَ عليه السلام: فَحينَ عَقَدْتَ الْحَجَّ نَوَيْتَ انَّكَ قَدْ حَلَلْتَ كُلَّ عَقْدٍ لِغَيْرِ اللَّهِ؟

قالَ: لا

قالَ لَهُ عليه السلام: ما تَنَظَّفْتَ وَ لا احْرَمْتَ وَ لا عَقَدْتَ الْحَجَّ.»

ترجمه:

سپس امام عليه السلام به او فرمود: آيا نظافت كردى و «محرم» شدى،(لباس احرام پوشيدى) و نيّت حج كردى؟

شبلى گفت: آرى.

امام عليه السلام فرمود: آن گاه كه نظافت مى كردى و احرام مى بستى و نيّت حج مى نمودى، آيا قصدت اين بود كه با نور توبه و بازگشتى خالصانه به سوى خداوند، پليدى ها و گناهان جانت را نيز بزدايى؟

شبلى گفت: نه!

امام عليه السلام فرمود: هنگام «محرم شدن» در اين انديشه بودى كه علاوه بر آنچه در حال احرام، بر تو حرام مى گردد(هر چه را خداوند) براى هميشه حرام فرموده است نيز بر خويشتن حرام گردانى؟

شبلى گفت: نه!

امام عليه السلام فرمود: هنگام بستن پيمان حج، انديشيدى كه هر قيد و بند غير خدايى را از خويشتن بگشايى و تنها در گرو پيمان خداوند باشى؟

شبلى گفت: نه!

امام عليه السلام فرمود: پس، نه نظافت كردى و نه محرم شده اى و نه پيمان حج بسته اى!

بخش سوّم

«قالَ لَهُ عليه السلام: ادَخَلْتَ المِيقاتَ وَصَلَّيْتَ رَكْعَتَىِ الاحْرامِ وَ لَبَّيْتَ؟

قالَ: نَعَمْ.

قالَ عليه السلام: فَحينَ دَخَلْتَ المِيقاتَ نَوَيْتَ انَّكَ بِنِيَّةِ الزِّيارَةِ؟

قالَ: لا

قالَ عليه السلام: فحينَ صَلَّيْتَ الرَّكْعَتَينِ نَوَيْتَ انَّكَ تَقَرَّبْتَ الَى اللَّه بِخَيْرِ الْاعْمالِ مِنَ الصَّلاةِ وَ اكْبَرِ حَسَناتِ الْعِبادِ؟

قالَ: لا.

ص: 78

قالَ عليه السلام: فَحينَ لَبَّيْتَ نَوَيْتَ انَّكَ نَطَقْتَ للَّهِ سُبْحانَهُ بِكُلِّ طاعَةٍ وَ صَمَتَّ عَنْ كُلِّ مَعْصِيَةٍ؟

قالَ: لا.

قالَ لَهُ عليه السلام: ما دَخَلْتَ المِيقاتَ وَ لا صَلَّيْتَ وَ لا لَبَّيْتَ.»

ترجمه:

امام عليه السلام به او فرمود: آيا به «ميقات» كه وارد شدى، دو ركعت «نماز احرام» گزاردى و «لبيك» گفتى؟

شبلى گفت: آرى.

امام عليه السلام فرمود: هنگام ورود به «ميقات»، نيت و انديشه ات نايل شدن به زيارت خداوند و وصول به لقاى پروردگار بود؟

شبلى گفت: نه!

امام عليه السلام فرمود: آن هنگام كه «نماز احرام» مى خواندى، آيا نيت كردى كه به وسيله نماز، كه بهترين اعمال و برترين حسنات بندگان است، به خداوند نزديك شوى و به او تقرب جويى؟

شبلى گفت: نه!

امام عليه السلام فرمود: هنگامى كه «لبيك» مى گفتى، نيت و انديشه ات اين بود كه زبانت را تنها به طاعات خداوند بگشايى و از همه گناهان فروبندى؟

شبلى گفت: نه!

امام عليه السلام فرمود: نه به ميقات وارد شده اى و نه نماز گزارده اى و نه لبيك گفته اى!

بخش چهارم

«ثُمَّ قالَ لَهُ عليه السلام: ادَخَلْتَ الْحَرَمَ وَ رَأَيْتَ الْكَعْبَةَ وَ صَلَّيْتَ؟

قالَ: نَعَمْ.

قالَ عليه السلام: فَحينَ دَخَلْتَ الْحَرَمَ نَوَيْتَ انَّكَ حَرَّمْتَ عَلى نَفْسِكَ كُلَّ غِيْبَةٍ تَسْتَغِيبُهَا المُسْلِمِينَ مِنْ اهْلِ مِلَّةِ الْاسْلامِ؟

قالَ: لا.

قالَ عليه السلام: فَحينَ وَصَلْتَ مَكَّةَ نَوَيْتَ بِقَلْبِكَ انَّكَ قَصَدْتَ اللَّهَ؟

قالَ: لا.

قالَ عليه السلام: فَما دَخَلْتَ الْحَرَمَ وَ لا رَأَيْتَ الْكَعْبَةَ وَ لا صَلَّيْتَ.»

ص: 79

ترجمه:

سپس امام عليه السلام به او فرمود: آيا به «حرم» وارد شدى و «كعبه» را ديدى و نماز گزاردى؟

شبلى گفت: آرى.

امام عليه السلام فرمود: آن هنگام كه به حرم وارد شدى، قصد كردى كه «غيبت» از مسلمانان و ملت اسلام و بى حرمتى به آبرو و شخصيت آنان را بر خويشتن حرام گردانى؟

شبلى گفت: نه!

امام عليه السلام فرمود: هنگامى كه به «مكه» رسيدى، چنين انديشيدى و اين گونه نيت كردى كه تنها به قصد خداوند آمده اى(نه به قصد شهرت و تجارت و ...؟!)

شبلى گفت: نه!

امام عليه السلام فرمود: پس، نه به حرم وارد شده اى و نه كعبه را ديده اى و نه نمازگزارده اى!

بخش پنجم

«ثُمَّ قالَ عليه السلام: طُفْتَ بِالْبَيْتِ وَ مَسَسْتَ الْارَكانَ وَسَعَيْتَ؟

قالَ: نَعَمْ.

قالَ عليه السلام: فَحينَ سَعَيْتَ نَوَيْتَ انَّكَ هَرَبتَ الَى اللَّهِ وَ عَرَفَ مِنْكَ ذلِكَ عَلَّامُ الْغُيُوبِ؟

قالَ: لا.

قالَ عليه السلام: فَما طُفْتَ بِالْبَيْتِ وَ لا مَسَسْتَ الْارْكانَ وَ لا سَعَيْتَ.»

ترجمه:

سپس امام عليه السلام فرمود: آيا كعبه را «طواف» كردى و اركان آن را مسّ نمودى و «سعى» به جا آوردى؟

شبلى گفت: آرى.

امام عليه السلام فرمود: هنگام «سعى»، چنين نيت كردى كه به سوى خداوند مى گريزى و به او پناه مى برى و اوست كه آگاه به نهان هاست، و بر اين نيت و انديشه ات آگاه است؟(و تو را پناه مى دهد)؟

شبلى گفت: نه!

امام عليه السلام فرمود: پس، نه طواف كرده اى و نه اركان را مسّ نموده اى و نه سعى به جا آورده اى!

بخش ششم:

«ثُمَّ قالَ عليه السلام لَهُ: صافَحْتَ الْحَجَرَ وَ وَقَفْتَ بِمَقامِ ابْراهِيمَ عليه السلام وَصَلَّيْتَ بِهِ رَكْعَتَينِ؟

ص: 80

قالَ: نَعَمْ.

فَصاحَ عليه السلام صَيْحَةً كادَ يُفارِقُ الدُّنيا.

ثُمَّ قالَ عليه السلام: آهٍ آهٍ، مَنْ صافَحَ الْحَجَرَ الْاسْوَدَ فَقَدْ صافَحَ اللَّهَ تَعالى. فَانْظُرْ يا مِسْكين لا تُضَيِّعْ اجْرَ ما عَظُمَ حُرْمَتُهُ وَ تَنْقُضِ الْمُصافَحَةَ بِالْمُخالَفَةِ وَ قَبْضِ الْحَرامِ نَظيرَ اهْلِ الآثامِ.

ثُمَّ قالَ عليه السلام: نَوَيْتَ حينَ وَقَفْتَ عِنْدَ مَقامِ ابْراهيمَ عليه السلام انَّكَ وَقَفْتَ عَلى كُلِّ طاعَةٍ وَ تَخَلَّفْتَ عَنْ كُلِّ مَعْصِيَةٍ؟

قالَ: لا.

قالَ عليه السلام: فَحينَ صَلَّيْتَ فِيهِ رَكْعَتَيْنِ نَوَيْتَ انَّكَ صَلَّيْتَ بِصَلاةِ ابْراهِيمَ عليه السلام وَ ارْغَمْتَ بِصَلاتِكَ انْفَ الشَّيطانِ؟

قالَ: لا.

قالَ عليه السلام لَهُ: فِما صافَحتَ الحَجَر الاسوَد وَ لا وَقَفتَ عِندَ المَقام وَ لا صَلّيتَ فيهِ رَكعَتينِ».

ترجمه:

سپس امام عليه السلام به شبلى فرمود: با «حجر الاسود» (1) مصافحه كردى و به آن دست كشيدى و در «مقام ابراهيم عليه السلام» ايستادى و در آن مقام دو ركعت نماز گزاردى؟

شبلى گفت: آرى.

در اين هنگام، امام عليه السلام فريادى سوزناك برآورد و حالتى به اودست داد كه نزديك بود از دنيا برود(وروح مطهرش از شوق و خشيت خداوند، به ملكوت آسمان ها پرواز كند)! سپس(به خود آمد و به ناله) گفت: آه! آه ...

و آن گاه فرمود: كسى كه با «حجر الاسود» مصافحه كند و به آن دست دهد، همانا با خداوند متعال مصافحه كرده است! پس، اى مسكين! نيك بنگر كه مبادا حرمت آن را تباه سازى و پيمانى اين چنين عظيم را بشكنى و دستى را كه در دست خداوند نهاده اى، به گناهانى بيالايى كه گنهكاران به آن آلوده اند.

سپس امام عليه السلام فرمود: هنگامى كه در مقام ابراهيم ايستادى، نيت كردى كه بر عهد و فرمان خداوند، بايستى و از تمامى گناهان روى گردان شوى؟

شبلى گفت: نه!

امام عليه السلام فرمود: آن هنگام كه در مقام ابراهيم نماز مى خواندى، قصدت اين بود كه نمازى چونان

ص: 81

ابراهيم عليه السلام بخوانى و با آن نماز، بينى شيطان را به خاك بمالى؟

شبلى گفت: نه!

امام عليه السلام به او فرمود: پس، نه با حجر الاسود مصافحه كرده اى و نه در مقام ابراهيم ايستاده اى و نه در آنجا نماز گزارده اى!

بخش هفتم

«ثُمَّ قَالَ عليه السلام لَهُ: أَشْرَفْتَ عَلَى بِئْرِ زَمْزَمَ وَ شَرِبْتَ مِنْ مَائِهَا؟

قَالَ: نَعَمْ

قَالَ عليه السلام: نَوَيْتَ أَنَّكَ أَشْرَفْتَ عَلَى الطَّاعَةِ وَ غَضَضْتَ طَرْفَكَ عَنِ الْمَعْصِيَةِ؟

قَالَ: لَا

قَالَ عليه السلام: فَمَا أَشْرَفْتَ عَلَيْهَا وَ لَا شَرِبْتَ مِنْ مَائِهَا!»

ترجمه:

سپس امام عليه السلام به او فرمود: آيا به سر «چاه زمزم» رفتى و از آب آن نوشيدى؟

شبلى گفت: آرى.

امام عليه السلام فرمود: آيا در آن هنگام، در اين انديشه بودى كه بر سرطاعت خداوند رفته اى و چشمان خويش را از گناهان فرو پوشيده اى؟

شبلى گفت: نه!

امام عليه السلام فرمود: پس، نه بر سر چاه زمزم رفته اى و نه از آب آن نوشيده اى!

بخش هشتم

«ثُمَّ قَالَ لَهُ: أَ سَعَيْتَ بَيْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ وَ مَشَيْتَ وَ تَرَدَّدْتَ بَيْنَهُمَا؟

قَالَ: نَعَمْ

قَالَ لَهُ: نَوَيْتَ أَنَّكَ بَيْنَ الرَّجَاءِ وَ الْخَوْفِ؟

قَالَ: لَا

قَالَ عليه السلام: فَمَا سَعَيْتَ وَ لَا مَشَيْتَ وَ لَا تَرَدَّدْتَ بَيْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَة»

ترجمه:

سپس امام عليه السلام به او فرمود: آيا ميان دو كوه «صفا» و «مروه»، «سعى» كردى و بين آن دو، راه

ص: 82

پيمودى؟

شبلى گفت: آرى.

امام عليه السلام به او فرمود: آيا در آن حال چنين انديشيدى كه ميان «خوف» و «رجاء» و ترس و اميد هستى(و خشيت و رحمت خداوند را يكجا در جان خويش فراهم آوردى)؟

شبلى گفت: نه!

امام عليه السلام فرمود: پس، سعى نكرده اى و ميان صفا و مروه راه نپيمودى!

بخش نهم

«ثُمَّ قَالَ عليه السلام: أَ خَرَجْتَ إِلَى مِنًى؟

قَالَ: نَعَمْ.

قَالَ عليه السلام: نَوَيْتَ أَنَّكَ آمَنْتَ النَّاسَ مِنْ لِسَانِكَ وَ قَلْبِكَ وَ يَدِكَ

قَالَ: لَا

قَالَ عليه السلام: فَمَا خَرَجْتَ إِلَى مِنى»

ترجمه:

سپس امام عليه السلام فرمود: آيا از مكه به سوى «منا» رفتى؟

شبلى گفت: آرى،

امام عليه السلام فرمود: آيا در «منا»، نيت و انديشه ات اين بود كه مردم را از زبان و قلب و دست خويش در امان بدارى؟

شبلى گفت: نه!

امام عليه السلام فرمود: پس، به منا نرفته اى!

بخش دهم

«ثُمَّ قَالَ عليه السلام لَهُ أَ وَقَفْتَ الْوَقْفَةَ بِعَرَفَةَ وَ طَلَعْتَ جَبَلَ الرَّحْمَةِ وَ عَرَفْتَ وَادِيَ نَمِرَةَ وَ دَعَوْتَ اللَّهَ سُبْحَانَهُ عِنْدَ الْمِيلِ وَ الْجَمَرَاتِ؟

قالَ: نَعَم.

قَالَ نَعَمْ قَالَ هَلْ عَرَفْتَ بِمَوْقِفِكَ بِعَرَفَةَ مَعْرِفَةَ اللَّهِ سُبْحَانَهُ أَمْرَ الْمَعَارِف وَ الْعُلُومِ وَ عَرَفْتَ قَبْضَ اللَّهِ عَلَى صَحِيفَتِكَ وَ اطِّلَاعَهُ عَلَى سَرِيرَتِكَ وَ قَلْبِكَ؟

ص: 83

قَالَ: لَا.

قَالَ عليه السلام نَوَيْتَ بِطُلُوعِكَ جَبَلَ الرَّحْمَةِ أَنَّ اللَّهَ يَرْحَمُ كُلَّ مُؤْمِن

وَ مُؤْمِنَةٍ وَ يَتَوَلَّى كُلَّ مُسْلِمٍ وَ مُسْلِمَةٍ

قالَ عليه السلام: قَالَ فَنَوَيْتَ عِنْدَ نَمِرَةَ أَنَّكَ لَا تَأْمُرُ حَتَّى تَأْتَمِرَ وَ لَا تَزْجُرُ حَتَّى تَنْزَجِرَ؟

قَالَ: لَا

قَالَ فَنَوَيْتَ عِنْدَ نَمِرَةَ أَنَّكَ لَا تَأْمُرُ حَتَّى تَأْتَمِرَ وَ لَا تَزْجُرُ حَتَّى تَنْزَجِرَ قَالَ لَا قَالَ فَعِنْدَ مَا وَقَفْتَ عِنْدَ الْعَلَمِ وَ النَّمِرَاتِ نَوَيْتَ أَنَّهَا شَاهِدَةٌ لَكَ عَلَى الطَّاعَاتِ حَافِظَةٌ لَكَ مَعَ الْحَفَظَةِ بِأَمْرِ رَبِّ السَّمَاوَاتِ؟

قالَ: لا.

قالَ عليه السلام: فَمَا وَقَفْتَ بِعَرَفَةَ وَ لَا طَلَعْتَ جَبَلَ الرَّحْمَةِ وَ لَا عَرَفْتَ نَمِرَةَ وَ لَا دَعَوْتَ وَ لَا وَقَفْتَ عِنْدَ النَّمِرَاتِ.»

ترجمه:

سپس امام عليه السلام به او فرمود: آيا در صحراى «عرفات» (1) توقف كردى و بر «جبل الرحمة» (2)(كوه رحمت) بالا رفتى و «وادى نمرة» (3) را شناختى و نزد «الميل» و «الجمرات» (4)، خداوند را خواندى و با وى به مناجات پرداختى؟

شبلى گفت: آرى.

امام عليه السلام فرمود: آيا هنگام توقف در «عرفات» در اين انديشه بودى و اين معرفت را فاصله يافتى كه همه معارف و دانش ها از آن خداوند است و نامه اعمال و لوح سرنوشت تو در دست اوست، و همو بر نهان و قلبت آگاه است؟

شبلى گفت: نه!

امام عليه السلام فرمود: آن گاه كه از «جبل الرحمة» بالا مى رفتى، در اين انديشه بودى كه خداوند بر هر مرد و زن با ايمان، رحمت مى آورد و آنان را زير لواى ولايت خويش دارد؟

شبلى گفت: نه!

امام عليه السلام فرمود: نزد «نمرة» قصد كردى كه كسى را به كارى امر نكنى، مگر آنكه خودت آن را انجام دهى، و از كارى نهى نكنى مگر اينكه خود را از آن دورى گزينى؟

ص: 84

شبلى گفت: نه!

امام عليه السلام فرمود: هنگام توقف نزد «علم و نمرات» (1) به ياد داشتى كه آنها شاهد تو و طاعت هايت هستند و همراه بانگهبانان الهى و به فرمان پروردگار آسمان ها، نگهبان تواند؟

شبلى گفت: نه!

امام عليه السلام فرمود: پس، در عرفات توقف نكرده اى و بر كوه رحمت بالا نرفته اى و نمرة رانشناخته اى و دعا نخوانده اى و نزد نمرات درنگ ننموده اى!

بخش يازدهم

«ثُمَّ قَالَ عليه السلام: مَرَرْتَ بَيْنَ الْعَلَمَيْنِ وَ صَلَّيْتَ قَبْلَ مُرُورِكَ رَكْعَتَيْنِ وَ مَشَيْتَ بِمُزْدَلِفَةَ وَ لَقَطْتَ فِيهَا الْحَصَى وَ مَرَرْتَ بِالْمَشْعَرِ الْحَرَامِ؟

قَالَ: نَعَمْ.

قَالَ عليه السلام: فَحِينَ صَلَّيْتَ رَكْعَتَيْنِ نَوَيْتَ أَنَّهَا صَلَاةُ شُكْرٍ فِي لَيْلَةِ عَشْرٍ تَنْفِي كُلَّ عُسْرٍ وَ تُيَسِّرُ كُلَّ يُسْرٍ؟

قَالَ: لَا.

قَالَ عليه السلام: فَعِنْدَ مَا مَشَيْتَ بَيْنَ الْعَلَمَيْنِ وَ لَمْ تَعْدِلْ عَنْهُمَا يَمِيناً وَ شِمَالًا نَوَيْتَ أَنْ لَا تَعْدِلَ عَنْ دِينِ الْحَقِّ يَمِيناً وَ شِمَالًا لَا بِقَلْبِكَ وَ لَا بِلِسَانِكَ وَ لَا بِجَوَارِحِكَ؟

قَالَ: لَا.

قَالَ عليه السلام: فَعِنْدَ مَا مَشَيْتَ بِمُزْدَلِفَةَ وَ لَقَطْتَ مِنْهَا الْحَصَى نَوَيْتَ أَنَّكَ رَفَعْتَ عَنْكَ كُلَّ مَعْصِيَةٍ وَ جَهْلٍ وَ ثَبَّتَّ كُلَّ عِلْمٍ وَ عَمَلٍ؟

قَالَ: لَا.

قَالَ عليه السلام: فَعِنْدَ مَا مَرَرْتَ بِالْمَشْعَرِ الْحَرَامِ نَوَيْتَ أَنَّكَ أَشْعَرْتَ قَلْبَكَ إِشْعَارَ أَهْلِ التَّقْوَى وَ الْخَوْفَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ؟

قَالَ: لَا.

قَالَ عليه السلام: فَمَا مَرَرْتَ بِالْعَلَمَيْنِ وَ لَا صَلَّيْتَ رَكْعَتَيْنِ وَ لَا مَشَيْتَ بِالْمُزْدَلِفَةِ وَ لَا رَفَعْتَ مِنْهَا الْحَصَى وَ لَا مَرَرْتَ بِالْمَشْعَرِ الْحَرَامِ»

ترجمه:

سپس امام عليه السلام فرمود: از ميان «علمين»(دو علم) (2) گذر كردى و پيش از آن، دو ركعت نماز

ص: 85

گزاردى و به سوى وادى «مزدلفه» (1) راه پيمودى و از آنجا سنگ هاى ريز برداشتى و به «مشعرالحرام» (2) رفتى؟

شبلى گفت: آرى.

امام عليه السلام فرمود: هنگام نماز گزاردن، چنين انديشيدى كه اين، «نماز شكر» است در شب دهم(ذى الحجه) كه سختى ها را آسان مى گرداند و آرامش و آسايش به ارمغان مى آورد؟

شبلى گفت: نه!

امام عليه السلام فرمود: آن هنگام كه از ميان «دو علم» مى گذشتى و به راست و چپ منحرف نمى شدى، آيا در نيت و انديشه ات قصد كردى كه با قلب و زبان و ديگر اعضاى بدنت از دين حق منحرف نگردى؛ نه به راست و نه به چپ؟

شبلى گفت: نه!

امام عليه السلام فرمود: هنگام رفتن به «مزدلفه» وجمع آورى ريگ ها، آيا قصدت اين بود كه هر گناه و جهلى را از خويشتن دورسازى و به جاى آن، علم و عمل بنشانى؟

شبلى گفت: نه!

امام عليه السلام فرمود: آن گاه كه «مشعرالحرام» رفتى، قصدت اين بود كه شعار و شعور اهل تقوا و خشيت الهى را به قلبت بچشانى و با پارسايان همساز گردى؟

شبلى گفت: نه!

امام عليه السلام فرمود: پس، از ميان آن دو علم عبور نكرده اى و دو ركعت نماز نخوانده اى و به مزدلفه نرفته اى و از آنجا ريگ بر نداشته اى و به مشعرالحرام وارد نشده اى!

بخش دوازدهم

«ثُمَّ قَالَ عليه السلام لَهُ: وَصَلْتَ مِنًى وَ رَمَيْتَ الْجَمْرَةَ وَ حَلَقْتَ رَأْسَكَ وَ ذَبَحْتَ هَدْيَكَ وَ صَلَّيْتَ فِي مَسْجِدِ الْخَيْفِ وَ رَجَعْتَ إِلَى مَكَّةَ وَ طُفْتَ طَوَافَ الْإِفَاضَةِ؟

قَالَ: نَعَمْ

قَالَ عليه السلام: فَنَوَيْتَ عِنْدَ مَا وَصَلْتَ مِنًى وَ رَمَيْتَ الْجِمَارَ أَنَّكَ بَلَغْتَ إِلَى مَطْلَبِكِ وَ قَدْ قَضَى رَبُّكَ لَكَ كُلَّ حَاجَتِكَ؟

قَالَ: لَا

ص: 86

قَالَ عليه السلام: فَعِنْدَ مَا رَمَيْتَ الْجِمَارَ نَوَيْتَ أَنَّكَ رَمَيْتَ عَدُوَّكَ إِبْلِيسَ وَ غَضِبْتَهُ بِتَمَامِ حَجِّكَ النَّفِيسِ؟

قَالَ: لَا

قَالَ عليه السلام: فَعِنْدَ مَا حَلَقْتَ رَأْسَكَ نَوَيْتَ أَنَّكَ تَطَهَّرْتَ مِنَ الْأَدْنَاسِ وَ مِنْ تَبِعَةِ بَنِي آدَمَ وَ خَرَجْتَ مِنَ الذُّنُوبِ كَمَا وَلَدَتْكَ أُمُّكَ؟

قَالَ: لَا

قَالَ عليه السلام: فَعِنْدَ مَا صَلَّيْتَ فِي مَسْجِدِ الْخَيْفِ نَوَيْتَ أَنَّكَ لَا تَخَافُ إِلَّا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ ذَنْبَكَ وَ لَا تَرْجُو إِلَّا رَحْمَةَ اللَّهِ تَعَالَى؟

قَالَ: لَا

قَالَ عليه السلام: فَعِنْدَ مَا ذَبَحْتَ هَدْيَكَ نَوَيْتَ أَنَّكَ ذَبَحْتَ حَنْجَرَةَ الطَّمَعِ بِمَا تَمَسَّكْتَ بِهِ مِنْ حَقِيقَةِ الْوَرَعِ وَ أَنَّكَ اتَّبَعْتَ سُنَّةَ إِبْرَاهِيمَ عليه السلام بِذَبْحِ وَلَدِهِ وَ ثَمَرَةِ فُؤَادِهِ وَ رَيْحَانِ قَلْبِهِ وَ حَاجَّهُ سُنَّتُهُ لِمَنْ بَعْدَهُ وَ قَرَّبَهُ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى لِمَنْ خَلْفَهُ؟

قَالَ: لَا

قَالَ عليه السلام: فَعِنْدَ مَا رَجَعْتَ إِلَى مَكَّةَ وَ طُفْتَ طَوَافَ الْإِفَاضَةِ نَوَيْتَ أَنَّكَ أَفَضْتَ مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ تَعَالَى وَ رَجَعْتَ إِلَى طَاعَتِهِ وَ تَمَسَّكْتَ بِوُدِّهِ وَ أَدَّيْتَ فَرَائِضَهُ وَ تَقَرَّبْتَ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى؟

قَالَ: لَا

قَالَ لَهُ زَيْنُ الْعَابِدِينَ عليه السلام: فَمَا وَصَلْتَ مِنًى وَ لَا رَمَيْتَ الْجِمَارَ وَ لَا حَلَقْتَ رَأْسَكَ وَ لَا أَدَّيْتَ نُسُكَكَ وَ لَا صَلَّيْتَ فِي مَسْجِدِ الْخَيْفِ وَ لَا طُفْتَ طَوَافَ الْإِفَاضَةِ وَلَا تَقَرَّبْتَ ارْجِعْ فَإِنَّكَ لَمْ تَحُجَّ.

فَطَفِقَ الشِّبْلِيُّ يَبْكِي عَلَى مَا فَرَّطَهُ فِي حَجِّهِ وَ مَا زَالَ يَتَعَلَّمُ حَتَّى حَجَّ مِنْ قَابِلٍ بِمَعْرِفَةٍ وَ يَقِين».

ترجمه:

سپس امام عليه السلام به شبلى فرمود: به «منا» رسيدى و «جمره ها» را سنگسار كردى و موهاى سرت را زدودى و قربانى كردى و در «مسجد خيف» نماز گزاردى و به مكه بازگشتى و «طواف افاضه» انجام دادى؟

شبلى گفت: آرى.

امام عليه السلام فرمود: هنگام رسيدن به «منا» و سنگسار جمره ها؛ آيا چنين انديشيدى كه به هدف خويش رسيده اى و خداوند، خواسته هايت را برآورده است؟

شبلى گفت: نه!

امام عليه السلام فرمود: هنگام سنگسار جمره ها، انديشه ات اين بود كه دشمنت، شيطان و ياران او را سنگسار مى كنى و به وسيله حج ارجمندت آنها را از خود مى رانى؟

ص: 87

شبلى گفت: نه!

امام عليه السلام فرمود: آن هنگام كه موهاى سرت را مى زدودى، آيا انديشه ات اين بود كه خويشتن خويش را نيز از همه آلودگى ها پاك مى كنى و آنچه را از مردمان بر عهده دارى، بر مى دارى و از گناهان و آلودگى ها بيرون مى آيى؛ همانند روزى كه از مادر زاده شده اى؟

شبلى گفت: نه!

امام عليه السلام فرمود: هنگام نماز گزاردن در مسجد «خيف»، چنين انديشيدى كه از هيچ كس و هيچ چيز «خوف» ندارى و جز از خداوند و گناهانت نمى ترسى و به هيچ كس و هيچ چيز، مگر رحمت خداوند، اميد ندارى؟

شبلى گفت: نه!

امام عليه السلام فرمود: آيا هنگام قربانى كردن، چنين انديشيدى كه با دست يازديدن به حقيقت ورع و پارسايى، گلوى طمع را ببرى و از سنت و سيره ابراهيم عليه السلام پيروى كنى؛ كه با قربانى كردن فرزند خويش و ميوه دلش براى رضاى خداوند، اين سنت را بر پا ساخت و براى مردمان پس از خود به يادگار نهاد؟

شبلى گفت: نه!

امام عليه السلام فرمود: هنگامى كه از قربانگاه به مكه بازگشتى و «طواف افاضه» را انجام دادى، آيا چنين انديشيدى كه از رحمت خداوند، سرشار شده اى و اينك به سوى طاعت او روى آورده اى و به محبت وى چنگ زده اى و فرمان هاى واجب او را انجام داده اى و به «قرب الى اللَّه» و نزديكى به خداوند دست يافته اى؟

شبلى گفت: نه!

امام سجاد عليه السلام به او فرمود: پس، به منا نرسيده اى، و جمره ها را سنگسار نكرده اى و موهايت را نزدوده اى و قربانى نكرده اى و مناسك و اعمالت را انجام نداده اى و در مسجد خيف نماز نگزارده اى و طواف افاضه را به جاى نياورده اى و به خداوند، تقرب و نزديكى نيافته اى! بازگرد كه حج نگزارده اى!

در اين هنگام «شبلى» به گريه درآمد و بر غفلت و تقصير خويش واز دست دادن آن همه فايده و آثار و اسرار گرانقدر حج، سخت گريست. و از آن پس و تا فرا رسيدن موسم حجى ديگر، به فراگيرى بيشترمعارف و علوم و رموز حج پرداخت و سال بعد، با معرفتى سرشار و يقينى استوار، حج گزارد. (1)

ص: 88

20

أ

ص: 89

به پيغمبرى مبعوث نمود؛ «كانَ رَسُولًا نَبِيّاً» و پنجاه سال آنان را به دين ابراهيم دعوت كرد و ايمان آوردند و چون عمرش به 130 سال رسيد، درگذشت (1) و در كنار مادرش در حجر به خاك سپرده شد.

به روايت منابع اسلامى چون ساره از ابراهيم خواست هاجر و فرزندش را از او دور كند، وى اسماعيل عليه السلام و مادرش را به مكه برد و ايشان را در ميان بيابان رها كرد. با رفتن ابراهيم تشنگى بر ايشان غلبه كرد، امّا جبرئيل آب زمزم را براى ايشان از زمين بيرون آورد، اسماعيل پاى بر زمين نهاد و از آن محل آب بيرون جوشيد. ابراهيم عليه السلام دوبار به ديدن هاجر و اسماعيل رفت، و هر دو بار به علت اينكه فرزندش به شكار رفته بود موفق به ديدار او نشد. چون ساره از هاجر و فرزندش خشنود نبود، هاجر با ابراهيم به مكه رفت، و زمانى كه ابراهيم عليه السلام به بناى كعبه پرداخت، اسماعيل عليه السلام پدر را در اين كار يارى داد (2).

اعراب خود را از ذريه اسماعيل عليه السلام و عبران را از اخلاف اسحاق مى دانند. و نيز مى گويند كه حضرت محمّد صلى الله عليه و آله از اخلاف قيدار بنى اسماعيل بوده است. احتمالًا اعرابى كه ساكن جزيره سينا، تا كرانه خليج فارس بودند، از بنى اسماعيل به شمار مى آمدند (3).

21

أ

ص: 90

را تشييع كرد و دستور فرمود چند جا جنازه را به زمين نهند، در هر بار كفن از صورت او برمى داشت تا مردم بنگرند و ببينند كه وى مرده است و لذا جمع زيادى از آنان كه بر آن عقيده بودند از عقيده خويش برگشتند، ولى گروه اندكى باز هم بر عقيده خود باقى ماندند، آنها نيز دو فرقه شدند و فرقه اى گفتند: او زنده است و نمرده و او مهدى موعود است. فرقه اى گفتند: او مرده، ولى امام پس از او فرزندش محمدبن اسماعيل است واكثر فرقه اسماعيليه بر اين عقيده اند. (1) اسماعيليان، سبعيه، هفت اماميان، باطنيان، فدائيان، فرقه اى از شيعه هستند كه سلسله ائمه را به اسماعيل فرزند بزرگ تر امام جعفر صادق عليه السلام ختم كنند و اسماعيل را امام هفتم دانند. (2) همان گونه كه اشاره شده اسماعيل پنج سال پيش از وفات پدر در مدينه- به سال 145 ه ق. درگذشت و در بقيع دفن شد (3). با اين كه گروهى شاهد مرگ او بودند، طرفداران او ادعا كردند كه وى تا پنج سال پس از فوت پدر زندگى كرد و او را در بازار بصره مشاهده كردند و آنجا مردى مفلوج را با مسّ دست شفا داد. (4) وهابيان بر خلاف قبور داخل بقيع كه به هنگام تخريب هيچ اثرى از ساختمان و ديوار آنها باقى نگذاشتند، گرچه ساختمان قبور خارج بقيع را هم ويران نمودند، اما به دور اين قبور، كه در معبر عام قرار گرفته بودند، ديوارى كشيدند، بدون هيچ در و پنجره اى. از جمله آنها قبر منتسب به «فاطمه بنت اسد» و قبر «سعد بن معاذ» است. اين دو قبر در شمال شرقى قبرستان بقيع قرار داشتند كه پس از ازدحام اين ضلع در سال هاى اخير ديوار موجود در اطراف آنها نيز برداشته شد و هم چنين بود قبر «اسماعيل بن امام صادق عليه السلام». در سال 1353 ش(1394 ق) بقعه جناب اسماعيل در خارج بقيع و در سمت غربى آن در مجاورت قبور ائمه عليهم السلام با فاصله پانزده متر از ديوار بقيع قرار گرفته بود. در محوطه اى تقريباً سه متر در سه متر با ديوارى با ارتفاع دو و نيم متر كه حدود نصف آن در فضاى پياده رو و نصف ديگرش در داخل خيابان واقع شده بود(و اينك اين خيابان جزو محوطه و ميدان وسيع مسجدالنبى است) و به صورت محلى مرتفع در كنار بقيع براى استفاده زائرين درآمده و چون ديوار بقعه، هيچ درب و پنجره و منفذى نداشت، وضع داخلى و كيفيت اصل قبر معلوم نبود و زائرين از پشت ديوار در محوطه پياده رو به زيارت و دعا مى پرداختند. در سال 1353 ش به هنگام زيرسازى خيابان غربى بقيع به وسيله سعودى ها، جسد اسماعيل فرزند امام صادق عليه السلام پس از گذشت قرن ها سالم كشف شد و در داخل بقيع نزديك قبور شهداى احد دفن گرديد. (5)

ص: 91

22

أ

ص: 92

بياسايند.

برخى از آنان، شام را ميهمان انصار بودند، اما براى خواب، به محل صُفه مى آمدند. (1) اصحاب صفّه يا اهل صفه گروهى از صحابه پيامبر صلى الله عليه و آله از مهاجرين و انصار تهى دست مدينه كه به واسطه بى بهره بودن از خانه و خانواده، در صفه(سكوى) مسجد پيامبر صلى الله عليه و آله زندگى مى كردند. برخى از آنان با صدقات گذران زندگى مى كردند و گروهى روزها در پى كسب معاش مى رفتند و گاه هنگام فرارسيدن شب، پيامبر صلى الله عليه و آله آنان را در ميان اصحاب خود تقسيم مى كرد و عده اى را نيز به خانه خود مى برد. اصحاب صُفّه شب ها تا دير هنگام به عبادت و فرا گرفتن قرآن مى پرداختند و چون زمان جنگ مى رسيد، زودتر از ديگران سلاح بر مى گرفتند. شمارشان ثابت نبود، گاهى يكى پس از يافتن مسكن و تشكيل خانواده از جمع آنها جدا مى شد و زمانى كسانى تازه به گروهشان افزوده مى شدند.

اين تعداد كمتر از ده، تا بيش از هفتاد تن نوسان داشت، اما گويند مجموع كسانى كه در زمره اصحاب صُفّه به حساب آمدند، از چهارصدتن بيشتر بوده است.

با آغاز فتوحات اسلام و سرازير شدن سيل غنايم به مدينه، اصحاب صُفّه از مال بى نياز شده، مسجد را ترك كردند.

اما برخى از آنان كه فقر و پارسايى را به زندگى آسوده و پر تنعم و ناز و نعمت، ترجيح مى دادند، زاهدانه به زندگى خود، ادامه دادند. (2) برخى از چهره هاى معروف از صفه نشينان، عبارت اند از: «ابوذرغفارى»، «سلمان فارسى»، «عبداللَّه بن مسعود»، «مقدادبن اسود»، «حذيفة بن يمان»، «صهيب رومى» و «بلال».

گفته شده است: «عبادة بن صامت» به صفه نشينان، قرآن مى آموخت. (3) در دائرةالمعارف تشيع، به «عمار ياسر» و «ابوعبيده جرّاح» نيز اشاره شده است. در تفسير درالمنثور مطابق حديثى كه نقل كرده، آمده است كه:

آيه شريفه «وَ لَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبادِهِ لَبَغَوْا فِي اْلأَرْضِ ...» (4)

درباره «اصحاب صفّه» نازل گرديد، زيرا كه آن ها آرزو داشتند، دنيايشان، رو به راه و آباد شود. (5) آنان در جنگ هاى اسلامى، شركت مى كردند و مخلصانه جهاد مى نمودند، بعضى از آيات قرآن در فضيلت آنان و صفا و پاكى و قداستشان وارد شده است.

ص: 93

آن ها به خاطر سكونت در «صفّه» به «اصحاب الصُفّه» ملقب و ناميده شده اند. (1) شايسته است علاقه مندان، به كتاب گران سنگ «حلية الاولياء» مراجعه كنند.

در كتاب «تاريخ المدينه» نيز به حدود 50 نفر از صفّه نشينان اشاره شده است. (2) 23

أ

ص: 94

مهم بنا كرد كه مانند آن در روى زمين وجود نداشت و به دنبال آن، تصميم گرفت مردم شبه جزيره عربستان را به جاى كعبه به سوى آن فرا خواند و آنجا را كانون حج عرب سازد و مركزيت مهم مكه را به آنجا منتقل كند.

براى همين منظور مبلغان بسيارى به اطراف و در ميان قبائل عرب و سرزمين حجاز فرستاد.

اعراب كه سخت به مكه و كعبه علاقه داشتند و آن را از آثار بزرگ ابراهيم خليل عليه السلام مى دانستند احساس خطر كردند. طبق بعضى روايات، گروهى مخفيانه كليسا را آتش زدند. و طبق نقل ديگرى، بعضى آن را مخفيانه آلوده و ملوث ساختند و به اين ترتيب در برابر اين دعوت بزرگ عكس العمل شديد نشان دادند و معبد ابرهه را بى اعتبار كردند. (1) ابرهه سخت خشمگين شد و تصميم گرفت خانه كعبه را به كلى ويران سازد تا هم انتقام گرفته باشد و هم عرب را متوجه معبد جديد كند، لذا با لشكر عظيمى كه بعضى از سردارانش از فيل استفاده مى كردند، عازم مكه شد.

هنگامى كه نزديك مكه رسيد كسانى را فرستاد تا شتران و اموال مكه را به غارت آورند، و در اين ميان 200 شتر از «عبدالمطلب» غارت شد. ابرهه كسى را به داخل مكه فرستاد و به او گفت، بزرگ مكه را پيدا كنيد و به او بگوييد: ابرهه پادشاه يمن مى گويد من براى جنگ نيامده ام تنها براى اين آمده ام كه اين خانه(كعبه) را ويران كنم، اگر مقاومت كنيد، خونتان بر زمين جارى خواهد شد.

فرستاده ابرهه وارد مكه شد و از رئيس و شريف «مكه» جستجو كرد، همه عبدالمطلب را به او نشان دادند، ماجرا را نزد عبدالمطلب بازگو كرد، عبدالمطلب گفت: ما نيز توانايى جنگ با شما را نداريم و اما خداوند كعبه خانه خويش را حفظ مى كند. فرستاده ابرهه به عبدالمطلب گفت: بايد با من نزد او بيايى، هنگامى كه عبدالمطلب وارد بر ابرهه شد، او سخت تحت تأثير قامت بلند و قيافه جذاب و ابهت فوق العاده عبدالمطلب قرار گرفت، تا آنجا كه ابرهه براى احترام او از جا برخاست و روى زمين نشست و عبدالمطلب را در كنار خود نشاند. سپس به مترجمش گفت: از او بپرس حاجتش چيست؟

مترجم گفت: حاجتم اين است كه 200 شتر مرا به غارت برده اند، دستور دهيد اموالم را بازگردانند.

ابرهه سخت از اين تقاضا در عجب شد و به مترجمش گفت: به او بگو هنگامى كه تو را ديدم عظمتى از تو در دلم جاى گرفت، اما اين سخن را كه گفتنى در نظرم كوچك شدى! تو درباره دويست شترت سخن مى گويى! امّا درباره كعبه كه دين تو و اجداد تو است و من براى ويران كردنش آمده ام مطلقاً سخن نمى گويى؟! عبدالمطلب گفت:

ص: 95

«انَا رَبُّ الْابِلِ وَ انَّ لِلْبَيْتِ رَبّاً سَيَمْنَعُهُ!؛ من صاحب شترانم و اين خانه صاحبى دارد كه از آن دفاع مى كند.»

اين سخن ابرهه را تكان داد و در فكر فرو رفت. «عبدالمطلب» به مكه آمد، و به مردم اطلاع داد كه به كوه هاى اطراف پناهنده شوند، و خودش با جمعى كنار كعبه آمد تا دعا كند و يارى طلبد. دست در حلقه كعبه كرد و اشعار معروفش را خواند كه مضمون اشعارش اين است:

خداوندا! هر كس از خانه خود دفاع مى كند، تو خود خانه ات را حفظ كن!

هرگز مبادا روزى كه صليب آنها و قدرتشان بر نيروهاى تو غلبه كنند.

آنها تمام نيروهاى خويش و فيل ها رابا خود آورده اند، تا ساكنان حرم تو را اسير كنند (1). و لذا هر كسى از خانواده اش دفاع مى كند، تو نيز از ساكنان حرم امنت دفاع كن. و امروز اين ساكنان حرم را بر آن صليب و عبادت كنندگان آن يارى فرما. سپس عبدالمطلب به يكى از درّه هاى اطراف مكه آمد و در آنجا با جمعى از قريش پناه گرفت و به يكى از فرزندانش دستور داد بالاى كوه «ابوقبيس» بروند و ببينند چه خبر مى شود. فرزندش به سرعت نزد پدر آمد و گفت: اى پدر! ابرى سياه از ناحيه دريا(درياى احمر) به چشم مى خورد كه به سوى سرزمين ما مى آيد، عبدالمطلب خرسند شد، صدا زد:

«يا مَعْشَرَ قُرَيْش! ادْخُلوُا مَنْازَلَكُمْ فَقَدْ اتاكُمُ اللَّهُ بِالنَّصْرِ مِنْ عِنْدِهِ» (2)

. «اى جمعيت قريش! به منزل هاى خود بازگرديد كه نصرت الهى به سراغ شما آمد»

اين، از يك سو، و از سوى ديگر ابرهه سوار بر فيل معروفش كه محمود نام داشت، با لشكر انبوهش براى درهم كوبيدن كعبه از كوه هاى اطراف به طرف مكه سرازير شد ولى هر چه بر فيل خود فشار آورد، پيش نمى رفت، امّا هنگامى كه سر او را به سوى يمن بازمى گرداند، به سرعت حركت مى كرد، ابرهه از اين ماجرا سخت متعجب شد و در حيرت فرو رفت.

در اين هنگام پرندگانى از سوى دريا فرا رسيدند، همانند پرستوها و هر يك از آنها سه عدد سنگريزه تقريباً به اندازه يك نخود؛ با خود همراه داشتند؛ يكى به منقار و دوتا در پنجه ها، اين

ص: 96

سنگريزه ها را بر سر لشكريان ابرهه فرو ريختند، به هر كدام آنها اصابت مى كرد، هلاك مى شد (1) و بعضى گفته اند به هر جاى بدن آنها مى افتاد سوراخ مى كرد و از طرف مقابل خارج مى شد. در اين هنگام وحشت عجيبى بر تمام لشكر ابرهه سايه افكنده بود آنها كه زنده مانده بودند، پا به فرار گذاشتند و راه يمن را سؤال مى كردند. خود ابرهه نيز مورد اصابت سنگى واقع شد و مجروح گشت. او را به صنعا(پايتخت يمن) بازگرداندند و در آنجا به هلاكت رسيد.

بعضى نقل كرده اند: ابرهه هشت فيل و يا دوازده فيل با خود آورده بود. در همين سال مطابق مشهور پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله تولد يافت (2). اين حادثه به قدرى بزرگ بود كه آن سال را «عام الفيل»؛(سال فيل) ناميدند (3). و مبدأ تاريخ عرب شناخته شد، خداوند نيز در اين باره سوره اى به نام فيل نازل كرده است. (4) 24

أ

ص: 97

شجاع تر از پدران وى نداريم. و حضرت امير مؤمنان عليه السلام با او ازدواج نمود.

در تاريخ طبرى هم آمده، كه حضرت اميرالمومنين عليه السلام پس از شهادت حضرت زهرا عليها السلام با وى ازدواج نمود، حضرت ابوالفضل العباس عليه السلام و جعفر و عبداللَّه و عثمان از او متولد گشت و تمامى آنان در روز عاشوراى سال 61 ق به شهادت رسيدند. هنگامى كه بشير، خبر شهادت سيدالشهداء عليه السلام را در مدينه اعلام كرد و حضرت سجاد عليه السلام همراه با قافله كربلا وارد مدينه گشت، حضرت زينب كبرى عليها السلام نزد ام البنين شتافت و شهادت چهار فرزند او را تسليت گفت. ام البنين كه سخنورى فصيح بود، پس از خبر شهادت فرزندانش همه روزه به قبرستان بقيع مى رفت و عبيداللَّه بن عباس فرزند پسرش «حضرت عباس عليه السلام» را همراه خود مى برد و مشغول سرودن اشعارى در رثاء فرزندانش مى شد، و مردم مدينه براى شنيدن اشعار و ندبه وى در آن محل گرد هم مى آمدند. از جمله مروان بن حكم كه از دشمنان سرسخت بنى هاشم بود جهت استماع ندبه و اشعار رثاء ام البنين در بقيع حاضر مى شد و مى گريست. (1) برخى نيز با اشاره به فرزندان عباس، چنين گفته اند كه:

ام البنين، پس از شهادت فرزندانش همه روزه به بقيع مى رفت و بچه هاى عباس را نيز به همراه مى برد و به ياد فرزندان شهيدش مرثيه و نوحه مى خواند. زنان مدينه نيز جمع مى شدند و به ندبه و نوحه سوزناك ام البنين مى گريستند.

وقتى زنان مدينه به ام البنين تسليت مى گفتند؛ مى گفت: ديگر مرا «ام البنين» خطاب نكنيد، چرا كه امروز ديگر آن فرزندان نيستند و شهيد شده اند و اين اشعار را در مصيبت فرزندان خود سرود.

لا تَدعُوَنّى وَيكِ امَّ البَنينَ تُذَكِّرينى بِلُيُوثِ الْعَرين

كانَت بَنُونَ لى ادعى بِهِم وَاليومَ اصْبَحْتُ وَ لا مِن بنَين

به اين بانوى بزرگوار و مادر چهار شهيد، قبل از ولادت فرزندانش فاطمه مى گفتند، اما پس از آنكه داراى چهار پسر شد، «ام البنين» خطابش كردند، يعنى مادر پسران.

حضرت عباس عليه السلام هنگام شهادت 34 سال، عبداللَّه 25 سال، عثمان 21 سال و جعفر 19 سال سن داشتند. (2)

ص: 98

ص: 99

ناميده اند. چنانكه در قرآن مجيد آمده است «وَ اْلأَرْضَ بَعْدَ ذلِكَ دَحاها» (1).

در اين روز مستحب است اين دعا خوانده شود:

«اللّهُمَّ داحِىَ الْكَعْبَةَ و فالِقَ الحَبَّةَ ...» (2)

خداوندا؛ اى گستراننده كعبه و شكافنده دانه و ...

حضرت على عليه السلام در جواب مرد شامى كه پرسيده بود چرا مكه را ام القرى مى گويند؟ فرمود:

«لَانَّ الارضَ دُحيَتْ مِنْ تَحْتِها»؛ چون زمين از زير آن گسترش پيدا كرده است.

بعضى معتقدند مكه را به آن جهت ام القرى خوانده اند كه گويا تمام اسرار قُرى و بلاد درآن نهفته است. نه تنها اسرار زمين كه رموز آسمان نيز در آن مستور است.

26

أ

ص: 100

يك سال از دريافت مستمرى محروم گرديد. در خلافت على عليه السلام، عايشه كوشيد تا ام سلمه را وادارد كه به گروه مخالفان خليفه بپيوندد، امّا وى نه تنها از پيوستن به آنها سرباز زد، بلكه كوشيد تا عايشه را از دشمنى با على عليه السلام و رفتن به بصره منع كند. وى در جمع مهاجرين و انصار از توطئه هاى مخالفان پرده برداشت. آنان را به پشتيبانى از حضرت على عليه السلام تشويق كرد، در نامه اى كه به على عليه السلام نوشت او را از فعاليت هاى عايشه با خبر ساخت و پسرش عمر را به يارى او فرستاد.

ام سلمه پس از شهادت حضرت على عليه السلام، مبارزه سرسختانه اى را با معاويه و ناصبيان كه على عليه السلام را در منابر و معابر دشنام مى دادند، آغاز كرد و در نامه اى كه به معاويه نوشت، او را به واسطه اين عمل زشت، نكوهش كرد.

پس از واقعه كربلا به عزادارى شهداى اهل بيت پرداخت و بنى هاشم به تعزيت او كه تنها همسر بازمانده پيامبر صلى الله عليه و آله بود، مى رفتند.

وى در 84 سالگى درگذشت و پيكرش را در بقيع به خاك سپردند. ام سلمه 387 حديث روايت كرده، كه شمارى از آنها در فضيلت على بن ابى طالب است كه از آن جمله اند احاديث:

«مَنْ كُنْتُ مَولاهُ فَعَلىٌّ مَولاهُ» و «عَلِىٌّ مَعَ الْقُرآنِ وَالْقُرآنُ مَعَ عَلِىٍّ، لَنْ يَفْتَرِقا حَتّى يَرِدا عَلَىَّ الْحَوض».

همچنين مى گفت: من همواره از رسول خدا صلى الله عليه و آله شنيدم كه فرمود: «مَنْ سَبَّ عَلِيَّاً فَقَدْ سَبَّني». وى در خردمندى و اخلاق از زنان نامدار عهد خويش و در تحمل مصائب نمونه بود. (1) امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

إِنَّ الْكُتُبَ كَانَتْ عِنْدَ عَلِيٍّ عليه السلام فَلَمَّا سَارَ إِلَى الْعِرَاقِ اسْتَوْدَعَ الْكُتُبَ أُمَّ سَلَمَةَ

على عليه السلام نامه ها و مكتوبات خود را كه از اسرار امامت بوده، موقع حركت به عراق به ام سلمه سپرده است.

از برخى اخبار استفاده مى شود كه سيدالشهدا عليه السلام هم در موقع حركت از مدينه، نامه هاى خود را به ام سلمه سپرده و بعداً به امام سجاد عليه السلام رسيده است. (2)

ص: 101

27

أ

ص: 102

خانه او، بزرگ و اعيانى و محل استقبال از بزرگان بوده است.

برخى از معاصران نوشته اند: پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در روز فتح مكه وارد منزلش گشته، غسل فرمودند، سپس هشت ركعت نماز خواندند. (1) ام هانى، چهار فرزند داشت كه خود به نام يكى از آن ها كنيه يافت. (2) 28

أ

ص: 103

علما و دانشمندان اهل سنت كه حكومت هاى مختلف را در ميان مسلمين مشروع مى دانستند، به اين مطلب تصريح كرده و به بيان احكام مربوط به اين منصب پرداخته اند. (1) علامه محمّد تقى مجلسى مى نويسد:

«هميشه حضرت سيد المرسلين و حضرت امير المؤمنين- صلوات اللَّه عليهما- اميرحاج از جهت رفع ظلم و ستم مقرر مى فرمودند، اگر خود نمى فرمودند از جهت موانع بوده است.»

اوّلين امير الحاج در اسلام

نخستين كسى كه به عنوان اميرالحاج در سال نهم هجرى از سوى پيامبر صلى الله عليه و آله عازم سفر حج شد و نيز ابلاغ برائت از مشركان را بر عهده گرفت، على بن ابى طالب عليه السلام بود و در زمان خلافت امير مؤمنان عليه السلام، ابن عباس، از سوى آن حضرت امارت حج را بر عهده داشت. (2) 29

أ

ص: 104

غذاى مختصرى را كه معمولًا خوراك چند نفر بيش نبود براى آنان آماده نمود و چون افراد مزبور به خانه آن حضرت آمده و غذا را خوردند، همگى را كفايت كرد و سير شدند، در اين لحظه ابولهب فرياد زد: به راستى كه محمّد شما را جادو كرد!

رسول خدا صلى الله عليه و آله كه سخن او را شنيد، چيزى نگفت و روز ديگر به على عليه السلام دستور داد به همان گونه ميهمانى ديگرى را ترتيب دهد و خويشان را به صرف غذا در خانه آن حضرت دعوت نمايد و چون على دستور او را اجرا كرد و غذا صرف شد، رسول خدا صلى الله عليه و آله شروع به سخن كرده، چنين فرمود:

اى فرزندان عبدالمطلب! من در ميان عرب كسى را سراغ ندارم كه براى قوم خود بهتر از آنچه را كه من براى شما آورده ام آورده باشد و آن چيزى است كه خداى عزوجل مرا به ابلاغ و دعوت شما به آن مأمور فرموده است و مرا به رسالت آن مبعوث داشته و بدانيد كه هر يك از شما ابتداءً به من ايمان آورده و در كارم مرا يارى كند (1) و كمك دهد او برادر و وصى و وزير و جانشين من پس از من در ميان ديگران خواهد بود.

در حديثى است كه به دنبال اين سخنان يا پيش از آن جمله ديگرى را نيز توصيه فرمود: نشانه صدق گفتار(و معجزه) من نيز همين ماجرايى است كه مشاهده كرديد، كه چگونه با غذايى اندك همه شما سير شديد، اكنون كه اين آيت و معجزه را مشاهده كرديد دعوتم را بپذيريد و سخنم را بشنويد كه اگر فرمانبردار شويد، رستگار و سعادتمند خواهيد شد. سخنان پيامبر به پايان رسيد، ولى هيچ كدام از آنها جز على عليه السلام دعوت آن حضرت را اجابت نكرد و براى بيعت با او از جاى برنخاست. تنها على عليه السلام همان تربيت شده دامان آن حضرت بود كه از جاى برخاست و آمادگى خود را براى ايمان به رسول خدا صلى الله عليه و آله و يارى آن حضرت اطلاع داد. على عليه السلام در آن روز در سنين نوجوانى بود، ولى هم چون مردانى نيرومند، با شهامت خاصى از جا برخاست و با گام هاى محكمى كه برداشت پيش آمده عرض كرد:

اى رسول خدا! من به تو ايمان آورده ام و آماده يارى تو در انجام اين مأموريتى كه بدان مبعوث گشته اى مى باشم. در بسيارى روايات آمده كه اين جريان سه بار تكرار شد، يعنى پيامبر بزرگوار اسلام سه بار سخنان خود را تكرار كرد و آنها را به ايمان آوردن به خدا و دين اسلام و يارى خود دعوت كرد و هيچيك از آنها جز على عليه السلام دعوت او را نپذيرفت. و تنها على عليه السلام بود كه در هر سه بار برمى خاست و

ص: 105

نزديك مى آمد و ايمان خود را اظهار مى داشت، ولى هر بار رسول خدا صلى الله عليه و آله به وى فرمود: بنشين، تا بار سوم دست خود را پيش آورد و دست كوچك على عليه السلام را در دست گرفت و ايمان او را پذيرفت و بدين ترتيب او را از همان روز به معاونت و خلافت و جانشينى خويش انتخاب فرمود. (1) در اين هنگام رو به خويشاوندان نمود و فرمود:

«انَّ هذا أَخي وَ وَصيّي وَ خَليفَتي عَلَيْكُمْ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَ اطيعُوهُ»؛ همانا اين برادر و وصى و جانشين من است، سخنش را بشنويد و از او فرمان بريد.

خلاصه كلام اين كه مجلس پايان يافت و حضار با حالت خنده و تبسم رو به ابوطالب نمودند و گفتند:

«محمّد دستور داد كه از پسرت پيروى كنى و از او فرمان ببرى و او را بزرگ تو قرار داد.»

همه مورخان، «جز ابن تيميه» اين جريان و اين حديث را از مسلمات تاريخ دانسته اند. (2) 30

أ

ص: 106

ستوده هستى».

با وجود اين همه اخبار و احاديث اين مسأله بى نياز از بحث و بررسى است؛ اما با اين حال عده اى مى گويند: خاندان و اهل بيت رسول اكرم صلى الله عليه و آله عبارتند از: پيروان او، امت او، پيروان و افرادخاص او بين 3 تا 7 نفر و حداكثر 10 نفر، يا خاندان او شامل عشيره و فاميل مى شوند، و نيز برخى گفته اند: مقصود قوم او هستند و بعضى ديگر معتقدند: مراد از اهل بيت، افرادى از خويشان حضرت هستند كه صدقه بر آنها حرام شده، و عده اى ديگر آنها را به بنى هاشم تفسير كرده اند (1).

بنا بر مذهب حسن منظور از آل محمّد، شخص محمد صلى الله عليه و آله است و اين بعيدترين و عجيب ترين رأى است!

بهتر است اين بحث را با سخن فخر رازى در تفسير كبير به پايان برسانيم كه مى نويسد: «من معتقدم كه آل محمّد صلى الله عليه و آله كسانى هستند كه ولايت امور مردم به عهده آنهاست. بنابراين هر كس كه پيوندش با پيامبر بيشتر و كامل تر است جزو خاندان حضرت است. و شكى نيست كه پيوند و ارتباط حضرت فاطمه، على، حسن و حسين عليهم السلام با رسول خدا صلى الله عليه و آله بيشتر و شديدتر بود و اين امرى متواتر است. پس لازم است آنان را آل محمّد بدانيم، اگر خاندان پيامبر را امت وى بدانيم، آيا شامل افراد ديگر نيز مى شود؟ در اين مورد تفسيرهاى متفاوتى ارائه شده است.

صاحب «تفسير كشاف» مى گويد: وقتى آيه صلوات بر حضرت نازل شد، عرض كردند: بر چه كسانى از نزديكان شما واجب است مهر و مودت بورزيم؟ فرمود: «بر على و فاطمه و دو فرزندشان».

پس اين چهار تن از نزديكان پيامبر هستند و اگر اين را ثابت نماييم، بايد نام آنها را با عظمت خاص ياد كنيم.

فخر رازى در ادامه مى گويد: ثنا و دعا بر آل محمّد، بيانگر مقام والاى آنهاست؛ به همين جهت اين فرمايش حضرت رسول صلى الله عليه و آله «اللهم صلّ على محمّد و آل محمّد و ارحم محمّداً و آل محمّد» پايان بخش تشهد قرار گرفته و اين گونه تعظيمى در حق افراد ديگر نيامده است (2).

فخر رازى در تفسير خود اصرار مى ورزد كه نحوه صلوات بر پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله عبارت است از «اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمِّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ ...» (3)

ص: 107

31

أ

ص: 108

مى كردند.

32

أ

ص: 109

ص: 110

آن (1)، در تاريخ اسلام براى نخستين بار، پس از نقض عهد مشركين بود كه بعد از فتح مكه(سال 8 ه.

ق) با پيامبر اسلام پيمان عدم تهاجم و دشمنى بسته بودند. در ابلاغ برائت از مشركين حضرت على عليه السلام بعد از ظهر دهم ذيحجه در منا، به خطبه ايستاد و پس ازتلاوت آيات نخست سوره برائت، بخشنامه رسول خدا صلى الله عليه و آله را ابلاغ كرد (2).

چون نخستين اعلام برائت توسط پيامبر نسبت به مشركان، در ايام حج انجام گرفت و از آنجايى كه سنت و سيره نبوى جاويد است، لذا اين سنت نبوى در ايام حج به اجرا در مى آيد گرچه اعلام برائت از مشركين مقطعى و موسمى نبوده بلكه هر مسلمانى بايد همواره در سراسر حيات خويش از مشركان برائت جويد و تنفر خويش را نسبت به آنها اظهار كند.

لازم است به اين پرسش پاسخ داده شود كه چرا برائت در زمان حج مورد تأكيد بوده و هست؟ به نقل از نويسنده كتاب «در راه برپايى حج ابراهيمى»، اولًا مناسب ترين موقعيت از نظر وضعيت زمانى و مكانى براى رسيدن به اهداف و نتائج پربار اعلام برائت، سرزمين مقدس حرم و ايام نورانى حج است و اولويت سرزمين حرم بدان جهت است كه نخستين اعلام برائت توسط پيامبر نسبت به مشركان به منظور پاكسازى حرم شريف از لوث مشركان، در حرم انجام گرفت و مراسم برائت در ايام

ص: 111

حج نيز بدان جهت از اولويت زمانى برخوردار است. و ثانياً آيه 30 از سوره توبه، برائت را به خصوص در ايام حج و سرزمين حرم مورد تأكيد قرار داده است. (1) پس از پيروزى انقلاب اسلامى ايران، براى نخستين بار امام خمينى(ره) مسلمانان را به اهميت حج و اجتماع عظيم مسلمانان در مكه و استفاده از آن براى خنثى كردن توطئه هاى كافران عليه مسلمانان ارشاد نمود و نخستين مراسم برائت از مشركين در سال 1358 ش روز 6 ذى الحجه در مكه برگزار شد كه طى آن حجاج ايرانى به همراه گروهى از حجاج ديگر كشورهاى اسلامى پس از تجمّع در برابر ساختمان بعثه امير الحاج ايران(در يكى از ميادين شرق مسجد الحرام و در ميانه بزرگراه منتهى به منى به نام «ساحةالمعابده») و شنيدن پيام امام خمينى(ره) به سوى مسجد الحرام راهپيمايى نموده و به دادن شعارهايى عليه آمريكا و اسرائيل و دوستان آنان پرداختند. اين مراسم به همين روال تا ذى حجه سال 1366 ش به رغم مخالفت دولت عربستان و اعلان حرمت و بدعت آن از سوى مفتى عربستان و فشارهاى سياسى و اجتماعى و پليسى عليه تظاهر كنندگان، در مجموع به آرامى و بدون حادثه انجام مى گرفت، ليكن در عصر روز 6 ذى الحجه 1407 ق(مرداد ماه 1366 ش) راهپيمايى حجاج با حمله نيروهاى ويژه پليس و كماندوها كه به وسيله تانك و نفربرهاى زرهى و

ص: 112

هليكوپتر پشتيبانى مى شدند به خاك و خون كشيده شد و در اين واقعه شوم نيروهاى عربستان با استفاده از سلاح گرم و مسلسل كه در برخى موارد از هليكوپتر شليك مى شد، صدها نفر از حج گزاران را كشته و زخمى كردند و براى نخستين بار در تاريخ معاصر حرمت حرم امن الهى را آگاهانه و با نقشه قبلى و با استفاده از سلاح آتشين و نيروهاى مسلح نظامى شكستند، در اين حادثه بيش از 500 تن از حجاج كه نزديك به 400 تن از آنان را حجاج ايرانى تشكيل مى دادند كشته و نزديك به 700 تن زخمى شدند، بخش عظيمى از كشته شدگان را زنان ايرانى تشكيل مى دادند.

از آن پس تا سال 1370 از سفر حجاج ايرانى ممانعت به عمل آمد.

آرى! اگرچه مشركان حجاز منقرض شده اند و بت هايشان هم شكسته شده، ولى با تأسف هواداران مشكرين وجود دارند.

2

أ

ص: 113

ابطح

«ابطح» به معناى هر سيلگاهى است كه در آن شن و سنگريزه باشد. ابطح به مكه و منا، هر دو نسبت داده مى شود، زيرا فاصله ابطح با اين دو، يكى است و شايد به منا نزديك تر باشد. گفته شده است، ابطح همان مُحَصَّب يا ضيف بنى كنانه است در حال حاضر ابطح جزو مكه است. (1) 3

أ

ص: 114

شخصى كه از مهاجرين در بقيع مدفون شد، «عثمان بن مظعون» برادر رضاعى رسول اللَّه صلى الله عليه و آله بود.

هم چنين در بقيع پيكر مطهر چهار امام شيعيان؛ امام حسن مجتبى، امام زين العابدين، امام باقر و امام جعفر صادق عليهم السلام در كنار يكديگر مدفونند. مدفن عباس عموى پيامبر و جدّ بنى عباس و نيز «عبداللَّه بن مسعود»، «سعد بن ابى وقاص» و «انس بن مالك» در آن جاست.

تا آنجا كه در «مِرآت الحَرمين» و «آثار المدينة المنورة» ياد شده، تعداد اصحاب رسول خدا صلى الله عليه و آله كه در بقيع مدفون هستند، به ده هزار صحابى بالغ گرديده است. بقيع در عصر پيامبر صلى الله عليه و آله و حتى عهد خلفاى راشدين چندان وسعتى نداشت و قبر حليمه سعديه، دايه رسول اللَّه صلى الله عليه و آله و قبر «عثمان بن عفان» خليفه سوم نيز خارج از بقيع قرار داشت.(چون مورخين سنّى و شيعى ياد كرده اند كه قاتلان عثمان اجازه ندادند كه جنازه عثمان در بقيع دفن گردد، ناچار او را شبانه در باغى كه نزديك به بقيع داشت به نام «حَشِ كوكب» به خاك سپردند.)

مرحوم سپهر در «ناسخ التواريخ» از طريق منابع شيعه آورده است: هنگامى كه معاويه به قدرت رسيد حكم كرد تا بقيع را توسعه دهند و در فاصله بين قبر عثمان و بقيع آنقدر مرده دفن كنند، تا اينكه قبر عثمان جزء بقيع گردد كه اين قسمت الحاقى بقيع را بنى اميه نام دادند.

پيامبر صلى الله عليه و آله علاوه بر اينكه براى تشييع و نماز ميّت جنازه نزديكان و صحابه به بقيع مى رفتند، اوقاتى هم براى زيارت اهل قبور و طلب مغفرت براى ياران و مسلمانان به آنجا مى رفتند.

چنانچه در متون كتب حديث و اخبار فريقين نمايان است، بقيع در عصر رسول اللَّه صلى الله عليه و آله و در عهد ائمه معصومين مورد توجه خاص بوده و همين امر باعث گرديده بود كه حاكمان هر عصر توجه خاص به بقيع داشته باشند و محققين اتفاق دارند كه بقيع تا قبل از حمله دوم وهابيه به مدينه منوره آباد بود و شكوه و عظمت خاصى داشت و آستانه و گنبد مجلّلى كه بر روى قبور ائمه و صحابه بر پا بوده و گنبدهاى مرقد مطهر امام حسن و امام سجاد و حضرت باقر و حضرت صادق عليهم السلام كه در يك مكان مدفون هستند از تمام گنبدها مرتفع تر بوده و اين شكوه و عظمت را مورخين قرن به قرن ياد كرده اند.

«ابن جبير»(م 614 ق) در سفر نامه خويش چنين ياد كرده است:

«بقيع الغرقد» واقع در شرق مدينه است و هنگام خروج از دروازه شهر كه به نام باب البقيع شهرت دارد در مقابل قرار دارد. اولين بقعه در سمت چپ هنگام خروج از دروازه مدينه بقعه صفيّه، عمّه پيامبر صلى الله عليه و آله و مادر «زبيربن العوام» است و در مقابل آن بقعه «مالك بن انس» واقع است كه برفراز آن

ص: 115

گنبد كوچكى دارد و عمارت مختصر و مقابل آن بقعه سلاله طاهره، حضرت ابراهيم فرزند پيغمبر صلى الله عليه و آله كه بر روى قبر مطهر وى گنبد سفيد است و بر سمت دست راست بقعه «عبدالرحمن اوسط» فرزند عمربن الخطاب كه معروف به «ابى شحمه» است و اين همان فرزند عمر است كه زير تازيانه فوت كرد و در موازات آن بقعه عقيل بن ابى طالب عليه السلام، سپس بقعه عبداللَّه بن جعفر طيار عليه السلام مى باشد و در آن بقعه زوجات پيامبر صلى الله عليه و آله و در همان رديف بقعه سه تن از فرزندان رسول اللَّه صلى الله عليه و آله واقع است. سپس بقعه عباس بن عبدالمطلب و بقعه امام حسن بن على عليهما السلام گنبد بزرگ و مرتفعى است و در نزديكى در بقيع واقع است و بر روى قبر صندوقى از چوب منبت كارى نصب شده و داراى ضريح است. يكصد و پنجاه سال بعد از اين تاريخ ابن بطوطه(م 777 ق) وارد بقيع مى گردد و همانند «ابن جبير» كه در اواخر قرن ششم به توصيف مشاهدات خود از بقيع پرداخته بود، او نيز اين محل تاريخى را به دقّت وصف مى كند. (1) فضيلت بقيع

در فضيلت بقيع احاديث زيادى از پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله نقل شده است كه به يكى از آن ها اشاره مى شود.

«يُحْشَرُ مِنَ الْبَقيعِ سَبْعُونَ الْفَاً عَلى صُوَرةِ الْقَمَرِ لَيْلَة الْبَدْرِ.» (2)

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: سرزمين بقيع نخستين مكانى است كه روز قيامت شكافته مى شود و مدفونين آن سر از خاك بيرون مى آورند و پس از آن زمين مكه و در روز قيامت هفتاد هزار نفر از بقيع در صحراى محشر حاضر مى گردند كه صورت شان مانند ماه شب چهارده مى درخشد و بدون حساب داخل بهشت مى شوند.

به گواهى تاريخ، پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله بارها و حتى در نيمه هاى شب به زيارت بقيع مى رفت و براى خفتگان در آن، طلب مغفرت مى كرد و مى فرمود: خدايا! اهل بقيع را بيامرز، و نيز مى فرمود: مأموريت دارم تا بر اهل بقيع درود بفرستم.

«انّى بُعِثْتُ الى اهْلِ الْبَقيعِ لِاصَلّى عَلَيْهِمْ» (3)

ص: 116

4

أ

ص: 117

مى كنند.

امام باقر عليه السلام اين معنا را تأييد فرموده اند. (1) راوى مى گويد: امام باقر عليه السلام را در نماز ديدم، زنى از مقابل او گذشت، من رفتم او را برانم، حضرت فرمود:

«او را به حال خود بگذار، چرا كه اينجا را بكّه مى گويند. از آن جهت كه بعضى با بعض ديگر ازدحام مى كنند. زن از مقابل مرد مى گذرد، در حالى كه مرد در حال نماز است، يا مرد از مقابل زن مى گذرد در حالى كه زن نماز گزارد، در اين مكان اين امر را اشكالى نيست». (2) در روايتى آمده است: «انَّما سُمِّيَتْ بَكّة لِانّها تَبُكُّ فيها الرِّجالُ وَ النِّساء؛ مكه را بَكه گفته اند، زيرا كه در آنجا زنان و مردان به هم مى خورند.»

2- در روايتى از امام صادق عليه السلام نقل شده كه مكه نام مجموع شهر است و بكّه نام محلى است كه خانه كعبه در آنجا بنا شده است. «بَكَّةُ مَوْضِعُ الْبَيْتِ وَ مَكَّةُ سائِرُ الْبِلادِ» (3).

3- آن ديار را از آن رو بكّه خواندند كه گردن جباران و طاغوتيان را در هم مى شكند و هيچ جبار و ستمگرى، قصد سويى نسبت به آن نمى كند، مگر اينكه خوار و زبون خواهد شد. «انَّما سُمِّيَتْ بَكّة لَانَّها تَبُكُّ اعناقَ الجَبابِرَةِ، اى تَدُقُّها» (4).

«قطرب» مى گويد: وقتى عرب مى گويد «بَكَكْتَ عُنُقِهِ» منظور اين است كه او را خوار و زبون كردم، و نخوت و غرور او را در هم شكستم.

و از آنجا كه گردن جبارانى كه در مكه ظلم و ستم روا دارند درهم شكسته مى شود و هرگز بى كيفر نمى ماند، آن را بكّه نامند. (5) 4-/ صاحب «مجمع البحرين» (6) مى گويد: گفته اند كه نام گذارى به بكّه از آن جهت است كه مردم در درون و پيرامون آن به بكاء و گريه مى پردازند. (7) امام صادق عليه السلام فرمودند: مكه را بكّه مى گويند: «لِبُكاءِ النَّاسَ حَولَها وَ فيها» (8)

5- برخى از مفسرين نيز احتمال داده اند كه بكّه همان مكه بوده باشد كه «م» در آن تبديل به «ب» شده است، نظير لازم و «لازب» كه هر دو در لغت عرب به يك معنى است.

ص: 118

5

أ

ص: 119

اين كه با «ابوبكر» بيعت كند، عمر گردنش را گرفت به او گفت: اى بلال! اين است پاداش تو، به ابوبكر، در مقابل آزاد كردنت، كه نمى آيى با او بيعت كنى؟ بلال گفت: اگر ابوبكر مرا براى خدا آزاد كرده، براى خداوند تركم گويد و اگر براى غير خدا آزادم نموده، عتقى واقع نشده و من همانند سابق مملوك او هستم و خود را تسليم وى مى كنم، اما بيعت نمى كنم با كسى كه رسول اكرم صلى الله عليه و آله او را خليفه خود قرار نداده است و كسى را كه پيامبر به خلافت خود گزيده، بيعتش تا روز قيامت به گردن ما هست، عمر از سخنان بلال به خشم آمد و گفت بى پدر! ديگر در محيط ما اقامت منما، بلال به شام سفر كرد و سرانجام در دمشق از دنيا رفت و در قبرستان باب الصغير به خاك سپرده شد. (1) 6

أ

ص: 120

«سُئِلَ النبى صلى الله عليه و آله عن البلد الامين فقال: مكه»؛ پيامبر صلى الله عليه و آله در مورد اين كه مراد از بلدالامين چيست؟ فرمودند: منظور مكه است. (1) علت نام گذارى مكه به بلدالأمين

اين كه چرا به اين سرزمين «بلدالامين» مى گويند، احتمالاتى ذكر شده است:

احتمال اوّل: شهر مكه حرم خداست و هر كس كه در حرم بميرد، خداوند او را در روز قيامت از وحشت و ترس در آن روز، در امان قرار مى دهد. از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله نقل شده است كه به ابوذر فرمودند:

«مَن ماتَ فى حَرَمِ اللَّهِ آمَنَهُ اللَّهُ مِنَ الفَزَعِ الاكْبَر وَ ادخَلَهُ الجَنَّةَ» (2)

؛ كسى كه در حرم خدا بميرد، خداوند او را از وحشت بزرگ در امان مى دارد و او را داخل بهشت مى كند

و در روايت ديگرى فرموده است:

«مَنْ ماتَ فى احَدِ(هذين) الحَرَمَين(حَرَم اللَّه و حَرَم رسولِه) بَعَثَهُ اللَّه تَعالى مِن الآمِنين» (3)

كسى كه در يكى از اين دو حرم خدا و حرم رسول خدا، بميرد، خداوند او را در قيامت جزء كسانى كه امنيت دارند برمى انگيزد.

احتمال دوّم: مكه جزء حرم خداست و هر كس در حرم خدا وارد شود، امنيت دارد و لذا مكه را(البلدالامين) ناميده اند، قرآن مجيد در اين زمينه مى فرمايد:

«وَ مَنْ دَخَلَهُ كانَ آمِنَا» (4)

؛ هر كس كه داخل حرم شود امنيت دارد.

به هر روى «هذا البلد الامين» مسلماً اشاره به سرزمين مكه دارد، سرزمينى كه حتى در عصر جاهليت به عنوان منطقه امن و حرم خدا شمرده مى شد، و كسى در آن جا حق تعرض به ديگرى را نداشت، حتى مجرمان و قاتلان وقتى به آن سرزمين مى رسيدند در امنيت بودند. اين سرزمين در اسلام اهميت فوق العاده اى يافته، حتى حيوانات، درختان و پرندگان آن از امنيت برخوردارند تا چه رسد به انسان ها (5).

ص: 121

7

أ

ص: 122

«بُغْضُ بَنى هاشِمِ نِفاقُهُ» (1)

؛ دشمنى و كينه با دشمن بنى هاشم نشانه نفاق است.

يزيد چون حسين بن على عليهما السلام را به شهادت رساند و اهل بيت او را به اسارت گرفت، در مجلس جشن با چوب خيزران بر لب هاى امام حسين عليه السلام مى زد و اين اشعار را مى خواند.

لَعِبَتْ هاشِمُ بِالمُلكِ فَلا خَبَرٌ جاءَ وَ لا وَحْىٌ نَزَلَ

لَسْت مِنْ خندف انْ لَمْ انْتَقِمْ مِنْ بَنى احْمَد ما كانَ فَعَلَ (2)

بنى هاشم با ملك و سلطنت بازى كردند، نه خبرى آمده و نه وحيى نازل شده است، اگر از فرزندان احمد انتقام نگيرم، از نسل خندف نيستم. (3) 8

أ

ص: 123

شمال قبور ائمه عليهم السلام قرار داشته است. (1) بيت الاحزان از نظر علما و مورخان (2)

شخصيت هاى علمى و تاريخى كه درباره مدينه و بقيع، مطلبى دارند، از «بيت الاحزان» نيز سخن گفته اند.

1- ابن شبّه نميرى(173- 262) مى نويسد:

شخص موثق و مورد اعتمادى براى من نقل نمود، مسجدى كه در طرف شرقى آن، به جنازه اطفال نماز خوانده مى شود، در اصل خيمه اى بوده براى زن سياهى بنام رقيّه كه به دستور حسن بن على عليهما السلام در آن جا مى نشست تا از قبر فاطمه عليها السلام مراقبت كند. زيرا قبر فاطمه عليها السلام را كسى به جز همان زن نمى شناخت. (3) گرچه محتواى اين سخن مطابق ديدگاه ابن شبه درباره مدفن فاطمه عليها السلام «متناقض» است، ولى در مجموع مبين «بيت الاحزان» است.

2- فتواى امام غزالى بر استحباب خواندن نماز در بيت الاحزان(450- 505):

«وَيُستَحَبُّ ان يَخرُجَ كُلَّ يَومٍ الَى الْبَقيِع بَعَد السَّلامِ عَلى رَسُولِ اللَّهِ ... وَيُصَلّى فِى مَسْجِدِ فاطِمَة رَضِىَ اللَّهُ عَنها». (4)

3- ابن جبير اندلسى(جهانگرد اسلامى، 540- 614) مى گويد:

در كنار قبّه عباسيه، خانه اى قرار گرفته است كه به فاطمه دختر رسول خدا صلى الله عليه و آله منتسب مى باشد.

مى گويند: اين همان خانه اى است كه فاطمه زهرا به آن جا مى آمد و در آن جا اقامت و حزن و اندوه خود را در مرگ پدر بزرگوارش ابراز مى نمود. (5) 4- سمهودى(844- 911) مى نويسد:

«وَ الْمَشْهُورُ بَيتُ الْاحْزانِ، انَّما هُوَ الْمَوضِعُ المَعْروُفُ بِمَسْجِدِ فاطِمَة فى قِبلَةِ مَشْهَدِ الْحَسَنِ وَ الْعَبّاسِ»

ص: 124

سپس مى گويد:

«وَ اظُنُّه فى مَوضِعِ بَيتِ عَلىِ بِن ابى طالِبِ اَّلذى كانَ اتَّخَذَهِ بالْبَقيعِ وَ فيهِ الْيَوم هَيَّأَه قُبُور» (1)

5- فرهاد ميرزا مى نويسد: «... از آن جا به بيت الاحزان رفتم و از آن جا به ...». (2) بيت الاحزان در منابع حديثى و روايى

1- خصال شيخ صدوق، ابواب الخمسه

از جمله منابع حديثى كه در آن از انگيزه بوجود آمدن بيت الاحزان سخن به ميان آمده، خصال مرحوم شيخ صدوق(ره) مى باشد. آن محدث بزرگ، روايتى را از امام صادق عليه السلام نقل مى كند:

«الْبَكّائُونُ خَمْسَةٌ: آدَم، يَعقوب، يُوسف وَ فاطِمَة بِنْت محمّد وَ عَلىّ بنِ الْحُسَينِ عليهم السلام ... أَمَّا فَاطِمَةُ فَبَكَتْ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه و آله حَتَّى تَأَذَّى بِهِ أَهْلُ الْمَدِينَةِ فَقَالُوا لَهَا قَدْ آذَيْتِنَا بِكَثْرَةِ بُكَائِكِ فَكَانَتْ تَخْرُجُ إِلَى الْمَقَابِرِ» (3)

فاطمه در مصيبت رسول خدا صلى الله عليه و آله آن قدر گريه نمود كه مردم مدينه از گريه او ناراحت شدند و اظهار نمودند با كثرت گريه ات ما را متأذى نمودى و لذا خانه خود را ترك مى نمود و به قبرستان مى رفت.

صريح تر و روشن تر از روايت صدوق، گفتار فِضّه(خادمه حضرت زهرا عليها السلام) است كه مرحوم علامه مجلسى ضمن بيان جريان مفصّل شهادت حضرت زهرا عليها السلام از زبان فضه چنين نقل مى كند كه:

«ثُمَّ انَّهُ بَنى لَها بَيْتَاً فِى الْبَقيعِ نازِحاً عَنِ الْمَدينَة ... (4)»

اميرمؤمنان عليه السلام براى فاطمه، در بقيع و در خارج مدينه، خيمه اى برافراشت كه آن حضرت به همراه حسنين بدانجا مى آمد و پس از گريه طولانى به خانه اش مراجعت مى نمود. (5)

ص: 125

در پايان اين مقال، ديدگاه دانشمند محترم جناب استاد محمّد صادق نجمى را كه ضمن چهار نكته بيان شده است، عيناً از كتاب ايشان نقل مى نماييم:

«به عقيده من، اين بيت الاحزان در محل همان بيت و مسكنى است كه على بن ابى طالب عليه السلام آن را در بقيع آماده ساخت و اضافه مى كند كه فعلًا در ميان آن، شكل چند قبر وجود دارد.»

فرهاد ميرزا معتمدالسطنه كه در 18 ذيقعده 1292 ه، به زيارت بقيع نائل گرديده، پس از زيارت حرم ائمه بقيع و نثار فاتحه بر قبور علما كه در كنار اين حرم مطهر واقع بودند، مى گويد از آن جا به بيت الاحزان رفتم و از آن جا به زيارت حليمه سعديه. (1) از موارد مطرح شده نتيجه مى گيريم:

1- بيت الاحزان از دوران حيات حضرت زهرا عليها السلام تا سال 1344 ه. ق محلى بوده است مشخص و معين، كه شيعيان با پيروى از روش حسين بن على عليهما السلام در طول تاريخ به اين بيت اهميت خاصى قائل بوده و آن جا را همانند ساير مشاهد و حرم ها زيارت و در آن جا به نماز و عبادت مى پرداختند و حتى امام غزالى از علماى اهل سنت نيز به نماز خواندن در اين محل تشويق و توصيه نموده است.

2- بيت الاحزان در زمان حسين بن على عليه السلام داراى چادر و خيمه بوده و سپس به ساختمان مبدّل گرديده است و هنگام تخريب داراى گنبد بوده است.

3- بيت الاحزان در اصطلاح عامه، گاهى به «مسجد فاطمه» و گاهى با هر دو نام و گاهى نيز به «قبةُ الحزن» ناميده شده ... ولى آن چه مسلم است بيت الاحزان هيچ گاه به عنوان يك مسجد واقعى شناخته نشده است و وجود چند قبر در داخل آن كه سمهودى اشاره نموده، دليل و مؤيد اين معناست.

4- نكته مهم اين كه بنا بر مضمون روايات، بيت الاحزان در داخل بقيع بوده و همه مورخان بدون استثناء بر همين معنا تصريح، و اضافه مى كنند كه در سمت جنوبى و در مجاورت حرم ائمه اهل بيت عليهم السلام قرار داشته. بنابراين محلى كه در سال هاى اخير در خارج بقيع به نام بيت الاحزان معروف گرديده با واقعيت تطبيق نمى كند. (2)

ص: 126

9

أ

ص: 127

بازداشتن مشركين از دخول در آن است.

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در وجه تسميه آن مى فرمايد:

«وَ يُسَمّى بَيتُ اللَّهِ الحَرامِ لانَّهُ حُرِّمَ عَلَى المشركينَ انْ يَدْخُلُوه».

كعبه را بيت اللَّه الحرام مى گويند، براى آن كه ورود مشركين به داخل كعبه حرام شده است.

همين طور «البيت» با الف و لام به طور مطلق، به معناى «كعبه» است كه در آياتى از آيات قرآن مجيد ذكر شده است. (1) «وَ إِذْ يَرْفَعُ إِبْراهِيمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَيْتِ» (2)

مراد از «البيت» در آيه شريفه، بيت اللَّه الحرام است. افزون بر آن در برخى از آيات واژه «بيت» با الف و لام و پسوند آمده است، كه به برخى از آنها اشاره مى شود. (3) شايان ذكر است كه در بخشى از آيات واژه بيت به گونه ديگرى آمده است (4) كه منظور خانه كعبه است و اين حقيقت از سياق آيات فهميده مى شود.

ص: 128

10

أ

ص: 129

آن گونه كه شايسته طواف است دور كعبه طواف كند، به بيت معمور صعود مى كند و اگر به آن حد صعود كرد و وظائف آن مرحله را ايفا نمود، به مقام عرش اله مى رسد. قَلْبُ الْمُؤمِنِ عَرْشُ الرَّحمنِ. (1) 11

أ

ص: 130

ص: 131

واقف گرديد، آن را كِسوه نموده(پوشاند) و هزار شتر قربانى كرد. (1) برخى نوشته اند: وقتى كه علت بيمارى را فهميد، نذر كرد پس از شفاى خود پرده اى براى خانه خدا تهيه نمايد. لذا پس از بهبودى، پرده اى تهيه كرد و كعبه را با آن پوشانيد، و سپس جانشينان وى اين سنت حسنه را پيروى و حفظ كردند. (2) در روايت ابى بصير آمده كه حضرت آدم اوّل كسى بود كه آن را به وسيله مو، پوشانيد، ولى تبّع نخستين كسى بود كه به زيارت كعبه آمد و آن را با پرده اى پوشانيد و در روايت مرسله، آمده كه حضرت اسماعيل، نخستين كسى بود كه بر آن پرده افكند. (3) اسعد ابوكَرب

در برخى از سفرنامه ها آمده است كه:

اولين شخصى كه پوشش بر كعبه نهاد، «اسعد ابوكَرْب» پادشاه حمير بود كه دو قرن پيش از هجرت، كعبه را نخست با پارچه ضخيمى پوشاند، سپس با پارچه اى به نام «معافر» (4)، و بعد از آن با پارچه لطيف و نرمى كه معروف به «ريطه» است و سپس به وسيله پارچه قرمز راه راه يمنى و پس از آن با برد يمانى مخصوصى بر كعبه پوشش نهاد. (5) دانشمند محترم جناب آيت اللَّه افتخارى از قول صاحب جامع و مرآت، نقل مى كند كه:

«اوّل كسى كه به فكر پوشش كعبه افتاد، پادشاه حمير بود». (6) سپس مى گويد:

مورخان گفته اند: اوّل زنى كه پرده كعبه را اهدا كرد، «نبيله» (7) مادر عباس بن عبدالمطلب بود، گويا فرزندش گم شده بود، لذا نذر كرد و چون فرزندش پيدا شد به نذر خود وفا

ص: 132

كرد. (1) پوشش كعبه در اسلام

پس از ظهور اسلام و فتح مكّه، نخستين كسى كه كعبه را با قماشى يمانى پوشاند پيغمبر اسلام صلى الله عليه و آله بود. على عليه السلام نيز در دوران خلافت خود، از عراق هر سال جامه اى براى كعبه مى فرستاد. و در تاريخ آمده است از قديم اين جامه را ايرانيان تقديم مى كردند و اين افتخار ويژه آنان بوده است. (2) هم چنين گفته شده كه براى نخستين بار حضرت اسماعيل پرده اى بر روى كعبه كشيد، بعدها قريش اين سنت را ادامه دادند و پرده دارى كعبه براى آنان منصبى ويژه به حساب مى آمد. رسول خدا صلى الله عليه و آله پس از فتح مكه پرده راعوض كردند. بعد از آن هميشه يكى از كارهاى خلفا و اميران توجه به همين پرده و تعويض سالانه آن بوده است. گفتنى است كه پوشاندن پرده بر كعبه از نظر سياسى، بسيار با اهميت و براى بافنده آن مايه افتخار بوده است، بى ترديد بايد از لحاظ تخصص در بافندگى، مصر را پيشگام دانست. (3) زمان تعويض و نصب پرده كعبه

پرده كعبه به دليل قرار گرفتن در معرض آفتاب و باران و باد، هر سال نياز به تجديد و تعويض داشت. در برخى از سال ها دوبار تعويض مى شد. در آخرين روزهاى پيش از تعويض پرده، به وضوح مى توان لزوم نصب پرده جديد را دريافت. ازرقى كه از سال 200 تا 244 هجرى پرده هاى تعويض شده كعبه را شمرده، شمار آنها را 170 جامه دانسته است.

پرده كعبه در قرون اخير به رنگ مشكى بوده كه نوشته هاى آن به صورت طلايى بافته شده اما در برخى موارد از رنگ هاى ديگرى هم استفاده شده است.

نصب پرده به طور معمول در روز عرفه و يا در عيد قربان صورت مى گرفته است. گفتنى است كه كعبه، پرده اى نيز در داخل دارد، كه هر چند سال يك بار تعويض مى شود، دليلش نيز آنست كه اين پرده به دليل اين كه در آفتاب نيست و فرسايش ناشى از دست ماليدن را هم ندارد، به سادگى دچار فرسودگى نمى شود. (4)

ص: 133

ويژگى ها و ابعاد پرده كعبه

جامه كعبه از 54 قطعه تركيب يافته است. طول هر قطعه 14 متر و پهناى آن 95 سانتى متر و مساحت كل آن 2650 متر بالغ مى گردد. كمربند پرده از 16 قطعه تركيب يافته و محيط آن 45 متر و پهنايش 95 سانتى متر است. براى تهيه جامه كعبه 670 كيلوگرم ابريشم سفيد خالص نياز است تا با 720 كيلوگرم مواد رنگ آميزى به انجام برسد، اما كمر بند و پرده دروازه كعبه، رشته هاى نقره اى و طلافام نياز داردكه وزن مجموع آن به 120 كيلوگرم مى رسد.

پرده، داراى دو بخش است؛ يكى پوشش ظاهرى كه هميشه رنگ سياه دارد و ديگر پرده داخلى كه رنگ غير سياه دارد.

پرده درِ كعبه كه برقع نام دارد، از پارچه ابريشمى سياه بافته شده و بر روى آن آيات قرآن نقش بسته و با رسم الخط در بالاى آن نوشته شده است: اين پرده در مكه مكرمه بافته شده و به كعبه مشرفه اهدا گرديده است.

هزينه تهيه جامه كعبه مشرفه به بيش از 17 ميليون ريال سعودى مى رسد. (1) پرده هر ساله روز عيد قربان تعويض مى شود.

2

أ

ص: 134

مراسم حج سال دوازدهم بعثت تعداد دوازده نفر از تازه مسلمان هاى مدينه حركت كردند و با رسول گرامى اسلام، در «عقبه» منا ملاقات نموده و با پيامبر صلى الله عليه و آله بيعت كردند. (1) متن پيمان پس از پذيرفتن اسلام، عبارت بود از اين كه به وظايف زير عمل كنند.

به خدا شرك نورزند، دزدى و زنا نكنند. فرزندان خود را نكشند. به يكديگر تهمت نزنند و كار زشت انجام ندهند و در كارهاى نيك، رسول خدا صلى الله عليه و آله رانافرمانى نكنند. (2) رسول اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: اگر بر طبق پيمان عمل كنند جايگاه آن ها «بهشت» است و اگر نافرمانى كنند كار دست خداست، يا مى بخشد يا عذاب مى كند. اين پيمان را مورخين «بيعة النساء» ناميده اند.

زيرا پيامبر در فتح مكّه از زنان نيز به اين ترتيب بيعت گرفت. (3) خلاصه اين دوازده تن در محل «مسجد البيعه» در حضور عباس بن عبدالمطلب با پيغمبر بيعت كردند. آن را پيمان «عقبه اولى» ناميدند.

جزئيات محتواى بيعت عقبه اولى، همان مطالبى است (4) كه در سوره ممتحنه آيه 12 آمده است.

اين پيمان را عقبه اولى يا «بيعت صغرى» مى نامند. (5) 3

أ

ص: 135

پيامبر صلى الله عليه و آله را از نزديك زيارت كنند و او را به شهر خود دعوت نموده و آمادگى خود را جهت دفاع از آن حضرت اعلان كنند.

بدين ترتيب در موسم حج سال بعد بر آن شدند تا همراه كاروان حج به مكه درآيند و با رسول خدا صلى الله عليه و آله بيعت كنند. يكى از انگيزه هاى آنان، آن بود تا رسول خدا صلى الله عليه و آله را از سختى هايى كه در مكه گرفتار آن است رهايى دهند، اين كاروان شامل جمعيت پانصد نفرى بود، كه تعداد هفتاد نفر آنان مسلمان بوده اند. بلاذرى رقم بيعت كنندگان عقبه را هفتاد مرد و دو زن ياد كرده، اما در روايت ابن اسحاق از 73 مرد و دو زن ياد شده است. هشام كلبى علّت اختلاف را اين دانسته كه كسانى از آنان زمانى رسيدند كه بيعت تمام شده بود، اما اهل آنان بعدها مدعى شدند كه اينان از اهل عقبه بوده اند.

به هر روى برخى از آنان در مكه با رسول خدا صلى الله عليه و آله ديدار كردند، قرار شد در ايامى كه حجاج در مناهستند در عقبه با وى ملاقات و ديدار كنند و شب موعود، مسلمانان يثرب كه در آغاز در كنار ديگر حجاج يثربى بودند پس از گذشت پاسى از شب و در حالى كه خود را كاملًا از ديد همشهرى هاى خود پنهان مى كردند، تك تك به سوى عقبه در شعبى كه در آن ناحيه قرار داشت حركت كردند. واقدى آورده است كه آنها وعده كردند تا دومين روز ايام تشريق شب هنگام در منى، در حالى كه ثلث اول شب سپرى شده، در شعب دست راست كسى كه از منى به سوى پايين عقبه در حركت است، اجتماع كنند. واقدى مى افزايد: همانجا كه اكنون مسجد(البيعه) است، رسول خدا به آنها گفت: نبايد كسى را بيدار كنند و يا منتظر فرد غايبى بمانند پس از آن بود كه انصار تك تك و دو به دو به سوى خيمه هاى خود حركت كردند. دليل انتخاب چنين شبى در ايام منى اين بوده است كه آنان روز بعد مى توانستند مكه را به سوى يثرب ترك كنند.

در روايت كعب بن مالك آمده است كه پس از سخنان عباس(عموى پيامبر كه همراه آن حضرت بوده است) رسول خدا صلى الله عليه و آله برخاسته، آياتى را تلاوت كرد و مردم را به سوى خدا خواند و آنان را به پذيرش اسلام ترغيب نمود، آنگاه حضرت درباره بيعت فرمودند: بر اين امر بر شما بيعت مى كنم كه:

همانگونه كه از فرزندانتان حفاظت و دفاع مى كنيد، از من نيز دفاع كنيد (1)، براء بن معرور گفت: ما فرزند جنگ و سلاح هستيم و همانگونه كه از فرزندان خود دفاع مى كنيم، از شما دفاع خواهيم كرد. ابن تيهان نكته ديگرى را پيش از بيعت مطرح كرد. او گفت: ما در يثرب پيوندهايى با «يهوديان» داريم كه از اين پس بايد قطع كنيم، اگر ما چنين كرديم آيا شما بعد از پيروزى، نزد قوم خود آمده و ما را رها

ص: 136

خواهيد كرد؟ آن حضرت تبسمى كردند و فرمودند: ذمّه من ذمّه شما و حرمت من حرمت شماست، شما از من هستيد و من از شما، با دشمن شما خواهم جنگيد و با دوست شما دوستى خواهم كرد.

رسول خدا صلى الله عليه و آله به خاطر عمل كردن به اين عهد، پس از فتح مكه در مكه نماندند و به مدينه بازگشتند.

نويسنده محترم كتاب سرزمين وحى از قول ازرقى آورده است كه جابربن عبداللَّه انصارى روايت كرده است كه پيغمبر صلى الله عليه و آله ده سال در مكه ماند و مردم را به اسلام دعوت مى كرد تا اينكه مجموعاً به هفتاد نفر مرد مسلمان رسيديم. روزى به خود انديشيديم، تا كى به خود اجازه دهيم، پيغمبر، يكه و تنها و خائف و ترسان در كوه هاى مكه بگردد و كسى او را يارى ننمايد از اين رو هنگام حج نزد او آمديم و جريان را به عرض رسانديم، حضرت وعده داد در شعب عقبه(در جاى مسجد البيعة) گرد هم آييم، پس از آنكه همه جمع شدند، گفتيم اى رسول خدا براساس چه مسائلى باتو بيعت كنيم؟ حضرت فرمود بايد براساس مسائل زير با من بيعت نماييد:

1- «تُبايِعونى عَلى السَّمعِ وَالطَّاعَةِ فِى النَّشاطِ وَ الْكَسَلِ»

بايد همواره در شادى و غير شادى از من اطاعت نماييد.

2- «وَ عَلىَ التَفَقُّدِ فى العُسرِ و اليُسرِ»

پيوسته در فراخ دستى و تنگدستى از ديگران تفقد و دلجويى كنيد.

3-/ «وَ عَلَى الأَمْرِ بِالْمَعروفِ وَ النَّهْىِ عَنِ المُنكَرِ»

هميشه ديگران را به كارهاى شايسته واداريد و از كارهاى ناشايست منع نماييد.

4- «وَعَلى انْ تَقُوموا فِى اللَّه لا تَأْخُذُكُم فِى اللَّهِ لَوْمَةَ لائِمٍ»

در اين راه كه راه خداست هرگز نبايد از نكوهش گران نگران شويد.

5- «وَعَلى انْ تَنصُرُونى اذا قَدمتُ عَلَيكم يَثرِبَ»

بايد آنگاه كه در يثرب بر شما وارد مى شوم، مرا يارى كنيد.

6- «فَتَمنَعونى مِمَّا تَمنَعونَ مِنهُ انْفُسَكُمْ وَ ازْواجَكُمْ»

آنچنان كه از خود و فرزندان و همسرانتان حمايت مى كنيد، از من نيز حمايت و پشتيبانى كنيد، «وَ لَكُمْ الجَنَّةُ» اجر شما در مقابل اين بيعت بهشت است. (1)

ص: 137

ص: 138

نصرانى بر مى انگيزد.

2- تارك حج، ترك كننده دستور اسلام

امام صادق عليه السلام فرمودند:

«إِذَا قَدَرَ الرَّجُلُ عَلَى مَا يَحُجُّ بِهِ ثُمَّ دَفَعَ ذَلِكَ عَنْهُ وَ لَيْسَ لَهُ شُغُلٌ يَعْذِرُهُ بِهِ فَقَدْ تَرَكَ شَرِيعَةً مِنْ شَرَائِعِ الْإِسْلَامِ» (1).

هر كس توان حج رفتن داشته باشد، ولى نرود، بى آنكه كارى داشته باشد، كه عذر به حساب آيد، يقيناً دستورى از دستورات اسلام را ترك كرده است.

3- درخواست به زندگى هنگام مرگ

از امام صادق عليه السلام درباره آيه «لَوْ لا أَخَّرْتَنى إلى اجَلٍ قَريبٍ فَأَصَّدَّقَ وَ أَكُنْ مِنَ الصَّالِحِينَ» (2)

پرسيدند، حضرت فرمود:

«أَصَّدَّقَ مِنَ الصَّدَقَةِ وَ أَكُنْ مِنَ الصَّالِحِينَ أَيْ أَحُجَّ؛ صدقه دهم و «از صالحان باشم»، يعنى حج به جا آورم.» (3) 4- نابينا درقيامت برا نگيخته مى شود

ابوبصير از امام صادق عليه السلام درباره اين آيه شريفه «وَ مَنْ كانَ فِي هذِهِ أَعْمى فَهُوَ فِي الْآخِرَةِ أَعْمى وَ أَضَلُّ سَبِيلًا» (4)

هر كس در اين دنيا كور باشد، در آخرت هم كوردل و گمراه تر خواهد بود، پرسيدم:

حضرت فرمود: «ذَلِكَ الَّذِي يُسَوِّفُ نَفْسَهُ الْحَجَّ يَعْنِي حَجَّةَ الْإِسْلَامِ حَتَّى يَأْتِيَهُ الْمَوْتُ» (5)

مقصود كسى است كه حج واجب خودرا با امروز وفردا كردن به تأخير اندازد تا اينكه مرگش فرارسد.

5-/ ترك حج، سبب نابودى انسان ها

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود:

«إِذَا تَرَكَتْ أُمَّتِي هَذَا الْبَيْتَ أَنْ تَؤُمَّهُ لَمْ تُنَاظَرْ» (6)

؛ هر گاه امتم قصد زيارت خانه خدا را ترك كنند، مهلت داده نخواهد شد.

حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

ص: 139

«اللَّهَ اللَّهَ فِي بَيْتِ رَبِّكُمْ لَا تُخَلُّوهُ مَا بَقِيتُمْ فَإِنَّهُ إِنْ تُرِكَ لَمْ تُنَاظَرُوا» (1)

«خدا را خدا را! درباره خانه خداى تان(خدا را در نظر بگيريد!) تا هستيد آن را خالى نگذاريد اگر زيارت خانه خداترك شود، مهلت داده نخواهيد شد.»

امام باقر عليه السلام مى فرمايد:

«لا تَترُكُوا حَجَّ بَيتِ رَبِّكُمْ فَتَهلُكُوا» (2)

«حج خانه خدا را ترك نكنيد كه هلاك خواهيد شد».

كيفر تارك حج

خداوند در نود و هشتمين آيه سوره آل عمران افرادى را كه با داشتن استطاعت از انجام حج خوددارى نمايند، كافر خوانده است.

«وَ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا وَ مَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعالَمِينَ» (3)

براى مردم زيارت خانه خدا واجب است در صورتى كه استطاعت داشته و برآن راه پيدا كنند و هر كس با انكار حج كافر شود، به خود ضرر رسانده و خدا از خلق بى نياز است.

پيامبر اكرم در تفسير آيه كريمه فوق به اميرالمومنين على عليه السلام مى فرمايد:

«يا على! تَارِكُ الْحَجِّ وَ هُوَ مُسْتَطِيعٌ كَافِرٌ يَقُولُ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى «وَ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا وَ مَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعالَمِينَ» (4)

اى على! كسى كه حج را ترك كند با اين كه توانايى دارد، كافر محسوب مى شود، زيرا خداوند مى فرمايد: بر مردمى كه استطاعت دارند به سوى خانه خدا بروند لازم است حج بجا آورند و كسى كه كفر بورزد(و آن را ترك كند) به خود زيان رسانيده است، و خداوند از آنان بى نياز است.

اى على! كسى كه حج را به تأخير بيندازد تا اينكه از دنيا برود، خداوند او را در قيامت يهودى يا نصرانى محشور مى كند.

خداوند در پايان اين آيه براى تأكيد بر اهميت مسأله حج مى فرمايد: كسانى كه كفران كنند و اين دستور الهى را ناديده بگيرند و به مخالفت برخيزند در حقيقت به خود زيان مى رسانند، زيرا خداوند از

ص: 140

همه جهانيان بى نياز است.

واژه كُفر در اصل به معنى پوشانيدن است و از نظر اصطلاح دينى معنى وسيعى دارد و هرگونه مخالفتى را با حق چه در مرحله اصولى، و چه در مرحله دستورات فرعى باشد، شامل مى شود و اگر مشاهده مى كنيم كه كفر، غالباً در مخالفت با اصول مطرح مى شود دليل بر اين نيست كه منحصر به همان معنى بوده باشد. به همين دليل در آيه بالا در مورد «ترك حج» به كار رفته است، و لذا در روايتى از امام صادق عليه السلام نقل شده كه كفر را در آيه به معنى ترك حج تفسير فرموده است. (1) ابابصير از امام صادق عليه السلام نقل مى كند كه فرمود:

«مَنْ مَاتَ وَ هُوَ صَحِيحٌ مُوسِرٌ لَمْ يَحُجَّ فَهُوَ مِمَّنْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ «وَ نَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ أَعْمى»

چنانچه كسى با داشتن شرائط به حج نرود تا بميرد از جمله كسانى است كه خداوند در مورد آنان فرموده است كه كور وارد محشر خواهند شد.

ابابصير مى گويد: پرسيدم پناه بر خدا، نابينا(وارد محشر مى شود)؟ فرمود:

إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَعْمَاهُ عَنْ طَرِيقِ الْحَقِّ (2)

بله، خداوند او را از طريق حق، منحرف نموده است(به وسيله كارهاى خودش).

همچنين در وصاياى حضرت على عليه السلام آمده است:

«... وَ اللَّهَ اللَّهَ فِي بَيْتِ رَبِّكُمْ لَا تُخَلُّوهُ مَا بَقِيتُمْ فَإِنَّهُ إِنْ تُرِكَ لَمْ تُنَاظَرُوا» (3)

شما را به خدا، شما را به خدا! در مورد زيارت خانه پروردگارتان، مبادا از آن غفلت نموده، و رهايش سازيد كه خداوند قهار در اين صورت مهلت نداده و شما را به بلاى خود گرفتار مى سازد.

و در جاى ديگر مى فرمايد:

«لَا تَتْرُكُوا حَجَّ بَيْتِ رَبِّكُمْ فَتَهْلِكُوا ...» (4)

هرگز از حج خانه خدا غفلت نكنيد كه به سزاى آن گرفتار آمده و هلاك مى گرديد.

ص: 141

امام صادق عليه السلام هم در روايتى مى فرمايد:

«أَمَا إِنَّ النَّاسَ لَوْ تَرَكُوا حَجَّ هَذَا الْبَيْتِ لَنَزَلَ بِهِمُ الْعَذَابُ وَ مَا نُوظِرُوا. (1)

آگاه باشيد! هرگاه مردم زيارت خانه خدا را فراموش كنند، عذاب الهى به آنان فرا مى رسد و در اين زمينه به آنان مهلتى داده نمى شود.

2

أ

ص: 142

ديدم آقايى در ميان جمعيت و پيشاپيش آنان در حركت است و مردمى دور او حلقه زده اند، به طورى كه هيچ كس نمى توانست وارد آن حلقه شود، من وارد شدم و دستم را به عبايش گرفتم و مكرر مى گفتم: قربان شما بروم و هفت بار دور خانه طواف كردم. آيت اللَّه اراكى رحمه الله در پايان فرمودند: من به صدق و راستى اين دختر قطع و يقين دارم و او اين داستان را براى كسى حتى آقاى حاج آقا موسى زنجانى هم نگفته بود. (1) تشرف در عرفات

حجةالاسلام والمسلمين آقاى انصاريان نقل كرده اند:

فردى بود به نام «محمد على اربابى تهرانى» كه با آقاى «شيخ رجبعلى خياط» بسيار نزديك بود، درباره سفرش به مكه مى گفت: شب نهم به عرفات رسيدم، در آن زمان عرفات بسيار تاريك بود و از چراغ دستى استفاده مى شد. ساعت 10 شب بود كه پيوسته متذكر حضرت امام عصر «عج» بودم، البته نه براى زيارتشان؛ چرا كه خود را لايق زيارت ايشان نمى دانستم. بيرون چادر متذكر بودم در حالى كه هيچ كس حضور نداشت، ولى صدايى به زبان فارسى شنيدم كه گفت: آقاى حاج محمد على! برگشتم با يك چهره نورانى، روحانى و آسمانى مواجه شدم، گفت: بيا كنار دست من. گفتم:

چَشم و در حقيقت به سوى ايشان كشيده شدم، كنارش نشستم. فرمود: امشب شب عرفه است، زيارت حضرت سيدالشهداء وارد است، دلت مى خواهد من يك زيارت بخوانم؟ حاج محمّد على گفت: من از كودكى زيارت هاى معروف را شنيده بودم و با آنها آشنايى داشتم و مضامين و كلمات آنها را مى دانستم، به ايشان گفتم كه خيلى دوست دارم. حدود يك ساعت زيارتى را خواند كه تا آن زمان نشنيده بودم. كلمه به كلمه كه مى خواند، من حفظ مى كردم و تا آخر به حافظه ام سپرده شد. گريه كردن آن شخص هم غير قابل توصيف بود. پس از زيارت خداحافظى كرد و رفت. هر قدر از من دور مى شد، زيارت هم از خاطرم مى رفت تا اين كه به كلى آن را فراموش كردم. از مكه به كاظمين رفتم و كنار راه آهن ايستاده بودم، ناگاه همان شخص را ديدم. نزديك آمد، سلام كرد و گفت: به تهران كه رفتى، سلام مرا تنها به آقا شيخ محمد حسن طالقانى برسان (2).

ص: 143

مى گفت: وقتى به تهران آمدم و نزد آقا شيخ محمد حسن رفتم و قضيه را نقل كردم، ايشان بسيار گريست و مرا متوجه كرد كه آن شخص امام عصر(عج) بوده است، در حالى كه من نه در عرفات و نه در كاظمين آن بزرگوار را نشناخته بودم. (1) تشرف در راه مسجدالحرام

مرحوم حجةالاسلام والمسلمين آقاى هادى مروى نقل كردند:

«آيت اللَّه شيخ راضى نجفى تبريزى» ابوالزوجه شهيد حاج شيخ عباس شيرازى، با شنيدن شهادت ايشان بسيار ناراحت شد و مى گفت: نمى توانم شهادت حاج شيخ عباس شيرازى را باور كنم.

خيلى ناآرام بود و گريه مى كرد، زمينه اى فراهم گرديد كه ايشان به حج مشرف شد و پس از بازگشت، داستانى را نقل كرد. گفت: خداوند عنايت كرد و در كاروانى كه نزديك حرم مستقر بود، قرار گرفتم(چون پايش ناراحت بود و با عصا راه مى رفت) در ساعات ميان 9 تا 10 كه وقت خلوتى است به مسجدالحرام رفتم، روزهاى هفتم و هشتم ذيحجه بود و همه زائران به مكه آمده بودند و خيابان ها شلوغ بود. يك بار كه به طرف حرم مى رفتم، ديدم هيچ كسى در خيابان نيست، ماشين ديده مى شود، ولى كسى در داخل آن ها نيست، تعجب كردم كه خيابان هاى شلوغ همه روزه، چرا امروز خلوت است. در همين فكر بودم كه ناگاه ديدم فردى از روبرو مى آيد، نعلين مردانه اى در پا و نقابى بر چهره داشت. به محض اين كه خواستم سئوالى بكنم، مثل كسى كه برق او را گرفته باشد، خشكم زد. در مقابلم ايستاد و هيچ حركتى نتوانستم بكنم. نقاب را تا بالاى ابرو بالا زد، وقتى چشمم به آن صورت زيبا افتاد، مكرر گفتم: ماشاءاللَّه، لاحول ولاقوه الا باللَّه. اين جمله را چند بار تكرار كردم و مبهوت جمال ايشان شدم. سپس نقاب را انداخت و من دوباره غوغاى جمعيت را ديدم.

در جلسه بعد، يكى از منسوبين از ايشان پرسيد چه درخواستى از خدا كرده بودى كه اين ماجرا برايت رخ داد؟ گفت: وقتى چشمم به كعبه افتاد، بى اختيار اين جمله بر زبانم جارى شد كه «اللَّهُمَ ارِني الطَّلْعَةَ الرَّشيدَة، وَ الْغُرَّةَ الْحَميدَة ...» و آن گاه افزود: خيلى غصه خوردم كه اى كاش غير از «رؤيت»، «تكلم» را هم خواسته بودم. چون در مرتبه اوّل كه چشم انسان به كعبه مى افتد، هر آرزويى كه داشته باشد اجابت مى شود. (2)

ص: 144

3

أ

ص: 145

مكه معظمه، از جمعه اى تا جمعه ديگر قرآن را ختم كند گويى تا آخر عمر تلاوت قرآن كرده است.

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود:

«انَّ لِرَبِّكُمْ فِى ايَّامِ دَهْرِكُمْ نَفَحات الا فَتَعَرَّضُوا لَها». (1)

در ايام عمر خود، لحظه ها و نفخه هاى بهشتى و رحمانى براى شما رخ مى دهد، مواظب باشيد كه آن ها را غنيمت شماريد و از آن ها بهره گيريد.

اما نكاتى چند در مورد قرآن:

پيامبر اكرم فرمودند:

«فَضْلُ الْقُرآنِ عَلى سائِرِ الْكَلامِ كَفَضْلِ اللَّهِ عَلى خَلْقِهِ» (2)

، فضيلت قرآن بر ديگر كلام ها مثل فضيلت خدا بر مخلوقات اوست.

تلاوت قرآن: پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمودند:

«أَنَّ لِتالي آيَةٍ مِنْ كِتابِ اللَّهِ خَيْرٌ مِنْ تَحْتِ الْعَرْشِ الى تَخُوم الْعَرشِ الى تَخُوم السُّفْلى»؛ براى تلاوت كننده آيه اى از قرآن ارزش و ثوابى بهتر از آنچه زير عرش تا زمين است وجود ندارد.

استماع قرآن: امام صادق عليه السلام فرمودند:

«مَنِ اسْتَمَعَ حَرْفاً مِنْ كِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ غَيْرِ قِرَاءَةٍ كَتَبَ اللَّهُ لَهُ حَسَنَةً وَ مَحَا عَنْهُ سَيِّئَةً وَ رَفَعَ لَهُ دَرَجَةً» (3)

؛ كسى كه حرفى از كتاب خدا را بدون قرائت بشنود خداوند براى او يك حسنه نوشته و يك گناه او را محو و يك درجه او را رفيع گرداند.

تعليم قرآن: امام صادق عليه السلام فرمودند:

«يَنْبَغِي لِلْمُؤْمِنِ أَنْ لَا يَمُوتَ حَتَّى يَتَعَلَّمَ الْقُرْآنَ أَوْ أَنْ يَكُونَ فِي تَعَلُّمِهِ» (4)

براى مؤمن شايسته است كه نميرد تا اين كه قرآن را بياموزد يا در حال فراگيرى آن باشد.

موضوع قرآن: خداوند در قرآن مى فرمايد:

«ذلِكَ الْكِتابُ لا رَيْبَ فِيهِ هُدىً لِلْمُتَّقِينَ» (5)

؛ اين كتاب با عظمتى است كه شك در آن راه

ص: 146

ندارد و مايه هدايت پرهيزكاران است.

مقدار قرائت قرآن:

خداوند در قرآن مجيد مى فرمايد:

«فَاقْرَؤُا ما تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ» (1)

؛ به اندازه اى كه براى شما آسان و بى مشقت باشد، قرآن بخوانيد.

چگونگى قرائت قرآن:

خداوند در قرآن مجيد مى فرمايد:

- «وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلًا» (2)

؛ قرآن را با تأنى و وضوح تلاوت كن.

- «وَ إِذا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَ أَنْصِتُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ» (3)

؛ زمانى كه قرآن قرائت مى شود گوش فرا دهيد و ساكت باشيد، تا مورد رحمت خداوندى قرار گيريد.

آثار قرائت قرآن:

خداوند در قرآن مجيد مى فرمايد:

«وَ إِذا تُلِيَتْ عَلَيْهِمْ آياتُهُ زادَتْهُمْ إِيماناً وَ عَلى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ» (4)

؛ زمانى كه آيات خداوند بر آنها تلاوت مى شود، ايمان مؤمنين، زياد و بر پروردگارشان توكل مى كنند.

امام صادق عليه السلام از پدر بزرگوارشان نقل مى كنند كه:

«اغْتَنِمُوا الدُّعَاءَ عِنْدَ خَمْسِ مَوَاطِنَ عِنْدَ قِرَاءَةِ الْقُرْآنِ وَ عِنْدَ الْأَذَانِ وَ عِنْدَ نُزُولِ الْغَيْثِ وَ عِنْدَ الْتِقَاءِ الصَّفَّيْنِ لِلشَّهَادَةِ وَ عِنْدَ دَعْوَةِ الْمَظْلُومِ فَإِنَّهُ لَيْسَ لَهُ حِجَابٌ دُونَ الْعَرْشِ». (5)

دعا را در پنج وقت غنيمت شمريد(كه نزديك اجابت باشد.)

1. در وقت قرائت قرآن.

2. در وقت گفتن اذان.

ص: 147

3. در وقت نزول باران.

4. در وقت برخورد دو لشگر(حق و باطل).

5. در وقت دعاى مظلوم.

ص: 148

اللَّهُمَّ تَقَبَّلْ مِنّى ...» (1)

اين حديث ناظر به اين حقيقت است كه مقصود از حجّ، ديدار خداست و طرد هر آن چه غير خدا است. (2) حكمت تلبيه

تلبيه در حج، طرد كننده هر جاهليتى است كه بوده و هست. و درهم شكننده هر بت جاهلى است كه تراشيده شده و يا هر نشانه شرك آلوده جاهلى كه تراشيده مى شود و خلاصه كوبنده هرگونه باطل قديم و جديد است.

لبيك حج در روزگار جاهليت، نداى شرك و بانگ «وثنيّت» بود. زيرا عمل و رفتار و «تلبيه» آن ها، چنان كه امام صادق عليه السلام فرموده است، چيزى جز «شرك» نبوده است!. (3) زيرا مشركان با اين تلبيه، وجود شريك را براى خدا اثبات مى كردند، هر چند كه اين شريك نيز مِلك خود او بود، بر خلاف لبيك در اسلام كه نمودار توحيد است. (4) راز عرفانى تلبيه

احرام و لبيك گفتن به معناى پاسخ دادن به نداى وحى و اجابت دعوت الهى است. لذا حج گزاران راستين، در هنگام تلبيه بر خود مى لرزيدند و مى گفتند: مى ترسيم به ما گفته شود: به درستى به نداى حجّ، پاسخ ندادى «لا لَبَّيْكَ وَ لا سَعْدَيْكَ» (5)

سرّ تلبيه، زبان به حق و طاعت گشودن و از گفتار باطل ومعصيت رستن است، نه در محدوده زمانى حج و عمره بلكه براى هميشه، زيرا زبان، جِرمش اندك ولى جُرمش زياد است. (6) زبان «قليلُ الجِرم و كَثيرُ الجُرم» است، جِرم آن كوچك و جُرمش زياد است، گناهان فراوانى به وسيله زبان انجام مى گيرد، از انكار لسانى تا مسأله غيبت، تهمت، دروغ، افترا، مسخره كردن و ...

ص: 149

لبيك گفتن در حال احرام نيز به اين معناست كه خدايا! من هر چه كه حق است به آن گويا هستم و از هر چه كه باطل است زبانم را مى بندم، لبيك گفتن تطهير زبان است از هر چه كه معصيت است.

راز لبيك گفتن اين است كه خدايا از اين لحظه متعهد مى شوم هر چه را كه طاعت تو است بر زبان جارى كنم و از هر چه كه معصيت است زبانم را ببندم. شهادت دروغ، معصيت است، انسان محرم و حج گزار هرگز شهادت دروغ نمى دهد، غيبت نمى كند، دروغ نمى گويد، تهمت نمى زند، كسى را با زبان مسخره نمى كند و در هنگام داد و ستد خلاف نمى گويد، زبان زائر بيت اللَّه، زبان طاهر است. (1) سِرّ لبيك گفتن، زبان به اطاعت گشودن و براى هميشه از معصيت بستن است، آن هم نه تنها در محدوده محور حج و عمره كه براى هميشه. (2) امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

«اذا اكتَسَبَ الرَّجُلُ مالًا مِن غَيرِ حِلَّةٍ ثُمَّ حَجَّ فَلَبّى نودِيَ لا لَبَّيْكَ وَ لا سَعْدَيكَ وَ ان كانَ مِن حِلّة فَلَبّى نُودى لَبَّيكَ وَ سَعدَيكَ.» (3)

هرگاه كسى مال غير حلال به دست آورد، سپس عازم حج گردد، هنگام لبيك گفتن جواب مى آيد نه «لبيك» و نه «سعديك»، اما اگر با پول حلال به حج برود هنگام تلبيه جواب مثبت مى آيد و مى گويد «لبيك و سعديك».

تلبيه باصداى بلند و تكرار آن

روايات متعددى استحباب تلبيه را مورد تأكيد قرارداده است، بنابراين چنانچه زائر خانه خدا كه با حالت معنوى احرام در مسير مكه گام برمى دارد، تا آنجا كه مى تواند با گفتن ذكر تلبيه از اجر معنوى مشخص شده بهره مند گردد.

در «مستدرك» از فقه الرّضا نقل شده است كه امام رضا عليه السلام فرمود:

«وَ اكْثِر مِنَ التَّلْبِيَةِ(الى ان قال) رافِعَاً صَوتَكَ وَ قَدْ رُوِىَ عَنْ رَسولِ اللَّه صلى الله عليه و آله انَّهُ قالَ: اتانى جَبرَئيلُ فَقالَ مُرْ اصحابَكَ انْ يَرفَعوا اصواتَهم بِالتَّلبِيَةِ فَانَّهُ شِعارُ الحَجِّ» (4)

زياد تلبيه بگو و صدايت را در هنگام تلبيه بلند كن، به تحقيق كه از رسول خدا صلى الله عليه و آله روايت

ص: 150

شده كه فرمود: جبرئيل آمد و گفت: اصحابت را وادار كن كه در وقت تلبيه صدايشان رابلند كنند، كه تلبيه شعار حج است.

در روايتى پيامبر صلى الله عليه و آله فرمودند:

«ما مِنْ مُلَبٍّ الَّا لَبّى ما عَن يَمينِهِ وَ شِمالِهِ مِنْ حَجَرٍ وَ شَجَرٍ اوْ مَدَرٍ حَتّى تَنْقَطِع الارضُ مِن ها هُناوَ هاهُنا» (1)

هيچ لبيك گويى، لبيك نمى گويد مگر آن كه تمام چيز هايى كه درسمت راست و چپ او قرار دارند، از سنگ و درخت و كلوخ با او لبيك گويند، تا آن كه زمين را از اين جا و آن جا پشت سر گذارد.

يادآورى

بديهى است در صورتى كه بلندى صداى تلبيه مانع حضور قلب ديگران شود، اين اقدام پسنديده نيست، چراكه بعضاً در مسجد شجره ويا جحفه وياساير مواقيت گروه هاى مختلف اجتماع كرده و بعضاً مدت هاى طولانى در حالى كه در داخل مسجد در حال حركت هستند به ذكر تلبيه ادامه مى دهند و زائران ديگر از شنيدن تذكرات اخلاقى روحانيون بزرگواربى بهره مى مانند.

زياد تلبيه گفتن

در مورد پيامبر صلى الله عليه و آله نقل شده است:

«انَّ النَّبىَّ صلى الله عليه و آله كانَ يُكْثِرُ مِنَ التَّلْبِيَةِ» (2)

؛ آن حضرت لبيك را زياد تكرار مى كردند.

البته تكرار تلبيه، بايد با ديدن خانه هاى مكه قطع شود، در روايتى امام صادق عليه السلام فرموده اند:

«الْمُتِمَتِّع اذا نَظَرَ الى بُيُوتِ مَكَّةَ قَطَعَ التَّلْبِيَةَ» (3)؛

آنكه حج تمتع مى گزارد، هرگاه چشمش به خانه هاى مكه مى افتد لبيك گويى را قطع كند.

ص: 151

ص: 152

ص: 153

از امام صادق عليه السلام روايت شده است كه تمام سرزمين محل وقوف است. لكن بهترين مكان براى وقوف، پايين كوه مى باشد. (1) در هر صورت بنا بر مشهور بين فقها، بعد از ظهر روز عرفه بالا رفتن از اين كوه، مكروه است.

امام صادق عليه السلام در روايت ديگر فرمود: همه سرزمين عرفات، محل وقوف است لكن بهترين مكان براى وقوف، پايين كوه است. «عَرَفَاتٌ كُلُّهَا مَوْقِفٌ وَ أَفْضَلُ الْمَوْقِفِ سَفْحُ الْجَبَلِ» هم چنين در حديث ديگرى فرمود: هر چه به جبل الرحمه نزديك تر باشد بهتر است. «عَرَفَاتٌ كُلُّهَا مَوْقِفٌ وَ ما قرب مِنْ الْجَبَلِ فَهُوَ افْضَل» (2)

صعود عرفانى

شايسته است در روز عرفه، حج گزار، دعايى را كه سالار شهيدان حسين بن على عليه السلام در جانب چپ اين كوه، رو به كعبه ايستاد و خواند، بخواند. (3) امام سجاد عليه السلام فرمود: «راز بالاى كوه رحمت رفتن اين است كه انسان بداند نسبت به هر زن و مرد مسلمان رئوف و مهربان بوده و متولى هر زن و مرد مسلمان است. گرچه خداى سبحان نسبت به همگان ولايت تكوينى دارد و او ولىّ همه است. (4) هُنالِكَ الْوِلايَة للَّهِ الْحَقّ. (5)

ص: 154

مورد اجحاف سيل قرار گرفته است «جحفه» ناميدند، (1) زيرا به ساكنان خود اجحاف نموده است.

در نگاهى ديگر، جُحفه به لحاظ اتساع وادى، (2) به «مَهيَعه» موسوم بوده و «مَهيَع» به معناى راه وسيع است. چنان كه در صلوات مروى از حضرت امام سجاد عليه السلام كه در همه روزهاى ماه شعبان، هنگام زوال آفتاب و نيز در شب نيمه آن ماه، قرائت مى شود، چنين آمده است. «وَاجْعَلْهُ لى شَفيعاً مُشَفَّعاً وَ طَريقاً الَيكَ مَهْيَعاً» (3)

در حديثى كه از امام صادق عليه السلام نقل شده است از قول پيامبر صلى الله عليه و آله مى فرمايد:

«... وَ وَقَّتَ لِأَهْلِ الْمَغْرِبِ الْجُحْفَةَ وَ هِيَ مَهْيَعَة» (4)

پيامبر صلى الله عليه و آله براى اهل مغرب، «جحفه» را كه نزد ما به عنوان «مهيعه» ثبت شده است به عنوان ميقات، تعيين كرد.

موقعيت ميقات جحفه

جحفه در فاصله 156 كيلومترى مكّه (5) نام محلّى است كه در شمال غربى مكّه و جنوب شرقى غديرخم قرار دارد. (6) جحفه روستاى بزرگى است كه تپه هاى مرتفع و بلندى دارد و در مسير راه مدينه به مكّه واقع شده است. در نزديكى جحفه غدير خم با فاصله سه ميل(5760 متر) واقع شده كه چشمه اى در آن جارى است و به همين جهت درختان زيادى در آن جا وجود دارد.

رسول خدا صلى الله عليه و آله در بازگشت از حجةالوداع، در جحفه، على بن ابى طالب عليه السلام را به مقام وصايت خود معرفى كرد و فرمود:

ص: 155

«مَنْ كُنتُ مَولاهُ فَهذا عَلىٌّ مَولاه ...» (1)

احكام جحفه

«بدان كه محلّ احرام بستن براى عمره تمتع كه آن را ميقات مى نامند، مختلف مى شود به اختلاف راه هايى كه حجاج از آن راه ها به طرف مكّه مى روند، آن پنج محّل است». (2) «... پنجم جحفه است و آن ميقات كسانى است كه از راه شام به مكه مى روند». (3) سئوالى از امام خمينى قدس سره شده است، بدين گونه كه:

نظر به اين كه مسجد جحفه و مسجد تنعيم اخيراً تخريب و بازسازى شده و وسعت يافته است، آيا حجاج يا معتمرين بايد حتماً در حدود مسجد قبلى، محرم شوند و يا محرم شدن در تمام مسجد فعلى معتبر است؟

امام قدس سره مى فرمايد:

ميقات در جحفه، خصوص مسجد نيست و از هر جاى جحفه مى توانند محرم شوند ....

بنابراين در صورت توسعه مسجد، با صدق جحفه اشكال ندارد ... (4) جحفه دومين ميقات است كه رسول خدا صلى الله عليه و آله براى اهل مصر و شامات و كسانى كه از آن مسير به سوى مكه مى آيند، تعيين فرموده است. (5) در علّت نامگذارى جحفه گفته اند: در جاهليت «عبيد بن عوص بن آدم بن سام بن نوح عليه السلام» با فرزندان خويش در اين نقطه سكونت داشته اند، ولكن سيلى آنها را هلاك نمود، پس از آن آنجا را جحفه ناميدند، زيرا به ساكنان خود اجحاف نمود.

ميقات جُحفه در زمان رسول خدا صلى الله عليه و آله مورد عنايت صحابه بوده، همان گونه كه در سال ششم هجرت درجريان غزوه حديبيه، عده اى از ياران آن حضرت در «ذوالحليفه» احرام خود را به تأخير انداختند و در جحفه محرم شدند. (6) در گذشته جُحفه فاقد هرگونه امكانات اعم از سرويس هاى بهداشتى و ... بوده و صرفاً يك چهار ديوارى كوچك، بدون سقف و چند حلقه چاه، براى استفاده زائران وجود داشت، لكن در دو دهه اخير تحولات رفاهى چشمگيرى را در آن محل شاهد هستيم.

ص: 156

4

أ

ص: 157

امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

«وَالجدَالُ هُوَ قَولُ الرَّجُلِ لا وَ اللَّهِ وَ بَلى وَ اللَّهِ وَ سِبابُ الَّرجل الرَّجُلَ» (1)

جدال آن است كه بگويد «لا واللَّه» و «بلى واللَّه» و يا سبّ ديگرى را بگويد. از قيد «سباب» جدل همراه با خصومت فهميده مى شود و مراد از «لا و اللَّه» و «بلى و اللَّه» يعنى اصرار بر اثبات حرف خود و ابطال حرف مقابل با استفاده از لفظ جلاله «اللَّه»، البته جدال به شيوه نيكو مورد تأييد است. (2) انواع جدال

جدال بر دو گونه است؛ جدال به حق و جدال باطل، كه اولى ممدوح و دومى مذموم است. قرآن مجيد در يك جا مى فرمايد: «وَ جادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ» (3)

؛ به آن ها به طريقى كه نيكوتر است استدلال و مناظره كن.

در اين جا پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله مأمور به جدال به حق شده و آن را در كنار حكمت و موعظه حسنه قرار داده است، و جدال باطل همان است كه در آيات ديگر قرآن آمده (4) و افراد لجوج و متعصب گرفتار آن مى شوند و روشن ترين دلايل حق را با ستيزه جويى انكار مى كنند. (5) در كتاب شريف كافى روايتى در ارتباط با معناى آيه «فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِي الْحَجِّ» از امام صادق عليه السلام نقل مى كند:

«... وَالجدَالُ قَولُ الرَّجُلِ «لا وَ اللَّهِ وَ بَلى وَ اللَّهِ» (6)

؛ جدال آن است كه بگويد «لا واللَّه، بلى واللَّه»

امام عليه السلام در پاسخ شخصى كه در ارتباط با شرائط صحت احرام پرسيد، فرمود: آن گاه كه محرم گشتى بر تو باد به تقواى الهى و ياد خداوند و سخن اندك، مگر در مسير خير و نيكويى، زيرا كمال حج و عمره آن است كه انسان زبان خود را مگر در كلام خير محفوظ و نگه دارد. خداوند مى فرمايد: «الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِيهِنَّ الْحَجَّ فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِي الْحَجِّ» (7).

حالت احرام، يك حالت فوق العاده معنوى و روحانى است كه انسان را به سوى قرب خدا مى برد، به همين دليل بسيارى از كارهاى مباح در احرام ممنوع است، و يكى از كارهاى حرام، كه به هنگام

ص: 158

احرام حرمت مضاعفى دارد «جدال» است، گرچه معروف در ميان فقها اين است كه منظور از جدال گفتن «بلى واللَّه» يا گفتن «لاواللَّه» است(اولى را براى اثبات مطلبى و دوّمى را براى نفى مطلبى مى گويند) .... ولى بعيد نيست كه واژه جدال هر نوع مجادله و ستيزه جويى را در برگيرد و به هر حال منع از جدال در حال احرام نشان مى دهد كه اين كار با اين عبادت بسيار مهم روحانى سازگار نيست و انسان را شديداً از خدا دور مى كند.

به كاربردن جمله خبريه در آيه بالا كه مى گويد: جدال در حج وجود ندارد، بيانگر تأكيد بيشترى در اين موضوع است، گويى مى فرمايد: اين عمل با روح حج ابداً سازگار نيست. (1) مرحوم شيخ طوسى در اين زمينه مى فرمايد:

«وَ يَحْرُمُ ايضَاً عَليهِ الفِسقُ، وَ هُوَ الكِذْبُ، وَالجِدالُ، وَ هُوَ قَولُ الرَّجلِ: لا وَاللَّه وَ بَلى وَاللَّهِ». (2)

مرحوم شيخ مفيد در كتاب خود ضمن برشمردن برخى از محرمات احرام مى نويسد: و محرم بايد از جدال بپرهيزد، كه عبارت است از قول شخص كه سوگند ياد مى كند «واللَّه ما كان كذا»(به خدا سوگند چنين چيزى نبود و يا آن كار انجام نگرفت) و «واللَّه ليكونن كذا»(سوگند به خدا آن واقعه انجام پذيرفت و يا آن چيز قطعاً وجود داشت).

نظريه فقهى

حضرت امام مى فرمايد: در هر لغت و زبان و صيغه و شكلى كه مرادف «لاواللَّه» و «بلى واللَّه» باشد و سوگند دهنده و يا سوگند خورنده در مقام اثبات و يا نفى چيزى باشد، از مصاديق «جدال» شمرده و از محرمات احرام دانسته مى شود. بنابراين ساير «اسماء اللَّه» چون «رحمان»، «رحيم»، «خالق السماوات» را به لفظ جلاله، «واللَّه» يا «باللَّه» و يا «تاللَّه» ملحق نموده (3) و آخر الامر اين چنين فتوا مى دهند: سوگند به غير «اللَّه» از ديگر مقدسات، داخل در مفهوم جدال نيست. بنابراين از تروك و محرمات احرام به شمار نمى آيد، و در مسأله 27 باب «تروك الاحرام» به طور صريح فتوى مى دهند:

در مقام ضرورت و براى اثبات حق، و يا ابطال باطلى، هرگونه سوگند ولو سوگندى كه از مصاديق «جدال» و با لفظ جلاله باشد، جايز است.

بنابراين در حج بايد از گفتگوهاى بى نتيجه، و بحث ها و كشمكش هاى بيهوده پاك باشد، زيرا محيطى است كه روح انسان بايد از آن نيرو بگيرد و يك باره از جهان ماده جدا شود و به عالم ماوراى ماده راه يابد.

ص: 159

5

أ

ص: 160

جايز است از يكى از مواقيت پنج گانه نيز محرم شود. (1) صورت عمره مفرده آن است كه خارج شود به «ادنى الحلّ» و افضل آن است كه

از «جعرانه» يا «حديبيّه» يا «تنعيم» كه از همه نزديك تر به مكه است محرم شود. (2) 6

أ

ص: 161

گفتند: چرا او را «صادق» مى نامند، و حال آن كه همه شماها صادق و راستگو هستيد؟

فرمود: خبر داد مرا پدرم از پدرش از رسول خدا صلى الله عليه و آله كه آن حضرت فرمود: چون متولد شود فرزند من جعفر بن محمّد بن على بن الحسين عليهم السلام، او را صادق ناميد، زيرا كه پنجم از فرزندان او جعفر نام خواهد داشت و به دروغ، دعوى امامت خواهد كرد، در حالى كه او نزد خدا «كذّاب» است، كه بر خدا افترا مى بندد. (1) امام صادق عليه السلام در سال 114 هجرى، رهبرى امت اسلامى را به دست گرفت. او در مجموع دوران امامت خود با خلفايى (2) چند از بنى اميه و بنى عباس مانند هشام، وليد، سفاح و منصور دوانيقى معاصر بود.

شخصيت و عظمت علمى، فرهنگى امام صادق عليه السلام

در عظمت علمى و شخصيت فرهنگى امام صادق عليه السلام همين بس كه او در مدت دوران امامت خود، توانست چهار هزار عالم برجسته و كارآمد تربيت كند كه هر كدام شخصيتى بزرگ و عالمى بى نظير بودند.

شخصيت هايى را كه آن حضرت تربيت نموده و به جهان تحويل داده، در علوم گوناگون تبحّر داشتند، به گونه اى كه هر كدام در عصر خود چراغى فروزان به شمار مى رفتند. علما و دانشمندان علم رجال، اسامى شاگردان امام صادق عليه السلام و صورت تأليفات آنان را در كتاب هاى خود آورده اند.

تنها شيخ طوسى در رجال خود متجاوز از سه هزار نفر را نام مى برد كه در محضر آن حضرت كسب فيض كرده اند.

«حسن بن على وشاء»، كه از استادان حديث مى باشد مى گويد: من در مسجد كوفه نهصد استاد حديث مشاهده كردم كه هر كدام از جعفربن محمّد حديث نقل مى كردند.

خدمات علمى امام صادق عليه السلام در تفسير و حديث و فقه خلاصه نمى شود، بلكه او توانست شخصيت هاى بزرگى را در كلام و فلسفه و علم و مناظره پرورش دهد كه نمونه بارز آن «هشام بن حكم» است كه از او بيست و پنج كتاب به جاى مانده است.

ص: 162

امام صادق عليه السلام در علوم طبيعى بحث هايى نمود و رازهاى نهفته اى را بازكرد كه براى دانشمندان امروز مايه اعجاب است و گواه روشن آن «توحيد مفضل» است كه امام آن را در چهارده روز املا كرد و «مفضل بن عمر كوفى» نوشت. در اين كتاب امام از رهگذر بيان قوانين طبيعى حاكم بر جهان، منطق خداپرستان را ثابت مى كند. (1) درباره عظمت و شخصيت امام صادق عليه السلام كافى است بدانيم كه دشمن او، «منصور دوانيقى» وقتى از شهادتش آگاه شد، بى اختيار براى او گريه كرد و اشك ريخت.

«مالك بن انس» كه يكى از ائمه مذاهب چهارگانه اهل تسنن است، مى گويد: من كراراً به حضور امام صادق عليه السلام مى رسيدم، او را پيوسته در يكى از سه حال مى ديدم يا نماز مى گزارد يا روزه دار بود يا قرآن مى خواند و هرگز چشمى مانند او را نديده و گوشى نظير آن را نشنيده و هرگز بر قلب انسانى برتر از جعفربن محمد از نظر دانش و عبادت و پرهيزكارى خطور نكرده است.

امام صادق عليه السلام حدود 50 سال از زندگى خود را در عهد امويان گذراند و مورد ستم آنها بود، همان ها بودند كه «زيدبن على بن الحسين» (2) عموى آن حضرت را در كوفه به سال 122 هجرى برهنه و وارونه به دار آويختند.

امام حدود 50 سال با بنى اميه به سر برد، باقيمانده عمر خود را با فرزندان عباس سپرى نمود و اگر در مقطع نخست شاهد ستم ها و محدوديت ها بود، مقطع ديگر نيز دست كم از اولى نداشت، بلكه ستم در بخش دوّم افزايش يافت.

شرايط سياسى و اجتماعى در اين فترت كه طرفداران اموى با گروه مخالف در زد و خورد بودند، به امام اجازه داد كه وظيفه خود را از طريق نشر علوم و آثار اسلامى و تربيت شاگردان، تجسم بخشد و دانشگاه بزرگى را كه پدر گرامى او پى ريزى كرده بود شكل دهد.

از اين كه در اين مدت سى و چهار سال، هفت خليفه اموى و عباسى زمام امور را به دست گرفتند، پژوهشگران خارجى آن را حاكى از تسلط يك نوع تشنج و اضطراب بر جامعه اسلامى مى دانند، تشنجى كه موجب شد حكومت اموى، در سال 132 هجرى منقرض شود و زمام امور به دست فرزندان عباسى بيفتد كه آنان نيز در ظلم و ستم كم تر از فرزندان بنى اميه نبودند و در مواردى شديدتر و بدتر از آنان عمل مى كردند. (3)

ص: 163

7

أ

ص: 164

كشور بين خط العرض جغرافيايى 16 الى 32 درجه شمال خط استوا واقع شده است. و از سطح دريا 750 تا 1500 متر ارتفاع دارد.

عربستان در شمار خشك ترين و گرم ترين مناطق دنياست و با آن كه از پنج سو به دريا محدود مى شود(به ترتيب از شرق: خليج فارس، درياى عمان، درياى عرب، درياى سرخ و درياى متوسط) اما از آب، اين موهبت الهى كه مايه حيات هر جاندارى است، جز در ناحيه جنوبى بهره چندانى ندارد. در عربستان حتى يك رودخانه وجود ندارد كه پيوسته به دريا بريزد. به جاى آن وادى هايى وجود دارد كه سيلاب ها در آن جمع مى شوند و كاروان هاى تجارت و حج، مسير خود را به وسيله آنها تشخيص مى داده اند. (1) عربستان از نظر جغرافيايى به سه ناحيه تقسيم شده است:

1- تهامه: اين سرزمين در سواحل درياى سرخ قرار دارد و تا سرزمين نجران امتداد يافته است. در اين منطقه شدت گرما و آفتاب سوزان، زندگى را مشكل كرده و علت نام گذارى تهامه نيز به اين دليل است.

2- نجد: اين سرزمين قسمت اعظم شبه جزيره عربستان را فرا گرفته است. از جنوب به «ربع الخالى»، از غرب به حجاز، از مشرق به سرزمين احساء و از شمال به عراق و اردن محدود است.

اين سرزمين داراى ارتفاعى بين 750 تا 1500 متر از سطح دريا است و به همين جهت آن را نجد مى گويند، چون نجد در لغت به معناى سرزمين مرتفع است.

3- حجاز: اين سرزمين در شمال غربى عربستان سعودى واقع شده وبيش ترين قسمت آن را مناطق كوهستانى تشكيل مى دهد. از شمال به «خليج عقبه» و از غرب به درياى سرخ و از مشرق به نجد و از جنوب به عسير محدود مى شود.

حجاز از نظر تاريخ اسلام مهم ترين بخش عربستان و مشتمل بر دو ناحيه به كلى متمايز است.

چون لفظ حجاز به معناى حاجز و مانع است.

يكى از اراضى پست ساحلى تهامه و ديگرى كرانه كوهستانى تهامه، شامل شهرها و بنادر معروفى چون مكه، جدّه و ينبع است.

در قسمت كوهستانى، نواحى نسبتاً حاصل خيزى مانند مدينه و طائف وجود دارد.

از مواضع معروف ديگر حجاز؛ خيبر، بدر و حُجر را مى توان نام برد. قبايل قديم عرب از قبيل ثمود، اوس، خزرج و قريش به اين ناحيه وابستگى دارند. (2)

ص: 165

8

أ

ص: 166

همان گونه كه رسول اللَّه صلى الله عليه و آله حدود آن را معين كرده است.

يكى ديگر از ويژگى هاى مدينه اين است كه ميان دو كوه، از شمال و جنوب محصور است، حد شمالى و جنوبى اين دو كوه، حد شمالى و جنوبى مدينه اند، از شمال كوه ثَور است و در جنوب كوه «عَير»، اين حدى است كه رسول خدا معين كرده است. كوه ثور همانند گاوى است خفته، در شمال احد و كوه «عير» در نزديكى «ذوالحليفه» است. هواى مدينه منوره در تابستان گرم و خشك و در زمستان سرد است. از ديگر خصوصيات مدينه حاصل خيز بودن زمين و فراوانى آب و اشتهار وسيع آن در امر كشاورزى است. (1) 9

أ

ص: 167

را در «منا» جمره گفته اند كه با ريگ ها زده مى شود و يا از اين جهت كه محل جمع شدن ريگ هايى است كه به آن زده مى شود.

«جمرات» نام سه محل در منا است كه اگر از سمت مكّه، رو به منا حركت كنيم از دامنه كوهى كه حد فاصل ميان مكه و منا است شروع مى شود و به طرف عمق منا پيش مى رود. تا قبل از حج سال 1383 هر يك از جمرات به صورت ستون چهارگوش كه از سنگ هاى بر روى هم چيده شده با ملاطى از سيمان ساخته شده و چهار طرفش باز بود، جز جمره عقبه كه در گذشته فقط يك طرف آن باز و آزاد بوده، زيرا به كوه متصل مى شد و در سال هاى اخير كه كوه برداشته شده است، در جانب كوه، ديوارى سيمانى، آن سمت را پوشانيده است، ولى در موسم حج 1372 ه. ش مشاهده شد كه ديوار آن را برداشته اند و آن نيز شكلى چون دو ستون ديگر پيدا كرده است. درحج سال 1383 تغييرات اساسى درجمرات ايجاد شد، وطول هريك از جمرات به ميزان قابل توجهى افزايش ووسعت پيدا كرد، به گونه اى كه امكان حضور هم زمان تعداد زيادى از حجاج در رمى جمرات فراهم گرديده، و خطرات ناشى از حضور انبوه زائران را در اين مكان كاهش داده است، ضمن آنكه دولت سعودى تصميم دارد طبقات جمرات را به پنج طبقه افزايش دهد.

هر يك از جمرات نامى دارد: به ترتيب از سمت منا رو به مكه، به اولى «جمره اولى»، و به دوّمى «جمره وسطى» و به آخرى، «جمره عقبه» مى گويند. شايد علّت اين نام ها اين باشد كه چون حاجى از مشعر به طرف منا حركت مى كند و از دل منا به جانب جمرات روى مى آورد در نخستين جمره اى كه به آن مى رسد «جمره اولى» است و سپس جمره وسطى و جمره عقبه.

معناى رمى

رمى به معناى انداختن چيزى و پرتاب كردن سنگ و انداختن تير آمده است. (1) حكمت رمى جمرات

از امام صادق عليه السلام روايت شده است:

«انَّ عِلَّةَ رَمىِ الجَمَراتِ انَّ ابراهيمَ عليه السلام تَراءى لَه ابليسُ عندَها فَامرَهُ جِبرئيل بِرَميِهِ بِسَبعِ حَصَيات وَ ان يُكَبِّرَ مَعَ كُلِّ حصاةٍ فَفَعَلَ وَ جَرَت بِذلك السُنَّه.» (2)

ص: 168

علت رمى جمرات آن است كه نزديك آن محل، شيطان بر حضرت ابراهيم عليه السلام نمايان شد، جبرئيل به آن حضرت دستور داد كه با آن هفت سنگريزه شيطان را بزند و با هر سنگ تكبير بگويد، او هم چنان كرد وسنت بر اين جارى شد. (1) شايان ذكر است كه دو روايت ديگر به همين گونه نقل شده است، يكى از امام على عليه السلام درباره حضرت ابراهيم عليه السلام كه آن حضرت در سه مرحله شيطان را تحت تعقيب قرار داد و ديگرى از «ابن عباس» در مورد پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله. در هر صورت حكمت رمى، چيزى جز ادامه راه پيامبران توحيد نيست. (2) احكام جمرات

واجبات منا كه در روز عيد قربان انجام مى گيرد سه چيز است:

1- رمى جمره عقبه 2- ذبح 3- حلق.

رمى جمرات كه مهم ترين آن رمى جمره عقبه است، يعنى ريگ انداختن به جمره اى كه نام محلى است در منا. (3) احكام رمى جمره:

الف- وقت انداختن ريگ از طلوع آفتاب روز عيد است تا غروب آن. (4)

ب- با قصد خالص، بدون ريا و نمايش دادن عمل به غير باشد.

ج- تعداد ريگ ها هفت عدد باشد

د- ريگ ها از محدوده حرم باشد

ه- ريگ ها را يكى پس از ديگرى پرتاب كند

ص: 169

مستحبّات رمى (1)

هنگامى كه ريگ ها را در دست گرفته و آماده رمى است اين دعا را بخواند. «اللَّهُمَّ هذِهِ حَصَياتِى فَاحْصِهنَّ لى وَ ارفَعهُنَّ فى عَمَلى» (2)

و نيز هر سنگى كه مى اندازد «تكبير» بگويد.

هم چنين هر سنگى را كه مى اندازد اين دعا را بخواند:

«اللَّهُ اكبرُ، اللَّهُمَّ أدْحَر عَنّى الشَّيطانَ، اللَّهُمَّ تَصديقاً بِكِتابِكَ وَ عَلى سُنَّةِ نَبِيِّكَ، اللَّهُمَّ اجْعَلهُ لى، حَجّاً مَبروراً و عَمَلًا مَقبولًا وَ سَعياً مَشكوراً وَ ذَنباً مَغفوراً» (3)

پس از برگشتن به جاى خود در منا، اين دعا را بخواند:

«اللَّهُمَّ بِكَ وَثِقْتُ وَ عَلَيكَ تَوَكَّلْتُ فَنِعْمَ الرَّبُّ وَ نِعْمَ المَولى وَ نِعمَ النَّصيرُ»

خلاصه: پس از آنكه حاجى تمام اعمال روز عيد قربان را انجام داد دو وظيفه مهم ديگر دارد:

1- بيتوته در منا

2- رمى جمرات سه گانه كه روز يازدهم و دوازدهم به ترتيب بايد جمرات سه گانه را رمى كند.

10

أ

ص: 170

تعداد غزوات و سريه هاى پيامبر صلى الله عليه و آله

مسعودى مى نويسد: غزوه هايى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله شخصاً همراه سپاه اسلام حضور داشت، 26 غزوه است و برخى آن را 27 غزوه نوشته اند. جهت اختلاف آن ا ست كه دسته اوّل بازگشت رسول خدا صلى الله عليه و آله را از «خيبر» به «وادى القرى» با غزوه «خيبر» يكى دانسته اند.

اما دسته دوم، غزوه «خيبر» و غزوه «وادى القرى» را دو غزوه شمرده اند. لكن ابن اسحاق كه نامى از «وادى القرى» بعد از «خيبر» نمى برد، نيز غزوه هاى رسول خدا صلى الله عليه و آله را 27 غزوه مى گويد و «عمرة القضا» را از غزوات مى شمارد.» (1) ابن اسحاق مى گويد: سريه هاى رسول خدا صلى الله عليه و آله سى و هشت سريه بوده است. مسعودى از قول عده اى سى و پنج و طبرى چهل و هشت سريه و بعضى شصت و شش سريه نقل كرده اند. طبرسى در اعلام الورى سى و شش سريه مى نويسد. (2) تبليغ و ارشاد قبل از جنگ

مهم ترين نكته اى كه بايد مورد توجه قرار گيرد اين كه، اصيل ترين شيوه و روش پيامبر صلى الله عليه و آله در دعوت از مردم به اسلام از طريق استدلال و تقويت روح تفكر و تعمق در مردم بود. اين شيوه در تمام دوران مكه با قوت دنبال شد و تا آخر نيزادامه داشت. دعوت مكرر قرآن به تأمل و تدبّر و نيز توصيه به رسول خدا صلى الله عليه و آله براى «دعوت به حكمت و موعظه» و «مجادله به احسن» نشان آن بود كه اين راه ادامه دارد. رسول خدا صلى الله عليه و آله با همين شيوه توانست عده زيادى را به اسلام فراخواند. مردم مدينه از طريق آشنايى با همين دعوت و صرفاً با نشر آيات قرآن، اسلام را پذيرفتند آن گونه كه شهرت يافت «فتحت المدينة بالقرآن (3)»؛ مدينه با قرآن گشوده شد.

در زمانى كه غزوات و سرايا اوج داشت، كار دعوت اسلامى همچنان ادامه داشت. خالد بن وليد براى دعوت مردم يمن به آن ناحيه رفت و زمانى كه كارى از پيش نبرد، حضرت على عليه السلام فرستاده شد،

ص: 171

با دعوت او بود كه شمار فراوانى از مردم يمن اسلام آوردند. به گزارش ابن سعد، در جريان فتح مكه، رسول خدا صلى الله عليه و آله خالد بن وليد را براى دعوت بنى جذيمه به اسلام و به جنگ به آنان(داعياً الىَ الاسلامِ وَ لَم يَبْعَثْهُ مُقاتِلًا) به سوى آنها فرستاد، اما خالد به جنگ با آنان پرداخت و عده اى از اسيران را كشت.

رسول خدا صلى الله عليه و آله از اقدام زشت خالد تبرى جست و حضرت على عليه السلام را فرستاد تا ديه كشته ها را بپردازد و آنچه را بنى جذيمه از دست داده اند، جبران نمايد. (1) مسأله دعوت به اسلام در همان آغاز جنگ به عنوان يك اصل مسلم در فقه «باب جهاد» آمده است. از امام سجاد عليه السلام درباره كيفيت دعوت به اسلام، پيش از آغاز جنگ سئوال شد، حضرت فرمود: بايد بگويى، به نام خداوند بخشنده مهربان، تو را به خدا و دين خدا دعوت مى كنم، تو را به معرفت خداى عزوجل و عمل صالح فرا مى خوانم و بدان كه معرفت جز به اعتقاد و يكتايى رأفت و رحمت و عزت و علم و قدرت و برترى خدا بر همه چيز به دست نمى آيد .... در اين صورت اگر مشركان دعوت را پذيرفتند از همه حقوق يك مسلمان برخوردار خواهند شد.

بر اين اساس بود كه مسلمانان، جز پس از دعوت به توحيد و نبوت، حق جهاد با مشركان را نداشتند. (2) اين اقدامى بود كه فرماندهان رسول خدا صلى الله عليه و آله جز افراد نادرى چون خالد- همان گونه كه اشاره شد- به آن پايبند بودند.

در نقلى آمده است كه پيامبر صلى الله عليه و آله پيش از جنگ با بنى قريظه آنان را به پذيرش اسلام دعوت كرد. (3) همين برخورد در غزوه بنى مصطلق كه با گروهى از قبيله خزاعه بود پيش آمد.

از بريد اسلمى نقل شده است (4) كه رسول خدا صلى الله عليه و آله هر كه را بر فرماندهى سريه اى مى فرستاد، او را به تقواى الهى توصيه مى كرد و به رفتار شايسته با مسلمانان فرا مى خواند، آنگاه به او مى فرمود: به نام خدا و در راه خدا پيكار كن، با كافران به خدا بجنگ، جنگ كن، اما خدعه و نيرنگ نكن، مثله مكن و كودكان را مكش، وقتى با دشمن مشرك برخورد كردى او را به سه چيز دعوت كن هر كدام را پذيرفت، همان را از وى قبول كن. نخست به اسلام، اگر پذيرفت رهايشان كن. اما از ايشان بخواه كه از محل

ص: 172

سكونت خويش به «دارالمهاجرين» بيايند تا از حقوق يك «مهاجر» برخوردار شوند. در غير اين صورت همچون «اعراب از مسلمين» هستند كه احكامى كه خدا بر مؤمنين نازل كرده، بر آنان نيز لازم است. جز آن كه سهمى در غنائم ندارند، مگر آن كه همراه مسلمانان جهاد كنند. اگر از پذيرفتن اسلام سرباز زدند، آنان را به پرداخت جزيه فراخوان و اگر نپذيرفتند با ايشان مقاتله كن.

حتى در اوج سخت گيرى مسلمانان بر مشركين، پس از اعلام برائت، در سال نهم، دستور صريح قرآن اين بود كه هر گاه يكى از مشركين به تو پناه آورد، پناهش ده تا كلام خدا را بشنود، سپس به مكان امنش برسان، زيرا اينان مردمى نادانند.

به هر روى، اساس دعوت بر پايه هدايت مردم به توحيد بوده و به همين دليل، و پيش از هر چيز هدف رسول خدا صلى الله عليه و آله آشنا ساختن مردم با توحيد و نبوّت بوده است. قريش از شمار كسانى بودند كه آن حضرت ساليان متمادى اسلام را بر ايشان عرضه كرده و آيات قرآنى را بر آنان تلاوت كرده بود، اكنون اگر شمشير خشم مسلمانان بر سر آنان فرود مى آمد، قريب به 13 سال از دعوت فكرى و هدايتى گذشته بود با اين حال چون اولًا هدف هدايت آنان بود و ثانياً مشركان عمرى را در شرك سپرى كرده و طبيعى بود كه تحول، تدريج و صبر را مى طلبد. آن حضرت هميشه سعى داشت تا راه هاى مسالمت آميزى را- البته پس از قدرى فشار بر مشركان- بيابد. اين اصل مدارا و برخورد مسالمت جويانه را به همان سرعت مى پذيرفت كه جنگ را، بر همين اساس بود كه صلح حديبيه را درست در موقعيت برترى بر مشركان پذيرفت اما عقيده رسول خدا صلى الله عليه و آله بر اساس تكاليف شرعى و بر مبناى واقع بينى بود، آن حضرت در مواقع لزوم، با استحكام به جنگ با دشمن مى پرداخت. (1) البته دشمنى كه هيچ زمينه اى براى هدايت او از طريق فكر و مدارا وجود نداشت، گروهى كه خداوند در ادامه دعوت مؤمنان به جهاد، درباره ايشان فرمود:

«بدترين جانوران نزد خدا اين كران و لالان هستند كه درنمى يابند و اگر خيرى در آنان مى يافت، شنوايشان مى ساخت و اگر آنان را شنوا ساخته بود، باز هم برمى گشتند و رويگردان مى شدند.» (2)

ص: 173

مهم ترين جنگ هاى پيامبر صلى الله عليه و آله

مهم ترين جنگهاى پيامبر صلى الله عليه و آله در مدت ده سال حضور در مدينه منوره عبارتند از:

رديف نام جنگ تاريخ منطقه 1 بدررمضان دوم هجرت بدر 2 بنى قينقاع شوال دوم هجرت جنوب مدينه 3 احدپانزدهم شوال سوم هجرت دامنه احد 4 بنى نضيرربيع الاول چهارم هجرت مدينه 5 بنى مصطلق شعبان پنجم هجرت مريع 6 خندق شوال پنجم هجرت شمال مدينه 7 بنى قريضه ذى قعده پنجم هجرت جنوب مدينه 8 حديبيه ذى قعده ششم هجرت حديبيه 9 خيبر محرم هفتم هجرت خيبر 10 موته هشتم هجرت موته 11 فتح مكه رمضان هشتم هجرت مكه 12 حنين شوال هشتم هجرت اوطاس(حنين) 13 طائف شوال هشتم هجرت طائف 14 تبوك رجب نهم هجرت تبوك

ص: 174

11

أ

ص: 175

عصر پنج شنبه، لشكر نيروهاى قريش در دامنه كوه احد مستقر شدند. پيامبر روز جمعه، شورا ى نظامى تشكيل داد و در مورد شكل دفاع از ياران خود، نظرخواهى كرد. (1) سرانجام شوراى مزبور دو نظريه را پيشنهاد كردند:

نظريه قلعه دارى، يا نبرد در خارج مدينه(نبرد دفاعى يا تهاجمى):

«عبداللَّه بن ابىّ» كه از منافقان مدينه بود نظريه «قلعه دارى» را پيشنهاد كرد. منظور از قلعه دارى اين بود كه مسلمانان از مدينه بيرون نروند و از برج ها و ساختمان ها استفاده كنند. زنان از بالاى بام ها و برج ها به روى دشمن سنگ بريزند و مردان در كوچه ها، تن به تن نبرد كنند.

پيران و سالخوردگان مهاجرين و انصار، اين نظر را تأييد مى كردند ولى جوانان، خصوصاً آن هايى كه در نبرد بدر، شركت نكرده بودند و فكر نبرد داشتند با اين نظر سخت مخالف بودند، زيرا معتقد بودند كه اين طرز دفاع با عث جرأت دشمن مى شود و افتخارات مسلمانان در بدر براى هميشه از بين خواهد رفت.

جناب حمزه و برخى ديگر، از نظريه نبرد در خارج مدينه دفاع كردند و سرانجام پيامبر صلى الله عليه و آله، نظر «اكثريت» را قاطع دانست و خروج از شهر را بر قلعه دارى و جنگ تن به تن ترجيح داد. (2) پيامبر وارد خانه شد و زره پوشيد و شمشير حمايل كرد و سپرى بر پشت انداخت و كمانى بر شانه آويخت و نيزه به دست گرفت و از خانه بيرون آمد، ديدن اين منظره مسلمانان را سخت تكان داد.

پيامبر صلى الله عليه و آله پس از خواندن نماز جمعه با لشكرى بالغ بر 1000 نفر مدينه را به قصد احد ترك كرد. (3) عبداللَّه بن ابىّ به عنوان اعتراض با سيصد تن از منافقين و هم فكران خود از صف ارتش اسلام جدا شد و گفت:

محمّد از بچه ها پيروى كرد و نظر ما را ناديده گرفت، اين آيه در وصف او نازل شد. «وَ لِيَعْلَمَ الَّذِينَ نافَقُوا وَ قِيلَ لَهُمْ ...» (4).

با جدا شدن عبداللَّه بن ابىّ و پيروان او، از سپاهيان پيغمبر صلى الله عليه و آله، تنها هفت صد تن بدون اسب و شتر باقى ماندند. (5)

ص: 176

محل استقرار دو سپاه

سپاه اسلام، صبح روز شنبه، هفتم شوال سال سوم هجرت، وارد منطقه احد شد. حركت آنان از كنار حرّه شرقى، از جنوب به شمال بوده است.

«ابن اسحاق» مى گويد: رسول خدا رفت تا به شعب رسيد. (1) در آن جا در ابتداى وادى ايستاد و احد را پشت سر گذاشت و قرارگاهش را همان جا مستقر كرد. (2) طبق اين نقل قرارگاه در مدخل شعب بوده است.

اين همان «عدوة الوادى» است كه درعبارت ابن اسحاق آمده است، طبعاً قرارگاه درمدخل شعب بوده و سپاه قدرى جلوتر مستقر شده است، آن گونه كه پشت سپاه اسلام، كوه احد بود و سمت چپ آن ها كوه «رمات» يا «عينين»، در اين وقت سپاه مشركين هم در جنوب كوه احد و غرب كوه «رمات»(با فاصله اى قابل قبول) از احد ومحل استقرار سپاه اسلام مستقر شدند. (3) ولى «واقدى» مى گويد: رسول خدا احد را پشت سر، مدينه را روبرو و كوه «عينين» را در چپ قرار داد. (4) نظريه ديگرى كه واقدى نقل كرده، آن است كه حضرت پايين تر آمدند، به طورى كه كوه رمات در پشت سر حضرت قرار گرفت، آن گاه پشت به خورشيد كرد، در حالى كه دشمن در برابر او بود. در اين حال، مشركان در دشت واقع در جنوب غرب احد موضع گرفته بودند، در حالى كه پشت آنان به مدينه و روى شان به سوى احد بود.

«واقدى» مى نويسد:

«واقبل المشركون، فاستدبروا المدينة فى الوادى و استقبلوا احداً» (5)

«مشركان پشت به مدينه ميان وادى و روبروى احد بودند».

بنابراين سپاه اسلام در پشت سر، احد را داشتند كه پناه بسيار مناسبى بود، سمت چپ آنان يعنى

ص: 177

شرق، كوه «رمات» بود. تنها دشوارى، فاصله ميان «رمات» و «احد» بود كه مى بايست به طريقى، مراقبت مى شد. اين كارى بود كه با استقرار تيراندازان بر روى رمات جبران شد. در اين وقت دشمن هم در جنوب، و جنوب غربى آنها در وادى مستقر بود. اين وادى، ادامه وادى خارج شده از شعب احد بود.

درگيرى در همين ناحيه ميان آن ها رخ داد، جايى كه منطقه باز و وسيع و گسترده اى بود و ميدانى براى تاخت و تاز (1).

برخى از نويسندگان معاصر، اين نظر معروف و شايع را كه محل عبور سپاه خالد را از پشت سر و از شعب موجود در ميانه احد يعنى وادى بيرون آمده از دل كوه احد در برابر مقبره شهدا مى دانند، رد نموده و مى گويند: با توجه به آن چه در منابع تاريخى آمده، بدون ترديد، اين نظريه خطا و اشتباه است.

محلى كه مسلمانان، انتخاب كرده بودند از پشت سر به دليل كوه احد، امنيت داشت. تنها سمت چپ آن ها حد فاصل كوه «رمات» و احد مشكل داشت.

تيراندازان يا نيروهاى مستقر در كوه رمات:

بامداد روز هفتم شوال سال سوم هجرت، نيروهاى اسلام در برابر نيروهاى متجاوز قريش صف آرايى كردند. ارتش توحيد نقطه اى را اردوگاه قرار داد كه پشت سر به مانع و حافظ طبيعى، يعنى كوه احد محدود مى گشت، ولى در وسط كوه احد شكاف و بريدگى خاصى قرار داشت كه احتمال مى رفت دشمن كوه احد را دور بزند و از وسط آن شكاف در پشت اردوگاه ظاهر گردد و از عقب، جبهه مسلمانان را مورد حمله قرار دهد. (2) پيامبر براى دفع اين خطر، دو دسته تيرانداز را روى تپه مستقر ساخت و به فرمانده آنها «عبداللَّه بن جبير» چنين فرمود: شما با پرتاب كردن تير دشمن را برانيد و نگذاريد از پشت سر وارد جبهه گردند و ما را غافلگير سازند ما در نبرد، خواه غالب باشيم يا مغلوب شما اين نقطه را خالى نگذاريد. آينده جنگ احد به خوبى نشان داد اين دهليز فوق العاده حساس بوده است و شكست بعدى مسلمانان پس از پيروزى از اين جهت بود كه تيراندازان بى انضباطى به خرج دادند و اين سنگر حساس را خالى گذاشتند و دشمن شكست خورده و فرارى با يك حمله دورانى سريع همراه با غافلگيرى، دهانه دهليز را از پشت سر مورد حمله قرار داد.

كيفيت و چگونگى نبرد احد(شكست پس از پيروزى)

جنگ به وسيله «ابوعامر» كه از فراريان مدينه و از قبيله اوس بود آغاز گرديد. او فكر مى كرد مردم مدينه كه او را ببينند دست از پيامبر صلى الله عليه و آله بر مى دارند، از اين رو پيشقدم شد كه با طعن و بدگويى ايشان مواجه شد و پس از جنگ مختصرى از جبهه دورى گزيد. ابتدا سربازان اسلام به دليل اينكه تا آخرين

ص: 178

لحظه پيروزى انگيزه اى جز جهاد در راه خدا و نشر آيين توحيد و رفع هرگونه مانعى كه در سر راه آن بود نداشتند، غالب شدند و پس از آن به دليل اين كه هدف و نيت بيشتر مسلمانان دگرگون گرديد و توجه به غنايمى كه مشركين قريش از خود به جاى گذاشته و پا به فرار گذاشته بودند، اخلاص گروه زيادى را آلوده ساخت و فرمان پيامبر را فراموش كردند. نگهبانان با خود گفتند: توقف ما در اينجا بى فايده است، ما نيز بايد در گردآورى غنايم شركت كنيم و فرمانده آنها گفت: رسول خدا دستور داده است كه ما از اينجا حركت نكنيم، خواه ارتش اسلام فاتح باشد، خواه مغلوب، بيشتر نگهبانان تيرانداز در برابر دستور فرمانده مقاومت كردند و گفتند ماندن ما در اينجا بى ثمر است و نظر پيامبر اين بوده كه ما هنگام جنگ در اين دره نگهبانى نماييم، به هر روى چهل نفر از نگهبانان فرود آمدند و ده نفر باقى ماندند. «خالد بن وليد» كه قهرمانى شجاع بود و از آغاز نبرد مى دانست كه دهانه دهليز كليد پيروزى است از كمى افراد نگهبان استفاده كرده و سربازان خود را به پشت نيروهاى اسلام رهبرى نمود و با يك حمله چرخشى توانست با غافلگيرى در پشت سر مسلمانان ظاهر گردد و مقاومت كمى كه افراد روى تپه داشتند سودى نبخشيد. تمام آن ده نفر پس از جانبازى زياد به وسيله سربازان «خالد بن وليد» و «عكرمة بن ابى جهل» كشته شدند. چيزى نگذشت كه مسلمانان غير مسلح غفلت زده از پشت سر مورد حمله سخت دشمن قرار گرفتند. خالد پس از آنكه نقطه حساس را تصرف كرد، ارتش شكست خورده قريش را كه در حال فرار بودند، براى همكارى دعوت نمود و با فريادهاى زياد روح مقاومت قريش را تقويت كرد. چيزى نگذشت كه بر اثر از هم پاشيدگى صفوف مسلمانان ارتش قريش به سوى ميدان بازگشتند و از پيش رو و پشت سر سربازان اسلام را احاطه كرده و مجدداً نبرد ميان آنان آغاز شد، حمله «خالد» با «عكرمه» تقويت شد. در اين هنگام هرج و مرج بى سابقه و شگفت آورى در ارتش اسلام به وجود آمد. مسلمانان چاره اى نديدند، جز اينكه به صورت دسته هاى پراكنده دفاع نمايند، اما چون رشته فرماندهى از هم گسسته بود، سربازان اسلام نتوانستند در اين دفاع موفقيتى به دست آورند، بلكه تلفات سنگينى بر آنها وارد شد. آتش جنگ خاموش شد و طرفين از يكديگر فاصله گرفتند. مسلمانان بيش از سه برابر قريش كشته داده بودند و مى بايست هر چه زودتر كشته هاى خود را به خاك بسپارند. زنان قريش براى گرفتن انتقام بيشتر، اعضاى گوش و بينى مسلمانانى را كه روى خاك افتاده بودند بريده و لكه ننگ بيشترى بر دامن خود نشاندند. همسر ابوسفيان از اعضاى بدن مسلمانان گردن بند و گوشواره ترتيب داد و شكم افسر فداكار اسلام حمزه را پاره كرد. (1)

ص: 179

12

أ

ص: 180

«بدر» به شمار مى رود. (1) تاريخچه جنگ بدر

در نيمه جمادى الاولى سال دوم هجرت، گزارشى به مدينه رسيد كه كاروان قريش به سرپرستى ابوسفيان از مكه به شام مى رود، پيامبر صلى الله عليه و آله براى تعقيب كاروان تا «ذات العشيره» رفتند و تا اوايل ماه ديگر در آن منطقه توقف كردند و به كاروان دست نيافتند و زمان بازگشت كاروان تقريباًمعين بود. از آنجا كه ثروت مسلمانان مهاجر مقيم مدينه از طرف قريش مصادره شده بود، بسيار به موقع بود كه كالاى تجارى آنان را ضبط كنند و اگر قريش بر عناد و لجاجت خود در مصادره اموال مسلمانان مهاجر استقامت ورزند، مسلمانان متقابلًا كالاهاى تجارى را ميان خود به عنوان غنيمت جنگى تصرف و تقسيم كنند. پيامبر صلى الله عليه و آله رو به اصحاب خود كرده و فرمودند: اين كاروان قريش است، مى توانيد براى تصرف اموال قريش از مدينه خارج شويد، شايد گشايشى در كار شما رخ دهد.

پيامبر صلى الله عليه و آله در هشتم ماه رمضان سال دوم هجرت به 313 نفر(82 مهاجر، 170 خزرجى و 61 اوسى) براى مصادره اموال قريش مأموريت دادند كه از مدينه به قصد «ذَفران» بيرون روند. ابوسفيان موقع رفتن به شام متوجه شد كه پيامبر در تعقيب كاروان اوست از اين نظر در مراجعت احتياط را از دست نداد و از كاروان ها سراغ مى گرفت كه آيا محمّد خطوط تجارى را اشغال كرده است ياخير؟ خبر به ابوسفيان رسيد كه پيامبر صلى الله عليه و آله با اصحاب خود از مدينه خارج شده و در تعقيب كاروان قريش مى باشد و در سرزمين «ذفران» كه در دو منزلى بدر است موضع گرفته است، ابوسفيان ضمن خوددارى از پيش روى چاره اى جز اين نديد كه قريش را از سرنوشت كاروان آگاه نمود ه و صاحبان كالا را مطلع نمايدكه براى نجات كاروان تلاش نمايند.

پيامبر صلى الله عليه و آله كه براى مقابله با كاروان بازرگانى قريش، از مدينه حركت كرده بودند در منزلى به نام ذفران فرود آمدند و در انتظار عبور كاروان ماندند.

بامداد روز هفدهم رمضان سال دوم هجرت، قريش از پشت تپه ريگ به دشت بدر سرازير شدند.

هنگامى كه چشم پيامبر صلى الله عليه و آله به قريش افتاد، رو به آسمان كرد و گفت: خدايا! قريش با كبر و اعجاب به جنگ و تكذيب رسول تو برخاسته، پروردگارا! كمكى را كه به من وعده داده اى محقق نما و آنان را امروز هلاك ساز. (2)

ص: 181

با يك حادثه، جنگ قطعى شد

«اسود مخزومى» كه مردى تندخو بود چشمش به حوضى افتاد كه مسلمانان ساخته بودند، با خود پيمان بست كه يكى از اين سه كار را انجام دهد 1-/ از آب حوض بنوشد. 2-/ آن را ويران كند.

3-/ كشته شود.

وى از صفوف مشركان بيرون آمد و نزديك حوض با افسر رشيد اسلام، حمزه روبه رو گرديد، نبرد ميان آن دو آغاز شد، حمزه با يك ضربت شمشير پاى او را از ساق جدا كرد، اوبراى اين كه به پيمان خود عمل كند خود را كنار حوض كشانيد تا از آب حوض بنوشد، حمزه با زدن ضربت اورادرميان آب كشت. اين اقدام بهانه اى براى آغاز جنگ شد، ابتدا جنگ تن به تن با حضور «عتبه» و برادرش «شيبه» و فرزند عتبه «وليد» آغاز شد كه غرش كنان، در وسط ميدان مبارز طلبيدند. در پاسخ آن ها، سه جوان رشيد از جوانان انصار به نام هاى «عوف»، «معوذ» و «عبداللَّه بن رواحه» از اردوگاه مسلمانان به سوى ميدان آمدند، وقتى «عتبه» متوجه شد آنان از جوانان مدينه هستند، گفت: با شما كارى نداريم، يك نفر داد زد: محمد! كسانى كه هم شأن ما هستند، به سوى ما بفرست. پيامبر صلى الله عليه و آله؛ حمزه، على عليه السلام و عبيده را دستور داد برخيزند. آنان صورت خود را پوشانيدند و خود را معرفى كردند.

برخى گفته اند هر كدام به سمت هم سالان خود رفتند. على عليه السلام و حمزه طرف خود را به قتل رسانده، به كمك عبيده شتافتند و طرف نبرد او را نيز كشتند. كشته شدن دلاوران قريش سبب شد كه حمله عمومى آغاز گردد، حمله هاى دسته جمعى آغاز شد و پيامبر از همان مقر فرماندهى دستور داد كه از حمله كردن خوددارى و با تيراندازى از پيشروى دشمن جلوگيرى نمايند.

پيامبر از برج فرماندهى پايين آمدند و سربازان خود را منظم كرده و چنين دعا كردند: خدايا اگر اين گروه امروز هلاك شوند ديگر كسى در روى زمين تو را پرستش نخواهد كرد.

سپس مشتى از خاك را برداشتند به سمت قريش ريخته و فرمودند: روهاى شما دگرگون باد! سپس فرمان حمله عمومى دادند. چيزى نگذشت كه آثار پيروزى در ناحيه مسلمانان نمايان گرديد و دشمن كاملًا مرعوب شده و پا به فرار گذاشت.

در اين نبرد 14 نفر از مسلمانان شهيد و 70 نفر از قريش كشته و 70 نفر نيز اسير گرديدند و شهداى بدر در گوشه رزمگاه به خاك سپرده شدند. (1)

ص: 182

13

أ

ص: 183

سبب و انگيزه اصلى جنگ

مرحوم شيخ عباس قمى، به تبع سيره نويسان مى گويد: انگيزه اصلى اين جنگ، از آن جهت بود كه عداوت يهوديان «بنى نضير» با پيامبر صلى الله عليه و آله شدت گرفت(چون پيامبر در جنگ با بنى نضير، آنها را از مدينه بيرون كرد).

لذا بيست نفر از بزرگان ايشان (1) جهت پيمان با صناديد عرب و ابوسفيان وارد مكّه شدند و با پنجاه نفر از آنها پيمان بستند كه تا زنده هستند دست از جنگ برندارند. (2) خلاصه در اين مورد مى توان به دو ديدگاه كلّى اشاره كرد.

قريش براى يكسره كردن كار اسلام تلاش جدّى خود را آغاز كرد، افزايش شمار مشركان در احزاب در قياس با احد به بيش از سه برابر، نشان از مديريت آنها در اين جنگ بود، به علاوه اين قريش نبود كه خواستار از بين رفتن اسلام بود، بلكه قبايل ديگرى نيز در اين مدت دريافته بودند كه اسلام تهديدى جدّى براى آنان به شمار مى آيد، يهوديان هم به دليل رخدادهاى مربوط به «قينقاع» و «بنى النضير» و نيز كشته شدن برخى از سرانشان همچون «كعب اشرف»، كينه شديدى از اسلام به دل داشتند، بنابراين همه احزاب يكپارچه مصمم شدند تا يك بسيج عمومى عليه مدينه سامان دهند كه تمام جمعيت آن از مرد و زن، كوچك و بزرگ حدود ده هزار نفر بودند، در جنگ هاى بين القبايلى خودى شاهد بسيج شدن اين تعداد نبوده است. در برابر اين ديدگاه، نظرات ديگرى هم وجود دارد.

سيره نويسان سبب اصلى جنگ را يهوديان دانسته اند. در اصل، پس از واقعه «بنى النضير» سران آن طايفه كه به خيبر رفته بودند، به سراغ قريش آمده، و از آنان خواستند تا براى به زانو درآوردن رسول خدا صلى الله عليه و آله با يكديگر متحد شوند و به جنگ مدينه بروند. قريش با آن كه در مكه نشسته بود تمايل جدى به اين اتفاق و اتحاد داشت، لذا ابوسفيان در پاسخ به يهوديان گفت: بهترين افراد براى ما كسانى هستند كه در دشمنى با محمّد ما را يارى كنند. يهوديان به تحريك قريش بسنده نكرده، بلكه قبايلى چون «بنى سليم» و «غطفان» را كه پيشينه دشمنى با اسلام داشتند به همراهى فرا خواندند.

يهوديان قول دادند در برابر كمك «غطفان» نصف خرماى خيبر را به آنها بدهند، قريش نيز هم

ص: 184

پيمانان خود را به كمك طلبيد كه يك سپاه چهار هزار نفرى با سيصد اسب را تشكيل دادند. گفته شده است: جمع سپاه مشركين ده هزار نفر بود كه در قالب سه لشكر به سوى مدينه به راه افتادند. (1) محلّ و محدوده خندق

پيامبر صلى الله عليه و آله خود، همراه گروهى از صحابه، موارد آسيب پذير را بررسى فرموده، و محل حفر خندق را با خط مخصوصى، تعيين كردند. (2) قرار شد از احد تا «راتج» (3) خندقى كنده شود.

واقدى مى گويد: پيامبر صلى الله عليه و آله بهترين ناحيه را پشت سر گذاشتن «كوه سَلع» و كندن خندق «اطُم (4) بنى سلمه» در غرب مسجد فتح دانستند.

بنابراين بايد خندق از «مذادا» تا كوه «ذباب» (5) و از آن جا تا «راتج» ادامه يابد. سرانجام به دستور پيغمبر صلى الله عليه و آله، خندق حفرگرديد. نظر به اين كه زمان، بسيار محدود بود ناچار مى بايست كار حفر خندق، هم با «نظم» انجام گيرد و هم با «سرعت» به پيش رود. لذا براى برقرارى نظم، پيامبر صلى الله عليه و آله هر چهل ذراع را به 10 نفر واگذار فرمود. پيامبر اولين كلنگ را خود به زمين زد و مشغول كندن زمين شد و على عليه السلام خاك ها را بيرون مى ريخت.

از صورت و پيشانى آن حضرت، عرق مى ريخت، در حالى كه اين سرود زيبا را زمزمه مى كردند:

«لا عيشَ الّا عيشَ الآخِرَةِ اللَّهُمَّ اغْفِر الانصارَ وَ المُهاجَرَة

زندگى واقعى، زندگى اخروى است، پروردگارا! مهاجر و انصار را بيامرز.

تلاش و كوشش پيامبر، شور عجيبى در مسلمانان پديد آورد و همه بدون استثنا شروع به كار كردند.

مشخصات خندق

طول خندق، با توجه به تعداد كارگران به دست مى آيد. زيرا شماره مسلمانان در آن روز، بنا به نقل مشهور 000/ 3 نفر بود و قرار شد كه هر ده نفر متصدى چهل ذراع گردند. در اين صورت طول خندق 12000 ذراع(يعنى نزديك به پنج و نيم كيلومتر خواهد بود) و عرض آن به قدرى بود كه سواران چابك و ورزيده نمى توانستند با اسب از آن عبور كنند. طبعاً بايد ژرفاى آن لااقل پنج متر و پهناى آن نيز پنج متر باشد. (6)

ص: 185

پيامبر شب و روز در كنار خندق بسر مى برد تا كار خندق پايان پذيرد.

تاريخچه جنگ خندق

نظر به اين كه مدينه بين دو حرّه شرقى و غربى قرار داشت. اين دو حرّه مدينه را كاملًا در برگرفته و ناحيه جنوب را نيز تقريباً به طور كامل پوشانده بود، گرچه راه هاى نفوذ محدودى از آن سوى وجود داشت. در اين ميان تنها ناحيه شمال مدينه زمينى مسطّح و زراعى بود و در فاصله نوك حرّه شرقى، سنگلاخ قرار داشت.

اگر قرار بود دشمن به مدينه درآيد تنها راه ورود آن ها همين ناحيه شمال بود، زيرا در قسمت هاى ديگر، يك سپاه چند هزار نفرى نمى توانست به آسانى از سنگلاخ ها عبور كند. چون تنها راه ورود به مدينه همين منطقه شمال مى باشد، لذا سپاه عرب پس از اين كه مدينه را دور زد، در كنار خندق كه شش روز پيش از ورود آنان حفر شده بود، فرود آمدند.

آنان انتظار داشتند كه در دامنه كوه احد با ارتش اسلام روبرو گردند، اما وقتى به بيابان احد رسيدند، اثرى از مسلمانان نديدند، لذا به پيشروى خود ادامه دادند و تا لب خندق رسيدند.

مشاهده خندق در خطوط آسيب پذير مدينه، باعث حيرت و تعجب آنان شد، همگى گفتند: اين تاكتيك جنگى مربوط به ايرانيان است نه عرب. (1) پيامبر صلى الله عليه و آله خيمه اى با چرم روى «كوه سلع» براى خود بنا كرد. از طرفى گزارش هايى از شروع اقدامات خرابكارانه «بنى قريظه» در مدينه در دست بود كه نشان مى داد آنان فعاليت خود را آغاز كرده و مترصّد فرصتى بودند تا قريش وارد حوزه مدينه شود و در آن صورت «قريظيان» نيز از درون، كارشان را شروع كنند. تلاش عمده مشركين نيز همين بود كه از خندق عبور كنند. مسلمانان از سراسر خندق مراقبت مى كردند و همين امر سبب زمين گير شدن چند روز متوالى قريش شد. آنان در انتظار حمله «قريظيان» از داخل به مدينه بودند اما شمار نيروهاى آنان كفاف يك حمله قاطع را نمى داد. در يكى از روزها، سپاه عظيمى به همراه رؤساى قريش، بنى اسد، غطفان و ديگر قبايل حمله كردند، پنج نفر از قهرمانان آنها با يافتن راه باريكى توانستند از خندق عبور كنند. «عمرو بن عبدود» از مسلمانان خواست تا كسى به جنگ او برود، او سه بار درخواست خود را مطرح كرد و هر سه بار جز على عليه السلام، كسى براى جنگ با او از جاى برنخاست. رسول خدا صلى الله عليه و آله با دست خود عمامه اى بر سر امام نهاده، او را دعا كردند و وى را به سوى عمرو فرستادند. عمرو به امام گفت: چون با پدرش همنشين بوده، نمى خواهد با او بجنگد. امّا امام على عليه السلام فرمود: راغب به كشتن اوست، امام از او خواست طبق آنچه

ص: 186

در جاهليت مرسوم بوده كه اگر كسى در لحظه نبرد سه چيز از او بخواهد بايد يكى را بپذيرد:

1- اسلام بياورد،

2- جبهه جنگ را ترك كند،

3- از اسب خود پياده شود.

عمرو درخواست اوّل و دوم را نپذيرفت و سومى يعنى پياده شدن از اسب و جنگيدن به صورت پياده را پذيرفت. ميان آن دو نبرد آغاز شد، آنچنان گرد و غبار صحنه را گرفت كه در گرد و غبار، كسى آنان را نمى ديد، تا آنكه صداى تكبير برخاست، اين علامت آن بود كه عمرو كشته شده است. بقيه افراد با ديدن اين صحنه به شدت ترسيده وچاره اى جزگريختن نيافتند. (1) عوامل پيروزى اسلام و شكست سپاه كفر در خندق

سپاه عرب از ده هزار نفر تجاوز مى كرد، (2) در حالى كه عده مسلمانان از 3000 نفر بيشتر نبود و دامنه «كوه سلع» كه نقطه مرتفعى است، اردوگاه آنان بود.

سپاه دشمن نزديك به يك ماه در پشت خندق، توقف كرد و جز عده معدودى نتوانستند از خندق عبور كنند. (3) در هر صورت بزرگ ترين حادثه اى كه موجب ترديد مشركين در مورد ماندن يارفتن گشت، حادثه پيروزى على بن ابى طالب بر «عمرو»، و شكست تأثيرگذار عمرو بر مشركين بود.

امور ديگرى كه بر ترديد احزاب در ماندن يا رفتن افزود، تأمين 10 هزار نفر با هزاران شتر كه روزانه نياز به حجم زيادى علوفه داشتند در اطراف خندق كار بسيار دشوارى بود.

به طورى كه پس از چند روز شتران مشرف به مرگ شدند، علاوه بر آن، يك شب، طوفان، آتش غذاى مشركان را خاموش كرد و اثاثيه آنان را از هم پاشيد.

ابوسفيان به دلايل مختلف تصميم به بازگشت گرفت و به سپاه قريش گفت كه ببينيد مراتع خشك شده و چهارپايان رو به نابودى اند، يهوديان نيز خيانت كرده اند و جاى درنگ نيست. همان لحظه سپاه شرك را حركت داد و به سمت مكه به راه افتاد. صبح آن روز احدى از دشمنان در منطقه

ص: 187

نماند، پيامبر نيز به مسلمانان اجازه بازگشت داد. مورخين محاصره مدينه را 15 تا 20 روز دانسته اند.

گفته اند ابوسفيان در شرف رفتن، نامه اى تهديدآميز به پيامبر اكرم به اين مضمون نوشت:

به لات و عزى سوگند كه من با جمع خويش براى درمانده كردن تو به سويت آمدم، اما ديدم كه از برخورد با ما كراهت دارى و خندق ها و تنگناهايى برپا كردى، نمى دانم چه كسى اين را به شما تعليم داده؟ اگر از اينجا برگرديم، در آينده روزى چونان احد خواهيم داشت. (1) 14

أ

ص: 188

آن ها را خلع سلاح كند؛ اين بود كه پيامبر صلى الله عليه و آله به سراسر جهان مكاتبه نموده و همه آن ها را با لحن قاطع به اسلام دعوت كرده بود.

در اين صورت هيچ بعيد نبود كه ملّت يهود آلت دست كسرى و قيصر شوند و با كمك قدرت هاى خارجى، اسلام را در معرض خطر قرار دهند و يا قدرت ها را عليه اسلام بشورانند. چنان كه مشركان را بر ضد اسلام شورانيدند. از اين رو پيامبر صلى الله عليه و آله لازم ديدند هر چه زودتر آتش خطر را براى هميشه خاموش كند. (1) پيامبر صلى الله عليه و آله دستور دادند مسلمانان براى تسخير آخرين مراكز يهودى و سرزمين عربستان آماده شوند و فرمودند: فقط كسانى مى توانند افتخار شركت در اين نبرد را به دست آورند كه در صلح حديبيه حضور داشته اند. پيامبر پرچم سفيدى به دست على عليه السلام داد و فرمان حركت صادر كرد. پيامبر با 1600 سرباز و 200 سواره نظام به سوى خيبر پيشروى كرد. دژهاى هفتگانه خيبر هر كدام نام مخصوصى داشت، براى حفاظت و كنترل اخبار خارج دژ، در كنار هر دژى برج مراقبت ساخته شده بود تا نگهبانان برج ها، جريان خارج قلعه را به داخل گزارش دهند. اين دژها به اندازه اى محكم بود كه امكان سوراخ كردن آنها وجود نداشت. مسلمانان كه در برابر چنين دشمن مجهز و نيرومند قرار گرفته بودند، بايد در تسخير اين دژها از هنرنمايى نظامى و تاكتيك هاى جنگى حداكثر استفاده را مى بردند.

اقدامات انجام شده

شبانه تمام نقاط حساس و راه ها به وسيله سربازان اسلام اشغال گرديد، به قدرى اين اقدام سريع انجام شد كه نگهبانان از اين كار آگاهى نيافتند. صبح گاهان كه كشاورزان خيبر با لوازم كشاورزى از قلعه ها بيرون آمدند، چشم آنها به سربازان دلير و مجاهدان اسلام افتاد و ديدند كه تمام راه ها بسته شده و اگر قدمى فراتر بگذارند فوراً دستگير خواهند شد. اين منظره آن چنان آن ها را مرعوب ساخت كه بى اختيار پا به فرار گذاشتند و درهاى دژها را بسته و در داخل، شوراى جنگى تشكيل دادند. نتيجه شورا اين بود كه زنان و كودكان را در يكى از دژها، و ذخاير را در دژ ديگر جاى دهند، و دليران و جنگاوران هر قلعه با سنگ و تير از بالا دفاع كنند و قهرمانان هر دژ بيرون آيند و در بيرون دژ با دليران اسلام بجنگند. دلاوران يهود با اين نقشه يك ماه در برابر ارتش اسلام مقاومت كردند، به طورى كه براى تسخير هر دژ ده روز تلاش انجام مى شد، و نتيجه اى به دست نمى آمد. (2)

ص: 189

شكسته شدن نخستين سنگر يهود

به عقيده گروهى از تاريخ نويسان نخستين دژى كه از خيبر پس از رنج هاى فراوان به دست ارتش اسلام افتاد، دژ «ناعم» بود، (1) به قيمت كشته شدن يكى از سرداران بزرگ اسلام به نام «محمود بن مَسلَمه انصارى» و زخمى شدن پنجاه نفر از سربازان اسلام تمام شد. پس از فتح قلعه هاى مزبور سپاهيان اسلام به طرف دژهاى «وطيح» و «سلالم» يورش بردند. ولى مسلمانان با مقاومت سرسختانه يهود در بيرون قلعه روبرو شدند. بيش از ده روز مقاومت جنگاوران يهود مسلمانان هر روز بدون نتيجه به لشكرگاه باز مى گشتند. روزى ابوبكر مأمور رفتن گرديد و روز ديگر عمر، ولى موفقيتى به دست نياوردند. پيامبر فرمود:

«لأُعْطِيَنَّ الرَّايَةَ غَداً رَجُلًا يُحِبُّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ يُحِبُّهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ، يَفْتَحَ اللَّهُ عَلَى يَدَيْهِ لَيْسَ بِفَرّارِ» (2)

اين پرچم را فردا به كسى مى دهم كه خدا و پيامبر را دوست دارد، و خدا و پيامبر نيز او را دوست دارند و خداوند اين دژ را به دست او مى گشايد. او مردى است كه هرگز پشت به دشمن نكرده و از صحنه نبرد فرار نمى كند.

بنا به نقل «طبرسى» و «حلبى»، حضرت چنين فرمود: كرّار غير فرّار، يعنى به دشمن حمله كرده و هرگز فرار نمى كند. سكوت پر انتظار مردم با جمله پيامبر صلى الله عليه و آله كه فرمود على كجاست؟ درهم شكست، و با مقدماتى پيامبر به آن حضرت دستور پيشروى داد. (3) جهاد آزادى بخش

پيامبر صلى الله عليه و آله يادآور شد كه قبل از جنگ نمايندگانى را به سوى سران دژ اعزام بدارد، و آنها را به آيين اسلام دعوت كند، اگر نپذيرفتند آنها را به وظايف خويش تحت لواى حكومت اسلام آشناسازد، كه بايد خلع سلاح شوند و با پرداخت جزيه در سايه حكومت اسلامى آزادانه زندگى كنند و اگر به هيچ كدام گردن ننهادند، با آنان بجنگند و اين جمله را هم به عنوان آخرين جمله بدرقه راه على عليه السلام ساخت:

ص: 190

«لَئِنْ يَهدِي اللَّهُ بِكَ رَجُلًا واحِدَاً خَيْرٌ مِنْ انْ يَكُونَ لَكَ حُمُرُ النَّعَم.» (1)

هرگاه خداوند يك فرد را به وسيله تو هدايت كند بهتر از اين است كه شتران سرخ موى مال تو باشد و آنها را در راه خدا انفاق كنى.

حضرت على عليه السلام ذوالفقار خود را حمايل نمود و هروله كنان با شهامت خاصى كه شايسته قهرمانان ويژه ميدان هاى جنگى است، به سوى دژ حركت كرد و پرچم اسلام را كه به دست او بود در نزديكى خيبر بر زمين زد. در اين لحظه دلاوران خيبر بيرون ريختند. نخست برادر مرحب، به نام «حارث» به دست على عليه السلام كشته شد. مرگ برادر، مرحب را سخت غمگين ساخت، او براى گرفتن انتقام برادر در حالى كه غرق سلاح بود، زره يمانى بر تن و كلاهى از سنگ مخصوص تراشيده بر سر داشت، جلو آمد و چنين رجز مى خواند: در و ديوار گواهى مى دهد، كه من مرحبم، قهرمانى كار آزموده و مجهز به سلاح جنگى هستم. على عليه السلام فرمود:

انَا الَّذى سَمَّتنى امّى حَيْدَرَة ضَرغام آجامٍ وَ لَيْثُ قَسْوَرَه

من همان كسى هستم كه مادرم مرا حيدر(شير) خواند؛ مردى دلاور و شير بيشه ها هستم.

صداى ضربات شمشير و نيزه هاى دو قهرمان اسلام و يهود وحشت عجيبى در دل ناظران پديد آورد. ناگهان شمشير برنده قهرمان اسلام بر فرق مرحب فرود آمد و سپر و كلاه خود و سر را تا دندان دو نيم ساخت. اين ضربت آنچنان سهمگين بود كه برخى از دلاوران يهود كه پشت سر مرحب ايستاده بودند. پا به فرار گذارده به دژ پناه بردند و عده اى كه فرار نكردند با على تن به تن جنگيدند و كشته شدند. على عليه السلام يهوديان فرارى را تا در حصار تعقيب نمود. يك نفر از جنگ جويان يهود با شمشير بر سر على عليه السلام زد و سپر از دست آن حضرت افتاد و على عليه السلام فوراً متوجه در دژ گرديد و آن را از جاى خود كند و تا پايان كارزار به جاى سپر استفاده كرد. در نتيجه قلعه اى كه مسلمانان ده روز پشت آن معطل شده بودند، در مدت كوتاهى گشوده شد.

شيخ مفيد در ارشاد (2) به سند خاصى از على عليه السلام، سرگذشت در خيبر را چنين نقل مى كند: من در خيبر را كنده، به جاى سپر به كار بردم، و پس از پايان نبرد آن را مانند پل بر روى خندقى كه يهوديان كنده بودند، قرار دادم، سپس آن را ميان خندق پرتاب كردم. مردى پرسيد: آيا سنگينى آن را احساس نمودى؟ گفتم: به همان اندازه اى كه سنگينى سپر خود را احساس مى كردم. على عليه السلام فرمود:

ص: 191

«ما قَلَعْتُها بِقُوَّةٍ بَشَرِيَّةٍ وَ لكِن قَلعتُها بِقُوَّةٍ الهيَّةٍ وَ نفس بِلقاءِ رَبِّها مُطْمَئِنَّةٌ رَضِيَّةٌ.» (1)

من هرگز آن در را با نيروى بشرى از جا نكندم، بلكه در پرتو نيروى خدا داد و با ايمانى راسخ به روز واپسين اين كار را انجام دادم.

دژهاى خيبر فتح شد و يهوديان با شرايط خاص در برابر ارتش اسلام سر تسليم فرود آوردند. (2) 15

أ

ص: 192

پاى درآوردند. پيامبر گرامى دستور دادند كه سپاه عقب نشينى كند و اردوگاه خود را در نقطه اى كه از تيررس دشمن دورتر باشد قرار دهد. سلمان فارسى- كه مسلمانان از تدابير نظامى وى در جنگ خندق نتيجه گرفته بودند- به پيامبر صلى الله عليه و آله پيشنهاد كرد كه با نصب منجنيق، دژِ دشمن را سنگ باران كنند. منجنيق در آن روز، كار توپخانه را انجام مى داد.

افسران اسلام با راهنمايى سلمان، منجنيق را نصب كرده و نزديك به 20 روز، برج ها و داخل دژ را سنگباران كردند، ولى دشمن در برابر اين عمليات حاد جنگى ساكت ننشسته، به تيراندازى خود ادامه داد و از اين راه، آسيب هايى به سپاهيان اسلام رسانيد. براى تسليم شدن دشمن، لازم بود حملات به صورت همه جانبه صورت پذيرد. هم زمان با نصب منجنيق و پرتاب سنگ، قرار شد براى شكافتن ديوار از ارابه هاى جنگى استفاده كنند و با شكافْ در ديوار دژ، ورود سپاه اسلام به داخل آن عملى گردد، ولى شكافتن ديوار با مشكل بزرگى روبرو بود، زيرا تير از برج ها و ساير نقاط دژ مانند رگبار بر سر واحدهاى سپاه اسلام مى ريخت و كسى را ياراى نزديك شدن به ديوار نبود. پيامبر صلى الله عليه و آله در اين نبرد تمام شيوه هاى نظامى از مادى و معنوى را به كار برد، ولى تجربه ثابت كرد كه گشودن دژ به فعاليت و صبر و شكيبايى نياز داشت، در صورتى كه شرايط فعلى و امكانات ارتش اسلام اجازه توقف بيش از اندازه در منطقه «طائف» را نمى داد، زيرا:

اولًا: در طى مدت محاصره، سيزده نفر از مسلمانان كشته شده بودند، كه هفت نفر از آنان از قريش و چهار نفر از انصار و يك نفر از قبيله ديگر بود.

ثانياً: ماه شوال در حال سپرى شدن بود و ماه ذى القعده فرا مى رسيد، كه جنگ و نبرد در آن ماه از نظر ملت عرب حرام بود.

اسلام هم بعدها اين سنت صالح را تأييد نمود از اين رو براى حفظ اين سنت لازم بود كه هر چه زودتر محاصره برچيده شود.

ثالثاً: مراسم حج نزديك بود و نظارت بر مراسم حج در آن سال بر عهده مسلمانان بود، زيرا پيش از آن، مراسم حج زير نظر مشركان مكه اداره مى شد، مضافاً اين كه موسم حج بهترين فصل براى تبليغ اسلام و بيان حقيقت آيين توحيد به شمار مى رفت.

با توجه به اين شرايط پيامبر صلى الله عليه و آله محاصره طائف را ترك گفت و همراه سپاه خود به جعرانه كه محل حفاظت غنايم جنگى و اسيران بود، حركت كرد. (1)

ص: 193

ص: 194

استعمال مى شود.

اقسام حج:

1-/ حج قران: اين گونه حج بر مسلمانى واجب است كه فاصله منزل او تا مسجدالحرام كمتر از 16 فرسخ شرعى(88 كيلومتر) بوده باشد. و تفاوتى ميان واجبات و مستحبات اين حج و حج افراد نيست، جز آنكه در حج قران حج گزار هنگام احرام بايد قربانى خود را اعم از گاو و گوسفند همراه داشته باشد و مستقيماً از ميقات به سمت عرفات و سپس مشعر و بالاخره به سمت منا آمده و در قربانگاه منا قربانى را به همراه ديگر حاجيان در روز دهم ذى الحجه قربانى كند.

2-/ حج افراد: اينگونه حج بر مسلمانى واجب است كه فاصله منزل او تا مسجد الحرام كمتر از 16 فرسخ شرعى(88 كيلومتر) بوده باشد. وظيفه اينگونه حاجيان انجام دوازده عمل است.

3- حج تمتع: اينگونه حج بر تمام كسانى واجب است كه فاصله وطن آنها تا مسجدالحرام بيش از 16 فرسخ شرعى(88 كيلومتر) بوده باشد، از اين رو بيشتر مسلمانان اينگونه حج را به جاى مى آورند. (1) «ذلِكَ لِمَنْ لَمْ يَكُنْ أَهْلُهُ حاضِرِي الْمَسْجِدِ الْحَرامِ» (2)

، بنابراين كسانى كه وطن آنان تا مسجدالحرام 88 كيلومتر(16 فرسخ) باشد، حج واجب آنان حج تمتع است. با توجه به مطالب ياد شده پى مى بريم كه نوع حجى كه بر بيشتر مسلمانان واجب است، حج تمتع مى باشد، و وظيفه ما ايرانيان نيز همين قسم از حج است.

حج در اصطلاح فقها

حجّ، زيارت كعبه با اعمال مخصوص در مكان هاى مخصوص است. (3) صاحب «جواهر» مى فرمايد: الحَجُّ وَ ان كان فى اللُّغَةِ هُوَ القَصدُ، فَقَد صارَ فى الشَّرعِ: «اسماً لِمَجموعِ المَناسِكِ المُؤدّاة فى المَشاعِرِ المَخصوصَةِ». (4) حج، به مجموع اعمال و مناسكى كه حجاج در ايام حج انجام مى دهند، گفته مى شود. معناى ديگر حج: «الحجُّ قصدُ البيتِ للتَّقربِ الى اللَّهِ تعالى بِافعالٍ مَخصوصةٍ فى اماكنٍ مَخصُوصَةٍ»

حج، زيارت كعبه با اعمال مخصو ص در مكان هاى مخصوص است. حج، آهنگ مخصوص بيت

ص: 195

اللَّه الحرام و عرفه در وقت مخصوص(شوال، ذيقعده، ذى الحجه) به منظور اعمال مخصوص است. (1) نتيجه اين كه در فقه اسلامى، حج به مجموعه اى از اعمال كه در مكه و اطراف آن به جا مى آورند مى گويند كه در صورت وجود استطاعت مالى و صحت مزاج و امنيت، بر هر شخص بالغ و عاقل و مكلف، در تمام عمر يك مرتبه واجب مى گردد.

فورى بودن حج

وجوب حج فورى است، به اجماع فرقه «اماميه» و مذهب «ابوحنيفه» و «ابو يوسف» و «مالك» و «احمد حنبل» از عامه. «شافعى» گفته است: اگر عزم انجام حج در سال بعد داشته باشد، تأخير گناه نيست.

به هر حال از نظر شيعه، وجوب آن فورى و تأخير آن گناه كبيره است. (2) تركيب حج تمتع از سيزده جزء

1-/ احرام(به قصد و نيت حج تمتع) در خود مكه معظمه (3)(نه در ميقات)

2-/ وقوف «در عرفات»

3-/ وقوف «در مشعرالحرام»

4-/ انداختن سنگ ريزه به «جمره عقبه» در منا

5-/ قربانى در منا

6-/ تراشيدن موى سر يا تقصير كردن و براى زن به جاى حلق و تراشيدن موى سر، تقصير واجب است و مردان در غير حج اول، بين تراشيدن سر و تقصير مخيرند.

7-/ طواف زيارت دور كعبه

8-/ دو ركعت نماز طواف

9-/ سعى بين صفا و مروه

ص: 196

10-/ طواف نسا

11-/ دو ركعت نماز طواف نسا

12-/ ماندن در منا در شب يازدهم و دوازدهم ذيحجه براى همه و شب سيزدهم براى بعضى از افراد. (1) 13- رمى جمره اولى و وسطى و عقبه در روزهاى يازدهم و دوازدهم

حق حج

در رساله حضرت امام سجاد عليه السلام به نام «رساله حقوق»، به صورت مبسوط به مسأله حقوق پرداخته شده است، از جمله حقوقى را كه آن حضرت مطرح نموده اند، حق حجّ است.

در متن رساله حقوق امام سجاد عليه السلام در مورد حق حج چنين آمده است:

«وَ حَقُّ الْحَجِّ انْ تَعْلَمَ انَّهُ وَفادَة الى رَبِّكَ، وَ فَرارٌ الَيهِ مِنْ ذُنُوبِكَ وَ فيهِ قَبُولُ تَوبَتِكَ وَ قَضاءُ الْفَرْضِ الَّذي اوْجَبَهُ اللَّهُ تَعالى عَلَيْكَ» (2).

حق حج بر تو اين است كه بدانى، آن سيرى است به سوى پروردگارت، و فرار تو از گناهانت به جانب اوست، و قبول توبه تو و اداى واجبى است كه خداى متعال آن را بر تو فرض كرده است.

امام چهارم عليه السلام در اين مورد، هيچ اشاره اى به جنبه هاى سياسى و ابعاد مختلف حج، نفرموده اند و دليل آن روشن است. زيرا شرايط دشوار اجتماعى آن زمان و حاكميّت دودمان جنايت كار بنى اميه، اجازه نمى داد تا مسلمين از اين اجتماع بزرگ بهره گرفته و به سوى عدالت و فضيلت، هدايت شوند. (3) لذا امام سجاد بيشتر به جهات معنوى و عرفانى حج، اشاره فرموده اند چنان كه بسيارى از حقوق، در همين راستا مورد توجه قرار گرفته است.

ص: 197

نيابت در حج

انجام حج مانند ساير عبادات بر افراد مستطيع واجب است، به اين معنى كه اين عمل با مباشرت مكلّف پذيرفته خواهد شد لكن در برخى از شرايط، گرفتن نايب براى اين عمل عبادى امرى لازم به شمار آمده است.

معناى نيابت در حج

نيابت در حج آن ا ست كه فردى، به جاى فرد ديگرى حج بجا آورد كه چند صورت دارد:

1- به نيابت از كسى كه واجب الحج است و نمى تواند حج واجب خود را بجا آورد.

2- به نيابت از كسى كه حج مستحبى بجا آورد.

3- هر يك از دو فرض فوق از دو حال خارج نيست يا تبرّعى بجا مى آورد، يا در مقابل عمل خود اجرت دريافت مى كند.

اجر و پاداش نايب

از روايات استفاده مى شود كه خداوند ضمن در نظر گرفتن اجر و ثواب براى نيابت دهنده، براى نايب نيز بهره قابل توجهى قرار داده است.

امام صادق عليه السلام در رابطه با مردى كه از سوى ديگرى حج به جاى مى آورد فرمودند:

«لَهُ أَجْرُ وَ ثَوَابُ عَشْرِ حِجَجٍ وَ يُغْفَرُ لَهُ وَ لأَبِيهِ وَ لأُمِّهِ وَ لابْنِهِ وَ لابْنَتِهِ وَ لأَخِيهِ وَ لأُخْتِهِ وَ لِعَمِّهِ وَ لِعَمَّتِهِ وَ لِخَالِهِ وَ لِخَالَتِهِ إِنَّ اللَّهَ وَاسِعٌ كَرِيمٌ» (1)

؛ براى او اجر الهى و ثواب ده حج است و خداوند پدر و پسر و دختر و برادر و عمه و خاله و دايى او را مورد مغفرت قرار مى دهد، به حق كه خداوند داراى رحمت واسعه و كرم بى نهايت است.

عبداللَّه بن سنان مى گويد: نزد امام صادق عليه السلام بودم مردى بر آن حضرت وارد شد، حضرت سى دينار به او داد، تا از جانب اسماعيل «فرزند امام صادق عليه السلام كه قبلًا از دنيا رفته» يك حج به جا آورد.

امام عليه السلام در پايان فرمود: تا زمانى كه اين اعمال را بجا آوردى، براى اسماعيل يك حج خواهد بود، به

ص: 198

جهت مالى كه در اين راه داده است و براى تو نه حج خواهد بود كه بدن خود را به زحمت انداخته اى. (1) احكام و آثار نيابت در حج

احكام نيابت: در نايب، امورى شرط است: 1- بلوغ بنا بر احتياط واجب 2- عقل 3- ايمان 4- وثوق و اطمينان به انجام دادن او ... 5- معرفت نايب به افعال و احكام حج 6- ذمّه نايب، در آن سال مشغول به حج واجبى نباشد 7- معذور در ترك بعضى افعال حج نباشد. (2) در منوب عنه هم امورى شرط است: 1- اسلام 2- در حج واجب، شرط است كه منوب عنه فوت شده باشد، يا اگر زنده است حج بر او مستقر شده (3) و خودش از جهت مرضى كه اميد خوب شدن آن نيست، يا از جهت پيرى نتواند به حج برود. (4) آثار نيابت

براى انجام نيابت آثار و حكمت هايى وجود دارد كه به چند مورد اشاره مى شود:

1- جبران عمل باقى مانده ديگران؛ اگر كسى به هر دليل نتوانست حج واجب خود را انجام دهد، نبايد راه را بسته بداند و اميدى به خير نداشته باشد. نايب گرفتن در حج مى تواند تا حدى فضيلت و عمل از دست رفته را جبران كند.

2- نيابت در حج زمينه را براى بسيارى از افراد- كه خود از نظر مالى قادر به حج نيستند- فراهم مى آورد تا آنان نيز از اين خير بى نصيب نمانند و به نيابت از ديگران به حج مشرف شوند.

3- مصالح حج به قدرى مهم و متعالى است كه علاوه بر مقدار واجب، شارع بخش مستحبى نيز براى آن منظور كرده است. حج نيابتى نيز همين فلسفه را در خود دارد.

4- حج نيابتى جبران كاستى ايجاد شده به واسطه ترك حج است اگر كسى حج بر او واجب شده و نمى تواند انجام بدهد با نيابت آن كاستى ها را جبران و مصالح آن را استيفا مى كند. (5)

ص: 199

2

أ

ص: 200

يا شفيق، «اجْتَنِبُوا كَثِيراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ» (1).

اين را گفت و برفت. با خود گفتم اين امر عظيمى بود كه از دل من خبر داد و نام مرا برد.

اين بگذشت تا به منزل «واقصة» رسيدم. آن بزرگوار را ديدم كه نماز مى خواند و اعضايش مضطرب بود. گفتم بروم از او حلاليت بطلبم. چون مرا ديد فرمود:

«وَ إِنِّي لَغَفَّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اهْتَدى» (2)

اين را بگفت و روان شد. من گفتم اين جوان از(ابدال) است كه دوباره از قلب من خبر داده است.

ديگر او را نديدم تا به «زباله» رسيديم. ديدم دلوى دارد و لب چاه ايستاده، مى خواهد آب بكشد. ناگاه دلو از دستش در چاه افتاد. ديدم سر بر جانب آسمان نمود و گفت: «انتَ ربى اذا ظَمئت الى الماء، و قوتى اذا اردت طعاما» (3)؛ تويى آب گواراى من هرگاه تشنه شوم، و طعام من هرگاه گرسنه شوم.

پس گفت:

«خدايا، غير از آن دلو نداشتم. ناگهان آب بالا آمد. پس دلو را گرفت و پر از آب نمود، وضو ساخت و نماز خواند و سپس چند سنگ ريزه برداشت و در دلو انداخت و حركت داد و از آب بياشاميد. جلو رفتم و سلام كردم و استدعا نمودم كه از دلو مرا هم بهره مند گرداند. به خدا سوگند كه لذيذتر و خوش بوتر از آن نچشيده بودم و تا چند روز ميل به طعام و آب نداشتم.

ديگر آن بزرگوار را نديدم تا شبى در مسجدالحرام كنار «قبّة السّراب» ديدم كه با خضوع تمام نماز مى گزارد و چون صبح طالع گرديد، نماز صبح را بخواند و هفت شوط طواف نموده، از مسجد خارج گرديد.

من كه دل باخته او شده بودم، دنبالش رفته، ديدم برخلاف وضعى كه در بين راه داشت، اطرافش غلامان بسيارى حضور داشتند و مردم پروانه شمع وجودش بودند. متحير مانده، از جوانى پرسيدم: اين آقا كيست؟ گفت: موسى بن جعفر بن محمد بن على بن الحسين عليه السلام است. (4)

ص: 201

3

أ

ص: 202

حضور امام عليه السلام، چنان كه امام باقر عليه السلام فرموده است. بنابراين حجى كه در آن لقاى امام عليه السلام نباشد، ناتمام است. (1) 4

أ

ص: 203

ورود به مسجدالحرام

چون در حريم قدس عزّت پا نهادى كردى هم از روى لقاى دوست يادى

دل زين سفر از مهر خوبان يافت زادى تاايزدت منزل دهد در بزم خاصان

محرم چو گشتى در حريم قدس داور رفتى در آن درگاه عزّت زار و مضطر

شد دامنت گلگون ز اشك ديده تر مقبول آن درگه شدى ز انعام سلطان

غسل احرام

چون غسل كردى تن به آب توبه شستى با عاشقان در كوى يار احرام بستى

هر عهد بستى غير عهد حق شكستى تا در صف پاكان شوى زين عهدو پيمان

شستى تن از زمزم، دل از آب محبت در بزم مشتاقان زدى ناب محبّت

از روزن دل تافت مهتاب محبت روشن روان گشتى به نور عشق و ايمان

در كعبه بشكستى بت نفس و هوا را بگزيدى از جان طاعت و عشق خدا را

بگرفتى آنجا عزّ تسليم و رضا را تا يار بنوازد تو را در باغ رضوان

آنجا ز غير حق دل و جان پاك كردى درد تو را كرد آن طبيب عشق درمان

از كعبه تن ره به كوى دل گرفتى در عرش رحمن از صفا منزل گرفتى

ننگ گناه از اين دل غافل گرفتى در گلشن رضوان شدى زين تيره زندان

از كعبه جسم آمدى در كعبه دل چون عاشقان كردى به كوى دوست منزل

آيينه دل گشت با رويش مقابل تا سازدت حسن ازل چون ماه كنعان

در منا

رمى جمر كردى، زدى بر ديو دون سنگ هم بر سر نفس شرير پر فسون سنگ

انداختى بر فرق دنياى زبون سنگ تا جانت ايمن گردد از آفات دوران

ابليس را راندى بدان سنگ رياضت كردى به راه دوست آهنگ رياضت

دادى زمام نفس در چنگ رياضت كز نفس اهريمن رهى با لطف يزدان

طواف كعبه

گِرد حرم كردى طواف عاشقانه چون قدسيان بر عرش سلطان يگانه

با ياد حق كردى به فردوس آشيانه بوسيدى آن سنگ نشان كوى جانان

غسلى به آب زمزم اخلاص كردى ذكر و نمازى در مقام خاص كردى

ص: 204

روشن دل از توحيد خاص الخاص كردى همچون خليل اللَّه عشق پاك ايمان

حج مشتاقان

گفتار كوته، حج مشتاقان همين است آداب و حكم كعبه جانان همين است

سجاد و صادق را حديث اى جان همين است عشق اين مناسك گفت و شرع عرش بنيان

اسرار حج عاشقان نظم الهى است سرّ ازل، وحى ابد بر وى گواهى است

صيت شرف زين خانه از مه تا به ماهى است بگرفته آدم تا به خاتم عشق پيمان (1)

ص: 205

هر گروهى كه براى زيارت كعبه و انجام حج به مكه روى مى آوردند، به بتى تعلق داشتند و سر به آستان آن مى ساييدند و قريش، كه پاسدارى از اين بت ها را بر عهده داشتند، منافع خود را در همين وابستگى ها و توهمات و جهالت ها مى ديدند و سخت در حمايت آن مى كوشيدند.

ويژگى هاى حج جاهليت (1)

1- احرام، نخستين گام توحيدى در حج ابراهيمى است كه نشانه خلوص و جدا شدن از همه وابستگى ها و پيوستن به خداى يگانه است. با احرام، همه اركان حج، رنگ توحيدى مى يابد و جهت گيرى ها به سوى خدا و اجتناب از شرك و دشمنى با طاغوت و استكبار مى گردد. حج جاهلى بنابر ماهيت شرك آلودش، فاقد احرام بوده و ميقاتى نداشته است و آغازش چون فرجام، بى محتوا و فاقد تحرك و سازندگى بوده است.

2- در دوران جاهليت، جز اندكى، باقى حج گزاران به محرمات ملتزم نبوده اند و در مدت انجام مناسك از فرصت آمادگى كه پيدا مى كردند، سودى نمى بردند و در جهت دورى از عادت هاى زشت و آماده شدن براى زندگى پاك گامى بر نمى داشته اند.

3- برهنگى درحال طواف ازعادت هاى زشتى بوده كه به شكل ظاهرى حج جاهلى نيز چهره نفرت انگيز ى مى داد.

4- تبعيض و تفاخر به نوبه خود، حج جاهلى را از هر نوع خصيصه عبادى و معنوى تهى مى ساخت و اين مراسم پاك را در خدمت اشرافيت و اختلافات نژادى و طبقاتى قرار مى داد.

در حج جاهلى وقوف به عرفات اختصاص به كسانى داشت كه از خارج مكه به زيارت كعبه مى آمدند و رفتن از عرفات به مشعرالحرام(افاضه) عملى بود كه آنان مى بايست انجام دهند ولى قريش و طوايف مجاور حرم و وابستگان، خود را از اين عمل معاف مى دانستند و خويش را «اهل اللَّه» مى شمردند و اين تبعيض ناروا در اسلام برداشته شد.

5- در جاهليت حجاج نمى توانستند از غذاى خارج حرم بخورند، آنان مى بايست از آنچه كه در

ص: 206

اختيار داشتند استفاده كنند و اين امتياز در عين اين كه يك بدعت بود، سود سرشارى را براى قريش كه خود را متوليان حرم مى دانستند در برداشت.

6- حجاج مى توانستند در زير چادرهاى چرمى استراحت كنند و استراحت زير چادرهاى غير چرمى روا نبود.

7- اعمالى مانند سرخ كردن غذا با روغن و ساييدن كشك را، در مدت حج براى خود حرام مى دانستند.

8- به جاى طواف دور كعبه، در صفا و مروه دو بت نصب كرده بودند كه بر آنها طواف و استلام(مسح با دست) مى كردند و قربانى را به پاى اين بت ها انجام مى دادند.

9- قبايلى چون قريش در ايام حج، از در خانه وارد نمى شدند، آنان از ديوار فرود مى آمدند و اين را براى خود امتياز مى دانستند.

10- بدعت(نسى ء)، از سودجويى و خلط مسايل عبادى با منافع تجارى و بازرگانى نشأت مى گرفت، زيرا اختلافى كه ماه هاى قمرى و شمسى داشت موجب مى شد كه فصول ماه هاى حج تغيير كند و منافع تجارى و بازرگانى قبايل سودجود را به خطر افكند. از اين رو با استفاده از تفاوت ايام سال قمرى و شمسى(حدود ده يا يازده روز در سال) مقرر مى داشتند كه هر سال يك بار، ماه صفر را به جاى محرم آغاز سال نو قرار دهند و به اين ترتيب مى توانستند موسم حج را همه سال در فصل معينى انجام دهند.

11- كف زدن و سوت كشيدن و مراسم عبادى را به مراسم جشن و پايكوبى مبدّل كردن.

مورخان خصوصيات ديگرى را نيز در مورد حج دوران جاهليت ذكر كرده اند.

در واقع محور اصلى ويژگى هاى حج جاهلى را مى توان در سه جهت خلاصه نمود:

«امتياز طلبى و روح تبعيض»، «به خود اختصاص دادن خانه خدا و انحصارطلبى قريش به عنوان واليان حرم»، «وسيله قرار دادن حج براى تأمين منافع و مقاصد گروهى.» چنان كه اين سه نوع ويژگى نيز به نوبه خود مبين يك خصلت است كه مشخصه اصلى حج جاهلى مى باشد و آن بى محتوا كردن اين مراسم عبادى سياسى و سپس سود بردن از قالب تهى شده آن است. (1)

ص: 207

6

أ

ص: 208

ب- زكات، رابطه خلق با خلق است. نيازمندان با اجراى قانون زكات، از سوى ثروتمندان، بى نياز مى گردند و مشكلات اقتصادى آنان حل مى شود.

ج- روزه، رابطه انسان با خويش است، با ايجاد اين رابطه انسان موفق مى شود كه با هواى نفس خويش مبارزه كند، سمبل مبارزه با هواى نفس روزه است.

د- حج، رابطه مجموع مسلمين با يكديگر است تا با همفكرى و تبادل نظر، مشكلات و گرفتارى هاى جهان اسلام را حل كنند و مرهمى بر زخم هاى مسلمانان بنهند.

ه- ولايت، ضامن اجراى صحيح و تبيين كننده احكام اين مسائل مى باشد. بنابراين پنج اصل اساسى فوق تصادفاً در اين حديث در كنار هم جمع نشده اند.

نكته دوّم: اين كه چرا ولايت از چهار اصل ديگر مهم تر و افضل است.

همان گونه كه در خود روايت نيز آمده است؛ ولايت تحقق بخش نماز و روزه و حج و زكات است و محتواى اين عبادات و ساير عبادت ها در سايه ولايت عملى مى شود، يعنى بدون ولايت و حاكميت اسلام، اين دستورات نقشى است بر كاغذ و همانند نسخه طبيب است كه بدون عمل به آن شفاى دردها حاصل نخواهد شد. ولايت به معناى اجراى قانون اسلام توسط ائمه معصومين عليهم السلام و جانشينان آنان مى باشد. بنابراين ولايتى از نماز و روزه و حج و زكات بالاتر است كه نتيجه اش حكومت اسلامى باشد، ولايتى كه از ولايت حضرت على عليه السلام در غدير خم نشأت گرفته باشد. (1) ولايت، روح حج

حج بدون «ولايت» و آهنگ كعبه بدون «امامت» و حضور در عرفات بدون «معرفت امام» و قربانى در منا بدون «فداكارى در راه امامت» و رمى جمره بدون «طرد شيطان و استكبار درونى و بيرونى» و سعى صفا و مروه «بدون كوشش در شناخت و اطاعت امام» بى حاصل بوده، و سودى نخواهد داشت، زيرا گرچه يكى از مبانى اسلام حج است: «بُنِىَ الاسلام عَلى خَمس»، لكن هيچ يك از نماز و روزه و زكات و حج همانند ولايت، ركن استوار اسلام نيست. از اين رو در ادامه روايت مزبور آمده است، هيچ دعوتى از طرف خداوند به اندازه دعوت به ولايت و امامت نيست: «ولم يناد بشى ء كما نودى بالولاية» (2)

. زيرا كه انسان كامل كه خود اسلام ممثل است مى تواند به همه ابعاد اسلامى آشنا باشد و آشنايى دهد و مردم را به روح توحيد كه همان فرياد و قيام عليه طاغوت است جهت بخشد. (3)

ص: 209

از آنجا كه ولايت از اركان اسلام و حج است، در دعاهاى ماه رمضان همراه با طلب حج، درخواست تشرف به اعتاب مقدسه معصومين عليهم السلام آمده است، يعنى در كنار زيارت «بيت اللَّه»، زيارت حرم مطهر رسول اللَّه صلى الله عليه و آله و ائمه معصومين عليهم السلام نيز مطرح است. چنانكه در دعاى ابوحمزه ثمالى آمده است: خدايا! مبادا جايم در مشاهد مشرفه خالى باشد.

«اللَّهُمَّ ... وَ ارْزُقْنى حَجّ بَيِتكَ الْحَرام فى عامى هذاوَ فى كُلّ عام ... وَ زيارة قَبرِ نَبيّك وَ الْائِمَّةِ وَ لاتُخْلِنى يا رَبّ مِنْ تِلْكَ المَشاهِدِ الشَّريفَةِ» در ميهمانى هاى عادى اين چنين نيست كه ميزبان، چيزى را به ميهمان پيشنهاد كند، ولى در اين جا صاحب خانه به ميهمان مى گويد: از من زيارت خانه ام و تشرف به حرم رسول و حضور در مشاهد مشرفه را درخواست كن. اين ضيافت ويژه در ماه رمضان، زمينه ضيافت حج را فراهم مى كند. (1) متمّم حجّ

امام باقر عليه السلام فرمود: حضور در پيشگاه امام معصوم عليه السلام و عرضه ولايت و اعلام وفادارى و فداكارى، متمم حج است. «تَمَامُ الْحَجِّ لِقَاءُ الْإِمَامِ» (2)

، پس حجى كه رهبرى الهى در آن حضور و ظهور نداشته باشد ناقص است. البته اين اختصاص به حج ندارد و از باب تمثيل است نه تعيين، يعنى نه تنها «تَمامُ الْحَجِّ لِقاءُ الْامامِ» بلكه «تَمامُ الصَّلاةِ وَ الصّيامِ وَ الزَّكاةِ لِقاءُ الْامام».

زيرا در حديث «بُنَى الْاسلامُ عَلى خَمَسْةَ اشْياء ....» ضمن تأكيد بر ولايت به نقش برتر والى تصريح شده است «وَالوالى هُوَ الدَّليلُ عَلَيهنَّ».

نكته مذكور، كه در كلام نورانى امام باقر عليه السلام آمده، مستفاد از آيه «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ اْلإِسْلامَ دِيناً» (3)

است.

خداوند، اسلام همراه ولايت و رهبرى الهى را براى ما پسنديده است. التزام عملى و علمى به ولايت اولياى راستين حق، تمام نعمت الهى و كمال دين است و تنها چنين دينى خداپسند خواهد بود.

ص: 210

پس نه تنها «تَمامُ الْحَجِّ لَقاءُ الْامامِ» بلكه «تَمامُ الْاسْلامِ لِقاءُ الْامامِ». (1)

اتمام حج و عمره با زيارت

درباره اتمام حج و عمره كه در آيه شريفه «وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّهِ» (2)

بدان اشاره شده است، (3) در برخى روايات، مصداق ديگرى براى اتمام حج، ذكر شده است و آن اين است كه حج گزار پس از انجام مناسك به «زيارت امام عليه السلام» مشرف شود. نه فقط زيارت قبور(كه آن نيز از حقوق ولايت است، زيرا زندگى و مرگ معصوم يكسان است) بلكه زيارت امام عليه السلام نوعى تجديد عهد با امام است كه حج گزاران ولايت شان را به امام اعلام كرده و يارى خود را بر آنان عرضه كرده، آمادگى خود را براى حمايت از آنان اظهار كنند.

دو روايت

امام باقر عليه السلام فرمود:

«إِنَّمَا أُمِرَ النَّاسُ أَنْ يَأْتُوا هَذِهِ الْأَحْجَارَ فَيَطُوفُوا بِهَا ثُمَّ يَأْتُونَا فَيُخْبِرُونَا بِوَلَايَتِهِمْ وَ يَعْرِضُوا عَلَيْنَا نَصْرَهُمْ» (4)

مردمان فرمان يافتند كه نزد اين سنگ ها آيند و آنها را طواف كنند، آنگاه نزد ما آيند و ولايت و حمايت خويش را بر ما عرضه دارند.

به همين دليل در برخى از روايات از فضيلت تشرف به مدينه پس از حج، سخن به ميان آمده است كه: «ابْدَءُوا بِمَكَّةَ وَ اخْتِمُوا بِنَا» (5)

؛ با مكه آغاز كنيد و با ما به پايان بريد. لذا شايسته است كه حاجيان پس از زيارت خانه خدا، آن چه راكه دريافت نموده اند بر پيامبر و امامان معصوم و صاحبان ولايت عرضه كنند.

حضرت على عليه السلام نيز در بيانى فرمودند:

«أَتِمُّوا بِرَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه و آله حَجَّكُمْ إِذَا خَرَجْتُمْ إِلَى بَيْتِ اللَّه» (6)؛ أَتِمُّوا بِرَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه و آله حَجَّكُمْ إِذَا

ص: 211

خَرَجْتُمْ إِلَى بَيْتِ اللَّه، هرگاه حج شما تمام شدبه زيارت رسول خدا برويد كه در حقيقت تكميل كننده حج شماست.

7

أ

ص: 212

برخى از مفسرين معتقدند كه منظور از حج اكبر، مراسم حج است و در مقابل آن، مراسم حج اصغر «عمره مفرده» است. از امام صادق عليه السلام در مورد «يومُ الحَجُّ الاكبر» سوال شده، فرمودند:

«هُوَ يَوْمُ النَّحْرِ وَ الْحَجُّ الْأَصْغَرُ الْعُمْرَةُ (1)».

حج اكبر، عيد قربان [و حج تمتع] است و حج اصغر، عمره است.

چنانكه برخى آن را «روز عرفه» دانسته اند. (2) حجةالاسلام والمسلمين آقاى رى شهرى در كتاب «حج و عمره در قرآن و روايات» مى فرمايند: «شايع است هرگاه روز عرفه با جمعه مصادف شود، حج آن سال، حج اكبر ناميده مى شود، ولى در روايات اسلامى مستندى براى اين توهم نيافتيم، حج اكبر درلسان احاديث مشتمل بر وقوفين و مناسك منى است، در مقابل حج اصغر است كه به عمره مفرده اطلاق مى شود.

«يَوْمَ الْحَجِّ اْلأَكْبَرِ» كه در آيه سوم سوره برائت آمده است، در بسيارى از روايات تطبيق به «يوم النحر» شده و در برخى «يوم عرفه» ذكر شده است. (3) بنابراين مى توان نتيجه گرفت كه حج اكبر به حجى گفته مى شود كه وقوفين(وقوف عرفه و مشعر) و هم چنين «نحر»(قربانى) و اعمال منى را داشته باشد و حج اصغر به عمره مفرده گفته مى شود.

8

أ

ص: 213

به شمار مى آمده است، برافراشته بودن آن دليل حيات جمعى آنان بوده است و افتادن و خوابيدن آن، علامت شكست آنان بوده است. دلاورترين آنان مأمور به دست گرفتن پرچم بوده است، دلاوران دور او را مى گرفتند كه برافراشته بماند، برعكس دشمن كوشش مى كرد كه پرچم را بخواباند. پرچم، مقدس و محترم بود. امروز نيز پرچم رمز استقلال و وحدت و شخصيت مستقل ملت ها و كشورهاست. هر كشورى از خود پرچم و علامتى دارد و آن را مقدس مى شمارد و احياناً به آن سوگند مى خورد.

اميرالمومنين عليه السلام مى فرمايد: «كعبه پرچم اسلام است» يعنى همان طور كه پرچم ها رمز اتحاد و يگانگى جمعيت ها و نشانه همبستگى آنهاست و بر پا بودن آن علامت حيات آن هاست، كعبه براى اسلام اين چنين است.

در بيانى ديگر حضرت امام صادق عليه السلام درمورد اجتماع عظيم حج فرموده اند: فَجَعَلَ فِيهِ الِاجْتِمَاعَ مِنَ الشَّرْقِ وَ الْغَرْبِ لِيَتَعَارَفُوا (1)

يعنى خداوند مقرر كرد از شرق و غرب عالم در آنجا جمع شوند براى اين كه يكديگر را بشناسند.

حضرت على عليه السلام در كلمات ديگر خود ضمن بيان فلسفه پاره اى از مقررات اسلامى درباره حج مى فرمايد: «الْحَجَّ تَقْوِيَةً لِلدِّينِ» (2)

يعنى حج تقويت دين است(يا فلسفه حج نزديك كردن پيروان دين به يكديگر است. اگر مفهوم كلام حضرت اين باشد كه فلسفه حج تقويت دين است منظور اين است كه با اجتماع حج روابط مسلمانان محكم تر و ايمان آنها بيشتر و قوى تر مى گردد. اگر مفهوم كلام اين باشد كه فلسفه حج نزديك كردن دين است باز واضح است كه منظور نزديك شدن دل هاى مسلمانان است و نتيجه آن تقويت و نيرومندى اسلام است.

در حديث ديگرى وارد شده است «لايَزالُ الدّينُ قائِماً ما قامَت الكَعْبَةُ.» (3)

يعنى مادام كه كعبه به پاست اسلام بپاست، مادام كه حج زنده و باقى است، اسلام زنده و باقى است كعبه پرچم مقدس اسلام است و رمز وحدت و استقلال مسلمين. از اينجا مى فهميم كه منظور اسلام اين نبوده كه مردم ندانسته و نفهميده به مكه بروند و فقط يك سلسله مناسك كه براى خود آنان نامفهوم است بجا آورند. منظور اين است كه تحت لواى كعبه يعنى همان خانه اى كه اولين بار بشر براى پرستش خداى يگانه بنا كرد، به صورت يك قوم واحد و ملت واحد و هم عزم و هم رزم گرد هم آيند. شعار اصلى اسلام «توحيد» است و كعبه خانه توحيد است. (4)

ص: 214

9

أ

ص: 215

حج را به تو آموزش دهم تا از گناهان پاكيزه گردى. پس دست آدم را گرفت- در محل فعلى(بيت اللَّه)- سپس لكه ابرى به قدرت پروردگار روى سر او سايه انداخت كه محاذى «بيت المعمور» بود، جبرئيل گفت: اى آدم! هر جا اين ابر سايه انداخته قدم بردار، زيرا كه به اين زودى خانه اى «مصفّى» تشكيل خواهد شد، طولى نكشيد خانه كعبه تشكيل يافت و حجرالاسود كه از بهشت نازل شده بود بر آن نصب گرديد. (1) سپس جبرئيل، آدم عليه السلام را به سوى مشعر برد و از آنجا ريگ برداشته، آنگاه شيطان جلو آمد به آدم گفت: كجا مى روى؟ جبرئيل گفت: با او صحبت مكن و هفت ريگ به او بينداز و هر بار بگو اللَّه اكبر، سپس به طواف خانه آمد، هفت بار طواف كرد، بعد از آن سعى صفا و مروه نمود، دوباره طواف كعبه انجام داد كه آن را «طواف نساء» گويند، آنگاه جبرئيل گفت: اى آدم! تمام گناهانت آمرزيده شد و همسرت بر تو حلال گرديد (2).

حج حضرت نوح: امام چهارم مى فرمايد: هنگامى كه نوح سوار كشتى بود، مأموريت به او داده شد كه طواف «كعبه» نمايد. او پس از طواف به منا رفت و دوباره از آنجا به سمت مكه مراجعت كرد و «طواف نساء» را انجام داد. (3) حج ابراهيم و اسماعيل: چون حضرت ابراهيم و اسماعيل از بناءكعبه بياسودند، به تعليم جبرئيل، مانند حضرت آدم، مناسك حج بجا آوردند. (4) حج حضرت موسى و يونس بن متى: از امام صادق عليه السلام روايت شده است كه فرمود: موسى عليه السلام با 70 پيامبر زمان خود به بين الحرمين كه مكه و مدينه باشد، عبور نموده در حالى كه پارچه(قطوانى) بر تن آنها بود و تلبيه مى گفتند:(لبيك، عبدك، ابن عبدك، لبيك يا كريم لبيك). (5) حج حضرت سليمان: «زرارة بن اعين» از امام صادق عليه السلام وايشان نيز از امام پنجم نقل مى فرمايند، كه فرمود: «سليمان بن داود» حج بيت اللَّه نمود در حالى كه جن و انس همراه او بودند و از پارچه(قبطى) احرام بسته بود و چون خانه را زيارت كرد آن را با پارچه قبطى پوشانيد و سپس سليمان چند روزى در مكه توقف كرد و روزى پنج هزار شتر و گاو و گوسفند قربانى مى كرد و مردم را خبر داد كه پيغمبرى از عرب، در اين شهر مبعوث مى شود كه خاتم پيامبران باشد. (6)

ص: 216

حج خاتم الانبياء

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله قبل از بعثت هر ساله حج انجام مى دادند، ولى نه هم چون مردم مكه و بعد از بعثت تاهجرت، چون فرمان حج نرسيده بود، كيفيت حج آن حضرت بيان نشده است. اما بعد از هجرت در سال ششم حضرت با جمعى از مسلمين آهنگ حج نمودند و كفار مكه در حديبيه مانع ورود آنها شده تا سال هفتم هجرت «عمرة القضاء» بجا آوردند، سپس حج آن حضرت با تشكيلاتى خاص در سال دهم هجرت انجام يافت كه آن را «حجةالوداع» مى گويند. (1) 10

أ

ص: 217

و روستايى كمتر در حجاز وجود داشته و در زمان ظهور اسلام تنها چند ناحيه به عنوان مراكز شهرى شناخته مى شده است مثل مكّه، طائف، يثرب و خيبر. (1) آيت اللَّه سبحانى در كتاب «فروغ ابديت» آورده است: حجاز بخش شمالى و غربى عربستان را تشكيل مى دهد و تمام سرزمين آن، از فلسطين تا مرز يمن در كنار «بحر احمر» قرار دارد. حجاز سرزمينى كوهستانى و داراى بيابان هاى لم يزرع و سنگلاخ هاى زيادى مى باشد.

در تاريخ، اين منطقه بيش از ساير مناطق اسم و رسم دارد، ولى واضح است كه اين شهرت، معلول يك سلسله امور معنوى و دينى است و هم اكنون كعبه(خانه خدا) كه قبله ميليون ها مسلمان است در اينجا قرار دارد.

نقطه اى كه كعبه در آنجا قرار گرفته است، از ساليان طولانى پيش از اسلام، مورد احترام ملل عرب و غير عرب بوده است لذا جنگ در حدود كعبه را حرام مى دانسته اند، تا آنجا كه اسلام نيز براى آن حدودى قايل شده است.

از شهرهاى مهم حجاز مكه، مدينه و طائف مى باشد و حجاز از سابق داراى دو بندر بوده، يكى «جده» كه اهالى مكه از آن استفاده مى كنند و ديگرى «ينبوع» كه اهل مدينه قسمت مهمى از نيازهاى خود را از اين بندر به دست مى آورند. اين دو بندر در كنار درياى احمر واقع شده است. (2) دايرةالمعارف تشيع آورده است: حجاز ناحيه اى است در جزيرة العرب، كناره درياى سرخ كه مرز معينى ندارد، لكن با توجه به نقشه ها و تعريف هاى عرب، واژه حجاز بر كوه هاى «سراه» اطلاق مى شود. اين بلندى ها، «نجد» را از سواحل گسترده پست «تهامه» جدا مى كند، حجاز با وصفى كه گفته شد نام ناحيه اى از بخشى از ساحل غربى است كه در يمن داخل نمى شود يا با دقّت بيشترى مى توان گفت: سرزمينى گسترده در كنار درياى سرخ از «عكره» تا «ليث» و نواحى پيرامون آن است و بدين منطقه بلندى هاى عسير در جنوب و بلاد قديم مدين در شمال وارد نمى شود و حجاز به معناى درست آن، همان ناحيه محدود است.

حجاز از دو بخش بسيار ناهمگون درست شده است؛ بخش كناره اى «تهامه» كه دشت هاى بى آب گرم گسترده است و بخش روبروى آن كه كوهستانى است و مقدارى از آن در «تهامه» قرار دارد.

آبادى هاى اين بخش همه در كنار درياست جز مكه كه به علت بودن آب زمزم و مسجدالحرام و خانه خدا در آن جا، آباد گرديده و به صورت شهرى بزرگ درآمده است. در ساحل حجاز با بودن تپه هاى

ص: 218

مرجانى آن، بندر مهمى درست نشده، تنها لنگرگاه هاى امنى، در جاهاى گوناگون آن هست كه كشتى هاى كوچكى در آن جا لنگر مى اندازند و روزگار پيشين بيشتر از امروز آمد و رفت داشته اند و برخى از آنها مانند شهرهاى باارزش و مهم حجاز كه در تاريخ بدان اهميت داده شده، مكه و مدينه است كه جايگاه والايى ميان مسلمانان دارد.

جغرافى دانان عرب، شهرها و آبادى هاى ديگرى هم جزو شهرهاى ساحلى و طائف براى حجاز آورده اند كه عبارتند از: قرح، خيبر، مروه، حوراء، سقيا، عونيد، جحفه و عشيره. (1) 11

أ

ص: 219

2- امام صادق عليه السلام مى فرمايد: «حَجَّ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و آله عِشْرِينَ حَجَّةً» (1)

؛ پيامبر صلى الله عليه و آله بيست حج انجام داده اند.

3- راوى مى گويد: به امام صادق عليه السلام عرض كردم: آيا پيامبر صلى الله عليه و آله غير از حجةالوداع، حج ديگرى هم انجام داده اند؟ فرمود: «نَعَمْ عِشْرِينَ حَجَّةً» (2)

؛ آرى، بيست حج.

4- امام صادق عليه السلام فرمود: «إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه و آله حِينَ حَجَّ حَجَّةَ الْإِسْلَامِ خَرَجَ فِي أَرْبَعٍ بَقِينَ مِنْ ذِي الْقَعْدَةِ حَتَّى أَتَى الشَّجَرَةَ فَصَلَّى بِهَا ثُمَّ قَادَ رَاحِلَتَهُ» (3)

؛ در حجةالاسلام، رسول خدا صلى الله عليه و آله، چهار روز مانده از ذى قعده به شجره(مسجد شجره) آمد و در آنجا نماز خواند و آنگاه مركبش را به راه انداخت.

رهنمودهاى پيامبر صلى الله عليه و آله در حجةالوداع

يكى از خطابه هاى رسول اكرم صلى الله عليه و آله در حجةالوداع، در سرزمين منا و در مسجد خيف ايراد شده است، آن حضرت در آغاز اين خطبه در تشويق حاضران براى اين كه گفتارش را به ياد بسپارند، فرمودند:

خدا يارى كند بنده اى را كه سخنم را شنيد و به ياد سپرد و به كسى كه نشنيده، برساند. چه بسا حامل فقهى كه خود فقيه نباشد و چه بسا حامل فقهى كه آن را به سوى كسى مى برد كه از او فقيه تر است. (4) آن گاه فرمودند:

«ثَلاثٌ لايُغِلُّ عَلَيْهِنَّ قَلْبُ امْرِئٍ مُسْلِمٍ إِخْلَاصُ الْعَمَلِ لِلَّهِ وَ النَّصِيحَةُ لِأَئِمَّةِ الْمُسْلِمِينَ وَ اللُّزُومُ لِجَمَاعَتِهِمْ» (5)

؛ سه چيز است كه دل هاى مسلمانان بدان ها خيانت روا نمى دارد:

1- اخلاص در عمل

2- سخن ناصحانه در برابر حاكمان

3- اتحاد همه جانبه مؤمنان

رسول اكرم صلى الله عليه و آله خطبه اى ديگرى در مراسم حجةالوداع ايراد كردند و در بخشى از آن فرمودند:

ص: 220

«فَانَّ اللَّهَ حَرَّمَ عَلَيْكُمْ دِمائكُم وَ امْوالكُم ...، وَاتَّقُوا اللَّهَ وَ لاتَبْخَسُوا الّناسَ اشْيائَهُم وَلاتَعْثَوا فِى الْارضِ مُفْسِدينَ فَمَن كانَتْ عِنَدهُ امانَةً فَلْيؤَدّهِا (1)

؛ خداوند خون ها و اموالتان را بر شما حرام فرمود ... و در زمين، به تبهكارى مكوشيد، پس هر كسى امانتى نزد اوست، آن را ادا كند (2) ...»

12

أ

ص: 221

مشخص سازند.

مرحوم «طريحى» مى نويسد: اسماعيل فرزند ابراهيم پيامبر عليهما السلام مادر خود را در حجر دفن نمود و اطراف آن را سنگ چين كرد، تا قبر مادر زير پاى مردم واقع نگردد.

نتيجه، آنكه در واقع اسماعيل با اين كار خود ايجاد مانع نمود و اين همان معناى غالب كلمه حجر است و اگر معانى ديگر آن نيز مورد نظر باشد، باز قابل تطبيق است. (1) فضيلت نماز در حجر اسماعيل

نماز در مسجدالحرام از فضيلت بسيار والايى برخوردار است، تا آن جا كه بر طبق بعضى از روايات دو ركعت نماز در آن با صد هزار ركعت نماز در جاى ديگر برابرى مى كند.

«صامت» از امام صادق عليه السلام روايت كرده است:

«الصَّلَاةُ فِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ تَعْدِلُ مِائَةَ أَلْفِ صَلَاةٍ» (2)

نماز در مسجدالحرام با صد هزار نماز در مكان هاى ديگر برابر است.

«ابوعبيده» مى گويد (3): به امام صادق عليه السلام عرض كردم آيا نماز در تمامى حرم يكسان است؟ حضرت فرمود: اى ابوعبيده! نماز در تمامى نقاط مسجدالحرام يكسان نيست، چگونه در حرم يكسان باشد؟

در رابطه با موقعيّت حجر اسماعيل از برخى روايات استفاده مى گردد كه فضيلت نماز در آن در مقايسه با نقاط ديگر مسجدالحرام در رتبه سوّم قرار دارد. «حسن بن جهم» مى گويد: از حضرت رضا عليه السلام پرسيدم: بهترين جاى مسجدالحرام كه نماز در آن فضيلت دارد كجاست؟ فرمود: «حطيم»، كه در حد فاصل ميان حجر و در كعبه واقع شده است. پرسيدم پس از آن كجاست؟ فرمود: در نزد مقام ابراهيم، عرض كردم، پس از آن را بيان كنيد، فرمود در حجر، سپس سؤال كردم پس از آن كجا؟

فرمود هر كجا به كعبه نزديك تر باشد. در برخى روايات ديگر اين فضيلت را در رتبه دوّم قرار داده است، مانند روايتى كه مرحوم شيخ صدوق رحمه الله از حضرت امام صادق عليه السلام چنين نقل كرده است، كه اگر بتوانى كه همه نمازهاى واجب و غير واجب را در «حطيم» بجاى آورى چنان كن كه آن جا بهترين مكان روى زمين است و در بين در كعبه و حجرالاسود واقع شده است و اين جا مكانى است كه خداوند توبه را پذيرفت «وَ بَعْدَهُ الصَّلَاةُ فِي الْحِجْرِ أَفْضَلُ» (4)

بعد از آن نماز در حجر با فضيلت تر است و پس از

ص: 222

آن، در حد فاصل ميان ركن عراقى و در كعبه كه جايگاه اوّل مقام بوده است.

و بعد از آن در پشت مقام ابراهيم و جايگاه فعلى آن و سرانجام هرچه به كعبه نزديك تر باشى افضل است. (1) بنابراين نماز در حجر اسماعيل مطابق برخى از روايات در رتبه دوّم و برخى ديگر از روايات در رتبه سوّم قرار دارد.

دعا در حجر اسماعيل

مسجدالحرام از بهترين جاها براى دعا و راز و نياز و تضرع به درگاه ربوبى است. «كاهلى» از امام صادق عليه السلام نقل كرده است:

«أَكْثِرُوا مِنَ الصَّلَاةِ وَ الدُّعَاءِ فِي هَذَا الْمَسْجِد» (2)

نماز و دعا را زياد در اين مسجد(مسجدالحرام) بجاى آوريد.

حجر اسماعيل از جاهاى برگزيده مسجد جهت دعا و انابه است. و شاهد بر آن علاوه بر روايات، سيره عملى معصومين عليهم السلام مى باشد. در فقه رضوى آمده است:

«وَ ادْعُ عِنْدَهُ كَثِيراً» (3)

در نزد آن(حجر اسماعيل) بسيار دعا كن.

دفن شدگان در حجر اسماعيل

1-/ عده اى از پيامبران عليهم السلام

اين مكان مَضجع عده ا ى از حاملان وحى و پيامبران الهى است و تقدير چنان بوده كه اين بيت حجر گردد و با در آغوش كشيدن كالبد تنى چند از رادمردان متصل به رشته وحى، از نو منشاء نور و هدايت شود. در آخر روايتى كه شيخ كلينى از امام صادق عليه السلام درباره حجر اسماعيل نقل كرده، چنين آورده است:

«فِيهِ قُبُورُ الْأَنْبِيَاءِ» (4)

؛ در ميان آن قبور پيامبران است.

2-/ مادر اسماعيل

ص: 223

اسماعيل مادر زجر ديده خود را در بيت خود دفن كرد و به خاطر شدت علاقه اى كه به او داشت، قبر مادر را به گونه اى ساخت كه زير پاى مردم واقع نگردد.

شيخ صدوق عليه الرحمه به اسنادش از «ابوبكر حضرمى» از امام صادق نقل كرده است:

«انَّ اسْماعيلَ دَفَنَ امَّهُ فِى الْحِجْرِ عالياً وَ جَعَلَ عَلَيها حائِطاً لِئَلًا يوُطَأ قَبرُها (1)»

اسماعيل عليه السلام مادر خود را در حجر دفن كرد و آن را بالا آورد و بردور آن ديوار قرار داد تا زير پاى قرار نگيرد.

برحسب نقل ابن سعد، اسماعيل به هنگام مرگ مادر جوانى 20 ساله بود و مادرش در سن 90 سالگى وفات يافت. (2) 3-/ اسماعيل

مشيت الهى بر اين قرار گرفت كه سرانجام مضجع اسماعيل در كنار بيت خدا قرار گيرد و خانه او مدفن وى گردد و در جوار مادر رنج كشيده اش بيارامد.

«شيخ كلينى»(ره) به سندش از «مفضل بن عمر» از امام صادق عليه السلام روايت كرده است:

«الْحِجْرُ بَيْتُ إِسْمَاعِيلَ وَ فِيهِ قَبْرُ هَاجَرَ وَ قَبْرُ إِسْمَاعِيلَ» (3)

حجر خانه اسماعيل است و در آن قبر هاجر و قبر اسماعيل قرار دارد.

صاحب «وسائل» به نقل از «علل الشرايع» از امام صادق عليه السلام نقل كرده است:

«وَ تُوُفِّيَ إِسْمَاعِيلُ بَعْدَهُ وَ هُوَ ابْنُ ثَلَاثِينَ وَ مِائَةِ سَنَةٍ فَدُفِنَ فِي الْحِجْرِ مَعَ أُمِّهِ» (4)

اسماعيل بعد از او(ابراهيم) در سن يكصدوسى سالگى وفات يافت و در جوار مادرش در حجر دفن شد.

4-/ دختران اسماعيل

تنى چند از دختران اسماعيل از جمله كسانى هستند كه در حجر اسماعيل به خاك سپرده شده اند.

شيخ كلينى از امام صادق عليه السلام روايت كرده:

«دُفِنَ فِي الْحِجْرِ مِمَّا يَلِي الرُّكْنَ الثَّالِثَ عَذَارَى بَنَاتِ إِسْمَاعِيل» (5)

؛ در حجر نزديك ركن سوم غربى، تنى چند از دختران اسماعيل دفن شده اند.

ص: 224

احكام حجر اسماعيل

احكام حجر؛ مربوط به مسأله «طواف» است و لذا فقهاى عظام در مناسك فرموده اند:

واجبات طواف دو قسم است: قسم اول چيزهايى است كه شرط طواف است. (1) قسم دوّم، چيزهايى كه گفته اند داخل در حقيقت طواف است، اگرچه بعضى از آن ها نيز شرط است اما براى طواف، در عمل فرقى نمى كند و آن هفت چيز است ... چهارم داخل كردن حِجر اسماعيل است در طواف، و حجر اسماعيل محلى است كه متصل به خانه كعبه است و بايد طواف كننده دور حجر اسماعيل نيز بگردد.

اگر دور حجر اسماعيل نگردد و از داخل آن طواف كند، طوافش باطل است و بايد اعاده كند. (2) اگر در بعضى از دورها حجر اسماعيل را داخل در دور زدن نكرد، احتياط واجب آن است كه آن دور را از سر بگيرد و اعاده كند طواف را، اگرچه ظاهر آن است كه اعاده طواف لازم نيست.(و اتمام همان قسمت كفايت مى كند).

نظر به اين كه فتاوى و نظرات آيات عظام از نظر اعاده كلى طواف يا اعاده همان دور طواف، متفاوت است، شايسته است هر كس فتواى مرجع تقليد خود را از مناسك حج او به دست آورد.

مراجع تقليد همين طور در محدوده طواف در محل حجر اسماعيل فرموده اند:

در طرف حجر اسماعيل محل طواف محدود مى شود «زيرا كه به مقدار حجر از آن كاسته مى شود» و چنانكه گفته اند تقريباً شش ذراع و نيم براى محل طواف باقى مى ماند بايد در طواف از آن جانب بيش تر از شش ذراع و نيم دور نشود. (3) در اين مورد نيز فتا وى و نظرات آيات عظام متفاوت است و بعضى از فقها معتقدند كه در طرف حجر، مطاف از ديوار حجر محاسبه مى شود.

همين طور در استفتائات نماز طواف در مورد كسى كه نماز طواف عمره را در داخل «حجر اسماعيل» به جا آورده و بعد از تقصير متوجه شده، سؤال شده است كه فرموده اند: بايد نماز را اعاده كند. (4)

ص: 225

و در دعاهاى طواف نيز فرموده اند: وقتى كه(طواف كننده) به حجر اسماعيل رسيد رو به ناودان كند و سر را بلند كرده و بگويد:

«الّلهُمَّ ادْخِلْنِى الْجَنَّهَ وَ اجِرْنى مِنَ النَّارِ بِرَحْمَتِكَ وَ عافنى مِنَ السُّقْمِ وَ اوْسِعْ عَلَيَّ مِنْ الّرِزقِ الْحَلال ...» (1)

13

أ

ص: 226

1- اين سنگ از آيات بينات الهى شمرده شده است.

در حديثى از امام باقر عليه السلام آمده: سه سنگ از بهشت فرود آمده است؛ مقام ابراهيم و سنگ بنى اسرائيل(كه حضرت موسى عليه السلام آن را همراه داشت و به اعجاز از آن چشمه ها مى جوشيد) و حجرالأسود كه خداوند آن را در حالى به ابراهيم سپرد كه از كاغذ سفيدتر بود و از خطاهاى بنى آدم سياه گرديد. تغيير يافتن حجرالأسود از سفيدى به سياهى در احاديث بسيارى آمده (1) و شايد سِرّش اين است كه مجرم هم از رحمت الهى مأيوس نشود و راهى به درگاه خداوند داشته باشد و توجه كند كه دل آدمى نيز چنين است كه ابتداء سفيد و پاك و بى آلايش است و بر اثر گناه و معصيت، آلوده و سياه مى گردد. در روايتى ازپيامبر صلى الله عليه و آله نقل شده است:

«أنَّ الرُّكْنَ وَالْمَقامَ ياقُوتَتانِ مِن ياقُوتِ الْجَنَّةِ طَمَسَ اللَّهُ تَعالى نُورَهُما وَلَو لَم يَطْمِسْ نُورَهُما لَأَضاءَتا ما بَيَنْ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ». (2)

همانا ركن و مقام، دو ياقوت بهشتى هستند كه خداى تعالى نور آن دو را كم فروغ ساخته و اگر نورشان كم فروغ نمى بود، بين مشرق و مغرب را روشن و تابان مى ساختند.

2- گفته مى شود از ويژگى هاى حجرالأسود آن است كه به آتش گرم نمى شود و آتش در آن بى اثر است و در آب فرو نمى رود.

3- از نشانه هاى قدرت الهى اين است كه على رغم حوادث و رويدادهاى مختلف، همچون طوفان نوح، دفن حجرالأسود در چاه زمزم، و ... از بين نرفته و نابود نشده است.

4- يكى از خواص حجرالأسود اين است كه هر كه آن را استلام كند، محتاج نشود كه دست به سؤال و گدايى دراز نمايد، مگر آنكه از مخالفان باشد و شأن حجرالأسود را نداند.

5- از ويژگى هاى ديگر حجرالأسود اين است كه به دست معصوم عليه السلام نصب مى شود و هر كه جز معصوم آن را نصب كند، قرار نمى گيرد و ثابت نمى ماند.

منشاء و خاستگاه حجرالأسود

حضرت ابراهيم هنگام ساختن كعبه، از كوه «ابوقبيس» ندايى شنيد كه اى ابراهيم! امانتى براى تو نزد من است. ابراهيم رفت و حجرالأسود را گرفته و در جاى خود نصب نمود. (3)

ص: 227

«عقبة بن بشير» از امام باقر عليه السلام روايت مى كند: خداوند ابراهيم را فرمان داد كه كعبه را بسازد، و پايه هايش را بالا آورد و مناسك مردم را به آنان نشان دهد.

حضرت ابراهيم با اسماعيل هر روز يك رديف مى ساختند، تا به جايگاه حجرالأسود رسيدند. امام باقر عليه السلام فرمود: پس كوه ابوقبيس ابراهيم را ندا داد (1) كه تو سپرده اى دارى، آن گاه حجرالأسود را به او داد و وى در جايش نهاد. (2) «عبداللَّه بن عمرو عاص» روايت كرده است كه جبرئيل حجر را از بهشت فرود آورد و در همين جا(كه هست) نصب كرد، مادامى كه حجر در ميان شما باشد خير و نيكى همواره با شماست. (3) به دليل اين كه روايات متنوع است، لذا به برخى از آن ها از باب نمونه اشاره مى شود، چنان كه از «ابن عباس» هم نقل شده است كه حجر و مقام، همراه حضرت آدم، فرود آمده اند. (4) تاريخچه تحولات در نصب حجرالأسود

حجر الأسود تاكنون چندين بار از جاى خود كنده شده، و مجدداً در جاى خود نصب شده است، چنان كه نخستين بار حضرت آدم آن را نصب كرد و بار دوّم به دست حضرت ابراهيم در جاى خود نصب شد، و نوبت سوّم كه در ايام جاهليت قريش كعبه را مى ساختند، پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله آن را در محل مخصوص نصب فرمودند. مرتبه چهارم توسط امام سجاد عليه السلام استوار گرديد و آخرين بار به دست مبارك حضرت ولى عصر(عج) نصب شده است كه حكايت «ابن قولويه»(م 367) و نامه نوشتنش به امام زمان و تشرف ابن هشام به محضر مبارك آن حضرت، هنگام نصب حجرالأسود در كتب حديث و سيره آمده است. (5) قطع نظر از ديدگاه اسلامى كه نصب حجرالأسود بايد به دست معصوم انجام گيرد، ملاحظات تاريخى نيز گواه اين حقيقت است.

ص: 228

1- قبل از اسلام در دوران «جرهمى ها»،(اياد، عمالقه و خزاعه) چندين بار اين سنگ كنده شده و مجدداً بر جاى خود نصب شده است.

2- به هنگام تجديد بناى كعبه از سوى قريش، در دوران جوانى رسول خدا صلى الله عليه و آله بر سر نصب حجرالأسود، مشاجرات جدّى ميان قبايل قريش پديد آمد و هر كدام در تلاش بودند تا اين افتخار را نصيب خود كنند.

يكى از بزرگان قبايل پيشنهاد كرد حكميت اين مسأله را به نخستين كسى كه وارد مسجدالحرام شود بسپاريم و همگى پذيرفتند، در اين حال پيامبر صلى الله عليه و آله كه سى و پنج سال بيش تر نداشت وارد مسجدالحرام شدند. همه از اين كه محمد امين حاكم آن ها شده، راضى بودند. (1) آن حضرت با تدبيرى، سنگ را در جامه اى قرار داد تا هر كدام از قبايل گوشه اى از آن را بگيرند، آنگاه خود حجرالأسود را نصب فرمودند. (2) در اين رابطه از حضرت نقل شده است كه فرمود:

«انا وضعت الركن بيدى يوم اختلف قريش فى وضعه.» (3)

3- در خرايح آمده كه در جنگ حجاج و ابن زبير كعبه منهدم گشت و سپس آن را بازسازى نمودند و چون خواستند حجرالأسود را نصب كنند هر يك از علما يا قضات يا زهاد آن عصر كه مى خواست آن را به جاى خود نهد كعبه به لرزه مى آمد و سنگ مستقر نمى گشت. ناگهان امام سجاد عليه السلام وارد شد و سنگ را از دست آن ها گرفت و نام خداى را ببرد و آن را در جاى خويش نصب كرد، بى آن كه بلرزد يا اضطرابى رخ دهد. در اين هنگام صداى مردم به تكبير بلند شد.

احكام حجر الأسود

چيزهايى كه داخل در حقيقت طواف است هفت چيز است: اوّل آن كه طواف رااز حجرالأسود آغاز نمايد. در ابتدا كردن به حجرالأسود لازم نيست كه تمام اجزاء بدن طواف كننده به تمام اجزاء حجرالأسود عبور كند، بلكه واجب است كه انسان از حجرالأسود و هر جاى آن باشد شروع و به همان جا ختم كند. (4)

ص: 229

دوّم؛ ختم نمودن هر دورى است به حجرالأسود و اين حاصل مى شود به اين كه بدون توقف، هفت دور را ختم كند و در دور هفتم به همان جاكه شروع كرده، ختم شود. (1) براى طواف كننده مستحب است در هر شوط، ركن يمانى و حجرالأسود را استلام نمايد و در وقت استلام حجر بگويد: «أَمَانَتِي أَدَّيْتُهَا وَ مِيثَاقِي تَعَاهَدْتُهُ لِتَشْهَدَ لِي بِالْمُوَافَاةِ» و چون ميان ركن يمانى و حجرالأسود برسد بگويد: «رَبَّنا آتِنا فِى الدُّنيا حَسَنَةً وَ فِى الآخِرَةِ حِسِنِةً وَ قِنا عَذابَ النَّار». (2)

پس از شوط هفتم به نزد حجرالأسود آمده، و طواف خود را تمام نموده و بگويد: اللَّهُمَّ قَنِّعْنِي بِمَا رَزَقْتَنِي وَ بَارِكْ لِي فِيمَا آتَيْتَنِي. (3)

حجرالأسود در روايات

1- امام صادق عليه السلام مى فرمايد: «كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و آله يَسْتَلِمُ الْحَجَرَ فِي كُلِّ طَوَاف فَرِيضَة وَ نَافِلَة» (4)

؛ پيامبر صلى الله عليه و آله در هر طواف واجب و مستحبى حجر را استلام مى نمودند.

2- امام صادق عليه السلام مى فرمايد: «إِذَا دَنَوْتَ مِنَ الْحَجَرِ الْأَسْوَدِ فَارْفَعْ يَدَيْكَ وَ احْمَدِ اللَّهَ إِلَى أَنْ قَالَ ثُمَّ اسْتَلِمِ الْحَجَرَ وَ قَبِّلْهُ فَإِنْ لَمْ تَسْتَطِعْ أَنْ تُقَبِّلَهُ فَاسْتَلِمْهُ بِيَدِك فَأَشِرْ إِلَيْهِ (5)

؛ در شرايطى كه به حجرالأسود نزديك مى شويد، دست هاى خود را بلند كنيد و خدا را حمد گفته و حجر را استلام نموده و ببوسيد و در صورت عدم امكان با دست به آن اشاره كنيد.

3- امام صادق عليه السلام در پاسخ به سوالى در مورد علت استلام حجر فرمودند «لِأَنَّ مَوَاثِيقَ الْخَلَائِقِ فِيهِ» (6)

؛ در پيمان ميثاق و بيعت خلايق نهفته است.

و در حديث ديگرى است كه آن حضرت فرمود: «أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمَّا أَخَذَ مَوَاثِيقَ الْعِبَادِ أَمَرَ الْحَجَرَ فَالْتَقَمَهَا فَهُوَ يَشْهَدُ لِمَنْ وَافَاهُ بِالْمُوَافَاةِ»؛ خداوند چنان كه پيمان بندگان را گرفته است به حجر امر فرمود كه آن را حفظ و نگهدارى كن، لذا حجر در قيامت گواهى مى دهد.

4- امام صادق عليه السلام فرمود: «وَ الْمِيثَاقُ هُوَ فِي هَذَا الْحَجَرِ الْأَسْوَدِ أَمَا وَ اللَّهِ إِنَّ لَهُ لَعَيْنَيْنِ وَ أُذُنَيْنِ وَ فَماً وَ لِسَاناً ذَلْقاً (7) ... (8)

؛ ميثاق و پيمان در اين حجرالأسود است؛ به خدا سوگند، او را دو چشم و دو

ص: 230

گوش و دهان و زبانى گوياست.

استِلامِ حَجَر

«استلام حجر» يك اصطلاح فقهى (1) درباره يكى ازمراسم حج است، بدين صورت كه هرگاه مسلمانى وارد مسجد الحرام درمكه شده وقصد طواف خانه خدا(كعبه) را دارد، لازم است طواف خود را ازمقابل حجرالأسود (2) شروع كرده و بدانجا ختم كند، از اين رو مستحب است كه طواف كننده هنگام آغاز طواف خانه خدا، نزديك حجرالأسود رفته و به پيروى ازسنت پيامبر صلى الله عليه و آله درحالى كه دست خود را به دعا بلند كرده، با ستايش و سپاسگزارى از پروردگار و درود بر پيامبر صلى الله عليه و آله، حجرالأسود را در صورت امكان استلام و آن را ببوسد و الا با دست خود بدان اشاره نموده و اين دعا را بخواند:

«اللَّهُمَّ أَمَانَتِي أَدَّيْتُهَا وَ مِيثَاقِي تَعَاهَدْتُهُ لِتَشْهَدَ لِي بِالْمُوَافَاةِ اللَّهُمَّ تَصْدِيقاً بِكِتَابِكَ وَ عَلَى سُنَّةِ نَبِيِّكَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ آمَنْتُ بِاللَّهِ وَ كَفَرْتُ بِالْجِبْتِ وَ الطَّاغُوتِ وَ بِاللَّاتِ وَ الْعُزَّى وَ عِبَادَةِ الشَّيْطَانِ وَ عِبَادَةِ كُلِّ نِدٍّ يُدْعَى مِنْ دُونِ اللَّه» (3)

حضرت امام صادق عليه السلام در پاسخ به اين سؤال كه چرا مردم از اركان كعبه تنها حجرالأسود و ركن يمانى را استلام مى كنند، فرمود:

«زيرا اين دو به منزله سمت راست عرش است وخداى سبحان امرفرموده به استلام آنچه از سمت راست عرش اوست. آن گاه در جواب اين سؤال كه چرا ابراهيم در سمت چپ واقع شده فرمودند: زيرا درقيامت براى هريك از حضرت ابراهيم و رسول اكرم(عليهما السلام) مقامى ويژه است و مقام حضرت محمّد صلى الله عليه و آله در سمت راست عرش و مقام حضرت ابراهيم عليه السلام درسمت چپ عرش پروردگار واقع شده است.» (4) امام صادق عليه السلام در روايت ديگرى فرمودند:

«... وَ إِلَى ذَلِكَ الْمَقَامِ يُسْنِدُ الْقَائِمُ ظَهْرَهُ وَ هُوَ الْحُجَّةُ وَ الدَّلِيلُ عَلَى الْقَائِمِ وَ هُوَ الشَّاهِدُ لِمَنْ وَافَاهُ فِي ذَلِكَ الْمَكَانِ وَ الشَّاهِدُ عَلَى مَنْ أَدَّى إِلَيْهِ الْمِيثَاقَ وَ الْعَهْدَ الَّذِي أَخَذَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَى الْعِبَاد» (5)

ص: 231

حجرالأسود تكيه گاه حضرت مهدى(عجل الله تعالى فرجه الشريف) به هنگام بيعت مردم با ايشان و آغاز قيام جهانى وعدالت گستر آن حضرت است.

چگونگى استلام

يعقوب بن شعيب مى گويد درمورد كيفيت استلام از امام صادق عليه السلام سؤال كردم، حضرت فرمودند:

«اسْتِلَامِ الرُّكْنِ قَالَ اسْتِلَامُهُ أَنْ تُلْصِقَ بَطْنَكَ بِهِ وَ الْمَسْحُ أَنْ تَمْسَحَهُ بِيَدِكَ»

استلام اين است كه شكم خود را برآن بچسبانى و مسح، آن است كه دست برآن بكشى. (1) در روايت است كه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله سوار شتر «عضباء» به طواف مى پرداخت و حجرالأسود را با عصاى خويش استلام مى كرد و سپس عصاى خود را مى بوسيد. (2) 14

أ

ص: 232

كيفيت و چگونگى حجره طاهره

حجره شريفه كه در بردارنده مرقد پيامبر صلى الله عليه و آله است، داراى حصار مشبّكى به شكل ضريح، از مس و فولاد است كه مينا كارى شده، و مكلل به طلا است، مگر طرف جنوبى آن كه برنجى مى باشد. اين حجره، بنايى پنج ضلعى است. ضريح شريف، در طول حجره است، چهار غرفه مربوط به قسمتى است كه مرقد حضرت رسول صلى الله عليه و آله در آن قرار دارد و دو غرفه ديگر مربوط به قسمتى است كه منسوب به حضرت فاطمه زهرا عليها السلام است. اين ضريح، مشتمل بر چهار پايه است كه هر پايه دو متر و نيم عرض دارد، و سقف گنبد، بر روى اين پايه ها است.

در گوشه هاى حجره طاهره، ستون هايى از سنگ مرمر، به رنگ هاى بسيار جالب بالا رفته، كه گنبد سبز، كاشى كارى شده(قُبةُ الخضراء) بر آن ستون ها استوار است. اين ستون ها با سبك خاصى، باريك و عمودى تراش داده شده، كه با ستون هاى مسجد فرق دارد. و در واقع تمايز بين ستون هاى حجره طاهره و مسجدالنبى، سبك تراش و حكاكى آنها است.

بر روى ستون هاى حجره و شبكه هاى ضريح كه از فولاد و مس و برنج، زر اندود مى باشد، صنايع ظريف به حدّى زيبا و خوب، تزيين يافته كه در دنيا نظير ندارد. در اطراف و كتيبه هاى آن آيات قرآن مجيد و اشعار بسيارى به عربى نوشته شده است. قبة الخضرا كه با كاشى سبز، پوشش يافته، از مس و به رنگ ميناى بسيار جالب با نقوش و خطوط مختلف طرح ريزى گشته است. (1) ابواب حجره طاهره

براى ضريح مطهر، چهار درب ساخته شده است؛ يكى در سمت جنوب، يعنى قبله كه نامش «باب التوبه» بوده است و ديگرى در سمت غرب آن كه «باب الوفود» بوده و نزديك «استوانة السرير» قرار دارد.

ديگرى «باب فاطمه» در ديواره شرقى حجره است و درنهايت باب چهارم، «باب التهجد» است كه در سمت شمال حجره قرار دارد. (2) افزون بر آن در بخش شمالى مرقد مطهر پيامبر صلى الله عليه و آله محلّى به عنوان قبر فاطمه زهرا عليها السلام وجود دارد. اين محل مطابق نقل، جايى است كه معتقدند حضرت در خانه خودش مدفون است، نه در بقيع.

تاريخ درب جنوبى مربوط به سال 1026 هجرى است. البته درب غربى هم مشهور به باب النبى صلى الله عليه و آله است.

ص: 233

ص: 234

16

أ

ص: 235

خواهد بود؛ و باشد كه پيش از آن كه از جمازه فرود آيد، وقتِ جنازه درآيد، بايد كه اين سفر وى چنان بُوَ د كه زادِ آن سفر را بشايد.

وقت پوشيدن لباس احرام

چون جامه احرام راست كند، تا چون نزديك رسد جامه عادت (1) بيرون كند و اين دو پوشد و اين دو ازار سپيد بُوَد بايد از كفن ياد كند، كه جامه آن سفر نيز مخالف عادت اين جهان خواهد بود.

در مسير سفر

و چون عقبات و خطرهاى باديه ببيند، بايد كه ازمُنكر و نكير و عقارِب (2) و حيّات (3) گور ياد آرد كه از لحد تا به حشر باديه اى عظيم خواهد بود. با عقبه هاى بسيار ...

در زمان لبيك گفتن

چون لبيك زدن گيرد، بداند كه اين جواب نداى حق است و روز قيامت هم چنين ندا به وى خواهد رسيد، از آن هول باز انديشد، و بايد كه به خطر اين ندا مستغرق باشد. و على بن الحسين عليه السلام در وقت احرام زرد روى شد و لرزه بر وى افتاد و لبيك نتوانست زد، گفتند: چرا لبيك نگويى؟ گفت: ترسم كه اگر بگويم، گويد: لالبيك و لاسعديك، چون اين بگفت، از اشتر بيفتاد و بى هوش شد.

در زمان طواف و سعى

اما طواف و سعى بدان ماند كه بيچارگان به درگاه ملوك شوند، و گرد كوشك (4) مَلِك همى گردند تا فرصت يابند كه حاجت خويش را عرضه كنند و در ميان سراى همى شوند و همى آيند و كسى را مى جويند كه ايشان را شفاعت كند و اميد مى دارند كه مگر ناگاه چشم مَلِك برايشان افتد و به ايشان نظرى كند و ميان صفا و مروه برمثالِ آن ميدان است.

در وقوف به عرفات

اما وقوف به عرفه و اجتماع اصناف خلق از اطراف عالم، و دعا كردن ايشان به زبان هاى مختلف، به عرصات قيامت ماند، كه همه خلايق جمع شده باشند و هر كسى به خويشتن مشغول و متحير، ميان رد و قبول.

در رمى جمرات

اما انداختن سنگ، مقصود اظهار بندگى است بر سبيل تعبد محض و نيز تشبه به ابراهيم

ص: 236

خليل عليه السلام كه آن جايگاه ابليس پيش وى آمده است تا وى را در شُبهتى افكند، سنگ دروى انداخته است، پس اگر در خاطر تو آيد كه شيطان وى را پيدا آمد و مرا نيامد، بيهوده سنگ چرا اندازم؟ بدان، كه اين خاطر تو را از شيطان پيدا آمده است، سنگ بينداز تا پشت وى را بشكنى كه پشت وى بدان شكسته شود، كه تو بنده اى فرمانبردار باشى و هر چه تو را گويند چنان كنى و تصرف خويش در باقى كنى و به حقيقت بدان كه بدين انداختن سنگ، شيطان را مقهور كنى (1).

17

أ

ص: 237

ما نصوصى داريم، «كه نص ازرقى مهم ترين آنهاست» دال بر آن كه حجون نام كوهى است كه از ريع الحجون امروزى، از مشرق به شمال كشيده شده و سمت شرقى آن كوه اذاخر است كه به «ثنيه اذاخر» و به خُرمانيه(حائط خرمان) منتهى مى شود و از همان ثنيه بود كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در روز فتح مكه وارد شهر شد.

بنابراين كوه حجون همان كوهى است كه گورستان قديمى اهالى مكه بر دامنه جنوب غربى آن واقع شده است و آرامگاه حضرت خديجه عليها السلام نيز در آن قرار دارد. (1) 18

أ

ص: 238

علت حرم

درباره علّت حرم ودورى و نزديكى بعض جهات نسبت به بعض ديگر، روايات زيادى از ائمه معصومين عليهم السلام وارد شده كه شايسته است حداقل به يك روايت اشاره گردد:

«محمد بن ابى نصر» از حضرت رضا عليه السلام روايت مى كند و مى گويد: به آن حضرت عرض كردم:

علت حرم بودن اين حدود و دورى و نزديكى بعضى اطراف نسبت به اطراف ديگر چيست؟ فرمود:

وقتى آدم عليه السلام از بهشت خارج گرديد، بر «كوه ابوقبيس» نازل گرديد (1) و چون تنها بود از وحشت و تنهايى شكايت كرد، خداوند متعال دانه ياقوت سرخى براى تسكين و آرامش خاطر و انس او فرستاد.

آدم عليه السلام آن دانه را بر زمين در نقطه اى كه خانه كعبه بنا شده قرار داد، روشنايى آن، آدم را جلب كرد و به دور آن مى چرخيد. شعاع نور و روشنايى آن از هر طرف تا حدّى پرتو افكن شد و آن حدّ به عنوان «حرم» معين گرديد. (2) حدود حرم

درباره حدود حرم ديدگاههاى مختلفى وجود دارد كه فقط به نظر صاحب «مرآت الحرمين»، بسنده مى شود.

صاحب «مرآت» مى گويد: خداوند مى فرمايد: «أَ وَ لَمْ يَرَوْا أَنَّا جَعَلْنا حَرَماً آمِناً وَ يُتَخَطَّفُ النَّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ» (3)

. بدان كه كعبه را سه دايره در بر گرفته است: نخست دايره مسجد، دوم دايره حرم، سوّم دايره ميقات ها، و هر شخص كه از دايره سوم عبور كند و قصد ورود به مكه را داشته باشد (4) بايد محرم شود.

دايره دوّم، دايره حرم است كه از چهار سوى آن ستون هايى جهت تعيين موقعيت دقيق آن قرار داده شده است. «فاسى» در كتاب «شفاء الغرام» فاصله ميان نقاط ياد شده تا مسجدالحرام را ذكر نموده كه در اين جا آن ها را بر حسب متر (5) بيان مى كنيم:

حدّ حرم در راه طائف، در مسير عرفات از بطن عرنه 7/ 2- 37210 ذراع از ذرع دستى است (6). يعنى

ص: 239

برابر با 18333 متر كه از ديوارهاى «باب بنى شيبه» تا نشانه هاى حدّ حرم(دو علم) در راه عرفات، محاسبه شده است.

حدّ آن به سوى عراق از ديوارهاى باب «بنى شيبه» تا نشانه هاى حدّ حرم در راه عراق كه در مسير «وادى نخله» قرار گرفته است، 27252 ذراع دستى كه برابر با 5/ 13353 متر مى باشد.

حدّ حرم از سوى تنعيم كه در راه مدينه است چيزى نزديك به 12420 ذراع به ذراع دستى بوده كه معادل 6148 متر است.

اين شمارش از ديوارهاى «باب العمره» تا نشانه هاى حرم مى باشد كه بر روى زمين(نه نشان هاى بر روى كوه) در اين راه قرار دارد.

حدّ حرم از سوى يمن از ديوارهاى «باب ابراهيم» تا نشانه هاى حدّ حرم در اين سو 4/ 7 2450 ذراع به ذراع دستى بوده كه برابر با 75/ 12009 متر است.

حدّ حرم در سمت جنوب، منطقه اى است كه بدان «أضاه» گفته مى شود كه در يك مايلى مغرب آن به سمت شمال دهكده حديبيه قرار گرفته است. اين دهكده جايگاهى است كه بيعت رضوان در آن صورت گرفت، و درسمت مشرق در راه طائف، در حدّ حرم منطقه اى است كه بدان «جعرانه» گفته مى شود. پيامبر صلى الله عليه و آله پس از فتح مكه در مراجعت از طائف در اين سرزمين محرم شدند. (1) تاريخچه نصب علائم حرم

اول كسى كه حدود حرم راتعيين كرد ونشانه گذارى نمود، حضرت ابراهيم بود كه به راهنمايى جبرئيل به آن حدود واقف گرديد. (2) ابن عباس نيز روايت كرده كه حضرت ابراهيم عليه السلام نخستين كسى بود كه به راهنمايى جبرئيل، اين علامت را جهت تعظيم و تكريم خانه خدا در مرز حرم، نصب كرد. سپس «قُصى بن كلاب» اين علامت ها را تجديد نمود و نيز گويند كه قبل از او حضرت اسماعيل عليه السلام اين كار را انجام داده است.

هم چنين گفته شده كه «عدنان بن ادّ»، نخستين فردى بود كه حدود حرم را مشخص نمود، آن گاه قريشيان مجدداً علامت ها را بازسازى كردند، سپس پيامبر صلى الله عليه و آله پس از هجرت خود و هم چنان در سال فتح مكّه به بازسازى علامت ها پرداخت. (3)

ص: 240

و به ترتيب، ديگران طى زمان هاى مختلف، حدود آن را ترميم كردند. در هر صورت، حدود حرم در حال حاضر، همان نقطه هايى است كه علاوه بر علامت و نشانه، مورد قبول و پذيرش علماى بزرگوار اسلام است. اميد است خداوند به همه توفيق زيارت خانه اش را نصيب فرمايد.

19

أ

ص: 241

2- اگر مسلمانان در اين راه با موفقيت روبرو شوند و فرايض عمره را آزادانه در مسجدالحرام در برابر ديده هزاران عرب مشرك انجام دهند، اين عمل تبليغ بزرگى براى آيين اسلام خواهد بود.

3- پيامبر، احترام ماه هاى حرام را در مدينه يادآور شدند و فرمودند ما براى زيارت خانه خدا مى رويم و به مسلمانان دستور دادند از حمل هر نوع اسلحه غير از شمشيرى كه مسافر در حال سفر همراه خود حمل مى كند، خوددارى كنند. همگى مشاهده كردند كه پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله همانند ديگران جنگ را در اين ماه ها حرام دانسته و خود طرفدار بقاى اين سنت ديرينه است.

پيامبر صلى الله عليه و آله پس از بررسى جوانب امر دستور حركت دادند و با هزار و چهار صد يا هزار و ششصد يا هزار و هشتصد نفر در نقطه اى به نام ذوالحليفه احرام بسته و هفتاد شتر براى قربانى تعيين نموده، آنها را نشانه گذارى كردند و با اين كار هدف خود را از اين سفر آشكار ساختند (1).

گزارشگران پيامبر صلى الله عليه و آله جلوتر از او به راه افتادند تا اگر در نيمه راه به دشمن برخورد نمودند، فوراً پيامبر صلى الله عليه و آله را مطلع سازند.

در نزديكى «عسفان» يك مرد خزاعى كه عضو دستگاه اطلاعات پيامبر صلى الله عليه و آله بود، حضور پيامبر رسيد و چنين گزارش داد:

قريش از حركت شما آگاه شده اند و نيروهاى خود را گردآورده و به لات و عزى سوگند ياد كرده كه از ورود شما به حرم جلوگيرى نمايند.

سران و شخصيت هاى مؤثر قريش در ذى طوى(نقطه اى است در نزديكى مكه) اجتماع كرده اند و براى جلوگيرى از پيشروى مسلمانان، سردار شجاع خود «خالدبن وليد» را با 200 سواره نظام تا كراع الغميم (2) فرستاده اند و در آنجا موضع گرفته اند، برنامه آنها اين است كه يا از ورود مسلمانان جلوگيرى كنند و يا در اين راه كشته شوند. (3) قصه حديبيه

پيامبر صلى الله عليه و آله پس از شنيدن گزارش، چنين فرمودند: واى بر قريش! جنگ آنها را نابود ساخت. اى كاش كار مرا به ساير قبايل بت پرست واگذار مى كردند كه اگر بر من پيروز مى شدند به هدف خود مى رسيدند و اگر من بر آنها پيروز مى شدم در اين صورت يا اسلام مى آوردند و يا با قدرت هاى محفوظ خود با من نبرد مى كردند. سپس راهنمايى خواست تا او را از طريقى عبور دهد، كه با خالد روبرو نشود.

ص: 242

مردى از قبيله «اسلم» راهنمايى كاروان را بر عهده گرفت و آنها را از دره هاى صعب العبور گذراند و در نقطه اى به نام حديبيه فرود آورد. ناقه پيامبر در اين نقطه زانو زد، پيامبر صلى الله عليه و آله فرمودند: اين حيوان به فرمان خداوند در اين نقطه خوابيد تا تكليف ما روشن شود، سپس دستور دادند همگى از مركب ها فرود آيند و خيمه ها را برپا كنند.

سواران قريش از مسير پيامبر صلى الله عليه و آله آگاه شده، خود را به نزديكى مسلمانان رساندند، اگر پيامبر صلى الله عليه و آله مى خواست به مسير خود ادامه دهد ناچار بود صفوف سواران قريش را بشكافد و خون آنها را بريزد و از روى كشته آنها بگذرد، در صورتى كه همه مى دانستند پيامبر، هدفى جز زيارت و انجام مراسم عمره ندارد. علاوه بر اين مسلمانان جز سلاح مسافر، چيزى با خود نداشتند. پيامبر صلى الله عليه و آله پس از فرود آمدن رو به ياران خود كرده، و چنين فرمودند: اگر قريش امروز از من چيزى بخواهد كه باعث تحكيم روابط خويشاوندى شود آن را خواهم داد و راه مسالمت پيش خواهم گرفت. (1) سخن پيامبر صلى الله عليه و آله به گوش مردم رسيد و طبعاً دشمن نيز از آن آگاه شد. لذا قريش تصميم گرفت از هدف نهايى پيامبر صلى الله عليه و آله با خبر شود.

نمايندگان قريش

قريش نمايندگان خود را درچهار نوبت حضور پيامبر صلى الله عليه و آله فرستاد تا هدف او را از اين مسافرت به دست آورند. پيامبر صلى الله عليه و آله در پاسخ به نمايندگان قريش فرمودند: من براى جنگ نيامده ام، آمده ام خانه خدا را زيارت كنم، حتى در برخورد با يكى از نمايندگان فرمود: اين مرد از قبيله پاك و خداشناسى است، شتران قربانى را جلو او رها كنيد تا بداند كه ما براى جنگ نيامده ايم و نظرى جز زيارت خانه خدا نداريم. اما تماس هايى كه نمايندگان قريش با رهبر عاليقدر اسلام داشتند به نتيجه نرسيد.

پيامبر صلى الله عليه و آله تصميم گرفت شخصاً نماينده اى به سوى سران شرك بفرستد تا هدف پيامبر صلى الله عليه و آله را از اين مسافرت تشريح نمايد.

مرد زبردستى از قبيله خزاعه بنام «خراش بن اميه» انتخاب گرديد، پيامبر صلى الله عليه و آله شترى در اختيار او قرار داد و او خود را به دسته هاى قريش رسانيد و مأموريت خويش را انجام داد، ولى برخلاف انتظار و بر خلاف رسوم ملل جهان كه سفير از هر نظر مصونيت دارد، شتر وى را پى كرده و نزديك بود او را بكشند. پيامبر صلى الله عليه و آله، «عثمان بن عفان» را در مرحله بعد به عنوان نماينده خود اعزام كرد. قريش در پاسخ اعلام كردند كه ما سوگند ياد كرده ايم كه نگذاريم محمّد با زور وارد مكه شود و با اين سوگند ديگر راه براى مذاكره به منظور ورود مسلمانان به مكه بسته است. سپس به عثمان اجازه دادند كه

ص: 243

كعبه را طواف كند ولى او به پاس احترام پيامبر از طواف خانه خدا امتناع ورزيد. كارى كه قريش كرد، اين بود كه، از بازگشت عثمان جلوگيرى نمودند و شايد نظرشان اين بود كه، در اين مدت راه حلى پيدا كنند. (1) بيعت رضوان

بر اثر تأخير نماينده پيامبراسلام صلى الله عليه و آله، اضطراب و هيجان عجيبى در ميان مسلمانان پديد آمد، وقتى خبر قتل عثمان انتشار يافت، اين بار مسلمانان به جوش و خروش افتاده، آماده انتقام شدند.

پيامبر صلى الله عليه و آله نيز براى تحكيم اراده و تحريك احساسات پاك آنها، رو به مسلمانان كرده و چنين گفتند: تا كار را يكسره نكنم، از اينجا نمى روم، در اين لحظه كه خطر نزديك بود و مسلمانان با ساز و برگ جنگى بيرون آمده بودند، پيامبر صلى الله عليه و آله تصميم گرفت پيمان خود را با مسلمانان تجديد كند. از اين رو، براى تجديد پيمان زير سايه درختى نشسته و تمام ياران او دست وى را به عنوان بيعت و پيمان وفادارى فشردند و سوگند ياد كردند كه تا آخرين نفس از حريم آيين پاك اسلام دفاع كنند. اين رويداد، همان بيعت رضوان است. با مراجعت «عثمان بن عفان» براى بار پنجم «سهيل بن عمرو» با دستورات مخصوصى از جانب قريش مأمور شد كه غائله را تحت يك قرارداد خاصى خاتمه دهد.

«سهيل بن عمرو» با بيان مقدمه اى گفت: نظر سران قريش اين است كه شما امسال از اين نقطه به مدينه بازگرديد و انجام مراسم عمره را به سال آينده موكول كنيد. مسلمانان مى توانند سال آينده مانند تمام طوائف عرب در مراسم شركت كنند، مشروط بر اينكه بيش از سه روز در مكه نمانند و سلاحى جز سلاح مسافر همراه نداشته باشند، براساس مذاكرات مقرر گرديد قرار داد كلى و وسيعى ميان مسلمانان و قريش بسته شود.

آغاز پيمان صلح

پيامبر به على عليه السلام فرمود: بنويس بسم اللَّه الرحمن الرحيم. سهيل گفت: من با اين جمله آشنايى ندارم، «رحمن» و «رحيم» را نمى شناسم، بنويس: بسمك اللهم، يعنى به نام تو اى خداوند.

پيامبر موافقت كرد به ترتيبى كه سهيل مى گويد، نوشته شود و على نيز آن را نوشت، سپس پيامبر به على دستور داد بنويسد. هذا ما صالح عليه محمّد رسول اللَّه(يعنى اين پيمانى است كه محمّد پيامبر خدا با سهيل نماينده قريش بست)، سهيل گفت: ما رسالت و نبوت تو را به رسميت نمى شناسيم، اگر معترف به رسالت و نبوت تو بوديم هرگز با تو از در جنگ وارد نمى شديم. بايد نام

ص: 244

پدرت را بنويسى و اين لقب را از متن پيمان بردارى. در اين رابطه، برخى از مسلمانان راضى نبودند كه پيامبر صلى الله عليه و آله تا اين حد تسليم خواسته سهيل شود، ولى پيامبر صلى الله عليه و آله با در نظر گرفتن يك رشته مصالح عاليه، خواسته سهيل را پذيرفت و به على عليه السلام دستور داد كه لفظ رسول اللَّه را پاك كند. على عليه السلام در اين لحظه با كمال ادب عرض كرد: مرا ياراى چنين جسارتى نيست كه رسالت و نبوت تو را از كنار نام مباركت محو كنم. پيامبر از على خواست كه انگشت پيامبر را روى آن لفظ گذارد و پيامبر صلى الله عليه و آله لفظ «رسول اللَّه» را پاك نمودند (1).

متن پيمان حديبيه

موارد اين پيمان به ترتيب عبارت است از:

1- قريش و مسلمانان متعهد مى شوند كه مدت ده سال جنگ و تجاوز را عليه يكديگر ترك كنند تا امنيت اجتماعى و صلح عمومى در نقاط عربستان مستقر گردد.

2- اگر يكى از افراد قريش بدون اذن بزرگتر خود از مكه فرار كند و اسلام آورد و به مسلمانان بپيوندد، بايد او را به سوى قريش بازگرداند ولى اگر فردى از مسلمانان به سوى قريش بگريزد، قريش موظف نيست آن را به مسلمانان تحويل دهد.

3- مسلمانان و قريش مى توانند با هر قبيله اى كه خواستند پيمان برقرار كنند.

4- محمد و ياران او امسال از همين نقطه به مدينه باز مى گردند، ولى در سال هاى آينده مى توانند آزادانه آهنگ مكه نموده و خانه خدا را زيارت كنند، مشروط به اينكه سه روز بيشتر در مكه توقف نكنند و سلاحى جز سلاح مسافر كه همان شمشير است همراه نداشته باشند.

5- مسلمانان مقيم مكه، به موجب اين پيمان مى توانند آزادانه شعائر مذهبى خود را انجام

ص: 245

دهند و قريش حق ندارد آنها را آزار دهد و يا مجبور كند كه از آيين خود برگردند و يا آيين آنها را مسخره نمايند.

6- امضا كنندگان متعهد مى شوند كه اموال يكديگر را محترم بشمارند و حيله و خدعه را ترك كرده و قلوب آنها نسبت به يكديگر خالى از هرگونه كينه باشد.

7-/ مال وجان مسلمانان كه از مدينه وارد مكه مى شوند محترم است، يك نسخه از اين قرارداد به سهيل داده شد و نسخه ديگر به پيامبر صلى الله عليه و آله تقديم گرديد.

20

أ

ص: 246

گفته مى شود. در مناطقى از جمله اطراف مدينه از اين حرّه ها وجود داشته و براى هر كدام نام بخصوصى به تناسب كسانى كه در آن منطقه مى زيستند، انتخاب كرده بودند. هم اكنون در مدينه بزرگ نيز بقاياى اندكى از آن حره ها به چشم مى خورد. (1) 21

أ

ص: 247

مورد علاقه مردم بود. (1) در سماحت و بخشندگى او همين كافى است كه در طول عمر خود دوبار تمام اموال و دارايى خود را در راه خدا خرج كرد و سه بار دارايى خود را به دو نيم تقسيم كرد (2)، نيمى از آن را در راه خدا بذل نمود و نيمى را براى خود نگاه داشت.

اخلاق امام حسن مجتبى عليه السلام

امام حسن عليه السلام از نظر اخلاق و روش و سيادت، شبيه ترين مردم به رسول خدا صلى الله عليه و آله بود. چنان كه جماعتى از «انس بن مالك» نقل كرده اند كه او گفت:

«لم يكن احدٌ، اشبه برسول اللَّه صلى الله عليه و آله من الحسن بن على عليه السلام» (3)

هيچ كس از حسن بن على، شبيه تر به رسول خدا صلى الله عليه و آله نبود.

پيامبر در مورد حسنين عليهما السلام فرمود:

«امَّا الحَسَنُ فَانَّ لَهُ هَيبتى وَ سؤُدَدى وَ أَمَّا الحُسَينُ فِأِنَّ لَهُ جُودى وَ شُجاعَتى» (4)

براى امام حسن است وقار و شكوه و بزرگوارى من و براى حسين است سخاوت و شجاعت من.

امام مجتبى عليه السلام و جبهه هاى جنگ

امام مجتبى عليه السلام فرد شجاع و باشهامتى بود و ترس و بيم در وجود او راه نداشت. او در جنگ جمل از طرف اميرمؤمنان مامور شد كه به كوفه برود و مردم كوفه را جهت شركت در اين جهاد مقدس دعوت كند. (5) وقتى وارد كوفه شد، استاندار كوفه كه با على عليه السلام روابط خوبى نداشت، با امام حسن عليه السلام

ص: 248

مخالفت كرد، با وجود كارشكنى هاى استاندار، امام حسن عليه السلام توانست نه هزار نفر از مردم كوفه را به ميدان جنگ اعزام كند.

امام حسن عليه السلام در اين جنگ كنار پدر در خط مقدم جبهه جنگيد، و حتى از ياران دلاور و شجاع على عليه السلام سبقت مى گرفت (1) و بر قلب سپاه دشمن حملات سختى كرد. او تنها در جنگ جمل در صف مقدم جبهه نبود بلكه در نبرد صفين با سخنان پر شور و مهيّج خود مردم عراق را براى سركوبى سپاه شام دعوت كرد، وقتى بر قلب سپاه دشمن حمله كرد، اميرمؤمنان از ياران خود خواست تا او و برادرش حسين بن على را از ادامه جنگ بازدارند تا نسل پيامبر با كشته شدن اين دو شخصيت قطع نشود. (2) نظرى كوتاه به صلح امام حسن عليه السلام

سؤال مهم درباره امام مجتبى عليه السلام اين است كه چرا حضرتش راه صلح با دشمن را پيش گرفت در حالى كه امام حسين عليه السلام طريق جنگ و نبرد را برگزيد؟ در جواب بايد گفت: كه امام مجتبى عليه السلام صلح نكرد، بلكه صلح بر او تحميل شد و اوضاع و شرايط نامساعد، دست به دست هم داد و وضعى به وجود آورد كه صلح به عنوان يك مساله ضرورى بر امام تحميل گشت و حضرت جز پذيرفتن صلح چاره اى نداشت. زيرا هم سياست خارجى اسلام و هم وضع داخلى عراق و سپاه حضرت، جنگ را ايجاب نمى كرد و اگر جنگ مى كرد به اسلام و تشيع ضربه بزرگى وارد مى آمد.

شهادت امام مجتبى عليه السلام

معاويه، «جُعده» همسر امام مجتبى را كه دختر «اشعث بن قيس» و وابسته به يكى از خانواده هاى ضدّ علوى بود، تحريك كرد و صد هزار درهم براى او پول فرستاد و وعده داد كه اگر حسن بن على عليه السلام رامسموم سازد او را به همسرى فرزند خود، يزيد بر مى گزيند، همسر جنايتكار، فريب وعده هاى پوچ معاويه را خورد و امام رامسموم كرد و به شهادت رسانيد، معاويه كه گزارش هاى واصله از مدينه را به دقت مى خواند وقتى از شهادت امام آگاه شد، فوق العاده خوشحال گشت، زيرا بزرگترين مانع در برابر مقاصد خود را منتفى ديد. (3)

ص: 249

سخنان زيباى آن حضرت هنگام پرواز به ملكوت اعلى

«ابو نعيم» و «ابن جوزى» از دانشمندان اهل سنت روايت كرده اند كه چون هنگام احتضار براى امام حسن عليه السلام فرار رسيد به اطرافيان خود فرمود:

«اخرُجُونى الى صَحنِ الدّار انظُرَ فى مَلَكوتِ السَّماءِ.»

مرا به صحن خانه ببريد، تا در ملكوت آسمان نظر بيفكنم.

و چون آن حضرت را به صحن خانه آوردند سر را به سوى آسمان بلند كرده گفت:

«الَّلهُمَّ انّى احتَسِبُ عِندَكَ فَانَّها اعَزُّ الانْفُسُ عَلَىَّ لَمْ اصَب بِمِثْلِها ...» (1)

خدايا من جانِ خود را به حساب تو مى دهم كه آن عزيزترين جان ها نزد من است و من مانند آن را نيافتم ...

در هنگام رحلت امام حسن عليه السلام، برادرش امام حسين عليه السلام به آن حضرت گفت:

برادر جان دوست دارم حال تو را اكنون بدانم.

فرمود: از رسول خدا صلى الله عليه و آله شنيدم كه مى فرمود: تا وقتى كه روح در بدن ما خاندان هست، عقل از ما مفارقت نخواهد كرد، اكنون دست خود را در دست من بگذار. حضرت امام حسين عليه السلام دست در دست آن حضرت گذاشت، پس از لحظاتى فشار خفيفى به دست حسين داد و فرمود:

«قالَ لى مَلَكُ الموتِ: ابشِر فِأِنَّ اللَّهَ عَنكَ راضٍ ... (2)

فرشته مرگ به من گفت: مژده! كه خدا از تو راضى است.

دردناك تر از همه مصيبت ها، تيرباران كردن جنازه امام حسن عليه السلام است. «ابن شهر آشوب» روايت كرده است كه:

«و رَمَوا بالنَّبالِ جَنازَتَه حَتّى سَلَّ مِنها سَبعونَ نَبلًا» (3)

جنازه آن حضرت را تيرباران كردند تا جايى كه هفتاد چوبه تير بر تابوت آويخته شد.

ص: 250

22

أ

ص: 251

در برخى از روايات درباره چگونگى ظهور امام زمان(ارواحنا فداه) و فراخوان مردم به يارى آن حضرت نقل شده «حطيم» جايگاه نزول و حضور جبرئيل عليه السلام در پيشگاه حضرت مهدى(عج) معرفى شده است. چنانچه امام صادق عليه السلام فرمود: آنگاه كه خداى سبحان به حضرت قائم سلام اللَّه عليه اجازه قيام دهد ... جبرئيل عليه السلام را نزد وى مى فرستد، جبرئيل بر حطيم فرود مى آيد و مى گويد: من اولين بيعت كننده با شما هستم ...:

إِذَا أَذِنَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِلْقَائِمِ فِي الْخُرُوجِ صَعِدَ الْمِنْبَرَ وَ دَعَا النَّاسَ إِلَى نَفْسِهِ وَ نَاشَدَهُمْ بِاللَّهِ وَ دَعَاهُمْ إِلَى حَقِّهِ وَ أَنْ يَسِيرَ فِيهِمْ بِسِيرَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه و آله وَ يَعْمَلَ فِيهِمْ بِعَمَلِهِ فَيَبْعَثُ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ جَبْرَئِيلَ عليه السلام حَتَّى يَأْتِيَهُ فَيَنْزِلُ عَلَى الْحَطِيمِ ثُمَّ يَقُولُ لَهُ إِلَى أَيِّ شَيْ ءٍ تَدْعُو فَيُخْبِرُهُ الْقَائِمُ عليه السلام فَيَقُولُ جَبْرَئِيلُ أَنَا أَوَّلُ مَنْ يُبَايِعُكَ ابْسُطْ يَدَكَ فَيَمْسَحُ عَلَى يَدِهِ ... (1)»

از فضائلى كه براى حطيم ذكر كرده اند. اين است كه قبر 99 پيامبر در اين قسمت قرار دارد. (2) برترين نقطه روى زمين

ابوعبيده مى گويد: به امام صادق عليه السلام عرض كردم، آيا نماز در همه جاى حرم يكسان است؟ فرمود:

ابوعبيده نماز در همه جاى مسجدالحرام يكسان نيست، چگونه در همه جاى حرم يكسان باشد؟

پرسيدم: پس كدام بقعه برتر است؟ فرمود: ميان در كعبه و حجرالاسود(حطيم).

آن حضرت فرمود: اگر برايت فراهم شد كه همه نمازهاى واجب و غير واجب را در حطيم بخوانى، بخوان چراكه برترين نقطه روى زمين است. (3) در حديث آمده اگر پارسايى هزار سال بين ركن و مقام خداى را عبادت نمايد، ولى با دشمنى خاندان نبوت از دنيا برود، او را به دوزخ افكنند. (4) بهترين ذكر در حطيم

اكنون لازم است بدانيم در مكانى با اين اهميت چه دعا و ذكرى بايد كرد؟ چون آغاز طواف از ركن حجرالاسود است كه فاصله اى بيش از يك متر با در كعبه ندارد، قهراً همان دعاى طولانى ركن

ص: 252

حجرالاسود نيز در اين محدوده قرائت مى شود. لكن با توجه به وجود ازدحام جمعيت در اين مكان، مى طلبد كه ذكر مختصرى خوانده شود و امام صادق عليه السلام فرموده است: در طواف، هرگاه به در كعبه رسيدى بر پيامبر و آل او درود فرست و در چنان مكانى، اگر كسى را هيچ ذكرى ياد نيامد جز صلوات بر پيامبر و آل او، كفايت مى كند. البته در بهترين جا و مكان روى زمين، بايد بهترين ذكر هستى گفته شود و چه ذكرى بهتر از صلوات بر پيامبر و اهل بيتش؛ ذكرى كه گوينده و ذاكرش هماهنگ و همنوا با خدا و فرشتگان زمين و آسمان خواهد بود، مگر نه اين ا ست كه اين معنا فرمان حق است كه فرمود:

«إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِىِّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِيماً» (1)

خداوند و فرشتگان بر پيامبر صلوات مى فرستند، اى كسانى كه ايمان آورده ايد بر او صلوات فرستيد و سلام كنيد، سلامى نيكو.

در حديث مأثور است، رواى مى گويد: به امام صادق عليه السلام عرض كردم كه وارد طواف شدم، هيچ ذكر و دعايى جز صلوات بر محمد و آل او نگفتم و در سعى نيز چنين بود، فرمود: به هيچ كسى از آنان كه در طواف دعا كرده اند، چيزى داده نشد برتر از آنچه به تو داده شده است. (2) 23

أ