درسنامه فهم حديث

پيشگفتار

پيش گفتارفهم حديث و درك مقصود گويندگان پاك نهاد آن، در كنار درك و عمل به قرآن كريم، نياز هميشگي زندگي ديني و رهجويي به مسير سعادت بشر بوده و تلاش علمي بسياري از عالمان ديني براي نيل به معرفت حقيقي و دستيابي به پيام هاي قرآن و حديث در همين راستا به ثمر نشسته است. فهم حديث مانند تفسير قرآن، قرنها در حوزه هاي ديني سابقه داشته و هر چند بر خواندن مكرّر و مستمر متون روايي تكيه دارد، اما هيچ گاه تهي از روش هايي براي قاعده مند كردن اين تلاش نبوده است. كوشش به انجام رسيده در كتاب حاضر، گام كوچكي در يافتن اين روش ها و استخراج آنها از دل شرح ها، حاشيه ها و تعليقه هاي كوچك و بزرگ عالمان ديني است. اين نوشته مسير فهم حديث از آغازين مرحله تا واپسين گام آن را نشان مي دهد، اما به هيچ روي، كسي را از خواندن هماره حديث بي نياز نمي كند و جايگزين تلاش ذهني پژوهشگر در تعامل با متن نيست. توصيه اين جانب آموختن روش و تطبيق همزمان آن بر متون روايي است. از اين رو، كتاب به صورت درسنامه تدوين و در هر درس، پژوهش ها و تمرين هايي خواسته شده تا فهم حديث كه يك مهارت برخاسته از آگاهي و كاربرد است به تدريج ميّسر شود. بنيان و بنياد كتاب تفاوت فراواني با كتاب «روش فهم حديث» ندارد، اما از حجم آن كاسته و زبان و نگارش آن نيز گاه دگرگون شده تا دانشجويان عزيز و نيز

.

بخش اول: كليات

درس نخست : مباحث مقدماتي

تعريف برگزيده

برده اند. حاكم نيشابوري (م 405 ه) در كتاب معرفه علوم الحديث، علوم حديثي را به 52 گونه تقسيم كرده و گونه بيستم آن را «فقه الحديث» خوانده است. (1) اما برخي به جاي اين اصطلاح، تركيب «درايه الحديث» را با اندك تفاوتي در معنا به كار برده اند. حاجي خليفه در كشف الظنون، اين عنوان را به كار مي برد و آن را در مقابل «روايه الحديث»، يكي از دو گونه اصلي علوم حديثي مي خواند و آن را چنين تعريف مي كند: علم درايه الحديث علمي است كه از مفهوم و معناي واژه هاي حديث و نيز از مقصود اصلي آنها بحث مي كند و در اين معنايابي، قواعد زبان عربي، ضوابط شرعي و احوال نبي را در نظر مي گيرد. (2) اما با آنكه در متون حديثي شيعه، واژه «درايه» براي فهم عميق حديث آمده و معناي لغوي آن نيز مناسب با اين علم است، شيخ آقا بزرگ تهراني، درايه الحديث و فقه الحديث را همسان نگرفته و آن دو را در كنار دانش رجال، سه علم متفاوت و در عرض هم دانسته است. او وظيفه فقه الحديث را شرح واژه ها و بيان چگونگي و حالت متن حديث (همچون عامّ و خاص بودن، مطلق و مقيد بودن، مجمل و مبين بودن، و يا معارض داشتن و نداشتن) دانسته است. شيخ آقا بزرگ فقه الحديث را با شرح الحديث يكسان و نزديك مي بيند و از اين رو نام كتابهاي مربوط به فقه الحديث را در فصل «شين»، تحت عنوان «شرح الحديث» آورده است. (3)

تعريف برگزيدهبا توجه به آنچه گفته شد و در احاديث بدان راهنمايي شده است، مي توان فقه الحديث را چنين تعريف كرد: «دانشي كه به بررسي متن حديث مي پردازد و با

.

جايگاه فقه الحديث

ارائه مباني و سير منطقي فهم آن، ما را به مقصود اصلي گوينده حديث نزديك مي گرداند.» اين مباني و شيوه ها كه از قواعد ادبي، اصولي و كلامي و ديگر قوانين عقلي و عقلايي استخراج شده است، ما را در يافتن معناي اصلي حديث و فهم درست و برتر مقصود آن و نيز جاي دادنش در يك نظام همگون اعتقادي ياري مي رساند؛ به گونه اي كه به ساختار به هم پيوسته مجموعه احاديث، خللي وارد نيايد. از اين رو، فقه الحديث مهم ترين دانش حديثي و سودمند ترين و كاراترينِِ آنهاست و هدف ديگر دانشهاي حديث، ياري رساندن به اين دانش است.

جايگاه فقه الحديثدانشهاي حديثي را مي توان به دانشهاي مربوط به رجال و سند حديث و علوم مرتبط با متن و محتواي آن تقسيم كرد. دسته سوم دانشهاي حديثي به هر دو بخش وابسته است و از فرآورده هاي هر دو دسته براي حلّ مسائل خود كمك مي گيرد. دسته نخست و مسائل مربوط به احوال راويان و معاصرت و اتصال طبقات آنان با يكديگر و ديگر مشكلات مربوط به اسناد روايات در علم «رجال» ساماندهي شده و همواره ياريگر حجيت و مقبوليت حديث بوده است. دسته دوم علوم حديث، كه به فهم محتوا و مضمون حديث ياري مي رساند، «فقه الحديث» نام دارد و شرح متن حديث و حلّ مشكلات بر سر راه فهم آن را به عهده دارد. دسته سوم با شاخه هايي همچون مصطلح الحديث، نقد حديث، و تاريخ و كتاب شناخت حديث، بيشتر به مسائل بروني و جانبي حديث ناظر است. اگر چه همه اين دانشها با تمام شاخه هاي فرعي خود مهم و ضروري اند، اما آنچه مستقيماً با مقصود اصلي حديث، يعني بهره گيري از آن در ديگر علوم الهي و

.

فقه الحديث و دانشهاي ديگر

زيان بدفهمي حديث

زيان بدفهمي حديثدر برخي موارد، فهم نادرست حديث اثري بدتر از نفهميدن، نديدن و نشنيدن روايت دارد. كژراهه هاي پديد آمده و كيشها و فرقه هاي گوناگون منتسب به دين، ريشه در سوء فهم و برداشتهاي نادرست از متون ديني و به ويژه حديث دارند و ما در درس آخر بدان خواهيم پرداخت و در اينجا، تنها سخن دانشمند و محدث شيعي قرن چهارم، نعماني، (1) را از مقدمه كتاب سترگش الغيبه مي آوريم: لَعَمْري ما أَتى مَن تاهَ و تَحيَّرَ وَ افتَتَنَ و انتَقَلَ عَنِ الحَ_قِّ و تَعَلَّقَ بِمذاهِبِ أهلِ الزُّخرُفِ وَ الْباطِلِ إلّا مِن قِلّه الرِّوايه و العلمِ و عدمِ الدِّرايَه وَ الفهمِ. فإنّهم الأشقياءَ لم يَهْتَمّوا لِطلبِ العلمِ و لم يُتْعِبُوا أنفسَهم فى اقتنائِهِ و روايتِهِ من معادنِهِ الصّافِيَه، على أنَّهم لو رَوَوْا ثُمَّ لَم يَدْرُوا لَكانُوا بمنزله مَن لَم يروِ و قد قالَ جعفرُ بنُ محمدٍ الصادقُ عليه السلام: اِعرِفُوا مَنازلَ شيعَتِنا عندَنا على قدرِ روايتِهِم عنّا و فهمِهِم منّا، فإنَّ الرّوايه تَحتاجُ إلى الدِّرايه و خَبَرٌ تَدرِيِه خَيرٌ مِن أَلْفِ خبرٍ تَروِيِهِ. (2) به جانم سوگند، كه هيچ كس سرگردان و متحير و مفتون نشد و از حق نبريد و به باطل و پوچي نپيوست، جز آنكه اندوخته علم و روايتش اندك بود و از دقت و فهم تهي. اين شوربختان در جستجوي دانش همت نگماشتند و رنج به چنگ آوردن و نقلش را از كانهاي ناب آن به جان نخريدند، و اگر هم نقل مي كردند ولي به ديده تأمّل و دقت در آن نمي نگريستند، باز بسان كسي بودند كه چيزي نقل نكرده است. امام جعفر صادق عليه السلام فرمود: منزلت شيعيانمان را نزد ما، با مقدار نقل و فهمشان از سخنان ما

.

فايده و كاربرد فقه الحديث

بسنجيد، كه روايت نيازمند درايت و فهم است، و يك حديث را خوب بداني، بهتر از آن است كه هزار حديث روايت كني. در پايان اشاره مي كنيم كه توجه به فقه الحديث، در ميان عالمان اهل سنت نيز رواج داشته و دارد و نزد آنان نيز نقل و روايت حديث بدون فهم معاني آن پسنديده نيست. ابن عبدالبرّ (م 463 ه) در كتاب جامع بيان العلم مي گويد: أمّا طَلَبُ الحديثِ على مايَطلُبهُ كثيرٌ مِن أهلِ عصرِنا اليومَ دونَ تَفَقُّهٍ فِيهِ و لاتَدَبُّرٍ لِمعانيهِ، فَمَكروهٌ عِندَ جماعه أهلِ العلمِ. (1) پي جويي حديث، آن گونه كه بسياري از مردم روزگار ما مي كنند، بي آنكه در آن ژرف نگري كرده و در معاني آن تدبّر كنند، نزد جماعت عالمان، ناپسند است. و سخن حاكم نيشابوري در استوار بودن شريعت به فقه الحديث گذشت.

فايده و كاربرد فقه الحديثروايات معصومان در بر گيرنده ژرف ترين معارف هستي شناسي، از خدا تا انسان و از دنيا تا معاد است. نكته هاي نغز اخلاقي و راهنماييهاي عملي و راهبريهاي فردي و اجتماعي، همه در دل مضامين و مفاهيم تو در توي احاديث نهفته است و استخراج و استفاده از آنان، در گرو آشنايي با زبان امامان و چگونگي بهره گيري از اين سخنان است. در واقع، كاربرد فقه الحديث همان كاربردهاي حديث است و هرگونه فايده ذكر شده براي حديث، در گرو فهم درست آن است. همچنين گاه فهم درست و ژرف حديث مي تواند پاسخگوي انتقادهايي باشد كه از نقد حديث با معيارهاي استواري مانند قرآن و عقل برخاسته است. زيرا بسياري از اشكال و انتقادها نتيجه عدم نيل به معناي اصلي و نهايي حديث است. ما در اينجا، تنها كاربردهايي خاص را نام مي بريم.

.

تعالي ايمان

تعالي ايمانشايد بتوان مهم ترين فايده فهم احاديث را تعالي درجه ايماني دانست؛ همان كه نشان دهنده جوهره اصيل و ارزش ذاتي انسان است. انسان با درك درست و عميق بسياري از روايات، به معناي آنها پي مي برد و توان تصديق و تأييد را مي يابد و با نيل به حقيقت احاديث و عمل به آنها، معرفت و ايمان خود را افزايش مي دهد. شيخ صدوق به سند خود از امام صادق عليه السلام و ايشان از پدر بزرگوار خود، امام باقر عليه السلام، چنين نقل مي كنند: يا بُنَيّْ، اِعْرِف منازلَ الشِّيعَه على قَدرِ روايتِهِم و معرفتِهِم، فإنّ المعرفه هِيَ الدِّرايَه لِلرِّوايَه و بالدّراياتِ لِلرِّواياتِ يَعلُو المؤمنُ إلى أقصى درجاتِ الإيمان. إنّي نظرتُ في كتابٍ لعلىٍّ عليه السلام فَوَجدتُ في الكتابِ أَنّ قيمه كلِّ امرِئٍ و قدرَه معرفتُه. إنّ اللهَ _ تبارَك وَ تَعالى _ يُحاسِبُ النَّاسَ على قَدْرِ ما آتاهُم مِنَ العُقُولِ في دارِ الدُّنيا. (1) اي پسر عزيزم! منزلت پيروان ما را از اندازه رواياتشان و شناختشان بسنج، كه شناخت، همان فهم عميق روايت است و مؤمن با فهم روايات، به بالاترين درجات ايمان پر مي كشد. من در كتاب علي عليه السلام نگريستم و در آن چنين يافتم: ارزش و منزلت هر كس به اندازه شناخت اوست. خداوند تبارك و تعالي از مردم به اندازه آن مقدار عقلي كه در دنيا به آنان داده است، حساب مي كشد. گفتني است كه بر طبق روايتِ «أنتُم أَفقَهُ النّاسِ إذا عَرَفتُم مَعانيَ كلامِنا»، (2)كه بدان اشاره شد، چنين مؤمني فهيم ترينِ مردمان نيز هست و ارتباط فهم با ايمان آگاهانه روشن است.

.

فهم قوت و ضعف حديث

رويكرد تصحيح

ب) رويكرد تصحيحرويكرد تصحيح به معناي صحيح شمردن مضمون رواياتي است كه سند كامل ومطمئني ندارند. گاه احاديث، سند معتبري ندارند، اما مضمونِ مقبول و محتوايي همخوان با ساير روايات دارند و قرينه هاي ديگري نيز آنها را همراهي مي كند. ما مي توانيم مضمون اين احاديث را معتبر بشماريم. گفتني است كه اين به معناي يقين به صدور اين گونه احاديث و حديث دانستن هر متن بدون سند يا با سند جعلي نيست، بلكه به معناي عمل به مضمون رواياتي است كه در كتب مقبول عالمان نقل شده اند، ولي از سند صحيح، به اصطلاح متأخران، بي بهره اند. شيخ طوسي، كه از او به عنوان «لسان القدماء» (1) ياد مي كنند، از نخستين كساني است كه به اين شيوه تصريح كرده و خود، بدان عمل كرده است. او در كتاب اصولي خود، عدّه الأصول، مباحث نظري اين شيوه را سامان و در كتابهاي فقهي و حديثي اش، آن را تطبيق داده است. (2) پس از او و در زمان كنوني نيز اين شيوه مورد استفاده بوده و به جز معدودي از فقيهان، آن را كنار ننهاده اند. بر همين اساس، احمد بن ابي طالب طبرسي (از عالمان قرن 6) به هنگام تدوين كتاب الاحتجاج، نيازي به نوشتن اسناد احاديث نمي بيند و مي گويد: ما اسناد بيشتر اخباري را كه در اين كتاب نقل مي كنيم نمي آوريم، زيرا يا بر آنها اجماع و اتفاق شده و يا مضمون آنها موافق عقل است و يا در سيره و كتابها، ميان مخالف و موافق، مشهور است. (3)

.

چكيده

إذا سَمِعْتُمُ الْحديثَ عَنّي، تَعرِفُهُ قلوبُكم و تَلِينُ لَهُ أَشعارُكم و أبشارُكم و تَرَوْنَ أنَّهُ مِنكم قَريبٌ، فَأنا أَوْلاكم بهِ، و إذا سَمِعتُم الْحديثَ عَنّي، تُنكِرُهُ قلوبُكم و تَنْفُرُ أَشعارُكم و أَبشارُكم و تَرَونَ أَنَّهُ منكم بعيدٌ، فَأَنا أبعدُكم مِنهُ. (1) هنگامي كه حديثي منسوب به من را شنيديد و دلهايتان آن را شناخت و در برابر آن نرم شديد و احساس نزديكي و قرابت با آن نموديد، من به [گفتن] آن سزاوارترم، و هنگامي كه حديثي از من شنيديد كه دلهايتان آن را انكار كرد و از آن بدتان آمد و احساس دوري از آن نموديد، من از آن دورترم. گفتني است اين معنا در احاديث شيعه نيز موجود است، هر چند در اين احاديث، سفارش شده اگر كسي معناي حديث را نتوانست بپذيرد، به جاي ردّ و انكار آن، معناي حديث را به گوينده آن بازگرداند و در قبول و ردّ توقّف كند. (2)

چكيدهo فقه الحديث تركيبي از معناي لغوي فقه و معناي اصطلاحي حديث است؛ يعني فهم عميق گفتار و رفتار معصوم. o ما در فقه الحديث، به بررسي متن روايت مي پردازيم و با بهره گيري از شيوه هاي منطقي فهم و نقد حديث و نيز قواعد گوناگون، در پي درك مقصود اصلي صاحب سخن هستيم. o اهميت و ضرورت اين دانش به اندازه خود حديث است و غفلت از آن، كژيها و انحرافهايي را پديد آورده است. o برخي فوايد فقه الحديث عبارت اند از: تعالي انسان و فهم قوت و ضعف حديث.

.

پرسش و پژوهش

o در ميان فوائد فقه الحديث، بهره گيري از آن براي تأييد و ردّ مضمون و محتواي اخبار، جايگاهي بسزا دارد و شيوه بسياري از عالمان پيشين نيز چنين بوده است.

پرسش و پژوهش1. چرا فقه الحديث، سودمندترين دانش حديثي است؟ 2. حديث «ضعيف» و «صحيح» نزد محدثان نخستين به چه معنا بوده است؟ 3. دو حديث اخلاقي و اعتقادي بيابيد كه با وجود ضعف سند، عالمان محتواي آن ها را پذيرفته اند. 4. سه حديث را به فارسي روان ترجمه كنيد. 5. با مطالعه مجموعه هاي حديثي معاصر مانند الحياه، علم و حكمت در قرآن و حديث و توسعه اقتصادي در قرآن و حديث، كاربرد فقه الحديث را در نظام سازي كلان و طراحي الگوهاي ديني بررسي كنيد.

.

درس دوم : پيشينة فقه الحديث (1)

نخستين گامها (دورة حضور)

براي دسته بندي اين فعاليتها، آنها را به شش دوره تاريخي تقسيم و مشخصات كلي هر دوره را ارائه مي كنيم. سير كلي اين كوششها از شرحهاي ساده بر يك حديث آغاز مي شود و در قرون اخير، به شرحهاي بسيار بزرگ و مفصّل و نيز تدوين رساله هاي مستقل مرتبط با حوزه فقه الحديث مي انجامد. (1)

نخستين گامها (دوره حضور)در اين دوره، احاديث پيامبر و امامان پس از قرآن، منبع اصلي دين به شمار مي رفت و حساسيت امامان نسبت به انتقال صحيح گفته هاي خود و پيامبر خدا موجب مي شد كه راويان براي اخذ و تحمّل، نقد و ردّ و جمع و حلّ اخبار، تا حدّ امكان به امامان مراجعه كنند. از اين رو آغازگر سنّت نيكوي تفسير حديث و نيز نقد آن امام علي عليه السلام است. آن حضرت با بيان جايگاه خود به عنوان پاسدار ميراث نبوي به اصحاب خاص خود اجازه داد كه براي فهم و نقد احاديث به او مراجعه كنند تا از درستي و نادرستي آنها آگاه شوند يا به فهم صحيح و مقبولي از آن دست يابند. در اينجا بخش كوچكي را از آغاز يك حديث بلند در الكافي نقل مي كنيم و از دانشجويان عزيز مي خواهيم كه به متن كامل روايت مراجعه كنند تا به نقش بنيادين امام علي عليه السلام در اين دانش، و توضيحات و ارائه رهنمودهاي حضرتش در به كار بستن مقدمات و شرطهاي فهم حديث و پيش نيازهاي تعامل درست با روايات پي ببرند. سليم بن قيس به حضور امير مؤمنان مي رسد و مي گويد: من از سلمان و مقداد و ابوذر چيزهايي از تفسير قرآن و احاديثي از پيامبر فراگرفتم كه با آنچه در اختيار مردم است تفاوت دارد. آن گاه شما آنچه را كه از اين سه نفر شنيده بودم، تصديق كردي. همچنين

.

تأكيد امامان بر فهم درست حديث

چيزهايي فراوان از قرآن و احاديث پيامبر خدا در دست مردم ديدم كه شما با آنها مخالفت مي كنيد و آنها را باطل مي خوانيد. آيا مردم عامدانه بر پيامبر خدا دروغ مي بندند و قرآن را با رأي خود تفسير مي كنند؟ (1) امام علي عليه السلام در پاسخ اين يار بزرگ خود، از راست و دروغ حديث، ناسخ و منسوخ، عام و خاص و محكم و متشابه قرآن و حديث سخن مي گويد و با تقسيم چهارگانه راويان به منافق، متوهمِ اشتباه فهم، غير ضابط و ضابط، عوامل زايش خطا و طريقه نقل و فهم صحيح را در حوزه حديث ارائه مي دهد. آنگاه به بيان جايگاه رفيع خود در بهره گيري هميشگي از پيامبر و شناخت همه جوانب قرآن و سنّت، از عامّ و خاصّ، تفسير و تأويل و محكم و متشابه تا ناسخ و منسوخ مي پردازد و نيز دعاي پيامبر را در حقّ خود در باره فهم و حفظ آنها نقل مي كند.

تأكيد امامان بر فهم درست حديثپافشاري بر فهم درست و نقّادانه حديث و جلوگيري از نشر اكاذيب و نافهميها و بدفهميها سيره هميشگي اهل بيت عصمت و طهارت بوده است. امام علي عليه السلام خود در توصيف اين خاندان چنين مي گويد: عَقَلُوا الدّينَ عَقْلَ وِعايَه وَ رِعايَه، لاعَقْلَ سَماعٍ وَ رِوايَه، فَإنَّ رُواه الْعِلْمِ كثيرٌ وَ رُعاتُهُ قَليلٌ. (2) دين را چنان كه بايد دانستند و به كار بستند، نه آن كه تنها آن را بشنوند و براي ديگران نقل كنند، كه راويان علم بسيارند و پاسداران آن اندك.

.

فقه الحديث نزد راويان

در همين راستا، امام صادق عليه السلام جايگاه جاودان اهل بيت عليهم السلام را چنين بيان مي كند: إنَّ الْعُلَماءَ وَرَثَه الأنْبياءِ وَذاكَ أنَّ الأنْبياءَ لَمْ يُورِثُوا دِرْهَماً وَلاديناراً وَإنَّها أَورَثُوا أَحاديثَ مِنْ أحاديثِهِمْ، فَمَنْ أَخَذَ بِشَيْ ءٍ مِنْها فَقَدْ أَخَذَ حَظّاً وافِراً. فَانْظُرُوا عِلْمَكمْ هَذا عَمَّنْ تَأخُذُونَهُ، فَإنَّ فينا أهْلَ الْبَيْتِ في كُلِّ خَلَفٍ عُدُولاً يَنْفُونَ عَنْهُ تَحْريفَ الْغالينَ وَانْتِحالَ الْمُبْطِلينَ وَتأوِيلَ الْجاهِلينَ . (1) علما جانشينان پيامبرانند، چون پيامبران درهم و ديناري به ارث نمي گذارند. تنها از آنان چند حديثي از احاديثشان ارث برده مي شود، كه هر كه از آنها چيزي اندوخت بهره اي فراوان برده است. پس بنگريد كه علمتان را از چه كسي مي گيريد، كه در ميان ما اهل بيت، هميشه عادلاني هستند كه تحريف غاليان و بدعتهاي باطل گرايان و تفسيرهاي نادرست جاهلان را طرد مي كنند. و در روايتي ديگر امام علي عليه السلام چنين مي گويد: لاتُحَدِّثِ النّاسَ بِكلِّ ما سَمِعْتَ بِهِ، فَكَفَى بِذلِكَ كَذِباً . (2) هر آنچه را شنيده اي براي مردم بازگو مكن، كه اين براي دروغگويي كافي است.

فقه الحديث نزد راويانبيانها و توصيه هاي مكرّر امامان درباره فهم دقيق و نقادانه احاديث و عرضه آنها بر ايشان، موجب تكاپوي هميشگي شيعه در درست فهميدن حديث و نقد

.

ويژگيهاي كلي دوره

كژفهميها شده است. گزارشهاي فراواني در دست داريم كه نشان مي دهد راويان شيعه در دوره حضور، به محضر امامان شتافته و از مضمون، محتوا و نيز صحت و صدور روايات منسوب به آنان پرسيده اند و امامان آن احاديث را تفسير كرده يا معناي اصلي و مقصود حقيقي گوينده آن را بازگفته اند و در بسياري از موارد نيز آن را نقد يا ردّ كرده اند. (1) درباره احاديث متعارض و شيوه هاي حل آنها نيز مي توان به كوشش هاي برخي اصحاب بزرگ ائمه مانند محمد بن ابي عمير (م 217 ه)، از اصحاب امام كاظم و امام رضا(، كه بيش از نود تأليف داشته است (2) و نيز همتاي او يونس بن عبدالرحمان با بيش از سي تأليف، اشاره كرد كه هر دو كتابي به نام اختلاف الحديث داشته اند. يونس كتاب علل الحديث (3) نيز نگاشته است. دانش علل الحديث ناظر به عيب هاي حديث است و در زمره كتب فقه الحديثي جاي مي گيرد. (4)

ويژگيهاي كلي دورهمي توان تلاشهاي فقه الحديثي در دوره حضور معصومان را در پنج بند زير خلاصه كرد: 1. امامان، ياران خود را به فهم ژرف حديث و دقت در آن تشويق كرده و عرضه حديث بر امامان به اين منظور، يا آگاهي از تصحيف و تحريف و نيز نقد آن، وجود داشته و اوج گرفته است. 2. پرسش از كلمات و عبارات حديثي رواج داشته است و ائمه خود نيز به تبيين

.

دورة تدوين جوامع اوليه (قرن سوم تا پنجم)

شيخ كليني

2. شيخ كلينيابوجعفر محمّد بن يعقوب بن اسحاق كليني (م 329 ه) از معروف ترين محدثان شيعه و كتاب او الكافي، از معتبرترين جوامع حديثي است. كليني در مقدمه اين كتاب برخي از موازين نقد حديث و نيز حلّ تعارض اخبار و تميز صحيح از نادرست (مانند عرضه بر قرآن و سنّت و مخالفت عامه) را بيان داشته و در اولين مجلّد آن، ابوابي مانند «اختلاف الحديث»، «الردّ إلي الكتاب و السنّه» و «الأخذ بالسنّه و شواهد الكتاب» را سامان داده است. كليني احاديث هم مضمون و مشابه را در گستره وسيع عقايد و اخلاق و احكام يافته و در سرتاسر كتابش، آنها را در كنار هم و در ذيل عناوين دلالت كننده بر مقصود، گرد آورده و از اين طريق به فهم حديث و استنباط احكام كمك شاياني نموده است. كليني در بسياري موارد با احاديث مطلق و عام آغاز كرده و سپس احاديث مفسّر و مخصّص را پي آن آورده و احاديث ناهمخوان يا نامفهوم و گاه نامقبول را جدا ساخته و در بابهايي به نام «النوادر» جاي داده است. او با استفاده از منابع معتبر و اشعار شاعران، به ترجمه لغات مشكل پرداخته و برخي مباحث را شرح و تفسير كرده است. (1) او همچنين از گفته هاي راويان فقيه و بزرگي (مانند زراره، معاويه بن عمّار، محمّد بن ابي عمير و يونس بن عبدالرحمان) براي تبيين معناي حديث استفاده كرده است. (2) اگر چه شيوه كليني گزينش يكي از دو دسته احاديث متعارض و نياوردن دسته ديگر است، اما در موارد نادري به توضيح و ارائه راه حل براي احاديث متعارض پرداخته است. مي توان گفت او در اين موارد با ارائه فهم درست از حديث، ناهمگوني ظاهري آن را با احاديث ديگر حل كرده است. (3) كليني نزديك به دو دهه از گران بهاترين ايام عمر خود را بر سر تدوين روايات الكافي نهاد كه نشان دهنده ژرف نگري و توجه كامل او به معاني روايات است.

.

شيخ صدوق

3. شيخ صدوقابوجعفر محمد بن علي بن حسين بن بابويه، معروف به شيخ صدوق (م 381 ه)، از محدّثان پركار و فقيهان زبردست حوزه شيعه است. شيخ صدوق با تأليف كتاب معاني الأخبار، نخستين گام بلند را در راه تأليف كتابهاي مستقل مربوط به فقه الحديث برداشت. او با ابتكاري ويژه احاديثي را كه درباره احاديث پيچيده يا واژه هاي كليدي و نامفهوم آنها مطالبي داشتند جمع آوري و در قالب صدها باب عرضه كرد. اين كتاب يكي از مراجع اصلي حديث پژوهان در تشخيص معاني روايات است. صدوق در اين كتاب، از غريب نگاراني مانند ابوعبيد در شرح لغات مشكل بهره برده است. (1) صدوق كتاب مستقلي نيز به نام غريب حديث النبي و أمير المؤمنين نگاشته كه به دست ما نرسيده است. (2) آن گونه كه از نام كتاب بر مي آيد، او واژه هاي مشكل احاديث اين دو معصوم بزرگوار را شرح و تفسير كرده است. صدوق در جامع بزرگ روايي خويش، كتاب من لا يحضره الفقيه نيز، گاه به توضيح و شرح احاديث روي آورده و برخي لغات مشكل را تفسير كرده است. (3) همچنين گاه در رفع تعارض اخبار كوشيده است. (4) گفتني است صدوق بسياري از كتابهاي حديثي خود را به صورت موضوعي تبويب و عرضه كرده است كه خود، بهترين شيوه براي فهم دقيق حديث است. (5) برخي شيخ صدوق را به عنوان ناقد اخبار نيز ستوده اند. (6)

.

شيخ مفيد و سيد مرتضي

4. شيخ مفيد و سيد مرتضياگر چه شيخ مفيد و سيد مرتضي جامع نگار نيستند، اما تأثير آن دو در پيشرفت فقه الحديث كمتر از كليني و صدوق نيست. محمد بن نعمان مشهور به شيخ مفيد با باز كاوي معاني اصلي واژه ها، (1) ما را به مفهوم اصيل متن رهنمون مي كند و با ارائه وجود معاني مجازي در روايات، ما را از دو خطر انكار چنين زيباييهاي هنري در سخنان معصومين عليهم السلام يا حمل همه معاني والا و حقيقي بر حالت مجازي و نمادين برحذر مي دارد و خود نيز هرجا كه قرينه مجاز و استعاره و زمينه آن باشد مي پذيرد. (2) او از رهگذر همين كوششهاي ادبي توانست كژ فهميهاي معاندان و نيز سوء برداشتهاي برخي از اسلاف خود را تصحيح كند و فهم درستي از احاديث ارائه دهد. او همچنين با تكيه به تواناييهاي خود در علم كلام توانست مجموعه اي سازوار از احاديث اعتقادي ارائه دهد و احاديث معضل و مشكلي همچون احاديث صفات خدا، جبر و تفويض، مشيت و اراده، قضا و قدر، فطرت، بدا، عرش، روح، رجعت، موت و قبر را تبيين و تعارض و اختلاف دروني آنها را چاره جويي كند. (3) او براي حل اختلاف اخبار از علم اصول فقه بهره گرفت و اخبار مختلف فقهي و اعتقادي را جمع و حل نمود (4) و وظيفه محدّث را در حالتهاي گوناگون اخبار متعارض بيان كرد. (5) شيخ مفيد رساله هاي مستقلي نيز در شرح و نقد برخي اخبار مانند خبر «سهو النبي» يا حديث «نَحْنُ مَعاشِرَ الأنْبياءِ ...» نگاشت. (6) ابوالقاسم علي بن الحسين الموسوي مشهور به سيد مرتضي نيز كه شاگرد

.

شيخ طوسي

مبرّز شيخ مفيد است، در پي استاد خويش و با گام نهادن در مسير او، بحثهاي ادبي مؤثر در فهم آيات و احاديث را در كتاب امالي خويش آورد و همچون شيخ مفيد از اعتقادات شيعي در برابر اشاعره، خطّ اعتزال، غلوّ و نيز ديگر تندروان مكاتب غير شيعي دفاع كرد. سيد مرتضي همچنين با تأليف يكي از نخستين كتابها در علم اصول فقه، يعني الذريعه إلي أصول الشريعه، پايه هاي اساسي فهم حديث و شيوه هاي جمع اخبار مختلف را بنيان نهاد. (1) وي در تأليفات متعدد خويش، مفهوم واقعي و مقصود اصلي احاديث را ارائه و تثبيت كرد و از اين طريق، احاديث غير قابل فهم و باور را تبيين نمود. (2) مطالعه كتابهاي او، به ويژه امالي، زمينه فهم بسياري از احاديث را فراهم مي آورد و از اين رو مراجعه به آن توصيه مي شود. از اين نظر المجازات النبويه، اثر برادر او، سيد رضي، مؤلف نهج البلاغه نيز چنين تأثيري دارد.

5. شيخ طوسيابوجعفر محمد بن حسن بن علي طوسي (م 460 ه) با نوشتن دو كتاب از چهار كتاب بزرگ و جامع اوليه حديث شيعه، خدمات شايان توجهي به علم حديث كرد. وي در علوم گوناگون خبره بود و نزد استاداني چون شيخ مفيد و سيد مرتضي، بسياري از علوم حديثي و علوم مرتبط با آن را فرا گرفته بود. شيخ طوسي با شاگردي در محضر اين دو عالم و با تلاش خود توانست در كتاب بزرگش تهذيب الأحكام، به توضيح بسياري از احاديث دشوار و نيز حلّ اخبار متعارض بپردازد. (3) او در مقدمه كتاب بزرگ و مستقلش، الاستبصار في ما اختلف من الأخبار، مباني

.

ويژگيهاي كلي دوره

ترجيح يك روايت بر روايت ديگر را بيان كرده و سپس در متن كتاب، كه مشحون از نكات فقه الحديثي است، نتايج و شيوه هاي حلّ اخبار مختلف و متعارض را ارائه داده است. شيخ طوسي در كتاب اصول فقهش، عدّه الأصول، نيز، به برخي قواعد فقه الحديث (مانند عام و خاص، ناسخ و منسوخ، مطلق و مقيد و مجمل و مبين) پرداخته و به مباحث ادبي مرتبط با فهم حديث، همچون حقيقت و مجاز، اشاره كرده است. (1) سه كتاب ياد شده، به ويژه الاستبصار، گنجينه اي از احاديث دشوار يا متعارض به همراه روشهاي حل آنها هستند و حمل و جمع شيخ طوسي در اخبار همواره مورد اعتناي فقيهان و حديث پژوهان بوده است، به گونه اي كه فيض كاشاني و شيخ حرّ عاملي، فهم و گفته شيخ را در جوامع روايي خود، الوافي و وسائل الشيعه آورده اند. در پايان بايد افزود كه روش شيخ طوسي در فهم معاني نهفته و حل احاديث، تا حدّ زيادي بر اساس جمع آوري احاديث مشابه، مويد و هم خانواده استوار است.

ويژگيهاي كلي دوره1. تأليف در زمينه علل الحديث و تفسير حديث ادامه يافت. 2. صاحبان جوامع با تنظيم احاديث و گردآوري موضوعي (و نه مسندي آنها)، اولين و اساسي ترين گام را براي فهم درست و بهتر احاديث برداشتند. آنان با مجموعه سازيهاي كلان و زيباي خود، احاديث مشابه و ناظر به هم را يك جا در اختيار ما نهادند. 3. نخستين كتاب فقه الحديثي به نام معاني الأخبار نوشته شد. 4. نخستين كتاب مستقل در زمينه احاديث متعارض و متخالف به نام الاستبصار في ما اختلف من الأخبار عرضه شد.

.

ركود نسبي (قرن ششم تا نهم)

5. شيخ مفيد و سيد مرتضي رساله هاي مستقلي در شرح و نقد برخي خطبه ها و احاديث تأليف كردند. اين دو همچنين تأثير توجه به مباحث ادبي را در فهم متون حديثي نشان دادند. 6. استفاده از ديوانها و كتب غريب الحديث رونق گرفت و در شرح اخبار دشوار و پيچيده مورد استفاده و استشهاد مؤلفان واقع شد. 7. توجه به قرينه هاي خارجي (مانند موافقت و مخالفت با قرآن و سنّت و نيز فتواي اهل سنت) براي ردّ و تأييد حديث، در ابواب اوليه الكافي مشاهده مي شود، همچنان كه در كتابهاي اصولي اين دوره (مانند عدّه الأصول) نيز به چشم مي آيد. 8. كتابهاي اصول فقه، به منزله پشتوانه علمي و فنّي فقه الحديث، پا به عرصه نهادند.

ركود نسبي (قرن ششم تا نهم)اين دوره را مي توان دوره ركود نسبي حديث و شكوفايي فقه شيعه دانست. افراد شاخص اين دوره مياني، همچون ابوالقاسم رضي الدين علي بن موسي (ابن طاووس)، برادرش جمال الدين احمد بن طاووس (از عالمان قرن هفتم)، علامه حلّي و شهيد اول (هر دو از عالمان قرن هشتم)، كمتر به نقل حديث و بيشتر به نقد آن پرداختند و احاديث را در ميان مباحث علم فقه ، شرح و حلّ كردند. اما رساله هاي مستقلي نيز درباره جمع ميان اخبار و برخي شرحها نوشته شد، مانند استقصاء الاعتبار في تحرير معاني الأخبار، (1) مختصر شرح نهج البلاغه، (2) شرح كلمات الخمس، (3) و نيز الجمع بين كلام النبي و الوصي و الجمع بين آيتين من الكتاب العزيز (4) از علامه حلّي، شرح بر نهج البلاغه و نيز برخي ادعيه از

.

ويژگيهاي كلي دوره

پرسش و پژوهش

o پس از دوره حضور، تلاشهاي محدّثان طي تدوين جوامع كوچك و بزرگي همچون المحاسن، الكافي، من لايحضره الفقيه، تهذيب الأحكام و الاستبصار نمايان شد. گردآوري موضوعي حديث و به دست دادن احاديث مشابه و مرتبط، دستاورد بزرگ اين دوره است. o در فاصله قرن ششم تا نهم، حديث و مجموعه علوم مرتبط با آن دچار ركود نسبي شد. هر چند فقه شيعه در اين دوران شكوفا شد.

پرسش و پژوهش1. نقش امامان و راويان ايشان را در دانش فقه الحديث تبيين كنيد. 2. تعامل دانش اصول فقه و فقه الحديث را تحقيق كنيد. 3. ويژگيهاي دو شرح بر الكافي و كتاب من لا يحضره الفقيه را بررسي نماييد. 4. تلاش هاي شيخ طوسي و شيخ مفيد(ره) را در فقه الحديث بيان كنيد. 5. بيست حديث را در يك موضوع دلخواه يافته و دسته بندي كنيد.

.

درس سوم : پيشينة فقه الحديث (2)

محمد تقي مجلسي

گفتني است اين شرح نويسي ها در قرون دهم و يازدهم، به الكافي محدود نبوده است و بسياري از همين عالمان و نيز عالمان ديگر به شرح ديگر كتب اربعه، به ويژه تهذيب الأحكام دست يازيده اند كه برخي را خواهيم آورد و مشتاقان آگاهي بيشتر را به مقدمه مصحّحان اين كتب ارجاع مي هيم. (1)

محمد تقي مجلسيدر اين بخش، بايد از كوششهاي محمدتقي مجلسي، پدر علامه مجلسي (1070 _ 1003 ه) ياد كنيم. او سه شرح بر دو كتاب از كتب اربعه نگاشت: إحياء الإحياء، كه شرح مختصري بر تهذيب الأحكام است و روضه المتقين في شرح أخبار الأئمه المعصومين، كه شرح كامل، مفيد و استواري به زبان عربي بر كتاب من لايحضره الفقيه است. او شرحي فارسي هم بر اين كتاب دارد كه لوامع قدسيه يا لوامع صاحب قراني ناميده مي شود. روضه المتقين حاصل قلم پخته مؤلّف در سنين كمال است. (2) مجلسي لغات مبهم و نكات مفصّل حديث را توضيح مي دهد و گاه معناي اصطلاحي آن را هم بيان مي كند (3) و به اراده معناي مجازي (و نه حقيقي) توسط معصومي كه روايت از او نقل مي شود، تذكر مي دهد و از اين رهگذر، از بروز اشكالات احتمالي در حديث پيشگيري مي كند. (4) او اضطراب متن را به مانند اضطراب سند نشان مي دهد و براي فهم معناي حديث، نسخه هاي گوناگون و متن كامل حديث را مي يابد و آن را ارائه مي دهد (5) و كلام راوي را از سخن امام و شرح شيخ صدوق را از

.

ويژگيهاي كلي دوره

حديث متمايز مي سازد. (1) كار مجلسي اول، بر آوردن احاديث مشابه و شارح و نيز يافتن قرائن مقاميه (2) و اخباريه (3) استوار است. (4) وي به احاديث مشابه از اهل سنّت نيز اشاره مي كند. (5) مجلسي اول افزون بر بررسي اسناد روايات، به نقد مضموني نيز مي پردازد و كوششهايش را در تأويل و يافتن معنايي مقبول براي اخبار مخالف اجماع و فتواي مشهور فقيهان ارائه مي دهد. (6) او تعارض روايات را نيز گوشزد مي كند و در صدد حل آنها برمي آيد. (7) نسخه برداري متعدد از روضه المتقين، اهميت، كارآمدي و استقبال عالمان را از آن نشان مي دهد. (8) مجلسي اول صحيفه سجاديه را نيز به زبان فارسي و عربي شرح كرده است. شرح عربي رياض المؤمنين و حدائق المتقين نام دارد. او همچنين خطبه متقين و زيارت جامعه كبيره را به فارسي شرح كرده و شيخ آقا بزرگ از شرح كوتاهش بر «حديث صُنْع» (سِتَّه أشْياءَ لَيسَ لِلْعِبادِ فيهِ صُنْعٌ ...) ياد نموده است. (9)

ويژگيهاي كلي دوره1. رويكرد دوباره به حديث، همچنين تدوين مجموعه احاديث شيعه، محدّثان را متوجه تعليقه و شرح نويسي بر كتب اربعه و نيز صحيفه سجاديه كرد.

.

دورة تدوين جوامع روايي متأخر (قرن يازدهم و دوازدهم)

شيخ حرّ عاملي

پس از اين سخن، فيض به روش شرح و حل اخبار پرداخته و نكته اي را بيان داشته كه كليد فهم حديث است. او مي گويد: چنانچه روايتي به شرح نياز داشته است، اگر شرحش را در روايت ديگري يافته ام، حتي اگر در كتب اربعه هم نبوده است، از آن روايت در شرح حديث اول كمك گرفته ام، و چه بسا حديث دوم را در كنار حديث اول نوشته ام. چنانچه يكي از بزرگان، شرح روايتي را گفته يا شرح آن در كتب لغت آمده، آنها را ياد كرده ام و در غير اين صورت، به ميزان فهم و عقل قاصر خود، به ياري خداي عزّ و جلّ آن را بيان كرده ام. (1) كوششهاي فيض در بيان احاديث قابل توجه است و مي توان آن را يك كتاب شرح حديث، حداقل نسبت به كتاب الكافي دانست. فيض در كتاب ديگرش النوادر، (2) اخبار و احاديث نادر موجود در منابع حديثي شيعه را، كه مؤلفان كتب اربعه نياورده اند، گرد آورده و هر يك را كه احتياج به شرح و تفسير داشته، توضيح داده و آنها را با عنوان «بيان» از متن حديث متمايز ساخته است.

2. شيخ حرّ عامليمحمد بن حسن بن علي عاملي، معروف به حرّ عاملي (1104 _ 1033 ه)، از عالمان جبل عامل لبنان بود، كه در دوره صفوي به ايران سفر كرد و توانست افزون بر تأليف كتابهايي چون إثبات الهداه، هدايه الأمه و الفوائد الطوسيه، بزرگ ترين جامع روايات فقهي را تدوين كند. او هجده سال از عمرش را بر سر اين كتاب نهاد و بيش از سي و پنج هزار حديث غير مكرّر را در آن جاي داد و آن را تفصيل وسائل الشيعه إلي تحصيل مسائل الشريعه ناميد. او به قصد زدودن

.

علامة مجلسي

اشكالات كتابهاي حديثي پيش از خود و تصحيح فهم مؤلفان آنها و نيز گردآوري روايات يك موضوع در كنار هم، به مطالعه كتابهاي حديثي شيعه پرداخت (1) و با بهره گيري از تبحّر خود در حديث و فقه و به كارگيري موازين ردّ و قبول حديث، مجموعه اي بسيار كارا را سامان داد و فهم دقيق و عميق روايات را بر بسياري از فقيهان آسان ساخت. شيخ حرّ عاملي افزون بر تسهيل فهم روايات فقهي، از طريق گرد هم نشاندن آنها حول يك موضوع و در دسترس نهادن مخصّصها و مقيدها و مختلفها، گاه تفسير و فهم ديگر محدثان بزرگ را نيز ارائه داد، كه در اين ميان نظريات شيخ طوسي در چگونگي حل اخبار مختلف و متعارض از جايگاه ويژه اي برخوردار است. شيخ حرّ گاه فهم و راه حل جمع خود را ارائه مي دهد و در بسياري از موارد، فهم خود را از مجموع روايات و برآيند كسر و انكسار آنها، در قالب عنواني كه براي بابهاي متعدد كتاب بر مي گزيند، به خواننده القا مي كند. كار مهم ديگر او، در زمينه حل تعارض و اختلاف اخبار است. او يك باب از احاديث «كتاب القضاء» را به رواياتي اختصاص داده است كه راه حل جمع ميان احاديث متعارض و مختلف را به نقل از امامان عليهم السلام بيان مي دارد و در اين ميان، راهها و گاه قواعد گران بهايي به دست مي دهد. زمينه سوم تلاشهاي فقه الحديثي شيخ حرّ عاملي نقد مضموني حديث است. او به محتواي حديث كاملاً توجه داشته و با وجود گرايش به مسلك اخباريان، به بررسي دقيق متن حديث و سنجش مضمون آن با قرآن، سنّت و احاديث مشهور و حتي گاه اجماع فقيهان شيعه پرداخته است. (2)

3_ علامه مجلسيمحمد باقر مجلسي (1111 _ 1037ه) پركارترين محدّث شيعي است كه سه كتاب

.

ويژگيهاي كلي دوره

تلاشهاي معاصران

پس از تدوين جوامع روايي متأخر، برخي از محدّثان و عالمان به شرح آنها پرداختند. در اين ميان الوافي از اقبال بيشتري برخوردار بود. سيد ابراهيم بن محمد باقر رضوي قمي (زنده تا 1168 ه) و محمد باقر وحيد بهبهاني، مجدّد مكتب اجتهاد اصولي در برابر اخباريگري، (1) بر بخشهاي متعددي از آن شرح نوشتند. دو شرح نيز بر كتاب طهارت آن از محمد جواد عاملي صاحب مفتاح الكرامه (م 1226 ه) ومحمدتقي بن عبدالرحيم تهراني (م 1248 ه) موجود است. تلاشهاي مستقلي نيز در اين دوره صورت گرفت. سيد عبدالله شبّر (م 1241 ه)، صاحب مجموعه بزرگ جامع المعارف و الأحكام، (2) برخي از اخبار پيچيده و مشكل را در كتاب مصابيح الأنوار في حلّ مشكلات الأخبار گرد آورد و به شرح آنها پرداخت. ميرزا حسين نوري (م 1320 ه)، صاحب مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل نيز، همه احاديث هم مضمون با احاديث وسائل الشيعه را گرد آورد و به همان شكل دسته بندي نمود و در خاتمه كتابش مباحثي را مطرح كرد كه با فقه الحديث مرتبط است. كتاب البحر الزخّار في شرح أحاديث الأئمه الأطهار از سيد محسن امين عاملي (م 1371 ه) صاحب أعيان الشيعه نيز از ديگر فعاليتها در اين زمينه است.

تلاشهاي معاصراندر دوره معاصر مي توان از تلاشهاي آيت الله حسين طباطبايي بروجردي (م1380 ه) نام برد. اين عالم بزرگ در پي سا لها تتبّع در كتب اربعه و وسائل الشيعه، نيازهاي اساسي را براي فهم صحيح حديث (مانند گرد آمدن احاديث مشابه

.

چكيده

طباطبائي را نيز در پانوشت الكافي آورده است. از ديگر معاصران مي توان از آيت الله محمد تقي جعفري، مؤلف ترجمه و شرح نهج البلاغه، كه كتاب مبسوط و ارزشمندي است و نيز آيت الله جعفر سبحاني، مؤلف كتاب ارزشمند الحديث النبوي بين الروايه و الدرايه ياد كرد. آيت الله محمدي ري شهري نيز يكي از پويندگان مسير فهم حديث است. ايشان در ضمن تكميل موسوعه ميزان الحكمه و با همكاري پژوهشگران دار الحديث، تك نگاريهاي موضوعي ارزنده اي نيز عرضه كرده است كه افزون بر گردآوري احاديث هم مضمون، آيات قرآني و تحليلها و بيانهاي كارايي را به همراه دارد. از جمله آنها مي توان به العلم و الحكمه (1) ، العقل و الجهل (2) و المَحبّه في الكتاب و السنّه (3) و برتر از همه، موسوعه الإمام علي بن أبي طالب عليه السلام في الكتاب و السنّه و التاريخ است (4) كه مشتمل بر حدود پانصد صفحه توضيح، تحليل و نقد احاديث و روايات تاريخي، در كنار بيش از شش هزار صفحه متن اصلي است.

چكيدهo در قرنهاي دهم و يازدهم، علوم حديثي رونقي دوباره گرفت. طي اين دو قرن، شروح و تعليقه هاي متعددي بر مجموعه هاي بزرگ حديثي شيعه، به ويژه كتب اربعه، نگاشته شد.

.

پرسش و پژوهش

o تدوين جوامع ثانويه روايي (مانند بحار الأنوار، وسائل الشيعه و الوافي) از بزرگ ترين گامها در زمينه فقه الحديث است، زيرا اين جوامع افزون بر ويژگي جوامع اوليه، آكنده از بيانها، شرحها و حل تعارض اخبار نيز بودند. o در دوره تدوين جوامع ثانويه و پس از آن، رساله هاي مستقلي نيز براي شرح و تفسير برخي اخبار نوشته شد و فقيهان و محدّثان در ضمن مباحث فقهي، اصولي و حديثي خود، بسياري از فروعات دانش فقه الحديث را مطرح ساختند. o مجلسي ها و محدّثان معاصرشان، شرحهاي متعددي بر كتب اربعه نوشتند و بسياري از احاديث دشوار را تبيين كردند. ايشان فعاليتهاي متعدد ديگري نيز داشته اند. o در قرون اخير مي توان از كوششهاي سيد عبدالله شبّر، آيت الله بروجردي، علامه اميني، علامه طباطبايي، امام خميني، علي اكبر غفاري، آيت الله سبحاني و آيت الله ري شهري در زمينه تفسير احاديث، گردآوري و دسته بندي موضوعي، حل اختلاف اخبار، شرح لغات غريب و نقد و بررسي احاديث نام برد.

پرسش و پژوهش1. فعاليت هاي فقه الحديثي فيض كاشاني، شيخ حرّ عاملي و علامه مجلسي را برشمريد. 2. دو شرح مختلف نهج البلاغه را شناسايي و با هم مقايسه كنيد. 3. يك شرح مفصل را بر صحيفه سجاديه معرفي كنيد. 4. برخي كوشش هاي فقه الحديثي معاصر را توضيح دهيد. 5. سه شرح حديثي كه در سده اخير نوشته و يا به طبع رسيده است، بيابيد و روش و ويژگيهاي يكي را بيان كنيد. 6. دو كتاب الحياه و ميزان الحكمه را بررسي و شيوه هر يك را با هم بسنجيد. 7. روش امام خميني(ره) را در كتاب چهل حديث ايشان تبيين كنيد.

.

بخش دوم: سير فهم حديث

درس چهارم : سير اجمالي و پيشنيازهاي فهم

پيش نيازهاي فهم

مخالف را نيز مطالعه و از كوششهاي عالمان حديث در شرح احاديث استفاده كنيم و سپس برآيند حاصل از دو سوي تعارض و كوششهاي محدثان را به دين نسبت دهيم. مراجعه به كتب شرح الحديث در فهم بسياري از احاديث مشكل نيز گره گشاست. همچنين در سده هاي اخير و با پيشرفت علوم انساني و تجربي، گاه دستاوردهاي علمي بشر، چه به هنگام موافقت و چه به هنگام مخالفت با احاديث، در فهم حديث تأثير داشته است كه نمي توان به آنها بي توجه بود. ما به مجموع اين كوششهاي بشري به ديده اهميت و نه حجيت مي نگريم و مي كوشيم از آنها براي فهم حديث استفاده كنيم. گفتني است اين مراحل همواره از هم گسسته نيستند و در موارد فراواني به هم پيوسته و در هم تنيده اند و تأثيرات متقابلي بر يكديگر دارند. بر پايه آنچه گفته شد مي توان سير فهم حديث را به دو مرحله كلي فهم متن و فهم مقصود تقسيم نمود و مرحله فهم متن را مركب از دو گام فهم واژه ها و فهم تركيبها دانست. فهم مقصود نيز در گروي گردآوري همه قرينه ها اعم از قرينه هاي داخلي و خارجي، لفظي و مقامي و نيز توجه به احاديث متعارض، افزون بر احاديث مشابه و هم مضمون است. در انتها، بهره گيري از همه دستاوردهاي بشري مرتبط، مي تواند به فهم درست ما از حديث كمك كند. اكنون پيش از ورود به مسير فهم حديث و طي گام به گام مراحل فهم متن و مقصود، دو پيش نياز طي مسير را بر مي رسيم.

پيش نيازهاي فهمتلاش براي فهم حديث _ دست كم در احاديث مشكل و ژرف _ كوششي دامنه دار و وقت گير است. عقل حكم مي كند كه براي رسيدن به اين هدف والا و گاه دور دست، در جايي سرمايه گذاري كنيم كه احتمال موفقيت نسبي وجود داشته باشد. از اين رو پيش از حركت و تلاش براي فهم حديث، بايد به دو پرسش زير پاسخ داد:

.

اطمينان نسبي به حديث

نسخه هاي گوناگون

است. از اين رو ناگزيريم در ابتدا، همه نقلها و نسخه هاي در دسترس حديث مورد پژوهش را گردآوريم و آنها را با هم بسنجيم و بفهميم. براي نمونه، كسي كه با متن: «ويل للذين يجتنبون الدنيا بالدين» (1) روبه رو مي شود، براي فهم و حل ناسازگاري صدر و ذيل حديث، ناگزير از توجيه هاي گوناگون مي شود. اما اگر به نسخه اي ديگر دست يابد كه به جاي كلمه (يجتنبون)، واژه (يختلون) از ماده (ختل) به معناي نيرنگ داشته باشد و يا نسخه اي روشن تر كه در بردارنده واژه (يجتلبون) از ماده (جلب) به معناي كشاندن باشد (2) ، مسير فهم او بسيار كوتاه تر خواهد گشت. بنابراين حركات و حروف و نقش آنها در جمله اهميت دارد و گاه تغييير يك حرف و تقديم و تأخير يك كلمه و حتي يك نقطه، در معناي همه جمله اثر مي گذارد.

نسخه هاي گوناگونبا توجه به آنچه گذشت، بايد نسخه هاي گوناگوني از متن حديث را جست و با مقايسه آنها با يكديگر، به متن اصلي دست يافت. (3) نسخه هاي متعدد به دو گونه متفاوت به دست مي آيد: الف) دست نوشته هاي ديگر و نسخه مؤلف يا كاتبان مختلف، اعم از اينكه با مؤلف هم عصر باشند يا نباشند.

.

نمونه ها

ب) كتابهاي ديگري كه همان حديث را نقل كرده اند؛ چه اين كتابها منبع كتاب ما باشند (مانند كتابهاي شيخ صدوق نسبت به بحار الأنوار) يا نباشند و از طريق ديگري حديث را نقل كنند (مانند كتاب من لايحضره الفقيه نسبت به الكافي). از نظر دور نداريم كه نقل همان حديث در شرحها و جوامع روايي، با استناد به همان منبعي كه حديث مورد بررسي ما در آن آمده نيز سودمند است؛ مانند نقل بحار الأنوار از امالي صدوق و وسائل الشيعه از كتب اربعه؛ زيرا گاه نسخه هاي موجود نزد مؤلفان جوامع روايي، از نسخه هاي در دسترس ما صحيح تر بوده است. (1) امروزه در احيا، تصحيح متون، مصدريابي و يافتن متنهاي مشابه و تقويت متن، از ديگر نقلها و ديگر كتابها و مجموعه هاي روايي نيز ياري گرفته مي شود. اينك مثالهاي متفاوتي مي آوريم تا ضرورت اين كار و تأثير آن در معنا روشن شود:

نمونه هايك. از امام حسن عسكري عليه السلام چنين روايت شده است: خَيرُ إخوانِكَ مَن نَسَبَ ذَنبَكَ إليه. (2) بهترين برادرانت كسي است كه گناه تو را به خود نسبت دهد.

.

چكيده

درس پنجم : فهم مفردات

دانش صرف

صرف و يافتن معناي لغت

حركت و شكل واژه را نشان مي دهد. امام صادق عليه السلام: إنَّ قَوْماً مِنَ النّاسِ قَلَّتْ مُداراتُهُمْ لِلنَّاسِ فَأُنِفُوا مِنْ قُرَيشٍ، وَايمُ الله ما كانَ بِأَحسابِهِمْ بَأْسٌ، وَ إنَّ قَوْماً مِنْ غَيرِ قُرَيشٍ حَسنّت مُداراتُهُمْ فَأُلْحِقُوا بِالبَيتِ الرَّفِيع. (1) علامه مجلسي در مرآه العقول (أنفوا) را از باب اِفعال و به معناي «انتفاء (طرد)» يا از ثلاثي مجرد أنِفَ و مجهول، به معناي «بر دماغ او زدن» و «بيرون كردن» و يا از (الأنَفَه) به معناي «خودداري» گرفته است. وي احتمال تصحيف هم داده و آن را (فَأُلْقُوا) يا (فَنُفُوا) گرفته است. استاد غفاري، مصحّح كتاب، آن را به قرينه (أُلْحِقُوا) مجهول و از باب اِفعال دانسته است كه معناي حاصل از آن مقبول تر مي نمايد. ترجمه حديث چنين مي شود: به خدا سوگند گروهي از مردم هيچ نقصي از نظر حَسَب نداشتند و از قريش بودند، اما با مردم كمتر مدارا كردند، پس از قريش طرد شدند. و گروهي از قريش نبودند، اما چون خوب مدارا كردند به خاندان والا ملحق گشتند.

ب) صرف و يافتن معناي لغتآشنايي با ساختار كلمه به هنگام جستجو از معناي لغوي آن نيز لازم است؛ زيرا كتب لغت عربي بر اساس حروف اصلي و مادّه كلمه مرتّب شده و تنها در دهه هاي اخير برخي كتابها مانند فرهنگ لاروس بر اساس هيئت كلمه تدوين شده اند. براي مثال، يافتن ماده و حروف اصلي واژه هاي حديثِ «إياكُمْ وَ الْمُشارَّه، فَإنَّها تُورِثُ الْمَعَرَّه وَ تُظْهِرُ الْمُعْوِرَه»، جز با دارا بودن مهارتهاي صرفي ممكن نيست. اشتباه در تشخيص درست مادّه يك كلمه گاه ما را در يافتن معنا ناكام مي گذارد و به فهمي نادرست مي كشاند؛ مانند اين روايت منقول از پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله: «لا إيمانَ لِمَنْ لا يأْمَنُ جارُهُ بَوائِقَهُ». (2)

.

صرف و درك زيباييها

برخي مترجمان نهج البلاغه، (فَتَجَنَّ) را فعل امر از (تجنّن) به معناي پوشيده داشتن گرفته اند و برخي فعل امر از (تجنّي) دانسته اند كه با فعل (تتَجَنّي) هماهنگ است و ترجمه متن چنين مي شود: اي معاويه! اگر به ديده خرد بنگري و نه ديده هوس، مرا پاك ترين كسان در [ريختن] خونِ عثمان مي بيني و بي شك مي داني كه من از آن به كنارم. مگر آنكه بخواهي گناهِ ناكرده را بر گردنم نهي و تهمت زني، كه در اين صورت هرچه مي خواهي بكن.

ج) صرف و درك زيباييهاآشنا بودن با نكات ظريف علم صرف موجب درك بهتر زيباييهاي لفظي و معنوي حديث نيز مي شود. دو روايت زير نمونه هاي خوبي براي اين معنا هستند:

يك. در مستدرك الوسائل آمده است: رَأي رسولُ الله قَوْماً لا يزْرَعُونَ، قالَ: «ما أَنْتُمْ؟» قالُوا: نَحْنُ الْمُتَوَكِّلُونَ. قالَ: «لا، بَلْ أَنْتُمُ الْمُتَّكِلونَ». (1) پيامبر خدا گروهي را ديد كه به زراعت نمي پردازند. از آنان پرسيد: «شما چه كاره هستيد؟» گفتند: ما توكل پيشه گانيم. حضرت فرمود: «نه، شما سربارِ ديگرانيد». رسول اكرم صلي الله عليه و آله با دو هيئت و دو كاربرد از يك ماده، يعني وكل، چنين ريز و زيبا تفاوت ظريف توكّل و اتّكال را گوشزد كرده اند.

دو. امام علي عليه السلام فرمود: التَّوحِيدُ أنْ لا تَتَوَهَّمَهُ وَ الْعَدْلُ أَنْ لا تَتَّهِمَهُ. (2) توحيد آن است كه او (خدا) را به وهم نياوري و عدل آن است كه او را متّهم نكني.

.

لغت شناسي

شيوة اجتهادي

ب) شيوه اجتهادينياز به يافتن معناي اصلي واژه ها در احاديث متعدد، حديث پژوه را به كاربرد شيوه اجتهادي وامي دارد؛ زيرا شيوه لغويان، ارائه معناي استعمالي واژه است؛ يعني اينكه واژه چه كاربردهايي داشته و براي چه منظورهايي به كار رفته و براي رساندن كدامين معاني استخدام شده است، خواه اين كاربرد ها و معاني، از آغاز وضع شده و به اصطلاح معاني اصلي و حقيقي باشند يا به وسيله اديبان و علاقه مندان به زيباييها و آرايه هاي كلامي، به صورت مجاز و كنايه و استعاره به كار رفته باشند. لغويان وظيفه اصلي خود را ساختن پل ارتباطي ميان مخاطب و سخن مي دانند و در پي يافتن معناي نخستين واژه و تمايز ميان آن با معاني ديگري كه بعدها همراه واژه شده است، نيستند و تعهدي به ارائه فرقهاي ريز واژه هاي مترادف ندارند. ايشان حتي جداسازي معناي مجازي و حقيقي را نيز به عهده نمي گيرند. (1) افزون بر اين، كتب لغت عمومي و نه تخصّصي، از تمايز معناي اصطلاحي و عرفي گزارش نمي دهند در حالي كه خلط اين دو، در سوء فهم تأثير فراواني دارد. (2) از اين رو لازم است پژوهشگر براي كشف معناي اصلي با همه حدود و مرزهاي آن، خود به طور مستقيم به منابع در دسترس مراجعه كند و در پي يك كوشش فراگير به معناي اصلي برسد. خوشبختانه اين منابع هم اكنون موجودند و تنها منبع غير قابل دسترس، استعمالات شفاهي و روزمره عرب بَدَوي است، كه تنها راه آن، اعتماد به كتابهاي شعر و لغت و ادب است. اينك اين منابع را برمي شمريم.

.

كتب غريب الحديث

1. كتب غريب الحديث (1)در شيوه اجتهادي، افزون بر سير مراحل قبلي و ديدن كتابهاي متعدد لغت، بايد به كتب ديگري مانند كتابهاي «غريب الحديث» مراجعه كرد. كتابهاي «غريب الحديث» به منظور حل واژه هاي ناآشناي به كار رفته در احاديث تأليف شده اند؛ واژه هاي نامفهومي كه گاه در جاي حساس و اصلي حديث قرار مي گيرند و همه سخن را گنگ مي سازند و تا درك نشوند، حديث فهميده نمي شود. مهم ترين هدف از تأليف غريب الحديث ها، مانند غريب القرآن ها، ارائه معناي واژه هاي غريب در همان حوزه معنايي حديث است و به ساير استعمالات واژه كمتر توجه شده است. غريب الحديث نگاران، با مطالعه هزاران حديث توانسته اند با فرهنگِ سخنان گويندگان حديث آشنا شوند و با سود جستن از منابعي مانند احاديث مشابه، كتابهاي لغت و تفاسير رسيده از استادان خود، به معاني اين واژه هاي ديرياب و نامأنوس برسند. تدوين و ترتيب غريب الحديثها متفاوت است. برخي مانند كتب حديث، ترتيب مسندي دارند و برخي مانند كتابهاي لغت، بر اساس مادّه كلمه مرتب شده اند. غريب الحديث ها فراوان اند و بهترين و كاراترين آنها، النهايه ابن اثير (م 606 ه) مي باشد. ابن اثير، افزون بر شرح مختصر واژه ها و آوردن معاني هيئتهاي گوناگون آنها، بخشي از متن حديث را كه مشتمل بر آن واژه است، ذكر مي كند تا خواننده بتواند گزينش و قضاوت كند. در ميان شيعه نيز كتب غريب الحديث رواج داشته است. فخرالدين بن محمد علي خفاجي، مشهور به طريحي، مجمع البحرين و مطلع النّيرين را پديد آورده و در عصر حاضر، غريب حديث بحار الأنوار را مي توان نام برد. (2)

.

متون ديني و ادبي كهن

براي آموختن عملي اين شيوه، يك متن مشتمل بر واژه هاي غريب و ديرياب را در بخش پژوهش آورده ايم و از دانش پژوهان عزيز مي خواهيم تا اين واژه ها را در كتابهاي غريب الحديث جستجو كرده، با تفسيرهاي شارحان و مترجمان مقايسه كنند.

2. متون ديني و ادبي كهنمنبع ديگر ما متون باقي مانده از ادبيات عرب است؛ متوني كه معاصر دوره صدور حديث بوده اند و از اين رو، معناي واژه ها، همان معناي به كار رفته در حديث است. تتبع در اين متون و گردآوري استعمالهاي گوناگون واژه در دلِ متن و كنار هم نهادن اين كاربردها، ما را به همان شيوه اي پيش مي برد كه يك لغت دان هم عصر با معصوم را به معناي لغت مي رسانْد. عالم لغوي، در دوره تدوين كتب اصلي لغت نيز، واژه را در ادبيات معاصر خويش مي كاويد و با كنار هم نهادن استعمالات آن، به معناي مشترك و نهفته لغت مي رسيد. ما نيز مي توانيم با يافتن متون اصيل و كهن ادبي كه واژه مورد نظر را به كار برده اند، به گونه مستقيم و بدون واسطه گري لغويان، به معناي نهفته در بطن واژه برسيم. وجود معجمهاي لفظي و نيز رايانه، اين امكان را فراهم آورده است تا در فرصتي اندك، انبوهي از استعمالات يك واژه را بيابيم و معناي اصلي را استخراج كنيم. اين پي گيري، در دايره شعر و ادب خلاصه نمي شود؛ بلكه بايد كاربردهاي واژه در ديگر حوزه ها بويژه در قرآن و روايات نيز بررسي شود. اين همان اجتهاد در فهم متون و تلاش براي فهم معناي اصلي واژه است. در اين مرحله، همه داشته هاي ذهني محقّق به ياري او مي آيند و از فرآورده هاي علوم بشر استفاده مي شود، به نظريات لغويان و غريب نگاران توجه مي شود و پژوهشهاي ميداني و دقتهاي ذهني دست به دست هم مي دهند و پژوهشگر را به رأيي مستقل و مستقيم درباره معناي يك واژه، كه حاصل كوشش و اجتهاد خود او است، مي رسانند.

.

كتب فروق اللغه

نمونه تاريخي آن، سخن ابن عباس در رسيدن به معناي فطرت است. او ديرزماني در فهم معناي فطرت و آيه فاطِرِ السَّمواتِ وَ الأرْضِ(1) مي انديشيده است و تفاوت آن را با خالق مي كاويده است و چون نزاع دو عرب را بر سرِ تصاحب چاهي مي بيند و مي شنود كه يكي از آن دو مي گويد: «أنَا فَطَرْتُها أوّلَ يوْمٍ»، مي فهمد كه فَطَرَ يعني خلقت بديعانه و بدون زمينه قبلي يا ماده اوليه. (2) ابن عباس اين شيوه را به ديگران نيز توصيه مي كرد و آنان را به مراجعه به اشعار عرب تشويق مي نمود و مي گفت: هرگاه معناي واژه يا تركيبي از قرآن بر شما پوشيده مانْد، آن را در شعر بجوييد كه قاموس عرب، اشعار اوست. (3)

3. كتب فروق اللغهديگر منبع در دسترس، كه بيشتر به كار درك ظرافتها و مرزها و حدود معاني واژه ها مي آيد، كتابهاي فروق اللغه است. اين كتابها واژه هاي با معاني مشابه را در كنار هم مي آورند و سپس، به تفاوتهاي آنها مي پردازند. ما در سير گردآوري استعمالهاي فراوان واژه و نيز مراجعه به كتب لغت و غريب الحديث با واژه هاي مترادف واژه مورد كاوش خود رو به رو مي شويم كه فهم آنها در فهم واژه مؤثر است و تفاوتهاي جزئي آنها، موجب درك گستره معنايي واژه مورد كاوش مي شود. ما در بحث خانواده حديث، به اين مطلب نيازمنديم و از اين رو دانش پژوهان گرامي را به بررسي تفاوت چند مورد مانند (علم) و (حكمت)، (امل) و (رجاء) فرا مي خوانيم. كتابهاي گوناگوني در اين باره موجود است، مانند الفروق نوشته ابوهلال عسكري (زنده تا 395 ق)، فقه اللغه ثعالبي (م 429 ق)،، و جامع الشتات في

.

متضادها

فروق اللغات (1) از حسام الدين فرزند طريحي (م 1095 ق). گفتني است گاه نكات طرح شده در اين كتابها، حاصل ذوق و برداشت شخصي مولف است وعموميت و اتقان كافي ندارد.

4. متضادهادر شيوه اجتهادي، واژه هاي متضاد با كلمه مورد بررسي، نقش بسزايي در فهم آن دارند. اين واژه ها به مصداق قاعده «تُعْرَفُ الأشْياءُ بِأضْدادِها»، كليد مهمي براي فهم يكديگرند. روز و شب، سياه و سفيد، غم و سرور، عقل و جهل، نمونه هاي گوياي اين «هم فهمي»اند. اين فهم متقابل در محسوسات، سريع تر و آسان تر صورت مي گيرد. نور، تاريكي را توضيح مي دهد و بزرگي، كوچكي را نمايان مي سازد؛ اما در معاني مجرد و غير محسوس، اين دست يابي اندكي مشكل تر است. در اين موارد، كاربردهاي يكي از دو واژه متضاد، به فهم واژه ديگر كمك مي كند و استعمالات آن را توضيح مي دهد و ما را با معناي اصلي و حقيقي آن آشنا مي سازد. (جهل) مثالي مشهور است كه در قرآن كريم و احاديث شريف، به وفور به كار رفته و نكوهش شده است. مفهوم ابتدايي جهل، ندانستن است، اما برخي استعمالات آن با اين معنا سازگار نيست. استعمالاتي كه ناظر به اعمال نادرست و ناسنجيده انسان در موقعيتهاي گوناگون است و نشان مي دهد كه جهل معنايي ديگر و يا وسيعتر هم دارد. براي نمونه، خنديدن بدون تعجب ، (2) خواب صبح بدون شب زنده داري ، (3) رغبت به چيزهاي ناشدني (4) و بي آمادگي به كاري درآمدن (5) همه از مصاديق و معاني جهل شمرده شده اند، در حالي كه نداشتن دانش و ندانستن

.

گزاره هاي تفسيري

در آنها به چشم نمي آيد. آنچه در اين ميان به بازشناسي معناي جهل كمك مي كند، كاربرد هم زمان آن با دو واژه عقل و علم در احاديث است؛ كاربردي كه حاكي از تضاد اين دو با هم است. حديث طولاني «جنود عقل و جهل» در كافي (1) تضاد اين دو مفهوم را به روشني نشان مي دهد و به ما كمك مي كند كه يك معناي (جهل) را مقابل (علم)، يعني ندانستن بدانيم و معناي ديگرش را در برابر (عقل) يعني نابخردي و ناداني و جهالت ورزيدن.

5. گزاره هاي تفسيريامامان ما بيش از هر كس ديگر با لغت عرب و معناي دقيق آن آشنا بوده اند.آنان به علم الهي از نظام هستي و چگونگي طبيعت و درون انسان و لايه هاي عميق و تو در توي آن آگاه بوده و به درستي مي دانسته اند كه خشم و عُجب و كرم و تقوا را چه سان تفسير كنند و چگونه معاني قرآني و وحياني را با معناي لغوي پيوند زنند. آنان همچنين از الفاظ مترادف و گاه متضاد، براي تفسير اين معاني و انتقال آن به مخاطب استفاده مي كرده اند كه بحث از آنها به درازا مي كشد و علاقه مندان را به نمونه هاي حديثي در كتاب معاني الأخبار شيخ صدوق (2) و نيز سرفصلهايي چون (تفسير الأدب) (معني التبذير)، (مَا الجهل؟) و (تفسير الخير) در مجموعه ميزان الحكمه، ارجاع مي دهيم. در واقع، اين احاديث گزاره هاي تفسيري توضيح دهنده معناي اصلي مورد پژوهش اند و به دو شكل گزاره هاي سلبي و ايجابي عرضه شده اند. در تحقيقات كاربردي،اين احاديث، زمينه تشكيل «خانواده حديث» را فراهم مي آورند؛ زيرا حدود و

.

چكيده

گستره موضوع را نشان مي دهند و به بحث لغوي و تعيين دقيق مفهوم نيز ياري مي رسانند. بحث بيشتر در اين زمينه، نيازمند كار عملي و يافتن تعداد قابل اعتنايي از احاديث يك موضوع مانند سرور، غضب و... است. يك نمونه قابل اقتباس در اين زمينه، فصل هاي آغازين كتاب پژوهشي در فرهنگ حيا است. (1)

چكيدهo پس از اطمينان يافتن از درستي متن حديث، فهم هريك از واژه هاي آن، نخستين گام به سوي درك حديث است. o در اين ميان، فنّ صرف به كار مي آيد، زيرا زبان عربي ساختاري صرفي و غير تركيبي دارد و بيشتر كتب لغت نيز بر اساس مادّه كلمات تنظيم شده و مراجعه به آنها، متوقف بر شناخت حروف اصلي هر واژه است. o پس از يافتن ماده اصلي كلمه، از دو طريق تقليدي و اجتهادي مي توان به معناي اصلي دست يافت. o مراجعه به كتب لغت و اتّكا بر گفته لغت شناسان شيوه اي رايج، اما تقليدي است و شرط اساسي آن، قدمت و اعتبار منابع لغوي است. o شيوه صحيح تر و مطمئن تر، مراجعه مستقيم به متون اصلي ادبي و كهن و نيز كتاب هاي غريب الحديث افزون بر كتب لغت است. o وظيفه كتب غريب الحديث، ارائه معناي واژه هاي غريب در حوزه معنايي حديث است. o توجه به الفاظ متضاد نيز در فهم واژه ها مؤثر است. o معصومان در بيان معناي لغات، گفته هاي دقيقي دارند كه استفاده از اين گنجينه ما را با مفهوم دقيق و بي پيرايه كلماتي مانند زهد، جهل، ادب، خير

.

پرسش و پژوهش

و... آشنا مي سازد. o احاديث توضيح دهنده واژه ها را «گزاره هاي تفسيري» مي ناميم، كه به دو شكل سلبي و ايجابي، يعني اثبات يك معنا براي يك واژه يا نفي آن، در كتابهايي مانند معاني الاخبار موجودند.

پرسش و پژوهش1. ويژگيهاي دو كتاب لغت را كه در پنج قرن نخست نگاشته شده، بيان كنيد. 2. ويژگيهاي دو كتاب غريب الحديث را برشمريد. 3. با استفاده از كتب لغت و غريب الحديث، متون زير را اعراب گذاري و ترجمه كنيد. الف) رسول الله صلي الله عليه و آله: ألا إن الله يحب بغاه العلم. ب) رسول الله صلي الله عليه و آله: مثل المؤمن كمثل خامه الزرع، تكفئها الرياح كذا وكذا وكذلك المؤمن تكفئه الأوجاع والأمراض، ومثل المنافق كمثل الأرزبه المستقيمه التي لا يصيبها شئ حتى يأتيه الموت فيقصفه قصفا. ج ) الامام الصادق عليه السلام: صله الرحم منسأه في الأجل، مثراه في المال، ومحبه في الأهل. د) الامام الجواد عليه السلام: اتئد تصب أو تكد.

.

درس ششم : فهم تركيبات

تركيبات اصطلاحي

در جهل آدمي همين بس كه آنچه را نهي كرده (يا از آن نهي شده) مرتكب شود. در هر دو حديث مي توان فعل (نهي) را معلوم و مجهول خواند. در صورت معلوم خواندن، مي توان مؤيدات زير را براي آن يافت: كَفي بِالْمَرْءِ جَهْلاً أنْ ينْكِرَ عَلَي النّاسِ ما يأتِي مِثْلَهُ. (1) كَفي بِكَ جَهْلاً أنْ تَنْهي عَمّا تَرْكَبُ. (2) بنابراين، اگر تركيب اعراب يك روايت را كامل و درست بيابيم، به معناي ظاهري آن رسيده ايم. همان گونه كه در درس «خانواده حديث» خواهيد ديد، راه حل اساسي فهم و تعيين اعراب درست، يافتن احاديث مشابه است؛ احاديثي كه يكي از احتمالات را براي ما تعيين كند و آن را نزديك به واقع نشان دهد. در اين ميان، آيه هاي قرآن، كه زمينه حقيقي صدور روايات اند، بسيار به كار مي آيند و شروح كتب روايي در موارد بسياري، اين دو كار را به انجام رسانده اند.

تركيبات اصطلاحيعلم صرف، لغت و نحو تا حدودي معاني واژه ها و جملات احاديث را روشن مي سازند و حتي گاه معاني اصطلاحي يك واژه را نشان مي دهند؛ اما اين كافي نيست. در هر زبان، تركيبهايي از چند واژه وجود دارند كه لزوماً معناي تركيب، از حاصل جمع معاني مفردات آن به دست نمي آيد براي نمونه، معناي «دستفروش» با حاصل جمع معناي «دست» به اضافه معناي «فروش» يكسان نيست. به زبان رياضي «دست فروش» ? معناي «دست» + معناي «فروش». تركيبها گاه بدون تبعيت از علم لغت و نحو، معناي ديگري را افاده مي كنند كه گاه بسيار ديرياب است. آنچه كار را مشكل مي كند، اشاره نكردن كتابهاي لغت به معاني تركيبها

.

مجازها

اندك شود. گفتني است شرم و خجالت در اينجا، از نوع حياي حُمق و مذموم است؛ زيرا در طلب علم، كه امري نيكوست، خجالت كشيدن، پسنديده نيست. يك منبع خوب و در دسترس براي بررسي اين موضوع، نهج البلاغه است. امام علي عليه السلام در سخنان خويش، از اصطلاحات و فرهنگ عرب جاهلي و معاصر خود سود جسته و با به كار بستن درست آنها، بر زيبايي كلام خود افزوده است.

مجازهااستعاره و كنايه (1) و هر گونه ديگري از مجاز و صنايع ادبي، مايه شيريني زبان و زيبايي آن است؛ اما وقوع آنها در كلام، موجب مي شود تا همان گونه كه در بحث مربوط به اصطلاحات گذشت، معناي تركيب را نتوانيم از كنار هم نهادن معناي يك يك كلمات دريابيم. به واقع تعبيرات مجازي نيز گونه اي اصطلاح اند؛ اما نظر به وجود احساسي شاعرانه و نهفته در پس زمينه مجازها و نيز كاربرد فراوانشان، آنها را به صورت مستقل سامان داديم. سخنان پيشوايان ديني، مانندكتاب آسماني قرآن، سرشار از فصاحت و بلاغت و آراسته به همه گونه زيباييهاي لفظي و معنوي است و نشان دهنده فاصله زياد آگاهي امامان از ما كه به دنياي خاكي خو كرده ايم. ما از دنياي محسوس به دنياي معقول مي رسيم واز رهگذر تشبيه ها به عالم نامحسوس رهنمون مي شويم و اين زمينه استعاره و مجازگويي است. اينك با ذكر مثالهايي، بحث را روشن مي كنيم:

.

نكته

دو. پيامبر با همسران خود نشسته و سرگرم گفتگو بود. در ميان مجلس رو به آنان كرد و فرمود: أسْرَعُكُنَّ لِحاقاً بي، أطْوَلُكُنَّ يداً؛ (1) كسي از ميان شما زودتر به من ملحق مي شود، كه دستش بلندتر است. همسران پيامبر براي آگاهي از اينكه كدام يك زودتر از ديگر همسران به ايشان مي پيوندند، دستهايشان را كنار هم نهادند؛ دست سوده از همه بلندتر بود. اما سالها بعد، زينب بنت جَحْش زودتر از ديگر همسران پيامبر رحلت كرد. با جستجو در زندگي زينب، مشخص شد كه دست سخاوت او از همه بلندتر بود. او نخ مي خريد و مي ريسيد و مي فروخت و دسترنج خود را به فقيران مي بخشيد. (2) مشابه همين استعاره در كلام امام علي عليه السلام نيز موجود است: مَنْ يعْطِ بِالْيدِ الْقَصِيرَه، يعْطَ بِالْيدِ الطَّوِيلَه. (3) هر كس با دست كوتاه (دنيايي اش) ببخشد، با دست بلند (اخروي) به او عطا شود.

نكتهبي توجهي به معاني مجازي و كنايي و كاربرد استعاره و تشبيه، مشكلاتي را نيز پديد آورده است. مي توان زيربناي انحراف ظاهري گري (4) و برخي حشويه را، بي توجهي به اين نكته دانست. به حديث پيامبر خدا كه انس نقل كرده است، دقت كنيد:

.

چكيده

الحديث (1) اين معنا را نفي مي كنند و آن را استعاره اي براي تربيت خانواده مي دانند. گفتني است رواج مجازگويي به هيچ روي به آن اندازه نيست كه قالبهاي لفظي موجود شكسته شود و هرگونه تأويل و تفسير در دين راه يابد. به عبارت ديگر، ما به هيچ وجه توانايي زبان را در القاي معاني ژرف و عقايد عميق ديني انكار نمي كنيم و از نارسايي آن در انتقال تنها برخي مفاهيم دقيق، نتيجه نمي گيريم كه در همه جا، مجاز و استعاره به كار رفته و زبان دين و حديث يك زبان نمادين و سمبليك است؛ از اين رو زبان دين و احاديث را قابل ترجمه و شرح و تفسير به همين زبان مي دانيم و از اين رهگذر، راه را بر تأويل و تفسيرهاي باطني و شخصي كه گاه هاله دروغين قداست بر آنها افكنده شده، مي بنديم و همين تأويل و تفسيرهاي شخصي را گونه اي از موانع فهم حديث مي دانيم كه فرصت طرح مستقل آن در اينجا نيست. شيخ مفيد كه از متكلّمان و فقهاي بزرگ شيعه به شمار مي آيد و همواره راه اعتدال را پيش گرفته است، خطر دو جانب افراط و تفريط را گوشزد كرده و هر دو فرقه ظاهرگرايان و باطن گرايان را در تعامل با مجاز و استعاره، خطاكار و خطرناك دانسته است. (2)

چكيدهo در سير فهم متن حديث، پس از فهم واژه ها، به فهم تركيبات حديث مي رسيم. o تغيير معنا بر اثر تركيب و اعراب متفاوت، ضرورت توجه به دانش نحو و تركيب حديث را برمي نمايد. o بسياري از شارحان حديث به نقش تركيب و اعراب توجه داشته و در نوشته هاي خود، به اعراب احاديث ره نموده اند. اين شرحها ما را در دست يابي به معناي حديث ياري مي دهند. o

.

پرسش و پژوهش

در كنار تركيب شناسي و توجه به اعراب، تركيبات اصطلاحي و خارج از قاعده برخي احاديث نيز درخور توجه اند. o يك تركيب، حاصل گرد هم آمدن چند كلمه است، اما معناي آن با مجموع معاني مفردات برابر نيست و در موارد بسياري، فهم آنها متوقف بر شنيدن از زبان دانان است. o فهم برخي از احاديث به فهم تركيبات ادبي به كار رفته در حديث وابسته است. استعاره، كنايه و هر گونه ديگري از مجاز، افزون بر زيبايي، معناي گسترده تري از ظاهر لفظي خود را افاده مي كنند. o براي فهم معناي نهفته در مجاز، افزون بر فهم زبان، بايد احساس هنري و تخيلي نيز داشت و آن را به درستي و به اندازه و بدون افراط و تفريط به كار برد. o مجموعه حديثي در دسترس ما از مجاز تهي نيستند، اما بيشتر بيانها به صورت متعارف و غير مجازي است. توجه به اين معنا، ما را از درغلتيدن به وادي ظاهري گري و سقوط در پرتگاه تأويل و باطني گري باز مي دارد.

پرسش و پژوهش1. دانش هاي ادبي چه كمك هايي به فهم حديث مي كنند؟ 2. چرا نمي توان برخي اصطلاح ها را با استفاده از دانش هاي ادبي معنا كرد؟ 3. دو كتاب لغت بيابيد كه برخي اصطلاح ها را بيان و برخي كاربردهاي مجازي را روشن كرده است. 4. دو كتاب شرح حديث بيابيد كه اعراب و نقش كلمات حديث را توضيح داده اند. 5. اصطلاحات «شرح الصدر»، «غمض العين»، «صفح الوجه» و «ملاحاه الرجال» را تبيين كنيد. 6. حديث «اياكم و خضراء الدمن» را ابتدا ترجمه تحت اللفظي نموده و سپس مقصود آن را بيان كنيد.

.

درس هفتم : گردآوري قرينه ها

انواع قرينه ها

مي رانند. قرينه ها، از منظرهاي مختلف به چند دسته كلي تقسيم مي شوند كه به آنها اشاره مي كنيم.

انواع قرينه هاقرينه ها گاه همراه سخن بيان مي شوند، كه آن را قرينه متّصل مي نامند، و گاه جداگانه، كه بدان قرينه منفصل مي گويند. در صورتي كه قرينه متّصل كلامي باشد آن را لفظي و در صورتي كه غير كلامي باشد مقامي مي نامند. البته بيشتر قرينه ها لفظي اند؛ اما اين به معناي كم اهميت بودن قرينه هاي مقامي نيست. (1) ما براي دسترسي آسان تر فراگيران به هر يك از اين قرينه ها، قرينه هاي متّصل كلامي را در اينجا و قرينه هاي متّصل مقامي را در درس اسباب ورود حديث جاي داده و قرينه هاي منفصل را، كه بيشتر از نوع كلام هستند، در درس خانواده حديث ذكر مي كنيم . قرينه متّصل لفظي واژه يا جمله اي است كه در كنار سخن مي نشيند و مقصود اصلي گوينده را به ما مي فهماند. در تقسيم بندي هاي سنّتي و معمول، قرينه متّصل به دو گونه معينه و صارفه تقسيم شده است. قرينه معينه بيشتر در فهم واژه هاي چندمعنايي مؤثر است. در اين گونه از قرينه، همنشيني يك واژه با واژه ديگر موجب مي شود كه از ميان معاني محتمل يك واژه، تنها يك معنا فهميده يا حداقل دايره احتمالات آن محدود شود؛ براي مثال، اگر پدري به فرزندش بگويد: «امروز صبح يك ليتر شير بخر» و عصر همان روز بگويد: «براي ديدن شير به باغ وحش مي رويم»، كلمات همنشين در هر دو جمله،

.

تضمين

مقصود پدر را از كلمه شير به خوبي مي رساند و واژه هايي كه قرين شير شده اند، منظور صاحب سخن را معين مي كنند. (1) تأثير همنشيني واژه ها گاه محدود و ناقص است؛ در همان مثال نخست، اگر پدر فقط بگويد: «شير بخر»، يكي از احتمالات، يعني شير درنده، از دايره احتمالات بيرون مي رود، اما پسر مي تواند شير خوراكي يا شير باز و بستِ آب بخرد. قرينه صارفه نيز، همان گونه كه از نام آن پيدا است، موجب تغيير فهم ما از معناي اصلي كلمه و مفهوم حقيقي جمله مي گردد و آن را به سوي معناي مورد نظر گوينده انصراف مي دهد؛ براي مثال، افزودن بيشه هاي نبرد يا عرصه پيكار به كلمه شير، به ما مي فهماند كه منظور از شير، انسان دلاور و شجاع است و نه شير درنده. قرينه صارفه به طور معمول در جايي به كار مي رود كه گوينده، معناي مجازي و نه حقيقي و اصلي كلمه را اراده كرده است. ما در اينجا، بدون آنكه قصد احصا و استقرا داشته باشيم يا به تعيين نوع هر يك بپردازيم، برخي از قرينه هاي متصل را كه در احاديث بيشتر به كار رفته اند ذكر مي كنيم؛ اين قرينه ها عبارت اند از: تضمين، تعليل معصوم و پرسش راوي.

تضمينتضمين يا جاي دادن كلام ديگران در كلام خود، فقط يك صنعت شعري و يك فن متعلق به بديع نيست و در نثر مذهبي نيز به كار مي رود. گوينده سخن با آوردن كلام ديگران و پيوند زدن كلام خود با آن، از رابطه خارجي و يا ذهني

.

آيه

ميان مطلب خود و آنچه مخاطب از جمله تضمين شده مي داند، استفاده مي كند و فهم يا قبول و باور مقصود خود را آسان مي سازد. در واقع، همسويي و همخواني دو جزءِ سخن گوينده، مخاطب را بدين سو هدايت مي كند كه فهم پيشين خود را از مضمون جمله تضمين شده، بر فهم جزء ديگر كلام، حجّت قرار دهد و از بروز كج فهمي و احتمالات ديگر جلوگيري كند. از اين رو فهم و درك جمله هاي تضمين شده، به فهم مجموع سخن و مراد اصلي گوينده كمك مي كند. در تضمين، گوينده با توجه به حضور مطلبي خاص در ذهن مخاطب، نكته اي ديگر را بر آن بنا مي نهد و از اين رو تا آن نكته اصلي و اوليه درك نشود، مجموع سخن مفهوم نمي گردد. ما اين تضمينها را بر حسب خاستگاه آنان، به چهار دسته تقسيم مي كنيم: آيه، حديث، مثل و شعر.

آيهمعصومان تجلّي معارف قرآن، و خود، قرآن ناطق اند. آنان قرآن زنده هر عصرند و سخن، فرمان و نهي آنان، مانند رفتار و كردارشان، تفصيل قرآن است. آنان گفته هاي خود را برگرفته از قرآن خوانده و فرموده اند مي توانند مستند قرآني هر يك از سخنان خود را ارائه دهند و گاه با درخواست راويان، آن را ارائه داده اند. (1) با اين همه، در موارد بسياري، آنان آيه يا بخشي از آن را در كلام خود درج كرده اند و براي تبيين بيشتر سخن خود يا اثبات و باوراندن آن به مخاطب، به صراحت يا به اشاره، از كلام خدا سود برده اند. حديثِ «يا سَوْأتاهُ لِمَنْ غَلَبَتْ اِحْداتُهُآحادُهُ عَشَراتِه» (2) از امام سجاد عليه السلام، مي تواند نمونه خوبي براي تضمين و فهم نقش آن در يافتن معناي سخن باشد. كساني كه آيه مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَه فَلَهُ عَشْرُ أمْثَالِها وَ مَنْ جَاءَ بِالسَّيئَه فَلا يجْزى إلا مِثْلَهَا وَ هُمْ

.

حديث

شعر

سؤال راوي

همچنين تفاوت اصلي تعليل را با قياس، كه از نظر شيعه حجّت نيست، به علم اصول فقه وامي گذاريم. (1)

سؤال راوياحاديث بسياري در پاسخ به پرسش هاي راويانِ آشنا به فقه و ساير معارف ديني، يا مردمي عادي كه با مشكلاتي مواجه شده اند صادر شده است؛ زيرا پيشوايان ما مرجع پرسش هاي علمي عصر خويش بوده و به سؤالهاي فقهي و تفسيري و اخلاقي و جز اينها پاسخ مي داده اند. آنان با گفتار و كردار و نوشته و رساله، پرسش هاي آشكار و نهفته راويان را پاسخ مي دادند و اشكالات و شبهه ها را حل مي كردند. (2) كتابهايي از قبيل مسائل علي بن جعفر، مسائل الرجال، مكاتبات حميري و توقيعات ارزشمند و مقدّسي كه از امام عصر و پدران بزرگوارشان صادر گشته است، همه و همه شاهد اين مدعايند كه احاديث نه در خلأ، كه در عرصه علمي معاصر خود صدور يافته و نه در كتاب، كه در فضاي گاه تب آلود سياسي و اجتماعي روزگار خويش جاي گرفته اند. از اين رو، يافتن سؤال نهفته يا آشكار راوي يا پرسشگر، كه خود نخستين مخاطب حديث است، ما را به محور اصلي پاسخ و هسته دروني آن رهنمون مي كند؛ خواه اين سؤال و جواب در يك مجلس بوده و به گونه شفاهي اتفاق افتاده باشد، خواه به صورت كتبي نوشته شده و پاسخش روزها و هفته ها بعد رسيده باشد و يا سؤال آن قدر رايج و مشهور بوده كه سخن امام به آن متوجه بوده، بي آنكه كسي پرسيده باشد. توجه به سؤال راوي و نقش آن در فهم پاسخ امام، در زمينه احاديث عقيدتي و فقهي، بيش از زمينه هاي ديگر رخ داده است و بسياري از فقيهان در مباحث فقهي _ حديثي خود، از سؤال موجود در حديث استفاده كرده و آن را قرينه اي براي

.

نمونه

تعيين مراد نهايي امام دانسته اند و گاه ظهوري كاملاً متفاوت از آنچه از حديث بدون سؤال مي فهميم، به حديث نسبت داده اند (1) يا به قرينه پرسش راوي، يكي از چند معناي محتمل حديث را برگزيده و بقيه را كنار نهاده اند. (2) فقها گاه اطلاقات پاسخ را به قرينه سؤال مقيد كرده اند، گاه عمومات آن را تخصيص زده اند، گاه از انعقاد و شكل گيري اطلاق و عموم جلوگيري كرده اند (3) و گاه اجمال حديث را به وسيله سؤال برطرف ساخته اند. (4)

نمونهمي دانيم كه پنج چيز وضو را باطل مي كند. خواب، خروج بول، غائط، ريح و آميزش جنسي؛ اما حديثي در دست است كه مبطلات وضو را منحصر به آنچه از مخارج انسان بيرون مي آيد مانند غائط، بول و ريح، كرده و بقيه را ذكر ننموده است: أبوبصيرِ المُراديِِّ عَنِ الإمامِ الصّادقِ عليه السلام: سَألْتُهُ عَنِ الْحِجامَه وَ الْقَيْْءِ وَ كلِّ دَمٍ سائِلٍ، فَقالَ: «لَيسَ فيهِ وُضُوءٌ، إنَّما الْوُضُوءُ مِمّا خَرَجَ مِنْ طَرَفَيكَ الَّذَينِ أنْعَمَ اللهُ بِهِما عَلَيك.» ابو بصير مرادي از امام صادق عليه السلام درباره نقض وضو با حجامت و قي و هر خوني كه از رگها سيلان يابد پرسيد. امام فرمود: «در اينها وضو نيست. وضو تنها پس از خروج چيزي از دو مخرج انسان است، كه از نعمتهاي الهي به شمار مي آيند.»

.

چكيده

علامه مجلسي براي حل اين مشكل، انحصار مبطلات وضو را به آنچه از مخارج انسان بيرون مي آيد، حصر حقيقي ندانسته، بلكه آن را نسبي (اضافي) خوانده است. (1) به سخن ديگر، پاسخ امام با عنايت به سؤال ذهني راوي است كه آيا افزون بر بول و غائط، همه مواد ديگري كه از بدن بيرون مي آيد، مانند خون حجامت و اخلاط بيني و يا قي كردن نيز وضو را باطل مي كند؟ امام هم با توجه به اين محدوده، يعني چيزهاي خارج شده از بدن، نواقض وضو را محصور به بخشي از اين مواد مي كند كه از مخرج بول و غائط بيرون مي آيد و به نواقض ديگر نظر ندارد. اين توجه موجب مي شود كه ما نواقض وضو را به آنچه در اين حديث آمده حصر نكنيم و ناقضهايي مانند خواب را كه ارتباطي با مواد خارج شدني از بدن ندارد از دايره بيان حديث بيرون و حديث را ناظر به غير آن بدانيم.

چكيدهo گوينده سخن مي تواند با افزودن قرينه هاي متصل يا منفصل، معناي ابتدايي سخن خود را دگرگون يا گستره آن را تغيير دهد. o متكلم حق دارد كه گاه به سبب پيشامدي، با ابهام سخن بگويد و سپس با سخن ديگري، آن را روشن يا بي اعتبار سازد. o به سبب زيستن امامان در وضعيتها و زمان هاي گوناگون از يك سو، و سطح فكري و مذاهب مختلف مخاطبان از سوي ديگر، اجمال و تبيين و ابهام و افزودن قرينه در

.

پرسش و پژوهش

احاديث شيعه شايع است. o احتمال وجود قرينه ها موجب مي شود كه به فهم اوليه خود از حديث اعتماد نكنيم و پس از كاوش و فحص از قرينه هايي مانند مخصِّصها، مقيدها و ناسخها به فهم خود از حديث اعتبار بخشيم. o قرينه ها چند گونه و قرينه هاي متّصل كلامي مطابق با تقسيم بندي سنّتي دو گونه اند: قرينه معينه و قرينه صارفه. هر دو گونه، واژه يا جمله اي هستند كه در كنار همان سخن اول مي نشينند. o قرينه معينه، برخي از معاني واژه هاي چند معنايي را كنار مي نهد و گاه آن را به يك معنا منحصر مي كند. o قرينه صارفه، معناي اصلي كلمه را كنار مي نهد و مقصود اصلي گوينده را نمايان مي سازد. o آيات، اشعار و مثلهاي به كار رفته در احاديث و نيز پرسش راوي و تعليل معصوم، هر يك قرينه اي مهم براي فهم مقصود نهايي گوينده حديث است.

پرسش و پژوهش1. وجود قرينه هاي منفصل چه وظيفه اي را بر دوش ما مي نهد؟ 2. مفهوم تعليل و گونه هاي آن را بيان كنيد. 3. مثلهاي به كار رفته در نامه 28 نهج البلاغه را شرح دهيد. 4. تضمين نهفته در اين متن را تبيين كنيد: قال المأمون للرّضا عليه السلام: «ما الدليل علي خلافه جدَّك؟» قال عليه السلام: «أنفسنا»؛ فقال المأمون: «لولا نسائنا»؛ فقال الرّضا عليه السلام: «لولا ابنائنا»؛ فسكت المأمون. 5. برخي احاديث در باره عدّه طلاق را كه دربردارنده حكمت آن هستند، بيابيد و با كمك استادان محترم، آنها را تحليل كنيد. 6. يك حديث بيابيد كه سؤال راوي در فهم پاسخ امام و يا گستره آن مؤثر باشد.

.

درس هشتم : اسباب ورود حديث (1)

شيوة يافتن اسباب ورود حديث

خواستند كه سخنان ديگران را نيك بشنوند و سپس يا بپذيرند يا با آنها رويارويي كنند و اگر خود از عهده برنمي آيند، بر ايشان عرضه كنند و پاسخ بگيرند. (1) روشن است كه راويان، اين فتاوي و نظرات را در كنار حديث صادرشده مي ديده و حديث را مي فهميده اند؛ اما لزوماً همه اين قرينه ها را نقل نكرده اند. راويان گاه حتي متوجه اين نكته نبوده اند كه ممكن است يك قرينه بزرگ و روشن، در گذر زمان، به رازي پوشيده و مطلبي مغفول تبديل شود. به سخن ديگر همان گونه كه ما در حكايت حوادث و سخنان گويندگان معاصر، از نقل جزئيات پيراموني سخن و ضميمه هاي واقعه غافليم، آنان نيز گاه از نقل دغدغه هاي ذهني انديشمندان هم عصر امامان و نظرهاي متفاوت و متقابل فتاوي فقيهان ديگرانديش، غفلت كرده ، اگرچه خود از آنها آگاه بوده اند. برخي از آنان حتي گاه متوجه نبوده اند كه امام معصوم در مقام حفظ راوي يا كيان شيعه است، نه در صدد بيان حكم واقعي و الهي، و نيز نمي دانستندكه به سبب حضور جاسوسي در مجلس گفتگو يا خطرات احتمالي عمل به حكم حقيقي واقعه، امام به گونه اي دوپهلو و كنايه آميز سخن مي گويد يا به صراحت از بيان حكم واقعي خودداري مي كند. شناخت اين وضعيت ها است كه فهم حديث را به مبحث اسباب ورود حديث پيوند مي زند و نياز به آن را نشان مي دهد.

شيوه يافتن اسباب ورود حديثبا توجه به آنچه گذشت، براي فهم بهتر حديث و رسيدن به مراد نهايي گوينده، بايد با كاوش در منابع مرتبط و ناظر به حديث، از سبب ورود حديث و فضاي جانبي آن مطلع شويم. اين منابع، بسته به متن و موضوع حديث، ممكن است منابع حديثي ديگر يا منابع تاريخي و تفسيري يا هر منبع مرتبط ديگري باشد؛ مثلاً فهم خطبه هاي حماسي امام حسين عليه السلام از مدينه تا كربلا، در گرو درك شرايط

.

نمونه هاي حديث شيعه

اجتماعي و سياسي جامعه معاصر با امام و مطالعه تاريخ صدر اسلام است. اين امر ما را ناگزير مي سازد تا جريانهاي سياسي، فرهنگي و اجتماعي حاكم را به خوبي بشناسيم و زمينه هاي صدور حديث را دريابيم. ما شيوه جستجو را، حدّاقل در حوزه منابع حديثي، همان شيوه يافتن خانواده حديث مي دانيم كه در درسهاي بعدي خواهد آمد. در اينجا با ارايه چند نمونه، تأثير شگرف آگاهي از سبب صدور حديث را بر فهم معناي حديث نشان مي دهيم.

نمونه هاي حديث شيعهنمونه نخست:پيامبر اكرم: مَنْ بَشَّرَني بِخُرُوجِ آذارَ فَلَهُ الْجَنَّه. (1) هر كس مرا به خروج [ماه] آذار بشارت دهد، به بهشت مي رود. اين حديث در مجموعه هاي روايي اهل سنّت، مورد خدشه قرار گرفته است و به نقل از احمد بن حنبل آن را بي اعتبار دانسته اند؛ (2) اما با مراجعه به مصادر شيعي و يافتن وجه صدور آن، حديث را به راحتي معنا كرده و آن را مي پذيريم. شيخ صدوق سبب صدور حديث را از ابن عباس نقل كرده است: كانَ النَبِي صلي الله عليه و آله ذاتَ يوْمٍ في مَسْجِدِ قُبا وَ عِنْدَهُ نَفَرٌ مِنْ أصْحابِهِ فَقالَ: «أوَّلُ مَنْ يدْخُلُ عَلَيكُمُ السّاعَه، رَجُلٌ مِنْ أهْلِ الجَنَه». فَلَمّا سَمِعُوا ذلِكَ قامَ نَفَرٌ مِنْهُمْ فَخَرَجوا وَ كُلُّ واحِدٍ مِنْهُمْ يحِبُّ أنْ يعُودَ لِيكونَ أوَّلَ داخِلٍ فَيسْتَوجِبَ الْجَنَّه، فَعَلِمَ النَّبِي صلي الله عليه و آله ذلِكَ مِنْهُمْ، فَقالَ لِمَنْ بَقِيَ

.

چكيده

زمان پيامبر خدا درگذشت و دو دينار باقي نهاد و پيامبر خدا فرمود: «مال فراواني بر جاي نهاده است.» امام عليه السلام فرمود: او مردي بودكه نزد بينوايان سكناگزيده در ايوان خانه پيامبر مي آمد و از آنان گدايي مي كرد و چون درگذشت، دو دينار بر جاي گذاشت.

نمونه پنجم:در روايتي كه از ابان احمر نقل شده آمده است: سَألَ بَعْضُ أصْحابِنا أبَاالْحَسَنِ عليه السلام عَنِ الطّاعُونِ يقَعُ في بَلْدَه وَ أنَا فيها، أتَحَوَّلُ عَنْها؟ قالَ: «نَعَمْ.» قالَ: فَفِي الْقَرْيه وَ أنَا فيها، أتَحَوَّلُ عَنْها؟ قالَ: «نَعَمْ.» قالَ: فَفِي الدّارِ وَ أنَا فيها، أتَحَوَّلُ عَنْها؟ قالَ: «نَعَمْ.» قُلْتُ: وَ إنّا نَتَحَدَّثُ أنَّ رَسولَ اللهِ صلي الله عليه و آله قالَ: «اَلْفَرارُ مِنَ الطّاعُونِ كَالْفَرارِ مِنَ الزَّحْفِ.» قالَ: «إنَّ رَسولَ اللهِ صلي الله عليه و آله إنَّما قالَ هذا في قَوْمٍ كانُوا يكُونُونَ فِي الثُّّغُورِ في نَحْوِ الْعَدُوِّ فَيقَعُ الطّاعُونُ فَيخَلُّونَ أماكِنَهُمْ وَ يفِرُّونَ مِنْها، فَقالَ رَسولُ اللهِ صلي الله عليه و آله ذلكَ فيهِمْ.» (1) برخي از دوستان ما درباره حكم فرار از طاعون از امام كاظم عليه السلام پرسيدند كه: آيا اگر در شهر يا روستا يا خانه اي طاعون بيايد، مي توان از آنجا به جاي ديگر رفت؟ فرمود: آري. گفتم: از رسول خدا حديث داريم كه فرمود: «فرار از طاعون مانند فرار از [ميدان] جنگ است.» امام عليه السلام پاسخ داد: پيامبر خدا اين را درباره گروهي فرمود كه در مرزها، در برابر دشمن بودند و طاعون در ميانشان افتاد و مواضع و سنگرهايشان را خالي گذاشتند و فرار كردند. پس ايشان اين را در باره آنان فرمود.

چكيدهo سبب ورود يعني زمينه پيدايش حديث كه سخن معصوم به آن ناظر است و اعمّ از شرايط سياسي، اجتماعي و فرهنگي و شامل حالتهاي راوي و پرسشهاي

.

پرسش و پژوهش

آشكار و نهان مخاطب است. o اسباب ورود حديث، مانند شأن نزول قرآن، ما را در فهم درست حديث و درك مقصود اصلي گوينده ياري مي كنند. o توجه به اسباب ورود حديث در دوران امام باقر و امام صادق، اهميت بيشتري دارد. زيرا در اين دوره، فتاوي فقيهان و عقايد متكلمان بسياري عرضه شده بود و امامان به گونه اي مستقيم يا به وسيله شاگردان خود، به نقد و بررسي آنها پرداخته يا ناچار از همراهي با آنان در حالت تقيه بودند. o قرينه هاي مقامي و تأثيرگذار به طور كامل نقل نشده اند و دانش پژوهان براي دست يابي به آنها ناگزير از مراجعه به كتب گوناگون فقهي، تاريخي، تفسيري و عقيدتي هستند. o شيوه اصلي بازيابي اين قرينه ها در حوزه حديث و تفسير، همان شيوه بازيابي خانواده حديث است، كه در درسهاي بعد خواهد آمد.

پرسش و پژوهش1. اسباب ورود حديث را تعريف و رابطه آن را با قرينه هاي مقامي تبيين كنيد. 2. براي يافتن اسباب ورود احاديث اعتقادي، به كاوش در كدام رشته هاي علمي نيازمنديم؟ 3. دست كم دو حديث بيابيد كه توجه نكردن به اسباب صدورشان، مانع فهم درست آنها شده است. 4. سه كتاب شرح الحديث نام ببريد كه اسباب ورود برخي احاديث را يافته و ارائه كرده اند.

.

درس نهم : اسباب ورود حديث (2)

چكيده

درس دهم : تشكيل خانوادة حديث (1)

ضرورت بازيابي خانوادة حديث

نقل معنا

ما اگر سخن بگوييم موافق با قرآن و سنّت سخن مي گوييم؛ ما از خدا و رسولش نقل مي كنيم و نمي گوييم فلاني و فلاني گفت تا كلام ما متناقض شود. سخن [امام] آخر ما مانند سخن [امام]اول ما و سخن اولين ما تصديق كننده سخن آخرين ماست.

نقل معنادليل ديگري كه ضرورت جستجوي احاديث هم خانواده را ثابت مي كند، وجود شيوه نقل معناست؛ يعني نقل معنا و محتواي يك خبر بدون جمود بر الفاظ و واژه ها. نزد عقلا، نقل معنا يك شيوه معمول در نقل شفاهي است و در نقل كتبي نيز در موارد نقل قول غير مستقيم به كار مي رود. امامان ما اين شيوه عقلايي را امضا كردند و ضمن احاديثي چند بر آن صحّه گذاردند؛ اما با تأكيد بر اينكه تفاوت واژه ها، به تفاوت معنا نينجامد. (1) ايشان اين شيوه را در نقل احاديث خود، حداقل در غير دعاها و نامه ها، جايز دانستند و با اين اجازه، نقل حديث را آسان ساخته و به ترويج و همگاني شدن آن ياري رساندند. از اين رو نقل معنا نزد عالمان شيعي يك سيره امضا شده و مقبول و به گفته آيت الله بروجردي امري شايع در ميان راويان بوده است . ايشان در كتاب احاديث مقلوبه مي گويد: چون در احوال راويان روايات امامان معصوم مي نگريم، درمي يابيم كه در موارد بسياري، عين الفاظ آنچه را شنيده اند نقل نمي كنند، بلكه معناي آنچه را دريافته اند و به ذهن خويش سپرده اند بازگو مي كنند، اگرچه گاه در اين ميان دچار خطا هم مي شوند (2) . نتيجه اين شيوه، خدشه در استدلال به همه جزئيات متن است. بي توجهي به تاريخچه نقل معنا، گاه ما را در بند الفاظ و واژه ها گرفتار

.

سيرة محدّثان

سيره محدّثانبازيابي موضوعي و گردآوري احاديث هم مضمون، روش عمومي محدّثان و فقيهان بزرگ ما بوده و اين نشان دهنده اهميت تشكيل خانواده حديث براى فهم يا تسهيل درك احاديث نزد آنان است. برقي، احاديث كتاب المحاسن- از كهن ترين مجموعه هاي بزرگ حديثي شيعه كه تنها بخشي از آن در دسترس است- را به صورت موضوعي دسته بندي و تدوين كرده است. پيش از او نيز برخي از صاحبان اصول اربعمئه (مانند حريز بن عبدالله) اصلهاي خود را چنين سامان داده اند، همان گونه كه در نقل احاديث به وسيله راويان جامع نگار (همچون ابن ابي عمير، يونس بن عبدالرحمان، حسين بن سعيد اهوازي و علي بن مهزيار) شاهد هستيم. محمد بن يعقوب كليني در الكافي، محمد بن حسن صفّار در بصائر الدرجات، شيخ صدوق در من لا يحضره الفقيه و شيخ طوسي در بسياري از كتابهاي خود، همين روش را پي گرفته اند. آنان به جاي روش مسندنويسي، كه احاديث يك راوي (نه يك موضوع) را در كنار هم قرار مي دهد، روش تبويب موضوعي را برگزيدند، با آنكه روش مسندي كهن تر و ساده تر بود. آنان اين اصل روشن و عمومي را مي دانستند كه احاديث به هم ناظرند و در صورتي كه به يك موضوع اشاره داشته باشند و يك نقطه را نشانه روند، بايد در كنار هم مطالعه و بررسي شوند. اين روش، حتي در ميان اهل سنّت كه مسندهاي متعددي داشتند، جاي خود را گشود و صحاح ستّه بر اساس تبويب موضوعي شكل گرفتند. اين دسته بنديهاي موضوعي، چه به صورت ابواب فقهي و چه به صورت اخلاق و تاريخ و سيره، ورزيدگي محدّث را نشان مي دهد و به خواننده مي فهماند كه مؤلف تا چه حد توانسته است مفهوم حقيقي و منظور نهايي گوينده يا گويندگانِ چند حديثِ گرد آمده در يك باب را به درستي دريابد. برخي از محدّثان بزرگ، اين مفهوم و نتيجه به دست آمده از چندين روايت هم محور را عنوان همان باب قرار داده و بدين گونه برداشت خود را ارائه كرده اند. بارزترين اين اشخاص، شيخ حرّ عاملي (م 1104 ه) است كه كاري سترگ را در

.

فوائد بازيابي خانوادة حديث

تقييد حكم

خاص در اصطلاح، عبارت از دليلي است كد ه چون در برابر دليلي فراگيرتر (اعم) از خود قرار گيرد، دلالتش از آن قوي تر باشد و موجب شود تا به حكم آن دليل عام در بخش مربوط به خاصّ عمل نكنيم. (1) به عبارت ديگر، عام و خاص دو مفهوم نسبي اند و در مقابله با هم معنا مي يابند. اصوليان تقسيمات متعددي براي عام برشمرده اند كه در علم اصول فقه مطرح شده است و از اين رو تنها با ذكر يك مثال، بحث را به پايان مي بريم. احاديث متعددي هماهنگ با قرآن، اسراف را كاري ناپسند و مذموم دانسته اند، كه از جمله آنهاست: «اَلإسْرافُ يُفْنِي الْجَزيلَ؛ (2) اسراف، [مال] زياد را نابود مي كند»و «أقْبَحُ الْبَذْلِ السَّرَفُ؛ (3) بدترين ريخت و پاش اسراف است». اما برخي احاديث نيز آن را تحديد و تعريف كرده اند كه مي توان آنها را مخصّص دانست؛ مانند: «اَلإسْرافُ مَذْمُومٌ في كُلِّ شَيءٍ إلّا في أفْعالِ الْبِرِّ: (4) اسراف در هر چيزي نكوهيده است، جز در كارهاي نيك»و «لَيْسَ فيما أصْلَحَ البَدَنَ إسْرافٌ؛ (5) در آنچه بدن را به سامان مي آورد، اسراف نيست».

تقييد حكممطلق در لغت يعني مرسل، رها و آنچه قيد و بند ندارد و در اصطلاح، به معناي واژه اي است كه ناظر به همه حالات يك فرد يا مفهوم است و اختصاص به حالت خاصي ندارد. مقيَّد نقطه مقابل مطلق است؛ يعني واژه اي كه شيوع ندارد و مختص برخي حالتهاي يك فرد و مفهوم است؛ گرچه قابليت شيوع را دارد و هرگاه قيد را بردارند،

.

چكيده

ذِكْرِ اللهِ، قاسِيه قُلُوبُهُمْ وَ لكِنْ لا يَعْلَمُونَ. (1) به جز ذكر خدا سخن زياد مگوييد، كه پرگويان در غير ذكر خدا، دلهايشان سخت است، اما خود نمي دانند. اين دو حديث مي فهماند كه نكوهش سخن فراوان، شامل ذكر خدا نمي شود.

سه.دو حديث امام علي عليه السلام: «ثَمَرَه الْعَقْلِ مُداراه النّاسِ؛ (2) ثمره عقل، مداراي با مردم است»؛ و «عِنْوانُ الْعَقْلِ مُداراه النّاسِ؛ (3) سر لوحه عقل، مداراي با مردم است» هر دو مطلق هستند، اما به وسيله حديث «رَأسُ الْعَقْلِ بَعْدَ الدّينِ مُداراه النّاسِ في غَيْرِ تَرْكِ حَقٍّ؛ (4) رأس عقل پس از دينداري، مداراي با مردم است، بدون آنكه به ترك حق بيانجامد»، به مداراي حق مدارانه مقيّد مي شود. اين نمونه ها به خوبي روشن مي كند كه بازيابي و كنار هم نهادن احاديث مرتبط و مشابه تا چه حد در روشن شدن مقصود اصلي مؤثر است.

چكيدهo قرينه هاي منفصل كلامي در حديث، احاديث ديگري اند كه مشابه و مرتبط با آن حديث و همگي ناظر به يك موضوع باشند. o ميان احاديث هم خانواده، رابطه هاي متعددي مانند تخصيص و تقييد، برقرار است. o تشكيل خانواده حديث، يعني يافتن اين احاديث و فهم نسبتهاي آنها با همديگر، براي فهم مقصود اصلي گوينده حديث. o ضرورت جستجو از قرائن و تشكيل خانواده حديث از دو نكته ناشي مي شود:

.

پرسش و پژوهش

اول، هماهنگي كامل ميان ائمه كه نتيجه آن، عدم پذيرش اختلاف ميان احاديث آنان است و دوم، وجود نقلهاي متفاوت و رواج شيوه نقل معنا در كنار نقل لفظي. o جستجوي احاديث هم خانواده، سيره محدّثان نيز هست و از اين رو، كتابهاي حديثي شيعه بيشتر به شيوه موضوعي (نه مسندي) تدوين شده است. نمونه مشابه، تفسير موضوعي قرآن است. o پس از تشكيل خانواده حديث، قدر مشترك نقلهاي گوناگون معتبر مي شود و بخشهاي متفاوت هر نقل نيز به شرط عدم تعارض، اعتبار مي يابند. o تشكيل خانواده حديث، ما را از نسبت دادن حكم نادرست به دين بازمي دارد و موجب مي شود در اولين برخورد با حديث عام، حكم را عمومي ندانيم. اين نكته در باره حديث مطلق نيز جاري است و نمي توان بدون جستجو از مقيّد، فراگيري آن را حجّت دانست.

پرسش و پژوهش1. قرينه هاي خارجي و خانواده حديث چه نسبتي با هم دارند؟ 2. شباهت هاي بازيابي خانواده حديث را با تفسير موضوعي قرآن بيان كنيد. 3. شرط اساسي نقل معنا كدام است؟ 4. حديث «إنّي لاُحبّ أن أقدمَ علي ربّي و عملي مستوٍ» را با توجه به احاديث مشابه آن در كتاب الكافي، ترجمه كنيد. 5. حديث «من كان رفيقاً في أمره، نال ما يريد من النّاس» را با توجه به احاديث هم خانواده اش تبيين كنيد.

.

درس يازدهم : تشكيل خانوادة حديث (2)

مراجعه به جوامع روايي و تصنيفهاي موضوعي

قابل بهره برداري نباشد، بايد از راههاي ديگر سود جست. اين راهها بايد همگي و در كنار هم پيموده شود تا خانواده حديث، به شكل هرچه كامل تري به دست آيد.

الف: مراجعه به جوامع روايي و تصنيفهاي موضوعيجوامع روايي، به ويژه جوامع روايي شيعه، به روش موضوعي دسته بندي شده اند و از اين رو، يافتن حديث مورد بحث در يكي از ابواب آنها مي تواند ما را به دسته اي از احاديث مشابه آنها رهنمون كند. اين درست مثل يافتن حديث در منبع اصلي و كتاب مصدر حديث است، با اين تفاوت كه به علت كاوش مؤلف و گردآوري جامع و همه جانبه او، با احاديث متعدد و از چندين منبع مختلف رو به رو مي شويم. نمونه برجسته اين دسته كتب در زمينه احاديث فقهي، وسائل الشيعه و در زمينه احاديث غير فقهي بحار الأنوار است. جامعيت و دسته بندي زيباي اين دو كتاب چنان بوده است كه بهره بران از حديث را از مراجعه به كتب اصلي حديث باز داشته و حتي در قرنهاي اخير به مهجوريت كتب اربعه در ميان دانش پژوهان انجاميده است. اگرچه ما به هيچ روي به كفايت مراجعه محقق به اين جوامع توصيه نمي كنيم و برخي از ناكاميها را در دست يابي به احاديث مورد نياز يا متن درست و اصلي، نتيجه همين كار مي دانيم. مراجعه به كتب خاص نوشته شده در زمينه موضوع اصلي مورد پژوهش نيز سودمند است. به عنوان مثال، احاديث دوستي و برادري را در كتاب مصادقه الإخوان از شيخ صدوق و احاديث مربوط به ماههاي مبارك رمضان و شعبان و رجب را در فضائل الأشهر الثلاثه از همو بايد ديد. در حوزه حديث اهل سنّت، ابن ابي الدنيا تأليفهاي كم حجم و موضوعي فراوان دارد (1) و براي مراجعات معمولي و كم عمق در زمينه احاديث اهل سنّت، مطالعه الترغيب و الترهيب تأليف منذري و نضره النعيم و براي مراجعات كاربردي و مشتمل بر احاديث فريقين، مجموعه ميزان الحكمه و كتاب هاي حديثي معاصر توصيه مي شود.

.

استفاده از معجمهاي لفظي و موضوعي

دو نمونه

همساني گزاره و خبر، دو حديث ذيل، نمونه خوبي است: ما مِنْ عَبْدٍ فَتَحَ عَلي نَفْسِهِ باباً مِنَ الْمَسْئَلَه إلّا فَتَحَ اللهُ عَلَيْهِ سَبْعينَ باباً مِنَ الْفَقْرِ. (1) مَنْ فَتَحَ عَلي نَفْسِهِ بابَ مَسْئَلَه فَتَحَ اللهُ عَلَيْهِ سَبْعينَ باباً مِنَ الْفَقْرِ. (2)

دو نمونهبراي روشن شدن تأثير بازيابي خانواده حديث در فهم آن، دو نمونه مي آوريم:

يك. احاديث حلق امام علي عليه السلام فرموده است: «لا تَباغَضُوا، فَإنَّهَا الْحالِقَه». (3) اين حديث كه در واقع از آموزه هاي پيامبر به علي عليه السلام است و در ميان احاديث نبوي نيز به چشم مي خورد (4) ، به گونه هاي متفاوتي ترجمه و تفسير شده است. اما تنها كساني آن را درست ترجمه كرده اند كه احاديث هم خانواده آن را ديده اند و با كمك آن احاديث به استعاره و معناي زيباي اين كلام پي برده اند. پيامبر اكرم خود هنگام بيان اين حديث، معناي آن را گفته است، اما تقطيع و جدا افتادن احاديث هم خانواده از يكديگر، برخي مترجمان زبردست نهج البلاغه را با همه استادي و توانايي در ترجمه متون مشكل و غريب، از معناي اصلي دور كرده و موجب شده است «حالقه» را به قطع كننده پيوند خويشاوندي (5) يا از بين برنده نيكي ها (6) ترجمه كنند. ما تنها احاديث مشابه و كامل را در ميان مي گذاريم و ترجمه آن را ارائه

.

خانوادة بزرگ حديث

متقابلها

مي دهند و از اين نظر در حوزه معنايي خود روشن و روشنگرند. اما با توجه به وجود روايات بسيار در همه پهنه هاي زندگي كه ناظر به بسياري از مفاهيم اعتقادي و اخلاقي اند و تعدّد و تقارب اين مفاهيم، ضروري است كه روايات ذيل همه اين موضوعات مرتبط و به هم پيوسته را مطالعه كنيم. براي مثال، احاديث أمل (آرزو)، خود بسيار زياد و شامل بيش از يكصد حديث است. امل مذموم، امل ممدوح، آمال طولاني و دور و دراز، بزرگ ترين آرزو و ... همه خود از عناوين فرعي باب امل هستند. اما مفاهيم تمنّي و رجاء نيز از جهاتي به اين موضوع نزديك و با آن مرتبط اند و از اين رو، براي نگرش كلي و دقيق اسلام و پيشوايان ما به امل و آرزو، به بررسي احاديث اين سه دسته و حتي برخي از احاديث باب طمع نياز داريم. به عبارت ديگر اگر بخواهيم يك تحقيق كامل انجام دهيم، بايد افزون بر ديدن همه احاديث باب امل، خانواده حديث هر يك از ابواب تمنّي، رجاء و طمع را نيز تشكيل دهيم و آن گاه با توجه به احاديث مشترك و متقارب هر يك از اين خانواده ها، نظر نهايي را درباره آرزو بيان داريم. گفتني است گاه موضوعات مرتبط دسته بزرگي از احاديث را شامل نمي شود و در پيگيري و جستجو، جز معدودي حديث به دست نمي آيد. در اين صورت احاديث آن در كنار همان خانواده موضوع اصلي نهاده مي شوند، نه آنكه به صورت مستقل مطرح گردند. براي مثال واژه «نُزْهَه» نسبت به «فرح» و «سرور» چنين است.

متقابلهاحوزه معنايي هر مفهوم با مفهوم مقابل آن تحديد و در بسياري از موارد تعريف و تبيين مي شود. اين كاركرد مانند كاركرد واژه هاي متضاد و از مصداقهاي قاعده «تُعْرَفُ الأشْياءُ بأضْدادِها» است. گفتني است مفهوم متقابل، خود با موضوع اصلي در تقابل است و از اين رو با احاديث متعارض كه در درس بعد مي خوانيم متفاوت است. احاديث متعارض داخل همان موضوع اند، اما با دسته اي از احاديث آن موضوع، متعارضند.

.

چكيده

حال اگر اين دو مفهوم متقابل بار ارزشي متعادل و تكرّر نسبي متوازن داشته باشند يعني تعداد احاديث هر دو سو، نزديك به هم و شدّت و ضعف هر طرف در حكم ها و درخواست ها هم اندازه باشد، توجه محض به احاديث يك طرف تقابل و غفلت از احاديث طرف ديگر، ما را دچار افراط در ارزش گذاري آن مفهوم مي كند و توصيه ها يا مذمّتهاي حديث را بدون مرز مي بينيم و در مقام عمل نيز به افراط و تفريط مي گراييم. به عبارت ديگر، هر يك از دو مفهوم متقابل به منزله يك قيد بزرگ براي ديگري است، كه توجه نكردن به آن همان اشكالي را پديد مي آورد كه در درون يك خانواده حديث پيش مي آيد و حكمي را كه در واقع مقيد است، به سبب نديدن قيد، مطلق مي بينم و حكم خاص را عام مي پنداريم. اين توجه يكسويه و نديدن احاديث مربوط به مفهوم متقابل، گاه موجب سكوتهاي افراطي و طولاني از سوي كساني شده كه احاديث سكوت را ديده و احاديث كلام را نديده اند و گاه آنان را كه احاديث سرور و فرح را ديده ولي به احاديث حزن توجه نكرده اند، در شاديهاي هيجاني و طربهاي خيالي فرو برده است. از اين رو، تشكيل خانواده حديث براي مفهوم متقابل نيز لازم است و در مثال نخست، احاديث باب يأس كه با أمل متضاد است نيز بايد اخذ و در كنار أمل مطالعه شود. اين شيوه، يعني ديدن احاديث موضوعهاي مرتبط و متقابل در كنار موضوع اصلي، در تاريخ تدوين حديث سابقه دار است، اگرچه پردامنه نيست. در ميان متقدمان، كليني در سامان دادن كتاب عقل و جهل و ايمان و كفر كافي از اين روش سود جسته است و در عصر حاضر مي توان به كتاب هاي ميزان الحكمه، الحياه و نضره النعيم اشاره كرد.

چكيدهo دست يابي به احايث هم خانواده، از طريق مراجعه به جوامع روايي و كاربرد معجمهاي موضوعي و لفظي، به هر دو شكل مراجعه به كتاب و استفاده از

.

پرسش و پژوهش

رايانه، ميسّر است. به كمك رايانه و با استفاده از تركيبهاي گونا گون كلمه ها، مي توان احاديث متشابه را يافت. o احاديث متعددي وجود دارد كه مفهوم نخستين آنها پس از تشكيل خانواده حديث، به مفهوم متفاوتي تبديل مي شود. o حل برخي شبهه ها و كشف مقصود شارع در برخي موضوعات، نيازمند بررسي روايات ديگري نيز هست، كه موضوع آنها به نحوي با موضوع اصلي ارتباط دارد. اين احاديث در دو دسته كلي مرتبط و متقابل جاي مي گيرند. مجموع اين چند دسته بزرگ حديث را خانواده بزرگ حديث مي ناميم. o احاديث مفهوم متقابل، با احاديث متعارض، تفاوت دارد و توجه و گردآوري آنها، مي تواند ما را در تشكيل خانواده بزرگ حديث ياري دهد.

پرسش و پژوهش1. دو شيوه بازيابي احاديث مشابه را بيان كنيد. 2. خانواده بزرگ حديث، به چه معناست. 3. احاديث موضوع «مزاح» را گرد آورده و دسته بندي كنيد. 4. خانواده حديث «ما مِن عباده أفضلُ مِن عِفّه بَطن و فَرج» را تشكيل دهيد. 5. احاديث «سكوت» و «كلام» را گرد آورده و نتيجه نهايي را در برتري يكي بر ديگري بيان كنيد.

.

درس دوازدهم : احاديث معارض

حمل الفاظ ظاهر در وجوب بر استحباب

حمل بر حال ضرورت

اگر دو روز روزه (قضا) دارد، بايد ميان آنها يك روز افطار كند و اگر پنج روز روزه بدارد، بايد چند روز ميان آنها فاصله بيندازد و در هر حال، نمي تواند بيش از هشت روز متوالي روزه قضا بگيرد و اگر هشت يا ده روز روزه قضا دارد، روزي را ميان آنها افطار كند. شيخ طوسي با توجه به روايات متعددي كه پي در پي بودن روزه هاي قضا را نه تنها جايز، بلكه راجح و افضل مي دانند، اين روايت را اين گونه تفسير كرده است كه منظور، جواز فاصله انداختن ميان روزه هاي قضاست و امر امام در اينجا دلالت بر وجوب ندارد، بلكه اباحه و جواز را براي مكلّف به دنبال دارد. (1)

سه. حمل بر حال ضرورتاز ديگر موارد تأثير حديث معارض، حمل امر و جواز بر حال ضرورت است. روايت يونس بن يعقوب از امام صادق عليه السلام شاهد خوبي براي اختصاص امر به حال ضرورت است: حَضَرَتِ الصَّلاه الْمَكْتوبَه وَ أنَا فِي الْكَعْبَه، أفَاُصَلّي فيها؟ قالَ: «صَلِّ.» (2) وقت نماز واجب در مي رسد و من در كعبه هستم، آيا در آن نماز بخوانم؟ فرمود: آري، بخوان. شيخ طوسي در اينجا، با توجه به روايات منع كننده از نماز گزاردن در داخل كعبه (3) مي گويد: «مضمون حديث يونس بن يعقوب، يعني نماز گزاردن در داخل كعبه را، بايد مختص حال ضرورت دانست و مضمون احاديث ديگر را براي حال اختيار». (4)

.

حمل الفاظ ظاهر در حرمت بر كراهت

در باره حمل جواز بر ضرورت نيز مي توان حديث جميل بن درّاج از امام صادق عليه السلام را در باره احرام ارائه داد: لا بَأسَ بِالظِّلالِ لِلنِّساءِ وَ قَدْ رُخِّصَ فيهِ لِلرِّجالِ. (1) زير سايه رفتن براي زنان اشكالي ندارد، زيرا كه براي مردان نيز مجاز دانسته شده است. مي دانيم كه روايات متعددي زير سايه رفتن را براي مرد محرم جايز نمي دانند (2) و از اين رو شيخ طوسي اين روايات را حمل بر حال ضرورت (و نه اختيار) مي كند. (3)

چهار. حمل الفاظ ظاهر در حرمت بر كراهتدر جانب نهي نيز، اخبار معارض موجب مي شوند تا نهي را كه ظهور در حرمت دارد، بر كراهت حمل كنيم. شيخ طوسي در ذيل روايتي زير، به اين نكته تصريح كرده است. لا يَؤُمُّ صاحِبُ التَّيَمُّمِ الْمُتَوَضِّئينَ وَ لايَؤُمُّ صاحِبُ الْفالِجِ الأصِحّاءَ (4) ؛ كسي كه تيمّم كرده بر كساني كه وضو گرفته اند امامت نكند و آنكه فلج است براي كسي كه سالم است امام جماعت نشود. شيخ طوسي در ذيل روايت و در پاسخ اينكه چرا اين خبر را بر كراهت حمل كرده است، به اخباري استدلال مي كند كه امامت متيمّم (تيمّم كننده) را بر متوضّي (وضو گيرنده) جايز مي دانند و آنها را در پي اين خبر آورده است. (5)

.

حمل بر تقيه

پنج. حمل بر تقيهحمل بر تقيّه در جايي لازم است كه حديثي با سند معتبر، با احاديث استوار و فتاوي مشهور عالمان، معارض شود به گونه اي كه هيچ طريق جمع و حلي نماند و راهي نيز براي تفسير و تاويل آن يافت نشود. در اين حالت حديث از حجيّت مي افتد اما با توجه به درستي و اتقان سند حديث، ناگزير از تغيير در دلالت حديث و يا كشف جهت صدور آن هستيم. آنچه در حالتهاي قبلي آمد، تغيير در دلالت بود، اما تقيّه، كاشف جهت صدور است. يعني بدون آن كه به گزارش راوي و وثاقت او شك كنيم و يا در دلالت واضح و صريح متن حديث دست ببريم، آن را حمل بر تقيه مي كنيم و گوييم: امام براي مصلحتي بزرگتر، ناگزير از ابراز حكم به اين صورت مخالف با احاديث ديگر شده است. از ميان نمونه هاي فراوان تقيّه (1) ، روايت عمّار بن موسي از امام صادق عليه السلام را مي آوريم: فِي الرَّجُلِ يَتَوَضَّأُ الْوُضُوءَ كُلَّهُ إلّا رِجْلَيْهِ، ثُمَّ يَخُوضُ الْماءَ بِهِما خَوْضاً، قالَ: «أجْزَأهُ ذلِكَ.» (2) [از حضرت سوال شد:] مردي تمام اعمال وضو را انجام مي دهد به جز پاها، كه به جاي مسح، آنها را كاملاً با آب مي شويد. حضرت فرمود: اين كافي و درست است. روشن است كه اين گونه وضوگرفتن، درست نيست و روايات متعدّد و اجماع فقيهان شيعه، بر خلاف آن است. از اين رو، محدّثان و فقيهان، مانند شيخ طوسي، آن را حمل بر تقيّه كرده اند. (3)

.

نسخ

شش. نسخدر وجود و قبول نسخ، اختلاف نظر وجود دارد. برخي نسخ را مستلزم جهل خداوند مي دانند و از اين رو آن را نمي پذيرند. اين دسته مي گويند، اگر حكم مصلحت دارد، بايد هنوز هم باقي باشد و نسخ نشود و اگر مصلحت نداشته، پس چرا خداوند آن را وضع كرده است. امّا نسخ نزد شيعه به معناي تخصيص زماني است و از اين رو پذيرفته مي شود؛ به عبارت ديگر، ناسخ براي منسوخ محدوديت زماني اعلام مي دارد و ظهور بدوي آن را در جاودانگي، از ميان مي برد؛ زيرا هر دليلي بنا به ظهور بدوي ناشي از قانونگذاري، حكم خود را تا ابد مستقرّ مي دارد، امّا ناسخ كه حديثي معارض است و قوي تر از منسوخ مي نمايد، اين جاودانگي را مي زدايد. توضيح مطلب آن كه ما هميشه انتظار داريم كه احكام الهي و قانون هاي ديني، ابدي و فراگير باشند، اما اين انتظار صحيحي نيست. اگر چه خيلي و قريب به اتفاق احكام چنين اند اما تعداد اندكي از احكام، هميشگي نيستند و براي همه زمان ها، مصلحت ندارند. اين احكام به دليل كم بودنشان به وسيله يك بيان ديگر و در مرحله بعد از وضع حكم اول، محدود و منسوخ مي شوند. وجود نسخ در احاديث، قطعي و مسلّم است؛ امّا در گستره آن اختلاف است. برخي از احاديث باب اختلاف الحديث در كافي (1) به اين موضوع تصريح دارند. برخي از اين احاديث در پاسخ به سؤال از سرّ اختلاف نظر اصحاب رسول خدا با يكديگر و نيز اختلاف آراي آنان با نظريات امامان صادر شده است. برخي از كوتاه ترين اين روايات را مي آوريم.در كافي آمده است: مُحَمّدُ بْنُ مُسْلِمٍ عَنْ أبي عَبْدِ اللهِ عليه السلام قالَ: قُلْتُ لَهُ: ما بالُ أقْوامٍ يَرْوُونَ عَنْ فُلانٍ وَ فُلانٍ عَنْ رَسُولِ اللهِ صلي الله عليه و آله لا يُتَّهَمُونَ بِالْكذْبِ، فَيَجيءُ مِنْكمْ خِلافُهُ بِهِ، قالَ: «إنَّ الْحَديثَ يُنْسَخُ كَما يُنْسَخُ الْقُرْآنُ.» (2)

.

چكيده

بودن گوشت قرباني]، اشكالي در بيرون بردن آن نيست. احاديث ناظر به اين موضوع، در جوامع روايي و كتب فقهي موجود است. (1) نمونه هاي ديگري، مانند: منع زيارت قبور، (2) روزه روز عاشورا و خوردن گوشت الاغ وحشي نيز قابل ذكر هستند. محمّد باقر حسيني استرآبادي ،مشهور به ميرداماد (1040 ه)، نمونه هايي را برشمرده است. (3) گفتني است مباحثي مانند: جري و تطبيق، ظهر و بطن در روايات ناظر به قرآن، اختلاف سطح درك راويان (4) يا نياز مخاطبان (5) و ...، نكاتي است كه توجّه به آنها در فهم مقصود گوينده مؤثر است و در كتاب آسيب شناخت حديث به آنها پرداخته ايم.

چكيدهo شناخت و بازيابي احاديث معارض و حلّ اختلاف روايات با يكديگر، خود از شاخه هاي مهم دانش فقه الحديث است؛ به ويژه اگر اين تعارض و اختلاف به سادگي قابل حل نباشد. o اهميت مبحث تعارض و حلّ اختلاف احاديث از آنجاست كه ما نمي توانيم معصومان را داراي انديشه ها و سخنان معارض بدانيم و احكام متناقض را به آنان نسبت دهيم. o عوامل پيدايش تعارض اخبار متعدّداند و برخي مانند: بدفهمي، نيافتن قرينه ها، تصحيف، نقل معنا، جعل حديث و اختلاف سطح راويان و مخاطبان به ما

.

پرسش و پژوهش

مربوط مي شود و برخي عوامل ديگر مانند تقيّه، نسخ و تدريجي بودن بيان احكام، بيشتر با گويندگان حديث ارتباط دارد. o حلّ اختلاف اخبار به همه دانشهاي حديثي و به ويژه ساير مباحث فقه الحديث نياز دارد و توجّه به اخبار معارض هم در فهم احاديث مؤثر است. o تأثير در مفهوم متن، به شكل چرخش از معناي وجوبي به استحبابي، اختصاص جواز فعل به ضرورت و نيز حمل الفاظ ظاهر در حرمت بر كراهت پديدار مي شود. دو گونه ديگر تأثير، تقيّه و نسخ هستند. o در تقيّه، معصوم مراد جدّي خود را پنهان مي دارد و در نتيجه آنچه از ظاهر متن فهميده مي شود، قابل استناد نيست. o نسخ نزد شيعه، به معناي تخصيص زماني حكم است. ناسخ، جاودانگي معناي حكم را از ميان مي برد و آن را به زمان خاصّي محدود مي كند. o نسخ و تقيّه، پس از عدم امكان جمع عرفي به كار گرفته مي شوند و مانند تخصيص و تقييد و نيز حمل بر استحباب و ضرورت، راه حلهاي معمولي نيستند و به ويژه نسخ، بسيار اندك اتفاق مي افتد و اثبات آن نيازمند دليل معتبر است.

پرسش و پژوهش1. دو عامل از عوامل پيدايش اخبار متعارض را برشمرده و براي هر كدام نمونه بياوريد. 2. نسخ و تقيه را توضيح دهيد و براي هر يك، مثال بزنيد. 3. يك حديث بيابيد كه به خاطر حديث معارضش، مفهومش تغيير كرده است. 4. براي دو گونه از انواع حل و جمع روايات متعارض، نمونه هاي جديدي ارائه دهيد.

.

درس سيزدهم : بهره گيري از دستاوردهاي بشري

دانشهاي غير حديثي

نظر برگزيده

معرفت بشري را از ثبوت و دوام خارج ساخته است. چگونه مي توان اين معرفت دگرگون شونده را با آن معناي ثابت همراه كرد؟ پاسخهايي چند به اين پرسش مشكل ارائه شده است؛ برخي نسبي گرايان، حديث را نيز يك گزاره علمي مي دانند و آن را هم جزيي از كاروان در حال حركت علم مي بينند. آنان ورود گزاره هاي جديد و دستاوردهاي تاز ه علم بشري را به آستان انديشه انساني، موجب دگرگون گشتن گزاره هاي قبلي مي دانند و معرفتي ثابت از حقيقت هستي را انكار مي كنند و در اين ميان استثنايي را نمي پذيرند و اين تأثير را به همه شاخه هاي دانش بشري سرايت داده، تأثير پيش دانسته ها را در همه زمينه ها، حتي متون مقدس ديني، ادعا مي كنند.

نظر برگزيدهما اين تأثير را به طور اجمالي مي پذيريم، اما نه در همه جا و نه هميشه. ما نيز بر اين باوريم كه مي توان ميان معناي حديث، با مفهوم به ذهن آمده از آن تفكيك قائل شد. حديث در عصر ما، حكايت سخن و فعل معصوم است و ماهيت بشري دارد و اين حكايت و بازگويي سخن معصوم است و نه خود آن، كه به ذهن ما قدم مي نهد و از اين رو ممكن است در معرض آسيبهايي چون تقطيع و تصحيف و جدايي از قرينه هاي متعدد لفظي و مقامي قرار گيرد و با محكي خود، يعني آنچه معصوم فرموده و مقصودش بوده است مطابقت تام نداشته باشد. به عبارت ديگر، آنچه را معصوم مي دانسته و باور و ابراز داشته، منطبق با حقيقت هستي است و درست و ثابت و زوال ناپذير، اما آنچه دانش و باور معصوم را انتقال مي دهد، فعاليت راويان و از گونه كوششهاي بشري است و آنچه را ما نيز از گزارش راويان مي فهميم، نوعي تلاش ذهني و انساني است و اين دو در معرض خطا و اشتباه و از اين رو قابل تغيير و اصلاح اند. براى نمونه، علم طبّ و تجربه علمي و آزمايشهاي باليني ممكن است فهم ما را از برخي احاديث طبّي دگرگون كند. بسياري از افراد و حتي محدّثان چنين

.

فرايند تأثير دانشها بر فهم حديث

اختلاف و تعارض

اندوخته هاي علمي مرتبط تعامل برقرار كنند، براي ما مفيد و رهگشاست و همان گونه كه محدثان زبردست در ادب و بلاغت عربي، لطايف متن را استخراج مي كنند، انديشه هاي آشنا با روان و شخصيت انسان، از يك حديث به ظاهر ساده، دهها ويژگي شخصيتي و رواني انسان را بيرون مي كشند. براي نمونه، حديث «أقَلُّ النّاسِ مُرُوَّه، مَنْ كانَ كاذِباً؛ مروّت دروغگو از همه كس كمتر است.» (1) را در نظر مي گيريم. در نظر ابتدايي، آن را تنها يك نكوهش دروغ و دروغگو مي بينيم و از آن نتيجه مي گيريم كه نبايد دروغ گفت؛ اما اندك آشنايي با روان شناسي شخصيت، مي تواند اين پرسشها را در ذهن بسازد كه آيا حديث به ارتباط احساس كهتري با دروغ بافي اشاره ندارد؟ و آيا اين ارتباط يكسويه يا دوسويه است و اگر دوسويه است متغير مستقل كدام است و متغير تابع چيست؟ آيا قلّت مروّت، دروغگويي مي آورد يا دروغگويي به قلّت مروّت مي انجامد؟ اين پرسشها كه مي تواند زمينه ساختن آزمونهاي روان شناسي را نيز فراهم كند، ما را به حديثي مانند «لا يكْذِبُ الْكاذِبُ إلّا مِنْ مَهانَه نَفْسِهِ؛ (2) دروغگو جز به دليل خواري نفس خويش دروغ نمي گويد.» رهنمون مي شود وذهن ما را به آن حساس مي كند تا همبستگي خواري نفس و دروغ را به طور كامل بررسي كنيم. (3)

اختلاف و تعارضگونه دوم و زمينه ديگر تأثير دانشهاي بشري بر فهم حديث، اختلاف و تعارض است؛ تعارض ميان فهم ما و نتايج تجربه علمي بشر. ذهن بشر، به سبب

.

دانشهاي حديثي

بيشتري با حديث دارند (مانند كلام، روانشناسي، اخلاق و...) و تلاش براي حل اختلاف داده هاي دو حوزه، به ژرف تر شدن فهم ما از حديث ياري مي رساند.

دانشهاي حديثيشرح، تفسير و حتي ترجمه هاي فني و درست حديث، نمودهاي ديگر دانش بشري هستند، اما دانشهاي حديثي به شمار مي آيند، و نه غير حديثي. اينها دريافتهاي بشري از حديث اند و از اين رو، مراجعه به كتب شرح حديث و ترجمه هاي كهن و معتبر، و نيز برخي مباحث كتب فقهي و اصولي، فهم ما را از حديث تصحيح مي كند و يا تعميق مي بخشد. اين نكته قابل قبول است كه محدثان و عالمان پيشين، بيش از نسل كنوني، بر احاديث متمركز بوده اند و نزديكي آنها به عصر صدور حديث و نيز فضاي علمي قرون اوليه، آنان را بيش از ما در معرض بهره گيري از توفيقات الهي براي فهم و درك حديث قرار داده است. اين نكته در باره مؤلفان جوامع ثانويه حديث _ فيض كاشاني، علامه مجلسي و شيخ حرّ عاملي _ به گونه ديگري صادق است. آنان با احاطه گسترده به اكثر نزديك به اتفاق احاديث شيعه و قرائت پيوسته و ارتباط و انس مداوم با كتب حديث، زبان حديث را در موارد بسياري بهتر از ما درك مي كردند و از اين رو، شرحهاي بزرگي مانند مرآه العقول، روضه المتقين و نكات بياني الوافي و ديگر شروح كتب اربعه، براي ما غنيمتي بزرگ است. اين بدان معنا نيست كه ما در برابر فهم پيشينيان، وادار به تقليد شويم و هرچه گفته و نوشته اند، بدون تأمّل و دقّت بپذيريم؛ بلكه منظور آن است كه بدانها نيز توجه كنيم و رنج پي جويي و يافتن را بر خود هموار نماييم و اميدوار باشيم كه حاصل اين كوشش، ارزشمند است. علم ديگران و فهم پيشينيان، اگرچه حجيت ندارد، اما اهميت دارد. از آنجا كه ما اين شروح را در بخش پيشينه فقه الحديث گزارش كرديم و نيز شيخ آقا بزرگ تهراني در الذريعه بدان پرداخته

.

چكيده

است، آنها را تكرار نمي كنيم.

چكيدهo آخرين گام در تعميق فهم حديث، توجه به كوششهاي بشري است؛ چه در زمينه حديث و چه علوم انساني و مرتبط با حديث. o ما معتقديم تأثير دانش بشر بر فهم حديث دائمي و لزومي نيست، اما وجود دارد و از اين رو، توجه به فهم ديگران و نيز بهره گيري از علوم بشري مي تواند فهم ما را تغيير دهد يا تعميق بخشد. o چگونگي تأثير دانش بشر بر فهم حديث، دست كم به دو گونه است: گونه نخست به شكل ايجاد سؤال و بيرون كشيدن لايه هاي دروني است؛ گونه دوم هنگام تعارض داده هاي علوم و مفهوم حديث، امكان وقوع مي يابد. o گاه قطعيت تجربه هاي مكرر علمي موجب تغيير فهم اوليه ما نسبت به عموم يا اطلاق حديث مي گردد و گاه معناي آشكار حديثي معتبر، موجب ترديد در تحليلها و نظريه پردازيهاي علمي نهايي ناشده مي گردد. در مواردي هم هر دو قطعي و غير قابل تأويل هستند، كه در اين صورت بايد تفسير حديث را به استناد احاديث «ردّ العلم» به گويندگان حديث وانهاد. o فهم هاي روشمند از حديث با ورود اطلاعات جديد، لزوماً تغيير نمي كند و تأثيرگذاري تصادفي هر گزاره علمي جديد، تا زماني كه روشمند نشده و قابليت تعليم و تعلّم نيافته، قابل توصيه نيست؛ اما توجه به پرسشهاي هر عصر، به شيوه اجتهاد فقه شيعي، لازم است. o شرحها و ترجمه هاي فني و درست حديث نيز، جلوه ديگري از كوششهاي بشر در فهم حديث است و از اين رو، مراجعه به كتب شرح حديث و

.

پرسش و پژوهش

ترجمه هاي معتبر، سودمند است. گفتني است اهميت فهم ديگران، به معناي حجّت بودن آن نيست.

پرسش و پژوهش1. دو حديث بيابيد كه بر اثر رشد علوم انساني، بهتر فهميده و يا پذيرفته شده اند. 2. با استفاده از كتاب پژوهشي در فرهنگ حيا، مقصود حقيقي احاديث عفّت را توضيح دهيد. 3. دو حديث را به دلخواه ترجمه كنيد و سپس دست كم در يك صفحه شرح دهيد. 4. چند حديث؛ مانند حديث زير را با داده هاي دانش روانشناسي نوين مقايسه كنيد. امام علي عليه السلام: شدّه الغَضبِ تَغَيرُ المنطِقَو تَقطعُ مادَّه الحُجَّه وتُفَرِّقُ الفَهمَ.

.

بخش سوم: موانع فهم حديث

درس چهاردهم : موانع فهم متن

تصحيف و تحريف

در اين درس، موانعي را كه از فهم درست حديث پيشگيرى مي كند برمي شمريم؛ موانع پيش گيرنده از تأثير آنچه در مرحله پيشين به دست آمده است. به عبارت ديگر، فهم درست حديث در گرو به دست آوردن تواناييهاي برشمرده در درسهاي پيشين و پيراستن ذهن از موانع شمرده شده در اين دو درس و نيز برخي موانع ديگر است. اين موانع مي تواند به راحتي همه زمينه ها و قابليتهاي گرد آمده در سير فهم حديث را خنثي و ما را از دستيابي به فهم درست حديث محروم كند. بر اين اساس، ما به برخي از اين موانع در دو بخش اشاره مي كنيم، اما به هيچ وجه آنها را به آنچه برشمرده ايم منحصر نمي سازيم و بحث بيشتر را به درس آسيب شناسي حديث در مقطع كارشناسي ارشد وامي نهيم. بخش نخست، برخي موانع مربوط به متن است و در مرحله اول فهم حديث، يعني فهم متن اتفاق مي افتد و بخش دوم، مربوط به مرحله دوم فهم حديث، يعني فهم مقصود گوينده حديث است. ما مي توانيم برخي موانع موجود را مربوط به پژوهشگر و چگونگي تعامل او با حديث بدانيم، اما به دليل اختصار، ساده تر كردن بحث و تناسب كلي با دو مرحله اصلي فهم حديث، موانع را در همان دو دسته بر مي شمريم. خاطر نشان مي شود كه موانع بر شمرده به همه مراحل جزئي فهم حديث ناظر نيست و براى نمونه، بي توجهي به احاديث معارض، كه يكي از بزرگ ترين موانع فهم حديث است، در اينجا نمونه اي ندارد و به همان نمونه هاي آورده شده در درس مربوط، اكتفا كرده ايم. تأكيد مي كنيم كه آنچه در پي مي آيد، تنها نمونه ها و موانعي معدود و نه همه آنها است.

تصحيف و تحريفتصحيف و دگرگوني اشتباهي يا عمدي متن سخن و نوشته ، همواره در جريان نقل حديث، اتفاق افتاده است. اين تغييرها، مخلّ به معنا بوده و مانع از فهم درست متن شده اند. تصحيف را به دو گونه نوشتاري و شنيداري تقسيم كرده و

.

تصحيف نوشتاري

براي هر يك، مثالهايي مي آوريم.

تصحيف نوشتاريتصحيفهاي نوشتاري به هنگام كتابت متون و نسخه برداري از آنها پيش مي آيد و علل آن فراوان است؛ مانند خوانا ننوشتن ناسخان و كاتبان، درست ننهادن نقطه ها و دندانه ها، بدي خط و دوات و كاغذ، يا نادرست خواندن متن اصلي به هنگام نسخه برداري. گفتني است گاه متن دو نسخه و يا بيشتر را مي توان درست دانست و گاه تنها متن يك نسخه صحيح است و متن نسخه ديگر اشتباه فاحشي از سوي كاتب است و مقبول نيست.

يك.در روايتي آمده است: كانَ النَّبِىُّ صلي الله عليه و آله يَسْتَحِبُّ الْعَسَلَ يَوْمَ الْجُمُعَه. نگاه ابتدايي به اين روايت، ما را به سوي احاديث طبي مي برد. اگر به متن اصلي دست نيابيم، بسي محتمل است ساعتها وقت خود را براي يافتن رابطه ميان خوردن عسل و روز جمعه از دست بدهيم و حاصلي به دست نياوريم، در حالي كه يافتن متن درست حديث، ما را به مفهوم اصلي آن مي رساند. در اين روايت، واژه (عَسَل) تصحيفي از (غُسْل) است؛ در اين صورت، روايت دلالتي بر استحباب خوردن عسل در روز جمعه ندارد و از جرگه روايات طبي بيرون آمده و در كنار انبوه احاديثي قرار مي گيرد كه نظافت وغسل را در روز جمعه مستحب مؤكد مي دانند.

دو.از امام صادق عليه السلام نقل شده است : اَلزّيارَه تثبتُ الْمَوَدَّه. (1) نقل جامع الأحاديث چنين است: اَلزّيارَه تُنْبِتُ الْمَوَدَّه. (2) همان گونه كه مشاهده مي شود، نقصان دو نقطه، معناي حديث را تغيير داده است. بر اساس نسخه نخست، ديدار دوست، مايه دوام دوستي است و بر پايه

.

تصحيف شنيداري

نسخه دوم، پديد آورنده آن. اين دو معنا در علم اخلاق و روانشناسي نوين با هم متفاوت بوده و به نظر مي رسد كه ديدار و ملاقات، به تنهايي، دوستي نمي آورد، بلكه پس از پديد آمدنش، آن را استوار و پايدار مي كند.

سه. از پيامبر اكرم نقل شده است : ذِرُوا الْمِراءَ، فَأَنَا زَعِيمٌ بِثَلاثَه أَبْياتٍ فِي الْجَنّه: في رِباضِها وَ أَوْسَطِها وَ أعْلاها، لِمَنْ تَرَك الْمِراءَ وَ هُوَ صادِقٌ. (1) ستيزه و كشمكشها را وانهيد، كه من براي كسي كه آن را وانهد با وجود آن كه حق با او است، سه خانه در كنار و وسط و بالاي بهشت ضمانت مي كنم. در نسخه هايي از بحار الأنوار و توحيد صدوق، واژه (رِباض) به (رياض) تغيير يافته كه به معناي باغ است. (2) اين گونه تصحيفها به هيچ كتاب حديثي و فرقه خاصي اختصاص ندارد و در كتب اهل سنّت نيز رخ داده است، مانند حديث نبوي (من استأجر فليتمّ له إجارته؛ كسي كه اجيري مي گيرد، اجاره اش را تمام كند) (3) كه با عبارت ( فليسمّ له؛ اجرتش را معين و اعلام كند) (4) نيز نقل شده و آسان تر فهميده مي شود.

تصحيف شنيداريتصحيف شنيداري به سبب اشتباه شنيدن حروف قريب المخرج و هم آوا پيش مي آيد و وقوع آن نسبت به تصحيف نوشتاري كمتر است. اين اشتباه بيشتر براي راويان غير عرب و تازه مسلمان اتفاق مي افتاده است. براي نمونه مي توان به نقلهاي گوناگون حديث (مَن استغنَي بِعقلِه ضلّ) يا (زلّ) و (ذلّ) اشاره كردكه منشاء

.

راه حل

خلط معناي لغوي و اصطلاحي

خلط معناي فارسي و عربي

فريضه و خواه مستحب و نافله و نمي توان در ابواب فقه به سادگي براي آن معناي ديگري يافت، زيرا معناي عرفي و لغوي آن يعني درود فرستادن و دعا كردن بيشتر در مباحث عقيدتي و غير فقهي كاربرد دارد. اين معنا اگر چه متروك نيست و در قرآن _ مثلا در آيه إنَّ اللهَ وَ مَلائِكَتَهُ يصَلُّونَ عَلَي النَّبِيّ يا أيهَا الَّذِينََامَنُوا صَلُّوا عَلَيهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِيمًا(1) و دعاها و ذكرهايي مانند صلوات كه در تشهد نماز نيز خوانده مي شود به كار مي رود، اما به سبب انس با معناي اصطلاحي، كمتر و ديرتر به ذهن خطور مي كند. از اين رو ممكن است حديث ذيل را در آغاز به گونه ديگري بفهميم. قالَ رَسُولُ اللهِ صلي الله عليه و آله: إذا دُعِي أحَدُكُمْ إلَي الطَّعامِ فَلْيجِبْ، فَإنْ كانَ صائِماً فَلْيصَلَّ. (2) چون هر يك از شما را به خوراك دعوت كردند اجابت كند و اگر روزه بود نماز بگزارد (يا براي ميزبان دعا كند). در اينجا بهتر است همان معناي لغوي يعني دعا كردن به بركت و خير براي شخص دعوت كننده را معناي حديث دانسته است، كه با تفسير برخي شارحان حديث مطابقت و سازگاري دارد. (3)

خلط معناي فارسي و عربيپس از مسلمان شدن ايرانيان، زبان فارسي از زبان عربي تأثير پذيرفته و بسياري از واژه هاي زبان عربي را به كار گرفته است. همچنين ورود معارف عميق و ژرف توحيدي برگرفته از قرآن و حديث موجب شده گاه همان واژه ها در زبان فارسي جاي گيرند و حتي از معادلهاي فارسي خود، پركاربردتر و روشن تر شوند؛ واژه هايي

.

نمونه ها

نمونه

تقطيع نادرستهمان گونه كه جداسازي يك حديث از پيكره اصلي و خانواده اش در فهم آن اثر سوء مي نهد و ما را به بيراهه مي كشد، قطعه قطعه كردن حديث و بيرون كشيدن يك جمله از آن و جداسازي قرينه هاي در كنار هم نشسته نيز گاه به فهم نادرست حديث مي انجامد و آن را مُجمَل و گُنگ مي نمايد. اگرچه تقطيع، به دليل طولاني بودن برخي متنها لازم بوده است و در مواقع خاصّي نيز آسيبي نمي رساند _ مانند جمله هايي كه از هم متمايزند و تقطيع كننده نيز با متن و قرينه هاي آن آشناست _ اما گاه نقلها و تقطيعهاي نادرست، صدر روايت را از ديد محقّق پوشانده و او را از سبب صدور حديث غافل نموده و يا زمينه هاي لازم را براي فهم سؤال راوي و مجلس خطاب امام در اختيار ننهاده است.

نمونه:اگر متن «اِنَّمَا الشُّؤمُ فِي الثَّلاثَه: اَلْفَرَسُ وَ الْمَرْأه وَ الدّارُ»؛ شومي در سه چيز است: اسب، زن و خانه؛ را به پيامبر اكرم نسبت دهيم، چه اتفاقي مي افتد؟! براي پاسخ به اين پرسش گفته شده كه راوي، صدر حديث، يعني عبارت «إنْ كانَ الطَّيرَه في شَيءٍ فَفي ...» را نياورده است، كه در اين صورت قضيه به صورت شرطي مي شود و نسبت دادن شومي به زن، اسب و خانه، نادرست مي گردد. پاسخ ديگر آن است كه عبارت فرو افتاده، جمله «كانَ أهْلُ الْجاهِلِيه يقُولُونَ ...» مي باشد كه بر پايه اين گزارش، پيامبر در صدد نقل قول سخنِ نادرست جاهليت بوده است. (1) در هر صورت نقش تقطيع نادرست را مي توان در اين حديث ديد. شيخ طوسي در كتابش، عدّه الأصول، افزون بر اين مثال، چند حديث ديگر

.

چكيده

را كه به صورت نادرستي تقطيع شده اند، نقل نموده و يكي از علّتهاي اين اتفاق را دير رسيدن راوي به مجلس پيامبر اكرم و نشنيدن بخش آغازين حديث دانسته است. (1)

چكيدهپنج مانع از موانع عمده فهم متن عبارت اند از : o تصحيف و تحريف: دگرگونيها، كاستيها و افزوده ها در متن حديث، پژوهشگر را از رسيدن به مفهوم درست متن، باز مي دارد. خواه اين تغييرات، نتيجه درست نشنيدن باشد و يا درست نديدن؛ خواه عمدي باشند و يا سهوي. o يافتن نسخه ها و نقلهاي گوناگون، آشنايي با طرق تحمل حديث، مطالعه روايات متعدد و توضيحات شارحان، دانشهاي مرتبط مانند فنون كتابت و تجربه هاي پژوهشي، ما را در زدودن اين مانع ياري مي دهد. o اشتراك لفظي: واژه هاي چند معنايي در هر زبان، مشكلاتي را در فهم آنها پديد مي آورد. استفاده از قرينه ها و احاديث هم مضمون، به حل اين مشكل كمك مي كند. o خلط معناي لغوي و اصطلاحي : معناي اصطلاحي، نتيجه تحول معنايي واژه نزد گروه خاصي از مردم است. اين معنا گاه تفاوت چشمگيري با معناي اصلي دارد و انس با آن، معناي حقيقي و لغوي واژه را از ياد مي برد. واژه صلاه نمونه اي از اين دسته است. o خلط معناي فارسي و عربي : واژه هاي مشترك زبان عربي و فارسي فراوان اند، اما گاه معناي آن در عربي با فارسي متفاوت است و اين، موجب فهم نادرست از

.

پرسش و پژوهش

احاديث مشتمل بر اين واژه ها مي شود. هشياري و مراجعه به كتب لغت و ادب، مي تواند اين غفلت را بزدايد. o تقطيع نادرست : تقطيع نامناسب حديث و جداسازي قرينه ها، مانع فهم درست حديث مي شود. تقطيع، با يافتن نقلهاي گوناگون و تشكيل خانواده حديث، قابل كشف و حلّ است.

پرسش و پژوهش1. جايگاه زدودن موانع فهم را در سير كلي و اجمالي فهم حديث بيان كنيد. 2. به نظر شما، كدام يك از موانع برشمرده، بيشتر اتفاق مي افتد؟ 3. دو مانع ديگر فهم متن بيابيد. 4. برخي عبارت (تَنَقّبَتْ لِقِتالِكَ؛) را در زيارت مشهور عاشورا تصحيفي از (تَنَكَّبَتْ لِقِتالِك) دانسته اند. اين گفته را بررسي كنيد. 5. يك حديث مشتمل بر واژه چند معنايي را يافته و ترجمه كنيد. 6. دو نمونه براي خلط معناي لغوي با اصطلاحي، و فارسي با عربي ارايه دهيد.

.

درس پانزدهم : موانع فهم مقصود

نمونه

تاريخ حديث بر جاي نهاده و عالمان متأخر را در قرون اخير به تهيه جوامع حديثي مانند بحار الأنوار و وسائل الشيعه وادار كرده است.

نمونهبرخي كژفهمي هاي فريب خوردگان خط غلوّ، نتيجه نديدن مجموع احاديث و گرفتار آمدن در چنبر ه شبهه هاست. حديث زير به تنهايي و بدون قرار گرفتن در كنار احاديث مفسّر آن، دستاويز مناسبي براي كساني است كه معنويت دين را مي خواهند و تكليف را نه: إنَّ رَجُلاً أتَي النَّبِي صلي الله عليه و آله فَقالَ: يا رسولَ اللهِ! أُحِبُّ الْمُصَلّينَ وَ لا اُصَلّي وَ أُحِبُّ الصّوّامينَ وَ لا أصُومُ؟ فَقالَ لَهُ رَسُولُ اللهِ: «أنْتَ مَعَ مَنْ أحْبَبْتَ، وَ لَكَ مَا اكْتَسَبْتَ». (1) مردي نزد پيامبر آمد و گفت: اي فرستاده خدا! من نمازگزاران را دوست دارم ولي خود نماز نمي گزارم، و روزه داران را دوست دارم اما خود روزه نمي گيرم. حضرت به او فرمود: «تو با همان كس همراه مي شوي كه دوستش داري و برايت همان خواهد بود كه به دست آورده اي». برخي بر اساس اين حديث و احاديث مشابه ديگر (2) گفته اند: محبّت اهل بيت براي نيل به درجات عالي بهشت كفايت مي كند، بدون آنكه لازم باشد به كاري بپردازيم و يا تكليفي را انجام دهيم. آنان اسلام را در محبّت اهل بيت خلاصه و معنويت بدون تكليف، دوستي بدون كوشش، و دين بدون طاعت را به مشتاقان ساده لوح خود عرضه كردند و با اين شيوه، خود را جلودار اين قافله به خطا درآمده ساختند و خط غلوّ را از آغازين روزهاي شكل گيري مذهب جعفري بنيان

.

پيروي از اهوا و آرا

پيروي از اهوا و آراگاه پژوهشگر به دنبال حقيقت نيست. او در پي عرضه سخن در نقاب حديث است. او رأيي را پيش تر برگزيده و آن را براي خويش حجت ساخته و اكنون، به دنبال مستمسكي براي موجّه جلوه دادن آن و مستند كردن و منسوب داشتن آن به دين است. اينان، انديشه و رأي ناصواب خود را با حديث، مبرهن جلوه مي دهند و مقصود حقيقي خويش را در قالب حديث بيان مي كنند. جلوه گري در بازار دانش و تحكيم ظاهري نظريه هاي ثابت نشده علمي به وسيله احاديث غير ناظر به آنها، يكي ديگر از موانع فهم درست و عميق حديث است. اين افراد هنگام دستيابي به حديثي كه تنها محتمل است مؤيد رأي آنان باشد، دقت را به كناري مي نهند و آن را دستاويز اثبات نظر خود مي سازند و اين همانند تفسير به رأي قرآن مي باشد كه به شدت از آن نهي شده است. معيار و ملاك اين نهي، در حديث نيز جاري است؛ چه، حديث، بيان قرآن و تفسير وحي است و همانند آن از مبدأ قدسي سرچشمه گرفته است. به تعبير امام علي عليه السلام: اينان فهم و رأي خود را تابع حديث نكرده اند، بلكه حديث را تابع رأي و هواي خود ساخته اند. (1) و از اين رو امام صادق عليه السلام از آنان شكوه كرده و مي فرمايد: إنِّي لَأحدِّثُ أحَدَهُم بالحديثِ، فَلا يَخرُجُ مِن عِندي حتَّي يتأوَّلَهُ عَلى غيرِ تأويلِه، وَذلك أنّهُ لا يَطلُبُونَ بحَديثِنا وَ بِحُبِّنا ما عِندَ الله و انَّما يَطلُبُونَ بِهِ الدُّنيا، و كُلٌّ يُحِبُّ أن يُدعي رَأساً. (2) من براي يكي از آنها حديث مي گويم؛ اما هنور از پيش من نرفته،

.

نمونه

سخن مرا بر غير مقصود آن، تأويل مي كند. از آن روكه مقصودشان از حديث و محبت ما، آنچه نزد خداست نيست، بلكه مقصودشان، دنيا است و هر كدام مي خواهند رئيس باشند.

نمونه راز پيدايش برخي نحله هاي گوناگون و فرقه هاي مختلف، به اين گونه تفسيرهاي نادرست از قرآن و حديث بازمي گردد. براى مثال، غاليان، كه گزندهاي فراواني را به امامان رساندند و بر پيكر شيعه ضربه وارد ساختند، با جعل حديث و تفسير به رأي، بسياري از ساده لوحان و پيروان كم خرد خود را قانع ساختند و با ارائه فهمي نادرست از احاديثي مانند «إذا عَرَفْتَ فَاعْمَلْ ما شِئْتَ»، خيل مشتاقان خوش خيال و آسوده خاطر و خوشگذران را به دنبال خود كشيدند. آنان حديث «إذا عَرَفْتَ فَاعْمَلْ ما شِئْتَ» را چنين تفسير مي كردند كه: چون به معرفت خدا رسيدي و به حقانيت اهل بيت پي بردي، ديگر همه كاري براي تو مجاز است و مي تواني حتي به ارتكاب گناه روي آوري، و اين معنا را با احاديث ديگر و تفسيرهاي نادرست خود از آنها تأييد و تأكيد مي كردند؛ اما امامان ما با اين معنا به شدت مخالفت كرده و مقصود از واژه عمل را در حديث، كار نيك و خير دانسته اند و حديث را در راستاي القاي اين معنا تفسير كرده اند كه معرفت و شناخت و ايمان، شرط قبول عمل است؛ يعني تنها پس از حصول معرفت و ايمان است كه بايد به سراغ عمل رفت و پيش از شناخت، عمل سودي نمي بخشد. اينك متن چند حديث ناظر بر اين معنا را مي آوريم. در روايتي به نقل از محمد بن مارد آمده است: قُلْتُ لأبي عبدِاللهِ عليه السلام: حَديثٌ رُوِي لَنا أنَّكَ قُلْتَ: «إذا عَرَفْتَ فَاعْمَلْ ما شِئْتَ». فَقالَ: «قَدْ قُلْتُ ذلِكَ.» قالَ: قُلْتُ: وَ إِنْ زَنَوْا أَوْ سَرَقُوا أَوْ شَرِبُوا الْخَمْرَ؟ فَقالَ لِي: إِنّا للهِ وَ إِنّا إِلَيهِ راجِعُونَ وَ اللهِ ما أَنْصَفُونا أنْ نَكُونَ أخَذْنا بِالْعَمَلِ وَ وُضِعَ عَنْهُمْ؟! إنَّما قُلْتُ: إِذا عَرَفْتَ فَاعْمَلْ ما

.

ناديده گرفتن آهنگ سخن

چكيده

شد كه بسيارى از لغات را نادرست بشمرد و آنها را در كتابش نياورد، اگر چه اين امر، مانع راه يافتن غلط به كتابش نشد. كتاب جوهرى با استقبال عالمان روبرو و تهذيب و تلخيص شد. مختار الصحاح از محمد بن ابى بكر رازى، گزيده اى تقويت شده از آن است. وى مطالبى را از تهذيب اللغه ى ازهرى به گزيده خود از صحاح افزود.

8. مقاييس اللّغه، احمد بن فارس بن زكريا (م 395)مؤلف در ذيل مفردات هر مادّه، به معنا يا معانى متفاوت آن اشاره كرده است و اين نكته را تذكر مى دهد كه آيا معانى متفاوت يك ماده به يك اصل بازمى گردند و يا چند اصل هستند. مؤلّف، در اين كتاب از خليل فراهيدى و ابن دريد، سود برده است. او از رهگذر ذكر معناى اصلى كلمه، اين امكان را فراهم مى آورد تا سير تغيير معناى لغت را دريابيم و مجازها و استعاره ها را تا حدود بسيارى از معناى اصلى متمايز كنيم. ابن فارس، استاد صاحب بن عبّاد بود و ابن عباد او را داراى حسن تصنيف و كتابهايش را كم تصحيف مى دانست. كتاب المجمل و نيز فقه اللغه از كتاب هاى متعدد اوست.

9. كتاب الأفعال، سعيد بن محمّد المعافرى السَرقُسِطى (م بعد از 400)وي به تصريف افعال عربى پرداخت و از كتاب «ابن فوطيه» سود برد و آن را بسط داد. او از زجّاج و ابوحاتم سجستانى و قطرب نيز مطلب نقل كرده است. وي كلمات غريب را نيز تفسير و به قرآن و حديث استشهاد نموده است.

10. المخصّص، على بن اسماعيل ( ابن سيده)، (458 _ 398)كتاب لغت وي، بسيارى از كتاب هاى پيش از خود را گِرد آورده وترتيب آن، موضوعى است و مى توان آن را پايان و جامع همه كتب لغت تا قرن چهارم هجرى دانست. كتاب المحكم او نيز معتبر و معروف است.

.

پرسش و پژوهش

پيوست «2»

ابن برى بر صحاح جوهرى و النهايهى ابن اثير، استفاده كرده است. او توانست بيست هزار مادّه بر چهل هزار مادّه الصّحاح بيفزايد. همچنين در كتاب خود ازحرف هاى خاصّى براى رمزگذارى استفاده كرد.

15. كلّيات، ايّوب بن موسى حسينى كفوى (1094 _ 1028)اين كتاب، منبع خوبى براى شناسايى سير تحوّلات و تطوّر لغت است و اگرچه بيشتر به اصطلاحات فلسفى و فقهى عنايت دارد؛ امّا ياور خوبى براى تفسير معانى قرآن و احاديث نبوى به شمار مى رود.

16. تاج العروس من جواهر القاموس، سيّد محمّد مرتضى حسينى زبيدى (1205 _ 1145)اين كتاب، شرح مزجى القاموس المحيط و در پى حلّ مشكلات و تكميل آن است؛ ولى با توجّه به اشاره هاى او به واژه هايى كه فراهيدى و ابن دريد و ازهرى و جوهرى و ابن سيّده و حتّى ابن منظور، مهمل نهاده اند، مى توان آن را مستدركى براى همه كتب لغت پيشين دانست. مؤلّف، شواهد شعرى متعدّدى را نيز افزوده است.

.

كتابنامه

كتابنامه* القرآن الكريم. * قرآن كريم، ترجمه: بهاء الدين خرمشاهى، تهران: انتشارات نيلوفر، 1374ش. 1. الاجاره، السيد ابو القاسم بن على اكبر الخوئى(م 1413هجري)، قم: مدرسه دارالعلم، 1365ش. 2. الاجتهاد والتقليد، السيد ابو القاسم بن على اكبر الخوئى)م 1413هجري)، قم: دارالهادى، 1410 ق، سوم. 3. الاحاديث المقلوبه وجواباتها، حسين بن على الطباطبائى البروجردى (م 1340هجري)، تعليق: محمدرضا الحسينى الجلالى، قم: مؤسّسه فرهنگى دار الحديث، 1374ش. 4. الاحتجاج على أهل اللجاج، ابو منصور أحمد بن علي بن أبي طالب الطبرسي (م 620 هجري)، تحقيق: إبراهيم البهادري ومحمّد هادي به، تهران: دار الاُسوه، 1413 ه_ ، اوّل. 5. الاختصاص، المنسوب إلى أبي عبد الله محمّد بن محمّد بن النعمان العكبري البغدادي المعروف بالشيخ المفيد (م 413 هجري)، تحقيق: علي اكبر الغفّاري، قم: مؤسسه النشر الإسلامي، 1414 ه_ ، چهارم. 6. اختيار معرفه الرجال (رجال الكشّي)، ابو جعفر محمّد بن الحسن المعروف بالشيخ الطوسي (م 460 هجري)، تحقيق: السيّد مهدي الرجائي، قم: مؤسسه آل البيت، 1404 ه_ ، اوّل.

.