ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

ص: 9

ص: 10

ص: 11

ص: 12

ص: 13

ص: 14

از ميان همه روش هايى كه براى تبليغ دين، امروزه در دسترس مى باشد، روش مشافهه اى و مستقيم اولى يا (داراى اولويت است.) به نظر مى رسد، اگرچه رسانه ها و وسايل نرم افزارى جديد به شكل هاى مختلف مى تواند مورد بهره بردارى قرار گيرد ولى تذكر مستقيم و تبليغ معارف دينى به صورت دوستانه و در يك محفل انس دينى تأثيرات ويژه اى داشته كه هميشه مورد توجّه بزرگان دين بوده است. استفاده صحيح از منابر و محافل دينى از تأثير گذارترين ابزار تبليغ دين است.

از آنجا كه روحانيون و طلاب محترم در مواطن مختلف و زمان هاى گوناگون به اين مهم مى پردازند، آگاهى از اسباب تأثير گذارى و يا علل عدم موفقيت به عنوان پيش نياز هر طلبه و مبلّغ لازم و ضرورى است.

بسيارى از روحانيون به جهت وجود مشاغل خاص و گرفتارى در امور اجرايى و يا تحصيل و تدريس گوشه انزوا را برگزيده و از اهميت تبليغ دين و وظيفه اوّليه خود غافل گشته اند.

در زمانى كه افرادى هدفشان بى اعتقاد كردن جوانان، سست كردن پايه هاى اعتقادى مردم و وارونه جلوه دادن حقايق دين است، بايد فرصت استثنايى جوانى و تبليغ را غنيمت شمرد. حوزه هاى علميه اگرچه تلاش هاى بى وقفه اى را در راستاى تربيت جوانان مستعد و طلاب خوش فكر انجام داده اند ليكن در ايجاد فضاى مطلوب براى تعليم علم بيان و زمينه سازى براى پياده شدن دانستنى هاى فراوان در اين باب بايد قدم هاى

ص: 15

بيشترى را برداشته و طلاب جوان را با شيوه هاى بهتر استفاده كردن از ابزار مهمى مثل منبر و تبليغ رو در رو و همچنين در مرحله بعدى استفاده از قلم و نوشتن مقالات علمى- پژوهشى بيش از پيش آشنا سازند تا همگان در بيان احكام و معارف دين، ممتاز و در نوشتن مقالات علمى و ثبت معلومات و تراوشات پاك ذهنى موفق باشند.

لذا بر آن شديم تا با در نظر گرفتن همه جوانب، سبك ها و روش هاى پياده كردن يك منبر موفق را در قالب اين نوشتار به طلاب عزيز منتقل نموده و از اجر و ثواب مبلّغين بهره اى برده باشيم.

در زمينه سخن و شيوه بيان و وظايف مبلّغان كتاب هاى متعددى نگاشته شده است و هر كدام نيز در نوع خود قابل استفاده مى باشد و از آن جمله مى توان كتاب «سخن و سخنورى»، نوشته خطيب توانا و دانشمند شهير مرحوم حجةالاسلام و المسلمين آقاى فلسفى و كتاب «تبليغ بر پايه قرآن و حديث» نوشته حجةالاسلام و المسلمين محمدى رى شهرى را نام برد.

قبل از مطالعه كتاب، توجه به چند نكته ضرورى است:

1- در بخش اول، از آنجا كه محور مباحث، هميشه قرآن و عترت است، در ابتداى هر قسمت و بحث، آيه اى از قرآن و در انتهاى آن، احاديث معصومين (عليهم السلام) آورده شده است.

2- شرح و توضيح آيات به طلاب عزيز واگذار گرديده است تا با مطالعه تفاسير به معلومات و معارف بيشترى دست يابند.

ص: 16

3- در بخش دوم، هدف، بيان روش و شيوه بوده است و مى طلبد تا عزيزان طلبه در جلسات تمرين، ضمن پياده كردن شيوه ها، به غناى آن بيفزايند.

4- در بخش سوم كتاب، تذكراتى در رابطه با مرثيه و مصيبت خوانى ارائه گرديده كه اميد است مورد توجه طلاب و مداحان محترم قرار گيرد.

ادب اقتضا دارد از دوستان عزيز حجةالاسلام سالم و حجةالاسلام محمد قادرى و برادر عزيز سيد ناصر ماهانى كه در جهت غناى بيشتر مباحث و تنظيم آن اينجانب را يارى رساندند، تشكر و قدردانى نمايم.

جعفر اسلامى فر

ص: 17

ص: 18

ص: 19

كسى كه هدفى دارد و در راه آن كوشش مى كند، براى رسيدن به هدف، بايد ابزار مورد نياز و راه هاى منتهى به هدف را بشناسد و تمامى آنچه در اين راه ضرورى است تهيه نمايد، ظرفيت هاى موجود را به خوبى شناخته و بر مبناى آن برنامه ريزى كند و به قول بزرگان مقتضى را ايجاد و موانع را برطرف نمايد.

بعضى، در راه تبليغ، اين عدم موفقيت خود را، به موانع خارج از خود نسبت مى دهند ولى بايد پرسيد آيا حقيقتاً طلاب عزيز و مبلّغين معارف دينى تمامى مقتضيات را درخود ايجاد نموده اند و آيا تمامى عيب هاى نهفته در نوع نگرش و نوع بيان و سخن و غيره را برطرف كرده اند؟ تا زمانى كه ما و مبلّغين معارف دينى نتوانسته ايم تمامى ظرفيت هاى خود را به كار ببنديم و جميع موانع موجود در رفتار و روش هاى خود را اصلاح كنيم هرگونه نسبت عدم موفقيت به خارج از خود، نوعى فرار از مسئوليت است.

پس بر طلاب و مبلّغين عزيز است تا، بايدها و نبايدهاى تبليغى را

ص: 20

دانسته و در راه اصلاح خود و يا رشد بيش از پيش برآيند و در روش ها و شيوه هاى خود تجديد نظر كنند. ما در اين كتاب، بخش اول را به اين موضوع اختصاص داده و بايدهاى فردى و اجتماعى و موارد لازم و ضرورى در حين سخنرانى را يادآور شده ايم.

ص: 21

ص: 22

ص: 23

فصل اول: فردي

(قُلْ إِنِّي أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ اللَّهَ مُخْلِصاً لَهُ الدِّينَ

* وَأُمِرْتُ لأَنْ أَكُونَ أَوَّلَ الْمُسْلِمِينَ

) (1)

بگو: «من مأمورم كه خدا را- در حالى كه آيينم را براى او خالص گردانيده ام- بپرستم.* و مأمورم كه نخستينِ مسلمانان باشم.»

همه افراد جامعه نياز به زاد و توشه براى آخرت دارند و روحانيون نيز از اين امر مستثنى نيستند، اگر چه شكل ظاهرى فعاليت هاى آنان در مسير دين و الهى است، ولى روشن است كه بدون نيت پاك و خالص، حتى نماز كه بالاترين عبادت است ارزش خود را از دست مى دهد. پس مبلّغ دين بايد بيش از ديگران در اين راه كوشا بوده و نيت خود را براى ذات بارى تعالى خالص گرداند.

جاودانگى و حيات طيبه انسان و ماندگارى سخنان او در قلب ها و بهره مندى از آثار وضعى و دنيايى اعمال، همه و همه در گرو اخلاص و پاكى نيت است. بايد دانست كه مخلَص شدن و از تيررس شيطان در امان گشتن و در مأمن و حصن الهى قرار گرفتن زمانى ميسر است كه آدمى

ص: 24

خود و روح خود را مخلِص كرده باشد. او بايد در حد توان اخلاص را رعايت كند تا امداد الهى و عنايات خاص پروردگار نيز شامل او شده و جزو مخلَصين و عبادالرحمان قرار گيرد. ريا و خودنمايى و شهرت طلبى از راه هاى نفوذ شيطان در مبلّغين دين مى باشد.

ص: 25

هيچ بنده اى چهل روز اخلاص را رعايت نكرد، مگر اين كه چشمه هاى حكمت از قلب او بر زبانش جارى شد.

4- امام على (ع) فرمود:

«فِي الاخْلاصِ يَكُونُ الْخَلاصُ» (1)

رهايى در قيامت، در گرو اخلاص در عمل است.

5- امام صادق (ع) فرمود:

«الإِبْقَاءُ عَلَى الْعَمَلِ حَتَّى يَخْلُصَ أَشَدُّ مِنَ الْعَمَلِ» (2)

حفظ عمل از ريا و بقاى بر اخلاص، سخت تر از خود عمل است.

ص: 26

ص: 27

تبليغ دين، يارى دين خداست و خداوند به كسى كه دين او را يارى كند وعده يارى داده است. پس اگر هدف مبلّغ، يارى دين خدا و رساندن پيام الهى به مردم است بايد مطمئن باشد پروردگار او را يارى مى كند، زيرا او خلف وعده نمى كند، اين ما هستيم كه بايد در نيت خود اصلاحاتى را ايجاد كنيم و تكيه گاهى جز او را براى خود انتخاب نكنيم. تكيه گاه مبلّغ بايد خدا باشد و بس. فكر، هوش و ذكاوت، جوانى، قدرت بيان و داشتن مطالب ناب و جالب توجه، هيچكدام نمى تواند قابل اعتماد باشد، چرا كه توجه به اين ها آفات فراوانى به بار مى آورد كه هر كدام در سقوط آدمى كافى است. كبر يا حسادت نسبت به ديگران و غفلت از ذات احديت، هر كدام گناهى شكننده است و در مقابل، توجه به خداوند و توكل بر او، اعتماد به نفس و آرامش روحى را براى مبلّغ به ارمغان مى آورد.

ص: 28

2- امام على (ع) فرمود:

«اصْلُ قُوَّةِ الْقَلْبِ، التَّوَكُّلُ عَلَى اللهِ» (1)

ريشه قوت قلب، توكل بر خداست.

3- امام على (ع) فرمود:

«كَيْفَ يَتَخلَّصُ مِنْ عَناءِ الْحِرْصِ مَنْ لَمْ يَصْدُق تَوَكّلُه (2)»

چگونه از رنج و اسارت حرص خلاص مى شود كسى كه صادقانه توكل بر خدا نكرده است؟

4- و باز امام على (ع) فرمود:

«مَنْ تَوَكَّلَ عَلَى اللهِ اضاءَتْ لَهُ الشُّبَهاتِ.»

كسى كه توكل بر خدا كند، شبهات براى او روشن خواهد شد.

5- امام صادق (ع) فرمود:

«إِنَّ الْغِنَى وَ الْعِزَّ يَجُولانِ فَإِذَا ظَفِرَا بِمَوْضِعِ التَّوَكُّلِ أَوْطَنَا». (3)

بى نيازى و عزت در تكاپو هستند، وقتى موضع توكل را يافتند همان جا آرام مى گيرند و مى مانند.

ص: 29

ص: 30

دنياى بيشتر قرار ندهد.

البته امكان دارد كه خداوند رزق او را در همين مسير يعنى بيان معارف دينى قرار داده باشد ولى باز اعتماد به رازقيت او و توكل بر خالق هستى بيش از پيش براى او لازم است تا از هر گونه چشم داشتى به مال مردم و يانظر به دست ديگران و گاهى كوچك شدن و اظهار ذلت در برابر ديگران براى رسيدن به مقدارى از مال دنيا پرهيز داشته باشد. مبلّغ دين با خدا معامله مى كند و اجير اوست و نبايد اجر عظيم خود را با ثمن بخس دنيايى عوض كند.

مبلّغ بايد وظيفه اش را انجام دهد، رزق او و فرزندانش برعهده خداوند است و خداوند با حفظ عزّت وى، رزق او را از جايى كه گمان نمى برد تأمين خواهد كرد، اما مع الأسف مشاهده مى شود عزيزانى از روحانيون، خود را تحقير كرده و براى مقدار كمى از مال دنيا، عزت به دست آمده از سلف صالح را فدا مى كنند. بايد اين جمله را باور داشت كه:

(وَ مَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً* وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِبُ) (1)

و هر كس از خدا پروا كند،] خدا [براى او راه بيرون شدنى قرار مى دهد. و از جايى كه حسابش را نمى كند، به او روزى مى رساند،

ص: 31

ص: 32

ص: 33

مبلّغ دين قبل از اين كه مبلّغ و رساننده پيام باشد، بايد مدافع خوبى از حريم اهل بيت (عليهم السلام) باشد زيرا او مى خواهد مظلوميت امامان معصوم را به مردم برساند وحقانيت ايشان را ثابت كند.

او در واقع يكى از شاگردان اين مكتب است؛ پس بايد از اهل بيت (عليهم السلام) طلب يارى كند و از ايشان بخواهد تا در دعاهاى خود او را ياد كنند و براى موفقيت او در مسير ارشاد و هدايت ديگران دعا نمايند، مخصوصاً از حضرت حجة بن الحسن العسكرى (ع) كه او واسطه فيض از جانب خداست.

آنها امانت داران امينى هستند كه اگر كسى قبل از تبليغ و يا قبل از شروع بحث، خود را و فكر و نفس خود را به آنها بسپارد و از آنها بخواهد تا در هر زمان از منبر و سخن گفتن آنچه را خير او و مردم است به ذهن و فكر او حواله كنند تا بر زبانش جارى شود قطعاً امامان معصوم (عليهم السلام) اين حاجت اخروى و دينى او را برآورده خواهند كرد.

آنان براى هدايت انسان ها آمده اند و وظيفه خود را هدايت به صراط مستقيم مى دانند و اگر كسى از آنها طلب هدايت كند قطعاً زودتر از هر حاجت ديگر به او لبيك خواهند گفت؛ لذا توسل به اهل بيت (عليهم السلام) هميشه بايد مد نظر مبلّغ دين باشد.

توسل به اهل بيت (عليهم السلام) عامل مؤثرى در موفقيت مبلّغ است.

ص: 34

ص: 35

ص: 36

علم هيچگاه پايان نمى پذيرد و تعطيل نمى شود- دانسته هاى ما محدود و دايره علم بسيار وسيع است لذا يك مبلّغ كامل و موفق كسى است كه پيوسته در افزودن علم خود كوشش كند و فريفته معلومات خود نشود و به آن اكتفا نكند. هم در كسب علوم جديد كوشا باشد و هم در ايجاد روش ها و سبك هاى جديد فكر كند. مبلّغ خوب در واقع يك معلم است كه در جايگاهى مقدس قرار گرفته است؛ پس در طلب علم بيشتر بكوشد و سعى نمايد مطابق معلومات و گفته ها عمل كند. درك صحيح مطالب و نورانيت علم در گرو عمل كردن به آن است تا امداد الهى نصيب انسان شود و خداوند درهاى جديدى از معرفت و علم را برروى وى بگشايد.

نكته: تلاش براى يادگيرى و مطالعه بيشتر احاديث اهل بيت (عليهم السلام) بايد در جهت خودسازى و تزكيه نفس باشد، نه اين كه فقط براى تذكرات دينى، تا ديگران به سعادت برسند ولى شخص خطيب و منبرى به خاطر دور بودن از عمل و ناديده گرفتن آن همچنان اسير دنيا و هوس ها باشد. منبرى و واعظ موفق آن كسى است كه مردم را با خود به سوى خدا ببرد نه اين كه فقط مردم را به سوى خدا بفرستد.

مطالبى را انتخاب كند كه يا عمل كرده و يا درصدد عمل كردن باشد تا تأثير گذارى آن بيشتر باشد. خداوند در قرآن كريم درباره علماى يهود و نصارا تصريح مى فرمايد كه به خاطر گناهان و هواپرستى، بهره عظيمى از آيات الهى را فراموش كرده و از دست دادند. (فَنَسُوا حَظًّا مِمَّا ذُكِّرُوا بِهِ) (1)

ص: 37

ص: 38

يَزِلُّ الْمَطَرُ عَنِ الصَّفَا. (1)

چون عالم به علمش عمل نكند اندرز و موعظه اش از دل هاى شنوندگان بلغزد چنان كه باران از سنگ صاف بلغزد.

5- امام على (ع) فرمود:

إِنَّ أَوْضَعَ الْعِلْمِ مَا وَقَفَ عَلَى اللِّسَانِ وَ أَرْفَعَهُ مَا ظَهَرَ فِي الْجَوَارِحِ وَ الأَرْكَان. (2)

بى ارزش ترين علم و دانش دانشى است كه بر سر زبان است و برترين علم علمى است كه در اعضا و جوارح آشكار است.

6- امام صادق (ع) فرمود:

الْعِلْمُ مَقْرُونٌ إِلَى الْعَمَلِ فَمَنْ عَلِمَ عَمِلَ وَ مَنْ عَمِلَ عَلِمَ وَ الْعِلْمُ يَهْتِفُ بِالْعَمَلِ فَإِنْ أَجَابَهُ وَ إِلَّا ارْتَحَلَ عَنْه. (3)

علم همدوش عمل است، هر كه بداند بايد عمل كند و هر كه عمل كند بايد بداند، علم عمل را صدا زند اگر پاسخش گويد بماند والّا كوچ كند.

7- امام باقر (ع): در تفسير آيه (فَكُبْكِبُوا فِيها هُمْ وَ الْغاوُونَ) (4)؛ «گمراه شدگان و گمراه كنندگان در دوزخ سرنگون گردند» فرمود:

قَالَ هُمْ قَوْمٌ وَصَفُوا عَدْلًا بِأَلْسِنَتِهِمْ ثُمَّ خَالَفُوهُ إِلَى غَيْرِه. (5)

اينان كسانى هستند كه عدالت را بستايند ولى در عمل به ستم گرايند.

ص: 39

ص: 40

در مناطق دور افتاده، كشاورز زحمت كش، روستايى با اخلاص و عاشق، منزلش را در خدمت روحانى گذاشته، فرزندانش را خدمتگزار او قرار مى دهد تا از پرتو اين عمل، براى خود زاد و توشه اى بردارد، روحانى و مبلّغ دين مديون آنان است و در برابر ايشان بايد تواضع و فروتنى را پيشه كند.

كبر در برابر مردم و خود را برتر ديدن نه تنها تبليغ نيست بلكه آنان را از دين دور مى كند. اگر تكبر و غرور آفت است، براى مبلّغ بيشتر مضر است و اگر تواضع ارزش است براى مبلغ دينى سزاوارتر است. مبلّغين عزيز، حال را نبينند و به علم و دانش خود غره نشوند كه اصل، عمل و عاقبت به خيرى است و كسى از آن خبر ندارد. چه بسا كسانى كه پاى منبر ما مى نشينند، در نزد پروردگار معتبرترند و روز قيامت، بر آنها و مقام آنها غبطه خواهيم خورد.

پيش قدم شدن در سلام كردن و عدم توقع احترام از جانب آنان و بلكه احترام گذاشتن به آنها از دستورات دين و وظايف يك مبلّغ دين است.

ص: 41

ص: 42

و ترجيح آن بر آخرت است.

كسى كه وظيفه تبليغى را به عهده گرفته است در معرض ديد مردم قرار دارد و براى رساندن پيام حق به مردم بايد در بين مردم باشد و چه بسا پس از مدتى نام او و چهره او براى مردم آشنا باشد، اين نوع از شهرت در بين مردم تا حدى طبيعى است و نمى توان از آن فرار كرد مگر اينكه عزلت پيشه كند و جداى از مردم زندگى كند و اهل عبادت باشد كه آنگاه جز يك عابد كوچك چيز ديگرى نيست. عالم از عابد بهتر است؛ چرا كه عابد خودش را نجات مى دهد و عالم خود و مردم را، و چنين چيزى بين مردم بودن را مى طلبد، شهرت مى آورد تا مردم او را به پاكى بشناسند و سخنانش را به جان بپذيرند.

پس آنچه مذموم است طلب شهرت است. يك مبلّغ بايد در خودسازى و تقوى چنان باشد كه حقيقتاً شهرت و عدم شهرت برايش فرقى نكند، نامش را به بزرگى ببرند و يا اين كه از كنار او بى توجه بگذرند، هيچكدام در نزد او مهم تلقى نشود. او بايد به دنبال انجام وظيفه يعنى تبليغ دين خدا باشد و بس و محبت دنيا را كه رأس همه خطاهاست از دل بيرون كرده باشد.

ص: 43

عَنْ طَرِيقِ مَحَبَّتِي فَإِنَّ أُولَئِكَ قُطَّاعُ طَرِيقِ عِبَادِيَ الْمُرِيدِينَ إِنَّ أَدْنَى مَا أَنَا صَانِعٌ بِهِمْ أَنْ أَنْزِعَ حَلَاوَةَ مُنَاجَاتِي عَنْ قُلُوبِهِم. (1)

چون عالم را دنيا دوست ديديد او را نسبت به دينتان متهم دانيد زيرا دوست هر چيزى گرد محبوبش مى گردد و خدا به داوود (ع) وحى فرمود كه: ميان من و خودت عالِم فريفته دنيا را واسطه قرار مده كه تو را از راه دوستيم خارج كند، زيرا كه ايشان راهزنان بندگان جوياى منند همانا كمتر كارى كه با ايشان كنم اين است كه شيرينى مناجاتم را از دلشان بركنم.

2- امام باقر (ع) فرمود:

مَنْ طَلَبَ الْعِلْمَ لِيُبَاهِيَ بِهِ الْعُلَمَاءَ أَوْ يُمَارِيَ بِهِ السُّفَهَاءَ أَوْ يَصْرِفَ بِهِ وُجُوهَ النَّاسِ إِلَيْهِ فَلْيَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ النَّارِ إِنَّ الرِّئَاسَةَ لا تَصْلُحُ إِلَّا لأهْلِهَا. (2)

هر كه علم جويد براى اين كه بر علما ببالد يا بر سفها ستيزد يا مردم را متوجه خود كند بايد آتش دوزخ را جايگاه خود گيرد همانا رياست جز براى اهلش شايسته نيست.

3- پيامبر اكرم (ص) فرمود:

انَّ الصَّفا الزّلالَ الَّذي لا تَثْبُتُ عَلَيهِ اقْدامُ العُلَماءِ الطَّمَعُ. (3)

آن مسير صاف و لغزنده كه قدم هاى علما هم بر آن ثابت نمى ماند طمع ورزى است.

ص: 44

ص: 45

ى

ابد؛ پس گفتن كلمه" نمى دانم" در جواب سؤالاتى كه براى مبلغ مجهول است نبايد سخت باشد و نبايد آنرا دالّ بر عدم علم و آگاهى و موجب شكست شخصيتى خود تلقى نمايد، مضافاً بر اينكه سخن گفتن درباره چيزى كه اطلاعى از آن نداريم گناهى بزرگ است و اين مسأله نه تنها در مسائل دينى مضر است كه در علوم ديگر نيز سپردن مسئوليت به كسانى كه تخصصى در آن ندارند، ظلم به مردم مى شود. اى كاش به حدى از تقوى برسيم كه به آسانى بتوانيم از كلمه" نمى دانم" استفاده كنيم.

ص: 46

3- سَأَلْتُهُ عَنْ مَجْدُورٍ أَصَابَتْهُ جَنَابَةٌ فَغَسَّلُوهُ فَمَاتَ قَالَ قَتَلُوهُ أَلَّا سَأَلُوا فَإِنَّ دَوَاءَ الْعِيِّ السُّؤَال. (1)

از امام صادق (ع) پرسيدم كه مردى آبله دار جنب شد، او را غسل دادند و مُرد. فرمود: او را كشتند، چرا نپرسيدند همانا دواى نادانى پرسش است.

4- امام صادق (ع) فرمود:

إِنَّ هَذَا الْعِلْمَ عَلَيْهِ قُفْلٌ وَ مِفْتَاحُهُ الْمَسْأَلَة. (2)

بر در اين علم قفلى است كه كليد آن پرسش است.

5- در حديثى امام صادق (ع) فرمود: «الله اعلم» براى علما شايسته است ولى غير علما بايد با صراحت بگويند «نمى دانم» زيرا با گفتن «الله اعلم» سؤال كننده را در شك و ترديد مى اندازند. (ولى وقتى بگويد نمى دانم مورد اين تهمت ها قرار نمى گيرد.) (3)

ص: 47

ص: 48

ص: 49

(.... يَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ) (1)

و كسانى را كه دانشمندند] بر حسب [درجات بلند گرداند، و خدا به آنچه مى كنيد آگاه است.

(قالَ لَهُ مُوسى هَلْ أَتَّبِعُكَ عَلى أَنْ تُعَلِّمَنِ مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْداً) (2)

موسى به او گفت: «آيا تو را- به شرط اينكه از بينشى كه آموخته شده اى به من ياد دهى- پيروى كنم؟»

(... نَرْفَعُ دَرَجاتٍ مَنْ نَشاءُ إِنَّ رَبَّكَ حَكِيمٌ عَلِيمٌ) (3)

درجات كسانى را كه بخواهيم بالا مى بريم و فوق هر صاحب دانشى دانشورى است.

(قالَتْ يا أَيُّهَا الْمَلأُ أَفْتُونِي فِي أَمْرِي ما كُنْتُ قاطِعَةً أَمْراً حَتَّى تَشْهَدُونِ) (4)

ص: 50

گفت: «اى سران] كشور [در كارم به من نظر دهيد كه بى حضور شما] تا به حال [كارى را فيصله نداده ام.»

اعتماد به نفس يكى از امتيازات بشرى است ولى بايد مراقب بود كه اعتماد به نفس به خود اتكايى و دورى از عالمان و فرهيختگان منجر نشود. انسان هاى بزرگ هميشه در كنار علماى بزرگ پرورش يافته اند، لذا بر يك مبلغ دين لازم است علاوه بر مطالعات فراوان و تحقيقات گسترده، از خرمن پر فيض علماى دين نيز بهره مند شود؛ چرا كه هيچ محفل انس و يا مجلس وعظى نيست مگر اينكه مطلبى بر معلومات انسان افزوده مى شود و يا تجربه اى كسب مى گردد. مبلغ هيچگاه از حضور در نزد علما و كسب فيض از محضر آنها بى نياز نيست و هر چه از علوم داشته باشد باز (فَوْقَ كُلِّ ذِي عِلْمٍ عَلِيمٌ) (1)؛ «و برتر از هر صاحب علمى، عالمى است».

ص: 51

دريچه اى از اقيانوس حكمت و علم و معرفت بر روى آدمى باز مى شود كه قبل از آن هرگز در فكر او خطور نكرده است.

د: شناخت حق از باطل و معرفت نسبت به عالمان دروغين و عالم نماها كه به جاى هدايت كننده، گمراه كننده اند.

مرحوم علامة طبرسى در تفسير خود در شرح آيه شريفه (وَ الشُّعَراءُ يَتَّبِعُهُمُ الْغاوُونَ) (1)؛ و شاعران را گمراهان پيروى مى كنند. مى فرمايد: اينان كسانى هستند كه علم وآگاهى خود را از منبع علم حقيقى و محكم نگرفته اند پس هم گمراهند و هم گمراه كننده

«هُمْ قومٌ تعلَّموا وَ تفَهَّموا بغير علمٍ فضَلَّوا فَاضَلَّوا.» (2)

ص: 52

قرار گيرد، استفاده از عقل هاى مختلف با سيلقه هاى گوناگون در بيان مسأله و كيفيت ورود به بحث و همچنين استفاده از منابع و يا موضوعات ديگر جهت توضيح بهتر بحث، مى تواند در غناى بيشتر آن كمك كرده و به عمق آن بيافزايد.

ص: 53

الحِيتانُ فِي الْبَحْرِ اذا ماتُوا الى يَومِ الْقِيامَةِ. (1)

علما ورثه انبيا هستند، اهل آسمان ايشان را دوست دارند، بعد از مرگ ايشان ماهيان دريا تا قيامت برايشان استغفار مى كنند.

5- امام صادق (ع) در ضمن حديثى فرمودند: علما ورثه انبيا هستند و علوم و احاديث آنها را به ارث مى برند. بعد حضرت فرمودند:

فَمَنْ أَخَذَ شَيْئاً مِنْهَا فَقَدْ أَخَذَ حَظّاً وَافِراً فَانْظُرُوا عِلْمَكُمْ هَذَا عَمَّنْ تَأْخُذُونَه (2)

هر كس چيزى از احاديث انبيا را دارد حظّ وافرى برده است پس بنگريد كه علم خود را از چه كسى مى گيريد.

6- امام باقر (ع) فرمود:

عَالِمٌ يُنْتَفَعُ بِعِلْمِهِ أَفْضَلُ مِنْ سَبْعِينَ أَلْفَ عَابِد (3)

عالمى كه خود و ديگران از علم او بهره ببرند بهتر است از هفتاد هزار عابد.

7- امام على (ع) فرمود:

رَأْيُ الشَّيْخِ أَحَبُّ إِلَيَّ مِنْ جَلَدِ الْغُلَام (4)

انديشه پير در نزد من از تلاش جوان خوشايند تر است.

8- در حديث قدسى خداوند بعد از بيان صفات اهل دنيا فرمود:

ص: 54

يَا أَحْمَدُ إِنَّ عَيْبَ أَهْلِ الدُّنْيَا كَثِيرٌ فِيهِمُ الْجَهْلُ وَ الْحُمْقُ لَا يَتَوَاضَعُونَ لِمَنْ يَتَعَلَّمُونَ مِنْهُ وَ هُمْ عِنْدَ أَنْفُسِهِمْ عُقَلَاءُ وَ عِنْدَ الْعَارِفِينَ حَمْقَاء. (1)

اى احمد عيب اهل دنيا زياد است. نادانى و احمقى دارند. در نزد معلم خود فروتنى نكنند و در پيش خود دانشمند و عاقل اند ولى نزد عارفين احمقند.

ص: 55

ص: 56

جلسه اى كه به عنوان سخنران در معرض ديد و نظر مردم قرار مى گيرد طرح و برنامه دقيقى داشته باشد و اين طرح بايد در برگيرنده همه جوانب و پاسخگوى اين سؤالات باشد:

1- فضاى حاكم بر اين جلسه چگونه است؟

2- سطح تحصيلات مستمعين در چه حد و اندازه است؟

3- مخاطبين از چه گروهى هستند؟ (جوانان- زنان- ...)

4- آيا موضوع انتخابى از مباحث مورد نياز براى جمع حاضر است يا ...؟

5- از شاخه هاى گوناگون مرتبط با اين مبحث، كداميك از ضرورت بيشترى برخوردار است؟

ص: 57

ص: 58

ص: 59

ص: 60

تو با خدايان ما چنين كردى؟» گفت: «] نه [بلكه آن را اين بزرگترشان كرده است، اگر سخن مى گويند از آنها بپرسيد.» پس به خود آمده و] به يكديگر [گفتند: «در حقيقت، شما ستمكاريد.» سپس سرافكنده شدند] و گفتند: [قطعاً دانسته اى كه اينها سخن نمى گويند.» گفت: «آيا جز خدا چيزى را مى پرستيد كه هيچ سود و زيانى به شما نمى رساند؟ اف بر شما و بر آنچه غير از خدا مى پرستيد. مگر نمى انديشيد؟»

يكى از بهترين شيوه هاى تبليغ دين، تبليغ مشافهه اى و چهره به چهره است. قطعاً منبر رفتن و ارتباط مستقيم با مخاطب، از تأثيرگذارترين شيوه هاست و هيچ روش و شيوه تبليغى ديگر، جاى آن را نمى گيرد. ولى آنچه مسلم است اين كه، سخن گفتن روبروى مخاطبين مى تواند در ابعاد مختلفش مورد تجديد نظر قرار گيرد و سخنور گرامى با نوآورى در سبك بيان، انتخاب موضوعات و نوع بيان و چينش كلمات جذابيت بهتر و بيشترى را در آن ايجاد كند. استفاده از احاديث صحيح، بهره مندى از علوم و تحقيقات روز در شناساندن بهتر خداوند به انسان، تمثيلات زيبا و جالب در بحث هاى مختلف، استفاده از اشعار و پندهاى گوناگون در بين سخنرانى، بيان تاريخ، مخصوصاً تاريخ اسلام و بيان زندگى علما و انديشمندان دينى، هر كدام به نوعى ضمن ايجاد جذابيت، بر غناى بحث افزوده و منبر را از يك بحث علمى صرف خارج مى نمايد.

اندكى مرور ذهنى قبل از منبر، مى توان مطالبى كه به ظاهر تكرارى و ملال آور است را به شكلى نو و بيانى جديد و با نگاهى تازه و

ص: 61

از زاويه اى ديگر مورد توجه قرار داد تا ضمن تذكر و تكرار آن حقيقت، از ملال آورى آن نيز جلوگيرى شود. شروع با يك پرسش و پرداختن همراه با استدلال قوى و محكم به جواب و ارجاع مخاطب به نفس خود و تفكر، راهى است كه حضرت ابراهيم (ع) در برابر بت پرستان انجام داد.

ص: 62

ص: 63

5- امام صادق (ع) فرمود:

إِيَّاكُمْ وَ الْمِزَاحَ فَإِنَّهُ يَذْهَبُ بِمَاءِ الْوَجْهِ (1)

مبادا مزاح كنيد كه آبرو را مى برد.

6- امام كاظم (ع) فرمود:

كَانَ يَحْيَى بْنُ زَكَرِيَّا يَبْكِي وَ لَا يَضْحَكُ وَ كَانَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ (ع) يَضْحَكُ وَ يَبْكِي وَ كَانَ الَّذِي يَصْنَعُ عِيسَى (ع) أَفْضَلَ مِنَ الَّذِي كَانَ يَصْنَعُ يَحْيَى (ع). (2)

حضرت يحيى گريه مى كرد و نمى خنديد و حضرت عيسى هم مى خنديد و هم گريه مى كرد و كار عيسى (ع) بهتر از كار يحيى (ع) مى باشد.

روايات در مذمت سخنان ركيك و شوخى هاى زشت بسيار است كه از آن صرف نظر مى شود.

ص: 64

ص: 65

طبع انسان در پذيرش سخن دوست است و آنگاه كه با فردى طرح دوستى بريزد و او را دوست داشته باشد در برابرش خاضع و نرم مى شود و چه بسا به خاطر او تغيير روش داده و دست از خواسته هاى شخصى خود برمى دارد. مبلغ موفق آن است كه منبر خود را از سخنرانى خشك به يك محفل انس تبديل كند.

گاهى سخنرانان چنان روى منبر بر سر مردم فرياد مى زنند كه گويا كاملترين فرد عالم مى خواهد بدترين انسان ها را توبيخ و بركارهاى بد، آنان را مؤاخذه كند و حال آنكه مى توان خود را هم يكى از آنان دانست و محفل را به بيان درد دلى تبديل كرد كه او و ديگران براى پيدا كردن راه حلى ساده جهت رفع مشكلات معنوى خود تشكيل داده اند.

البته سخنرانى هايى كه صرفاً جنبه علمى و پژوهشى دارد و به صورت نتيجه تحقيقات علمى انجام مى شود و يا جنبه سياسى داشته و تحليلگر سياسى بيان مى كند و يا آنان كه صورت حماسى داشته و نياز به شدّت و خشم و غضب در سخن است بايد از منبرهاى موعظه و تذكرات دينى استثنا شود و اين بر مبلغين عزيز پوشيده نيست.

ص: 66

2- از كلمات مهربانانه و لطيف استفاده كند و از توبيخ و سرزنش پرهيز نمايد.

3- هنگام داشتن لحن توبيخى، خود را هم يكى از آنها بداند كه گاهى اسير نفس مى شود.

4- از ناحيه قدرت و يا خداى ناكرده خود برتر بينى با مردم سخن نگويد.

5- در جلسات عمومى آنها حتى الامكان شركت كند، در برگزارى دعاى توسل، كميل و يا ندبه آنها حضور پيدا كند و خود نيز همراه آنان به دعا و راز و نياز بپردازد و مقدارى از زمان را مستمع باشد.

6- اگر سخنرانى بعد از نماز است، در نماز جماعت، با مردم شركت كند.

7- بعد از سخنرانى، حتى الامكان براى فيض بردن از ذكر توسل و مرثيه خوانى بر اهل بيت (عليهم السلام) در جمع مردم حضور داشته باشد.

8- در صورت امكان، بعد از منبر، سريعاً محل را ترك نكند، بلكه مقدارى نشسته و ضمن اينكه استراحت مى كند، پاسخگوى سؤالات احتمالى مؤمنين باشد كه اين امور در ايجاد ارتباط دوستانه و اعتماد سازى متقابل بسيار مؤثر است.

ص: 67

ص: 68

ص: 69

پذيرش اسلام مى باشد. مبلغين در اين موارد چند چيز را بايد مورد توجه قرار دهند:

1- احترام به آداب و رسوم محلى مردم- اگر مخالف شرع مقدس نباشد- لازم است.

2- تحميل سليقه شخصى بر يك گروه و مخالفت با آن ها در چيزى كه به آن عادت دارند و حرام هم نيست، صحيح نيست.

3- تغيير فرهنگ ها نيازمند فرهنگ سازى در گذر زمان است و اين مستلزم صبر و حوصله و بردبارى و مدارا با مردم مى باشد.

ص: 70

ص: 71

ص: 72

نمى دهند و ظاهر ناپسند او سخنان زيبا و كلمات ارزشمند دينى را هم زشت جلوه داده است.

ص: 73

راحت و ناشناس درجامعه زندگى كند، گويا لباس براى آنان گاهى مفيد و گاهى مضر است كه در هر مكانى متناسب با آن، لباس مى پوشند.

ص: 74

علما تلمذ نكرده اند و در نتيجه افكار مختلف به نام دين به مردم القا مى شود.

رابعاً: اگر توجيه اين گروه (روحانيونى كه لباس روحانيت را نمى پوشند و در منابر قرار مى گيرند) كه بدون لباس بهتر مى توان با جوانان ارتباط برقرار كرد و با افكار التقاطى مبارزه كرد صحيح باشد، بايد به شهيد مطهرى (رحمه الله) آن استاد بزرگ اشكال گرفت كه چرا در زمان طاغوت و در جمع دانشمندان و فلاسفه در دانشگاه ها با لباس روحانيت ظاهر مى شد و هيچگاه دست از اصالت و هويت خود برنداشت و چون يك سرباز هميشه لباس بر تن، آماده خدمت بود، كه موفقيت او در اين راه بر كسى پوشيده نيست.

ص: 75

ج: كسى كه در آن چه مفيد نيست داخل شود.

د: كسى كه در آنچه علم ندارد مراء و جدال كند.

ه: كسى كه بى جهت خود را به مريضى بزند.

و: كسى كه مصيبت زده نيست ولى به ظاهر خود نمى رسد.

ز: كسى كه در حق، با اصحابش مخالفت كند.

ح: كسى كه به رفتار پدرانش افتخار كند ولى از كردار نيك آنها دور است. (1)

3- امام على (ع) فرمود:

التَّجَمُّلُ مِنْ اخْلاقِ الْمُؤْمِنينَ (2)

تجمل و آراستگى از اخلاق مؤمنين است.

4- امام على (ع) فرمود:

النَّظِيفُ مِنَ الثِّيَابِ يُذْهِبُ الْهَمَّ وَ الْحَزَنَ وَ هُوَ طَهُورٌ لِلصَّلاة (3)

پاكيزگى در لباس، غم و غصه را از بين مى برد و همان، طهارت و پاكى براى نماز است.

ص: 76

ص: 77

ص: 78

ص: 79

فصل سوم: سخنراني

(إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ يَهْدِي لِلَّتِي هِيَ أَقْوَمُ وَ يُبَشِّرُ الْمُؤْمِنِينَ الَّذِينَ يَعْمَلُونَ الصَّالِحاتِ أَنَّ لَهُمْ أَجْراً كَبِيراً* وَ أَنَّ الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالآخِرَةِ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذاباً أَلِيماً) (1)

قطعاً اين قرآن به] آيينى [كه خود پايدارتر است راه مى نمايد، و به آن مؤمنانى كه كارهاى شايسته مى كنند، مژده مى دهد كه پاداشى بزرگ برايشان خواهد بود. و اينكه براى كسانى كه به آخرت ايمان نمى آورند عذابى پر درد آماده كرده ايم.

(وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا وَ أَوْحَيْنا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْراتِ وَ إِقامَ الصَّلاةِ وَ إِيتاءَ الزَّكاةِ وَ كانُوا لَنا عابِدِينَ) (2)

و آنان را پيشوايانى قرار داديم كه به فرمان ما هدايت مى كردند، و به ايشان انجام دادن كارهاى نيك و برپاداشتن نماز و دادن زكات را وحى كرديم و آنان پرستنده ما بودند.

ص: 80

حق مدار باشد.

ثانياً، سخنانش را محكم و متقن و به دور از حدس و گمان بيان كند.

ثالثاً، كلمات و مباحث او منطبق با عقل و فطرت آدمى باشد.

براى رسيدن به اين سه عنصر مهم و اساسى، ناچار بايد از منابع علمى و سرچشمه هاى زلالى استفاده كرد كه خداوند در اختيار بشر قرار داده است و آن هم جز قرآن و عترت نيست.

چرا كه ايشان هم حق اند و هم محكم و منطبق با عقل و فطرت. سخنرانى مذهبى بايد نورانى و پاك باشد، حق مدار و باطل ستيز باشد و محكم و استوار. سخن ماندگار آن است كه از كلام ماندگار يعنى قرآن و عترت گرفته شده باشد؛ چرا كه حق باقى و باطل نابود شدنى است. آنان كه جايگاه عظيم وعظ و خطابه را تصاحب مى كنند و به جاى ابلاغ كلام خدا و رسول و عترت پاكش به مردم، سخنان گزاف و بيهوده و يا كم ثمر مى گويند، نسبت به اين مقام عظيم و جايگاه عالى ناسپاسى مى كنند و متأسفانه گاهى مشاهده مى شود، به جاى تبليغ معارف مكتب اهل بيت پيامبر و بيان معارف زلال قرآنى، به سخنان سخيف و سبك و يا به تجليل از دانشمندان ديگر اديان و بيان سخنان آنان مى پردازند و تراوشات ذهنى خود را به مردم القا مى كنند، دريغ از يك آيه قرآن يا كلام پيامبر و اهل بيت (عليهم السلام)! كه اينگونه مجالس اگر هيچ اشكالى هم در آن نباشد، از نورانيت و معنويت تهى است.

ص: 81

ص: 82

كتاب خدا كه با آن مى توانيد راه حق را بنگريد و با آن سخن بگوييد و به وسيله آن بشنويد، بعضى از قرآن از بعضى ديگر سخن مى گويد و برخى بر برخى ديگر گواهى مى دهد آياتش در شناساندن خدا اختلافى نداشته و كسى را كه همراهش شد از خدا جدا نمى سازد.

2- امام هادى (ع) مى فرمايد:

كَلامُكُمْ نُورٌ وَ أَمْرُكُمْ رُشْدٌ وَ وَصِيَّتُكُمُ التَّقْوَى وَ فِعْلُكُمُ الْخَيْر ... (1)

كلام شما (اهل بيت (عليهم السلام)) نور و دستوراتتان مايه رشد و سفارش شما تقوى و كردارتان همه نيك است.

3- در فضايل قرآن و عترت پيامبر اكرم (ص) سخن بسيار است كه مبلغين محترم مى توانند به نهج البلاغه و روايات بسيار در كتاب هاى مختلف مراجعه نمايند. ولى بايد كلام ايشان را خوب شناخت و صحيح براى ديگران نقل كرد؛ لذا امام صادق (ع) چنين فرمود:

وَ اللَّهِ لَوَدِدْتُ أَنْ يَكُونَ بِالْكُوفَةِ خَمْسَةٌ وَ عِشْرُونَ رَجُلًا يَعْرِفُونَ أَمْرَنَا الَّذِي نَحْنُ عَلَيْهِ وَ لا يَقُولُونَ عَلَيْنَا إِلَّا الْحَقَّ. (2)

دوست داشتم در كوفه 25 نفر شيعه داشتم كه ايشان امر ما اهل بيت را خوب مى شناختند و مى فهميدند و آنچه از قول ما مى گويند حق باشد و جز حق را به ما نسبت ندهند. (افكار و خواسته هاى خود را به ما نسبت ندهند.)

4- امام على (ع) مى فرمايد:

انْظُرُوا أَهْلَ بَيْتِ نَبِيِّكُمْ فَالْزَمُوا سَمْتَهُمْ وَ اتَّبِعُوا أَثَرَهُمْ فَلَنْ

ص: 83

يُخْرِجُوكُمْ مِنْ هُدًى وَ لَنْ يُعِيدُوكُمْ فِي رَدًى فَإِنْ لَبَدُوا فَالْبُدُوا وَ إِنْ نَهَضُوا فَانْهَضُوا وَ لَا تَسْبِقُوهُمْ فَتَضِلُّوا وَ لَا تَتَأَخَّرُوا عَنْهُمْ فَتَهْلِكُوا. (1)

به اهل بيت پيامبرتان بنگريد- روش ايشان را ملزم باشيد و از سنت و آثار ايشان تبعيت كنيد كه ايشان شما را از هدايت خارج نمى كنند و به گناه و پستى برنمى گردانند ... و هيچگاه از ايشان سبقت نگيريد كه گمراه مى شويد و هيچگاه از ايشان عقب نيافتيد كه هلاك خواهيد شد.

5- سخن شيطان در روز عاشورا:

... وَ أَوْرَثْنَاهُمُ النَّارَ إِلَّا مَنِ اعْتَصَمَ بِهَذِهِ الْعِصَابَةِ فَاجْعَلُوا شُغُلَكُمْ بِتَشْكِيكِ النَّاسِ فِيهِمْ وَ حَمْلِهِمْ عَلَى عَدَاوَتِهِمْ وَ إِغْرَائِهِمْ بِهِمْ وَ أَوْلِيَائِهِم. (2)

اى گروه شياطين ما از فرزندان آدم به خواست خود رسيديم و در هلاكت ايشان تمام سعى خود را كرديم و آنان را به سوى آتش كشانديم مگر كسانى كه به اين ريسمان (ريسمان اهل بيت) محكم چنگ زده اند، پس تمام همت خود را بر آن داريد تا درون مردم نسبت به ايشان (اهل بيت) شك ايجاد كرده و آنان را به عداوت و دشمنى آنان و دوستانشان وادار كنيد.

ص: 84

ص: 85

دين است كه هميشه محافل و سخنرانى هاى خود را در هر موضوعى كه انتخاب كرده، بين خوف و رجا قرار دهد و در واقع اعتدال در سخنان را بيش از پيش رعايت كند. اميد زياد بخشيدن به مردم، گنهكاران را جرى كرده و قبح گناهان را از بين مى برد.

نااميد كردن و يا ترساندن زياد از عذاب الهى، اميد به بازگشت را در دل گنهكاران نابود ساخته و از عبادت و توبه و انابه باز مى دارد. هر دو اگر از حدّ اعتدال بگذرد، براى فرد و جامعه مضر است. لذا وظيفه مبلغ كه همان وظيفه انبيا است قرار دادن مردم بين خوف و رجا است، قرآن در بسيارى از آيات (1)، نيكان و بدان را در كنار هم معرفى كرده و پاداش و يا عذاب آنها را گوشزد مى كند.

خداوند در قرآن مى فرمايد: (نَبِّئْ عِبادِي أَنِّي أَنَا الْغَفُورُ الرَّحِيمُ* وَ أَنَّ عَذابِي هُوَ الْعَذابُ الأَلِيمُ)؛ به بندگان من خبر ده كه منم آمرزنده مهربان. و اينكه عذاب من، عذابى است دردناك.

و يا در آيه اى ديگر مى فرمايد: (

وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّكُمْ لَئِنْ شَكَرْتُمْ لأَزِيدَنَّكُمْ وَ لَئِنْ كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذابِي لَشَدِيدٌ

)؛ و آنگاه كه پروردگارتان اعلام كرد كه اگر واقعاً سپاسگزارى كنيد،] نعمت [شما را افزون خواهم كرد، و اگر ناسپاسى نماييد، قطعاً عذاب من سخت خواهد بود.»

بايد دانست كه اين روش صحيح براى تربيت نفس آدمى است كه مى تواند مورد استفاده مربيان و معلمان و همچنين والدين گرامى قرار گيرد.

ص: 86

ص: 87

يَا بُنَيَّ خَفِ اللَّهَ خَوْفاً أَنَّكَ لَوْ أَتَيْتَهُ بِحَسَنَاتِ أَهْلِ الْأَرْضِ لَمْ يَقْبَلْهَا مِنْكَ وَ ارْجُ اللَّهَ رَجَاءً أَنَّكَ لَوْ أَتَيْتَهُ بِسَيِّئَاتِ أَهْلِ الْأَرْضِ غَفَرَهَا لَكَ. (1)

اى پسرم: از خدا بترس آن چنان كه اگر حسنات اهل زمين را آوردى شايد از تو قبول نكند. و به او اميد داشته باشد، آن چنان كه اگر گناهان همه اهل زمين را بر دوش داشتى او تو را مى بخشد.

5- امام على (ع) فرمود:

أَ لَا أُخْبِرُكُمْ بِالْفَقِيهِ حَقِّ الْفَقِيهِ مَنْ لَمْ يُقَنِّطِ النَّاسَ مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ وَ لَمْ يُؤْمِنْهُمْ مِنْ عَذَابِ اللَّهِ وَ لَمْ يُرَخِّصْ لَهُمْ فِي مَعَاصِي اللَّهِ وَ لَمْ يَتْرُكِ الْقُرْآنَ رَغْبَةً عَنْه. (2)

آيا از آن كه به حقيقت فقيه است به شما خبر ندهم؟ او كسى است كه مردم را از رحمت خدا نااميد نكند و از عذاب خدا ايمن نسازد و به آنها رخصت گناه ندهد و قرآن را ترك نكند از روى اعراض و به چيز ديگر متوجه شود.

ص: 88

ص: 89

جذابيت سخنان مبلغ افزوده و خستگى را از روح و جان مستمعين خارج خواهد كرد.

سخنرانى بايد معجونى گوارا از كلام خداوند و معصومين (عليهم السلام) باشد كه عجين با تاريخ و داستان ها و ضرب المثل ها و اشعار زيباى پرمحتوا شده است.

ص: 90

ص: 91

ص: 92

وقايع و تاريخ گذشتگان از انبيا و غير ايشان اختصاص يافته است. در اين زمينه به كتاب هاى زيادى كه در تاريخ اسلام و بيان وقايع آن پرداخته است مثل كتاب پند تاريخ و يا منتهى الآمال و تتمه المنتهى- تاريخ خلفا و غيره، مى توان مراجعه كرد.

بيان احوال علما، به دور از شخصيت سازى

استفاده از تاريخ علماى بزرگ و اهل معرفت و ذكر كرامات ايشان نيز بسيار پسنديده است و حاكى از جامعيت اسلام و مكتب اهل بيت (عليهم السلام) است كه توانسته اين انسان هاى كامل و ارزشمند را تربيت نمايد، بيان آن به صورت مختصر و كوتاه مناسب است.

بايد توجه داشت، گاهى رفتار و اعمال خارق العاده اى از علماى دين نقل مى شود كه در عين صحت بايد باظرافت خاصى بيان گردد. مبادا تجليل از علما و ذكر عجايب از ايشان، باعث تضعيف جايگاه امامان و حجت هاى الهى شود. و در ذهن مخاطب چنين القا شود كه اگر امامان چنين كردند فلان عالم هم چنين كرد، پس چه فرقى بين آنهاست؟

بايد به مردم تذكر داد كه اين علماى بزرگ هر چه دارند به بركت خدمتگزارى به مكتب اهل بيت (عليهم السلام) و ارادتشان به آن بزرگواران است و از خود هيچ نداشته و ندارند.

ص: 93

ص: 94

ص: 95

را كنار گذاشته و مورد بحث قرار ندهد. هميشه توجه داشته باشد كه، همه آنچه را مى داند، يا قابل گفتن نيست و يا صلاح بر ذكر آن نمى باشد.

پس به اين ترتيب:

1- چيزى را كه ميداند و مطالعه داشته است مورد بحث قرار دهد.

2- بعد از ورود به بحث، از افراط و تفريط در بحث پرهيز كند. از گفتن مسائلى كه براى فهم مطلب لازم است دريغ نكند و از حاشيه پردازى فراوان و طولانى كردن سخنرانى، بدون جهت نيز جداً دورى كند.

ص: 96

3- امام على (ع) مى فرمايد:

الْعاقِلُ لا يَتَكَلَّمُ الَّا بِحَاجَتِهِ او حُجَّتِهِ. (1)

عاقل سخن نمى گويد مگر در جايى كه نياز است يا وظيفه اش سخن گفتن است.

4- امام على (ع) فرمود:

خَيرُ الكَلامِ ما لا يَمِلُّ وَ لا يَقِلُّ. (2)

بهترين كلام آن است كه نه زياد و ملال آور باشد و نه كم و مضر به مطلب.

ص: 97

ص: 98

ص: 99

لايُنْتَفَعُ بِهِ احَدٌ. (1)

زيادى گفتار باعث مى شود كه حواشى بحث بيشتر و معنا و حقيقت كمتر شود پس نهايتى برايش نيست و كسى هم نفع و بهره نمى برد.

3- امام على (ع) فرمود:

آفَةُ الْكَلامِ الاطِالَة (2)

آفت كلام طولانى شدن آن است.

4- امام على (ع) فرمود:

إِذَا تَمَّ الْعَقْلُ نَقَصَ الْكَلام. (3)

وقتى عقل كامل شود، سخن كم مى شود.

5- امام على (ع) فرمود:

اقْلِلِ الْكلام تَأمَنِ المَلامَ. (4)

كلام و سخن را كم كن، از ملامت ديگران در امان خواهى بود.

6- امام صادق (ع) در شرح و توضيح آيه شريفه 18 از سوره زمر چنين فرمود:

هَوُ رَجُلٌ يَسْمَعُ الْحَديثَ فَيُحَدِّث بِهِ كَما تسْمَعهُ لا يَزيدُ فيه و لا يَنْقُصُ مِنْهُ. (5)

او مردى است كه حديث را آن چنان كه شنيده است نقل مى كند، نه بر آن مى افزايد و نه كم مى كند.

ص: 100

ص: 101

دين اسلام دين فطرت و آيين همگانى و قابل درك براى همه است؛ پس مبلغ موفق آن است كه مخاطب شناس باشد، براى صاحبان علم و آشنا به اصطلاحات روز، متناسب با آنها سخن بگويد و با مردم ديگر، ساده و گويا، مطالب دينى را بيان كند.

ص: 102

3- از امام صادق (ع) سؤال شد، بلاغت چيست؟ فرمود:

«إِنَّمَا سُمِّيَ الْبَلِيغَ لِأَنَّهُ يَبْلُغُ حَاجَتَهُ بِأَهْوَنِ سَعْيِهِ». (1)

شخص بليغ را بليغ ناميده اند زيرا به حاجت خود با كمترين مؤونه و تلاش دست مى يابد.

4- امام على (ع) فرمود:

احْسَنُ الْكَلامِ ما زانَهُ حُسْنُ النِّظامِ وَ فَهِمَهُ الْخاصُّ وَ العامّ. (2)

بهترين كلام آن است كه بر نظم و معيار سخن استوار بوده و خاص و عام آن را بفهمند.

ص: 103

ص: 104

در بعضى افراد، اعتماد به نفس كمترى مشاهده مى شود، با اين كه مطلب را يادداشت كرده است، به حق پيرامون آن مطالعه كرده و نياز زمان و محفل را هم درك نموده است، ولى از گفتن مطالب خود واهمه دارد و ترديد او را بيش از گذشته سردرگم مى كند. اين گونه افراد براى به دست آوردن اعتماد به نفس بايد به امور ذيل توجه داشته باشند:

1- محكم و متقن و با دليل و برهان سخن بگويد و براى سخنان خود دليل و شاهد داشته باشد.

2- از بيان هر گونه سخنان مشكوك و يا غير قابل اعتماد پرهيز نمايد.

3- در صورت لزوم بيان چنين مواردى، مثل نقل سخنى از دانشمندى كه نام آن را نمى داند و يا بيان تاريخى كه صحيح و كامل در خاطر نمانده است، حتماً از كلماتى كه حاكى از احتمال و يا گمان باشد استفاده شود، مثلًا بگويد: احتمالًا اين سخن از فلان دانشمند و عالم مى باشد و يا شايد چنين باشد كه اين واقعه در زمان امام صادق (ع) بوده است و يا اين كه، اين سخن نياز به تحقيق بيشتر دارد.

به اين وسيله، هم مطلب را كه مفيد و لازم بوده بيان نموده است و هم دچار اشتباه و نقل غير صحيح نشده است.

ص: 105

ص: 106

ص: 107

سخن مى گويد و نسخه مى پيچد. طبيبى كه يك نوع سخن بگويد و يك نسخه را هميشه بنويسد حاذق نيست.

درك صحيح و تشخيص درست بيمارى و همچنين رعايت حال وى در تجويز دارو، از مهم ترين وظايف طبيب حاذق است.

يك عالم دينى و يك مبلغ موفق بايد همچون طبيب، از حال افراد و مخاطبان خود باخبر باشد، مشكلات واقعى زندگى آن ها را بشناسد، با دردهاى مردم آشنا باشد تا بتواند در سخنان خود مهم ترين مسائل و راه درمان دردهاى زندگى آنان را بيان كند. اگر مبلغ دينى، مطالبى را كه خود دوست دارد، در هر مجلسى و بدون در نظر گرفتن روحيات مخاطبان بيان كند، در واقع خود را راضى و ديدگاه خود را بر ديگران تحميل كرده است.

جايى كه مردم نياز به تذكرات اخلاقى و خانوادگى دارند، طرح مباحث اعتقادى و يا عرفانى، كم ثمر است. در محفلى كه نياز آنان ارتباط با خدا و مباحث عرفانى است، مباحث ساده اخلاقى را بازگو كردن باعث بى توجهى و يا كم توجهى مخاطبان به سخنان خواهد شد و طبعاً در چنين حالتى انرژى و توان و وقت و اموال، بجا و صحيح مصرف و هزينه نشده است. همانگونه كه در سوره شعراء، خداوند داستان انبيا را بيان كرده است، كه هر كدام به مشكل اصلى و درد مهم جامعه در آن روز اشاره كرده اند و به دنبال ريشه كن نمودن گناه آنان بوده اند، موسى (ع) و مشكل نجات بنى اسرائيل از

ص: 108

چنگ فرعونيان و ادعاى خدايى او، ابراهيم (ع) و نجات امت از بت پرستى، هود (ع) و مبارزه با قصر سازى و دنيا طلبى، صالح (ع) و مبارزه با تفريحات ناسالم قوم ثمود، لوط (ع) و مبارزه با گناه بزرگ امتش، شعيب (ع) و مبارزه با كم فروشى و خيانت در معاملات. در تمام سوره شعراء، كه گفتگوى پيامبران و امت هاى آنان است، براى هر پيامبرى در برابر قومش علاوه بر دعوت به توحيد، پيامى خاص وجود دارد، يعنى آنان متناسب با جامعه و دردهاى معنوى آنان نسخه مى پيچيدند نه غير آن. همچنين تفاوت معجزات پيامبران نشانگر اين است كه براى هر گروهى، ابزار مبارزاتى متناسب با آن لازم است.

ص: 109

ص: 110

فَإِنْ أَحْسَنْتَ فِيمَا وَلَّاكَ اللَّهُ مِنْ ذَلِكَ وَ قُمْتَ بِهِ لَهُمْ مَقَامَ الْخَازِنِ الشَّفِيقِ النَّاصِحِ لِمَوْلَاهُ فِي عَبِيدِهِ الصَّابِرِ الْمُحْتَسِبِ الَّذِي إِذَا رَأَى ذَا حَاجَةٍ أَخْرَجَ لَهُ مِنَ الْأَمْوَالِ الَّتِي فِي يَدَيْهِ [كُنْتَ] رَاشِداً. (1)

اگر نيكو سرپرستى كردى و به مثابه خزانه دارى مهربان و خيرخواه بودى كه هرگاه نيازمندى را ديد از اموالى كه در خزانه دارد به او مى داد، هر آينه موجب رشد ديگران خواهى بود (علم در دست عالم، همچون گنج در دست اوست كه با برخورد به نيازمند آنچه را نياز دارد به او مى دهد.)

3- امام صادق (ع) فرمود:

لاتَكَلَّمْ بِمَا لَا يَعْنِيكَ وَ دَعْ كَثِيراً مِنَ الْكَلَامِ فِيمَا يَعْنِيكَ حَتَّى تَجِدَ لَهُ مَوْضِعاً فَرُبَّ مُتَكَلِّمٍ تَكَلَّمَ بِالْحَقِّ بِمَا يَعْنِيهِ فِي غَيْرِ مَوْضِعِهِ فَتَعِب. (2)

به آنچه فايده اى ندارد سخن مگو و بسيارى از سخنان مفيد را تا موضع و محلى بر آن نيافته اى بر زبان مياور، چه بسيار كسانى كه سخن حق و مفيد را در غير موضع خود گفته اند و به خاطر آن به رنج و سختى افتاده اند.

4- رسول خدا (ص) فرمود:

آفَةُ الْعِلْمِ الِنّسيانُ وَ اضاعَتُهُ انْ تُحَدِّثَ بِهِ غَيرَ اهلِهِ. (3)

آفت علم فراموشى است و ضايع كردنش به اين كه براى غير اهلش گفته شود.

ص: 111

ص: 112

تعقيبات نماز، مناجات ها و يا احاديث پر بار اهل بيت (عليهم السلام) همه چيز نهفته است و فقط مراجعه، مطالعه و انس با آن است كه نياز يك مبلّغ را برطرف مى كند.

در مراجعه به بعضى مجالس مشاهده مى شود كه مبلّغ و يا سخنران به گونه اى دور از مناسبت خاص سخن مى گويد كه به خوبى عدم مطالعه او در اين مناسبت و عدم رجوعش به كتاب ها در اين زمينه ملموس است، او از محفوظات گذشته خود در موضوعات متفرقه، وقت منبر و مجلس را پر مى نمايد.

ص: 113

ص: 114

ص: 115

او مى باشد، نسبت به اين قشر عظيم مبلغين دين چه ديدگاهى پيدا خواهند كرد؟

گاهى عزيزان روحانى تعداد جلساتى را كه متعهد به شركت و سخنرانى در آن مى شوند، در يك شب آنقدر زياد است كه حتى فرصت استراحت در بين آن را ندارند و از مجلسى به مجلس ديگر دويدن و نگاه هاى تند و معنا دار مردم آنقدر او را از چشم مردم مى اندازد كه چندين عذرخواهى و عذرتراشى هم قانع كننده آنان نيست.

ص: 116

ص: 117

لِلْحَدِيثِ وَ آدَاكُمْ لِلْأَمَانَةِ وَ أَحْسَنُكُمْ خُلُقاً وَ أَقْرَبُكُمْ مِنَ النَّاسِ. (1)

نزديك ترين شما به من در روز قيامت راستگوترين در گفتار و امانت دارترين و با وفاترين (شما در عهد و پيمان) و خوش اخلاق ترين و نزديك ترين شما به مردم است.

6- امام رضا (ع) فرمود:

إِنَّا أَهْلُ بَيْتٍ نَرَى مَا وَعَدْنَا عَلَيْنَا دَيْناً كَمَا صَنَعَ رَسُولُ اللَّه

(ص)

. (2)

ما اهل بيتى هستيم كه آنچه وعده دهيم برخود دَين مى دانيم، همانگونه كه رسول خدا (ص) چنين بود.

ص: 118

ص: 119

ص: 120

ج: در اين گونه مجالس، وظيفه اين است كه معارف الهى و حكمت پروردگار و ارزش مؤمنين در اطاعت از خداوند را گوشزد كنيم، تسليم مقدرات خدا بودن و همه مقدرات او را بر خواسته از حكمت دانستن، كه از ويژگى هاى مهم مؤمن است، مورد توجه باشد و به پاداش صابرين در مصائب و اجر فراوان آنها اشاره شود و اينكه مؤمنان واقعى در مصائب شاكرند و صابر؛ به عالم آخرت توجه دارند و زندگى دنيا را محل گذر و منزل موقت مى دانند.

ص: 121

ص: 122

3- سؤالات بعضى از مستمعين در بين سخن، در حالى كه مبلّغ محترم رشته كلام را از دست مى دهد.

4- گوشزد كردن خطاى گوينده به او از جانب مستمعين

هر كدام از اين ها به نوعى تشويش خاطر و اضطراب را در گوينده ايجاد مى كند. لذا با توجه به قسمت هاى قبل كه درباره آمادگى كامل و اعتماد به نفس و توكل بيان شد، مبلغ بايد كنترل جلسه را همچنان در دست داشته باشد و با ذكر و ياد پروردگار و يا فرستادن صلوات جمعى، ادامه سخنان خود را بيان كند. صبر و تحمل و بى تاب نشدن لازمه تبليغ معارف دين است.

ص: 123

ص: 124

2- يكنواختى از ابتدا تا انتها و عدم تغيير صدا و لحن بيان

3- عدم رعايت عدالت در نگاه كردن به مستمعين و خيره شدن به فردى خاص و يا به سَمتى معين و عدم توجه و نگاه به افراد ديگر.

4- تكرار كلمات به صورت غلط و يا دور از ذهن مخاطب، مثل اينكه «يك» را «يك» بگويد.

5- تكرار بعضى كلمات ويژه به صورت عادت مثل: «به عرض مى رساند، عرض شود به اينكه، مثلًا، فى المثل» و يا اين كه بعضى بعد از جمله اى كلمه اى را تكرار مى كنند مثل كلمه: «چى شد؟ توجه كرديد؟» كه تكرار بى رويه آن، براى مخاطب خسته كننده و ملال آور است.

6- حركات اضافى و خارج از متعارف دست و سر، مثل چرخاندن زبان به دور لب ها و تكرار آن، صاف كردن صدا و سرفه كردن زياد، حركت زيادى دست ها و بيش از اندازه بالا و پايين بردن آن ها، كه هم مبلغ را از وقار و متانت خارج نموده و هم براى مخاطب زجرآور مى شود.

ص: 125

ص: 126

ص: 127

مخاطبان بود كه بر زبان ما جارى كرد، پس قدر مجلس اهل بيت (عليهم السلام) و شركت كنندگان عزيز در محفل دينى را بايد دانست كه اينان باعث رشد علمى و عنايات خاص پروردگار به سخنران مى شوند.

ص: 128

3- امام كاظم (ع) فرمود:

لَيْسَ مِنَّا مَنْ لَمْ يُحَاسِبْ نَفْسَهُ فِي كُلِّ يَوْمٍ فَإِنْ عَمِلَ حَسَناً اسْتَزَادَ اللَّهَ وَ إِنْ عَمِلَ سَيِّئاً اسْتَغْفَرَ اللَّهَ مِنْهُ وَ تَابَ إِلَيْهِ. (1)

از ما نيست كسى كه هر روز به حساب خود رسيدگى نكند، پس اگر كار خوبى كرده از خدا تشكر و طلب توفيق بيشتر نمايد و اگر عمل زشتى انجام داده استغفار و توبه كند.

4- امام على (ع) فرمود:

لَوِ اعتَبَرْتَ بِما صَنَعتَ مِنْ ماضِي عُمْرِكَ لَحَفِظْتَ ما بَقِيَ (2)

اگر به آنچه در گذشته كرده اى عبرت بگيرى ما بقى عمر را مراقبت بيشتر خواهى كرد.

5- امام على (ع) فرمود:

مَنْ اعْجَبَه قَولُهُ فَقَدْ غَرَبَ عَقْلُه (3)

كسى كه از گفتار خودش خوشش آيد عقلش از او دور شده است.

6- امام صادق (ع) فرمود:

الْقَلْبُ يَتَّكِلُ عَلَى الْكِتَابَةِ (4)

دل به نوشته اطمينان و آرامش پيدا مى كند.

7- امام صادق (ع) فرمود:

احْتَفِظُوا بِكُتُبِكُمْ فَإِنَّكُمْ سَوْفَ تَحْتَاجُونَ إِلَيْهَا (5)

نوشته جات خود را محفوظ داريد كه در آينده به آن نياز پيدا مى كنيد.

ص: 129

ص: 130

معنا اصلًا نبايد دخالت كرد؛ (روحانيون) كوشش كنند هرچه بيشتر خود را از درگيرى ها دور نگه دارند. يعنى آن جنبه پدرى و عمومى را براى همه مردم داشتن؛ هر دو قشر متعارض با يكديگر را فرزندان خود دانستن. اين ها را بايستى رعايت كرد تا روحانيت همواره بالاتر از اختلافات بماند. (1)

مراقب باشيد كه، دسته بندى ها و جناح بندى هاى سياسى در حوزه نفوذ و رشد نكند. جهت سياسى طلّاب همان جهت سياسى نظام و انقلاب است. همان جهت انقلاب را بايد ان شاءالله در تبليغات و در برخورد با مردم- قولًا و عملًا- پى بگيريد. (2)

ص: 131

ص: 132

همه عوامل، انتخاب موضوع به عهده شخص مبلغ است و استقلال او در اين باره بايد حفظ شود.

ص: 133

مبلغ بهترين و عالمترين است.

مثلًا: در محفلى كه مستمعين آن فقط سخن از امام زمان (ع) را مى پسندند و يا مبلّغ مى داند براى جذب و حفظ آنان بايد از نظام جمهورى اسلامى و يا از بعضى مسئولين صراحتاً انتقاد كند و يا از بعضى علماى دين كه رويه فكرى خاص خود را دارند انتقادهاى تند كند و البته در اين موقع احسنت گويان به او فراوان و موجبات خوشآيند آنان فراهم است وليكن همين شخص حاضر نيست كه فسق آشكار را در همين افراد صراحتاً تذكر دهد و در جهت اصلاح آنان برآيد؛ چرا كه اين چنين تذكرى آنان را آزرده خواهد كرد و ديگر از او تمجيد نخواهند نمود. اگر چه اين مبلغ محترم براى اين كوتاهى خود توجيهاتى هم دارد كه اگر چنين است حفظ حرمت علماى دين و اصل نظام اسلامى كه بر مبناى محبت و مودت به اهل بيت پيامبر (ص) پايه ريزى شده است دلايل فراوان و مهمى را دارد. پس اگر فردى توجيهاتى را مى بيند بايد اين دلايل روشن را هم ببيند.

ص: 134

2- امام صادق (ع) فرمودند:

الْعِزُّ أَنْ تَذِلَّ لِلْحَقِّ إِذَا لَزِمَك (1)

عزت و سربلندى اين است كه در برابر حق ذليل و تسليم باشى اگر بر تو لازم و واجب شد.

3- امام صادق (ع) فرمودند:

أَتْقَى النَّاسِ مَنْ قَالَ الْحَقَّ فِيمَا لَهُ وَ عَلَيْه (2)

باتقوا ترين مردم كسى است كه در آنچه به نفع او يا به ضرر اوست فقط حق را بگويد.

4- امام صادق (ع) فرمودند:

اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يُبْغِضُ مِنْ خَلْقِهِ الْمُتَلَوِّنَ فَلَا تَزُولُوا عَنِ الْحَقِّ وَ أَهْلِه (3)

بدانيد كه خداوند در بين خلقش از انسان هاى متلوّن (متناسب با هرجا رنگ عوض مى كنند) بدش مى آيد، پس هيچگاه از حق و طرفدار حق فاصله نگيريد.

ص: 135

ص: 136

ص: 137

بعد از تذكرات عمومى كه در بخش اول مطرح شد به نكات ديگرى كه نياز يك مبلغ دين است تا به آن توجه داشته باشد مى پردازيم.

از آنجا كه هدف و نوع برگزارى كلاس درس و كنفرانس هاى تحقيقاتى و يا خطابه هاى حماسى، سياسى با منبر و سخن گفتن به سبك سنتى متفاوت است برحسب نياز روحانيون عزيز روش هاى كلاس دارى و يا كنفرانس ها و بحث هاى تخصصى را كنار گذاشته و فقط به موضوع خود مى پردازيم.

در يك سخنرانى سه قسمت اساسى مورد نياز است و كمال سخن به كمال اين سه قسمت است:

قسمت اول: بيان احكام و فروعات فقهيه

قسمت دوم: بيان اخلاق و معارف دينى

قسمت سوم: ذكر توسل به اهل بيت عصمت و طهارت (عليهم السلام) (در بخش سوم به آن پرداخته مى شود)

البته مى توان يك مجلس اختصاصاً احكام گفته شود و يا اخلاق

ص: 138

باشد، كه ضمن داشتن فوايد، مستلزم توجه به شرايط كلاسدارى است. آنچه در اين جا مطرح مى شود متناسب با منبرهاى اختصاصى و يا مشترك مى باشد و لذا ما بحث را در سه قسمت قرار مى دهيم، تا كمال آن را رعايت كرده باشيم.

ص: 139

ص: 140

ص: 141

مهم ترين بخش دين، بيان احكام شرعى است. پيامبر اكرم (ص) يكى از كارهاى خود را بيان احكام و پاسخ گويى به مسائل شرعى روزمره مردم قرار داد و از گفتن و يا پاسخ دادن به مسائل شرعى ابايى نداشت. وظيفه او اين است كه دين را آن چنان كه هست براى مردم بازگو كند. قسمت اعظمى از دين، احكام مورد ابتلاى مردم است. ائمه اطهار (عليهم السلام) بخش مهمى از زندگى خود را در جهت بيان احكام دين و مسائل شرعى سپرى كرده اند. مسأله گفتن نه تنها وظيفه، بلكه افتخار بزرگى است. چه بسيار انسان هايى كه به علت ندانستن يك مسأله، نمازها و عبادت هاى باطل دارند و چه بسيار كسانى كه با يادگيرى يك مسأله دينى عمرى را به پاكى و طهارت مى گذرانند. جميع رواياتى كه در فضيلت علم و طالب علم دين آمده است اولين و بارزترين مصداقش كسانى هستند كه در جهت يادگيرى احكام شرعى خود مى كوشند.

كار بزرگ علماى دين و مراجع تقليد، بعد از عمرى تحقيق، بيان احكام شرعى ومشخص كردن وظيفه مردم در امر عبادات و معاملات است و چه مهمى از اين بالاتر!

حقيقتاً بايد گفت چه قدر ساده انديشند كسانى كه گفتن مسأله را كسر شأن خود مى دانند و بيان مسأله شرعى و مذاكره آن را كوچك مى شمارند.

ص: 142

ص: 143

مشاهده شده برضد فتواى مجتهدى با شدت به مخالفت مى پردازند و چون اينگونه افراد معمولًا در حد اجتهاد نيستند و قدرت استنباط احكام را ندارند، مخالفت آنها جز تحقير خود در نزد مردم و تضعيف جايگاه علمى ايشان اثر ديگرى ندارد. علاوه بر اين كه از حدود وظيفه مبلّغ كه فقط رساندن فتوا به مردم است خارج شده اند.

ب: تفكر در چگونگى طرح مسأله

افرادى در مجالس و محافل شركت مى كنند كه شايد قبل از آن هرگز شركت نكرده باشند و يا كمتر در محافل دينى حضور يافته باشند و بعد از آن هم شايد يا فرصت شركت نداشته و يا كمتر شركت كنند، به همين جهت مبلغ احكام دين قبل از ورود به بحث بايد بداند چه مسأله اى را مى خواهد بگويد؟ و اين مسأله چه پيش نيازهايى دارد؟ از چه مقدماتى استفاده كند تا اين مسأله بهتر و كامل تر در ذهن مخاطب قرار گيرد؟

بيان هر مسأله نياز به مقدمه اى براى ورود به بحث و بعد از آن ذى المقدمه و در آخر نتيجه گيرى است و چون هر مسأله اى مى تواند فروعات و شاخه هاى مختلفى داشته باشد، بايد نسبت به آن موارد نيز اشاره اى بشود تا مخاطبين فروع گوناگون را با يكديگر اشتباه نكنند.

شروع ذكر مسأله مى تواند با طرح يك سؤال فقهى و تبيين آن باشد و يا اين كه با ذكر يك مثال از مسائل روزمره و پاسخ آن صورت پذيرد.

ج: تكيه بر مسائل متفق عليه و پرهيز از بيان اختلافات

در هر جلسه اى كه مبلغ مشغول سخن گفتن است افراد زيادى وجود دارند كه مقلد مجتهدين مختلف هستند. ممكن است در يك

ص: 144

جلسه 50 نفره، بعضى از آن ها از مجتهدى خاص تقليد كنند و شايد براى بيان يك مسأله لازم باشد فتواى 5 مجتهد و يا بيشتر در ذهن باشد.

با توجه به اين كه يادگيرى و حضور ذهن داشتن نسبت به همه مسائل و اختلافات آن مشكل است، يا ممكن نيست و ضمن اين كه بيان همه اختلافات و نظرات فقهى در يك جلسه موجب تشويش خاطر مردم و مستمعين گشته و چه بسا به خاطر عدم توجيه صحيح، نسبت به علما و نظرات فقهى آنها بدبين شوند؛ لذا بر مبلغ است كه حتى الامكان مسائل متفق عليه را مورد تذكر قرار داده و از اختلافات فقهى و ذكر آنها پرهيز نمايد و در حال ناچارى نظر اكثر را مطرح كرده و فتواى يك مجتهد كه با ديگران فرق دارد را تذكر دهد. تا به اين وسيله قدرت يادگيرى و علاقه مندى مخاطبين را به مسائل فقهى تقويت نموده و لذت احكام دينى را به كام آنها بنشاند.

نكته: بيان اختلافات، مختص محافلى است كه مختص به احكام است و به شكل كلاس درس اداره مى شود كه در آينده به آن خواهيم پرداخت.

د: به روز بودن مطالعات

علم در حال پيشرفت است و هر روز بر دامنه علوم افزوده مى شود، مخصوصاً كه در مسائل فقهى فروعات جديد و يا تحقيقات تازه در اختيار مجتهدين قرار مى گيرد و امكان تغيير فتوا بسيار زياد است. اگر چه رساله هاى عمليه تا زمانى كه خلاف آن ثابت نگشته، معتبر است ولى بر مبلغ دين است كه مطالعات خودش را به روز كرده و هر روز به فروعات

ص: 145

تازه و نظرات جديد فقها از هر طريقى كه ممكن است دسترسى پيدا كند.

چند توصيه:

1- به حافظه خود و معلومات قبل اعتماد نكرده و حتماً به رساله هاى عمليه مراجعه كند.

2- رساله هاى عمليه جديد را مورد مطالعه قرار داده و حتى الامكان از رساله هاى عربى فقها استفاده كند.

3- اگر امكان دسترسى به كامپيوتر و اينترنت دارد از سايت هاى مخصوص علما و مراجع استفاده كند.

4- از مقايسه احكام با يكديگر و پاسخگويى بر مبناى حدس واحتمال جداً پرهيز نمايد.

5- براى ذكر مسائل فقهى حتى الامكان از روى كتاب خوانده تا اعتماد و اطمينان عمومى حاصل گردد.

ه-: رعايت تناسب مسأله با مخاطبين

براى مفيد بودن جلسات و بهره مندى بهتر و بيشتر از آن و همچنين ماندگارى بيشتر در حافظه مخاطبان، بايد تناسب بين آنها و مسأله مورد نظر رعايت شود؛ چرا كه در پرتو رعايت تناسب، مسأله اى مطرح مى شود كه روزانه آن گروه از مخاطبان با آن سر و كار داشته و مبتلاى به آن هستند. البته بعضى مسائل شرعى مربوط به همه مكلفين و مورد استفاده آنهاست مثلًا احكام نماز و شكيات و همچنين احكام روزه در ماه مبارك رمضان، وليكن در همان مورد هم مى توان به گوشه هايى از

ص: 146

احكام كه ارتباط بيشترى با جمع حاضر در جلسه دارد اشاره كرد. پس غير از اين مسائل همگانى، در جلسات خاص و مستمع خاص، بايد مسائل شرعى منطبق با آن افراد، از لحاظ جنسيت و سن و تحصيلات و شغل آنها مورد تذكر قرار گيرد.

چند مثال:

1: در جمع زنان مسائل مربوط به پوشش در نماز و غير نماز، حقوق شوهر و فرزندان، سخن گفتن بانامحرمان و قرار گرفتن در مكان خلوت با آنها، نذر زنان بدون اذن شوهر و يا زنان شاغل داراى درآمد و حساب مالى و خمس آن ها مى تواند مطرح شود.

2: در جمع جوانان و نوجوانان: احكام نماز، طهارت از حيث صحت وضو و غسل و اسباب آن ها و همچنين از لحاظ اجتماعى، سخن گفتن با نامحرم و حدود آن، شرايط خواستگارى و لوازم آن. در محيط خانواده، اطاعت از والدين از نظر شرعى، حقوق متقابل بين آنها و والدين و بين آنان و برادران و خواهرانشان.

3: در جمع تجار: احكام معاملات، شرايط متعاقدين و بيع و شراء، معامله با خردسالان، احكام ربا و موارد آن و همچنين خمس اموال و طريق محاسبه آن، خريد و فروش چك و يا پول و بقيه مسائل مرتبط با بازار.

4: در جمع كارمندان: احكام كسب حلال و چگونگى وظايف اجير در انجام كارها، حقوق بازنشستگى و محاسبه آن، پرداخت حق بيمه و كسب درآمد از طريق بهره ورى هاى آخر سال، بيان حقوق بيت المال و مردم و راه رعايت آن در ادارات.

ص: 147

ص: 148

جلسه بيان كند.

و يا تفاوت روزه ماه رمضان با روزه هاى ديگر، اعم از قضاى رمضان و روزه هاى واجب ديگر مثل نذر و يا تفاوت روزه هاى واجب با مستحب.

ج: بيان مسائل شرعى به روش انتخاب عناوين خاص

مثلًا يك عنوان و يا موضوع خاص را در نظر بگيرد و در رابطه با آن عنوان در كل رساله و در تمام بخش هاى آن هر مسأله اى موجود است بيان كند.

چند مثال:

1- بچه هاى غير مميز: تولد آن ها، غسل آن ها، تطهير بول آن ها و فرق بين دختر و پسر، حتى فوت آن ها، غسل و يا كفن و دفن آن ها، نگاه به عورت آن ها و ....

2- بچه هاى مميز: آب كشيدن اشيا توسط بچه مميز، اتصال صفوف جماعت با بچه هاى مميز، اقامه جماعت به امامت مميز، خسارت رساندن او به اموال ديگران، كسب درآمد آن ها و خمس آن، نگاه آن ها به نامحرم و پوشش نامحرم از آن ها و يا نگاه مردان به دختر بچه هاى مميز، خريد و فروش اشيا توسّط بچه هاى مميز و شرايط آن، مُحرِم كردن آن ها در حج و عمره و احكام آن و ....

3- پوشش: پوشش در نماز براى مردان و زنان، پوشش در غير نماز براى مردان و زنان. پوشش و حدود آن بين زوجين و ديگران، لباس نازك و جوراب نازك، لباس هاى شهرت و پوشيدن آن، لباس هاى

ص: 149

اختصاصى مردان و زنان و پوشيدن آن براى جنس مخالف، پوشش در حال احرام در حج و عمره براى مردان و زنان، پوشيدن طلا براى مردان و احكام آن و فرق آن با پلاتين، پوشيدن زيور آلات در حال نماز، پوشش ميت و مقدار آن و تعداد لازم از كفن و ديگر احكامى كه در فصل هاى مختلف رساله عمليه در رابطه با پوشش و لباس آمده است.

نكته 1: همان گونه كه روشن شد روش عنوانى به علت تنوع در بحث و گستردگى مطالب مى تواند جذابيت ويژه اى داشته باشد.

نكته 2: بايد توجه داشت كه براى ايجاد جذابيت در اين كلاس ها مى توان از روش هاى مقايسه اى و يا پرسش و پاسخ و يا روش هاى عملى و همچنين استفاده از تخته و نوشتن تقسيمات بر روى آن استفاده نمود.

عناوين ديگر كه مى تواند مورد بحث باشد مثل عنوان خون (دم)، مو (شعر)، شستشو (غسل) و ... كه هر كدام در فصل هاى مختلف رساله هاى عمليه احكام خاصى را دارند.

جهت اطلاع بيشتر، به كتاب هايى كه در اين زمينه نوشته شده است، مراجعه شود. (1)

دوم: روش هاى بيان مسأله در مجالس تلفيقى

مجالسى كه مختص بيان احكام نيست بلكه تلفيقى از احكام و اخلاقيات مى باشد.

در اين گونه جلسات به خاطر محدوديت زمانى كه مبلغ دارد، نمى تواند در بيان احكام به بحث گسترده و عميق بپردازد، و لى ترك

ص: 150

احكام نيز صحيح نمى باشد و به جهت اهميت، بايد هميشه مورد تذكر باشد؛ لذا مبلغ به تذكر مختصرى در اين باره اكتفا كرده و بعد از آن به بحث اخلاقى خود مى پردازد.

اين شيوه سخنرانى، از شيوه هاى ديگر آن (احكام گفتن خاص و يا بيان اخلاقيات صرف) ارجحيت دارد. آميخته بودن تمام مسائل دينى و عجين شدن فقه با اخلاق و توسل به اهل بيت (عليهم السلام) جذابيت ويژه داشته و رتبه اى از كمال و ارزش را به آن بخشيده است.

اما همين شيوه از بيان احكام شرعى نيز داراى شكل هاى مختلفى است كه هر كدام در زمان و محل خاصى مى تواند به كار گرفته شود:

1- بيان مسأله فقهى بدون ارتباط با مباحث اخلاقى

اين خود به دو شيوه ممكن است:

الف: بيان مسأله شرعى به صورت پيوسته

بيان مسأله بدون ارتباط با مباحث اخلاقى، ولى مرتبط با مباحث فقهى و مسائل شرعى كه در جلسات قبل مطرح شده و يا در جلسات بعد مطرح خواهد شد. مثلًا احكام وضو را طى چند جلسه به عنوان مسائل فقهى در ابتداى جلسه مطرح مى كند ولى ارتباط با مباحث اخلاقى ندارد. و يا مثلًا شكيات نماز را در طى 10 جلسه مفصل با ذكر مثال ها تبيين كند.

تذكر: اين روش از طرح مسائل فقهى براى جلساتى مناسب است كه در يك مكان و مستمع خاص برگزار مى شود مانند مجالسى كه به عنوان دهه اى در ماه محرم و يا ماه رمضان در يك هيئت و يا منزل كه اكثر مستمعين در اين جلسات مشترك هستند.

ص: 151

ب: بيان مسأله شرعى به صورت غير پيوسته (مجزّا)

بيان مسأله فقهى بى ارتباط با مباحث اخلاقى و همچنين بى ارتباط با مسائل فقهى مطرح شده در جلسات قبل، يعنى در هر جلسه يك مسأله از باب هاى مختلف بيان شود.

البته لازم به ذكر است كه روش اول در جلسات دهه اى و پيوسته مناسب تر است؛ زيرا هم مبحثى از مباحث فقهى به طور كامل بيان شده و هم انگيزه مستمع را براى شركت در جلسات بعد بالا مى برد و روش دوم اكثراً در محافلى به كار برده مى شود كه به صورت تك جلسه اى و در يك زمان برگزار مى شود.

بهترين كلام

بايد توجه داشت كه در مسأله گفتن «رعايت اختصار» شرط اساسى است و با گفتن مسائل مختلف و گوناگون نبايد زمينه تشويش در ذهن مخاطب را ايجاد نمود؛ چرا كه ظرفيت هاى مخاطبين مختلف است و مبلغ بايد مسائل را متناسب با ظرفيت مخاطب بيان كند و مسلماً اگر يك مسأله به طور كامل و روشن مطرح شود بهتر از آن است كه مسائل مختلف و فروعات گوناگون در يك جلسه بيان گردد و نتيجه مثبتى هم بر آن مترتب نباشد.

اما نكته قابل توجه اين است كه بايد خلاصه گويى باعث نقص در بيان مسأله نباشد و مضر به يادگيرى مخاطب نشود. گاهى خلاصه گويى و عدم توجه به جوانب يك مسأله و عدم يادآورى فروعات مهم در اطراف آن، باعث عدم يادگيرى صحيح شده و يا باز شدن راه فرار براى آنان كه

ص: 152

مى خواهند از احكام و دستورات دينى به هر شكلى شانه خالى كنند مى گردد. مخصوصاً در احكام خمس (هديه، ارث و ...) بايد احكام را دقيق مطرح كرد. مطلق گويى و عدم تبيين مسأله مشكل ساز است، مثلًا مى گويد: خانه مسكونى خمس ندارد، ولى نمى گويد: كسى كه تا حال اصلًا محاسبه مالش را نكرده چه كند؟

مى گويد: هديه مشمول خمس نيست، ولى نمى گويد: فتواى برخى علما آن است كه هديه اگر از مؤونه سال زياد بيايد يا بماند و استفاده نشود خمس دارد.

مى گويد: ارث، خمس ندارد، ولى نمى گويد: اگر آن را سرمايه كسب قرار داد، ما زاد و سود آن مشمول خمس است يا نه؟

2- بيان مسأله فقهى مرتبط با مباحث اخلاقى

اين بخش، از روش هاى خوب و ظريف است كه بسيارى از اهل فن و بزرگان اهل سخن و تبليغ، از آن استفاده مى كنند و نيازمند دقّت و لطافت و همچنين هنر ارتباط دادن مباحث است. علم و آگاهى از مباحث فقهى و فروعات دقيق آن و كيفيت ارتباط با مباحث اخلاقى و همچنين هنر مطرح كردن مباحث از نگاه هاى مختلف و زواياى گوناگون آن از لوازم استفاده از اين روش است.

چون هدف ما از اين نوشتار، جهت دهى به طلاب جوان و عزيزانى است كه به تازگى وارد عرصه تبليغ گشته اند و مى خواهند به وظيفه خود، يعنى تبليغ دين عمل كنند لذا به چند مورد به عنوان مثال اشاره مى كنيم:

ص: 153

مثال:

1: مبلغ درباره مسّ و دست زدن بدون وضو به اسم خدا و پيامبر (ص) و ائمه معصومين (عليهم السلام) و حكم آن سخن مى گويد و بعد به بحث احترام به رسول اكرم (ص) و جايگاه او در قرآن و نزد پروردگار مى پردازد.

2: مسأله غصبى نبودن آب وضو و مكان آن، يا مكان نمازگزار را مطرح مى كند و متصل به آن بحث رعايت حقوق ديگران و احترام اموال مردم در اسلام را وارد مى شود.

3: مسأله حرمت حضور در مجالس معصيت و گناه را به عنوان مسأله فقهى ذكر مى كند و به عنوان مثال، مجالس غيبت و يا موسيقى را بيان كرده و بحث اخلاقى خود درباره مذمت غيبت و آثار سوء آن را مطرح مى كند.

4: مسأله خلوت كردن مرد و زن در مكانى كه ديگرى قدرت ورود ندارد را مطرح كرده و ضمن اشاره به ادارات و مؤسسات و شركت ها كه گاهى چنين مواردى در آن هست، به بحث اخلاقى آثار سوء عدم رعايت حريم و حدود بين مرد و زن مى پردازد.

5: مسأله حجاب و حدود آن در نماز و غير نماز را بيان مى كند و در ادامه به نگاه ارزشى اسلام به زن و رعايت شخصيت حقيقى زن در اسلام پرداخته و حرمت شكنى نسبت به زن در قالب سخنان فريبنده را تذكر مى دهد.

ص: 154

6: تأثير امر و نهى پدر و مادر و رضايت و عدم رضايت ايشان در مسائل فقهى را يادآور شده و متصل به آن عظمت والدين و وجوب احترام به آن ها و رعايت حقوق متقابل را ذكر مى كند.

3: بيان مسأله فقهى در بين مباحث اخلاقى

روش ديگرى كه براى بيان مسائل شرعى مى توان مورد استفاده قرار داد، اين كه مبلغ بعد از شروع به بحث اخلاقى، به بعضى از مسائل شرعى و فتاواى فقها، به مناسبت اشاره كند.

مثال:

1: بحثى پيرامون ارزش زن در جامعه و يا احترام والدين آغاز كند و در بين آن به احكام فقهى موجود در اين باره بپردازد.

2: توضيح يك قاعده از قواعد دين را بيان كند و در بين به مباحث فقهى مرتبط با آن بپردازد.

3: بحثى اعتقادى را در حكمت پروردگار در عالم شروع كند و در لابه لاى بحث به حكمت بعضى از احكام دينى و مباحث فقهى پرداخته و به بعضى از فتاواى فقها به مناسبت بحث اشاره كند.

ص: 155

ص: 156

ص: 157

معارف دين داراى بخش هاى مختلف و متنوعى است كه هر كدام نيازمند اجراى روش و سبك خاصى است. اعتقادات، شامل مباحث توحيد، نبوت، معاد و غيره سبك بيان خودش را داشته و اخلاقيات كه شامل اخلاق فردى، خانوادگى، اجتماعى، سياسى مى باشد، بايد به صورتى خاص و ويژه مطرح شود، همان گونه كه تفسير و تاريخ اسلام نيز نوعى خاص از بيان را مى طلبد.

سخنرانى هاى سياسى و يا خطابه هاى حماسى در موقعيت هاى خاص و در بين جمعيت هاى خاص نيز از جمله مواردى است كه در كيفيت سخن و سخنورى بايد به آن پرداخت، ولى چون در اين نوشته، هدف، راهكار نشان دادن به طلاب جوان است از بيان اين قسمت ها صرف نظر شده و فقط به 4 موضوع مى پردازيم:

1- اعتقادات

2- اخلاقيات

3- تفسير

4- تاريخ اسلام.

ص: 158

ص: 159

ص: 160

ص: 161

واجبات و محرمات را توضيح داده و لزوم اطاعت همراه با تعبدى خالصانه، حتى در صورت عدم درك حكمت، احكام الهى را به مخاطبين گوشزد نمايد.

ب: نبوت

براى توجه دادن به تزكيه نفس و خودسازى، در ضمن مباحث نبوّت، به عنوان نمونه به 3 مثال اشاره مى شود:

1: ضرورت ارسال رسل را بيان كند و هدف از آن را توضيح داده و بعد از بيان هدف كه هدايت مردم به سوى سعادت است مخاطبين را به اطاعت محض از رسول و حجج الهى دعوت نمايد، كه اين به ثمر نشستن هدف انبيا و شكر نعمت پيامبران الهى است.

2: عظمت نبى مكرم اسلام در قرآن را مورد بحث قرار دهد و به عنوان يكى از صفات آن بزرگوار در قرآن جمله (شاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذِيراً) (1)

پرداخته و شاهد بودن آن بزرگوار را بر اعمال امت همراه با مثال هايى از تاريخ پيامبر (ص) و ائمه (عليهم السلام) مورد تأكيد قرار دهد و به اين وسيله مردم را به پاكى و دورى از گناه تشويق كند.

3: صفت (مُبَشِّراً وَ نَذِيراً) را از پيامبر اكرم (ص) مورد بحث قرار دهد و در تاريخ پيامبر (ص) به نمونه هايى اشاره كند و پس از آن به وظيفه والدين، معلمان و مربيان براى تربيت فرزندان و شاگردان خود پرداخته و لزوم قرار گرفتن بين خوف و رجا را متذكر شود و تأثيرات مثبت اين روحيه را در زندگى مورد توجه قرار دهد.

ص: 162

ج: معاد

مباحثى پيرامون معاد كه تأثير شگرفى در زمينه خودسازى دارد بايد بسيار مورد استفاده مبلغين قرار گيرد:

1: بحث لزوم وجود معاد را بيان كند و ضرورت بهشت و جهنم، پاداش و عقاب مطرح شود و به صفاتى از مؤمنين كه موجب رفتن به بهشت شود و همچنين خصلت هايى كه باعث جهنمى شدن آدمى مى گردد، اشاره مى كند.

2: بحث لزوم معاد براى پاداش و جزا را مطرح كرده و عدم ظرفيت دنيا و نعمت هاى آن براى پاداش بعضى حسنات و آثار ماندگار آن ها و يا عدم ظرفيت بلاهاى دنيا براى عقاب بعضى از گناهان مثل كشتار جمعى انسان هاى بى گناه را بيان نمايد و به اين وسيله به مخاطبين درباره استقامت و پايدارى آن ها بر مصيبت ها و بلاها و همچنين اميد بر مطالبه حقوق مظلومين از ظالمين در قيامت، پاى فشارى مى كند، تا مصائب براى مظلومان قابل تحمل تر و زندگى اميدوار كننده تر باشد.

مزيت اين روش

اين قسم از بيان مباحث اعتقادى به خاطر جنبه تزكيه اى و موعظه اى كه در آن بيشتر ملموس است، نياز به اصطلاحات و استدلال هاى عميق و عقلى ندارد، بلكه با چند آيه قرآن و استدلال به آن به خوبى مى توان وارد بحث مورد نظر شد.

ص: 163

كيفيت لحن مبلغ

لحن گوينده در اين مباحث نبايد حماسى، بلند و قوى از نظر صوت باشد، بلكه اين مباحث، لحنى نرم، آرام و لطيف را مى طلبد تا همچون قطرات آب كه به تدريج در سنگ اثر مى گذارد، قلب سخت آدمى را به تدريج نرم و او را تحت تأثير قرار دهد.

استفاده از داستان هاى عبرت آموز

ذكر تاريخ و يا داستان هايى كه مربوط به عالم آخرت است و استفاده از كتاب هايى مثل داستان هاى عبرت انگيز علامه تهرانى و يا داستان هاى شگفت شهيد دستغيب و منازل الآخره محدث قمّى مى تواند در تأثيرگذارى بهتر و بيشتر، مبلغ را يارى كند.

ص: 164

ص: 165

ب: بيدارى وجدان و انصاف

اخلاقيات را با بهره گيرى از بيدار كردن انصاف مخاطب بيان كند. بعضى از مخاطبين نسبت به قرآن و يا حديث احساس تعبد محض مى كنند و برايشان خوش آيند نيست. گرچه قرآن و حديث هم مطالب منطبق با عقل و فطرت را بيان كرده اند ولى براى ايشان مثال ها و بيان وقايعى كه در زندگى رخ داده است و وجدان فرد را بيدار مى كند و موجب تقويت اخلاق از طريق انصاف دادن (يعنى خود را به جاى ديگرى گذاشتن) مى شود، مفيدتر و راه گشاتر است.

ج: مقايسه اعمال

بيان اخلاقيات خانوادگى با توجه به ذكر نمونه ها و تجربيات و مقايسه نوع خوب با بد آن، مثلًا نوع سخن گفتن با همسر در زمان هاى مختلف و حوادث گوناگون را گفته و بين نوع خوب و بد مقايسه كند.

استفاده از نظر دانشمندان

در اين مباحث استفاده از نظرات دانشمندان و يا شعر شاعران جهت تثبيت در فكر و انديشه مخاطب مفيد است. البته نظر دانشمندان نه براى تأييد سخنان قرآن و عترت، بلكه به اين عنوان كه دين اسلام و دستورات آن در 1400 سال قبل، كاملترين دستورات بوده كه امروزه دانشمندان به عنوان بهترين نظرات جامعه شناسانه بيان مى كنند.

ص: 166

كيفيت لحن مبلّغ

در بيان اخلاقيات نه صوت قوى و بلند لازم است كه آن متناسب بحث هاى خطابه اى و حماسى است و نه صوتى نرم و لطيف كه آن مناسب مجالس وعظ و نصيحت براى بيدار كردن وجدان هاى خفته است، بلكه در اينجا سخن گفتن به صورت معمولى و خودمانى است. يعنى مطالب اخلاقى را بازگو مى كند، آثار آن را در فرد و خانه و جامعه بيان كرده و مثال هايى ملموس از زندگى افراد مطرح مى كند و اين بيان همانگونه كه قبلًا بيان شد مقايسه اى و ذكر مثال هاى ملموس از زندگى است كه بايد معمولى و مثل گفتمان دو طرفه صورت گيرد.

ص: 167

ص: 168

هفته به طور پيوسته برگزار مى شود مناسب است، چرا كه بحث ها همچون حلقه هاى زنجير به يكديگر وابسته و مرتبط مى باشند.

ب: روش تفسير آيه به آيه

ممكن است مبلغ براى محور قرار دادن قرآن و بحث در اطراف آيات آن، يك سوره را انتخاب كرده و براى مثلًا 10 جلسه سخنرانى، آن سوره و مباحث مطرح شده در آن را مورد بحث قرار دهد. كه اين صورت هم نوعى پيوستگى است ولى با موضوعات و مباحث مختلف.

مثال: سوره والعصر: (بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ)- ارزش آن، اهميت شروع با نام خدا، جايگاه بسمله در قرآن به عنوان يك آيه از هر سوره، حكم فقهى خواندن آن جداى از نيت سوره اى خاص، حكم فقهى آن براى سوره هاى داراى سجده واجب، براى جنب و يا حائض و اختلاف فتوا در اين زمينه و غير ذلك از مباحث فقهى و تفسيرى در اطراف بسمله كه مباحث فقهى را در ابتداى سخن به عنوان مسأله شرعيه و مباحث ديگرش را به عنوان معارف دين در بخش دوم سخن بيان كند.

(وَ الْعَصْرِ)- علت قسم ياد كردن خداوند به مخلوقات و زمان ها، تأثير زمان و مكان در رشد و افزايش ثواب عبادت ها، مراد از عصر در آيه شريفه و ....

(إِنَّ الإِنسانَ لَفِي خُسْرٍ) و بقيه آيات به همين كيفيت در جلسات مختلف مورد بحث قرار داده شود.

ص: 169

امتياز اين روش

اهميت و يا زيبايى اين روش از اين جهت است كه در عين پيوستگى و ادامه داشتن مباحث و دنباله دار بودن، مباحث مختلف در موضوعات گوناگون مى تواند طرح شود كه دست مبلغ را براى انتخاب آن و همچنين طرح مباحث جديدتر و ضرورى تر باز مى گذارد.

ج: روش تفسيرى تاريخى

بعضى از مبلغين با نگاه تاريخى به قرآن، قصه هاى قرآن را مورد بحث قرار مى دهند و در طى يك شب و يا چند شب، قصه اى از قرآن را مطرح كرده و در بين آن و با ذكر آيات آن، نكات اخلاقى و اجتماعى آن را متذكر مى شوند. مثلًا داستان پيامبران، و يا شخصيت هاى مهم، مثل اصحاب كهف و اصحاب رس و يا ذوالقرنين و ... را به عنوان محور قرار داده و به مناسبت، تذكراتى بيان كند.

ص: 170

ص: 171

خلاصه روش ها:

روش ها عبارتند از:

1- روش استدلالى براى كلاس هاى اعتقادات

2- روش موعظه اى براى اعتقادات با منظر تزكيه و خودسازى

3- روش معمولى و گفتمانى براى مباحث اخلاق فردى و اجتماعى

4- روش حماسى و خطابه اى براى سخنرانى ها و يا بحث هاى سياسى و انقلابى.

آماده سازى جهت ذكر توسل

وقتى سخنان اخلاقى رو به اتمام است مشكل ديگر مبلغ شروع مى شود و آن كيفيت ورود به مصيبت خوانى است كه گاهى اين ذكر مصيبت براى او مصيبتى بزرگ است.

بايد توجه داشت كه بدون مقدمه نمى توان ذكر توسل و مرثيه خوانى نمود براى اينكه وارد اين قسمت شود چند راه وجود دارد:

اول: تفكيك قسمت اخلاقيات از مصيبت خوانى

بعد از اتمام بحث اخلاقى با يك مقدمه كوتاه، مثل سلام دادن به اهل بيت و يا سلام بر امام حسين (ع) و توجه دادن مردم به سوى كربلاى معلّا و يا حرم ديگر ائمه (عليهم السلام) و بعد از آن با چند بيت شعر از اشعارى كه در آن، زبان حال عاشقان اهل بيت (عليهم السلام) است دل هاى جمع را آماده كرده و بعد با اشاره اى كوتاه به ذكر مصائب اهل بيت (عليهم السلام)، مجلس را ختم مى نمايد.

ص: 172

دوم: وصل مباحث اخلاقى به ذكر مصيبت

مبحث اخلاقى را به كيفيتى انتخاب كند كه چندين داستان از زندگى ائمه (عليهم السلام) در آن داشته باشد. بعد از بيان داستان ها و بيان آيات و روايات در اين زمينه، قضيه و يا كرامتى را از آن امام بزرگوارى كه قصد ابراز ارادت به آن حضرت را دارد بيان كند، به طورى كه آن قضيه از جهتى مرتبط با بحث اخلاقى او باشد و از جهتى دل هاى مردم را به كرامت و بزرگوارى ايشان متوجه كند و اين كرامت را به واقعه اى از وقايع شهادت آن حضرت گره زده و مصيبت را آغاز كند.

مثال: احترام و حقوق متقابل زن و شوهر را مطرح و به قضايايى از بزرگوارى و آقايى امام مجتبى و يا امام جواد (عليهم السلام) اشاره مى كند و بعد مظلوميت ايشان را در داشتن همسرى ظالم كه قاتل حضرت هم شده است مورد توجه قرار دهد و وارد ذكر مصيبت شود.

براى يافتن نمونه هاى ديگر، به كتاب سيدالشهدا «تأليف شهيد دستغيب» كه مشتمل بر 20 جلسه سخنرانى ايشان در ايام محرم الحرام است. مراجعه فرماييد.

براى توضيح بيشتر درباره مرثيه خوانى و ذكر مصيبت، به بخش سوم همين كتاب مراجعه فرماييد.

ص: 173

ص: 174

ص: 175

بخش سوم: مرثيه خواني

اين قسمت از بحث، به علل مختلف، از اهميت ويژه اى برخوردار است. سخن از مصائب اهل بيت عصمت و طهارت (عليهم السلام) و زجرها و بلاهايى كه قلب هر دوستدار آل محمد (ص) را جريحه دار كرده و او را سال هاى متمادى و در طول عمرش در عزاى جانسوز آن بزرگان دين نشانده است. بيان آن تاريخ مهم و پر فراز و نشيب در كنار حفظ جايگاه و عظمت معنوى آنان كار بسيار دشوارى است.

سخن از جايگاه كسانى است كه همه عالم به بركت آنها و به خاطر وجودشان برپاست، آنان كه واسطه فيض خداوند به بشريتند، ارزاق الهى به يمن آنها تقسيم مى شود و عبادات به ولايت ايشان پذيرفته گشته و خلاصه، تبلور صفات الهى و مظهر آيات پروردگار مى باشند.

درك حقيقت مصائب ايشان و تحليل صحيح آن براى مردم و تبيين گوشه هاى عميق آن- كه سراسر اسرار الهى در آن نهفته است- كار ساده اى نيست و رسيدن به اين معرفت و درك از درجات كمال انسان مى باشد. فضيلت گريه بر مصائب اهل بيت ما را به سوى يادآورى و اشك بر آنان مى كشاند و از طرفى سخن گفتن درباره اهل بيت و ناتوانى در اداى حق ايشان، زبان را الكن و خاموش مى سازد. حال وظيفه مبلغ دينى و ذاكر مصيبت بسيار دشوار خواهد بود. هم جايگاه و عظمت اهل بيت (عليهم السلام) حفظ شود و هم مصائب آنان تذكر داده شده و از فيض

ص: 176

گريه بر آنان بهره مند گردد و هم آن را آميخته با زوايدخارج از شأن امام و حجت حق نكند، اين حقيقتاً كار دشوارى است.

لذا مبلغ و هر آن كه مرثيه خوانى و ذكر مصيبت اهل بيت (عليهم السلام) مى كند، بايد در اين زمينه وسواس داشته باشد و دقت بيشترى به خرج دهد. امروزه در بعضى از محافل، اين مسئوليت خطير سبك شمرده شده و هر كس به خود جرأت مى دهد پا در اين ميدان گذاشته و حتى بدون كمترين اطلاعات و آگاهى هاى لازم، زبان به مرثيه سرايى گشوده و بدون تأمل در عواقب سوء آن در جامعه و فكر جوانان، فقط در صدد ابراز ارادت و عزادارى باشد، غافل از آنكه ايجاد چنين روش و سنتى در جامعه و ترويج آن، تأثير منفى ايجاد مى كند كه جبرانش مشكل خواهد شد.

كسى كه مشغول ذكر مصيبت و مرثيه خوانى است، بايد در تمام لحظات، متوجه عظمت آن انوار تابان باشد و بداند درباره چه كسانى سخن مى گويد، نه اين كه متوجه مردم و گريه آنان بوده و انوار مقدسه را وسيله خواسته هاى خود و ديگران قرار دهد.

ص: 177

ص: 178

ص: 179

بيان واقعه تاريخى، نيازمند مطالعه دقيق آن و دقت در زواياى مخفى آن است، مخصوصاً اگر آن واقعه درباره اولياى الهى و بالأخص اگر در مراثى و عزاى آن ها باشد؛ چرا كه هم بايد واقعه صحيح بيان شود و هم كيفيت بيان، موجب وهن امام و حجّت حق نگردد. لذا بايد به كتاب هاى تاريخى موثق و مورد اطمينان در اين باره مراجعه كرد. كتب مقاتلى كه از بزرگان علم و تقوى به ما رسيده و مطالعه اش بر مبلغ لازم است، عبارتند از:

«اللهوف، «سيد بن طاووس»

منتهى الآمال- نفس المهموم- بيت الاحزان- انوار البهيه «محدث قمى»

ارشاد «شيخ مفيد» و كتبى از اين قبيل.

نكته: روشن است كه صرف مراجعه به اين كتاب ها كافى نيست، بلكه براى بيان مطالب آن بايد ظرفيت جلسه و افراد آن را نيز در نظر داشت.

ص: 180

ص: 181

او خوابيدند و برايش دعا كردند.

وقتى حضرت على (ع) پرسيد: يا رسول الله! چرا چنين كرديد؟

فرمود: يا على اين يهودى تو را دوست داشت!!»

شنيدن اين قضيه و اقامه نماز بر بدن يهودى بر من بسيار گران آمد. از او پرسيدم: مدرك اين حديث كجاست؟

گفت: از آقاى ... شنيده ام،

به آن عالم شهر مراجعه كردم و حديث را گفتم

فرمود: اين حديث موجود است ولى فقط دعا كردن رسول خدا (ص) در آن آمده است نه چيز ديگر. در اينجا فهميدم كه چند مطلب ديگر كه با دين سازگارى ندارد از جانب مداحان اضافه گرديده و سينه به سينه منتقل شده است.

ص: 182

ص: 183

و درك عظمت ايشان، بر آن خاندان پاك بسوزد و اشك بريزد و بعد از آن ديگران همراه او مى سوزند و ناله مى كنند و متأثر مى شوند، سخن از دل بگويد تا بر دل نشيند و ديگر نيازى به گرياندن اجبارى با ابزار و كلمات اضافى و يا ... نيست.

ص: 184

ص: 185

مقام معظم رهبرى، حضرت آيه الله خامنه اى (مدّ ظله العالى) مى فرمايند:

«بعضى از حرف ها، بعضى از شعرها، بعضى از اظهارات واقعاً گمراه كننده است. چيزهايى است كه يا دروغ است، حوادث غير واقعى و غلط كه در هيچ نوشته اى، در هيچ كتابى يا كتاب معتبرى نيست؛ يك نفرى دلش خواسته يك چيزى را درآورده، بقيه هم خواندند، نبايد خوانده بشود. لهوف ابن طاووس و كتاب هاى ديگرى كه هست به اين ها مراجعه بشود، چيزهايى كه گمراه كننده است خوانده نشود. بعضى از حرف ها هم هست كه براى افرادى كه با معارف دينى درست آشنا نباشند واقعاً گمراه كننده است. چرا بايد جورى حرف زده بشود از حادثه عاشورا كه تصور اين كه حسين بن على يك قيام مظلومانه كرده، از ذهن ها برود. تصور كنند كه امام حسين يك آدم مضطر مستأصلى بود كه آمدند به زور كشيدند و در زير عجز و لابه و اظهار ذلت خودش و اصحابش و زن و بچه اش سر او را از قفا بريدند. خب، چرا چنين حرفى زده بشود كه اين واقعى نيست؟» (1)

ص: 186

ى

ا شهادت آن بزرگواران، مخصوصاً در محافلى كه افراد شركت كننده هرگز از لحاظ جسمى و روحى آمادگى شنيدن و يا عزادارى را ندارند جز كسر شأن و تحقير ائمه اطهار ثمر ديگرى ندارد.

در مجلسى كه مردم براى صرف غذا آمده اند و هدفشان ميهمانى است و ميهمانان جز تماشاى مرثيه خوان كار ديگرى نمى كنند، خواندن مصائب سخت عاشورا، مخصوصاً ظهر عاشورا چه توجيهى مى تواند داشته باشد؟!!

اين قضيه يا برخاسته از كج سليقه گى آن مبلغ است و يا از كم معرفتى او نسبت به اهل بيت (عليهم السلام) سرچشمه گرفته و يا از مبتدى بودن او و مقلد بودنش در اين زمينه پرده برمى دارد و هر سه اين موارد براى مبلغ دينى نقص به شمار مى رود. مناسب است در چنين مجالس و محافلى، مبلغ بدون اطاله كلام در اين قسمت، با يك سلام و درود بر اهل بيت (عليهم السلام) و يا ذكر يك كرامت از ايشان محفل را ختم نمايد.

ص: 187

چه كنم كه مادر تو فاطمه است. و بعد مرثيه خوان ادامه مى دهد همين احترام حر به حضرت زهرا او را نجات داد، از اين گفت و شنودها چنين وانمود مى شود كه حر مؤدب بود و امام سخنى بى ادبانه گفته اند و حال آن كه اين نفرين امام (ع) سخنى زشت و بى ادبى نيست بلكه شكل گفتن مداحان چنين نشان داده است.

پس بايد در نوع گفتن و بيان وقايع دقت كافى را داشت.

ص: 188

ص: 189

ج: در خواندن اشعار و مرثيه خوانى و ذكر مصيبت، حدّ اعتدال را رعايت نمايد و از افراط و تفريط بپرهيزد. گريه كردن مردم و حال داشتن آنها و يا بيكار بودن شخص مبلغ و خوش آيند او از گريه چند نفر، نمى تواند دليلى قانع كننده بر اطاله ذكر مصيبت شود.

ص: 190

ص: 191

ص: 192

ص: 193

با توجه به مطالب گذشته، اهميت ذكر مصائب بر همگان روشن شد. هر كارى را لوازمى است. معرفت كافى و كامل نسبت به مقام شامخ حجج الهى (عليهم السلام)، تسلط ويژه و خاص بر تاريخ اهل بيت (عليهم السلام) و شناخت كتب مقاتل و ارباب مقاتل و قدرت تشخيص صحيح از سقيم و تطهير و جداسازى آلودگى هاى اين بخش از حقايق عميق و ژرف آن، از لوازم لاينفك يك ذاكر مصيبت و مرثيه خوان مى باشد.

در گذشته اى نه چندان دور، اين مسئوليت خطير فقط بر عهده علماى دين و مراجع بزرگ بود و آنان نيز حق مطلب را به حق ادا مى كردند. مقتل خوانى كار شيخ عباس قمى و شيخ عباس تربتى و شيخ جعفر شوشترى و ديگر علماى دين به شمار مى رفت. نه تنها ايشان داراى آن لوازم بودند بلكه اهل دل و معرفت بودند، اگر چه ساده و بى آلايش مى خواندند ولى در پاى سخنان آنان مردم مثل ابر بهارى مى گريستند. به اندازه مى گفتند، بجا مى خواندند و درست و صحيح ياد مصائب اهل بيت (عليهم السلام) مى كردند. در محافل آنان اشك بود و ناله، نه همهمه و فرياد. آنجا سوختن بود و آب شدن و غش كردن نه ناله ها و گريه هاى ساختگى و مجلس گردانى. آنجا عشق بود و عاشق بود و معشوق حقيقى

ص: 194

كه بر آن مى گريستند نه مريد و مريد پرورى و آهنگ هاى كذايى. آنجا باطن هاى پاك و مطيع خدا و اهل بيت (عليهم السلام) بود نه ظاهرهاى زيبا و اطو كشيده و با اتيكت. آنجا دينى عميق باور شده بود نه ايمانى بادكنكى و توخالى، پر حجم ولى بى محتوا.

دوستان و برادرانى كه در وادى مداحى قدم گذاشته ايد، بدانيد مداحى با مرثيه خوانى متفاوت است. مرثيه و مصيبت خوانى علم مى خواهد، تحقيق لازم دارد و مسئوليت آور است. آن را به اهلش واگذاريد و مداحى اهل بيت (عليهم السلام) كه يكى از شريف ترين اعمال است را در خود بيشتر پرورش دهيد.

ص: 195

ص: 196

مطالب به خطا مى اندازند، چگونه مى خواهند معارف اهل بيت را شناخته و تاريخ زندگى ايشان و ذكر مصائب آن انوار تابان را صحيح و درست براى مردم بازگو كنند؟! شنيدم مداحى را كه «با مژه گَرد حريمت رُفْتَم» را «با مژه گِرد حريمت رَفْتم» مى خواند!

ص: 197

ص: 198

ص: 199

ص: 200

موسى (ع) به همراه او به خانه آن ها رفت، وقتى موسى به خانه شعيب وارد شد وقت شام بود. شعيب به جوان تازه وارد گفت: اى جوان بنشين و شام بخور.

موسى در جواب گفت: اعوذ بالله.

شعيب (ع) گفت: مگر گرسنه نيستى؟

گفت: آرى گرسنه ام، ولى مى ترسم كه اين شام در مقابل آب دادن گوسفندان باشد و ما خاندانى هستيم كه هيچ عملى را براى آخرت با كره زمين انباشته از طلا نمى فروشيم.

شعيب گفت: اى جوان به خدا قسم اين نيست مگر مرام من و پدرانم و آن اين كه ميهمان را مى نوازيم و اطعام مى كنيم، در اين هنگام حضرت موسى (ع) مشغول خوردن شد. (1)

باز هم متذكر مى شويم كه اگر چه هر خدمتى بى اجر نيست و در بين اين عزيزان انسان هاى پاك و مخلص بسيارند ولى بايد بين مرثيه خوانى و مقتل شناسى و مداحى تفكيك قايل شد. مداحان در قالب اشعار زيبا و جذاب، مدح اهل بيت (عليهم السلام) كنند و علما و محققين دينى واهل علم و روحانيت معزز، مقتل خوانى و ذكر مصيبت نمايند.

نكته: لازم به يادآورى است كه كوتاهى بعضى از اهل علم و وا گذارى ذكر مصيبت در آخر جلسات به مداحان، مزيد بر علت شده و دست عده اى را براى مقتل خوانى و فرهنگ سازى- ولو به نحو ناصحيح- باز گذاشته است، تا جايى كه امروز تاريخ مصيبت بار اهل بيت (عليهم السلام) به دست عده اى كم اطلاع بر مصيبتش افزوده گشته است.

ص: 201

ص: 202

ص: 203

منابع و مآخذ

منابع و مآخذ

1- قرآن كريم

2- اصول كافى، كلينى رازى، ابوجعفر محمد بن يعقوب بن اسحاق، ترجمه سيد جواد مصطفوى، انتشارات قائم

3- بحار الانوار، الجامعه لدرر اخبار الائمه الأطهار (عليهم السلام)، مجلسى، محمد باقر، دارالكتب الاسلاميه، چاپ مكرر.

4- تبليغ بر پايه قران و حديث، محمدى رى شهرى، محمد، همكارى سيدحميد حسينى، مؤسسه علمى فرهنگى دارالحديث، 1382 ه-. ش

5- تحف العقول عن آل الرسول (ص)، حرّانى، ابو محمد حسن بن على، موسسه نشر اسلامى، دوم 1363 ه-. ش

6- تحليلى از زندگى امام حسن عسكرى (ع)، شريف القرشى، باقر، ترجمه محمد رضا عطايى، كنگره جهانى حضرت رضا (ع)، 1371

7- التفسيرالمعين للواعظين و المتعظين، هويدى، محمد، چاپ اول، 1419 ه-. ق

8- تفسير القرآن الكريم، شبر، سيد عبدالله، مؤسسه دارالحهجره، چاپ پنجم، 1421 ه-. ق

9- تنبيه الخواطر و نزهه النواظر، الحمدان، ورّام بن ابى فراس، مكتبه فقيه، قم، چاپ اول.

10- الحكم الزاهره عن النبى و عترته الطاهره، صابرى يزدى على رضا، موسسه نشر اسلامى، 1361 ه-. ش

ص: 204

11- خصال، شيخ صدوق، موسسه نشر اسلامى، اول 1302

12- رياض السالكين فى شرح صحيفه سيد الساجدين، مدنى شيرازى، سيدعلى خان، موسسه نشر اسلامى، قم.

12- سخن و سخنورى، فلسفى محمد تقى، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، چاپ دوم، 1379

13- صحيفه سجاديه، امام زين العابدين (ع)، مترجم حسين انصاريان، پيام آزادى، چاپ دوم، 1375.

14- غرر الحكم و درر الكم، عبدالواحدين، تميمى آمدى، دفتر تبليغات اسلامى قم، چاپ اول، 1366.

15- مجمع البيان فى تفسير القرآن، طبرسى، فضل بن الحسن، چاپ اول، 1406 ه-. ق

16- ميزان الحكمه، محمدى رى شهرى، محمد، مكتب الأعلام الاسلامى، چاپ سوم، 1370 ه-. ش

17- نهج البلاغه، گردآورى، سيد رضى، ترجمه مرحوم محمد دشتى، انتشارات آستان قدس رضوى، به نشر، چاپ دوم، 1381

18- مجموعه الاخبار، جلالى شاهرودى، حسين، چاپ انتشارات جعفرى، 1394 ه-. ق

1 (ص)- حديث ولايت، مجموعه رهنمودهاى مقام معظم رهبرى، سازمان تبليغات اسلامى، چاپ اول، 1378 ه-. ش

20- اشك بايد راز دار باشد، توصيه هاى رهبر معظم انقلاب به مداحان و مبلغان حسينى، مؤسسه پژوهشى فرهنگى انقلاب اسلامى، 1385 ه-. ش.