حج و بيداري اسلامي در انديشه امام خميني قدس سره

مشخصات كتاب

سرشناسه : محمدي، محسن، 1358 -

عنوان و نام پديدآور : حج و بيداري اسلامي در انديشه امام خميني قدس سره/ محسن محمدي.

مشخصات نشر : تهران: نشر مشعر،1391.

مشخصات ظاهري : 100ص.؛ 14/5×21/5س م.

شابك : 978-964-540-397-1

وضعيت فهرست نويسي : فيپا

موضوع : خميني، روح الله، رهبر انقلاب و بنيانگذار جمهوري اسلامي ايران ، 1279 - 1368. -- ديدگاه درباره حج

موضوع : خميني، روح الله، رهبر انقلاب و بنيانگذار جمهوري اسلامي ايران، 1279 - 1368. -- ديدگاه درباره اصلاح طلبي در اسلام

موضوع : حج

موضوع : اسلام -- تجديد حيات فكري

رده بندي كنگره : DSR1574/5 /ح3 ح34 1391

رده بندي ديويي : 955/0842

شماره كتابشناسي ملي : 2866120

ص:1

ديباچه

ص:2

ص:3

ص:4

ص:5

ص:6

ص:7

پس از اينكه خورشيد اسلام در «شبه جزيره عربستان» طلوع كرد، در مدت زمانى كمتر از نيم قرن، تمدن هاى بزرگ زمانه خود را به چالش كشيد و در مدت زمانى كمتر از يك قرن، به قدرت تمدنى بزرگى تبديل شد كه گسترۀ جغرافياى وسيعى از جهان را به خود اختصاص داده بود.

حركت رو به رشد اسلام، در شرايطى ادامه پيدا مى كرد كه غرب، در دوران تاريكى (قرون وسطا) و غفلت تمدنى به سر مى برد. جنگ هاى صليبى، اروپاى قرون وسطايى را با تمدن متعالى اسلامى آشنا ساخت و از اين پس، استشراق غربيان با افول تمدنى اسلام و آغاز برون رفت غرب از قرون وسطا و ابتداى رنسانس همراه شد. غرب با بهره گيرى از متون و ميراث علمى - اسلامى و امكانات مادى خويش، تاريخ استعمار را رقم زد.

از اين پس، غرب كه در حال تجربه فلسفه هاى اومانيستى دين گريز بود، با لحاظ سابقه كهن تمدنى خود در يونان باستان، اوتوپيايى را بنيان نهاد كه معادل آرمان شهر فلسفه اسلامى، ولى در قالب و اندازه زمينى آن بود. در اين اوضاع و احوال، غرب به تاخت

ص:8

و تاز تمدنى خود ادامه مى داد؛ تا جايى كه توانست پس از چند قرن، گوى سبقت را از مسلمانان بربايد و بدين ترتيب، مفاهيمى همچون عقب ماندگى، استعمار، غفلت تمدنى و جهان سوم، به تدريج در صحنه ادبيات سياسى شكل گرفت.

هرچند در طول اين مدت، حكومت ها يا دولت هاى مقتدرى مانند «صفويه» يا «عثمانى» روى كار آمدند، ولى با وجود اين، نتوانستند خط سير نيرومندى را در مقابل تمدن غرب ايجاد كنند. در اين مدت، علماى مبارز و روشن فكران متعهد دينى، سعى در زنده كردن دوباره تفكر دينى داشتند. مجموع اين فعاليت ها را در دو سده اخير مى توان در بيدارى اسلامى خلاصه كرد.

شكوفايى انقلاب اسلامى ايران به رهبرى امام خمينى (رحمه الله) ، جرقه رعدآسايى در غفلت زدايى اسلامى بود كه امواج بيدارى آن، به سرعت به سراسر جهان اسلام رسيد.

امام خمينى (رحمه الله) با ارائه تفسير و ديدگاهى جديد از دين و كاركردها و مبانى آن، به نظريه بيدارى اسلامى در قالب انقلاب اسلامى، جلوه اى خارجى و تحققى عينى بخشيد.

بدين ترتيب، مى توان گفت كه امام خمينى (رحمه الله) ، نقطه عطفى در روند بيدارى اسلامى بود كه با تحليل جديدى كه از تعاليم دين داشت، همه مسلمانان جهان را به هويت مشترك اسلامى فرا خواند.

در انديشه امام خمينى (رحمه الله) ، حج با ظرفيت ها و كاركردهاى اخلاقى، سياسى، اجتماعى و اقتصادى خود در سطح فردى، ملى و بين المللى، جايگاه ويژه اى داشت؛ به طورى كه مى توان ايشان را

ص:9

احياگر حج ابراهيمى (عليه السلام) ناميد.

نوشتار حاضر كه با مطالعه و تلاش هاى حجت الاسلام و المسلمين آقاى «محسن محمدى» تأليف شده، حج و بيدارى اسلامى را در انديشه احياگر تفكر دينى و حج ابراهيمى امام خمينى (رحمه الله) بررسى كرده است.

اميد كه زائران، روحانيون و مبلغان حج از آن بهره كافى برده و اين اثر، در تقويت بيدارى اسلامى مفيد واقع شود.

انه ولى التوفيق

پژوهشكده حج و زيارت

گروه مطالعات اجتماعى

ص:10

ص:11

مقدمه

اشاره

امروزه «بيدارى اسلامى» ، در قالب جنبشى اجتماعى و سازمانى و به عنوان پديده اى متأثر از نهضت فكرى انقلاب اسلامى ايران، در حال جريان است.

اين جريان در عرصه كشمكش هاى سياسى و امنيتى، علاوه بر اينكه موجوديت و نفوذ خود را به اثبات رسانيده، در حال تبديل شدن به قدرتى نقش آفرين در سطح جهانى است.

بيدارى اسلامى، همزمان با تهاجم همه جانبه غرب در جهان اسلام و عصر استعمار شروع شد و از آغاز تا دوران امام خمينى (رحمه الله) ، مراحل گوناگونى را پيمود.

اين حركت، كه در اصل، با انديشه هاى كسانى چون «سيد جمال الدين اسدآبادى» جريان يافته بود، همواره در ميان حلقه هاى محدود و معينى مطرح مى شد؛ به همين دليل، هيچ گاه نتوانست به عنوان يك گفتمان مسلط عمل كند. حتى زمانى كه اين جريان، به دست كسانى چون «حسن البنا» و «سيدقطب» در «مصر» ، ابعاد گسترده ترى يافت، باز هم نتوانست به زندگى توده هاى مسلمان وارد و سبب خيزش اجتماعى و انقلابى شود. ولى پيروزى انقلاب اسلامى

ص:12

ايران، نقطه عطفى در تاريخ بيدارى اسلامى بود كه توانست روح تازه اى در كالبد گرايش هاى اسلامى و نهضت هاى مردمى بدماند.

انقلاب اسلامى ايران، در عمل بسيارى از برنامه هاى بيدارى اسلامى را تحقق بخشيد و با در نظر گرفتن چشم انداز احياى تفكر و هويت اسلامى، تمدن جديد آن هم در زمانى كه غرب در حال تحميل تفكر ليبراليستى خود به جهان بود را پايه ريزى كرد و نظام تك قطبى آنها را به چالشى جدى كشاند.

امام خمينى (رحمه الله) پس از پيروزى انقلاب نيز اهداف جهانى و بين المللى انقلاب را پى گرفت و از تمام امكانات و توانمندى هاى مكتب اسلام، براى به پا كردن خيمه اسلام در مقابل اردوگاه استعمار و استكبار جهانى بهره جست. ايشان در اين بين، از «حج» تعريفى جديد ارائه داد و در فضاى بازآفرينى تفكر دينى، حج ابراهيمى (عليه السلام) را احيا كرد. ايشان با پيام ها و سخنرانى هاى خود به مناسبت روزهاى حج - كه روح آنها بيدارى اسلامى بود -، سعى داشت تا تصور و تفكر جهان اسلام را در مورد حج تغيير دهد و با ارائه تفاسير سياسى و اجتماعى حج، از ظرفيت هاى بى نظير آن در بيدارى اسلامى بهره ببرد. شايد مهم ترين ويژگى نگرش امام خمينى (رحمه الله) به موضوع حج، همه جانبه ديدن حج و انحصارى نبودن آن در ابعاد فقهى، مناسكى، فردى و اخلاقى بود. البته ظرافت اين نوع نگرش امام (رحمه الله) به حج در اين است كه ايشان، اين ابعاد را از هم جدا نمى داند؛ به طورى كه تحقق سياست حج، عبادت حج و نيز عرفان حج را تنها از طريق مناسك حج اعلام مى دارد و براى همه اينها تفسيرى سياسى و اجتماعى ارائه مى كند.

ص:13

در اين اثر، سعى كرده ايم نگرش جامع و عميق امام خمينى (رحمه الله) را در مورد حج كه حاصل انديشه متعالى ايشان است در راستاى بيدارى اسلامى تحليل و بررسى كنيم.

بدين ترتيب، در پايان به نظامى معرفتى و انديشه اى دست خواهيم يافت كه بر اساس آن، جنبه هاى فقهى، اخلاقى و سياسى و اجتماعى حج، در ارتباط با پديدۀ اجتماعى «بيدارى اسلامى» در قالب يك نگرش سيستمى، قابل تعميق و بررسى است؛ به طورى كه هر يك از اجزاى اين نظام معرفتى و انديشه اى، ضمن اينكه معطوف به عمل است، بر يكديگر تأثير دارند و در يك ارتباط به طور كامل سيستماتيك، قابل تعريف هستند. بدين ترتيب، انديشه امام (رحمه الله) در مورد حج را مى توان نمايى كلى از انديشه همه جانبه ايشان دانست و معرفى كرد.

ص:14

ص:15

امام خمينى (رحمه الله) و بيدارى اسلامى

امام خمينى (رحمه الله) در قرن بيستم كه گفتمان غالب، انديشه مدرنيته بود و دين جايگاهى در آن نداشت، با تكيه بر اسلام ناب كوشيد تا با تصرف در جوهره مدرنيته، آن را به نفع دين و ارزش هاى اسلامى مصادره و تأويل كند. بدين ترتيب، رهبر كبير انقلاب اسلامى با احياى دين و معنويت، اميد تازه اى در دل ملت ها و نهضت هاى اسلامى دميد كه در نهايت، بيدارى اسلامى را در پى داشت (1)و بر پايه همين بيدارى بود كه انقلاب اسلامى در ايران به پيروزى رسيد و نقطه آغاز مقابله جدى تر ملت هاى مستضعف، در مقابل قدرت هاى استكبارى شد.

امام خمينى (رحمه الله) و احياى تفكر دينى

در جهانى كه غرق ماديت و گمراهى بود، مردى از تبار امامان معصوم (عليهم السلام) از قم به پا خاست. در آن زمان كه دين را افيون جامعه و آن را نشانه اى از واپس گرايى مى دانستند و در زمانه اى كه دوره


1- ر. ك: امام خمينى \ و بيدارى اسلامى، رضا حسينى فر؛ امام خمينى \ و بيدارى اسلامى، محمدباقر كريميان.

ص:16

حكومت هاى دينى را تمام شده مى انگاشتند، امام خمينى (رحمه الله) در ميان هياهوى نظام هاى سرمايه دارى و كمونيستى، در همسايگى «شوروى» و در جزيره ثبات آمريكا، با اعتقاد عميق به اسلام، نهضتى بزرگ به راه انداخت.

اين قيام، نه عليه شاه ايران - كه او بسيار كوچك تر از آن بود كه هدف نهايى اين مبارزه باشد -، بلكه قيامى عليه استعمار و استبداد در سرتاسر عالم بود.

امام (رحمه الله) فقط با اصول و مبانى سنت دينى، در انديشه دينى نوعى تحول و بازآفرينى ايجاد كرد. به عبارت ديگر، ايشان با ارائه نظامى جديد در حوزه معرفتى و سياسى، سبب شد تا دين، ديگر به معناى عقب ماندگى و بى بهرگى و بروز تمدن تعبير نشود. احياگرى امام (رحمه الله) در تفكر دينى، نه تنها با ايمان متدينين در تضاد نيست، بلكه امرى تاريخى و طبيعى است.

در انديشه دينى امام خمينى (رحمه الله) نوگرايى و تجدد، فقط در تكنيك و ابزار متجلى نمى شود، بلكه همه عرصه هستى، اجتماع و انسان را نيز در بر مى گيرد.(1)

از اين رو، امام (رحمه الله) در مواجهه با انديشه توسعه غربى، بسيار محتاط و دقيق بودند و بر وارداتى و غير بومى بودن فضا، زمينه ها و نحوه نگرش انديشه تجدد، تأكيد بسيارى داشتند. ايشان در مورد داشتن عقده كهترى در مقابل غرب و فراموش كردن عظمت و نقاط قوت


1- مؤلفه هاى انديشه سياسى امام خمينى \، جمعى از نويسندگان مجموعه مقالات ؛ «امام خمينى \ و نقد تجدد و ترقى در جامعه دينى و غير دينى» ، مظفر نامدار، صص5٧ - ١٠٣.

ص:17

تمدن اسلامى، همواره هشدار مى دادند.

با استفاده از تعبير «تعالى» بهتر مى توان انديشه امام (رحمه الله) را در مورد پيشرفت بيان كرد؛ زيرا واژه هايى همچون ترقى، تجدد و توسعه به جهت دار بودن مبانى استعمارى و ضد دينى تمدن و توسعه غربى، بى توجه يا كم توجه است. (1)

امام (رحمه الله) ، علاوه بر حكيم بودن (حكيم نمى تواند درباره كليات اشياء و وقايع بى نظر باشد) ، اهل سياست به معناى تخصصى لفظ نيز بود.

تفاوت امام خمينى (رحمه الله) با فقهاى بزرگوار هم عصر خود، در داشتن ديدگاه مشخص سياسى و سلوك ايشان در تمام عمر و به صورت هميشگى بوده است.

امام (رحمه الله) بسيارى از واژه هايى كه در حوزه الهيات مطرح بود را در نوشته هاى سياسى خود به كار مى برد. البته اين امر، دلايل متعددى داشت كه مهم ترين آنها جدايى ناپذيرى آنها بود.

پيش از دوران امام (رحمه الله) ، واژه هايى همچون: «شيطان» ، «ابليس» ، «استكبار» ، «مستضعفين و مستكبرين» ، «قدس و قداست» ، «زمزم» ، «حج» ، «اسلام» و «عاشورا» ، در عرف نوشته هاى سياسى كاربردى نداشتند؛ زيرا در حقيقت، وجهه دين را ناظر به امور اخروى مى دانستند. اما امام (رحمه الله) با وجهه نظر سياسى، دريافتند كه تمام مفاهيم دينى، قابليت برداشت سياسى را نيز دارند.

امام خمينى (رحمه الله) ، نخستين كسى بود كه واژه هايى مانند: «شيطان


1- مؤلفه هاى انديشه سياسى امام خمينى \، امام خمينى \ در نقد مدرنيزاسيون در انديشه ترقى بر اساس اصول انديشه تعالى ، موسى نجفى، صص ٢5 - 55.

ص:18

بزرگ» ، «حج سياسى» ، «زمزم نور» و «شجره خبيثه پهلوى» را استفاده و وارد عرف سياسى كرد.(1)

تحول آفرينى امام خمينى (رحمه الله) در روند بيدارى اسلامى

امام خمينى (رحمه الله) براى نخستين بار توانست گفتمان بيدارى اسلامى را به «عمل سياسى» تبديل و آن را وارد حوزه عمل همه توده هاى مسلمان كند و از اين طريق، به همه مستضعفان جهان آن را بشناساند.

عجين شدن حافظه جمعى با گفتمان بيدارى اسلامى، در مدت كوتاهى دستاوردهاى كلانى را براى جامعه انسان و اسلامى به بارآورد. نخستين و مهم ترين دستاورد نيز تبديل گفتمان بيدارى اسلامى از يك خرده گفتمان به گفتمانى فراگير بود.

براى درك بهتر بيدارى اسلامى و جايگاه آن در انديشه و عمل سياسى امام خمينى (رحمه الله) ، بايد ساير ديدگاه ها و مواضع سياسى ايشان را نيز در نظر گرفت. اصطلاح ها و مفاهيمى كه از سوى امام (رحمه الله) مطرح شد، همچون: «اسلام آمريكايى» ، «شيطان بزرگ» ، «مرفهان بى درد» ، «متحجران» ، «مستضعفان» ، «پابرهنگان» و «آخوندهاى دربارى» ، سبب شد تا انديشه هاى سياسى ايشان از ساير نظريه هاى سياسى جدا شود؛ به ويژه كه شخصيت امام (رحمه الله) علاوه بر جنبه هاى سياسى، از ابعاد عرفانى، فلسفى و فقهى محكمى هم برخوردار بود. همچنين تشكيل نهادهاى انقلابى، مانند: «بسيج» ، «سپاه پاسداران» ، «جهاد سازندگى» ، «نهضت سوادآموزى» ، «نماز جمعه» و «بنياد مستضعفان» ، در كنار


1- مؤلفه هاى انديشه سياسى امام خمينى، مقدمه اى بر ادبيات سياسى امام خمينى \، على تاج الدينى، ص ٢١٧.

ص:19

حمايت از قيام هاى سراسر جهان اسلام و تأكيد بر صدور انقلاب (1)، عمل سياسى امام را شكل مى داد.

ايشان به خوبى مى دانست كه شكل گيرى بيدارى اسلامى، بدون عمل سياسى امكان پذير نخواهد بود و عمل سياسى نيز بدون تأسيس يك حكومت صد درصد اسلامى محقق نخواهد شد.

بنابراين، تسلط گفتمان بيدارى اسلامى بر جهان اسلامى و سرايت آنها از حوزه نظرى خواص به حوزه عملى عوام را مى توان در اين اقدام و عمل سياسى شگرف امام (رحمه الله) جست وجو كرد.

ضرورت و اهميت بيدارى اسلامى در انديشه امام خمينى (رحمه الله)

با بررسى انديشه و عمل سياسى امام خمينى (رحمه الله) ، درمى يابيم كه بيدارى اسلامى، به عنوان يكى از اصول و زيربناهاى فكرى و رفتارى ايشان از جايگاه ويژه اى برخوردار است. روح حاكم بر قيام و نهضت امام خمينى (رحمه الله) بيدارى اسلامى بود.

ايشان خطاب به زائران خانه خدا، در مورد لزوم قيام و تلاشى براى بيدارى اسلامى مى فرمايد:

. . . اگر امروز قشرهاى مختلف ملت ها، از علماى دينى تا گويندگان و نويسندگان و روشن بينان متعهد، قيام همه جانبه نكنند و با بيداركردن توده هاى عظيم انسانى- اسلامى، به دادِ كشورها و ملت هاى تحت ستم نرسند، كشورهاشان بى شك به نابودى و


1- امام خمينى \ با تأكيد بر لزوم صدور انقلاب، تفسير متفاوتى از صدور انقلاب داشتند. ايشان به صدور جنبه هاى فرهنگى و روحيه بيدارى اسلامى و مبارزه با استعمار توجه داشتند، نه صدور فيزيكى و نظامى.

ص:20

وابستگى همه جانبه بيشتر و بيشتر خواهد كشيد و غارت گران ملحد شرقى و بدتر از آنان ملحد غربى، ريشه حيات آنان را مى مكند و شرافت و ارزش هاى انسانى آنان را به باد فنا مى سپارند. (1)

در پيامى ديگر در اين مورد و نيز تلازم تحقق بيدارى اسلامى و مبارزه با استعمارگران چنين مى فرمايد:

. . . مسلمين بايد بيدار بشوند، اين يك ميليارد مسلمان بايد بيدار بشوند و كلك اين دو تا ابر قدرت بزرگ و ديگر قدرت ها را كه در اين مناطق مشغول فساد هستند، كلك اينها را بكنند.(2)

امام خمينى (رحمه الله) ، حج و بيدارى اسلامى

گفتمان بيدارى اسلامى كه امام خمينى (رحمه الله) آن را مهندسى كرد، اسلام را به معادله هاى بين المللى وارد كرد و استعمارگران و مستكبران را به واكنش واداشت. به دنبال تسلط گفتمان بيدارى اسلامى در جهان اسلام و آغاز يا تقويت جنبش هاى اسلامى، تلاش هاى دشمنان نيز براى مقابله يا تحريف اين حركت ها تشديد شد.

بنابراين، جريان بيدارى اسلامى، يك جريان مقطعى نيست، بلكه حركتى تاريخى است كه در طول تاريخ ادامه خواهد داشت. به همين دليل، همواره بايد بازخوانى و بازيابى شود؛ به ويژه كه دشمنان، همواره در پى دشمنى و كارشكنى عليه آن هستند.


1- صحيفه حج، ج١، ص١6٨
2- همان، ص١١4.

ص:21

حج به عنوان اجتماعى ترين عبادت اسلامى، بهترين ابزار جهت پايا و پويا نمايى بيدارى اسلامى است. امام خمينى (رحمه الله) با احياى حج ابراهيمى، به بهترين شكل از اين فريضه عظيم بهره برد. روح حاكم بر پيام ها، سخنرانى ها و منش سياسى و اجتماعى امام (رحمه الله) در مورد حج، بيدارى اسلامى است. ايشان با بيان اين پيام ها، سعى بر زنده كردن «هويت» و «تفكر» دينى مسلمانان داشتند و اينكه بتوانند در مقابل استعمار و استكبار، آنها را از حالت ناآگاهى دور كنند؛ به عبارت ديگر، اسلام به عنوان جامع ترين دين و خاتم اديان، داراى سيستم و مكانيسمى ارتباطى و اطلاعى است تا از اين طريق بتواند جايگاه فعال خود را در جوامع انسانى حفظ كند.

بدين ترتيب، حج با ماهيتى اخلاقى -عرفانى، به عنوان يكى از مهم ترين ابزارهاى ارتباطى و اطلاعى است كه ابعاد سياسى-اجتماعى بسيار نيرومندى دارد. اين رسانه مهم و كهن اسلامى كه مبتنى بر روابط و حضور انسانى است، هر سال با حضور جمعى از نمايندگان مسلمانان برگزار مى شود. اين تجمع، فرصت بى نظيرى را در اختيار جهان اسلام قرار مى دهد تا علاوه بر جنبه معنوى، از لحاظ سياسى و اجتماعى نيز اسلام را تقويت كنند. امام (رحمه الله) ، با شناخت صحيح و همه جانبه دين، به خوبى اين ظرفيت را شناسايى كرد تا به دنبال احياى تفكر دينى، احياگر حج ابراهيمى (عليه السلام) نيز باشد.

امام (رحمه الله) ، بر بهره گيرى از حج براى بيدارى اسلامى تأكيد بسيارى مى كرد؛ تا جايى كه آن را از شرايط اصلى تحقق حج واقعى مى دانست:

حجى كه خداى تبارك و تعالى مى خواهد و حجى كه

ص:22

اسلام از ما خواسته است، آن است كه وقتى مى رويد حج، مسلمين بلاد را بيدار و با هم متحد كنيد.(1)

اهميت مسئله بيدارى اسلامى در حج، به اندازه اى است كه امام خمينى (رحمه الله) در بيان پيامشان به زائران، براى تحقق آن دعا مى كند و آنها را به اين كار فرا مى خواند:

. . . ما در اين روز [عيد قربان]، براى همه مسلمين دعا مى كنيم و دست تضرع پيش خداى تبارك و تعالى بلند مى كنيم كه مسلمين بيدار بشوند، حكومت هاى اسلامى بيدار بشوند. . . ، اين وابستگى خودشان را به ابر قدرت ها بردارند از ميان، مستقل بشوند. . . .(2)

اميد است حجاج محترم بيت الله الحرام، از هر فرقه هستند و اهل هر مذهب مى باشند، در مواقف و مشاعر محترمه، دست جمعى براى پيروزى اسلام بر كفر جهانى دعا كنند و براى بيدارى مسلمانان و حكومت هاى آنان فرياد كنند و دعاى بليغ نمايند. (3)

در ادامه، به بررسى ظرفيت هاى اين چشمه جوشان و هميشه جارى اسلام در بيدارى اسلامى از كلام احياگر حج ابراهيمى مى پردازيم.


1- صحيفه نور، ج١٨، ص6٨
2- صحيفه حج، ج١، ص6٢
3- همان، ص١٢٢.

ص:23

ظرفيت هاى حج، در بيدارى اسلامى از منظر امام خمينى (رحمه الله)

١. آگاهى رسانى و روشنگرى

اشاره

حج بزرگ ترين تجمع از مسلمانان سراسر جهان است كه هر سال نمايندگانى را گرد هم جمع مى كند.

شكل گيرى اين تجمع پر بركت، نيروى بسيارى را در اختيار جهان اسلام قرار مى دهد تا درباره مسائل گوناگون جهان اسلام، اطلاع رسانى و روشنگرى بهترى صورت گيرد. به هر حال، مسلمانان در سطح ملى و بين المللى با مسائل گوناگونى درگيرند. از اين رو، بهره مندى بهينه از توانايى ها و جلوگيرى از اتلاف سرمايه هاى انسانى و مالى، چنين تجمعى لازم و مفيد است.

كنگره باشكوه حج، در مقايسه با نشست ها و كنفرانس هاى رسمى جهان اسلام، مانند «سازمان كنفرانس اسلامى» از اين جهت كه با حضور ميليونى ملت ها و توده هاى مردمى تشكيل مى شود، تأثير بسيار مفيد و مؤثرى در آگاهى رسانى و در نتيجه اصلاح، بيدارى و موج آفرينى افراد دارد.

ص:24

موضع گيرى هاى خصمانه استعمار و استكبار در مقابل جهان اسلام، لزوم چنين تجمعى با چنين كاركردهايى را دوچندان مى كند.

پيامبر اسلام (صلى الله عليه و آله) و ائمه اطهار (عليهم السلام) ، از ابتداى تشريع حج در اسلام، همواره از حج، به عنوان پايگاهى براى انتقال معارف دين و اطلاع رسانى به مسلمانان بهره برده اند.(1)

امام خمينى (رحمه الله) نيز با چنين هدف و رويكردى، راه ائمه (عليهم السلام) را ادامه داد و همواره از اين رسانه قدرتمند اسلام، براى بيدارى مسلمانان استفاده كرد. ايشان كعبه و حج را منبر بزرگى مى دانست كه مى تواند بر بلنداى بام انسانيت، صداى مظلومان را در همه عالم منعكس سازد.(2)امام (رحمه الله) ، اين جنبه از حج را از ويژگى هاى اصلى و اساسى حج مى دانست تا با استفاده از آن، بيدارى اسلامى همواره در جهان اسلام در جريان باشد:

آن حجى كه خداى تبارك و تعالى مى خواهد و آن حجى كه اسلام از ما خواسته است، آن است كه وقتى مى رويد حج، اين مسلمين بلاد را بيدار كنيد، متحد كنيد با هم، بفهمانيد به آنها كه چرا بايد بيش از يك ميليارد مسلمين تحت فشار دو تا قدرت چند صد ميليونى باشند.(3)

طبيعى است اين مهم، با حضور و همكارى همه دولت ها و ملت هاى اسلامى محقق خواهد شد. ولى امام (رحمه الله) ، با توجه به ماهيت اين امر، براى علما و نخبگان نقش ويژه اى قائل بود:


1- ر. ك: بررسى ابعاد روان شناختى مناسك حج و اثر بخشى آن بر سطح ديندارى و سلامت روانى حجاج، محمدرضا احمدى، صص 4٩- 54
2- ر. ك: صحيفه نور، ج٢٠، ص٢٣٢
3- صحيفه حج، ج١، ص١١4.

ص:25

اكنون بر علماى اسلام و نويسندگان و دانشمندان و هنرمندان و فيلسوفان و محققان و عارفان و روشن فكرانى كه به حال اسلام و مسلمين تأسف مى خورند، در هر منطقه و داراى هر مذهب و مسلكى كه هستند، لازم است براى جلوگيرى از اين خطر عظيم كه اسلام و مسلمين گرفتار آن هستند، دامن همت به كمر زنند و با هر وسيله ممكن در مساجد و محافل و مجالس عمومى، مسلمانان را هشدار دهند و از آنان غفلت زدايى نمايند و آنان را براى يك نهضت عمومى اسلامى مهيا كنند.(1)

در جريان حج آگاهى رسانى و روشن فكرى، به جهت بيدارى اسلامى، در چند سطح بررسى مى شود. در ادامه، با استفاده از انديشه سياسى -اجتماعى امام (رحمه الله) در حج، به اين موضوع مى پردازيم.

الف) شناساندن اسلام واقعى

از زمانى كه ديندارى مسلمانان گزينشى و التقاطى شد، دين به عنوان امرى فردى معرفى و به دور از ابعاد اجتماعى حيات بشر، در گوشه اى رها شد.

پيدايش چنين وضعى، به خاطر تلاش استعمار و استكبار بود كه در نهايت با ايجاد چنين روحيه اى، تمدن اسلامى به افول گراييد و دوران عقب ماندگى مسلمانان رقم خورد.

با گذشت چند قرن و تقويت جنبه هاى سياسى و اجتماعى دين،


1- صحيفه حج، ج١، ص١٣4.

ص:26

بيدارى اسلامى به جنبشى نيرومند و فراگير تبديل شد. بنابراين، مهم ترين عامل بيدارى اسلامى، بازگشت مسلمانان به اسلام اصيل و ناب بود؛ اسلامى كه در آن، بر عزت اسلامى و مقابله با دشمنان و استعمارگران تأكيد بسيارى شده است؛ اسلامى كه در آن، مسلمانان از نظر علمى، سياسى، اقتصادى و فرهنگى، حكومتى مقتدر، متعالى و مستقل دارند؛ اسلامى كه در آن، سياست و ديانت نه تنها از هم جدا نيستند، بلكه لازمه يكديگرند؛ اسلامى كه در آن، معنويت و اخلاق، زير بناى شكل گيرى جامعه و شخصيت همه افراد جامعه است. نتيجه طبيعى چنين اسلامى، صلابت و پويايى هميشگى جامعه است كه به هيچ وجه، غفلت و خمودى در آن جايى ندارد.

بنابراين، آشناكردن مسلمانان با اسلام واقعى، به خودى خود، بيدارى اسلامى را در پى خواهد داشت و حج، بهترين فرصت براى اين امر خواهد بود.

امام (رحمه الله) نيز كه خود با چنين قرائت جامعى از اسلام ناب، بزرگ ترين احياگر تفكر دينى در قرن حاضر شد و با همين ايده و مبنا انقلاب اسلامى را رهبرى كرد و به پيروزى رساند، در پيام هاى خود به كنگره عظيم حج، با تأكيد بر اين نكته فرمود:

عيد سعيد و مبارك، در حقيقت آن روزى است كه با بيدارى مسلمين و تعهد علماى اسلام، تمام مسلمانان جهان از تحت سلطه ستمكاران و جهان خواران بيرون آيند و اين مقصد بزرگ، زمانى ميسر است كه ابعاد مختلفه احكام اسلام را بتوانند به ملت هاى زير ستم

ص:27

ارائه دهند و ملت ها را با اسلام آشنا كنند و فرصت را براى اين امر بزرگ سرنوشت ساز مغتنم شمرده و از دست ندهند و چه فرصتى بالاتر و والاتر از كنگره عظيم حج كه خداوند متعال براى مسلمانان فراهم آورده است. (1)

ايشان در جايى ديگر، آشنا نبودن مسلمانان با همه ابعاد اسلام را بزرگ ترين مشكل جامعه اسلامى مى داند كه بسيارى از مسائل ديگر نيز از آن ناشى مى شود:

بزرگ ترين درد جوامع اسلامى، اين است كه هنوز فلسفه واقعى بسيارى از احكام الهى را درك نكرده اند و حج با آن همه راز و عظمتى كه دارد، هنوز به صورت يك عبادت خشك و يك حركت بى حاصل و بى ثمر باقى مانده است.(2)

ب) معرفى همه جانبه حج

حج يكى از مهم ترين اجزاى دين است كه ابعاد سياسى و اجتماعى آن، همراه با ابعاد عرفانى و فقهى اش مطرح مى شود. از ديد امام (رحمه الله) ، در حال حاضر، فقط به بعد فقهى حج عمل مى كنند و ساير جنبه هاى آن را به فراموشى مى سپارند:

بايد بدانند كه حج ابراهيمى محمدى، سال هاست غريب و مهجور است، هم از جهات معنوى و عرفانى و هم از جهات سياسى و اجتماعى و حجاج عزيز


1- صحيفه حج، ج١، ص١٣٣
2- صحيفه نور، ج٢، ص٢٧٧.

ص:28

تمامى كشورهاى اسلامى، بايد بيت خدا را در همه ابعادش از اين غربت در آورند.(1)

بنابراين، حج خود به عنوان يكى از سياسى ترين عبادات اسلامى، بايد احيا شود. بر اين اساس، يكى از عرصه هاى بيدارى اسلامى، مقوله حج است كه با فعال شدن آن، خون جوشان و پر حرارتى بر پيكره جامعه اسلامى تزريق مى شود و بيدارى اسلامى سرعت و توانايى بالايى مى يابد.

امام (رحمه الله) ، در پيام خود به مناسبت سالگرد كشتار خونين مردم در مكه، تفكرى كه حج را در سطح يك عبادت دست جمعى و سفرى زيارتى-سياحتى تنزل مى دهد، به شدت رد مى كند و در مقابل، كاركردهاى سياسى و اجتماعى حج را مبارزه با دشمنان اسلام و عامل تقويت همبستگى مسلمانان معرفى مى كند. (2)

امام خمينى (رحمه الله) حتى از مناسك حج نيز تفسيرى سياسى دارد و آن را با مفاهيمى همچون: مبارزه با شياطين، بت ها و طاغوت هاى زمان همراه مى كند و در مقابل همبستگى بين مسلمانان، گره مى زند. (3)

به اعتقاد امام (رحمه الله) ، حج ابعاد گوناگونى دارد كه تنها در اعمال و مناسك خلاصه نمى شود:

حج، تنها حركات و اعمال و لفظها نيست و با كلام و لفظ و حركت خشك، انسان به خدا نمى رسد. حج كانون معارف الهى است كه از آن، محتواى سياست


1- صحيفه حج، ج١، ص١٨4
2- ر. ك: همان، ص٢5٠
3- ر. ك: همان، صص ١٢٢ - ١54، ١٨4 و ١٨5.

ص:29

اسلام را در تمامى زواياى زندگى بايد جست وجو نمود. حج پيام آور و ايجاد بناى جامعه اى به دور از رذايل مادى و معنوى است.(1)

با اين اوصاف، از ديد امام (رحمه الله) :

يكى از وظايف بزرگ مسلمانان، پى بردن به اين واقعيت است كه حج چيست و چرا براى هميشه بايد بخشى از امكانات مادى و معنوى خود را براى برپايى آن صرف كنند.(2)

البته زنده نگه داشتن واقعيت و ماهيت حج، به همه مسلمانان مربوط است، ولى نخبگان در اين مورد، جايگاه ويژه اى دارند:

همه مسلمانان بايد در تجديد حيات حج و قرآن كريم و بازگرداندن اين دو به صحنه هاى زندگى شان كوشش كنند و محققان متعهد اسلام با ارائه تفسيرهاى صحيح و واقعى از فلسفه حج همه بافته ها و تافته هاى خرافاتى علماى دربارى را به دريا بريزند. (3)

امام (رحمه الله) ، حج را مانند قرآن مى داند كه هر دو در جهان اسلام مهجورند و هر دو، داراى لايه ها و ابعاد معرفتى متعددى هستند كه علاوه بر عوام، خواص و انديشمندان نيز مى توانند به تحليل و بررسى و نكته آموزى آن دست بزنند:

. . . حج بسان قرآنى است كه همه از آن بهره مند


1- صحيفه حج، ج ١، ص٢5٠
2- همان.
3- همان.

ص:30

مى شوند، ولى انديشمندان و غواصان و دردآشنايان امت اسلامى، اگر دل به درياى معارف آن بزنند و از نزديك شدن و فرو رفتن در احكام و سياست هاى اجتماعى آن نترسند، از صدف اين دريا گوهرهاى هدايت و رشد و حكمت و آزادگى را بيشتر صيد خواهند نمود و از زلال حكمت و معرفت آن، تا ابد سيراب خواهند گشت. ولى چه بايد كرد و اين غم بزرگ را به كجا بايد برد كه حج، بسان قرآن مهجور گرديده است. . . . (1)

ج) طرح مسائل جهان اسلام

بيدارى اسلامى يك حركت موردى و مقطعى نيست كه به كشورى يا جريانى خاص اختصاص داشته باشد، بلكه براساس ايده امت واحد اسلامى، كل كشورهاى اسلامى را در برمى گيرد؛ چنان كه يكى از مهم ترين شعارها و آرمان هاى طلايه داران بيدارى اسلامى، همبستگى جهان اسلام بود.

دشمنان اسلام نيز با القاى انديشه هاى ملى گرايانه و تعصب هاى قومى، منافع كشورهاى اسلامى را از هم تجزيه كردند تا بتوانند برآنها غلبه كرده و آنها را از آن خود كنند.

بنابراين، يكى از محورها و مؤلفه هاى بيدارى اسلامى، كلان نگرى نسبت به كل جهان اسلام است.

امام خمينى (رحمه الله) كه در عمل با رهبرى و پيروزى انقلاب اسلامى،


1- صحيفه حج، ج ١، صص٢5٠ و ٢5١.

ص:31

بزرگ ترين معمار و ايدئولوگ بيدارى اسلامى در قرن حاضر بود، با ايده صدور انقلاب و حمايت از مستضعفان جهان و همه حركت هاى اسلامى، ضد استعمارى و مردمى، اين بعد بيدارى اسلامى را به خوبى ترسيم كرد.

ايشان بر اين باور بود كه بايد مسائل جهان اسلام، در حج مطرح شود تا مسلمانان به احوال و اوضاع يكديگر پى برده و به نوعى هويت جمعى مسلمانى دست يابند. البته ايشان، اين نكته را از مسائل مهم اجتماع حج مى دانست نه مسائل حاشيه اى و جنبى و مى فرمود: «. . . نكته مهم اين اجتماعات [حج] اين است كه. . . آن چيزهايى كه در بلاد مسلمين در طول سال گذشته است، به اطلاع همه برسانند. . .» .(1)

بيشترين بخش از پيام هاى امام خمينى (رحمه الله) در ايام حج، به بيان و تشريح اوضاع و مسائلى كه مسلمانان جهان با آن روبه رو بودند، اختصاص داشت. برخى از آنها به كشورهايى همچون: «فلسطين» (2)و «لبنان» (3)و برخى هم به همه مسلمانان جهان مربوط بود. (4)براى نمونه، يكى از مسائل مطرح در آن زمان، جنگ بين «ايران» و «عراق» بود كه امام (رحمه الله) در پيام هاى خود به بيان آن مى پرداخت و مردم را درباره واقعيت جنگ و موقعيت ايران و دخالت كشورهاى بيگانه آگاه مى كرد. (5)اين امر حاكى از آن است كه در انديشه امام (رحمه الله) در مورد حج، ظرفيت و ضرورت پرداختن و بررسى مسائل جهان اسلام و


1- صحيفه حج، ج ١، ص55
2- همان، صص١٢، ٢٠٣، ٢5٧
3- ر. ك: همان، صص ٨4، ١١4
4- ر. ك: همان، صص٢6، 56، ٧4، ١١١، ١6٧ - ١٧٠، ٢55
5- ر. ك: همان، صص ٢٠6- ٢٠٨.

ص:32

آگاهى از آنها وجود دارد. ايشان خطاب به زائران خانه خدا فرمود:

در اجتماع مقدس حج، اوّلاً در مسائل اساسى اسلام و ثانياً در مسائل خصوصى كشورهاى اسلامى تبادل نظر كرده، ببينيد كه در داخل كشورها با دست استعمار و عمال آن، بر برادران مسلمان آنان چه مى گذرد. اهالى هر كشورى بايد در اين اجتماع مقدس گرفتارى هاى ملت خود را به مسلمين جهان گزارش دهند.(1)

ايشان در پيام هاى خود موضوع و سطح مطالب مورد بررسى در حج را نيز مطرح مى كردند و مى فرمودند:

بايد تمام بلادى كه وارد مى شوند و مردم مستطيعش يا روحانيون محترمش وارد مى شوند، بايد بررسى از اوضاع مسلمين در هر سال بشود كه مسلمين در چه حال هستند، بين خودشان با حكومت ها چه وضعى است، بين حكومت ها با قدرت هاى شيطانى ديگر چه وضعى است، بين خود ملت ها با خود ملت ها چه وضعى است، بين روحانيونى كه در بلاد متفرقه مسلمين هستند، با وضع حج چه وضعى دارند. اينها امورى است كه بايد رسيدگى به آن بشود و حج براى همين امور است. حج براى اين است كه مشكلات يك سال مسلمين را بررسى كنند و درصدد رفع مشكلات برآيند.(2)


1- صحيفه نور، ج١، ص١5٧
2- صحيفه حج، ج١، ص١١١.

ص:33

به يقين، تحقق اين امر، با حضور همه مسلمانان عملى خواهد شد. با وجود اين امام (رحمه الله) ، براى نخبگان و خواص وظايف خاصى قائل بود:

يكى از مهمات فلسفه حج، ايجاد تفاهم و تحكيم برادرى بين مسلمين است و بر دانشمندان و معممين لازم است مسائل اساسى سياسى و اجتماعى خود را با ديگر برادران در ميان گذارند.

ايشان در پيامى، حج را براى روحانيون فرصتى مغتنم مى شمارد تا از اين طريق، تجارب خود را به ديگران منتقل كنند:

يكى از فرصت هاى بسيار مناسب و مغتنم براى روحانيون، ارتباط با صاحب نظران و انديشمندان و علماى كشورهاى اسلامى است. هرچند كه استكبار جهانى يا سران بعضى كشورهاى اسلامى، به شدت از اين نوع ملاقات ها و رابطه ها بيمناك و از آن جلوگيرى و مراقبت مى نمايند. . . در اين فرصت مغتنم، روحانيون معظم و مسئولين تبليغات حج براى انتقال تجارب انقلاب و ارائه خط مشى هاى سياسى در پرتو احكام قرآن و نقش عظيم روحانيت اسلام در رهبرى مردم و جامعه، نقش كارسازى بايد ايفا نمايند.(1)

و نيز مى فرمايد:

اى گويندگان و نويسندگان! در اجتماعات بزرگ، عرفات و مشعر و منا و مكه معظمه و مدينه منوره،


1- صحيفه حج، ج ١، ص٢١٧.

ص:34

مسائل اجتماعى و سياسى مناطق خود را به گوش برادران ايمانى برسانيد و از هم طلب نصرت كنيد.(1)

د) دشمن شناسى

يكى از مهم ترين مفاهيم در گفتمان بيدارى اسلامى امام خمينى (رحمه الله) ، مفهوم «ضديت» و «غيريت سازى» است كه بر نقش استعمار و استكبار در دشمنى با جهان اسلام تأكيد دارد.

امام (رحمه الله) ، دشمنان اسلام را از عوامل مهم عقب ماندن مسلمانان مى داند كه با ايجاد اختلاف و تفرقه افكنى در بين مسلمانان و دست نشانده كردن حاكمان و دولت ها، سرمايه ها و منافع كشورهاى اسلامى را به يغما مى برند.

شناخت دشمن و توطئه هاى او، نخستين قدم براى مقابله با اوست؛ به همين دليل، اين امر، از مهم ترين جنبه هاى بيدارى اسلامى است؛ به عبارت ديگر، جنبه هاى شناختى و برنامه ريزى بيدارى اسلامى، دو جنبه دارد:

يك- جنبه ايجابى: شناخت دقيق و عميق اسلام و فرصت ها و ظرفيت هاى مسلمانان؛

دو- جنبه سلبى: شناخت توطئه هاى دشمن و راه هاى مقابله با آن.

امام خمينى (رحمه الله) خطاب به زائران خانه خدا مى فرمايد:

خواهران و برادران عزيز! در هر كشورى كه هستيد از حيثيت اسلامى و ملى خود دفاع كنيد و بى پروا در


1- صحيفه حج، ج ١، ص٣٨.

ص:35

مقابل دشمنان خود يعنى آمريكا و صهيونيزم بين المللى و ابرقدرت هاى شرق و غرب، بدون هيچ ملاحظه اى از ملت ها و كشورهاى اسلامى دفاع كنيد و مظالم دشمنان اسلام را برملا كنيد.

. . . به خود آييد و شخصيت اسلامى خود را بيابيد. زير بار ظلم نرويد و هشيارانه نقشه هاى شوم جهان خواران بين المللى را كه در رأس آن آمريكاست، افشا كنيد. (1)

ايشان در پيامى ديگر مى فرمايد:

اى زائران خانه خدا! توطئه هاى راست و چپ و به خصوص آمريكاى چپاول گر و متجاوز و اسرائيل جنايت كار را به گوش عالميان برسانيد و از آنان استمداد كنيد و جنايات اين جنايت كاران را بشماريد و به خداوند متعال براى اصلاح حال مسلمين و قطع ايادى جنايت كاران التجا پيدا كنيد.(2)

از آنجايى كه امام (رحمه الله) ، براى حج، ابعاد سياسى و اجتماعى ويژه اى قائل است، دشمن شناسى را نيز يكى از ابعاد حج مى داند كه بدون آن، حج كامل و واقعى محقق نمى شود.

و حج از مسائلى است كه جنبه سياسى اش بسيار بيشتر است از جنبه هاى عبادى اش. . . . اگر ما حج برويم و مصالح مسلمين را در نظر نگيريم، بلكه برخلاف مصالح مسلمين هى روى جنايت ها پرده بپوشيم،


1- صحيفه نور، ج٩، ص٢٢6
2- صحيفه حج، ج١، ص٣٨.

ص:36

نگذاريم مسلمين صحبت بكنند از جنايت هايى كه بر مسلمين مى گذرد و جنايت هايى كه از حكومت ها و از قدرت هاى بزرگ بر مسلمين مى گذرد، ما يك صحبت بكنيم، اين حج نيست، اين يك صورت بى معناست.(1)

با توجه به اينكه مسلمانان با اثرپذيرى بيشترى در معرض تبليغات دشمن قرار دارند، امام (رحمه الله) ، از خواص و نخبگان مى خواهد رسالت ويژه اى را در ايام حج به انجام برسانند و توطئه هاى دشمنان را افشا و خنثى كنند:

بر روحانيون محترم و نويسندگان و گويندگان متعهد لازم است كه در فرصت هاى مناسب و در محضر مسلمانان، به جبران تبليغات مسمومى كه از وسائل ارتباط جمعى وابسته به آمريكا و اسرائيل به شايعه افكنى و دروغ پردازى ضد اسلام و جمهورى اسلامى ايران اشتغال دارند، از اسلام و انقلاب اسلامى ايران دفاع نمايند و چهره واقعى آن را به جهانيان معرفى نمايند. . . مسلمانان را از آنچه به دست بعضى حكام آمريكايى بر اسلام و مسلمين مى گذرد كه بدترين آنها شناسايى رسمى اسرائيل. . . است، آگاهى دهند. (2)

با توجه به اينكه يكى از اهداف دشمنان، تفرقه افكنى بين


1- صحيفه حج، ج ١، ص١١٣
2- همان، ص١٠٨.

ص:37

مسلمانان براساس تمايزهاى فرقه اى، نژادى و حتى سياسى است، امام (رحمه الله) به شكلى ويژه در مورد مقابله با توطئه هاى دشمن، جهت ايجاد تصوير منفى از انقلاب اسلامى ايران در ذهن مسلمانان، روحانيون و دانشمندان را موظف به روشنگرى مى كند.

در اين سال كه ايران در آستانه جمهورى اسلامى است و به واسطۀ تبليغات نارواى اجانب، ممكن است مسلمين بلاد از عمق نهضت اسلامى ايران مطلع نباشند، لازم است آقايان علما و خطبا و دانشمندان محترم با وسايل ممكن اين نهضت مقدس را معرفى نمايند.(1)

٢. برائت از مشركان، نخستين گام در مسير مبارزه

از ديد امام (رحمه الله) ، حج علاوه بر جنبه هاى فقهى و معنوى، داراى جنبه هاى سياسى نيز هست. از اين رو، برائت از مشركان، از نظر امام (رحمه الله) در تحقق حج واقعى و بيدارى اسلامى، جايگاه بس ويژه اى دارد؛ چنان كه مى فرمايد:

ميليون ها مسلمان هر سال به مكه مى روند و پا جاى پاى پيامبر و ابراهيم و اسماعيل و هاجر مى گذارند، ولى هيچ كس نيست كه از خود بپرسد ابراهيم و محمد٨ كه بودند و چه كردند؛ هدفشان چه بود؛ از ما چه خواستند. گويى به تنها چيزى كه فكر نمى شود به همين است. مسلّم حج بى روح و بى تحرك و قيام،


1- صحيفه نور، ج٩، ص١٧6.

ص:38

حج بى برائت، حج بى وحدت و حجى كه از آن هدم كفر و شرك برنيايد، حج نيست.(1)

در جايى ديگر، در مورد اهميت برائت از مشركان مى فرمايد:

اعلان برائت از مشركان كه از اركان توحيدى و واجبات سياسى حج است، بايد در ايام حج به صورت تظاهرات و راهپيمايى با صلابت و شكوه هرچه بيشتر و بهتر برگزار شود. . . . مگر تحقق ديانت جز اعلام محبت و وفادارى نسبت به حق و اظهار خشم و برائت نسبت به باطل است. . . . (2)

برائت از مشركان در اديان پيشين نيز وجود داشته و يكى از وقايع مهم تاريخ عصر رسالت در اواخر عمر پيامبر (صلى الله عليه و آله) بوده است كه به سبب آن، دولت اسلامى تثبيت شد و دعوت جهانى اسلام آغازيدن گرفت و پيام ها و پيك هاى آن حضرت به سران دول و ملل گسيل شدند.(3)

هرچند برائت از مشركان يك اصل هميشگى و جاودانه است كه خداوند آن را مقرر كرده تا روش سياسى اسلام و مسلمانان را در مقابل مخالفان توحيد و ناقضان حقوق انسانى و مشروع مسلمانان روشن سازد (4)، ولى از نظر امام (رحمه الله) ، برائت از مشركان، در هر عصر و زمانى، جلوه ها و شيوه ها و برنامه هاى متناسب خود را مى طلبد.(5)


1- صحيفه حج، ج١، ص٢5١
2- همان، ص١٩٧
3- ر. ك: برائت از مشركين از ديدگاه امام خمينى \، عليرضا اسماعيل آبادى، ص٢٢٠
4- همان، ص٢٢١
5- صحيفه حج، ج١، ص١٩٩.

ص:39

در حال حاضر نيز برائت از مشركان در حج، با توجه به جايگاه زمانى و مكانى حج پيامدهاى ويژه اى دارد كه بر اهميت آن مى افزايد:

راه پيمايى هاى مكه و مدينه است كه بسته شدن شيرهاى نفت عربستان را به دنبال دارد. راه پيمايى برائت در مكه و مدينه است كه به نابودى سرسپردگان شوروى و آمريكا ختم مى شود و درست به همين جهت است كه با كشتار دسته جمعى زنان و مردان آزاده، از آن جلوگيرى مى شود و در پناه همين برائت از مشركين است كه حتى ساده دلان مى فهمند كه نبايد سر بر آستان شوروى و آمريكا نهاد.(1)

جنبه سلبى بيدارى اسلامى، نفى استكبار و دشمنان سلطه جو است. اين مهم فقط با انجام فعاليت هاى فكرى و نظريه پردازى محقق نمى شود، بلكه بايد پا در ميدان عمل نهاد و با حذف استعمارگران، مجد و شكوه اسلامى را به جوامع اسلامى باز گرداند.

امام (رحمه الله) پس از تأكيد بر برائت از مشركان و نيز بيان دليل هاى سست و بى اساس مخالفان و موانع احتمالى اجراى آن، واقعيت و ماهيت برائت از مشركان را يادآورى مى كند تا ارتباط آن با روح بيدارى اسلامى مشخص شود:

به هر حال، اعلان برائت در حج، تجديد ميثاق مبارزه و تمرين تشكل مجاهدان براى ادامه نبرد با كفر و شرك و بت پرست هاست و به شعار هم خلاصه نمى شود كه سرآغاز علنى ساختن منشور مبارزه و


1- همان، صص٢56 و ٢5٧.

ص:40

سازماندهى جنود خداى تعالى در برابر جنود ابليس و ابليس صفتان است و از اصول اوليه توحيد به شمار مى رود.(1)

در تبيين رابطه بيدارى اسلامى و برائت از مشركان، بايد بگوييم كه مراسم اعلان برائت از مشركان در حج، آغاز و اعلام مبارزه اى است كه حاصل از بيدارى اسلامى است به طورى كه بدون بيدارى اسلامى ايجاد چنين فضا و خيزشى در جوامع اسلامى دور از انتظار است. اين بيدارى، از سرزمين وحى - كه مبارزه با طاغوت و بت شكنى از آن آغاز شد-شروع مى شود و نمايندگان مسلمانان، آن را به سراسر جوامع اسلامى گسترش مى دهند.

به بيان امام خمينى (رحمه الله) :

خلاصه اعلان برائت، مرحله اول مبارزه و ادامه آن، مراحل ديگر وظيفه ماست و در هر عصر و زمانى جلوه ها و شيوه ها و برنامه هاى متناسب خود را مى طلبد و بايد ديد كه در عصرى همانند امروز كه سران كفر و شرك، همه موجوديت توحيد را به خطر انداخته اند و تمامى مظاهر ملى و فرهنگى و دينى و سياسى ملت ها را بازيچه هوس ها و شهوت ها نموده اند، چه بايد كرد.(2)

همان طور كه مى بينيد، ديدگاه امام (رحمه الله) درباره برائت از مشركان، همان روح بيدارى اسلامى است كه به فريب و افسون گرى استعمار


1- صحيفه حج، ج١، ص١٩٩
2- همان.

ص:41

و دشمنان اسلام، در به غفلت كشيدن جوامع اسلامى اعتراض مى كند. امام خمينى (رحمه الله) ، پس از اينكه مبارزه هاى حضرت ابراهيم (عليه السلام) را با بت پرستى، به رسالت خاتم پيامبران (صلى الله عليه و آله) مرتبط مى كند، با طرح «بت و بت پرستى مدرن» ، تفسيرى جديد از إِنِّى بَرِىءٌ مِمَّا تُشْرِكُونَ ؛ «و من از آنچه همتاى خدا قرار مى دهيد، بيزارم» . (انعام: ٧٨) ارائه مى دهد:

. . . اصلاً در زمان معاصر، بت و بت پرستى وجود ندارد و راستى كدام انسان عاقلى است كه بت پرستى جديد و مدرن را در شكل ها و افسون ها و ترفندهاى ويژه خود نشناخته باشد و از سلطه اى كه بت خانه هايى چون كاخ سياه بر ممالك اسلامى و خون و ناموس مسلمين و جهان سوم پيدا كرده اند، خبر نداشته باشد. (1)

بر اساس همين تفسير، امام خمينى (رحمه الله) هويت و ماهيتى را براى برائت از مشركان در حج بيان مى كند كه همان اصول و اركان بيدارى اسلامى است. بيدارى اسلامى، نوعى اعتراض و انتقاد رفتارى در عرصه ملى و جهان اسلام به نظم جهانى و روابط قدرت در عرصه سياست بين المللى، با هدف احقاق حق و جايگاه اصيل و رفيع تمدن اسلامى است. در اين مسير مبارزه، توجه به هويت مشترك جهان اسلام و مبارزه با ظالمان و استعمارگران، از شرايط لازم و تعيين كننده در اين مسير است.

امام خمينى (رحمه الله) اين نكته را به زيبايى و ظرافت در پيام هاى حج بيان نمودند:


1- صحيفه حج، ج ١، ص٢٠٠.

ص:42

امروز فرياد برائت از مشركان و كافران، فرياد از ستم ستمگران و فرياد امتى است كه جانشان از تجاوزات شرق و غرب و در رأس آنان آمريكا و اذناب آن به لب رسيده است و خانه و وطن و سرمايه اش به غارت رفته است.

و نيز فرياد برائت ما، فرياد مردم مسلمان آفريقاست. . . فرياد برائت ما فرياد برائت مردم لبنان و فلسطين و همه ملت ها و كشورهاى ديگرى است كه ابرقدرت هاى شرق و غرب، خصوصاً آمريكا و اسرائيل به آنان چشم طمع دوخته اند و سرمايه آنان را به غارت برده اند.

فرياد برائت ما، فرياد برائت همه مردمانى است كه ديگر تحمل تفرعن آمريكا و حضور سلطه طلبانه آن را از دست داده اند.

فرياد برائت ما، فرياد دفاع از مكتب و حيثيات و نواميس، فرياد دفاع از منابع و ثروت ها و سرمايه ها، فرياد دردمندانه ملت هايى است كه خنجر كفر و نفاق، قلب آنان را دريده است.

فرياد برائت ما، فرياد فقر و تهى دستى گرسنگان و محرومان و پابرهنه هايى است كه حاصل عرق جبين و زحمات شبانه روزى آنان را زراندوزان و دزدان بين المللى به يغما برده اند.

فرياد برائت ما، فرياد امتى است كه همه كفر و استكبار به مرگ او در كمين نشسته اند و همه تيرها

ص:43

و كمان ها و نيزه ها به طرف قرآن و عترت عظيم نشانه رفته اند.(1)

براى درك بهتر ارتباط برائت از مشركان و بيدارى اسلامى در انديشه حضرت امام خمينى (رحمه الله) ، توجه به اين نكته مفيد خواهد بود كه در گفتمان بيدارى اسلامى، مفهوم ضديت و غيريت سازى، بسيار واضح و شفاف است. در اين گفتمان، امام (رحمه الله) جهان استكبار را به عنوان مهم ترين دشمن بيدارى اسلامى و مسبب همه گرفتارى هاى جهان اسلام و مسلمانان معرفى مى كند.

موضوع ديگر، جريان هاى ريز و درشت برآمده از اراده خارجى و امپرياليسم است كه امام (رحمه الله) هرگز در برابر هيچ يك از آنها كوتاه نيامد و همواره برخطر آنها تأكيد مى كرد.

امام خمينى (رحمه الله) ، در اين مورد مى فرمايد:

مسلمين بايد بيدار بشوند، اين يك ميليارد مسلم بايد بيدار بشوند و كلك اين دو ابر قدرت بزرگ و ديگر قدرت ها را كه در اين مناطق مشغول فساد هستند، كلك اينها را بكنند.(2)

امام خمينى (رحمه الله) ، حج اجتماعى و برائت از مشركان را به روشى خاص محدود نكرد، بلكه دغدغه اصلى و تأكيد عمده ايشان بر محتواى عميق حج و استفاده از آن با اتكا بر توحيد ناب و پرهيز از همه مظاهر شرك و تعلق و توكل به غير خدا بود. همين امر، توانست منشأ حركت و بركت هاى بسيارى در جوامع اسلامى شود و


1- صحيفه حج، ج ١، صص٢٠٠ و ٢٠١
2- همان، ص١١4.

ص:44

هم سويى و تلاش آنها براى زنده نگه داشتن ميراث و تمدن اسلامى را به ارمغان آورد.(1)

٣. طرح و بررسى مسائل جهان اسلام

اشاره

در نظام معرفتى امام خمينى (رحمه الله) ، دين به جنبه هاى فردى و مناسك گرايانه محدود نمى شود، بلكه به گفته ايشان:

اسلام. . . ، دين سياست مُدُن و راهنماى صراط مستقيمِ لاشرقيه و لا غربيه است. دينى است كه عباداتش توأم با سياست و سياستش عبادت است.(2)

در اين فضا، حج نيز تنها به انجام اعمال و احكام فقهى محدود نمى شود. امام خمينى (رحمه الله) در اين مورد مى گويد:

يكى از فلسفه هاى بزرگ حج، قضيه بعد سياسى اوست كه دست هاى جنايت كار از همه اطراف براى كوبيدن اين بعد در كار هستند و تبليغات دامنه دار آنها مع الأسف در مسلمين هم تأثير كرده است كه مسلمين سفر حج را بسيارى شان يك عبادت خشك خالى بدون توجه به مصالح مسلمين مى دانند. حج از آن روزى كه تولد پيدا كرده است، اهميت بعد سياسى اش كمتر از بعد عبادى اش نيست، بعد سياسى علاوه بر سياستش، خودش عبادت است.(3)

ايشان در پيامى ديگر، در اين مورد مى فرمايد:


1- درباره حج، مريم حسينى آهق، سيده رقيه ميرابوالقاسمى، محمد دشتى و ديگران، ص٨6
2- صحيفه حج، ج١، ص٢5
3- همان، ص١١١.

ص:45

جهات سياسى زيادى در اجتماعات، جماعات و جُمَعات و خصوصاً اجتماع گران بهاى حج مى باشد كه از آن جمله اطلاع برگرفتارى هاى اساسى و سياسى اسلام و مسلمين است كه با گردهم آيى روحانيون و روشن فكران و متعهدان زائر بيت الله الحرام ممكن است طرح و با مشورت از راه حل ها مطلع و در بازگشت به كشورهاى اسلامى در مجتمع هاى عمومى گزارش داده و در رفع آنها كوشا شوند.(1)

امام خمينى (رحمه الله) ، پس از تأكيد بر ابعاد سياسى حج و لزوم حفظ آن مى فرمايد:

اگر در اين كنگره عظيم جهانى. . . ، مسائل اساسى اسلام و مسلمين و مظلومان جهان از هر فرقه حل نشود و حكومت هاى مستكبر و زورگو سر جايشان ننشينند، از اجتماعات كوچك منطقه اى و محلى كارى برنخواهد آمد و راه حل فراگيرى به دست نخواهيم آورد.(2)

در تبيين ظرفيت طرح و بررسى مسائل جهان اسلام در حج و در تحقق بيدارى اسلامى، دو نكته مهم وجود دارد:

الف) هويت جمعى و بين المللى اسلامى (امت واحده)

بيدارى اسلامى نهضتى فراگير است كه با تعصب هاى قومى و نژادى تناسبى ندارد؛ زيرا گفتمان بيدارى اسلامى براى كشورهاى


1- صحيفه حج، ج ١، ص٢6
2- همان، صص١٣6 و ١٣٧.

ص:46

اسلامى، يك هويت فراگير دينى ايجاد مى كند كه براساس آن، هويت ها و منافع فردى، ملى و قومى، در مقابل اعتبار و آبروى يكپارچه جهان اسلام، جايى ندارد. بر اين اساس، جوامع اسلامى در مقام ايجاد يك تمدن عظيم و در مقابل دشمنان اسلام، همه تمايزها و تفاوت ها را رها مى كنند تا با تحقق امت واحده اسلامى، توانايى ها و استعدادهاى خود را براى دست يابى به جايگاه بالا و ممتاز فرهنگى و تمدنى در عرصه بين المللى باز يابند.

وجود چنين بينشى در بيدارى اسلامى، مانع از تمايز مسائل مسلمانان مى شود، بلكه مشكل هاى مسلمانان در هر بخش از جهان اسلام، به سراسر جهان اسلام مربوط مى شود.

عناصرى مانند: «تقويت برادرى و همبستگى» ، «تحكيم وحدت و وفاق» و «ايجاد تفاهم و هماهنگى» كه هر يك از مؤلفه هاى سياسى و فرهنگى بيدارى اسلامى در سطح بين الملل است، از ديگر دستاوردهاى طرح و بررسى مسائل مسلمانان در جريان حج است.

ب) سازندگى عملى

بيدارى اسلامى تنها يك نهضت سياسى و فرهنگى نيست، بلكه به جنبه هاى اقتصادى و اجتماعى نيز نظر دارد. همچنين بيدارى اسلامى به حوزه نظر و آگاهى محدود نمى شود، بلكه هدف نهايى آن اصلاح امور جامعه و خلق تمدن اسلامى است. بنابراين، بيدارى اسلامى يك نهضت فراگير سياسى، فرهنگى، اجتماعى و اقتصادى است كه احياى تفكر دينى را مقدمه اى براى توسعه و

ص:47

تعالى مادى و معنوى جوامع اسلامى مى داند. بدون در نظر گرفتن اين امر، شعارها و ايده هاى بيدارى اسلامى در رفع وابستگى به استعمارگران و كسب مجد و عزت اسلامى، به هيچ وجه تحقق پيدا نخواهد كرد.

در راستاى تحقق اين امور، امام خمينى (رحمه الله) با ديدى جامع درباره حج، در پيام هاى خود زائران خانه خدا را متوجه اين ظرفيت عظيم مى كند:

بر شما ملت عزيز اسلام كه براى اداى مناسك حج در اين سرزمين وحى اجتماع كرده ايد، لازم است از فرصت استفاده كرده، به فكر چاره باشيد. براى حل مسائل مشكله مسلمين تبادل نظر و تفاهم كنيد.(1)

امام (رحمه الله) ، خطاب به ملت ها، آنها را به امورى غير از مناسك نيز مكلف مى كنند:

يك- كوشش در راه ترقى و تعالى مسلمانان و اتحاد و پيوستگى جامعه اسلامى؛

دو- هم فكرى و هم پيمانى در راه استقلال و ريشه كن كردن سرطان استعمار؛

سه- چاره جويى براى گرفتارى هاى ملل مسلمان؛

چهار- توجه به فقرا و مستمندان كشورهاى اسلامى؛

پنج- چاره انديشى براى آزادى سرزمين فلسطين از چنگال صهيونيزم. (2)


1- صحيفه حج، ج١، ص١١
2- ر. ك: همان، صص ١١ و ١٢.

ص:48

از نظر امام خمينى (رحمه الله) :

نكته مهم اين اجتماعات [حج]، اين است كه. . . آن چيزهايى كه در بلاد مسلمين در طول سال گذشته است، به اطلاع هم برسانند و براى رفع اشكالات مسلمين فكر كنند و اجتماع بزرگ ميليونى اسلامى در حجاز براى همين نكته است، در عين حالى كه عبادت است.(1)

بدين ترتيب، درمى يابيم كه امام خمينى (رحمه الله) با در نظر گرفتن هويت تمدنى جهان اسلام و امت واحد اسلامى، حج را زمينه اى براى تحقق اهداف بين المللى و شخصيت فراملى مسلمانان مى داند. اين موارد، همان مؤلفه هاى بيدارى اسلامى اند كه بر امورى مانند: مبارزه با استعمار، حفظ استقلال و هويت مسلمانان، نگرش عام به دين و خلاصه نكردن آن در امور فردى مناسك گرايانه و تلازم دين و سياست تكيه دارند.

اين بعد از حج، تنها با حضور همه مسلمانان محقق مى شود. ولى امام خمينى (رحمه الله) در اين مورد، براى خواص و نخبگان كشورهاى اسلامى مسئوليت بيشترى را گوشزد مى كند.

. . . كسانى كه اصحاب تفكر هستند، نويسنده هستند، روشن فكر هستند و عالِم هستند، در آن محيط مجتمع بشوند و مشكلات مسلمين را در تمام جهان بررسى كنند و آنچه كه مى توانند حل كنند. . . اشخاص مؤثرى كه مى توانند، از حكومت ها از بزرگان قوم، در آنجا مى توانند مجتمع بشوند و مسائل اسلام را و مسائل


1- صحيفه حج، ج ١، ص55.

ص:49

مسلمين را و مسائل سياسى و اجتماعى را بررسى كنند. مع الاسف اين امر مغفول عنه است.(1)

بررسى مسائل مسلمانان در حج و ارائه راه كارهاى اصلاحى، تنها به امور اجرايى و سياسى محدود نمى شود، بلكه مسائل فرهنگى را نيز در بر مى گيرد كه با فضاى ذهنى و كارى روحانيون و نخبگان فرهنگى تناسب بسيارى دارد.

علماى بلاد و كشورهاى اسلامى، بايد راجع به حل مشكلات و معضلات مسلمين و خروج آنان از سيطره قدرت حكومت هاى جور، با يكديگر به بحث و مشورت و تبادل نظر بپردازند و براى حفظ منافع مسلمين، سينه ها را سپر كنند و جلوى تهاجم فرهنگ هاى مبتذل شرق و غرب را كه به نابودى نسل و حرث ملت ها منتهى شده است را بگيرند و به مردم كشورهاى خود آثار سوء و نتايج خودباختگى در مقابل زرق و برق غرب و شرق را بازگو كنند و به مردم و به دولت ها، خطر استعمار نو و شيطنت ابرقدرت ها كه جنگ و مسلمان كشى در جهان به راه انداخته اند، گوشزد كنند.(2)

4. مبارزه اقتصادى

حج عبادتى جهان شمول است كه جنبه هاى گوناگونى دارد. خداوند، مردم را به حج فرا مى خواند تا منافع خويش را


1- صحيفه حج، ج ١، ص56
2- همان، صص٢١٩ و ٢٢٠.

ص:50

ببينند.(1)اين منافع، عام و از جنبه هاى گوناگون تحليل پذير است. (2)يكى از اين منافع، بهره هاى اقتصادى است. تجمع ميليونى زائران، ظرفيت هاى اقتصادى بالايى را در سطح ملى و بين المللى جهان اسلام ايجاد مى كند. حتى پيش از اسلام نيز اين جنبه از حج مطرح بوده است؛ البته بيشتر براى تاجران قريش كه با برپايى بازار، كالاهاى خود را به زائران خانه خدا بفروشند. با تأسف، امروزه كشورهاى اسلامى، بسيار كمتر از كشورهاى غير اسلامى، از اين منفعت اقتصادى حج بهره مند مى شوند.

چنان كه گذشت، بيدارى اسلامى علاوه بر مباحث و روش هاى نظرى و ديپلماسى، در عرصه عمل و ايجاد و اصلاح ساختارها و نظام هاى عينى جامعه نيز مطرح است و از سوى ديگر، امام خمينى (رحمه الله) ، حج را تنها به بعد فردى و فقهى آن محدود نمى داند.

امام (رحمه الله) ، يكى از مشكل هاى جهان اسلام كه مانع از بروز بيدارى اسلامى مى شود و بايد در حج براى آن چاره انديشى كرد را وابستگى اقتصادى كشورهاى اسلامى معرفى مى كند:

. . . حجاج محترم و زائران بيت الله الحرام. . . ! همه دشمن مشترك غدار داريد كه. . . در صدد هستند كه حكومت ها را گوش و چشم بسته و دربست به خدمت خود گمارند و ملت ها را به دست آنان مصرفى بار


1- لِيَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ. . . ؛ «تا شاهد منافع گوناگون خويش [در اين برنامه حيات بخش] باشند» . حج: ٢٨
2- «به ابراهيم خليل الله خطاب مى شود كه مردم را به حج بخوان تا براى شهود منافع خود از همه اقطار بيايند. اين منافع جامعه است: منافع سياسى، اجتماعى، اقتصادى، فرهنگى. . . .» . صحيفه حج، ج١، ص١٢5

ص:51

بياورند و از رشد انسانى و ابتكار صنعتى كشورهاى مظلوم با حيله ها و توطئه هاى شيطانى جلوگيرى كنند و وابستگى هرچه بيشتر و اتكا به غرب و شرق را روز افزون كنند و مجال تفكر براى استقلال و ابتكار را به هيچ كس ندهند و نفس هايى كه براى بيدارى ملت ها آماده اند، در سينه ها خفه كنند و وضع نكبت بارى كه در كشورهاى اسلامى و ساير كشورهاى مظلوم مشاهده مى كنيد، زاييده همين توطئه هاى دشمنان مشترك مسلمانان و مظلومان است.(1)

بدين ترتيب، امام خمينى (رحمه الله) ، با طرح و شناسايى يكى از مسائل ريشه اى جهان اسلام، يكى از مهم ترين موانع بيدارى اسلامى را نيز معرفى مى كنند. اما براى رفع اين مشكل چه بايد كرد؟ آيا حج در اين مورد كارايى لازم را دارد تا بتواند حركت بيدارى اسلامى را تسهيل بخشد؟

در اينجا نيز نگرش همه جانبه امام خمينى (رحمه الله) به موضوع حج، به خوبى مشاهده مى شود. ايشان در ادامه و پس از بيان مشكل، براى رفع آن، به يكى ديگر از ظرفيت هاى حج در بيدارى اسلامى اشاره مى كنند:

. . . پس اكنون كه در مركز اسلام حيات بخش به امر خدا و رسولش گرد آمده ايد و از هر ملت و مذهب در اين مكان عظيم اجتماع كرده ايد، براى اين درد


1- صحيفه حج، ج١، صص١65 و ١66.

ص:52

مهلك و سرطان كشنده چاره انديشى كنيد و بايد بدانيد كه چاره اساسى در سايه وحدت همه مسلمين و اجتماع همگانى در قطع يد ابر قدرت ها از كشورهاى اسلامى است و عملى كردن شعائر مواقف كريمه و مشاهد مشرفه در كشورهاى خويش است و قدم اول زدودن يأس از دل هاست كه عمال خبيث آنان با كوشش غرب و شرق در جان هاى مسلمين جايگزين كردند و به آنها باورانده اند كه بدون وابستگى به يك ابرقدرت نمى شود به زندگانى خود ادامه داد. . . . (1)

ضعف و وابستگى اقتصادى به غرب و استعمارگران، كاركردهاى فرهنگى و سياسى بسيارى دارد و سبب مى شود مسلمانان خودباورى و اعتماد به نفس لازم، جهت مقابله با دشمنان را از دست بدهند و بدين ترتيب، بيدارى اسلامى در همان ابتدا متوقف شود. امام خمينى (رحمه الله) ، با نگرش و چشم انداز وسيع و همه جانبه خود نسبت به اسلام و اوضاع مسلمانان و كشورهاى اسلامى، به اين مسئله پى برد و با بيان پيام هاى خود به زائران خانه خدا، ظرفيت عظيم حج را براى مقابله با اين مشكل اساسى گوشزد كرد. طبيعى است كه در اين مسير، نخبگان رسالت ويژه اى دارند؛ چنان كه امام (رحمه الله) ، خطاب به آنها مى گويد:

يكى از مسائل بسيار مهمى كه به عهده علما و فقها و روحانيت است، مقابله جدى با دو فرهنگ ظالمانه و منحط اقتصادى شرق و غرب و مبارزه با سياست هاى


1- صحيفه حج، ج ١، ص١66.

ص:53

اقتصاد سرمايه دارى و اشتراكى در جامعه است. . . اين به عهده علماى اسلام و محققين و كارشناسان اسلامى است كه براى جايگزين كردن سيستم ناصحيح اقتصاد حاكم بر جهان اسلام، طرح ها و برنامه هاى سازنده و در برگيرنده منافع محرومين و پابرهنه ها را ارائه دهند و جهان مستضعفين و مسلمين را از تنگنا و فقر معيشت به در آورند. (1)

امام خمينى (رحمه الله) ضمن انتقاد از وابستگى اقتصادى كشورهاى اسلامى به غرب و وجود كالاهاى غربى در بازارهاى اسلامى (2)و مكه (3)، كالاهاى آمريكايى را در حج تحريم مى كند و بدين ترتيب، ظرفيت هاى عملى حج را براى مبارزه با استعمار و آغاز بيدارى اسلامى نشان مى دهد:

كالاهايى كه در حجاز به حجاج محترم عرضه مى شود، آنچه مربوط به آمريكاى مخالف با آرمان هاى اسلامى و اساساً مخالف با اسلام است، خريدارى آنها كمك به دشمنان اسلام است و ترويج باطل است و از آنها بايد احتراز شود.(4)

امام خمينى (رحمه الله) ، در پيامى، اين آسيب را اين گونه گوشزد مى كند:

كثيرى از حجاج بيت الله الحرام كه براى فريضه حج مى روند و بايد در آن مكان مقدس از توطئه بيگانگان


1- صحيفه حج، ج ١، صص٢٢١ و ٢٢٢
2- همان، ص١6٨
3- همان، ص١6٩
4- همان، ص١٩٢.

ص:54

به فرياد يا للمسلمين برخيزند، غافلانه در بازارها به جست وجوى كالاهاى آمريكايى، اروپايى و ژاپنى پرسه مى زنند و دل صاحب شريعت را با اين عمل كه با حيثيت حج و حجاج بازى مى كند، به درد مى آورند.(1)

توجه به ابعاد اقتصادى حج، ممكن است جنبه هاى معنوى و اخلاقى حج را تهديد كند. به همين دليل، امام خمينى (رحمه الله) ، با دور انديشى و باريك بينى، ضمن تأكيد و توجه به ابعاد اقتصادى حج، افراد را از آسيب دنيازدگى در حج، به شدت پرهيز مى دهند:

توجه داشته باشيد كه سفر حج، سفر كسب نيست، سفر تحصيل دنيا نيست. سفر الى الله است. شما داريد به طرف خانه خدا مى رويد. تمام امورى كه داريد انجام مى دهيد، به طور الهيت بايد انجام بدهيد. . . مبادا اين سفر را سفر تجارت قرار بدهيد و امور تجارتى در اين سفر مطرح باشد، پيشتان، امور معنوى مطرح باشد. چه آقايان اهل علم و چه كاروان ها و رؤساى كاروان ها و چه ساير حجاج. سفر، سفر الى الله است، نه سفر به سوى دنيا. آلوده به دنيا نكنيد. (2)

5- تقويت همبستگى

اشاره

همبستگى و همگرايى جهان اسلام، در انديشه سياسى امام خمينى (رحمه الله) جايگاه ويژه اى دارد. در انديشه امام (رحمه الله) ماهيت و محور


1- صحيفه نور، ج١٩، ص٢٠4؛ صحيفه حج، ج١، ص١6٩
2- صحيفه حج، ج١، صص٢٩ و ٣٠.

ص:55

همبستگى، حبل الله و حق است.(1)ايشان براى موضوع همبستگى، ضرورت عقلى، شرعى و اقتضاى شرايط ويژه در جهان اسلام قائل اند.(2)

در ادبيات سياسى و بين المللى امام (رحمه الله) ، تأثير وجود اختلاف در جهان اسلام با تعابيرى همچون: «طمع قدرت هاى استعمارى به ممالك اسلامى» (3)، «عامل تسلط بيگانگان»(4)و «منشأ ذلت و گرفتارى ها» (5)آمده است. در مقابل، براى همبستگى مسلمانان جهان اسلام، آثار بزرگى مانند:(6)«عامل سرافرازى» (7)، «رفع مشكلات»(8)، «رمز پيروزى»(9)، «افزايش قدرت» (10)، «نجات از سلطه استعمار»(11)، «كسب استقلال واقعى» (12)و «عامل شكست قدرت ها»(13)بيان شده است.

امام خمينى (رحمه الله) در اين باره مى فرمايد:

براى من يك مطلب به شكل معماست و آن اين است كه همه دول اسلاميه و ملت هاى اسلام مى دانند كه درد چيست، مى دانند كه دست هاى اجانب در بين


1- صحيفه نور، ج٧، ص٢٢٩؛ ج٨، ص١55؛ ج١٩، صص٢٨ و ٢٩
2- ر. ك: وحدت از ديدگاه امام خمينى \ تبيان، دفتر پانزدهم ، صص١٩- 6٧
3- صحيفه نور، ج١، ص١١٩
4- همان، ج5، ص٣٧
5- همان، ص١٧4؛ ج٢٢، ص٢4٨
6- ر. ك: وحدت از ديدگاه امام خمينى \ تبيان، دفتر پانزدهم ، صص١١١- ١5٣؛ ٣٩٠- 4٠٠
7- صحيفه نور، ج6، ص4٩
8- همان، ج٧، ص١٧6
9- همان، ج٩، ص٢٢6
10- همان، ج١٠، صص٢٢٣ و ٢٢4؛ ج١5، ص٢٧١
11- همان، ج١١، ص٢٧٢
12- همان، ج١٢، ص٣6
13- همان، ج١٣، صص٣ و 4.

ص:56

است كه اينها را متفرق از هم بكند؛ مى بينند كه با اين تفرقه ها ضعف و نابودى نصيب آنها مى شود؛ مى بينند كه يك دولت پوشالى اسرائيل در مقابل مسلمين ايستاد كه اگر مسلمين مجتمع بودند، هر كدام يك سطل آب به اسرائيل مى ريختند او را سيل مى برد، مع ذلك در مقابل او زبون هستند، معما اين است كه با اينكه اينها را مى دانند، چرا به علاج قطعى كه آن اتحاد و اتفاق است، روى نمى آورند.(1)

امام خمينى (رحمه الله) ، شعائر(2)و اجتماعات مذهبى (3)را عامل همبستگى افراد مى داند و در اين مورد، علاوه بر حج، به برپايى نماز جمعه (4)، راه پيمايى (5)، عزادارى محرم (6)و ايام مذهبى (7)تأكيد بسيارى مى كنند.

امام (رحمه الله) ، حج را يكى از ابزارها و مكان هاى تحقق همبستگى در جهان اسلام مى دانست و مى فرمود: «با اتكال به خداى بزرگ در اين مواقف عظيم پيمان اتحاد و اتفاق در مقابل جنود شرك و شيطنت ببنديد و از تفرق و تنازع بپرهيزيد» . (8)

ايشان همبستگى را يكى از فلسفه هاى مهم حج مى دانست و زائران را به اين امر فرا مى خواند و آنها را از تفرقه افكنى پرهيز


1- صحيفه نور، ج٨، صص٢٣5و ٢٣6
2- كشف الاسرار، ص١٢٣
3- صحيفه نور، ج٩، ص٢٢٣
4- همان، ج٨، ص١4٠
5- همان، ج١٠، ص١٨٨
6- همان، صص٢١6 و ٢١٧؛ ج ٢١، ص١٧٣. وصيت نامه سياسى - الهى امام خمينى
7- همان، ج ١5، صص ٢6٢ و ٢6٣
8- همان، ج١٠، ص٢٢١.

ص:57

مى داد. ايشان در اين زمينه نيز براى روحانيون و انديشمندان جهان اسلام، رسالت مهمى قائل اند.(1)

امام (رحمه الله) در مورد همبستگى در جهان اسلام، تنها به بيانيه و نظريه پردازى بسنده نكرده، بلكه راه كارهاى عملى هم ارائه مى دهد (2)كه يكى از آنها شركت در نماز جماعت اهل سنت به ويژه در روزهاى حج است. ايشان در اين مورد مى فرمايد:

در وقتى كه در «مسجدالحرام» يا «مسجدالنبى» ، نماز جماعت منعقد شد، مؤمنين نبايد از آنجا خارج شوند و بايد از جماعت تخلف نكنند و با ساير مسلمين به جماعت نماز بخوانند. (3)

همبستگى در حج و بيدارى اسلامى

بيدارى اسلامى، يك حركت فراگير سياسى و اجتماعى است كه بدون پشتيبانى و حمايت همه جانبه ملت هاى مسلمان، به نتيجه عملى نخواهد رسيد. بدون حضور و همبستگى هوشمندانه و عالمانه مسلمانان، دشمنان اسلام كه بيشترين ضرر را از بيدارى اسلامى متحمل مى شوند، اين حركت اصلاح گرايانه را متوقف يا از راه اصيل و ارزش هاى والاى خود منحرف خواهند كرد.

حج، براى جهان اسلام فرصت بى نظيرى است تا ضمن تبيين و تثبيت مبانى نظرى و انديشه اى خود در بيدارى اسلامى، همبستگى لازم براى ادامه مقتدر و پرصلابت اين مسير را نيز كسب كند.


1- ر. ك: حج در كلام و پيام امام خمينى \، صص٣٣- 45
2- ر. ك: امام خمينى و هم گرايى جهان اسلام، سيد محمدجواد هاشمى
3- مناسك حج، ص٢5٧.

ص:58

حج، تجمعى باشكوه از انسان هاى مؤمن است كه از سراسر جهان اسلام، نمايندگانى را در خود جاى داده است. در اين فضا، طبق فرمايش امام خمينى (رحمه الله) ، فرايندى كه حج براى وحدت آفرينى طى مى كند، زمينه ساز بسيار مناسبى براى تحقق بيدارى اسلامى است.

تجمع حج، يك گردهم آمدن ساده و سطحى نيست، بلكه در اين مكان، بايد مسائل جهان اسلام، طرح و بررسى و نسبت به آن راه كار مفيدى اتخاذ شود.

بدين ترتيب، مسلمانان بايد مبارزه با طاغوت و نفى هر حكومت غير الهى را با تقويت توحيد و طواف كعبه، برائت از مشركان و رمى جمرات بياموزند و آن را تمرين عملى كنند. در اين مكان، حضور نمايندگان متفاوت از سراسر جهان اسلام، فرصت مناسبى براى انتقال تجربه ها و روشنگرى بررسى فرصت ها و تهديدهاى پيرامون جهان اسلام است؛ در اين مكان، نخبگان، علما و انديشمندان جهان اسلام با يكديگر آشنا مى شوند و رهبرى فكرى و فرهنگى نهضت بيدارى اسلامى را مرور مى كنند؛ در اين اجتماع، انديشمندان جوامع اسلامى با ارائه بيانيه و سخنرانى، ملت ها و دولت ها را از غفلت ساختگى استعمار خارج مى كنند.

به عبارت ديگر، از ديدگاه امام خمينى (رحمه الله) ، مناسك حج در عين برخوردارى از جنبه هاى فقهى و اخلاقى، جنبه هاى سياسى و اجتماعى نيز دارد. بدين ترتيب، وحدت آفرينى مناسك حج كه از طريق يكسان سازى، تشابه آفرينى و رفع هرگونه دوگانگى در پوشش و رفتار است، كاركرد و محصولى سياسى دارد كه در

ص:59

راستاى بيدارى اسلامى تحليل پذير است.

از نظر امام خمينى (رحمه الله) ، داشتن هدفى مشترك، يكى از روش هاى ايجاد همبستگى است. (1)در جريان حج، هدف هاى دينى و مناسكى زائران مشترك است؛ همه زائران، اعمال و مناسكى يكسان را در زمان و مكانى يكسان انجام مى دهند كه اين امر، زمينه مناسبى براى ايجاد هم گرايى است.

بنابراين، امام خمينى (رحمه الله) ، با استفاده از همگرايى مناسكى، سعى در تقويت همگرايى سياسى و اجتماعى دارد.

البته رابطه بيدارى اسلامى و همبستگى رابطه اى دوسويه است. از سويى بدون همبستگى، حركت بيدارى اسلامى، كند يا متوقف خواهد شد و از سوى ديگر، يكى از مهم ترين نتايج بيدارى اسلامى همبستگى است كه از فلسفه هاى مهم حج است.

امام خمينى (رحمه الله) نيز نهضت و قيام را منشأ وحدت (2)و وحدت را حاصل قيام و انقلاب مى دانستند. (3)

6. ايجاد اعتماد به نفس و روحيه مبارزه طلبى

بيدارى اسلامى، جنبشى فراگير و دامنه دارى است كه البته در مسيرش سختى ها و موانع بسيارى وجود دارد. آغاز اين حركت و ثبات قدم در آن، با وجود مشكل هاى بسيار و مشاهده ظهور قدرت و تمدن دشمن استكبارى، به روحيه و اعتماد به نفس كاملى نياز


1- ر. ك: وحدت از ديدگاه امام خمينى \ تبيان، دفتر پانزدهم ، صص6٩ - ٧4
2- ر. ك: صحيفه نور، ج5، ص4٨
3- ر. ك: همان، ج١٠، ص٨6؛ ج١6، ص١٢.

ص:60

دارد تا با خودباورى نسبت به توانايى ها و امكانات، قله افتخار و عزت اسلامى را بتوان فتح كرد.

از ديد امام (رحمه الله) ، جهان اسلام داراى قدرت هاى مادى و معنوى بسيارى است كه به شرط خودباورى و اتحاد، زمينه ساز پيروزى جوامع اسلامى است.(1)

ايشان در اين مورد مى فرمايند:

اگر ممالك اسلامى با جمعيتى كه يك ميليارد تقريباً هست، مخازن بزرگى كه دارند، اينها اگر چنان چه به يك نحو اتحادى با هم پيدا كنند، بزرگ ترين قدرت هستند.(2)

يكى از استراتژى و روش هاى دشمنان اسلام براى مقابله با حركت هاى مردمى و انقلابى اسلامى نيز ايجاد نااميدى و از بين بردن حس اعتماد به نفس و خودباورى در جنبش هاى اصلاح طلبانه است. بدين ترتيب، شوق و انگيزه اى براى آغاز يا تداوم اين راه دشوار پديد نمى آيد.

امام (رحمه الله) ، خطاب به زائران خانه خدا، اين توطئه دشمنان را در كلام مبسوطى تشريح كرده و در ادامه مى فرمايد:

. . . قدم اول، زدودن يأس از دل هاست كه عمال خبيث آنان با كوشش غرب و شرق در جان هاى مسلمين جايگزين كردند و به آنها باورانده اند كه بدون


1- ر. ك: جهان اسلام از ديدگاه امام خمينى \، تبيان دفتر نوزدهم ، صص١- 6
2- صحيفه نور، ج6، ص١5٣؛ ر. ك: همان، ص١٢١؛ ج٢، صص١٣١ و ١46 و ١4٧؛ ج٣، ص١6٠؛ ج١٣، ص١٢6؛ ج١4، ص١٩٩.

ص:61

وابستگى به يك ابرقدرت نمى شود به زندگانى خود ادامه داد. . . .(1)

امام خمينى (رحمه الله) ، در پيام هاى خود به زائران خانه خدا، ضمن دعوت به مبارزه و ايستادگى در مقابل دشمنان، روحيه انقلابى و مبارزاتى آنها را افزايش مى دادند. ايشان در پيامى، انقلاب اسلامى ايران را سبب غرور و اعتمادبه نفس مسلمانان مى داند و مى فرمايد:

. . . دوران بن بست و نااميدى و تنفس در منطقه كفر به سر آمده است و گلستان ملت ها رخ نموده است و اميدواريم همه مسلمانان شكوفه هاى آزادى و نسيم عطر بهارى و طراوت گل هاى محبت و عشق و چشمه سار زلال جوشش اراده خويش را نظاره كنند. . . . مسلمانان تمامى كشورهاى جهان. . . ! به فكر نگه داشتن وضع موجود نباشيد، بلكه به فكر فرار از اسارت و رهايى از بردگى و يورش به دشمنان اسلام باشيد كه عزت و حيات در سايه مبارزه است و اولين گام در مبارزه اراده است و پس از آن تصميم بر اينكه سيادت كفر و شرك جهانى، خصوصاً آمريكا را بر خود حرام كنيد. . . .(2)

امام خمينى (رحمه الله) در اين پيام ها، از سويى مردم را به مقابله و ايستادگى رهنمون مى شود و از سوى ديگر، مقدمه و پيش نيازهاى آن را بيان و تأمين مى كند. هدف ايشان از بيان سخنانشان، اين است


1- صحيفه حج، ج١، ص١66
2- همان، ص٢55.

ص:62

كه زائران خانه خدا را به يك خودباورى و روحيه انقلابى براساس ايمان به داشته ها و توانمندى هاى جهان اسلام برساند.

ايشان در پيامى به زائران خانه خدا در لحنى متفاوت مى فرمايد:

. . . اگر نمايندگان يك ميليارد مسلمان با اسم و رسم از متجاوزان به حقوق مظلومان و بلاد مسلمين برائت جويند و خواستار قطع يد ظالمين شوند، هيچ قدرتى تاب مقاومت با آنان را نخواهد داشت. اگر ملت هاى اسلامى و دولت هاى كشورهاى اسلامى، با اين همه امكانات انسانى و ذخاير مورد احتياج حياتى قدرتمندان، از روى قدرت با آنان برخورد كنند و از جار و جنجال و هياهوهاى كاخ نشينان نترسند و تحت تأثير تبليغات دروغين رسانه هاى طرفدار و جيره خوار ابرجنايت كاران واقع نشوند و با اتكال به قدرت لايزال ايزدى و به شكر نعمت هايى كه به آنها داده است بر سر آنها فرياد كشند و آنان را تهديد به بستن مرزهاى خود به روى آنان و قطع كمك هاى خود از نفت و غير آن نمايند، شكى نيست كه آنها در مقابل اين قدرت كه ما قدر آن را نمى دانيم، تسليم خواهند شد.(1)

امام (رحمه الله) ، در پيام هاى روحيه بخش خود به حاجيان، بر نفى سلطه استعمار بسيار تأكيد مى كرد:

اى مسلمانان جهان كه به حقيقت اسلام ايمان داريد، بپاخيزيد و در زير پرچم توحيد و در سايه تعليمات


1- صحيفه حج، ج١، ص١6١.

ص:63

اسلام، مجتمع شويد و دست خيانت ابرقدرتان را از ممالك خود و خزائن سرشار آن كوتاه كنيد و مجد اسلام را اعاده كنيد و دست از اختلافات و هواهاى نفسانى برداريد كه شما داراى همه چيز هستيد.(1)

بدين ترتيب، علما و نخبگان مى توانند با چنين رويكردى به بيدارى امت اسلامى بپردازند:

علماى اعلام و خطباى معظم، مسلمانان را به جهات سياسى و وظايف بسيار خطيرشان آگاه سازند؛ وظايف خطيرى كه اگر مسلمانان جهان به گوشه اى از آن توجه كرده و عمل كنند، عزتى كه خداوند براى مؤمنين قرار داده است، بازيابند و به مفاخر اسلامى- الهى كه حق مسلمين است، برسند و در پناه اسلام عزيز و زير بيرق توحيد و پرچم لا اله الاّ الله از استقلال و آزادى حقيقى برخوردار شوند و دست مستكبران و عمال آنان را از كشورهاى اسلامى قطع كنند و مجد و عظمت اسلامى را بازگردانند.(2)

گذشته از اين، مشاهده جمعيت ميليونى مسلمانان، نوعى نمايش قدرت انسانى و ايمانى جهان اسلام است. اين نمايش قدرت، ضمن اينكه براى مسلمانان روحيه بخش و اعتمادآفرين است، دشمنان اسلام را دچار ترس و اضطراب مى كند و اين يكى از رموز ظرفيت هاى حج در تحقق و پيشبرد بيدارى اسلامى است.


1- صحيفه حج، ج١، ص4٨
2- همان، ص٧4.

ص:64

٧. صدور و انتقال بيدارى در جهان اسلام

يكى از ويژگى هاى بارز حج اين است كه هر ساله، نمايندگانى از سراسر جهان اسلام را در كنار خانه خدا جمع مى كند. اين افراد، پس از بازگشت به كشورهاى خود، حامل پيام حج هستند و از اين طريق، مى توان دستاوردهاى سياسى و فرهنگى و حتى معنوى و اخلاقى حج را در سراسر جهان اسلام گسترش داد.

اين ويژگى حج، ظرفيت ديگرى از حج را براى تحقق بيدارى اسلامى نشان مى دهد. امام خمينى (رحمه الله) ، ضمن اعتقاد به اينكه حج توانايى بالايى در بيدارى اسلامى دارد، براى حج، ظرفيت هاى بسيارى جهت صدور و انتقال بيدارى اسلامى از كعبه به كشورهاى اسلامى و موج آفرينى در جهان اسلام قائل است.

ايشان در پيامى پس از تبيين ابعاد سياسى حج، خطاب به حاجيان صدور بيدارى اسلامى را از كاركردهاى سياسى حج مى داند و مى فرمايد:

و از همه ابعاد آن [حج] مهجورتر و مورد غفلت تر، بعد سياسى اين مناسك عظيم است. . . و لازم است متعهدان و بيداران و دلسوزان براى غربت اسلام و مهجوريت اين بعد در احكام اسلام، به ويژه حج كه اين بعد در آن ظاهرتر و مؤثرتر است، با قلم و بيان و گفتار و نوشتار به كوشش برخيزند؛ خصوصاً در ايام مراسم حج كه پس از اين مراسم عظيم، انسان ها مى توانند در شهر و ديار خود با توجه به اين بعد عظيم، مسلمانان و مظلومان جهان را بيدار و

ص:65

براى خروج مظلومان جهان از تحت فشارهاى روزافزون ستمگران مدعى حمايت از صلح به حركت وادارند.(1)

امام (رحمه الله) ، انقلاب اسلامى ايران را از نمونه هاى بارز بيدارى اسلامى مى دانست و با توجه به نظر ايشان در مورد صدور انقلاب به جهان اسلام و ساير كشورها، حج را فرصت خوبى براى صدور انقلاب(2)اسلامى معرفى مى كرد؛ زيرا از نظر ايشان، صدور انقلاب همان صدور بيدارى اسلامى است. ايشان در پيامى به زائران خانه خدا چنين مى فرمايد:

ما اينكه مى گوييم بايد انقلاب ما به همه جا صادر بشود، اين معنى غلط را از او برداشت نكنند كه ما مى خواهيم كشورگشايى كنيم. ما همه كشورهاى مسلمين را از خودمان مى دانيم. همه كشورها بايد در محل خودشان باشند. ما مى خواهيم اين چيزى كه در ايران واقع شد و اين بيدارى كه در ايران واقع شد و خودشان از ابرقدرت ها فاصله گرفتند و دادند و دست آنها را از مخازن خودشان كوتاه كردند، اين در همه ملت ها و در همه دولت ها بشود، آرزوى ما اين است. معنى صدور انقلاب ما اين است كه همه ملت ها بيدار بشوند و همه دولت ها بيدار بشوند و خودشان را از اين گرفتارى كه دارند و از اين تحت سلطه بودنى


1- صحيفه حج، ج١، ص١٣6
2- ر. ك: صدور انقلاب از ديدگاه امام خمينى تبيان، دفتر ششم .

ص:66

كه هستند و از اينكه همه مخازن آنها دارد به باد مى رود و خودشان به نحو فقر زندگى مى كنند، نجات بدهد. (1)

انقلاب اسلامى ايران با رويكرد و مبناى دينى، در شرايطى شكل گرفت كه در نظريه هاى سياسى و اجتماعى، دين هيچ جايگاهى نداشت و به عنوان امرى به طور كامل فردى و شخصى، از صحنه جامعه به گوشه اى رانده شده بود. امام خمينى (رحمه الله) با رهبرى و پيروزى انقلاب اسلامى، دست به شاهكارى سياسى و دينى زد؛ ايشان در ميدان عمل، ضمن اينكه خط بطلانى بر نظريه هاى غرب كشيد، براساس نظريه ولايت فقيه، مدعى شد كه دين، مبناى تئورى اداره جامعه در همه شئون است.

به يقين، در چنين شرايطى دشمنان انقلاب سعى به محدود كردن آن در ايران دارند تا بدين ترتيب، اين خيزش به ساير كشورهاى اسلامى منتقل نشود و همچنين با تبليغات و فعاليت رسانه اى، تصوير مشوش و غيرواقعى از انقلاب ايران ايجاد كنند. بر اين اساس، حج به عنوان رسانه اصيل اسلامى مبتنى بر روابط ميان فردى و چهره به چهره كارايى تبليغى بسيار خوبى دارد.

امام خمينى (رحمه الله) ، در مورد تبليغات منفى دشمن و واهمه آنها از صدور انقلاب، به زائران خانه خدا مى گويد:

شيطان بزرگ كه خوف آن دارد كه انقلاب اسلامى ايران به ساير كشورهاى اسلامى و غيراسلامى صادر


1- صحيفه حج، ج١، ص6٢.

ص:67

شود و دست پليد او را از كشورهاى تحت سلطه قطع كند، درحالى كه از حصر اقتصادى و حمله نظامى طَرْفى نبست، به حيله ديگرى دست زده است تا انقلاب اسلامى ما را در پيشگاه مسلمانان جهان خدشه دار كند.(1)

امام (رحمه الله) در سخنرانى هاى خود به زائران ايرانى، از آنها مى خواهد تا پيام انقلاب را به زائران ساير كشورها برسانند و از آنها بخواهند اين پيام را به مردم كشور خود منتقل كنند تا موج بيدارى اسلامى هرچه بيشتر وسعت يابد.

بايد حجاج محترم كشور انقلاب اسلامى ايران، فرياد مجاهدين شجاع و فداكار ملت شريف مجاهد را به مسلمانان جهان، در آن مجمع عمومى مسلمين برسانند و آنان را موظف نمايند كه حامل پيام ملت ايران به تمام ملت هاى مظلوم جهان باشند و فرياد يا للمسلمين اين امت انقلابى را به گوش همه جهانيان برسانند. (2)

از نظر امام خمينى (رحمه الله) ، صدور انقلاب به وسيلۀ زائران ايرانى، تنها به شيوه گفتارى و بيانى محدود نمى شود، بلكه آنها بايد رفتار خود را نيز براساس اين رويكرد تنظيم كنند.

ايشان در پيامى ديگر، يكى از مهم ترين و اساسى ترين رسالت هاى زائران ايرانى را صدور انقلاب و ترسيم تصويرى صحيح از آن، در ذهن حاجيان ساير كشورها مى دانند؛ به طورى كه تخلف


1- صحيفه حج، ج١، ص45
2- صحيفه نور، ج١٧، ص٢٩؛ صحيفه حج، ج١، ص١٠5.

ص:68

از آن را گناه بزرگى مى شمارند:

شما حجاج محترم بيت الله الحرام، حامل پيام اين ملت و نمايندگان اين كشور هستيد. در اين صورت، موقعيت شما بسيار حساس و وظيفه شما سنگين است. يا ان شاءالله چنان چه انتظار مى رود با رفتار شايسته و اخلاق اسلامى و انقلابى خود، نظر همگان را جلب كرده و چهره انقلاب اسلامى را آن گونه كه هست به نمايش ملت هاى جهان مى گذاريد و توجه آنان را با برخوردهاى برادرانه و محبت آميز به انقلاب بزرگ ايران جلب مى نماييد و عملاً تبليغات فاسد مغرضانه بوق هاى تبليغاتى را خنثى مى نماييد كه در اين صورت، حج شما مقبول و اجر شما مضاعف خواهد بود و يا خداى نخواسته بعضى از بى خبران برخلاف آنچه ذكر شد، عمل مى نمايند كه اميد است ننمايند كه در اين صورت، در محضر خدا و خانه او و قبله مسلمانان، مرتكب گناهى عظيم شده و از صف حجاج بيت الله الحرام و زائران قبر رسول خدا (صلى الله عليه و آله) و ائمه معصومين (عليهم السلام) در بقيع، خارج مى شوند و با كوله بارى از گناه به منازل خود بر مى گردند.(1)

امام (رحمه الله) در پيام مبسوطى، رفتار و گفتار زائران ايرانى را حساس مى داند؛ زيرا زائران ساير كشورها، براساس همين رفتار و گفتار آنها، در مورد انقلاب اسلامى قضاوت مى كنند. بنابراين


1- صحيفه حج، ج١، ص١4٠.

ص:69

زائران بايد به فكر خنثى كردن توطئه ها و حفظ آبرو و صدور انقلاب باشند.(1)

امام خمينى (رحمه الله) ، به زائران ايرانى توصيه مى كنند كه در مواجهه با زائران ساير كشورها، ضمن پرهيز از هرگونه غرور و عجبى كه از پيروزى انقلاب به آنها دست مى دهد، پيوندهاى خود را با آنها استوار سازند و انقلاب ايران را حامى آنها و صدور انقلاب را صدور اسلام راستين و بيان احكام محمدى معرفى كنند.(2)

صدور انقلاب در حج، فقط به عهده عموم زائران نيست، بلكه با توجه به ماهيت موضوع، علما و انديشمندان نيز در اين مورد وظيفه مهمى دارند تا مبانى انقلاب را به خوبى تبيين كرده و توطئه هاى دشمنان اسلام را خنثى كنند و از اين طريق، در صدور بيدارى اسلامى سهمى داشته باشند.

امام (رحمه الله) ، در اين مورد مى فرمايد:

در اين سال(3)كه ايران در آستانه جمهورى اسلامى است و به واسطه تبليغات نارواى اجانب، ممكن است مسلمين بلاد از عمق نهضت اسلامى ايران مطلع نباشند، لازم است آقايان علما و خطبا و دانشمندان محترم، با وسايل ممكن اين نهضت مقدس را معرفى نمايند و مقصد مسلمانان ايران را كه همان برقرارى حكومت اسلامى تحت پرچم اسلام و هدايت قرآن


1- ر. ك: صحيفه حج، ج١، ص١٠4
2- ر. ك: همان، ص٢٢٧
3- اين پيام در تاريخ ٢٩ شهريور ماه سال ١٣5٨ صادر شده است.

ص:70

كريم و پيغمبر مكرم اسلام است، گوشزد نمايند كه برادران اسلامى ما بدانند ما به جز اسلام و برقرارى حكومت عدل اسلامى، فكر نمى كنيم. (1)

ايشان در پيامى ديگر مى فرمايد:

بر روحانيون محترم و نويسندگان و گويندگان متعهد لازم است كه در فرصت هاى مناسب و در محضر مسلمانان، به جبران تبليغات مسمومى كه از وسائل ارتباط جمعى وابسته به آمريكا و اسرائيل به شايعه پراكنى و دروغ پردازى بر ضد اسلام و جمهورى اسلامى ايران اشتغال دارند، از اسلام و انقلاب اسلامى ايران، دفاع نمايند و چهره واقعى آن را به جهانيان معرفى نمايند و دستاوردهاى اسلامى را كه با جهاد بى امان ملت متعهد ايران، با همه گرفتارى ها و كارشكنى هاى دشمنان اسلام در داخل و خارج، نصيب كشورشان شده است، يادآور شده و ملت ها را آماده كنند و از تهمت هايى كه از ناحيه بوق هاى تبليغاتى به اين ملت زده شده است، پرده بردارند و نقشه ها و توطئه هاى آمريكا و وابستگان به آن را افشا كنند.(2)

از نظر امام (رحمه الله) ، صدور انقلاب در حج، فقط در محدوده مسائل سياسى و تبليغى نيست، بلكه هدف ايشان، صدور بيدارى اسلامى و


1- صحيفه حج، ج١، ص٢٣
2- همان، ص١٠٨.

ص:71

پيروزى ساير كشورها در مسير اين مبارزه است. به همين دليل، علاوه بر معرفى چهره واقعى انقلاب و رفع توطئه ها و تبليغات دشمن، بر انتقال تجارب انقلاب نيز بسيارتأكيد دارند.

ايشان خطاب به زائران خانه خدا مى فرمايد:

در اين فرصت مغتنم، روحانيون معظم و مسئولين تبليغات حج براى انتقال تجارب انقلاب و ارائه خط مشى هاى سياسى در پرتو احكام قرآن و نقش عظيم روحانيت اسلام در رهبرى مردم و جامعه، نقش كارسازى بايد ايفا بنمايند. (1)

ايشان همچنين در مورد بيدارى اسلامى از طريق صدور تجربه هاى انقلاب اسلامى در حج نيز مى فرمايد:

. . . ما به تمام جهان، تجربه هايمان را صادر مى كنيم و نتيجه مبارزه و دفاع با ستمگران را بدون كوچك ترين چشم داشتى، به مبارزان راه حق انتقال مى دهيم و مسلماً محصول صدور اين تجربه ها، جز شكوفه هاى پيروزى و استقلال و پياده شدن احكام اسلام براى ملت هاى در بند نيست.(2)

آگاهى و شناخت درباره انقلاب اسلامى، تنها به وسيله انقلاب اسلامى ايران كسب نخواهد شد. در بسيارى از موارد، مشاهده مى شود كه زائران ساير كشورهاى اسلامى، بيشتر به دنبال يافتن تصور صحيحى از انقلاب اسلامى هستند؛ آنها مى خواهند


1- صحيفه نور، ج٢٠، ص١٢5
2- صحيفه حج، ج١، ص٢٠٧.

ص:72

نمونه و تجربه موفق بيدارى اسلامى را در ايران از طريق خود ايرانيان و بدون دخالت رسانه هاى غرض ورز و جهت دار غربى بشناسند. در بيشتر مواقع، پيش از هرگونه گفت وگوى عقيدتى و كلامى بخش هاى سياسى در مورد انقلاب اسلامى ايران مطرح مى شود.

امام خمينى (رحمه الله) نيز در پيام خود به زائران خانه خدا، همه آنها به ويژه فرهيختگان را به الگوگيرى از انقلاب اسلامى ايران دعوت مى كند و مى گويد.

اى حجاج محترم خانه خدا به خود آييد! و اى مسلمانان در همه بلاد و اقطار عالم بپاخيزيد! و اى علماى اعلام جهان اسلام به داد اسلام و بلاد مسلمين و مسلمانان برسيد! و در هر گوشه و كنار، همچون ملت ايران و دولت آن و علما و بزرگان اين سامان، دست رد به سينه ستم كاران غرب و شرق زنيد و عمال و كارشناسان دروغين و مستشاران نفت خوار آنان را از بلاد خود بيرون بريزيد و همچون سلحشوران ايران، شهادت را بر ذلت و شرف اسلام و انسانى را بر رفاه و عيش چند روزه توأم با خوارى و شرمسارى ترجيح داده و در ميدان نبرد سياسى و نظامى بر آنان چيره شويد و از هياهوى تبليغاتى آنان باك نداشته باشيد كه خداوند متعال با شماست: إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ يَنْصُرْكُمْ وَ يُثَبِّتْ أَقْدامَكُمْ . (1)(محمد: ٧)


1- صحيفه حج، ج١، ص١6٩.

ص:73

٨. حج كانون مبارزه عليه استعمار

امام خمينى (رحمه الله) ، در روز «عيد قربان» نخستين حج پس از پيروزى انقلاب اسلامى (سوم آبان ماه سال ١٣5٨) ، در پيامى خطاب به حجاج، به تحليل جامعى از كعبه و حج پرداخت و آن را زمينه اى براى نشر توحيد و نفى شرك دانست. بيشترين تأكيد ايشان بر اين نكته بود كه كعبه، خاستگاه اصلى نداى توحيد و مركز شكستن بت ها در سراسر جهان است و بنا بر آيه هاى قرآنى(1)، پاك كردن آن از همه ناپاكى ها و پليدى ها (ارجاس) (2)كه بالاترين آنها شرك است، واجب است. سپس با اشاره به اعلان برائت از مشركان (3)، و قيام حضرت مهدى موعود از كنار كعبه و دعوت مردم به توحيد اين گونه نتيجه گرفت كه همه بت شكنى ها از كعبه سرچشمه گرفته و خواهد گرفت و امت اسلام نيز بايد از اين امر پيروى كنند.(4)

بيدارى اسلامى، مبارزه اى است كه علاوه بر جنبه هاى نرم افزارى، جنبه سخت افزارى نيز دارد. اين مبارزه، از هر دو جهت بايد در سطح بين المللى اسلام، تمرين و نهادينه شود. حج از اين لحاظ، بستر مناسبى براى مبارزه با دشمنان و زنده نگه داشتن تمدن اسلامى است.

الف) حج بسترى براى اجتماع همه مسلمانان است و از اين نظر، اجتماعى در سطح بين الملل اسلامى است. بيدارى اسلامى، نهضتى


1- حج: ٢٧
2- بقره: ١٢5
3- توبه: ١ - ٣
4- درباره حج، ص ٨6.

ص:74

فرقه اى نيست، بلكه اسلام به عنوان يك كل (امت واحد) مطرح است. به يقين، دشمنان اسلام مى توانند حركت هاى مقطعى و محدود اسلامى را كنترل و سركوب كنند. ولى در مقابل موج بزرگ و استوار بيدارى اسلامى تاب و توانى نخواهند داشت.

ب) مناسك و تعاليم حج، تحليل و تفسيرى سياسى دارند؛ به عبارت ديگر، در حج مبارزه با دشمن و جنبه هاى سياسى بيدارى اسلامى تئوريزه مى شود.

امام (رحمه الله) با ديدى سياسى و اجتماعى، مناسك و احكام فقهى حج را كه فقط از آن برداشتى فردى، فقهى و اخلاقى مى شد، آموزشگاه مبانى نظرى و شناختى مبارزه با دشمنان اسلام ناميد و از اين طريق، حج ابراهيمى را زنده كرد.

ايشان حج را از ابتدا، امرى سياسى و براى مبارزه با طاغوت ها معرفى مى كند و مى گويد:

فرا رسيدن عيد بزرگ اسلامى قربان را به همه مسلمين تبريك عرض مى كنم؛ عيدى كه انسان هاى آگاه را به ياد قربان گاه ابراهيمى مى اندازد. قربان گاهى كه درس فداكارى و جهاد را در راه خداى بزرگ به فرزندان آدم و اصفياء و اولياى خدا مى دهد. . . . اين پدر توحيد و بت شكن جهان، به ما و همه انسان ها آموخت كه قربانى در راه خدا، پيش از آنكه جنبه توحيدى و عبادى داشته باشد، جنبه هاى سياسى و ارزش هاى اجتماعى دارد. (1)


1- صحيفه نور، ج١٨، ص٩4؛ صحيفه حج، ج١، ص١٢٠.

ص:75

مناسك حج، جنبه سمبليك دارند. اين ويژگى مناسك حج، آثار و اقتضاهايى را براى آن ايجاد كرده است؛ از جمله: رمز آلودگى، عرفانى گرايى، فردى بودن، غير اجتماعى و سياسى بودن. . . . در كنار اين ويژگى ها، سمبليك بودن مناسك حج، سبب مى شود تا حج، از زبانى بين فرهنگى برخوردار و غير تاريخى (فرازمانى و فرامكانى) شود. بدين ترتيب، حج در زمان ها، مكان ها و فرهنگ هاى گوناگون تطبيق و تحليل پذير است. اين ويژگى مناسك حج، از جهت هم گرايى اديان و جايگاه دين در عصر جهانى شدن اهميت فراوانى دارد. بدين ترتيب، براى مناسك حج، ادبياتى جهان شمول و فرهنگ شمول ايجاد مى شود. تعابيرى مانند توحيد، طواف، قربانى و مبارزه با شيطان و طاغوت، در همه اديان توحيدى و فرهنگ هاى دينى قابل طرح و بررسى است. (1)امام (رحمه الله) در چنين فضايى تحليلى سياسى و اجتماعى از مناسك حج ارائه مى كند و مى فرمايد:

در فريضه حج كه لبيك به حق است و هجرت به سوى حق تعالى به بركت ابراهيم و محمد است، مقام «نه» بر همه بت ها و طاغوت هاست و شيطان ها و شيطان زاده هاست و كدام بت از شيطان بزرگ آمريكاى جهان خوار و شوروى ملحد متجاوز بزرگ تر و كدام طاغوت و طاغوتچه از طاغوت هاى زمان ما بالاترند؟

در لبيك لبيك، «نه» بر همه بت ها گوييد و فرياد «لا» بر همه طاغوت ها و طاغوتچه ها كشيد و در طواف حرم خدا. . . ، به موازات عشق به حق از بت هاى


1- ر. ك: انقلاب اسلامى و مبانى بازتوليد آن، عماد افروغ.

ص:76

بزرگ و كوچك و طاغوت ها و وابستگانشان برائت جوييد. . . و در لمس حجرالاسود، بيعت با خدا بنديد كه با دشمنان او و رسولانش و صالحان و آزادگان دشمن باشيد و به اطاعت و بندگى آنان هر كه باشد و هر جا باشد، سر ننهيد و خوف و زبونى را از دل بزداييد. . . و با حال شعور و عرفان به مشعرالحرام و عرفات رويد. . . و به فكر نجات محرومان و مستعضعفان از چنگال استكبار جهانى باشيد. . . و شرط همه مناسك و مواقف براى رسيدن به آروزهاى فطرى و آمال انسانى اجتماع همه مسلمانان در اين مراحل و مواقف و وحدت كلمه تمامى طوايف مسلمين است. . . .(1)

در پيام ديگرى نيز مى فرمايد:

گردش به دور خانه خدا، نشان دهنده اين است كه به غير از خدا گِرد ديگرى نگرديد و رجم عقبات، رجم شياطين انس و جن است. شما با رجم با خداى خود عهد كنيد تا شياطين انس و ابرقدرت ها را از كشورهاى اسلامى عزيز برانيد. امروز جهان اسلام به دست آمريكا گرفتار است. شما براى مسلمانان قاره هاى مختلف جهان، پيامى از خداوند ببريد؛ پيامى كه به غيرخدا، بردگى و بندگى هيچ كس را نداشته باشيد.(2)


1- صحيفه حج، ج١، صص١٨4و ١٨5
2- همان، ص٢٧.

ص:77

ج) از ديد امام (رحمه الله) ، حج اردوگاهى است كه در آن، مبارزه با دشمن تمرين و مرور مى شود. يكى از محورهاى اساسى پيام ها و سخنرانى هاى امام خمينى (رحمه الله) به مناسبت حج، دعوت حجاج به طور خاص و دعوت مسلمانان به طور عام براى قيام جهت احياى حقوق و دستاوردهاى تمدن اسلامى و مبارزه با استعمار و دشمنان اسلام است.(1)

امام (رحمه الله) ، در يكى از پيام هايشان مى فرمايد:

. . . اين بيت معظم، براى ناس بنا شده و براى قيام ناس و نهضت همگانى و براى منافع مردمى و چه نفعى بالاتر و والاتر از آنكه دست جباران جهان و ستمگران عالم از سلطه بر كشورهاى مظلوم كوتاه شود و مخازن عظيم كشورها، براى مردم خود آن كشورها باشد. بيتى كه براى قيام تأسيس شده است، آن هم قيام ناس و للناس، پس بايد براى همين مقصد بزرگ در آن اجتماع نمود و منافع ناس را در همين مواقف شريف تأمين نمود. (2)

امام (رحمه الله) ، تبديل شدن مكه به كانون مبارزه عليه دشمنان را از اسرار حج مى داند و مى گويد: «مكه مكرمه را با هماهنگى زائران سراسر جهان، به كانون فرياد عليه ستمگران تبديل كنيد كه اين يكى از اسرار حج است» . (3)

امام خمينى (رحمه الله) ، ضمن نقد تفكرى كه حج را به ابعاد فردى و


1- ر. ك، صحيفه حج، ج١، صص ١٩، ٣٧، 4٠، 4١، 6٩، ٧6، ١٣٧، ١6٩، ٢54، ٢6١ و ٢6٢
2- همان، ص١٣٧
3- صحيفه نور، ج١٨، ص٩4.

ص:78

مناسكى تنزل مى دهد، حج را برنامه مبارزه با قدرت هاى استكبارى معرفى مى كند. امام (رحمه الله) در مورد عرصه هاى گوناگون مبارزه هاى بيدارى اسلامى چنين مى فرمايد:

چيزى كه تا به حال از ناحيه ناآگاهان و يا تحليل گران مغرض و يا جيره خواران به عنوان فلسفه حج ترسيم شده است، اين است كه حج يك عبادت دسته جمعى و يك سفر زيارتى- سياحتى است. به حج چه كه چگونه بايد زيست و چطور بايد مبارزه كرد و با چه كيفيت در مقابل جهان سرمايه دارى و كمونيسم ايستاد! به حج چه كه حقوق مسلمانان و محرومان را از ظالمين بايد ستاند. به حج چه كه بايد براى فشارهاى روحى و جسمى مسلمانان چاره انديشى نمود! به حج چه كه مسلمانان بايد به عنوان يك نيروى بزرگ و قدرت سوم جهان خودنمايى كنند! به حج چه كه مسلمانان را عليه حكومت هاى وابسته بشوراند، بلكه حج همان سفر تفريحى براى ديدار قبله و مدينه است و بس! و حال آنكه حج براى نزديك شدن و اتصال انسان به صاحب خانه است و حج تنها حركات و اعمال و لفظها نيست و با كلام و لفظ و حركت خشك انسان به خدا نمى رسد. حج كانون معارف الهى است كه از آن، محتواى سياست اسلام را در تمامى زواياى زندگى بايد جست وجو نمود. (1)


1- صحيفه حج، ج١، ص٢5٠.

ص:79

از ديد امام (رحمه الله) ، ابعاد مبارزاتى و دشمن ستيزى حج، از نشانه هاى پويايى و زنده بودن حج است:

مسلمين بايد در حج وقتى كه مى روند يك حج زنده، يك حج كوبنده، يك حجى كه محكوم كنند اين شوروى جنايت كار و آن آمريكاى جنايت كار را؛ يك همچو حجى، حجى است كه مقبول است.(1)

٩. ايجاد و تقويت روحيه جهاد و مبارزه

لازمه بيدارى اسلامى، مبارزه با دشمنانى است كه عزت و اقتدار اسلامى به ضررشان است؛ زيرا آنها با استفاده از سرمايه هاى مالى و انسانى و حتى هويتى مسلمانان، به دنبال تأمين منافع خود هستند.

جنبه سياسى بيدارى اسلامى، به مبارزه هايى اشاره دارد كه از ملت ها و دولت هاى اسلامى در مقابل نفوذ استعمار نوين و استكبار جهانى كه بيدار شدن مسلمانان را به زيان خود مى بيند، حمايت مى كنند و آنها را پا برجا مى دارند.

تحقق اين بخش از بيدارى اسلامى، مستلزم داشتن روحيه مبارزه طلبى در مقابل دشمنان است؛ دشمنانى كه براى دست يابى به اقتصاد و منابع كشورهاى اسلامى، دست به هر كارى مى زنند.

براى رسيدن به بيدارى اسلامى، بايد راه دشوارى را طى كرد؛ با سستى و داشتن روحيه ضعيف و آسيب پذير نمى توان سختى هاى صعود به قله هاى عزت را پيمود.

حج، مناسك و كالبد آن، ماهيت و هويتى ويژه و راسخ در


1- صحيفه نور، ج١٨، ص6٨؛ صحيفه حج، ج١، ص١١٣.

ص:80

بت شكنى و مبارزه با طاغوت دارد. به فرض كه به دليل شرايط سياسى و اجتماعى حاكم بر اجراى حج و متوليان آن، نتوان از ظرفيت بالاى حج به عنوان كانون مبارزه عليه استكبار بهره جست، ولى هيچ گاه نمى توان حج را از تاريخچه مبارزاتى آن جدا ساخت و مناسك آن را تغيير داد. هويت تمدنى حج، با نوعى طاغوت گريزى همراه است و طواف گرد خانه توحيد، همه حكومت ها و قدرت هاى غير توحيدى را نفى مى كند.

حج سبب ايجاد روحيه مبارزاتى حاجيان و خُلق جهادى زائران خانه خدا مى شود.

امام خمينى (رحمه الله) با داشتن چنين نگرشى به حج، «رمى جمرات» در سرزمين «مِنا» را نماد و تمرينى براى مبارزه با شيطان هاى بيرونى در عرصه اجتماعى مى داند و به حاجيان مى گويد:

. . . بيت الله الحرام و كعبه معظمه، زائران عزيزى را در آغوش مى كشد كه حج را از انزواى سياسى و انحراف اساسى به سوى حج ابراهيمى- محمدى سوق داده و حيات آن را تجديد مى نمايند و بت هاى شرق و غرب را در هم مى شكنند و معناى قيام ناس و حقيقت برائت از مشركان را عرضه مى دارند. . . .(1)

امام خمينى (رحمه الله) ، پس از عرض تبريك به مناسبت عيد قربان، از حضرت ابراهيم (عليه السلام) چنين ياد مى كند:

. . . اين پدر توحيد و بت شكن جهان، به ما و همه آموخت كه عزيزترين ثمره حيات خود را در راه


1- صحيفه نور، ج٢٠، ص٢٠٢؛ صحيفه حج، ج١، ص١5٩.

ص:81

خدا بدهيد و عيد بگيريد. خود و عزيزان خود را فدا كنيد و دين خدا را و عدل الهى را برپا نماييد. . . .

به فرزندان آدم درس آموزندۀ جهاد در راه حق را داد كه از اين مكان عظيم نيز فداكارى و از خودگذشتن را به جهانيان ابلاغ كنيد. . . . مگر ابرقدرت هاى زمان ما بت هاى بزرگ نيستند كه جهانيان را به اطاعت و كرنش و پرستش خود مى خوانند و با زور و زر و تزوير، خود را به آنان تحميل مى نمايند.

كعبه معظم، يكتا مركز شكستن اين بت هاست. . . .(1)

امام خمينى (رحمه الله) ، كعبه، كانون حج را با رويكردى سياسى-اجتماعى و در راستاى بيدارى اسلامى، محل مبارزان و مجاهدانى مى داند كه از حج، درس مبارزه با طاغوت و استعمار را آموخته اند. ايشان بدين سان روحيه اى انقلابى را براى حاجيان و زائران خانه خدا ترسيم مى كند:

كعبه معظمه، براى پذيرايى مسلمانان عاشق حق و عدالت و فريادهاى كوبنده آنان برسر اَبَرظالمان دهر و ابرچپاول گران جهان، آغوش باز نموده و انتظار پذيرايى آنان را مى كشد.(2)

نگاهى به پيام هاى امام خمينى (رحمه الله) به حج، حاكى از روحيه بالاى مبارزاتى ايشان است و نشان مى دهد كه ايشان در حج، شور و هيجان بالايى را مى بيند كه انتقال آن به جمعيت ميليونى زائران خانه خدا،


1- صحيفه نور، ج١٨، ص٨٧
2- همان، ج١٩، ص١٩٧.

ص:82

مى تواند موج عظيمى را در جهان اسلام ايجاد كند.

١٠. تقويت هويت تمدنى

الف) هويت تمدنى و بيدارى اسلامى

هويت، سطوح گوناگونى دارد و هر يك از آنها نيز داراى خاستگاه ويژه اى هستند. اين سطوح عبارت اند از: «هويت فردى» ، «هويت خانوادگى» ، «هويت اجتماعى» ، «هويت ملى» ، «هويت دينى» ، «هويت فرهنگى» و «هويت تمدنى» .

هويت دينى، به معناى احساس تعلق و تعهد فرد به باورها، احكام و ارزش هاى دينى است. هويت دينى به عنوان هويت جمعى، متضمن آن سطح از ديندارى است كه با «ما» ى جمعى يا همان اجتماع دينى يا امت مقارنه دارد. (1)هويت دينى، گذشته از اينكه مى تواند زمينه ساز هويت تمدنى باشد، توانايى آن را نيز دارد كه فلسفه زندگى را براى بشر تنظيم، تدوين و ارائه كند.(2)

هويت تمدنى، معرفت و آگاهى عميق انسان به تمدنى است كه منسوب به آن است. درك چنين هويتى، به فرد، اين امكان را مى دهد كه احساس كند در سرزمينى زندگى مى كند كه ريشه هاى فرهنگى آن، تا اعماق تاريخ كشيده شده است و اين احساس، سبب تعلق ارتباط به آن تمدن و در نتيجه، شكل گيرى «هويت تمدنى» مى شود. احساس تعلق به يك تمدن، به معناى وابستگى به تمامى مظاهر آن تمدن و از جمله: مشاهير، افتخارها، ميراث ها و ارزش هاى


1- آموزش و پرورش و گفتمان هاى نوين، بهزاد دوران، ص١١6
2- جوان و بحران هويت، محمدرضا شرفى، ص٨٢.

ص:83

آن است.(1)

اگر فردى درباره خويش به نظام معرفتى دست يابد، به تمدن خود، احساس وابستگى مى كند و وابستگى به تمدن، زمينه ساز حفظ و تقويت آن خواهد بود؛ زيرا فرد به دليل وابستگى و احساس الفتى كه به تمدن خود دارد، در برابر تهديدهاى پنهان و آشكارى كه تمدن او را هدف قرار مى دهند، به مقاومت، دفاع و جانب دارى منطقى و مستدلى دست مى زند.

به يقين، نبود «هويت تمدنى» ، زمينه ساز تأثيرپذيرى منفعلانه از تمدن هاى موجود است. سطوح گسترده هويت تمدنى، به معناى داشتن آگاهى بيشتر درباره تفاوت هاى تمدنى و ضرورت حفظ امورى است كه «ما» را از «غيرما» متمايز مى كند.

بنابراين، بيدارى اسلامى بدون توجه به هويت تمدنى بى معناست. چنان كه تحقق هويت تمدنى، شرط تداوم تمدن است، مقدمه و لازمه احياى يك تمدن و پيروزى آن بر تمدن رقيب، احياى هويت تمدنى است. به عبارت ديگر، هويت تمدنى، هم شرط ايجاد تمدن است و هم شرط حفظ بقاى آن.

مسلمانان، زمانى براى تحقق فرهنگ اسلامى و مبارزه با فرهنگ غربى و حاكمان خودفروخته خود، اقدامى انجام مى دهند كه با يك هويت تمدنى احياى تمدن اسلامى را مدنظر قرار داده باشند، وگرنه، انگيزه اى براى تغيير وضع موجود وجود ندارد. از اين رو بين هويت


1- همان.

ص:84

تمدنى و بيدارى اسلامى رابطه اى دو سويه برقرار است: بيدارى اسلامى، در ابتدا با وجود هويت تمدنى آغاز مى شود و پس از به ثمر نشستن، هويت تمدنى را تقويت مى كند.

ب) هويت تمدنى و حج

انجام مناسك حج در سرزمين وحى و مشاهده مشاعر مقدسه، زمينه ساز آشنايى حج گزار با ريشه هاى فرهنگى تمدن اسلامى است؛ او مى تواند ريشه هاى تاريخى پيدايش تمدن خود را بشناسد، به ويژگى هاى بارز و برجستۀ تمدن اسلامى آگاهى يابد، با شخصيت هاى تمدن ساز بيشتر آشنا شود و از جايگاه تمدن خود در بين تمدن هاى ديگر، شناخت دقيق ترى پيدا كند.

طبق شواهد تجربى، مراسم مذهبى در شكل گيرى هويت بسيار مؤثرند.(1)

امام سجاد (عليه السلام) ، در «حديث شبلى» مى فرمايد:

فَحِينَ صَلَّيتَ فيه رَكعَتَين نَوَيتَ اَنّك صَلّيتَ بِصلاۀِ ابراهيمَ؟

وقتى در آنجا دو ركعت نماز خواندى، نيت كردى كه ابراهيم گونه نماز بگزارى؟

در اين حديث، امام سجاد (عليه السلام) شبلى را به تمدن توحيدى فرا مى خواند. با يادآورى مقام ابراهيم (عليه السلام) و لزوم توجه به ارزش هايى كه ايشان ايجاد كردند كه سر سلسله اديان توحيدى است، گذشته تمدنى حج گزار را به او معرفى و به اين وسيله، در شناخت هويت


1- ر. ك: آموزش و پرورش و گفتمان هاى نوين، ص١١٧.

ص:85

تمدنى و تقويت آن كمك شايانى مى كند.

امام (رحمه الله) ، در اين مورد مى فرمايد:

و از نكاتى كه حجاج محترم بايد به آن توجه كنند، اينكه مكه معظمه و مشاهد مشرفه، آينه حوادث بزرگ نهضت انبيا و اسلام و رسالت پيامبر اكرم است. جاى جاى اين سرزمين، محل نزول و اجلال انبياى بزرگ و جبرئيل امين و يادآور رنج ها و مصيبت هاى چندين ساله اى است كه پيامبر اكرم در راه اسلام و بشريت متحمل شده اند و حضور در اين مشاهد مشرفه و اماكن مقدسه و در نظر گرفتن شرايط سخت و طاقت فرساى بعثت پيامبر، ما را به مسئوليت و حفظ دستاوردهاى اين نهضت و رسالت الهى بيشتر آشنا مى كند.(1)

حج، از جهت ديگرى نيز در تحقق هويت تمدنى مؤثر است: «برناردلويس» معتقد است كه در جهان اسلام در موارد اضطرار، مسلمانان بارها اين تمايل را نشان داده اند كه در قالب يك همبستگى دينى، هويت بنيادين و ايمان خود را باز يابند؛ هويتى كه نه با معيارهاى قومى يا سرزمينى، بلكه به وسيله اسلام تعريف شده بود.

اين بازيابى، در پرتو گسترش ارتباط انسانى به دست مى آيد؛ زيرا جامعه انسانى بدون ارتباط، به معناى جامعه انسانى بدون فرهنگ، بدون هويت و بدون معناست. هر قدر ارتباط بين فردى


1- صحيفه حج، ج١، ص٢٢٧.

ص:86

بيشتر باشد و گسترۀ تعامل اجتماعى آنها افزايش يابد، گستره شناخت از خود و هويت فرهنگى و تمدنى اش بيشتر خواهد شد.(1)

حج كه تجمعى ميليونى از مسلمانان سراسر جهان است، هر سال، زمينه تعامل و ارتباط چهره به چهره و ميان فرهنگى همه افراد جهان اسلام را فراهم مى كند. در حج، سطوح گوناگونى از روابط فردى، اجتماعى، ميان فرهنگى و بين المللى ايجاد مى شود.

اين سطح گسترده از ارتباطات فرهنگى- انسانى، براى ايجاد و تقويت هويت فراملى و تمدنى اسلامى زمينۀ مناسبى را فراهم مى كند.

البته شكل گيرى هويت، همواره از طريق ويژگى هاى اثباتى ممكن نيست؛ چه بسا ويژگى هاى سلبى در شكل گيرى هويت، كارسازتر باشند. در واقع، اگر بدانيم كه چه كسى نيستيم، متوجه مى شويم كه چه كسى هستيم و اگر بدانيم كه چه كسانى نيستيم، به هويت عميق تر و پايدارترى دست مى يابيم. (2)

با توجه به مفاهيم و ماهيت سياسى حج در توحيدمدارى و نفى طاغوت و تأكيد بر گزاره هاى اخلاقى و معارفى و نفى رذيلت هاى اخلاقى و حمايت از حكومت عدل و مستضعفان و از خود راندن ظالمان و حكومت هاى فاسد، حج از نظر جنبه هاى سلبى نيز در شكل گيرى هويتى تمدنى مؤثر است.


1- ر. ك: بررسى ابعاد روان شناختى مناسك حج و اثر بخشى آن بر سطح ديندارى و سلامت روانى حجاج، محمدرضا احمدى، ص45
2- ر. ك: روان شناسى شخصيت، على اكبر سياسى، ص١١٢؛ الگوهاى نمادين و غيركلامى در تعليم و تربيت نامرئى، عبدالعظيم كريمى، ص٣6.

ص:87

ج) امام خمينى (رحمه الله) و هويت تمدنى حج

روح حاكم بر پيام هاى امام (رحمه الله) در حج، احياى تمدن اسلامى است. ايشان با صدور پيام هايى به مسلمانان جهان در ايام حج، مى خواستند شخصيت و هويت اصيل و كهن اسلامى آنان را در مقابل دشمنان اسلام و فرهنگ بيگانه، بيدار كنند.

همبستگى و پرهيز از هرگونه تفرقه افكنى و اختلاف، خودباورى و اعتمادبه نفس، مبارزه با دشمنان و تبليغات نادرست آنها، توجه به منابع و منافع مادى و معنوى كشورهاى اسلامى، بررسى مسائل جهان اسلام و تلاش در برطرف كردن آنها، يادآورى حافظه تاريخى اسلامى، ذكر پيشينه تمدن و اقتدار اسلامى، ترغيب مسلمانان به بازستانى عزت و مجد اسلامى، تذكر خطر حاكمان فاسد و وابسته، تحليل سياسى و تاريخى حج و مناسك آن، تأكيد بر برائت از مشركان و. . . ، از جمله مواردى هستند كه در پيام ها و سخنرانى هاى امام (رحمه الله) به مناسبت حج، مطرح شده اند و همگى در راستاى تعريف، تقويت و بازخوانى هويت تمدنى مسلمانان، تعريف شدنى اند.

ايشان در برخى از پيام هايشان در مورد حج، توجه مسلمانان جهان را به صورت ويژه به شخصيت و اعتبار اسلامى جلب مى كند:

خواهران و برادران عزيز! در هر كشورى كه هستيد از حيثيت اسلامى و ملى خود دفاع كنيد. . . به خود آييد و شخصيت اسلامى خود را بيابيد. . . .(1)

ايشان در پيام ديگرى به زائران خانه خدا مى فرمايد:


1- صحيفه حج، ج١، ص٢6.

ص:88

اى مسلمانان جهان كه به حقيقت اسلام ايمان داريد، بپا خيزيد و در زير پرچم توحيد و در سايه تعليمات اسلام، مجتمع شويد. . . بر فرهنگ اسلام تكيه زنيد و با غرب و غرب زدگى مبارزه نماييد و روى پاى خودتان بايستيد و بر روشن فكران غرب زده و شرق زده بتازيد و هويت خويش را دريابيد. . . . امروز، روز حركت ملت هاست. . . بدانيد كه قدرت معنوى شما بر همه قدرت ها چيره خواهد شد. (1)

و در پيامى ديگر مى فرمايد:

من به صراحت اعلام مى كنم كه جمهورى اسلامى ايران، با تمام وجود براى احياى هويت اسلامى مسلمانان در سراسر جهان سرمايه گذارى مى كند و دليلى هم ندارد كه مسلمانان جهان را به پيروى از اصول تصاحب قدرت در جهان دعوت نكند و جلوى جاه طلبى و فزون طلبى صاحبان قدرت و پول و فريب را نگيرد.(2)

١١. بيدارى دولت ها

هرچند بيدارى اسلامى، جنبشى از جنس انقلاب مردمى است، ولى حضور و همگامى دولت ها در اين مسير، موفقيت و قدرت نهضت بيدارى اسلامى را در مقابل استكبارگران استعمارى،


1- صحيفه حج، ج١، صص4٨ و 4٩
2- همان، ص٢64.

ص:89

دوچندان مى كند.

در حال حاضر، يكى از مشكل ها و موانع بيدارى اسلامى، وجود دولت هاى دست نشاندۀ به اصطلاح اسلامى است؛ به طورى كه يكى از ابعاد بيدارى اسلامى، به مبارزه با اين دولت ها و نفى آنها اختصاص مى يابد.

از ديد امام (رحمه الله) ، يكى از مسائل اساسى جهان اسلام، وجود دولت هايى به ظاهر اسلامى است:

اين خطرى است براى مسلمين. من اعلام خطر مى كنم براى مسلمين و براى اسلام با اين وضعى كه دولت ها دارند. . . . مشكل مهم، دولت هاى اسلامى هستند. بايد دولت ها بيدار بشوند. اگر دولت ها بيدار بشوند، مشكلات مسلمين رفع مى شود، با هم تفاهم مى كنند. لكن دست هايى در كار است كه نمى گذارد. (1)

به طور كلى، امام خمينى (رحمه الله) براى سران و دولت هاى كشورهاى اسلامى، مسئوليت بسيار سنگينى قائل بود، هرچند كه انتقادهاى بسيارى به آنها مى كرد و آنها را مسلمان واقعى نمى دانست (2)و حتى در پيام هايشان راجع به حج نيز اين انتقادها بسيار به چشم مى خورد.(3)

امام خمينى (رحمه الله) ، خطاب به زائران خانه خدا، از سرسپردگى سران كشورهاى اسلامى و از اينكه از منافع كشور اسلامى خود حمايت نمى كنند، به شدت انتقاد مى كند و مى فرمايد:


1- صحيفه حج، ج١، ص٧٠
2- ر. ك: صحيفه نور، ج١١، صص٢٠٢؛ ج١٢، ص٢٧٢؛ ج١4، ص١٠٧؛ ج١5، ص٢6٢
3- ر. ك: صحيفه حج، ج١، صص١٢٣، ١4٣، ١44، ١4٧، ١٩٣، ٢٠٢، ٢٠٣، ٢5٢، ٢54.

ص:90

ما اكنون از بسيارى از دولت هاى به اصطلاح اسلامى، مأيوس هستيم و اميدى به هدايت آنان نداريم، مگر آنكه خداوند متعال، نظر عنايتى فرمايد و خود و كشور خود را از چنگال گرگان جهان خوار نجات دهند. (1)

امام (رحمه الله) ، پس از بيان توطئه هاى استعمار در تسلط بر سرمايه ها و منابع مسلمانان و وابستگى كشورهاى اسلامى به آنها، يكى از علت هاى اين درد مهلك را وجود دولت هاى اسلامى مى داند كه البته اگر با ملت ها همراه شوند، مشكل حل خواهد شد:

. . . و دولت هاى ملت هاى اسلامى نيز اگر با توده هاى محروم همگام و همراه شوند، از اين پيوستگى و وابستگى ذلت بار كه هزار بار مرگ بهتر از آن است، نجات پيدا مى كنند و با عزت و ارزش هاى انسانى هم آغوش مى شوند. . . . (2)

در پيام ديگرى هم مى فرمايد:

اگر وحدت كلمه اسلامى بود و اگر دولت ها و ملت هاى اسلام، به هم پيوسته بودند، معنا نداشت كه قريب يك ميليارد جمعيت مسلمين، زير دست قدرت ها باشند.(3)

بنابراين، از ديد امام (رحمه الله) ، وجود دولت هاى سرسپرده اسلامى، يكى


1- همان، ص١٠٣
2- صحيفه حج، ج١، ص١66
3- همان، ص١٩.

ص:91

از مشكل ها و موانع بيدارى اسلامى است. از نظر ايشان، اين دولت ها بايد به ملت ها بپيوندند و در مقابل، ملت ها نيز وظيفه دارند، دولت ها را اصلاح و كنترل كنند.

امام (رحمه الله) ، در پيامى به زائران خانه خدا مى فرمايد:

مسلمانان جهان، بايد به فكر تربيت و كنترل و اصلاح سران خودفروخته بعضى كشورها باشند و آنان را با نصيحت يا تهديد، از اين خواب گرانى كه هم خودشان و هم منافع ملت هاى اسلامى را به باد فنا مى دهد، بيدار نمايند و به اين سرسپردگان و نوكران هشدار بدهند و خودشان هم با بصيرت كامل از خطر منافقين و دلالان استكبار جهانى غافل نشوند و دست روى دست نگذارند و نظاره گر صحنه شكست اسلام و غارت سرمايه ها و منافع و نواميس مسلمين نباشند.(1)

همان طور كه گفتيم، جمعيت بسيارى از سراسر جهان در ايام حج گرد هم مى آيند. اين جمعيت، مى تواند با همبستگى و يكرنگى، دولت هاى اسلامى را تحت فشار قرار دهد و آنها را از خواب غفلت و بى خبرى بيدار كند.

امروزه، در صحنه بين الملل، حضور پر رنگ و يكپارچه ملت ها در صحنه سياسى، به روند تغيير و دگرگونى، قدرت بالايى مى بخشد. شكل گيرى تجمع ميليونى و هر ساله ملت هاى مسلمان در


1- صحيفه نور، ج٢٠، ص١١4.

ص:92

ايام حج، مى تواند انتظارها و خواسته هاى ملت ها از دولت ها را محقق سازد. در انجام اين كار مهم نيز انديشمندان و فرهيختگان جهان اسلام، نقش ويژه اى دارند:

بر دانشمندانى كه در اين اجتماع شركت مى كنند، از هر كشورى كه هستند، لازم است براى بيدارى ملت ها بيانيه هاى مستدلى با تبادل نظر صادر كرده و در محيط وحى، بين جامعه مسلمين توزيع نمايند و نيز در كشورهاى خود پس از مراجعت، نشر دهند و در آن بيانيه ها از سران كشورهاى اسلامى بخواهند كه اهداف اسلام را نصب عين خود قرار داده، اختلافات را كنار گذاشته، براى خلاصى از چنگال استعمار چاره بينديشند. (1)

١٢. ابعاد عرفانى حج و بيدارى اسلامى

الف) ابعاد عرفانى حج از ديدگاه امام خمينى (رحمه الله)

حج، عبادتى ژرف است كه با اعمال سمبليك و نمادينش، زائر را كنار كعبه و خانه خدا، در اقيانوس عميق عرفان اسلامى شناور مى كند تا او بتواند مقام قرب به خدا را به خوبى درك كند.

هنگامى كه حاجى قصد سفر مى كند و از همه وابستگى هايش در وطن دل مى كند، عبادتى فراگير آغاز مى شود تا ميهمان خانه خدا با قربانى به درگاه حضرت حق برود و عبوديتش را به درگاه


1- صحيفه حج، ج١، ص١٢.

ص:93

خالق جشن بگيرد.

امام (رحمه الله) كه فقيهى عارف و استاد اخلاق حوزه علميه بود، گذشته از اينكه همچون حكيمى فرزانه، معارف حج را تبيين كرد و مانند سياست مدارى كاردان، به تحليل سياسى و اجتماعى حج پرداخت، جنبه هاى اخلاقى و معنوى حج را نيز با ظرافت و بيانى زيبا اظهار داشت و همواره زائران را به رعايت آنها سفارش كرد. (1)

ب) شخصيت عرفانى امام خمينى (رحمه الله) و حج

براى فهم ديدگاه عرفانى امام خمينى (رحمه الله) نسبت به حج، بايد به شخصيت عرفانى ايشان توجه كرد.

امام (رحمه الله) در هر رشتۀ علمى، تحت تأثير مكتب عرفانى بود؛ به عبارت ديگر، شاكلۀ تفكر امام (رحمه الله) ، از طريق انديشه هاى عرفانى ساخته شده است. به همين دليل، ديدگاه امام به جهان، انسان، علوم، فقه، اقتصاد و به سياست و هنر، ديدگاهى عرفانى است. اين موضوع، در گفتار و رفتار و آثار به جا مانده از ايشان، به خوبى آشكار است. (2)

امام خمينى (رحمه الله) ، از جمله عارفان راستينى بود كه عرفان نظرى و عملى را به هم آميخت و مبانى عميق نظرى، برهانى و فلسفى براى آن تبيين كرد. از اين رو، امام خمينى (رحمه الله) ، عارفى همه جانبه بود كه عرفانش سبب گوشه گيرى صوفيانه و مانع از حضور و فعاليت


1- همان، صص٢٩ - ٣١، ١٣٨، ١٣٩، ١6٢، ١٧5
2- مؤلفه هاى انديشه سياسى امام خمينى \، «مقدمه اى بر ادبيات سياسى امام خمينى \» ، على تاج الدينى، ص٢١٣.

ص:94

سياسى - اجتماعى او نشد؛ به عبارت ديگر، امام (رحمه الله) طبق سنت اصيل عرفانى انبيا و ائمه اطهار (عليهم السلام) ، همه مراحل و سفرهاى عرفانى را با موفقيت به پايان رساند و در پايان، «سير من الحق الى الخلق» و «سير من الخلق الى الخلق» كرد.(1)

شخصيت و جنبه هاى عرفانى امام خمينى (رحمه الله) ، در نظام سياسى ايشان نيز به خوبى مشهود است. در مقابل نظام عرضى دينى- عرفى (2)، امام خمينى (رحمه الله) از نظرگاه عرفانى با به هم آميختن حكمت معنوى و فقه، به نزديك ترين انديشه ممكن براى تأسيس نظام طولى دينى كه در آن سياست ذيل ديانت قرار مى گرفت، (مانند زمان حضرت رسول (صلى الله عليه و آله)) صورت نظرى بخشيد.

امام (رحمه الله) همزمان با تأليف كتاب عرفانى «مصباح الهدايه» ، اثر ديگر خود را با نام «كشف الاسرار» كه درباره انديشه سياسى و نقد جريان هاى فرهنگى غرب گرا بود نگاشت.(3)

بدين ترتيب، در مى يابيم كه عرفان امام خمينى (رحمه الله) ، جنبه اى


1- ر. ك: دفتر عقل و قلب: پرتويى از انديشه هاى عرفانى و فلسفى امام خمينى \، احمد عابدى، قم، زائر ١٣٨5؛ مبانى و ويژگى هاى عرفان نظرى امام خمينى \، محمدرضا غفوريان، تهران، موسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، موسسه چاپ و نشر عروج، ١٣٨٨؛ سيرى در انديشه عرفانى حضرت امام \، اسماعيل منصورى لاريجانى، تهران، مركز نشر فرهنگى آيه، ١٣٧٧
2- . در اين ديدگاه، دو دستگاه شرعى - عرفى در عرض يكديگر، با توانمندى هاى مختص به خود لحاظ شده اند كه اولى به ملت دين و مؤمنان و دومى به دولت حكمران و ديوانيان تعبير شده است
3- مؤلفه هاى انديشه سياسى امام خمينى \، «طريقت جمع و كَون جامع در تفكر سياسى ولايى امام خمينى \، نسبت وَلايت و وِلايت در حكمت سياسى شيعه» ، محمد مددپور، صص ١٠5 - ١٢5.

ص:95

سياسى دارد. از اين رو، ايشان از مهم ترين مفاهيم عرفانى مانند توحيد، در نفى طاغوت و مبارزه با آن، تحليلى سياسى ارائه مى كند.

امام خمينى (رحمه الله) ، از سويى دين را سياسى مى داند و از سويى ديگر، سياست را به معناى سياست الهى معرفى مى كند و البته اين رويكردها، فراگيرند.

بر اين اساس، دين و سياست ملازم يكديگرند؛ به طورى كه از لزوم يكى، لزوم ديگرى نتيجه گرفته مى شود و بدين ترتيب، اين دو، از يكديگر تفكيك پذير نيستند.(1)

تنيدگى ابعاد سياسى و عرفانى شخصيت امام (رحمه الله) ، در نگاه ايشان به حج نيز به خوبى مشهود است:

مراتب معنوى حج كه سرمايه حيات جاودانه است، و انسان را به افق توحيد و تنزيه نزديك مى نمايد، حاصل نخواهد شد، مگر آنكه دستورات عبادى حج، به طور صحيح و شايسته و مو به مو عمل شود. . . و بعد سياسى و اجتماعى آن حاصل نمى گردد، مگر آنكه بعد معنوى و الهى آن جامه عمل پوشد. . . . (2)

اين مسئله، با توجه به جنبه هاى سياسى مناسك حج، ابعاد عميق ترى پيدا مى كند. امام خمينى (رحمه الله) ، لبيك، طواف، رمى و قربانى را در يك منطق توحيدى، بر مدار بيعت با حق و نفى شرك و طاغوت تفسير مى كند و ابراهيم (عليه السلام) ، بنيان گذار حج را بت شك.


1- انديشه سياسى امام خمينى \، محمدحسين جمشيدى، صص ٢٠4 - ٢١٢
2- صحيفه حج، ج١، ص١٣٨.

ص:96

تاريخ مى داند و معتقد است كه زائر خانه خدا، جا پاى حضرت ابراهيم (عليه السلام) مى گذارد و به همين دليل، بايد حج ابراهيمى را بر همين اساس انجام دهد. (1)به عبارت ديگر، معنويت حج از مناسك حج ناشى مى شود؛ مناسكى كه در عين عبادى بودن، رويكردى سياسى دارند.

ج)ايمان گرايى حج و بيدارى اسلامى

معنويت و ايمانى كه در جريان حج، به بهترين شكل ايجاد و تقويت مى شود، از دو جهت بر بيدارى اسلامى تأثيرگذار است:

يك- ايجاد و آغاز بيدارى اسلامى، از توجه و اهميت مسلمانان به دين و ايمان ناشى مى شود. بى شك، بيدارى اسلامى از نظر افراد بى ايمان و لاابالى نسبت به دين و مذهب، امرى بى معناست. پيش از هر چيز، بايد عِرق و تعهد دينى در افراد جامعه تقويت شود تا آن گاه افراد مؤمن، دست به نهضت بيدارى اسلامى بزنند.

امام خمينى (رحمه الله) ، خطاب به زائران خانه خدا، نقش ايمان در مبارزه و جنبش بيدارى اسلامى را اين گونه تبيين مى كند:

. . . و اگر جهات معنوى به فراموشى سپرده شود، گمان نكنيد كه بتوان از چنگال شيطان نفس رهايى يابيد و تا در بند خويشتن خويش و هواهاى نفسانى خود باشيد، نمى توانيد جهاد فى سبيل الله و دفاع از حريم الله نماييد. . . . (2)


1- اين موضوع، در بخش برائت از مشركان و حج كانون مبارزه بررسى شد
2- صحيفه حج، ج١، ص١٣٩.

ص:97

دو - بر فرض كه با گرايش هاى سياسى، جنبش بيدارى اسلامى آغاز شود، ولى پيروزى و دوام اين جنبش و خيزش، بدون ايمان و رعايت جنبه هاى اخلاقى و معنوى، ممكن نخواهد بود. امام خمينى (رحمه الله) ، در پيامى به زائران خانه خدا، در مورد نقش ايمان در پيروزى اين مبارزه ها مى فرمايد:

تاريخ بايد سرمشق ما باشد و ما وقتى كه تاريخ را نگاه مى كنيم، تحولاتى كه پيدا شده است در اسلام و در مسلمين، هر جا كه قوت ايمان در كار بوده است و مردم و مسلمين به قوت ايمان حركت مى كردند، نصر با آنها همراه بوده است و هر وقت براى رسيدن به آمال دنيايى بوده است، نصر از آنها فرار مى كرده است.

تعليمات انبيا و تعليم نبى اكرم (صلى الله عليه و آله) اين است كه با قدرت هاى معنوى، شما مى توانيد پيش ببريد. آن قوه هاى معنوى كه پشت سر مسلمين بود و ملائكۀ الله كه قدرت معنوى بود، موجب شد كه مسلمين در كمتر از نيم قرن بر همه معموره(1)دنيا سلطه پيدا كنند. ما بايد از تاريخ عبرت بگيريم. (2)

ايشان در پيامى ديگر، در مورد ارتباط جنبه هاى معنوى و عرفانى حج در پيروزى مبارزه هاى سياسى و اجتماعى كه بيدارى اسلامى بارزترين آنهاست، چنين مى گويد:

مهم آن است كه حاج بداند كه كجا مى رود و دعوت


1- آبادانى، شهر
2- صحيفه حج، ج١، صص ٢٠ و ٢١.

ص:98

كى را اجابت مى كند و ميهمان كيست و آداب اين ميهمانى چيست و بداند هر خودخواهى و خودبينى، با خداخواهى مخالفت است و با هجرت الى الله، مباين و موجب نقض معنويت حج است و اگر همين يك جهت عرفانى و معنوى براى انسان دست دهد و لبيك به راستى، مقرون به نداى حق تعالى تحقق حقيقى يابد، انسان در همه ميدان هاى سياسى و اجتماعى و فرهنگى و حتى نظامى پيروز مى شود و براى چنين انسانى، شكست مفهومى ندارد.(1)


1- همان، ص١6٢.

ص:99

ص:100

كتابنامه

* قرآن كريم

١. امام خمينى و هم گرايى جهان اسلام، سيدمحمدجواد هاشمى، زاهدان، نهاد نمايندگى مقام معظم رهبرى در امور اهل سنت سيستان و بلوچستان، ١٣٨٢.

٢. امام خمينى (رحمه الله) و بيدارى اسلامى، رضا حسينى فر، قم، دفتر نشر معارف، ١٣٨٨.

٣. امام خمينى (رحمه الله) و بيدارى اسلامى، محمدباقر كريميان، تهران، پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، ١٣٨٧.

4. آموزش و پرورش و گفتمان هاى نوين، بهزاد دوران، تهران، انتشارات پژوهشكده تعليم و تربيت، ١٣٨٣.

5. انديشه سياسى امام خمينى (رحمه الله) ، محمدحسين جمشيدى، پژوهشكده امام خمينى (رحمه الله) و انقلاب اسلامى (وابسته به مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى (رحمه الله)) ، چاپ سوم، تهران، ١٣٨٨.

6. برائت از مشركين از ديدگاه امام خمينى (رحمه الله) ، عليرضا اسماعيل آبادى، فصل نامه ميقات، شماره ٣٠، زمستان ١٣٧٨.

٧. بررسى ابعاد روان شناختى مناسك حج و اثربخشى آن بر سطح ديندارى و سلامت روانى حجاج، محمدرضا احمدى، قم، پايان نامه دكترى، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمينى (رحمه الله) ، ١٣٨٨.

٨. جهان اسلام از ديدگاه امام خمينى (رحمه الله) ، (تبيان، دفتر نوزدهم) ، چاپ اول،

ص:101

٩. تهران، معاونت پژوهشى موسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى (رحمه الله) ، ١٣٧٨.

١٠. جوان و بحران هويت، محمدرضا شرفى، چاپ سوم، تهران، سروش، ١٣٨١.

١١. حج در كلام و پيام امام خمينى (رحمه الله) ، مؤسسه تنظيم و نشر آثار حضرت امام خمينى (رحمه الله) ، چاپ دوم، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، پاييز ١٣٧4.

١٢. درباره حج، مريم حسينى آهق، سيده رقيه ميرابوالقاسمى، محمد دشتى و ديگران، تهران، نشر كتاب مرجع، ١٣٨٩.

١٣. روان شناسى شخصيت، على اكبر سياسى، تهران، انتشارات دانشگاه تهران،١٣٧٠.

١4. صحيفه حج (مجموعه سخنان و پيام هاى رهبر كبير انقلاب اسلامى امام خمينى (رحمه الله)) ، چاپ دوم، تهران، مركز تحقيقات حج، مشعر، پاييز ١٣٨٧.

١5. صحيفه نور: مجموعه رهنمودهاى امام خمينى (رحمه الله) ، امام خمينى (رحمه الله) ، تهران، مركز مدارك فرهنگى انقلاب اسلامى، ١٣6١.

١6. صدور انقلاب از ديدگاه امام خمينى (رحمه الله) ، (تبيان، دفتر ششم) ، معاونت پژوهشى مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى (رحمه الله) ، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى (رحمه الله) ، ١٣٨4.

١٧. الگوهاى نمادين و غيركلامى در تعليم و تربيت نامرئى، عبدالعظيم كريمى، تهران، انتشارات تربيت، ١٣٧6.

١٨. مؤلفه هاى انديشه سياسى امام خمينى (رحمه الله) ، جمعى از نويسندگان (مجموعه مقالات) ، پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگى (گروه تحقيقات سياسى اسلام) ، تهران، ١٣٧٩.

١٩. انقلاب اسلامى و مبانى بازتوليد آن، عماد افروغ، تهران، شركت انتشارات انقلاب اسلامى و سوره مهر، ١٣٨6.

٢٠. وحدت از ديدگاه امام خمينى (رحمه الله) (تبيان، دفتر پانزدهم) ، چاپ اول، قم، معاونت پژوهشى مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى (رحمه الله) ، ١٣٧6.

درباره مركز

بسمه تعالی
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
با اموال و جان های خود، در راه خدا جهاد نمایید، این برای شما بهتر است اگر بدانید.
(توبه : 41)
چند سالی است كه مركز تحقيقات رايانه‌ای قائمیه موفق به توليد نرم‌افزارهای تلفن همراه، كتاب‌خانه‌های ديجيتالی و عرضه آن به صورت رایگان شده است. اين مركز كاملا مردمی بوده و با هدايا و نذورات و موقوفات و تخصيص سهم مبارك امام عليه السلام پشتيباني مي‌شود. براي خدمت رسانی بيشتر شما هم می توانيد در هر كجا كه هستيد به جمع افراد خیرانديش مركز بپيونديد.
آیا می‌دانید هر پولی لایق خرج شدن در راه اهلبیت علیهم السلام نیست؟
و هر شخصی این توفیق را نخواهد داشت؟
به شما تبریک میگوییم.
شماره کارت :
6104-3388-0008-7732
شماره حساب بانک ملت :
9586839652
شماره حساب شبا :
IR390120020000009586839652
به نام : ( موسسه تحقیقات رایانه ای قائمیه)
مبالغ هدیه خود را واریز نمایید.
آدرس دفتر مرکزی:
اصفهان -خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129/34- طبقه اول
وب سایت: www.ghbook.ir
ایمیل: Info@ghbook.ir
تلفن دفتر مرکزی: 03134490125
دفتر تهران: 88318722 ـ 021
بازرگانی و فروش: 09132000109
امور کاربران: 09132000109